Społeczeństwo i kultura w Wielkim Księstwie Litewskim od XV do XVIII wieku 8389290073 [PDF]

Zitiervorschau

Społeczeństwo i kultura w Wielkim Księstwie Litewskim od XV do XVIII wieku

Uniwersytet Zielonogórski

Maria Barbara Topolska

Społeczeństwo i kultura w Wielkim Księstwie Litewskim od XV do XVIII wieku

Bogucki Wydawnictwo Naukowe Poznań - Zielona Góra 2002

Recenzent: prof, dr hab. Jan Jurkiewicz

Korekta: Piotr Rumatowski Joanna Skwarek

Copyright © Maria Barbara Topolska, Poznań 2002

ISBN 83-89290-07-3 Na okładce: Godło studentów z Korony i Litwy na uniwersytecie w Padwie z XVII w. (ze zbiorów autorki)

Przygotowanie do druku: Bogucki Wydawnictwo Naukowe ul. Górna Wilda 90, 61-576 Poznań tel.: (0-61) 833 65 80, fax: (0-61) 833 14 68 e-mail: [email protected] www.bogucki.com.pl Druk i oprawa: Edica S.A. ul. Forteczna 3-5,61-362 Poznań Dystrybucja: Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego ul. Podgórna 56, 65-246 Zielona Góra tel. (0-68) 3287863...64 e-mail: [email protected]

Mojej zmarłej matce, która nie doczekała wydania tej pracy

Spis treści Przemiany w wielowyznaniowym i wielonarodowościowym państwie - od unii w Krewię do początków oświecenia

9

Część I. Zderzenie i przenikanie się kultur. Charakterystyka zjawisk i przemian społeczno-kulturowych w okresie do pierwszej połowy XVI w. . . 21 1. Charakterystyka procesów społeczno-gospodarczych w okresie zderzenia się czynników kulturowych 2. Zjawiska kultury symbolicznej i ich dynamika naziemiachlitewsko-ruskichwXVidopolowyXVIw. . . . 2.1. Dwór wielkoksiążęcy i dwory bojarskie jako ośrodki oddziaływania kulturowego 2.2. Rola Kościoła katolickiego i szkolnictwa w przemianach społeczno-kulturowych w XV i pierwszej połowie XVI w

23 37 37 52

2.3. Rola Kościoła prawosławnego w kręgu kultury i s p o ł e c z e ń s t w a . . . . 65 2.4. Rola języka, piśmiennictwa, książki rękopiśmiennej i drukowanej w procesie akulturacji elit i ich otoczenia 3. Wpływy zderzenia kultur w sferze materialnej 3.1. Budownictwo obronne i świeckie 3.2. Budownictwo sakralne, malarstwo i inne formy zdobnictwa Część II. Efekty dyfuzji kultur na ziemiach litewsko-ruskich od unii lubelskiej do polowy XVII w

76 90 90 98

109

1. Przemiany społeczno-gospodarcze po unii z Koroną Polską i ich wpływ na proces przekształcania się rodzimych czynników kulturowych . . . . 111 2. Wpływ synkretyzmu i pluralizmu wyznaniowego i kulturalnego w Wielkim Księstwie Litewskim na zjawiska asymilacji elit i okcydentalizacji państwa

124

2.1. Wybuch reformacji - przyczyny i cechy specyficzne 2.2. Kontrreformacja i pi-zyczyny jej umocnienia na ziemiach litewsko-ruskich 2.3. Unia brzeska Kościoła wschodniego i zachodniego - powstanie Kościoła unickiego 2.4. Kościół prawosławny i jego wyznawcy wobec przemian społeczno-kulturowych

124

2.5. Rola języka i piśmiennictwa w wielonarodowej społeczności

166

2.6. Przejawy europejskiej akulturacji elit

183

2.7. Charakterystyka świadomości społecznej i narodowościowej

195

135 145 156

8

Spis treści 3. Procesy europeizacji w budownictwie świeckim i sakralnym

207

4. Przemiany w kulturze życia codziennego

220

Część III. Procesy spoleczno-kulturalne w Wielkim Księstwie Litewskim w okresie utraty pozycji politycznej Rzeczypospolitej w Europie środkowowschodniej w drugiej połowie XVII w. i w XVIII w 1. Wielkie Księstwo Litewskie w związku federacyjnym z Koroną Polską w okresie cofania się granicy oddziaływania kultury zachodniej (1667-1730)

229

231

2. Rola czynników kulturowych w przemianach świadomości politycznej i społecznej wielonarodowego społeczeństwa 244 2.1. Kościół katolicki-najtrwalszy czynnik przemian kulturowych. . . . 244 2.2. Kościół greckokatolicki - czynnik synkretyzmu kulturowego 257 2.3. Kościół prawosławny i jego przemiany 265 2.4. Rola wyznań reformowanych i ich zasięg społeczny 274 2.5. Akademia Wileńska i przemiany wielowyznaniowego szkolnictwa 285 2.6. Piśmiennictwo i jego rola w procesie asymilacji kulturowej oraz w podtrzymywaniu odrębności etnicznych 298 2.7. Teatr jezuicki i początki teatru świeckiego 313 2.8. Wielowyznaniowe drukarnie oraz rola książki i druków ulotnych w rozpowszechnianiu zjawisk synkretycznej kultury 323 3. Innowacje i tradycje w dziedzinie sztuki materialnej 3.1. Architektura świecka i jej europejski charakter 3.2. Budownictwo sakralne heterogenicznych wyznań i narodów 3.3. Przemiany życia codziennego Zakończenie

339 339 349 369 377

Society and culture in the Grand Duchy of Lithuania from 15 to 18 Century . . 385 Bibliografia

391

Spis ilustracji

409

Indeks osobowy

415

PRZEMIANY W WIELOWYZNANIOWYM I WIELONARODOWOŚCIOWYM PAŃSTWIE - OD UNII W KREWIĘ DO POCZĄTKÓW OŚWIECENIA Zapewne bardziej interesujące są dzieje państw znanych, długowiecznych, 0 ugruntowanych cechach wyróżniających, mniej zaś państw niegdyś istniejących 1 takich, których próba wskrzeszenia gruntownie się nie powiodła. Do takich organi­ zmów w Europie Środkowowschodniej należy prawie zupełnie nieznane dziś pań­ stwo - Wielkie Księstwo Litewskie. Istniejące od XIII do końca XVIII w., trwało nadal w świadomości wielu następnych pokoleń, dzięki tradycji wspólnoty kulturo­ wej wyrażającej się w dwu-, a nawet trójszczeblowej świadomości etnicznej. Nie wykluczała ona poczucia wspólnoty jednego państwa - Rzeczypospolitej Obojga Na­ rodów, a w chwili najtrudniejszej - ze względu na liczbę przeciwników - próby stwo­ rzenia Rzeczypospolitej Trojga Narodów w unii hadziackiej w latach 1658-1659. Jeśli przyjmiemy za punkt wyjścia - jako istotną przyczynę trwałości tego orga­ nizmu i jego cech wyróżniających, zarówno od Korony Polskiej, jak i od Rosji - prze­ suwanie się granicy zachodniej cywilizacji na wschód, do miast naddnieprzańskich i Połocka, zaś na terenie Wilna rozwój uniwersytetu do 1832 r. w czasie zaboru rosyj­ skiego - to dodać by należało nieprzerwany związek z polskością Litwinów i Białoru­ sinów, Polaków autochtonów i Polaków przybyszy oraz ich akces do świata zachod­ nioeuropejskiego i katolicyzmu w XIX i XX w. Ze strony elit, w dobie zaborów, były to działania na rzecz polskiej kultury w ramach planowanych państw narodowych oraz zabytki kultury materialnej: siedziby w stylach zachodnich, ich wnętrza, księgo­ zbiory. Ze strony ludu były to nowe wyspy językowe polskie wokół Wilna, po­ wstające wbrew realiom rusyfikacji, z powodu uznania wyżej cenionej tradycji cywi­ lizacyjnej. Podstawowe tezy mojej pracy powstały, nim A. Sulima-Kamiński zwróci! uwagę na ekspansję w kierunku wschodnim polskiej kultury politycznej, ucieleśnionej w formule i praktyce społeczeństwa obywatelskiego, oraz na jej rozszerzenie poza naród polityczny - szlachtę, a mianowicie na mieszczaństwo (dodajmy wielowyznaniowe i wieloetniczne), i na Kozaków'. Autor podkreśla, iż „historyk używający okre­ ślenia »historia Polski« dla XVI-XVIII wieku, przyjmuje potoczną nazwę państwa, występującą w ówczesnym piśmiennictwie i kartografii, wbrew sytuacji prawnej i 1

„Jest to więc historia przestrzeni obywatelskiej, która umocniwszy się nad Wisi;) i Warty wXVI wieku, stopniowo dotarła nad Dźwinę i Dniepr, oddziałując na Moskwę, Rygę, Jassy i Królewiec. Л. Suli­ ma-Kamiński, Historia Rzeczypospolitej Wicia Narodów..., s. 9-10.

10

Przemiany w wielowyznaniowym i wielonarodowościowym państwie..,

wbrew ówczesnej świadomości narodowej". Nie nadaje jednak znaczenia istotnym przemianom kulturowym w W. Ks. Litewskim, co wydaje się niezbędne, ponieważ w swym pochodzie właśnie tam zachodnie struktury cywilizacyjne napotykały na społeczności odmienne pod względem etnicznym, religijnym i kulturowym. Tam też w sposób modelowy doszło do włączenia się w nurt innowacji nie tylko autochtonów Litwinów i Rusinów, ale również społeczności napływowych i zamkniętych, jak Tata­ rów, Karaimów i Żydów. Praca powstała w celu zaprezentowania cech modelowych kultury i społeczeń­ stwa w państwie należącym bezsprzecznie do Europy Środkowowschodniej. Obej­ muje ona formowanie się czasoprzestrzeni społeczno-kulturowej w XV w. do połowy XVIII w., od gotyku do baroku. Jeśli granica gotyku w XV i XVI w. od Krewa, Kojdanowa i Kłecka przesuwała się następnie do Synkowicz i Kodnia na terenie ruskim, aby na ziemiach Wołynia i Podlasia od Ostroga do Chocimia zwiększyć swoje od­ działywanie na wschód , to granica baroku w XVIII w., torując drogę klasycyzmowi, przesunęła się z trwałej już w tym okresie, granicy cywilizacji zachodniej w miastach naddnieprzańskich, dalej na wschód do Rosji. Głównym zadaniem jest analiza prze­ mian świadomości w duchu zachodnim w dziedzinie religii, szkolnictwa, nauki, dru­ karstwa i czytelnictwa. Początkowo powolne, te przemiany zachodziły szybciej w wielowyznaniowej i wieloetnicznej społeczności po oderwaniu od W. Księstwa w 1569 г., w trakcie unii lubelskiej, ziem Podlasia, Wołynia i Kijowszczyzny, a zwłaszcza w długim okresie baroku do początków oświecenia w Rzeczypospolitej Obojga Narodów . Okres oświecenia trwający od lat 1730-1740. do lat 1830., zarów­ no w aspekcie politycznym (trzy rozbiory ziem Rzeczpospolitej Obojga Narodów w latach 1772-1795), jak i spoleczno-kulturowym (podział elit na stronników reform pod egidą Rosji, jej przeciwników i realistów), oraz ze względu na olbrzymie dyspro­ porcje pomiędzy „oświeceniowym Wilnem czy Grodnem" a resztą kraju - należy omawiać w innej pracy. Zdominowali go pisarze i uczeni w dużych ośrodkach, głów­ nie w Warszawie, Krakowie i Wilnie, piszący w języku polskim. 2

3

4

W swej pionierskiej próbie, pierwszej tego typu po latach zakazów i rozdzielania dziejów W. Księstwa na prace dotyczące dziejów Litwy, Białorusi, Ukrainy i Polski, staram się zaprezentować różnorodność składu społecznego i kultury W. Księstwa. Budziło to i budzi dziś jeszcze wiele kontrowersji, zwłaszcza ze strony historiografii sąsiednich narodów . Istotnym zwłaszcza problemem dotyczącym roli narodów 1 państwa w procesie homogenizacji społeczno-kulturowej w W. Ks. Litewskim w XVI-XVIII w. - w związku z narosłymi w XX w. sprzecznościami co do cech nowo5

2

3

4

5

Por. A. Jankievičienė, Wschodni obszar występowania gotyku i niektóre specyficzne cechy litew­ skiej architektury XV-XVI w., „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", t. XIX, r. 1974, z. 3. Według J. Staszewskiego (Krótki polski wiek XVIII, „Barok, Historia, Literatura, Sztuka", V/1 (10), 1998, s. 28,30/1) wiek ten zaczyna się sejmem niemym 1717 r. i trwa do 1793 г., zaś właśnie pod wzglę­ dem kulturalnym wiek XVII i pierwsze ćwierćwiecze XVIII w. były okresem oświeconego sarmatyzmu. Co zostało już utrwalone w literaturze polskiej, a także ostatnio białoruskiej. O. Latyszonok, Białoru­ skie Ośnńcccnie, „Białoruskie Zeszyty Historyczne", 2 (3), Białystok 1991, s. 35-30. Np. J. Kiaupicne (Europa srodkoivowschodnia i „zagubione" Wielkie Księstwo Litewskie, [w:] Pozostawione historii..., s. 15-17) nie godzi się na podkreślona, przez l'. Wandycza z USA (Cena wol­ ności..., s. 16) rolę Polski jako rdzenia tej Europy i traktowanie „wschodnich prowincji dawnej Polski", a więc Litwy jako obrzeża.

Przemiany w wielowyznaniowym i wielonarodowościowym państwie...

11

czesnego narodu - jest zrozumienie odmienności kształtowania się świadomości na­ rodowej w ciągu dziejów. W odróżnieniu od Europy Zachodniej głównymi czynnika­ mi tego procesu były tutaj: język, tradycja i wspólnota kulturowa. Po uformowaniu się języków literackich świadomość narodowa Litwinów w XIX w. kształtowała się w opozycji do Polski i podobnie, choć słabsza od litewskiej, świa­ domość białoruska . Jej początki mają podobne, choć nie zbliżone - pod względem czasowym - źródła, sprzed okresu wspólnej z nami historii. Litwini nawiązują do swej odrębności etnicznej i wspólnoty pochodzenia oraz języka od czasów plemien­ nych do czasu zorganizowania państwa w XIII w. Białorusini zaś, co ostatnio wysuwa się na plan pierwszy, wyrażają te elementy w odrzuceniu „rosyjskiej teorii" (jednego narodu, potem rozdzielonego), a przyjęciu teorii o odmienności wschodnioslowiańskiej narodowości białoruskiej, powstałej z wymieszania się substratu baltyjskiego i ludności słowiańskiej . Jeżeli przyjąć, iż ów proces rozpoczęty w średniowieczu oznacza omówioną w tej pracy dyfuzję i konwergencję wielu dziedzin kultury symbo­ licznej i materialnej, to okazuje się, iż w końcu XVIII w. organizmy etniczne Rusinów białoruskich i Rosjan istotnie wskazywały na owe różnice. Praca prezentuje w formie analityczno-syntetycznej cechy charakterystyczne modelu społeczno-kulturowego, jaki wykształcił się na tych ziemiach w ciągu około 350 lat. Było to zasługą trzech narodów: Litwinów, Białorusinów i Polaków, przy czym Litwini przejęli rolę politycznego organizatora, Rusini olska w kulturze W. Ks. Litewskiego, „Acta Lituano-Slavica Posnanionsia. Studia Historica", VI, HWI, s. 85. „Polska kwitniet lacinoju, Litwa kwitniot ruscziznoju. Hiez toj w Polsco nie priebudiesz. Iiiez toj w Li­ twie blazneiu budiesz. Wiedz ze Kus iz twa chwała. Po wsiem swietie juz dojzrala. Wiesieli z ty Husinie. Twa chwalą nikgdy nie zginie, S. Lazutka, K. Gudavičius, Pirmasis Lietuvos Statutas, Vilnius 19S.4, 1.1,8.85.

Efekty dyfuzji kultur na ziemiach litewsko-ruskich..,

118

storyk litewski tworzący w języku łacińskim - Wojciech Wijuk Kojalowicz (1609-1677). Poczucie niezależności litewsko-białoruskiej magnaterii i szlachty obja­ wiło się w narażeniu przez nich na szwank unii z Koroną. Jej wypowiedzenie i zawar­ cie ugody ze Szwedami miało miejsce po straszliwym złupieniu Wilna przez wojska rosyjskie w początku sierpnia 1655 r. (a stolica nie widziała łupieżcy od czasów na­ jazdów krzyżackich w końcu XIV w.). Dodajmy również, iż sam akt ugody podpisało aż 1042 szlachty, z czego około 25% stanowiły, jak sądzę, nazwiska polskie bądź spol­ szczone . Szczególny model okcydentalizacji kultury w języku polskim nie wpływał na pod­ miotowość narodu politycznego. Wykazał to już dramatyczny przebieg unii lubel­ skiej z 1569 r., z powodu opuszczenia przez dostojników litewskich obrad sejmowych. O. Halecki (1915) w analizie przebiegu sejmu dowodzi poparcia Zygmunta Augusta przez spolonizowaną szlachtę głównie Podlasia i Wołynia związanego od polowy XIV w. z Koroną, zachęconą zrównaniem jej pozycji ze szlachtą koronną i przywilejem to­ lerancji wyznaniowej, a w końcu z osamotnionej Kijowszczyzny. Sytuację więc kom­ plikowało niebezpieczeństwo ze strony Moskwy i tradycja posiadania przez Koronę ziem ruskich. Ważny był, podkreślony przez J. Peleńskiego, motyw zachowania całości ziem ruskich przez magnaterię i szlachtę ukraińską w obrębie jednego syste­ mu społeczno-politycznego (z ograniczoną władzą króla, przywilejami, wolnościami stanowymi, perspektywą na tolerancję religijną i „atrakcyjnym modelem kultury renesansowej"), nadzieja uzyskania większego prestiżu i awansu oraz większe bez­ pieczeństwo w realnym wyborze pomiędzy Moskwą a Jagiellońską Polską" . Profesor jezuita Wojciech Wijuk Kojalowicz, Litwin-patriota, odmiennie niż Ma­ ciej Stryjkowski, którego określa jako „gente Polonus", przekazał Europie obraz wielkości narodu litewskiego w jego ojczystym, języku łacińskim". Atoli tylko 4 stro­ ny dotyczą unii lubelskiej, głównie nazwisk oponentów i ich zgryzoty z powodu za­ branych ziem, co skwitował: „Litwini domagali się rozmyślnie od zirytowanego króla takiego dodatku, iżby król nie niejednoznacznie wyznał, iż te prowincje były własno­ ścią Polski, starodawnym prawem oraz »in publicis tabulis«. Ja zaś, aby nie być sę­ dzią, cieszę się tedy z zapadłej zgody" . Sejm lubelski wykazał znaczenie potężnego, niezależnego obozu magnackiego na Litwie z Radziwiłłami na czele. Posłowie innych państw podejrzewali nawet Mikołaja Czarnego, wojewodę wileńskiego, o zamiar objęcia rządów po zgonie Zyg­ munta Augusta. Pojednawcze stanowisko, rywalizując z Radziwiłłami, zajęli Hlebowiczowie, a wyłamał się Jan Hieronimowicz Chodkiewicz, powróciwszy do Lublina 5 kwietnia 1569 r. Chodkiewicz już w 1562 r. stał po stronie szlachty w obozie pod Wi­ tebskiem, optującej za połączeniem Litwy z Koroną Polską. Uzyskał również od kró17

18

19

Taki wniosek jest uprawniony, gdyż w tym okresie autochtoni nie spolszczali swoich nazwisk. Por. M.B. Topolska, Polacy w W. Ks. Litewskim w XVI-XVIII w. (Przyczynek do dziejów polskiej emigracji na icschód w okresie staropolskim), „Lituano-Slavica Posnanionsia. Studia Historica 11" 1987, s. 1G2 i p. 72. Z drugiej strony autor obarcza panów koronnych odpowiedzialności:! za wykonanie programu „eks­ pansjonizmu polskiego". .1. Peleński, Inkoqwracja ziem ukraińskich w l. >0'J г., „Przegląd Histo­ ryczny", t. LXV, z. 3, s. 218 i п., 259. WAV. Kojalowicz, Historiac Lituanac coniunctionc Magni Diicatus cum Regno Poloniae, pars II.Antverpiac 16G9.S.489. r

119

Przemiany społeczno-gospodarcze po unii z Koroną Polską..,

la w 1568 r. ogromne dobra na Żmudzi. Jego obecność i jego popleczników: Mal­ chera Szemeta, ciwuna birżańskiego ze Żmudzi, i Hawryły Bokieja Pieczychwostki - Rusina, w Witebsku ozna­ czała pierwsze samodzielne wystąpienie w sprawie unii i reform wszystkich przedstawicieli różnorodnego w swoim składzie narodu politycznego. W ich pe­ tycji: „urzędników, szlachty i rycerzy W. Księstwa Litewskiego", w obliczu c'" niebezpieczeństwa moskiewskiego, by­ ły sprawy „wspólnego z Koroną władcy na wspólnej elekcji i ustalenia w porę za­ sad nie podległego, ale braterskiego IS. I —--л związku". Nakreślony tam program upodobnienia Litwy do Polski w ustroju prawnym, w hierarchii urzędniczej, w sądownictwie, swobodach szlachec­ kich, wspólnej polityce zagranicznej, „przy tern wszystkiem stanowczego za­ chowania odrębności swego W. Księ­ Kościól Karmelitóiu Bosych w Głębokim stwa w ramach zjednoczonej Rzeczypo­ (рога witebski), fundacja Józefa Korsaka spolitej, zachowania odrębnych, choć (1639-165į). Pi-zebudowany w 1735 r. analogicznych urzędów, dostępnych tyl­ przez J.K. Glaubitza ko dla obywateli W. Księstwa, osobnej armii pod litewską chorągwią i litew­ skim hetmanem" , zgodnie z planem króla, został wykonany w ciągu zaledwie 6 lat (1564-1569), choć silny byl opór wielu magnatów jeszcze na sejmie piotrkowskim (1563). O niezadowoleniu panów litewskich świadczy również mało znany w literatu­ rze fakt wykorzystania przez nich pretensji do dóbr i dochodów w W. Księstwie da­ nych siostrze Annie przez brata Zygmunta Augusta w testamencie z 1572 r. Otrzy­ mała od Jana Chodkiewicza propozycję objęcia tronu, swobodnego wyboru męża, jednakże w zamian za zwrot ziem zabranych Litwie . Panowie litewscy zarówno tę sprawę, jak i odmowę Anny wykorzystali dla wzmocnienia pozycji Rady Koronnej w czasie bezkrólewia . Unia lubelska w swych aktach prawnych byla synonimem panującej tolerancji. W marcu 1569 r. przywilej wołyński kładł nacisk na równouprawnienie prawosław­ nych z katolikami i na zachowanie Statutu Litewskiego; język urzędowy miał być ru-

Li iii

г

20

21

22

O. Halecki, Sejm obozowy szlachty litewskiej pod Witebskiem, „Przegląd Historyczny", t. XVIII, z. :t, s. IMii-UlO, I! U. .1. Bartoszewicz, Л шш./(и/1(//о»Ач(, Kraków 1882, s. 108,115,110,1-12. К. Dubas-Urwanowicz, Konjlikt Липу Jagiellonki z dostojnikami litewskimi w pierwszym bez­ królewiu po śmierci Zygmunta, [w:] Z dziejów Huwpy Smdkouvwoirschodniej, Białystok 1005, s. 151.

120

Efekty dyfuzji kultur na ziemiach litewsko-ruskich,

ski, a jedynie akta miejskie w języku polskim. Akt unii świadczył o dążeniu do zacho­ wania uzyskanej pozycji politycznej elit rządzących. Wykazał również dążność do niezależności politycznej. Unia federacyjna miała zwłaszcza wpływ na przyśpiesze­ nie integracji narodu politycznego, wskutek okrojenia terytorium z ludnością ruską (o około 2/3 - obszar liczył tylko około 300 tys. km ), rozwój reformacji, walkę pra­ wosławia i unii zakończonej na korzyść Kościoła unickiego, rozwój szkolnictwa i dru­ karstwa w języku łacińskim i polskim. To wszystko szlo w parze z możliwościami zdo­ bywania większych dochodów przez szlachtę i mieszczan, również na obrzeżach państwa nad Dnieprem. Ośrodkami handlu było Gniezno, Lublin, Kraków, Toruń. Korzystali przy tym z możliwości zwiększonych kontaktów poprzez handel tranzyto­ wy Wschód-Zachód na szlaku lądowym, jak również przez porty inflanckie na Morzu Bałtyckim. 2

Spora liczba dowodów świadczyła o silnej niezależności Litwy i Litwinów, poczy­ nając od ich wypowiedzi na sejmach i na sejmikach zebranych przez H. Wisnera; w pamiętnikach szlachty wykształconej w kolegiach jezuickich, ale piszącej w języku polskim w XVII w., nade wszystko zaś jej utrwalona tradycja w Statucie Litewskim, obowiązującym do 1840 r. Według 14 aktu unii lubelskiej wszystkie dotychczasowe prawa przeciwko osiedlaniu się w Litwie Polaków przestały obowiązywać, a i Litwini mogli się osiedlać w Koronie . Nie znalazło się to w III Statucie Litewskim, zatwier­ dzonym w 1588 r. pod groźbą nieuznania przez Litwinów za króla Zygmunta III Wazy (Rozdz. III, art. 12) . Prawo litewskie - wzór dla rosyjskiego od połowy XVII w. - było nowoczesne, zwłaszcza (Rozdz. XII, art. 2) w kwestii karania śmiercią za za­ bójstwo umyślne człowieka prostego stanu, równej odpowiedzialności pi'zed prawem i zachowania majątków kobiet-szlachcianek oraz w kwestii kar za zabójstwo zwie­ rząt. 25

M

Od unii w 1569 r. los elity społecznej w W. Księstwie był bardziej harmonijny. Rozładowanie społecznego napięcia pomiędzy bojarstwem i magnatami oraz pomię­ dzy chłopami i nimi poprzez np. reformę włóczną i możliwości zbytu produkcji rolni­ czej, lepsze warunki rozwoju miast, powstanie warstwy żołnierza komputowego, profitowalo w wojnach z Rosją i Szwecją. Natomiast na Ukrainie koronnej inicjaty­ wa w każdej dziedzinie przeszła w ręce możnowladców, ci natomiast w swych wiel­ kich, zdobytych przez nadania dobrach bez granic utrzymywali własne, a więc nieza­ leżne wojska, prowadzili własną politykę zagraniczną, interweniując w Mołdawii i Woloszczyźnie, także w Moskwie w początku XVII w., sprzeczną zaś z polityką Rze­ czypospolitej w stosunku do Tatarów i Turcji, a zwłaszcza w stosunku do Kozaków. Napięcie społeczne rosło tam również ze względu na nieszanowanie przez ukraiń­ skich magnatów praw drobnej szlachty. W końcu w pierwszej polowie XVII w. stały naprzeciwko siebie „dwie skrajne warstwy: Kozacy i "królewięta kresowe«" '. A nie2

23

21

Akta Unii Polski z Litwą, Kraków 1932, s. 300. Jest to obietnica Hospodara Zygmunta III, iż „w tom państwie Wielikom Knjastwie Litowskom i wo wsich ziemljach, jemu prisluzjuszczich żadnych' czuzoziemcom i zagranicznikom' ani susiedom' togo państwa dawati nie majem', ale to wsie my i potomki naszi wielikie kniazja Litowskiie dawati budiem' powinni tol'ko Litwie, Rusi, Żomojti, rodiczom' starozitnym' i urożencom' Wielikogo Knjazstwa Litowskogo i inych ziel', tomu Wielikomu Knjazstwu nalieżaczich, LI. Lappo, 1.Ш metu Lietuvos Statutas..., s. 129.

Przemiany społeczno-gospodarcze po unii z Koroną Polską...

121

korzystna stała się sytuacja międzyna­ rodowa wskutek aktywności Tatarów i Moskwy. W końcu XVI w. tereny li.:" I A « L F ' V R К A N | tewsko-białoruskie stanowiły około - | T A T A R S К I, j * 65% terytorium Rzeczypospolitej Oboj­ § '• .-. «»Ч«'\ . g \ «Relacya pewnaOprzyśćiu,abo* ga Narodów, ale już wcześniej, w wyni­ ku aktywności Ks. Moskiewskiego, - i-r>r>, 15.S-151. T. Wotschke, DerHriefieechscl der Schweizer mit den 1'olcii, Lipsk 1908, listy nr 17-50.

Wpływ synkretyzmu i pluralizmu wyznaniowego i kulturalnego...

133

70

wizyta w Wilnie Piotra P. Vergeriusa w latach 1556-1557 . Według H. Merczynga najstarszy na Żmudzi zbór luterański powstał w Żejmach (Tyzenhauzów) w 1542 г., w Wilnie zaś, po przerwie - w 1555 r." Luteraninem byl Mikołaj Talwosz, starosta dynaburski ze Żmudzi, oraz Wencław Jan Agryppa, po studiach w Lipsku i Wittenberdze, pisarz polny w Inflantach i następnie senator dzięki poparciu Radziwiłłów . Według M. Kosmana ku luteranizmowi ciążyli ci z możnych, których „działalność pu­ bliczna w jakiś sposób łączyła się z Inflantami, gdzie wyznanie to zdobyło sobie popu­ larność" . Stan posiadania wiary reformowanej na Litwie byl większy niż w Koronie. Świad­ czy o tym (po śmierci Radziwiłła Czarnego) obsada następujących urzędów: wojewo­ da wileński, hetman i kanclerz wielki Mikołaj Radziwiłł Rudy; wojewoda trocki Stefan Zbaraski; smoleński - Wasyl Tyszkiewicz; nowogródzki - Paweł Sapieha; wi­ tebski - Stanisław Pac; mścisławski - Jerzy Ostyk; miński - Gabriel Hornostaj; kasztelan trocki i podkanclerzy - Eustachy Wolłowicz; starosta żmudzki i marszałek wielki oraz namiestnik Inflant - Jan Chodkiewicz; kasztelan połocki - Jerzy Zienowicz; żmudzki - Melchior Szemet; witebski - Paweł Pac; brzeski - Jan Hajko, oraz kasztelan miński i marszałek nadworny - Mikołaj Talwosz. Po unii lubelskiej skład senatu z góry ograniczał liczbę delegatów W. Księstwa. Za czasów Wazów na 147 było ich tylko 27 i 3 z Inflant, zaś 113 z Korony . Ale wówczas senatorowie prote­ stanccy, w większości z Litwy, stanowili około 10% ogółu. Natomiastw 1569 r. na 133 senatorów, w tym 15 biskupów, było aż 70 protestantów, wśród nich zaś 25 z Litwy (blisko 30% ogółu) . To i inne zjawiska wymagają podkreślenia, iż podobnie jak na ziemiach polskich tolerancję wobec innowierców wzmacniał fakt, iż byla ona domeną stanu szlacheckie­ go, lecz w W. Księstwie potężniejszych niż w Koronie magnatów, otaczających opieką nie tylko szlachtę w swych włościach i królewszczyznach. Sprawa powiązane­ go z arianami na Litwie Iwana Tyszkowica z Bielska na Podlasiu - spalonego w 1611 r. w Warszawie dla podkreślenia mocy władzy królewskiej w Bielsku i niechęci wobec różnowierców żony Zygmunta III, Konstancji, stanowiła wyjątek. Zwykle w przypadku opieki magnata różnowiercy i większej liczby arian w danym ośrodku taka akcja nie byłaby możliwa . Iwan i jego brat Hrehory, wraz z kilkoma innymi, za­ mierzali zbudować zbór. W dodatku Iwan odmówił po przyjęciu urzędu szafarza miejskiego przysięgi na „Boga w Trójcy Jedynego", zrzucił na ziemię krucyfiks i zde­ cydowanie nie odwołał bluźnierstwa. Wprawdzie były protesty szlachty ariańskiej po wyroku trybunału w Bielsku i odwołanie do sądu wyższej instancji - królowej 72

73

74

75

70

711

Por. .1. Jasnowski, Mikołaj Radziwiłł..., s. 196 i n . H. Merczyng, Zbory i senatorowie..., s. 1015. W 1586 r. został kasztelanom mińskim a w 1597 r. tytularnym smoleńskim, jego ojcem byl sławny pi­ sarz Wencław Mikolajewicz ukryty pod anonimowym nazwiskiem Michalon Litwin. E. Rimša, Venc­ lovas Atjripa irjo gim inc. Lietuvos TSR Mokslu Akadem ijos Darbai, A serija, Vilnius 19S6,1.1, s. 66 i n. M. Kosman, Reformacja i kontrreformacja..., s. -18. W. Czapliński, Л. Filipczak-Kocur, Udział senatomw w pracach sejmowych za Zygmunta III i Władysława IV, „Przegiął Historyczny", t. LXIX, z. -1,1978, s. 666. ""' II. Merczyng, Zbory..., s. 262-26:!. Por. .1. Tazbir, Sprawa Iieaua Tyszkowica, [w:] J. Tazbir, Rzeczpospolita i świat..., s. 118.

71

72

7:1

71

7,1

134

Efekty dyfuzji kultur na ziemiach litewsko-ruskich...

w Wilnie (argumentem sądu było, że w miastach królewskich nie może być innej reli­ gii niż grecka i rzymska), to jednak bracia zbytnio ufali prawu i obrońcom i kiedy Iwan po wyjeździe brata wraz z ich obrońcami, szlachtą ariańską z Warszawy, zacho­ rował w więzieniu, wyrok został wykonany. Jako Rusin - według S. Herbsta, miesz­ czanie bielscy ulegli polonizacji w XVIII w. skutkiem napływu drobnej, podlaskiej szlachty - Tyszkowic byl świadkiem jednoczenia sił jezuitów wraz z unitami przeciw­ ko reformacji . Cechą fermentu reformacyjnego była większa niż w Koronie możliwość egzekwo­ wania prawa przez protestantów przy stabilnej i wielokierunkowej opiece magna­ tów. Np. ugoda pomiędzy biskupem wileńskim Eustachym Wolłowiczem a hetma­ nem polnym litewskim Krzysztofem II Radziwiłłem z 1627 r. przewidywała zwrot kościoła i plebanii w Kiejdanach, ale kolatorstwo Radziwiłła zabraniało szkół katolic­ kich i zakonów. Dopiero w latach 1709-1710 powstał skromny drewniany kościół i klasztor dla kilku karmelitów trzewiczkowych . Podstawą stała się tradycja wielowyznaniowego państwa litewskiego w średniowieczu, powolne przyjmowanie chrze­ ścijaństwa na ziemiach północno-wschodniej Litwy i na Żmudzi, silne wpływy, jesz­ cze do połowy XVII w., Kościoła prawosławnego wśród Rusinów i szybkie umocnienie się zborów. Utrzymywanie tej równowagi było możliwe ze względu na dawanie swobód wszystkim religiom, chociaż przy uprzywilejowaniu katolików . Prawa katolików, co jest przykładem szczególnej tolerancji, szanowali protestanccy właściciele dóbr najczęściej bez oporu, nierzadko lepiej, według wizytatorów, wy­ wiązujący się w swych obowiązkach wobec parafii katolickich . Spory potencjał intelektualny wnieśli emigranci z Korony, działacze, pisarze, drukarze, nauczyciele, teologowie, duchowni, jak np. Szymon Zacius w Brześciu, Wawrzyniec Krzyszkowski i Szymon Budny w Nieświeżu i w Łosku, Tomasz Falconius w Kłecku, Mikołaj Wędrogowski i Marcin Czechowic w Wilnie itd. Taki zespół można obliczyć w końcu XVI w. na kilkadziesiąt osób. Uciekali oni przed prześlado­ waniami, szukali możniejszych protektorów, wykorzystywali powiązania rodzinne i zawodowe. Jeśli tylko weźmiemy publikacje wydawane w XVI w. w oficynach W. Księstwa, to z Korony pochodziło 31 takich pisarzy (1/3 wszystkich imigrantów) . Stali się oni wraz z miejscowymi zaczynem fermentu intelektualnego na ziemiach W. Ks. Litewskiego, po umocnieniu chrześcijaństwa oraz szkolnictwa we wszystkich środowiskach wyznaniowych, głównie w Kościele katolickim oraz prawosławnym. Poprzez inicjatywę wydawania książek religijnych w językach narodowych dla celów szkolnictwa i na użytek wiernych spowodowali ożywienie życia kulturalnego. Siłą protestantyzmu na ziemiach W. Księstwa stalo się większe przywiązanie ro­ dów magnackich i szlacheckich do założonych przez siebie zborów i bardziej stanow­ cze niż w Koronie, domaganie się respektowania praw i nieprześladowania ewangeli­ ków. Zwłaszcza sejmiki przed elekcją nowego króla, po śmierci Zygmunta III, 77

78

711

80

81

7 7

S. Herbst, Bielsk Podlaski, [w:] Studia z historii budowy miast polskich, Warszawa 1957, s. 41. J. Sercdyka, Dzieje zatargów i ugody o kościół kiejdański wXVI-XVII w., „Odrodzenie i Reforma­ cja w Polsce", t. XXI, 197G, s. 98-99, Ш . ™ T. Wasilewski, Tolcrancjia w Wielkim Księstwie Litewskim, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce", XIX, 1974, s. 121 i n. Por. m.in. J. Kurczewski, Stan kościołów parafialnych..., s. 110. Por. M.U. Topolska, Środowisko twórcze w Wielkim, Księstwie..., s. 21.'). 78

w

Wpływ synkretyzmu i pluralizmu wyznaniowego i kulturalnego...

135

zwolennika kontrreformacji, optowały za zachowaniem tolerancji wyznaniowej. Na sejmiku relacyjnym ziemi żmudzkiej 13 sierpnia 1632 r. taki protest, zapisany w Sądzie Grodzkim Upickim 30 sierpnia t.r. zawiera nazwiska „...dające całą prawie listę ówczesnych rodzin szlacheckich reformowanych na Żmudzi". Byli to „Pano­ wie": Jan i Samuel Blinstrubowie, Jan i Arnolph Bohdanowiczowie, Jan i Dobrogost Bohuszowie, Adam Dyrma, Paweł Domaracki, Jerzy Eperieszy, Eliasz Rymwid, Jan i Stanisław Kęstortowie, Jan i Piotr Skinderowie, Andrzej i Eliasz Przystanowscy, Jan Urbanowicz-Siemaszkiewicz, Szymon Szukszta i inni: „sami od siebie у imieniem wiela inszych braci swey religiey ewangelickiej, także obywatelow Ziemie Żmudz­ kiej" . 82

2.2. KONTRREFORMACJA I PRZYCZYNY J E J UMOCNIENIA NA ZIEMIACH LITEWSKO-RUSKICH Do polowy XVII w., odmiennie niż w poprzednim okresie, można oceniać postępy Kościoła katolickiego w kategoriach wzrostu liczby wyznawców, ich religijności, pla­ cówek duszpasterskich i zakonnych oraz liczby duchowieństwa, zwłaszcza na zie­ miach ruskich. Powiększyło się także uposażenie Kościoła, zwłaszcza biskupstwa wileńskiego, i tak pokaźne w polowie XVI w. W starciu z bujnym ruchem reformacyjnym na terenach W. Księstwa Kościół katolicki wykorzysta! wszystkie elementy dla umocnienia swej, słabnącej w połowie XVI w., pozycji. Największa rola, w odróż­ nieniu od ziem Korony, przypadła jezuitom, zwłaszcza w rozpowszechnieniu wiary wśród ludu, ze względu na relikty pogaństwa wśród Litwinów '. Kiedy na ziemiach Habsburgów wielkie znaczenie miała praca wybitnych jednostek z tego zakonu (zwłaszcza twórców wielu katechizmów blog. Piotra Kanisiusa, czy na ziemiach bel­ gijskich Franciszka Borgiasza), to na ziemiach litewsko-ruskich był to ruch społecz­ ny, ściągający mniej wybitnych, ale za to wzorowych zakonników jezuickich z ziem europejskich i Korony. Wychowano również wybitnych uczonych, pisarzy i nauczy­ cieli - autochtonów. Zwróćmy uwagę, że kolegium wileńskie w końcu XVI w., po około 30 latach istnienia, liczyło już tylu uczniów (około 1000), ile sławne kolegia hiszpańskie ''. Do czasu przybycia jezuitów i ich widocznej obecności, którą należy liczyć od założenia kolegium w Wilnie w 1570 г., duchowieństwo katolickie wykorzystywało 83

4

8

и

Oraz 18 innych. Ii. Gmżewski, Kościół cwaugclicko-reforiuowauy..., s. 152-15;!. *' Uposażenia członków kapituły wileńskiej i plebanów dorównywały Żmudzi, natomiast uposażenie bi­ skupstwa wileńskiego (około 11 tys. dymów) przewyższało żmudzkie - w 16G7 r. (1221 dymów i wiek później 12G1). J. Ochmański, Biskupstwo..., s. 107; G. Blaszczyk, Diecezja żnnidzka..., s. 33-31. Opis Polski przez Fulwiusza Huggieri (z 15G5, [w:] Relacje nuncjuszów apostolskich i innych osób o Polsce od тки Щ8 do 1600, wydal K. Hykaczewski, 1.1, lierlin-Poznań, 1801,1.1, s. 100) wskazuje na „zabytki bałwochwalstwa gdzieniegdzie na Litwie, w wielu miejscach na Żmudzi, gdzie po dziś dzień chowają po wsiach węże, które czcili ich przodkowie, nim przyjęli wiarę chrześcijańską. W Litwie i na Kusi lud po większej części trzyma się obrządku greckiego..., jest tam wiele miast i wsi, w których nie ma żadnego kościoła". "' W Sewilii było 1)00 uczniów, w Kordobie 800. Było 210 kolegiów w końcu XVI w., ale na ich potrzeby przypadało „średnio tylko po 10 zakonników" (wsumie było3!H)5). J. Brodrick, SJ, Powstanie i wzwój Towarzystwa Jezusowego..., s. 371. M

h

136

Efekty dyfuzji kultur na ziemiach litewsko-ruskich..,

spory wyznaniowe wśród protestantów. Biskup Hozjusz na synodzie piotrkowskim skłonił episkopat do zaprzysiężenia w 1551 r. wyznania wiary Confessio jidei catholicae Christiane (od 1553 r. kilkadziesiąt wydań). Król Zygmunt August przyjął po­ przez nuncjusza Commendoniego księgę ustaw Soboru Trydenckiego. Protestanci, rozwijając drukarstwo w języku polskim i szkolnictwo w duchu humanistycznym, ukazali również drogi pozyskiwania wyznawców. Jezuicki zakon był doskonale przy­ gotowany do pracy misyjnej, wyróżniał się dyscypliną zakonną, poświęceniem i kie­ rowaniem środków na religię i szkolnictwo. Szybko zdobył niezależność materialną, znajdując dostojnych i zamożnych protektorów. Sprzyjał mu również brak stabiliza­ cji politycznej po śmierci Zygmunta Augusta przy żywym rozwoju reformacji w W. Księstwie. W Wilnie jezuici pojawili się wskutek akcji biskupa wileńskiego Waleriana Protasewicza i jego otoczenia, które hamowało wysiłki różnowierców na rzecz założenia szkoły wyższej. Ich starania popierane były przez Baltazara Hostounsky'ego i wiceprowincjała prowincji austriackiej, Franciszka Sunyera. Sze­ roko roztaczał on perspektywy otwarcia „drzwi do Moskwy, a z niej przez Tartaric do Chin, (...) nie należy zapominać o Szwecji i Liwonii". Po wżycie w Wilnie w 1570 r. prowincjał Wawrzyniec Maggio opiniował, iż Wilno nadaje się na siedzibę prowincji a Wielkie Księstwo jest wzorem kraju misyjnego ze względu na obecność pra­ wosławnych Rusinów, mahometan - Tatarów oraz luterańskich Niemców*'. Wiara katolicka wprowadzana było stopniowo. Od momentu chrztu, nawet na te­ renach centralnych państwa, zapuszczała słabe korzenie, szczególnie wśród ludu li­ tewskiego i zmudzkiego. Świadczą o tym świadectwa podróżników europejskich, szczególnie zaś apostolskich nuncjuszy, wskazujących na fakt zachowania się pogań­ skich reliktów, jak świętych ołtarzy, drzew, węży itp. Charakterystyczna jest opinia historyka Macieja Stryjkowskiego, który przytacza w języku litewskim wezwania do bogów pogańskich . Zwolennicy przybycia jezuitów do Wilna za radą biskupa Hozjusza zbudowani byli przykładem pobliskiego Braniewa na Warmii, gdzie biskup, po wizytacji kole­ giów rzymskich w 1558 r. i Wiednia w 1560 г., spowodował, iż zimą 1564/65 r. otwarło swe podwoje pierwsze jezuickie kolegium, a w 1566 r. w Pułtusku. W 1569 r. praco­ wało w Polsce 46 jezuitów w dwóch kolegiach (w tym aż 20 Polaków). Pierwszy nowi­ cjat, chluba prowincjała Maggio, otwarty został w Braniewie i miał 6 nowicjuszy w 1569 г., a 6 lat później - 26™. Sukcesy zakonu na ziemiach polsko-litewskich już w pierwszym dziesięcioleciu od jego przybycia wyjaśnia zręczne, w odróżnieniu od pryncypialnych papieskich nuncjuszy, działanie jezuitów w oparciu o znajomość specyficznych cech miejscowe­ go terytorium i ludzi. Pozostawiając na razie w spokoju inne wyznania i wiary, sku­ piali się, co przynosiło szybkie efekty, na sprawach pierwszoplanowych: kształcenia 87

88

m

S. Bednarski, Geneza..., s. 13. Por. Relacje nuncjuszów..., s. 185, V. Urbanavičius, Mitologiniu akmenų tyrinėjimai, [w:] Arche­ ologiniai ir etnografiniai tyrinejmai Lietuvoje 1970 ir 1971 m., Vilnius 1971, s. 77 i n. Przy tym również obficie cytowana, dykteryjkę, świadcząca, o powierzchowności katolicyzmu, kiedy w rozmowie (ksiądz podczas mszy wielkopiątkowej chłostał figure Chrystusa) dwócli wiernych stwier­ dziło, iż to dobrze, gdyż plony były złe w tym roku. 'L Wojtkowiak, Maciej Stryjkowski..., s. 13. K' .1. Brodrick, Powstanie..., s. Ф10-М7.

8 7

w

Wpływ synkretyzmu i pluralizmu wyznaniowego i kulturalnego...

księży i młodzieży, nawracania ich ro­ dziców. Dostrzegali trudności terenów misyjnych: zbyt rzadka sieć parafialna, nieuwzględnianie języków narodowych, brak księży, szybkie, ogarniające rów­ nież poddanych chłopów, rozprzestrze­ nianie się reformacji. Rozpoczęli od Wil­ na, gdzie w kościele św. Anny wprowa­ dzili kazania w języku litewskim. Kazania w Wilnie głoszone były również w języku polskim, niemieckim i wło­ skim. Już w 1579 r. biskup Walerian Protasewicz ufundował bursę dla 12 księży Litwinów. Jezuici, w odróżnieniu od surowych reguł Kościoła kalwińskie­ go, przyciągali wiernych wspaniałym wystrojem świątyń, wystawnymi i peł­ nymi przepychu procesjami - według Kościół ж Michała Archanioła przy naocznych świadków - o charakterze kłasztoi-ze Bernardynek na Zarzeczu iv Wilnie w stylu renesansowym fundacji wielkich widowisk teatralnych, w rodza­ hetmana Lwa Sapiehy (1594-160Jt) ju ulicznego teati*u. Wielkie tłumy gro­ madziły również kazania porywających krasomówców, jak np. Stanisława Grodzickiego przybyłego z Wielkopolski, czy „zlotoustego kaznodziei" - ks. Piotra Skargi. Sukcesem jezuitów było nawrócenie się 4 synów najgorętszego obrońcy prote­ stantów, wojewody wileńskiego, Mikołaja Radziwiłła Czarnego (zm. 1565). Mikołaj Sierotka (1549-1616), według M. Siekierskiego, był niezwykle zamożny . Starannie wykształcony na uczelniach w Szwajcarii, Niemczech i w Rzymie, stanowił dla zako­ nu prawdziwą podporę. Ufundował on od 1586 r. kolegium jezuickie w Nieświeżu, w tym drugi w Europie, po II Gesu w Rzymie, najwspanialszy kościół w stylu baroku jezuickiego - podobnie jak trocki zamek Witolda - świadectwo aspiracji Litwy, kon­ kurującej z sąsiadami o uczestnictwo w europejskiej wspólnocie kulturalnej. Można przypuszczać, iż wpłynął na to wychowawca polecony przez biskupa Hozjusza, nauki u jezuitów w Rzymie, ale zwłaszcza polityka tego potężnego rodu. W1574 r. stanowi­ sko koadiutora wileńskiego otrzymał drugi syn Radziwiłła Czarnego, który opowia­ dał się po stronie jezuitów; w tym samym roku zbór kalwiński, za zgodą Mikołaja Ru­ dego, musiał być przeniesiony z centrum Wilna na przedmieście Łukiszki . Polityka króla Zygmunta III Wazy i przybycie jezuitów uświadomiło Radziwiłłom, iż pragnąc utrzymać najwyższe urzędy i godności senatorskie, musieli je pozostawić w rękach linii katolickiej, zaś pośledniejsze w rękach linii kalwińskiej (na Birżach i Dubinkach). Mikołaj Sierotka otrzymał godność wojewody wileńskiego w 1604 r. Przecież 00

91

Drogą kupna i zamiany powiększył on nadział rodzinny do 101 posiadłości ziemskich. Por. M. Siekier­ ski, 77/c Niesviž Eshites uf Prince Nicholas Christopher Radziwiłł. The formation of a Byelorus­ sian Latifuudium (m. >-161G), „The Journal of Byelorussian Studies", vol. IV, No. 2, s. -18-51. 11. Merczyng, Zbory i senatoroivie..., s. 7. r

138

Efekty dyfuzji kultur na ziemiach litewsko-ruskich,

o te urzędy trwała ostra rywalizacja po­ śród pierwszych rodów magnackich. Np. Lew Sapieha (1557-1633) naj­ pierw, co było typowe, z prawosławia przeszedł na kalwinizm, a następnie po konwersji otrzymał urząd wojewody wileńskiego w 1621 r. i hetmana W. Ks. Litewskiego . Dużym wydarzeniem była także konwersja namiestnika Inflant, staro­ sty Żmudzi i marszałka W. Ks. Litew­ skiego - Jana Chodkiewicza, dzięki staraniom kolegi ze studiów w Wittenberdze, polskiego jezuity Stanisława Warszewickiego, oraz sławnego wójta wileńskiego Augustyna Rotundusa, przybyłego do Wilna z Krakowa. „Cu­ downym nawróceniom" innych rodów li­ tewsko-ruskich, jak np. Wołłowiczów, Tyszkiewiczów, Paców itd., sprzyjała Obraz Matki Boskiej Świętomichalskiej polityka rozdawania urzędów tylko ka­ z końca XVI га tolikom za Zygmunta III Wazy. Z 25 se­ natorów świeckich w W. Ks. Litewskim w 1569 r. 15 było różnowiercami, a w 1590 r. - 10, co stanowiło około 40% ogółu, w 1606 r. było ich 9, za to w Koronie - 8 . W1651 r. istniały już 354 parafie, w tym wie­ le zborów odbierano innowiercom i przywracano w nich świątynie katolickie . Do połowy XVII w. zakon jezuicki (który już w 1575 r. stworzył - dalekowzrocz­ nie - odrębną od Korony prowincję) posiadał 16 kolegiów, z czego 8 na terenie białoruskim i jedno w Krożach na Żmudzi, ponadto nowicjat, dom profesów w Wilnie oraz rezydencję w Worniach. Seminaria jezuici otwarli w Krożach w 1607 i w Ołyce w 1639 r. Zakon jezuicki, w odróżnieniu od innych klasztorów, najszybciej, poza Wil­ nem, przeniknął do czołowych ośrodków miejskich: najdalej na północnym wscho­ dzie już w 1580 r. powstało kolegium w Polocku, na północy kolegium w Rydze (1582) i w Dorpacie (1583), na terenach Inflant. Po unii brzeskiej, już w 1610 r. powstało ko­ legium w silnym ośrodku kupiectwa ruskiego, w Orszy nad Dnieprem; w 1611 r., po zdobyciu Smoleńska, w tym mieście. Około 70% placówek powstało w pierwszej polowie XVII w., a i w następnym okresie na tym terenie zakon rozwijał się szybciej niż na terenach Korony. Pochlebną opinię o jezuickich zakładach oświatowo-nauko92

Ji

91

M

m

9 1

Por. K. Tyszkowski, Przejście Lwa Sapiehy na katolicyzm w 1SSG г., „Reformacja w Polsce", R. 2, 1922, s. 199 in. II. Merczyng, Zbory, s. 121-1.19; W. Dworzaczek, Oblicze wyznaniowe senatu Rzeczypospolitej Polskiej w dobie kontrreformacji, [w:] Muncra Lilteraria, Ks. Pamiątkowa ku czci R. Pollaka, Poznań 19G2, s. 52 i n. Już w МЫ r. powróciły kościoły w Iwiu, Mińsku, Paporciach, Lipnikach, Molodecznie, Losku, Hmzdowio. Relationes dioccesanum Vilncnsis 1G1Ą, [w:] Rclationcs status dioecesiuni in May no Ducatu Lithuaniue, 1.1, wyd. P. Rabikauskas, Roinae 1971, s. -19,91.

Wpływ synkretyzmu i pluralizmu wyznaniowego i kulturalnego..,

139

wych wydał biskup kujawski Jakub Uchański w 1559 г., zwracając się do bakalarza Akademii Krakowskiej - Jakuba Wujka, iż pojawili się „mężowie bardzo uczeni i po­ bożni, którzy w bardzo krótkim czasie i sami opanowują całą encyklopedię nauk wy­ zwolonych i innych potrafią nauczyć" . Był to okres decydujący. Ze względu na silę obozu protestanckiego Zygmunt Au­ gust wysiał do papieża Pawła IV prośbę o zgodę na zwołanie soboru narodowego podczas sejmu piotrkowskiego w 1555 r. W odpowiedzi papież wysłał w tym samym roku Alojzego Lippomano, biskupa Werony, wraz z wybitnym teologiem jezuickim Alfonso Salmeronem. Podróż przez Warszawę do Wilna zupełnie ich zniechęciła. Salmeron skarżył się w raporcie do generała zakonu Ignacego Loyoli na okropne niewy­ gody w gospodach, niesmaczne jedzenie i piwo, „gorsze od wody z Tybru". Europej­ scy podróżnicy nazywali te kraje Indiami Północy, wytykając, iż nie pozbyliśmy się barbarzyństwa. Inaczej niż w Koronie, Salmeron napotkał w Wilnie niechęć ze stro­ ny magnatów na czele z wojewodą wileńskim . Lippomano, widząc stan wiary kato­ lickiej, żądał więzienia, banicji, konfiskaty dóbr, co wywołało oburzenie panów szlachty. Nic dziwnego, że listy nuncjusza Lippomano do Mikołaja Radziwiłła i od­ wrotnie, z języka łacińskiego - co charakterystyczne - zostały przetłumaczone na ję­ zyk polski przez Mikołaja Reja . Przyczyniło się to do odwołania tego nuncjusza, który domagał się wszak m.in. ścięcia przywódcy reformacji na Litwie - Radziwiłła. W sprawie przyszłego kolegium Salmeron nadal porozumiewał się z zaprzyjaź­ nionym Marcinem Kromerem, oceniając pesymistycznie jeszcze 10 lat później możli­ wości osiedlenia się jezuitów. Ich zwolennik Kanisiusz działał tylko w Krakowie, zna­ ny tam ze swego Małego Katechizmu, który wykładano w szkołach, i z wystąpienia (23 października 1558 r.) wśród profesorów uniwersytetu, studentów, biskupa i woje­ wody krakowskiego. Spotkał się również z prymasem Dzierzgowskim w Łowiczu, snując dalekosiężne plany pracy misyjnej na terenach tatarskich. Prymas przed śmiercią w 1562 r. na synodzie prowincjonalnym zalecił episkopatowi m.in. rychle założenie kolegiów jezuickich w Krakowie, Poznaniu, Lwowie, Wilnie, na Mazow­ szu . Po takich początkach latwiej było w Rzeczypospolitej następnemu nuncjuszowi J . F . Commendone przeprowadzać plany odnowy Kościoła katolickiego. Sporą przy­ datność wykazał jego teolog Baltazar Hostounsky, zaledwie 29-letni jezuita, z pocho­ dzenia Czech. Zwłaszcza Walerian Protasewicz, biskup wileński od 1556 г., zjednał dla zakonu wielu polskich dostojników kościelnych i świeckich jako wiceprowincjal pierwszego kolegium jezuickiego w Braniewie. Uczęszczali do niego również kandy­ daci z W. Księstwa, jak np. Ambroży Wienczko w 1573 г., który: „na wsi litewskiej 12 mil od Wilna, gdzie się urodził »prawie nic o Bogu nie wiedział", a odmawiania modli­ twy Ojcze Nasz nauczył się dopiero po przybyciu do Wilna"'". 90

913

97

7

98

!n

Unicus Uiiivcrsue Societatis Jcsu Vocationiun Liber autobiogmphicus Poloniae piwinciac, propria* (1571-15S0), wyd. J. Warszawski SJ. Homao liWG, s. 322. J. lirodrick, Powstanie i mzwój..., s. 'liii. ' Dwa listlig na polski właśnie wyłożone Л. Lippomano biskupa iremiiskiego i posła papieskiego do Mikołaja Radziwiłła i drugi tegoż do posła papieskiego, Brześć 1559, nakład M. Radziwiłła, druk S. Murmeliusa, Biblioteka Czartoryskich Cim. 15(51 1. .1. Korewa, Z dziejów diecezji warmińskiej w XVI w., Poznań l'.)(55, s. I!7 i n. '•" .1. lirodrick, Powstanie i mzwój..., s. 1,1

л

!w

140

Efekty dyfuzji kultur na ziemiach litewsko-ruskich,

Kolegium jezuickie w Wilnie miało zmniejszyć wydatnie zagraniczne wyjazdy szlacheckiej i magnackiej młodzieży do protestanckich uczelni oraz podnieść stan wiary katolickiej w W. Ks. Litewskim. Taki pomysł miał szansę realizacji po śmierci wojewody wileńskiego w 1565 r. Mikołaja Radziwiłła Czarnego. Do projektu nuncju­ sza Commendoniego przychylił się król, pragnąc, aby „Wilno miało... studium gene­ ralne języków, filozofii i teologii". General zakonu odłożył sprawę aż do osobistego spotkania z nuncjuszem, zaś po wyjeździe Commendoniego biskup Protasewicz na własną rękę kupił kamienicę w Wilnie i złożył fundusze na uposażenie kolegium, choć nadal nie było zgody na przysłanie jezuitów. Argumentem Maggio (w liście z 31 sierpnia 1568 r. do generała Borgiasza) było nadal wielkie zadanie dla jezuitów na Li­ twie, która jest „bramą do Moskwy, Tatarów aż do Chin i bramą do nieba przez mę­ czeństwo" . Maggio znał również zamiar założenia szkoły wyższej na Litwie przez protestantów, który na pewno udaremniła śmierć Radziwiłła Czarnego w 1565 r. Commendone radził również nie odmawiać schorowanemu biskupowi Protasewiczowi. Alarmował w tej sprawie wójt wileński A. Rotundus (Mieleski). Dopiero 28 wrze­ śnia 1569 r. Franciszek Sunyer w towarzystwie Hostounsky'ego, Andrzeja Bokesa z Flandrii oraz braci zakonnych Wilhelma Lamberta - Anglika i Andrzeja Zaleskiego - Polaka przybyli do Wilna. Zgoda od generała nadeszła 14 stycznia 1570 r. i rektor przyszłej uczelni Stanisław Warszewicki miał przybyć z Wiednia z gronem nauczy­ cieli. W liście do generała zakonu Borgiasza napisał, iż „nasi Niemcy, a o wiele bar­ dziej Polacy, nie uczą się tak po prostacku, jak wiele tam w (w Rzymie) myśli... cho­ ćby ktoś był dobrym filozofem i jeszcze lepszym teologiem, jeśli przy tym nie jest dobrym łacinnikiem, za nic go mają, zwłaszcza w Polsce, gdzie język łaciński jest szczególnie pielęgnowany" .4 lipca 1570 r. do Wilna przybyło 15 jezuitów witanych przez biskupa Protasewicza. Już 10 lipca otwarto przygotowane wcześniej kolegium i przyjęto pierwszych uczniów - krewnych biskupa i wielu synów szlacheckich. List pasterski biskupa wileńskiego z 25 lipca 1570 r. wzywał młodzież do nauki w nowej uczelni. Po wstępnym egzaminie 160 uczniów ich liczba w 1576 r. wzrosła do około 500. Na uwagę zasługują wykłady, w klasach wyższych zagadnień spornych pomię­ dzy katolikami a protestantami, a w klasach niższych zasad Ewangelii i katechizmu w języku polskim. 100

101

102

Z badań M. Kosmana wynika mala skuteczność wysiłków hierarchów katolickich, synodów i kar nakładanych na duchowieństwo w trzeciej ćwierci XVI w."" Nieobyczajność, lekceważenie obowiązków i uleganie nowinkom reformacji były częste. Wysiłki jezuitów i wprowadzanie stopniowo uchwal potrydenckich zmieniły ten stan dopiero od początków XVII w., zwłaszcza za biskupa zmudzkiego Melchiora Giedrojcia i wileńskiego Eustachego Wołlowicza. Przybycie jezuitów znacznie przyśpieszyło proces chrystianizacji kraju. W polowie XVI w. było tylko 14 zakonów (w Koronie 187), a 100 lat później było 95 konwentów zakonnych (w Koronie 285); zakony żeńskie miały 18 klasztorów w 1650 г . Pośród tych zakonów w polowie XVII w. było 16 plaш

S. Bednarski, Geneza Akademii Wileńskiej..., s. 0-8. Dopiero w 1577 r. biskup Protaszowicz uzyskał mandat króla zabraniający założenia uczelni różnowierczej, H. Barycz, Do (jcnczij Akademii Wileńskiej, „Ateneum Wileńskie", 10, li):J5, s. 170. .1. Brodrick, Powstanie..., s. -150. M. Kosman, Drogi zaniku pogaństwa u Hallów..., np. s. 123-12-1. Tam literatura przedmiotu.

Wpływ synkretyzmu i pluralizmu wyznaniowego i kulturalnego...

141

cówek jezuickich wraz z kolegiami, a i inne zakony, jak franciszkanie, dominikanie, prowadziły skutecznie działalność misyjną. Na terenach centralnych, na co wskazują dane z 1772 г., rozmieszczenie placówek było jak na ziemiach Korony (w wileńskim 1 klasztor na 531 km ), natomiast wwojewództwach wschodnich rzadsze: od 1000 km w witebskim do 1222 km w mścisławskim; wyjątkowo w mińskim 2250 km , zaś 1353 km na Żmudzi ". Zakon jezuitów liczył w polowie XVII w. w Rzeczpospolitej około 1500 zakonników, z czego 1/3 przypada na teren W. Ks. Litewskiego. Byli oni wychowankami w znacznej mierze Kolegium Wileńskiego i najlepiej spełniali obowiązki w dziele nawracania czy pozyskiwania dla Kościoła heretyków, prawosławnych, mahometan i pogan. Jezuici wileńscy od początku organizowali szereg misji do włości magnackich i szlacheckich. Np. w 1593 r. odbyli 47 takich wypraw na Litwę, Żmudź i Białoruś . Świadectwem odbudowy Kościoła katolickiego na tych terenach było przede wszystkim powiększenie liczby parafii, z których większość powstała dzięki funda­ cjom Mikołaja Radziwila Sierotki (kościół w Mirze i Świerzniu), Sapiehów (kolegium jezuickie w Brześciu Litewskim, kościoły w Różanie i Dereczynie), Chodkiewiczów (kościoły w Lachowiczach, Myszy, Szkłowie, Krożach), Tryznów (w Bobrujsku), Isajkowskich (w Grodnie). Laccy w 1629 r. ufundowali w Wysokim Dworze kościół dominikański; Jan Pac odnowił kościół w Budsławiu, ufundowany Wiek wcześniej przez W. Księcia Aleksandra dla bernardynów wileńskich, przekazawszy im obraz N. Marii Panny, słynący cudami. Jan i Konstanty Sokolińscy, ongiś fundatorzy zbo­ ru kalwińskiego w Sokolinie, tam następnie ufundowali kościół itd. W województwie nowogródzkim, gdzie do polowy XVI w. istniały dwa konwenty: franciszkanie i ber­ nardyni (Iwie, Lida), pod koniec XVI w. Eufemia z Wiśniowieckich Radziwiłłowa założyła konwent bernardynów w Nieświeżu, a w 1590 r. benedyktynek, w 1630 r. postawił klasztor i kościół w Słonimie Andrzej Radwan, w 1645 r. miały tu swój mu­ rowany kościół i klasztor bernardynki (klaryski), jezuici z radziwillowskiego Nie­ świeża mieli swą rezydencję w Nowogródku (od 1714 r. kolegium). W latach 1618-1683 ufundowane zostały klasztory dominikańskie w Dereczynie (przez Kon­ stantego Polubińskiego), w Nowogródku (przez Krzysztofa Chodkiewicza), w Stolpcach (przez Aleksandra i Zofię Sluszków), w Wasiliszkach (przez Frąckiewi­ czów) oraz w Jelnie, Nieświeżu, Polonce, Slonimie i w Kłecku przez Stanisława Kazi­ mierza Radziwiłła. W polowie XVII w. przybyli do Nowogródka i do Slonimia dzięki Kazimierzowi Leonowi Sapiesze kanonicy lateraneńscy, zaś do Lidy w 1672 r. kar­ melici trzewiczkowi (A. Narbutt). W początku XVII w. powstała w Stwolowiczach (Mikołaj Sierotka) jedyna w W. Księstwie komandoria maltańska, której kolatorami byli Radziwiłłowie '. W pierwszej polowie XVII w. klasztory fundowała również średnia szlachta, jak np. Krzysztof Malchiewicz-Chelchowski w 1630 r. klasztor Franciszkanów w Dziśnie" . 2

2

2

2

2

10

100

10

14

101

"

n

107

,IW

1'or. M. Kosman, Reformuoja..., s. 259. W. Muller, Zakonij w diecezjach i województwach, [w:] Zakony męskie w Polsce w 1772 r. (Mate­ riały do atlasu kościelnego chrześcijaństwa w Polsce), 1.1, Lublin 1972, s. 7(5, tab. 15. L. Drzymała, Praca jezuitów polskich nad ludnością wiejską w pierwszym stuleciu osiedlenia się zakonu w Rzeczpospolitej, „Nasza Przeszłość", 20,1901, s. 59. Por. H. Lowmiański, Rys historyczny..., s. 102-105. O. Hedemann, Magdeburskie miasto Dzisnu..., s. 52.

142

Efekty dyfuzji kultur na ziemiach litewsko-ruskich...

W pierwszej polowie XVII w. ważne miejsce wśród elementów rozpowszechnia­ nia się wiary katolickiej zajmował kult świętych obrazów, w tym św. Kazimierza, pa­ trona Litwy, i obrazów Matki Boskiej. W W. Księstwie pośród kilkunastu znanych i czczonych przez wiernych obrazów Matki Boskiej nie było jeszcze rozpowszechnio­ nego kultu obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej w Wilnie '. Kult ten został za­ początkowany w okresie następnym, rozwiniętej kontrreformacji, od czasu zbudo­ wania przez karmelitów w 1672 r. kaplicy nad Bramą od strony klasztoru. Jest faktem natomiast, iż w pierwszym drewnianym kościele klasztoru Karmelitów, sze­ rzących kult szkaplerza, wystawionym w 1626 r. przy Ostrej Bramie, dobudowano w 1631 r. kaplicę N.M. Panny, zapewne mieszczącą obraz Matki Boskiej Szkaplerz­ nej, który do dziś znajduje się w Wilnie, w kościele św. Teresy . Napytanie, czy tak jak w Koronie w wieku XVI i w początkach XVII w W. Ks. Li­ tewskim większość parafii była objęta szkolnictwem parafialnym, odpowiedź jest trudna. Na podniesienie stanu oświaty, tak jak gdzie indziej, duży wpływ miała re­ forma Kościoła po okresie napływu prądów reformacyjnych, wątpić jednak należy, czy na terenach litewsko-białoruskich, nastąpiło to już przed końcem XVI w. Np. we Włoszech w 1566 r. biskup archidiecezji mediolańskiej, uznany reformator Kościoła Karol Boromeusz wymienia tylko 15 szkół, ale w następnych 18 latach było ich 7 4 0 . Podobnie w Polsce biskupi upatrywali w rozwoju szkolnictwa parafialnego środek wzmocnienia pozycji zagrożonego przez protestantyzm Kościoła i religii katolickiej, o czym świadczy wzrost liczby szkół w Koronie .0 większym rozwoju szkolnictwa w W. Księstwie można jedynie mówić w XVII w. Świadczy o tym relacja o stanie diecezji żmudzkiej z 1646 r. mówiąca, iż szkoły przyparafialne były zjawiskiem powszechnym. W tym zakresie jeszcze bardziej uwidoczniła się rola rosnącej liczby zakonów ka­ tolickich, już od dwóch wieków pełniących swą kulturotwórczą rolę. W końcu XVI w. dominikanie i bernardyni w Wilnie, podobnie jak w największych miastach Korony, prowadzili nowicjat. W okresie reformy Kościoła katolickiego po soborze trydenc­ kim rosła liczba zakonów żeńskich. W W. Księstwie najwięcej ich powstało od końca XVI w. po reformie benedyktynek w Chełmie nad Wisłą - dzieło ksieni Magdaleny Mortęskiej (1556-1631). Uzyskały one pierwszą hojną fundację w Nieświeżu od Mikołaja Radziwiłła Sierotki w 1591 г., następnie w Drohiczynie (1623), w Mińsku (1634), Krożach (1643), Słonimiu (1648), Kownie (1650) i Orszy. W1600 r. na ziemiach Korony było 8 klasztorów żeńskich, w tym jeden na Rusi, a 3 w W. Księstwie Litew­ skim. W1650 r. ich liczba wzrosła do 18 (około 18% ogółu), w 1700 r. do 22, zaś w la­ tach 1772-1773 do 42 (około 27% ogółu). W polowie XVI w., byl tylko jeden w Wilnie; 101

110

m

112

1 Ю

110

111

112

Nic ma odbicia tego kultu w relacjach o stanie diecezji wileńskiej z 1G25,1030 i 1G58 г.; ani też informa­ cji w znanej pracy W.W. Kojalowicza, Misccllcnuca rerum ad statum Kcclesiasticum in Maijno Lithuaniac Ducału pcńincntum (Wilno 1G50). Podobnie u W. Gumppenbcrga (Atlas Marianus, Ingolstadt 1G59, 2 wyd. 1G72), który wyliczy! takie 32 cudowne wizerunki znajdujące SIŲ na ziemiach Rzeczypospolitej. Nie wymienia cudownego obrazu w dodatku praca Jana Drewsa o cudownych miej­ scach na Litwie z 1G87 r. M. Kalamajska Saeed, Ostra Brama..., s. 131-135. Wspomina o tym kronika karmelitanek wileńskich w 1051 r. o obrazie słynącym cudami w klasztorze Karmelitów. Tamże, s. 130. S. Litak, Struktura i funkcje parafii w Polsce, [w:] Kościół w Polsce..., t. 2, s. 383. W diecezji krakowskiej na przełomie XVI i XVI I w. około 91,5% parafii posiadało szkoły. S. Kot, Szkol­ nictwo parafialne..., s. 107.

Wpływ synkretyzmu i pluralizmu wyznaniowego i kulturalnego..,

143

w 1650 r. w całej diecezji wileńskiej 12. Natomiast w 1772-1773 było ich - 35, w diece­ zji żmudzkiej zaś w 1650 r. - 2, a potem - 3 . W polowie XVII w. było już w W. Ks. Litewskim około 350 kościołów parafialnych, w samym Wilnie w 1650 r. było ich 24 i 9 unickich na około 12 tys. mieszkańców . W końcu XVI w. pozycję Kościoła katolickiego wzmocniło przeprowadzenie unii z Ko­ ściołem prawosławnym w 1596 г., a także wygrana batalia o niemianowanie biskupem kandydata z Korony - Bernarda Maciejowskiego, jako następcy przeniesionego do Krakowa biskupa Jerzego Radziwiłła. Koroniarze utracili w III Statucie z 1588 r. pra­ wo do piastowania godności kościelnych na równi z obywatelami W. Księstwa. Wykształcony w kolegium jezuickim Prokop Bartłomiejowicz w broszurze opubliko­ wanej w języku polskim w 1598 r. napisał, iż „hańbą dla Litwinów jest trzymanie urzę­ dów kościelnych przez Polaków", co świadczy o nieprzestrzeganiu nadanych Litwie przywilejów zwłaszcza, gdy „najlepiej w Litwie nabożeństwo i nauki zakwitnęly". Istotnie w tym czasie w składzie kapituły na 18 kanoników wileńskich tylko 7 (w tym dwóch powtórnie) oraz na 11 prałatów 4było autochtonami . — -. Nie przeszkadzał nikomu zróżnicony skład narodowościowy jezuitów. W latach 1579-1662 (rozkwit Akademii) na 24 rektorów było 9 obywateli Korony (P. Skarga, J. Wujek, S. Włoszek, F. Barszcz, S. Ugniewski, J. Wiskowiec, W. Cieciszewski, J. Piwocki, J. Rywocki). Tylko 7 pochodziło z Litwy (P. Boksza, A. Brokus, J. Grużewski, W. Wijuk Kojałowicz i K. Kojałowicz, S. Niklewicz, M. Ginkiewicz). Pośród 8 z innych krajów europejskich było 5 Niemców oraz 3 Hiszpanów. Na 63 profesorów 35 było z Korony, w tym np. M. Bembus, J. Białecki, J. Brant, A. Kochański, J. Krygier, S. Kołakowski, M. Laterna, M. Łaszcz, A. Olizarowski, M. Śmiglecki. Z W. Ks. Litewskiego było 15 profe­ sorów oraz 13 cudzoziemców z 9 krajów europejskich . Natomiast według W. Wielhorskiego na 87 profesorów aż 44 pochodziło z ziem Korony, 22 z ziem W. Księstwa, 21 zaś z krajów zachodnio­ Poiirct o. Piotra Skargi, jezuity i rektora europejskich (24% ogółu). Pośród obyAkademii Wileńskiej (1536-1612) wateli W. Księstwa byli przedstawiciele m

114

115

110

111

111

11,1

K. Janicka-Olczakowa, Zakony żeńskie w Polsce..., [w:] Kościół w Polsce, t. 2, s. 7(57-777. M. Lowmiańska, Wilna przed najazdem..., s. '17. .1. Fijalek, Kościół rzymsko-katolicki..., s. 111. Por. .1. Bieliński. Uniwersytet wileński..., t. Ill, s. 107-«(>(>.

144

Efekty dyfuzji kultur na ziemiach litewsko-ruskich., 117

Polaków tam osiadłych: Jan Grużewski, Kasper Sawicki i Jędrzej Nowak . Oznacza to, że przedstawiciele polskiego środowiska stanowili około 55% całości. W procesie chrystianizacji ziem li­ tewsko-ruskich istotne było fundowanie nowych parafii i klasztorów, przywraca­ nie kościołów katolickich zamienianych na zbory, ale i rosnąca liczba wy­ kształconych w seminariach i kolegiach jezuickich księży Litwinów i Rusinów. Przybywający też księża Polacy i zakon­ CATHOLICK.Anicy, dla których był zakaz wstępu do kapituły wileńskiej, jak i wszystkim ob­ cym, z czasem nabywali umiejętności geliafofbthweyicbdct ix fjaw* władania językami autochtonów. Mieli również pierwsze wydawnictwa katolic­ kie od końca XVI w., a zwłaszcza Po­ styllę mniejszą Jakuba Wujka, dzieło w narzeczu auksztockim kanonika żmudzkiego Mikołaja Daukszy (Wilno 1599) i katechizm żmudzki w tłumacze­ niu Jakuba Ledesmy (Wilno 1605). Istotne było 14 agend do odprawiania obrzędów w języku polskim, litewskim, ruskim i niemieckim . W pierwszej polowie XVII w. wyszły kazania pol­ J. Wujek, Postilla, tłumaczenie na sko-litewskie K. Szyrwida (Wilno 1629, język liteivski przez M. Daukszę. Wilno 1644). f e r l W n i g e JWIRAO-fllV

l * » V . A.D. i f

D A V K b 'i.»

99.

118

1599, Drukarnia Akademicka SJ. Proweniencja widoczna: Biblioteka Bernardynów z Tclsz

W akcji o zwycięstwo nad reforma­ cją istotna była walka polemiczna jezu­ itów z protestantami. Pierwszą pu­ bliczną dysputę w murach kolegium zapowiedział rektor Stanisław Warszewicki na 15-17 października 1572 r., jako odpowiedź na poprzednią, zdaniem kalwinów dla nich zwycięską. W obydwu ze strony kalwinów bral udział Andrzej Wolan, Wielkopo­ lanin, po studiach we Frankfurcie nad Odrą i Królewcu, sekretarz Mikołaja Radzi­ wiłła Rudego, a potem w kancelarii hospodarskiej - prawnik, teolog i dyplomata. Dysputy jednak zarzucono na rzecz wydawnictw z obu stron. Jezuici natomiast orga­ nizowali publiczne występy ośmieszające racje protestantów" . Spore zasługi w na­ wracaniu wiernych na katolicyzm miał Piotr Skarga, którego płomienne i patriotycz­ ne kazania przyciągały wielu słuchaczy. 1 marca 1573 г., według relacji Sunyera, kazanie Skargi zgromadziło około 10 tys. osób, co jest liczbą prawdopodobnie dzie­ sięciokrotnie przesadzoną, ale niezwykłą '". Jezuici zapoznawali wiernych z ważnymi 3

1

117

114

119

l a l

1'or. W. Wielhorski, Białorusini..., s. 122. M.I!. Topolska, Książka va Litwie i Białorusi..., 11. Natoński, Początki..., s. 4Г>(> i n. Por. M. Kosman, Rcfomacja..., s. 148.

s. 151.

Wpływ synkretyzmu i pluralizmu wyznaniowego i kulturalnego...

145

dla nich tematami: kultem Eucharystii; unią obu kościołowi postawami katolików wo­ bec protestantów. Pierwsze efekty w postaci publicznych konfliktów na przełomie 1580/1581 w Wilnie były widomym sukcesem pracy jezuitów, w tym rewizja księgarń i spalenie książek heretyckich na stosie w 1581 r. Fanatyczna postawa biskupa Jerze­ go Radziwiłła sprzyjała niepokojom w Wilnie i prawdopodobnie dlatego został prze­ niesiony na biskupstwo krakowskie. 9 czerwca 1590 r. Wilno stało się widownią nigdy dotąd nie spotykanego gwałtu ze strony studentów Akademii, którzy wraz z tłumem spalili zbór protestancki, co zostało potwierdzone w wyroku Trybunału Litewskiego. Spore efekty przyniosły publikacje różnowierców i katolików, głównie w języku polskim. Najlepszym pi'zeciwnikiem pisarza-erudyty Andrzeja Wolana okazał się ks. rektor Piotr Skarga. W latach 1574-1576 w drukarni ariańskiej w Łosku i w jezu­ ickiej w Wilnie ukazały się ich łacińskie polemiki. Po wyjeździe ks. Skargi Andrzej Wolan stanął w szranki z kanonikiem wileńskim litewskiego pochodzenia Andrzejem Jurgiewiczem, który podobnie jak Stanisław Grodzicki, jezuita z Poznania, zaczął w odpowiedzi na łacińskie traktaty Wolana drukować swe wypowiedzi w obronie wia­ ry katolickiej w języku polskim . Od początku XVII w. takie polemiki przycichły na rzecz ostrych paszkwili ze strony jezuitów, co oznaczało umocnienie się Kościoła ka­ tolickiego, ale nie zahamowanie działalności zborów. 121

2.3. UNIA BRZESKA KOŚCIOŁA WSCHODNIEGO I ZACHODNIEGO - POWSTANIE KOŚCIOŁA UNICKIEGO Prawosławie do unii w 1596 r. odgrywało najważniejszą rolę w W. Ks. Litewskim jako religia; język ruski - jako codzienny i państwowy, zaś ludność ruska - jako spad­ kobiercy tradycji najstarszej na tym terenie wiary chrześcijańskiej. Problematyka unii jest trudna, jak na to wskazują niewielkie, wobec starszej historiografii (K. Le­ wicki, O. Halecki, K. Chodynicki, po wojnie zaś L. Bieńkowski), postępy badań re­ prezentujących wszystkie strony konfliktu, jaki powstał zarówno w wyniku niezgody na formę unii w 1596 r. ze strony prawosławnych, jak i w następstwie tego procesu w dziejach czterech narodów. Wydawnictwa jubileuszowe (400-Iecia unii brzeskiej 1996) wskazały tylko na potrzeby badań w tym zakresie. Ciągle jednak nie mamy opracowań związanych z piśmiennictwem tego kościoła. Niewiele, poza źródłami rzymskimi i polskimi, wykorzystano wypowiedzi samych zainteresowanych . 122

121

Np. równocześnie w jeżyku łacińskim (Wilno 1500), jak i polskim: Andrzej .lurgiewicz, Qucstii kilka­ dziesiąt albo pytania katolickie (Kraków 15!)0); S. Grodzicki, O jednej osobie w używaniu sakmlnciitu Ciała Pańskiego w Kościele Hożym (Wilno 1589). Podobnie jezuita M. Śmiglecki opubliko­ wał: Absurda synodu toruńskiego... 1595, Wilno 1590. Por. U. Hadyszewskij, Pitaniju Hcrcstejs'koj unii i pnicja Iwana Wagilcwicza Pisarze Polscy Itnsini, [w:] Unia brzeska... Kraków 1991, s. '178—190. Np. prace Iwana Franki, zwolennika unii dla mieszkańców ziem bialorusko-ukraińskich wyznaczały unię w kategoriach day.eń elit do pojednania Wschodu z Zachodem i otwarcia przed Ukrain;) wrót Europy. J. Hryckowian, Iwana F ra nki poglądy na kwestie u n ii brzeskiej, tamże, s. 1 i:i-l 19. Np. zakazany w czasach sowieckich hymn Ukrainy, ak­ tualny od 1 grudnia 1991 r. „Szcze ne wmierla Ukraina" byl dziełem kompozytora Michajly Werbuckiego (1815-1875), który w greckokatolickim seminarium we Lwowie zaczynał swe udane próby twór­ czości kompozytorskiej. L. Mazepa, Duchowni uniccy i ich wkład w ukmiuską kulturę muzyczną, (tamże, s. - Ш - Ш ) .

146

Efekty dyfuzji kultur na ziemiach litewsko-ruskich,

W państwach, spadkobiercach tradycji Rzeczpospolitej i W. Ks. Litewskiego, w warunkach nacisku ideologii marksistowskiej na naukę, unikano tematu unii, ocenzurowanej z powodu „zgody narodów". Temat był kontrowersyjny na skutek ocen krytycznie odnoszących się do ekspansji Korony na Wschód, powodującej: „straszliwy zamęt, niezgodę, okropne klęski i wojny, a w końcu zniszczenie starej kultury, i co ważniejsze: nienawiść narodu do narodu..." . Jako półśrodek unia nie przyczyniła się do zrównania unitów z łacinnikami, zwłaszcza w sferze społeczno-po­ litycznej, ani do równości w dziedzinie obrządków, gdyż w końcu przeważał rzymski. Unia, opracowana w szczegółach na soborze we Florencji w 1439 г., łatwiej się przy­ jęła od połowy XVII w. w obawie przed aktywnością cara rosyjskiego, głowy Kościoła prawosławnego w Rosji, i przyczyniła się do większej integracji państwa litewsko-ruskiego. Szybko rosła wszak tendencja unifikacji prawno-społecznej i kul­ turalnej narodu szlacheckiego, powiązanego więzami rodzinno-majątkowymi z Koroniarzami. Warto też wziąć pod uwagę oczekiwania ze strony biskupów, twórców unii, zarówno wobec papiestwa, jak i państwa. Jednym z warunków unii było uzyska­ nie przez nich wyższej pozycji prawno-majątkowej, takiej jaką posiadało duchowień­ stwo katolickie. Rzeczywiście, niedługo po unii brzeskiej stało się regułą, poprzednio wyjątkowe, prawo pobierania przez parochów dziesięcin od swych parafian . Poli­ tycznej pozycji jednak nie uzyskali biskupi uniccy, nie mając do kresu Rzeczypospo­ litej w 1795 r. prawa zasiadania w senacie. 123

124

Bez względu więc na stan historiografii krajów sąsiednich, jednostronnie pod­ chodzącej do przemian wyznaniowych i społecznych na terytorium W. Księstwa, w tym miejscu problem unii i jej skutków do 1648 r. będzie wyjaśniany w oparciu o przesłanki powstania kręgu zwolenników tak ogromnej zmiany. Stosunkowo nie­ wielki, prawie nieistniejący w połowie XV w., co spowodowało zaniechanie unii flo­ renckiej, stopniowo, począwszy od przedstawicieli duchowieństwa ruskiego, rozra­ stał się wskutek napływu prądów humanizmu i reformacji od końca XVI w., szczególnie zaś wskutek dalszych przemian cywilizacyjnych, polonizacji kultury i ta­ kiego doświadczenia, jak wojny z Rosją. Uwzględnić także należy sygnały nadawane przez Kościół katolicki, władze państwowe i elity rządzące. Były one jednak odbiera­ ne, także w niższych warstwach społecznych, nie zawsze na korzyść wyznania unickiego, które stało się powodem do chwały dla Kościoła potrydenckiego i stano­ wiło etap połączenia wszystkich wiernych. Ponieważ pomiędzy „wiarą" prawdziwą katolikami a dyzunitami istniał zbyt głęboki podział, ów Kościół unicki w okresie wal­ ki o stan posiadania i rozruchów stawał się również przeszkodą dla dalekosiężnej ak­ cji Rzymu . Była ona manifestowana w pośrednictwie dyplomatycznym, np. przez A. Possewino w 1582 r. w Moskwie, którego Iwan IV łudził obietnicami katechizacji za pomoc w rokowaniach o dostęp do Morza Bałtyckiego '. Legat papieski w 1581 r. 125

121

121

121

120

Por. A. Lewicki, Unia florencka го Polsce..., s. 58. Zwłaszcza, iż było wiele przypadków zabierania dziesięcin przez kapłanów łacińskich z parafii pra­ wosławnych w XV i XVI w. Por. J. Pociej, Zbiór wiadomości historycznych i aktów dotyczących dziesięcin kościelnych na Rusi, Warszawa 1845, s. 21-25. Por. Relacje nuncjusza Galcazzo Marescolti (w latach 1670-1671) do papieża, [w:] Relacje nun­ cjuszów..., t. II, s. 410. Od tego czasu datuje się trudna obecność katolików w Moskwie, gdyż car zezwolił w niej na nabożeń­ stwa. Por. A. Possevino, Moscoviu..., s. 112 i n.

Wpływ synkretyzmu i pluralizmu wyznaniowego i kulturalnego...

przedstawił Stefanowi Batoremu program jednania prawosławnych: stypendia, bur­ sy w kolegiach jezuickich, ruch wydawniczy itd. Działania papiestwa, do dziś szukającego dróg w celu połączenia chrześcijaństwa rozdzielonego od połowy XI w., spotkały się na omawianym terenie ze sprzyjającymi warunkami. Powstanie wyemancypowanej i wykształconej warstwy rządzącej litewsko-ruskiej łączyło z jej konsolidacją wobec ciągłego naporu Moskwy - jednoczącej w obu państwach wiernych - chęć umocnienia prawosławia i zdobycia nad nim kon­ troli. Pierwszym celem było więc odebranie ziem białorusko-ukraińskich; następ­ nym, co udało się najszybciej, już w 1583 r. uniezależnienie władz cerkiewnych w Ro­ sji od patriarchy w Konstantynopolu. Do ruchu unijnego w W. Ks. Litewskim powracało więc kilku biskupów i władca Aleksander Jagiellończyk. Przypomina 0 tym, odkryty w 1605 r. przez metropolitę kijowskiego Hipacego Pocieja, i wyzyska­ ny na rzecz unii rękopis Sobór osmyj Florentiejski, a w nim pismo metropolity ki­ jowskiego Mizaela (Pstrucha) do papieża Sykstusa IV z 1476 r. Przedstawia on dąże­ nia i oczekiwania Rusinów w razie realizacji unii. Nie pragnęli oni, co wyjaśnia pismo metropolity kijowskiego Piotra Mohyły z 1645 r. do papieża Urbana VIII, zerwania z patriarchatem w Konstantynopolu, a utworzenia Kościołów siostrzanych. Postawa tak odległych od siebie teologów, którzy nie otrzymali na swe pisma odpowiedzi, wskazuje na trudności ruchu ekumenicznego do dnia dzisiejszego .'Warto zwrócić uwagę również na projekt unii opiekuna Kościoła prawosławnego na ziemiach litewsko-ruskich Konstantego Ostrogskiego (1527-1608). Uznając prawosławie za praw­ dziwy Kościół Chrystusowy, powołany do zbawienia połączonego Kościoła, dążył do unii uniwersalnej, obejmujący również Moskwę . Odsunięty przez hierarchów, spo­ wodował zwiększony opór prawosławnych przeciwko unii. W starszej literaturze (E. Likowski, K. Chodynicki) utarła się opinia o rozkładzie hierarchii i rozprzężeniu w Cerkwi prawosławnej po podziale na kilka ośrodków Ko­ ścioła wschodniego i po zdobyciu Konstantynopola przez Turków jako przyczynie starań o unię, po podziale na kilka ośrodków Osłabienie prawosławia, mimo przejawów jego żywotności od lat 80. XVI w., było spowodowane utratą większości kolatorów, którzy przyjęli kalwinizm, a głównie szybkimi zmianami w wykształceniu, liczbie wydawnictw w języku łacińskim, pol­ skim oraz w postawach społecznych na terenie W. Księstwa w okresie humanizmu 1 reformacji "'. Jezuici w ramach akcji misyjnej potrydenckiego Kościoła, wobec zmniejszania się liczby opiekunów „religii greckiej", podjęli również plan unii. Idea ta mieściła się w planie misyjnym zakonu jezuitów dotarcia aż do brzegów Oceanu Spokojnego. Papież Grzegorz XIII (1572-1585) utworzył w Rzymie kolegia: greckie, maronickie, ormiańskie. W 1580 r. wysiał posła do patriarchy Jeremiasza II (1572-1595), a w 1583 r. do kilku innych patriarchów na Wschodzie. 127

128

1

1 Я

W. Hryniewicz, Prekursor unijnych dążeń Rusinów, [w:] Unia brzeska..., s. 55, G3-C1. Aktų otnosjaszcziesja k isiorii zapadnojRosiji, Petersburg 1S53, t. -1, nr'15;Т. Kempa, Konstanty WasylOstroyski(ок. 1ГуД1 lW-lGOS). WojcwodakijowskiiniarszalckZicmiWotyńskicj,Tonu\ I'M, s. 131. ' i'-"' W1593 r. nowy właściciel Ikażni Lew Sapieha na miejscu zboru z 1555 r. ufundował kościół katolicki ze szkółki) „gdzie przedtem cerkiew niska byla, z której zbór kalwiński uczyniono" (w 1555 г.). O. Hedemann, Historia powiatu bnislawskicyo..., s. 388-389.

148

Efekty dyfuzji kultur na ziemiach litewsko-ruskich..,

Według kanonu bizantyjskiego, panujący musi mieć prawo szczególnego patro­ natu nad Cerkwią i w tym metropolita Makarij dopatrywał się kryzysu Cerkwi . Królowie elekcyjni zlecali swe prawa hierarchom, którzy dbali o przywileje, a nie o stan Cerkwi, nie zamierzając przejść pod despotyczną władzę patriarchy moskiew­ skiego. Władcy nie poświęcali uwagi nominacjom, tylko posłuszeństwu zaintereso­ wanych polityką katolickiego państwa, zwłaszcza Zygmunt III, którego wkład w dzieło unii nie może być niedoceniony . Mianowano osoby świeckie, wielu trwoniło bogactwa cerkwi i monasterów, oddawało swe dzieci na naukę do jezuitów . Kwestia unii Kościoła Wschodniego i Zachodniego w drugiej połowie XVI w. na­ brała wagi wobec włączenia ziem z prawosławną ludnością ruską do Korony po unii lubelskiej, o czym świadczy działalność ks. Stanisława Orzechowskiego (zm. 1566) z diecezji przemyskiej, z matki wyznania prawosławnego . Wraz z Andrzejem Fry­ czem Modrzewskim i kardynałem Stanisławem Hozjuszem uważał, iż nie jest to spór o dogmaty, a o słowa i obrzędy, które prawosławni winni zachować . Według Orze­ chowskiego „Kościół rzymski jest częścią Kościoła powszechnego, a nie powszechno­ ścią kościelną, powinien więc dążyć, aby Chrystus królował nie tylko na Zachodzie, lecz również w krajach Wschodu" ''. I choć jezuici wileńscy, szkoląc zwolenników unii, w polemikach zmuszali prawosławnych do zajęcia stanowiska, to jednak w Kra­ kowie w 1566 r. ukazała się pierwsza polemika z Cerkwią prawosławną (Chrześcijań­ ska... odpowiedz) Benedykta Herbesta, który po studiach w Rzymie działał na Po­ dolu, Wołyniu i od 1584 r. kierował rezydencją lwowską jezuitów . Najjaśniej te za­ miary wyraziła książka Piotra Skargi z 1577 r. w języku polskim O jedności kościoła bożego, która zyskała dużą popularność (1590 i 1610), wydana w Wilnie - rezydencji jezuitów i rezydencji metropolity kijowskiego. Podkreślił w niej, że wiara grecka podległa jest patriarsze konstantynopolitańskiemu, poddanemu sułtana, wrogowi jedynej wiary katolickiej. 130

131

132

111

134

13

130

Publikacje drukowane znajdowały czytelników, nie znamy natomiast zasięgu czytelnictwa rękopisów mnichów z monasteru w Supraślu, kniazia Andrzeja Kurbskiego, Cyryla Ostrogskiego i innych. Jezuici nadal atakowali „grecką wiarę" (ks. Stanisław Grodzicki, O poprawie kalendarza, Wilno 1587) po wprowadzeniu przez papieża kalendarza gregoriańskiego. Była to próba skonsolidowania, bez względu na wyznanie, całego społeczeństwa kresów łacińskiej Europy, ale prawosławni odmówili. Korzystając z opieki ks. Konstantego Ostrogskiego, który w Ostrogu zorganizo­ wał drukarnię ruską, szkolę i pomagał bractwu - jako wprawny polemista Kościoła prawosławnego dał się poznać pisarz i redaktor Biblii ostrogskiej (1581), rektor sławnej brackiej szkoły, Gerasim Smotrycki. Odpowiedział on na pracę Herbesta Wiary Kościoła Rzymskiego wyiuody (1586) książką Kalendarz rzymski noimj ™ Por. Makarij (Bulgakow M.P.), hlońja Rimkoj Cerkwi, Sankt Pieterburg 1879, t. IX, s. GS9. Por. E. Likowski, Unia brzeska (г. 1Г>96), Warszawa 1907, s. 223. - Jak np. biskup polocki Teofan (Bogdan Rypiński). A.W. Kartaszew, Oczerki po istorii Russkoj Cer­ kwi, 1.1, Pariz 1959, s. G14-G15. Orzechowski Stanisław, PSB, t. 21 (1979), s. 287-292. Ks. Bolesław Kumor, Geneza i zawarcie unii brzeskiej, [w:] Unia brzeska..., s. 27. J. Woliński, Polska i Kościół prawosławni/..., s. 47. B. Herbest, Chrześcijańska... odpowiedź, Kraków 1507. 111

n

111

n i

m

Wpływ synkretyzmu i pluralizmu wyznaniowego i kulturalnego..,

149

(Ostróg 1587). Wasyl Surażski, również protegowany księcia, w dziele O jedinoj istinnoj praivoslawnoj wiere i swjatoj sobomoj apostolsko] cerkwi (1588) od­ stąpił od wypowiedzi w martwym już starocerkiewnym języku na rzecz codziennego starobiałoruskiego . Rozgraniczenie pomiędzy wiarą ludu - prawosławiem i wiarą szlachty - katolicyzmem u tych polemistów dawało historykom marksistowskim po­ wód do podnoszenia kwestii społecznych na pierwszy plan. Istotne było tutaj użycie języka potocznego, co dawało możliwość dotarcia do szerszej liczby czytelników. Świadectwem zmian stał się przyjazd patriarchy Jeremiasza II w 1588 г., który mianował swoim bezpośrednim zastępcą biskupa łuckiego, z pominięciem metropoli­ ty, a także podporządkował sobie najzamożniejsze bractwa cerkiewne we Lwowie i Wilnie (na prawach stauropigii). W gorączce reform zraził do siebie część biskupów z najliczniejszych 6 diecezji położonych na terenach Korony (tylko połocka, czernihowska i smoleńska były na terenie W. Księstwa) . Do walki polemicznej włączył się zwolennik unii, potępiony przez Cerkiew Adam Hipacy Pociej, od 1590 r. biskup włodzimiersko-brzeski. W1595 r. wystąpił on z tezą, iż tylko dogmat Ducha Św., czyściec i jedyne zwierzchnictwo papieża dzielą oba wy­ znania . Przetłumaczył na język białoruski sławne dzieło Skargi Opisanie i obrona sobom brzeskiego (Wilno 1597). Jego kilkanaście rękopiśmiennych i drukowanych prac świadczy, iż unia miała zaciętych przeciwników" . W Poselstwie do papieża rzymskiego Syxtusa 7F[1476] (Wilno 1605 w j . polskim i ruskim) - list metropolity kijowskiego Mizaela (Misaiła) i archimandryty pieczarskiego oraz wileńskiego był potwierdzony przez wpisanie go do akt radzieckich Wilna i podpisy burmistrza „ru­ skiego" i „rzymskiego" " - Pociej wypominał prawosławnym kontakty z różnowiercami w obronie unii. Ostrzegał również przed heretykiem Stefanem Zyzanią {Kaza­ nia św. Kirylła - Wilno 1596), który jako prawosławny korzystał m.in. z literatury luterańskiej. Jezuita Żebrowski (Plewy Stefanka Zyzani) wspierał publiczne wy­ stąpienia unitów: Józefa Welamina Rutskiego, Jozafata Kuncewicza, Leona Kreuzę, Anastazego Sielawę, Ilję Morochowskiego i Kasjana Sakowicza. Pod koniec życia 137

138

139

0

1

1:17

ш

ш

111

Z początku lat 1580. jedną z istotnych polemik byla anonimowa wypowiedź mnichów z Supraśla Posłanie cło łacinników iz ich żeknig, o nicgodzuuościach Rzymu poprzez wieki oraz odpowiedź na wprowadzenie kalendarza gregoriańskiego (Na bogomicrskuju, na poganuju łałinu). Według A. Kurbskiego w Wilnie już w odpowiedzi P. Skardze powstał rękopis Istorija Florcntijskogo sobora, a sam byl autorem również rękopiśmiennego traktatu Istorija o os'mom soboric; w 1598 r. ukazał się pamflet Cyryla Ostrogskiego Istorija o... razbojniczeskom Fcrarskom abo Florenskom sinodic... (1598), A.F. Korszunow, Ccrkowno-polcmiczcskaja publicistika, [w:] Istorija liiclorusskoj..., s. 150-101. Por. E. Likowski, Unia brzeska (v. 1590), Warszawa 1907, s. 82 i n. Adam Pociej, syn Lwa Tyszkowicza i Anny ze Sluszków; studia w Krakowie, w latach 1550-1572, dwo­ rzanin Zygmunta Augusta, kasztelan brzeski, po śmierci żony, wstąpił do zakonu bazylianów; w latach 1000-1013 metropolita kościoła unickiego Kusi. Nowy Korbut, t. 3, s. 110. Autor Unii albo wykład priedniejszych ailykulów ku ziednoczienju greków z kosticlom rymskim... Wilno 1595. H. Pociej, O przywilejach nadanych od najjaśniejszych królów polskich i przeduicjszych niektó­ rych wywodach, które świętą unie wielce, zalecają i potwierdzają (wspólwydane z Poselstwo); wy­ danie w 1008 r. w języku polskim i białoruskim Harmonia abo konkanlancja cerkwi ś. orientalnej z kościołem ś. rzymskim, Wilno 1008. H. Luźny, Adama Hipaccgo Pocieja Panwnetiea. Z nowych odczytań najdawniejszej ruskiej li­ teratury polemicznej, [w:j Unia brzeska..., Kraków 1991, s. 318.

Efekty dyfuzji kultur na ziemiach litewsko-ruskich...

150

zwolennikiem unii stal się jej najskuteczniejszy przeciwnik, złotousty Melecjusz Smotrycki (ok. 1578-1633). Wszyscy polemiści, jeśli nie byli kształceni w jezuickich szkołach łacińskich, znali język polski i literaturę humanistyczną, jak np. Kasjan Sakowicz (ok. 1576-1647), syn popa, student Akademii Zamojskiej i Krakowskiej, potem unicki diakon, nauczyciel szkoły brackiej w Kijowie, po owdowieniu mnich bazyliański i wreszcie kapłan katolic­ ki i mnich augustianów klasztoru na Kazimierzu w Krakowie. Był godnym przeciwni­ kiem metropolity kijowskiego Piotra Mohyły (1597-1647), pisarza w języku ruskim, łacińskim i polskim, który takich jak on nazwał: „Chameleontami ruskimi" . Wprowadzenie unii obu kościołów poprzedzała konwersja wielu możnych Rusi­ nów oraz ich synów uczących się w Akademii Jezuickiej. Istotne, co leżało w celach papiestwa i państwa dążącego do zintegrowania jego wielonarodowościowego skła­ du, okazało się pozyskanie do unii hierarchii prawosławnej, zwłaszcza z biskupstw przyłączonych w 1569 r. do Korony. Nominalna zależność od patriarchy w Konstan­ tynopolu wprowadzała element polityczny do rozgrywek religijnych. Wyznawcy prawosławia (w tym także drobna i zamożniejsza szlachta) w momencie zawierania unii wydawali się bezradni. Nie potwierdza tego ostry opór wyznawców prawo­ sławia, głównie przy odbieraniu przez unitów cerkwi w wielu miastach białoruskich i wsiach. Prawosławnym, w porównaniu do unitów, niewiele pomocy mogły udzielić wyznania reformowane, choć w ich obronie wystąpił kalwin, K. Broński z poznań­ skiego, protegowany ks. Ostrogskiego (Krzysztof Filalet) wApokrizis (Wilno 1597 i tłumaczenie cyrylicą w 1598), w którym to dziele bronił wyznawców Cerkwi i z naj­ niższych stanów. Pisarze i erudyci prawosławia: Leonty Karpowicz, Hiob Borecki, Andrzej Murzylowski, Zachary Kopystieński niespodziewanie dla organizatorów unii wkroczyli na forum dyskusji pracami w języku polskim i białoruskim. L. Karpo­ wicz, rektor szkoły brackiej w Wilnie, za wydanie znakomitej pracy Melecjusza Smotryckiego Threnos, to jest lament Wschodniej Cerkwie, w której wypomniano gwałty czynione dyzunitom, został osadzony wwiezieniu, a drukarnia zamknięta de­ kretem Zygmunta III w 1610 r. Znakomita w formie i celna w treści polemika została wywołana dramatycznymi wydarzeniami w Wilnie w 1609 г., gdy metropolita Pociej odebrawszy prawosławnym cerkiew i monaster św. Ducha w Wilnie, o mało nie stal się ofiarą rozruchów. Melecjusz Smotrycki (1578-1633) kształcił się w Ostrogu pod kierunkiem ucznia padewskiego uniwersytetu Cyryla Łukarisa, u jezuitów w Wilnie, a następnie, dzięki Bogdanowi Solomereckiemu, staroście kryczewskiemu, wraz z jego synem jako jego wychowawca przebywał na studiach na uczelniach niemiec­ kich" . Ks. Skarga obwiniał Smotryckiego o rozpowszechnianie protestanckich idei i działanie na rzecz Moskwy ". Zygmunt III popierał zwolenników unii jako sprawy w najwyższym stopniu politycznej wobec papiestwa i sąsiedniego państwa rosyjskie­ go, choć konstytucje sejmowe stawały po stronie mienia i Cerkwi prawosławnej. 142

3

1

112

Na traktat Sakowicza „Sobór kijowski schismaticki" (1611) Piotr Mobyla odpowiedział trzy lata póź­ niej swoim Lithosem. (Kraków 16-12); II. Łużny, Metropolita PiotrMohila a „Chamcleonlowie ru­ scy" [w:] Z dziejów Europy środkowowschodniej. Księga pamiątkowa ofiarowana W. Serczykowi w 60. rocznicę Jego urodzin, Iiialystok 1095, s. 197-199. >« Nowy Korbut, t. 3, s. 253-251. P. Skarga, Na threny i lament Thcophila Orthologu, Kraków 1610. 111

Wpływ synkretyzmu i pluralizmu wyznaniowego i kulturalnego...

151

Konstanty Ostrogski, po konwersji wojewody nowogródzkiego Teodora Tyszkiewicza, w obronie cerkwi imal się sposobów drastycznych . Skupił jed­ nak zwolenników, co przy chwiejnym stanowisku metropolity kijowskiego Michała Rahozy wydawało się wystar­ czające. Opuścił go biskup lwowski Gedeon Bałaban, m.in. powodowany niechęcią do patriarchy za usamodziel­ nienie od niego lwowskiego bractwa. Za pośrednictwem biskupa lwowskiego Dymitra Solikowskiego dołączył do inicjatorów unii Cyryla Terleckiego (diecezja łucka) i jednego tylko repre­ zentanta W. Księstwa Leoncjusza Cerkiew Swjato-Mikołajeiuska Pełczyckiego (turowo-pińska). Na го Brześciu z XVI га, do 1596 r. trzech synodach w latach 1590-1594, prawosławna, miejsce ogłoszenia unii wraz z nowym egzarchą włodzimier­ obu Kościołów (nieistniejąca) skim - Pociejem opowiedzieli się za unią, tajemnie kontaktowali się z Zygmuntem III, prosząc o zwierzchnictwo papieża i zachowanie obrządku. Odpowiedź z dnia 18 marca 1592 r. zapewniła, iż ci, którzy połączą się z Rzymem, będą chronieni przed represjami ze strony patriarchów. List ten wywołał poruszenie i sprzeciwy prawosławnych . Jeszcze w 1589 r. w odpowiedzi na projekt unii biskupa łuckiego Bernarda Macie­ jowskiego papież Sykstus V nastawiony negatywnie, miał powiedzieć legatowi Aldobrandiniemu (później Klemensowi VIII), iż projekt zjednoczenia, j e s t grecką próż­ nością i nie zasługuje na poważne rozpatrzenie". Dopiero Grzegorz XIV dał przyzwolenie, wysyłając pierwszego doktora teologii kolegium greckiego w Rzymie, ks. Piotra Arkudiusza z Korfu . Rokowania biskupów o unii i zerwaniu ze wschodnimi patriarchami na rzecz zwierzchności papieża kończy poselstwo Terleckiego i Pocieja z Umową duchowień­ stwa łacińskiego i ruskiego (32 artykuły) do Rzymu w listopadzie 1595 r. Przewidy­ wała ona przyjęcie kalendarza gregoriańskiego, wejście biskupów ruskich do senatu, celebrację obu obrządków łacińskiego i wschodniego, za wyjątkiem Komunii pod dwoma postaciami, restytucję ziem cerkiewnych, uwolnienie od podatków klaszto­ rów i parafii ruskich, zapewnienie dostępu Rusinom do urzędów miejskich i zezwole­ nie na małżeństwa mieszane. Skoro jednak, według A. Mironowicza, papież odmówił „warunków wstępnych", a posłowie zgodzili się na jurysdykcję Kościoła rzymskiego, 140

140

147

115

117

M.in. zabrał on dobra zwolennikom unii: biskupom Pociejowi i Terleckiemu oraz popierał rabunki w dobrach kościelnych oddziału Seweryna Nalewajki, za co potępia go w swym liście z sierpnia 1Г>!)Г> r. sam król. O. Halecki, Jeszcze o nowych źródłach do dziejów unii brzeskiej (Ostatni apel Zygmun­ ta III do księcia Ostmgskicgo). Sacrum Poloniae Millenium, t. •!, Rzym 1957, s. ПМ-139. h\ Likowski, Kościół unicki, s. 121-122. O. Halecki, F iv m Florence to lircst..., s. 227.

Efekty dyfuzji kultur na ziemiach litewsko-ruskich..,

152

ponieważ „nie byli członkami Ciała Chrystusowego, którym jest Kościół - z najwyż­ szym biskupem rzymskim", co oznaczało dopiero teraz otwarcie ich drogi do „praw­ dziwego zbawienia" , to jak można wyjaśnić, iż cały tekst (33 artykuły) został podpi­ sany przez 8 biskupów - 22 czerwca 1595 r. na synodzie w Brześciu' . Tylko ukrywanie całości umowy wobec posłów na słynnym synodzie wyjaśniałoby akcepta­ cję unii przez zgromadzonych tam duchownych i świeckich i brak użycia siły ze stro­ ny wierzącego w moc prawa ks. Ostrogskiego, przybyłego nie tylko ze zwolennikami na kontrsynod do Brześcia 6 października 1596 r. (data oznaczona przez Zygmunta III), ale i z wojskiem. Przeciwnicy i zwolennicy rzucili na siebie nazwzajem klątwę. Podział zwolenników (metropolita, biskupi: włodzimierski, łucki, polocki, piński i chełmski oraz archimandryci: braclawski, ławryszewski i miński) popieranych przez delegację biskupów i jezuitów ze Skargą na czele i przeciwników (biskup lwow­ ski i przemyski, 9 archimandrytów, 16 protopopów z diecezji łuckiej, lwowskiej, przemyskiej i litewskiej, a także ihumeni i starcy z 12 monasterów oraz przedstawi­ ciele bractw cerkiewnych) wskazuje na przewagę duchowieństwa, podczas gdy prze­ ciwnicy dysponowali siłą dwóch biskupów, 10 archimandrytów, 200 popów, 22 świec­ kich i delegatów bractw oraz patriarchów. A jednak akt się dokonał i w opinii władz Kościoła unickiego to on był jedynym le­ galnym Kościołem wschodnim w Rzeczypospolitej. Kościół prawosławny, choć nie uznawany, był jednak tolerowany ' . Należy jednak wziąć pod uwagę dość sprzeczne opinie. Np. według K. Chodynickiego Kościół unicki byl podporządkowany papieżo­ wi, ale unici zachowali liturgię obrządku wschodniego i odrębną hierarchię kościelną, stary kalendarz i prawo ożenku księży '. Tak obiecywał i Skarga w druku O jedności Kościoła Bożego . Czy było to zgodne z bullą Magnus Dominus (23 grudnia 1595 г.), w której ich obrzędy i ceremonie mogą obowiązywać, jeśli nie będą sprzeczne z prawdą i doktryną wiary katolickiej i nie będą wykluczać jedności z Kościołem rzymskokatolickim? W nowej bulli (23 lutego 1596 r.) papież przyznał prawo wyboru biskupów metropolicie, zatwierdzając jego samego. Nie było jednak żadnych gwa­ rancji w zakresie obrządku, języka, małżeństw księży itd. Nie uzyskano również za­ kazu przechodzenia prawosławnych na obrządek katolicki i unici, utraciwszy sporo wiernych, uzyskali to po upływie 30 lat "'. Najbardziej istotne wydaje się dziś, iż za­ znaczano, że tylko akt poddania się władzy papieża przywrócił prawosławnych na łono Kościoła . Można przypuszczać, iż stanowisko Rzymu i organizatorów unii w tym okresie nie było jednoznaczne. Świadczy o tym walka prawosławnych na sejmikach i sej148

49

1 0

15

152

1

104

ш

A. Mironowicz, Kościół prawosławny..., s. 50-GO. ' ° E. Likowski, Kościół unicki..., t.1, s. 122. H. Dykjgowa, Kościół unicki na ziemiach Rzeczypospolitej..., s. 201. K. Chodynicki, Kościół prawosławny..., s. 3115. A tak się tobie, narodzie niski, o twoje nabożeństwa i obrządki greckie bać nie potrzeba! W tym zjedno­ czeniu z Kościołem Hożym nie utracisz ich, ale je ozdobisz i ożywisz sobie na zbawienny pożytek, I'. Skarga, O jedności..., przedruk z wyd. 1590, Kraków 1885, s. 372. Poinformowano, że wydanie z 1577 r. zostało wykupione i sprzedane przez bogatsza. Kuś, tamże, s. 2. A. Jobert, Od Lutra..., s. 218. >•'>' Por. W. Hryniewicz, Przyszłość zostawić lloyu! Unia i nniulyzm w perspektywie ekumenizmu, Opole 1998, s. 01-02.

130

151

152

1 ! а

Wpływ synkretyzmu i pluralizmu wyznaniowego i kulturalnego...

153

mach, tumulty oraz akty prawne. I nie dotyczyły one tylko stanu posiadania, ale i re­ ligii. Na sejmach występował obok Konstantego Ostrogskiego i Krzysztof Radziwiłł, co spotykało się z zarzutem, iż tego wyznania bronią protestanci. W marcu 1597 r. duże wrażenie zrobiło wystąpienie wojewody nowogrodzkiego Teodora Skuminą Tyszkiewicza o przystąpieniu do unii, gdyż zachowuje ona obrządek grecki. Warto przypomnieć, iż unii nie zatwierdziła konstytucja sejmowa, a jedynie uniwersał Zyg­ munta III, zaś protest przybrał również formę pozwu na sąd sejmowy w 1598 r. biskupów Pocieja i Terleckiego za wyjazd do papieża bez pozwolenia „prawosław­ nych obywateli z województw i ziem, jak również wielu miast Korony i Litwy, które podporządkowali papieżowi. Naruszyli przez to prawa i przywileje prawosławnej Cerkwi nadane jej przez polskich królów oraz postanowienia konfederacji warszaw­ skiej" . Wyrok na wysłannika patriarchy Parasiosa Nicefora jako mąciciela po­ rządku publicznego i tureckiego szpiega (sejm 1597 г.), który zmarł w więzieniu, był wymierzony celnie w K. Ostrogskiego . Największe protesty wywołało prze­ jście na stronę unii bazylianów i ich za­ możnych monasterów. Protestowali więc mieszczanie zorganizowani w brac­ twa, z których np. wileńskie wysyłało delegatów na sejmy. Na sejmikach w W. Księstwie (1596-1597) w Wilnie, Miń­ sku, Trokach i Wilkomierzu szlachta żądała zniesienia unii. Tacy posłowie byli jednak nieliczni, choć warto podać, iż grecką religię popierały sejmiki w Ko­ ronie: w Środzie 12 stycznia 1597 г., a także inne w Proszowicach, w Łucku, Chełmie' . Silny opór w obronie nabo­ żeństwa greckiego i nieprzymuszania do unii objawiał się akcjami protestacyj­ nymi wiernych wobec nowych duchow­ nych i bojkotowaniem unickich duszpa­ sterzy. Pewne próby uspokojenia sytuacji w 1609 r. przez króla nie były respektowane wobec wybuchu wojny Historia cudownego obmzu z Moskwą. Dochodziło do rękoczynów. MB Żymwickicj, wydana w Wilnie Czy jednak w polowie XVII w. chłopi w 1628 r. xv drukarni unickiej bazylianów sceptycznie odnosili się już do pra­ wosławia, czy było to „pobożne życze­ nie" jezuitów'" ? 150

loG

07

4

Por. J. Rzońca, Rzeczpospolita Rolska w latach 1596-1.409. Wybrane zagadnienia polityki iccwiictrzucj i zagranicznej, Opole, 1990, s. 80,89. ''' O. Halecki, Frow Florence..., s. U89. Instrukcje sejmikowe z 1Г>97 г., wyd. К. liarwiński, Scriptores Rerum I'olonicarum, t. XX, Kraków 1907, s.;! 18, IS78,1197, 2W-\22.

lr

1 И

154

Efekty dyfuzji kultur na ziemiach litewsko-ruskich..,

Dopiero jednak w XVIII w. obrządek unicki stał się wyznaniem chłopskim. L. Bieńkowski stwierdza mały stopień katechizacji na terenach wiejskich objętych unią. Chrześcijanie przyjmowali jedynie sakrament chrztu z bierzmowaniem i nie znali prawie zupełnie albo wcale zasad wiary, bardzo rzadko albo wcale nie bywali w cerkwi i nie należało to na terenach wiejskich do rzadkości . Jeśli na sejmie z 1632 r. przy pomocy protestantów z Krzysztofem Radziwiłłem na czele i dzięki poparciu Władysława ГЛ7 udało się zatwierdzić przywilej wyznanio­ wy, to tylko dlatego, że kolejne sejmiki i sejmy nie zaniedbywały tych spraw. Nawet po znanym zakazie Zygmunta III rozpowszechniania, a nawet nakazie palenia pole­ mik antyunijnych w 1611 r. sejm 1618 r. sprawy sporne odłożył, ale wydał konstytu­ cję o swobodzie odprawiania nabożeństw prawosławnych. Szlachty w szeregach pra­ wosławnych ubywało, walki się zaostrzały ze strony mieszczan, zwłaszcza Kozaków, w dodatku duchowieństwo katolickie zaczęło nawoływać do zniesienia unii i przeno­ szenia unitów na katolicyzm . Nastąpiły poważne zmiany w polityce zewnętrznej państwa i skierowanie uwagi na Turcję. Natężenie walki z unią przybrało również charakter groźny, kiedy Kozacy pod dowództwem hetmana Piotra Sahajdacznego, wobec walk z Turkami (Chocim), poparli wznowienie przez patriarchę jerozolimskie­ go Teofanesa w latach dwudziestych XVI w. zniesionej hierarchii kościoła prawo­ sławnego z metropolitą i 7 biskupstwami (pińskie, mohylewskie, sluckie i wileńskie w W. Księstwie Litewskim). Postępowano więc mimo akcji unitów i nuncjusza ostro­ żnie, ale po męczeńskiej śmierci Jozafata Kuncewicza w Witebsku 12 listopada 1623 r. sytuacja Kościoła unickiego zyskała większe oparcie w sferach katolickich i unic­ kich, w tym mieszczan. Arcybiskup połocki, po ukończeniu kolegium jezuickiego, zwolennik unii, stał się jej symbolem . Krwawe zamieszki w Witebsku zakończyły się skazaniem 19 mieszczan na śmierć i to przez kanclerza wielkiego Lwa Sapiehę, który nie pochwalał zbytniej gorliwości we wprowadzaniu unii. Kozacy w obronie prawosławia wystąpili również w ugodzie Zborowskiej . Naj­ bardziej stanowczo jednak wystąpili w ugodzie hadziackiej (1658) zatwierdzonej przez sejm w dniu 22 maja 1659 r. Równouprawnienie prawosławia z katolicyzmem miało sięgać „póki język narodu ruskiego zasięga, tak w Koronie Polskiej, jako i W. X. Litewskim". Wagę tego aktu odnotowały ówczesne gazety, zwłaszcza że gdy­ by wszedł w życie, podciąłby on podstawę materialną Kościoła unickiego zapisem, iż nie wolno unitom „erygować i pomnażać", tak w dobrach duchownych, jak i królew­ skich i własnych, dziedzicznych nowych kościołów . 159

160

161

162

163

°

Świadczy o tym fragment intermedium granego w komedii Eustachego Pylińskiego o biblijnym Józe­ fie i Jakubie, wystawianej w kolegium jezuickim w Grodnie w 1C51 r. zatytułowanego: Dc schismatico ci un ko cutholico, w którym chłop na pytanie unity, która wiara lepsza odpowiada: dobra nasza wiera usmatyckaja, da taki praudu mowiaczy lepsza lackaja, ta у wonjaekaia. Po szto Lach abo uniat, to pa­ nok, a szto usmatyk. Л. Bruckner, Polnisch-russischc Intermedial, „Archiv fur Slavisclie Philologie", 1891, s. 402-104. L. Bieńkowski, Organizacja kościoła..., s. 980. Np. Zofia Danilowiczowa, podskarbimi koronna pray okazji fundacji cerkwi w Drelowie w НШ r. wspomina o niedbalstwie parochów, iż wielu nie zna pacie­ rza, zaś Zbigniew Korsak podobne argumenty wysuwał w akcie fundacji monasteru w Berezweczu. Por. M. Gebarowicz, Jan Andrzej 1'róclinicki (l~>. >J-16.!.l), Kraków 1981, s. 75 i п., W. Tomkiewicz, Cerkiew dijzunicku..., s. 101 i n. J. Susza, Cursm vitac et certamen mariijń Ii../. Kitncewicii, Homae 1005. - Por. J. Kaczmarczyk, Bohdan Chmielnicki, Wroclaw 1988, s. 111.

153

,,M

101

,0

r

155

Wpływ synkretyzmu i pluralizmu wyznaniowego i kulturalnego..,

Biskupi uniccy mieli trudności z obsadzeniem wszystkich parafii i szkól, nie było wszak dostatecznej liczby kandydatów. Katechizm Jozafata Kuncewicza z 1618 r. opracowany dla prezbiterów diecezji polockiej był na poziomie elementarnym; jego też dziełem była instrukcja dla kapłanów. Oparciem dla unii był zakon bazylianów, zreformowany przez Józefa Welamina Rutskiego. Wywodzili się z niego następnie zwierzchnicy Kościoła. Rutski, syn kalwina, wykształcony w Pradze, Wurzburgu, Rzymie, od 1607 r. bazylianin monasteru św. Trójcy w Wilnie, do dawnej reguły dodał konieczność wykształcenia z duchem czasu. Pełnił także wraz z Jozafatem Kuncewiczem funkcje nauczyciela dla nowicjuszy. Jako metropolita postarał się w Rzymie w 1615 r. o zgodę na umieszczenie 18 mnichów w alumnatach papieskich w Wilnie i w innych miastach europejskich, a 4 nawet w kolegium greckim w Rzymie, 2 u jezuitów w Wiedniu, 2 w Pradze (16 w W. Księstwie kształcili jezuici) . W1617 r. w obecności przedstawicieli 5 monasterów unickich powołał do życia kongregację za­ konną św. Trójcy, która stopniowo się usamodzielniła . W 1636 r. liczyła około 20 męskich monasterów i 10 żeńskich, trzynaście lat wcześniej połowę tej liczby, ale nie były one ludne. Rutski, pragnąc uniknąć uzależnienia się od jezuickich szkół, otwo­ rzył samodzielne seminarium dla alumnów unickich w Wilnie, a nawet w 1632 r. prze­ niósł je do Mińska. Unici w polowie XVII w. byli w posiadaniu znaczących archimandrii: wileńskiej, byteńskiej, trockiej, polockiej, mścisławskiej, suprasłskiej, berezweckiej, leszczyń­ skiej, czerejskiej, mińskiej, grodzieńskiej, smoleńskiej. Przejęli również monastery w Nowogródku, Leszczach, Ławryszowie, Mohylewie, Torokaniach, Trokach, Uhrowie, Żyrowicach na ziemiach W. Księstwa i 18 w Koronie. W1647 r. liczba zakonni­ ków byla mniejsza niz poprzednio. W Wilnie było miast 60 tylko 20 zakonników, w Supraślu z 90 pozostało 16, w Mohylewie z 35 - 4 . Kościół unicki ugruntował również swą pozycję na terenach należących do Rzecz­ pospolitej, o czym świadczy powstanie, wbrew uchwale z 1633 г., jedynego biskup­ stwa unickiego w Przemyślu (zatwierdzone uchwalą sejmu z 1641 г.), a także hierar­ chii na terenie W. Księstwa, gdzie byla polocka (oraz mścislawska nazywana białoruską) metropolia prawosławna. Powstały komisje królewskie, aby spisać na te­ renie Korony i W. Księstwa stan posiadania obu Kościołów. Prowadziło to przy nie­ kiedy całkowitej dowolności podziału i roszczeń do nowych nieporozumień " . Problemy Kościoła unickiego nabrały ostrości w czasie wojen kozacko-rosyjskich z Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Pomimo tolerancji Jana Kazimierza unici padli ofiarą prześladowań zarówno ze strony Kozaków, jak wojsk rosyjskich, a nawet ota­ czających ich prawosławnych sąsiadów. Echa tych prześladowań, zwłaszcza w czasie rozbiorów, utrwalone w popularnej literaturze ludowej w języku polskim wydawanej w Galicji na przełomie XIX i XX w. zrodziły utrwalane i w innych okolicznościach na164

160

16G

1

, i a

Por. M. Żubryd, Unia hudziacka jako próba zlikwidowania Unii Brzeskiej, [w:] 100-lccic Unii Brzeskiej. Tlo polityczne, skutki społeczne i kultumlne, Materiały z konferencji naukowej, Często­ chowa 25 IX-27 IX 1995, pod red. Л..1. Zakrzewskiego i J. Falowskiego, Częstochowa 1990, s. 8G-S9. S. Zaleski, Jezuici..., t. II, s. 89-101. M. Szegda, Działalność prawno-organizacyjna metmpolity Józefa IV Welamina Rutskiego (10i:!-10;i7), Warszawa 1907, s. 19 i n." 1'or. Л. Mironowicz, I'lvuvslawic i unia..., s. 218-219. " .). Woliński, Rolska i Kościół 1'ivieoslawiiy..., s. 99-100.

1ГЛ

K

7

156

Efekty dyfuzji kultur na ziemiach litewsko-ruskich.., 168

rodowe stereotypy . Sporą liczbę męczenników za wiarę zapoczątkowała śmierć Jozafata Kuncewicza, kult i cuda świętego, którego ciało spoczywa od 1949 r. w rzym­ skiej bazylice św. Piotra. Po osłabieniu Kozactwa, czego nie jedyną przyczyną był podział ziem ukraińskich pomiędzy Rosję a Koronę Polską, nowe projekty unijne zakładały przyciągnięcie hie­ rarchów prawosławnego Kościoła. Projekty unii uniwersalnej z okresu bezkrólewia po Janie Kazimierzu i w pierwszym okresie panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego miały realne oparcie społeczne, hierarchii kościoła i przedstawicieli elit . 169

2.4. KOŚCIÓŁ PRAWOSŁAWNY I JEGO WYZNAWCY WOBEC PRZEMIAN SPOŁECZNO-KULTUROWYCH Dzieje prawosławia w W. Ks. Litewskim, zarówno w starszej historiografii (K. Chodynicki, J. Woliński), jak i nowszej (L. Bieńkowski, A. Jobert) oraz najnow­ szej (T. Chynczewska-Hennel, A. Mironowicz) mieszczą w sobie także dzieje unii. Trudno inaczej badać przemiany Kościoła wschodniego i jego rolę w kształtowaniu świadomości etniczno-wyznaniowej na ziemiach W. Ks. Litewskiego w dobie utrwa­ lania się wpływów zachodnich od XVI w. Jest jednak problem wiążący się z zawłasz­ czeniem całej tradycji od Rusi kijowskiej w literaturze XIX w. (J. Stebelski, 1783) przez unitów oraz powiązań obu Kościołów w sferze wyznaniowej do okresu reformy Cerkwi prawosławnej w Rosji i na ziemiach ruskich Rzeczypospolitej w czasach me­ tropolity Mohyły. Istotny jest jednak podział problematyki wytyczający powiązanie przemian społeczno-kulturowych wyznawców prawosławia od lat osiemdziesiątych XVI w. pod wpływem Polski i Zachodu do wojen kozackich i ludu ukraińskiego oraz białoruskiego o niezależność wyznaniową i polityczną od 1648 r. Siłę zwolenników prawosławia, w oparciu o przywileje gwarantujące tolerancję i ich odwieczne prawa, wykazuje cofnięcie rozporządzenia o przyjęciu przez nich ka­ lendarza gregoriańskiego w 1584 г.; przeniesienie drukarni brackiej z Wilna (za­ mkniętej wyrokiem króla i sejmu w 1610 r.) do Jewia Ogińskich oraz poparcie elit: Lwa Sapiehy kanclerza (już katolika) i protestanckiej linii Radziwiłłów dla oporu prawosławnych, wspomaganych przez Kozaków, co doprowadziło do pokoju religij­ nego w 1633 r. Pomimo wchłonięcia przez Rosję Kijowszczyzny i Polocczyzny, bazy kultury i cywilizacji ruskiej - a może dlatego - kultura tego wyznania, nasiąknięta polonizmami i humanizmem, została przyjęto na ziemiach ortodoksyjnej „Moskwy". Trwało więc szkolnictwo ruskie i wzrosła liczba wydawnictw cyrylicą. Druki obrzę­ dowe z naszych drukarń już od końca XVI w. były rozprowadzane w Rosji i noszą śla­ dy dawniejszych tamtejszych użytkowników. W kulturze tych ziem widoczna była tradycja rodów niskich, szlachty i mieszczaństwa, przejawiająca się w pamiętnikach, literaturze i życiu politycznym w języku polskim. Unia z 1596 г., przypadek unikatowy w potrydenckiej Europie, do dziś nie doce­ niany w europejskiej i polskiej historiografii, pomniejszyła szeregi wyznawców praw

Zwraca na to słusznie uwago F. Ziejka, Czytania podlaskie. Unia i unici w piśmiennictwie skim na przełomie XIX-XX wieku, [w:] Unia brzeska..., Kraków 1!)!) 1. s. 218 i n. Л. Mironowicz, Prawosławie i unia..., s. 2ól.

pol­

Wpływ synkretyzmu i pluralizmu wyznaniowego i kulturalnego...

157

wosławia. Obrona ich praw była racją stanu po zatwierdzeniu godności patriarchy moskiewskiego w 1593 r. - „metropolitów Moskwy i całej Rusi", co miało oznaczać program odzyskania wszystkich władyctw zachodnioruskich z kijowskim na czele. Wprawdzie akt zatwierdzenia unii przez Zygmunta III nie oznaczał represji dla jej przeciwników, oznaczał jednak zmianę układu prawnego. Po unii brzeskiej przy­ wileje przechodziły na Kościół unicki, zaś prawosławny istniał jedynie „via facti" w ramach ogólnikowej formuły Konfederacji warszawskiej z 1573 г., głoszącej zasa­ dę wolności religijnej . Świadczy o tym poparcie szlachty w „walce o cerkwie" w początku XVII w. solidarnie zmagającej się z zakusami monarchy na jej prawa z okresu rozkwitu demokracji szlacheckiej. Projekt konstytucji przyjęty na sejmie 1606 r. gwarantował wolność wyznania, również plebejuszom, zaś naruszenia „kościołów, zborów, cerkwi, szkół, miejsc pogrzebu, szpitali i domów różniących się w wierze" miały być ukarane przez sądy, nawet karą śmierci . W drugiej połowie XVI w. kalwińska szlachta ruska, zwłaszcza rody magnackie (Chodkiewiczowie, Sapiehowie, Hlebowiczowie), nie opuszczała swych prawosławnych poddanych, fundując cerkwie i monastery obok zborów. Podobnie było po ich przejściu na katolicyzm. Im bliżej szczytu konfliktu w połowie XVII w., tym bardziej znacząca była rola nowych, wykształconych w łacińskich szkołach elit ruskich w obronie pra­ wosławia na czele z hetmanem Bohdanem Chmielnickim, wojewodą kijowskim Ada­ mem Kisielem, metropolitą kijowskim (od 1632 r.) Piotrem Mohyłą i jego następcą Sylwestrem Kossowem. Od 1626 г., a zwłaszcza w okresie wojen połowy XVII w., dążyli oni do pojednania wyznań, zwołania wspólnego soboru i zespolenia ziem ruskich z Rzeczypospolitą. Kossow, którego postawa wobec katolicyzmu zasługuje na szacu­ nek, twierdził, że święci pieczarscy żyli w czasach jedności „zachodniej i wschodniej cerkwi..., o którą jedność zawsze Boga prosimy, a ciała tych świętych pańskich, jako w owej jedności nigdy nie opłakanej będące, nie spróchniały" ' . Jego osobowość jed­ nak, pomimo wykształcenia, osiągnięć w teologii oraz lingwistyce w języku polskim i ruskim, była daleko mniej ekspansywna niż patriarchy moskiewskiego Nikona. Kos­ sow w swoich ideałach i wierności Rzeczypospolitej, a jednocześnie wobec postulatów Kozaczyzny, byl osamotniony, choć to on po ugodzie Zborowskiej uzyskał w 1650 r. przywileje na biskupstwo chełmskie, łuckie, witebskie i biskupstwo przemyskie, inne cerkwie, również w W. Ks. Litewskim, szkoły i typografie, prawo do zasiadania na na­ stępnym sejmie w senacie. Porozumiewał się z Chmielnickim, który wspierał wysiłki władz prawosławnych na Litwie i Rusi przeciwko próbom opanowania cerkwi przez Nikona. Dopiero wszak w 1686 r. patriarcha carogrodzki oddał we władzę patriarcha­ tu moskiewskiego metropolię kijowską, co w latach 1692-1702 spowodowało m.in. przejście na unię diecezji przemyskiej, lwowskiej, łuckiej. Próby reform w duchu scentralizowanym, problemy wyznaniowe splecione ściśle z uznaną przez prawo tolerancją i stosunki z Moskwą, stwarzały węzeł gordyjski, który szlachta i Władysław IV zamierzali rozplatać przez uspokojenie „religii grec­ kiej" i umocnienie południowo-wschodnich granic państwa od strony Turcji. Pro170

171

1 2

1711

J. Woliński, Polska i Kościół Pmwoslawny..., s. 01. H. Wisner.Sr/miA-i litewskie i kwestie wyznaniowe ;o'//-i(?4S,„Ueformacja w Polsce", t. XXIII, s. 111. - L. Kubala, Wojna moskiewska..., s. Г>9.

171

ir

158

Efekty dyfuzji kultur na ziemiach litewsko-ruskich..,

blem pierwszy - pojednanie unitów z prawosławnymi - był trudny według metropo­ lity unickiego Rutskiego ze względu na odrzucanie przez prawosławnych prymatu papieża. Do garstki mediatorów należał, po przejściu na unię od 1627 r., Melecjusz Smotrycki oraz inni wykształceni w łacińsko-polskich wpływach duchowni. Zaplano­ wany na jesień 1629 r. wspólny synod we Lwowie nie odbył się z powodu oporu szlachty kijowskiej i Kozaków. Metropolita Borecki, zwolennik pojednania, popierał Moskwę. Sąsiedzi wykorzystywali problemy religijne Rzeczypospolitej: Szwecja, aby podburzyć Kozaków; Siedmiogród sprzyjał Turkom wraz z niechętnym Rzeczy­ pospolitej patriarchą Cyrylem Łukarisem. Rosja, która nie znalazła się w gronie państw europejskich, odepchnięta przez Stefana Batorego od Bałtyku, wykorzystała sprawy wyznaniowe dla przyłączenia ruskich terytoriów byłego księstwa kijowskie­ go i podjęła zdecydowany marsz na zachód (1654-1655). Po przyłączeniu Kijowa do Rosji w 1667 r. metropolita Gedeon Czetwertyński złożył przysięgę na wierność ca­ rowi; symboliczne wznowienie metropolii nastąpiło dopiero w 1791 r. Brak metropo­ lity w W. Ks. Litewskim i nacisk Rosji na opiekę prawosławia miał duże znaczenie dla dalszych losów państwa i narodowości; konfliktów etnicznych i religijnych, także w XIX i w XX w. Z drugiej strony, wchłonięcie przez Rosję terenów z ludnością ruską, w części spolonizowaną (w tym wielu zwolenników innowacji) wywołało ko­ nieczność przeprowadzenia reform w każdej dziedzinie. Dawna tradycja bizantyjska miała przemożny wpływ na główne cechy religijności Cerkwi ruskiej: objawienie się Boga w osobie Chrystusa zstępującego na ziemię i łączącego się z wiernymi w akcie komunii pod dwoma postaciami. Charakterystyczne było też poczucie nicości wobec majestatu boskiego. Nabożeństwa były podniosłe, długotrwałe, obfitujące w liczne pokłony wiernych, błagalne modlitwy i śpiewy. Popi byli zależni od swych patronów, właścicieli dóbr i swych parafian. Sposobem na przetrwanie byla praca na roli całej rodziny, zaś oznaką pomyślności - wychowanie następcy. Kościół wschodni nie miał ustabilizowanego ustroju prawnego i takiej pozycji, jaką uzyska! Kościół katolicki. Interesy prawosławia zależały od interesów elekcyj­ nych władców; zanikało również zainteresowanie ze strony patronów zlecających obowiązki seniorom w swych zborach protestanckich bądź, co było jeszcze wygod­ niejsze, plebanom katolickim. W latach 1509-1590 nie odbywały się synody, władze w Konstantynopola, ze względu na Turków, nie były szanowane, posądzane o szpie­ gostwo i zbyt odlegle ' . Bogatsza natura Kościoła wschodniego, w porównaniu do scentralizowanego pod względem prawnym oraz instytucjonalnym Kościoła zachod­ niego, stalą się źródłem jego słabości. W okresie reformacji w miarę rozszerzania się innowacji politycznych pogłębiała się odrębność i zamknięcie narodowego Kościoła, rola tradycji, lokalnych zwyczajów i norm prawnych. Stosunek władców do Kościoła wschodniego z jednej strony kształtował się pod wpływem tradycji bizantyjskiej, z drugiej zaś wpływów zachodnich, tj. na podstawie immunitetu wiodącego w konsekwencji do niezależności kościelnej. Dawało to linię wypadkową i równorzędnie mogły występować elementy pozornie sprzeczne, nawet niezrozumiale. Np. udział władców i czynnika świeckiego zaznaczał się w tzw. ktitor1 3

17:1

Po raz pierwszy na Kusi zjawił sie patriarcha z Antiochii Joachim IV w 1580 r. w imieniu patriarchy ca­ rogrodzkiego, przyjął skargi na rozstrój cerkwi prawosławnej, a Zygmunt 111 wydal dokument zabez­ pieczający prawa patriarchy od ingerencji władz. K. Chodynicki, Kościół prawosławny..., s. 121.

Wpływ synkretyzmu i pluralizmu wyznaniowego i kulturalnego..

159

stwie. Każdy właściciel ziemski fundo­ wał kościół, miał prawo obsadzania god­ ności duchownych i obowiązek zarządzania i opiekowania się mająt­ kiem. Tzw. „podawanie" obowiązywało również króla, niegdyś posiadacza całej ziemi . Na podstawie pojęć prawnych zachodnich natomiast Kościół wschodni, tak jak katolicki, zyskał podmiotowość, mając prawo do nabycia praw majątko­ wych, stając się właścicielem użytkowa­ nych ziem, w odróżnieniu od Moskwy, co wpływało na uniezależnienie się pra­ wosławia na ziemiach Polski i Litwy . Np. na wzrost władzy biskupów miał przykład Kościoła katolickiego akcen­ tujący samodzielność biskupa ordyna­ riusza w swej diecezji. W prawie prze­ ważała kompilacja przepisów dawnego Zbórkt 'z 1577 )>z elementami prawa greckiego, kościelnego i miejsco­ renesansu, fundacji Iwana Hlebowicza. Kościół Dominikanów p.w. Michała wych zwyczajów regulowanych w Statu­ Archanioła(1676-1832), anastępnie cie Litewskim. W przywileju Aleksan­ cerkiew Spaso-Preobrażenskaja dra I z 1499 r. i w uchwale soboru wileńskiego z 1509 r. mówi się o niezale­ żności sądownictwa. W porównaniu jednak do Kościoła katolickiego nie wykształciły się kompetencje sądów duchownych. Ich wyroki nie mogły liczyć na akceptację ze strony władz świeckich. Religia prawosławna zachowywała pozycję przeważającą. W końcu XVI w. liczbę cerkwi w Rzeczypospolitej szacuje się (A. Mironowicz) na 12 tys. Przypuszczalnie około 20% przypada na ziemie litewsko-białoruskie. Najzamożniejsze klasztory były w Polocku, Wilnie, Trokach, Grodnie, Witebsku, Mińsku, Mohylewie, Orszy, Slucku, Zaslawiu. W miastach tych, również w Pińsku, Brześciu, Mścislawiu, Mozyrzu, znaj­ dowało się po kilka do (np. Wilno, Witebsk, Pińsk) kilkunastu cerkwi. W czasach po unii pozostały cerkwie i klasztory, głównie w większych miastach i miasteczkach. W Wilnie zbudowana została nowa cerkiew (1600) św. Ducha w Mohylewie i w Pińsku (w 1619 i 1636 r.) - Objawienia Pańskiego, wszystkie z monasterami. Najrzadsza sieć cerkwi obejmowała zniszczone przez najazdy tatarskie i słabo zaludnione tereny południowe, należące do Korony po 1569 r. '" I choć zmniejszała się liczba szlachty ru­ skiej fundatorów zborów i kościołów, to według O. Hedemanna nadal utrzymały się na terenach północno-wschodnich. Woskresieńskaja cerkiew z monasterem byla na 174

170

1

171

17:

W XVI w. miało to już znaczenie formalne; choć nadal prezenta kandydata przez króla byla zatwier­ dzana przez patriarchę. Nigdy w odróżnieniu od Moskwy, także po unii brzeskiej nie występowała na terenie W. Ks. Litewskiego myśl oderwania Kościoła prawosławnego od patriarchy w Konstantynopo­ lu, tamże, s. 107 i n. ' Por. .1. Woliński, Polska i Kościół Pntwosluwiu/..., s. 20-,'H.

Efekty dyfuzji kultur na ziemiach litewsko-ruskich..,

160

pewno w Dziśnie od założenia miasta, drugą cerkiew św. Spasa zbudowano w pierw­ szej polowie XVII w., o czym świadczy przywilej Jana Kazimierza z 1667 r. W Druji pozostała jednak tylko jedna cerkiew i monaster. Metropolici rezydowali w XVI w. już nie w Kijowie, ale w Nowogródku albo w Wilnie. Metropolicie podlegali zatwierdzani przez króla biskupi dziesięciu diecezji. Dekanatom katolickim odpowiadały protopopie, a najniżej były parafie. Położenie majątkowe większości parochów i czerńców zależało od dobrej woli właściciela przy­ znającego im prawa do użytkowania ziemi, drewna, barci, ryb itd. Parafianie uisz­ czali daniny w naturze i drobne opłaty za posługi religijne. Istotną sprawą był stoso­ wany gdzieniegdzie przymus wyznaniowy, jak np. w nakazie z 1573 r. ks. słuckiego Jurija Jurjewicza po ufundowaniu cerkwi przy dworze w Prusiu: aby w każdą nie­ dzielę schodzili się w cerkwi pod karą 5 kop groszy, aby bez wieńczenia (ślubu) nie żyli, chrzcili dzieci i popa do spowiedzi do siebie wzywali . W okresie do lat 80. XVI w. prawosławie zepchnięte, także i z własnej woli, na po­ granicze przemian cywilizacyjnych w W. Ks. Litewskim, w obliczu unii potrafiło zmobilizować szkolnictwo, drukarnie i znanych teologów oraz nauczycieli tak wy­ kształconych, jak np. S. Zyzania, oskarżany przez metropolitę Michała Rahozę wraz z popami z wileńskiego prawosławnego bractwa o herezję. Szczególną rolę jako opie­ kun, obrońca cerkwi i jej strażnik odgrywał ks. K. Ostrogski, fundator kilkunastu cerkwi na Wołyniu i w W. Księstwie Litewskim, mający wpływ na nominacje ducho­ wieństwa. Świadomie podjął humanistyczne wyzwanie obrony Rusinów i ich piś­ miennictwa, zakładając sławną Akademię Ostrogską (1576) z drukarnią ' '. Wśród mniej znanych opiekunów prawosławia byli Czartoryscy i Bohowitynowie . Wiele elementów stabilizujących wnosił do sporów o cerkwie kanclerz Lew Sapieha, choć zmuszony przez nuncjusza i metropolitę unickiego, jako przewodniczący sądu kró­ lewskiego, skazał na śmierć 19 mieszczan witebskich winnych rozruchów, w których zginął Jozafat Kuncewicz w 1623 r. Miasto pozbawiono jego przywilejów, ratusz 177

178

1 1

180

•

1 SI

zniszczono . W końcu XVI w. w związku z unią brzeską ożywiło się znaczenie bractw, których rola w życiu społeczności prawosławnej miast (np. w Wilnie za przywilejem z 1432 r. stanowiła ona w polowie Radę Miejską) oraz cerkwi stała się szeroko znana i nie bu­ dzi wątpliwości w historiografii czterech narodów. A przecież wiele funkcji, jak np. 170

Np. fundacja cerkwi między Kobryniem a Brześciem przez Iwana Huryna Zdzitowieckiego w 1502 r. obejmowała obszar około 000 km', a w 159G aż 70 siół. W starostwie pińskim na 3 miasta i 105 wsi (kilka tys. km było 29 cerkwi, ale aż 19 w Slucku i pozostałych dwóch miasteczkach. W księstwie sluckim do parafii jcremickiej ks. Olelkowiczów Sluckich w 1582 należało 10, zaś kilkanaście wsi do parafii w Hudiejewie (grodzieńskie), L. Bieńkowski, Organizacja..., s. 818. Cerkiew mogła nie mieć ziemi, a tylko dochody w naturze od wiernych. Np. fundator cerkwi w Zdzitowie Iwan Huryn Zdzitowiecki utrzymywał swego popa z rodzin:) i dopiero po jakimś czasie nadal mu 2 włóki gruntu i inne dochody, ASD, T. 0, nr 128. AWAK,t.'Si,s.81. ™ T. Kempa, Konstanty Wasyl Ostrogski..., s. 92-97. iso Przegląd Cypriana z Ostroga dzieła .lana Chryzostoma {Biesiedy na 1!> poslanij swialoho Apostola Pawia) „na żądanie ks. Teodory Czartoryskiej Boliowitynowej" poprawiony przez Wawrzyńca Ławrentija Trustanowskiego został wydany w Kijowie w 1023 r. K. Estreicher, Bibliografia, 1.18, Kraków 1901, s. 402. Л. Mironowicz, Prawosławie..., s. 85. 2

177

174

141

Wpływ synkretyzmu i pluralizmu wyznaniowego i kulturalnego...

161

dbałość o stan parafii i posługi religijne popów, wymagania wobec członków i inne role, było pełnionych wcześniej. Świadczy o tym zatwierdzenie statutu lwowskiego bractwa w 1586 r. przez przybyłego patriarchę Antiochii - Joachima przyznającego m.in. prawo „starszeństwa", a innym bractwom branie go za wzór. Po zreformowa­ niu w bogobojnym i samarytańskim duchu miało pilnować popów i mnichów, a nawet wypowiedzieć posłuszeństwo biskupowi, jeśli by nie postępował zgodnie z kanonami wiary. Taki statut otrzymało bractwo w Wilnie przy cerkwi św. Trójcy, zaś w 1588 r. oba bractwa prawa stauropigii, czyli zostały bezpośrednio podporządkowane pa­ triarsze, z pominięciem miejscowych biskupów. Wywołało to tarcia w Kościele pra­ wosławnym na terenie litewsko-ruskim, z drugiej strony było świadectwem gwałtownych przemian cywilizacyjnych w W. Księstwie. Oba te bractwa powstały zapewne w końcu XV w., wywodząc się z najstarszych cechów (jak w Wilnie z cechu kuśnierzy z 1458 г.). W czasach walki o unię bractwa występowały w charakterze protektorów cerkwi, duchowieństwa ruskiego, szkół i wydawnictw, szpitali, przytułków. Swe dochody czerpały ze składek i darów, tych ostatnich pochodzących głównie od kobiet, szlach­ cianek, które podobnie jak kobiety ze stanu mieszczańskiego miały prawo przysyłać składki jedynie przez osoby trzecie. Wspomożeniem cerkwi, po reformie bractw, sta­ li się zamożni mieszczanie i ich bractwa cerkiewne również w Pińsku, Brześciu, Mo­ hylewie, Szkłowie i innych miastach, mobilizując środki w obronie starej wiary, utrzymując szkoły i drukarnie. Dzieła religijne cyrylicą zawierały już szereg świec­ kich treści, ale np. Katechizm wydany w języku starobiałoruskim w duchu prote­ stanckim w 1562 r. w Nieświeżu - dzieło wspaniałego samouka i poligloty Szymona Budnego - mógł powstać pod opieką Radziwiłła. Powoli do ksiąg staro-cerkiewno-slowiańskich, niezrozumiałych nawet dla kleru, wkraczał język codzienny, jak w wydawnictwach Franciszka Skoryny. Wasyl Ciapiński w latach 1580. dokonał przekładu Pisma św. na słowiański. W szkołach we Lwowie, Ostrogu, Łucku, Haliczu położono nacisk na naukę języka „słowiańskiego" i greckiego, ale przywileje królewskie na zakładanie szkół brackich przewidywały również język polski. Znana ze swego poziomu szkoła w Brześciu, gdzie uczył Waw­ rzyniec Zyzania, twórca pierwszego słownika białoruskiego w szkole brackiej w Wil­ nie, wskutek konwersji jej protektorów Pociejów została szkołą unicką już w czerw­ cu 1597 r. " W starszej literaturze (E. Likowski, K. Chodynicki) utarła się opinia o rozkładzie i rozprzężeniu wśród duchowieństwa w Cerkwi. Przykłady mianowania osób świec­ kich, nepotyzm, bigamia, zwłaszcza kryzys w znaczeniu religijno-dogmatycznym, wiązać należy z brakiem spójności Kościoła wschodniego i ze zmianami cywilizacyj­ nymi w W. Księstwie. Osąd o niskim poziomie wykształcenia kleru prawosławnego Jeszcze długi czas po unii" oparty byl głównie na braku szkół i seminariów . A jed­ nak wskutek rozpowszechnionej nauki domowej i przycerkiewnej na przełomie XVI i XVII w. powstała nagle liczna warstwa nauczycieli, drukarzy, wydawców i pisarzy. Znali języki łaciński i polski, posługiwali się żywym językiem białoruskim, choć 14

141

|ч

м

- К. Clini-lanipowicz, Zaimdno-russkijc..., s. ;йГ>. Рог. L. Pieńkowski, Organizacja..., s. '.МИ.

162

Efekty dyfuzji kultur na ziemiach litewsko-ruskich..,

w cerkwi nadal, jeszcze w końcu XVII w., obowiązywały oryginalne, przepisywane z pokolenia na pokolenie księgi w języku staro-cerkiewno-slowiańskim. Czy to właśnie niechęć do posługiwania się starym martwym językiem nie przyczyniła się również do kryzysu w Cerkwi prawosławnej i szybszego postępu unii? Głębokie podziały społeczne i wzburzenie umysłów spowodowała zakończenie od 150 lat starań rzymskiego kościoła w 1596 r. Na prawosławnym synodzie w Brześciu, który złożył z urzędu unickich hierarchów i nałożył na wszystkich „unitów ekskomu­ nikę", był biskup lwowski i przemyski, wśród 16 protopopów 4 było z diecezji wileń­ skiej i 2 przedstawicieli kryłosu wileńskiego, mnisi, przedstawiciele bractw wileń­ skiego i lwowskiego, ogółem około 280 duchowieństwa i 22 szlachty (w tym 7 z W. Księstwa) oraz przedstawiciele miast (w tym liczniej z Wilna i Lwowa) . Praw­ dopodobnie obie strony, wykląwszy się wzajemnie, nie przewidziały następstw aktu zatwierdzonego już w Rzymie za zgodą senatorów katolickich i króla, wspieranego przez nuncjusza. I choć walka o przejmowanie cerkwi była widoczna, również ze stro­ ny wyznawców niskiego stanu, a unii przeciwstawiały się najtęższe umysły w polemi­ kach z katolikami, to jednak unici mimo trudności w obejmowaniu katedr i benefi­ cjów z wolna zwyciężali. Nie były bez znaczenia wpływy magnatów i szlachty (przy poparciu protestantów) i ich działania na sejmikach (1607 i 1609) w sprawie żądań swobód religijnych dla prawosławnych i dochodzenia w kwestiach spornych (np. za­ branej bezprawnie własności) w trybunale złożonym z przedstawicieli poszczegól­ nych wyznań. Został ustalony podział metropolii kijowskiej na dwie: prawosławną i unicką. Wystąpiła jednak, paradoksalnie do rodowodu unii, przewaga diecezji pra­ wosławnych (lwowska, łucka, przemyska, mścisławska) na ziemiach ruskich Korony, zaś biskupstw unickich (diecezja polocka, włodzimierska, chełmska, pińska, smoleń­ ska i przemyska) na ziemiach W. Księstwa. Rywalizacja o uposażenia trwała wszę­ dzie, także na forum sejmowym i na sejmikach. Nadal więc ugoda wymagała interwencji króla, i jak się okazało, najłatwiej można było ją zatwierdzić, wprowadzić zaś w życie najtrudniej. W latach 1597-1616 na sejmach poplecznikami prawosławia byli protestanci oraz przeciwnicy Zygmunta III i jego polityki (rokosz Zebrzydowskiego). W 1605 r. król uznał tylko Kościół unicki jako legalny, a wszystkimi dobrami miał zawiadywać me­ tropolita unicki Pociej. Lew Sapieha potwierdził mu przywilej z 1511 r. wydany na rzecz metropolity prawosławnego o pełni władzy nad wszystkimi wiernymi Kościoła greckiego, zarówno duchownymi, jak i świeckimi. Jedynie dzięki postawie Konstan­ tego Ostrogskiego nie udało się zlikwidować Pociejowi Bractwa św. Ducha w Wilnie, a tylko pomniejszyć jego znaczenie. Zawarcie porozumienia w 1599 r. ewangelików z prawosławnymi z niechęcią zo­ stało przyjęte przez duchowieństwo prawosławne. Organizatorem zjazdu i autorem wydawnictw polemicznych byl Krzysztof Broński. Prawosławnych popierali, po­ wołując się na konfederację warszawską z 1573 г., Janusz Radziwiłł, Stanisław Stad184

1R1

Najsilniej obsadzone przez mieszczan i szlachtę na antysynodzie były miasta Kusi Koronnej: Brześć, Bielsk, Lwów, Halicz, Podhajce, Kijów, Skala, Kamieniec Podolski, Włodzimierz, Luck. Bractwo wileń­ skie przysłało 8 delegatów, przyjechali delegaci z Mińska, Slucka, Braslawia, Pińska. Podobnie z Kusi koronnej przyjechało aż 10 delegatów szlacheckich, a z W. Ks. tylko 2 z wileńskiego i z pińskiego. K. Likowski, Unia..., s. 147, p. -i; L. Bieńkowski, Organizacja..., s. 8.T.).

163

Wpływ synkretyzmu i pluralizmu wyznaniowego i kulturalnego..,

nicki „Diabeł" z województwa ruskiego, Piotr Gorajski, Andrzej Męciński i Jakub Sieniński z Korony. Istotne natomiast były głosy szlachty sejmikowej w obronie Ko­ ścioła greckiego, i to również z terenów, na których nie było prawosławia, a tylko protestantyzm, jak np. z Proszowic, ze Środy, Płocka . Ustępstwa króla na rzecz prawosławia (1607 i 1609) były spowodowane również dalekosiężnymi planami Wazów w stosunku do Moskwy. Według K. Chodynickiego, dokumenty różnego rodzaju, jak skargi prawosławnych składane na ręce Zygmunta III w latach 1595-1606, spotykały się z jego pozytywnym nastawieniem . W po­ czątku XVII w. zaostrzyły się stosunki z Turcją, szukającą przeciwko Rzeczypospoli­ tej porozumienia z Moskwą. Sygnałem było oskarżenie o zdradę na sejmie 1597 r. le­ gata patriarchy aleksandryjskiego - Nicefora. W początku XVII w. wskutek sytuacji międzynarodowej swoją pozycję w obronie słabnącego prawosławia wykorzystali Kozacy. Tak należy potraktować fakt wpisa­ nia się do bractwa kijowskiego przy cerkwi Objawienia Pańskiego w 1615 r. hetmana Piotra Konaszewicza Sahajdacznego z wojskiem zaporoskim . W1620 r. wysłannik patriarchatu, patriarcha jerozolimski Teofanes, w drodze z Moskwy, gdzie wyświęcił nowego patriarchę Filareta, ojca cara Michała Romanowa, zatrzymał się w Kijowie na synodzie. W obecności Kozaków i ich hetmana Sahajdacznego wyświęcił na me­ tropolitę kijowskiego Hioba Boreckiego, na arcybiskupa połockiego'- uczonego i po­ lemistę Melecjusza Smotryckiego oraz 5 innych biskupów (bez oglądania się na władzę króla). Moment wznowienia hierarchii prawosławnej byl dobrze wybrany, po klęsce wojsk polsko-litewsko-ruskich z Turkami pod Cecora. Z początkiem 1621 r. król za­ kazał im objęcia stanowisk, jako że zostały obsadzone poza jego kompetencjami, i to przez patriarchę, który jest poddanym cesarza tureckiego . Wobec niepożądanego rozdrażnienia opinii publicznej, wbrew woli hierarchii katolickiej na sejmie w 1623 г., została powołana specjalna komisja złożona z posłów i senatorów z udziałem hierar­ chii prawosławnej (Borecki i Smotrycki) oraz z udziałem biskupów katolickich na czele z prymasem Wawrzyńcem Gębickim - rzecz bez precedensu w tak trudnym położeniu prawosławia ze względu na powagę sytuacji międzynarodowej. Nie przy­ niosło to rezultatów, choć sejm uchwalił skasowanie wszelkich procesów, powstałych na tle różnic wyznaniowych. Sprawy rozogniły się wskutek męczeńskiej śmierci w Witebsku arcybiskupa unickiego Jozafata Kuncewicza 12 listopada 1623 r. Spowo­ dowało to większy akces do unii zwolenników prawosławia. Przyśpieszeniu uległa również akcja odbierania cerkwi prawosławnym przez unitów, zaś odebranie przywi­ lejów stauropigialnych dla bractw w miastach, co przed konwersją udało się załatwić w Carogrodzie Smotryckiemu, znacznie sytuację pogorszyło. Bractwa od 1628 r. 180

186

187

188

1IC

' Natomiast wypowiedzi sejmików z terenów Rusi koronnej s;į dwojakie. Dezorientacja, po której stanąć stronie, świadczy o sytuacji pełnej niejasności dla posłów szlacheckich w końcu XVI w., od­ miennie niż sejmików W. Księstwa. K. Chodynicki, Kościół pmwoslowiii/..., s. Np. na prośbę Wolynian w 1598 r. pozwał na sad Hipacego Pocieja, iż razem z władyka, łuckim Cyrylem Terleckim uczynili: „eksces |т1ср;цасу na tern, iż zrobili się posłami wszystkich chrześcijan wiary pra­ wosławnej greckiej do papieża w Rzymie, złożywszy mu przysięgę posłuszeństwa imieniem wszyst­ kich bez ich zgody". Oznaczało to, że prawosławni byli nadal stron;) w sporze prawnym. Tamże, s. I?,'!7. I). Doroszenko, Nurys istorii Ukivjiiuj, 1.1, Warszawa 19.'ł2, s. 205-200. .1. Woliński, l'ohka i Kościół I'lvuvxhwiiy..., s. 70-71.

,sii

147

144

164

Efekty dyfuzji kultur na ziemiach litewsko-ruskich..,

miały podlegać biskupom, szlachta natomiast coraz liczniej, w obliczu postępów unii, zaczęła przechodzić na katolicyzm. Już wcześniej, co nie polepszało sytuacji, w 1625 r. metropolita Borecki udał się do Moskwy, prosząc o opiekę cara. Ciosem dla pra­ wosławia stalą się konwersja niepokonanego do tej pory obrońcy tej wiary pisarza Melecjusza Smotryckiego w 1627 r. Pomoc przyszła niespodziewanie ze strony hie­ rarchii unickiej, metropolity unickiego Rutskiego od 1623 г., który zabiegał o pogo­ dzenie unitów z dyzunitami. Poza jednak jedynym bractwem wileńskim w całej hie­ rarchii prawosławnej dominujące było stanowisko niepoddawania się naciskom zmuszającym do uznania prymatu papieża. Propozycja zwołania ugodowego zjazdu, na co król przystał dzięki zabiegom Rutskiego, spotkała się z oporem szlachty, Koza­ ków i duchowieństwa. Z drugiej strony nie było akceptacji elit katolickich. Groźba wojny z Moskwą i popieranie prawosławia przez Kozaków, buntujących się przeciwko władzy królewskiej (co np. związało wojska polskie na Ukrainie w 1630 r. pod wodzą hetmana Stanisława Koniecpolskiego) stalo się powodem, iż w instrukcji królewskiej na sejmiki w 1630 r. znalazło się wezwanie do zachowania spokoju religijnego w czasie bezkrólewia, co było zgodne z życzeniem szlachty z wo­ jewództw „protestanckich". Bardziej tolerancyjny wobec prawosławia i jego wagi dla spraw państwowych (pomiędzy Turcją a Rosją) Władysław Waza na sejmie konwokacyjnym w 1632 r. przedstawił przygotowywane projekty. Obrady komisji, z królewiczem na czele, przyśpieszyła akcja wojsk rosyjskich zbliżających się do Połocka. W 1632 г., a w 1633 r. na sejmie koronacyjnym uznano więc prawa prawosławnych do biskupstwa lwowskiego, archimandrii pieczerskiej w Kijowie i w Żydyczynie, monasterów: św. Michała w Kijowie i Lwowie, cerkwi: w Mohylewie, Orszy, Braslawiu, Haliczu, Lwowie i Wilnie (św. Ducha). Prawosławni mieli mieć prawo swobodnego kultu w województwie kijowskim, braclawskim, podolskim, w ziemi lwowskiej i halickiej, bractwa zaś mogły nadal utrzymywać szkoły i szpitale, a prawosławni mieszczanie zachować dostęp do godności i urzędów magistrackich. Według naocznych świadków unici przyjęli te ustalenia * . Prawosławni domagali się jednak co najmniej połowy katedr biskupich, kwestia więc przynależności kościołów, klasztorów i sprawy własności miały być załatwione na następnym sejmie. „Puncta assecurationis obywateli Korony i W. Księstwa Litewskiego, ruskiego narodu będących religii greckiej" zatwierdził Władysław 1 listopada 1632 г., jeszcze przed swoją elekcją (14 listopada). Król zgodził się na kandydaturę metropolity Pio­ tra Mohyly; grono szlachty i duchowieństwa powołało pośpiesznie na biskupa nowej diecezji mścislawskiej Józefa Bobrykowicza, ihumena wileńskiego, co świadczyło o stanowczej postawie dyzunitów. To zamykało okres niepewności i wznowienie współdziałania władz państwa z Kościołem i wyznawcami prawosławnymi "'. Tym posunięciom należy przypisywać m.in. tak kwitnący stan prawosławia np. w Szklowie Sieniawskich w XVII w. Sejm z 1635 r. zatwierdził prawosławnym przywilej z 1632 r. " Gdy z kolei i unici postarali się o przywilej, a komisje przystąpiły do podziału cerkwi pomiędzy unitów 1

9

1

19

lr

1

J

" A.S. Hadziwill, Pamiętnik..., 1.1, s. > J. Woliński, Polska i Kościół Prawosławny..., s. 95. Por. M.H.Topolska, Szklów i jego rola..., s. ,'10 i n. J. Woliński, Polska i Kościół Praicoslawny..., s. 89 i n.

,3I

131

Wpływ synkretyzmu i pluralizmu wyznaniowego i kulturalnego..,

165

i prawosławnych, powstała sieć parafii, która utrzymała się aż do końca XVII w. z dwoma metropoliami kijowskimi i 7 biskupstwami unickimi (w tym polocka byla też prawosławna). Istniało 5 diecezji prawosławnych, ale tylko dwie, połocka i mścislawska, na terenie W. Księstwa. Wysiłki szlachty i mieszczan skupionych w bractwach wykorzystywali na rzecz swobód wyznaniowych i zwiększenia znaczenia panów dysydenckich Radziwiłłowie z linii kalwińskiej, którym cesarz dał potwierdzenie tytułu książęcego w 1647 r. Przy­ wódcą izby poselskiej był wszak Krzysztof Radziwiłł (1585-1640), zwolennik jego po­ lityki międzynarodowej. Natomiast jego brat Janusz Radziwiłł (1579-1620) hojnie uposażył cerkiew w Słucku, gdzie pochował żonę, ostatnią z zamożnego rodu ks. Słucką - Zofię Olelkowiczównę, podkreślając, by Krzysztof wspomagał pozostałe ubogie zbory, monastery i cerkwie . Tylko wówczas, odpowiedni w tym czasie i miejscu, wierny zarówno religii grec­ kiej, jak Rzeczypospolitej, Piotr Mohyła mógł otrzymać, wbrew stanowisku nuncju­ sza, przywilej na prowadzenie Akademii Mohylańskiej w Kijowie (1632), gdzie zajął również siłą sobór św. Zofii. Wykształcony, także dzięki pobytowi na Sorbonie, związany z kulturą zachodnią i polską, przyczynił się do kształcenia duchownych i wzrostu pozycji prawosławia na forum międzynarodowym. Stanowisko Stolicy Apostolskiej podtrzymywało krytykę polityki Władysława IV na rzecz prawosławia. W podobnym duchu brzmiała instrukcja Sekretariatu Stanu w Watykanie, w której podkreślano wystąpienia na sejmie prawosławnych przeciw­ ko unitom . Wokół Mohyly, popierającego ideę współpracy obu wyznań, ale na rów­ nych prawach, skupili się jego zwolennicy '. Ideę porozumienia rozumiał unicki pi­ sarz polsko-laciński Kasjan Sakowicz (ok. 1576-1647), wykształcony w Akademii Zamojskiej oraz na Uniwersytecie Jagiellońskim, jeden z pierwszych poetów ruskojęzycznych na Ukrainie, następnie mnich bazyliański, przed śmiercią katolik i augustianin. Ze strony unitów Welamin Rutski, a w największym stopniu i Aleksander Puzyna, biskup łucki, uczestniczyli w rokowaniach dotyczących projektu nowej unii, z Mohylą jako wspólnym patriarchą podległym papieżowi. Niewyrażenie zgody przez papieża nie zniechęciło Władysława IV do starań w tym zakresie, pomimo iż prawosławni bali się rozłamu wśród wiernych. Sytuację w wielu miastach zaostrzył sejm z 1637 г., który odrzucił konstytucję dotycząca zwrotu cerkwi i dóbr pra­ wosławnym, tylko dzięki stanowczości króla potwierdzoną (1638) "". Sytuacja nadal była zapalna i trudna do opanowania w poszczególnych przypadkach. Po uzyskaniu pozwolenia z Rzymu opracowano projekt unii pod kierunkiem Mohyly i wojewody ki133

104

19

1

m

„Wedlu uważania swego... w religii starej ruskiej, pod posłuszeństwem patriarchy trwające w majęt­ nościach moich po dawnemu zachowane być пицц i potomkowie na potym przestrzegać będiĮ, aby w tym żadna odmiana nie następowała". Janusz byl wnukiem protektora Cerkwi Konstantego Ostrogskiego, wojewody kijowskiego i uznał reaktywowanie hierarchii prawosławnej w 1G20 r., U. Augusty­ niak, Testament)/..., s. 171-175. " T. Chynczewska-llennel, Unia ijmiwostawic w pierwszych instrukcjach dla Mariusza Filonardieyo, [w:] 7, dziejów Europy Śmdkowo-Wschodnicj, Białystok 1995, s. 191-192. Których mobilizował jako sławny polemista, odpierając ataki „unickich kameleonów": „Lithos abo ka­ mień z procy prawdy Cerkwie świętej, na skruszenie... paszkwilu od Kasjana Sakowicza", Kijów Ławra Pieczerska 11)11. ]'.«: Wydawał również oddzielne przywileju monasterom oraz bractwom. Por. A. Mironowicz. Prawosła­ wie..., s. 109. 1;

v a

166

Efekty dyfuzji kultur na ziemiach litewsko-ruskich..,

jowskiego Adama Kisiela z tezą główną, że Kościół katolicki i prawosławny nie róż­ nią się w kwestiach wiary, ale w obrządkach i strukturze organizacyjnej. Odrzucono postanowienie z Brześcia o zerwaniu z patriarchą w Konstantynopolu, obiecując zwierzchnictwo papieża. Patriarchat kijowski miał być niezależny od Moskwy. Istot­ na była propozycja udziału samych wiernych i ciał opiniodawczych (synody, sejmy) obu wyznań w Rzeczypospolitej w decydowaniu o kształcie unii. Moment opracowy­ wania projektu był dobrze wybrany wobec skomplikowanej sytuacji w stosunkach Rzeczypospolitej z Rosją i Turcją. Niestety, ważnymi uczestnikami konfliktu stali się Kozacy. Prawosławie stawało się elementem gry politycznej. Mohyla, chcąc przed śmiercią (1647) doprowadzić do porozumienia z hierarchią unicką, przygoto­ wywał zjazd duchownych łacińskich i prawosławnych wiosną tego roku w Wilnie. Jego następca, metropolita Kossow, znalazł się jednak w trudnym położeniu wobec wybuchu powstania Kozaków pod wodzą Bohdana Chmielnickiego i zgonu Wła­ dysława IV. W sytuacji niepomyślnej dla Rzeczypospolitej przywilej Jana Kazimie­ rza z 1650 r. o równouprawnieniu, swobodzie wyznania i kultu oraz prawie odzyska­ nia wielu spornych świątyń, zwolnieniu od podatków, swobodzie zakładania drukarń, szkół (ale nadal władycy nie zasiadali w senacie) powtórzyła ugoda hadziacka z 1658 r. wraz z dostępem duchowieństwa do najwyższych godności państwowych. Prawosławie po raz ostatni wzmocniło się w czasie wojen polsko-kozacko-rosyjskich w polowie XVII w. Diecezje prawosławne w W. Księstwie były podporządko­ wane patriarsze moskiewskiemu Nikonowi, a liczba parafii unickich drastycznie się zmniejszyła. Kwestia wyznania stała się jednym z najważniejszych powodów uspra­ wiedliwiania słabości wobec państwa rosyjskiego i utraty terytoriów. Wierni zaś, zdaniem J. Wolińskiego (1934) zaczynali rozumieć powagę związku Rusinów z kul­ turą polską i strukturami prawnymi oraz organizacyjnymi zasadami Rzeczypospoli­ tej. Gdy hierarchia prawosławna w Kijowie stała na stanowisku wyznaczania granicy interwencji państwa wstań posiadania Kościoła, zagwarantowanej przez ściśle okre­ śloną i bezspornie uznawaną nietykalność prawa, to Moskwa była za bezwzględnym podporządkowaniem się władzy państwowej wszystkich instytucji kościelnych.

2.5. ROLA JĘZYKA I PIŚMIENNICTWA W WIELONARODOWEJ SPOŁECZNOŚCI W okresie silnych wpływów humanizmu i reformacji ukształtował się: ruski język codzienny, literacki oraz urzędowy z dużymi wpływami polszczyzny. Język litewski przechodził trudniejszą drogę. Jako dzieło pisarzy reformacyjnych, wydawanych w pruskim Królewcu, różnił się od dialektów używanych na Litwie etnicznej i Żmu­ dzi. Różnił się też znacznie od pełnego polonizmów języka przekładów literatury reli­ gijnej, wydawanej w W. Ks. Litewskim przez jezuitów i kalwinów. Statut diecezji wi­ leńskiej z 1669 r. (i następny z 1685) potwierdza, iż językiem ludu byl litewski i polski. Język polski z kolei, czego dowodzą zabytki piśmiennictwa, byl używany w wersji mocno zniszczonej przez Rusinów, bardziej literackiej przez Litwinów i niezmienio­ nej w stosunku do Korony, ale różnej w rozwoju form i zasobu leksykalnego w dziełach pisarzy przybyłych na ziemie W. Księstwa. Badania K. Turskiej, M.T. Li-

Wpływ synkretyzmu i pluralizmu wyznaniowego i kulturalnego...

167

zisowej, M. Kurzowej nad polszczyzną „kresową" wprowadzają nas w meandry za­ gadnienia w poszczególnych okresach. A była to polszczyzna ulegająca bezustannej modyfikacji, zależna od pochodzenia mówiącego, jego wyznania, wykształcenia, sta­ nu społecznego i samego języka, który np. różnił się zarówno od języka dziel Kocha­ nowskiego, jak i od pierwszego tłumaczenia III Statutu Litewskiego (Wilno 1614). W 1588 r. Lew Sapieha, kanclerz wielki litewski, nie zastosował się do przywileju króla Zygmunta III, dającego prawo do wydrukowania III Statutu Litewskiego („idiomatibus Polonico et Ruthenico") . W 1614 r. w dedykacji do Lwa Sapiehy Leon Mamonicz, wydając „za pozwoleniem" istniejący od 1581 r. przekład Statutu na język polski, napisał, iż „ruskie od ojca mego roku 1588 Statutów W. K. Lit. drukowa­ ne egzemplarze dawne już są między ludzi rozebrane, a tych nowo sporządzonych długo by było czekać... znowu dla tych, którzy ruskiego języka czytać nie umieją albo polskim części nadrabiają". Z kolei na podstawie ruskich wydań, odnalezionych przez LI. Łappo, S. Ptaszycki stwierdza, iż: „w Moskwie podówczas nierozumiano ruskiego języka i tłumaczono z niego jako z litewskiego" . Prawdopodobnie chodzi tu nie tylko o różniące się zarówno od staro-cerkiewno-słowiańskiego i wschodnioslowiańskiego terminy i słowa, ale o zapis graficzny tego języka. Już bowiem w XVI w. pisarze sądowi i pisarze hospodarscy wykonywali listy i wpisy alfabetem łacińskim ™. Np. Statut z 1614 r. zawiera konstytucję warszawską z 1573 г.: „O zacho­ waniu w pokoiu wszytkich poddanych Naszych obywatelow tego Państwa z strony różnego rozumienia у używania nabożeństwa Chrześciańskiego". Tekst przekładu statutu jest pozbawiony łacińskich wtrętów, jak w ówczesnym języku polskim uży­ wanym w kancelarii i w korespondencji. Charakterystyczne, iż reces sejmu korona­ cyjnego z 30 stycznia, wydany dwa dni po zatwierdzeniu III Statutu przez Zygmunta III, jest w języku polskim z wtrętami łacińskimi, natomiast wpis do metryki tego recesu opatrzono tytułem: „List do wsiech wobec wpisany został oznajmuczij o ukoro­ nowaniu Kr. ieho mł. i o dokonczanju spraw sejmowych" . Język białoruski uległ największym przemianom w okresie zmagań powstałej eli­ ty intelektualnej (z różnych stanów i nacji) o prawo do istnienia Kościoła protestanc­ kiego i prawosławnego wobec zdecydowanej akcji zakonu jezuitów - szermierza potrydenckiego Kościoła katolickiego. Według A. Martela polemikę wyznaniową w języku polskim, ruskim i łacińskim w początku XVII w. zdominował ostatni z języ­ ków, a ucichnięcie w latach 1620. polemiki w języku ruskim oznacza umocnienie się unii i języka polskiego jako literackiego . To potwierdza moje spostrzeżenie 197

193

1

200

201

197

1!W

а и

„Statut nowy rozkazałem już drukować po nisku, chciałbym go i po polsku wydać, ale kiedymbym miał de verbo ad verbum go przełożyć wedle ruskich słów i sentencyji, bardzo by nie było grzecznie, a ina­ czej nie śmiem, to jest, żebych słów ani sentencji nie obserwował, jeno sensu, bo i oprócz przyczyny lu­ dzie najdują.strofować". List wjczykn polskim do Krzysztofa Radziwiłła z 13 lipca t. v., Aivhiwum daniu Radziwiłłów..., s. 195. S. Ptaszycki, Pierwsze wydanie trzeciego Statutu Lit. i jego przeróbki, [w:] Księga Pamiątkowa ku uczczeniu cztcrcclisetncj iveznicy wydania pierwszego Statutu Litewskiego, pod red. S. Ehrenkreutza, Wilno 11)35, s. 100-103. Np. „Michajlo pisar" w liście Zygmunta I: „kniaziu Pawiu biskupu luckomu i bieriestiejskomu" z 1531 r. z powodu sporu majątkowego z krewnymi, na ich prośbę: „abychmo prytych imieniach" po Litaworze Chreptowiczu ich zostawił. Pamiętnik... Ukp.w Hibliotece Kórnickiej, XVI w. nr 1308, s. 199-200. S. Ptaszycki, Konfedeivcja Warszawska r. lSTil iv trzecim Statucie Lit. [w:] Księga Pamiątko­ wa..., s. 202-203.

168

Efekty dyfuzji kultur na ziemiach litewsko-ruskich...

o pierwszym wydaniu w języku polskim III Statutu Litewskiego, najlepszego i wzor­ cowego zbioru prawa w Europie środkowowschodniej (1614 i 1619), oraz poniechanie na zawsze języka oryginału - cyrylicy - w wydawnictwach w XVII-XVIII w. Jedną z przyczyn było niespełnianie przez język zachodnioruski (starobiałoruski) wymogów wobec przemian cywilizacyjnych w początku XVII w., ale bardziej powsta­ nie kręgu czytelniczego w języku polskim, brak zaś ujednoliconego w odbiorze piś­ miennictwa środowiska ruskiego. Byłaby to również jedna z przyczyn osłabienia Ko­ ścioła prawosławnego. Jego siłą była tradycja i niezmienność. Po utracie swych najlepszych opiekunów z grona szlachty i magnatów oraz intelektualistów, wy­ kształconych pod wpływem polskim i zachodnim, np. najlepsza szkoła średnia bracka w Wilnie nie pozyskała ich następców, gdyż przyszło im działać w nowym otoczeniu. Piśmiennictwo było różnorodne ze względu na formę: rękopisy i książki drukowa­ ne oraz języki; łaciński, polski, ruski - literacki, potoczny i język ksiąg religijnych staro-cerkiewno-słowiański, litewski, grecki, włoski. Jego rola polegała natomiast na oddziaływaniu już na czytelnika „masowego", co oznacza według moich badań od­ biorców krążących odpisów literatury popularnej świeckiej i religijnej w języku pol­ skim i białoruskim, a także odbiór ustnych informacji. W okresie fermentu intelektu­ alnego od momentu powstania i utrwalenia się ruchu wydawniczego w oficynach reformacyjnych, katolickich, prawosławnych, unickich i mieszczańskich, nastawio­ nych na zysk, piśmiennictwo w kilku językach stało się motorem największych w tym rejonie Europy środkowowschodniej przemian cywilizacyjnych. Już w początku XVI w. kształtował się język literacki ruski czerpiący więcej z ję­ zyka codziennego niż ze staro-cerkiewno-slowiańskiego, o czym świadczy np. doro­ bek kancelarii wielkoksiążęcej, listy i teksty rękopiśmienne, zwłaszcza zaś działal­ ność wybitnego humanisty Franciszka Skoryny, u którego, według A. Brucknera: „przeważa cerkiewszczyzna w pisowni, słownictwie, formach i dźwiękach, ale już ję­ zyk stawał na drodze najlepszej, bo zlewał się z mową ludową" . Skoryna w po­ czątku XVI w. nie znalazł szybko odbiorców ze względu na wyprzedzający epokę ję­ zyk i humanistyczne hasła w swych oryginalnych przedmowach i posłowiach. Jego następcy, jak Szymon Budny, jeszcze bardziej ulegli wpływom reformacji i humani­ zmu. W przypadku genialnego pisarza i tłumacza Pisma św. z kilku języków nie wy­ daje się ważne, czy ukończył teologię na uniwersytecie krakowskim i czy pochodził z diecezji płockiej, czy z terenu Białorusi ™ . Istotne jest natomiast, iż ów działacz zbo­ ru ariańskiego na Litwie, pod opieką Radziwiłłów w Nieświeżu, nie miał trudności z przetłumaczeniem Katechizmu Lutra na język starobiałoruski, doskonaląc go . Budny, ożywiony szczytnymi ideami humanizmu, podobnie jak Skoryna swe ambicje literackie przejawiał w przedmowach i posłowiach: „ko czti i pospolitym liudiom jazyka russkogo". O wartości jego przekładu świadczy fakt ponownego wydania Kati202

2

1

201

201

а и

m

3 , 1

Л. Martel, La lanquc polonaise..., s. 2G i n. „ta zaś znika z widowni publicznej i ukrywa się od XVII w. w kurnych chatach". Л. Bruckner, Z Niwy białoruskiej, Kraków 1918, s. 3. I.W. Sawierczanka (Simon Budny..., s. 12) przyznaje w końcu, iż ma za mało danych i pochodzenie Budnego jest przynajmniej dyskusyjne. Por. M. Gębarowicz, Iwan Fiodorów i jego działalność w lalach lSGO-luS.i na tle epoki, „Boczniki Biblioteczne", 1.13, z. 1,1909, s. 71-7П.

Wpływ synkretyzmu i pluralizmu wyznaniowego i kulturalnego...

169

chizisu... dlja prostych liudiej jazyka niskoho... (Nieśwież 1562) i w Szwecji w 1628 r. dla Rusinów, którzy zamieszkali w jej granicach po pokoju w 1618 r. ° Nato­ miast katechizm Piotra Mohyly z 1645 r. dla wyznania prawosławnego w Kijowie byl wydany w języku polskim w 1645 r. Pierwszy przekład dzieła Ewangelie Uczitelnoje ze staro-cerkiewno-słowiańskiego na „mowę naszą prostą ruską" ukazał się w Jewiu (1616) nakładem ks. Bohda­ na Ogińskiego w kilku wariantach wydawniczych ". Ze względu na to, iż Iwan Fiodo­ rów i Piotr Mścislawiec nie mogli wydać dzieła Ewangelie Uczitelnoje (Zabłudów 1569) - zbioru objaśnień Ewangelii na cały rok z IX w., przetłumaczonego na słowiański z greckiego w XIV w. - w Moskwie , można przypuszczać, iż nie były to teksty tam przyjęte, ale na terenie Litwy, gdyż Ewangelie przedrukowano w Wilnie (1580 i 1595,1606). Odmiennie niż na ziemiach Korony drukarstwo swój impuls rozwojowy zawdzię­ czało wybuchowi ruchu reformacyjnego w połowie XVI w.; zaś wydawnictwa reformacyjne w języku polskim służyły przedstawicielom wielonarodowej społeczności wszystkich stanów. Uwzględniał to Kościół katolicki w dobie potrydenckiej, przy­ wiązując dużą wagę do języków narodowych. Druk był konkurencyjny dla wielu ośrodków (kancelaria w. księcia, monastery, miłośnicy ksiąg), które skupiały twór­ ców rękopisów cyrylicą, a jeszcze w polowe XVI w. wątłe, z braku 'szkół średnich, było grono mało wymagających odbiorców, którzy by zapragnęli obcować z europej­ skim rynkiem wymiany myśli naukowej, kulturalnej i społeczno-politycznej. Książka drukowana w końcu XVI w. nadal była tak droga, że za nowy egzemplarz Biblii mo­ żna było kupić kilkanaście par butów, za broszurę dwa funty cukru . W latach 1553-1660 powstało na ziemiach W. Księstwa 26 oficyn, w tym około 30% to efemerydy. Około 25% ogółu drukarzy pochodziło z terenu W. Ks. Litewskie­ go. Około 40% ogółu drukarń mieściło się w Wilnie. 10 typografii protestanckich wy­ puściło około 17% ogółu druków, natomiast 6 katolickich (wraz z drukami grekokatolickimi) - 55%. Prawosławne ruskie wydały około 12%, indyferentne pod względem wyznaniowym - około 10% . W języku polskim ukazało się około 44,5% druków, zaś w łacińskim około 37%; druki cyrylicą stanowią około 12,5% (w XVI w. około 14% - 62 tytuły, dla porównania w Moskwie wyszło tylko 18 tytułów) ". Do końca XVI w. w 20

20

207

208

200

210

2

-

TO

Nie zachował sie utwór Budnego „Oprawdanije" wydany w Nieświeżu oraz polemika (rkp) z mnichem Artemijem. I. W. Sawicrczanka, Simon Budny..., s. 12-21. J. Labyncew, L. Sczawińska, Wmieście zwanym Zabłudowem, przel. M. Hajduk, Białystok 1995, s. 29, зз, 37,1 MG. - Zaadresowany „do wszytskiego, rozległego, sławnego a starożytnego ludu Rosyjskiego Kraju". Ewangelie Uczitelnoje, Zabłudów 1509, Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, s. d -1. - O. Narbutt (//istoria i typologia..., s. 31-33), który Nieświeża nie uwzględnił, spór, czy pierwsza była oficyna ruska we Lwowie (1IG0), czy w Rzymie (MSI!) rozstrzyga na rzecz Krakowa (Fioł). Działalność natomiast Fiodorowa w Moskwie (1503-1505) poprzedza kilkoma innymi, w tym kilka w Wenecji i 2 w Moskwie (1553-1501) - 7 druków. Autor nie uwzględnia również sławnej oficyny w Ostrogu. -™ Por. A. Pawiński, SI;arbowość w Polsce..., s. 122 i n. M .В. Topolska, Książka na Litwie i Białorusi..., s. 150-151. Te ustalone przeze mnie dane zbliżone S:i do szacowanych już w XVI-XVI11 w. w Wilnie przez J.I. Kra­ szewskiego i W. Wielhorskiego: druki w języku polskim około 50Cr>, łacińskim 31'*, „ruskim i cerkiew­ nym" 9',r oraz litewskim i żmudzkim G9K W. Wielhorski, Litwini, Białorusini, Polacy..., s. 118. ж

OT

,w

21,1

170

Efekty dyfuzji kultur na ziemiach litewsko-ruskich..,

Prusach wydano 32 tytuły, a w W. Księstwie 14 w języku litewskim; do 1660 r. w W. Księstwie jeszcze 25, a w Prusach 20. W pracy wydawniczej istotne, jak widać, stalo się kryterium wyznaniowe. Pierw­ sza drukarnia na zamku w Brześciu, pod protekcją Mikołaja Radziwiłła Czarnego, w latach 1553-1567 działała na potrzeby zboru kalwińskiego i ze względu na dokona­ nie pierwszego na tych ziemiach przekładu Biblii na język polski (1563) przez zespół protestantów z Małopolski znana była w całej Europie. Polskie wydawnictwa z tej drukarni (39 znanych tytułów), nie tylko religijne, ale i świeckie, konkurowały z dru­ kami religijnymi tłoczonymi w języku litewskim w protestanckim Królewcu, gdyż Mikołaj Radziwiłł Czarny, w myśl umowy z ks. Albrechtem, zapewnił im swobodny napływ na ziemie litewskie . Pracownicy tłoczni pochodzili z Korony: Bernard Wojewódka (5 tytułów w latach 1553/54), tłumacz, pisarz, wydawca, drukarz; Stanisław Murmeliusz do 1562 r. - 1 6 tytułów, m.in. kancjonał Pieśni chival boskich (muzyka Wacława z Szamotuł i Cypriana Bazylika z Sieradza) . W latach 1563-1567 powstało 11 najbardziej znanych tytułów, zaś obecność Cypriana Bazylika (m.in. tłumacza książki „O Skanderbegu" 1569) pozwala sądzić, iż byl on kierownikiem oficyny . Ministrowie zboru w Kłecku, Waw­ rzyniec Krzyszkowski i Szymon Budny, pozyskali w Nieświeżu namiestnika dóbr radziwillowskich Macieja Kawieczyńskiego i Eustachego Wolłowicza (przypuszczalnie zakupił warsztat Sko­ ryny), dzięki czemu wydano cyrylicą przekład Katechizmu Lutra autorstwa Budnego . Daniel z Łęczycy (w latach 1563-1571) wydał tam około 400 arku­ szy i 11 tytułów, w tym dzieła Budnego (Biblię, Nowy Testament i Apokryfu). Po przejściu Mikołaja Radziwiłła Sie­ rotki na katolicyzm oficynę odkupił pro­ tektor arianizmu na Litwie Jan Kiszka. Druki ukazywały się więc na zamku w Łosku (ok. 20 znanych tytułów), a pierwszym fachowcem byl Daniel z Łęczycy. Po wydrukowaniu przez nie­ go Nowego Testamentu (1574) w du­ chu ariańskim (którym Budny naraził Nowy Testament (w języku polskim) się kalwinom) przyjechał do Loska Jan nieznany polskiej bibliografii. Wydanie Karcan z Wieliczki (zm. 1616) i wydal Wilno 1580, J. Karcan 212

213

214

210

212 211 211 215

J. Lebedys, Mikalojus Daukša..., s. 321. S. Kot, Kancjonał brzeski Jana Zaremby z 1558 г., „Reformacja w Polsce", t. 9-10,1937-1939, s. .115. Drukarze dawnej Polski..., s. 213. Tamże,s. 129; A.I.Zicmowa,V.S.Gorhunow, Knigopicczutunijc wBic!orttssii,[\v:]400Het russko(jo knigopieczatauija, Moskwa 1901, s. 99 i n.

171

Wpływ synkretyzmu i pluralizmu wyznaniowego i kulturalnego..,

przekłady Cycerona, Andrzeja Frycza ł t~ Modrzewskiego, wznowienie Biblii % рШ^Щ$Ь^1&Ш Щи ' Brzeskiej i kolejny, najbardziej ariański przekład Budnego Nowego Testamen­ tu (1580, 1584). W 1589 r. tłocznia za­ przestała działalności, choć może nastąpiło to dopiero po śmierci jej pro­ tektora Jana Kiszki w 1592 г., gdyż Viny jrosiiyfy/łiltotiłw/rtfoifł&pcfiłfcłitw' ; ctw/ c» M. Płońska, Polonica cnnjlickic..., s. 171-172. Por. T.J. Stecki, Wołyń..., s. 57-59. Tej informacji nie przekazuje liibliogmfia Polska- Estreichera (t. XXXI, Kraków 1930) podając: Ewangelie Uczitelnoje albo kazania na niediela proz rok i na prazdniki liospodarskije (...) sostawlena trudolubijem jeromonacha Kirylla Trankwiliona (...) Jeho własnym sta­ raniem, kosztom i nakładom z druku. W majętnosti jei inilosti kniahini Wiszniowieckiej Miehajlowoj w Kochmanowie... 1019, toż w Mohilewie IGI!), w Wilnie 1651,1095 (wyd. I!. Szeptycki).

176

Efekty dyfuzji kultur na ziemiach litewsko-ruskich...

Perło Mnohocennoje (Czernihów 1646 г., Mohylew 1699 г.), Zercała Bohosłowii... (Poczajów 1618 г., 1790 г., Unijów 1692 г.), Trebnik (Stratyń i Ostróg 1606 г., w la­ tach 1617-1644 - 5-krotnie w Wilnie i w latach 1633-1697) przedrukowany w Mołda­ wii, Mohylewie i Stratyniu, wielokrotnie we Lwowie i w Kijowie świadczą, iż musiał korzystać z pomocy nie tylko właścicielki Rachmanowa. Czy i w jakiej mierze były wzajemne wpływy kultury bizantyjsko-ruskiej i tworzącej się synkretycznej w XVII i XVIII w., można będzie odpowiedzieć dopiero po zanalizowaniu zawartości wszystkich druków. Na pewno w tym dziale mieszczą się wydawnictwa ojców Kościoła wschodniego, jak np. pierwszy raz przetłumaczone na język cerkiewnosłowiański Bazylego Wielkiego Kniha o postniczestwie (Ostróg 1594 r.) i Jana Złotoustego Margarit (1595 г.), O swiaszczeństińe (Lwów 1595 г.), Biesiedy na Ц posłanij swiatoho Apostoła Pawła (Kijów 1623 г.). Tego ostatniego dzieła, tłumaczenia na słowiański we współpracy z lwowskim środowiskiem, podjęto się na życzenie ks. Teodory Czartoryskiej. Drukarnia w Kuteinie pod Orszą wydała Jana Damasceńskiego Historija albo praivdiwoje wypisanije... o żitii swiatych prepodobnych otiec Wańaama i Josafa i o nawierieniu Indijan (1637 r.) . 232

Popularne utwory poetyckie w języku polskim występowały również w rękopi­ sach, jak np. Jana Kozakowicza, Andrzeja Rymszy, Salomona Rysińskiego, Jana Do­ maradzkiego, zaś w białoruskim - Franciszka Skoryny, Wawrzyńca Zyzani, Leona Mamonicza i innych. Wystąpili w drukach głównie jako autorzy epigramów '. Na jednej z kopii I Statutu Litewskiego z 1529 r. zachował się wiersz Jana Kazimierza Paszkiewicza z 1621 r. o pochwale języka ruskiego na Litwie „kwitnącego" jak w Koro­ nie łacina: „Biez toj w Polsce nie priebudiesz, Biez toj w Litwie błaznom budziesz..." Wasyl Ciapiński z Połocczyzny (ur. około 1540 г.), socynianin i humanista, wzywał wcześniej do zachowania narodowego języka i kultury, rozwoju oświaty w swym uni­ katowym przekładzie Biblii ze staro-cerkiewno-słowiańskiego na żywy język z tere­ nów białoruskich . Cyrylica wszak pozostała do końca XVII w. alfabetem języka urzędowego, języka Cerkwi i innych rękopisów, od końca XVI w. stając się sposobem zapisu żywego języ­ ka mówionego. Pomimo dominującej w Kościele katolickim łaciny to język polski wkroczył z rozmachem do piśmiennictwa od momentu rozpowszechnienia idei huma­ nizmu i reformacji. Język litewski pełnił nadal marginalne znaczenie w kulturze, choć dzięki reformacji, a także jezuitom, służył do zdobywania wyznawców. Tylko 39 tytułów stanowiły utwory drukowane w języku litewskim; w pruskim Królewcu wyszło w tym okresie 50 tytułów. Wszakże krążyły teksty rękopiśmienne w języku li­ tewskim, a najstarszy z 1503 r. jest modlitwą Ojcze nusz odnalezioną na marginesie łacińskiego dzieła wydanego w Strassburgu w 1503 r. 21

214

232

z a

2:11

J. Czcrniatowicz, .1. Mazur, Recepcja antyku chrześcijańskiego w Polsce. Materiały bibtiogmficznc, Lublin 1978. Jak np. utwory Rymszy na cześć Eustachego Wollowicza, Fiedora Skuminą i Lwa Sapiehy w 111 wyda­ niu Statutu Litewskiego cyrylic;). Zachował się wydany drukiem jego poemat o zasługach Krzysztofa Radziwiłła w wojnie z Rosji) (Dzicsicciorocznu powieść..., Wilno 1585). Tekst jest, co mogę potwierdzić, dopisany ręcznie i prymitywnie złożony, co skłania do wniosku, iż byl odbity w małym warsztacie w niewielkiej ilości egzemplarzy. Nie mial także zbyt wielu czytelników ze względu na unitariańskie sympatie tłumacza, wydawcy i drukarza. Biblioteka Saltykowa-Szczcdrina w St. Petersburgu, 1-1.3.

177

Wpływ synkretyzmu i pluralizmu wyznaniowego i kulturalnego...

Dla elit W. Księstwa, w związku z przyjęciem przez nie katolicyzmu i wyjazdami na zagraniczne studia , istotne było uznanie Zachodu, o czym świadczy w końcu 1592 r. np. zastąpienie nazwy korporacji Natio Polona na uniwersytecie w Padwie określeniem: „Natio regni Poloniae et magni ducatus Lithuaniae" oraz legenda o rzymskim rodowodzie Litwinowi o wyższości kultury łacińskiej. Tezy bojara litew­ skiego Michalona Litwina (Wencława Mikołajewicza) zostały rozpowszechnione w druku (Bazylea 1615 г.). Pierwszy druk litewski, autorstwa Mażwida i 16 innych pisarzy, powstał w 1547 r. w Królewcu. Czerpali oni wiele z wydawnictw reformacyjnych w języku polskim (wiei'sze i pieśni). Jezuici pierwsi uwzględnili język litewski w wydawnictwach, jak np. w łacińskim zbiorze Gratulationes ... Sigismundi III (Wilno 1589 r.) . Pierwsza drukowana historia Kronika polska, litewska, żmudzka i wszystkiej Rusi Macie­ ja Stryjkowskiego na pewno należy bardziej „niż do polskiej, do rodzącej się historio­ grafii W. Ks. Litewskiego, że niepodobna jej oddzielić od innych utworów tego ga­ tunku w literaturze białoruskiej i ukraińskiej". W tym duchu była wielokrotnie przerabiana przez Dowgirda, Wijuka-Kojalowicza i innych . Według Z. Florczak w W. Księstwie, jako jednym z 8 regionów Rzeczypospolitej, pisarze tworzący w innych językach niż łaciński i polski „stanowili marginesy pisar­ stwa, które nie zmieniają obrazu badań" ™. A tylko w XVI w. i tylko pisarze (47 Litwi­ nów i 27 Rusinów), których dzieła zostały opublikowane w językach narodowych, stanowią około 30% ogółu pisarzy W. Księstwa . Np. Melchior Pietkiewicz, pisarz wileński sądu ziemskiego, w odpowiedzi na jezuicki Katechizm Ledesmy (tłumacze­ nie na język litewski Mikołaja Daukszy) zatrudnił drukarzy, by wydać katechizm polsko-litewski z agendą i kancjonałem w narzeczu górnolitewskim (Wilno 1598 г.), którego był w części tłumaczem ". Kanonik Dauksza, pod opieką biskupa żmudzkiego Melchiora Giedrojcia, opracował litewski przekład Postylli Jakuba Wujka (Wilno 1599 r.) . Jakub Markowicz, mieszczanin, właściciel drukarni, był wydawcą tłuma­ czenia Postyllii Reja (Wilno 1600 г.). W pierwszej połowie XVII w. natomiast domi­ nowali pisarze jezuiccy i literatura religijna w języku litewskim, w tym kancjonał Mozerki Slawoczyńskiego, kazania kilku jezuitów, trzy wydania słownika łacińsko-polsko-litewskiego Konstantego Szyrwida (1629-1642). W Kiejdanach, przy współudziale mieszczaństwa, kalwini wydali w 1653 r. 5-częściową książkę do na­ bożeństwa Kniga Nobaznistos (prawdopodobnie 2 wydania) . 230

230

237

233

2

240

2

242

243

2 r

' Według zestawienia I. Lukšaitė (Reformacija..., s. 217) w latach 1511-1G00 na G uniwersytetach pro­ testanckich było '100 studentów, a na 3 katolickich (z Krakowem) - 109 z terenu W. Księstwa. It. Haggio, Uniwersytet w Padwie i nacje polskie, [w:] Natio Polona. Uniwersytety iv Polsce i we Włoszech (wieki XIII-XX). Wystawa Aivhiwalna, Polska 1990, Italia 1991, s. SG, s. 19G-1G7, 290-291. M. Ročka, Pirmasis lietuviškas hcgzumctivs..., s. 2S8,303. S. Siemiańczuk, H. Siemiaiiczuk, Oblicza Wschodu w dziejopisarstwie polskim do końca XVI w., [w:] Oblicza Wschód u w kultu rze polskiej, pod red. G. Kotlarskiego i M. Figury, Poznań 1999, s. 22. Z. Florczak, Udział regionów..., Wrocław 1907, s. 100. M.H. Topolska, Śmdowisko twórcze w W. Księstwie..., s. 200,213. K. Jablonskis, Lietuvių kaltum..., s. 200 i n. J. Lebedys, Mikalojus Daukša..., s. 173 i n. Por. M. Valančius, Žemaičiu vyskupiiste, Vilnius 1972, s. 90 i n. Por. J. Tumelis, Knyga Nobaznistos..., s. 123-121.

237 2 И

2X1

210

211

212

2 1 1

178

Efekty dyfuzji kultur na ziemiach litewsko-ruskich...

•T'"» rt.-TK.T-v 'Ty? iT-T-T-fj

p *

DLA DZIATEK

.v;

N - A V K A i ?;-4 te...

Ж

•»

ptTmapoI|Ttego.

Wzrostowi produkcji książki w języ­ ku polskim (w latach 1553-1660 w W. Księstwie wyszło około 45% ogółu znanych nam tytułów) towarzyszył wzrost liczby pisarzy miejscowego po­ chodzenia piszących po polsku i łacińsku. Jednym z nich był np. Salomon Rysiński spod Polocką (zm. 1625), kal­ win, dworzanin Radziwiłłów, właściciel zbioru ksiąg, który utrzymywał szero­ kie kontakty z intelektualistami euro­ pejskimi . Jego Proverbiomm polonicomm... (Lubcz 1618 r.) miały wiele tłumaczeń na język polski (Kraków 1619 г., 1620 г., 1634 г., Lublin 1629 г., 1634 г.). Rozpowszechniany był jego ka­ techizm, wycofany z powodu cenzury zborowej, oraz rękopiśmienne listy i utwory. Należy tu wymienić Andrzeja Zacharzewskiego, kalwina, który kształcił się w kolegium jezuickim, awydal on w 1588 r. tłumaczenie na polski z języka niemieckiego Heliodory, a także łacińską wersję Etiopik (Wilno 1606 г., Kraków 1663 r.) '. 244

дез m m?

Elementarz języka polskiego,

wydany

w Wilnie w 1633 г. ги drukarni unickiej bazylianów

21

Używanie języka polskiego w szero­ kich kręgach ówczesnej elity litewsko-białoruskiej mogło być wyrazem jej aspiracji kulturalnych. Stawał się on również, poprzez podobieństwo do języka starobiałoruskiego, elementem integracji wielonarodowościowego państwa. Nie mógł być nim mało rozpowszechniony i hermetyczny w odbiorze litewski, kojarzony z luteranizmem z pruskiego Królewca. Ujednolicanie języka potocznego, literackiego i urzę­ dowego było typowe w czasach renesansu i jeśli w sprawach narodowościowych i po­ litycznych obowiązywał partykularyzm, o tyle czynnik lingwistyczny stawał się spoiwem państw złożonych z kilku wspólnot etnicznych "'. Dauksza we wstępie do tłumaczenia Postylli Reja „nie ganił obcych języków ... zwłaszcza polskiego, który nam przez ono miłe zjednoczenie WX naszego ze sławną Koroną Polską niemal przy­ rodzony jest; ganię tylko zaniedbanie a zbrzydzenie i niemal odrzucenie języka na­ szego" (litewskiego) ". 2

2

211

Inwentarz 822 ksi;|g nie zawiera wszystkich (ponad 1000). Jego bibliotekę prezentuje I. Lukšaitė, / / u manistincS. Risinskio biblioteka Vilniuje, „Hibliotektj Darba", 108:1, nr 1, s. 105 i п. I'or. II. Kunstman, Salomon Rusiński i norymberski uniwersytet w AHdorfie, „Odrodzenie i Reformacja w Pol­ sce", XX, 1975, s. Ml-151. гг. u/ przypadku Zacharzewskiego nie podawano miejsca druku jego tłumaczenia ani wstępu, choć te dane znajduj.'Į Bibliografii Estreichera. Por. np. T. Michałowska, Romans XVII i polowy XVIII w. w Polsce, [w:] Problemy literatury staropolskiej, 1.1, Wroclaw 1972. Por. J. Jurginis, Pierwsze przekłady na język litewski..., s. :!2:i-:i21. w

2 K

Wpływ synkretyzmu i pluralizmu wyznaniowego i kulturalnego...

ll,r,

ll,

u

r-»f.lł1ifte« * " • •«лям/ '•w «том watjrtm twtti:^ I

n

,t

_ ^ . ','iJiit-(i.i.(FtłO ifc'i " - t n

«-

Kl

b»0 d*ie«t«|Tiin-i**5ft-l/ B

,rf

ii,r

l/

$a~ ( T.-ft\łrf*rfc** -"r ' «a« .ТВДки-рв ejpe C h flobif: łatlienre-AMMi.eHert ł w - e w n i ' Г i rotl -л р е м м . i• i"i - 1 ; ; • "~Pc* l i n e (fun &cu IPirolt тк( ЬефгЭга/ liUiii«.WM«tftca* jDiiSJWłt/ X tevertai. )(

Рот* €> «те£м4. 1Гки O Wan* ClavMI C (iiiń.

l

Пэа у к mi co.CIiilic&iii*'

.,} ; — i . , . ' .

• - . . u . ' l i r " . *

" ci'ffiiiu е м № Л « . « м ы

ft

tnulsnitim

JEttH-.i i-Г ••itiifiwj-i.H'M « • • • • « ? « • « ! До.bi. voįijilfi it нь »м1»м..Т, ') u O i l W e . lut l * ni* с™* * StBttwrfliim M* JSTflM/fHcftor fńtfttfrtóbeeipelK ^яя W tnopwfш/ял Сок'пто fwjł/

"uff"* ™

i1

Sff'jlWhe

r

' tK»4tt-'t>u«> i.

w elewie fwuBitó *bft*?/ ^ •

E\E" » »}ia&£ilga»**Jsr©b3 (wabcrtiw^u/ (w fw» Stot

pWftO l Wl' fttW/

тШШш

•-/'tš:

Andnej Frycz Modrzeivskų О poprawie Rzeczypospolitej, Łosk 1577, pienvsze tłumaczenie z łaciny na język polski

Andrzej Frycz Modi-zewski 0 poprawie Rzeczypospolitej, Łosk 1577, dedykacja M. Stryjkowskiego Moniwidowi Dorohostajskiemu

Do szerokiej opinii szlacheckiej odwołał się w języku polskim Mikołaj Radziwiłł, wojewoda wileński, gdy nuncjusz Lippomano ośmielił się zażądać od króla głów przywódców Kościoła protestanckiego. Reakcja opinii publicznej wpłynęła na odwołanie nuncjusza. W języku polskim wychodziły przekłady najlepszych i naj­ świetniejszych dziel autorów renesansu. Tylko w W. Księstwie, bo nie w Koronie, w ariańskiej drukarni w Łosku drukarz Jan Karcan z Wieliczki pod Krakowem wytłoczył O powinnościach Cycerona (1575 г., tłumaczenie Stanisława Koszuckiego) i O naprawie Rzeczypospolitej Andrzeja Frycza Modrzewskiego (1577 г., tłumaczenie Cypriana Bazylika, również pierwszego tłumacza O życiu i czynach Skanderbcga 15(59 г.). Dla czytelników w języku polskim wydano i inne lektury hi­ storyczne, jak np. skrót łacińskiej kroniki Kromera opracowany przez Pawia Demitrowicza . Dzieje litewskie były rozchwytywane przez czytelników, o czym świadczy 214

-

17

-

,s

M. Kej, PoMilla Lietuviška, Wilno 1000, z Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, 28.17.2.12, s. (i. Propagatorem litewszczyzny byl polski autor Maciej Stryjkowski: „Któraście porzucili z starych przodków spraw:) (...) dobrze było, gdy język u was własny plużyl, Bo Tatarzyn, Moskwicin czapce wa­ szej służył"... .1. Radziszewska, Maciej Stryjkowski..., s. 8 .)-!)(). P. I)cmiti4>wicz, Сонфсш/жн; albo kwtkie opisanie tak książąt i królów polskich... osobliwie dla tych, którzy szywkim czytaniem nie nidzi się bawią... I.ubcz l. Egzemplarz z Biblioteki Uni­ wersytetu Wileńskiego IM 7/1-1) np. należał do komisarza dóbr królewskich na Braclawszczyżnie. c

r

Efekty dyfuzji kultur na ziemiach litewsko-ruskich..,

180

przeróbka popularnej pracy Macieja Stryjkowskiego w języku polskim pt. KKOIK1CK A WIZŁOU-MICK Genealogia książąt liteivskich autor­ stwa Dowgirda z Pogowia. (Lubcz 1616 мм P O W I E Ś Ć I j ,ч- k t ó r e p o G r e c k u z o w a r.). „Zaczytane", nie do odszukania, były popularne kompilacje autorów łaciń­ Ща p o p h t e g m a t a. skich w języku polskim Jana ProtasowiK-śijsgi I1II. ifł" cza z Mohylnej oraz jego tłumaczenie na język polski kompilacji z autorów grec­ Fr-Zez B i e n i a s z a B u d n e g o hrw kich i łacińskich Polidorusa Vergiliusa pierwszej encyklopedii w tej części Eu­ "''"'"^j • © jc; wry j r ice;*/ -t- o t ^ r e f r y . ,>-.' -' ropy Inventores Rerum, czyli co kto t$3bZ r o z m a i t y c h 4 p r z e d n i c y f z y c h A u t h o rшs wynalazł (Wilno 1608 г.), lektura mora­ /^ronT" зсЬгз'пг, i reras z no'-ь'и г p r z y c z y n i i'nicrr. .'о-. ' - ^ > ^ j ' * ^ У ^ ro'.7ic2'ći у тик t y c h u e r t i i l o z o i o j ? /*лм,-1 lizatorska z kręgu katolickiego Zwier­ jjVį^i^l у ш Г г у с п . т г г с с ! raz '.Русгапс. ^ я - - . i;-į;v t . J. nie od kanonizacji w 1604 г.), obchody Bożego Ciała, powitania królów i hetma­ nów przyczyniały się w istotnym stop­ niu do wytworzenia modelu synkretycznej kultury. Nawiązywał on wszak do elementów miejscowego podłoża społeczno-kulturalnego. W tym zakresie dużą rolę w okresie burzliwego naporu prądów ideowych i literackich odegrały biblioteki przed­ stawicieli elit politycznych i kultural­ nych . Od drugiej polowy XVI w., wzo­ rem Zachodu, powstawały - liczniejsze od końca XVII w. - biblioteki klasztorne na czele z jezuicką, założoną w latach 1570. w Wilnie, która uzyskała humani­ styczny księgozbiór Zygmunta Augusta i szereg darów prałatów i kanoników. Można ją oszacować na kilka tysięcy to­ Drzeworyt (praivdopodobnie praca mów i należy stwierdzić, że od początku K. Gotke), z dysertacji akademickiej stosowała przepisy i rozporządzenia do­ J. Poczapowskiego, Universa tyczące funkcjonowania bibliotek jezu­ Meteorologia, Wilno 1643 ickich. Już na samym początku swej działalności w prowincji polskiej, łączącej i ziemie litewsko-ruskie, a od 1608 r. wyłączonej, zakon posiadał książnice w Braniewie, Poznaniu, Rydze, Krakowie, Wilnie, Nieświeżu i kilka mniejszych w kolegiach jezuickich w W. Księstwie Litewskim ''". Ważny byl egzemplarz obo­ wiązkowy drukarń jezuickich, pozyskiwany po cenach kosztów druku. Duchowień­ stwo katolickie (M.B. Topolska) miało również własne, zróżnicowane biblioteki, wie­ lu z duchownych, jak biskup Jerzy Albin (zm. 1570 r.) czy Melchior Giedroje, posiadało humanistyczne wydawnictwa; duchowni prawosławni i greckokatoliccy obowiązkowy zestaw ksiąg liturgicznych oraz żywoty świętych, popularną literaturę religijną i świecką (również w języku polskim). O księgozbiorach monasterów tych obrządków świadczyć może inwentarz ksiąg z Supraśla z 1557 r. i 1650 r. " W drugiej polowie XVI w., o czym świadczą protokoły Jednoty Litewskiej, księgozbiory zboro­ we i prywatne, nie tylko ministrów, ale i bakalarzy, pełniły ważną rolę w szkolnictwie ttlC

VIATIVA.

200

2

2

z

г

7

" Por. M.B. Topolska, Czytelnik..., s. 201-222; taż, Drukowana książka polska w kulturze W. Ks. Li­ tewskiego, „Lituano-Slavica Posnanionsia, Studia Historica", VI, 1991, s. 100-107. ' Prefekci prowadzili katalogi, dział prohibitów i biblioteki specjalistyczne zlecone przez prowincjała, dbali o czystość i strzegli przed kradzieże. Dbali o druki ulotne, zszywając np. programy i sztuki te­ atralne. W 1571 r. prefektem byl Szkot Jan Haius, w 1572 również miody Niemiec Jan Hasior. L. Grze­ bień, Biblioteki jezuickie w Polsce, od XVI do XVIII wieku. „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościel­ ne", t. ;i0-.'ll. Lublin 1975, s. 211-209. А

Wpływ synkretyzmu i pluralizmu wyznaniowego i kulturalnego...

183

i w działalności kalwinów na terenie W. Księstwa; wspomina o nich jako znacznych Synod w 1623 r. " Ze względu na rozpraszanie się książek „darowanych" zborom żądano, by były przesyłane bibliotekom kiejdańskiej i słuckiej szkoły . Ze względu na rozdzielenie nakładu 500 egzemplarzy Knigi Nobaznistos w języku litewskim (Kiejdany 1653 r.) pomiędzy 5 dystryktów Jednoty, można przypuszczać, iż w połowie XVII w. większe biblioteki znajdowały się w Wilnie (kalwińska i luterańska) oraz w Kiejdanach, Slucku, Birżach, Zabłudowie. Rozwój piśmiennictwa oraz import książki z Zachodu i Korony spowodował znaczne zwiększenie liczby użytkowników i właścicieli książek, zwłaszcza w języku polskim. To ostatnie przybierało szeroki wymiar i od polowy XVII w. było widoczne w Moskwie. Można przypuszczać, iż na powiększanie się kręgu użytkowników książek wpływała również działalność cenzury. Np. katolickie indeksy prohibitów (1603-1617) zawierają około 30% nazwisk oraz tytułów książek wydanych w oficy­ nach W. Ks. Litewskiego i szereg innych, sprowadzanych z zagranicy . Zaintereso­ waniem czytelników, według autorki, cieszyły się wszak nowości humanistyczne w języku polskim i ruskim, służące czytelnikowi „masowemu". Było to grono zróżni­ cowane i obejmowało wiele narodowości i wyznań. O znaczeniu piśmiennictwa świadczy fakt zaprezentowania przez posła carskiego Puszkina na dworze królewskim w Warszawie w 1649 r. ustępów z czterech książek, które lekceważąco odnosiły się do osoby cara Aleksego Michajlowicza, i żądania usu­ nięcia tych ksiąg z rynku czytelniczego . 2

8

259

260

261

262

2.6. PRZEJAWY E U R O P E J S K I E J AKULTURACJI E L I T 263

Zycie i działalność elit należą do najmniej zbadanych obszarów, szczególnie w zakresie historii wczesnonowożytnej, a takie analizy przynoszą niekiedy zaska­ kujące i płodne efekty . 2W

257

Zawierał on C ksiąg liturgicznych oprawionych w zloto i drogie kamienie, 129 starych rękopisów i 74 „nowych", G rękopisów greckich i tylko dwa druki. Wiek później w 1G50 r. w bibliotece unickiej było 477 druków, w tym wiele ksiąg polskich (Stryjkowski, Kochanowski, Rej, Herburt itd.), zaś po książki wysyłano do Gdańska i Warszawy (zakup 51 ksiąg). ASB, t. 9, Wilno 1878, s. 52-55,202-205. ~' Jak np. ks. Kosteckiego na 350 zip w 1G23 r. W1017 r. postanowiono, iż każdy zbór miał posiadać Biblię brzeską, Nowy Testament, dwie Postylle oraz dwie książki „do posługi w j . litewskim". Zbiór Pomni­ ków Reformacji.., s. IV, z. 2, s. 38,40. Archiwum Główne Akt Dawnych, AU VIII, rkp 713, s. 317v. -™ W końcu XVI w. było kilkunastu sprzedawców książek, a np. księgarnia wileńska Kazimierza Wierz­ bowskiego w polowie XVII w. oferowała 1070 tytułów psałterzy, modlitw, żywotów Św., gramatyk, dziel filozofów itd. E. Lopaciński, Materialu do dziejów rzemiosła w Wielkim Księstwie Litew­ skim, Warszawa 1910, s. 8-10,27; M. Lowmiańska, Wilno przed najazdem moskiewskim, s. 97. Byla to prawie wyłącznie literatura protestancka, polemiczna oraz świecka typu satyr i opowieści ludo­ wych. Z. Colichowski, Polskie indeksy ksiąg zakazanych, Archiwum do dziejów literatury i oświaty, t.X, 1901, s. 35-10. Były to II ustępy z książki: J.A. Gorczyna, Pamięć o cnotach, szczęściu i dziełach Władysława IV..., Kraków 1018; 12 ustępów z; K. Wasenberga, Gestom m Vladislai, Gedanii 1013; 2 ustępy z kaza­ nia W. Cieciszewskiego, K.rpeditia Zborowska szczęśliwie dokończona, Warszawa 1019 i 12 ustępów z książki S. Twardowskiego, O życiu Władysława króla (1019), którą poseł Puszkin zakupił w War­ szawie. Ii. Kubala, Wojna moskiewska..., s. 105, p. 12 do rozdz. VII. я

B11

184

Efekty dyfuzji kultur na ziemiach litewsko-ruskich..,

Do elity ukształtowanej w oparciu o najwyższe godności i funkcje, a więc o pod­ stawowe kryterium, jakim byl prestiż społeczny, należały (od początku XV do końca XVIII w.) w W. Ks. Litewskim te osoby, które cieszyły się w świadomości społecznej badanej epoki wysokim instytucjonalnym czy nawet skonwencjonalizowanym pre­ stiżem społecznym (przynależność do warstwy uprzywilejowanej, zakres oddzia­ ływania itd.). Elity, szczególnie magnackie, czy rody książęce za istotny czynnik wyróżniający uznawały przede wszystkim więzy rodzinne, choć adoptowały przed­ stawicieli rodów bojarskich. Tak właśnie było w czasie unii horodelskiej, kiedy dwo­ rzanie i rycerze ks. Witolda - Litwini (45 rodów) - korzystając z faktu przyjęcia ich do herbów polskiej szlachty i magnaterii, przyjmowali następnie do tychże herbów i prawosławną szlachtę. Podstawą ukształtowania się nowej elity możnowladczej w XV i pierwszej polowie XVI w. były przywileje ziemskie i rozdział urzędów oraz stanowisk. Elita owa stalą się najhojniejszym mecenasem Kościoła katolickiego, szkolnictwa i sztuki, a także, choć w już mniejszym stopniu - Kościoła prawosławne­ go, nie zawsze jednak uzyskana pozycja, przywileje i ziemskie dobra miały korzyst­ ny wpływ na sprawy państwowe. Jak wskazuje popis wojskowy z 1528 г., powstała elita ustabilizowana i długowieczna, np. w przypadku Radziwiłłów, Sapiehów, Chod­ kiewiczów, Sanguszków i Paców. Ustabilizowana również pod względem społecznym w sensie dziedziczenia władzy, prestiżu i wpływów, łagodząca spory związkami małżeńskimi i przekazywanymi sobie dobrami. Większość starych rodów, jak Bohowitynowie, Gasztołdowie, Holszańscy, Hlebowiczowie, Kieżgajlowie, Kiszkowie, Ostrogscy, powymierala do początku XVII w. Stabilną, mimo niewielkiej liczby członków rodu w XV-XVIII w., pozycję zajmowali Chreptowiczowie i Korsakowie. Analizowana grupa byla również od XVI w. zamknięta dla przedstawicieli niższych stanów. Jedyne znane małżeństwo Aleksandra Chodkiewicza (1560-1626) z miesz­ czanką Katarzyną Korniaktówną w 1609 r. wywołało ostrą krytykę ze strony jego ro­ dziny. Przygotowana próba badawcza tej grupy, według list rodzin, których biogramy zamieszczone są w Polskim Słowniku Biograficznym*", obejmie 21 z 23 rodów ma­ gnackich wymienionych w wykazie popisu wojskowego z 1528 r. ' Dostarczyły one (z 13 tys. ogółu szlacheckich rodzin) aż około 30% ogółu koni na potrzeby wojskowe ze swych włości, liczących około 100 tys. dymów. Charakterystyka tej elity, pod kątem jej zasług dla życia spoleczno-kulturalnego w okresie do połowy XVI w. (16 ro­ dów i 65 nazwisk) do polowy XVII w. (12 rodów i 65 nazwisk) i do polowy XVIII w. (7 rodów i 66 nazwisk), nie obejmie wszak szeregu rodów od końca XVI w. pia­ stujących najwyższe urzędy, jak Masalscy, Naruszewiczowie, Połubińscy, Ogińscy, 2M

241

Za które uważa się mniejszość wyodrębniona, ze społeczeństwa z powodu posiadanego autorytetu, sza­ cunku i osiągnięć życiowych. Por. S. Keller, Elitus, [w:] International Encyklopedie of the Social Sciences, London 1972, vol. 5, s. 20-29. Por. Л. Wyczański, Między kulturą a polityką. Sekretarze królewscy Zygmunta Starego (1500-1518), Warszawa 1990. " Wszystkie osoby, od tego miejsca zaznaczone datami urodzenia i śmierci, występują, w PSU. " J. Ochmański, //istoria Litwy, wyd. 2, s. 100. Analiza nie objęła bpa Jana z ks. Litewskich, nieślubne­ go syna Zygmunta I, oraz Zenowiewiczów-Korsaków, stosunkowo bardziej zamożnych (ok. 100 koni, dla porównania Sapiehowie tylko 15.'! konie), o których jednakże nie ma informacji w Polskim Słowni-ku Biograficznym. 2,11

2I

№

Wpływ synkretyzmu i pluralizmu wyznaniowego i kulturalnego...

185

Wołłowiczowie, Isajkowscy, Sakowiczowie, Tryznowie, Zawiszowie, Tyszkiewiczowie i inni (por. spisy urzędników litewsko-ruskich wydane w Bibliotece Kórnickiej przez A. Gąsiorowskiego). Warto zwrócić uwagę na nazwiska kobiet w drugim i trzecim okresie (14 nazwisk), z których Ostrogska z Kostków Anna (zm. 1635) i Chodkiewiczowa Anna Alojza (zm. 1654), zajmowały się wsparciem Kościoła katolickiego na Wołyniu, dwie inne w W. Księstwie, zaś Radziwiłłowa z Lupulów Maria (zm. 1660), żona Janusza, wielką opieką otoczyła tam cerkwie i monastery prawosławne" . W tej dziedzinie od­ znaczyła się również Katarzyna Wiśniowiecka, żona Grzegorza Chodkiewicza . Szersza, a może bardziej udokumentowana działalność, również pisarska i publiczna, byla ich domeną w XVIII w. Wybijają się zwłaszcza znające języki zachodnie i utrzy­ mujące aktorów oraz pisarzy żony pięciu Radziwiłłów, a także mniej znane: Ogińska z Czartoryskich Józefa Aleksandra (zm. 1798), twórczyni ośrodka artystycznego w Słonimiu, następnie żona Michała Kazimierza Ogińskiego, opuściwszy męża, samodzielnie prowadząca teatr dworski w Siedlcach, oraz Ogińska z Ogińskich Hele­ na (zm. 1792), opiekunka greckokatolickiej „ruskiej Częstochowy" w Białyniczach, dyplomatka na petersburskim dworze, słynąca z biegłości w językach obcych, urody i siły . Po przedstawieniu zasady doboru należało postawić kilka zasadnfczych pytań do­ tyczących męskiego składu wyznaniowo-etniczriego tej zbiorowości jako elity władzy i jej znaczenia jako grupy spoleczno-kulturowej, mianowicie postaw pro zachodnich: •rozpowszechniania się wykształcenia wyższego, podróży i związków rodzinnych z Koroną i innymi krajami. Również żony, a szczególnie matki cudzoziemki, zwłasz­ cza zaś pochodzące z Korony, jak to miało miejsce najczęściej u Radziwiłłów i Sapie­ hów, odegrały dużą rolę w przemianach świadomości wyznaniowej i kulturalnej. Układy małżeńskie prowadziły do zwiększania fortun, niekiedy, jak w przypadku Zofii Olelkowiczównej ostatniej z rodu, ks. sluckiej (1585-1612), do wojny domowej Radziwiłłów z Chodkiewiczami i w rezultacie do wzmocnienia fortuny kalwińskiej linii Radziwiłłów jej posagiem ' . Istotnymi cechami postaw zachodnich były wielowyznaniowy mecenat oraz zaangażowanie przedstawicieli elit w przemianach kultu­ ralnych i artystycznych. Wielu chwytało za pióro osobiście, łożyło na wydawnictwa, dzieła sztuki itd. Odzwierciedli to dział dotyczący rozgłosu badanych osób w publika­ cjach (w kraju i zagranicą), wydawanych w różnych językach, uzupełniony na podstawie Bibliografii Polskiej K. Estreichera. 117

213

200

2 0

a i 7

-

та

-

7U

Jej dzieleni byla m.in. fundacja monasteru w Kiejdanach, monaster w Zabłudowie. T. Wasilewski, PSU, t. XXX, s. :S9..., s. 201-207. I. Rejducli-Samkowa, Sztuka żydowska w Polsce w XVII i XVIII w., s. .'!22 i n. 1lr

117

: w

r

200

Efekty dyfuzji kultur na ziemiach litewsko-ruskich...

stwa istniało wcześniej, skoro przedstawiono na sejmie w Lublinie w 1566 r. program unifikacyjny. Nawet w obliczu niebezpieczeństwa ze strony Moskwy taki akt nie mógłby być urzeczywistniony pod względem prawnym w 1569 г., gdyby nie miał za­ plecza społecznego ze strony średniej i drobnej szlachty z tej części ziem ruskich, które stykały się z Koroną od XIV w. (Podlasia, ziem wołyńskiej, halickiej, włodzi­ mierskiej). Były jednak różnice w traktowaniu spraw lokalnych i państwowych. Np. kalwińska linia Radziwiłłów, wraz z innymi protestantami (Lew Sapieha i Eustachy Wołlowicz), odznaczyła się w pracach nad III Statutem Litewskim i jego zatwierdze­ niem. A umacniał on odrębność organizmu politycznego W. Księstwa do tego stop­ nia, że Zygmunt III zatwierdził go pod groźbą nieuznania jego elekcji . Tematyka świadomości narodowej w W. Ks. Litewskim i Koronie Polskiej, podsta­ wowy składnik dziejów społeczeństwa i jego kultury w okresie nowożytnym, zaniecha­ na w PRL, rozwijana byla dawniej (A. Bruckner, O. Halecki, J. Jakubowski, S. Kot, na emigracji zaś głównie W. Wielhorski). Nadal jednak aktualny jest postulat S. Kota po­ znania problematyki świadomości „od strony narodowości niepolskiej, Litwy czy Prus" w okresie wczesnonowożytnym . W odniesieniu do XIX w. wiele osiągnęli w in­ teresującej nas tematyce J. Bardach, J. Jurkiewicz, J. Ochmański, T. Chynczewska-Hennel. Do charakterystycznych cech świadomości narodowej w Rzeczypospoli­ tej Obojga Narodów w XVI-XVIII w. nawiązali w swych pracach H. Wisner, J. Tazbir, J. Ochmański, zaś w swych artykułach o Polakach na Litwie i Białorusi: M. Kosman, G. Błaszczyk, J. Jurkiewicz, M.B. Topolska. Rezultaty sesji naukowych z ostatnich lat dziewięćdziesiątych XX w. wskazują na zainteresowanie się sprawami świadomości wyznaniowej i narodowej historyków, naszych sąsiadów z niepodległej Litwy, Ukra­ iny oraz z poszukującej swego miejsca w Europie środkowowschodniej - Białorusi. Nadal jednak prace nie wykazują postępów. Wiadomo bowiem, iż wyjaśnienie niepo­ rozumień narosłych w historiografii w okresie totalitaryzmu nastąpi wskutek obiek­ tywnych badań źródłowych. Wielostopniowa świadomość społeczna w W. Księstwie Litewskim w sensie odczucia przynależności do wspólnej ziemi, narodu, religii, pań­ stwa, jak również świadomości przynależności do ponadnarodowego państwa, formo­ wała się w długim i zróżnicowanym pod każdym względem okresie do końca XVI w., do 1668 г., do końca epoki saskiej (1763) i następnie do polowy XIX w. Istotne w nich były elementy integracyjne oraz dezintegracyjne, charaktery­ zujące wzajemny związek i rozdzielność Korony i W. Ks. Litewskiego. Wśród nich zaś rola czynników - determinantów wpływających na kształtowanie się odmian świadomości narodowej i państwowej, zwłaszcza uformowanie się stopniowo znanej już w historiografii dwuszczeblowej tożsamości narodowej w XIX w. Występowała ona w sensie przywiązania do ojczyzny, miejsca urodzenia, oraz ojczyzny jako pań­ stwa; a więc w ujęciu S. Ossowskiego ojczyzny prywatnej i ideologicznej. 320

321

•

1I3

K l

Np. instrukcja w j . polskim z wtrętami łacińskimi na sejmik w Wilnie (19 kwietnia 1(355 r.) „dygnitarzy, ciwunów, urzędników ziemskich i grodzkich obywateli wszystkiego rycerstwa "Księstwa Zmudzkie­ go" dla G posłów mówiła o zaległościach podatkowych na obronę Rzeczypospolitej (...), które przecież i w Koronie zalegają (...) ze względu na zajęcie przez nieprzyjaciela części utrapionej ojczyzny (...) Wielkiego Księstwa Litewskiego". Л. Šapoka, Lietuva ir Lenkija..., s. :ii:!-.'J18. I.I. Łappo, LitowskijStatut, 1.1, cz. 2, s. 28; J. Bardach, Statuti/ litewskie, [w:] O dawnej i niedaw­ nej Litwie..., s. 15-1(3. S. Kot, Świadomość narodowa w Polsce..., s. 15.

201

Wpływ synkretyzmu i pluralizmu wyznaniowego i kulturalnego..,

Według S. Kota, A. Mączaka, J. Bardacha, J. Tazbira, A. Wyczańskiego, J. Maciszewskiego, najbardziej istotną więzią w dobie feudalnej w krajach na wschód od Łaby była więź polityczna, nie etniczna. Prowadziło to do integracji kulturowej naro­ dów słabszych (tzn. narodu politycznego: panów i szlachty) z narodami wiodącymi, czego przykładem jest germanizacja w Czechach czy polonizacja na ziemiach białorusko-litewsko-ukraińskich. W okresie wczesnonowożytnym wykształciła się wśród wielu narodów europejskich świadomość przynależności do jednego narodowego państwa (np. Anglia, Francja) oraz świadomość przynależności do państwa wieloetnicznego (Rzeczpospolita, monarchie habsburskie). Jednocześnie podkreśla się silne poczucie tożsamości państwowej, jeżeli była ukształtowana od średniowiecza. Litwi­ ni, podobnie jak Polacy, mieli nadzwyczajne przymioty, a ich państwa budziły podziw innych. Celem podnoszenia wspólnoty państwowej na wysoki poziom podkreślano: po­ chodzenie Polaków od Sarmatów, rzymskie pochodzenie Litwinów (od końca XV w.), wielkość i trwałość państwa złożonego z wielu narodowości. Według G. J. Galenczenki, podstawa tej świadomości - proces formowania się szlacheckiej demokracji wpłynęła również na emancypację miast, zwłaszcza na prawie magdeburskim, i część ich aktywnego mieszczaństwa ". Wyraźną odrębność regionalną, narodową i często, w większym stopniu niż szlachta, wyznaniową zachowywała warstwa chłopska. Dopie­ ro wraz z rozpowszechnieniem oświaty i kultury w XVII-XVIII w. zaczęła brać udział w procesach odrodzenia narodowego, widocznych od końca XIX w. Funkcjonowanie zróżnicowanych odczuć przynależności narodowej na wielona­ rodowym obszarze W. Ks. Litewskiego widoczne było w większej niż dziś roli etosu ruskiego, jego języka i kultury, odrębności wyznania, a nawet paradoksalnie, od unii brzeskiej, w roli narodowego w swym charakterze, unickiego Kościoła, który przy­ czynił się do utrwalenia w warstwach niższych poczucia ruskiej odrębności. Unia nie wpłynęła również w W. Ks. Litewskim na całkowitą likwidację Kościoła prawosław­ nego, jak to się stało na ziemiach ruskich Korony. W powstaniu modelu świadomości ważną rolę odgrywały czynniki procesu upo­ dabniania się, jak i różnic kulturowych, a w nich zarówno wzory wschodnie, jak i zachodnie, substrat miejscowy oraz napływowy, języki ojczyste i wspólnoty wyzna­ niowe, rozwój i skutki procesu polonizacyjnego w ramach europeizacji badanych ob­ szarów itp. Ważny byl również stosunek elit do chłopsko-kozackiej Rusi, do Szwe­ dów w połowie XVII w., a w rezultacie ukształtowanie się świadomości regionalnej i państwowej po wojnach z Moskwą od polowy XVII w. „Dopiero naruszenie wschod­ niej granicy Europy, granicy cywilizacyjnej, wywołuje, uaktywnia stereotyp prze­ strzenny, wyraźnie zdaje się wskazywać opozycję między kulturą i barbarzyństwem, będąc zarazem świadectwem zamknięcia samej Europy na wschodzie" " . Do rozpatrywania istotnych elementów określenia narodu - więź przynależności wszystkich członków do siebie nawzajem i do ziemi, na której dana grupa osiada; język, wspólny dorobek historyczny, obyczaje i tradycja - należy włączyć analizę sta3

1

n

1

- (!.J. (lalenezenka, Sztjucltctskaja divmokivcija w Wiclkom KuiażcMwic Liiowskom XVI-XVIII w., [\v:l liiehriissija i liossija, Obszczcstwa igosiidartfica, Moskwa 1098, s.99. Np. znano były w Europio okrucieństwa i gwałty Kosjan w Wilnie i w Mohylewie, zwłaszcza wobec du­ chowieństwa katolickiego oraz unickiego, co wpływało na określenie granicy cywilizacyjnej na wscho­ dzie. Por. Л.Л. Drob, Obieg informacji w Hnwpic, s. 170-172,171,177.

: c l

202

Efekty dyfuzji kultur na ziemiach litewsko-ruskich...

nu pogłębiania świadomości narodowej od poziomu świadomości lokalnej i patrioty­ zmu regionalnego za przyczyną wspólnego pożycia na danym terytorium oraz naci­ sku wroga, który zagraża istnieniu i tradycji grupy. W źródłach okresu nowożytnego Litwa i Litwini w znaczeniu państwa i jego obywateli oznaczali również i inne części składowe oraz inne narody: Żmudzinów, Rusinów, Łotyszy, Niemców, Tatarów, Ka­ raimów itd. Takie wspólnoty etniczne zachowały się, przechowując tradycję wspól­ noty państwowej do XIX w. Mimo postanowień unii lubelskiej w 1569 r. w W. Księstwie nadal przeważała więź państwowa, utożsamiana z poczuciem świadomości narodowej. Powszechnie w świadomości społecznej przeważała więź regionalna. Jej znaczenie ówczesne - po­ jęcie narodu oznaczającego prowincję, ale o uznanym w tradycji samodzielnym bycie politycznym - ujął Piotr Skarga w słowach: „Ta matka (ojczyzna) skupiła do jednego ciała Rzplitej tak szerokie i zacne narody" (...) „Skupienie tak wielkich państw" (...) „Polacy, Litwini, Prusacy, Mazowszanie, Rusini, Inflantczycy, Podlasianie, Wołynianie, Kijowianie". Słownik Mączyńskiego z 1564 r. tłumaczy „natio" jako „lud której krainy albo królestwa, zwłaszcza, który jest jednego języka" . Silne poczucie pań­ stwa W. Ks. Litewskiego podkreślały zarówno dzieła M. Stryjkowskiego w języku polskim, jak i latopisy (NB pisane cyrylicą). Nazwa Rzeczypospolitej Obojga Naro­ dów (od testamentu Zygmunta Augusta w 1572 r.) obejmowała tylko Polskę i Litwę (przy czym termin Litwa oznaczał również Ruś) - naród utożsamiany z państwem: dwa narody litewski i polski, oznaczający dwa państwa przeważa w polskich i litew­ skich źródłach historycznych. Przy tym nie zaprzeczano odrębności politycznej ani kulturalnej Rusinów, pomimo polonizowania się warstwy szlachecko-magnackiej oraz mieszczaństwa w okresie reformacji, a zwłaszcza w okresie kontrreformacji, po unii obu Kościołów w Brześciu w 1596 r. Obecność Rusinów jako narodu „Litwy" przejawiała się wcześniej, np. gdy przestrzegano przed elekcją Iwana IV Groźnego na tron polski, czy gdy w Wilnie rozpoczęła swą pracę duża drukarnia ruska (od 1576 г.). Podobnie było w okresie przygotowywania opinii społecznej do zjednoczenia obu Kościołów i wprowadzania kalendarza gregoriańskiego. Stanisław Orzechowski, po­ lemista katolicki, wnuk popa, spopularyzował znane określenie „gente Ruthenus, natione Polonus", podnosząc znaczenie swobód i przywilejów szlachty ruskiej w Ko­ ronie polskiej, co przyciągnęło inne ludy i prowincje. Bliższe więzi zróżnicowanego pod względem etnicznym narodu szlacheckiego w Rzeczypospolitej Obojga Naro­ dów ukształtowały się w czasie zmagań o prawa i przywileje łączone z żądaniem pokoju wyznaniowego '. Istotne było przemieszczanie się szlachty i magnaterii, zwłaszcza ruskiej, według J. Tazbira, najpierw do kręgów protestanckich, a następ­ nie w miarę postępów kontrreformacji, po konwersji - do kręgów katolickich; za przykład mogą tu posłużyć Sapiehowie, Hlebowiczowie, Tyszkiewiczowie. Drogi po­ średniej nie przyjął np. Jurij Olelkowicz (1531-78) z rodu Olgierda, syn Jurija i Hele­ ny, córki Mikołaja Radziwiłła, katolika - żona Katarzyna Tęczyńska z Korony . 324

325

321

127

•

та

527

J. Jakubowski, Studia nad .stosunkami..., s. 81. S. Kot, Świadomość narodowa iv Polsce, s. 22-2.4. For. H. Wisncr, Rozróżnieni w wierze..., s. 171. Na wychowawcę dwóch synów powołał pisarza laterańskiego Erazma Glicznora; przeszli oni na katoli­ cyzm po śmierci ojca. J. Wolff, Kniaziowie..., s. .42.4 i n.

Wpływ synkretyzmu i pluralizmu wyznaniowego i kulturalnego..,

203

W świadomości elit rządzących w XVI w. W. Ks. Litewskie było samodzielnym państwem, a także ojczyzną, czyli zarówno narodem, jak i miejscem pochodzenia. O ile jednak np. Lew Sapieha w swej korespondencji utożsamia wszystkie te elemen­ ty świadomości z Litwą , o tyle np. adresat jego listów Krzysztof Radziwiłł bardziej podkreślał niezależność państwową Litwy i przewagę polityczną Litwinów w prze­ ciwieństwie do Korony. Miał przy tym świadomość istnienia wspólnoty politycznej narodu rządzącego - Rzeczypospolitej. Podobnie brzmiało posłanie Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła Sierotki do synów w 1602 г.: „abyście byli dobrym naczyniem do służb tej Rzeczpospolitej, ojczyzny swej miłej W. X. Litewskiego" . Krzysztof Radziwiłł (1585-1640), hetman litewski, byl obywatelem Rzeczypospolitej Obojga Narodów jako opiekun zborów, mecenas poetów, pisarzy i artystów, zaangażowa­ nym w obronę tolerancji i naprawę ustroju. W testamencie nawoływał potomków do trwania w wierze ewangelickiej „w jakiej ja umiram (...) abyście Rzeczpospolitą szczerze a prawdziwie miłowali, co najpilniej tego strzegąc aby żadnego szwanku w wolnościach swych nie ponosiła" . Jego syn Janusz IX Radziwiłł (zm. 1655), głowa Kościoła kalwińskiego na Litwie, wojewoda wileński i hetman w. litewski: „niemal król na Litwie, groźny i wspaniały, przebiegły i zuchwały w pomysłach", w obecności króla w Wilnie krzyknął nawet, iż „przyjdzie czas, kiedy Polacy do drzwi nie trafią, przez okno ich wyrzucać będziemy" . Już według starszej polskiej historiografii, polonizacja nie oznaczała procesu wy­ naradawiania się, ale coraz powszechniejsze używanie w piśmie i w mowie nowego języka kulturalnego. Przy zachowaniu odrębności swych instytucji, dbałości o mia­ nowanie na wysokich stanowiskach wyłącznie autochtonów (biskupi wileńscy już od 1462 г.), przyjmowano chętnie język polski. „Polskość" zaszczepiana na miejscu nie była przedłużeniem tej z Korony, „lecz odmianą życia duchowego, utworzoną na miejscu, z własnej woli i inicjatywy tubylców. Zaistnieć to mogło wyłącznie wobec faktu pokrewieństwa pomiędzy psychologią rodowitego Polaka z jednej strony a Li­ twina i Rusina - z drugiej. Próbą ogniową stalą się zaś Reformacja, gdy ujawniło się to braterstwo w namiętnej walce ideologicznej; trzy składniki etniczne wykazały identyczną postawę moralną wobec zagadnień wyznaniowych"" . Wykształciła się już świadomość polityczna i poczucie przynależności do wielonarodowej wspólnoty państwowej również np. wśród mieszczan polockich . W okresie do polowy XVII w. silne były czynniki dezintegracyjne, takie jak: feno­ men demokracji szlacheckiej i jego wady w zakresie np. skarbowości i wojska, całego modelu ustrojowego, silniejszy niż w Koronie opór prawosławnych w W. Księstwie przeciwko wprowadzeniu unii obu Kościołów w 1596 r. i większe zróżnicowanie Rusi­ nów pod względem kulturowym, drugorzędna rola Kościoła unickiego, coraz większe znaczenie Kościoła katolickiego, mniejsze zaś Kościoła wschodniego, ujednolicanie 328

329

330

331

2

333

: C ł

Listy do Krzysztofa Radziwiłła z dnia IłO sierpnia 1587; 2 maja 1592,9 października 1591,7 maja 1595, [w:] Лгс/mrif w Domu Sapiehów, 1.1, Lwów 1892, s. 21, 70, SO, 90,108.

:CI

Admonitorium, 1002 г., [\v.\Aivhiwum Domu Radziwiłłów, Kraków 1SS5, s. 00. > U. Augustyniak, Testamentu..., s. CG.

та

111

L. Kubala," Wojna..., s. 210-211.

x a

W. Wielhorski, Stosunki językowe..., s. ;!G.

: r a

O zbudowaniu przez nich zamku w Dziśnie: „Po wzjatiju Zamku naszoho polockoho czerez nieprijatiela naszoho W. Knjazja Moskowskoho". O. Iłedemann, Historia powiatu bmslawskiego..., s. 20.

204

Efekty dyfuzji kultur na ziemiach litewsko-ruskich...

się warstw rządzących pod względem wyznaniowym (katolicyzm) oraz kulturowym w języku polskim, niemożność oderwania spraw wyznaniowych od kompleksu spraw politycznych, co wpływało na zwiększenie niebezpieczeństwa ze strony Rosji (obroń­ czyni prawosławia) oraz Prus (obrońcy protestantów) . Przejawy niezależności zauważali pisarze jezuiccy. Przybyli tutaj z Korony, jak np. Stanisław Grodzicki, wspominający o „Rzeczypospolitej polskiej i litewskiej" . W1569 r. doniósł nuncjusz papieski w Polsce do kurii rzymskiej, iż Litwini pragną, aby to „małżeństwo (...) Litwa i Polska były dwoma ciałami w jedno złączonymi, Pola­ cy zaś, aby zmieszano te prowincje i utworzono z nich jedno ciało" . Wskazuje na to m.in. na sejmie lubelskim postawa ks. Romana Sanguszki proszącego o zdjęcie z nie­ go przysięgi na rzecz W. Księstwa i ponownej przysięgi przed arcybiskupem gnieź­ nieńskim na rzecz Korony. Jan Chodkiewicz w swej słynnej mowie wskazał na niedo­ trzymanie dawnych umów przez Jagiellona i „rozszarpywanie naszego królestwa" . Przejawem niezależności stal się III Statut z 1588 r. z wpisaną doń konfederacją warszawską z 1573 г., która zabezpieczała pokój pomiędzy rozróżnionymi w wierze. Pokój religijny miał więc moc prawną aż do czasu jego zniesienia w początku XIX w. przez Rosję. Do wojen z Rosją w połowie XVII w. Litwini świadomi byli, jak trudne jest za­ pewnienie pokoju wiecznego z Moskwą od czasu ataku Iwana IV na Inflanty i jego planów objęcia tronu Rzeczypospolitej. O poselstwie Lwa Sapiehy, po śmierci Iwana IV, w latach 1600-1601 w wierszowanym diariuszu w języku polskim, świadom ważności misji, jako przedstawiciel państwa - Rzeczypospolitej chrześcijańskiej, w odróżnieniu od nieuczonych pogan w Rosji i tyranii Iwana IV, napisał Eliasz Pielgrzymowski . Mając jednak nadzieję na: „braterstwo i z narodem moskiewskim przyjaźń wieczną", prezentował myślenie polityczne w kategoriach państwa „Dwoj­ ga Narodów". Obiektywizm wobec wroga stosuje również J.Ch. Pasek w ocenie li­ czebności i „godnego" wyglądu armii Aleksego Michajlowicza . W listach, mowach i pamiętnikach obywateli W. Ks. Litewskiego w XVII i w XVIII w. ojczyzna i patriotyzm wiązały się ze świadomością litewskiego narodu i ojczyzny, choć używali w piśmie i na co dzień języka polskiego. W tym okresie na do­ bre jednak zaczęto akceptować wspólny byt polityczny - Rzeczpospolitą. Tej akcep­ tacji towarzyszyła również praktyka współżycia obojga narodów w sferze wyznania (Kościół katolicki oraz greckokatolicki), upowszechnienia języka polskiego w wielu dziedzinach, jako wehikularnego, prowadzenia wspólnych wojen od 1562 r. z Mo­ skwą i Szwedami, wspólnoty interesów szlacheckiej warstwy protestanckiej i kato­ lickiej - powstanie modelu tolerancji wyznań i narodowości, rozwój kultury i szkol334

335

130

3,37

338

330

Por. M.B. Topolska, In Between Regional and State Patriotism..., s. 1C7-108. Np. S. Grodzicki, O czyścu kazanie wtóre, Wilno 1595, s. III v. -.m p _ j {{aniach, O świadomości narodowej Polaków na Litwie i Białorusi wXIX-XX wieku, [w:] J. Bardach. O dawnej..., s. 199-200. O. Halccki, Przyłączenie Podlasia, Wołynia, Kijowszczyzny..., Kraków 1912, s. 112. Л wy co, mili Moskwa? Gdzie swój rozum macie. Żeście to zarzucili i o to nie dbacie? Tatarskie obyczaje, ich pogańskie sprawy: To wasz rozum i mądrość i wasze zabawy. Gdy o szkołach mawiają i o nich slychacie, Ledwo nie za truciznę, za powietrze macie. S.W. Kabaliey (Minsk), Najazdziejsnienaja unija (powodlic dyjarjusza Gal'asza PcVgrymoyskuga, [w:] Unia brzeska..., Kraków 1991, s. 72-71. J.Ch. Pasek, Pamiętniki..., s. 7:1. TO

or

m

m

Wpływ synkretyzmu i pluralizmu wyznaniowego i kulturalnego...

205

nictwa w duchu cywilizacji zachodniej (model wykształcenia humanistycznego: rola książki, i przepływu informacji, kontakty obywateli Korony i W. Księstwa, rodzinne, towarzyskie, wspólne obrady sejmowe itd.). Np. w kształtowaniu elementów synkretycznych dużą rolę odegrały panegiryki i epicedia, podobnie jak sztuki teatralne splatające treści europejskie z miejscową historią i tradycją. W kazaniach pogrzebo­ wych ujawniano koneksje familijne z rodami z Korony; wywodzono również rody litewskie od rzymskich czasów . Na Litwie tak samo jak i w Polsce w kazaniach róż­ nego typu i w popularnej literaturze szlachta otrzymywała popularną wizję świata i religii, co wiązało się ze wspólną dla W. Księstwa i Korony unifikacją na gruncie sarmatyzmu i stanu szlacheckiego, a także i sarmatyzacją katolicyzmu . Według T. Venclovy fakt autoafirmacji Litwy - jej pochodzenie od uchodźców ze starożytne­ go Rzymu-sięgający już połowy XIV w. był z jednej strony podkreśleniem odmien­ ności od Polski, z drugiej zaś przejawem związania z zachodnią cywilizacją. Z kolei włączenie się Litwy w obręb mitu sannackiego te różnice niwelowało, niwelowało również różnice pomiędzy arystokracją a szlachtą. Ta mentalność okazała się naj­ bardziej trwała, nawet w epoce oświecenia i w okresie kształtowania się litewskiej to­ żsamości narodowej w XIX w. Zjawiska te szczególnie dotyczyły szlachty i jej klienteli oraz zamożniejszych mieszczan w wyniku upodobniania się W. Ks. Litewskiego w XVI i w pierwszej polowie XVII w. do Korony. Biorąc pod uwagę znaczenie komunikacji kulturowej (reformacja w dobie renesansu) i niebezpieczeństwa ze strony Rosji, należy stwier­ dzić, że proces integracji kulturowej z elementami synkretycznymi świadczył o przy­ należności W. Księstwa do kultury Europy zachodniej. Kiedy do reformy admini­ stracyjnej w 1565 r. i unii lubelskiej w 1569 r. na ogromnych obszarach Rusi Litewskiej panowała tradycja prawosławia, to w następnym okresie, do polowy XVII w., centrum kulturowe, a więc obszar oddziaływania takich ośrodków, jak ko­ ścioły i klasztory katolickie, unickie, zbory, kolegia jezuickie, szkoły, drukarnie, ośrodki mecenatu artystycznego oraz inne instytucje spoleczno-kulturow e, przesu­ nęło się w kierunku północno-wschodnim, aż do Dniepru. Zamiast dyskusji nad na­ zwami i obszarem należałoby zbadać fenomen oddziaływania tych czynników, i to nie tylko wśród elit - bo w kwestii ich polonizacji panuje jednomyślność, również w hi­ storiografii litewskiej, jak i białoruskiej - ale również w innych warstwach, pomimo spuścizny konfliktów społecznych i etnicznych, a także zjawisk okcydentalizacji roz­ powszechniających się w XVII i XVIII w. Przeszkodą w tych badaniach stała się niepewność bytowania jednostek i państw w XX w., byłych spadkobierców W. Ks. Litewskiego, obrona przez nie interesów własnej, nieporadnej etniczności wobec imperium rosyjskiego, przymus i naciski wy­ wierane na historyków w obronie kreowania politycznej rzeczywistości. Nadal zjawi­ sko recepcji kultury zachodniej w języku polskim rozpatrywane jest niejako wynik 340

341

342

r

Jak np. w czasie pogrzebu Andrzeja Stankiewicza, pisarza ziemskiego kowieńskiego „bo przodek ich MM. byl Zodejko, któryż z Pałenionem xiazeciem włoskim za czasów tyrana Attyh na Litwę przybył". M. Niestojemski, Wysoce gminy kawaler Xicstnv Zmudzkiego w kazaniu pogrzebowym..., Wilno (po 10 X 1(517), s. CII, Biblioteka Uniwersytetu Wileńskiego. Por. J. Tazbir, Rzeczpospolita i świat..., s. !)9 i n. "- Por. T. Venclova, Mit o początku, [w:] T. Venclova, Kształty nadziei, Warszawa 1!)9;>, s. 13 l J ~ ^ ^ ^ T 'i ' Tjg!ffi*'" ~* ^t^l'-'iSJ J ' i "vr. 'i -^r v j -J^r^E^Si! , L , : ''"'^•lįg-v-^-"'^v'^* •

włoskich architektów. I tak zapewne dzięki temu, iż wspólfundatorem kaplicy św. Kazimierza w katedrze wileńskiej byl król Władysław IV, zosta! zatwierdzony P J " Matteo Castello, nawiązujący do I kaplicy sykstyńskiej przy bazylice S. MaI ria Maggiore w Rzymie (choć w kwadraį cie, a nie jak tam, na planie krzyża greckiego). Początek budowy nastąpił w 1626 г., zaś w latach 1634-1636 jej kierownikiem był siostrzeniec i zastępca Castello - Constantin Tencalla, Innymi wspaniałymi zabytkami wczesnego baroku w Wilnie były kościół św. Michała i klasztor Bernardynek, oba ufundowane przez Lwa Sapiehę. Kościół zbudowany w latach 1594-1596, sowicie obdarowany srebrnymi naczyniami i aparatami kościelnymi, w polowie XVII w. 1uz wspaniały 5-kondygnacyjny ' r "~A И^^".^»»-^,! ołtarz. Obraz Matki Boskiej z tego kośj " cioła - cudami słynący byl darem Sapiehy i pochodził z początku XVI w. Nagrobek Lwa Sapiehy w kościele Tak jak w latach 1586-1593 graniczśiv. Michała Archanioła w Wilnie y m punktem na mapie europejskiej cy­ wilizacji stał się drugi po Rzymie baroko­ wy kościół Jezuitów w Nieświeżu, tak oznaką awangardy włoskiego manieryzmu na ziemiach W. Księstwa stal się ołtarz w drewnianym kościele Bernardynów w Budslawiu w 1649 r. na Białorusi. Cechowała go śmiałość w eksperymencie z geo­ metryczną architekturą złudnej przestrzeni (długa tunelowa perspektywa), wyprze­ dzająca takie próby rzymskie z polowy XVII w. " Natchnieniem dla budowniczych kościołów barokowych w W. Księstwie stal się jezuicki kościół w Nieświeżu, drugi w Europie, i to na wschodnich jej krańcach, po rzymskim II Gesu, dzieło Włocha Jana Marii Bernardoniego z lat 1584-1593. Wraz z kolegium na około 200 uczniów był fundacją Mikołaja Radziwiłła Sierotki. Wcze­ śniej wystawił on pierwszy żeński klasztor benedyktynek na Litwie, jego kościół w stylu wczesnego baroku z wieżą zegarową powstał w latach 1590-1596, a od 1604 r. został zbudowany w podobnym stylu kościół i klasztor Bernardynów. Mikołaja Sie­ rotkę na Wołyniu w Ołyce naśladował ks. Albrycht Stanisław Radziwiłł. Włoski ar­ chitekt Jan Maliwerna oraz jezuita Benedykt Molla zbudowali piękną barokową fa­ sadę kościoła Jezuitów (1635-1640). Zdobiły ją posągi patronów fundatora Wojciecha i Stanisława oraz Piotra i Pawła, wewnątrz zaś posągi 12 Apostołów, л

1

r o

e k t

f

!

л

A

V,

:

!

P£į§&jl

-

:

' .'t'! "uj* " Y f c ' S ? ^ ^

yskał

374

n

3

:l71

375

W. Zahorski, Kościół św. Mielniki i klasztory panien Bernardynek Litewskiego", Wilno b. cl, s. М-Ч1. M. Karpowicz, Włoska awangarda..., s. 21, IlO-Ill.

w Wilnie, o. z „Kwartalnika

Procesy europeizacji w budownictwie świeckim i sakralnym

217

wspaniale ołtarze i stalle dłuta Melchiora Ellenberga ze Lwowa. Kolegiata w Ołyce posiadała np. obraz Zwiastowania kolońskiej szkoły z XV w., również dar fundato­ rów, oraz liczne grobowce ks. Radziwiłłów i kanoników, uszkodzone w czasie wojen kozackich ' '. Najwcześniejszym barokowym kościołem w Wilnie byl kościół św. Kazimierza (1G04-1618), św. Mikołaja (1594-1625) i potem św. Teresy (fundacja Stefana Paca w latach 1633-1G50) - fasada również dzieła Tencalli. W stylu barokowym powstały także kolegia jezuickie ze świątyniami w Brześciu, Mińsku i Grodnie. Elementy ba­ roku wprowadzano do wcześniej wybudowanych kościołów. Po unii obu kościołów w Brześciu powstały nowe świątynie greckokatolickie na planie krzyża greckiego. Barokowe elementy otrzymały już istniejące, a w stylu tym murowano i budowano z drewna świątynie wszystkich wyznań na ziemiach W. Ks. Litewskiego w XVII i XVIII w. Kościoły w stylu wczesnego baroku, choć rzadsze, powstały na Żmudzi; jeden z nich, w Cytowianach, z dwoma wieżami, byl bardzo okazały, jak na fakt, iż należał do parafii w Kielmach. Fundacja z 1(514 r. braci Wollowiczów, Jędrzeja, chorążego litewskiego, oraz Hieronima, czyli Jarosza, generalnego starosty zmudzkiego, i żony Jędrzeja Katarzyny z Zaslawskich, potwierdzona przez Zygmunta III w 1018 r. (konsekracja przez biskupa zmudzkiego Jerzego Tyszkiewicza w 1(539 г.). Hieronim 3 1

3711

M. Orłowicz, lluxtivuvuji

przewodnik...,

». 188-1!)2, s. 71-72.

218

Efekty dyfuzji kultur na ziemiach litewsko-ruskich...

umieści! w kościele marmurowy, leżący nagrobek swego brata Jędrzeja, natu­ ralnej wielkości oraz nad nim dwa por­ trety - swój i brata . Bogata jest literatura poświęcona miejscom szczególnie rozwiniętego na tych ziemiach od XVII w. kultu Matki Boskiej, zwłaszcza sławnego obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej ' . Bra­ ma powstała w latach 1503-1514, na­ zwana Trocką, Miednicką albo Ostrą (taka nazwa wspomniana już w 1556 г.), w stylu późnogotyckim, z nadbudową renesansową, w XVI w. ukrywała w mu­ rze zasłonięty okiennicami aż do czasu zbudowania kaplicy w latach 1712-1715 (drewnianej) obraz, prawdopodobnie dzieło miejscowego malarza z początku XVII w. na podstawie rysunku nider­ landzkiego artysty de Vosa. Znany był obraz św. Kazimierza - patrona Litwy Kościół św. Teresy (1633-1650) го Wilnie znajdujący się w katedrze. Szkołę wioską i estetykę zachodnią prezentowało malarstwo również w kościołach unickich (Boniny, Żyrowice), kościołach katolickich Budsławia (sprowadzony z Korony według tradycji włoskiej), Grodna itd. Powszechne wśród elit stały się wzory architektury pochówkowej (Radziwiłłowie w Nieświeżu, Sapiehowie np. w kościele św. Michała w Wilnie). Swą wspaniałością dorównywały kaplicom władców ' . W rezydencjach budowanych w stylach zachodnich, za przykładem zamku wileń­ skiego w czasach Zygmunta Augusta, pojawiały się świeckie obrazy, a także malar­ stwo historyczne. Rozsławiły Litwę w Europie obrazy Bitwa pod Orszą i ryciny z kampanii Stefana Batorego (8 według rysunków Pacholowieckiego rytowal w Rzy­ mie w 1580 r. J.B. Cavalieri). Wilno było w XVI w. miejscem pilnie odwiedzanym przez włoskich i francuskich grawerów . Rozwijała się sztuka złotnicza i medalier­ stwo, czego przykładem jest wielokrotnie rytowany herb miasta - św. Krzysztof przenoszący przez wodę Jezusa . 377

3 8

3 9

340

341

3 7 7

Hieronim umieścił w kościele marmurowy, leżący naturalnej wielkości nagrobek swego brata, wraz z jego i swoim portretem. Obok wielu portretów nagrobnych z XVII i XVIII w. były tam np. portrety Andrzeja i Krzysztofa z Kotowic Kotowskich poległych pod Chocimem i Lojowem, fundowane przez ich brata Aleksandra. I. Duszyński, Opisanie historyczne..., s. 8(5-#8. » Por. M. Kalamajska-Saeed. Ostra Prania..., s. (58-71. ™ J.A. Chróścicki, Barokami architektura okazjonalna, [w:] Wiek XVII - kontrreformacja - barok, pod red. J. Pelca, Wrocław 1970, s. 217 i п., Т. Dobrowolski, Polskie malarstwo poiirctowc, Kraków 1918. " Por. S. Sawicka, Słownik rytowników polskich, rkp, (w:| Bibliotheipie National w Paryżu, „liiuletyn Historii Sztuki", r. III, Warszawa МШ$Г>, s. 12(5-127. 37

гч

Procesy europeizacji w budownictwie świeckim i sakralnym

219

Unicka cerkiew Bazylianów Swjało-Rosłwa Bogarodzickaja (Narodzenia NM Panny) z 16Ą2 r. z Grodna, przebudowana przez Carlo Fontane w l, 1720-1751, zamieniona na cerkiew w 18Ц r.

Obiektywna ocena wpływu unii brzeskiej na rozwój sztuki w środowisku ukraiń­ skim, ale i białoruskim jest dziś jednoznaczna, w odróżnieniu od poprzednich stano­ wisk historyków. Wpływ na malarstwo, szczególnie zaś na powstawanie ikon maryj­ nych, mial niewątpliwie renesans i barok Zachodniej Europy, podobnie jak na kształt barokowej architektury cerkiewnej" . Malarstwo w cerkwiach prawosławnych powszechnie miało charakter miejsco­ wy, prezentując dawną tradycję rusko-bizantyjską. Najwspanialsze ikonostasy po­ siadały cerkwie Polocką, Smoleńska, lecz nawet w mniejszych miastach, jak np. w Kobryniu, oprócz 18 ikon na „carskich wrotach" były 4 oddzielnie wiszące obrazy świętych *'. 42

11

141

ач

Por. .1. Zielmicki, Pieczęcie ni. Wilna, „Lituano-Slavica Poznaniensia. Studia Histi 10-25. - 1). Stepowik, Iłiericsticjskaju Unija i mzwituk..., [w:] Unia brzeska, 1090, s. -172 AWAK, t. C>, Wilno 1872,1550 r., s. -192.

: M

4. PRZEMIANY W KULTURZE ŻYCIA CODZIENNEGO W drugiej polowie XVI i w pierwszej połowie XVII w na ziemie litewsko-białoruskie coraz dynamiczniej wkraczały innowacje z Zachodu, powodując zmiany również w kulturze życia codziennego. Przyspieszenie tego procesu nastąpiło zwłaszcza po unii lubelskiej z 1569 r. i po zmniejszeniu terytorium W. Księstwa. Wszelkie nowości szcze­ gólnie chętnie przyjmowali magnaci, np. Radziwiłłowie, którzy w swych nowo zbudo­ wanych zamkach posiadali już w początku XVII w. galerie obrazów i kolekcje mebli. Np. w Nieświeżu, w trójkondygnacyjnym pałacu, mieściła się nie tylko biblioteka zgromadzona od czasów Radziwiłła Czarnego, ale i inne jego zbiory, w tym militaria, następnie zaś kolekcje jego następców. Galeria obrazów już w 1626 r. obejmowała około 40 obrazów religijnych i według inwentarza z 1658 r. 31 portretów rodowych i 14 innych portretów wielkich osobistości. O stanie wyposażenia zamku można tylko wnioskować z rejestru (1626), w którym znajdowały się obicia adamaszkowe ze złotem (w tym 4 opony z orłami radziwiłlowskimi), jedwabne, kitajkowe; zwierciadła, szafy (20 wielkich i małych), wiele mebli, w tym łóżka z materacami skórzanymi i ze wspaniałą pościelą. Bogata w srebrne i zlote przedmioty oraz materie byla kaplica zamkowa. Długą listę zajął spis kosztowności (wśród których znalazł się również „pierścień Witolda") pochodzących ze wszystkich krajów świata drogocennych ozdób i przedmio­ tów codziennego użytku (np. 4 talerzyki indyjskie, rogowe) itp. Moda na gobeliny rozpoczęła się wraz z ich sprowadzeniem, głównie z Niderlan­ dów, na zamek królewski w Wilnie przez Zygmunta Augusta. W Nieświeżu Radzi­ wiłłów powstała znana potem kolekcja portretów członków rodu i najpiękniejszych obrazów rodzajowych. W spisie opon Zygmunta Augusta było aż 13 „ze zlotem" po­ darowanych prawdopodobnie przez wojewodę wileńskiego M. Radziwiłła. Według M. Morelowskiego cztery arrasy, pochodzące prawdopodobnie z dwóch serii, być może produkcji miejscowej, należały do Dymitra Chaleckiego*''. W opisie (1641) jednej z komnat na zamku w Lubczu - należącym do Aleksandra Ludwika Radziwiłła (1594-1654) - która miała charakter wystawienniczy wymienio­ no 563 pozycje, niektóre obejmujące od kilku do kilkudziesięciu przedmiotów po­ układanych na sześciu stolach*". Na uwagę zasługują chorągwie, w tym jedna z 1652 r. z wizerunkiem św. Kazimierza, jedna krzyżacka i jedna kozacka; ponadto są tam lunety, kompasy, astrolabium, pamiątki po wielu sławnych osobistościach m.in. po ŁM

41

* T. Bernatowicz, Monumentą vuriis Radivilloruni. Wyposażenie zamku..., s. 18-19, .'iG-ЭТ. M. Morelowski, O nieznanych łapisseriach tkanych dla Polski w XVI, XVII, XVIII w., „Prace Ko­ misji Historii Sztuki", t. IV, Kraków 19.'!0, s. LXXI. Spis w języku polskim wykonany został przez Krzysztofa Łopatę. AGAD, Archiwum Radziwiłłów, Dział XXVI, sygn. (И.

M

221

Przemiany w kulturze życia codziennego

królowej Barbarze (szkatuła, warcaby). Były również zbiory mineralogiczne, bota­ niczne (w tym „kamienie, co spadły z nieba"), zoologiczne (w tym , jednorożce"), przedmioty pochodzące z Chin, Indii, jak broń, tkaniny, obrazy itd.; portrety na bla­ sze cezarów rzymskich, następnie królów europejskich i portret Erazma z Rotterda­ mu, widoki miast, przywileje rodowe itd., obrazy o treści religijnej itp. Poziom życia codziennego warstwy rządzącej był zróżnicowany; inaczej żyli naj­ znamienitsi magnaci, np. znani w całej Europie Radziwiłłowie, inaczej mniej zamożni bojarzy, którzy pod względem pożywienia i ubioru niewiele różnili się od chłopów. Najbardziej spektakularnym przykładem zamożności i mody były stroje i kosztow­ ności Janusza Radziwiłła, pochodzące z Indii i Chin, w tym jeden z największych dia­ mentów owej doby „z napisem Eintracht macht Macht". Poczty dworzan tego ma­ gnata (około 150 osób) i 2 chorągwie kozackie oraz 2 chorągwie husarskie odziane były w atłasy, aksamity, lamy, drogie kamienie, pancerze itd." Muzyków nie brako­ wało na większych dworach magnackich od początku XVI w. Słynęły z nich w końcu XVI w. np. dwór kanclerza W. Ks. Litewskiego, dwór Lwa Sapiehy i Radziwiłłów. Ja­ nusz Radziwiłł zapewne korzystał z usług wileńskiej mennicy, wybijając medale z okazji swych zasług wojennych lub na cześć króla. Na wszystkich oficjalnych przy­ jęciach pojawiał się w stroju polskim bądź w indyjskich opończach * . Bogusław Radziwiłł, o czym sam wspomina w swoim zapisie testamentowym, miał złoto, srebro, drogocenne klejnoty, w tym klejnot matki Elżbiety Zofii Hohen­ zollern (kotwica z jednym wielkim diamentem i kilkudziesięcioma mniejszymi), na­ czynia z agatu, zaś jako wojownik w swej bogatej zbrojowni - szablę złotą, szpadę rubinami wysadzaną, zloty rząd osadzany diamentami * . Jego żona Anna Maria Radziwiłłowa (1640-1667), córka Janusza Radziwiłła, zapisała z kolei swe bezcenne klejnoty rodzinie ks. kurlandzkich i ciotce Katarzynie z Radziwiłłów Hlebowiczowej . Jerzy Radziwiłł h. Trąby, kasztelan trocki (1578-1613), swej małżonce Zofii Zborowskiej zapisał klejnoty, złoto, srebro, szaty, futra, konie, stada, woźniki, wozy, cynę, miedź, kotły, opony, kobierce, obicia. K.M. Dorohostajski dał synowicy na po­ sag ze swych klejnotów „kanak złoty z wielkimi puklami szmaragdowy z perłami a rubinami, a k'temu kolczyk większy szmaragdów orientalskich, u którego na końcu wisi gruszka szmaragdowa niemała, pierścień diamentowy jaki na ślub i łańcuch dru­ towaną robotą i miednice srebrną z naliwką'"". Życie codzienne warstwy rządzącej w okresie od unii lubelskiej do połowy XVII w. charakteryzowało się żywym jej udziałem w życiu społecznym, religijnym i domowym. Nie żałowano funduszy ani czasu na wyjazdy na sejmiki, na zbory, kościoły, cerkwie, posagi córek, na szkoły i wyposażenie synów w ich wyjazdach zagranicznych. 47

38

3

1

9

330

147

: м

M l

x n

:PJ1

L. Kubala, Wojna moskicieska..., s. 211-215. Było to np. po zajęciu przez niego Kijowa w 1(551 г., zaś po zwycięstwie pod Łojowem w 1(519 r. zamówił таре Ukrainy ze stosownym napisem. L. Kubala, tamże, s. 215-21(5. U. Augustyniak, Testamenty..., s. 205-20(5. Ks. Ludwice Karolinie z Hohenzollernów, żonie Jakuba Kettlera, pierścień z diamentem ostrym i 20 mniejszymi dookoła oraz zegarek zloty „szmelcowany"; jego córce Luizie i Amalii „po tabliczce dia­ mentowej (...) aby na pamiątkę miały to na ręku". Ciotce zaś „węzeł diamentowy z czapki) książęca (...) z jednym dużym diamentem po środku i naokoło 120 i kilka innych (...)", tamże, s. 193. U. Augustyniak, Testamenty..., s, 55-50, 127,1.45.

222

Efekty dyfuzji kultur na ziemiach litewsko-ruskich...

Marek Ławrynowicz Wnuczko w testamencie z 1 kwietnia 1587 r. pisanym w na­ rzeczu starobialoruskim, mocno spolszczonym, podarował pokaźne sumy zborom kalwińskim np. w Wilnie 100 kop groszy i dwór, na Żmudzi na zbór szowkjański, oraz na szydłowski, szawlański, poszuszwieński - na każdy po 50 kop groszy itd. Jan Hlebowicz (zm. 1593), kasztelan, a następnie wojewoda trocki, w czystej polszczyźnie - za żonę wszak pojął Katarzynę Krotoską z inowrocławskiego - zatroszczył się w te­ stamencie z 28 lipca 1590 r. o środki na ukończenie zboru na zamku swym w Zasławiu. Do zboru, gdzie mają być pochowani żona i dzieci, należeć miał plac w Zasławiu z domem dla kaznodziei i 62 włóki w 4 miejscach™. Osiedla miejskie powstawały nad rzekami, najtańszymi wówczas szlakami komu­ nikacyjnymi, nad nimi górowały na wzgórzach zamki. O rozwoju miast i ich zamożno­ ści świadczyła ich zabudowa po obu stronach rzeki i liczba mostów. W czasach refor­ my wlócznej i w dobrach prywatnych oraz dzięki rozszerzeniu lądowych szlaków handlowych na przełomie XVI i XVII w. liczba miasteczek wzrosła kilkakrotnie, do­ chodząc według S. Alexandrowicza do około 900. Miasteczka, które wyrosły z osad wiejskich, miały nieregularny kształt i rozwi­ jały się wokół jednej ulicy. Nowe osiedla miejskie zakładane były na planie pro­ stokątnym lub kwadratowym z rozplanowanym rynkiem, ulicami itd. W ślad za miastami na prawie magdeburskim z ratuszem i centrum miejskim (domy murowa­ ne w stylu gotyckim, z renesansowymi elementami) również inne miasta nabierały takiego charakteru, jak np. Nieśwież, Szawle, Merecz, Gojcieniszki, Kobryń, Lubcz, Kiejdany, Grodno, zwłaszcza że osiedlali się w nich, nie tylko w Wilnie i Kownie, cu­ dzoziemcy z różnych stron Europy. Charakterystycznym typem zabudowy miast Podlasia, Litwy i Żmudzi w XVI w. byla zabudowa drewniana. Niektóre jednak miasta, jak Węgrów, Merecz, Troki, w polowie XVI w. miały w rynku po kilka murowanych kamienic. Mir i Merecz miały kamienice drewniane z gankami podcieniowymi, a w Mereczu była renesansowa ka­ mienica „z resztkami profilów i obramień, w której zmarł król Władysław IV w roku 1648; została ona zburzona w 1890 r. Kowno, według Cz. Thullie, jako najbardziej ku­ pieckie miasto na Litwie, posiadało w XV i XVI w. „wielką ilość domów murowanych, wzniesionych, jak pisze Starowolski, przez niemieckich kupców", zwłaszcza słynny dom gotycki z XV stulecia, zwany Perkunem, w stylu późnego gotyku, tzw. „wileń­ skiego", mial on bowiem „przepyszny szczyt, przybrany laskami, iglicami i przepla­ tany zgrabnie nalęczami". Natomiast w Wilnie styl renesansowy zachował się szczątkowo w murowanych domach mieszczańskich. Frontony attykowe z podcienia­ mi murowanymi znajdowały się również na Podolu w Kamieńcu Podolskim, Łucku, Ostrogu, Krzemieńcu i Turzysku Podróżujący na Litwę skarżyli się na spore niewygody, jeżeli nie byli goszczeni w siedzibach szlacheckich. Według Giacomo Fantuzzi, zaufanego korespondenta 332

3W

3;

« Tamże..., s. 55-50. '• Do zboru, gdzie ma być pochowana jego rodzina, mial należeć plac w Zasławiu z domem dla kaznodziei i 02 włóki w 4 miejscach, tamże..., s. (VI—0-1. " Por. Л. Pilypaitis,.!. Iłarsukas,AT/-AT//.4. Lietuvos nauju ir rekonstruotu miestu centru užsti/tmoplaninijumus, [w:] Lietuvos aivhiteeturos klausimui), 1.1, Wilnius 1900, s. 2. m

:!

ю

г

Przemiany w kulturze życia codziennego

223

Radziwiłłów w sprawach małżeństwa Aleksandra Radziwiłła z Lukrecją Marią ze Strozzich: „w całej Polsce i Litwie kto łóżka z sobą nie wiezie, na słomie spać bę­ dzie, a i to jak mu się uda. Takoż pić i jeść marnie będzie ten, kto zapasów przy sobie nie wozi, zwłaszcza chleba". Podróżnik ostrzega także przed podróżami w święta i ostatnie dni karnawału, gdyż pijani wieśniacy grożą utratą dobytku i życia * . A był, na co wskazują jego wypowiedzi, podróżnikiem wykształconym, tolerancyjnym wo­ bec inności, doceniającym atrakcje podróży i nastawionym do życia optymistycznie. Według H. Łowmiańskiego, Z. J. Kopysskiego, S. Alexandrowicza i J. Topolskie­ go kupcy z wielu miast i miasteczek na ziemiach litewskich i ruskich odwiedzali wie­ lokrotnie jarmarki Korony (Poznań, a zwłaszcza Gniezno), wymieniając tam na (zna­ nych w Europie) jarmarkach ogromne ilości futer i zabierając zachodnie sukno, w tym niemieckie i angielskie; przywozili również przyprawy, wyroby metalowe, pa­ pier i książki. Rozkwit Mohylewa w tym okresie, a i Szkłowa oraz innych miast nad­ dnieprzańskich, wiąże się z pośrednictwem w handlu lądowym pomiędzy Wschodem, Rosją a Zachodem po utracie znaczenia handlu hanzeatyckiego . Np. car Aleksy Michajlowicz nabył, aby pozyskać kupców Mohylewa w 1654 r., po wkroczeniu wojska, wszystkie zachodnie towary, w tym papier i jedwabie. Mieszczanie, w większości wy­ znania prawosławnego, za dużo mieli do stracenia, poddali się więc bez walki * . Grupa zamożnych kupców naśladujących szlachtę nawet w sposo*bie ubierania się i aspirujących do wyższej pozycji społecznej nie była liczna. Na samym szczycie było może kilkuset mężczyzn z rodzinami z kilkunastu miast, stanowili oni jednak wzorzec dla kilku tysięcy mieszczan z centralnego i wschodniego obszaru W. Ks. Litewskie­ go. Na drugim biegunie znajdowali się w okresie do połowy XVII w. mieszkańcy nowo założonych miasteczek, niekiedy tylko z nazwy, którzy stykali się głównie z chłopami i ich towarami rolniczymi. Potrzeby tej grupy zaspokajały ludowe trady­ cje, kościół oraz rodzinne spotkania. Ze względu na większą ruchliwość i wymianę w tym okresie trwania procesu pomierzania ziemi na włóki i coraz liczniejsze wę­ drówki posłów, kupców i wojsk na wschód i na zachód - liczba kontaktów kultural­ nych wzrastała. Kupcy dzięki swym wielokrotnym kontaktom z innymi przywozili również niewymierzalne, ale nadzwyczaj pomocne w kulturowych przemianach, ja­ kim podlegał kraj, informacje, ciekawostki, opowieści z Zachodu. Kupcy zwozili do W. Księstwa rzeczy niezwykle, również na magnackie i królew­ skie stoły. Np. w grudniu 1647 r. Władysław IV zamówił przez sekretarza Macieja Vorbeka-Lettowa na przyjęcie posła francuskiego oprócz potraw z ptaków i ryb miejscowych, dziś już niespotykanych, łososie świeże i suszone, wina reńskie (spro­ wadzone z Rygi), fladry, śledzie solone, ostrygi, pasztety z Genui, kasztany, cytryny, wina włoskie oraz dla innych gości - węgierskie. Lettow uzyskał od Jana Kazimierza na potwierdzenie w 1651 г., nie na długo co prawda (do spalenia przez wojska kozacko-moskiewskie Wilna w 1654 г.), przywileju na utrzymywanie w swej kamienicy przy 3

3

337

3

: м

4

G. Fantuzzi, Diariusz podróż;/...,s. 21. W 1580 r. kupiec ze Szklowa woził rosyjskie futra ilo Lublina, tamże Żyd szklowski w 1005 r. wielkie ilości wyprawionych skór, zaś rejestr myta w Grodnie z 1000 r. wymienia !! kupców szklowskich wiozących 7200 sztuk futer, 15:1 gotowe futra i 010 wyprawionych skór. M.H. Topolska, Szklów i jego wla..., s. 21. L. Kubala, Wojna moskiewska..., s. 270-271.

224

Efekty dyfuzji kultur na ziemiach litewsko-ruskich..,

ulicy Niemieckiej wytwórni naczyń z „cyny angielskiej" oraz na sprzedaż gotowych naczyń cynowych przywożonych z Prus i Holandii . Ów przywilej wyłącza! Vorbeka spod jurysdykcji władz miejskich jako szlachcica, którego szlachectwo było niedaw­ no potwierdzone, gdyż zubożali rodzice weszli w stan miejski, co należy odnotować. Zamożność kupców rosła. Np. kupcy wileńscy posiadali minimum jedną, a zazwy­ czaj dwie kamienice oraz jeden do kilku domów w Wilnie wraz z ogrodami, jak np. Hieronim Ozarzewicz (1625) czy Aquilina Stryludzianka (1651), która po śmierci męża otrzymała 12 328 zł. Kupiec Zacharowicz w 1625 r. spisał w testamencie swe fu­ tra i skóry - 45 gatunków - którymi handlował . Testamenty wskazują na pokaźne kwoty zapisywane rodzinie , kościołom i monasterom, ubogim, szpitalom i brac­ twom. Cerkwi św. Ducha, oprócz pieniędzy, Szymon podarował Ewangelię oprawną w czerwony aksamit, kielich, patenę i inne przedmioty srebrne oraz wszystkie księgi pozostałe po nim. W zapisach mieszczan widnieją drogocenne sprzęty i naczynia. Np. ów Szymon zapisał żonie, dwóm córkom i dwóm synom 2 tuziny łyżek ze srebra, w tym 1 tuzin pozłacany, puchar srebrny, 4 kubki srebrne, pozłacane. Inni mieli wiele naczyń kuchennych miedzianych. O wyposażeniu domu zamożnego doktora Vorbeka-Lettowa świadczy jego rela­ cja o zniszczeniu sporej biblioteki, ale o uratowaniu zamurowanych w piwnicy na czas okupacji Wilna przez wojska moskiewskie i kozackie: „kotłów, bani, miedzi różnej wielki dostatek [w tym] naczyń miedzianych, stołowych lichtarzów dwadzieścia kil­ ka, półmisków cynowych nowych szesnaście tuzinów, dwa tuziny trochę mniejszych, jeszcze mniejszych dwa tuziny, nalewek z miednicami kilka", nie wspominając „sta­ rej roboty cyny ani moździerzów mosiądzowych wielkich" . O zamożności mieszczan świadczy pozostawiona rodzinie biżuteria, a także cenna odzież, jak np. darowane przez Samuela Matwiejewicza Boczoczka w 1663 r. swej ciotce dwa płaszcze, jeden lisami podszyty, drugi czarny letni; innym krewnym żupan, kontusz, czapki sobolową i lisią, letnik muchajerowy turecki lazurowy itd. Mieszczanin wileński w XVI i XVII w. ubierał się po polsku (kontusze, delie, żupany, ferezje, pasy przekazywane przez ojca na syna). Żupany były z najrozmaitszych cu­ dzoziemskich materiałów, podszyte kitajką, a cenniejsze kirem w najróżniejszych, często jaskrawych kolorach. Przeciętnie mieli po dwa żupany i dwa kontusze, najczę­ ściej z sukna z rozcięciami, podpasani pod kontuszem na żupanie, tylko członkowie władz miejskich podpasywali żupany i nosili broń. Kontusze najczęściej szyto z suk­ na francuskiego. Na zimę były podszywane lisami, kunami, rysiami. Delie, szerokie suknie z szerokimi rękawami, ferezje obcisłe były również szatami wierzchnimi, pod­ szyte futrami albo bają lub adamaszkiem. U kobiet zdarzały się, jak u Aquiliny Stryludzianki, nawet jedwabne suknie. W testamentach mieszczan wileńskich są także wymieniane męskie pasy złociste złożone z ogniw naszytych na skórze i aksamicie, a nawet pasy tkane ze zlotem, jak np. Piotra Kosobuckiego. W1689 r. mial on 5 kon399

400

401

402

403

™ M. Vorbck-Lettow, Skarbnica..., s. 145-146,160-161. AWAK, nr 169, s. 487; tamże, t. XXXIII, nr 166, s. 229. Jak np. Szymon Azarycz z Wilna tylko część 1000 zl żonie Tatianie Wilkowskiej, córce i zięciowi rewers dłużny na 400 kp lit. groszy, drugiej córce 1000 zl; dwóm synom 4 domy i dwa ogrody. AWAK, 10.40, t. IX, nr 166, s. 472-174. - M. Vorbek-Lettow, Skarbnica..., s. 2i:i. « AWAK, t IX, s. 491. 401

4,r

a

Przemiany w kulturze życia codziennego

225

tuszy, w tym 1 falendyszowy i dwa z francuskiego sukna, oraz około 10 sukien (delii, w tym jedną z „arbinu" weneckiego) . Kobiety ponadto miały korale. W szeregu te­ stamentów mieszczan wileńskich wymienia się perły, modne zapewne na Litwie od czasu ukochanej Zygmunta Augusta królowej Barbary. Łukasz Omielianowicz w te­ stamencie z 1625 r. wymienia trzy sznury pereł. Hieronim Ozarzewicz w 1648 r. po­ siadał 15 srebrnych guzów . Zdai-zaly się bransolety i inne ozdoby. Wyposażenie domu składało się ze stołów, ław, stolików, skrzyń, szkatułek, lich­ tarzy, kobierców. Na ścianach zawieszano krzyże, często srebrne, obrazy, strzelby i innego rodzaju broń. W testamentach występuje rozmaitość skrzyń - od żelaznych po dębowe okute, a często z szufladami. Stefan Lebiedzicz z Wilna, zamożny kupiec, posiadał dwa podwójne lichtarze z mosiądzu. W testamencie Stryludzianki wymie­ niono obraz NMPanny na drewnie malowany, srebrem oprawny, który poleciła umieścić na swoim nagrobku. Lebiedzicz miał ponadto znany historiografii księgo­ zbiór, w tym Biblię za 12 zł i Lexicon Graeco-Latinum za 10 zł . Na zamożność wielu miast, takich jak Dzisna, wskazują liczne zakazy z pierwszej połowy XVII w. dotyczące ubiorów mieszczańskich. W1613 r. zabroniono, poza ma­ gistratem, noszenia szat jedwabnych i podszewek, także futer kosztownych i safjanu. W1629 r. zakazy zostały potwierdzone pod karą „od siebie, żony, dzieci i czeladzi (...) po złotemu rocznie"; jeszcze wyższe kary stosowała konstytucja z 1665 r. W dworach na Litwie i Rusi najczęściej były polepy gliniane, ale zdarzały się podłogi z cegieł i sufity z tarcic i choć nie było wiele mebli, znajdowały się ławy i stoły, a nawet półki. Ogrzewanie w dworach bojarskich było tylko w kuchniach i świetlicach. Przewa­ żały piece proste białe, czyli z pomalowanej gliny, z otwartym paleniskiem. Piece ku­ chenne nazywane były piecami „czarnymi". Do gotowania używano kotłów metalo­ wych wiszących nad paleniskiem na łańcuchach. Łyżki były na ogól drewniane, choć w wielu dworach ziemian i bojarów już cynowe, a następnie miedziane, tak samo mi­ ski, puchary i kieliszki. Wyjątkowo w tym okresie szlachta miała naczynia srebrne i szklane. Np. w dworze opitolockim Piotra Szukszty były łyżki srebrne oraz inne na­ czynia, w tym rzadkie maselniczki i solniczki z cyny i miedzi oraz flasze szklane. Byl tam też warsztat tkacki, bowiem proste płótna tkane były z miejscowego grubego lnu i konopi. Już w tym czasie jednak, o czym świadczą bogate w zawartość wozy kup­ ców litewsko-ruskich jadących z jarmarków z Korony, pojawia się mnóstwo bielizny pościelowej i stołowej z płótna śląskiego i niemieckiego, zaś obok kobierców i koców „miejscowych", a szczególnie znanych żmudzkich, zdarzały się kobierce droższe, importowane. W1587 r. Katarzyna Jakgintowicz w Kgrusdzie w 1596 r. miała np. ko­ bierzec na polepie glinianej, drugi na ceglanej, oponę wąską i długą ścienną oraz dwie do zakrywania pościeli z listwami wyszywanymi. Według K. Turskiej moda na dworze Jagiellonów naśladowała wzory zachodnie i nakładała się na wzory dawnych długich i szerokich szat typu bizantyjskiego. Z przybyciem Bony przyjęła się szybciej moda wioska i nałożyła na wzory polskie. 404

400

406

407

"" Tamże, (.!>, s. 511-512. Tamże, t. 2:), s. 2:i:i, tamże, t. 2, s. -198. Tamże, t.!), 1878, s. ISl-ISl. O. Hcdemaim, Magdeburskie miasto Dzisna..., s. :!58. 1117

226

Efekty dyfuzji kultur na ziemiach litewsko-ruskich...

Kobiety nosiły więc sajany, czyli krótsze suknie otwarte z przodu, na dłuższą spodnią szatę. Hanna Maciejewska Sirowiczowa w dworze Ketińskim w 1584 r. miała 8 takich sukien z atłasu czerwonego i adamaszku zielonego, aksamitu czerwonego, sukna an­ gielskiego, muchajeru tureckiego i z białej kitajki; do tego posiadała różnobarwne i piękne czepce z płótna kolońskiego i sukna morawskiego, a jeden raczej świąteczny ze złotych i jedwabnych nici. Zwykle na chłody szaty damskie podszywane były futrem z kun, popielic, a na mrozy - z lisów i bobrowe kołnierze. Jakgintowiczowie mieli w domu tzw. wieńce na głowę, w tym jeden z pereł, podobne Ilkgowscy w Szy­ mańskim. Perły były tak modne, że np. w Janowdowie Nadarzyńskiego było ich 2,5 łokcia, zaś w Ponikiewie Kosowiczów 103 sztuki. Według inwentarzy z XVI w. wiadomo, iż popularne były w tym okresie, jak w Koronie, żupany z różnych, często importowanych sukien. Np. Możejkowicz miał żupan biały z karazji, z czerwonymi, jedwabnymi guzikami, Adam Kulwieć nato­ miast żupan łosi podszyty kirem z 12 wstęgami zielonymi lamowanymi srebrem oraz zielony z karazji podszyty płótnem z 18 srebrnymi guzikami. Miał też giermak (dłuższa suknia mody wschodniej) z czarnego sukna włoskiego „ze sznurkami". Piotr Szukszta posiadał delię (moda wschodnia) z sukna podszytą kunami, a To­ masz Durnikowicz z Krokwian węgierską delię - kopieniak. Stroje męskie uzu­ pełniały koszule, spodnie sukienne, niekiedy występujące jako skórznie (wraz z bu­ tami), czapki sukienne, aksamitne, futrzane. Wielokrotne dane z inwentarzy i testamentów świadczą o noszeniu przez szlachciców żupanów na wzór polski, czę­ sto z importowanych sukien. Miejscowe sukno, zwane litewskim, było popularne, nosili je mężczyźni i otrzy­ mywała je służba. Z takiego samodziału szyte były ubrania codzienne; proste odzie­ nie miał np. Iwan Stankiewicz w 1595 r. - gunię z kozich skór lub filcu, pstrą i obno­ szoną, zaś Wacław Płoniański dwie szuby sukienne, podszyte lisami i suknem z pozłocistymi guzikami. Cechą charakterystyczną epoki baroku wśród klasy rządzącej stały się coraz bar­ dziej widowiskowe i teatralne uroczystości pogrzebowe. Uświetniały je zdobione me­ talowe trumny, charakterystyczne portrety zmarłych, długie mowy, wiele z nich upamiętnianych w druku dla użytku nie tylko rodziny, ale i innych czytelników. W polowie XVII w. na terenach W. Księstwa, podobnie jak w Koronie, rozpowszech­ niły się importowane z Zachodu programy takich uroczystości, jak również wzory mów pogrzebowych stosowne dla zmarłych i ich funkcji pełnionych w życiu publicz­ nym. Wielką ich liczbę zebrał K. Wojsznarowicz w swym Oratorze (Wilno 1G45 SJ). Regulą stalo się celebrowanie pogrzebów również dla osób z niższych stanów. Zacho­ wały się epicedia sławiące np. mieszczan. Ceremoniał byl wielce rozbudowany. Świadczy o tym list biskupa Bernarda Maciejowskiego pasterski dla proboszczów z 1G69 r. napominający, by mowy nie trwały dłużej niż godzinę i nie zawierały ele­ mentów panegirycznych "". 1

Obyczaje ludu niewiele się zmieniały, a jednak proces chrystianizacji postępował, czego dowodzi wzrost liczby klasztorów i kościołów katolickich. W dobrach protei m

Por. .1. Kurczewski, Iiiskupslwo wileńskie..., s. V.V2; J.S. Hystroń, Dzieje obyczajów w dawnej Pol­ sce. Wiek XVI-XVIU, t. 2, Warszawa 1!)(!(), s. !>8.

Przemiany w kulturze życia codziennego

227

stantów jeszcze bardziej niż w parafiach katolickich dbano o obecność wiernych ze wsi na nabożeństwach niedzielnych i świątecznych. Natomiast, chyba rzadsze niż w Koronie były procesy o czary, choć zdarzały się, i co ciekawe - zajmowały się tym sądy świeckie. Np. w 1631 r. przed Pawłem Piasec­ kim, podwojewodzim, Iwanem Wojniłłowiczem i Samuelem Maskiewiczem, pisa­ rzem nowogrodzkim, stanęła podejrzana o praktyki czarodziejskie popadia Rejna Hromyczyna i po przesłuchaniu została osadzona w więzieniu w Nowogródku . 409

Relacja jest obiektywna - Stanisława Borkowskiego, który przywiózł oskarżona, ze Slonimia; to ona sugerowała swe praktyki, mówiąc: „każy mnie strzec, bo wylecę", zaś członkowie sądu w tym stanic po­ budzenia ratowali ją „orcutanem". ASI), t. III, Wilno ISO", s. 'JO-102.

CZĘŚĆ III

PROCESY SPOŁECZNO-KULTURALNE W WIELKIM KSIĘSTWIE LITEWSKIM W OKRESIE UTRATY POZYCJI POLITYCZNEJ RZECZYPOSPOLITEJ W EUROPIE ŚRODKOWOWSCHODNIEJ W DRUGIEJ POŁOWIE XVII W. I W XVIII W.

1. WIELKIE KSIĘSTWO LITEWSKIE W ZWIĄZKU FEDERACYJNYM Z KORONĄ POLSKĄ W OKRESIE COFANIA SIĘ GRANICY ODDZIAŁYWANIA KULTURY ZACHODNIEJ (1667-1730) Jakie skutki mial w rozwoju społeczno-kulturalnym pochód Rosji na Zachód i ustalenie nowej, istotnej granicy zachodnioeuropejskiej do pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej w 1772 г.? W latach 1667-1673 terytorium W. Ks. Litewskiego i Korony uległo zmniejszeniu o około 40% (z 900 tys. km ), w tym W. Księstwa o około 20%. Według J. Topolskiego i A. Sulimy-Kamińskiego nie uległ zahamowaniu, repre­ zentowany już od 1661 r. w działalności biskupa Andrzeja Olszowskiego, proces re­ form mało skutecznej władzy państwowej. Ich zatwierdzenie w znanej na świecie Konstytucji 3 maja z 1791 r. przeniosło ich wpływ daleko w XIX w. za sprawą refor­ my szkolnictwa w języku polskim oraz przemian świadomości na ziemiach litewsko-ruskich pod władzą carskiej Rosji. Największe wysiłki nad reformą państwa od początku lat 1740. , według Z. Zielińskiej, nie stały się przedmiotem opracowań ana­ litycznych . Zwłaszcza udział w tym procesie elit intelektualnych W. Księstwa: Ada­ ma Naruszewicza, Marcina Dogiela, ks. Marcina Bohomolca, Joachima Chreptowicza, Augusta Czartoryskiego, a także kobiet, przedstawicielek elit umysłowych XVIII w. z warstwy magnackiej . Podkreślany dziś wkład wszystkich części składowych państwa do kultury i dzie­ dzictwa zachodniego ukształtował się w okresie, gdy w miarę osłabienia, a następnie unicestwienia jego pozycji międzynarodowej, wzrastał rozwój kulturowy tych ziem, szczególnie widoczny w zachowaniu wartości ze sfery praw człowieka: wolności wy­ znania i swobody osobistej (1764,1791). Zaznaczamy tu nowatorskie wyodrębnienie okresu 1618-1733 przez J. Topol­ skiego , choć to wszak oznacza historię Rzeczypospolitej, a nie „Polski" i nadal brak oceny zasług Władysława IV oraz Jana Kazimierza dla podtrzymania modelu wielo­ kulturowego i wielowyznaniowego państwa. Dla W. Ks. Litewskiego okres ten 2

1

2

3

4

1

Zwłaszcza Potockich, których Francuzi stawiali przed Czartoryskimi. R.W. Woloszyński, Polska w opiniach Francuzów. Ruhlie.re i jego współcześni, Warszawa 1901, s. 207-208. Por. Z. Zielińska, Walka Familii, a reformy Rzeczypospolitej ЩЗ-1752, Warszawa 1983. Oraz anonimowi autorzy satyr. Por. P. Huchwald-Pelcowa, Saturn czasów saskich, „Studia Staropol­ skie" t. x x v , s. ; M G , ir>o-ir>7,210. * Jako tytułu części 11 „Polska Haroku i dominacji magnatów" [w:] J. Topolski, Polska w czasach noicożylnych..., s, ;iS9 i •492; ta końcowa (łata kores|N>nduje z wydzielonym już dawno przez W. Konopczyń­ skiego (Dzieje..., s. liii) okresem jako tytuł rozdziału „Próby ratunku Rzeczypospolitej 17:10-1718".

2

3

Procesy spoleczno-kulturalne w Wielkim Księstwie Litewskim...

232

otwiera się wraz z pokojem andruszowskim i kończy się w początku lat 1730., ozna­ czając, co zostało przyjęte w literaturze przedmiotu - początki oświecenia. W dzie­ jach politycznych zapowiada natomiast rozbiory, traktat „trzech czarnych orłów" w 1732 r. - dworów Rosji, Austrii i Prus, ingerujący otwarcie w sprawy następstwa tronu i niedopuszczanie do reform. Po owym trafnie nazwanym okresie „obrony wolności i suwerenności" (1648-1668) , w którym elity wykazały zrozumienie integracyjnej idei wielkiego, wielo­ narodowego państwa, nastąpił jednak regres gospodarczy po krwawych oraz wy­ niszczających pochodach wojsk rosyjskich, oddziałów kozackich i chłopskich. Prze­ jawy okrucieństwa ze strony wojsk litewskich były zemstą i odpowiedzią na pogrom. Rzadko jednak miasta, jak np. zamożny Mohylew, otwierały swe bramy przewa­ żającej sile wroga, choć uczyniły tak Smoleńsk czy Kryczew. Wiele białoruskich miast - Połock, Witebsk, Sluck, Stary Bychów - jednoczyło wyznawców pra­ wosławia, unii, katolików, protestantów i Żydów, a w odwecie Rosjanie łamali obiet­ nice i nadawane przywileje, opór karany był bezprzykładnie, miasta zaś i wsie rozgrabione. Po budzącej nadzieje katolickich państw Europy okupacji Kremla przez wojska polsko-litewskie, pól wieku zabrało Rosji, pod władzą nowej i prężnej dynastii Roma­ nowów, przygotowanie zmian granic na Zachodzie. Główny cel postępowania Giedy­ minowiczów w XIV w. - utrzymanie ogromnych połaci ziem ruskich za sprawą unii w Krewię - okazał się trzy wieki później niemożliwy do zrealizowania. Po unii lubel­ skiej w 1569 r. Rosja rościła sobie prawo do koronnych ziem po b. Ks. Kijowskim. To, co na ogół w historiografii przyjęło się uważać za wymuszenie zgody panów litew­ skich na unię, można interpretować jako dalekosiężny plan ostatniego króla Rzeczy­ pospolitej z linii Giedyminowiczów - Zygmunta Augusta. Plan ten polegał na narzu­ ceniu obu państwom obowiązku obrony ziem ruskich - starego litewskiego dziedzictwa - przed Rosją, ale i przed Tatarami i Turkami. Wchodzenie ziem wschodnich Rzeczypospolitej Obojga Narodów w orbitę wpływów potężniejącego w XVII w. państwa rosyjskiego stało się również widoczne za sprawą malejących po unii brzeskiej wpływów prawosławia. Car Aleksy Michajlowicz (zm. 1676), właściwy twórca potęgi państwa i ojciec przyszłego imperatora Piotra I, wybrał dobry mo­ ment na zrealizowanie odwiecznych planów. W odpowiedzi na postulaty Kozaków przyjęcia ziem ukraińskich w 1654 r. pod jego opiekę car Aleksy sam stanął na czele głównej armii, która mszyła na Smoleńsk, obroniony ostatni raz przez wojska pol­ sko-litewskie w 1632 r. W. Ks. Litewskie uległo trzem armiom rosyjskim liczącym około 100 tys. ludzi i oddziałom kozackim liczącym około 20 tys." W nagrodę oddziały Zołotarenki dopuszczone zostały do zlupienia najwspanialszej zdobyczy - Wilna, zdobytego 8 sierpnia 1654 r. Wojska litewskie były osamotnione wskutek zmagań Korony z Kozakami oraz ze Szwedami i podzielone. W wyniku wojny chłopskiej i za­ skoczenia hetman litewski Janusz Radziwiłł zebra! tylko kilka tysięcy wojska rozbi­ tego pod Szepielowiczami 24 sierpniu. Na klęsce zaważyło również, wedle opinii hi5

•'• Por. Л. Sulima-Kamiński, Historia Rzeczypospolitej Wielu Narodów 1Ж-1?9Г>..., s. 11!). Według .1. Mor/ego (Kryzys demograficzny.,.,*.. 21), natomiast L. Kubala (Wojни moskiewska..., s. 218) wyliczył wielkość ,'i armii na 2">8 KU> żołnierzy i na 10 tys. armie,' rosyjską na Ukrainie. Г|

Wielkie Księstwo Litewskie w związku federacyjnym z Koroną Polską...

233

storiografii, skłócenie hetmana litewskiego z królem i lekceważenie nadciągającego niebezpieczeństwa. Manifest cara o misji ochrony prawosławia i powrotu ziem ruskich do Macierzy był istotny dla opinii europejskiej, informowanej o powstaniu kozackim. Większe wrażenie, w związku z jego brutalnym traktowaniem majątków i osób cywilnych, a szczególnie skarbów i zabytków liturgicznych Kościoła katolickiego, wywierał wśród szlachty król szwedzki zapewniając o swobodach wyznaniowych. Jak ważne to było na terenach litewsko-ruskich, i jak wysoko oceniane na sejmikach szlacheckich, jako główny element swobód demokratycznych w pierwszej polowie XVII w., pró­ bują przekazać ostatnio H. Wisner, T. Wasilewski, Z. Wójcik, T. Chynczewska-Hennel. Wszak układ ze Szwecją w Kiejdanach po 1655 r. mający na celu unię litewsko-szwedzką zapewniał również swobodę wyznania i został podpisany przez około 1 tys. szlachciców, w tym około 25% miało nazwiska polskie, bądź spolonizowane. Kampania szwedzka 1655-1660 i przeciągająca się rosyjska (1658-1667) zrujnowały W. Księstwo. Ludność nie tylko ginęła, ale i była (głównie szlachta), wcielana do woj­ ska rosyjskiego. Dziesiątki tysięcy ludzi rozdawano rosyjskim „pomieszczikom". Największe straty poniosły ziemie litewsko-białoruskie ze względu na wywóz pisa­ rzy, drukarzy, artystów, wysoko wykwalifikowanych rzemieślników . Osadzono ich wokół Moskwy, a działalność ich wzmocniła tak dalece dotychczasowe wpływy cu­ dzoziemskie w Rosji, iż państwo to zaczęło w XVII w. pokonywać daleki dystans od Zachodu. Wojny, pomimo zniszczeń i ofiar, ze względu na kontakty mają dalekosiężne wpływy w sferze produkcji, innowacji, przedsiębiorczości, a także przemian kulturo­ wych. Wystąpiły też nowe, sygnalizowane wcześniej przejawy postaw obywatelskich wśród ukraińskich Kozaków, o czym świadczy koncepcja unii Trojga Narodów, w tym Wielkiego Księstwa Ruskiego, w ugodzie hadziackiej z 1658 r. Wśród elit ko­ ronnych, choć niedojrzałych do zrealizowania tej unii miała też miejsce próba popar­ cia reform ustrojowych proponowanych przez Jana Kazimierza i jego aktywną małżonkę - Ludwikę Marię. Zwraca uwagę przejaw politycznej samodzielności Li­ twy na sejmie w 1661 r. Manifest kanclerza w. litewskiego Krzysztofa Paca groził, iż Litwini mogą samodzielnie wybrać króla. Po dwuletniej wojnie domowej i zwycię­ stwie rokoszan pod wodzą Jerzego Lubomirskiego nastąpiła abdykacja Jana Kazi­ mierza w 1668 r. Dla Litwy to data istotna; dopiero wtedy kończy się epoka monar­ chów ściśle powiązanych z Jagiellonami. Pojmowali oni rolę samodzielnego W. Ks. Litewskiego i jego znaczenie w polityce wschodniej państwa. Wybór pierwszego „Piasta" KorybuUi Wiśniowieckiego (1669-1673), a następnie Jana Sobieskiego (1673-1696) oznaczał osłabienie tych tendencji. Litwa godziła się na kandydatury „koronne" bez entuzjazmu, wikłana w wojny Korony z Turkami i Tatarami, nato­ miast po zbliżeniu z Francją - w interesy habsburskie. Swoją szansę zabezpieczenia 7

7

L.S. Abiecedarslrij, liiclorusij w Moskwie..., s. 17; m.in. byl to specjalny nabór, jak selekcja „orużejnikow i juwelirow" ze Szkliwa i Mohylewa przez majstrów ze zbrojowni Kremla (Russko-bicloruskic •swjazi..., s. ;i71). Pod Moskw;) osiedlono 1150 osób wywiezionych z Białorusi. W jednym zzamoskiewskich okręgów było ich ponad 10 tys., jak również znaleźli sie oni w pozostałych 19 okręgach. Np. wśród •1S7 białoruskich'rodzin osiedlonych w Moskwie 170 rodzin pochodziło ze Szklowa. W Moskwie ludność białoruska stanowiła około 10',;'ogółu. Л. Morzy, Kri/zi/s dcmoipvjicznn..., s. 85-S9. M.B. Topolska, Lcs polonais au Gimid Dnclićdc Ullmanie... »• 17.4.

234

Procesy społeczno-kulturalne w Wielkim Księstwie Litewskim...

interesów nad Bałtykiem i wobec Rosji ujrzała dopiero w okresie panowania królów z dynastii Wettinów. W latach 1669-1696 sejmy traciły swoje znaczenie. Na 18 zerwano 10 i podobnie za Sasów - zerwanych zostało około 60% sejmów. Wśród wielu przyczyn dowiedzio­ no, iż przynajmniej kilka sejmów zerwali konkurenci do najważniejszego urzędu hetmana litewskiego i hetmana koronnego, które to urzędy piastowali na Litwie Pa­ cowie i Sapiehowie, korzystając z osłabionej po wojnach pozycji Radziwiłłów. Warto również uzupełnić stereotyp „liberum veto" - główną przyczynę anarchii politycznej m.in. o aktywność egzulantów, domagających się odszkodowania za zabrane przez Rosję ziemie. Nastąpił upadek autorytetu władzy królewskiej. Pacowie według A. Codello w czasie bezkrólewia w latach 1668-1669 i 1673-1675 optowali np. za kandydaturą rosyjską, także francuską, natomiast Sapiehowie, któ­ rzy stali się najpotężniejsi za króla Jana III, prowadząc samodzielną politykę we­ wnętrzną i zagraniczną, wywołali wojnę domową, która zakończyła się ich klęską w 1700 r. Stronnictwo szlacheckie na czele z Ogińskimi i Pociejami w obronie swych swobód prosiło nawet o pomoc Piotra I. Grzegorzowi Ogińskiemu nie przeszkadzały zabójstwa unitów w Polocku dokonane przez cara w 1705 r. i w tym roku ucztował tam­ że na imieninach władcy. W listopadzie w Tykocinie hołd Piotrowi I składali Radzi­ wiłł, Wiśniowiecki, Ogiński, Wolłowicz, Sanguszko, Pociej i inni . Szczególną rolę odegrał hetman Kazimierz Jan Sapieha na czele wojska własnego i litewskiego, zwo­ lennik najpierw Szwedów, po przegranej zaś ze szlachtą i ukaraniu w 1703 r. - Augu­ sta II . 8

9

10

Zabór powiatów smoleńskiego, starodubowskiego oraz Newla, Siebieża i Wieliża w W. Księstwie, a także zabranie Ukrainy zadnieprzańskiej Koronie przez Rosję spo­ wodował podjęcie prac przez specjalną komisję (po 3 szlachciców z Wielkopolski, z Małopolski, z Litwy oraz komisarze - po 8 z ziem zabranych z Korony i z W. Księ­ stwa: w tym np. Cyprian Paweł Brzostowski, referendarz i pisarz litewski, Benedykt Paweł Sapieha, stolnik litewski, Michał Drucki-Sokoliński, marszałek orszański, Jan Antoni Chrapowicki, podkomorzy smoleński, Stanisław Unichowski, podsędek smoleński). Odszkodowania należały się, zgodnie z tradycją, również od króla Rzeczy­ pospolitej w postaci królewszczyzn i pieniędzy. Np. podkomorzy siewierski Piotr Charzewski miał otrzymać za dobra odstąpione Moskwie w 1645 r. w okolicach Trubiecka - 7 tys. złotych. Odszkodowania mieli też uzyskać Tatarzy". Tylko na sejmie elekcyj­ nym przy wyborze Korybuta Wiśniowieckiego odszkodowań domagało się 30 osób z województwa kijowskiego (w tym Wiśniowieccy, Koniecpolscy i Potoccy na elekcji Sobieskiego, ich dochód roczny 100-300 tys. zl), 43 osoby ze smoleńskiego i 18 z czernihowskiego. Liczba wygnańców szła w setki, a nawet tysiące osób z rodzinami, licząc nie wpisanych do akt Metryki Koronnej. Car, wobec spłaty lub przywrócenia własności, 8

9

10

11

Por. Л. Codello, Hegemonia Paców i ich wpływ w Rzeczypospolitej 1069-1674, „Studia Historycz­ ne", r. 13, 1970, z. 1, s. 46451; T. Wasilewski, Pac Michał Kazimierz (1021-1681), PSU, t. XXIV, Wroclaw 1979, s. 710. J. Feldman, Polska w dobie wiełkiej wojny północnej,.., s. 80 i n. Por. m.in. Л. Rachuba, Sapieha Kazimierz Jan Paieel około 1642-1720, PSI!, t. XXXV, Warszawa-Kraków 1991, s. 42-11. M. Kulecki, Wygnańcy ze Wschodu..., s. 22-23.

Wielkie Księstwo Litewskie w związku federacyjnym z Koroną Polską...

235

nie godził się na zwyczaj (Śląsk, Prusy Książęce, Węgry, Mołdawia) płacenia przez szlachtę polską podatków do miejscowych skarbów i pozostanie poddanymi króla i Rzeczypospolitej. W trakcie rokowań udało się odrzucić spłaty ratalne i uzyskać około 1 min zip (200 tys. rubli) . Nie było to zadowalające. Projekt wyboru cara na króla Rzeczypospolitej miał, zdaniem współczesnych, podłoże w kwestii odszkodo­ wań. Wśród niezadowolonych ze zbyt małej rekompensaty za Newel i Siebież był m.in. koniuszy litewski Bogusław Radziwiłł. Pretensje egzulantów, zarówno na zie­ miach ruskich, jak i litewsko-białoruskich, a także na Siewierszczyźnie, były podej­ mowane w traktacie unii w Hadziaczu w 1658 r. Kolejne poselstwo polsko-litewskie uzyskało od cara Fiodora 2 min zip w 1678 r. Najnowsza komisja z 1691 r. miała rów­ nież inne, trudne zadania 43 lata po wybuchu powstania Chmielnickiego i 24 lata po traktacie andruszowskim z Rosją. Dotyczyły egzulantów z ziem zabranych przez Turcję, a także dóbr w Inflantach. Sprawy te, niedocenione przez historyków, miały istotny wpływ na kryzys wewnętrzny państwa, zrywanie sejmów, napięcie w łonie stanu szlacheckiego, przyczyniły się do pauperyzacji i dezintegracji szlachty. Grupy, a nawet rzesze egzulantów „stawały się narzędziem w rękach kolejnych koterii ma­ gnackich w ich walce z władzą królewską i wewnętrznych rozgrywkach" . Gdy Jan III Sobieski otoczony niechęcią elit rządzących przymykał oczy na sytu­ ację, pozbawiony szansy na wzmocnienie państwa i osadzenia na tronie syna Jakuba, wzmogła się walka stronnictw politycznych, z Sapiehami, wrogami króla, na czele. Znaczenie tego rodu, co rzadko się podkreśla, umacniała jego czynna i obywatelska postawa, na tle postawy kalwińskich Radziwiłłów w czasie wojen ze Szwedami i Ro­ sją. W rezultacie jednak hetman Kazimierz Sapieha opowiedział się za obozem dwor­ skim, tłumiąc szlachecką opozycję w 1696 г., której przewodził chorąży litewski Grzegorz (Hrehory) Ogiński i optując wraz z Sieniawskimi i Lubomirskimi za kandy­ datem z Francji. Litewscy senatorzy i szlachta odegrali ważną rolę, popierając jako kandydatów do tronu ks. Conti (Kondeusza), Francuza, i Augusta Wettina, elektora Saksonii. Wielki wpływ na utrwalenie saskiej kandydatury miał pułkownik Henryk Flemming, następnie mąż Tekli Róży Radziwiłłówny, córki kanclerza wielkiego litewskiego. Fryderyk August przeszedł na katolicyzm i szybciej niż jego konkurent wkroczył z 8 tys. wojsk, koronując się 15 września 1697 r. w Krakowie na króla Rze­ czypospolitej. Wojska litewskie pod wodzą Sapiehy nie dotarły pod Gdańsk, aby bro­ nić swojego kandydata. Innym niepowodzeniem magnatów litewskich stało się przy­ gotowanie i przyjęcie przez sejm elekcyjny w 1697 r. tzw. coaequatio iurium ustawy zrównującej wszystkie prawa W. Księstwa z Koroną. Językiem urzędowym mial być język polski. Przy uchwaleniu tej ustawy szlachta litewska nie ulękła się wojska (ok. 6 tys.) sprowadzonego na sejm do Warszawy przez hetmana Kazimierza Sapiehę . 12

13

11

12

1:1

11

Z. Wójcik, Między tmktatcm andruszowskim..., s. 105-109. Z. Wójcik, Ja n Sobieski..., s. 515-510. Prywato magnatów zauważa w swym pamiętniku podróżnik i le­ karz Jana 111 - Irlandczyk O'Connor, autor The II istonj of Polami (Londyn 1098); II. Cerowski, Pol­ ska Wazów Sobieskiego widoczna oczami Irlandczyka, „Huch Narodowy", r. I, nr 2-3, Londyn 1955, s. 132-133. Na czele komisji stann.1 K. Ogiński, por. K. Jarochowski, Dzieje, panoieania Augusta II od śmiem Jana III do chwili wstunicnia Karola XII na ziemię polskq, Poznań 1850, s. 90-97.

236

Procesy społeczno-kulturalne w Wielkim Księstwie Litewskim...

W trakcie wojny domowej z poplecznikami Sapiehów szlachta zażądała od Augu­ sta II karania wszystkich nieposłusznych i ukrócenia anarchii - niedocenione w historiografii obywatelskie stanowisko części szlachty z województw brzeskiego, nowogródzkiego i witebskiego oraz wojska pod wodzą chorążego litewskiego Hrehorego Ogińskiego. August II wygrywał tę sytuację, osłabiając władzę najpotężniej­ szych Sapiehów i Paców. 12 tys. szlachty zgromadzonej pod Olkiennikami - z Ogiń­ skimi, Kociellami, Pociejami, Radziwiłłami - zadało druzgocącą klęskę 3-tysięcznej armii Sapiehów w październiku 1700 r. Za wyjątkiem linii na Kodniu zostali oni odsądzeni od czci, urzędów i dóbr. Jednak akt pacyfikacyjny Augusta II utrzymał dawną pozycję Sapiehów. Postanowienie wileńskie z 24 XI1700 r. czyniło króla gwa­ rantem wolności szlachty. W następstwie krwawej bitwy nie doszło do zniszczenia podstaw władzy magnaterii . Rabunek dóbr sapieżyńskich i rozruchy chłopskie osłabiły Litwę. Nieszczęść dopełniły przemarsze wojska saskiego, szwedzkiego i rosyjskiego w czasie wojny północnej. Po szybkiej akcji wojskowej Karola XII do jego obozu przyłączyli się Sa­ piehowie. Po zajęciu Żmudzi wojska szwedzkie wkroczyły do Wilna, rozbijając wier­ ne Augustowi II chorągwie litewskie Ogińskiego, Wiśniowieckiego, Pocieja i Nowo­ sielskiego. Tzw. „Rzeczpospolita litewska" sprzyjała wojskom rosyjskim Piotra I, sojusznika Augusta II w tej wojnie. W obliczu grożącej unii W. Księstwa z Rosją pierwszy Michał Wiśniowiecki poparł Stanisława Leszczyńskiego, który został koro­ nowany na króla 4 X1704 r. Z kolei Karol XII w sojuszu z Kozakami roztaczał miraże powrotu ziem ruskich z Kijowem straconych na rzecz Rosji. Piotr I i jego wojsko zra­ zili do siebie unitów i katolików ; Szwedzi i Sasi podobnie rabowali i niszczyli świąty­ nie katolickie. Przed zdradą hetmana kozackiego Mazepy, dążącego do samodzielności Ukra­ iny, pośredniczką w rozmowach z Leszczyńskim i Szwedami, zdaniem P. Jasienicy, była ciotka króla i matka Michała i Janusza Wiśniowieckich (Anna z Chodorowskich Dolska). Część Kozakównie chciała jednak walczyć z Karolem XII przeciwko Piotro­ wi I, co m.in. stalo się przyczyną klęski Karola XII pod Poltawą 8 lipca 1709 r. Podziały stronnictw i niezgoda dopełniały łupiestwa maszerujących wojsk. Próby wzmocnienia władzy królewskiej spowodowały konfederację tarnopolską (1715). Wsparły ją wojsko polskie i litewskie, odsuwając od władzy hetmanów: Ludwika Po­ cieja i Adama Mikołaja Sieniawskiego. Król i konfederaci zabiegali o mediację zwy­ cięzcy nad Szwedami - Piotra I, już w 1716 r. (traktat warszawski). Sprawy ustroju Rzeczypospolitej - brak reform i wzmocnienia władzy królewskiej, ograniczenie licz­ by wojska: koronnego do 18 tys., a litewskiego do 6 tys., ale jednak wprowadzenie usprawnień podatkowych i skarbowych oraz rezygnacja Augusta II z polityki narzu­ cania „saskiego absolutyzmu" - zostały przy dyktacie Piotra I uchwalone na sejmie „niemym" (1 lutego 1717). Przez uznanie cara za gwaranta swobód prawosławia rozb

16

K

ir

Według Л. Sulimy-Kamińskiego (//Ыогш Rzeczypospolitej..., s. Kil): „Długotrwała wojna domowa na Litwie zdumiewa rozmiarem dysproporcji pomiędzy rozmiarem poświęceń, mierzonych danin:) krwi i strat materialnych a minimalizmam wprowadzanych zmian". Autor nic bierze pray tym pod uwagę dwulicowej roli króla w zaraniu wojny północnej. ' Choć trzeba przyznać, iż według Л. Derugi Wioli' I Wielki..., s. frl i n.) car lawirował kilka lat, obie­ cując papiestwu unię w Hosji za pomoc przeciwko Szwedom. Jego spektakularne zabójstwo dwóch ba­ zylianów w Polocku w 1705 r. było, moim zdaniem, wyjściem z tej trudnej sytuacji.

Wielkie Księstwo Litewskie w związku federacyjnym z Koroną Polską..,

237

poczęła się era dominacji Rosji, jako potęgi militarnej i gospodarczej. Zwycięzca wojny północnej Piotr I spowodował dalsze osłabienie znaczenia Rzeczypospolitej na wybrzeżu Morza Bałtyckiego. Choć dopiero w 1764 r. uznaliśmy, najpóźniej w Euro­ pie, tytuł imperatora, który nadal sobie Piotr I, to Kurlandia, poprzez narzuconego ks. Johanna Birona, faktycznie podporządkowana była Rosji. Dalsze osłabienie zna­ czenia wielonarodowego państwa potwierdza porozumienie się Rosji, Austro-Węgier i Prus (1732). Rosja i Prusy ponadto mieszały się w sprawy wewnętrzne Rzeczy­ pospolitej, gwarantując dysydentom poszanowanie ich praw. Czarny okres wzajemnych zabójstw w wojnach domowych dopełnia sławny w Europie proces toruń­ ski (1724) i skazanie w majestacie prawa za udział w tumulcie przeciwko katolikom w Toruniu 10 mieszczan wraz z burmistrzem. Narażeni na nietolerancję protestanci 1 prawosławni, również w W. Ks. Litewskim, byli surowo osądzani za nawiązywanie stosunków i szukanie obrony u zaprzysięgłych wrogów Polski . W okresie rozpowszechnienia się w W. Ks. Litewskim folwarku pańszczyźniane­ go, po przeprowadzeniu pomiary włócznej, największej reformy gospodarczej na zie­ miach na wschód od Łaby w okresie nowożytnym, nastąpiło wzbogacenie się arysto­ kracji i ubożenie rzesz szlacheckich. Po zniszczeniach wojen połowy XVII w. miało to wpływ na podniesienie stanu świadomości szlachty i zrównanie jej pozycji i praw z Koroną w 1697 r. Wprowadzono również, zwłaszcza w ekonomiach królewskich, oczynszowanie chłopów, wywołane spadkiem dochodów. Zaczęło się ono już w 1639 r. w ekonomii grodzieńskiej, w 1640 r. w szawelskiej, w 1663 r. w olickiej, w 1670 r. w trockiej. Następnie liczba gospodarstw pańszczyźnianych zmniejszała się także w dobrach magnackich . W czasach po zakończeniu wojen odżywał jednak folwark, podstawa eksportu zboża, lnu i konopi. Nawet miasto Wilno w 1658 r. uzyskało pra­ wo do nabywania dóbr ziemskich. Już około 1730 r. nastąpiła stabilizacja liczby lud­ ności i jej przyrost. W tym okresie w dobrach magnackich - Radziwiłłowie i ich żony, Platerowie i inni - wzorem krajów europejskich rozpoczęto największą w Rzeczypos­ politej produkcję manufakturową: wyrobów szklanych, luster, sukna, lnu, dywanów, broni, powozów itd., zaś w ekonomiach królewskich na Litwie działalność taka rozpo­ częła się za rządów Tyzenhauzą od 1768 r. Około 400 miast w W. Ks. Litewskim w polowie XVII w. - w tym kilkadziesiąt z Wilnem na czele posiadało prawo magde­ burskie -wyludnionych i zniszczonych w obu wojnach straciło na znaczeniu. Zwłasz­ cza że ludność chłopska nadal stanowiła w końcu XVIII w. około S0% ogółu, a szlach­ ta około 8%. Murowane domy Wilna stanowiły około 50% z około 1 tys. w W. Księstwie. W 1717 r. poczta (od polowy XVI w. Wilno-Kraków-Warszawa) zaczęła funkcjonować regularnie na trasie Wilno-Grodno-Warszawa oraz Brześć-Lublin, Wilno-Kowno, Kowno-Kiejdany do Rygi, Wilno-Mińsk-Mohylew '. Według J. Morzego w latach 1667-1673 liczba dymów wynosiła około 266 tys. (ok. 2 min mieszkańców; 6,7 osoby na 1 kur). Przed wojnami w 1654 r. (ok. 300 tys. km") 17

18

1

17

Por. m.in. W. Czapliński, Mity i praicda o historii Polskiej Rzeczypospolitej Szlacheckiej, Spra­ wozdanie Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, t. XVII, 1002, s. 112. J. Ochmański, Historia Litwy..., wyd. 2, s. 170; por. S. Kościalkowski, Z studiów nad dziejami eko­ nomii kmtewskich na Litwie, „Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie 1011-1011", t. 6, s. 222. ' W. .larmolik, h. Postolowicz, Stacja pocztowa w Hnksztelu, „Hialostocczyzna", nr 1/20,1900, s. 0.

1(1

1;

238

Procesy społeczno-kulturalne w Wielkim Księstwie Litewskim...

liczba dymów wynosiła 483 052, z tego 29 198 należało do duchowieństwa katolickie­ go - reszta dymy królewskie i szlacheckie. Było to, licząc po 8 osób na dym, około 3864,5 tys. mieszkańców. Na terenie 5 powiatów z największą gęstością zaludnienia na 1 km (od powiatu upickiego - 20,6 osoby do oszmiańskiego -15,3) dramatycznie zmalała liczba ludności. W latach 1667-1673 gęstość zaludnienia w powiecie upickim zmalała do 12,7 osoby na 1 km , w wileńskim i oszmiańskim dwukrotnie, w orszańskim ponad trzykrotnie. Podobnie było w całym województwie witebskim, średnia 5,3 osoby na 1 km , mścisławskim i orszańskim - średnio 3 osoby na 1 km . Zniszcze­ nia wojenne były również dotkliwe w części centralnej, np. w powiecie lidzkim - 52% ubytku domów, w województwie nowogrodzkim - około 42,5% i na Żmudzi 42%. W wyniku wojen ubyło 50% domów (w dobrach duchowieństwa katolickiego - ok. 60%), na ziemiach koronnych: najwięcej na Mazowszu (ok. 65%), w Prusach Królew­ skich (ok. 60%), na ziemiach krakowskiej i sanockiej (ok. 53%) . Wśród ofiar znajdowali się wywożeni masowo do Rosji chłopi i rzemieślnicy, lud­ ność miast w wyniku ich zdobywania; robiły swoje: głód i zarazy. Najmniej strat przypadało na tak zwane dymy ukryte przed spisem podymnego, więcej zaś następo­ wało wskutej rabunku i agresji przetaczających się frontów. Wielu chłopów zbiegło, aby następnie powracać. Powojenne stanowisko historiografii, odmiennie niż dawniejsze (A. Żabko-Potopowicz czy W. Conze), oceniając straty ludnościowe nie uznaje wojen połowy XVII w. i wojny północnej (1700-1721) za okres stałych dewastacji i regresu. Zwłaszcza D.L. Pochilewicz podkreśla okresy intensywnej odbudowy kraju. Zwracano również uwagę na znaczenie pracy najemnej i czynszu, np. w ekonomiach (S. Kościałkowski), lecz także w dobrach szlacheckich (D.L. Pochilewicz). J. Morzy daje przykłady przedsiębiorczości chłopów we włości kiejdańskiej . Na szybszy, niż by się można było spodziewać, wzrost arealu chłopskiego i zwiększenie inwentarza po wojnach połowy XVII w. zwrócił niedawno uwagę J. Jurkiewicz. Potwierdza on szybkie wzno­ wienie handlu produktami rolniczymi przez Gdańsk i Królewiec, a zwłaszcza istotną dla ziem białoruskich Rygę; wywóz siemienia konopnego i włókna lnianego przez ten port już w latach 80. XVII w. byl na tym samym poziomie, co przed wojnami . Miało też znaczenie zmniejszanie norm pańszczyzny w dobrach radziwiłłowskich w latach 80. XVII w. aż do polowy lat 50. XVIII w. - 250-270 dni z dymu. Z drugiej strony atrakcyjne rynki zbytu w rejonach centralnych W. Księstwa wywołały zjawisko ak­ tywizacji gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej w drugiej polowie XVIII w. Miasta i miasteczka, zwłaszcza położone na drogach wodnych szlaków komunika­ cyjnych, skorzystały z ożywienia gospodarki. Świadczy o tym przykład Szkłowa wy­ ludnionego z powodu zarazy i wywózki ludności, który dzięki swemu położeniu - na szlaku handlowym Wschód-Zachód - oraz z braku komory celnej (prywatna włas­ ność Sieniawskich), a także wskutek danin i czynszów - powiązania chłopów z ryn­ kiem - odrobił swe straty, choć podobnie jak i w innych miastach w powiecie orszań2

2

2

2

20

21

22

2 0

J. Morzy, Kryzys demograficzny..., tab. 9, s. 11(5; tab. 15, s. l.'M; tab. 1(5, s. 1Л5; tab. 20, s. 115; tab. 7-8, s. 113,155-150. Którzy miast odrobku woleli czynsz, inni, czemu zapobiegano, leczyli sie w większe rodziny. Tamże, s. 150-151. ~ J. Jurkiewicz, Powinności włościan w dobrach prywatnych..., s. 191 i n. 21

Wielkie Księstwo Litewskie w związku federacyjnym z Koroną Polską...

239

23

skim, nastąpi! spadek liczby kramów . Urozmaicona lista towarów, w tym wyrobów rzemieślniczych miejscowego pochodzenia, jest typowa, zwraca jednak uwagę nieprzerywanie na dłuższy czas, mimo okresów wojen, wymiany handlowej z kupcami ryskimi i królewieckimi. Konopie i siemię lniane były tak popularne na rynkach za­ chodnich, że kupcy ryscy kredytowali przedstawicieli właściciela dóbr, dzierżawców oraz kupców monopolistów, aby uzyskać pożądane surowce, w tym znany i poszuki­ wany popiół z białoruskich lasów. Zniszczenia wojny północnej dotknęły najbardziej centralną i północną połać W. Ks. Litewskiego. Na Żmudzi np. straty ludności, spowodowane również zarazą w latach 1708-1711, wyniosły około 25% ogółu (w 1667 r. - około 35% ogółu z 390 tys. osób w polowie XVIII w.) . Ponowny wzrost zaludnienia na Litwie, według np. J. Och­ mańskiego, nastąpił „gdzieś po 1730 г., a na dobre od polowy XVIII w." i według kolej­ nego opisu z 1790 г., przekroczył stan z połowy XVII w. Całość zaludnienia W. Księ­ stwa wynosiła około 3200 tys. mieszkańców, Litwy zaś ponad 1300 tys. W. Wielhorski liczbę ludności W. Księstwa szacuje w drugiej połowie XVIII w. na 3850 tys. osób (tyle co J. Morzy w połowie XVII w.), w tym 1500 tys. na Litwie. Litwi­ ni jednak stanowili już tylko 20% ogółu, czyli mniej w porównaniu do połowy XVI w. (ok. 30%). Wówczas to Rusini stanowili około 50-60% ogółu, obcy zaś, w tym najlicz­ niejsi Polacy, potem Żydzi i Tatarzy - około 10% ogółu. Natomiast dwa wieki później, według W. Wielhorskiego, grupa ludności polskiej (pod którą to nazwą należy zrozu­ mieć, według szacunków np. J. Jurkiewicza, ludność napływową polską i przyznającą się do polskości - spolonizowaną) wynosiła około 26% ogółu w W. Ks. Litewskim . Jej podstawowy trzon to ludność szlachecka, szacowana w XVIII w. na około 8-9% ogółu zaludnienia - mniej więcej 400 tys. osób, z której około 90% należało do pol­ skiego kręgu kulturowego. Co do mieszczan, to tylko 75 tys. na około 500 tys. miesz­ kańców 509 miast po pierwszym rozbiorze (w tym 16 większych) można uznać za element wspierający polskość. Z ludności chłopskiej aż około 10% (ośrodkiem przy­ ciągania stał się dwór i parafia), czyli około 400 tys. osób (z 2800 tys. ogółem) uległo, według W. Wielhorskiego, spolszczeniu, ponadto dolicza on około 300 tys. szlachty zaściankowej i 30 tys. chłopów żyjących w jej pobliżu oraz około 30 tys. spolonizowa­ nych Tatarów. Około 110 tys. stanowili chłopi wyznania greckokatolickiego, mówiący po polsku. Grupa mówiąca językiem białoruskim stanowiła około 37%, ży­ dowska 10%, rosyjska 3,5%, łotewska 2,5%, niemiecka 0,8%, karaimska 0,1%. Według kryterium wyznaniowego: unici stanowili 39% ogółu, rzymscy katolicy 38%, Żydzi 10%, prawosławni 6,5%, raskolnicy 4%, protestanci 2%, muzułmanie 1%, Ka­ raimi zaś tylko 5 tys. ludzi. Podział wyznaniowy nie pokrywał się z etnicznym, szcze24

25

20

21

a i

Przed najazdem moskiewskim w mieście było 1220 domów (ok. 8,5 tys. ludności), w 1001 r. - 190 do­ mów, ale już w 1008 - 910 i z ponad tysiąca w 1715 r. znowu 900, i tow czasie wojny północnej. M.B. To­ polska, Szklów i jego ivla w gospodarce Białorusi wschodniej w XVII i XVIII w., „Boczniki Dzie­ jów Społeczno-Gospodarczych", t. XXX, 1909, s. 9. G. Blaszczyk, Żmudź w XVII i XVIII wieku, Poznań 1985, s. 71,80-8-1. .1. Ochmański, Historia Litwy..., s. 109. W. Wielhorski, Stosunki namdawościowc, wyznaniowe, językowe, [w:] Alma Mater Vilneusis, t. 111, cykl wykładów, Londyn 195:1, s. lilii n. Л. Jurkiewicz, Osadnictwopolskie w Wielkim Księstwie Litewskim iv świetle, badań historycznych, „Acla Baltico-Slavica", XXII, s. 251, szacuje Polaków w 1772 r. tylko na około Ю'д..

240

Procesy społeczno-kulturalne w Wielkim Księstwie Litewskim...

golnie urozmaicona pod tym względem była grupa rzymskokatolicka, najmniej Żydzi, tradycyjnie skupieni w swoim środowisku, pomimo ich ważnej i docenionej przez kontrahentów (elity i zamożne mieszczaństwo) roli ekonomicznej . Mieli oni prawo przechodzenia w szeregi szlachty od początku XVII w., o docenianiu zaś przez nich uzyskanych praw i przywilejów w Rzeczypospolitej świadczy organizowanie oporu przeciw armii rosyjskiej w latach 1654-1655 . Znamienne były dane dotyczące zmniejszenia się żywiołu litewskiego. Według J. Ochmańskiego kiedyś silny, ciągle się cofał od XIV w., a po zniszczeniach wojen­ nych w XVII i w początku XVIII w. uległ ograniczeniu na rzecz osadnictwa słowiań­ skiego, głównie białoruskiego. W 1737 r. według J. Jaroszewicza miano zaprzestać kazań w języku litewskim w Wilnie u św. Jana. O zmniejszeniu się obszaru litewskie­ go świadczy powstanie sieci szkół polskojęzycznych - dzieło Komisji Edukacji Naro­ dowej, znanego w Europie Uniwersytetu Wileńskiego, powstanie wielu prac nauko­ wych, popularnonaukowych i literackich w języku polskim w pierwszej połowie XIX w. W czasach zaboru rosyjskiego polonizowali się chłopi litewscy w okolicach Wilna, według dawnych zwyczajów i obowiązku znajomości języka kulturalnego swojego państwa. Cechą charakterystyczną procesów kulturowych w okresie baroku do początków oświecenia było rozpowszechnianie się wśród elity rządzącej postaw dwu- i trójkulturowych, widoczne już w końcu XVI w.: „Gente Rutheus, natione Polonus". W okresie przedrozbiorowym poczucie dwuszczeblowej, a w przypadku obywa­ teli Inflant oraz innych przybyszy z ob­ cych krajów - trójszczeblowej świado­ mości etnicznej, według J. Bardacha, było powszechne. To mogłoby tłuma­ czyć zgodę Litwinów na ujednolicenie państwa i umocnienie polsko-litewskiej więzi państwowej w Konstytucji 3 maja 1791 г., choć nadal obowiązywała nazwa Wielkie Księstwo Litewskie i Rzeczpo­ spolita Obojga Narodów i choć uchwalo­ no, na prośbę posłów litewsko-białoruskich, Zaręczenie Obojga Narodów z 22 X 1791 г., o rozdzielności urzędów, sądów i prawa. III Statut Litewski w Rosji carskiej został zniesiony dopie­ L ro w 1840 r. III Statut Litewski cyrylicą, wydany Joachim Chreptowicz, działacz Kow Wilnie u Kuźmy Mamonicza w 1588 r. j j j Edukacji Narodowej, w kronice 27

23

m

2 7

-

4

s

Jak np. w Wilnie, Mińsku, Pińsku, Witebsku, Mohylewie, Grodnie. W Szklowie np. w końcu XVII w. ich liczba zwiększyła sie do około 1,5% ogółu, w latach zaś 1810. do 10%. M.I1. Topolska, Szklóic..., s. lit, 11. Co potwierdza m.in. Maciej Vorbek-Lcttow (Skarbnica pamięci..., s. 102), lekarz Władysława IV i mieszczanin wileński, pisząc o chorągwi (HiO osób) żydowskiej.

Wielkie Księstwo Litewskie w związku federacyjnym z Koroną Polską..,

241

rodu dal przykłady przez wieki wykształconej postawy patriotycznej oraz przy­ wiązania do swej „małej ojczyzny". Przypominał np. skargę Jadwigi Chreptowicz (XVI w.) na męża jej córki Zofii - Jana Oborskiego, iż jako obywatel Mazowsza „uwiódł obywatelkę litewską". Kolejni przedstawiciele ruskiego i spolonizowanego rodu od początku XVII w. studiowali na Akademii Wileńskiej; w XVIII w. kształcili się również w Nowogródku, Braniewie i Nieświeżu . Podobnie spolonizował się według S. Kościalkowskiego, po przybyciu z Inflant, ród Tyzenhauzów w XVII w. Takie postawy prezentowała nawet część mieszczaństwa, i to w odległym ruskim mieście Mohylewie, gdzie kronika w XVIII w. byla napisana w języku polskim . W całym XVII w. licznie występują w księgach miast polskie zapisy, testamenty itp. Tak samo było w życiu cerkiewnym. Proces był samorzutny - tak jak i wśród wy­ znawców Kościoła greckokatolickiego, tych zwłaszcza, którzy pobierali nauki w języ­ ku polskim i mieli kapłanów wykształconych w bazyliańskich szkołach. Nie można więc przypisywać zbyt dużej roli, zwłaszcza na wschodnich obszarach W. Księstwa, przybyszom z ziem Korony. Ich liczba w W. Ks. Litewskim w drugiej połowie XVII w. i początku XVIII w. nadal była pokaźna wśród protestantów i ludzi pióra, choć mniejsza niż w końcu XVI i na początku XVII w. Protestanci, o czym świadczą ich li­ sty, pamiętniki, publikacje, protokoły Jednoty Litewskiej, używali w tym okresie prawie wyłącznie języka pol­ skiego, choć znali łacinę, w przypadku zaś przybyszy ze Śląska, Prus, Inflant, Szkocji, Skandynawii czy ziem niemiec­ kich, również swoje rodzinne języki. Sil­ niejsza niż w Koronie była pozycja prę­ żnie działających na Żmudzi i na Litwie zborów litewskich oraz protestanckich, co było tradycją od czasu wpisania za­ sad tolerancji dla „rozróżnionych w wie­ rze" w konfederacji warszawskiej z 1573 r. do Statutu Litewskiego unieważnio­ nego dopiero w 1840 r. Pokrzywdzeni przez katolików protestanci co prawda Kańa tytułowa Kniga Nobaznistos, latami, ale jednak mogli dochodzić spra­ wydanej w języku litewskim (ok, 2 tys. wiedliwości przed sądami, w wypadku egzemplarzy w 5 częściach do służby zajazdów, tumultów i doznanych krzywd zborowej - Kicjdany 1653) 23

30

Pamiętnik rodu Litaworów Chrcptowiczów od początku do 1795 г., Biblioteka Kórnicka, rkp. 1308. Por. Л. Marzeljuk, Mentalnośćymdzkogo nasiclnictwa Białorusi w XVI-XVIII st. (na mate­ riałach Mayiljowa), „Nasz Kadawod", kn. 7, Grodna liKKi, s. 237-238; S. Alexandrowicz, Rola miast i miasteczek w przemianach kultumlnych i językowych na ziemiach białoruskich wXVI-XVUI w., tamże, s. 215-217.

242

Procesy spoleczno-kulturalne w Wielkim Księstwie Litewskim...

osobistych. Ludność mieszczańską i chłopską wyznań reformowanych chronili właściciele dóbr: Radziwiłłowie, Grużewscy, Platerowie, Chrapowiccy. Znaczna była rola dysydentów w wojsku litewskim. Np. w konfederacji tarnogrodzkiej uderza żądanie, aby liczba oficerów dysydentów nie przekraczała liczby katolików . Przed zmianą zasad ogólnie szanowanej tolerancji w 1717 г., przywróconej w 1764 г., nawet wobec zakazu zawierania małżeństw mieszanych oraz nauczania dzieci katolickich przez heretyków, sytuacja dysydentów była nadal dobra na oma­ wianych ziemiach. Ważną cezurę stanowił 1669 г., kiedy sejm uchwalił, iż na tronie nie może zasiąść żaden innowierca. Kolejno ograniczano rolę Trybunału w rozsądza­ niu sporów wyznaniowych, zakazywano odprawiania nabożeństw „heretyckich" na dworze, na sejmach itd. od 1668 r. W tymże roku ostatecznie wykluczono arian spod ochrony prawa oraz wydano zakaz porzucania wyznania rzymskokatolickiego. A jed­ nak, co potwierdzają znawcy przedmiotu: W. Kriegseisen, J. Tazbir, M. Kosman, S. Tworek, położenie różnowierców było u nas o wiele lepsze niż w krajach zachod­ nich, a solidarność współwyznawców w W. Ks. Litewskim widoczniejsza niż na zie­ miach Korony. W 1730 r. w Rzeczpospolitej na 210 znaczących rodzin szlacheckich protestanckich około 65% przypadało na W. Ks. Litewskie. Udawało się im dbać o zbory i współwyznawców, a także, co budziło i budzi sprzeciw historiografii narodo­ wej, żądać pomocy Prus i Rosji dla ochrony obowiązujących praw. Warto przy tym zwrócić uwagę, że pomoc dla protestantów szła również w początku XVIII w. z Holan­ dii i Wielkiej Brytanii . Ludność wyznania greckokatolickiego, pomimo okresów poniżenia w czasie wo­ jen, utrzymała pozycję czynnika cywilizacyjnego w duchu zachodnim. Wielkie refor­ my Kościoła unickiego w 1720 r. oddaliły obrządek unicki od prawosławia i zbliżyły go do katolicyzmu rzymskiego. Znaczne zmniejszenie się w XVIII w. liczby wyznaw­ ców Kościoła greckiego prawosławnego na rzecz wyznania unickiego było wypad­ kową przemian politycznych - obejmowania władzy nad tym Kościołem przez Rosję - j a k i przemian w Kościele unickim na rzecz kultury polskiej i zachodniej. Kościół ten byl również otwarty na wyznawców nieznających języka polskiego i dlatego naj­ większe sukcesy odnosił na Ukrainie. U progu XVIII w. hierarchia prawosławna ograniczała się do jednego już tylko biskupa moskiewsko-mohylewskiego. Jednak wyznanie greckokatolickie na ziemiach ukraińskich po trzecim rozbiorze okazało się bardziej nietrwałe, ze względu na krótszą niż w W. Ks. Litewskim tradycję i mało znaczną podstawę społeczną - tylko chłopską. W W. Księstwie na rozkaz Katarzy­ ny II z 1794 r. unię porzuciło 180 tys. wyznawców, na Ukrainie zaś około 1300 tys. ' Bliskość protestanckich Prus, Kurlandii, szwedzkich Inflant, prawosławnej Ro­ sji i Kozaków, muzułmańskich Tatarów i Turcji, przebywanie cudzoziemskich, prote­ stanckich wojsk i wojskowych utrudniały sytuację Kościoła katolickiego. Domi31

32

1

31

3

J.A. Gicrowki,OpisunicuKcd(Wccntralnychpi~cz konfederatów tarnogrodzkic^^ we Rzeczypospolitej XVII-XVIII w., Warszawa 19(35, s. 201. - Por. W. Kriegseisen, Podróże i projekty pastora Bogusiami Jelitko Kopicjcwiczu. Ludzie, kon­ takty, kultura XVI-XVIII, [w:] Prace ojiarowane prof. Marii Boguckiej pod. red. J. Koweckiego i J. Tazbira, Warszawa 1997, s. 217. Por. W. Wielhorski, Czynniki kształtujące świadomośćmnvdowij na ziemiach wschodnich Rze­ czypospolitej przedrozbiorowej, X Rocznik Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie, 1959-1900, Londyn, s. -10.

3 3

Wielkie Księstwo Litewskie w związku federacyjnym z Koroną Polską...

243

nująca pozycja katolicyzmu wyrastała jednak z tego położenia - oblężonej twierdzy - poprzez wzrost liczby kole­ giów jezuickich i uchwal sejmowych, chroniących katolików, zwłaszcza pełniących urzędy państwowe i ziem­ skie. Ziemie W. Księstwa w XVII-XIX w. stanowiły modelowy przykład prze­ chodzenia wielu rodzin ruskich, np. Kirkorów, Chreptowiczów, Białlozorów i innych, na katolicyzm z protestanty­ zmu i rdzennego prawosławia. Rodziny te nie czyniły ze względu na polonizację Kościoła greckokatolickiego wyjątku pomiędzy obrządkami Kościoła unickie­ go a katolickiego . Katolicyzm stal się jednym z istotnych czynników, które składały się na wspólny dla szlachty Ko­ rony i W. Ks. Litewskiego ideał sarma­ tyzmu. Katolicyzm baroku nasycał ten ideał oznakami religijności, kultu świę­ tych, obrazów Matki Boskiej - wspólnej patronki, a zwłaszcza misji dziejowej •••iikVt^L w obronie cywilizacji zachodniej, utoż­ samianej z Kościołem rzymskokatolic­ •»V/ kim, przed naporem obcych wyznań na obrzeża Europy ". Ujednolicenie war­ Korony obrazu MB Świętomichalskiej stwy szlacheckiej poprzez zatwierdze­ (XVIII w.) z kościoła św. Michała го Wilnie nie swobód wyróżniających ją w pań­ stwie wielonarodowym, również za sprawą polonizacji, wpływało na umocnienie niechęci do obcych. Byli nimi pra­ wosławni chrześcijanie, muzułmanie, zaczęli się nimi stawać gościnnie przyjmowani przyjezdni, wyznawcy chrześcijańskiego judaizmu - Żydzi. Postawy sarmackie umacniały też wojny, toczone przecież z obcymi. Ustrój społeczno-gospodarczy stał się również czynnikiem zamykania się stanu szlacheckiego, zawężania ram kultury i literatury. To zaś z kolei także zwiększało atrakcyjność uprzywilejowanego grona dla aktywnych plebejuszów. 34

i.

v r - - ' ' > -

3

" M

\\n\KirkomwicIMcwscĮi,o\nw.S.K^^ Istotne było przekonanie, iż prawdziwym Sarmatą może hyc w gruncie rzeczy tylko rzymski katolik. Rzymskokatolicka wiara zaś coraz bardziej zespalała sio z wolnością i ojczyzną w sw.ętą dla każdego Sarmaty triadę. Por. Л. Maciejewski, Oświecane pohkw..., s. 81.

2. ROLA CZYNNIKÓW KULTUROWYCH W PRZEMIANACH ŚWIADOMOŚCI POLITYCZNEJ I SPOŁECZNEJ WIELONARODOWEGO SPOŁECZEŃSTWA 2.1. KOŚCIÓŁ KATOLICKI - NAJTRWALSZY CZYNNIK PRZEMIAN KULTUROWYCH Po wojnach polowy XVII w. Kościół i jego wyznawcy zyskali w Rzeczypospolitej znaczenie fundamentalne. Patronką Polski stała się Matka Boska Częstochowska, symbol pokonania najeźdźców - Szwedów, na Litwie zaś słynęła cudami w czasie północnej wojny z lutrami szwedzkimi i „schyzmatykami" Rosjanami Matka Boska Ostrobramska. Religia w czasach słabego poczucia bezpieczeństwa, także z powodu walk o wpływy i władzę elit magnackich, stała się szybko - za sprawą rosnącej liczby szkół jezuickich, wzrostu liczby kościołów i klasztorów, fundowanych również przez szlachtę średnią - ostoją swojskości i wyznacznikiem patriotyzmu. Rosło znaczenie błogosławionych, związanych z traumatycznymi przeżyciami wojen kozackich (An­ drzej Bobola) i tradycją miejscową. Poczucie zagrożenia, na jakie w czasie wojen narażeni byli przedstawiciele Stoli­ cy Apostolskiej, w obliczu wzrostu znaczenia prawosławia i protestantów, miało wpływ na postępowanie Kościoła katolickiego. Starał się on o wyplenienie herezji i zmniejszanie liczby wyznawców prawosławia, nawet kosztem wzmacniania siły Ko­ ścioła unickiego. Wprawdzie w 1718 r. na dobre zakazano budowy świątyń niekatolic­ kich, to jednak już od usunięcia arian wyrokiem sejmowym z 1658 r. do sławnej spra­ wy toruńskiej z 1724 r. znaczące były przejawy nietolerancji. Nie tak drastyczne, jak podczas tumultów w Krakowie (1686) i w Wilnie (1634), zajście skierowane przeciw katolikom zakończyło się wyrokiem skazującym na śmierć burmistrza i rajców Toru­ nia, czyli przypomnieniem „urbi et orbi, o tym, że katolicyzm jest religią nadrzędną w całym państwie" ". Kwestie dotyczące tolerancji stały się jedną z przyczyn utraty niezależności państwa, nim jego całkowite unicestwienie przez sąsiadów stało się faktem. Kościół katolicki umocnił się na naszych ziemiach głównie za sprawą działalności misyjnej, pedagogicznej i naukowej jezuitów, którzy potrafili dostosować obowiązu­ jący w katolicyzmie program nauczania do nowoczesnych wzorców europejskich. To, co się nie udawało przez wieki - przyłączenie części wiernych z Kościoła wschodniego 3

3,1

Л. Sulima-Kamiński, llitforia...,

s. 170.

Rola czynników kulturowych w przemianach świadomości politycznej...

245

do Kościoła zachodniego, miało miejsce na naszych ziemiach w unii obu Kościołów w Brześciu w 1596 r. Proces ten zamyka przejście na unię w latach 1692-1702 biskup­ stwa przemyskiego, lwowskiego i łuckiego. W W. Księstwie zaś już tylko władyctwo w Mohylewie, poddane patriarchatowi w Moskwie, opiekowało się prawosławnymi. Sądząc z uporu, z jakim Kościół katolicki przeciwdziałał nadaniu choć części prawpolitycznych biskupom greckokatolickim i gdyby nie pozyskanie mieszczan i chłopów, jeszcze w drugiej połowie XVII w. sukces ten miałby większe znaczenie w Rzymie niż na ziemiach Europy Środkowowschodniej. Pod względem pozycji swej hierarchii katolickiej W. Księstwo nie było samo­ dzielne. Arcybiskupstwo wileńskie należało przez wieki do metropolii gnieźnień­ skiej. W stosunku do Kościoła unickiego wśród hierarchii katolickiej nadal panowała pełna nieufność do „braci Rusinów", mimo zrównywania obu Kościołów przez bulle papieskie. Jedna z bulli Benedykta XIV (1742) ustalała stan faktyczny, pozwalający na podporządkowanie hierarchii katolickiej Cerkwi unickiej. Według historyka jezu­ itów S. Zaleskiego, powołującego się na opinie anonimowych konsultantów, biskupi katoliccy niechętnie traktowali „dualizm" polityczny i społeczny Korony i W. Księ­ stwa. Litwini jednak byli rzymskimi katolikami, a protestanci - synowie Zachodu stopnieli do niewielkiej liczby. Natomiast Ruś i Cerkiew grecka z odrębną hierar­ chią, narodowością i starszą od Polski kulturą - to wprowadzenie nowego żywiołu do reprezentacji krajowej, to „Wschód zasiadający obok Zachodu w radzie Korony". Argument tak dosadny obudził wątpliwości samego S. Zaleskiego. Skoro hierarchia katolicka uważała unitów, a nawet kler unicki za zbyt ciemny, to dlaczego nie godziła się na ich prawa polityczne? Z drugiej strony kler katolicki nie byl pewny swej pierwszej pozycji ze względu na popieraną przez papiestwo dążność do niepłacenia im i nieoddawania dochodów od ludności wyznania unickiego. Wieczne skargi i odwoływania dotyczyły samej zasady opłat. W XVII i XVIII w. bez wątpienia sytuacja Kościoła katolickiego w W. Ks. Litew­ skim umocniła się pomimo - a może właśnie wskutek - zmniejszania się obszaru pań­ stwa. Z drugiej strony, powstanie i umocnienie się Kościoła unickiego traktowane było jako droga do ekspansji Kościoła zachodniego na wschód. Kwestie wyznaniowe stały się pierwszoplanowe w polityce Rzeczypospolitej i Rosji już od początku XVII w. Po osłabieniu pozycji Kościoła unickiego w czasie wojen polowy XVII w. szybkim postępom katolicyzmu towarzyszył wzrost liczby zakonów, zwłaszcza popularności jezuitów i ich kolegiów pośród nie tylko reprezentantów elit, ale mieszczaństwa oraz chłopów. Na tych wieloetnicznych misyjnych ziemiach Kościół zawdzięczał jezuitom rozkrzewienie wiary głównie poprzez rozpowszechnianie szkolnictwa, odpowiada­ jącego przemianom świadomości człowieka renesansu i baroku, unarodowienie kul­ tu, wprowadzenie widowisk parateatralnych i obchodów świątecznych na ulice i pla­ ce, budowę wielu wspaniałych, barokowych świątyń, ale przede wszystkim poprzez pozyskiwanie wyznawców w ich języku ojczystym w wydawnictwach i kazaniach, począwszy od tłumaczenia na język litewski Postylli Jakuba Wujka (Wilno 1599). Kazania dla miejscowej ludności wygłaszano w kościele św. Jana w Wilnie, sądząc jednak z działalności poza Wilnem 28 jezuitów pochodzenia litewskiego, kaznodzie37

117

S. Zaleski, ./r:iłi'ri...,t. 111,ez. 11, s. :i~>.

246

Procesy społeczno-kulturalne w Wielkim Księstwie Litewskim...

P V N K T Y K A Z A N ob Slbwcmu Ą bo 9Pofhi/ ijtaćAm itzjkicm, zwjttumi. cieniem niTolsiic i P R Z E Z KLITKI K O N 1 T A N T C C O SZ T K V f D A /

THEOLPGA SOTIETATIS IESV/

II m

SI щ.

W

W I L N I E

W Drukarni A k a d e m i c y Soeietatis

ЩЩ

l£SV*|Js

ROKU M. ОС. X X I X

_

ШШ

m&šxs®£

jów z lat 1664-1737, takie kazania mogły mieć miejsce i w innych kolegiach na ziemiach etnicznie litewskich: w Kro­ żach, Zodziszkach, Ilłukszcie, Poszawszu. Zaprzestanie kazań w języku litew­ skim w 1737 r. w Wilnie nie musiało oznaczać ich kresu . Trudno orzec, jaki wpływ na to miał poruszony przez M. Kosmana problem przymusu wyzna­ niowego w dobrach katolików czy konwertytów, nie różniący się od przymu­ szania chłopów do przybywania na msze niedzielne przez protestantów. Za przy­ kładem protestanckich władz Jednoty i jej świeckich patronów - właścicieli dóbr, którzy dbali o język rodzimy na­ bożeństw, na pewno szli miejscowi pro­ boszczowie . Świadczy o tym również kilkanaście wydań (od 1616 r.) agend, czyli rytuałów - sprawowania sakra38

39

Konstanty Szyrwid, Punkty kazań... (w języku lUeioskim i polskim), Wilno

1629, Drukarnia Akademicka SJ. Następne h unjdania do końca XVIII w.

m

w

e

n

t

И о г

ó

w

ś w

-

1

innych

obrzędów,

с п

У formuły widniały w języku polskim, litewskim, niemieckim i łotew­ skim. Nadal jednak w okresie baroku można było napotkać na ślady pogaństwa, na co wskazują tradycje udokumentowane w XIX w., jak np. drzewa umajone wieńcami i kwiatami we wsi ze starodawnym kościołem katolickim w Koltynianacłi °. Znawcy przedmiotu zgodnie stwierdzają większe rozprzestrzenienie się protestantyzmu na Żmudzi z powodu tych zjawisk niż na Litwie. Miało to też większy wpływ, według M. Kosmana, na specyficzny charakter wierzeń na Litwie i Żmudzi. Otaczano czcią takich świętych, którzy przejęli funkcje bóstw pogańskich, np. Gabia - bogini ogni­ ska domowego - byla utożsamiana ze św. Agatą, broniącą od ognia; odprawiano sta­ rodawne obrzędy, jak słynne „dziady". Zjawiska synkretyzmu, podobne jak na no­ wych terenach misyjnych w innych częściach świata, polegały również nie tylko na utrzymywaniu dawnych obrzędów, ale i dostosowaniu się Kościoła do dawnych ter­ minów uroczystości pogańskich, takich jak Dzień Zaduszny. Podobnym przejawem stały się zwyczaje stawiania niezliczonych ludowych kapliczek na miejscach dawm

Tc wątpliwości zgłosił już sumienny badacz tych kwestii. For. J. Fijalek, Kościół rzymskokatolic­ ki...^. 309-311. M. Kosman, Drogi zaniku pogaństwa..., s. 232. *> Król Stanisław August Poniatowski nakazywał usuwać, choć już nieliczne „bałwany", Jozafat Karp w liście pasterskim z 1737 r. nadmieniał o reliktach pogaństwa, tamże, s. 210. W 1070 r. UIryk Verdun, poseł kandydata francuskiego do tronu polskiego, wspominał o poganach w puszczach litewskich „ubó­ stwiających drzewa i kamienie". 1'am icluiki Ulryka Verdun, [w: J Cudzoziemcy w Polsce, 1.1, s. 290. Według L. Piechnika (Akadem ia wileńska..., t. 3, s. 171-17Ó) wielu jezuitów napotykało takie ślady w swej pracy misyjnej w XVII i XVIII w.

3 J

Rola czynników kulturowych w przemianach świadomości politycznej...

247

nych świętych drzew, kamieni czy wzgórz („góra Biruty") czy stawianie niezliczo­ nych ilości krzyży w pobliżu świętej, uzdrawiającej wody i na wzgórzach. Według opinii samych jezuitów, wpływy pogańskie dzięki niedocenionemu do dziś oddziaływaniu misji jezuickich znacznie zmalały, jak również wzrosła liczba na­ wróceń Żydów i Mahometan. Takie nawrócenia były szczególnie spektakularne, kie­ dy kazania były porywające, a oprawa misji uroczysta. Na liczby nawróceń miały też wpływ wypadki wojenne. Np. w 1705 r. w okolicach Wilna nawróciło się kilku mo­ skiewskich oficerów, 9 protestantów i 8 prawosławnych - Rusinów; w 1706 r. - 3 pro­ testantów, 13 prawosławnych i 10 mahometan . Innym zagadnieniem było znaczne umocnienie się od końca XVI w. Kościoła ka­ tolickiego na peryferiach rusko-litewskich państwa. Katolicyzm na Litwie etnicznej, według J. Jakubowskiego (1928) i J. Ochmańskiego (1981), na terenie zaś powiatu braslawskiego według O. Hedemanna (1930), był powiązany z litewską granicą et­ niczną, szczególnie istotną na jej krańcach. Taki był powiat brasławski, podzielony na zachodnią część katolicką, wschodnią zaś unicką - przekształconą z części pra­ wosławnej. W XVIII w. ponadto zachodnia część powiatu była bardziej zaludniona liczba ludności katolickiej wynosiła około 55% ogółu ludności całego powiatu. Kryte­ rium wyznaniowe uzupełniają badania litewskich językoznawców (S. Tarvydas) nad pokrywaniem się obszaru parafii katolickich z zasięgiem języka litewskiego - danych toponomastycznych świadczących o rozprzestrzenieniu się nazw miejscowych po­ chodzenia litewskiego. Przyjęta teza o takim właśnie zasięgu Kościoła katolickiego na Wileńszczyźnie w końcu XVIII w. powinna - ale tak nie było wskutek katolicyzacji Białorusinów na jej południowo-wschodnich krańcach - odpowiadać zasięgowi języka litewskiego w XIX w. Podział na diecezje ustalił się w pierwszej połowie XVII w. - ostatnia w 1636 r. zo­ stała utworzona diecezja smoleńska i wcześniej (1582) - inflancka. Pierwszą i najwię­ kszą diecezją, liczącą około 230 tys. km , była wileńska, największa w Europie, zale­ żna od metropolii gnieźnieńskiej, co rodziło konflikty. Tym bardziej, że utworzona w 1405 r. diecezja kijowska byla przyłączona do samodzielnej metropolii lwowskiej. Badania W. Mullera, uzupełnione ostatnio przez S. Litaka, wskazują, iż w XVIII w. 7 diecezji należało do metropolii lwowskiej, 10 do gnieźnieńskiej (w tym wileńska, żmudzka, smoleńska, inflancka należały do W. Ks. Litewskiego, do Stolicy Apostol­ skiej należały diecezje warmińska oraz wrocławska). W odróżnieniu więc od Ko­ ścioła unickiego, diecezje katolickie nie pokrywały się z granicami etnicznymi, a tak­ że państwowymi. Według J. Ochmańskiego w 1744 r. w samej diecezji wileńskiej istniało 425 parafii (w tym 13 filii), a 566 cerkwi unickich w latach 1748-1749. W 1790 r. natomiast w całym W. Księstwie było już 435 kościołów rzymskokatolickich, 1182 cerkwie unic­ kie, 146 dyzunickich i 33 zbory' . Im bardziej się cofamy w czasie, tym bardziej dane są niekompletne, jak np. w rejestrze podymnego województwa wileńskiego z 1690 г., który ze względu na ukrywanie stanu faktycznego, by nie płacić podatków, jest 41

42

2

1

" Tamże, t. U, s. 17Й-170. 1'or. O. lledemann, Historia powiatu..., s. IS; J. Ochmański, Litewska (pvnwa etnwzua na wscho­ dzie od epoki plemiennej do XIV w., Poznań 1JIS1, s. -U. " Tamże, s. i i K

248

Procesy społeczno-kulturalne w Wielkim Księstwie Litewskim... 44

źródłem zawodnym. Wylicza on tylko około 150 parafii . Według J. Morzego przed kataklizmem wojen moskiewsko-kozackich i szwedzkich w połowie XVII w. znajdo­ wało się około 520 kościołów katolickich i aż 1300 prawosławnych i unickich. Po woj­ nach w latach 1667-1673 na terenie 21 powiatów W. Księstwa duchowieństwo kato­ lickie nadal posiadało około 12 tys. domów (ok. 4,5% ogółu - ubytek 1,5% w porównaniu do 1650 r.) \ Najgęstszą sieć kościołów parafialnych, ale dopiero w połowie XVIII w., i to na terenach ruskich, miały np. dekanaty: Orsza - 25, Połock - 16, Mińsk - 1 8 , dla porównania Kupiszki - 24, Wilno - 20, Grodno - 23, Braslaw 21, Kowno - 20. W diecezji żmudzkiej tylko dekanat w Worniach miał 17 parafii". W połowie XVII w. na Litwie i Rusi znajdowały się 354 kościoły parafialne i wiele kaplic oraz 93 klasztory, w tym 12 jezuickich, 7 karmelickich, 2 benedyktynów, 19 do­ minikanów, 14 franciszkanów i innych . Na wschodnich rubieżach nie było unickiego zakonu bazylianów (w Połocku, Mo­ hylewie i Mścisławiu). Nie było go również w Kownie, Nieświeżu, Pińsku, Słonimiu, Zasławiu, co oznaczało brak wyznawców prawosławia i potem unii, za to były zakony katolickie w Orszy, Witebsku, Mohylewie, Połocku. Według S. Litakaw 1772 r. w Rzeczypospolitej było 4705 parafii. W W. Księstwie znalazły się natomiast 632 parafie i 36 dekanatów . Cerkwi unickich było około 9340, najwięcej na ziemiach ruskich Korony, gdzie jedna parafia łacińska przypadała na kilka, na wschodzie zaś na kilkadziesiąt parafii unickich. Na ziemiach W. Księstwa parafie katolickie były skupione na gęsto zaludnionych obszarach, unickie, odwrot­ nie niż tam, były zatem niejednokrotnie kilka razy większe . Jeśli jednak średnia wielkość parafii na ziemiach etnicznie polskich, odwiecznie schrystianizowanych, nie przekraczała około 80 km , to w W. Księstwie ulegała wahaniom od 252 km w diece­ zji żmudzkiej, 527 km - w wileńskiej, do 4700 km w smoleńskiej . Jeśli wziąć pod uwagę typowe dla W. Ks. Litewskiego kościoły filialne: 3 w smoleńskiej, 192 w wileń­ skiej, 44 w inflanckiej, 115 w żmudzkiej, wskaźniki te zmniejszą się znacznie: w die­ cezji wileńskiej - 364 km , żmudzkiej -117 km , smoleńskiej - 2350 km i inflanckiej 542 km . Inne różnice dotyczą charakterystycznej tylko dla obszarów W. Księstwa, gdyż nie Korony, przewagi parafii miejskich nad wiejskimi - wszystkie 3 w smoleń­ skiej, 387 na 429 w wileńskiej i 81 na 100 na Żmudzi. Czyż nie oznacza to rezygnacji Kościoła katolickiego z trudnych dla duchowieństwa warunków pracy duszpaster­ skiej na terenach wiejskich i umocnienia się w bardziej efektywnych pod każdym względem miastach i miasteczkach? Były to przecież przeważnie ośrodki dóbr katoli­ ków magnatów i szlachty. Charakterystycznym zjawiskiem, nie podkreślanym przez historyków Kościoła rzymskokatolickiego, byl jego dynamiczny rozwój w W. Księstwie w XVI-XVIII w. 4

47

48

49

2

2

2

2

2

2

50

2

2

41

Metryka litewska..., 1090, s. 25-281. .1. Morzy, Kryzys demograficzny, s. 97-!)!), tab. 2(i (s. 158), tab. 52 (s. 209). Według Л. Kurczewskiego (Biskupstwo wileńskie..., s. 178) .synod z 1009 r. podaje 110 parafii. S. Litak, Kościół łaciński..., s. 12.1-125. Relatio 1G">1 Relationcs...,[\v:]Slatusdioecesium iu MayueDiicatu Lituauiae,i. l.wyd.I'.Rabi­ kauskas, Roniąc 1971, s. 80,91. S. Litak, Kościół łaciński, s. 12. « L. Bieńkowski, Organizacja..., s. 1007-1008, !):J0-980. " S. Litak, Kościół łaciński..., s. 15. 45

44

17

44

!

Rola czynników kulturowych w przemianach świadomości politycznej...

W p o g n a n i u do polowy XVI w. - 256 kościołów parafialnych - nastąpiło ich podwojenie. Było to zasługą w dużej mierze patronatu szlacheckiego. Np. pokaźne kościoły na Żmudzi wznosiły takie rodziny, jak Kierdejowie po 1662 r. w Żoginiach. Dziełem kilku rodzin był kościół murowany w Cytowianach z dwiema wieżami pokrytymi blachą i „z bijącym godziny zegaiem • Uwi docznilsięrowniez.bardziejnizwIW

249

£(fjk

Ė

1

'i

1 1

V

1

Kościół Bernardynów

w Mińsku

(Щ2-1687) fundacji

Aleksandra

me, wysiłek duchowieństwa, me tylko shiszku Od 1866 r. prawosławny sobór biskupów. Np. proboszcz parafii w Hruzdowie z pomocą parafian wybudował nowy drewniany kościół na fundamentach sta­ rego, fundacji Andrzeja Sakowicza . Patronat szlachecki i duchowieństwa odgrywał decydującą rolę w sprawach beneficjów i znaczenia parafii, a także byl istotniejszy niż w parafiach obrządku greckokatolickiego. Inną cechą charakterystyczną w po­ równaniu do Korony byl, jako przejaw synkretyzmu, większy wpływ bractw kościel­ nych, wzorowanych na bractwach prawosławnych. Wspominają o'ich roli autorzy testamentów wpisywanych głównie w języku polskim np. do akt drujskiej magdeburgii. Na bractwo św. Antoniego w Dziśnie niejaki Spirydowicz (mieszczanin) dał 200 zł, Józef Korsak zaś pozostawił Bractwu NM. Panny w Głębokim, „(...) aby się rozmnażało (...)", a ściślej oo. karmelitom, dwie majętności za 140 tys. zl . Umocnił się również patronat zakonów, w tym jezuitów, franciszkanów, dominikanów, misjo­ narzy. Patronat duchowieństwa przeważał w diecezji inflanckiej i w porównaniu do Korony byl znaczniejszy w diecezji wileńskiej (34% ogółu parafii) i jeszcze wyższy w diecezji żmudzkiej (ок. 41%) . Badacze dziejów Kościoła katolickiego nie podkreślają tej specyfiki, jak również najszybszego w Rzeczypospolitej wzrostu sieci klasztorów na ziemiach W. Ks. Li­ tewskiego. Według J. Kloczowskiego w 1751 r. w W. Ks. Litewskim było 225 męskich zakonów katolickich i w 1773 r. 250. S. Litak wskazuje na obecność 231 domów w die­ cezji wileńskiej, 19 w żmudzkiej oraz żeńskich odpowiednio: 40 i 3*'. Autorzy ci, pod­ kreślając, iż było to około 20% wszystkich domów zakonnych w Rzeczypospolitej, ze względu na przynależność W. Księstwa do metropolii gnieźnieńskiej, nie zauważają fenomenu kulturowego, jakim stal się w większym stopniu niż sieć parafialna wzrost liczby klasztorów na omawianym terenie od początku XVI w., jeżeli wziąć pod uwa­ gę, iż w W. Ks. Litewskim w 1500 r. było icli 14. W 1772 r. w samym Wilnie były 22 klasztory, należące do 13 reguł zakonnych. Było to 3-krotnie więcej niż w 1600 r. Najliczniejsi również w Wilnie byli franciszka­ nie i dominikanie, najstarsi na misyjnych terenach Litwy i Rusi, pełniący także obo52

M

ы

1. Duszyński,Opisanie.histori/czno-statystycznepowiatu mswnskieyo,\Uno - Hyl tam słynący ciulami obraz Św. Kocha, Cz. Jankowski, Powiat osznuanski..., w ()'. lledemann, Testamenty brasluwsko-dziśnicńskic..., s. 15-10. S. Litak, Kościół łaciński..., s. 70-81. :!5 i in.

T

71

72

256

Procesy społeczno-kulturalne w Wielkim Księstwie Litewskim..,

W dobie baroku religijność ludu utrwaliła się na dobre 300 lat. Istotne jest bowiem ukształtowanie swoistego, w gruncie rzeczy synkretycznego mode­ lu Kościoła katolickiego przez przyjmo­ wanie w sferze obrzędów i religijności pozostałości pogańskich wierzeń i ludo­ wych tradycji. Pogańscy bogowie i bogi­ nie miały swych odpowiedników w pan­ teonie świętych katolickich. Obrzędy i udzielanie sakramentów aż do synodu w 1744 r. odbywały się poza kościołami. Kazania i pozyskiwanie wiernych prze­ biegało w oparciu o kult miejscowych świętych i błogosławionych. Bóg był pełen miłosierdzia, a święci (św. Izydor Oracz z Hiszpanii) wywodzili się z naj­ niższych warstw społecznych. Szczegól­ nym przejawem procesu mieszania się Obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej i konwergencji kultur był kult obrazów Matki Boskiej . Matka Boska Ostro­ bramska stała się królową W. Ks. Litewskiego. Legendy o pochodzeniu obrazu były spisane w 1671 r. i przedrukowane w 1823 r. Według Wojciecha Kojałowicza, po sprowadzeniu karmelitów i okrucieństwach moskiewskich i kozackich w Wilnie w 1655 г., Ostra Brama, miejsce czci, słynęła cudami. Karmelici, po oddaniu im obra­ zu w opiekę przez Radę Miejską, zbudowali przy pomocy Michała Paca, hetmana w. litewskiego oraz marszałka Hilarego Połubińskiego, w 1671 r. drewnianą kaplicę. Obraz ten wsławił się również cudami w czasie najazdu Szwedów i Rosjan, a kiedy budowla spłonęła w pożarze Wilna w 1706 г., wzniesiono nową kaplicę (1712-1715), natomiast w polowie XVIII w. - murowaną. O znaczeniu kultu Matki Boskiej Ostro­ bramskiej świadczą różnego rodzaju wydawnictwa religijne i dewocjonalia od dru­ giej polowy XVII w. aż do dziś ". 73

74

7

a

"

Wszystkie one, jak odnaleziony około 1500 r. wizerunek, w późniejszym kościele unickim w Świerżniu, majų bogata, literaturę i dokumentację cudów. M. Siekierski, wstęp: Society and Religion in the

Grand Duchy of Lithuania: a reprint of the 1751 Nieśwież edition ofl'clnia pięknej jak księżyc, łask promieniami światu przyświecająca, Berkeley 1985, s. 11-М. 71

Już jednak H. Bielińska (1892) wyrażała przekonanie, że nie jest to legendarny obraz prawosławny, pochodzący z Korsunia, ale z epoki porafaelowskiej. J. Bieliński, Uniwersytet wileński..., t. II, s. 018-019. "• M. Kalarnajska-Saeed, Ostra Urania..., s. ."W, IJ8, MI-1M.

Rola czynników kulturowych w przemianach świadomości politycznej...

257

2.2. KOŚCIÓŁ GRECKOKATOLICKI - CZYNNIK SYNKRETYZMU KULTUROWEGO Z punktu widzenia dynamiki przemian społeczno-kulturalnych w W. Ks. Litew­ skim Kościół greckokatolicki, z oporami wprowadzany po unii brzeskiej w 1596 г., wysunął się na czoło na przełomie XVII i XVIII w. W swym rozwoju liczebnym od­ bierał wyznawców prawosławia, a w samym Kościele unickim odbywał się wzmożony od końca XVII w. proces asymilacyjny, który zbliżał go do Kościoła katolickiego. Np. w północno-wschodnim powiecie brasławskim, w którym lustracja (1789) podaje 19 parafii katolickich, 13 unickich i monaster prawosławny, proces ten zakończył się do­ piero w początku XIX w. Trudnym okresem dla tego Kościoła były wojny połowy XVII w., kiedy to służył wszystkim stronom konfliktu politycznego, etnicznego i wyznaniowego, do załatwiania ich własnych interesów. Nawet obywatelska w treści i przydatna dla jedności Rzeczy­ pospolitej unia hadziacka (1658-1659) - akt federacji z trzecim wielkim jej członem: Wielkim Księstwem Ruskim - skasowała unię obu Kościołów. Według S. Kościalkowskiego nie docenia się w historiografii rozpadu tego porozumienia, głównie z powodu spraw wyznaniowych, a miało ono znaczenie dla trwałości Kościoła unickiego, i to na kolejnych 350 lat . Dzieje unii w następnym okresie splotły się nierozerwalnie z ży­ ciem spoleczno-kulturalnym W. Ks. Litewskiego, rosnąca zaś liczba wyznawców, choć ciągle uszczuplana przez przedstawicieli szlachty, którzy przechodzili na katolicyzm, dowodziła potrzeby istnienia tego ludowego i narodowego Kościoła. W 1630 r. do unii przyłączył się w Rzeczypospolitej Kościół ormiański, liczący jeszcze w 1939 r. około 12 tys. wiernych z biskupstwem we Lwowie. Kościoły unickie w XVII w. powstały również w Syrii, Iraku, Iranie, Egipcie, na Węgrzech, w Słowacji i Siedmiogrodzie. Po rozbiorach, na ziemiach wschodnich b. Rzeczypospolitej, pierw­ sze próby jego likwidacji spotkały się z tak wielkim oporem wyznawców w la­ tach 1795-1797, że za radą gubernatorów „zachodniego kraju" proces ten musiał być powstrzymany aż do 1839 r. Następny okres martyrologii unitów mial miejsce w 1875 г., po zniesieniu Kościoła unickiego na terenach najbardziej spolonizowanych - Podlasia i Chełmszczyzny. Kościół ten wytrwał jednakże w podziemiu i po wzno­ wieniu lwowskiej metropolii greckokatolickiej w20-leciu międzywojennym zlikwido­ wany został przez Sowietów. Ocalała z okresu eksterminacji i wywozu ludność roz­ pierzchła się i odnalazła w skupiskach emigracyjnych w USA i w Kanadzie. Wyznawcy pozbawieni praw do kultu zachowali do dziś swą tradycję, szczególnie na ziemiach zachodniej Ukrainy. Kościół greckokatolicki w Rzeczypospolitej Obojga Narodów nie mial tak wyso­ kiej pozycji, jak Kościół katolicki, a w XVII w. znacznie niższą niż wiek później. Mógł jednak liczyć na królów, średnią szlachtę i mieszczaństwo, a także, w zakresie pomo­ cy w kształceniu duchowieństwa i w innych kwestiach, na Stolicę Apostolską. W od­ różnieniu od ziem ruskich Korony w Wilnie już w 1596 r. grekokatolicy uzyskali wsparcie mieszczan. Np. obrotny drukarz ruski Kuźnia Mamonicz opuścił pra70

77

!

" W 1811 r. na KI cerkwi unickich 8 przeszło na katolicyzm (8120 osób). O. Heilemann,//i.s/on(i powia­ tu..., s. 1SI-18I. S. Kośeialkowski, Ugoda hadziacka..., s. 20. 77

258

Procesy społeczno-kulturalne w Wielkim Księstwie Litewskim..,

woslawnych i przeszedł na stronę unii. Drukarnia jego syna od 1628 r. stalą się własnością zakonu bazylianów w Wilnie i pracowała do końca XVIII w., natomiast oficyna unicka bazylianów w Supraślu do początku XX w. Opiekunów mieszczań­ skich oficyn i świątyń unickich w miastach i miasteczkach przybywało pod koniec XVII w. Na drugim miejscu pod względem chronologicznym, a na pierwszym pod względem wsparcia dla wyznania greckokatolickiego plasuje się zakon bazylianów. Pierwsza reforma zakonu i podporządkowanie go władzy biskupów miało miejsce w latach 1620. - dzieło metropolity Rutskiego - a zatwierdził ją papież w 1631 r. Ujednolicenie życia organizacyjnego zbliżało ten zakon do jezuitów, choć było wiele odrębności dawnego monastycyzmu wschodniego. Zaszczepione wzory działalności - szkoły, drukarnie, misje, parafie - owocowały w następnym okresie. Już w latach 1620. było 13 klasztorów św. Bazylego, a w 1640 - około 35. Nie były jednak liczebne, a słabsze pod względem ekonomicznym upadały. W 1671 r. pierwszy - po przerwie w działalności metropolitów w okresie 1655-1665 - metropolita Gabriel Kolenda podał do Rzymu liczbę 14 klasztorów i 180 zakonników. Współczesna literatura zwiększa tę liczbę do 30-36 klasztorów. W1772 r. prowincja litewska liczyła 72 i tyleż koronna . Dynamiczny rozwój tego zgroma­ dzenia i jego rosnące wpływy (prawie 6-krotny wzrost liczby klasztorów od 1620 r.) łagodzą nieco stereotypową opinię historiografii o trudnej sytuacji Kościoła unickie­ go. Zwłaszcza iż po przejściu na unię zakon bazylianów miał wielkie znaczenie ze względu na swoją wielowiekową pozycję w ruskim społeczeństwie. Zgromadził środki materialne i prowadził (1613-1615 r.) - zgodnie z przywilejami Zygmunta III i papieża Pawła V - szkoły, zrównane w prawach z j ezuickimi, z obowiązkiem naucza­ nia w języku greckim, łacińskim, cerkiewno-slowiańskim, ruskim i polskim. W XVIII w. bazylianie prowadzili wyższe szkoły teologii w Wilnie i Lwowie, teo­ logii moralnej w Swierzniu, Ławrowie i Kamieńcu, filozofii w Polocku, Witebsku, Łucku, Zydyczynie, Chełmie, Zahajcach, Zamościu i Trębowli, retoryki w Krechowie, Zbarażu, Wiecyniu, Białymstoku, Milczy, Satanowie, Szczeplotach, Poczajowie, Krzemieńcu, Zagórowie i około 10 szkól publicznych™. Zakon urósł tak w siłę i środ­ ki, że od synodu w Zamościu w 1720 r. i potem za zgodą papieża uzurpował sobie pra­ wo do obsadzania stolic biskupich, godności dziekanów, oficjałów, a także probostw w zamożniejszych miastach. Bazylianie byli, w odróżnieniu od ogółu duchowieństwa świeckiego, lepiej wykształceni (pobierali nauki również w Rzymie), a także bardziej od niego ustosunkowani przez pozyskiwanie opiekunów oraz kandydatów na mni­ chów i mniszki. Duchowieństwo świeckie, posiadające w odróżnieniu od bazylianów rodziny, było bardziej narażone na szereg zmian i sygnałów płynących z różnych stron. A to ze strony metropolitów łaknących pojednania obrządków, a to miejscowych opiekunów prawosławia oraz cara i Cerkwi prawosławnej i rosyjskiej. Byli także bardziej zależ­ ni pod względem finansowym od opiekunów świeckich, właścicieli dóbr i miejscowe­ go duchowieństwa katolickiego. Ich autorytet cierpiał również ze względu na kon78

7H

73

M. Pidlypezak-Majerouicz, Bazylianie..., s. 18-1!), 22. E. Likowski, Dzieje Kościoła..., 1.1, s. 121.

Rola czynników kulturowych w przemianach świadomości politycznej...

259

takt z prostym ludem, który nie tolerował tak szybkich zmian, dlatego długo nie powstawały księgi religijne i liturgiczne w duchu unickim. Poważne zagadnienie, jakim stało się umocnienie Kościoła unickiego na ziemiach Rzeczypospolitej w XVIII w., nie doczekało się dziś nowoczesnego i całościowego ujęcia. W skali całego państwa na pewno największy wpływ miało poparcie sejmu i królów po zakończeniu okresu wojen. W1G67 r. dobra unickie zostały zwolnione od podatków na rzecz wojska, konfederacja zaś z 1668 r. zatwierdziła prawa unitom i grekom, ale tak aby unitom nie czynić szkody. Jan I I I Sobieski, a za jego poparciem Józef Szumlański, biskup lwowski w latach 1677-1683, aż do momentu ostatecznego odrzucenia przez Stolicę Apostolską warunków proponowanych przez wyznawców prawosławia, w celu zawarcia unii z grekokatolikami, był zwolennikiem pojednania i tolerancji . Kolejne próby od czasów Władysława IV nie powiodły się i Kościół pra­ wosławny pozostał na obrzeżu przemian cywilizacyjnych, a włączył się w nie, porzu­ ciwszy ideę wspólnoty i przynależności do kultury wschodniej. Kościół unicki - jedna z przyczyn politycznego zamętu w tej części Europy w XVII w. odzyskał pozycję po reformie w 1720 г., zatwierdzonej na synodzie zamojskim. Obowiązywała na terenie całej Rzeczypospolitej, podczas gdy Kościół prawosławny formalnie już podlegał metropolicie Rosji. Postępująca latynizacja i polonizacja Kościoła unickiego byla po 1720 r. widoczna w obrzędach, księgach liturgicznych, literatm-ze i szkolnictwie, mimo stałej obecności narodowego języka - białoruskiego. Ale to język polski był „językiem wehikularnym" i następowała nawet zamiana ruskiego nazewnictwa du­ chownych na polskie, np. „władyka" został zastąpiony przez „biskupa" . W obliczu utraty przez prawosławie wielu pozycji z okresu wojen (m.in. wskutek podziału pomiędzy Rosję i Koronę terytorium Ukrainy, ruiny miast i mieszczaństwa - naturalnego oparcia dla Kościoła wschodniego oraz opieki cara nad prawosławiem) unici i katolicy zyskiwali nowych współwyznawców w niższych warstwach. Szlachta jednakże, nawet uboższa, wolała przechodzić z prawosławia na katolicyzm. Przyjmo­ wała wzorce polskie w szkołach, na sejmikach, w sądach oraz w rodzinnych i towarzy­ skich koneksjach. Ze względu na postępujące rozluźnienie więzi kultury polsko-lacińskiej z kulturą bizantyjsko-slowiańską, a także polityczne uzależnienie prawosławia od wrogiej Rosji - szlachta wybrała zbliżenie do religii uprzywilejowa­ nej w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Prawosławni po 2-letnim okresie wyczeki­ wania uzyskali poświęcenie w Moskwie na metropolitę kijowskiego biskupa łuckiego Gedeona Światopelka Czetwertyńskiego w 1684 r. - poddanego rosyjskiej Cerkwi. Patriarcha carogrodzki Dionizy zrzekł się na domiar zwierzchności nad metropolią kijowską. 80

81

W drugiej polowie XVII w., za poparciem Jana III Sobieskiego, Kościół unicki w czasach rządów metropolity Cypriana Zochowskiego (1674-1693), męża opatrzno­ ściowego, kontynuował wysiłki połączenia z prawosławiem, wzmacniając swoją więź z Rzymem. Kładziono przy tym nacisk na niebezpieczeństwo uzależnienia od Rosji. Wobec niedojścia do skutku dialogu z Kościołem prawosławnym i w Lublinie (1680) w

M

Por. L. Pieńkowski, Organizacja..., s. 05:1-051. Np. w 1 (>!>.'( r. na jeżyk polski zostało przerobione z jeżyka łacińskiego (z II.'!!) r.) wyznanie wiary zo względu na niemożność oddania jego treści terminami cyrylicy. Por. U. Dylągowa, Kościół unicki nu ziemiach Rzeczypospolitej..., s. 270-272.

260

Procesy społeczno-kulturalne w Wielkim Księstwie Litewskim..,

Żochowski w wydanym przez siebie Kolokwium przedstawi! wszystkie argumenty za unią, również w sprawach różnic dogmatycznych. Docenił rolę św. Cyryla i Meto­ dego dla języka słowiańskiego i opiekę papieży-wszak pozostawili języki w Kościele unickim „narodowi ruskiemu", który musi odrzucić błędy o pochodzeniu Ducha Św., kalendarz i uznać prymat Ojca św. Kościół wschodni na ziemiach Rzeczypospolitej oznacza według W. Kołbuka (1998) Kościół greckokatolicki i prawosławny, L. Bieńkowski zaś rozpoczyna dzieje jego powstania i organizacji od 968 r. na ziemiach wschodniosłowiańskich. Budzić to może nie tyle zastrzeżenia, ile pewną wątpliwość wobec rozdzielania w historiografii obrządku greckokatolickiego od Kościoła zachodniego. Jeszcze np. O. Hedemann, z powodu przejścia na unię mnichów reguły św. Bazylego, stwierdza, iż „było to kon­ sekwencją unii brzeskiej z 1596 r. łączącej Kościół Wschodni i Zachodni" (pod­ kreślenie autorki) . W tej pracy dla Kościoła unickiego stosowana będzie cezura od unii brzeskiej, od momentu jego powstania aż do umocnienia się w latach 1720. i dal­ szego jego rozwoju w XVIII w. Znajdował się on w fazie wzrostu, nieporównywalne­ go z innymi rejonami europejskimi. Po przyłączeniu ostatnich opornych i znaczących pod każdym względem diecezji prawosławnych: lwowskiej, łuckiej i przemyskiej, metropolia unicka w Rzeczypospo­ litej liczyła 8 diecezji, tyle samo co prawosławna w początku XVII w. Ich granice nie były, wskutek zmian, porównywalne. Największa byla metropolitalna - kijowska, po odpadnięciu Kijowa zwana kijowsko-wileńską (przeszło 200 tys. km ), liczyła w 1772 r. 2716 parafii i 55 dekanatów z siedzibą w Wilnie (tam 3 cerkwie stanowiły dekanat). Obejmowała teren W. Ks. Litewskiego (woj. mińskie, nowogrodzkie, trockie, wileń­ skie i grodzieńskie), kilka parafii w żmudzkim, w polockim i orszańskim, a ponadto województwo kijowskie, braclawskie, skrawek wołyńskiego i północne Podlasie. Na terenie ziem ukraińskich zamieszkiwało około 75% ogółu wiernych metropolitalnej diecezji. Jej katedry na tym ogromnym obszarze skupione były w Nowogródku, Mińsku i Grodnie . Diecezja polocka byla trzykrotnie mniejsza (połockie, witebskie, mścislawskie, powiat brasławski województwa wileńskiego) z katedrą św. Zofii w Połocku i drugą w Witebsku i liczyła w 1772 r. 601 parafii (27 dekanatów). Najuboż­ sza - pińska - niemal symbol ubóstwa chłopskiej cerkwi unickiej, liczyła 201 parafii. Na ziemiach ruskich Korony było 6 diecezji ". Około 1770 r. istniały 9452 parafie i 152 kaplice unickie, w tym w W. Księstwie 1500 - było to około 15% ogółu. Imponujący stan byl spowodowany nie tylko przeję­ ciem parafii prawosławnych, ale także zakładaniem nowych, zwłaszcza na ziemiach niskich Korony. Widoczna jest w tym układzie, uformowanym po okrzepnięciu Ko­ ścioła unickiego w Rzeczypospolitej od początku XVIII w., rozległość diecezji metro­ politalnej: ziemie ukraińskie, białoruskie, jak i pogranicze bialorusko-litewskie oraz białorusko-polskie wraz z Podlasiem. Nie sprzyjały więc integracji podziały admini­ stracji państwowej, według W. Kolbuka, rzadkie zaś i słabe powiązanie władz du82

83

2

84

8

к

- C. Żochowski, Unia brzeska..., s. 212. O. Hedemann, IIištaria powiatu brastawskieyo..., s. 395. L. Bieńkowski, Organizacja..., s. 8G1-8G2, W. Kolbuk, Kościoły wschodnie..., s. 30-33, 30. Wdiecezji lwowskiej 2058 parafii, w łuckiej 1M2, w przemyskiej 1252 i chełmskiej 512, tamże, s. 30-17.

Kl M w

Rola czynników kulturowych w przemianach świadomości politycznej..,

261

chownych z obszarami, gdzie cerkiew byla tylko pod względem statystycznym najsilniejsza, być może spowodowało to wyjątkowo szybkie załamanie unii po rozbiorach . Na pewno istotną przyczyną takiego stanu rzeczy była bardziej rozbudowana sieć szkół unickich, w tym bazyliańskich typu średniego, na ziemiach W. Ks. Li­ tewskiego i większa liczba bardziej przywiązanych do języka polskiego oraz spolonizowanych i polskich wyznawców. Rosnący na ziemiach ruskich Korony rozdźwięk pomiędzy polskimi a spoloni­ zowanymi elitami, przy braku warstw pośrednich pomiędzy nimi a chłop­ stwem, jak w W. Księstwie, miał rów­ nież znaczenie dla mniejszego oporu unitów wobec Rosji. 85

1

Kościół greckokatolicki w drugiej jjgėlll.ljįįį" -: '^ZV-įT ! polowie XVII w. miał wiele problemów FįT'fg^-.^'^Kfc'^vHy^-.^~-~ dotyczących położenia hierarchii duchoCerkiew unicka Swjato-Waskńesienska (Zmańwijchwstania Pańskiego) wnej świeckiej - niezasiadającej w sena­ z Witebska (1727-1777) cie, podległej zarówno królowi, jak papieżowi i zmagającej się z konkurencją potężnego zakonu bazylianów. Tylko dzięki istnieniu siedziby metropolity w pałacu w Warszawę od 1686 r. można było w sposób pośredni czuwać nad obradami parlamentu. Poważnym problemem był ni­ ski status społeczny księży unickich, uprawiających na równi z wieśniakami swój na­ dział ziemi. W dodatku duchowieństwo katolickie ściągało dziesięcinę w parafiach rusko-unickich. Do tego parochowie musieli opłacać się swym biskupom itd. Jeszcze konstytucja z 1764 r. zapowiadała obrócenie w stan wieśniaczy tych wszystkich po­ pów, którzy się nie wykształcili w szkołach albo w rzemiośle, jako próżniaków, pomi­ mo zrównania w prawach duchowieństwa unickiego i katolickiego. Ważną rolę w tych procesach kulturowych odegrali bazylianie w W. Księstwie, gdyż ukonstytuowali się już w początku XVII w., w Koronie zaś dopiero 110 lat póź­ niej, aby połączyć się w 1743 r. Prowincja litewska Ordo Sancti Basili Magni Ruthenorum liczyła około 1772 r. 72 klasztory, w tym 16 kolegiów, prowincja polska tyle samo klasztorów na tak ogromnym obszarze ziem ruskich Korony. Na 25 monaste­ rów żeńskich z kolei tylko 9 mieściło się na terenach litewsko-bialoruskich*". Nie wyw

47

Tamże s. !i0. Z kolei prawosławna diecezja kijowska na 1Ш cerkwi, sadzać ze spisu, miała tylko IG cer­ kwi w województwie kijowskim, reszta zaś znajdowała się w W. Księstwie, najwięcej w mińskim. Tam­ że, s. :Ш-»-12. L. Bieńkowski, Organizacja..., s. 88!); Arcliimandria supraska liczyła 'A rezydencje, w tym w Warsza­ wie. W. Kolbuk, Kościół у icscliodnic, s. I! ISKłRł.

262

Procesy spoleczno-kulturalne w Wielkim Księstwie Litewskim...

równywało to jednak dysproporcji w porównaniu z Koroną pod względem znaczenia i potencjału intelektualnego Kościoła unickiego w W. Ks. Litewskim. Szczególnie do­ tkliwy, w odróżnieniu od W. Księstwa, byl na terenach koronnych brak dostatecznej liczby miejsc kształcenia księży. Monastery stare i zamożne, które przeszły na unię, jak monaster w Wilnie i Supraślu, były najznaczniejsze. Zasłynął również od 1613 r. ufundowany przez Jana Mieleszkę klasztor w Żyrowicach, miejsce pielgrzymek i se­ minarium duchownego. Już wkrótce, o czym świadczy pielgrzymka Władysława IV, obraz NMPanny stał się „Nową Częstochową". Żyrowice uzyskały prawa miejskie (1652), kolejni zaś królowie: Jan Kazimierz (1651), Jan III Sobieski (1684), August III (1744), Stanisław August (1784) składali hold obrazowi Matki Boskiej. Koronacja obrazu nastąpiła w 1730 r. Dzięki rodzinom szlacheckim, głównie katolickim, znamy cały szereg cerkwi i monasterów odebranych prawosławnym, a nadanych unitom. Np. Sebastian Mirski założoną w 1621 r. w Miorach przez swoich przodków cerkiew prawosławną, z monasterem od 1644 г., zamienił na monaster unicki (1690). Mimo nacisków cara cerkiew nie została zwrócona prawosławnym, a w 1728 r. została oddana kanonikom regular­ nym i dopiero w 1832 r. zaprzestali oni swej działalności. Podobnie było w Brasławiu, gdzie znana cerkiew i monaster bazylianów, fundacja Heleny, żony Aleksandra Ja­ giellończyka, z około 1500 г., w 1633 r. była już w rękach unitów . Zakon bazylianów, po zabraniu majątku dyzunickiego zakonu pod tym wezwa­ niem, miał szerokie wpływy w Kościele unickim i rywalizacja z nim duchowieństwa świeckiego, zwłaszcza trudna w tym rola zwierzchnika - metropolity - była jedną z przyczyn słabości tego Kościoła, umacnianego dopiero w latach 1720-1744. Ta ostatnia data oznaczała reformy Kościoła bazyliańskiego, wymuszone przez papieża Benedykta XIII. Przyczyniła się do tego presja polityczna, czyli mieszanie się Rosji w sprawy wyznań już w czasie reform Kościoła unickiego w 1720 r. - dzieło energicz­ nego metropolity Leona Kiszki. Latynizacja kościoła unickiego polegała na wprowa­ dzeniu nowych świąt, jak święto Bożego Ciała, wydaniu poprawionych i ujednolico­ nych ksiąg liturgicznych oraz przepisów dotyczących szkolnictwa, zwłaszcza kształceniu mnichów i duchownych, określeniu obowiązków metropolity, biskupów, oficjałów, dziekanów i hierarchów, ustaleniu świąt itd. Ważne było jednak utrzymy­ wanie nadal komunii na chlebie zakwaszonym, mszy śpiewanej i ruskich modlitw tradycyjnych, co nadawało obok hostii, cichej mszy i modlitw łacińskich narodowy charakter Kościołowi unickiemu. Reformy i wpływy polszczyzny wpłynęły na nega­ tywną ocenę historiografii rosyjskiej oceniającej unię jako „pomost łaciński dla Ru­ sinów"™. 88

89

Zakon bazylianów według breve Benedykta XIII stal się niezależny od władzy metropolity i od 1728 r. mial wpływ na obsadzanie stanowisk kościelnych. Władza metropolity uległa ograniczeniu w obawie przed takimi ludźmi, jak „zuchwały" Cy­ prian Zochowski i „przebiegły" Leon Kiszka, co mogłoby wzniecać waśnie między wiernymi obu obrządków i zniszczyć to, co Stolica Apostolska osiągnęła w ciągu wie­ ku'". Od 1744 r. tylko Stolica Apostolska rozstrzygała sporne kwestie pomiędzy meM

Kl

Por. W. Charkiewicz, U grobu unii kościelnej, Kraków 1920, s. 7-10. O. Hedcmnnn, Historia powiutu..., s. H95. E. Likowski, Dzieje Kościoła..., cz. 1, s. 59,01; L. Bieńkowski, Organizacja...,

s. 881.

Rola czynników kulturowych w przemianach świadomości politycznej...

tropolitą a zakonem bazylianów. Metropolita byl rzecznikiem interesów unitów przede wszystkim wobec króla, głównego patrona Kościoła, a także wobec sejmu i trybunału. W XVIII w. obowiązywała zasada elekcji duchowieństwa i zatwierdzania ich nominacji przez króla. Dochody metropolitów, ciągle mniejsze niż biskupów ka­ tolickich, wXVIII w. były jednak duże i chciano je ograniczyć. Sama pensja wynosiła 100 tys. zł rocznie, a dochodziły do tego sumy roczne z dóbr stałych na Białorusi i Ukrainie. Np. metropolita Kolenda miał 10 rezydencji przy katedrach w Wilnie, Nowogródku, Mińsku, Polocku, Warszawie, Żyrowicach, Supraślu, Berezweczu i Rucie. Metropolita Żochowski mial w Torokaniach wspaniały pałac z ogrodami włoskimi i drzewami owocowymi. Poprawiło się również w stosunku do okresu z połowy XVII w. położenie parochów, choć ich obowiązki, zwłaszcza w parafiach roz­ ległych, wymagały stałego przemieszczania się. Często też w chłopskich parafiach białoruskich i ukraińskich, wchodzących w skład metropolii wileńskiej, panowała wiara tradycyjna - prawosławna, tak bliska już ludowej obrzędowości. Taki stan mo­ żna było zastać w początku XVIII w. w ekonomii brzeskiej . Synod zamojski z 1720 r. oraz reformy Kościoła unickiego metropolity Leona Kiszki, znaczyły tyle, ile reformy Kościoła trydenckiego. Trafiły do przekonania wy­ znawców z powodu zagrożenia ze strony Rosji. Ich liczba rosła wskutek procesu polonizacji w niższych warstwach społecznych, a także wskutek uszanowania ich staro­ dawnych tradycji wyznaniowych i języka narodowego. Los wyznawców unii, zwłaszcza parochów, był dramatyczny w czasie kolejnych najazdów armii rosyjskiej w początku XVIII w. Palono i grabiono kościoły unickie, majątki przekazując prawosławnym. Piotr I posuwał się - jak w Polocku, gdzie zabił dwóch bazylianów szpadą - do indywidualnych aktów terroru i świętokradztwa. E. Likowski, przedstawiciel historiografii katolickiej, podtrzymuje opinię o zagroże­ niu płynącym z opieki cara nad prawosławiem oraz interwencji papieża Benedykta XIII, który pisywał wielokrotnie do króla i prymasa, by nie pozwolili na sejmie na zwrot cerkwi i monasterów, których się rząd rosyjski domagał. Z kolei narastała licz­ ba skarg wyznawców prawosławia na unitów. Ze względu na wymagania Rosji senat (H. Briihl i Czartoryscy) bez zgody sejmu w 1744 r. zgodził się na powołanie komisji: dla reformy w kraju, której członkowie „na przyjaźni rosyjskiej opierający (...) byli gotów sprawę Unii na Białej Rusi poświęcić" . W komisji tej byli Stanisław Dem­ bowski, biskup płocki, Hieronim Wacław Sierakowski, biskup przemyski, Józef Sa­ pieha, biskup koadiutor wileński i referendarz litewski, paru świeckich członków na czele z Augustem ks. Czartoryskim oraz poseł rosyjski. Protektorem unitów byl kanclerz Jan Sapieha, uzyskując odłożenie sprawy z powodu wyboru metropolity Teodora Rudnickiego po śmierci Atanazego Szeptyckiego (1745). Po sejmie niemym w 1717 r. aktywność władz prawosławnych, najbardziej Je­ rzego Konisskiego, biskupa białoruskiego (1755-1785), dotyczyła zwrotu 200 cerkwi zabranych od czasu traktatu w 1(J8G г., zakazu ich budowy i remontu. Najwięcej skarg dotyczyło „przymusowego" nawracania na unię i katolicyzm, uczenia dzieci 92

93

91

L. Bieńkowski, Organizacja..., s. 875. ''- Ze względu na odległość i otoczenia przez wody 7 wsi dóbr rewiatyckich od cerkwi, co komentuje fun­ dator cerkwi Zygmunt Chrzanowski w 1705 г., AWAK, t..'!, s. 202. " K. Likowski, Dzieje Kościoła..., 1.1, s. 00. :l

264

Procesy spoleczno-kulturalne w Wielkim Księstwie Litewskim..,

dyzunitów w szkołach unickich i wychowywania w tym duchu dzieci z małżeństw mie­ szanych. Komisja królewska na czele ze Stefanem Giedrojciem, biskupem inflanc­ kim, miała odnotować akty uwłaczające powadze króla, prawom narodu lub całości praw kollatorów i obmyślić środki dla załagodzenia wzmagającej się nienawiści uni­ tów względem łacinników i odwrotnie. Po 3 latach pomimo stałej opozycji ducho­ wieństwa katolickiego sejm z 1768 r. uchwalił wolność wyznania. Na ziemiach zabranych przez Rosję w pierwszym rozbiorze zachodziły zjawiska ujawniające skutki zderzenia kultur. Np. nowo mianowany metropolita mohylowski Stanisław Bohusz Siestrzencewicz, ongiś kalwin, obecnie miał dla celów rządu rosyj­ skiego dopilnować tolerancyjnych aktów „na użytek europejskiej opinii publicznej", nawracania unitów na prawosławie, ale również na katolicyzm. Duchowieństwo było przychylniejsze konwersji chłopów, mieszczaństwo zaś w Witebsku wolało przecho­ dzić na katolicyzm . Warto podkreślić zmianę nazwy Cerkwi prawosławnej na zie­ miach zabranych przez Rosję na Cerkiew grecko-rosyjską i przytoczyć z tekstu przysięgi wyższego duchowieństwa słowa o posłuszeństwie „najświętszemu rządzącemu, całorosyjskiemu synodowi", przed którym mają stawić się, choćby za­ trzymywał ich król polski, albo lud i nie przyjmować „skażonych obyczajów w cer­ kiewnych obrzędach i tradycjach" ". Ze względu jednak na znaczenie Kościoła unickiego jako czynnika zmiany warto przypomnieć ważny dla jego egzystencji w W. Ks. Litewskim okres wycofania się z gwałtownego przekształcenia w Kościół prawosławny. Po rozbiorach okres ten, ob­ fitujący w zamieszki i gwałty różni się w ocenie historiografii rosyjskiej i polskiej. Brakuje nowszych opracowań na te drażliwe i znaczące tematy. Najbardziej aktyw­ ne parafie unickie i monastery bazyliańskie były w województwie wileńskim, brze­ skim, grodzieńskim, polockim. Na nowo odżyły dwie diecezje na terenach W. Księ­ stwa. Nadal działały szkoły bazyliańskie i seminaria duchowne w monasterach bazyliańskich. Aktywne były klasztory w Połocku, Żyrowicach, Wilnie, Supraślu. Znamienny był zakaz przechodzenia z unii na katolicyzm z 1835 r. i naciski, aby ci, którzy przeszli na katolicyzm, nie przechodzili na unię. Wykluczony został język pol­ ski z programów szkolnych i nabożeństw. Sama likwidacja unii trwała 8 lat (1831-1839). Obfitowała ona i później w akty gwałtów i okrucieństw, zsyłki na Sybir, kary więzienia, wyroki i „pokuty klasztorne". Wiele przyczyn złożyło się na upadek Kościoła greckokatolickiego w Rzeczypo­ spolitej Obojga Narodów, na pewno jednak, co dzisiaj dopiero wymaga opracowania na nowo, najważniejsze były przyczyny polityczne oraz konflikt dwóch „światów": Kościoła prawosławnego, ostoi porządku państwowego w imperium rosyjskim, związanego z bizantyjską i rosyjską tradycją i Kościoła greckokatolickiego związa­ nego z chrześcijańskim Zachodem. D. Stepowik, przyznaje nawet, iż byl to rzymski (romański) Zachód, zwracając uwagę, nie na następstwa unii w dziejach Ukrainy, jej „okatoliczenije", „latynizację", „polonizację", lecz głównie na jej wspaniale dzie­ dzictwo w postaci kultury artystycznej i architektury baroku'"'. 94

9

01

m

•

n

Tamże, s. 120 in.; 183,187. Tamże, s. 205,207. D. Stepowik, Hieriestiejskaja

Unija i rozwitalc..., [w:] Unia brzeska, 1000, s. 172-173.

Rola czynników kulturowych w przemianach świadomości politycznej...

265

Historiografia białoruska i rosyjska, zarówno stara, jak i nowsza, potępia skutki unii i rozpowszechnienie Kościoła unickiego w tej części Europy. W najlepszym przypadku, jak w ostatniej próbie N. Jakowenko nowego spojrzenia na pol­ sko-ukraińskie stosunki w XVII i w XVIII w., podkreślenie „prozachodniego" typu szkolnictwa i wpływów kulturowych wiąże się z ujemnym wpływem procesów polonizacyjnych w „świecie podzielonym": Ukrainy - Rusi . 97

2.3. KOŚCIÓŁ PRAWOSŁAWNY I JEGO PRZEMIANY W okresie od polowy XVII w. do pierwszego rozbioru Cerkiew wschodnia traciła nadal swój stan posiadania. Mimo pomocy udzielonej Cerkwi przez cara i jego woj­ sko w czasie wojen kozackich i kozacko-moskiewskich w polowie XVII w., a z drugiej strony przez opiekunów prawosławia oraz króla Jana Kazimierza, który rozumiał istotę tolerancji dla wielonarodowościowego państwa, Kościół prawosławny byl naj­ większym przegranym. Granica cywilizacyjna na wschodzie stała się granicą wyzna­ niową. Po wojnach, zniszczeniach, mordach i grabieżach, wywózkach najbardziej wartościowego elementu ruskiego do Rosji, po utracie opiekunów, fundatorów, któ­ rzy przechodzili na katolicyzm, nastąpiła też utrata kolejnych diącezji, dekanatów i parafii na rzecz Kościoła greckokatolickiego. Jeżeli jednak rozpatrujemy przemiany Kościoła prawosławnego nie z perspekty­ wy generalnej - według W. Kolbuka w 1772 r. przeciętnie na 18 cerkwi parafialnych unickich przypadała jedna prawosławna, a na 1 prawosławnego 8-10 unitów - lecz z perspektywy ziem W. Ks. Litewskiego, dowiemy się, że lepsza pozycja Kościoła prawosławnego na tych ziemiach, w porównaniu z Koroną miała również trwałe eko­ nomiczne podstawy. Pod wpływem związku z Koroną Polską prawosławie różniło się od Kościoła na ziemiach rosyjskich pod względem ustroju wewnętrznego i wpływów cywilizacyjnych, które sięgały głęboko aż do zawartości ksiąg religijnych i liturgicz­ nych. Np. pod wpływem kazań ks. Piotra Skargi ukształtowała się ongiś nieznana ho­ miletyka zawarta w twórczości pierwszego erudyty Joannicjusza Galatowskiego {Paticrik Picczarskij w języku polskim, Kijów 1635) . Następne wydania Patierika cyrylicą - tłumaczenia z języka polskiego (w tym na użytek Moskwy oraz dla uni­ tów z miedziorytami w stylu włoskim znanego w Wilnie i w Moskwie Leontego Tara­ sewicza - 1702) - świadczą o wybitnych wpływach polskich i europejskich na ziemiach należących do Rosji. Nawet bardziej dogmatyczny Darylo Tuptała, znany jako Dymitr Rostowski (zm. 1709), później kanonizowany w Kijowie, który w swoich żywotach świętych wzorował się na metropolicie Moskwy Makarym, również oparł się na przekładzie ruskim dzieła Skargi. 98

99

Por. N. Jakowenko, Historia Ukrainy..., s. 202-203,2S1-S7,292-205. • W. Kolbuk, Kościoły wschodnie w Rzeczypospolitej..., 1772, s. 71. w Pierwszy tom ukazał sie w Kijowie w 10S9 г., dalsze trzy tomy w latach 1095,1700,1705 i potem były one wznowiono w Kijowie i w Moskwie. H. Paprocki, Dymitr z Rostowa, Encyklopedia katolicka, t. •I, s. -120—12-ł. Nie wspomina o tym N. Jakowenko {Historia Ukrainy..., s. 302), choć podkreśla wpływy baroku w retoryce, a zwłaszcza w kazaniach w okresie kształtowania sie odrębnego modelu no­ wej kultury Ukrainy-Kusi od końca XVI do początków XVIII w. N

266

Procesy społeczno-kulturalne w Wielkim Księstwie Litewskim..,

Najsilniejsze ośrodki prawosławia około 1772 r. w W. Ks. Litewskim mieściły się na Białorusi wschodniej. Były to takie miasta, jak Mohylew, Witebsk, Dubrowna, Orsza, Kopyś i Szkłów, które według zestawienia W. Kołbuka miały 3-9 parafii. Co prawda Pińsk miał już tylko 2 cerkwie z dawnych 13, Wilno zaś jedną i jeden mona­ ster, jeżeli jednak wziąć pod uwagę, iż w województwie mińskim były 124 cerkwie, w nowogrodzkim 50, w trockim 11, wileńskim 10 (w części metropolii kijowskiej oraz w diecezji mohylewskiej), natomiast w mścisławskim 115, witebskim 109, połockim 41 , to okazuje się, że wobec słabości prawosławia na ziemiach ruskich Korony, naj­ silniej trwało ono na ziemiach W. Ks. Litewskiego, i to na szlaku handlu lądowego Zachodu z Rosją i nad środkowymi obszarami spławnymi Dźwiny i Niemna, przez które wiodła trasa przewozu towarów „ciężkich" - lnu, konopi, popiołu, drewna - do rozwiniętych krajów europejskich . Według W. Kołbuka w całej Rzeczypospolitej było tylko 267 cerkwi, ale jedynie 35 na terenach ruskich Korony . Na taką odporność na niekorzystne zmiany w W. Ks. Litewskim złożyły się i inne przyczyny, nie tylko ekonomiczne, takie jak: silne pod względem ekonomicznym mieszczaństwo w większych ośrodkach miejskich oraz śro­ dowisko sprzedawców i producentów w małych ośrodkach miejskich i folwarkach. Byla to również tradycja zachowywania przywilejów Cerkwi prawosławnej i szacunku dla prawa, wszak III Statut Litewski obowiązywał do 1840 r. Oznaczało to też większą opiekę szlachty, magnatów i królów. Na ziemiach ruskich Korony, odmiennie niż w W. Księstwie, zanikły monastery. Na 39 (w tym 13 żeńskich) większość znajdowała się na ziemiach litewsko-ruskich rozsianych od Dniepru do Żmudzi i Podlasia. Tylko 10 znajdowało się na ogromnych obszarach ziem ruskich Korony. Większość monasterów - 22 (ok. 56%) - znajdowała się w miastach. Jeśli spojrzymy obecnie na to, co zachował Kościół prawosławny na ziemiach ukraińskich do pierwszego rozbioru, to nie można stwierdzenia W. Kołbuka o „marginalności" tego wyznania w Rzeczypospolitej od­ nieść do całego terytorium ziem wschodnich, jedynie do części południowej - ukraiń­ skich ziem ruskich. W W. Ks. Litewskim prawosławie miało większe wpływy i ochronę prawną, gdyż traktat wieczysty z 1686 r. podpisany przez króla Jana III Sobieskiego dal „swobodę cerkwiom w biskupstwie (...) łuckim, halickim, przemyskim, lwowskim wileńskim, mińskim, orszańskim i innym (...) zażywania blahoczestiwoj greko-ruskiej religii (...) w Koronie Polskiej i w Wielkim Księstwie Litewskim w tejże wierze zo­ stającym żadnego ucierpienia nie czyni i czynić nie każe do wiary rzymskiej i do unii przymuszenia. Podobnie wolno będzie prawosławnym przyjąć obrzędy od metropolity kijowskiego zależnego od cara" . Okres pomiędzy ugodą zborowską a unią hadziacką (1649-1659) zadecydował, pierwszy raz w dziejach Kościoła prawosławnego na ziemiach litewsko-ruskich, o jego losie. Rzadko wszak zwraca się uwagę na fakt wielorakich objawów tolerancji wobec „inności" wyznań i obrządków w Rzeczypospolitej za czasów Wazów. Gdyby 100

101

102

m

im Według zostawienia W. Kołbuka stan diecezji mohylewskiej - 2 0 7 kościołów - został uzupełniony o ko­ ścioły z diecezji kijowskiej (Kościoły wschodnie..., s. IL'tl-I! 12). Por. m.in. (tam literatura przedmiotu) M.li. Topolska, Peculiarities of the economic structure of Eastern White Russia in the sixtcenth-eiyhteeuth centuries, „Studia Historiao Oeconomicae" UAM, vol. 0,1971, Poznań 1972, s. .'{7 i n. »« W. Kolbuk, Kościoły wschodnie..., s. 07-6,4. Volumina Leyum, Petersburg 1800, t. VI, s. 77. 101

m

Rola czynników kulturowych w przemianach świadomości politycznej...

267

nie było takich tendencji, aktów praw­ nych (w tym istotne z 1632 i 1648 r.) oraz kręgu wykształconych i świadomych tego działaczy reprezentujących te wy­ znania, czyż ruch ten na rzecz równo­ uprawnienia wyznań i „narodu" kozac­ kiego byłby tak silny? Podkreślić należy wypełnianie obo­ wiązków dynastii Jagiellonów wobec cerkwi prawosławnej także przez kró­ fl lów elekcyjnych. Podejmował się tego L. J również król Jan III Sobieski, obrońca • grekokatolików, potwierdzając m.in. w 1689 r. wcześniejsze nadanie Władysła­ wa IV na „monaster ze szkołami funda­ i cji Bogdana Stetkiewicza w Orszy" °. Na tym obszarze silna była Cerkiew wschodnia. W Mohylewie było 11 Į И ' t i I • • ••' i- * świątyń i 2 klasztory; w Szkłowie - 4, ale Swjato-Mikolajewska dalej na zachód, na ziemiach białoru­ (p.iv. św. Mikołaja) cerkiew murowana skich, np. w Słucku było 14 cerkwi, S. го Mohylewie (1609-1672) zbudowana Zaleski zaś podkreśla wyjątkową tole­ na miejscu drewnianej, rancję religijną w tym mieście. W dru­ fundacji Piotra Mohyły giej polowie XVII w. przybyli tu Szkoci za zgodą Bogusława Radziwiłła, natomiast „żywioł niemiecki" zaczął przeważać nad tubylczą ruską i napływową polsko-litewską ludnością. W mieście, gdzie byla fara katolicka z 1410 г., dominował zbór kalwiński („starsza slucka fara, niż kalwińska wiara"), ale w 1661 r. powstał klasztor Bernardynów. Hieronim Klokocki, starosta rzeczycki, „aby zwalczyć kalwinów", sprowadził jezuitów z Nieświeża w 1693 r. Dzieje Slucka, w którym od wieków królowało prawosławie, a na przełomie XVI i XVII w. kalwinizm, gdzie do kalwińskiej szkoły średniej od 1625 r. dyzunici i katoli­ cy posyłali swoich synów, są typowe dla W. Księstwa. Mimo istnienia kolegium jezu­ ickiego (od 1707 r.) wszystkie wyznania były nadal równouprawnione i dochodziły sądownie, jak np. archimandryta słucki w 1752 г., swoich praw. 104

f A

4

J

10

t.

m

UH j> y ] { t i i )- .form oświaty, próbach wydżwignięcia znaczenia Kijowa i jego świętych, ujednolicenia liturgii itd., o czym pisze N. Jakowenko (Historia Ukminy..., s. 202-205), wspomnieć należy, że owo „unarodowienie kultury ruskiej" czerpało z wzorów polskich i zachodnich i przejawiało się w języku polskim. Trójjęzyczność środowisk intelektualnych i szkolnych (slowicńsko-ruski, polski i łaciński) lub „dualizm religijny i językowy" wraz ze wspólnot;) mitu sarmackiego według autorki powodował nictypow;| formę „pierwszego odrodzenia narodowego"(s. 207-209). Wpływał on również na umacnianie się Ujednoliconej świadomości politycznej i kulturowej oświeconych warstw kształtujących się narodowo­ ści, co autorka usiłuje jednak podważyć (tamże, s. 210-211). Hiclorusiju w cpochu fendalisnia..., t. 2, s. -159. Sowicie uposażonych przez Klokockiego (I wsie, 2 folwarki i 10 tys. zl na konwikt) oraz jezuitę Jana Korsaka i ks. neuburskiego Karola Filipa. S. Zaleski, Jezuici..., t. IV, cz. 1, s. 1012-1011. rZ

xm

Wes

L

268

Procesy społeczno-kulturalne w Wielkim Księstwie Litewskim..,

Jak silna, pomimo zmniejszania liczby parafii prawosławnych, była Cerkiew na terenie ks. słucko-kopylskiego (49 parafii), świadczą dane archimandryty W. Sadkowskiego z 1791 г.. Np. sama parafia słucka miała 12 cerkwi unickich i 34 cerkwie prawosławne na około 57,5 tys. osób pochodzenia mieszczańskiego, chłopskiego i około 2,5 tys. szlachty. Dla tej pierwszej grupy było aż 26 cerkwi, dla drugiej 8. Pa­ rafia kopylska miała 6 parafii unickich i 4 prawosławne . Jeszcze na początku XVIII w. w Druji, na północno-wschodnich krańcach województwa wileńskiego, były dwa klasztory - Dominikanów i Bernardynów, kościół famy, kościół parafialny, synago­ ga, 4 cerkwie unickie i 4 dyzunickie. Jedna z prawosławnych cerkwi z monasterem znajdowała się w centrum, pozostałe na przedmieściach i na cmentarzu. Pomimo to według O. Hedemanna nie było w mieście widać wielkich wpływów prawosławia, w porównaniu do Dzisny, Polocką, Witebska, a nawet Wilna, gdzie przy obsadzaniu wyższych urzędów miejskich uwzględniano dyzunitów. Byli oni, podobnie jak w Mo­ hylewie i Szkłowie, nadal elitą ekonomiczną mieszczaństwa. Dzisna np. pozostała ostoją prawosławia, pomimo iż był tam klasztor Franciszkanów, kościół parafialny i cerkiew unicka . Z jednej strony warto zwrócić uwagę na pogarszającą się sytuację materialną po­ pów, zależnych jedynie od dobrej woli właścicieli dóbr, którzy przydzielali im czaso­ wo ziemię uprawną. Byli też uzależnieni od swych parafian, uzyskując od nich po garncu miodu bądź opłatę na zawsze ustanowioną '' . Z drugiej zaś należy dostrzec płynące z tej relacji wnioski o konwergencji cywilizacyjnej spolonizowanego właści­ ciela dóbr i również zamożniejszych chłopów związanych z rynkiem. Praca małżonki popa w gospodarstwie i na roli, przysparzająca dochodów jego rodzinie nie była nig­ dy brana pod uwagę w ocenie położenia tego stanu. Po śmierci Jana Sobieskiego akt z 1686 r. o wolnościach dla prawosławia stracił ważność i to był jeden z powodów, dla którego Piotr I dążył do jego zatwierdzenia przez sejm w 1710 i 1717 r. Na domiar tego dyzunitom pozostało już wtedy tylko jed­ no biskupstwo - mohylewskie (mieszczańskie) - białoruskie przyłączone pod wzglę­ dem organizacyjnym do arcybiskupstwa połockiego. Zmniejszała się liczba cerkwi i wiernych opuszczonych przez swą hierarchię, której przedstawiciele kolejno prze­ chodzili na unię. Na 3,8 min unitów było 800 tys. prawosławnych; liczba tych ostat­ nich zmalała w 1772 r. do ok. 500 tys. w Rzeczypospolitej. Jaki jest więc właściwy obraz dziejów prawosławia w tym najtrudniejszym dla niego okresie? Istnienie w wielu miastach, miasteczkach i wsiach z substratem ru­ skim cerkwi prawosławnych jest potwierdzone przywilejami z drugiej polowy XVII w. i XVIII w. A czy chłopi i plebs, nadal korzystający z opieki średniozamożnej szlachty i magnatów, którzy przeszli na katolicyzm, przywiązywali wagę do zmian w obrządku w cerkwiach unickich? Jeśli tak, to zauważali głównie nowości najbar107

108

10

1

110

107

m

110

Л. Deruga, Kościół prawosławny a spnnca „buntu" wc wschodnich województwach Rzeczypo­ spolitej, Wilno 1938, s. 188-189. O. llcdummn, Magdeburskie miasto Druja..., s. '152-153; tenże, Magdeburskie miasto Dzisna..., s. 451. J. Kitowicz, Opis obyczajów, t. II, Poznań 1810, s. 117. Np. w 1009 r. Jan Kazimier/, potwierdzając dawne przywileje od Władysława .Jagiellończyka na cer­ kiew św. Spasa, wydaje nowy przywilej na wybudowanie właśnie ukończonej i innych, które będzie mo­ żna pobudować. O. Hedemann, Magdeburskie miasto Dzisna..., s. 51.

Rola czynników kulturowych w przemianach świadomości politycznej...

dziej odlegle od tradycji Kościoła prawosławnego, jak cicha msza, skromniejszy wy­ strój cerkwi, ubiór duchowieństwa. Wszak w początku XX w. w okresie ciągłego od­ bierania z rąk prawosławnych unickich świątyń przez władze carskie wmawiano wiernym, iż oba obrządki nie różnią się poza uznawaniem przez unitów zwierzchnic­ twa papieża i dogmatu o pochodzeniu Ducha św. Samo przecież duchowieństwo dbało o ciągłość tradycji m.in. długo, korzystając z tych samych co prawosławie ksiąg do modlitwy i odprawiania nabożeństw. Jeden z mało znanych historyków Kościoła unickiego J. Stebelski (1783) dzieje tego obrządku wywodzi od 900 г., wymieniając kolejno wszystkich arcybiskupów. Natomiast od unii florenckiej, co jest niezgodne z dziejami Kościoła wschodniego, wymienia „Porządek antymetropolitów i pseudopatriarchów moskiewskich". Antymetropolitą jest według niego również Warlaam Jasiński, który nie chciał uznać zwierzchności metropolity unickiego w końcu XVII w. Natomiast wyrok w sprawie zamordowania biskupa unickiego Jozafata Kuncewicza (w 1623 r. w Witebsku), zruj­ nowania i ograbienia jego kościoła, skazujący na śmierć nie tylko przedstawicieli mieszczaństwa i plebsu, w tym Prokopa Moskala i kilkunastu innych kupców i przy­ byszy z Moskwy i z Wilna, ale również rajców połockich i burmistrzów: Nauma, Wor­ ka i Siemiona Nieszę. Wskazuje także na winnych spisku kupców wileńskich i jedno­ cześnie na rolę prawosławia wśród mieszczan w stolicy W. Ks. Litewskiego" . Tradycje były wspólne dla unitów i prawosławnych, którzy, i jedni, i drudzy, w większości od 1654 r. z powodów „świętej wojny" o lud prawosławny cara Aleksego Michajlowicza doznali wielu upokorzeń i uszczerbku, i mogli, zwłaszcza prawosławni, cierpieć na swoistą schizofrenię z powodu np. poddania Kościoła prawosławnego pod zwierzchnictwo patriarchatu moskiewskiego od 1686 r. Świadomość tego miało nie tylko wyższe duchowieństwo, które w latach 1692-1702 (diecezja prawosławna, prze­ myska i lwowska) wybrało unię i związek z polskością, ale również szlachta tego wy­ znania, mieszczanie i chłopi. Powolne kurczenie się wpływów Cerkwi było jednak spowodowane zarówno do­ stosowywaniem się do dawnych ruskich tradycji i języka Kościoła unickiego, jak i rozpowszechnianiem języka polskiego, wspólnej historii i kultury. Na ten proces wpłynęło według S. Kościalkowskiego niepowodzenie unii hadziackiej, która miała doprowadzić do zniesienia Kościoła greckokatolickiego. Sprzeciw nuncjusza i hie­ rarchii Kościoła katolickiego w oparciu o elity obawiające się żądań kozackich oraz tych, którzy pragnęli powrotu na żyzne ziemie ukraińskie wszystkich, którym je nadano w czasie najazdu moskiewskiego i powstania kozackiego, byl jedną z wa­ żniejszych przyczyn wykształcenia się ideologii sarmackiej w stereotypie Polak-katolik. Za Polaków uważano również tych mieszkańców W. Ks. Litewskiego, ziem ruskich Korony, Prus, Śląska, Mazowsza, Wielkopolski i Małopolski, którzy mówili po polsku niezależnie od swej przynależności etnicznej. Na postawy niezale­ żne, pozostanie przy starodawnej wierze prawosławnej mogli sobie pozwolić wy111

2

111

Autor wychwala opiekunów właśnie prawosławia, przedstawiając genealogię rodu Ostrowskich, wspo­ mina również rody Zaslawskich, Wiśniowieckich i prawosławnych pisarzy i erudytów; wykazuje też znajomość dziejów Kusi, podając żywoty jej świętych: Hitfivzyiiy i Pruksedy z polowy XII w. Przy­ datek do climnoloi/ii, s. 121-12!) i n.; s. .S i п.; tenże, Dwa wielkie światła..., s. 21 i n. Tenże, PrzydatcL.., t. III, s. 187-2111.

270

Procesy społeczno-kulturalne w Wielkim Księstwie Litewskim...

kształceni w brackich i unickich szkółkach (z ruskim, polskim i łacińskim językiem nauczania) bogaci kupcy Wilna, Mohylewa, Pińska, Szkłowa, Slucka i innych miast bądź chłopi z tych dóbr, których właściciele dbali o miejscową cerkiew i jej parocha, szkółkę i cmentarz. Ważnym elementem sytuacji wewnętrznej był fakt, iż król byl nadal głową Kościoła prawosławnego, ale w drugiej połowie XVIII w. nie miał większego wpływu na obiór metropolity. Rodziło to wiele konfliktów, zniechęcało wiernych i było jedną z głównych przyczyn zrzeczenia się zwierzchności nad metropolią ki­ jowską przez Carogród na rzecz Moskwy. Patriarsze do 1699 r. podlegało jedynie Podole z siedzibą biskupa w Kamieńcu. Do 1707 r. jednak udawało się uniknąć Ko­ ściołowi prawosławnemu w Rzeczypospolitej zwierzchności metropolity kijowskie­ go. Jeszcze w 1698 r. legalnie wybrany i zatwierdzony przez Augusta II biskup białoruski Serapion Polchowski został wyświęcony na metropolitę kijowskiego. Stopniowo jednak władze kościelne musiały się ograniczać do kontaktów z władza­ mi cerkiewnymi w Moskwie, pomimo współpracy na zwoływanych wspólnie z zie­ miami ruskimi synodach oraz łączności z monasterami w Ostrogu, Lwowie, Łucku i Haliczu. Biskup moskiewski stawał się metropolitą białoruskim. Świadczyło to 0 zaznaczaniu odrębności Kościoła prawosławnego na ziemiach należących wszak do Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Patriarcha moskiewski Nikon w latach 1652-1666, korzystając z opieki cara nad tym Kościołem prawosławnym, wyraźnie zaznaczył odrębność obrządku wschodnie­ go. Z powodu popularności w Rosji ksiąg cerkiewnych przeredagowanych przez me­ tropolitę Piotra Mohyłę (1639,1646) Nikon skutecznie przeprowadził zmiany w księ­ gach liturgicznych i modlitewnych tekstach. Stopniowo zaczęły one wypierać tamte wydawnictwa. Kościół prawosławny w Rzeczypospolitej miał odrębną strukturę 1 tradycję w odróżnieniu od patriarchatu moskiewskiego, który stawał się instytucją państwową. Pogłębiały się różnice pomiędzy prawosławiem rosyjskim a białorusko-ukraińskim. Była to odmienność rytuału, form odprawiania nabożeństwa, pro­ gramów szkolnych, kształcenia mnichów itd. Różnice te wystąpiły także z powodu odnowy języka greckiego, otwartości na zmiany (chóry, kazania, nowe święta i święci z kręgu łacińsko-polskiego), przyjmowania zachodnich wzorów kulturowych rene­ sansu, które na tych ziemiach rozpowszechniły się dopiero w epoce baroku. Były to powody skłaniające do odczuwania wyższości nad prostactwem i po­ grążonym w bezruchu Kościołem rosyjskim. Rosjanie uważali z kolei, że nowi wy­ znawcy winni przyjąć na nowo chrzest i wyrzec się herezji m.in. wyrażającej się w sa­ mym obrządku chrztu, gdyż uznają zarówno polewanie, jak i pogrążenie w wodzie. Wiadomo było też, że duchowni i wierni Kościoła prawosławnego znali system karno­ ści i kar oraz opłat w Rosji, odmienny od tego, który panował w Rzeczypospolitej. Już car Aleksy nie wyraził zgody na żadne ustępstwa co do zachowania ich wolności i przywilejów, co skłoniło starszyznę kozacką do ugody w Hadziaczu w 1658 r. " Wraz z dopuszczeniem duchowieństwa do senatu miało to oznaczać zrównanie w prawach i przywilejach z rytem łacińskim. Inne elementy z ogółu spraw konfliktowych doty­ czyły zwrotów cerkwi i beneficjów oraz zmniejszenia liczby katolików piastujących 1

111

S. Kościalkowski, Unia..., s. 121-12:1.

Rola czynników kulturowych w przemianach świadomości politycznej...

271

1

urzędy państwowe na rzecz prawosławnych ". W tym okresie Jan Kazimierz, kie­ rując się ustaloną tradycją opieki królów nad prawosławiem, zwrócił im diecezję przemyską, mścislawską, łucką i chełmską, wiele cerkwi i monasterów ze szkołami. Pomimo ostrych sprzeciwów elit, zwłaszcza duchowieństwa katolickiego, a także Li­ twinów, iż ugoda hadziacka jest sprzeczna z unią lubelską, Koroniarzy zaś, że unitów da się przenieść na łaciński ryt, sejm w 1659 r. zatwierdził ugodę w Hadziaczu. Ówczesny metropolita kijowski Sylwester Kossow, uczony i pisarz polsko-ruski, człowiek oddany Rzeczypospolitej oraz rzecznik tolerancji wyznaniowej, dopiero gdy w Kijowie pozostało około 500 obywateli, a kozacka załoga liczyła tysiąc osób, złożył przysięgę pod przymusem przed posłami moskiewskimi. Jego nieustępliwa postawa zrobiła wrażenie nawet na przybyłej dwutysięcznej załodze rosyjskiej, on sam zaś wysłał dwóch mnichów do Warszawy z zapewnieniem lojalności . Ugoda hadziacka jest pozytywnie oceniania w polskiej histogram' (O. Halecki, S. Kościałkowski, W. Konopczyński, Z. Wójcik, W. Serczyk), negatywnie natomiast przez najstarszą i najnowszą rosyjskojęzyczną historiografię (np. M. Hruszewski, M. Kostomarow). Ugoda hadziacka miała przeciwników również w obozie samych zainteresowanych niezależnością Ks. Ruskiego - Kozaków i duchowieństwa pra­ wosławnego. Unici wykorzystywali te spory w oparciu o Kongregację Propagandy Wiary w Rzymie na rzecz unii z prawosławnymi od 1662 r. Zabiegał także o to przy okazji, pragnąc zatwierdzenia na urzędzie, arcybiskup połocki Gabriel Kolenda oraz hetman kozacki Paweł Tetera. W tym okresie Kościół prawosławny posiadał znaczące ośrodki zakonne w Wil­ nie, Pińsku, Brześciu, Mozyrze, Zabłudowie i kilkanaście innych. Stracił na rzecz unii tak ważne monastery, jak: w Ławryszewie, Nowogródku, Mohylewie, Torokaniach, Trokach i Żyrowicach. W1647 r. na terenie całej Rzeczypospolitej było około 4 tysięcy parafii unickich, ponad 12 tys. zaś prawosławnych; w 1667 г., licząc wszyst­ kie, także zajęte przez Rosję tereny, na około 3,5 tys. unickich także 12 tys. było pra­ wosławnych. Odwrócenie tej proporcji nastąpiło dopiero w końcu XVII w. wraz ze zmianą wyznania ordynariuszy diecezji prawosławnych . W początku XVIII w. na terenach W. Księstwa pozostało tylko biskupstwo białoruskie, z siedzibą biskupa w Mohylewie (diecezja mohylewska). Jego historia wiąże się z opieką Piotra I nad prawosławnymi, który wykorzystał czas wojny północnej dla mianowania m.in. w styczniu 1710 r. „na prośby litewskich monasterów" komisarza stolnika Bo­ gusława Sypniewskiego na rezydencję . Ten stan rzeczy potwierdził August III, który uznał jako archimandrytę Sylwestra Czetwertyńskiego i zapewTiil swobody wyznaniowe, bez obecności komisarzy. Diecezja mohylewska liczyła wówczas zapew­ ne około 200-250 tys. wiernych, w Koronie zaś było icli około 200 tys. 115

116

117

118

111

l l s

1111

117

I l s

W0

Dobni ' C elit w tym względzie wyraził Л. S. Radziwiłł w swym diariuszu, pisząc, iż: w wojewódz­ twach kijowskim, braclawskim i czernihowskim urzędy maja, być przydzielone Rosjanom greckiego wyznania, jezuici zaś maj;| nie być w Kijowie..., A.S. Radziwiłł, Pamiętniki..., t. III, s. 211; ugoda ha­ dziacka precyzowała to do województwa kijowskiego, w innych zaś „pospołu z katolikami". L. Kubala, Wojna moskiewska..., s. 16, 02 i n. Л. Mironowicz, Prawosławie i unia..., s. 200-207,221-225. H. Likowski, Dzieje Kościoła unickiego..., cz. 1, s. 27. I>. Bieńkowski, Organizacja..., s. О.'КМШ.

272

Procesy spoleczno-kulturalne w Wielkim Księstwie Litewskim..,

Sytuacja Kościoła prawosławnego - pomiędzy patriarchatem moskiewskim a Kościołem unickim - wymagała obecności w W. Księstwie zaufanych duchownych na stanowiskach wyznaczonych przez metropolitów. Jednym z nich stał się pełno­ mocnik metropolity Sylwestra Kossowa, absolwent szkoły brackiej w Wilnie, Teodozy Wasilewicz, mnich kijowski. Około 1655 r. został archimandrytą słuckim, a następnie w latach 1669-1678 władyką mścisławsko-mohylewskim. Był zwolenni­ kiem niezależności białoruskiej metropolii od patriarchatu moskiewskiego oraz jej wzmocnienia, m.in. wyświęcił około 100 duchownych. Dbał o stan finansowy mona­ sterów i cerkwi, prawa posiadania przez prawosławnych własnych cerkwi i mona­ sterów, natomiast w konflikcie metropolity mohylewskiego Józefa Nielubowicza Tukalskiego (1661-1663) z władzami polskimi, a nawet w czasie jego uwięzienia, po­ pierał go. Był pełnomocnikiem, a następnie również nie popieranym władyką mohylewskim (białoruskim). Faktu jego mianowania nie uznali biskupi łacińscy i unic­ cy, a nuncjusz Marescotti (1668-1670) pragnął go podporządkować jurysdykcji papieskiej. Nie przeszedł na unię i cofnięto mu przywilej królewski na katedrę białoruską za Jana III Sobieskiego" . Władze państwa, jak i opinia społeczna traktowały wyznawców prawosławia i hie­ rarchów tego Kościoła jako głównych sprawców klęski i okrojenia obszarów Rzeczy­ pospolitej. Przybliżenie granic Rosji do Dniepru i sprzyjanie w Rzeczypospolitej unii stało się również elementem odśrodkowym, odciągającym stopniowo ludność prawo­ sławną ku Moskwie. Konwokacja z 1668 r. zatwierdzająca prawa prawosławnym podkreślała jednoznacznie niepomniejszanie jakichkolwiek praw unitom. Wówczas też użyto po raz pierwszy określenia „wyznanie dyzunickie" oznaczające prawo­ sławne. W 1676 r. nie wolno było hierarchii cerkiewnej porozumiewać się samowol­ nie z patriarchą w Konstantynopolu, bractwa zaś, ów element społecznej współpracy w miastach i miasteczkach, zostały podporządkowane biskupom. I choć ustawa ta miała na celu kontrolowanie penetracji szpiegów Porty, jednak wskazywała na gor­ sze, w porównaniu do poprzedniej sytuacji, położenie wyznawców Kościoła wschod­ niego. Na sytuacji prawosławia cieniem legło również podporządkowanie przez cara metropolii kijowskiej patriarsze moskiewskiemu w latach 1685-1686. Dopiero po 25 latach od zawarcia traktatu Grzymultowskiego Piotr I w 1710 r. przeforsował jego ratyfikację; artykuł IX dawał mu prawo opieki nad prawosławnymi. Podjęte więc w czasie wojen moskiewskich wysiłki pojednania unitów i dyzunitów kontynuowano bezskutecznie na zjazdach w 1680 i 1681 r. Zwrócono się więc trady­ cyjnie ku pozyskiwaniu w tajny sposób poszczególnych hierarchów. A było to trudne, gdyż coraz większą atrakcyjność wobec niebezpieczeństwa rosyjskiego i tureckiego przedstawiała unia ". Z kolei Piotr I, podporządkowując sobie coraz bardziej Cer­ kiew w swoim państwie, na zewnątrz występował jako obrońca jej przywilejów, za­ grożonych przez Kościół katolicki i władze Rzeczypospolitej. Opieki cara zaczynali domagać się i sami jego wyznawcy, często z powodu interwencji carskich agentów. Szlachta więc nie była zadowolona, a prawie już jednolita pod względem wyznanio­ wym, zapragnęła ograniczać dyzunitów pod względem prawnym. Ustawa zabra9

12

"•' Л. Mironowicz, Tcodozi/ Wasilewicz..., s. 8 i n. J. Woliński, Polska i Kościół Prawosławni)..., s. 100—1II.

Rola czynników kulturowych w przemianach świadomości politycznej...

273

niająca wszystkim dysydentom publicznego odprawiania nabożeństw oraz wznosze­ nia nowych świątyń została uzupełniona zakazem dostępu do wszelkich urzędów w 1733 г., także na poziomie lokalnym. To wpłynęło na położenie prawosławia, które­ go wyznawcy i duchowieństwo coraz bardziej traciło swój status społeczny, majątko­ wy i kulturalny. Obsadzenie biskupstwa białoruskiego pod naciskiem Piotra I w 1720 r. i potwierdzenie jego przywilejów nie miało wpływu na wzrost liczby wyznawców. Jednocześnie liczba interwencji cara nawet w drobnych sprawach rosła, kierowano je więc w Rzeczypospolitej na drogę sądową. Car natomiast nie doceniał wysiłków np. Hieronima Radziwiłła, który w swych dobrach otaczał opieką wielu dyzunitów . Była to kontynuacja tradycji dysydenckiej gałęzi Radziwiłłów, zwłaszcza zaś żony ks. Janusza Radziwiłła Marii, córki hospodara Mołdawii Lupula, która m.in. w testa­ mencie z 1659 r. ufundowała w Zabłudowie monaster Zaśnięcia Bogurodzicy dla 12 mnichów . Błędy polityki wobec prawosławia w całej pełni zostały wykorzystane przez Ro­ sję w celu podporządkowania sobie naszego państwa. Od 1755 r. realizował to biskup białoruski, zatwierdzony przez św. Synod w Rosji, Jerzy Konisski. Rozszerzanie z kolei praw prawosławnych wywoływało reakcję opinii publicznej oskarżającej ich o współdziałanie z obcą władzą państwową. Posłowie odrzucali wszelkie propozycje ambasadora Mikołaja Repnina. Postulaty równouprawnienia popierali protestanci, pomimo że był to ważny element podporządkowania państwa przez Rosję. Konfede­ rację toruńską protestantów oraz slucką prawosławnych popierała część szlachty, np. na konfederacji w Wilnie. Pod naciskiem Prus i Austrii oraz wojska rosyjskiego sejm uchwalił w 1768 r. prawo do biskupstwa białoruskiego, wolność kultu i swobodę budowy cerkwi oraz dostęp do stanowisk politycznych . Postanowienia pierwszego rozbioru zmniejszyły liczebność ludności wyznania prawosławnego do około 300 tys. W granicach Rosji znalazła się siedziba biskupa białoruskiego - Mohylew. Sytuację pogarszał napływ duchownych z Rosji, którzy nie znali miejscowych stosunków i doprowadzali do nowych zadrażnień. Wiktor Sad­ kowski, b. unita ukraiński i protegowany Konisskiego, otrzymawszy jurysdykcję w 1785 r. nad całą grecko-wschodnią konfesją w Polsce wraz z archimandrią slucką, został oskarżony z powodu prorosyjskiej polityki o spowodowanie chłopskich rozru­ chów na Wołyniu i Ukrainie w 1789 r. i o prześladowania katolików w Slucku. A jed­ nak obóz reform zareagował za późno. 15 czerwca 1779 r. w Pińsku komisja (103 obywateli, w tym 47 duchownych) opracowała projekt ustawy Urządzenie stałej hierarchii cerkiewnej obi-ządku grcko-ońcntalnego, nieunickiego w państwach Rzeczpospolitej Polskiej, przywracający zwierzchność religijną patriarchy caro­ grodzkiego, arcybiskupa i 3 biskupów tworzących Synod Krajowy, zatwierdzanych przez rząd. Niestety plany te przekreślił trzeci rozbiór. Poza nieliczną grupą w Białostockiem, oddanym następnie w 1807 r. przez Prusy Rosji, wszyscy prawo­ sławni znaleźli się w obcym państwie i musieli zamienić status na religię państwową, a Kościół prawosławny stawał się narzędziem rusyfikacji. Przybywali obcy pod 121

122

123

121

Por. E. Likowski, Historia.,., cz. I, s. 71. Nic podaje tych faktów biogram Radziwiłła. H. Dymnicka-Woloszyńska, Radziwiłł Hicmnim Florian (171Г>-1760), PSI!, t. XXX, Wroclaw 19S7, s. 1S5-1SS. >- T. Wasilewski, Radziwiłłowa z LupułówMaria (ок. 1С,2Г)-16С0), PSU, t. XX, s. 101. .1. Woliński, Kościół prawosławny..., s. 120 i n. v a

274

Procesy spoleczno-kulturalne w Wielkim Księstwie Litewskim..,

względem narodowym i kulturowym duchowni, urzędnicy i policjanci. Dla Polaków i ludności spolonizowanej przeciwstawianie się rosyjskiemu prawosławiu było jed­ nym z przejawów zmagań o odzyskanie niepodległości. Dla narodowości budzących się do życia - Białorusinów i Ukraińców - prawosławie stawało się czynnikiem umo­ żliwiającym kształtowanie własnej tożsamości narodowej. Te i inne kwestie wpłynęły na to, iż 3,5 miliona wyznawców na ziemiach białoruskich i ukraińskich (w tym Rosjan 200 tys.) weszło w granice odrodzonej Rzeczypospolitej w 1918 r. w poczuciu tym większego osamotnienia, że znalazło się znowu w centrum sporu po­ między patriarchatem moskiewskim i Rosją a rządem polskim. 2.4. ROLA WYZNAŃ REFORMOWANYCH I ICH ZASIĘG SPOŁECZNY W porównaniu do dziejów Kościoła katolickiego, greckokatolickiego i Cerkwi prawosławnej najnowsza historiografia polska, litewska i białoruska żywiej zajęła się dziejami reformacji, szczególnie na ziemiach litewsko-ruskich. Nawet jeśli po­ minąć powojenny dorobek „oficjalnego zapotrzebowania" na społeczne oblicze refor­ macji, to choćby jedno z ostatnich opracowań W. Kriegseisena wyraźnie wskazuje na potrzeby badań tego fenomenu na terenach litewsko-białoruskich w XVII i XVIII w., jego więź z oświeceniowymi ośrodkami europejskimi, zapleczem ekonomicznym i ludźmi, m.in. na rolę króla pruskiego, nie tylko stereotypowo wrogą jako opiekuna protestantyzmu, ale również protektora studentów, drukarzy, pisarzy, wydawnictw zborowych, także w języku polskim w Królewcu itp. Zwyczajowa tolerancja w W. Księstwie, nieodłączny atrybut wolności szlachec­ kich, przejawiała się w energicznej postawie różnowierców wobec łamania swobód „rozróżnionych w wierze". Z gwarancji prawa litewskiego, wszak konfederacja war­ szawska była wpisana w 1588 r. do III Statutu, korzystali osiedlani w radziwiłlowskich Birżach i Kiejdanach Szkoci i Anglicy. Odmiennie niż w Koronie, a także niż we Francji i Anglii, w W. Księstwie dysydenci nadal korzystali ze swobód prawnych i choć już pozbawieni opieki potężnych magnatów, wciąż jeszcze mieli prawa cywilne i znaczną część praw politycznych . Zdaniem J. Tazbira, pogarszały się możliwości obrony coraz bardziej plebejskiego środowiska dysydentów przed ofensywną poli­ tyką katolickich władz duchownych '. Takie zjawiska, oznaczające tendencję pio­ nową rozpowszechniania się protestantyzmu, ze względu na prawną i ekonomiczną opiekę elit, również katolików, nie miały tak decydującego wpływu na utratę znacze­ nia protestantów w W. Księstwie, jak w Koronie. To prawda, że w XVI i XVII w. szlachta protestancka upodobniła się w zakresie mentalności i stylu życia do całego stanu Rzeczypospolitej, w miarę jednak degradacji ustroju demokracji szlacheckiej, a wzmacniania państw sąsiednich - Austrii, Prus i Rosji - szlachta protestancka byla spychana na dalszą pozycję przez rządzącą większość - szlachtę i magnatów katolic­ kich. Konsolidacja i determinacja dysydentów ujawniła się jednak w latach 1717—17G4 w akcji przywrócenia swobód wyznaniowych, choć w czasie trwania ostat121

12

121

v a

For. W. Kriegseisen, Ewangelicy polscy i litewscy..., s. :\H. J. Tazbir, Protestantyzm w Polsce XVII w., [w:] J. Tazbir, Reformacja i doktrynie, Warszawa lii!).'!, s. Ж i n.

n> Polsce. Szkice o ludziach

Rola czynników kulturowych w przemianach świadomości politycznej...

275

niego sejmu konwokacyjnego, zebrawszy pieniądze na obsadzenie tronu przez kan­ dydata swego wyznania, doprowadzili oni do walki ze zwolennikami kandydata Fa­ milii Czartoryskich - Stanisława Augusta Poniatowskiego - w konfederacji słuckiej i toruńskiej. Te wydarzenia zdyskontowały na swoją korzyść elity katolickie Rzeczy­ pospolitej. W okresie unii z Saksonią dwory królewskie i ich ministrowie, zwłaszcza Henryk Briihl - luteranin, były zasypywane petycjami dysydentów. Wobec bezsilno­ ści Sasów zwracali się oni o pomoc do Prus, Wielkiej Brytani i Niderlandów. Jednym z przykładów jest misja ks. Bogusława Jelitki Kopijewicza, wykształconego w W. Księstwie i za granicą - kandydata na ministra i kaznodzieję. Aby przeciw­ działać uchwale sejmu niemego w 1717 r. godzącej w szlachtę ewangelicką i Jednotę Litewską, został wysłany do Wielkiej Brytanii, która już udzieliła pomocy (10 tys. funtów szterlingów) Wielkopolsce. Uzyskał na dworze obietnicę poparcia pozycji dy­ sydentów, ale nie było mu wolno zbierać pieniędzy w Anglii, tylko w Szkocji. Zbiórka przyniosła około 65 tys. złotych w monecie pruskiej. Kolejne poselstwo Kopijewicza do Anglii też nie przyniosło spodziewanych efektów. Rząd Wielkiej Brytanii wycofy­ wał się z aktywności na terenie wpływów Piotra I i skierował posła do zbierania pie­ niędzy w Dublinie. Po zebraniu 6 tys. funtów w 1726 r. został odwołany i oskarżony 0 przedłużenie o 6 lat pobytu w Irlandii oraz malwersacje' ' . Przyjmuje się, że po 1717 r. miała miejsce agonia polskiego protestantyzmu, a jednak na ziemiach litewsko-białoruskich nie tylko pod opieką magnatów, ale 1 szlachty w 1787 r. istniało około 40 zborów kalwińskich . Podobne swobody zacho­ wały miasta wielkopolskie i Prusy. Według H. Merczynga spośród 110 zborów ist­ niejących w chwili najazdu moskiewskiego i szwedzkiego w 1696 r. pozostało 51. Zo­ stała jednak zachowana dawna struktura Jednoty: 5 dystryktów i zdeterminowane grono wiernych, o różnorodnym pochodzeniu społecznym. W dodatku Jednota Li­ tewska była dobrze zorganizowana pod względem finansowym, uchwalając również pożyczki pod zastaw majątków . Według jej protokołów bogate było życie zborowe; dotyczyło spraw szkolnych, religijnych i duszpasterskich, zaopatrzenia ministrów, zborów. Spory i brak dyscypliny zostały ujęte w szeregu przepisów i rozpatrywane nie tylko na synodach. Jednota kalwińska, w której dużą rolę odgrywała szlachta, posługiwała się w swej działalności językiem polskim. Potrafiła umocnić swój byt na Litwie, w przeciwieństwie do Korony, nie tylko w głównych ośrodkach mieszczań­ skiego protestantyzmu w Wilnie, Kiejdanach i szczególnie w Birżach, ale i w zborach o charakterze chłopskim, jak np. na Żmudzi. Takie zbory znajdowały się poza tym w Prusach, w poludniowo-zachodniej Wielkopolsce oraz w księstwie oświęcimskim. Silna pozycja reformacji w Birżach wynikała stąd, iż parafia uzyskała byt prawny, łącznie z nadaniem miastu prawa magdeburskiego w 1598 r. Podobnie prawo 2 1

127

128

1 Я

Jego doświadczenia w Irlandii zaowocowały projektem samoorganizacji i programu pożyczek przy­ znawanych na opłacalni) działalność gospodarczą szlachcie, kupcom, mieszczanom i chłopom, aby z tego uzyskać również odpowiednie kwoty dla ewangelików litewskich i białoruskich. W. Kriegseisen, Podróże i pmjekty postom liogttstawa Jelitko Kopijewicza, [w:] Ladzie kontakty kiiltuni. Prace ofiarowane Prof. M. llogiickiej, pod red. J. Roweckiego i J. Tazbira, Warszawa l!)i)7, s. 218-252. W latach 1720. wielu dysydentów piastowało tam godności ziemskie. Por. S. Konarski, Szlachta kal­ wińska w Polsce, Warszawa ПШ. Dużą rolę odgrywały również kolekty i składki, a nawet procenty od zastawionych kapitałów. W. Kriegseisen, KieanyeUcy..., s. 1110 i n.

Procesy spoleczno-kulturalne w Wielkim Księstwie Litewskim..,

276

litewskie, silniejsze niż w Koronie, chroniło parafie w Kielmach, Żupranach, Słucku, Kojdanowie, Kopylu, Bielicy, a nawet w takich miejscowościach, jak Kiejdany i Wiżuny, gdzie ewangelicy oddali kościoły katolikom . Już w drugiej połowie XVII w. szlachta przejęła rolę opiekuna zborów, a mecenat magnacki zanikał. Od 1693 r. synody nie odbywały się w Wilnie, ale kolejno w sześciu dystryktach Jednoty. Trwały tydzień i swoją procedurą (postanowienia poprzednie­ go zjazdu, ich omówienie, sprawozdania, wota, spis uchwal, wybory duchownych i ich zatwierdzanie, w tym również świeckich kuratorów itd.) przypominały sejmiki szlacheckie. Zajmowały się ponadto zagranicznymi kontaktami Jednoty poprzez pocztę wileńską z Królewca, a następnie w XVIII w. kierowaną do Slucka. Szcze­ gółowo rozpatrywały sprawy sporne ze świeckimi i kościelnymi władzami Rzeczypo­ spolitej. Urząd aktora generalnego zborów Wielkiego Księstwa powstał w XVII w., w związku z tym, że Jednota mogła jako strona prawna występować przed sądami . Również wiceaktorzy musieli posiadać odpowiednie kwalifikacje, występowali bo­ wiem przed sądami i na naradach, reprezentując Jednotę. W aktach synodalnych w pierwszej połowie XVII w. aktorami generalnymi byli przedstawiciele szlachty, jak np. Szymon Zabiełło, chorąży derptski, Stefan Kostrowicki, pisarz grodzki nowo­ gródzki, Michał Wołk-Łaniewski, podczaszy miński, Jarosz Mackiewicz, stolnik starodubowski, Aleksander Wołk-Łaniewski. W1730 r. w Rzeczypospolitej było 210 rodzin dysydenckich szlacheckich, najwię­ cej w W. Ks. Litewskim - 126, w Wielkopolsce - 47, w Małopolsce najmniej - 37 . O ich znaczeniu w W. Księstwie świadczy dzieło jezuity Jana Poszakowskiego z 1733 r. Wobec panującej nietolerancji - od sejmu z 1717 r. - wskazuje to na lepszą sytuację protestantyzmu na ziemiach W. Księstwa niż na terenach koronnych u za­ rania oświecenia. Być może jedną z przyczyn, poza silniejszą niż gdziekolwiek opieką seniorów z grona średniej szlachty, była także bliskość protestanckiego Królewca. M.in. za przywilejem Fryderyka Wilhelma powstało tam wydanie Biblii i Nowego Testamentu w języku polskim (1738) oraz kancjonał Jerzego Waziańskiego w 1741 r. (9 wydań w XVIII w.) . Podobnie na uwagę zasługuje przedruk Knigi Nobaznistos z 1653 r. w języku litewskim, wydany w Slucku (1684) nakładem elektora pruskiego. Istotny jest zwłaszcza obiektywny obraz innowierców, którzy wbrew stereotypom „w pierwszej połowie XVIII w. nie znaleźli się w tak zlej sytuacji, by można mówić o ciągłych prześladowaniach, ani ich kondycja za panowania Stanisława Augusta nie była znakomita". A jednak stali się oni punktem zainteresowania opinii publicznej, zaś opieka spraw ościennych jedną z przyczyn „okrojenia terytorium państwa nietolerancyjnych barbarzyńców przez oświecone potencje ościenne" "'. 129

130

131

132

133

123

130

131

132

111

131

Por. M. Kosman, Sytuacja prawno-polityczna..., s. 81-110. M. Kosman, Litewska Jednota Eivangclicko-Rcformowana..., s. '11. S. Tworek, Działalność..., s. 33. J. Poszakowski, Nauka l'. l', dissidentów z nauką starodawnego kościoła zniesiona, in graliam tych Ich Mościów, którzy protestują się, iż tak wierzę, jako wierzył i nauczał starodawny ko­ ściół, Wilno 1733. W. Chojnacki, Jerzego Waziańskiego kancjonał mazurski i jego poprzednicy, [w:] Z badań nad dawną książką..., s. 238. W. Kriegseisen, Ewangelicy..., s. 9.

Rola czynników kulturowych w przemianach świadomości politycznej...

277

W tym okresie było 6 dystryktów należących do W. Ks. Litewskiego: podlaski, nowogrodzki, wileński, żmudzki, zaniemeński i białoruski. Każdy z nich posiadał cen­ tralny ośrodek, katedrę i kilka parafii. Było 23 duchownych. Po pierwszym rozbiorze 2 pierwsze dystrykty uległy likwidacji. Dobry okres renowacji zborów i tolerancji po akcie równouprawnienia wyznań w 1768 г., choć zborów było coraz mniej, nie zakoń­ czył się wraz z trzecim rozbiorem. Istotną przyczyną tego stanu rzeczy była żywot­ ność i tradycja licząca trzy stulecia. Jeszcze w początku XX w. pozostało 8 parafii plus 12 filiałów, które synod kontrolował, czy odbywa się w nich odpowiednia liczba nabożeństw w roku. I wówczas nie Wilno miało największą liczbę wiernych (nie licząc filjalów - 365 osób), a Birże - 4886 i Popiel - 3447. Obok np. Dziewałtowa, o dawnej tradycji kalwińskiej (zbór murowany), powstały nowe filiały zboru wileńskiego: Boratyn, Kupiczew i Michalówka na Wołyniu. Wilno więc „rozszerzyło" krąg swego od­ działywania na ziemie W. Ks. Litewskiego w jego kształcie z czasów jagiellońskich. W1835 r. powstały w Wilnie, a następnie w Birżach oraz w Slucku murowane zbory (wraz z gimnazjum) . Jednota Ewangelicko-Reformowana w Wielkim Księstwie (kalwini) oraz lutera­ nie byli w XVIII w. liczniejsi niż w Koronie i bardziej zróżnicowani pod względem społecznym - od magnaterii do mało uchwytnego pod względem liczbowym chłop­ stwa. Rzecz również niepowtarzalna (w porównaniu do Korony), że" po zburzeniu zbo­ ru kalwińskiego w Wilnie w 1682 г., dzięki opiece szlachty przetrwał on do 1939 r. (zburzony przez ataki bombowe -1944). W drugiej połowie XVII w. według J. Ochmańskiego było na ziemiach Litwy 25 zborów, w całym jednak W. Księstwie - 51 1 H. Barycz oparł się na danych super­ intendentą Krzysztofa Taubmanna Trzebickiego sprzed 1696 r. Zborów było w dys­ trykcie wileńskim 7, w nowogrodzkim 8, w zawilejskim 11, podlaskim 8, w żmudzkim 9, w białoruskim 3. Około 50% ogółu (24 zbory) znajdowało się pod protektoratem Radziwiłłów. Był wśród nich np. istniejący od końca XVI w. zbór w Żupranach, choć kościół został zwrócony katolikom '. W końcu XVII w. opiekowała się zborami rodzi­ na Szemiotów. Ale 15 z nich, co bardziej interesujących, według H. Merczynga było pod opieką szlachty: Szwykowskich (Ostaszyn, Wenusów), Grużewskich (Linkowiec, Ploniany), Frąckiewiczów (Kościeniew), Czyżów (Nurzec), Piekarskich (Jamna), Rayskich (Niepokojczyce), Olędzkich (Moczulna) i Pakoszów (Promież, Ugiany, Dyrdów). Do Cedrowskich należał zbór w Ojnarowiczach zlikwidowany w początku XVIII w. Oczywiście, ze względu na nierównomierną działalność wielu zborów (działały z przenvami) trudno jest ustalić ich liczbę również w 1748 r. Istniało wówczas 48 zbo­ rów, ale 6 zamknięto z powodu nieodprawiania nabożeństw. W. Kriegseisen propo­ nuje przyjęcie 31 zborów jako pełnoprawnych parafii i 42 ministrów w W. Ks. Litewskim, co jest i tak imponujące w porównaniu do ziem małopolskich i wielkopol130

13

13

lr

> W 1738 r. przyjęto do Jednoty 471 osoby i chrzczono 0 niechrześcijan. Były 3 senioraty: wileński, wołyński, białoruski. Jednota miała wówczas 23 parafie i 15 tys. wiernych protestantów od trzeciego rozbioru do 1!)3!) r. M. Kosman, Utcwskn Jvdnota..., s. 5S i п., 130. I\ji\M. Kosman,S//fit(irj(i;mmw(i...,s. 82; Jego przykład wskazuje na brak tej opieki w 1710 г., kiedy dopiero wysiłkiem ks. Rzeczyckicgo i szlachty (Heleny Murawskiej, Anny Wilamowskiej i Laniewskiej-Wolkowoj) w latach 1730-1751 zo­ stał należycie wyposażony. Cz. Jankowski, I'vwiut OHzminiiskL., cz. 2, s. 138-139.

m

1,7

278

Procesy społeczno-kulturalne w Wielkim Księstwie Litewskim...

skich 13 i 9 w 1768 r. Spis dokonany przed 1754 r. przez Bogusława Ignacego Elsnera i wydrukowany w Berlinie dla tamtejszych władz wylicza 38 zborów. Najciekawsze z nich to „liczne" zbory miejskie (Wilno, Sluck, Kopyś, Kojdanów), wiejskie (Sereje, Żuprany, Szwabiszki) - łącznie tylko 31 parafii, w tym 25 świątyń. Słaba już była działalność zboru w Kopylu, Kiejdanach, Radziwiliszkach. Przykład zboru w Kojdanowie (80 osób), do którego należeli m.in. Jarosz Mackiewicz, Rafał, Stefan i Kata­ rzyna Oborscy, Jerzy Pakosz, Krzysztof i Aleksander Mackiewiczowie, Aleksander Cedrowski, Aleksander Miłośnicki, pani Świdowa i Komorowska - świadczy wyraź­ nie o roli szlachty w Jednocie Litewskiej . Podobnie było w Żupranach, zborze Ra­ dziwiłłów, od końca XVI w., pomimo zwrotu świątyń katolikom. Zbór z cmentarzem i szpitalem był dobrze wyposażony pod opieką szlachty w 1730 r. Dystrykt żmudzki Jednoty Litewskiej w 1767 r. obejmował zbór katedralny w Kiejdanach (siedziba seniora) oraz 8 zborów z trzema poza Żmudzią (Królewiec, Żejmele i Dziewaltów). Nie wszystkie jednak funkcjonowały. Wzmocnione nato­ miast zostały zbory luterańskie w Taurogach, Wierzbołowie i Kiejdanach z powodu migracji wyznawców z Prus. Dzięki rodzinie Grużewskich zbór odległy od skupisk zborowych - Kielmy na Żmudzi - rozkwitał w początku XVIII w. Od czasu jednak, kiedy Jakub Kazimierz Grużewski, kuchmistrz litewski, zginął w 1709 r. jako zwolen­ nik Stanisława Leszczyńskiego, zbór podupadł i dopiero jego następcom udało się odbudować jego znaczenie. Przetrwał on aż po wiek XX . Wiele przykładów tego typu przytaczają J. Łukaszewicz, M. Kosman, W. Kriegseisen. Czasami również zbo­ ry, jak np. luterańskie w Grodnie, powstawały dla sprowadzanych na place budów i w celu rozwoju rzemiosła pracowników z Zachodu . Ilu więc było protestantów w W. Ks. Litewskim? Np. na Żmudzi, według G. Błaszczyka, stanowili około 10% populacji liczącej na początku XX w. około 400 tys. ludzi . Według S. Konarskiego i S. Tworka w początku XVIII w. w całej Rzeczy­ pospolitej było około 500 rodzin szlacheckich bądź uważających się za szlachtę. Nale­ ży doliczyć około 10% na rodziny niemieckie, szkockie i czeskie zasymilowane w na­ szym państwie. Byłoby to 600 rodzin szlacheckich. W. Kriegseisen proponuje natomiast podwyższenie liczby (ze 126) do 156 rodzin szlacheckich dla samego W. Ks. Litewskiego. W rezultacie w tym okresie liczbę protestantów można szacować ze Żmudzią na około 60 tys. osób. Od końca XVI w., w porównaniu do innych ziem Korony - z największą liczbą napływowych ewangelików i luteran, np. Wielkopolski - na ziemiach W. Księstwa ukształtował się model społeczności, w którym aż do XVIII w. dużą rolę pełnili przedstawiciele konfesji ewangelicko-reformowanej - kalwiniści, wśród nich nadal rodziny magnackie, szlacheckie i coraz liczniejsze rodziny mieszczańskie. Było to m.in. przyczyną doskonalszej niż gdzie indziej organizacji Jednoty Litewskiej z rów­ nowagą wpływów świeckich i duchownych. Działalności zborów kalwińskich i lute138

139

140

141

142

™ W. Kriegseisen, Ewangelicy..., s. 101-107. Od Heleny Murawskiej otrzymał jej dom, uposażeniu zaś od Anny Wilamowskiej i Laniewskiej-Wolkowej. Cz. Jankowski, Powiał oszmiamki..., cz. 2, s. 117, К58-Ш. JJ. Grużewski, Kościół cwanyclicko-reforniowany w Kiclmuch..., s. 250 i n. S. Kościalkowski, Antoni Tyzcnhauz..., s. i;i(). "-' G. Blaszczyk, Żmudź w XVII i XVIII w s. 1110,100. 13:1

1 . 0

1.1

Rola czynników kulturowych w przemianach świadomości politycznej...

279

rańskich nie przeszkodził brak protektoratu Radziwiłłów, największych mecenasów Jednoty Litewskiej, na co wskazują jej protokoły. Zdawał sobie z tego sprawę Bo­ gusław Radziwiłł, zalecając swej córce Ludwice Karolinie, jedynej spadkobierczyni, aby wychowywała się u krewnych w Prusach Książęcych , wyszła za mąż za ks. neuburskiego i czuwała nad sprawami protestantów. Jeszcze w 1749 r. jej list w spra­ wach lepszego wykształcenia kaznodziejów, młodzieży itd. odczytywany był na syno­ dzie w Bielicy. Po jej śmierci (1695), największą rolę w dziejach kalwinizmu litew­ skiego odgrywał mecenat szlachecki . Charakterystycznym tego przykładem była opieka nad zborami np. małżeństwa Grabowskich: Marcina (zm. 1693), stolnika witebskiego, klienta radziwillowskiego, i jego żony Katarzyny z Oborskich (1663-1729/1730) oraz linii od ich syna Stefana (zm. 1725), który poślubił Teodorę ze Stryjeńskich (zm. 1763) . Hojna była rodzina Grużewskich. Jan, chorąży żmudzki i podkomorzy ks. żmudzkiego, ożenił się z Teodorą Ogińską, która choć pochodziła z rodu wiernego prawo­ sławiu, przeszła na kalwinizm. Jej b r a t i to jest właśnie typowa historia tych ziem - Marcjan Ogiński przeszedł na katolicyzm i fundował kościoły, a nie przeszkadzało to rodzeństwu w częs­ tych kontaktach. Zapisał więc siostrze w swym testamencie 100 tys. prawem zastawnym na Nowym Mieście. Nic dziwnego, że w 1682 r. ustanowiła fun­ dusz - 4 tys. zł - na odnowienie zboru w Kielmach. Ta suma była umocowana na kahale żydowskim, który uzyskał po­ twierdzenie budowy bożnicy. Grużewscy po odebraniu przez Kościół katolicki Zbór ewangelicko-reformowany kościoła w Kielmach musieli pobudować w Kielmach (1660-1670) nowy zbór. W 1700 r. pozew proboszcza ks. Pawła Widmunta oskarżył Marię z Ogińskich o zabranie funduszów i ziemi kościelnej, wybudowanie nowego zboru w Grużdzie itd. "' Przejawem nietolerancji było według J. Łukaszewicza zamordowa­ nie kaznodziei zboru w Solomieściu - ks. Andrzeja Lisieckiego przez ks. Stanisława 143

144

145

1

,t:1

„In guantnm by jej za sasa albo katolika pójść przyszło, zaklinam córko mą pod błogosławieństwem bożym, żeby od prawdziwej wiary ewangelickiej nie odstępowała i o to się starała, żeby zbory i mini­ strowie w dobrach jej żadnego nie ponosili praeiudiciuin, ani najmniejszej detrimentu (...) Testament Bogusława Radziwiłła, U. Augustyniak, Testamentu..., s. 202-203. W. Kriegseisen, Ewangelicy..., s. 80. II. Augustyniak, Testamenty..., s. 227-220,232-235. Np. Teodora Grabowska dodała do zapisu (8 tys. - 7. procentów na szkoły) teściowej Katarzyny 2 tys. zl seniorom sluckim, a na szpital dla ubogich 1 tys. zl; na szpital w Kojdanowio 300 zl itd. "'' B. Grużewski, Kościół ewangelicko-reformowany..., s. 213-211,217,215,210-251.

111

1

280

Procesy spoleczno-kulturalne w Wielkim Księstwie Litewskim.., 147

Lipowskiego w Kupiszkach . Często jednak zdarzało się, że ewangelicka szlachta, jak np. Michał Wołk-Łaniewski, wygrywała spory np. o naprawę budynków zboro­ wych . W drugiej polowie XVII w. i w XVIII w. protestanci mogli liczyć w sejmie i trybu­ nałach na poparcie takich osobistości, jak: kanclerz wielki Michał Serwacy Wiśniowiecki; hetman wielki litewski Ludwik Pociej i polny Stanisław Dónhoff, podkanclerzy litewski Michał Fryderyk Czartoryski, referendarz koronny Stefan Potocki, Jakub Henryk Flemming, podskarbi w. litewski Stanisław Poniatowski i inni . W zborach kalwińskich, a zwłaszcza luterańskich większą rolę zaczyna odgrywać średnio zamożna szlachta, a nawet, obok mieszczan, chłopi, na co wskazują protokoły Jednoty. Np. w Dziewaltowie (według prowadzonych spisów z lat 1570-1842 oraz w Kielmach na Żmudzi w latach 1596-1903), na listach otoczonych opieką współwy­ znawców pojawiły się nazwiska szlacheckie i mieszczańskie ministrów, którzy spra­ wowali swoje funkcje więcej niż 10 lat . Zachowana była również ciągłość opieki nad zborami w poszczególnych rodzi­ nach. Katolicka linia Radziwiłłów - po przejęciu dóbr w 1743 r. w wyniku odkupienia ich od ks. elektora Karola IV von Sulzbach - zgadzała się na dysydentów administra­ torów, m.in. marszałka mozyrskiego, Antoniego Oskierkę, żonatego z ewangeliczką Anną z Grabowskich. Radziwiłłowie ci współpracowali z Jednota, odpowiadając po­ zytywnie na jej postulaty. Dzięki Stefanowi Michałowi Oskierce, pruskiemu tajnemu radcy sprawiedliwości, przywileje te uznał później rząd Prus . Pomimo iż sejm z 1717 r. nie uchylił III Statutu Litewskiego, biskup wileński Konstanty Kazimierz Brzostowski wydał wiele postanowień przeciw protestantom. Synod w 1744 r. zakazał zawierania małżeństw mieszanych oraz wychowywania dzie­ ci katolickich przez „heretyków", choćby zawarto umowę pod przysięgą. W polowie XVIII w. liczne stały się procesy przeciwko duchownym ewangelickim łamiących te i inne zakazy. Korzystali oni więc z ochrony prawa i władców ościennych. W 1750 r. np. wydany przez biskupa wileńskiego Michała Jana Zienkowicza zakaz sprawowa­ nia funkcji duchownych przez czterech księży został uchylony wskutek interwencji Fryderyka II ' . Panowało przekonanie, że prawo kościelne jest równie dobre jak świeckie, o czym świadczą ograniczenia dla innowierców przedstawione przez bisku­ pa kijowskiego Józefa Andrzeja Załuskiego (zm. 1774) w 21 punktach, wśród któ­ rych, mniej istotnych, jak zakaz czytania książek umieszczonych na indeksie, budo­ wy nowych kościołów, nabożeństw publicznych ze śpiewem i kazaniami - są najważniejsze: nieprzyslugiwanie praw szlacheckich, zakaz dziedziczenia przez po­ tomków, piastowania wszelkich godności, a także zakaz zasiadania w magistratach miejskich, zakaz handlu i zakaz przyjmowania niekatolickich czeladników oraz służby. Zakazy od 14 do 21 dotyczyły wszakże i tych, którzy sprzyjali „heretykom". Mieli oni być wrogami ojczyzny, podlegać ekskomunice. Cudzoziemcy heretycy mieli 148

149

150

151

1 2

117

J. Łukaszewicz, Dzieje kościołów wyznania. helweckiego na Litwie..., 1.1, s. 291. W. Kriegseisen, Ewangelicy..., s. CS. J. Łukaszewicz, Dzieje kościołów..., 1.1, s. IWC-liGS. li. Grużewski, Kościół ewangelicko-reformowany..., s. .121-122. W. Kriegseisen,Ewangelicy...,*, llfi. - S. Tworek, Z dziejów kalwinizmu..., s. 19.4 i n.

1 И

1 , 3

150

111

n

Rola czynników kulturowych w przemianach świadomości politycznej...

281

być, podobnie jak apostaci z katolicyzmu, wygnani, ich dobra skonfiskowane. Naj­ bardziej ostra interpretacja dotyczyła punktu 20: iż heretycy winni być łapani i kara­ ni oraz że za herezję można ich ukarać karą śmierci * . Ze względu na umacnianie się katolicyzmu w okresie potrydenckim, wiadomo było, iż katolicy będą mieli znaczenie decydujące. Rzeczywiście, większość akcji przeciwko protestantom była dziełem samej hierarchii, unici zaś, spychani na margi­ nes życia politycznego, byli zajęci obroną własnego stanu posiadania, jako Kościół „gorszy". Dla protestantów ważne było, że interes szlachty i magnatów wyznaczała racja stanu, rodziny i państwa (w znaczeniu Litwy), dlatego warto zwrócić uwagę na ich powiązania i koneksje. Fala nastrojów antyróżnowierczych w początku XVIII w. była spowodowana w W. Ks. Litewskim nie tyle miejscowymi tendencjami, ile wmie­ szaniem się państwa polsko-litewskiego w konflikty państw o różnych ustrojach i re­ ligiach panujących. Stopniowe zamykanie się środowisk katolickich było spowodo­ wane anachronicznym ustrojem politycznym i gospodarczym. Niepewność jutra wobec sąsiadów i zbytnie uleganie ich żądaniom i opiniom miały również znaczenie. Np. już w 1627 r. starosta żmudzki Jerzy Wolłowicz, rodu protestanckiego, oskarżył publicznie różnowierców o zdradę na rzecz Szwecji * . Ksenofobię i nieufność w sto­ sunku do „obcych", a więc protestantów, pogłębiła sprawa popierania Szwedów w okresie „potopu". Ustalony stereotyp zdrajcy Janusza Radziwiłła może być zwery­ fikowany faktem, iż akt unii w Kiejdanach w 1655 r. podpisało około 1100 szlachty "". Stereotyp miał jednak silne podstawy, o czym świadczy oskarżenie Michała Wołk-Łaniewskiego, superiora zborów kalwińskich w W. Ks., i wszystkich prote­ stantów o knucie spisków z obcymi państwami i pobieranie od nich wysokich pensji " . Duże znaczenie miało powolne ograniczenie praw dysydentów, niezależnie od po­ twierdzania zasad konfederacji warszawskiej w czasie kolejnych sejmów elekcyj­ nych (1632,1648,1668,1674,1696). W1632 r. istotne było oddanie dysydentów pod jurysdykcję sądów świeckich. W 1668 r. wyłączono arian spod ochrony prawa oraz wydano zakaz porzucania wyznania rzymsko- i greckokatolickiego. Ważniejsze jednak były mnożące się normy prawne dotyczące ustawodawstwa szczególowego, a zwłaszcza ograniczanie roli sądów trybunalskich wobec decyzji sejmu. A ten uchwalił m.in. w 1669 г., iż na tronie Rzeczypospolitej nie zasiądzie żaden innowierca. Szlachta więc stopniowo dawała się podzielić na lepszych i gorszych wierzących. Wszak w 1673 r. sejm pacyfikacyjny ograniczył prawa innowierców do polskiego szlachectwa, w 1668 r. zaś, co jest istotne, gdyż oznaczało istnienie takiej praktyki, wydano rozporządzenie dla szlachty innowierczej przebywającej na dworze królew­ skim, na sejmach, elekcjach, aby się zadowoliła nie publicznym, lecz domowym na­ bożeństwem. 1

1

1

1

1

1

1ГЛ

Л.Л. Załuski, Dwa miecze katolickiej w Królestwie ortodokreyskini podsieczy przeciwko na... pp. dysydentów jmlskich zamachom, Warszawa 1731, s. 299-301. Por. U. Augustyniak, Potworne konspimejc, czyli jiwblemy zdmdy w Rzeczypospolitej wczasach Wazów, „Uarok-Historia-Literalura-Sztuka", 1,1991, s. 89 i n. ' Por. Akia ugody kiejdańskiej 165. > wkn..., s. 200-220. Prawie jedna czwarta, wedle moich wyliczeń, to nazwiska polskie b:idź spolszczone. ' I w\ '• - '• skim, zwłaszcza Dictionarium polo*• • .' \. • У I L N,jti • V no-latinum-lithuaimm (Wilno 1629, Tyy'» Acnfcmicis Soc$«ił J l IT. 1631, 1642, 1677, 1713 r.) Konstantego M. UC.XL1I. •>•) '• Szyrwida. O nauczaniu języka łotew­ skiego w Akademii świadczy Grammaticae Latavicae... (Wilno 1737, w języ­ ku niemieckim 1685), która dowodzi K. Szyrwid, Słownik prowadzenia przez jezuitów akcji misyj­ połsko-łacińsko-litewski. nych na terenach etnicznie lotewWiłno 16Ą2, II wydanie 242

1

( C o n s , 4t aS no tc n i rr io u

Sj s s T ^ '

243

244

AnnoBuiBiBJ

2 1 2

2 1 1

2 1 1

Np. S. Piramowicz, Dykcyonarz starożytności dla szkól narodowych, Polock 1807; E. Alvar, Gramatyka języka łacińskiego, tamże 1819 (druk SJ - tłumaczenie z edycji łacińskiej z 1701 r).; .1. Borejko, Nauka o kmsoniówstwie z ksiąg M. T. Ciceroną, Wilno 170.4,1783); K. Narbutt, Logika..., Wilno 1700,1709,1775,1791. J. Bieliński, Uniwersytet Wileński..., t. 2, s. 082-083; 091, .120. ' T.M. Nowak, O nauczaniu przedmiotu ,Archilcktura Militaris" w pijarskim kolegium wileń­ skim w drugiej polowie XVIII w. na tle wcześniejszego mzwoju tej gałęzi wiedzy, [w:] Wkład pi­ jarów...,*. 295,301-302. Podobno wyszedł już w 1731 r. w Poznaniu. S. Zaleski, Jezu ki w Polsce, t. III, s. 1002; tamże wiado­ mości o niezanotowanych już w bibliografiach podręcznikach arytmetyki, gramatyki, literatury i in­ nych w języku polskim.

Rola czynników kulturowych w przemianach świadomości politycznej.,

307

245

skich . Piśmiennictwo jezuitów w języ­ ku litewskim przejawiło się np. w tłumaczeniu łacińskiego katechizmu Ro­ berta Bellarmina (1542-1621) Trumpas Mokslo kriksczioniszkos surinkimas (Wilno 1677) (łaciński tekst z 1597, pierwsze litewskie wydanie w 1605 г., polski przekład - Wilno 1606) . W początku XVIII w. pojawiło się wiele kalendarzy, z których te autor­ stwa Jana Poszakowskiego (Wilno 1737-1740) cieszyły się dobrą opinią, jako że zrezygnowały z poważnej części dawnych prognostyków i zabobonów. Były również europejskim kompendium aktualności, spisów zakonów, szeregów pocztu królów i książąt, panów. Uwzględniały też sprawy litewsko-ruskie; dzieje zakonu w kalendarzu więk­ szym i drugim mniejszym, poświęco­ nym prowincji litewskiej. Poszakow­ skiego Kalendarz Przesivietnych dam (...) dobrodziejkom kompanii Jezuso­ wej z 1741 r. wskazuje na fakt docenia­ nia przez jezuitów roli kobiet. Poszakowski był także autorem popularnych polemik w języku polskim z dysydenta­ mi, co oznacza ich spore jeszcze zna­ czenie na ziemiach litewsko-ruskich w początku XVIII w. Czy opinia W. Smoleńskiego o men­ talności ówczesnego społeczeństwa - ciemności ogarniającej czasy saskie - dotyczy okresu przełomu XVII i XVIII w.? A co z drugim dziesięciole­ ciem XVIII w.? Wszak o potrzebie zdo­ bywania wiedzy w tym okresie świadczą również wydawnictwa z dziedziny histo­ rii i teatru oraz inne popularne publika­ cje w języku polskim. Powszechny byl np. (8 wydań w Wilnie w latach 246

!1

KALENDARZ JEZUICKI WIĘKSZY

Ш ROK PRZESTĘPNY ? JŚDSGJCL. ' Societatis JESU Jubileufzairy įrtakjrvloiiсцсу dwieście Lat od po^ierdjenk tegoż

Z A K O N U,

Ptzcs

į

-•

• PAWŁA III. PAPIEŻA, . 1

Zawierajęcy wfibie^pi -^ • . x ,Щ bidy 4żicaMtclifca. Ohbf Soae^i(JF,Sl7S*l-

^ acu nIaofctFtnroie»yn -K.o.De^.Iow. &od»H!» J£'SIL : i ' ifiуc«.>yiB ]•4.K K a r d y n a ó ł w & tlnu p w ou .icbia.rcRth1ESU. •Aia4«flij G eO neu recalyw,yPfooįw e" iaotd ow Jniiu .ci;*«iSU toR reo'w H c l i ń n y f b w i * c b K u e i w . (,, FaedaK . riow, Dubibdżitjętw. r 1 ai:o(i)i» &otcitK[f,l JS įU t

i.

1

Z Ę В Д A - N .¥,• I į ••" •< -z' Jppmbowdgjcb Aultorm • ; • • ... . przez X. JANA POSZAKOWSKIEGO . • Rektora ,Collcf»ij ifienfis.

Jłeft VILKK i Tjpi Sjcw KII;.- M. Aczire-Kte S. I,. J. Poszakowski Kalendarz jezuicki większrj. Wilno 1740

A N T I D O T U M

i

coW ntrE Antidotum* . abo ZBA IaNN A PRZESTROGA, ; %c Ltkarfimo Dujkne

' ,. \

Ptuz. Wtyiitth* Węgttrfiitgi NltĮĄ S»f«rlnt

Krtónet* Шш Pufrtfcgi щ o.

WIERUTNA DUSZ TRUCIZNA^

(

w

dA anakachtaeju vfzyitkim wojbzekc,m yicnzil ow frb nn ar^o EOG fen Od X. JANA POSIAKonrSKIEGO Socitiatis JESU Teologa, x .fzczBeO rcyUmfoiiij gori^cicitrayiLBnla . ji у fzL czcrisw Dou nG ajdrv;OdKifFicn)cLs ożfM itey w!ecznc1 г., a bazylianie również w Mińsku (171Ю-171К1) i Zyrowicach w końcu XVIII w. M. Pidlypczak-Majerowicz, Biblioteki bazyliańskie..., s. 172-17.'!. I. Petrauskienė, Vilnia/tu Akademijos..., s. 27,2!), .12.

Rola czynników kulturowych w przemianach świadomości politycznej...

ro w latach 1730. ukazały się cenione rozprawy i kalendarze „nowego typu" J. Poszakowskiego, Historiia poetica P. Gautrucha (1732), Descriptio Regni Poloniae Cellariusa (1730). Natomiast PROGNOSTYKV w latach 1725-1730 wydano cenne dla ówczesnych czytelników prace A. NaraSŁONECZNEGO mowskiego w języku łacińskim z historii R O K V P A Ń S K I E G O Korony i W. Ks. Litewskiego, znane N i 6 r 4 D N I A ii A U G U F L I O K O F O POŁUDNIA. podręczniki do nauki greckiego, prze­ druki dziel Rodrigueza i Wojciecha Trctz Kojałowicza. • LEETHEGJ) K A P Ł A N I SOCIETATA I £ S V . W latach 1576-1600 Drukarnia Aka­ demicka, według I. Petrauskienė, I T 1 L N 1 E, wydała 130 książek (w tym 54 anonimo­ :f i n.

380

Zakończenie

wosławia nad Dnieprem, na Ukrainie zadnieprzańskiej i w Rosji (cerkwie Petersbur­ ga, Czernihowa, Mharskiego Monasteru itp.). Pochód latynizacji i okcydentalizacji architektury został nawet wzbogacony na ziemiach W. Księstwa w zakresie układu przestrzennego i bryły (układ podłużny krzyża łacińskiego, fasada jedno- lub dwuwieżowa, pelne rzeźby w ikonostasie), co oznaczało przyjmowanie w Rosji od czasu Piotra I rozwiązań sztuki zachodniej nie tylko z Litwy i Korony, ale protestanckiej Holandii, Prus, katolickiej Francji, Austrii i Włoch . Historycy sztuki czterech naro­ dów są ostatnio szczególnie zgodni co do osiągnięć architektury i sztuki w stylu baro­ ku i jego odmian miejscowych, głównie baroku wileńskiego, nie mającego sobie rów­ nych w Europie. Rozpowszechniony po Dniepr, Naddźwinie, Petersburg w epoce rozbiorów spotkał się z zachodnioeuropejskim palladianizmem - stylem klasycy­ stycznym . Pobudowano w tym stylu wiele rezydencji, np. pałac Sapiehów w Różanej (J.S. Becker) czy pałac A. Wołłowicza w Swiacku (J. Sacco), pałac A. Tyzenhauzą w Grodnie (J. J. Moser), kilkanaście pałaców było dziełem C. Spampaniego. W takim duchu przebudowano np. sobór św. Józefa w Mohylewie, postawiony na pamiątkę spotkania Katarzyny II z cesarzem Józefem II w 1780 r. - jedno z największych arcy­ dzieł stylu klasycystycznego. Według szkiców G. Guarenghiego Jaskrawo latynizująca połocka cerkiew Bogojawlenija" (1761-1779) zbliżała się pod względem stylu do baroku wileńskiego. Były to jednak ostatnie przykłady adaptacji zachodnich stylów architektonicznych w duchu harmonii wyznań i narodowości. Potencjał cywilizacji za­ chodniej na ziemiach wschodnich wXVIII w. wykorzystała Katarzyna II, modernizując, jako „oświeceniowa władczyni", przy pomocy architektów niemieckich i rosyjskich w stylu monumentalnego klasycyzmu miasta białoruskie zagarnięte w pierwszym roz­ biorze, a jednocześnie osłabiając znaczenie budowli w stylu katolickiego baroku, jak w Starym Bychowie do rozbioru należącym do Sapiehów, zwanym naddnieprzańskim Zamościem, czy w Szkłowie nad Dnieprem (įynek, ratusz i kramy - dzieło Augusta Czartoryskiego), gdzie S. Zoricz zbudował teatr (rozebrany w 1844 r.) i dwukrotnie za­ prosił Katarzynę II (z Józefem II w 1780 г.). Ufundował również sławny I Korpus Ka­ detów w wielkim pałacu (z palladiańskimi skrzydłami) na 300 studentów (architekt Boarelli), z cenną biblioteką i galerią obrazów . 8

9

10

Genius loci rejonów naddnieprzańskich nigdy się nie powtórzył. Obok wielu ko­ ściołów katolickich i unickich powstawały kolegia pijarów, kolegia jezuickie zaś w Połocku, Orszy, Mohylewie, Mścisławiu i Witebsku jako jedyne w Europie, z racji ich poziomu i z racji braku szkól średnich w Europie, zostały zlikwidowane dopiero w 1820 r. Następnie od lat 1860. panował imperialny monumentalizm w państwowo-sakralnej architekturze, której po przeróbkach nie zakłócała zbytnio architektu8

9

10

Por. J. Kowalczyk, Latynizacja i okcydcntalizacja..., s. 3G0. A jeszcze w końcu XVI 11 w., jak w Oświei, powstał kościół katolicki w stylu rzymskiego wczesnego ba­ roku. W budowie cerkwi drewnianych kierunek latynizujący utrzymał się do polowy XIX w. Trójdziel­ na, o dwuwieżowej frontowej fasadzie cerkiew z Rosulna z 18-19 r. była jednym z ostatnicli ogniw dwuwieżowych niskich i bialomskich barokowych świątyń unickich wznoszonych w XVI 11 w. It. Urykowski, Kierunki panujące w drewnianej architekturze cerkiewnej, [w:] Kultura i polityka..., s, 91. Jego następca admiral Potiomkin po opuszczeniu Szklowa zbudował kolegium pijarów w Kryczewio oraz Pałac Taurydzki z fasadą w stylu neogotyckim i klasycystycznymi wnętrzami, lir. Uumiancew w Homlu wystawił pomnik - trawestację wzorca Villi Kotondo Andrei Palladia. W. Iloberski. A>vhitektura ziem I zaboru rosyjskieyo, [w:] Kultura i polityka..., s. Г>0-Г»1, -17-19.

381

Zakończenie

ra łacińska. Sławny ukaz Murawjewa z 1864 r. zabronił wznoszenia świątyń i klaszto­ rów katolickich, krzyży i kaplic poza terytorium kościelnym. A jednak kariera Litwina, architekta Wawrzyńca Gucewicza, i pochód klasycyzmu, poczynając od przebudowy katedry wileńskiej w końcu XVIII w., okazała się wyzwaniem cywiliza­ cyjnym dla całego XIX w. w rejonie Europy Środkowowschodniej, również w budow­ nictwie sakralnym. W okresie rozbiorów (1772-1795), po powstaniu Komisji Edukacji Narodowej, za zasługą działaczy z omawianych terenów, głównie Joachima Chreptowicza, który podkreślał ruskie, prawosławne korzenie swego rodu - w wileńskim okręgu szkol­ nym, sięgającym po Dniepr, ujawniła się sieć szkól z poprzedniego okresu, z b. aka­ demią jezuicką w Wilnie na czele. W 1803 г., kiedy powstał Cesarski Uniwersytet Wileński (z 32 katedrami), był to okręg, „niemający sobie równego w Rosji": 76 szkól średnich, w tym 50 zgromadzeń zakonnych (10 pijarskich i 13 bazyliańskich), a także 2 szkoły protestanckie i około 100 szkół ludowych". W dziejach ziem litewsko-ru­ skich pod carskim zaborem najbardziej istotne było powstanie Uniwersytetu Wileń­ skiego (1803-1832), który wykształcił elitę intelektualną - szczyt owej, mało dziś wi­ docznej w świadomości historycznej warstwy, świadomej w XIX w. swej narodowości, ale ujednoliconej pod względem kulturowym. Przekazała to w spadku żyjącym dziś na Zachodzie polskim i spolonizowanym uchodzco'm z tamtych ziem. W XVI-XVIII w. wytworzyła się, zauważalna w okresie zaborów, ale i później, specyficzna świadomość bardziej polityczna niż etniczna. Przynależność do Rzeczy­ pospolitej Obojga Narodów na omawianych terenach oznaczała już w drugiej polo­ w e XVI w. „urodzonego Litwina (bądź Rusina) narodowości polskiej". U innych przybyszy z Inflant, Niemiec itd. przybierało to wymiar trójszczeblowy . Z drugiej strony postępów polonizacji, płynących głównie z prestiżu społeczności szlacheckiej i przywilejów stanowych, a dryfujących wXVIII-XX w. w kierunku szlacheckiej idei „przymusu polonizacyjnego", i w niższych stanach nie da się wyjaśnić bez analizy wszystkich elementów kultury i cywilizacji na pograniczu rusko-litewskim w okresie wcześniejszym. Żywotność tradycji historycznej, idei tolerancji i sprawdzonego modelu wspólegzystencji różnych pod względem wyznaniowym i narodowościowym społeczności za­ owocowała u schyłku zaborów ruchem krajowców. Uznawali oni prawo Litwinów i Białorusinów do samostanowienia, z podkreśleniem wspólnoty kulturalnej z Polską: federacja z naciskiem na wyrzeczenie się przez stronę polską dominacji w ewentualnej unii politycznej. Ten oryginalny ruch miał swoich poprzedników szczególnie wśród twórców epoki romantyzmu - uczniów i profesorów Uniwersytetu Wileńskiego. W języku polskim zajmowali się badaniem prawa litewskiego, dziejów ziem litewsko-bialoruskich, zwyczajami ludu itd. A. Mickiewicz, J. Śniadecki, J. Le­ lewel, L. Jucewicz, A. Dowgird, B. Limanowski, J.I. Kraszewski, W. Syrokomla, również inni byli przedstawicielami „świadomości historycznej". Ich epigonami są znani nam twórcy i wydawcy, jak zmarły już Jerzy Giedroje, wielki noblista na emi12

13

11

12

11

I). Hoauvois, Szkolnictwo polskie..., t. I, Uniwersytet Wileński, s. 75; t. 2, Szkoły i średnie, к. 120-128. .1. Haniach, O świadomości narodowej Polaków na Litwie i Białorusi..., s. 201 i u. I'or. .1. Tazbir, Procesy polonizacyjue... *. MO-JUO.

podstawowe

382

Zakończenie

gracji Czesław Miłosz, ze strony litewskiej Tomas Venclova, białoruskiej Sokrat Janowicz itd. Mickiewicz (1798-1865) dał temu wyraz w poemacie Pan Tadeusz, co spowodowało traktowanie go jako obywatela Litwy, Białorusi i Polski. Był on Litwi­ nem w znaczeniu mieszkańca ziem litewsko-białoruskich b. Wielkiego Księstwa Li­ tewskiego, a także jednocześnie Polakiem - obywatelem Rzeczypospolitej . Takie postawy na ziemiach białorusko-litewskich umocnił terror, nasilający się w czasach Murawiewa, po powstaniu styczniowym. Jeżeli jednak wziąć pod uwagę większy solidaryzm magnatów i szlachty na Ukrainie wobec aktu carskiego , to oka­ że się, iż tamte tereny były lepszym przykładem efektów zmiany kulturowej w duchu 14

15

zachodnim. Świadomość narodowa: gente Lithuanus

(Ruthenus)

natione

Polo­

nus, która w końcu XVI w. dotyczyła nielicznej garstki, od końca XIX w. objęła sporą grupę szlachty, inteligencji oraz przedstawicieli wolnych zawodów, która pie­ lęgnowała ideę federacyjną . Od 1939 r. pojawiała się w pracach na uchodźstwie , a w formie zróżnicowanej - w działalności różnego rodzaju stowarzyszeń największej w naszych dziejach emigracji „kresowej", skupionej głównie w Wielkiej Brytanii. Ostatnio zanikają całkowicie resentymenty idei federacyjnej. Tereny zagarnięte przez Rosję były rozwinięte pod wieloma względami, zwłasz­ cza w dziedzinie rolnictwa i manufaktur, które powstawały głównie w dobrach ma­ gnackich od polowy XVIII w. Tego procesu na zachodzie Rosji mało że nie udało się przerwać, ale był on kontynuowany z dobrym skutkiem w wielu dziedzinach za sprawą polskich i spolonizowanych rodzin szlacheckich oraz inteligencji. Np. w la­ tach 1876-1904 w 6 guberniach kilkuset przedstawicieli ziemiaństwa, pomimo pozba­ wienia ich przez carat możności dysponowania własną ziemią, zakazu udziału w życiu politycznym, administracyjnym i oświatowym, zdołało rozpropagować efekty mo­ dernizacji swych gospodarstw rolnych i wpłynąć na kierunek zmian wobec Polaków. W końcu XIX w. zorganizowali wzorowo prowadzone towarzystwa rolnicze . Czy jednak była to działalność w kategoriach „bardziej trwania" w porównaniu do zaboru pruskiego (inne zasady posiadania ziemi, prawa i pozycji jednostki), będzie można rozstrzygnąć po zbadaniu wszystkich trudnych do wytępienia wyróżników kulturo16

17

18

11

13

10

17

NB pomnik Mickiewicza w Wilnie, projektowany od 1858 r. w polskim środowisku, doczekał się tylko mi­ niatury w akademickim kościele św. Jana w 1899 r. Dopiero w 198-1 r. Litwini postawili jego pomnik w po­ bliżu sławnego kościoła św. Anny (projekt Gedyminasa Jokubonisa). J. Poklewski, Projekty pomnika Mickiewicza w Wilnie w okresie międzywojennym w świetle ówczesnych krytyk i polemik praso­ wych, „Lituano-Slavica Posnanionsia, Studia Historiae Artium", V, 1991, s. 257 i n. Według badań archiwalnych D. Beauvois w latach 1831-18G3 z -110 tys., nie bez udziału bogatych współbraci, wojsko carskie i żandarmeria wypędziła i przesiedliła 310 tys. rodzin polskich, a więc w 1850 r. tylko 70 tys. zachowało status szlachecki i przeważała wielka własność ziemska, co pogłębiało konflikty społeczne. D. Beauvois, Walka o ziemię: szlachta polska na Ukrainie prawobrzeżnej między caratem a ludem ukraińskim ISG'J-ЮЦ, Sejny 19%, s. 281. I jej przeciwników, jak np. prasa konserwatywna Wielkopolski, krytykująca w latach 1920. „ekspery­ menty federacyjno-socjalistyczne", „zabawę w utopie białoruskie i litewskie". K. Wrzesińska, Obraz mniejszości narodowych iv poznańskiej prasie konserwatywnej w latach 1918-19:19, Poznań 2002, s. 1.18-153. W. Wielhorski doceniał wkład wszystkich narodowości, przypominając o istocie absolutyzmu rosyj­ skiego, który odmawiał praw jednostce, własności ziemi, godności osobistej, krwawo tłumienie oporu, również u siebie. Przypominał, iż w i l l Statucie Litewskim szlachcic „dawał gardło" za zabicie podda­ nego itd. W. Wielhorski, Straty kultury polskiej na ziemiach wschodnich dla kultury zachodniej, „Bocznik Spraw Krajowych", 1.1, Londyn 1958, s. 83-80.

Zakończenie

383

wych w tkance gospodarczo-społecznej i świadomości obywateli tego specyficznego pogranicza kulturowego w latach 1772-1918. Głębsza niż to było możliwe w tej pracy analiza przemian w sferze spoleczno-kulturalnej może wyjaśnić zwłaszcza udział autochtonów w kształtowaniu się modelu współżycia. Komplikacje rosną пр., kiedy historycy litewscy mają pisać o udziale substratu i kultury ruskiej w dziejach W. Księstwa czy wspólnych dziejach od czasu unii lubelskiej. A jednak ukształtowanie się wspólnoty kulturowej w XVIII w. pod wpływem więzi cywilizacyjnej z Zachodem miało miejscowe podłoże, które spowodo­ wało uformowanie się specyficznej religijności, szkolnictwa - pod największym wpływem kolegiów jezuickich - piśmiennictwa, zwłaszcza w języku polskim, i oby­ czajów. Do najwidoczniejszych czynników należał Kościół greckokatolicki, zdecydo­ wanie wyprzedzając Kościół prawosławny. W ośmiu diecezjach w W. Księstwie i na ziemiach ruskich Korony było przed likwidacją w 1839 r. około 9300 parafii, ponad 4,5 min wiernych. Po rozbiorach unici nie byli traktowani jednakowo. W zaborze au­ striackim na równi z wyznaniem katolickim, w zaborze rosyjskim tępieni po zniesie­ niu unii w 1839 r. Narastająca już wcześniej sprzeczność gorszego Kościoła wschod­ niego (również unitów), splatająca się z narastającymi konfliktami etnicznymi i społecznymi od końca XIX w., stała się osnową krwawych konfliktów klasowych i podziałów narodowych w XX w. Proces ten trwał trzy wieki, nim nastąpił moment ustanowienia języka polskie­ go (1697), jako języka akt urzędowych. Czy jednak kierunek przemian, co stwier­ dza O. Łatyszonok, byl jasno określony, kiedy wprowadzenie alfabetu łacińskiego związane było z rzymskokatolickim, w ogromnej większości, wyznaniem litewskiej szlachty i jej łacińsko-polskim wykształceniem oraz z odrzuceniem kultury ru­ skiej? Autor podaje przykład anonimowego Projektu Polaków przeciwko Rusi, wydanego w owym sławnym 1717 r. Nie przyjęty przez sejm, który wprowadził po­ dział i nietolerancję pomiędzy wyznaniami, wpłynął jednak kolejno na reformy w Kościele unickim, zbliżające go do Kościoła katolickiego, na zamykanie drukarni brackich prawosławnych (tylko 1-2 druki roczne ukazywały się w Mohylewie). A jednak były silne wpływy szkolnictwa bazyliańskiego na ruskie społeczeństwo na Białorusi, działalność Udalryka Radziwiłła, który opracował reformę ruskiego alfabetu, i Joachima Chreptowicza, komisarza departamentu Komisji Edukacji Narodowej, jedynego znanego z nazwiska „poety białoruskiego" w drugiej polowie XVIII w., osobiście zatroskanego o język białoruski w szkole w jego Szczorsach, czy kilkanaście szkól w prowincji litewskiej oraz szkoła w Supraślu od 1645 r. i w Warszawie; wszak ludowe rosyjskie, na niskim poziomie, powstawały dopiero 19

l s

,,J

Rosjanie, ze względu na realizację wielu zamówień, również dla wojska, musieli się zgodzić na przyna­ leżność do nich włościan. W oddziale szawelskim byla jedna sekcja kobieca, a w Poniemuniu Murowa­ nym pierwsza w Rosji szkoła gospodarstwa wiejskiego dla kobiet. It. Jurkowski, Pmca organiczna czg tylko trwanie? Przyczynek do dziejów toiearzystie mlniczych i organizacji gospodar­ czo-społecznych ziciniaństwa polskiego na kresach północno-wschodnich wiatach 1S76-1904, „Przegląd Wschodni", t. VI, z. 1 (21), 2000, s. 700. Autor w swym cennym artykule nie dodaje przy szlachcie „polskiej" i Polakach słów „polskie i spolonizowane ziemiaństwo". Według H. Dylągowej (Kościół unicki..., s. 272-27:!) grekokatolicy - zwyczajowo najszersze i najniż­ sze warstwy - stawali się dla katolików Polaków i spolonizowanych ziem oraz inteligencji kimś gor­ szym, komu odmawiano praw do innej niż polsku świadomości narodowej.

384

Zakończenie

od 1787 r. Tak więc twierdzenie, że w poprzednim okresie szkolnictwo było „pol­ skie" jest niestety uproszczeniem . Panorama zjawisk społeczno-kulturalnych przedstawiona w tej pracy dotyczy najmłodszego państwa europejskiego, które w związku politycznym z Koroną Polską pomnożyło tolerancyjne tradycje współżycia wyznań i narodów, pod względem zaś cywilizacyjnego rozwoju od swego zarania, od połowy XIII w., wiązało swą przy­ szłość z Europą Zachodnią. Ze względu na silne akcenty procesu polonizacji kultury od końca XVI w. w polskiej literaturze historycznej, a także może mniej kontrower­ syjne dla naszych sąsiadów wypunktowanie zalet naszego „obywatelskiego społeczeń­ stwa i jego kultury politycznej", przejętej przez W. Ks. Litewskie, praca podjęta przez autorkę może stać się zaczynem oglądu zjawisk przez pryzmat koncepcji kul­ tury pogranicza. To nie tylko polskie wpływy polityczne, kultura i cywilizacja powo­ dowały głębokie zmiany w świadomości wielonarodowej i wielowyznaniowej społecz­ ności ziem ruskich i litewskich, ale zachodziło tam też, jak na pograniczu kulturowym, wzajemne oddziaływanie i kulturowe przenikanie, przenoszenie wza­ jemnych wartości itd. Taka próba została już podjęta w przypadku badań litewsko-polsko-ruskiego pogranicza na Wileńszczyźnie w XIX i XX w. 20

21

2 0

21

Por. O. Latyszor.ok, Białoruskie Oświecenie, „Białoruskie Zeszyty Historyczne", z. 'l, Białystok 199-1, s. "S5-17. J. Jurkiewicz, Ojczyzny Polaków wileńskich,.., s. M9-171.

Maria Barbara Topolska SOCIETY AND CULTURE IN THE GRAND DUCHY OF LITHUANIA FROM 15 TO 18 CENTURY SUMMARY The work presents problems for the first time after 1945. Before that date it was considered separately as part of history of Lithuania, Belorussia, the Ukraine and Poland. The picture of society and culture of a state, which lasted four centuries, is presented here as the beginning of a study, and for that reason may not be satisfac­ tory in all its aspects. The thesis presented by the author about the role of the Grand Duchy of Lithua­ nia as a Western cultural bridge in its eastern thrust (Czytelnik i książka w dobie Renesansu i Baroku, Wroclaw 198į) is here strengthened and clarified, in its cul­ tural symbolism, as well as in the sphere of architecture and art. The work looks at the phenomenon of cultural change in the area: the character of a country finding itself in the sphere of two cultures - Western European - La­ tino-Polish and Byzantine-Russian Orthodox. The basis of considerations are there­ fore the interplay between the two, the phenomenon of interplay of cultural systems, and the rise of syncretic elements. In the socio-cultural sphere it was characteristic not only for the Grand Duchy, but also Russian territories of the Commonwealth, separated from the Grand Duchy after the Lublin Union of 1569. Important then was the change of the "civilisation border" - the Western civilisa­ tion and its earners (in Latin and Polish, but also through the Cyrillic alphabet) in the second half of 17 Century, and at the beginning of 18 Century. In that period it crossed the political frontiers - state borders with Russia, after 1686, when the Ukrainian lands beyond the river Dnieper were separated from the Crown, and the part of Belorussia from Lithuania (the Grzymultowski peace, named after the Poznań voivod). The change of that frontier gave political stability to the Grand Duchy of Lith­ uania, and a basis of difference from both the Polish Crown and Russia. The syncretic cultural phenomenon that grew locally, with strong influence of new elements, visible in 17 and 18 Century, requires research and this work is a pio­ neering effort to present it to the readers. This phenomenon appeared mainly in the changes occurring in the ethnic and religious consciousness. The controversial pro­ cess of polonization in the histories of neighbouring countries (but not forceful polonization), was only its part - the connecting elements of the socio-cultural pro­ cesses of communication. The state fabric maintained its autonomy thanks mainly to the law (III Lithua­ nian Statute forbidding between 1588 and 1840, those who were not settled in the Grand Duchy, to hold state positions, also in the Church). Nevertheless despite the linking of the two states by the Constitution of 3 May 1791, the Polish Diet passed an Assurance of the Two Nations, concerning the positions and functions of the repre­ sentatives of the Grand Duchy. The consciousness of belonging to symbolic and ma-

386

Society and culture in the Grand Duchy of Lithuania from 15 to 18 Century

terial culture, thanks to tradition, was so powerful that could not be destroyed by the partitions. Among the polonized Belorussians and Lithuanians and the settled among them Poles there appeared a two-tier ethnic consciousness; among the peo­ ple from the Baltic states and Germans, even a three-tier ethnic consciousness. Their representatives during the partitions were not only writers, like the poet Adam Mickiewicz, but also scientists like the Śniadecki, Romer, as well as others working, for the benefit of those lands, such as the Tyszkiewicz, Sapieha, Skirmunt, Czapski, Meysztowicz, and others. Such phenomenon also seen in the lesser gentry and landowners families from Polesie to the Mohylew area outlasted the political dominance of the former USSR in those areas, and beyond the Yalta settlements in the West, also in the Polish People's Republic. As the result of cohesion of the gentry class in the socio-cultural sphere in the pe­ riod of Enlightenment, this work puts the emphasis on the early part of this period (up to 1730, also due to the lack of particular research). However, due to the continu­ ity and importance of the problems under discussion, it goes beyond the bounds set for this enquiry. As to the fact that the author puts the main emphasis on the toiling class and its ally, the intellectual elite, it is necessary to point out that the period con­ cerned covers the first half of the 17 Century. Afterwards the work illustrates the downwards trend of high culture reaching all layers of society. The crucial moment of the first political crisis, which overwhelmed the vast terri­ tory of Lithuania, ruled by the Giedyminowicz family, over vast Russian lands (the best agriculture, a number of town, commercial exchange, the law, literature), showed unprecedented far-sightedness. The rise of the Knights of the Sword, and the invading Teutonic Knights, meant for Lithuania the danger of losing access to the Baltic Sea. On the other hand, Lithuanians, profiting immensely from the pos­ session of Russian territories (in the 14 and 15 Centuries it represented c. 90 per cent of state possessions, and Russians in the 16 Century numbered c. 50-70 per cent of the population) resented losing them. Since the Union of Krewa (1385) up to the Lublin Union (1569) - (the first part of this work), the state acquired a citizen character, according to the Polish model. For those near the court, the servants and officials of the Grand Duke, became a way to enrich themselves. The so-called 'new gentry', since the time of Duke Witold, with the Radziwlls leading, had a special character (p.I, chap. 2a). It benefited from the weakness of the towns, despite the fact that they obtained the Magdeburg Laws as in the rest of Europe (over 50, including Vilnius, Brest, and Polock), benefiting from East-West trade. However, this new gentry benefited most from adopting Catholi­ cism, as well as mainly from the discord between the centrifugal tendencies in the Grand Duchy of the Russian nobility and the resident elite against the Crown. Thanks to the income from land ownership (donations, purchases and marriages), manor economy and land tied labour, was supplying the demand for wood, hemp, flax and food products; the cultural activity of the newly established families resem­ bled West European monarchs. This has been proved by the wealth of the Lithua­ nian and Russian magnates, their political independence, influence, the friendliness of the gentry, as well as helping the many Christian denominations (Orthodox, Protestant, Catholic and Greek), also publishing' (printing works and stipends for

Summary

387

writers), artistic (castles, residences, art collections, by the Radziwills, Sapiehas, later Рас, from the end of the 16 Century. In the second part (from the second part of the 16 Century to the first half of the 17 Century) you will find an attempt to analyse this section of society, based out of necessity on incomplete sources, such as the Polish Biographical Dictionary (which does not include, for instance, the family of Korsak, powerful at the beginning of 16 Century). However, there appeared the emancipation of Russian families, particu­ larly in the sphere of accepting new trends from the West (studies, travels, support­ ing the art). In this field the leaders, between 16 and 18 Century, were the Sapiehas. The cultural processes gathered momentum in the last quarter of the 16 Century and the first half of 17 Century. The rivalry between the denominations included not only Protestantism (c. 200 churches, including a few Arian and Lutheran, mostly Calvinistic), but also Catholic, with c. 300 parishes, including c. 40 per cent in Rus­ sian territories. Those denominations had printing works and schools (3 Jesuit col­ leges, 3 Protestant secondary schools and 3 Orthodox secondary schools). The West European level of the Jesuit college at Vilnius was represented by an international group of teachers, including Polish lecturers, and by the syllabus, including the hu­ manities, and the theatre. Other schools propagated similar ideas. The forming cultural environment to acquiesce in changes generally in Polish, in­ fluenced the rise of Greek Catholic Church, after the union of both Churches in 1596 in Brest. It happened due to the Polish language being the most popular one con­ cerning the recipients of humanistic values and the reformation in the multi-ethnic society. Therefore that long awaited unity of the eastern and western Churches, as well as its strengthening after the ultimate resignation from undertaking a mission in Russia, after struggle for the tsarist throne of the Vasa dynasty at the beginning of 17 Century, was the result of political factors (the aims of the Catholic Church after the council of Trent in middle eastern Europe, and the struggle of countries for Dominium Maris Baltici) and the civilization change. According to M. Martel (Lille 1934), the truth is that the activity of intellectuals and Orthodox priests, receivers of the principles of Western culture, contained in polemics with Catholics and Uniates, in Cyrillic (and in translation into Polish), dies in about 1620, afterwards only in Polish. In the work, c.f. A. Mironowicz, can be perceived a period, during the Cossack wars with Moscow, of toleration and efforts of reconciliation of Orthodox with Uniates, which ended at the end of the 17 Century, with the Uniate Church taking the lead. After the 1720 reforms it acquired Latin and Polish modes, as did the trend in schools, although the Russian native tongue was not neglected. However, that Church remained inferior, due to its limited political privileges. In this work, for the first time, the cultural elements of the integration processes are shown, in particular by pointing to Russian writers (in Belorussia and the Ukraine). There is also shown the popularisation of literary themes in Polish, and the growth of libraries. In the work texts in Lithuanian are shown, particularly in discussions of the Reformation and literature in general. It began in Eastern Prussia in 1517, becoming general in the 18 Century, due to the strong influence of the Calvin and Lutheran churches in

388

Society and culture in the Grand Duchy of Lithuania from 15 to 18 Century

the Grand Duchy of Lithuania. This influence was not so strong in Poland itself. For instance, in 1730 there were about 40 Protestant Churches in the area, that is two thirds of all Protestant churches in Poland. In the period from 1553 to 1660, in 26 printing works (including 10 Protestant ones in towns), about 40 per cent were in Latin, 45 per cent in Polish, and about 10 per cent in Cyrillic script (Belorussian derived its literary form by the end of 16 Cen­ tury). In the next period up to 1730, the number of books published in Polish did not diminish (also c. 1500 titles), but there were three times fewer printing works, and the production of books in Polish was 60 per cent of the whole amount. The civilization change is shown by the decline of membership of the Orthodox Church up to c. 250 000 (c.a. 200 parishes), who joined the Greek-Catholic one (with more than 1400 churches). At the end of 18 Century the attachment of the Greek-Catholics to the Latin tradition, that later Russia found it difficult to re-con­ vert them to Russian orthodoxy. The union was dissolved only in 1840. It is worth no­ ticing, since it was difficult to re-introduce the Uniate Church, which survived due to the tolerant politics, and for a long time, until 1670, the maintaining of common liturgy. The process of cultural changes quickened after Moscow wars with Cossacks in the first half of 17 Century, when the inhabitants of many towns rose in their de­ fence. The argumentation of protection of the Uniates by the Polish kings, resulted in the strengthening of that faith among the Russians. The attractiveness of the Western and Polish culture (in Polish) was popular in the Grand Duchy, and to­ gether with deported population (the Belorussian artisans in particular) by the Tsar Alexey Michailovich, was very popular at the Tsar's court and its surroundings in the 17 Century. The political frontiers did not coincide with cultural ones. The Kiev Academy (created in 1630) still taught in Polish, and printing works in Kiev and Czernichów within Russian boundaries produced works in Polish. The work points out to the Jesuit schools, which taught in national languages, not only in Latin, many sons of gentry, and thanks to scholarships poor young people as well. Having received such education, the pupils wrote literary works and memories in Polish. The syncretic results became the local saints, and the adoration of Mary the Virgin, also common in the Uniate Church, while building of churches flourished. The advancement of Gothic architecture was limited, not advancing beyond the Curzon line. The Renaissance did not make progress for long, not much remained till the present times. On the other hand, the Roman Baroque, which met with Gothic, and from the end of the 16 Century to the end of 17 Century, was the triumph of Ca­ tholicism in those mission areas (in the middle of the 18 Century there were 28 Jesuit colleges and 250 monasteries and c. 600 Catholic churches). Just as the Grand Duke Witold built a castle in Troki in Dutch-French style, a second Baroque Jesuit church in Europe, after the Roman Church II Gesu, was built in Nieśwież by Mikołaj Radziwiłł Sierotka (1586-93). The Roman Baroque acquired in those lands forms of the highest perfection, creating a style known as the Vilnius Baroque (from 1730). The linking of Baroque with rococo style resulted in unex­ pected effects (slim towers, long rows of columns), utilised in Uniate churches, and also Orthodox ones.

Summary

389

The overall view in the socio-cultural sphere applies to the youngest European state, which, in the political union with the Polish Crown, augmented the tolerant traditions of denominations and nations, and in its civilization progress, from the very beginning, linked its future with Western Europe. All recent efforts in Polish historical literature, and certainly the cultural changes, described in this work, may encourage my followers to see problems through the prism of frontier culture. It was not only the Polish political and cultural influences resulting in deep changes in the multi-national and multi-religious Russian and Lithuanian societies. What hap­ pened also, just as on the cultural border, there was a mutual crossing of common and new values, so important in the creation of society and its culture. Transl. by ABP

BIBLIOGRAFIA ŹRÓDŁA Akta Litowskoj Mietriki, t. 2, Warszawa 1897. Akta synodów różnowierczych w Polsce, 1.1 (1550-1559), oprać. M. Sipayłło, Warszawa 1966. Akty Izdawajemyje Wilenskuju Archeograficzeskuju Komissieju (dalej AWAK), t. III, 1870; t. VI-VII, 1872-1874; t. IX, 1878; t. XIII, 1886; t. XXV, 1898; t. XXX, 1904; t. XXXIII, 1908, Wil'na 1876-1879. Akty litowsko-russkogo gosudarstwa, wyd. M. Downar-Zapolskij, t. 1, Mo­ skwa 1900. Archeograficzeskij sbornik d o k u m e n t ó w otnosjaszczichsja k istorii Siewero-Zapadnoj Rusi (dalej ASD), t. 7, Vilna 1872, t. 9, Vilna 1878. Archiwum D o m u Radziwiłłów, Scriptores Rerum Polonicarum, t. VIII, wyd. A. Sokołowski, Kraków 1885. Archiwum D o m u Sapiehów, t. 1, Listy z lat 1575-1606, oprać. A. Prochaska, Lwów 1892. Augustyniak U., Testamenty ewangelików reformowanych w Wielkim Księstwie Litewskim, Warszawa 1992. B e r n a t o w i c z Т., Monumentą variis Radivillorum. Wyposażenie zamku nieświeskiego w świetle źródeł archiwalnych, cz. 1, XVI-XVII wiek, Poznań 1998. Biclorussija w epochu feudalisma, t. 2, Mińsk 1960. B i l l e w i c z Т., Diariusz peregrinatyi niemieckiej, czeskiej i włoskiej ziemi czyniony. Anno 1677, rkp. 386 Biblioteki Kórnickiej Biržiška W., Aleksandrynas Senųjų Lietuvių Rašytoju, Rašiusiu prieš 1865 m., Biografijos ir Bibliografijos, 1.1, XVI-XVII a., Čikaga 1960. B o r k o w s k a M., OSB, Dekret w niebieskim ferowany parlamencie. Wybór testa­ mentów z XVII-XVIII w., Warszawa 1984. Cedrowski .1., Dwa pamiętniki z XVIII w. Jana Cedrowskiego i Jana Floriana Drobysza Tuszyńskiego, wyd. A. Przyboś, Wrocław 1954. Charlampowicz K., Polski wpływ na szkolnictwo ruskie w XVI i XVII w., Lwów 1923.

392

Bibliografia

Chrapowicki J.A., Diariusz wojewody witebskiego, cz. 1, Lata 1656-1664, oprać. T. Wasilewski, Warszawa 1978; cz. 2, Lata 1665-1669, opr. A. Rachuba, T. Wasi­ lewski, Warszawa 1988. Chyliński J., Biblia Litewska Chylińskiego, 1.1-2, Poznań 1958. Cudzoziemcy w Polsce, 1.1-2, oprać. J. Gintei, Kraków 1971. Czapiewski P., Polacy na studiach w Ingolsztacie, Poznań 1914. D a n e y k o w i c z Ostrowski J., Swada polska у łacińska albo Miscellanea oratorsko-sejmowe, weselne, kancellaryjne, listowe..., Т. 1, Lublin 1745. D ł u g o s z J., Jana Długosza Roczniki albo Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. 10-12, Warszawa 1982-1985. A k t a zgody kiejdańskiej 1655 г., [wyd.] W. Konopczyński, K. Lepszy, „Ateneum Wileńskie", r. 10,1935. D r a m a t staropolski od początków powstania sceny narodowej, cz. 1, Programy teatru jezuickiego, oprać, zespół pod kierunkiem W. Korotaja, Wrocław 1976. Druszkiewicz S., Pamiętniki S. Druszkiewicza stolnika parnawskiego, „Dziennik Literacki", t. II, 1856. Dziadulewicz S., Herbarz szlachty tatarskiej w Polsce, Wilno 1929. F a n t u z z i G., Diariusz podróży po Europie (1652), z rkp. przel. W. Tygielski, War­ szawa 1990. H e d e m a n n O., Testamenty braslawsko-dziśnieńskie XVII-XVIII wieku jako źródło historyczne, Wilno 1936. H u s o w s k i M., Carmen de bisonte (Kraków 1523), przedruk Wrocław 1959. Istorija bielorusskoj dooktjabrskoj litaratury, red. W.B. Borisienko, J.U.S. Pszirikow, W A . Cziemericjij, Mińsk 1977. Istorijos Archyvos, 1 tomas XVI amžiaus. Lietuvos inventoriai, surinko K. Jablon­ skis, Kaunas 1934. J e w ł a s z e w s k i Т., Pamiętnik Teodora Jewlaszewskiego 1546-1604, tłum. E. Ciemniewski, Warszawa 1860. Kallenbach J., Polacy w Bazylei XVI w., Archiwum do dziejów literatury i oświaty, t. 6, Kraków 1890. Kirkorowie Litewscy. Materiały do rodziny kresowej, oprać. S. Kirkor, Londyn 1969. Kitowicz A., Opis obyczajów i zwyczajów za panowania Augusta III, wyd. przez E. Raczyńskiego, 1.1-3, Poznań 1840-1841. Kojalowicz W.W., Historiae Lituanae pars prior., Dantisci 1650; tenże, Historiae Lituanae a coniunctione Magni Ducatus cum Regno Poloniae ad Unionem..., Antwerpiae 1669. K o ž e n i a u s k i e n ė R., XVI-XVIII amžiaus prakalbos ir dedikacijos, Vilnius 1990. Łappo J.J., 1588 metų Lietuvos Statutos, II tomas. Tekstas, Kaunas 1938. Lietuvos inventoriai XVII a., red. J. Jurginis, Vilnius 1962. Łopaciński M., Materiały do dziejów rzemiosła artystycznego w Wielkim Księ­ stwie Litewskim XV-XIX w., Warszawa 194(5. Mažvydas M., Pirmoji lietuviška knyga, Vilnius 1974.

Bibliografia

393

Materiały do dziejów k a l w i n i z m u w Wielkim Księstwie L i t e w s k i m w XVII wieku, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce", t. XIV, 1969. Merczyng H., Zbory i senatorowie protestanccy, [w:] W. Krasiński, Zarys dziejowi powstania reformacji, t. 2. cz. 2., Warszawa 1904. Metryka Litewska. Rejestry podymnego. Województwo w i l e ń s k i e 1690, oprać. A. Rachuba, Warszawa 1989. Michalonis Lituani de moribus tartarorum, lituanorum i moschorum, Basileae 1615. Mikulski W., Zawadzki J., Opisy zamków białoruskich z inwentarzy przechowy­ wanych w Archiwum Głównym Akt Dawnych. Polskie Dziedzictwo Kulturowe, S.B. Wspólne Dziedzictwo, Warszawa 1999. Mongvillon de M., Pamiętnik sekretarza ambasady francuskiej w Polsce, oprać. Ł. Częścik, Wrocław 1992. Morelowski M., Najstarsze Wilno, cz. 1, Zarzecze, rkp. 1481II, 1938, Biblioteka Zakładu Narodowego Ossolińskich we Wrocławiu. P a m i ę t n i k rodu Litaworów Chreptowiczów od początku do 1795 г., Biblio­ teka Kórnicka, rkp. 1308. P a m i ę t n i k i historyczne Obuchowiczów i J a n a Cedrowskiego, wyd. M. Ba­ liński, Wilno 1859. P a s e k J.Ch., Pamiętniki, oprać. R. Pollak, Warszawa 1987. P i r m a s i s Lietuvos Statutas - Pervyj Litowskij Statut, wyd. S. Lazutka, T. Gudawicius, 1.1-2, Vilnius 1983 P o s s e w i n o A., Moscovia, z lac. tłum. ks. A. Warkotsch, Warszawa 1988. Poszakowski J., Kalendarz Mnieyszy Jezuicki Prowincyi Litewskiey. Na Rok Pań­ ski 1740 Przestępny, Wilno [1740]. Radziwiłł A., Żywot X Albrechta Radziwiłła z rękopismu wydany przez E. Raczyń­ skiego, Poznań 1840. Radziwiłł A.S., Pamiętniki o dziejach w Polsce 1632-1656, przel. i oprać. A. Przy­ boś i R. Żelewski, 1.1-3, Warszawa 19S0. Relacje nuncjuszów apostolskich i innych osób o P o l s c e od roku 1548 do 1690, wyd. E. Rykaczewski, t. I-II, Berlin-Poznań 1864. Sapiehowie. Materiały lństoryczno-genealogiczne i majątkowe, t. 1, Petersburg 1890. Sarnecki K., Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego. Diariusz i relacje z lat 1691-1696, oprać. J. Woliński, Wrocław 1958. Schulz F. (J.Ch.F.), Podróże Inflantczyka z Rygi do Warszawy i po Polsce w la­ tach 1797-1793, przel. ,1.1. Kraszewski, wst. i przypisami opatrzył W. Zawadzki, Warszawa 1956. S e m k o w i c z W., O litewskich rodach bojarskich zbratanych ze szlachtą polską w Horodle roku 1413, „Lituano-Slavica Posnaniensia. Studia Historica", III, 19S9. Society and Religion in the Grand Duchy of Lithuania: A reprint of the 1751 Nieśwież edition Pełnia pięknej jak księżyc łask promieniami światu przyświe­ cająca, ed. With introduction by Maciej Siekierski, Berkeley Cal. 19S5.

394

Bibliografia

Stebelski J., Dwa wielkie światła na horyzoncie połockim z cieniów zakonnych po­ wstające czyli żywoty św. Panien i Matek Eufrozyny i Parascewii, wyd. 2, t. 1, Lwów 1866. Stebelski J., Przydatek do Chronologii to jest rzeczy te które w poprzednich to­ mach częstokroć się zmieniały, wyd. 2, t. III, Lwów 1867. Stryjkowski M., Kronika polska, litewska, żmudzka i wszystkiej Rusi, Warszawa 1847. Vitoldiana. Codex Privilegiorum Vitoldi Magni Ducis Lithuaniae 1386-1430, ze­ brał i wydał J. Ochmański, Warszawa-Poznań 1986. Vorbek-Lettow M., Skarbnica pamięci. Pamiętnik lekarza króla Władysława IV, oprać. E. Galos i F. Mincer, pod red. naukową W. Czaplińskiego, Wroclaw-Warszawa-Kraków 1968. Wagilewicz J., Pisarze polscy Rusini wraz z dodatkiem. Pisarze łacińscy Rusini, do druku i przedmową poprzedził R. Radyszewskij, Przemyśl 1996. Wapowski В., Dzieje Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego od 1385 do 1535, Wilno 1847. Windakiewicz S., Informacja o aktach uniwersytetu bolońskiego, Archiwum do dziejów literatury i oświaty, t. 7,1892. Windakiewicz S., Księgi nacji polskiej w Padwie, Archiwum do dziejów literatury i oświaty, t. 6,1890. Zawisza K., Pamiętniki (1666-1721), wyd. J. Bartoszewicz, Warszawa 1862. Zbiór P o m n i k ó w Reformacji Kościoła polskiego i litewskiego, Spis Sy­ nodów i sesji prowincjalnych Jednoty Litewskiej 1611-1913, [w:] Monu­ mentą Reformationis Polonicae et Lithuanicae, seria IV, z. 1-2, Wilno 1913-1915. Zbiór P o m n i k ó w Reformacji Kościoła polskiego i litewskiego. Zabytki z w i e k u XVI-go, [w:] Monumentą..., serya 1, z. 1, Wilno 1911. Zbiór praw litewskich, wyd. T. Dzialyński, Poznań 1841. (ok. 800 wydawnictw - starodruków z oficyn Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI-XVII w., znajdujących się w naukowych bibliotekach w kraju i za gra­ nicą). WAŻNIEJSZA LITERATURA Abiecedarskij L.S., Bielorusy w Moskwie XVII w., Mińsk 1957. Aftanazy R., Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, wyd. drugie, przejrzane i uzupełnione, cz. I, Wielkie Księstwo Litewskie, t. 1-4, Wroclaw-Warszawa-Kraków 1991-1992. Alexandrowicz S., Rola miast i miasteczek w przemianach kulturalnych i języko­ wych na ziemiach Białorusi w XVI-XVIII w., „Nasz Radawod", kn. 7, Grodna 1996.

Bibliografia

395

Aleksandrowska E., Geografia środowiska pisarskiego, [w:] Problemy literatury polskiej w okresie Oświecenia, seria druga, praca zbiorowa pod red. Z. Gulińskie­ go, s. 217-335, oraz spis map i tabel. Anuszkin AJ., Wilenskaja tipografija Skoriny, „Kniga", t. 30, Moskwa 1975. Anuszkin A J . , Na zarie knigopieczatanija w Litwie, Wilnius 1970. B a l i ń s k i M., Pamiętniki o Królowej Barbarze żonie Zygmunta Augusta, wyd. 2, cz. 1-2, Warszawa 1843. B a l i ń s k i M., Lipiński Т., Starożytna Polska, t. I-II, Warszawa 1843-1846. B a r a n o w s k i AJ., Nurty, fazy i centra barokowej architektury sakralnej w Wiel­ kim Księstwie Litewskim, „Biuletyn Historii Sztuki", R. XLVI, Warszawa 1984. B a r a n o w s k i A J . , Urbanistyka Polocką w okresie baroku, „Kwartalnik Architek­ tury i Urbanistyki", t. 39,1994. Bardach J., Statuty litewskie w ich kręgu prawno-kulturowym, [w:] J. Bardach, O dawnej i niedawnej Litwie, Poznań 1988, s. 9-71. Bardach J., O świadomości narodowej Polaków na Litwie i Białorusi w XIX-XX wieku, [w:] J. Bardach, O dawnej i niedawnej Litwie, Poznań 1988. Bardach J., O Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Dzieje związku Polski z Litwą do schyłku XVIII w., Warszawa 1998. Barycz H., Do genezy Akademii Wileńskiej, „Ateneum Wileńskie", t. X, 1935. Barycz H., Obraz historyczny kalwinizmu na Litwie 1650-1696, „Reformacja w Polsce", IV, 1926. Baryczowa M., Augustyn Rotundus Mieleski pierwszy historyk i apologeta Litwy. Z dziejów polskiej kultury umysłowej, Monografie z dziejów nauki i techniki, t. 99, Wrocław 1976. Beauvois D., Rzeczpospolita polsko-litewska w XVIII w. i pięć narodów na jej ob­ szarach w XIX w., [w:] Historia Europy Środkowo-Wschodniej, pod red. J. Kloczowskiego, 1.1, Lublin 2000. Beauvois D., Szkolnictwo polskie na ziemiach litewsko-ruskich 1803-1822, t. 1, Uniwersytet Wileński, t. 2, Szkoły podstawowe i średnie, Rzym-Lublin 1991. Bednarski S., Geneza Akademii Wileńskiej, [w:] Księga Pamiętnicza ku uczczeniu 350 rocznicy założenia i X wskrzeszenia uniwersytetu wileńskiego, Wilno 1929. Bednarski S., Upadek i odrodzenie szkól jezuickich w Polsce. Studium z dziejów kultury i szkolnictwa polskiego, Kraków 1933. B i e l i ń s k i U n i w e r s y t e t wileński 1579-1831,1.1-3, Kraków 1899-1900. B i e ń k o w s k i L., Organizacja Kościoła wschodniego w Polsce, [w:] Kościół w Polsce. Studia nad historią Kościoła katolickiego w Polsce, pod red. J. Kloczowskiego, t. II, cz. 2, Kraków 1969. B l a s z c z y k G., Diecezja żmudzka od XV do początku XVII w. Uposażenie, Poznań 1992. B l a s z c z y k G., Żmudź w XVII i XVIII wieku. Zaludnienie i struktura społeczna, Poznań 1985. B l a s z c z y k G., Litwa na przełomie średniowiecza i nowożytności 1492-1569, Po­ znań 2002.

396

Bibliografia

B ł o ń s k a M., Polonica cyrylickie XV-XVIII wieku, czyli o drukach cyrylickich wy­ dawanych w państwie polsko-litewskim. Uwagi wstępne, [w:] Z badań nad dawna książką. Studia ofiarowane profesor Alodii Kaweckiej-Gryczowej w 85-lecie uro­ dzin, II, Warszawa 1993. B o r a w s k i P., Położenie prawne Tatarów w Wielkim Księstwie Litewskim, „Lituano-Slavica Posnaniensia", Studia Historica, II, 1987. B o r a w s k i P., Asymilacja Tatarów w Wielkim Księstwie Litewskim, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce", t. 36,1991. B o r a w s k i P., Tatarzy w dawnej Rzeczpospolitej, Warszawa 1986. Brensztejn M.E., Biblioteka Uniwersytecka w Wilnie, Wilno 1924. Brensztejn M.E., Teatr szkolny w Krożach na Żmudzi, .Ateneum Wileńskie", t. 3, z. 9,1925, s. 46-70 i odb., Wilno 1925. Brensztejn M.E., Telsze. Szkic historyczny dziejów miasta i starostwa, „Przewod­ nik Naukowy i Literacki", R. XXX, 1902, z. X. Brensztejn M.E., Zarys ludwisarstwa na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskie­ go, Wilno 1924. Brodrick J.S J., Powstanie i rozwój Towarzystwa Jezusowego, tłum. z ang. W. Ba­ ranowski, M. Bednarz, 1.1, Kraków 1969. B r u c k n e r A., Wpływy polskie na Litwie i Slowiańszczyźnie wschodniej, [w:] Polska w kulturze powszechnej, pod red. F. Konecznego, Kraków 1918. B u c h w a l d - P e l c o w a P., Kazimierz Krzysztof Kłokocki i drukarnia słucka, „Odro­ dzenie i Reformacja w Polsce", 1.12,1967. B u m b l a u s k a s A., Polsko-litewskie stosunki cywilizacyjne. Przemiany w stanowi­ skach historiograficznych obu narodów, „Przegląd Wschodni", t. V, z. 20,1999. B u s z y ń s k i I., Opisanie historyczno-statystyczne powiatu rossieńskiego guberni kowieńskiej, Wilno 1874. Cerbulenas A.K., Lietuvos YSR dailės ir architektūros istorija, 1, Vilnius 1987. Charlampowicz K., Polski wpływ na szkolnictwo ruskie w XVI i XVII w., Lwów 1923. Chodynicki K., Kościół prawosławny a Rzeczpospolita Polska. Zarys historyczny 1370-1632, Warszawa 1934. Cubrzyńska-Leonarczyk M., O początkach drukarstwa w Supraślu, [w:] Z badań nad dawną książką. Studia ofiarowane profesor Alodii Kaweckiej-Gryczowej w 85-lecie urodzin, I, Warszawa 1991. Charlampowicz K., Zapadnorusskijje prawoslawnyje szkoły w XVI i naczala XVII wieka, Kazań 1898. Charkiewicz W., U grobu unii kościelnej. Z podróży do Żyrowic, Kraków 1926. Chynczewska-IIennel Т., Polityka stolicy apostolskiej wobec unii i prawosławia w Rzeczypospolitej XVII w., [w:] Katolicyzm w Rosji i prawosławie w Polsce (XI-XX w.), Warszawa 1997. Ciechanowiecki A., Michał Kazimierz Ogiński, Und sein Museumhof zu Slonim. Untersuchungen zur Geschichte der polnischen Kultur und ihrer europiiischen Bezihungen in 18 Jahrhundert, Kóln-Graz 1961.

Bibliografia

397

Cubrzyńska-Leonarczyk M., Oficyna supraska 1695-18-3. Dzieje i publikacje unickiej drukarni ojców bazylianów, Warszawa 1993. Czanturija W.A., Pamjatniki architektury i gradostroitielstva Biełorussii, Minsk 1986. Czemieryckij W.A., Bielaruskija lietopisy jak pomniki litaratury, Mińsk 1969. Dąbkowski P., Stanowisko cudzoziemców w prawie litewskim w drugiej polowie XV i w XVI w. (1447-1588), Lwów 1912. Deruga P., Piotr Wielki a unici i unia kościelna 1700-1711, Wilno 1936. D m o c h o w s k i Z., Dzieje architektury w Polsce, Londyn 1956. Doroszewicz W.I., Nowolatinskaja poezija Biełorussii i Litwy. Pierwaja polowina XVI w., Minsk 1979. Drukarze dawnej P o l s k i od X V do XVIII wieku. Wielkie Księstwo Litewskie, z. 6, oprać. A. Kawecka-Gryczowa oraz K. Korotajowa i W. Koro taj, Wrocław 1959. toż, Małopolska, ziemie ruskie, oprać. A. Kawecka-Gryczowa oraz K. Korotajowa i W. Krajewski, z. 8, Wrocław-Kraków 1960. Drob J.A., Obieg informacji w Europie w połowie XVII w. w świetle gazet drukowa­ nych i rękopiśmiennych, Lublin 1993. D y l ą g o w a H., Dzieje unii brzeskiej (1596-1918), Warszawa-Olsztyn 1996. D y l ą g o w a H., Kościół unicki na ziemiach Rzeczypospolitej 1596-1918, „Przegląd Wschodni", t. II, z. 6, Warszawa 1992/93. Fajnhauz D., Ludność żydowska na ziemiach dawnego Wielkiego Księstwa Litew­ skiego, „Pamiętnik Wileński", Londyn 1972. F e l d m a n J., Polska w dobie wielkiej wojny północnej 1704-1709, Kraków 1925. F e j g e l m a n a s N., Lietuvos inkunabulai, Vilnius 1975. Fijalek J., Kościół rzymsko-katolicki na Litwie. Uchrześcijanienie Litwy przez Pol­ skę i zachowanie w niej języka ludu pod koniec Rzeczypospolitej, [w:] Polska i Li­ twa w dziejowym stosunku, Kraków 1914. Galaune P., Dailės ir kultūros baruose, Vilnius 1970. Gąsiorowski A., Itineraria dwu ostatnich Jagiellonów, „Studia Historyczne", R. XVI, 1973, z. 2. Giertych .1., Tysiąc lat historii polskiego narodu, 1.1-3, Londyn 1986. Galenczcnka G. J., Francisk Skaryna - bieloruski i wschodnieslawjański pierszodrukar, Minsk 1993. Goleniszczew-Kutuzow I.M., Gumanizm u wostocznych Slowjan (Ukraina i Bielorussija), V Mieżdunarodnyj Sjezd Slawistow, Moskwa 1963. Goleniszczew-Kutuzow I., Slawjanskije litieratury, Moskwa 1973. Grużewski В., Kościół ewangelicko-reformowany w Kielmach. Rys historyczny na dokumentach urzędowych, Warszawa 1912. Gudavičius E., Lietuvos istorija, t. 1, Nuo seniausių laikų iki 1569 metų, Vilnius 1999. Halecki O., Dzieje unii jagiellońskiej, 1.1-2, Kraków 1919-1920.

398

Bibliografia

Halecki O., Przyłączenie Podlasia, Wołynia i Kijowszczyzny, Kraków 1915. Halecki O., From Florence to Brest (1439-1596), Romae 1958, na j . polski przeł. A. Niklewicz, 1.1-2, Lublin-Rzym 1997. Hartleb K., Biblioteka Zygmunta Augusta. Studium z dziejów kultury królewskie­ go dworu, Lwów 1928. H e d e m a n n O., Historia powiatu braslawskiego, Wilno 1930. H e d e m a n n O., Dzisna i Druja magdeburskie miasta, Wilno 1934, Hrycak J., Historia Ukrainy. 1772-1999. Narodziny nowoczesnego narodu, przel. K. Kotyńska, Lublin 2000. Isajewicz J.D., Bratstwa ta ich roi' w razwitku ukrainskoj kulturi XVI-XVIII st., Kiiw 1966. Istorija biełorusskoj dooktjabrskoj litieratury, red. W.W. Borisienko, Ju.S. Pszirkow, W.A. Cziemierickij, Mińsk 1977. Ivinskis Z., Die Entwicklung der Reformation in Litauen bis zum Erscheinen der Jezuiten 1569, „Forschungen zur Osteuropaische Geschichte", Bd. 12,1967. Ivinskis Z., Litwa w dobie chrztu i unii z Litwą, przeł. J. Minkiewicz, [w:] Chrystia­ nizacja Litwy, wyd. J. Kloczowski, Z. Ivinskis, J. Fijalek, Z. Wojtkowiak, Kraków 1987. Iz istorii knigi w Bielorussii, Minsk 1976. Jabłonowski A., Ziemie ruskie, Pisma, t. II, Wołyń i Podole, Warszawa 1859. Jabłonowski A., Akademia Kijowsko-Mohylańska. Zarys historyczny na tle roz­ woju ogólnego cywilizacji zachodniej na Rusi, Lwów 1899. Jablonskis K., Lietuvių kultura ir jos veikeiaj, Vilnius 1973. Jablonskis K., 1510 m. Albrechto Goštoudo biblioteka, „Mokslines Bibliotekos Me­ traštis", 1958-1959, Vilnius 1961. J a k o w e n k o N., Historia Ukrainy od czasów najdawniejszych do końca XVIII w., tłum. z ukr. z 1997 r. O. Hnatiuk, U. Kotyńska, Lublin 2000. Jakubowski J., Studia nad stosunkami narodowościowymi na Litwie przed unią lu­ belską, Warszawa 1912, Prace Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, wy­ dział 2, t. 5. Jankowski C , Powiat oszmiański. Materiały do dziejów ziemi i ludzi, cz. 1-2, Pe­ tersburg 1896-1897. J a n o c h a M., Ukraińskie i białoruskie ikony świąteczne w dawnej Rzeczypospolitej. Problem kanonu, Warszawa 2001. Jaroszewicz J., Obraz Litwy pod względem jej cywilizacji od czasów najdawniej­ szych do końca wieku XVIII-tego, cz. 1-3, Wilno 1844. Jasnowski J., Between the Baltic and Black Sea. The Multinational Society in we­ stern Eyes (XVI-XIX Centuaries), XIV Rocznik Instytutu Polsko-Skandynawskiego 1998/1999, Kopenhaga 1999. Jasnowski J., Książki polskich autorów publikowane w zagranicznych oficynach w XVI i XVII w. (Biostatyka i geografia), „XXXI Rocznik Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie. 1987-1988", Londyn. Jasnowski .1., Mikołaj Czarny Radziwiłł (1515-15(55), Warszawa 1939.

Bibliografia

399

The Jews of Poland: a social and economic history of the Jewish community in Po­ land 1100-1800, Philadelphia 1982. Jezuicka ars educandi. Prace ofiarowane księdzu Profesorowi Ludwikowi Piech­ nikowi, red. M. Wolańczyk, S. Obiorek, Kraków 1995. Jobert A., Od Lutra do Mohyły, przeł. z fr. E. Sękowski, Warszawa 1994. Jogaila, redagavo A. Šapoka, Kaunas 1935. Jurginis J., Litowskij Statut pamjatnik istorii prawa i kultury Wielkiogo Knjażestwa Litowskogo, [w:] Pierwyj litowskij statut 1529 g., Vilnius 1982. Jurginis J., Lukšaitė L, Lietuvos kultūros istorijos bruožai (feodalismo epocha. Iki aštuonioliktoje amžiaus), Vilnius 1981. Jurginis J., Pierwsze przekłady książek polskich na język litewski i ich znaczenie kulturalne, [w:] Dawna książka i kultura, Wrocław 1975. Jurginis J., Renesans ir humanismus lietuvoje, Vilnius 1965. Jurkiewicz J., Ojczyzny Polaków wileńskich, Pamiętnik Powszechnego Zjazdu Hi­ storyków Polskich, t. III, Moje ojczyzny na kresach Rzeczypospolitej, red. P. Hamer, Gdańsk-Toruń 1994. Jurkiewicz J., Powinności włościan w dobrach prywatnych w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI-XVII wieku, Poznań 1991. Kacer M.I., Izobrazitelnoje iskusstvo Bielorussii dooktjabrskogo periodą, Minsk 1969. Kalamajska Saeed M., Ostra Brama w Wilnie, Warszawa 1990. Kamiński-Sulima A., Historia Rzeczypospolitej Wielu Narodów 1505-1795. Oby­ watele, ich państwo, społeczeństwo i kultura, Lublin 2000. Kaniewska I., Zelewski R., Urban W., Studia z dziejów młodzieży Uniwersytetu Krakowskiego w dobie Renesansu, pod red. K. Lepszego, Kraków 1964. Kamieniecki W., Społeczeństwo litewskie w XV w., Warszawa 1947. Karpowicz A., Wioska awangarda artystyczna w Polsce XVII w., Barok-Historia-Literatura-Sztuka, nr 1/2, Warszawa 1994. Kawecka-Gryczowa A., Biblioteka ostatniego Jagiellona. Pomnik kultury rene­ sansowej, Wrocław 1988. Kantak K., Franciszkanie polscy, 1.1,1237-1517, Kraków 1937. Kantak K., Bernardyni polscy, 1.1, Lwów 1933. Kiaupa Z., Kiaupienė J., Kuncevičius A., A Lietuvos istorija iki 1795 meto, 2 leid., Vilnius 1998. Kloczowski J., Dzieje chrześcijaństwa polskiego, 1.1-2, Paris 1987-1990. Kloczowski J., Zakony na ziemiach polskich, [w:] Kościół w Polsce, t. 2, Wieki XVI-XVIII, red. J. Kloczowski, Kraków 1970. Kolbuk W., Kościoły wschodnie w Rzeczypospolitej około 1772 roku, Lublin 1998. Kolankowski L., Dzieje Wielkiego Księstwa za Jagiellonów, 1.1., 1377-1499, War­ szawa 1930. Kolankowski L., Zygmunt August, wielki książę Litwy do roku 1518, Lwów 1913.

400

Bibliografia

Konarski S., Szlachta kalwińska w Polsce, Warszawa 1936, reprint, Warszawa 1992. Kościaikowski S., Antoni Tyzenhaus podskarbi nadworny litewski, do druku przyg. L. Ciołkoszowa, 1.1, Londyn 1970. Kościaikowski S., Ugoda Hadziacka. W trzechsetną rocznicę 1658-1958, [w:] ,Alma Mater Vilnensis", z. 2, Londyn 1958. Kosman M., Drogi zaniku pogaństwa u Bałtów, Wroclaw 1976. Kosman M., Litewska Jednota Ewangelicko-Reformowana od polowy XVII wieku do 1939 roku, Opole 1986. Kosman M., Reformacja i kontrreformacja w Wielkim Księstwie Litewskim w świetle propagandy wyznaniowej, Wroclaw 1973. Kosman M., Sytuacja prawno-polityczna kalwinizmu litewskiego w drugiej połowie XVII wieku, Opole 1975, Studia i Monografie Wyższej Szkoły Pedago­ gicznej w Opolu, XX, 1975. Kot S., La Reformę dans le Grand Duchė de Lithuanie. Facteur d'occidentalisation culturelle, „Annuaire de LTnstitut de Philologie et d'Histoire Orientales et Slaves", t. XII (1952), Bruxelles 1953. Kot S., Świadomość narodowa w Polsce XV-XVII w., „Kwartalnik Historyczny", R. LII, 1938. Kot S., Łączność kulturalna z Niderlandami i Anglią, [w:] S. Kot, Polska złotego wieku a Europa. Studia i szkice, Warszawa 1987. Kotlubaj E., Galeria nieświeżska portretów radziwilłowskich, Wilno 1857. Kowalczyk J., Późnobarokowa architektura Wilna i jej europejskie związki, „Biu­ letyn Historii Sztuki", R. LV, 1993, nr 2-3. Kowalczyk J., Latynizacja i okcydentalizacja architektury greckokatolickiej XVIII w., „Biuletyn Historii Sztuki", R. XLII, 1980. Krajowość - tradycje zgody narodów w dobie nacjonalizmu. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej w Instytucie Historii UAM w Poznaniu (11-12 maja 1998), pod red. J. Jurkiewicza, Poznań 1999. Krasiński W., Zarys dziejów powstania i upadku reformacji w Polsce, 1.1, Warsza­ wa 1903, t. II, cz. 1-2, Warszawa 1904. Krawcewicz A.K., Garady i zamki biełaruskaga Panjamonnja 14-18 st. (płanirowka, kul'turny słój), Minsk 1991. Kriegseisen W., Ewangelicy polscy i litewscy w epoce saskiej 1696-1763. Sytuacja prawna, organizacja i stosunki międzywyznaniowe, Warszawa 1996. Kubala L., Wojna moskiewska, R. 1654-1655, [w:] tenże, Szkice Historyczne, serya pierwsza, Warszawa 1910. Kulagin A.M., Prawaslawnyja chramy na Bielorusi. Encyklapiedyczny dawiedczik, Minsk 2001. Kulagin A.M., Katalickija chramy na Bielarusi. Encyklapiedyczny dawiednik, Minsk 2000.

Bibliografia

401

Kulecki M., Wygnańcy ze wschodu. Egzulanci w Rzeczypospolitej w ostatnich la­ tach panowania Jana Kazimierza i za panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego, Warszawa 1997. Kultura artystyczna Wielkiego Księstwa Litewskiego w epoce Baroku, pod red. J. Kowalczyka, Warszawa 1995. Kultura i polityka. Wpływ polityki rusyfikacyjnej na kulturę zachodnich rubieży imperium rosyjskiego 1772-1915, pod red. D. Konstantynowa i in., Warszawa 1994. Kurczewski J., Biskupstwo wileńskie, Wilno 1912. Kurczewski J., Kościół zamkowy czyli katedra wileńska, 1.1-3, Wilno 1908-1916. Kurczewski J., Wiadomość o szkołach parafialnych na Litwie, „Litwa i Ruś", z. 1-3, Wilno 1912. Kwiatkowski W., Ze studiów o języku ojczystym Wielkiego Księstwa Litewskie­ go. „Alma Mater Vilnensis", z. 2, Londyn 1958. Laucevičius E., XV-XVIII a. Knygų iriišmai Lietuvos bibliotekose, Vilnius 1976. Popierius Lietuvoje X V - X V I I I a., (t. 1 i t. 2 - Atlasas), Vilnius 1967. Lebedys J., Lietuvių kalba XVI-XVIII a. wieśajame gyvenime, Vilnius 1973. Lebedys J., Mikalojus Daukša, Vilnius 1963. L e w a ń s k i J., Świadkowie i świadectwa opery władysławowskiej, [w:] Opera w daw­ nej Polsce. Na dworze Władysława IV i królów saskich, studia i materiały, Wroclaw-Warszawa-Kraków-Gdańsk, 1973, studia Staropolskie, t. XXXV. L e w i n P., Wostocznoslawjanskije intermedija XVI-XVIII w., [w:] Driewnierusskaja litieratura i jejo swjazi s nowym wriemienom, Moskwa 1967. Lietuvių Liaudies Dainynas, 1.1-5, Vilnius 1982-1989. Lietuvos Architektūros istorijos. Nuo seniausių laiku iki XVIIa. vidurio, 1, pod red. J. Minkievičiusa, Vilnius 1987, s. 262 Lietuvos filosofines minties istorijos Saltiniaj, I tomas feodalismo laikotarpus, Vilnius 1980. Likowski E., Dzieje Kościoła unickiego na Litwie i Rusi w XVIII i XIX w., uważane głównie ze względu na przyczyny jego upadku, wyd. 2,1.1-2, Poznań 1906. L i k o w s k i E., Historia unii Kościoła ruskiego z Kościołem rzymskim, Poznań 1875. Litak S., Kościół łaciński w Rzeczypospolitej około 1772 roku. Struktury organiza­ cyjne, Lublin 1996. L i z i s o w a M.T., Studia nad słownictwem regionalnym III Statutu Litewskiego, Kielce 1990. L i z i s o w a M.T., Język Kodeksu Olszewskiego (1550). Z recepcji staropolskiego ję­ zyka prawno-sądowego w Wielkim Księstwie Litewskim w szesnastym wieku, Kraków 2000. L u k š a i t ė L, Humanistinė S. Risinskio biblioteka Vilniuje, „Bibliotekos Darbas", nr l.Vilnius 1983. Lukšaitė I., Reformacija Lietuvos Didžiojoje Kunigaikštystėje ir Mažojoje Lietu­ voje XVI a. trečias dešimtmetis - XVII a. pirmas dešimtmetis, Vilnius 1999. Lukšaitė I., Lietuviu kalba reformaciname jedejime XVII a., Vilnius 1970.

402

Bibliografia

L u k š a i t ė L, Rasprastranienije litowskogo jazyka w reformacijonnom dwiżenii Li­ twy w XVII w., Wilno 1971. Lulewicz H., Skład wyznaniowy senatorów świeckich Wielkiego Księstwa Litew­ skiego za panowania Wazów, „Przegląd Historyczny", LXVIII, 1977, z. 3. Łabyncaw Ju., Paczataje Skarynam. Bielaruska drukawanaja litaratura epochi Renesansu, Minsk 1990. Łappo I.I., Wielikoje Knjażiestwo Litowskoje za wriemja ot zakljuczenija Ljublinskoj unii do smierti Stefana Batorija (1569-1586), 1.1, S.-Petersburg 1901. L a z u t k a S., Lietuvos Statutas - Didžiosios Lietuvos Kunigaikštystės feodalinis ko­ deksas, I Litowskij Statut - fieodalnyj kodeks Wiellikogo Knjażestwa Litowsko­ go, Vilnius 1974. Łopaciński E., Ł o z a S., Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954. Ł o w m i a ń s k a M., Wilno przed najazdem moskiewskim 1655, Wilno 1929. Ł o w m i a ń s k i H., Polityka Jagiellonów, do druku przyg. K. Pietkiewicz, Poznań 1999. Ł o w m i a ń s k i H., Rys historyczny województwa nowogródzkiego w jego dzisiej­ szych granicach (do 1795 г.), Wilno 1935. Ł o w m i a ń s k i H., Uwagi w sprawie podłoża społecznego i gospodarczego unii ja­ giellońskiej, Wilno 1934. Ł o w m i a ń s k i H., Zaludnienie Wielkiego Księstwa Litewskiego w wieku XVI, przyg. A. Kijas, K. Pietkiewicz, Poznań 1998. Ł u k a s z e w i c z J., Dzieje kościołów wyznania helweckiego na Litwie, 1.1-2, Poznań 1842-1843. Ł u k a s z e w i c z J., Historia szkół w Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskim, 1.1-4, Poznań 1849-1851. Ł u ż n y R., Pisarze kręgu Akademii Kijowsko-Mohylańskiej a literatura polska. Z dziejów związków kulturalnych polsko-wschodniosłowiańskich XVII-XVIII w., Kraków 1966. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego CXLII. Maciejewski J., Oświecenie polskie. Początek formacji i przebieg procesu histo­ ryczno-literackiego, [w:] Problemy literatury polskiej okresu oświecenia, seria druga, praca zbiorowa pod red. Z. Golińskiego, Wrocław 1977. M a l c z e w s k a M., Latyfundium Radziwiłłów w XV do polowy XVI wieku, Warsza­ wa 1985. Marozowa S., Unjackaja carkwa w kul'turna-gistarycznym razwicii Bielarusi (1596-1839), Grodna 1996. Martel A., La lanque polonaise dans les pays ruthenes Ukraine et Russie Blanche 1569-1667, Lille 1938. M a t u š a k a i t ė M., Portretas XVI-XVIII a. Lietuvoje, Vilnius 1984. M a t u š a k a i t ė M., U źródeł portretu litewskiego, „Lituano-Slavica Posnaniensia. Studia Historiae Artium", V, 1992. M i e l e s z k o W.I., Mogilew w XVI-sieriedinie XVII w., Minsk 1988. M i k u c k a - R a c h u b o w a К., Rezydencje magnackie w Wielkim Księstwie Litew­ skim w XVII wieku, „Przegląd Wschodni", t. IV, z. 15, Warszawa 11)1)7.

Bibliografia

403

Mironowicz A., Kościół prawosławny w dziejach dawnej Rzeczypospolitej, Białystok 2001. Mironowicz A., Prawosławie i Unia za panowania Jana Kazimierza, Białystok 1996. Mironowicz A., Teodozy Wasilewicz, archimandryta słucki, biskup białoruski, Białystok 1997. Morelowski M., Zarysy syntetyczne sztuki wileńskiej od gotyku do neoklasycyzmu z Przewodnikiem od Niemna do Dźwiny, Wilno 16IX1939. Morzy J., Kryzys demograficzny na Litwie i Białorusi w II polowie XVII wieku, Po­ znań 1965. Muller W., Diecezje w okresie potrydenckim, [w]: Kościół w Polsce, t. II, 1969. Natanson-Leski J., Dzieje granicy wschodniej Rzeczpospolitej, cz. 1, Lwów-Warszawa 1922. Narbutt O., Historia i typologia ksiąg liturgicznych bizantyńsko-slowiańskich. Za­ gadnienie identyfikacji według kryterium treściowego, Warszawa 1979. Niemirowskij E.L., Naczało knigopieczatanija na Ukrainie - Iwan Fiedorów, Mo­ skwa 1974. N i k a l a j e w M., Pałata knigapisanija: Rukapisnaja kniga na'Bielarusi w X-XVIII st., Minsk 1993. Ochmański J., Biskupstwo wileńskie w średniowieczu. Ustrój i uposażenie, Po­ znań 1972. Ochmański J., Dawna Litwa. Studia Historyczne, Olsztyn 1986. Ochmański J., Historia Litwy, wyd. drugie popr. i uzup., Wroclaw 1982. Ochmański J., Litewska granica etniczna na wschodzie od epoki plemiennej do XVI w., Poznań 1961. Ogijenko I., Język cerkiewno-slowiański na Litwie i Rusi w XV-XVIII w., Prace Filologiczne Uniwersytetu Warszawskiego, 1.14,1930. Okoń J., Dramat i teatr szkolny. Sceny jezuickie XVII wieku, Wroclaw-Warszawa-Kraków 1970. Studia Staropolskie, t. 26. Padokszin S.A., Unija. Dzirżawnasc'. Kultura, (Filosofska-gistaryczny analiz), Minsk 1990. P a l i o n i s J., Seniausias lietuviškas rankraštinis tekstas, „Bibliotekininkyste ir bi­ bliografija", Vilnius 1961,1.1. P a s z k i e w i c z II., Jagiellonowie a Moskwa, t. 1, Litwa a Moskwa XIII i XIV w., Warszawa 1933. Pelenskij I., Inkorporacja ukraińskich ziem dawnej Rusi do Korony w 1569 r. Ide­ ologia i korzyści - próba nowego spojrzenia, „Przegląd Historyczny", t. 65 (1974), z. 2. Petrauskienė I., Vilniaus Akademijos Spaustuve 1575-1773, Vilnius 1976. Piczicta W.I., Bielorussija i Litwa XV-XVI ww, (Issliedowanija po istorii socialno-ekonomiezeskogo, politiezeskogo i kulturnogo razwitija), Moskwa 1961. P i c z c l a W.I., Druk na Bielarusi u XVI i XVIII st., [w:] Czatyrochsotlecie bielarusskogo druku 1525-1925, Mińsk 1926.

404

Bibliografia

Pidłypczak-Majerowicz M., Bazylianie w Koronie i na Litwie. Szkoły i książki w działalności zakonu, Warszawa 1986. Acta Universitatis Wratislaviensis No. 779. Pidłypczak-Majerowicz M., Biblioteki i bibliotekarstwo zakonne na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej w XVII-XVIII wieku, Wrocław 1996. Acta Ubiversitatis Wratislaviensis, No. 1815. P i e c h n i k L., Akademia Wileńska, t. I, Początki Akademii Wileńskiej 1569-1600, Rzym 1973, t. II, Rozkwit Akademii Wileńskiej wiatach 1600-1655, Rzym 1983, t. III, Próby odnowy Akademii Wileńskiej po klęskach potopu i okres kryzysu 1655-1730, Rzym 1987. P i e t k i e w i c z K., Dwór litewski wielkiego księcia Aleksandra Jagiellończyka 1492-1506, [w:] Lietuvos valstybe XII-XVIII a., wyd. Z. Kiaupa, A. Mickievičius. J. Sarcevicienė, Vilnius 1987. P i e t k i e w i c z К., Metryka Litewska - Księga Wpisów za lata 1516-1518, „Lituano-Slaviva Posnaniensia. Studia Historica", III, Poznań 1989. P i e t k i e w i c z K., Kieżgajlowie i ich latyfundium do połowy XVI w. Ze studiów nad rozwojem własności ziemskiej w W. Ks. Litewskim w średniowieczu, Poznań 1982. P i e t k i e w i c z K., Wielkie Księstwo Litewskie pod rządami Aleksandra Jagiello­ ńczyka. Studia nad dziejami państwa i społeczeństwa na przełomie XV i XVI wie­ ku, Poznań 1995. P o c i e c h a W., Królowa Bona (1494-1557). Czasy i ludzi Odrodzenia, t. 1-4, Poznań 1900-1905. P o d ł u g nieba i zwyczaju polskiego. Studia z historii architektury, sztuki i kultury ofiarowane Adamowi Miłobędzkiemu, Warszawa 1988. Poplatek J., Studia z dziejów jezuickiego teatru w Polsce, Wrocław 1957. Poplatek J., Zarys dziejów Seminarium Papieskiego w Wilnie 1585-1773, „Ateneum Wileńskie", r. 7,1930. Poplatek J., P a s z e n d a J., Słownik jezuitów artystów, Kraków 1972. P u c h o w s k i K., Edukacja historyczna w jezuickich kolegiach Rzeczypospolitej 1565-1773, Gdańsk 1999. P o z o s t a w i o n e historii. Litwini o P o l s c e i Polakach, pod red. K. Korzeniew­ skiej i V. Siratavičiusa, przekl. K. Korzeniewskiej, Kraków 1999. Quirini-Poplawska Z., Działalność Włochów w Polsce w I połowie XVI wieku na dworze królewskim w dyplomacji i hierarchii kościelnej, Wroclaw 1973. Radyszewskij R., Polskojęzyczna poezja ukraińska od końca XVI do początku XVIII w., cz. 1, Prace Komisji historycznoliterackiej PAN, t. 48, Kraków 1996. Radziszewski F., Wiadomość historyczno-statystyczna o znakomitych bibliote­ kach i archiwach publicznych i prywatnych, Kraków 1871. Rapolionis S., Stanislovas Rapolionis, red. Bikelis A. (i in.), Vilnius 1986. Sahanowicz H., Historia Białorusi. Od czasów najdawniejszych do końca XVIII wieku, przeł. H. Łaszkiewicz, Lublin 2001. Sajkowski A., Od Sierotki do Rybeńki. W kręgach radziwillowskiego mecenatu, Poznań 1965.

Bibliografia

405

Šapoka A., Lietuvos istorija, Kaunas 1936. Sapunow B.W., Kniga w Rossii w XI-XIII w., Leningrad 1978. Sawierczanka I., Simon Budny - gumanist i refarmatar, Minsk 1993. Sawierczanka I., Aurea mediocritas. Kniżna - pis'mowaja kultura Biełarusi. Adrażddienije i rannoje baroka, Minsk 1998. Smoleński W., Przewrót umysłowy w Polsce wieku XVIII-tego, Studia Historycz­ ne, wyd. 4, Warszawa 1979. Skaryna i j a g o epocha, red. W. A. Cziemjericki, Minsk 1990. Sielicki F., Literatura białoruska do końca XVIII w., Wrocław 1985. Sobczak J., Położenie prawne ludności tatarskiej w Wielkim Księstwie Litewskim, Warszawa-Poznań 1984. Spadczyna Skaryny. Zbornik materyjałay pierszych skarynskich czytannjay (1986), układalnik A.I. Małdzis, Mińsk 1989. Stankiewicz A., Bielarusskaja mowa u szkołach Bielorusi XVI i XVII st., Wilnia 1928. Sucheni-Grabowska A., Zygmunt August król polski i wielki książę litewski 1520-1562, Warszawa 1996. Syrokomla W., Wycieczki po Litwie, Wilno 1858. Szegda M., Działalność prawno-organizacyjna metropolity Józefa IV Welamina Rutskiego 1613-1637, Warszawa 1967. Sztuka pograniczy Rzeczypospolitej w okresie nowożytnym od XVI do XVIII wieku. Materiały sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Warszawa październik 1997, Warszawa 1998. Sztuka ziem wschodnich Rzeczypospolitej X V I - X V I I I w., red. J.J. Lileyko, [w:] Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Źródła i Monografie, 189, Lublin 2000. Szymaniak W., Polscy i litewscy korespondenci księcia pruskiego Albrechta Ho­ henzollerna w latach 1525-1548, [w:] Rozprawy z dziejów XVIII w., Toruń 1993. Szyszman A., Osadnictwo karaimskie i tatarskie na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego, „Myśl Karaimska", 1932-1934, z. 10. Targosz-Kretowa, Teatr dworski Władysława IV, Kraków 1965. Tazbir J., Państwo bez stosów. Szkice z dziejów tolerancji w Polsce XVI i XVII w., Warszawa 1967. Tazbir J., Reformacja jako ruch umysłowy, [w:] J. Tazbir, Szlachta i teologowie. Studia z dziejów polskiej kontrreformacji, Warszawa 1987. Tazbir J., Rzeczpospolita i świat. Studia z dziejów kultury XVIII wieku, Wrocław 1971. Tazbir J., Procesy polonizacyjne, [w:] J. Tazbir, Prace wybrane, t. 4, Studia nad kul­ turą staropolską, Wroclaw 2001. Tazbir J., Tolerancja religijna na Litwie w XVII w., [w:] tenże, Reformacja w Pol­ sce, Warszawa 1993. Tegowski J., Pierwsze pokolenie Giedyminowiczów, Poznań-Wroclaw 1999.

406

Bibliografia

Tkaczow M.A., Zamki Biełorusi (XIII-XVII w.), Mińsk 1987. Toilet D., Historia Żydów w Polsce od XVI wieku do rozbiorów, tłum. z fr. D. Za­ mojska, red. nauk A. Wyczański, Warszawa 1999. Topolska M.B., Czytelnictwo książek wydanych na Litwie i Białorusi w XVI i pierwszej połowie XVI w., cz. 1, Literatura religijna i polemiczna, „Pamiętnik Bi­ blioteki Kórnickiej", 1979, z. 15, s. 204-237; cz. 2, Czytelnictwo książki świeckiej, tamże, 1980, z. 16. Topolska M.B., Czytelnik i książka w Wielkim Księstwie Litewskim w dobie Rene­ sansu i Baroku, Wrocław 1984. Topolska M.B., Książka na Litwie i Białorusi w latach 1553-1660 (analiza staty­ styczna), „Odrodzenie i Reformacja w Polsce", t. XXI, 1976. Topolska M.B., Przegląd badań nad dziejami Akademii Wileńskiej 1579-1781, „Zapiski Historyczne", t. 51,1986, z. 1. Topolska M.B., Środowisko twórcze w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI w. (autorzy publikowani), [w:] Studia nad gospodarką, społeczeństwem i rodziną w Europie późnofeudalnej, poświęcone prof. A. Wyczańskiemu, pod red. J. Topol­ skiego, Lublin 1988. Topolska M.B., Z dziejów kultury Wielkiego Księstwa Litewskiego od XV do XVIII w., [w:] Litwa i jej sąsiedzi od XII-XX w., pod red. G. Blaszczyka i A. Kijasa. Studia ofiarowane prof. J. Ochmańskiemu w 60 rocznicę urodzin, Poznań 1984. Toilet D., Historia Żydów w Polsce od XVI w. do rozbiorów, Warszawa 1999. Turnau I., Ubiór narodowy w dawnej Rzeczpospolitej, Warszawa 1991. Tyszkiewicz E., Birże. Rzut oka na przeszłość miasta, zamku i ordynacji, S.-Petersburg 1869. Tyszkiewicz E., Opisanie powiatu borysowskiego pod względem statystycznym, geograficznym, historycznym, przemysłowo-handlowym, Wilno 1847. Tyszkiewicz J., Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia z dziejów XIII-XVII w., War­ szawa 1989. Tyszkiewicz K., Wilia i jej brzegi pod względem hydrografii, historii, architektury i etnografii, Drezno 1871. Tworek S., Działalność oświatowa i kulturalna kalwinizmu małopolskiego (połowa XVI-połowa XVIII wieku), Lublin 1970. Tworek S., Programy nauczania i prawa gimnazjum kalwińskiego w Kiejdanach z lat 1629 i 1685, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce", 1.15,1970. Tworek S., Z dziejów kalwinizmu w Wielkim Księstwie Litewskim w XVII w., „Annales UMCS", XXI, 1966, Sectio F, 8. Ulčinaitė E., Teoria retoryczna w Polsce i u nas na Litwie w XVII w. Próba rekon­ strukcji schematu retorycznego, Rozprawy Literackie, PAN, Komitet Nauk o Literaturze Polskiej, Wroclaw 1984. U n i a brzeska - geneza, dzieje i konsekwencja w kulturze narodów słowiańskich, praca zbiorowa pod red. It. Luźnego, F. Ziejki, A. Kępińskiego, Kraków 1994.

Bibliografia

407

Venclova Т., Wilno. Przewodnik, Vilnius 2001. Vladimirovas L., Vienuolynų ir bažnyčių bibliotekos Lietuvoje (iki 1800), „Knygotyra", 8,1970. Wasilewski Т., Litewskie Rady Senatu w XVII w., [w:] Studia z dziejów Rzeczypo­ spolitej szlacheckiej, Acta Universitatis Wratislaviensis, No. 945, Historia LXVI. Wasilewski Т., Ostatni Waza na polskim tronie, Katowice 1984. Wasilewski Т., Tolerancja religijna w Wielkim Księstwie Litewskim wXVI-XVII w., „Odrodzenie i Reformacja w Polsce", t. XIX, 1974. Wielhorski W., Litwini, Białorusini i Polacy w dziejach kultury Wielkiego Księ­ stwa Litewskiego, „Alma Mater Vilnensis", z. 2, Londyn 1954. Wielhorski W., Polska a Litwa. Stosunki wzajemne w biegu dziejów, Londyn 1947. Wielhorski W., Stosunki językowe, wyznaniowe i etniczne w Wielkim Księstwie Litewskim pomiędzy XIII a XVIII w., „Teki Historyczne", t. XIII, Londyn 1964-1965. Windakiewicz S., Teatr polski przed powstaniem sceny narodowej, Kraków 1921. Wisner H., Sejmiki litewskie i kwestia wyznaniowa, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce", t. XXIII, Warszawa 1978. Wisner H., Lata szkolne Janusza Radziwiłła, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce", 1.14,1969. Wisner H., Litwa i Litwini. Szkice z dziejów państwa i narodu, Olsztyn 1991. Wisner H., Reformacja a kultura narodowa: Litwa, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce", t. 20 (1975). Wisner H., Rozróżnieni w wierze. Szkice z dziejów Rzeczypospolitej schyłku XVI i polowy XVII w., Warszawa 1982. Wkład pijarów do nauki i kultury w P o l s c e X V I I - X I X wieku, pod red. I. Stasiewicz-Jasiukowej, Warszawa-Kraków 1993. Wójcik Z., Jan III Sobieski, Warszawa 1991. Wójcik Z., Między traktatem andruszowskim a wojną turecką. Stosunki polsko-ro­ syjskie 1667-1672, Warszawa 1968. Wojtkowiak Z., Maciej Stryjkowski - dziejopis Wielkiego Księstwa Litewskiego, Poznań 1990. Woliński .1., Polska i Kościół Prawosławny. Zarys historyczny, Lwów 1936. Wysłouch S., Ziemia oszmiańska na rubieży dwóch kultur, Wilno 1932. Z badań nad dawną książki). Studia ofiarowane profesor Alodii Kaweckiej-Gry­ czowej w 85-lecie urodzin, kom. red. P. Buchwald Pelcowa i in., 1.1-2, Warszawa 1991. Zaborskaitė V., Prie Lietuvos teatro istatu XVI-XVIII a., mokyklinos teatros, Vil­ nius 1981. Zalęski S., Jezuici w Polsce, 1.1-5, Lwów 1900-1905. Zinkevičius Z., Senųjų rastų kalba, Vilnius 1988. Zmudzinas J., Commonwealth polono-lithuanien au l'Union de Lublin (1569), Paris-La Haye-New York 1978.

408

Bibliografia

Żochowski S., Unia brzeska w Polsce XVII wieku. Monografia ks. Cypriana Żochowskiego metropolity całej Rusi i arcybiskupa połockiego (1635-1693), Lon­ dyn 1988.

SPIS ILUSTRACJI

1. Troki. Plan miasta z zamkiem Witolda, rytownik T. Makowski (1600) (Lietuvos architektūros istorja..., s. 195) 2.

27

Kościół katolicki w stylu gotyckim, bazylika w Kownie, około 1400 r. (Kościół Witolda, [w:] Pamjatniki iskusstwa Sowietskogo Sojuza. Bielomssija. Litwa. Łatwija. Estonija. Spraivocznik-putiewoditiel' [oprać. W.A. Czanturija i inni], Moskwa 1986, ilustr. 134)

29

Panorama Wilna sprzed 1530 r. (Pierwszy znany plan Wilna, [w:] G. Braun, F. Hogenberg, Urbium praecipuamm lotius mundi, t. III, Kolonia 1576)

31

4.

Cerkiew Borisoglebskaja (św. Borysa i Gleba) z 1519 r. w Nowogródku .

35

5.

Portret Barbary Radziwiłłówny, żony Zygmunta Augusta i faksymile jej podpisu oraz Mikołaja Czarnego Radziwiłła (M. Baliński, Pisma historyczne, 1.1, Pamiętniki o królowej Barbarze, cz. 1, Warszawa 1843. Ze zbiorów Biblioteki Kórnickiej)

40

6. Portret ks. Konstantego Ostrogskiego (zm. 1608), syna Konstantego (zm. 1533), nieznany malarz z pierwszej połowy XVII w. (Białoruskie Miejskie Muzeum Sztuki w Mińsku)

44

3.

7. 8. 9.

Fasada najstarszego, gotyckiego kościoła p.w. św. Mikołaja w Wilnie (1387-XVI w.). Fot. Z. Nowakowski

53

Cerkiew Spaso-Efrozinskaja (św. Eufrozyny) w Połocku z polowy XII w. (Pamjatniki..., ilustr. 72)

66

Marcin Mażwid, Catechismusa prasty szadei, Królewiec 1547. Pierwsza książka drukowana w języku litewskim (Centralna Biblioteka Akademii Nauk w Wilnie)

81

10. Franciszek Skoryna. Renesansowy portret z 1517 r. w Biblii Praskiej . .

82

11. Superexlibris z okładziny górnej książki z biblioteki Zygmunta Augusta z 1555 r. Na książce: Falcand Ugo (XII w.), Historiae de rebus gestis in Siciliae, Parisiis 1550 (4o. egzemplarz z Biblioteki Narodowej)

88

12. Okładzina dolna oprawy książki z biblioteki Zygmunta Augusta z 1555 r. (jego superexlibris na książce Falcand Ugo, Historiae, Biblioteka Naro­ dowa)

89

410

Spis ilustracji

13. Zamek wileński, stan z około 1800 r. (P. Weber (Jena), Wilna eine vergessene Kunstatte, Wilna 1917, s. 18-19. Ze zbiorów Biblioteki Kórnic­ kiej)

93

14. Zamek w Mirze (XVI w.), widok z 1.1970. (Fot. Z. Nowakowski)

94

15. „Dom Perkuna" w stylu gotyckim w Kownie (XVI w.) ilustr.41)

95

(Pamjatniki..,

16. Ruiny pałacu Barbary Radziwiłłówny w Wilnie (stan z XIX w.) (M. Baliń­ ski, Pisma historyczne, t. 1, Pamiętniki o królowej Barbarze, cz. 2, Warszawa 1843. Ze zbiorów Biblioteki Kórnickiej)

97

17. Wileński kościół św. Franciszka i Bernardyna (II połowa XV w., początek XVI w., odnowiony po wojnach moskiewsko-kozackich w drugiej polowie XVII w.). Fot. Z. Nowakowski

101

18. Nagrobek Olbrachta Gasztolda w kaplicy katedry wileńskiej, dzieło Ber­ nardino Zanobi de Gianotis (1539-1541) (P. Weber (Jena), Wilna..., s. 107. Ze zbiorów Biblioteki Kórnickiej)

103

19. Swjato-Mikickaja cerkiew w Zdzitowie (pow. brzeski) z pocz. XVI w. z drewna z elementami baroku (A.M. Kulagin, Prawasławnyja chramy na Bielarusi. Enciklapiedyczny dawiednik, Minsk 2001, s. 29)

104

20. Nieśwież. Plan miasta rytowany przez Tomasza Makowskiego w pocz. XVII w. (Biblioteka Uniwersytetu Wileńskiego, odbitka w zbiorach au­ torki)

113

21. Wnętrze zboru luterańskiego przy ul. Niemieckiej w Wilnie, stan z 1917 r. (P. Weber (Jena), Wilna... s. 49. Ze zbiorów Biblioteki Kórnickiej). . . .

115

22. Wnętrze synagogi wileńskiej (nieistniejącej) z XVII w. (P. Weber (Jena), Wilna... s. 96. Ze zbiorów Biblioteki Kórnickiej)

116

23. Kościół Karmelitów Bosych w Głębokim (pow. witebski), fundacja Józefa Korsaka (1639-1654). Przebudowany w 1735 r. przez J.K. Glaubitza (A.M. Kulagin, Prawasławnyja...,s. 58)

119

24. Ostry paszkwil Czyżewskiego na Tatarów w W. Księstwie, b. m. wydania, 1640 (Karta tytułowa. Biblioteka Zakładu Ossolińskich w Krakowie). . .

121

25. Biblia Radziwilłowska (Brześć 1563) (Album ofAncient Protestant reli­ cs of the evangelical churches in Wilno, publ. by J. Łaski, Wilno 1929, ilustr. XI. Ze zbiorów Biblioteki Kórnickiej)

127

26. Srebrna konew z napisem w języku polskim, iż uczyniono ją dla służby ołtarza. Dar Marii Frąckiewicz Radzimińskiej, żony Adama Talwosza, kasztelana żmudzkiego, dla zboru w Szylanach (1629) (Album..., ilustr. XVI, tamże)

128

27. Obrus z ołtarza (256x60 cm, biały ze zlotem, napisy polskie) ze zboru w Poszuszwianach z 1651 r. (Album..., ilustr. XXII, tamże)

130

Spis ilustracji

411

28. Kościół św. Michała Archanioła przy klasztorze Bernardynek na Zarze­ czu w Wilnie w stylu renesansowym fundacji hetmana Lwa Sapiehy (1594-1604) (W. Zahorski, Kościół

św. Michała

i klasztoru

panien

ber­

nardynek w Wilnie, „Kwartalnik Litewski" odb. b.r. (ok. 1910), po s. 16. Ze zbiorów Biblioteki Kórnickiej) 137 29. Obraz Matki Boskiej Świętomichalskiej z końca XVI w. (W. Zahorski, Kościół

św. Michała...,

po s. 26, tamże)

138

30. Portret o. Piotra Skargi, jezuity i rektora Akademii Wileńskiej (1536-1612) (J. Kurczewski, O. Piotr

Miłosierdzia

Skarga,

założyciel

Bractwa

z Wilna, s. 155, „Litwa i Ruś", 1.1, z. 1, Wilno 1912)

143

31. J. Wujek, Postilla, tłumaczenie na język litewski przez M. Daukszę. Wilno 1599, Drukarnia Akademicka SJ. Proweniencja widoczna: Biblioteka Bernardynów z Telsz (Karta tytułowa. Biblioteka Uniwersytetu w Wil­ nie)

144

32. Cerkiew Swjato-Mikolajewska w Brześciu z XVI w., do 1596 r. pra­ wosławna, miejsce ogłoszenia unii obu Kościołów (nieistniejąca) (AM. Kulagin, Prawasławnyja...,s. 224) ,

151

33. Historia cudownego obrazu MB Żyrowickiej, wydana w Wilnie w 1628 r. w drukarni unickiej bazylianów (Karta tytułowa. Biblioteka Czartory­ skich w Krakowie)

153

34. Zbór kalwiński z 1577 r. z elementami renesansu, fundacji Iwana Hlebo­ wicza. Kościół Dominikanów p.w. Michała Archanioła (1676-1832), a na­ stępnie cerkiew Spaso-Preobrażenskaja (A.M. Kulagin, Prawaslaimiyja...,s.88)

159

35. Nowy Testament (w języku polskim) nieznany polskiej bibliografii. Wydanie Wilno 1580, J. Karcan (Karta tytułowa. Biblioteka Zakładu Ossolińskich we Wrocławiu)

170

36. M.T. Ciceroną O powinnościach, tłumaczenie z j . łacińskiego na polski przez S. Koszutskiego. 4 wydanie wraz z Księgami o Starości i o Przyjaźni (3 wydanie) w Wilnie w 1606 r. u Jana Karcana (Karta tytułowa. Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu)

171

37. Apostoł, wydawnictwo cyrylicą w Kuteinie, 1632 г., wydawca: Spirydion Soból (Karta tytułowa. Biblioteka Saltykowa-Szczedrina w St. Petersbur­ gi)) '.

172

38. Istorija o Waarlamie i Joasafie, wydawnictwo cyrylicą, Kutein (pod Orszą) 1637 г., Spirydion Soból (Karta tytułowa. Biblioteka Saltykowa Szczedrina w St. Petersburgu)

173

39. Elementarz języka polskiego, wydany w Wilnie w 1633 r. w drukarni unic­ kiej bazylianów (Karta tytułowa. Biblioteka Jagiellońska w Krakowie). .

178

412

Spis ilustracji

40. Andrzej Frycz Modrzewski, O poprawie Rzeczypospolitej, Łosk 1577, pierwsze tłumaczenie z łaciny na język polski (Karta tytułowa. Ze zbiorów Biblioteki Kórnickiej)

179

41. Andrzej Frycz Modrzewski, O poprawie Rzeczypospolitej, Łosk 1577, dedykacja M. Stryjkowskiego Moniwidowi Dorohostajskiemu (Ze zbio­ rów Biblioteki Kórnickiej)

179

42. Unikatowe, nieznane 3 wydanie sentencji wybranych z „różnych auto­ rów" przez Bieniasza Budnego w Lubczu (ok. 1614 r.) (Karta tytułowa. Biblioteka Zakładu Ossolińskich we Wrocławiu)

180

43. Kazimierz Wojsznarowicz, Orator polityczny (nauka pisania panegiryków), Wilno 1640, Drukarnia Akademicka (Karta tytułowa. Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego)

181

44. Drzeworyt (prawdopodobnie praca K. Gótke), z dysertacji akademickiej J. Poczapowskiego, Universa Meteorologia, Wilno 1643, Drukarnia Aka­ demicka S J (Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego)

182

45. Fasada zamku Radziwiłłów w Nieświeżu z przełomu XVI/XVII w. (Pamjatniki.., ilustr. 55)

207

46. Zamek w Gojcieniszkach (1611-1612) wybudowany przez P. Nonhardta (Pamjatniki..., ilustr. 6)

209

47. Holszany, kościół Franciszkanów w stylu barokowym (1618) ki..., ilustr. 8)

211

(Pamjatni­

48. Swiato-Pietra-Pawłowskaja (św. Piotra i Pawła) cerkiew w Mińsku (1611-1612), odnowiona z funduszu Katarzyny II w 1795 r. (A.M. Kułagin, Prawasławnyja..., s. 135)

215

49. Nagrobek Lwa Sapiehy w kościele św. Michała Archanioła w Wilnie (W. Zahorski, Kościół śiv. Michała i kłasztom panien bernardynek w Wilnie, „Kwartalnik Litewski" odb. b. r. (ok. 1910), po s. 26. Ze zbiorów Biblioteki Kórnickiej)

216

50. Wnętrze barokowego kościoła Jezuitów w Nieświeżu ilustr. 57)

217

(Pamjatniki..,

51. Kościół jezuicki p.w. św. Kazimierza w Wilnie, arcydzieło rzymskiego ba­ roku (P. Weber (Jena), Wilna..., s. 55. Ze zbiorów Biblioteki Kórnickiej).

217

52. Kościół św. Teresy (1633-1650) w Wilnie w stylu włoskiego baroku, fun­ dacja podkanclerzego Stefana Paca (Pamjatniki..., ilustr. 113)

218

53. Unicka cerkiew Bazylianów Swjato-Rostwa Bogarodzickaja (Narodzenia NM Panny) z 1642 r. z Grodna, przebudowana przez Carlo Fontanę w 1. 1720-1751, zamieniona na cerkiew w 1844 r. (A.M. Kulagin, Pra­ wasławnyja..., s. 63)

219

54. III Statut Litewski cyrylic;), wydany w Wilnie u Kuźmy Mamonicza w 1588 r. (Karta tytułowa. Biblioteka Czartoryskich w Krakowie) . . . .

240

413

Spis ilustracji

55. Karta tytułowa Kniga Nobaznistos, wydanej w języku litewskim (około 2 tys. egzemplarzy w 5 częściach do służby zborowej - Kiejdany 1653) (Karta tytułowa z Biblioteki Uniwersyteckiej w Wilnie)

241

56. Korony obrazu MB Świętomichalskiej (XVIII w.) z kościoła św. Michała w Wilnie (J. Kurczewski, Dokumenty odnośnie do koronacji cudowne­ go obrazu NM Panny Siviętomichalskiej, po s. 32, „Litwa i Ruś", t. IV, z. 1, Wilno 1912. Ze zbiorów Biblioteki Kórnickiej)

243

57. Konstanty Szyrwid, Punkty kazań... (w języku litewskim i polskim), Wilno 1629, Drukarnia Akademicka SJ. Następne 4 wydania do końca XVIII w. (Karta tytułowa. Biblioteka Uniwersytetu w Wilnie)

246

58. Kościół Bernardynów w Mińsku (1642-1687) fundacji Aleksandra Sluszki. Od 1866 r. prawosławny sobór (A.M. Kulagin, Praivaslawnyja...,s.l32)

249

59. Kościół jezuicki p.w. św. Jana (XV w.) w Wilnie, fasada J.K. Glaubitza (1738-1749)-Ьагокто1епз1а(Ра??г^аЬгг/сг...,Пи8^.93)

254

60. Obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej

256

61. Cerkiew unicka Swjato-Waskriesienska (Zmartwychwstania Pańskiego) z Witebska (1727-1777) zwana Cerkwią Rynkową. Zburzona w 1936 r. (A.M. Kulagin, Prawasławnyja..., s. 228)

261

62. Swjato-Mikolajewska (p .w. św. Mikołaja) cerkiew murowana w Mohyle­ wie (1609-1672) zbudowana na miejscu drewnianej, fundacji Piotra Mohyly (AM. Kułagin, Prawasłaimiyja,..,s. 121)

267

63. Zbór ewangelicko-reformowany w Kielmach (1660-1670) architekhiros.. .,s.274b)

279

{Lietuvos

64. Obserwatorium astronomiczne zbudowane przez Mariana Poczobuta Odlanickiego i T. Żebrowskiego (J. Obst, O uniwersytecie w Wilnie, po k. tytułowej, „Litwa i Ruś", t. 1, z. 1, Wilno 1912. Ze zbiorów Biblioteki Kórnickiej)

286

65. Kolegium jezuickie w Pińsku (1648) (1648) (Pamjatniki..,

287

ilustr. 65) . .

66. Kościół Jezuitów p.w. św. Franciszka Ksawerego w Mohylewie (1720-1760), zrujnowany w XX w., a w 1983 r. na jego miejscu zbudowano 9-piętrowy dom (A.M. Kulagin, Katalickija chramy na Biclarusi. Encyklapiedyczny dawicdnik, Minsk 2000, s. 186)

289

67. К. Szyrwid, Słownik polsko-lacińsko-litewski.Wilno 1642, II wydanie (Karta tytułowa. Biblioteka Uniwersytecka w Wilnie)

306

68. J. Poszakowski, Kalendarz jezuicki większy. Wilno 1740 (Karta tytułowa. Ze zbiorów Biblioteki Kórnickiej)

307

69. J. Poszakowski, Antidotum... Wilno 1754, polemika z A. Węgierskim (Karta tytułowa. Ze zbiorów Biblioteki Kórnickiej)

307

414

Spis ilustracji

70. Compendium Gramaticae Lithuanicae Teofila Szulca (Królewiec 1673) (Karta tytułowa. Biblioteka Uniwerstetu Wileńskiego)

310

71. Błędy ... prognostyku i zaćmienia słonecznego 12 sierpnia 1654 г., Wilno 1654, Drukarnia Akademicka SJ (Karta tytułowa. Biblioteka Uniwersy­ tecka w Wilnie)

325

72. P. Skarga, Kazania... Wilno 1738,6. wydanie (Karta tytułowa. Ze zbiorów Biblioteki Kórnickiej)

337

73. Pałac Wołłowiczów w Świacku (1779), na Grodzieńszczyźnie, dzieło archi­ tekta J. Sacco w stylu barokowym (Pamjatniki..., ilustr. 77)

346

74. Dom murowany w stylu barokowym z XVII w. w Mohylewie - przebudo­ wany w XIX w. na cerkiew Borysa i Gleba (A.M. Kułagin, Prawaslawnyja...,s.l21)

347

75. Kościół jezuicki w Grodnie p.w. św. Franciszka Ksawerego (1678-1705) (Pamjatniki..., s. 50 i 51)

351

76. Wnętrze barokowego kościoła Jezuitów w Grodnie (Pamjatniki...,

352

s. 51)

77. Rzeźby stiukowe z kościoła św. Piotra i Pawia w Wilnie (wnętrze - z około 2 tys. rzeźb) fundacji Michała Kazimierza Paca dla uczczenia oswobodze­ nia Wilna od Rosjan i Kozaków. Kościół (budowanyl668-1704) dla klasz­ toru Kanoników Lateraneńskich (P. Weber (Jena), Wilna..., s. 64-65. Ze zbiorów Biblioteki Kórnickiej)

353

78. Posąg św. Magdaleny z kościoła św. Piotra i Pawła w Wilnie (1668-1704) (P. Weber (Jena), Wilna...,s. 68. Ze zbiorów Biblioteki Kórnickiej). . . .

354

79. Polock, Swjato-Sofijski sobór 1044-1066, w 1620 r. odbudowany przez biskupa Jozafata Kuncewicza, w 1710 r. zniszczony, w latach 1738-1750 (fundacja metropolity F. Hrebnickiego) odbudowany przez J.K. Glau­ bitza i kamieniarza Kosińskiego (A.M. Kułagin, Prawaslawnyja..., s. 163)

363

80. Unicka Swjato-Jurjewska murowana cerkiew w Żyrowicach (1672), po­ wstała na miejscu XVI-wiecznej drewnianej (A.M. Kułagin, Praivaslawnyja,.., s.83) 81. Drewniana cerkiew Swjato-Pietra Pawła, fundacja Karola Radziwiłła (1700-1745) w Wielkich Żuchowicach (powiat grodzieński) (A.M. Kułagin, Prawaslawnyja..., s. 49) 82. Widok Szklowa z lat 1760. (Biblioteka Czartoryskich w Krakowie)

....

INDEKS OSOBOWY Abiecedarskij Abraham

L.S. 172,233

W. 53, 54, 59, 67, 69

Abrahamowicz Adam 304 Abramowicz Jerzy 129 Abramowicz Stefan i Bogusław 282 Abramowiczowie 344 Achmat 196 Achmatowicz Mustafa 197 Achmatowiczowie 123 Achremczyk

S. 285

Adam Jakubowicz 49, 63-65, 85 Affaita Isidor 354 Aftanazy R. 17, 18, 207, 210-212, 331, 339,342,344,346 Ajsa Azarowicz 197 Albin Jerzy, bp 86,132,182 Albrecht Hohenzollern, ks. pruski 41, 50,131,132,170 Aldobrandini Ippolito (Klemens VIII) 151 Aldona, ż. Kazimierza Wielkiego 54 Aleksander Jagiellończyk, w. ks. lit., król Polski 28, 31, 33, 37, 39, 43, 46, 48,51,59-61,67,70,72,73,77,78,86, 95, 98, 100, 102, 125, 141, 147, 159, 198,262,354 Aleksander Olelko 72 Aleksander VI, papież 59 Aleksander VII, papież 361 Aleksander Wielki, król Macedonii 77, 87,174 Aleksandrowicz Łukasz 251 Aleksandrowska E. 308,309,312 Alcksiejewa

Т. 349

Aleksjutowicz

M.A.

84

Aleksy Michajłowicz, car 172,183,195, 204, 212, 223, 232, 269, 270, 298, 313, 378 Aleksy, św. 313 Alexandrowicz S. 16,192,222,223,241 Alvarez Emanuel 306 Amatus (GiovanniSilvio de Mathio) 196 AmbrazasA.

80

Anastazja i Apolonia, tancerki 373 Anastazja, ż. ks. Aleksandra Olelkowicza 72 Ancuta Kazimierz Jerzy 282 Andegawenowie 186 Andrea del Sarto 343 Andronik III Paleolog, cesarz bizantyj­ ski 71 Andruszewicz Mikołaj 41 Andrzej Bobola, blog. 244,245 Andrzej, kniaź 65 Andrzej, s. Olgierda 69 Andžiulytė-Ruginienė M. 55 Anhalt Dessau Maria Eleonora, ż. Je­ rzego Józefa Radziwiłła 190 Aniechini Wawrzyniec Cezary 210 Anna Danuta 54 Anna Jagiellonka 87,88,119 Anna, żona Witolda 215 Anselm z Canterbury 86 Anuszkin

AJ.

107

Anzelm Polak 303 Arciszewski Samuel 210 Arcudius (Arkadjusz) Piotr z Korfu, ks. 151

Arystoteles 77 Assanczukowie 198 Attyla 174 August II Mocny, król Polski 234-236, 270,282,284,292,315 August III, król Polski 262, 271, 282, 284,311, 324, 372 Augustyn, św. 180 Augustyniak U. 122,129,165,203,221, 279,281,365 Aureliusz Augustyn 86 Awdaniec Michał z Buczacza 52 Azarycz Szymon, ż. Tatiana Wilkowska 224 Azulewicz Jakub 197 Babicz Jakub 82 BaggioR. 177 Bahryńscy 198 BakłanowaM. 63 Balcewicze 43 Baliński M. 39,42,50,91 Banionis E. 32 Baranowicz Łazarz (Lazar), bp 114, 298,299,302,313 Baranowski AJ. 18,349,351,355,357, 365,378 Baranowski J. 339,342,347 Barbara Radziwiłłówna, 2. ż. Zygmunta Augusta 36,39,41-43,49,50,63,102, 106,132,221, 225,343 Bardach J. 16, 18, 24, 31, 42, 80, 191, 200,201,204,240,377,381 Barsukas J. 222 Barszcz (Bartsch) Fryderyk 143 Barszcz Jerzy 305 Bartkiewicz K. 20 Bartłomiej z Mielnika zob. z Mielnika Bartłomiej Bartnicka K. 294 Bartoszewicz J. 119,312 Bartoszewski Michał 290 Bartoszewski Walenty 180,320 BarwińskiE. 153 Barycz II. 41,88,124,140,277,296

Batocki Jan, pastor 81 Batocki Jan, s. Jana Batockiego 81 BatowskiZ. 366 Bayly Ludwik 180 Bazyli Wielki 176 Bazyli, św. 303 Bazylik Cyprian 170,179,191 Beauvois D. 308,335,378,381,382 Becker J.S. 380 Bednarski S. 136, 140, 195, 214, 287, 303 Bejnart Stanisław 252 Bekanowski Aleksander 290 Bellarmin Robert 307 В embus Mateusz 143 Benedykt XIII, papież 262,263 Benedykt XIV, papież 245 Berent Jan 322 Berentius J. 335 Bernard z Nysy zob. z Nysy Bernard Bernard z Wilna zob. z Wilna Bernard Bernardino de Gianotis zob. Zanobi de Gianotis B. (Bernardo) Bernardom Jan Maria 208,216,356 Bernatowicz T. 208,220,331,340 Bertolt Karol 304 Berynda Pamwa Stefan 117,172 BetleyA. 362 Beynart Andrzej 252 Beytnik Mateusz 355 BęklewskiA. 326 Białecki J. 143 Biallozor Jerzy, bp 253 Biallozorowie 243 Biallozorówna Elżbieta 251 Bialobocki Jan Andrzej 302 BiatowiczW. 316,318 Bielak Józef, gen. 197 Bielewicz (Billewicz) Jerzy 43 Bielińska H. 256 Bieliński J. 16,143, 256, 289-292,303, 304,306,308,309,320 Bielscy 44,52

417

Indeks osobowy Bielska Agnieszka, ż. Iwana Chodkiewi­ cza 51 Bielski Fiodor, ks. 45

Bohusz-Szyszko husz A. Bohusz-Szyszko

Bielski

Bojanowski Feliks 40 Bokes Andrzej 140 Boksza Paweł 143 Bolesław Chrobry, król Polski 66 Bolesław Śmiały, król Polski 318 Bolharynowicz Josif 72 Bona Sforza, ż. Zygmunta I Starego 34, 39,41,42,45-47,51, 52, 57,61-63, 73, 79, 82, 86, 92, 94, 102, 103, 131, 196, 214,225,255 Bonawentura, św. 324 В onerówna Magdalena 52 Bongiovanni B. 36,97

J. 80

Bielski Marcin 174,300 Bielski Kazimierz 290 Bieńkowska Bieńkowski

B. 332 L. 66, 145, 154,

156,

160-162,248,259-263,271,293 Bieńkowski T. 319,321 Bierman Franciszek 358 Bierszadskij Biesiadecki

S.A. 29 F. 88

Billewicz Teodor 312 Billewiczowie 112,131,132,210 Biron Johann, ks. 237 Biržiška W. 17,25,81,329 Bitanowicz Maciej 357 Blank Jan Konrad 340 Blinstrubowie 128 Blinstrubowie Jan i Samuel 135 Blotnas Mikalojus 82 Błaszczyk G. 16,17,30,56,58,64,122, 135,186,200,239,252,278 Błońska M. 173,175 Boarelli, arch. 380 Boberscy

M. i W. 361

BoberskiW. 17,365,380 Bobrykowicz Józef, bp 164 Boccaccio Giovanni 180 Bochnak A. 107,364 Boczoczek Samuel Matwiejewicz 224 BodinJean 335 BodniakS.

88

Bogusławski Wojciech 315 Bohdanowiczowie Jan i Arnolph 135 Bohdziewicz P. 349,350,366 Bohomolec Franciszek 291,317 Bohomolec Marcin, ks. 231 Bohowityn Szumbarski Wacław, ż. Zo­ fia Michajłówna Czartoryska 175 Bohowitynowicz Bohusz 64 Bohowitynowie 39,160,184 Bohuszowie Jan i Dobrogost 135

Boniecki

A.

A. zob. M.

Szyszko-Bo-

215

186

Bończa Leonard 87 Borawski P. 17,'l23,197,198 BorchAdam 350 Borchowie 331 Borecki Hiob (Iwan, Jow, Job), metro­ polita 150,158,163,164 BorejkoJ.

306

BorettiJan 344 Borgiasz (Borgias) Franciszek 135,140 Bońssienko

B.B.

17

Borkowicze 43 Borkowska M. 251,372,373 Borkowski Stanisław 227 Boromeusz Karol 142 Borzeński Paweł 40 Boym Benedykt 290 Bożymowski Jan 309,310 Bożymowski Marcin 297 Braniccy 339,373 Branicki Klemens 348 Branicki Mikołaj, ż. Katarzyna Sapieżanka 319 B r a n t J a n 143 Brcnszlejn M.E. 41,56,88, 97,322 Bretfus Hiob 209 Bretkūnas Jan 131 Bretzer Jakub 357,358,360

418

Indeks osobowy

Brodowski Ignacy 290,304 Brodrick J. 135,136,139,140 Brokus (Brok) Adam 143 BroniczJan 367 Broniewski Adrian 189 Broński Krzysztof (Chrystof) 150,162 Brown G. 336 BrilcknerA. 15,16,154,168,174,194, 200,372 Brueghel Pieter 343 Briihl Henryk 263,275 Brunnowowie 212 BnjkowskaM. 358 BrykowskiR. 380 Brzostowscy 212,331 Brzostowski Cyprian Paweł 213,234 Brzostowski Józef 189 Brzostowski Konstanty Kazimierz, bp 211, 250, 253, 280, 282, 308, 319, 323, 341,351 Buchivald-Pelcoica P. 231, 283, 328, 336 Buczaccy 198 Budila Józef 175 Budny Bieniasz 180 Budny Szymon 84, 126, 132, 134, 161, 168-171 Bunyan John 311 Burba Jerzy 284 Burzyński Stanisław Antoni 284 Buszyński I. 218,249,359,367, 375 Butrymowicz Szymon 308 Byriai Alexander 336 BystrońJ.S. 236 Bystrzycki Marcin 290 Bythner Marcin 296 Bythner Samuel, ks. 296,310,328 Camblak Grzegorz zob. Grzegorz Camblak Campcnhausen P.B. 375 Canisius (Kanisjusz) Piotr 324 Canova Antonio (Kanowa) 342 Cantarini Ambroży 50 Casparini Adam Gottlob 369

Castello Matteo 215,216 Cavalieri J.B. 218 Cecylia Renata, ż. Władysława IV 211, 252 Cedrowscy 277,283 Cedrowski Aleksander 278 CedrowskiJan 175 Cedrowski Stefan Hrehory 311 ČekmonasV.

11

Celichoivski Z. 81,183 Cellariusz Krzysztof 329 Celnerowa Marianna 289 CerowskiH.

235

Chalecki Dymitr 220 Charkiewicz W. 262,294 Charlampoivicz

K.

161

Charzewski Piotr 234 Chądzyński J. 286 Chelchowski Krzysztof 251 Chiaveri Gaetano 350 ChłopickiE.

345

Chmarowie 344 Chmiel A.

41

Chmielnicki Bohdan 157,166,235 Chmielnicki Mikołaj 251,372 Chociszewski Tomasz 125 Chodakowski

A.

315

Chodkiewicz Aleksander (zm. 1626), ż. Katarzyna Korniaktówna 184, 189, 192 Chodkiewicz Aleksander Iwanowicz (zm. 1549), ż. Helena 51, 74,101,187 Chodkiewicz Hieronim 51 Chodkiewicz Hrehory (Grzegorz), ż. Katarzyna Wiśniowiecka 41, 51, 79, 185,189,192 Chodkiewicz Iwan, ż. Agnieszka Bielska 51, 74 Chodkiewicz Jan 51,118,119,123,133, 138,188,189,192,204 Chodkiewicz Jan Karol, 1. ż. Zofia Mie­ lecka, 2. ż. Anna Alojza z Ostrogskich 35,208,252 Chodkiewicz Krzysztof 141

419

Indeks osobowy Chodkiewiczowie 46, 48, 51, 87, 106, 125, 126, 128, 132, 141, 157, 184-189, 252,319, 339,341,342,356 Chodorowska Anna zob. Wiśniowiecka Anna z Chodorowskich Chodowiecki Jan Sereniusz, ks. 311 Chodykin, metropolita 71 Chodynicki

K.

25, 46, 66, 71, 73, 145,

147,152,156,158,161,163 Chodźko Ignacy i Leonard 294 Chojnacki Chojnacki

J. 329 W. 276

Chomińscy 78,331 Chowański Iwan 209,379 Chrapowiccy 242 Chrapowiccy Teofil i Krystyna 357 Chrapowicki Jan Antoni 234 Chreptowicz Jadwiga 241 Chreptowicz Jan Litawor 167 Chreptowicz Jerzy, ż. Zuzanna Nonhartówna 189,209 Chreptowicz Joachim 231,240,344,381, 383 Chreptowicz Zofia, ż. Jana Oborskiego 241 Chreptowiczowie 184, 186-189, 243, 252,282,331,342 Chróścicki

J.A.

218

Chrzanowski Zygmunt 263 Chrzastowski Józef Jerzy 319 Chuda A. 301,309 Chudziński Wojciech 251 Chwalczewscy 43,192 Chwalczewski Jerzy 43 Chwalczewski Piotr 34 Chwalczewski Stanisław 43,192 Chyliński Samuel Bogusław 310 Chynczcwska-HcnnelT. 156,165,200, 233 Ciupiński Wasyl Kil, 176 Ciechanowieccy 344 Ciechanowiecki A. 210,315,373 Ciechanowiecki Józef 344 Ciechowski

W. 67

Cieciszewski Wojciech 143,183 Cieskowsky Stanisław 336 Cini Giovanni 102 Ciołek Erazm 36,39, 72,85,86,186 Codello A.

234

Commendone Jan Franciszek, nuncjusz 136,139,140 Conring, prawnik 336 Conti (Kondeusz), ks. 235 Conze W. 238

Cornelius Valerius 63 Correggio Antonio 343 Сохе W. 375

Crypa Antoni de 208 Cubrzijńska-Leonarczyk M. 326,327 Cyceron (Marcus Tulliusz Cicero) 87, 171,179,194 Cyprian z Ostroga zob. z Ostroga Cy­ prian Cyprian, metropolita 68, 71 Cyryl, św. 70, 76, 87, 260,332 Czacki T. 42 CzanturiaJ. 348

Czanturija Czaplińscy Czapliński Czarniecki Czarnowska

W.A. 100,339,341,348,361 255 W. 133,188,237 Stefan 91 M.

376

Czartoryscy 44, 52, 94, 160, 231, 263, 275 Czartoryska Józefa Aleksandra, ż. Mi­ chała Kazimierza Ogińskiego 185 Czartoryska Magdalena, ż. Michała Serwacego Korybuta Wiśniowieckiego 320 Czartoryska Zofia (Teodora) Michajłówna, ż. Wacława Bohowityna Szumbarskiego 160,175,176 Czartoryski August, ks. 231, 263, 348, 3S0 Czartoryski Michał Fryderyk 280 Czechowic Marcin 134 Czechowicz Hieronim 125 Czechowicz Szymon 342,367

Indeks osobowy

420 Czeczot J. 376

Czemierickij W.A. 17,77,174,302 Czerniak W. 25,70 Czerniatowicz J. 127,176 Czerniccy 255 Czerniecki Stanisław 325 Czernowicz Bazyli 358 Czetwertyński Mikołaj 189 Czetwertyński Sylwester 271 Czetwertyński Swiatopelk Gedeon, me­ tropolita 158,259 Czuryła Jędrzej 193 Czyż Jan 125 Czyżewski (Czyżowski) Piotr (pseud.) 197 Czyżowie 277,332 DAbancourtH. DainauskasJ.

367 29

Damascen (Damasceński) Jan 176 Daneijkowicz

Ostrowski

Jan

290

Daniel z Łęczycy zob. z Łęczycy Daniel Daniel, bojar 46 Danielewski Franciszek 360 Daniła, bp 72 Daniłowicz I. 72, 78,175 Daniłowiczowa Zofia 154 DaraszkiemczW.I.

83

Daryło Tuptała 265 Daukantas Szymon 80 Dauksza Kazimierz 252 Dauksza Mikołaj 132,144,177,178 Dawid Igorowicz 92 DąbkowskiP. 16,29,30 Dąbrowski

R.

296

DeColonia Dominik 324 Deibel Jan Zygmunt von Hammerau 323 Del Bene (Del Bane) 341,365 Delamars Adam (młodszy) 356 Delamarsowie 368 Dembowski Stanisław, bp 263 Demitrowicz Paweł 179 D emus О. 105

Denhoiowie (Donhofiowie) 128

Denisowicz Hilarion 195 DerugaA. 236,268,379 Dessau Jakub 130 Dionizy IV, patriarcha 259 Długosz J. 24,32,33,37,105 Dmochowski Z. 349,350 Dobrowolski

K. 19

DobrowołskiT. 107,218 Dobrzański Andrzej 297 Dobrzański Hieronim 297 Dobszewicz Benedykt 290 Dobszewicz

T. 58

Dogiel Marcin 231 Dolska Anna z Chodorowskich zob. Wiśniowiecka Anna z Chodorowskich Domaniewski Jan, bp 57 Domaniewski Józef 194 Domanowski Jan, bp 191 Domaracki Paweł 135 Domaradzki Jan 176 Donhoff Stanisław 280 Dorm Marcin Eberhardt 329 Dorohostajscy 112 Dorohostajski K.M. 193,221 Doroszenko

D.

163

Dorota z Zadorów, ż. Jana Gasztolda 52 Dowgiałło Aleksander 305,327 Dowgiałlo Zawisza Jan Karol, bp 253 Dowgialłowie 331 DowgirdA.

381

Dowgird Samuel z Pogowia 177,180 DowmontF. 320 Dowojno Stanisław 43 Drcli?icouH

Karoł

310

Drama V. 360,367 Drews Jan 142,316,318,356 Dreyer Gabriel 329 Dreyhaus Henryk 357 DrobJ.A. 201,311 Druccy-Podberescy 212 Druccy-Sokolińscy 128 Drucki-Sokoliński Michał 234 Drużbacka Elżbieta 312 Drzymała Ł. 141

421

Indeks osobowy Dubas-Unvanowicz DubińskiA. 197

E.

EustachiewiczM.

119

DufrėneM. 286 Duninowie 341 Duninówna Barbara Urszula, ż. Pawia Karola Sanguszki 312 DurajskiJ.A. 308 Durer Albrecht 343 Durnikowicz Tomasz 226 Dutkiewicz

Dworzaczek

J. 98

W. 44,103,138

FalowskiJ.

DyczkowskiA. 215 DygdałaJ. 190

Dyjakiewicz Marcin 296 Dylągoiva H. 152,259,383 Dymitr Iwanowicz Doński, w. ks. mosk. 27 Dymitr, s. Olgierda 69 Dijmnicka-Wołoszyńska

H.

273

Dyrko Wacław 86 DyrmaAdam 135 Dziahilewicz Władysław 355,358 DzialyńskiT.

13

Dzieduszyccy 324 Dzierzgowski Mikołaj 139 Dziesjatyj Maciej 77 Dżyngis-chan 198 EhrenkreutzS. Eiger J. 330

167

Ellenberg Melchior 217 Elsner Bogusław Ignacy 278 Elżbieta Habsburżanka, 1. ż. Zygmunta Augusta 39,40,102,106 Emanuel II (Manuel II) Paleolog 308 Engel Grzegorz 357 Eperieszy Jerzy 135 EperyeszyJan 210 Erazm z Rotterdamu 335 Estkowa Katarzyna 346 Estkowie 296 Estreicher

K.

160, 178, 185, 211, 294,

303-305, 307, 312, 313, 316, 325, 329, 330,33(5 ElhigerSh.

199

308

Ewremij z Polocką zob. z Polocką Ewremij Eynarowicz Franciszek 290 Eynarowicz Krzysztof 320 Eysymont Adam 316 Eysymont Jan 181,193 Ezofowicz Abraham 28,87 Ezop 50,87,327 FalbowskiJan 366 Falconius Tomasz 134 155

Fantuzzi Giacomo 222,223,375 Fedor Iwanowicz Jarosławowicz, kniaź 73 Fedorowlwan 76 Fedorowicze 43 FeinhauzD.

198

Fejgelmanas

Ń. 86,189

Feldman

J. 234

Ferdynand I Habsburg, cesarz 39,84 Figura

M.

177

Fijalek J. 49, 53, 55, 57, 61, 63-65, 70, 81,143,246 Filalet Krzysztof (Philaleth Chrystophor) zob. Broński Krzysztof Filaret, patriarcha mosk. 163 Filip z Wilna zob. z Wilna Filip Filipczak-Kocur

A.

133

Filipowicz Samuel 374 Filipowicz-Osieczkoivska

С. 105

FinkelL. 13 Fiodor Aleksiejewicz 298 Fiodor III, car 235 Fiodor, pisarz 77 Fioł Szwajpolt 83 Flawiusz (Flavins) Józef 50, 87, 194, 302,303,327 Flemming Jakub Henryk, ż. Tekla Róża Radziwiłłówna 235,2S0,282,333 Florczak Z. FloriaB.W.

177 123

Focjusz Grek 55,71 Fontaną Carlo 361

Indeks osobowy

422

Fontaną Dominik, ż. Dominika Piereswietów-Sołtanów 368 Fontaną Józef 357, 360,362, 367,368 Fontaną Józef III, s. Dominika 368 Fontaną Paweł 359 Franciszek I, król Francji 51 Franciszka, ksieni 251 Franek A., pastor 89 Frank Jan Jakób 199 Frankiewicz Jan 356

Gasztołd Stanisław 36,42,50,87,132 Gasztołdowa Maria, ż. Siemiona Olelkowicza 58 Gasztołdowie 43, 45, 48, 50-53, 78, 94, 96,184,186,187,207

Franko

German Jan 357 Gębarowicz M. 41,84,154,168 Gębicki Wawrzyniec, prymas 163 Giedrojciowie 49,126 Giedroje (Giedroje) Jerzy 381 Giedroje Herman 49,65 Giedroje Jurij Martynowicz 213 Giedroje Melchior, bp 49,132,140,177, 182,192 Giedroje Paweł Szimkowicz 43 Giedroje Stefan, bp 264 Giedygołd Jerzy, ż. Maria 39,47,55 Giedygoldowicz Siemion (Sieńko) 47, 56,58, 72 Giedymin 14,23,26,44,53,54,71, 78 Giedyminowicze 13, 14, 25, 26, 37, 51, 67,186,232 Giełgudowie 210

Iwan

145,194

Frąckiewiczowie 128,141,277,332 Frediani Gianbatista 353 Fredro Andrzej Maksymilian 328 FrejtagAdam 340 FreytagAdam 210 FriedelównaJ.

70

Fryderyk August I zob. August II Moc­ ny Fryderyk I Hohenzollern, król Prus 310 Fryderyk II Hohenzollern, król Prus 280 Fryderyk Wilhelm 276,309 Fursowie 123 Fursówna Anna, ż. Jana Mieleszki 363 Gabriel Jakub 344 Gabryiałowicz Jan 336 Gajaszewski Paweł 360 Galatowski Joannicjusz 265,299,330 Galia M.

87

Galii Giovanni Maria 353 Gałachowski Daniło 327 Gałecki Wawrzyniec, ż. Helena 251 Gaon Elijahu z Wilna zob. z Wilna Gaon Gastold (Gasztołd) 50 Gasztołd Andrzej 52 Gasztołd Jan, ż. Dorota z Zadorów 44, 46, 50, 52 Gasztołd Jerzy 48,186 Gasztołd Marcin 50,51,72,87 Gasztołd Olbracht 13,36, 46,48, 50,52, 62,73,78,80,85,87,102,106,186,187, 195

Gaidruche

Piotr

325

Gąsiorowski A. 37,185 Gedeon Bałaban (Bołaban), bp 151 Gedkantas Tomas 82 Gerard

F.L.

312

Gierowski J.A. 242 Giertych J. 29

Gieysz Melchior Heliaszewicz 319 Gimbutas

J. 57

Giniewicz Stanisław 360 Ginkiewicz Michał 143 Gintowtowie-Dziewaltowscy 210 Gintrowski Jan Andrzejkiewicz 304 GizbeH-Studnicki

W. 332

Giziel Innocenty 300 Giżycki

JM.

189

Glaubitz Jan Krzysztof 215, 356, 360, 362-364,367,368 Gliczner Erazm 202 Glinnik

W. 362

Glińscy 39,52,198

423

Indeks osobowy

Grodzicki Melchior 319 Grodzicki Stanisław, ks. 137, 145, 148, 204 Gross Julian 346

Gliński Aleksander 198 Gliński Iwan 198 Gliński Michał 43,50,198 Gliński Wasyl 198 Gloger Z. 371 GoffauxAH. 347 Golenczenko

(Galenczenka)

GrotiusH. G.J.

17,

66,83,84,201 Goleniszczew-Kutuzow I.M. 77,82 Golimin Jerzy Nadobowicz 47,55 Golniewski Krzysztof 175 Gołębiowski 359 GomulickiW.

312

Gongid Michał (vel Szukiewicz) 297 Gonzaga Ludwika Maria zob. Ludwika Maria Gonzaga Gorajscy 128 Gorajski Piotr 163 Gorbunow F.S. 170 GorczynJ.A. 183

Góreccy 341 GorszkowaO.

353

Gorszwillo 316 Goskowicz Andrzej 64 Górka Laurenty 295 Górka O. 196

Górnicki Łukasz 88 Górski K. 63,132 Górski Marcjan 125 Górski Raffał 336 Grabowscy 296,297 Grabowska Anna, ż. Antoniego Oskierko 280,283 Grabowski Marcin, ż. Katarzyna z Oborskich 279 Grabowski Stefan, ż. Teodora ze Stryjeńskich 279 Grabowski T. 194,296 Grajewski Krzysztof 123 Grajewski Piotr 255 Gralewski J. 316,318 Granada Ludwik 180 GrickiewiczA.P.

66

Groddeck Gotfryd 333

335

Grundflinger Jan 366 Gruźdź Krzysztof, Jarosz i Marcin 336 Grużewscy 112,128,212, 242, 277-279, 283,297,331,332 Grużewska Ludwika zob. Szemiotowa Ludwika z Grużewskich Gruzeivski В. 129, 135, 214, 278-280, 283,284, 297,332, 336,365 Grużewski Jakub Kazimierz 278 Grużewski Jan, ż. Teodora Ogińska 143,144,279 Grużewski Jerzy, 1. ż. Marianna Sam­ bor, 2. ż. Dorota Zawiszanka 129, 213,297 Grużewski Jerzy, syn Jerzego 129 Gryfici 186 GrynczykM.M. 83 Grzebień

L.

182

Grzegorz Camblak 55, 71,77 Grzegorz Paweł z Brzezin zob. z Brzezin Grzegorz Paweł Grzegorz XIII, papież 147,175,292 Grzegorz XIV, papież 151 Grzegorz z Żarnowca zob. z Żarnowca Grzegorz GuarenghiG. 380 Guarini Guarino 360 Gucewicz Wawrzyniec 381 Gzcdavičius E. GumppcnbergW.

117 142

Guntherowie 297,331,344,345 Gurbilowicz Mikołaj 357 Gustaw Adolf, król Szwecji 210 Gutkowska-Rychlewska

M.

Gwagnin Aleksander 16,192 Habsburgowie 135,186 HaiusJan 182 Hajduk M. 169,185 Hajdukiewicz

L. 305

104

424

Indeks osobowy

HajkoJan 133 Halecki O. 13,25,35,118,119,145,151, 153,200,204, 271 Haraburda Michał 175 Haraburdowie 198 HartlebK. 41,88 HasłerJan 182 Hawryła z Wilna zob. z Wilna Hawryla Hedel Jan 367 Hedemann O. 141, 147, 159, 203, 208, 225,247, 249,257, 260,262, 268,374 Helena, córka Iwana III, ż. Aleksandra Jagiellończyka 39, 48, 51, 52, 73, 74, 262 Helena, ż. Aleksandra Chodkiewicza 74 Helena, ż. Michała Kieżgajły 42,48 Helena, ż. Wawrzyńca Gałeckiego 251 Henryk Walezy 115 HerbersteinZ. 375 Herbest Benedykt 148 Herbst S. 98,134 Herburt Jan Szczęsny 183 Herburtówna Elżbieta, ż. Jana Radzi­ wiłła 52 Herman J. 326,328,336 Herodot 77 Hevensi Gabriel 316 Hickler, murarz 255 Hieronim z Pragi 61 Hieronim, św. 313 Hlebowicz Hleb 46 Hlebowicz Jan, ż. Katarzyna Krotoska 46,47,123, 222 Hlebowicz Jerzy 46 Hlebowicz Jerzy Karol, ż. Katarzyna Radziwiłłówna 129 Hlebowiczowie 39,46,51,112,118,126, 157,184,186-188,202,339,341 Hlebowiczówna Krystyna Barbara, ż. Kazimierza Jana Pawła Sapiehy 252 Hobbes Thomas 335 Hohenzollern Elżbieta Zofia, 2. ż. Janu­ sza Radziwiłła 221

Hohenzollern Ludwika Karolina, ż. Ja­ kuba Kettlera 221 Holszańscy 43, 49, 78, 85, 91, 92, 184, 186,187,210 Holszańska Anna, ż. Konstantego Ostrogskiego 91 Holszański Aleksander 43,186 Holszański Iwan 39 Holszański Jerzy 44 Holszański Paweł, bp 49, 64, 79, 102, 186 Hołowin Ignacy 316,318 Hołownia 373 Homer 77 HoppenJ. 104 Horacy 291 Horain, bp 282 Hordziewicz 331 Horn Maurycy 199 Hornostaj Gabriel 133 Hornostaj Iwan 41,46 Hornostajowie 126,341 Hostounsky Baltazar 136,139,140,195 Hozjusz Stanisław, kardynał 136, 137, 148 Hrebnicki Florian, metropolita 363,364 Hromyczyna Rejna 227 HruszeivskiM. 271 Hrycak J. 295,300,301 Hryckiewicz A. 122 Hryckoivian J. 145 Hryniewicz W. 147,152 Hryszkiewicz 316 Hulewicz Aleksander Gabriel 296 Hurynowie 123 Hus Jan 65 Hussowski Mikołaj 84,85 Hylzenowie 196 Ibrahim Pasza Peczewi 197 Ignatij, diakon smoleński 77 Ilkgowscy 226 Illicz (Illinicz) Jerzy Kazimierz 371 Illinicz Jerzy 47 Illiniczowa Lucja 289

425

Indeks osobowy Illiniczowie 94, 96 Innocenty IV, papież 23 Isajkowscy 141,185 Ivinskis Z. 13,25,28,29, 53,57,62 Iwan Fiodorów 169,171,175 Iwan III Wielki, w. ks. mosk. 72, 74 Iwan IV Groźny, car 35, 85, 123, 146, 175,194,198,202,204 Iwan, wnuk Olgierda 44

Janicka-Olczakowa

hvaniecE.

Januszek, pisarz 77

327

Izydor Oracz, św. 256 Izydor, opat z Konstantynopola 71 Jablonskis К. 17,28, 62,80,87,177 Jabłołioivski

A. 23, 68, 69, 91, 92, 295,

298 Jabłonowski Jan Stanisław 327 Jadwiga, król, królowa Polski 29,30,32, 65 Jagiellonowie 13, 33-37, 70, 73, 85, 96, 113,186,195,196, 204,225,233,267 Jakgintowicz Katarzyna 225 Jakgintowiczowie 226 Jakim, diakon 77 Jakowenko N. 265,267,301 Jakowicz Ambroży 336

E. 143,251

Janicki M. 211 JaniszewiczA. 353

Janiszewski Sylwester 212 Jankievičienė A. 10,99,100,359,361 Jankowski Cz. 249,277,278,358 JanochaM. 105,219 Janowicz Sokrat 382 Janowski

L. 289

Jarmolik W. 237 Jarochoįvski К. 235

Jarosław, ks. 92 Jarosz Stanisław 336 Jaroszewicki Hilarion 299 Jaroszewicz J. 76,240 Jaroszewski J. 100 JaroszukJ. 313. Janecka J. 333

Jakub z Wilna zob. z Wilna Jakub

Jasienica P. 29,236,377 Jasiewicz Arnolph 336 Jasiński Warlaam 269 Jaskólscy Adam i Jan 251 Jasnowski J. 16,20,34,49,51,128,133, 189,193,375 Jastrzębiec Andrzej, bp 57 Jawnuta (Jaunutis) 26,48

Jakubowski

Jaworski

Jakštas

J. 13 J. 25, 36, 78, 79, 200, 202,

247 Jan Chryzostom, św. 303 Jan Filipowicz z Wilna 64, 65 Jan III Sobieski, król Polski 233-235, 259, 262, 266-268, 272, 312, 313, 319, 320,324,330,344,347,363,367 Jan Kazimierz Waza, król Polski 155, 156, 160, 166, 223, 231, 232, 262, 265, 268,271,311,314,354 Jan XXIII, papież 59 Jan z Głogowa zob. z Głogowa Jan Jan z ks. litewskich, bp 102,184 Jan z Tworkowa zob. z Tworkowa Jan Jan z Wilna zob. z Wilna Jan Jan Zlotousty, św. 176,194 Jan, patriarcha unicki w Rzymie 72

F. 69

Jaworski Stefan 295,301,379 Jeleński 316 Jeleński Michał 360 Jelski Karol 366 Jelowicka Antonina zob. Niemiryczowa Antonina z Jelowickich Jeremiasz II, patriarcha 147,149 Jeremiaszewicz Joseph 336 Jerzy z Ejszyszek zob. z Ejszyszek Je­ rzy Jerzy z Łohojska zob. z Łohojska Jerzy, bp Jerzy z Wolożyny zob. z Wolożyny Je­ rzy Jewłaszewski Fiodor 175,191 Jewłaszewski Kazimierz Ludwik 191

Indeks osobowy

426

Jewłaszewski Teodor 63, 76 Jeziornicki Andrzej 209,339 Jędrzej z Jaszowic zob. z Jaszowic Ję­ drzej, ks. Jętkiewicz Teofil 326 Joachim IV, patriarcha 75,158,161 JobertA. 115,116,152,156

Kałamajska-Saeed

JodkowskiJ. JoffeE. 29

Kamińska Kaniewska

361

Johannes Stephanaiczyc de Balsogola 86 Jokubonis Gedyminas 382 Jomantas Augustyn 82 Jona, pop 72, 74 Jop 92 Josiewicz Berek 359 JostAmandus 210 Józef (Żydowin)

303

Józef II, cesarz Austrii 380 Jueewicz L. 361,375,376,381 Juchniewicz Jan 356 Judzewicz Marcin 86 Julianna Holszańska, ż. Witolda 47 Julianna, matka Jagiełły 26 Jundziłł Mikołaj Szimkowicz 43 Juraszka, kniaź 40 Jurewiczowa Anna 371 Jurgiewicz Andrzej 145,193 Jurginis J. 54,107, 127,131,178, 192, 195,213 Jurkiewicz J. 12,16,20,121, 200, 238, 239,384 Jurkowski Gabriel 326 Jurkowski

R.

383

Juszkiewicz M. 316,318 Juszyńscy 198 Kabaliey S.W. 204 KacerM.S. 17

Kaczanowski Piotr 251 Kaczmarczyk KadidskaJ.

J. 154 318

Kalwin Jan 88,132,335 Kalaj D. 297

M.

142, 218, 256,

331,366 Kamieniecki W. 36,45 Kamieńczanin Iwan 79 Kamieński A. 50,52 Kamieński Adam Dlużyk 175 Kamieński Aleksander 294 R. 359 I. 62

Kanisius Piotr (Canisius), blog. 135,139 KantakK. 60,250 Karaczewscy 52 Karcan Jan 170,171,179-181,191,302 KarewD.W.

19

KarkucińskaW. 312,347 Karol Filip, ks. neuburski, ż. Ludwika Karolina Radziwiłłówna 252, 267, 283 Karol IV Luksemburski, cesarz 53 Karol IV von Sulzbach, ks. elektor 280 Karol V, cesarz 51, 98,343 Karol XII Waza, król Szwecji 91, 236, 300.379 Karp Jozafat 246 Karpiński Hilarion 326 Karpowicz Leonty 150 Karpowicz M. 215,216,354,367,368 KartaszewW.

148

Kartezjusz (Renė Descartes) 335 Karwacki Mikołaj 305 KascjukM.P.

11

Kasper z Warszawy zob. z Warszawy Kasper Katarzyna Habsburżanka, 3. ż. Zygmun­ ta Augusta 49,132 Katarzyna I, ż. Piotra I Wielkiego 91, 190 Katarzyna II Wielka, caryca 14, 242, 362.380 Kawecka-Gryczowa A. 17,41,87,88 Kawieczyński Maciej 170 Kazimierz (Jagiellończyk), św. 102,142, 182,193,215,216,220,308

Indeks osobowy Kazimierz Jagiellończyk, król Polski 24,33,37,39,44,46,48,51,60,71-73, 92, 94, 95,102,105, 255 Kazimierz Wielki, król Polski 53,70,92 Kazko Słupski, ks., ż. Kenna Joanna 01gierdowiczówna 186

Keller S. 184 Kempa T. 147,160

KempfiA. 85

427

Kirkorowie 243 Kisiel Adam 116,157,166 Kisiel Adam Franciszek 320 Kisielowie 320 Kiszka J a n 132,170,171,191 Kiszka Leon Łukasz, metropolita 262, 263, 300, 302,327,337 Kiszka Piotr 47 Kiszka Piotr, wnuk Piotra 47 Kiszkowie 47, 51, 112, 125, 126, 184, 186-189,193

Kenna Joanna Olgierdowiezówna, ż. Kazka Słupskiego 54,186 Kitkausjas N. 99 Kettler Gotard, ks. 196 Kitowicz J. 268,372,373 Kettler Jakub, ks., ż. Ludwika Karolina Klaus J a n Tadeusz (Claus) 355,358 Hohenzollern 221 Klein Daniel 309 Kettlerówny Luiza i Amalia, c. Jakuba Klemens VII, papież 50 221 Klemens XI, papież 308 Kęstortowie Jan i Stanisław 135 Klemens XII, papież 292 Kęsztortowie Jan i Samuel 336 Klimowski Jan 366,369 Kiaupa Z. 24,31,122 Kłoczko Maciej Wojciechowicz 46 Kiaupienė J. 10,24,29,31,122 Kłoczkowie 48 Kiejstut (Kęstutis) 26,27,53,55,93 Kloczowski J. 53,59,74,249,250 Kiejstutowicz Zygmunt 24 Kłokoccy 328 Kieński Abraham 197 Klokocki Hieronim 267,289,357 Kierdejowie 359 Klokocki Jan Hieronim 283 Kierśnicki Atanazy Ludwik 291,305 Klokocki Kazimierz Krzysztof 283,336 Kiewnarski Jasiewicz Jakub 336 KłosJ. 102 Kieżgajło Jan 46,48,56 KlosoiviczA. 303 Kieżgajlo Michał 42,48,56 Klyppa Mikołaj 374 Kieżgajło Michał (z Dziewaltowa), ż. Kmicic Mikołaj 193 Helena 186 Kmita Daniel 171 Kieżgajło Stanisław Janowicz 46,48 Kmita Filon Czarnobylski 80,175 Kieżgajło Stanisław, syn Stanisława 40, Kmita Piotr Blastus 171,174 42,46-48 Kmitowie 106,132,181,194 Kieżgajło Szedybor 186 Knapski Grzegorz 306,330 Kieżgajlowie 41-13, 45, 47-19, 53, 56, Knogler (Cnoglerus) Kwiryn 181 132,184,186,187 Koberger, drukarz 107 Kieżgajlo-Zawisza Ignacy 343 Kobryńska Fedora Iwanowa, ks. 73 Kieżgajlówna Barbara Zawiszyna 42 Kobryńska Teodozja, ks. 73 Kieżgajlówna Barbara, ż. Jana ZabrzeKobryńska Uliana Semenowa, ks. 73 zińskiego 42 Kochanowicz 374 Kijas A. 16,186 Kochanowski Jan 167, 183, 295, 299, Kimbar Sergiusz 100 309,326,338,339 KipclZ. 174 Kochanowski Piotr 295,299

KirkorS. 243

Indeks osobowy

428

Kochański 338 Kochański Adam 143 Kochański Adam Adamandy 290, 308 Kochański Wawrzyniec 210 Kochowski Wespazjan 295 Kociełło Tadeusz 344 Kociełłowie 236 Koczubejowna Anna, ż. Jana Obidowicza 300 Kognowicki

K.

189

Kojalowicz Wijuk Kazimierz 143, 291, 304,335 Kojalowicz Wijuk Wojciech 58, 118, 142,143, 177, 193, 256, 286, 290, 291, 304,324, 325,335 Kolanko Barbara, ż. Jerzego Radziwiłła 49,52 Kolankowski

L.

16, 25, 38, 40, 41, 45,

214 Kolberg

O. 308

Kolenda Gabriel, metropolita 258, 263, 271,326 Kołakowski Stanisław 143 Kolbuk W. 260,261,265,266,359 Kołyszowie 332 Komarowie 287 Komorowska 278 Konan

UM.

17

Konarski S. 275,278 Konaszewicz Sahajdaczny Piotr 154, 163 Koniecpolscy 234 Koniecpolski Stanisław, hetman 164 Konisski Jerzy, bp 263,273,302 Konon

W. 83

Konopczyński W. 190,231,271 Konstancja Habsburżanka, ż. Zygmun­ ta III Wazy 133 Kop Jan 40 Kopeć Michał Wasylewicz 43 Kopernik Mikołaj 86,88 Kopijewiez Bogusław Jelitko, ks. 275, 297 Kopysskij ZJ. 122,223

Kopystieński Zachary (Zachariasz) 150 Korczyc Antoni 251 Koreccy 44 Korecki Fiodor 46 Korecki Iwan 46 KorewaJ.

139

Koriatowicze 69, 92 KormanJan 286 Korniaktówna Katarzyna, ż. Aleksan­ dra Chodkiewicza 184 Korsak Jan 123 Korsak Jan Mikołaj 289,293 Korsak Jan, jezuita 267 Korsak Józef 249 Korsak Kazimierz, blog. 255,304 Korsak Zbigniew 154 Korsakowie 126,184,187-189,289 Korszunow A.F. 80,149,175 Korybutowicz Zygmunt 24 Koryccy 198 Korygiello 44 Korzonowie 123 Kosman M. 17,55,57,75,124,126,133, 140, 141, 144, 200, 242, 246, 255, 276-278,375 Kosmowski 316 Kosobucki Piotr 224 Kosowiczowie 226 Kossakowscy 331 Kossow Sylwester, metropolita 157, 166,195, 271,272 Kossowie 212,344 Kostecki, ks. 183 Kostewiczowie 187 Kostka (Kostczanka) Anna zob. Ostrogska Anna z Kostków Kostkowie 341 Kostomarow

M.

271

Kostrowicki Stefan 276 Kosy Teodozy (Kosoj Fieodosij) 111 Koszkielowie 332 Koszucki Stanisław 87,179 Kościaikowski S. 25,237,238,241,257, 269-271,278,284,291,347

Indeks osobowy Kościuszko Anna, ż. Karola Wisłockiego 346 Kościuszko Tadeusz 345,346 Kościuszkowie 346 Kot S. 16, 112, 126, 127, 142, 170, 200-202,295,336 Kotarski H. 194 Kotlarski G. 177 KotlubajE. 49 Kotlubajowie 123,198 Kotowicz Eustachy 367 Kotowscy z Kotowic Andrzej, Krzysztof i Aleksander 218 Kowalczyk J. 17, 343, 349-351, 360, 361,363,364,369,380 KowalenkoW. 121,196 Kowalska H. 186 KoiveckiJ. 242,275 Kozakiewicz S. 368 Kozakowicz Jan 176,194 Koženiauskienė R. 81, 131, 307, 309, 310 Koziello Kazimierz 255 Kraiński Jan Krzysztof 297,328 Krasińska Zofia z Sienickich 310 Krasiński W. 282 Kraszewski J.I. 114,169,329,338,381 Kraszewski P. 20 Kreitz Karol 290 Kreuza Leon, unita 149 KrętoszJ. 59 Kriegseisen W. 242,274-280,282,284, 296,310,332 Krom MM. 71 Kromer Marcin 139,179,299 Krotoska Katarzyna, ż. Jana Hlebowi­ cza 222 KrotoskiJan 123 KrólB. 321 Kruger Andrzej (Krygier Jędrzej) 143, 332 Kriiger Oswald 300 Kryczyńscy 197 Krzeczetowski 316

429

Krzyszkowski Wawrzyniec 134,170 Ksenofont 77 Kubala L. 157,183, 203, 212, 221, 223, 232,271 Kuchmistrzewicze Jan i Marcjan 297 Kuchowicz Z. 41 KudzinowskiC. 310 KuklewskiJan 336 Kulczycki Ignacy 300 Kulczyński Ignacy 326 KideckiM. 234 Kuligowski M.J. 325 Kulwieć Abraham 62,80,81,131 KulwiećAdam 213,226 Kułagin A.M. 362,368 Kumor B. 148 Kuncevičius A. 24,31,122 Kuncewicz Jozafat, blog. 116, 149, 154-156,160,163,269,308,320 Kunicki J a n 61 KunkelR.M. 362 KunstmanH. 178 Kuperski Stanisław, majster 360 Kurbski Andrzej, ks. 46, 79, 148, 149, 175,194 Kurcjusz Franciszek 312 Kurczewski J. 102,134, 206, 226, 248, 251,254, 255, 293 Kurzenieccy 345 Kurzowa M. 167 KusztłaZ. 209 KntyD.J. 361 Kwasowski Wasil Korwin 330 Kwiatkowski W. 25,80 Kwilecki Hieronim, ks. 43 Laccy 141 Lacki J a n 251 Lacki Tomasz 305 Lambert Wilhelm 140 Lancicius-Lęczycki Mikołaj zob. Łęczycki Mikołaj Lange Jan 171 Lannoy Gilbert de 38,91,95,96 Lasocki E. 175

Indeks osobowy

430

Laterna Marcin 143 Laucevičius

E. 335

Lauda 372 Lauxmin Zygmunt 290, 304, 305, 324, 335 Lazutka

S. 117

Lebedys J. 62,63,76,170,177 Lebiedzicz Stefan, kupiec 225 Lebiedzicz, burmistrz 84 Ledesma Jakub 144 Leibniz Gottfried 308 Lejbowicz Hirsz 103,340 Leksa zob. Gliński Aleksander Lelewel

J. 381

Lendorfowa Krystyna 289 Leon, ks. 318 Leonard, pleban 58, Leonardo da Vinci 343,367 Leopolita Jan Kasprowicz 127 Lepszy

K. 62

Leszczyńscy 236 Leszczyński Stanisław 40 Lettow-Vorbek (Littauer) Maciej zob. Vorbek-Lettow (Littauer) Maciej LewańskiJ. 313-317,322 Lewicki A. 71,72,146 Lewicki K. 66,145 Lewin

P. 322

Lewon Jan 213 Likowski E. 147-149, 151, 152, 161, 162,258,262,263,271,273 LileykoJ. 342 Limanowski B. 381 Lipiński T. 91

Lipner 40 Lipowski Stanisław, ks. 280 Lippomano Alojzy, nuncjusz 115, 139, 179 Lipsius Justus 211 Lisiecki Andrzej, ks. 279 Lisiecki Jan 40 Lismanin Francesco 88 Litak S. 142,247-249,251,292,358,359 Lizisowa M. T. 79,80,166,336

Locci Augustyn (Starszy) 314,353 Loechius Andrzej 180 Lorentz S. 98,102,350,363,364,367 Loszko Grzegorz de 74 Loyola Ignacy, św. 139,285,355 Lubart Dymitr 68 Lubart,ks. 92 Lubeccy 319 Lubomirscy 235 Lubomirski Jerzy 233 Lubomirski Joachim 40 Lubomirski Piotr 40 Ludwik Węgierski, król Polski 53 Ludwika Maria Gonzaga, ż. Władysława IV 250 Ludwika Maria, ż. Jana Kazimierza 233 Lukšaitė

I.

17, 81, 107, 111, 124, 126,

131,177,178,192,195 LulewiczH. 116,185 Lupul, hospodar Mołdawii 273 Lupulówna Maria, ż. Janusza Radzi­ wiłła 185,273 Luter Marcin 88,89,168,170 Lutomirski Jan 129 Lutomirski Jerzy de Chelmica 296 ŁabyncewJ. 169,185 Łaniewska-Wolkowa 277,278 Łaniewska-Zawiszowa Maria zob. Zawiszowa-Łaniewska Maria ŁapiczCz. 70 Łappo LI. 11,16, 25, 85,120,123,167, 200 Łasicki Jan 16 Łaszcz Marcin 143 Łatyszonok O. 10,383,384 Lazar Boksza z Polocką 77 Łazarowicz Piotr 125 Lazutka

S. 80

Łaźniewski Ignacy 290 Łempicki

S. 86

Łęczycki Mikołaj 290,305,324,335 Łojek J. 311

Lopacińscy 331,341 Lopaci itski E. 183,209,341,368

431

Indeks osobowy Łopaciński Krzyszof 325 Łopata Krzysztof 220 ŁosowiczJan 64 Łowmiańska M. 74,143,183 Łoumiiański H. 13, 16, 23, 25-28, 30, 33, 38, 39, 42, 45, 50, 69, 83, 84, 122, 141,223,360 Łukaris Cyryl, patriarcha 150,158 Łukaszewicz J. 125,278-280,283,284, 293,297,311

Łukjanienko W.I. 173 Łupieński Woiciech 336

LitppoivS.A. 76 Łuskina Szczepan 291 Łużny R. 114,149,150,295,299,303 Machowski Maciej 291 Maciej (Litwin), bp 33,57, 65 Maciej Topola 57 Maciej, bp 72 Maciej, czwarty bp wil. 33 Maciejewski J. 243,314

Maciejowski W.A. 194

Mamaj 198 Mamonicz Kuźma 171-173,257 Mamonicz Leon 167,171-173,176,324 Mamonicze 326 Mantel, kupiec 374 Manteufflowie 195 MankoivskiT. 41,107 Marcin Grzegorz z Wilna zob. z Wilna Marcin Grzegorz Marcin Janowy „Lintfari" 58 Marcin z Lubczy zob. z Lubczy Marcin Marcin ze Żmudzi zob. ze Żmudzi Mar­ cin Marescotti Galeazzi, nuncjusz 272 Maria Kazimiera d'Arquien, ż. Jana III Sobieskiego 313 Maria z Tabeńskich, ż. Jana Wścieklicy 252 Maria, siostra ks." Olgierda 38 Maria, ż. Jerzego Giedygolda 47 Maria, ż. Witolda 73 Markowicz Jakub 112,171,177

Maciejowski Bernard, bp 143,151,226

MaroszekJ. 74

MaciszewskiJ. 201

Marlei A. 167,168,191

Mackiewicz Jarosz 276,278 Mackiewicz Krzysztof i Aleksander 278 Mackiewiczowie 128,297 Mackowicze 43 Maggio Wawrzyniec 136,140,195,214 Majus Junian 85

Makarij (BulgakowM.P.) 148 Makary, metropolita mosk. 265 Makowiecki Jan 63 Maksym z Kijowa 77 Maksymilian II 320 Maksymilian, arcyks. 16 Malchiewicz-Chelchowski Krzysztof 141

Malczewska M. 49 MaldisA.I.

17,302

Make J. 377 Malejewski 316 Maliwerna Jan 216

Małachowicz K. 96

MarzeljukA.

241

Masalscy 52,96,184 Maskiewicz Bogusław 175 Maskiewicz Samuel 175,227 Matelakowski Kazimierz 356,357 Matušakaitė M. 17,103,104,343 Matuszewicz Marcin 291 Matwiej Nikitynicz 39 Matwiej, pop 86 Maximowicz Michael 302 Mazepa Iwan (Jan), hetman 236, 300, 302

Mazepa L. 145 Mazowiecki Michał 286

Mazur J. 176 Mażwid (Mažvydas) Marcin (Mosswid Waitkun M.) 55,81,131,177

MączakA. 201 Mączyński Jan 202 Mechmet Jakubowicz 197

Melanchton Filip 132,335 Melich Jan Christian, ż. Agnieszka Zubowiczówna 367 Melich Jan, s. Jana Christiana 367 Melik-Pasza 196 Mendog (Mindaugas) 23,53,69,78,318 MengliGirej 196 Mentycki Teodor, ks. 283

Mikucka-Rachubowa K. 339-341 Mikulski W. 340,341,370 MiłobędzkiA. 340,350 Miłosz Czesław 382

Merczyng

Minwid Mikołaj, ks. 297,310 Minwid Samuel 309 Mironowicz A. 65,70,74,151,152,155, 156,159,160,165,271, 272, 304 Mirscy 297 Mirski Sebastian 262

H.

111, 116, 125, 126, 129,

133,137,138, 275,277,282 Metody, św. 70,76,87,260,332 Mezmer Benedykt 357,358 Męciński Andrzej 163 Michaelis Fryderyk 364 Michajło, kanclerz 72 Michajlowicz Siemaszko Bohdan 52 Michalewiczowa M. 52,74,187 Michalon Litwin (Lituanus) pseud. Wencława Mikołaj ewicza 34, 42, 76, 85,133,177,191,193 Michalski

S. 377

Michał Giedroje, blog. 49,65 Michał Korybut Wiśniowiecki, król Pol­ ski 156,233,234,324,332 Michał Romanow, car 163 Michałowska

T. 178

Mickiewicz A. 299,381,382 Mickiewicz Hanna 343 Miechowita Maciej 114 Miedwiediew Sylwester 298 Mielecka Zofia, 1. ż. Jana Karola Chod­ kiewicza 252 Mieleszka Jan, ż. Anna Fursówna 262, 363 MierzeńskiJan 128 Międzyleski Wawrzyniec, bp 47,85 Mignard Pierre 343 Mikołaj I, car 342 Mikołaj Piotrowy z Wolborza zob. z Wolborza Mikołaj Piotrowy Mikołaj z Wilna zob. z Wilna Mikołaj Mikołaj, kniaź piński 40 Mikołaj, ludwisarz 97 Mikołaj, proboszcz trocki 57

Miłosz

O. 80

Miłośnicki Aleksander 278 Minet F., murator 210 Minkiewicz

Miškinis

J. 53

A.

356

Mizael Rusin (Pstruch), metropolita 147,149 Mleczko Albert 255 Młodzianowski Andrzej (Jędrzej) 290, 316 Mniszech Michał Jerzy 342 Modrzewski Andrzej Frycz 89, 148, 171,179 Modzelewski Zachariasz 304 Mohyła Piotr (Mogiła), metropolita 147,150,156,157,164-166,169,172, 173,194,270,294,295,301 Mohyla Symeon 194 Moliėre (Molier) 315 Molla Benedykt 216 Moniuszko, ks. 255 Moniwid Wojciech 47,56,61,72 Moniwidowie Dorohostajscy 47 Montygierdowicz Piotr 48, 72 Morclowski M. 17,93,95,220,343,350, 353,364 Morochowski Ilja 149 Morsztyn Zbigniew 313,328 Morsztynowie 194 Mortęska Magdalena 142 Mony J. 232,233,237-239,248 Móser J.J. 380 Moskal Prokop 269 Mostwill Joseph 336

433

Indeks osobowy Mostwiłlowicki Andrzej 61 Moszyńscy 46 Moyelle Karol de 322 Mozelewscy 198 Możejkowicz 226 Mścislaw, ks. 98 Mścislawiec Piotr 169,171 Mścislawscy 44,52 Muller W. 141,247,292 Murawiew Michaił 381,382 Murawska Helena 277,278 Murmeliusz Stanisław 139,170 Murzyłowski Andrzej 150 Murzyn Paweł 209 Murzynowski Stanisław 127 Mylonius Mikołaj 181 Naborowski Daniel 194,211 Nadarzyńscy 226 NagielskiM.

361

Nagora 46 Nagurscy 341,345 Nakacjanowicz Jakub 308 Nalewajko Seweryn 151 Napoleon Bonaparte, cesarz 345 Naramowski Adam Ignacy 290, 304, 325 Narbutt Aleksander 141,251 Narbutt Kazimierz 306 Narbutt O. 169,172 Narbutt Stanisław 213,251 Narbutt Teodor 78 Nardi Isidoro 326 Narkuski Stanisław Gabrialowicz 191 Narmunt 316 Naruszewicz Adam 15,231,291 Naruszewicz Kazimierz 308 Naruszewiczowie 128,184 Narymunt 51 Nasiłowska Elżbieta Anna, 1. ż. Mikołaja Radziwiłła Czarnego 103,104 Natanson-LeskiJ. Natoński B. 144

Naum 269 NctuiumM.

37

121

Nezicius Conrad 328 Nicefor Parasios, legat 153,163 Nidecki Piotr 87, Nieczaj Iwan 379 Niektar Serb („Nektariusz") 100,106 Niemirowicz Jakub 56 Niemirowicz Mikołaj 56 Niemirowiczowie 39 Niemiroivskij E.L. 84,172,175 Niemirycz Jerzy 302 Niemiryczowa Antonina z Jełowickich 312 Niemirza 46 NiestojemskiM.

205

Niesza Siemion 269 Niezabitowska S., ż. Stanisława Niezabitowskiego 332 Niezabitowska Zofia, ż. Bogusława Olędzkiego 285 Niezabitowski Stanisław 283,332 NikalajewM.W.

77

Niklewicz Szymon 143 Nikodem z Kijowa zob. z Kijowa Niko­ dem Nikon, patriarcha mosk. 157,166,172, 270 Nonhardt (Nonhart) Piotr 129,209 Nonhardtowie (Nonhartowie) 128,209, 282 Nonhartówna Zuzanna, ż. Jerzego Chreptowicza 209 Nowak Jędrzej 144 Noivak Nowak

Т. 95 T.M. 306

Nowodworski 190 Nowosielscy 52 Nowosielski Antoni 236 Obidowicz Jan, ż. Anna Koczubejówna 300 Oborska Katarzyna, ż. Marcina Gra­ bowskiego 278,279,365 Oborski Jan, ż. Zofia Chreptowicz 241 Oborski Rafał 278 Oborski Stefan 278

434

Indeks osobowy

Obst Fryderyk Józef 366 Obuchowicz Filip Kazimierz 175,345 Obuchowiczowie 345 Ochmański J. 16,17, 26,32-34,43,48, 50,54,56,59,61,62,74,78,85,86,93, 135,184, 200, 237, 239, 240, 247, 277, 299 O'Connor Ryszard Bernard 235 Odlanicki Marcin Poczobut 285,308 Odojewscy 52 Odwiernik, kupiec 84 Odyncewicz Bohdan 73

Ogijenkol. 79 Ogińscy 172,184,234,236,252,331,339, 341 Ogińska Elżbieta Puzynina zob. Puzynina Elżbieta z Ogińskich Ogińska Helena z Ogińskich 185 Ogińska Maria, ż. Józefa Judyckiego 279 Ogińska Teodora, ż. Jana Grużewskiego 279 Ogińska-Zaluska Jadwiga Teresa zob. Zaluska-Ogińska Jadwiga Teresa Ogiński Bohdan, ks. 169 Ogiński Grzegorz (Hrehory) 234-236 Ogiński Karol 235 Ogiński Kazimierz Dominik 346 Ogiński Marcjan 279,289,321 Ogiński Michał Kazimierz, ż. Józefa Aleksandra Czartoryska 185, 315, 373 Ogórski Józef 360 Ohilewicz Pahomius (Ochilewicz Pachomiusz) 300,302,326,327 Okoń J. 313,316-319,321,322 Olach Miklasz 174 Olechno Sudymontowicz 48

Olechnowicz M. 376 Olechnowicz Mikołaj 63 Olelko (Aleksander), syn Włodzimierza 44 Olelko Siemion, syn Włodzimierza 44

Olelkowicz Jerzy (Jurij) Jurjewicz, ks. 160,192,202 Olelkowicz Jerzy (Jurij) Siemionowicz, ks., ż. Helena Radziwiłłówna 186,202 Olelkowicz Michał 44,187 Olelkowiczowie Sluccy 44,48,160,186, 187,189 Olelkowiczówna Zofia, 1. ż. Janusza Ra­ dziwiłła 165,185 Oleszewski J a n 300 Olędzcy 277, 297, 332 Olędzka Teofila 371,373 Olędzki Bogusław, ż. Zofia Niezabitow­ ska 285 Olędzki Stefan 311 Olgierd, w. ks. lit. 26,38,44, 53, 67, 69, 71, 92,121,202 Olgierdowicze 67 Oliszkiewicz Mortuza 197 Olizarowski Aaron Aleksander 143,336

Olszewski B. 312 Olszewski Jakub 324 Olszowski Andrzej, bp 231 Omielianowicz Łukasz 225 Onkow Bogdan 82,83 Onufry, ks. 67 Orlik Filip 300

OrlowAC. 77 Orłowicz M. 68, 92, 99,208,217 Orwid Mikołaj 336 Orwidowie Stanisław i Malcher 336 Orzechowski Stanisław 148,202 Orzeszko Michał 251

Osękowski Cz. 20 Osikiewicz Aleksander 363 Oskierko Antoni, ż. Anna Grabowska 280,283 Oskierko Stefan Michał 280,283

Ossowski S. 200 Ostik Krystian 46,49 Ostrogscy 48,52, 74,91,186-189,255 Ostrogska Anna Alojza, 2. ż. Jana Karo­ la Chodkiewicza 185

435

Indeks osobowy Ostrogska Anna z Kostków, ż. Aleksan­ dra Ostrogskiego 185 Ostrogski Cyryl 148,149 Ostrogski Fedor, ks. 74 Ostrogski Janusz 187 Ostrogski Konstanty Wasyl, ks. 147, 148,150-153,160,162,165,175 Ostrogski Konstanty, ks., ż. Anna Holszańska 43,45,47,72,78,91,99,100 Ostrogski Wasyl 99 Ostrowicki Paweł 191 Ostrowscy 269 Ostryńscy, kniaziowie 196,198 Ościk (Ostyk) Jerzy 133 Ościk Hrehory 123 Ościkiewiczowie 186-188

OtrębskiJ. 310 Ozarzewicz Hieronim, kupiec 224,225 Pac Antoni Michał 341,365 Pac Ignacy 190 Pac Jan 141 Pac Jan Feliks 189 Pac Kazimierz, bp 319,356,361,365 Pac Krzysztof Zygmunt 190, 233, 253, 254,354, 366 Pac Michał Kazimierz 256, 319, 353, 341,361 Pac Mikołaj Stefan 253 Pac Mikołaj, bp 132,193 Pac Paweł 133 Pac Stanisław 133 Pac Stefan 188,189,217 Pacewicz 48 Pacholowiecki Stanisław 218 Pacowie 128, 138, 184, 186-190, 234, 236, 284, 319, 339, 341, 342, 351, 365, 368, 370 Padovano Giovanni Maria 106 Pakosz Jerzy 278 Pakoszowie 277,332 Palionis

A.

76

Pallndio Andrea 380 Palloni Michelangelo 366-368 Papce F. 73

Paprocki Franciszek 291 Paprocki

H.

265

Paracco Antoni 212,344 Pasek Jan Chryzostom 160,204 PaszendaJ. 355,368 Paszkiewicz Jan Kazimierz 117,176 Paszkiewicz Stanisław 308 Paszkiewicz, muzyk 373 Paterson Wilhelm 340 Patruus Jan 89 Paweł IV, papież 139 Paweł V, papież 258 PawińskiA. 122,169 Pedemontana Aleksy 327 Pelc J. 218 PeleńskiJ. 118 Peltz W. 20

Pełczycki Leoncjusz 151 Peretti (Perti) Piętro 353 Persa Jan 368 Perty Jan Piotr 341 Petrauskienė I. 17,324,325 Petri Giovanni 367 Petrucki Mizael 52 Pękalski J. 210 Pflieger Jakub 358,366 Piasecka 255 Piasecki Paweł 227,358 Piccolomini Eneasz Sylwiusz 61 Piczeta W.I. 25,34,80 Pidlypczak-Majerowicz

M.

258, 294,

324,326,327,334,335,337 Piechnik L. 17,246,286,289,291, 292, 319,321,322,324, 327, 333 Piechowiak A. (ABP) 20 Pieczychwostek Hawrylo Bokiej 119 Piekarscy 277,332 Piekarski K. 88 Piekosiński F. 71

Pielgrzymowski Eliasz 193,204 Piereswictów-Soltanów Dominika, ż. Dominika Fontany 368 Pietkiewicz K. 16,26,28,33,39,42,43, 48, 51, 56, 58, 63, 72, 73,186

Indeks osobowy

436

Pietkiewicz Melchior 177,193 Pietkiewiczowie 112,331 Pietkiewicz Józef 300 PilichowskiC. PilypaitisA.

88 222

Piola Józef 346 Piotr I Wielki, car 91,232,234,236,237, 263, 268, 271-273, 275, 295, 299, 301, 303,355,364,379,380 Piotr II Aleksiejewicz, car 190 Piotr z Goniądza zob. z Goniądza Piotr Piotr z Warty zob. z Warty Piotr, bp Piotrowski

B.

131

Piotrowski Hrehory 189 Piotrowski, poseł 282 Piotrowski-Sitnianowicz Samuel zob. Polocki (Polockij) Symeon (pseud.) Piramowicz

S. 306

Pirk G. 210,340 PiskadloA. 207,358 Piskorski

S. 313 98

Plater August Hiacynt 212,344 Plater Gotard 210 Plater Konstanty Ludwik 212,344 Plater Wilhelm Jan 343 Platerowie 128,195, 212, 237,242, 331, 341,344 Plater-Zyberkowie 331,333 Platon 77 Plechnowicz Mikołaj 41 Plutarch 77 Płoniański Wacław 226 Pluszczewscy 345 PochilewiczD.L.

Podhorodecki

238

Pociecha W. 16,25,29,34,43,46,50,57, 63, 73,87,103,196 Pociej Hipacy (Adam), metropolita (58, 147, 149-151,153,162,163, 300, 327, 337 Pociej J. 67,70,73,146 Pociej Ludwik Konstanty 23(5,280,346 Pociej Michał 366

L. 51

Podlecki Tadeusz 326 Pohl Józef 350,368 PoklewskiJ.

382

Pokorszewski Krzysztof 251 Polak Anzelm 302 Polchowski Serapion, bp 270 Pole, ks. i księżna Suffolk 128 Polidorus Vergilius 180 Polocki Symeon (Polockij Simeon) 298, 303 Połubińscy 46,184,251,326,342 Polubiński Hilary 256 Połubiński Konstanty 141 Polubiński Leon 319 Połubiński, kniaź 39 PomianK.

PiwockiJan 143 PiwockiK.

Pociejowie 161,234,236 Poczobut Andrzej i Dorota 251 Podberescy 212 Podbereski Jerzy Samson, ż. Dorota Zawiszanka 214,297

370

Poplatek J. 250,283,313,316,320,355, 357,368 Possewino Antoni 146,175,181 Postolowicz

L.

237

Poszakowski J. 250,276,287,307,325 Potemkinowa Zofia 289 Potiomkin Grigirij Aleksandrowicz, ks. 380 Potoccy 231,234,324,342 Potocka Anna 297 Potocki Mikołaj 40 Potocki Stefan 280 Potocki Wacław 329 Preuschoff Antoni 324 Preuschoff Jan 290 Prokop Baltromiejowicz 143 Prokopowicz Teofan 295,299,302,379 Protasewicz (Protaszowicz) Walerian, bp 43,136,137,139,140 Protasowicz Jan 180 Pruńscy 128 Pruszyński Dominik 284

Indeks osobowy

437

Radziwiłł Bogusław, ż. Anna Maria Ra­ dziwiłłówna 129, 130, 189, 190, 192, 210, 221, 235, 267, 279, 328, 333 Radziwiłł Hieronim Florian 273, 284, 343, 312 Radziwiłł Jan 132 PszirkowJ.S. 17 Radziwiłł Jan (zm. 1551), krajczy 40 Ptaszycki S. 78,167 Radziwiłł Jan Janowicz, ż. Elżbieta Puccitelli Virgillio 314 Herburtówna 49,52,186 Puchalscy Aurelian i Teodora 251 Radziwiłł Jan Mikolajewicz 49 Pucliowski K. 285-287 Radziwiłł Janusz 162 Pucilowski Krzysztof 316,319 Radziwiłł Janusz (zm. 1620), 1. ż. Zofia Pucko W.G. 90,103,106,107 Olelkowiczówna, 2. ż. Elżbieta Zofia Pudełko Jan Andrysowicz 65 Hohenzollern 126,129,130,165,185 Puńscy 198 Radziwiłł Janusz (zm. 1655) 203, 212, Puszkin, poseł carski 183 221,232,273,281,309,341,343,373 Puttkamerowie 196,282,332 Radziwiłł Jerzy (zm. 1541), ż. Barbara Puzyna Aleksander, bp 165 Kolanko 49,52 Puzyna Krzysztof 341 Radziwiłł Jerzy "(zm. 1613), ż. Zofia Zbo­ Puzyna Stefan Piotr 290 rowska 221 Puzynina Elżbieta z Ogińskich 285 Radziwiłł Jerzy (zm. 1754) 312 Puzynowie 332 Radziwiłł Jerzy Józef, ż. Maria Eleono­ Pyliński Eustachy 154,322 ra Anhalt Dessau 190 Pytel Kasper 41 Radziwiłł Jerzy, bp 143,145 Quandt Jan Jakub 310 Radziwiłł Karol Stanisław Panie Ko­ RabiS. 325 chanku 373 Rabikauskas Z.P. 17,138 Radziwiłł Karol Stanisław, ż. Anna Ka­ RabowiczE. 185 tarzyna Sanguszkówna 209,312,313, Rachuba A. 190,234 339 Raczkiewicz J. 374 Radziwiłł Krzysztof 115, 125, 130, 134, Raczyński E. 374 154,165, 203, 332 Radau Michał 304 Radziwiłł Krzysztof II 343 Radwan Andrzej 141 Radziwiłł Krzysztof Mikołaj (zm. 1603), Radyszewskij R. 145,194,301 ż. Katarzyna Tęczyńska 153, 167, Radziejowski Michał, prymas 323 176,202,203 Radziszewska J. 179 Radziwiłł Krzysztof Mikołaj (zm. 1631) Radziszewski F. 331,333,334 189 Radziwiłł Albrycht (Albrecht) Sta­ Radziwiłł Krzysztof Piorun 16,210,340 nisław 164, 188, 193, 211, 216, 271, Radziwiłł Michał Kazimierz Rybeńko, ż. Franciszka Urszula Wiśniowiecka 357,374 293,315 Radziwiłł Albrycht Władysław 331 Radziwiłł Michał Kazimierz, ż. Katarzy­ Radziwiłł Aleksander Ludwik 331 na Sobieska 347 Radziwiłł Aleksander Ludwik, ż. Lu­ krecja Maria Strozzi 209, 220, 223, Radziwiłł Mikołaj (zm. 1509) 39,58 Radziwiłł Mikołaj (zm. 1522) 103 340

Przemyślidzi 186 Przeździeccy 341 PrzeździeckiA. 42,342,343 Przystanowscy Andrzej i Eliasz 135 Przystanowski Paweł 296

438

Indeks osobowy

Radziwiłł Mikołaj Czarny, 1. ż. Elżbieta Nasiłowska, 2. ż. Elżbieta Szydłowiecka 34, 42, 49, 50, 52, 96, 115, 118, 126-128, 132, 133,137, 139, 140, 161, 170,179,199,208,220,340,343 Radziwiłł Mikołaj Krzysztof Sierotka, ż. Eufemia Wiśniowiecka 137,141,142, 170,188, 189,191,193, 203, 208-210, 216,252,331,340,353 Radziwiłł Mikołaj Rudy 35, 40-42, 49, 123,132,133,137,144,210, 214 Radziwiłł Mikołaj, s. Urszuli Franciszki Radziwiłłowej 312 Radziwiłł Ościkiewicz (Radiwiłl Ostikowicz) 48,49 Radziwiłł Stanisław 52 Radziwiłł Stanisław Kazimierz 141 Radziwiłł Udalryk Krzysztof 312,383 Radziwiłł Wojciech, bp 49,64 Radziwiłłowie 32, 34, 39, 42, 45, 46, 48-53, 56, 96,112, 118, 123-126, 128, 129, 131-133, 137, 141, 156, 165, 168, 171, 178, 184-191, 193, 194, 196, 199, 200, 207, 209, 210, 212, 217, 218, 220, 221, 223, 234-237, 242, 255, 273, 277-280, 283, 289, 297, 312, 315, 319, 328, 331-333, 335, 338-343, 347, 365, 370,373 Radziwiłłówna Anna Maria, ż. Bo­ gusława Radziwiłła 129,221 Radziwiłłówna Barbara zob. Barbara Radziwiłłówna Radziwiłłówna Elżbieta, ż. Lwa Sapiehy 189 Radziwiłłówna Helena, ż. Jerzego Olelkowicza 186,202 Radziwiłłówna Katarzyna, ż. Jerzego Karola Hlebowicza 129 Radziwiłłówna Konstancja, ż. Jana Fry­ deryka Sapiehy 333 Radziwiłłówna Ludwika Karolina, ż. Karola Filipa, ks. neuburskiego 130, 279,310,328 Radziwiłłówna Tekla Róża, ż. Jakuba Henryka Flemminga 235

Radzymińscy 112 Ragauskienė

R. 63

Rahoza Michał, metropolita 151,160 Raistin Józef 208 Rajeccy 128 Rajewska Katarzyna 289 Rapagellanus Stanisław 131 Rapolionis S. 81 Rastrelli Bartolomeo Francesco 350 RaszeivskiZ.

317

Ratvita-Wita7iowski Rayscy 277,332 ReimersK.

M. 197

375

Rej Mikołaj 112,139,171,177-180,183, 194,309 Rejduch-Samkowa

I. 199

Rekuć Jerzy 283,309-311,328 Rembrandt 343 RemerJ.

349

Repnin Mikołaj 273 Repsza Mateusz 86 RewskiZ.

368

Reytanowie 195 Ręczyński Michał, ks. 310 Ricaut Paweł 328 Riccini Franchesco Mario 354 Rimša

E.

133

Ročka M. 49,81,177 Rodriguez A. 305,324,325 Rodunionis Aleksandras 82 Rojzjusz Piotr 132 Rokoza Augustyn Konstantynowicz 357 Roman, ks. halicki 318 Romanowowie 232 Romer Stefan 196 Romerowie 196 Roppowievon 345 RosnerowicA.

i A.

196

Rostowski Dymitr zob. Darylo Tuptała Rostworowski

E. 377

Rotenburg Korneliusz 210,340 Rotundus Augustyn Mieleski 25, 138, 140,191

Indeks osobowy Royziusz Piotr 191 Rożen Jan 337 Różycka-Bryzek

A.

105

Rubens Peter Paul 343 Rueellai Horatio 314 Rudnicki Dominik 308,317 Rudnicki Szachmanzer 197 Rudnicki Teodor 263 Ruggiero

Ftdiviusz

135

Rumiancew Piotr Aleksandrowicz 380 Ruoff Jakub 356,357 Rurykowicze 44,53, 67 Rutski Józef Welamin 149, 155, 158, 164,165,258, 293 Rutter Ralph 126 RykaczeivskiE.

135

Rykalski Wojciech 286 Rylski Samuel 189 Rymsza Andrzej 176,194 Rymwid Eliasz 135 Rypiński Bogdan zob. Teofan, bp Rysiński Salomon 39,176,178,194 RywockiJan 143 Rzeczycki, ks. 277 Rzewuscy 373 Rzońca

J.

153

Sacco Józef 344,380 Sadkowski Wiktor, bp 268,273 Sadowski Jakub 290 Sadowski Jan 290 Sahanowicz H. 377,379 Sujkowski

A.

194

Sakowicz 48 Sakowicz Andrzej 249,358 Sakowicz Kasjan 149,150,165 Sakowiczowie 185 Salmeron Alfonso 139 Sambor Jerzy 129 Sambor Marianna, ż. Jerzego Grużew­ skiego 129 Samborecka Dorota, ż. Marka Wnuczko 194 Samsonowicz

H. 353

Samuel, lekarz 40

439

Sanguszko Andrzej 46 Sanguszko Paweł Karol, ż. Barbara Ur­ szula Duninówna 253,359 Sanguszko Roman, ks. 204 Sanguszko Samuel Symeon (Szymon) 189,193 Sanguszkowicz Andrzej Koszyrski 46, 51 Sanguszkowicz Wasyl Kowelski 46 Sanguszkowie 44,51,184,186,187,189, 190,234,252, 312, 339,341, 342, 344 Sanguszkówna Anna Katarzyna, ż. Ka­ rola Stanisława Radziwiłła 209, 312, 333,346, 347 Sanko Frudicz (Judycz) 122 Sapieha Aleksander (zm. 1812) 333,373 Sapieha Aleksander Kazimierz 193 Sapieha Aleksander Kazimierz, bp 190, 253 Sapieha Aleksander Michał, ks. 211 Sapieha Andrzej 373 Sapieha Antoni Kazimierz 292 Sapieha Benedykt Paweł 234,252 Sapieha Bohdan Siemionowicz 51, 73 Sapieha Eustachy 211,342 Sapieha Franciszek 342 Sapieha Fryderyk 193 Sapieha Iwan 52,59, 72,74, 94,187 Sapieha Jan Fryderyk, ż. Konstancja z Radziwiłłów 252,263, 323, 342,361 Sapieha Józef Franciszek 252 Sapieha Józef, bp 263,333 Sapieha Kazimierz Jan Paweł 234,235, 252,253,319, 320, 341 Sapieha Kazimierz Leon 141,189,353 Sapieha Kazimierz Władysław 252,361 Sapieha Lew, ż. Elżbieta Radziwiłłówna 16, 138, 147, 154, 156, 160, 162, 167, 176,189, 200, 203, 204, 211, 216, 221 Sapieha Michał Franciszek 323 Sapieha Michał Józef 253 Sapieha Mikołaj 361 Sapieha Paweł Stefan 133,210,361 Sapieha Piotr Paweł, ż. Zofia (Sofia) Skawrońska 190,253

440

Indeks osobowy

Sapieha Semen (Semen Sopiha) 51,73 Sapiehowie 32,39,43,45,46,48,49,51, 73, 74, 101, 126, 128, 141, 157, 184-190, 193, 202, 208, 211, 218, 234-236, 252, 253, 255, 331, 335, 339-344, 368, 370, 380 Sapieżanka Katarzyna, ż. Mikołaja Bra­ nickiego 319 Šapoka A. 13,16,25,27,29,61,62,200, 377 SapunowB.W. 84,86 Sarbiewski Maciej Kazimierz 193, 295, 339 Sarnecki Kazimierz 312,355

Sawicka S. 218 Sawicki Kasper 144 Sawierczanka I.W. 168,169 Scaliger Jules Cesar 335 ScheffersJan 355,366 Schinkinner Baltazar 356,357 Schmidt Jan 353,368 Schmydt Gabriel 250 Schonflissius Andrzej 171 Schonhoff Grzegorz 291 Schulz F. 374,375 Schwertner Teodor 364 Scoto z Padwy zob. z Padwy Scoto Scypion Józef 284 Scypionowie 250,251 Sczawińska L. 169 Šeduikonis Jonas 82 Seges R. 208,347

SegneryP. 305 Semkowicz W. 32,43,46,48,50,51,60 Sepieński Mikołaj 55

SerczykW. 271 SeredykaJ. 115,134 Serlio Sebastiano 341 Sędziwój z Czechia zob. z Czechia Sędzi-

Sielawa Anastazy, bp 84,149

Sielicki F. 300 Siemaszko Bohdan Michajłowicz 50,85

Siemiańczuk H. 177 Siemiańczuk S. 177 Siemionowicz Kazimierz 193,306 Sieniawscy 164,235,238 Sieniawski Adam Mikołaj, hetman 236 Sienicka Zofia zob. Krasińska Zofia z Sienickich

SienickiL. 281 Sienicki Paweł 291 Sienińscy 128 Sieniński Jakub 163

Sienkiewicz W. 175 Sierakowski Hieronim Wacław, bp 263 Siesiccy 331 Siesicka-Poczobutowa Marianna 343 Siesicki Michał Dowmont 317 Siestrzencewicz Stanisław Bohusz 264 Šinkūnaitė L. 343,366 Sipowicz M. 316,319 Sirowiczowa Hanna Maciejewska 226 Sitański Franciszek (Sitanius Franciscus) 211

SiziedelisS. 13 Skarga Piotr 137, 143-145, 148-150, 152,180, 202, 255, 265, 298, 302, 305, 324,337 Skawrońska Marta zob. Katarzyna I Skawrońska Zofia (Sofia), ż. Piotra Pawła Sapiehy 190 Skinderowie Jan i Piotr 135 Skirgiello 67,69 Skirmunt Szymon 346 Skoryna Franciszek 75-77, 82-84,107, 131,161,168,170,176,303 Skowid Walenty 286

SkrabskiZ. 359 Skuminowicz (vel Skumin) Teodor, bp 253

Šidlauskas A. 62 Sidorów A. A. 107 Sieczka T. 328

SlczasP. 13 Sljunkowal.N.

Siekierski M. 137,175,256

Slawoczyński Mozerka 177

361

Indeks osobowy

Sluccy Olelkowiczowie zob. Olelkowiczowie Słuccy Staszka Aleksander 189 Sluszka Anna, ż. Lwa Tyszkowicza 149 Słuszka Bogdan Władysław 189 Staszkowie 126,128,341,342 Staszkowie Aleksander i Zofia 141 Staszkowie Michał Dominik i Konstan­ cja 341 SmokoivskiW. 104,105 Smoleński

W. 307

Smolienski Awramij 77 Smolscy 123 Smora

251

Smotrycki Gerasim 148 Smotrycki Melecjusz 150,158,163,164, 172,173,295, 302,334 Smuglewicz Łukasz 367 Smuglewiczowie 339,342,345,367 Sobczak J. 17,196,197 Sobieska Katarzyna, ż. Michała Kazi­ mierza Radziwiłła 313,347 Sobieska Teresa Kunegunda 320 Sobieski Jakub 235 Sobieszczański

F.M.

104

441

Spirydowicz, mieszczanin 249 Stadnicki Stanisław „Diabeł" 162 Stanisław (Szczepanowski), św. 318 Stanisław August Poniatowski, król Polski 246, 262, 275, 276, 280, 324, 344, 373 Stanisław Leszczyński, król Polski 236, 278,282,284,291,329 Stanisławowicz Mikołaj 336 Stankiewicz Andrzej 205 Stankiewicz Iwan 226 Stankiewicz M. 83,84 Stankiewiczowie 251 Starowolski Szymon 207,222,358 Starzyńscy 342 StasiewiczK.

285

Staszewski J. 10,282 Staszewski Jakub 290 Stebelski J. 156,269,332 Stecki

T.J.

175

Stecko Talwojszewicz 63 Stefan Batory, król Polski 12, 25, 91, 121-123, 147, 158, 193, 208, 210, 218, 342,354 Steinbiichler Franciszek Józef 366

Sobol (Soból) Spiridion 172,324

Stephens

Sobolewski}Al.

StepowikD. 219,264 Stetkiewicz Bogdan 267 StrękowskiJ. 308,378 Strozzi Lukrecja Maria, ż. Aleksandra Ludwika Radziwiłła 223 Stryjeńska Teodora, ż. Stefana Gra­ bowskiego 279 Stryjkowski Maciej 16, 25, 35, 78,104, 118,136,174,177,179,180,183,192, 202,300,322 Stryludzianka Aquilina 224,225 Strzelecka A. 42,49

86

Sokolińscy Jan i Konstanty 141 Sokołowski 373 Sokrates 77 Solikowski Dymitr, bp 151 Solomerecki Bogdan 150 Solomoreccy 112 Soltan Aziubek 196 Soltan Józef 101 Soltan Soltanowic 77 Soltan, władyka 106 Soltanowic 198 Sopiha Semen zob. Sapieha Semen Sosnowski

O. 98

Spampani Carlo 344,366,371,380 Spiczyński Hieronim 87 Spieralski Z. 47,48,186 Spinowski Teofil 210,310

Studynskij

J.I.

375

K.

194

Suarez Franciszek 290 Suchocki

J. 43

Suchodolski 342 Sudowoj, bojar 72 Sudymontowicz Olechno 56

Sudywojewicz Stańko 56 Suffolk, zob. Pole Sulikiewicz Szymon 358 Sulima-Kamiński A. 9, 231,232, 236, 244 Sulkiewiczowie 197 Sunigajlo 51 Sunyer Franciszek 136,140,144,195 Surażski Wasyl 149,175 SurtaTrofim 302 Suski Marcin 336 Susza Jakób (Jacobus) 154,300 Swinigajło 46 Sykstus IV, papież 147 Sykstus V, papież 151 Sypniewski Bogusław 271 Sijrokomla W. 192,365,381 Szabuldo

F.M.

28

Szadurscy 345 Szałanda A. 51 Szczawińska L. 185 SzcząskaZ. 377 Szczuczko W. 63

Szczuka Stanisław Antoni 312 SzczijgielskaW. SzczygiełskiS.

285 308

Szczyrski Jan Inocenty 330 Szczyttowie 331 SzedyborWolimuntowicz Maciej 47,97 SzegdaM. Szełągowski

155 A. 17

Szemet Melchior (Malcher) 119, 129, 133 Szemetowie 128 Szemiotowa Ludwika z Grużewskich 282 Szemiotowie 48,255,277 Szeptycki Atanazy 263 SzeptyckiB.

175

Szęcillo Michał 304 Szimkiewicz P. 322 Szlager Henryk, mincerz 98 Szlenkierowie 345 Szłichting

Jonasz

130

SzmatowW.F. 83,107 Szretterowie 282 Szrubawski Franciszek 307 Szukszta Piotr 225,226 Szukszta Szymon 135 Szuksztowie 212 Szulc Teofil 309 Szumlański Józef, bp 259 Szwykowscy 128,277,297,332,345 Szwykowska 371 Szwykowski Jan 125,283 SzybiakE.

294

Szydłowiecka Elżbieta, ż. Mikołaja Ra dziwilła Czarnego 49, 52 Szydłowski Józef 360 Szymański

S.

101

Szymkiewicz 316 Szymkiewicz Marcin 330 Szymkiewiczowie 128 Szymon, kupiec 224 Szymonowicz 316 Szymonowicz Szymon 295 Szyrwid Konstanty 144,177,306,324 Szyryńscy 198 Szyszko Daniel Kazimierz 289 Szyszko-BohuszA. 100,361 Szyszko-Bolmsz

M.

zob.

husz-Szyszko M. SzyszmanS. 93 ŚlaskowskiS. 327 Śliwiński M. 11

Śliźnia Aleksander 326 Sliźniowie 331 Śloska Michał 173 Śmiglecki Marcin 143,145,180 SniadeckiJ.

381

Świdowa 278 Świdowie 332 Świdrygielło 68, 72,92

ŚwicchZ. 102 Swirenkowicz Bartłomiej 58 Świńscy 43,49, 91 Świrski Andrzej, ks. 49,65,85 Tabor Wojciech, bp 58, 64,72

Bo

Indeks osobowy

Talat Jerzy 58 Talko-Hryncewicz, prałat 211 Talko-Hryncewiczowa Anna 211 Talkowscy 198 Talwosz Adam 125 Talwosz Mikołaj 133 Talwoszowie 45,128 TapajewaL.T.

101

Tarasewicz Aleksander 330 Tarasewicz Leon 265,326,330,331 Taraszewscy 198 Tarło Mikołaj 323 Tarłowa Joanna Helena 251 Tartaglini G. Battista, książę Toskanii 314 Tarvydas S. 247 Tasso 299

Tatarkiewicz W. 215,350 Taubman-Trzebicki Krzyszof 332 Tazbir

J.

16, 114, 125, 126, 133, 174,

200-202,205, 242,274,275,318,381 Telega Stefan 309 Tencalla Constantino 215-217,349 Teodor Skuminowicz Tyszkiewicz, bp 302 Teodozy Wasilewicz 272 Teodozy, mnich zob. Ostrogski Fedor, ks. Teofan (Bogdan Rypiński), bp 148 Teofanes III, patriarcha 154,163 Terlecki Cyryl, bp 68,151,153,163 Tetera Paweł 271 Tęczyńska Beata, ż. Jana Zabrzezińskiego 186 Tęczyńska Katarzyna, ż. Krzysztofa Mikołaja Radziwiłła 202 TęgowskiA. 52 ThullieCz. 222 TichomirowM.N.

91

Tichon, archimandryta 73 Tkaczow M.A. 17,91,339,341 TochtermannJ.J.

Toilet D. 123,199 Tomasz (Wioch) 40

94

443

Tomasz z Litwy zob. z Litwy Tomasz Tomaszewicz Jakób 357 Tomaszewski Samuel 309 Tomkiewicz

W. 154

Tomkowicz Grzegorz 338 Topolska M.B. 12,15-19,35,37,76,96, 112, 117, 118, 121, 134, 144, 164, 169, 171, 172, 177, 182, 193, 194, 196, 200, 204, 214, 223, 233, 239, 240, 266, 295, 301, 315, 323, 348,378 Topolski J. 223,231 TrajdosT.M. 67,68,74 Trankwillon (Stawrowiecki) Cyryl 175 Trebnicki Jerzy 302 Truchanowicz Piotr 305 Trustanowski Wawrzyniec (Ławrentij) 160 Tryzna Paweł 189 Tryznowie 141,185,341 Trzebicki Krzysztof Taubmann 277 Trzebiński

W.

348

Tukalski Józef Nielubowicz 272 Tumelis

J.

177

Tur, kniaź 63 Turnaul.

372

Turowieccy 46 Turowski

K.J.

42

Turska K. 32,104,166,225 Twardowski Jan 295 Twardowski Samuel 183,300 Tworek

S. 125, 242, 276, 278, 280, 283,

296,297 Tworkowicz Andrzej 355 Tylkowski Wojciech 290,305,308,324 Tyli Eliasz 337 Tyszkiewicz Aleksander 364 Tyszkiewicz Antoni, bp 325 Tyszkiewicz E. 335,364,365,371 Tyszkiewicz Feliks 251 Tyszkiewicz

Tyszkiewicz Tyszkiewicz Tyszkiewicz Tyszkiewicz

J. 17

Jerzy, bp 217,252 K. 212,355 Kazimierz 370 Mikołaj 343

444

Indeks osobowy

Tyszkiewicz Skumin 46 Tyszkiewicz Teodor (Fiodor) Skuminowicz 151,153,176 Tyszkiewicz Teodor Skuminowicz, bp zob. Teodor Skuminowicz Tyszkie­ wicz, bp Tyszkiewicz Wasyl 46,133 Tyszkiewiczowie 46, 51, 138, 185, 202, 210,252,331,342,373 Tyszkowic Hrehory 133 Tyszkowic Iwan 133,134 Tyszkowicz Lew, ż. Anna Sluszka 149

TyszkowskiK. 138 Tyzenhauz Antoni 237, 342, 343, 347, 349,373,380 Tyzenhauzowie 128,133,195, 241, 282, 331,344 Uchański Jakub, bp 139 Ugniewski Szymon 143,319 Ulanowie 197

Ulčinaitė E. 305 Ulewicz T. 89,114 Ulrich 349 Ułaszczik H.H. 78,175 Unichowski Aleksander 287 Unichowski Grzegorz 174 Unichowski Stanisław 234 Urban VI, papież 54 Urban VIII, papież 147

Urban W. 62 Urbanavičius V. 56,136 Urbanowicz-Siemaszkiewicz Jan 135 Urbanowski 342 Urmanowicz Gabriel 360

Urwanowicz J. 349 Ussowski zob. Hussowski Mikołaj Ustjak, majster 97 Ustrzyccy 212 Uwoin Jan 336 Valle de Gobe Gustaw Adolf de la 340 Vauban Sebastian de 341 Vega Emanuel 181 Venclova Т. 99,102,194,205,354,382

Verdona Johannes de 86

Verdun Ulryk 246 Vergerius Piotr P. 133 Vilentas Bartłomiej 81

ViquesnelA. 70 Vladimirovas L. 79,131 Voldemaras A. 14,42,66 Volorsa (Valorza) Marcin 356 Vorbek-Lettow (Littauer) Maciej 193, 223,224,240 Vos de 218 Wacław z Szamotuł zob. z Szamotuł Wacław Wacław z Tęczyna zob. z Tęczyna Wacław Wagilewicz Jan Dalibor 173, 174, 194, 298,300,301,309,378 Wahl Saul 199 Wahylewicz Iwan zob. Wagilewicz Jan Dalibor

WakarK. 80 Walicki A. 98 WandyczP. 10 WapowskiB. 39 WardzyńskiM. 353 Warsonofij 77

Warszawski J. 139 Warszewicki Stanisław 138,140,144 Warzkietówna Teresa 255

WasenbergE. 183 Wasilewski T. 16, 125, 134, 210, 233, 234,273,283,343 Wasila Andrzej, bp 102 Wassjan, władyka 73 Wasyl III, w. ks. mosk. 72 Wasyl Kosooki, w. ks. mosk. 71 Wasylkowicz Włodzimierz 68 WawruchK. 20 Wawrzyniec z Wilna zob. z Wilna Waw­ rzyniec Waziański Jerzy 276 Wazowie 133,266,314

Wdowiszewski Z. 48 WcintraubW. 311 Wenceslaw z Wawerki 65

Indeks osobowy Wencław Mikolajewicz Agryppa zob. Michalon Litwin Werbucki Michajlo 145 WesselJakub 343 Wettin August zob. August II Mocny Wettinowie 234 Weyssenhoffowie 195 Wędrogowski Mikołaj 134 Węgierski Andrzej 310

Wężyk J. 12 Wężyk Jakub 104 Wiaczesław Jarosławowicz, ks. 69 Widmunt Paweł, ks. 279 WieczerE.I. 106 Wiede Antoni 41

Wielhorski W. 11, 14, 15, 24, 25, 121, 143, 144, 169, 192, 200, 203, 239, 242, 329,336,377, 382 Wienczko Ambroży 139 Wierzbicka-Michalska K. 312,315 Wierzbicki Feliks 290 Wierzbicki Wacław, bp 81 Wierzbowski Kazimierz 183 Wieżgajło Mikołaj, bp 58 Wieżgaj łowicz Mikołaj 85 Wigund, syn Olgierda 44 Wijuk Kojałowicz zob. Kojałowicz Wijuk Wilamowska Anna 277,278 Wilamowski Jan 80 Wilkowska Tatiana, ż. Szymona Azarycza 224 Willatz Laurent 327 Willentas Bartłomiej 131 Windakicwicz S. 64,181,313,314,317, 320 WiskowiecJan 143 Wisłocki Karol, ż. Anna Kościuszko 346 WislockiW. 63,85

Wisner H. 16, 120, 130, 157, 174, 200, 202,233 Wiszeński Iwan 175

Wiszniewski M. 194 Wiszniewski Mikołaj 360

445

Wiszoivaty M. 315 Wiśniewski J. 186 Wiśniowieccy 44,128, 234, 269 Wiśniowiecka Anna z Chodorowskich, ż. Konstantego Krzysztofa Wiśniowieckiego 236 Wiśniowiecka Eufemia, ż. Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła Sierotki 141 Wiśniowiecka Franciszka Urszula, ż. Michała Kazimierza Radziwiłła Rybeńki 312,315,333 Wiśniowiecka Katarzyna, ż. Grzegorza Chodkiewicza 185 Wiśniowiecki Iwan, kniaź 40 Wiśniowiecki Janusz Antoni 236 Wiśniowiecki Michał Korybut zob. Mi­ chał Korybut Wiśniowiecki, król Pol­ ski Wiśniowiecki Michał Serwacy Korybut, ż. Magdalena Czartoryska 236, 280, 320 Witenes.ks. 71,322 Witold, Witowt (Vytautas) 13,14,23,24, 26-28,30,32,33,38,39,43-47,49,50, 54-57, 59-61, 67-71, 73, 78, 85, 86, 91-93,98,102,103,121,137,184,186, 195,196,198,215,220,308 Wizyger 45 Wladymirov P.W. 82,83 Władysław III Warneńczyk 32, 70 Władysław Jagiellończyk 268 Władysław Jagiełło (Jogaila) 13, 24, 26-30,32,33,38,44,54-56,58-61,65, 67-70,98,99,104,105 Władysław IV Waza, król Polski 12, 154,157, 164-166,188,193,199, 211, 215, 216, 222, 223, 231, 240, 250, 252, 259,262,267,314, 319, 367 Wladysławiusz Adam 174

WlasowaT.P. 80 Włodzimierz Olgierdowicz 44, 54, 59, 68, Włodzimierz Wielki 68 Włoszek Stanisław 143

446

Indeks osobowy

Wnuczko Marek Ławrynowicz, ż. Doro­ ta Samborecka 222 Wnuczkowie 112,128 Wobbe Marcin 340 Wojciech Tabor zob. Tabor Wojciech, bp Wojciech z Brudzewa zob. z Brudzewa Wojciech

Wojciechowska M. 89 Wojciechowski J. 208 Wojdylio 38 Wojewódka Bernard 170,180 Wojna Benedykt 213,343 Wojniłłowicz Iwan 227 Wojnowa Tekla 289 Wojsielk, syn Mendoga 69 Wojsznarowicz Jan 333 Wojsznarowicz Kazimierz 180,226 Wojszund 343 Wojtek Litwin 89 Wojtkoiviak Z. 16,53,56,136,192 Wolan Andrzej 144,145,193 Wolan Jakub 282 Wolan Tomasz 284 Wolanowie 297,332

Wolff Ch. 335 Wolff J. 191,202 Woliński J. 148,155-157,159,163,164, 166,272,273 Wolski Jarosz 40 Wolstynik, ks. 318

Woltanowski A. 349 Wolweran 316 Wolk-Łaniewski Aleksander 276 Wolk-Łaniewski Jan 284,296 Wolk-Łaniewski Michał 276, 280, 281, 284,311 Wolkowa-Łaniewska zob. ŁaniewskaWolkowa Wolkowie-Łaniewscy 297

WollosowiczS. 25 Wollowicz Antoni 380

Wolłowicz Eustachy (Ostafi), bp 35,79, 133,134,140,170, 176, 200, 211, 215, 319 Wollowicz Hieronim (Jarosz) 217, 218, 252 Wolłowicz Janusz 189 Wollowicz Jerzy 281 Wollowicz Jędrzej, ż. Katarzyna Zaslawska 217,218,252 Wollowicz Wincenty Piotr 373 Wollowiczowie 46,138,185,234 Wołodkiewicz Chryzostom 193,252 Wolodkowicz Krzysztof 189 Wołodkowicz Marcin 191 Wołonczewski (Valančius) M. 177

WoloszyńskiR.W. 231 Wonsakowski Józef 366 Work, rajca 269 Worlowscy 210 Worotyńscy 52 Wosiński 372 WotschkeT. 132,296 Woyna Borys 346 Woyna Maciej 346 Woyna Siemion 346 Woynowie 45,346

Woźniak M. 194 Woźnicki Maciej 208 Wójcik Z. 233,235,271

Wrzesińska K. 382 Wsieslaw, ks. 77 Wścieklica Jan, ż. Maria z Tabeńskich 252 Wujek Jakub 139, 143, 144, 177, 245, 337 WyczańskiA. 184,201 Wydżdżyna Maria 345 Wynvicz 316 Wyrwicz Karol 294 Wysłouch S. 31,59,122 Wyslouchowie 43 Wysocki Abram 336

Wyszomirski T. 283 z Brudzewa Wojciech 39,8(5

Indeks osobowy z Brzezin Grzegorz Paweł 127,191 z Czechia Sędziwój 57 z Ejszyszek Jerzy 80 z Głogowa Jan 50 z Goniądza Piotr 127,132 z Jaszowic Jędrzej, ks. 38 z Kijowa Nikodem 77 z Litwy Tomasz 64 z Lubczy Marcin 64 z Łęczycy Daniel 170,171,191 z Łohojska Jerzy, bp 72 z Mielnika Bartłomiej 64 z Nysy Bernard 50 z Ostroga Cyprian 160 z Padwy Scoto 208 z Połocka Ewremij 77 z Szamotuł Wacław 170 z Tęczyna Wacław 92 z Tworkowa Jan 58 z Warszawy Kasper 58 z Warty Piotr, bp 55 z Wilna Bernard 64 z Wilna Filip 65 z Wilna Gaon Elijahu 198 z Wilna Hawryła 89 z Wilna Jakub 65 z Wilna Jan 65 z Wilna Marcin Grzegorz 65 z Wilna Mikołaj 65 z Wilna Wawrzyniec 64 z Wolborza Mikołaj Piotrowy 58 z Wolożyny Jerzy 64 z Żarnowca Grzegorz 309 Zabiełlo Szymon 276 Zabiellowie 212,297,339,345 Zabłoccy Kazimierz i Bogumiła 371 Zabłocka Bogumiła, ż. Kazimierza 371 Zabłocki Eliasz 197 Zabłocki Jerzy 82,131 Zabrzezińscy 39,43,47,48,186 Zabrzeziński Jan (Iwan), ż. Barbara Kieżgajlówna 42,74 Zabrzeziński Jan, s. Jana, ż. Beata Tęczyńska 186 Zachariasz, zakonnik 180

447

Zacharewicz, kupiec 224 Zacharzewski Andrzej 178 Zacius Szymon 134,191 Zaencker Jan Dawid 328, 329 Zahorski W. 216 Zakrzewski A. J. 155

Zaleski Andrzej 140 Zaleski

S.

16, 155, 245, 267, 288, 289,

304,306,320 Zaluska-Ogińska Jadwiga Teresa, ż. Tadeusza Franciszka Ogińskiego 343 Załuski Józef Andrzej 280,281,329 Załuski Łukasz 290 Zamojski Andrzej 199 Zamojski Jan 199 Zanden Bernard von 310 Zanobi de Gianotis B. (Bernardo) 96, 102,106,215 Zaor Jan 353 ZarewinL.

254

Zasławscy 39,44,269 Zasławska Katarzyna, ż. Jędrzeja Wollowicza 217,252 ZawackiJahij 197 Zawadzki J. 340,341,370 Zawisza K.S. 328 Zawisza Krzysztof 175,302,312,323 Zawisza Malcher 129 Zawiszanka Dorota, ż. Jerzego Grużewskiego 129 Zawiszanka Dorota, ż. Jerzego Samso­ ną Podbereskiego 297 Zawiszowa-Łaniewska Maria 343 Zawiszowie 48,128,185 Zawiszyc Serafin 58 Zawiszyna Barbara z Kieżgajlów zob. Kieżgajlówna Barbara Zawiszyna Zbarascy 44 Zbaraski Stefan 133 Zborowska Zofia, ż. Jerzego Radziwiłła 221 Zdzitowiecki Iwan Huryn 160 ze Żmudzi Marcin 58

Indeks osobowy

448

Zebrzydowski Florian 40 Zebrzydowski Jan 40 Zebrzydowski Mikołaj 162 ZemelaK.

189

Żemła Jerzy 330 ZenikauAdam 302 Zenowicz (Zienowicz) Jan 321 Zenowicz (Zienowicz) Jerzy 133 Zenowicz (Zienowicz) Krzysztof 194 Zenowicz Jerzy Despot 122 Zenowiczowie (Zienowiczowie) 48,112, 126,212,344 Zenowiczowie Krzysztof i Jadwiga 251 Zenowiewicze-Korsakowie 184 ZglińskiM.

369

Ziarska Katarzyna 289 Ziejka F. 156 Zielińska T. 285

Zielińska Z. 185,231,323,342 Zienkowicz Michał Jan, bp 253,280,283 Zienkowiczowie 341 ZiemowaA.1. ZiębnickiJ.

170 219

Zinkevičius Z. 17,82,307 ZłotoustyJan 76,77 ZmudzinasJ.

53

Zofia (Sonka Holszańska), ż. Jagiełły 38,49 Zolotarenko 232 ZoriczS. 380 Zoszczenko Maksym 327 Zubovas V. 308,356 Zubowiczówna Agnieszka, ż. Jana Chri­ stiana Melicha 367

Zygmunt August, 1. ż. Elżbieta Habsburżanka, 2. ż. Barbara Radziwiłłówna, 3. ż. Katarzyna Habsburżanka 13,16, 24,33^37,39-42,46-51,60,70, 73,79, 82, 87, 88, 96, 97, 102, 106, 112, 113, 118, 119, 128, 132, 136, 139, 149, 182, 191, 196, 202, 204, 214, 218, 220, 225, 232, 314, 343 Zygmunt I Stary, ż. Bona Sforza 41,46, 49,50,56,58,60,61,63,72,73,80,81, 86, 87, 95-97, 131, 167, 184, 196, 198, 199,207,214 Zygmunt III Waza, ż. Konstancja Habsburżanka 16, 75, 88, 116, 120, 133,134,137, 138,148, 150-154, 157, 158, 162, 163, 167, 172, 185, 199, 200, 215,217,252, 258,324 Zygmunt Kiejstutowicz 56,58 Zygmunt Luksemburski, cesarz 24,32, 38 Zyzani-Tustanowski Stefan 149, 160, 175 Zyzani-Tustanowski Wawrzyniec (Laurenty) 117,161,172,175,176,295 Żabko-Potoponńcz

A.

238

Żabowie 331,341 Żebrowski Tomasz 285,290,308,356 Żebrowski, jezuita 149 ŻelewskiR.

62

Żochowski Cyprian 259, 260, 262, 263, 300,326 Żochowski

S. 260

Żółkiewski Stanisław 209 ŻubrydM.

155

Żukowski Mikołaj 58 Żurowski 342

Indeks opracowała Agnieszka Kraszewska