Scheiding in Vlaanderen [1 ed.] [PDF]

Zitiervorschau

Scheiding in Vlaanderen Dimitri Mortelmans Inge Pasteels Piet Bracke Koen Matthijs Jan Van Bavel Christine Van Peer (Eds.)

Dit boek kwam tot stand met de steun van het IWT - Agentschap voor Innovatie door Wetenschap en Technologie, contractnummer 030071.

1

Inhoudsopgave

1. SCHEIDING IN VLAANDEREN: ONTSTAAN EN INHOUD VAN DE MULTI-ACTOR STUDIE NAAR RELATIEBREUKEN IN VLAANDEREN .................................................................................................................. 5 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 2.

STEEKPROEF EN DATAVERZAMELING .................................................................................................... 19 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9 2.10

3.

HISTORIEK VAN DE PARTNERRELATIES ........................................................................................................... 57 OP WEG NAAR HET EERSTE HUWELIJK ........................................................................................................... 57 NA HET EERSTE HUWELIJK .......................................................................................................................... 65 HUWEN EN SCHEIDEN IN DE LEVENSLOOP: EEN OVERZICHT ................................................................................ 69 TER AFSLUITING ....................................................................................................................................... 71 BIBLIOGRAFIE .......................................................................................................................................... 72

HOE VERLOOPT EEN ECHTSCHEIDING IN VLAANDEREN? ....................................................................... 73 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 4.8

5.

MULTI-ACTOR/MULTI-METHODDESIGN ........................................................................................................ 20 SELECTIE VAN DE TE CONTACTEREN PERSONEN (BRUTOSTEEKPROEF) ................................................................... 20 GEREALISEERDE DATASET PARTNERS ............................................................................................................. 26 GEREALISEERDE DATASET KINDEREN ............................................................................................................. 33 GEREALISEERDE DATASET OUDERS ............................................................................................................... 41 GEREALISEERDE DATASET NIEUWE PARTNERS ................................................................................................. 43 CONCLUSIES RESPONSANALYSE PER ACTOR .................................................................................................... 45 MULTI-ACTORSCHEMA’S............................................................................................................................ 46 BESLUIT.................................................................................................................................................. 52 BIBLIOGRAFIE .......................................................................................................................................... 54

HUWEN EN SCHEIDEN IN DE LEVENSLOOP ............................................................................................. 55 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6

4.

MAATSCHAPPELIJKE CONTEXT VAN DE STUDIE .................................................................................................. 5 WETENSCHAPPELIJKE CONTEXT VAN DE STUDIE................................................................................................. 8 MULTI-ACTORDESIGN ............................................................................................................................... 10 AFWERKING EN VERSPREIDING VAN HET DATABESTAND .................................................................................... 12 STRUCTUUR VAN HET BOEK ........................................................................................................................ 13 TER AFSLUITING ....................................................................................................................................... 16 BIBLIOGRAFIE .......................................................................................................................................... 17

OVERZICHT VAN ECHTSCHEIDINGSWETGEVING................................................................................................ 73 WETSWIJZIGINGEN EN SCHEIDINGSCOHORTEN ............................................................................................... 77 DUUR VAN HET SCHEIDINGSPROCES ............................................................................................................. 79 DE BESLISSING TOT ECHTSCHEIDING ............................................................................................................. 82 DE AFSPRAKEN EN REGELINGEN VAN DE ECHTSCHEIDING................................................................................... 85 GEBRUIK VAN DIENSTEN TIJDENS HET ECHTSCHEIDINGSVERLOOP ........................................................................ 90 BESLUIT.................................................................................................................................................. 94 BIBLIOGRAFIE .......................................................................................................................................... 97

HOE BELEVEN PARTNERS EN KINDEREN EEN ECHTSCHEIDING? ........................................................... 100 5.1 5.2

SELECTIES IN HET DATABESTAND ................................................................................................................ 100 DE BELEVING VAN HET ECHTSCHEIDINGSVERLOOP DOOR EX-PARTNERS .............................................................. 101

2

5.3 5.4 5.5 5.6 5.7 6.

DE TERUGBLIK OP HET ECHTSCHEIDINGSVERLOOP DOOR EX-PARTNERS .............................................................. 109 DE BELEVING VAN HET ECHTSCHEIDINGSVERLOOP DOOR KINDEREN................................................................... 112 DE TERUGBLIK OP HET ECHTSCHEIDINGSVERLOOP DOOR KINDEREN ................................................................... 115 BESLUIT................................................................................................................................................ 117 BIBLIOGRAFIE ........................................................................................................................................ 119

GEDEELDE KINDEREN EN PLUSOUDERS: DE VERBLIJFSREGELING EN DE GEZINSSITUATIE NA SCHEIDING 121 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6

7.

OUDERLIJK GEZAG EN VERBLIJF NA ECHTSCHEIDING ....................................................................................... 121 NIEUW SAMENGESTELDE GEZINNEN ........................................................................................................... 122 DE VERBLIJFSREGELING VAN KINDEREN NA SCHEIDING: SIV-BEVINDINGEN.......................................................... 122 NIEUW SAMENGESTELDE GEZINNEN: SIV-BEVINDINGEN ................................................................................. 128 BESLUIT................................................................................................................................................ 133 BIBLIOGRAFIE ........................................................................................................................................ 135

GEZINSRELATIES NA OUDERLIJKE SCHEIDING: OUDERS, KINDEREN EN NIEUWE PARTNERS ................ 138 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 7.6

8.

DE OUDER-KINDRELATIE NA SCHEIDING ....................................................................................................... 138 DE RELATIE TUSSEN EX-PARTNERS NA SCHEIDING .......................................................................................... 139 DE STIEFOUDER-STIEFKINDRELATIE ............................................................................................................. 139 GEZINSRELATIES NA SCHEIDING: SIV-BEVINDINGEN ....................................................................................... 140 BESLUIT................................................................................................................................................ 150 BIBLIOGRAFIE ........................................................................................................................................ 152

SOCIO-ECONOMISCHE GEVOLGEN VAN ECHTSCHEIDING..................................................................... 155 8.1 8.2 8.3 8.4 8.5

9.

VERANDERING IN TEWERKSTELLING ............................................................................................................ 156 FINANCIËLE GEVOLGEN VAN ARBEIDSTRANSITIES NA EEN ECHTSCHEIDING........................................................... 167 WERK-GEZIN CONFLICT............................................................................................................................ 175 BESLUIT................................................................................................................................................ 178 BIBLIOGRAFIE ........................................................................................................................................ 180

KINDEREN KRIJGEN VOOR EN NA EEN ECHTSCHEIDING ....................................................................... 182 9.1 9.2 9.3 9.4 9.5 9.6

10. 10.1 10.2 10.3 10.4 10.5 10.6 10.7 11. 11.1 11.2

GEBRUIKTE GEGEVENS EN STEEKPROEF ....................................................................................................... 184 GELIJKENISSEN EN VERSCHILLEN: KINDEREN UIT INTACTE EN ONTBONDEN HUWELIJKEN ......................................... 184 KINDEREN KRIJGEN NA EEN ECHTSCHEIDING ................................................................................................. 188 INTENTIES EN CONFLICTEN OVER KINDEREN KRIJGEN ...................................................................................... 191 BESLUIT................................................................................................................................................ 195 BIBLIOGRAFIE ........................................................................................................................................ 197 DE ONDERWIJSUITKOMSTEN VAN KINDEREN NA ECHTSCHEIDING ................................................. 200 OP ZOEK NAAR EEN VERKLARING ............................................................................................................... 200 ONDERZOEKSLITERATUUR ........................................................................................................................ 202 ONDERZOEKSVRAGEN ............................................................................................................................. 203 DATA ................................................................................................................................................... 204 RESULTATEN ......................................................................................................................................... 204 BESLUIT................................................................................................................................................ 212 BIBLIOGRAFIE ........................................................................................................................................ 215 WELBEVINDEN VAN (EX-)PARTNERS EN KINDEREN ......................................................................... 219 ECHTSCHEIDING EN HET WELBEVINDEN VAN (EX-)PARTNERS............................................................................ 219 ECHTSCHEIDING EN HET WELBEVINDEN VAN KINDEREN................................................................................... 230

3

11.3 11.4 12. 12.1 12.2 12.3 12.4 13. 13.1 13.2 13.3 13.4 13.5 13.6 13.7 13.8 14. 14.1 14.2 14.3 14.4 14.5 14.6 14.7 15. 15.1 15.2 15.3 15.4 15.5

BESLUIT................................................................................................................................................ 241 BIBLIOGRAFIE ........................................................................................................................................ 243 ZORGGEBRUIK ................................................................................................................................. 247 ZORGGEBRUIK VAN (EX-)PARTNERS ............................................................................................................ 248 ZORGGEBRUIK VAN DE KINDEREN............................................................................................................... 255 BESLUIT................................................................................................................................................ 258 BIBLIOGRAFIE ........................................................................................................................................ 260 CONTACT EN RELATIES MET VRIENDEN EN FAMILIE ........................................................................ 261 CONTACT MET VRIENDEN, BUREN, COLLEGA’S, FAMILIE EN SCHOONFAMILIE ....................................................... 263 CONTACT EN RELATIE MET OUDERS ............................................................................................................ 266 CONTACT EN RELATIE MET EX-ECHTGENO(O)T(E) .......................................................................................... 268 CONTACT EN RELATIE MET (EX-)SCHOONOUDERS .......................................................................................... 271 CONTACT EN RELATIE MET VOLWASSEN KINDEREN ........................................................................................ 272 TEVREDENHEID MET HET SOCIAAL LEVEN EN EENZAAMHEID............................................................................. 275 BESLUIT................................................................................................................................................ 278 BIBLIOGRAFIE ........................................................................................................................................ 280 DE UITWISSELING VAN INFORMELE STEUN MET VRIENDEN EN FAMILIE ......................................... 282 SAMENSTELLING VAN DE STEEKPROEF ......................................................................................................... 283 BESCHRIJVING VAN HET SOCIAAL NETWERK: OMVANG EN SAMENSTELLING ......................................................... 284 AMBIVALENTE RELATIES: PLEZIER EN CONFLICT ............................................................................................. 287 EFFECTIEVE UITWISSELING VAN STEUN BINNEN FAMILIES ................................................................................ 289 ATTITUDES TEN AANZIEN VAN INTERGENERATIONELE STEUN ............................................................................ 295 BESLUIT................................................................................................................................................ 297 BIBLIOGRAFIE ........................................................................................................................................ 299 ECHTSCHEIDING EN KINDEROPVANG .............................................................................................. 301 HET GEBRUIK VAN KINDEROPVANG ............................................................................................................ 303 BETAALDE KINDEROPVANG ....................................................................................................................... 304 GRATIS HULP BIJ KINDEROPVANG ............................................................................................................... 307 BESLUIT................................................................................................................................................ 309 BIBLIOGRAFIE ........................................................................................................................................ 310

4

1. SCHEIDING IN VLAANDEREN: ONTSTAAN EN INHOUD VAN DE MULTI-ACTOR STUDIE NAAR RELATIEBREUKEN IN VLAANDEREN DIMITRI MORTELMANS, INGE PASTEELS

België heeft een van de meest liberale huwelijks- en echtscheidingswetgevingen in Europa. Als een van de eerste landen ter wereld werd er het homohuwelijk gelegaliseerd. De juridische procedure om uit de echt te scheiden is een van de kortste in heel Europa (na Nederland en de Scandinavische landen). Het verblijfsco-ouderschap werd in 2006 danig versterkt en de echtscheidingsprocedure is sinds dat jaar voortdurend in verandering teneinde een eind te maken aan lange en moeilijke vechtscheidingen. Toen het consortium in 2006 het projectvoorstel “Scheiding in Vlaanderen” (SIV) schreef, was een van de belangrijkste statements toen dat gegeven de enorme maatschappelijke impact van echtscheiding op het leven van tienduizenden volwassenen en kinderen, en gegeven de soepele manier van omgaan met relaties en relatiebreuken, er een duidelijke nood was aan nieuw wetenschappelijk materiaal aangaande de oorzaken en vooral de gevolgen van stukgelopen relaties. Nu, vijf jaar later, biedt dit boek een eerste antwoord op die bedenking. De databank van “Scheiding in Vlaanderen” omvat een groot aantal thema’s, bevraagd bij een groot aantal respondenten. In dit inleidende hoofdstuk staan we vooreerst stil bij de totstandkoming van het project en de evolutie van echtscheiding in ons land. We situeren echtscheiding in België en in een Europese context en geven een kort overzicht van de studies die SIV voorafgegaan zijn. Vervolgens gaan we in op de unieke troeven die het SIV-bestand heeft en die een antwoord zijn op de vele uitdagingen die het onderzoek naar echtscheiding stelt. Tot slot geven we een overzicht van de inhoud van dit boek. Het boek is immers slechts een eerste mijlpaal in dit project. Het is een overzicht van de eerste resultaten, een brede kijk op de omvang en de diepgang van de studie. In opvolging van dit boek wordt over elk van deze thema’s in nieuwe publicaties verder gewerkt en zullen de hier geschetste resultaten diepgaander onder de loep worden genomen.

1.1

Maatschappelijke context van de studie

Vanuit demografisch oogpunt is België op vele domeinen een gemiddelde leerling (zie ook: Mortelmans, Snoeckx, & Raeymaeckers, 2009). De demografische evoluties die in heel Europa zijn terug te vinden, zijn er later gestart dan in de Scandinavische landen, maar liepen vóór op de ZuidEuropese en Oost-Europese ontwikkelingen. De Belgische werkzaamheidsgraden of armoedecijfers zijn, in Europees perspectief, ook nooit extreem te noemen. Het enige domein waar België wel een koppositie lijkt in te nemen, is dat van de relatie-ontbinding. De echtscheidingsgraad is over de laatste dertig jaar verviervoudigd en stijgt nog steeds (Corijn, 2005; Van Hove & Matthijs, 2002). In internationaal perspectief is het Belgische echtscheidingscijfer bij de hoogste in heel de Europese

5

Unie. Op een halve eeuw tijd klom België van een huwelijkstrouw en echtscheidingsarm land op naar de kop van het peloton (zie Tabel 1). Tabel 1: Huwelijks- en echtscheidingscijfers (per 1000 inwoners) in Europa (1960-2009)

Huwelijkscijfer (per 1000)

Echtscheidingscijfer (per 1000)

1960

1980

2000

2009

1960

1980

2000

2009

EU-15

7.9

6.3

5.1

4.4*

0.5

1.4

1.9

2.0*

België

7.2

6.7

4.4

4.1

0.5

1.5

2.6

3.0

Nederland Frankrijk Duitsland Spanje Griekenland Denemarken Finland Zweden VK

7.7 7.0 9.5 7.7 7.0 7.8 7.4 6.7 7.5

6.4 6.2 6.3 5.9 6.5 5.2 6.1 4.5 7.4

5.5 5.0 5.1 5.4 4.6 7.2 5.1 4.5 5.1

4.4 3.9 4.6 3.8 5.3 6.0 5.6 5.1 4.5*

0.5 0.7 1.0 / 0.3 1.5 0.8 1.2 0.5

1.8 1.5 1.8 / 0.7 2.7 2.0 2.4 2.8

2.2 1.9 2.4 1.0 1.1 2.7 2.7 2.4 2.6

1.9 2.1* 2.3 2.1 1.2* 2.7 2.5 2.4 2.4*

* Cijfers van 2007 Bron: Eurostat New Cronos (2011)

Als we de echtscheidingscijfers van België uitzetten over de tijd, dan zien we een sterke stijging sinds de jaren zeventig. De curve wordt heel onregelmatig vanaf de jaren negentig. Dat heeft te maken met de wijzigingen in de wetgeving die zich in die periode hebben voorgedaan. Verderop in dit boek worden deze wijzigingen uitvoerig behandeld maar op Figuur 1 is duidelijk een piek te zien in 199495 (de eerste grote verkorting van de procedure) en in 2003-4 en 2006-7. Telkens zijn deze sprongen terug te brengen tot een juridische wijziging van de echtscheidingsprocedure.

6

Figuur 1: Evolutie van het aantal echtscheidingen (België, 1900-2009)

Bron: Website Scheiding in Vlaanderen, ADSEI, bewerking SVR.

Binnen België zien we ook regionale verschillen. Nog steeds wordt er meer gehuwd in Vlaanderen dan in Wallonië. Het aantal echtscheidingen in Vlaanderen nadert echter in snel tempo het niveau van dat van het zuidelijk landsgedeelte (Snoeckx, Dronkers, & Mortelmans, 2008). Over de tijd heen is er ook een versnelling merkbaar van de huwelijksontbinding. Van de cohorte die trouwde in het jaar 1980 is ongeveer een derde gescheiden na 28 jaar huwelijk (zie Figuur 2). De cohorte die vijf jaar later trouwde, bereikte dat aandeel al na 23 jaar. De cohorte uit 1990 blijft na 15 jaar net onder het aandeel van een op drie. Figuur 2: Huwelijkscohortspecifieke echtscheidingscijfers (Vlaanderen, 1980-2009)

Bron: Website Scheiding in Vlaanderen, ADSEI, bewerking SVR.

Als het regent bij de ouders dan druppelt het bij de kinderen. In 2004 heeft ongeveer één op vijf kinderen in Vlaanderen tussen 0 en 17 jaar een scheiding (echtscheiding, decohabitatie, feitelijke scheiding of overlijden) meegemaakt (Lodewijckx, 2005). Voor de 15 tot 24 jarigen zien we dat aandeel stijgen van 19 % in 2006 naar 23.4 % in 2009 (Vettenburg, Deklerck, & Siongers, 2009; 7

Vettenburg, Elchardus, & Walgrave, 2006). De helft van hen werd geconfronteerd met een echtscheiding, een derde maakte een samenwoonbreuk van hun ouders mee. Om twee redenen kunnen we verwachten dat dit aandeel nog zal stijgen. In de eerste plaats hebben kinderen van samenwonende koppels een hogere kans om een relatiebreuk van hun ouders mee te maken. Als dat zo blijft, stuwt het stijgende aantal samenwonende koppels het aandeel automatisch omhoog. Anderzijds zien we dat elke nieuwe cohorte het aandeel ontbindingen steeds sneller ziet stijgen waardoor we ook kunnen verwachten dat het aandeel relaties dat ooit stuk zal lopen op de lange termijn groter zal zijn. Na een relatiebreuk gaan wel de ex-partners uiteen maar ze blijven samen ouders van de kinderen uit hun huwelijk. Tijdens de echtscheidingsprocedure moeten beide partners een regeling uitwerken aangaande de verblijfsregeling van hun kinderen. Tot 1995 waren echtscheiding en ouderlijk gezag inhoudelijk aan elkaar gekoppeld doordat het ‘hoederecht’ over de kinderen – dat het exclusieve beslissingsrecht en het hoofdverblijf van de kinderen omvatte – werd toegekend aan de echtgenoot die de echtscheiding had verkregen. Aan de andere ouder kwam enkel een ‘bezoekrecht’ toe. In de praktijk was het de standaard dat de moeder de kinderen kreeg “toegewezen” en hier het volle gezag over uitoefende. In 1995 is dit systeem grondig gewijzigd door de invoering van het zogenaamde ‘gezagsco-ouderschap’. Na de echtscheiding behielden de ouders het gezamenlijke beslissingsrecht over de opvoeding. Dit kan enkel in uitzonderlijke gevallen exclusief aan één ouder worden toegewezen. Het verblijf van de kinderen wordt verdeeld in een hoofdverblijf en een secundair verblijf (of omgangsrecht, het vroegere ‘bezoekrecht’). Het kan ook gelijk worden verdeeld. Wat de verblijfsregeling betreft, wordt door de wet van 1995 geen model naar voor geschoven als richtlijn. Zodoende zijn allerlei verblijfsregelingen mogelijk. Bovendien worden geen criteria aangereikt waarop de rechter zich kan baseren om een verblijfsregeling uit te werken, tenzij het meer algemene ‘belang van het kind’ (Martens, 2007). Met de nieuwe wet uit 2006 is dit gewijzigd (Mortelmans, Swennen, & Alofs, 2008). Enerzijds zou de uitkomst van geschillen omtrent het verblijf meer voorspelbaar moeten worden en het aantal gerechtelijke procedures moeten afnemen. Anderzijds zou het gelijkmatig verdeeld verblijf als uitgangspunt de gelijkheid tussen beide ouders moeten bevorderen. De wet op het verblijfsco-ouderschap is nog heel recent en pas in 2010 is de eerste studie over dit thema verschenen (Poelman, Mortelmans, & Torfs, 2010). Het “Scheiding in Vlaanderen” project wil ook hier meer diepgaande inzichten verschaffen.

1.2

Wetenschappelijke context van de studie

In 2006 bij de start van SIV gaapte een enorme kloof tussen de sterke stijging van het aantal echtscheidingen in België in Europees perspectief en de kennisopbouw in ons land. In de pers was er geregeld aandacht voor het fenomeen en de Algemene directie Statistiek en Economische Informatie (ADSEI) publiceerde op onregelmatige tijdstippen een overzichtsrapport. De wetenschappelijke studie over echtscheiding was echter beperkt en voornamelijk demografische en sociologisch van aard. De meeste demografische studies baseren zich op de bevolkingsgegevens van de ADSEI. Ze geven inzicht in de evolutie van huwelijks- en echtscheidingscijfers. Voornamelijk binnen het Centrum voor 8

Bevolkings- en Gezinsstudie (CBGS), de Studiedienst van de Vlaamse Regering (SVR) en Interface Demography (VUB) werden verschillende demografische studies uitgevoerd over echtscheiding (Becker, 1985; Corijn, 1999, 2004, 2005, 2006; Corijn & Lodewijckx, 2009; Corijn & Matthijs, 2005; Deboosere, Lesthaeghe, Surkyn, Boulanger, & Lambert, 1997; Jacobs, 2000; Kalmijn, Loeve, & Manting, 2007). In de analyses van de volkstelling van 1991 en 2003 kwam echtscheiding aan bod in de context van fertiliteitsstrategieën van vrouwen (Neels, 2006). Kinderen werden dan weer onder de loep genomen in het onderzoek van Lodewijckx (2005). Los van de populatiegegevens, voerde het voormalige Centrum voor Bevolkings- en Gezinsstudies (CBGS) analyses uit op de NEGO V studie (daterend van 1991). Deze survey is echter beperkt tot de 20 tot 40-jarigen (Corijn, 1999) en daarom konden enkel de determinanten van snelle scheidingen bekeken worden. De sociologische studies zijn deels terug te brengen tot het Centrum voor Sociologisch Onderzoek (CESO, KULeuven) en het Centrum voor Longitudinaal en Levensloop Onderzoek (CELLO, UA). De eerste studies over echtscheiding zijn van de hand van Dumon en Jacobs in de vroege jaren zeventig (W. Dumon, 1979) gevolgd door een eerste overzichtsboek over scheiding in België en Nederland in de jaren ‘80 (W. A. Dumon & Kooy, 1983). In de jaren ‘90 zet Matthijs de Leuvense traditie verder en start Jacobs, ondertussen in Antwerpen, een echtscheidingsonderzoek op de Panelstudie van Belgische Huishoudens (Jacobs, 2000). De sociologische studies over scheiding concentreren zich over het algemeen minder op trends in echtscheiding maar focussen op specifieke thema’s zoals hertrouw (Matthijs, 1986), het armoederisico (Cantillon, Deleeck, Meulemans, & Van den Bosch, 1992), echtscheiding op oudere leeftijd (Corijn, 2006; Dooghe, 1996; Mortelmans, 2002), relatie-idealen en relatiebreuken (Jacobs, 2000) en mentale gezondheid (Bracke, 1998). Maar vergeleken met Nederland waar grote onderzoeksprogramma’s zoals “Scheiding in Nederland” of de Netherlands Kinship Panel Study (NKPS) geleid hebben tot diepgaande inzichten over echtscheiding, blijft de wetenschappelijke aandacht voor de problematiek relatief beperkt voor 2006. Vanuit de vaststelling dat het onderzoek naar echtscheiding in Vlaanderen achterliep op de ruime wetenschappelijke aandacht internationaal, wilde het consortium van de Universiteit Antwerpen, de Vrije Universiteit Brussel, de Katholieke Universiteit Leuven, de Universiteit Gent en de Studiedienst van de Vlaamse Regering een project opstellen dat niet alleen de achterstand zou bijbenen maar tegelijk ook vernieuwing op het onderzoeksdomein in gang zou zetten. Het financieringskanaal SBO (Strategisch Basisonderzoek) van het IWT zou hiervoor het excellente kanaal blijken. Bij het uitdenken van het project werden twee belangrijke tekortkomingen in het voorgaande onderzoek geïdentificeerd: -

Het aantal ooit gescheiden personen was steeds te klein. In de surveys die gebruikt werden, was nooit voldoende statistische kracht aanwezig om betrouwbare uitspraken te doen over de gescheidenen (veranderingen over huwelijks- en scheidingscohorten en over de leeftijd heen;

9

scheidingen met en zonder voorhuwelijkse samenwoonst, scheidingen met en zonder kinderen, scheidingen met werkende vrouwen of huisvrouwen). -

De onderwerpen in de algemene populatiesurveys zoals NEGO en PSBH waren nooit specifiek genoeg om echtscheidingsonderzoek op te doen. Er werden veel relevante thema’s bevraagd maar zelden in de diepte.

Een apart survey rond echtscheiding in Vlaanderen was de enige uitweg om aan deze tekortkomingen tegemoet te komen en om nieuwe inzichten te verzamelen. Geïnspireerd door het Nederlandse voorbeeld van de NKPS stelden we ons ook tot doel om het onderzoek te verrijken met een multi-actorperspectief (zie volgende paragraaf). Door de verschillende partijen in een echtscheiding in de studie te betrekken (ouders, kinderen, nieuwe partners en (ex)-partners krijgen we een totaalbeeld op de invloed van een echtscheiding in een gezin. Bovendien laat ons dat ook toe om verschillende visies op dezelfde echtscheiding (zijn en haar echtscheiding) te confronteren met elkaar. Door ook kinderen en (groot)ouders in de studie te betrekken wordt het dan weer mogelijk om de focus te verleggen van de partners naar de andere betrokken partijen.

1.3

Multi-actordesign

Het bijzondere aan de studie “Scheiding in Vlaanderen” is het multi-actordesign. Nooit eerder werden in Vlaanderen multi-actordata op deze schaal verzameld. De multi-actoreenheid die alle actoren verenigt, is in deze studie “het referentiehuwelijk”. Immers, de bedoeling van deze studie was het bevragen van (ex)-koppels die gehuwd zijn tussen 1971 en 2008 en al dan niet gescheiden zijn op het moment van interview. Naast beide (ex)-partners werden ook een ouder van elke (ex)partner, een gezamenlijk eigen kind en in geval van gescheiden partners ook eventuele nieuwe partners bevraagd. Rond elk referentiehuwelijk werden, indien mogelijk, vijf of zeven personen benaderd voor een bevraging. Het bevragen van drie generaties op een rij alsook partners van nieuw-samengestelde gezinnen kan verwarring brengen in de terminologie waarmee we de verschillende actoren aanduiden. We bevragen ouders van partners maar partners zijn zelf ook ouders van de kinderen die we bevragen en die kinderen zijn dan weer kleinkinderen van hun grootouders die de ouders van de partners zijn. Om verwarring te vermijden spreken we in dit boek consistent van ouders, partners en kinderen waarbij partners de partners of ex-partners uit het referentiehuwelijk zijn, ouders zijn de ouders van deze (ex-)partners en kinderen zijn de kinderen van deze (ex-)partners. Voor partners die nu samen met een ex-partner uit het referentiehuwelijk een nieuw samengesteld gezin vormen, gebruiken we de term ‘nieuwe partner’ om het verschil te beklemtonen tussen ex-partners uit het referentiehuwelijk en partners in relaties na het referentiehuwelijk die geen deel uitmaakten van een referentiehuwelijk. Om het multi-actorschema duidelijk te maken, tekenen we dit uit in onderstaande figuren. Figuur 3 geeft het design weer van een intact huwelijk. Beide partners zijn op het moment van het interview nog steeds met elkaar getrouwd en vormen ook één huishouden. Wanneer in dit huishouden een 10

kind aanwezig is dat 10 jaar of ouder is, wordt dit ook mee bevraagd. Wanneer een kind het ouderlijk huis heeft verlaten, wordt het bevraagd door middel van een web- of postenquête. Aan de bovenzijde van het schema vinden we dan de ouders terug van de respondenten. Ook hier wordt één ouder van elke partner in het onderzoek opgenomen. Figuur 3: Multi-actorschema intact huwelijk

OUDER P1

OUDER P2

PARTNER 1

PARTNER 2 HUISHOUDEN

Inwonend kind

Niet-inwonend kind

Uiteraard zijn niet-intacte huwelijken die referentiehuwelijken waarvan de partners gescheiden zijn van elkaar. Het referentiehuwelijk dat alle actoren verenigt, is dus ontbonden in twee aparte huishoudens. Onafhankelijk van de niet-huwelijkse relatiegeschiedenis van de ex-partners na de ontbinding van het referentie-huwelijk, wordt in het Rijksregister het adres (en bijgevolg ook het huishouden) opgezocht anno 2010. We hebben in het onderzoek dus de beschikking over de huidige woonplaats van beide ex-partners uit het referentiehuwelijk. Bij het uittekenen van de niet-intacte huwelijken, wordt het design iets complexer. Zo is het mogelijk dat in de nieuwe huishoudens ook een nieuwe partner aanwezig is of kinderen van deze nieuwe partner. De nieuwe partners werden mee in het onderzoek betrokken. Kinderen die niet geboren werden binnen het referentiehuwelijk, werden niet bevraagd. De inwonende en niet-inwonende kinderen in Figuur 4 zijn bijgevolg kinderen uit het referentiehuwelijk.

11

Figuur 4: Multi-actorschema niet- intact huwelijk

OUDER P1

NIEUWE PARTNER P2 PARTNER 2

HUISHOUDEN 2

PARTNER 1

HUISHOUDEN 1

NIEUWE PARTNER P1

OUDER P2

Inwonend kind

Niet inwonendkind

1.4

Afwerking en verspreiding van het databestand

Een ruime verspreiding van deze unieke dataset en een actief beleid om deze dataset kenbaar te maken bij een zo groot en divers mogelijk publiek is een van de doelstellingen van dit project. Daarom zal deze dataset gratis ter beschikking gesteld worden aan de Vlaamse en internationale onderzoeksgemeenschap zodra de weging uitgevoerd is en alle documentatie beschikbaar is. Vaak investeert sociaal-wetenschappelijk onderzoek veel tijd en geld in het verzamelen van data die dan voor lange tijd of zelfs permanent onder embargo worden gehouden. Het uitgangspunt daarbij is dat wie de data verzamelt het alleenrecht krijgt op de exploitatie van de gegevens. Voor grote dataverzamelingen als de SIV-studie vinden we dat niet aanvaardbaar. De investering van het IWT in de opbouw van deze enorme gegevensbank is zo groot dat één enkel consortium, ook al bestaat dat uit vijf onderzoeksploegen, onmogelijk de volledige rijkdom van de SIV-gegevens kan uitputten. De Vlaamse en federale overheid voert bovendien een expliciete politiek om grote databanken op te bouwen (bv. Share, ESS, GGP, Sonar) en ze zo snel mogelijk ter beschikking te stellen van de brede onderzoeksgemeenschap. We willen ons graag achter die politiek scharen. Een breed gebruik van surveygegevens komt niet alleen de investering van het IWT maar ook de vooruitgang van het wetenschappelijk onderzoek ten goede. We hopen dan ook van harte dat in de toekomst ook nietacademische actoren gebruik zullen maken van deze gegevens om nieuwe en verrassende invalshoeken op huwen en scheiden bloot te leggen.

12

1.5

Structuur van het boek

De evolutie van het aantal echtscheidingen (Figuur 1) verhult op een bedrieglijk eenvoudige manier de complexiteit die gepaard gaat met het ontbinden van een huwelijk. Niet alleen de keuze voor een multi-actorperspectief heeft tot doel die complexiteit in kaart te brengen, ook met de veelheid aan thema’s die in de vragenlijst aan bod komen, ’willen we nauwgezet de aanloop, het proces en de gevolgen van echtscheiding bestuderen. Omdat dit boek een brede kijk wil bieden op het fenomeen echtscheiding, bestrijken de hoofdstukken in het boek een brede waaier aan thema’s. Figuur 2 geeft een overzicht van de verschillende hoofdstukken en hun inhoud. Tabel 2: Structuur van het boek

Verloop van de echtscheiding

Gevolgen van de breuk

Achtergrond van de studie

Ex-partners

Ex-partners en kinderen

H3 Scheiden in de levensloop H4 Verloop van de scheiding

H5 Persoonlijke beleving H6 De verblijfsregeling(en) H7 Gezinsrelaties

H8 Socio-economische gevolgen H9 Vruchtbaarheid

H10 Onderwijsuitkomsten H11 Welbevinden H12 Zorggebruik

Het sociale netwerk

H13 Sociale relaties H14 Intergenerationele steun H15 Kinderopvang

H2 Responscijfers

Hoofdstuk 2 (Pasteels, Mortelmans & Van Bavel) geeft de lezer een kijk “onder de motorkap” van de studie. Gegevens verzamelen bij meer dan 12000 personen is een enorme operatie die zeer uiteenlopende uitdagingen stelt aan de onderzoekers en het veldwerkbureau. De studie Scheiding in Vlaanderen investeerde heel veel energie in kwaliteitscontroles en zorg voor interviewers en geïnterviewden. Dit hoofdstuk beschrijft het resultaat van deze dataverzameling: wie deed er mee aan de studie, wie niet en waarom verkozen mensen om niet te participeren aan de studie? Hoofdstukken 3 en 4 brengen een beeld van de maatschappelijke evolutie van echtscheiding en de manier waarop de Belgische wetgever op deze evolutie inspelen. Hoofdstuk 3 (Pasteels & Mortelmans) plaatst huwelijk en echtscheiding in een levensloopperspectief. Omdat deze studie allemaal eerste huwelijken opnam in de steekproef, wordt het mogelijk om te kijken welke plaats het huwelijk inneemt in de levensloop van al onze respondenten. Het hoofdstuk reconstrueert vooreerst de periode vóór het huwelijk (het aangaan van relaties en eventueel gaan samenwonen). Voor de groep respondenten waarvan het huwelijk werd beëindigd, wordt vervolgens gekeken hoe hun relatiegeschiedenis nà dat eerste huwelijk is verlopen. Ook na het huwelijk wordt gekeken wie er snel(ler) een nieuwe relatie aanknoopt en wie opnieuw gaat samenwonen of huwen. Dat de wetgever een invloed kan hebben op de evolutie van het aantal scheidingen werd al duidelijk uit Figuur 1, maar deze invloed lijkt echter eerder de maatschappelijke evolutie te volgen dan aan te sturen. In hoofdstuk 4 (Bastaits, Van Peer, Alofs, Pasteels & Mortelmans) wordt het juridische proces onder de loep genomen. Dit hoofdstuk bekijkt hoe de echtscheidingswetgeving wijzigde doorheen de tijd, hoe de duur van de juridische procedure wijzigde over de jaren, hoe koppels beslissen om tot een echtscheiding over te gaan en welke procedure zij hierbij volgen. Ook de juridische afspraken 13

die voormalige partners maken, worden belicht: hoe wordt de echtelijke woning verdeeld?, Is alimentatie verschuldigd? Een tweede deel van het boek focust op de transitie van het oorspronkelijke gezin naar het nieuwe gezin: waarom gaat men uit elkaar, hoe beleven partners en kinderen de echtscheiding, welke verblijfsregeling wordt er afgesproken en hoe verlopen de relaties tussen de gezinsleden na de echtscheiding? Een echtscheiding doormaken is veel meer dan een reeks praktische afspraken maken over het huis of de kinderen; een echtscheiding grijpt ook emotioneel in op de betrokken actoren. Hoofdstuk 5 (Bastaits, Van Peer & Mortelmans) gaat na hoe het doormaken van een echtscheiding ook een emotionele stempel drukt op de ex-partners en de kinderen die in het proces verwikkeld zijn. Hier duikt een belangrijk verschil naar gender op: “zijn” en “haar” emotionele beleving lopen immers sterk uiteen. Wat verder opvalt: als we de kinderen vragen naar hun beleving, biedt dit een verrassend nieuwe invalshoek op het gebeuren. De beleving van de echtscheiding verloopt helemaal anders als je het aan de ouders dan wel aan de kinderen zelf vraagt. Die laatsten zien hun leefsituatie dan ook drastisch wijzigen nadat hun ouders de weg van de echtscheiding ingeslagen zijn. In hoofdstuk 6 (Sodermans, Vanassche & Matthijs) wordt de verblijfsregeling van kinderen bekeken, maar ook de enorme diversiteit aan gezinsvormen waarin kinderen terecht komen na de scheiding van hun ouders, wordt ontrafeld. Alleen al de veelheid aan termen om gezinssituaties te benoemen (eenoudergezin, nieuwsamengesteld gezin, hoofdverblijf bij één ouder, co-ouderschap) tonen aan dat er de voorbije decennia heel wat veranderd is Wanneer je bijvoorbeeld kijkt naar het aantal wijzigingen in deze huishoudens of het aantal verhuisbewegingen dat kinderen maandelijks maken, dan wordt duidelijk dat de leefsituatie van kinderen na een echtscheiding een zeer complex geheel is geworden. De feitelijke leefsituatie van de kinderen is slechts één kant van de medaille. De relationele kant van de personen binnen de nieuwe leefsituatie komt aan bod in hoofdstuk 7 (Sodermans, Vanassche & Matthijs). Niet alleen de relatie tussen de ex-partners en hun kinderen wordt bekeken maar ook de contacten en de relatie die de voormalige partners met elkaar onderhouden. Ook wordt beschreven hoe de aanwezigheid van eventuele stiefouders deze relaties kunnen beïnvloeden. Evenzeer speelt de verblijfsregeling -en dan voornamelijk het gedeeld verblijf- van de kinderen een belangrijke rol in hoe het contact na de echtscheiding verloopt. Maar meer nog dan de leefsituatie is het conflictgehalte tussen beide ex-partners belangrijk voor de kinderen. En net daar zien we opnieuw opvallende verschillen in inschatting: kinderen kijken anders naar sociale relaties dan hun ouders. Het volgende deel zoomt in op enkele specifieke gevolgen van de echtscheiding. Ook hier maken we een onderscheid naar de focus van de actoren. Zo zijn sommige gevolgen duidelijk terug te brengen tot veranderingen die zich voordoen in het leven van gescheiden personen, andere gevolgen hebben betrekking op het oorspronkelijke gezin en de kinderen, maar ook op het ruimere sociale netwerk van grootouders, familieleden en vrienden. Tweeverdienersgezinnen zijn de (welvaarts)norm geworden in onze samenleving. Wie hiervan afwijkt loopt een grotere kans om in armoede terecht te komen. Een echtscheiding betekent in veel gevallen een (al dan niet tijdelijke) ontbinding van een tweeverdienershuishouden. Dat impliceert 14

voor de gescheiden partners een terugval in inkomen. Als één van beide partners niet, of weinig actief was op de arbeidsmarkt kan die terugval bijzonder groot zijn. De financiële gevolgen en de antwoorden die personen hierop geven in termen van arbeidsmarkparticipatie, staan centraal in hoofdstuk 8 (Willekens, Vanderheyden & Mortelmans). De resultaten tonen aan dat de genderkloof in financieel-economische gevolgen amper verkleind is in Vlaanderen. Hoofdstuk 9 (Wijckmans, Jappens, Pasteels & Van Bavel) breidt de beschrijving van het nahuwelijkse traject zoals besproken in hoofdstuk 3 uit door te kijken hoe de vruchtbaarheid van de ex-partners evolueert na de huwelijksbreuk. De gemiddelde gezinsgrootte bij de intacte huwelijken verschilt nauwelijks van die van de ontbonden huwelijken. De kans op een nieuwe geboorte hangt echter nauw samen met de kans die men heeft op een nieuwe partner. Ex-partners die kinderloos bleven in hun eerste huwelijk hebben ook een hogere kans om na de scheiding toch ouder te worden. Hetzelfde geldt voor mannen die sneller een nieuwe (jongere) partner vinden. Hoofdstuk 10 tot en met 12 richten de blik opnieuw op het oorspronkelijke gezin en kijken naar de gevolgen voor ex-partners en hun (eventuele) kinderen. Een zeer uitgebreid onderzoeksdomein naar de gevolgen van echtscheiding bekijkt de schoolresultaten van de kinderen. Het opleidingsniveau bepaalt in belangrijke mate de latere levensloopkansen van kinderen. Het voorkomen van schoolachterstand en uitval uit het onderwijs is dan ook belangrijk in het terugdringen van sociale ongelijkheid. In hoofdstuk 10 (Le Roy, Vanassche, Sodermans & Matthijs) wordt de schoolloopbaan van de kinderen in het SIV-onderzoek gereconstrueerd. Hieruit blijkt dat kinderen van gescheiden ouders vaker blijven zitten en vaker in het gekende watervalsysteem terechtkomen dan wanneer ouders nog gehuwd blijven. Ook is het uiteindelijk behaalde opleidingsniveau lager bij niet-intacte gezinnen. Binnen deze laatste groep zijn het voornamelijk kinderen uit eenoudergezinnen die minst goed presteren op school. Ook hier is een duidelijk verschil in de gevolgen voor jongens in vergelijking met meisjes. Een bredere kijk op verschillen tussen personen in intacte versus ontbonden gezinnen vinden we in hoofdstuk 11 (Symoens, Colman, Pasteels & Bracke), waar welbevinden en gezondheid aan bod komen. Ook in dit hoofdstuk sluiten de resultaten van het onderzoek Scheiding in Vlaanderen aan bij internationale bevindingen. In vergelijking met nog steeds gehuwde mensen, is het welbevinden en de gezondheid van gescheidenen duidelijk lager. Dit geldt voornamelijk voor zij die geen nieuwe relatie aanknoopten. Zij zijn minder tevreden met het leven, hebben meer last van depressieve symptomen en scoren slechter in de algemene inschatting van de eigen gezondheid. Dat uit zich ook in een hoger gebruik van alcohol (voornamelijk door mannen) en medicatie (voornamelijk door vrouwen). Een vergelijkbare vaststelling wordt gedaan bij de kinderen waar ook meer probleemgedrag gerapporteerd wordt door kinderen die hun ouders uit elkaar hebben zien gaan. Hoofdstuk 12 (Colman, Symoens & Bracke) bouwt verder op deze resultaten door te kijken of de minder goede gezondheidstoestand (mentaal en fysisch) ook leidt tot meer formeel zorggebruik. Zowel ex-partners als hun kinderen blijken duidelijk meer gebruik te maken van professionele dienstverlening dan gehuwden. Een belangrijke factor in dit verhaal is echter de aanwezigheid van een nieuwe partner. Wanneer iemand een nieuwe partner ontmoet en hiermee gaat samenwonen, daalt het gebruik van de professionele hulpverlening tot op het niveau van de nog steeds gehuwden. Het is dus niet zozeer de levensloopgebeurtenis op zich die zorggebruik initieert, dan wel de aanwezigheid van een significante andere in het huishouden. 15

De laatste hoofdstukken in het boek trekken het verhaal van echtscheiding open naar het ruimere sociale netwerk van vrienden en familieleden. In hoofdstuk 13 (Jappens, Wijckmans & Van Bavel) staan de sociale relatie die gezinnen aangaan centraal. De analyses gaan na in welke mate de scheiding niet alleen een persoonlijke crisis is maar ook een netwerkcrisis, of juist de start van een nieuw en ruimer netwerk. Binnen de groep gescheiden volwassenen zien we een dualiteit: enerzijds is er een groep die weinig tot geen contact heeft met vrienden. Hier hangt de echtscheiding samen met een zekere mate van sociale isolatie. Anderzijds vinden we ook een groep die een ruimer netwerk heeft aan vrienden en kennissen dan de gehuwden. De families die ooit verbonden werden door het huwelijk, scheiden echter steeds nagenoeg volledig van elkaar. Er is weinig tot geen contact met de voormalige schoonfamilie en ook het contact met de ex-partner is vaak beperkt tot overleg over de opvoeding van de kinderen. Als we ‘contact hebben’ uitbreiden naar het verlenen van steun aan elkaar, komen we terecht op het domein van de intergenerationele solidariteit. Hoofdstuk 14 (Wijckmans, Jappens & Van Bavel) gaat na in welke mate gescheiden mannen en vrouwen kunnen terugvallen op hun sociale netwerk wanneer ze hier nood toe voelen. De omvang van het netwerk van intacte en niet-intacte gezinnen verschilt wel, maar de steun die de netwerken bieden is in grote mate gelijklopend. Gevraagd naar de tevredenheid met de steun die mensen ontvangen, zien we opnieuw een relatief grote gelijkgezindheid. De meeste respondenten zijn tevreden met de steun die ze vanuit hun netwerk ontvangen. Het laatste hoofdstuk gaat dieper in op één bepaalde vorm van sociale steun, de kinderopvang. Hoofdstuk 15 (Jappens, Wijckmans & Van Bavel) bekijkt in welke mate het beroep doen op kinderopvang verschilt bij de respondenten in de studie. Vooral de groep alleenstaande ouders valt op in de analyses. Zij doen beduidend minder beroep op kinderopvang in vergelijking met de gehuwden of de gescheidenen die een nieuwe partner hebben. Dit verband blijft bestaan wanneer gecontroleerd wordt voor het al dan niet hebben van een betaalde job. Het maakt duidelijk dat de groep die wel eens het meeste nood aan kinderopvang kan hebben, er de minste toegang toe heeft (of wil).

1.6

Ter afsluiting

Tot slot van deze inleiding willen we benadrukken dat alle resultaten uit dit boek gebaseerd zijn op ongewogen data. We verzekeren de lezer echter dat de analyses zodanig opgezet zijn dat het ontbreken van de weegcoëfficiënten nooit tot foute conclusies kon leiden. We hopen dat het brede palet aan analyses al een eerste duidelijk beeld geeft van de ingrijpende gebeurtenis die een echtscheiding is in het leven van een gezin.

16

1.7

Bibliografie

Becker, G. S. (1985). Human Capital, Effort, and the Sexual Division of Labor. Journal of Labor Economics 3, Part 2, S33-S58. Bracke, P. (1998). Depressiviteit en de economische gevolgen van echtscheiding voor vrouwen en mannen. Mens & Maatschappij, 73(3), 239-258. Cantillon, B., Deleeck, H., Meulemans, B., & Van den Bosch, K. (1992). Dynamiek van de bestaanszekerheid: resultaten van het Belgische socio-economische panel. Antwerpen: CSBBerichten. Corijn, M. (1999). Echtscheiding in Vlaanderen. Bevolking en Gezin, 28(1), 59-89. Corijn, M. (2004). Ongehuwd en gehuwd samenwonen in België. Feiten en opvattingen vanuit een sociaal-demografisch perspectief. CBGS Werkdocumenten, 2004(8), 77. Corijn, M. (2005). Huwen, uit de echt scheiden en hertrouwen in België en in het Vlaamse gewest. CBGS Werkdocumenten, 2005(5), 98. Corijn, M. (2006). Ze leefden lang (en gelukkig) samen en …. scheidden dan. Bijdragen onderzoek, 14 februari Corijn, M., & Lodewijckx, E. (2009). Echtscheiding en leefvorm na echtscheiding in het Vlaamse Gewest: verschillen naar herkomst. SVR-rapport, 2009(4), 96. Corijn, M., & Matthijs, K. (2005). Gehuwd en ongehuwd samenwonen in België. Een sociaaldemografisch perspectief. In C. Forder & A. Verbeke (Eds.), Gehuwd of niet: maakt het iets uit ? (pp. 47-79). Antwerpen: Intersentia. Deboosere, P., Lesthaeghe, R., Surkyn, J., Boulanger, P.-M., & Lambert, A. (1997). Algemene Volks- en Woningtelling op 1 maart 1991. Huishoudens en Gezinnen. Monografie nr. 4. : Nationaal Instituut voor de Statistiek. Dooghe, G. (1996). Implicaties van echtscheiding op latere leeftijd. Tijdschrift voor Sociale Wetenschappen, 41(4), 406-428. Dumon, W. (1979). Echtscheiding in België. KULeuven: Sociologisch Onderzoeksinstituut. Dumon, W. A., & Kooy, G. A. (1983). Echtscheiding in België en Nederland. Deventer: Van Loghum Slaterus. Eurostat New Cronos. (2011). Source Eurostat delivered by ESDS International, (MIMAS) University of Manchester., from http://www.europa.eu.int/comm/eurostat/ Jacobs, T. (2000). Gezinsontbinding in Vlaanderen. Boek I Persoonlijke relaties in beweging (Vol. 117). Antwerpen: Universiteit Antwerpen. Kalmijn, M., Loeve, A., & Manting, D. (2007). Income Dynamics in Couples and the Dissolution of Marriage and Cohabitation. Demography 44, 159-179. Lodewijckx, E. (2005). Kinderen en scheiding bij hun ouders in het Vlaamse gewest. Een analyse op basis van Rijksregistergegevens. CBGS-Werkdocument, 2005(7), 111. Martens, I. (2007). Het verblijfsco-ouderschap als prioritair te onderzoeken verblijfsregeling. In P. Senaeve, F. Swennen & G. Verschelden (Eds.), Verblijfsco-ouderschap. Uitvoering en sanctionering van verblijfs- en omgangsregelingen. Adoptie door personen van hetzelfde geslacht (pp. 267). Antwerpen-Oxford: Intersentia. Matthijs, K. (1986). Hertrouw in België. Een sociaal-demografisch profiel van recente ontwikkelingen. Leuven: Sociologisch Onderzoeksinstituut. Mortelmans, D. (2002). De gevolgen van echtscheiding op latere leeftijd. In Hoger Instituut voor Gezinswetenschappen (Ed.), Ouderen en relaties (pp. 37-54). Brussel: Hoger Instituut voor Gezinswetenschappen,. Mortelmans, D., Snoeckx, L., & Raeymaeckers, P. (2009). Belgium: Economic hardship despite elaborate childcare and leave time programmes. In H.-J. Andress & D. Hummelsheim (Eds.), When marriage ends. Economic and social consequences of partnership dissolution (pp. 7897). Cheltenham: Edward Elgar.

17

Mortelmans, D., Swennen, F., & Alofs, E. (2008). Echtscheiding en de gevolgen, een vervlochten evolutie van recht en samenleving. In D. Cuypers, D. Mortelmans & N. Torfs (Eds.), Echtscheiding: werkelijk win for life ? De sociologische en juridische gevolgen van het echtscheidingsrecht voor risicogroepen (pp. 1-38). Brugge: Die Keure. Neels, K. (2006). Reproductive strategies in Belgian fertility: 1930-1990: The Hague: Netherlands Interdisciplinary Demographic Institute. Poelman, M., Mortelmans, D., & Torfs, N. (2010). Verblijfsco-ouderschap en de loopbaan van de ouders vanuit een genderperspectief. Antwerpen: Steunpunt Gelijke kansenbeleid. Snoeckx, L., Dronkers, J., & Mortelmans, D. (2008). Cross-regional divorce risks in Belgium. Paper presented at the Fifth Meeting of the European Network for the Sociological and Demographic Study of Divorce, London, UK. Van Hove, T., & Matthijs, K. (2002, November 14 & 15, 2002). Recent developments in the sociodemographic evolution of divorce and remarriage in Belgium. Paper presented at the Divorce in cross-national perspective: a European research network, Florence. Vettenburg, N., Deklerck, J., & Siongers, J. (2009). Jongeren binnenstebuiten. Thema's uit het jongerenleven onderzocht. Leuven: Acco. Vettenburg, N., Elchardus, M., & Walgrave, L. (2006). Jongeren van nu en straks. Overzicht en synthese van recent jeugdonderzoek in Vlaanderen. Leuven: Lannoo.

18

2. STEEKPROEF EN DATAVERZAMELING INGE PASTEELS, DIMITRI MORTELMANS, JAN VAN BAVEL

De studie Scheiding in Vlaanderen heeft niet alleen een heel unieke focus, het is ook een van de grootste dataverzamelingen uit de geschiedenis van het Vlaams sociaal-wetenschappelijk onderzoek. Bijna 27000 (ex-)partners, kinderen, ouders en nieuwe partners werden uitgenodigd deel te nemen aan dit onderzoek. Het unieke multi-actordesign dat in het voorgaande hoofdstuk voorgesteld werd, maakt dat studies over echtscheiding met deze gegevens vanuit heel verschillende invalshoeken mogelijk worden. Tegelijk maakt die structuur ook dat het verzamelen van deze data een zeer complexe operatie is. Een dataverzameling van deze omvang en deze complexiteit stelt dan ook bijkomende eisen wat permanente en doorgedreven zorg voor datakwaliteit betreft. Dit hoofdstuk geeft een overzicht van de resultaten van deze dataverzameling. We tonen wie in de studie bevraagd werd én wie weigerde om mee te doen of niet bereikbaar was en we beschrijven in hoeverre we effectief multi-actordata bij meerdere personen rond een referentiehuwelijk realiseerden. Met dit hoofdstuk willen we ook inzicht bieden in de representativiteit van de gegevens en duidelijk maken over wie we conclusies kunnen trekken op alle thema’s die verderop in dit boek aan bod komen. Een hoofdstuk over responscijfers en veldwerkprocedures loopt het risico snel heel technisch te worden. Omdat techniciteit van respons en non respons niet het doel is van dit hoofdstuk, stellen we de resultaten van de dataverzameling voor door middel van tabellen en figuren. Wie geïnteresseerd is in de complexere achtergronden van dit verhaal verwijzen we graag naar de website van dit project (www.scheidinginvlaanderen.be) waar we de methodologische keuzes en uitkomsten meer in detail behandelen (zie: Mortelmans, Pasteels, e.a. (in voorbereiding). Pasteels, e.a. (2010), Pasteels, Van Bavel (in voorbereiding), Pasteels, (in voorbereiding), Van Bavel (2007) ). We vangen dit hoofdstuk aan door in paragraaf 2.1 het opzet van deze dataverzameling als een multi-actor/multi-methodstudie voor te stellen. Hiervoor lijsten we op welke types van personen we in het onderzoek onderscheiden en geven we de methode van bevraging weer. We maken een onderscheid tussen "actoren" of "partners" enerzijds en "alters" anderzijds. Met actoren of partners bedoelen we de respondenten waarvan we het huwelijk en de eventuele huwelijksontbinding onderzoeken. Met alters bedoelen we andere personen die met deze actoren verbonden zijn, hetzij als kind, hetzij als ouder of als nieuwe partner. Daarna beschrijven we in paragraaf 2.2 voor elke actor of alter het theoretische steekproefontwerp. Voor zowel de actoren als de alters wordt het design van de bruto-steekproeven voorgesteld. Met brutosteekproef bedoelen we de groep van geselecteerde personen die we plannen te contacteren om deel te nemen aan de enquête. In een vierde tot negende paragraaf zoomen we in op de 19

feitelijke realisatie van deze plannen, d.w.z. op de nettosteekproeven van gehuwde of gescheiden partners, van kinderen, van ouders én van nieuwe partners. De nettosteekproef is dat deel van de brutosteekproef dat werkelijk heeft deelgenomen aan de enquête. In paragraaf 2.8 nemen we alle datasets tegelijk onder de loep en rapporteren we welke multi-actorschema’s we konden realiseren.

2.1

Multi-actor/multi-methoddesign

Deze studie kent naast een multi-actordesign (zie vorig hoofdstuk) ook een multi-methoddesign. Het type van bevraging varieert immers per type van actor (zie Tabel 3). De partners uit het referentiehuwelijk en de geselecteerde inwonende kinderen werden bevraagd via een computergestuurd persoonlijk interview (CAPI). De niet-inwonende kinderen en de ouders van elke partner hadden de keuze via postenquête of websurvey te antwoorden. Voor de nieuwe partners werd een vragenlijst achtergelaten na het interview van de partners en bij het uitblijven van deze ingevulde vragenlijst werd een nieuwe postenquête verstuurd alsook een websurvey aangeboden. De schriftelijke vragenlijsten werden verstuurd via het Dillman-schema (Dillman, 2000). De inloggegevens voor de websurveys werden aangeboden via een brief per post of via een weblink in een persoonlijke e-mail indien e-mailadressen beschikbaar waren.

Tabel 3: Multi-actor/multi-methoddesign

Type actor

Type bevraging

• •

CAPI CAPI

• • •

(Ex-)partner uit het referentiehuwelijk Gezamenlijk eigen kind, inwonend bij één of beide (ex-)partners Gezamenlijk eigen kind, niet-inwonend bij één of beide (ex-)partners Ouders van (ex-)partners Nieuwe partner van ex-partner

2.2

Postenquête of websurvey Postenquête of websurvey Drop-offvragenlijst, postenquête of websurvey

Selectie van de te contacteren personen (brutosteekproef)

2.2.1 Selectie partners Het steekproefkader voor de selectie van de referentiehuwelijken die de multi-actoreenheid van deze studie uitmaken, was het Rijksregister van België. Het steekproefplan werd opgesteld in het document “Nota ter voorbereiding van de trekking van de basissteekproef voor het SiV-project uit het Rijksregister van België” (Van Bavel, 2007) dat werd toegevoegd aan het privacydossier opgesteld in het kader van het SiV-onderzoek en waarvoor de goedkeuring gegeven werd op 12 november 2008 door de Commissie voor de Bescherming van de Persoonlijke Levenssfeer (Beraadslaging RR nr.49/2008 van 12 november 2008). Deze goedkeuring maakte het mogelijk een representatieve steekproef van referentiehuwelijken uit het Rijksregister te selecteren. De doelpopulatie van het onderzoek naar echtscheiding in het Vlaams Gewest bestond uit personen die betrokken waren bij een wettelijk huwelijk dat voldeed aan elk van volgende criteria: 20

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9)

het huwelijk werd voltrokken tussen 1/1/1971 en 31/12/2008; het ging om een huwelijk tussen partners van verschillend geslacht; het referentiehuwelijk was voor zowel man als vrouw het eerste huwelijk; zowel de man als de vrouw waren bij het afsluiten van het referentiehuwelijk minstens 18 jaar en maximaal 40 jaar oud; man en vrouw bezitten al van bij hun geboorte de Belgische nationaliteit; man en vrouw waren op het moment van het afsluiten van het huwelijk gedomicilieerd in het Vlaams Gewest; elk van beide partners in het referentiehuwelijk heeft ten hoogste één keer de ontbinding van een wettelijk huwelijk meegemaakt; beide partijen uit het referentiehuwelijk zijn op de steekproefdatum nog in leven; beide partijen uit het referentiehuwelijk zijn op de steekproefdatum gedomicilieerd in het Vlaams Gewest.

Aangezien het Rijksregister een repertorium van personen en niet van huwelijken is, werden deze criteria vertaald naar de partners uit dergelijke referentiehuwelijken. Twee stratificatiekenmerken werden gebruikt om het ontwerp van de brutosteekproef vorm te geven. Enerzijds werd een proportionele verdeling op huwelijksjaar beoogd, anderzijds werd het al dan niet ontbonden zijn van het referentiehuwelijk in rekening gebracht bij de steekproeftrekking. Dit laatste criterium werd echter disproportioneel toegepast op de selectie van de partners. Gegeven de aard van de gewenste informatie die deze survey moest opleveren, was een oververtegenwoordiging van gescheiden koppels in de gerealiseerde steekproef wenselijk. De stratificatiecriteria werden als volgt gecombineerd: binnen elke subgroep (de intacte versus de ontbonden referentiehuwelijken) was de stratificatie naar jaar van eerste huwelijk proportioneel. Dit wil zeggen dat het aandeel referentiehuwelijken uit een specifiek jaar in de geplande steekproef per subgroep even groot was als in de populatie. Voor elke subgroep van geselecteerde referentiehuwelijken diende de proportionele verdeling naar jaar dus gehandhaafd te zijn. De doelstelling van de survey bij partners was het bekomen van 2000 gerealiseerde dubbelinterviews van gescheiden koppels en 1000 gerealiseerde dubbelinterviews van gehuwde koppels. De term “dubbelinterview” werd geïntroduceerd om de gekoppelde informatie van twee partners uit hetzelfde referentiehuwelijk te benoemen. Wanneer slechts één partner uit een referentiehuwelijk deelnam, noemen we dat een “enkelinterview”. Gegeven deze targets werd een schatting van de brutosteekproef gemaakt op basis van gekende responscijfers van Vlaamse individuele en huishoudensurveys. Zo werd een trekking van 2500 intacte en 6000 niet-intacte referentiehuwelijken gevraagd bij het Rijksregister. De finale brutosteekproef telde 2502 respectievelijk 6004 referentiehuwelijken. De verdeling van deze brutosteekproef naar huwelijksjaar voor de intacte respectievelijk niet-intacte huwelijken wordt weergegeven in Figuur 5.

21

Figuur 5: Verdeling brutosteekproef naar huwelijksperiode voor intacte en niet-intacte referentiehuwelijken

Voor elke partner werd het adres op moment van steekproeftrekking (augustus 2009) meegedeeld in de brutosteekproef. Deze adressenlijst van 17012 personen werd aan het onderzoeksbureau overgemaakt. Aangezien gehuwden logischerwijze meestal op hetzelfde adres wonen, was de brutosteekproef een lijst van 14510 adressen die door interviewers persoonlijk moesten bezocht worden. Contactnames bij gehuwde partners gebeurden gelijktijdig door dezelfde interviewer, de contactnames van gescheiden ex-partners gebeurden apart en mogelijk door verschillende interviewers, afhankelijk van de woonplaats van de geselecteerde gescheiden personen. De volgorde van de contactnames bij partners van gescheiden koppels werd door de onderzoeksequipe ad random bepaald. Deze volgorde moest strikt nageleefd worden aangezien informatie uit het eerste interview bij ex-partners deels beschikbaar moest zijn bij het tweede interview.

2.2.2 Selectie kinderen Het multi-actordesign had de bedoeling een kind te bevragen maar ook vragen te stellen over dat specifieke kind aan partners en eventuele ouders en nieuwe partners. Aangezien gegevens over de huishoudensamenstelling of nakomelingen van de geselecteerde (ex-) partners niet opgevraagd werden bij het Rijksregister, was vooraf nooit geweten of er een kind aanwezig was in het referentiehuwelijk. De informatie over de aanwezigheid van kinderen in het referentiehuwelijk werd bekomen tijdens het interview van de eerste partner. Op basis van deze informatie gebeurde de selectie van een “referentiekind” tijdens dat eerste interview. De selectie van het referentiekind was belangrijk: partners kregen over dit kind specifieke vragen en indien mogelijk, werd dat kind later ook gecontacteerd voor individuele bevraging. De doelstellingen voor de bevraging van kinderen waren de volgende: geselecteerde inwonende kinderen werden uitgenodigd deel te nemen aan een face-to-face interview vanaf de leeftijd van 10 jaar. De procedures voor het bekomen van toestemming tot deelname van minderjarige kinderen aan een interview werden zorgvuldig uitgestippeld en geïntegreerd in het computergestuurde 22

interview van de partners. Meerderjarige inwonende kinderen konden benaderd worden voor een interview zonder expliciete toestemming van de partners. Aan geselecteerde meerderjarige nietinwonende kinderen werd een vragenlijst via post of internet aangeboden. Om een referentiekind te selecteren werden voor alle kinderen die opgesomd werden door de geïnterviewde (ex-)partner, informatie op een aantal criteria verwerkt tot een typologie van kinderen. Immers, ook hier waren specifieke criteria en bijkomend vooraf bepaalde voorrangsregels van toepassing om een kind te selecteren als referentiekind. Deze criteria waren drieërlei: afstamming, woonsituatie t.a.v. beide (ex-)partners en leeftijd. Vooreerst kwamen enkel kinderen waarvan beide (ex-) partners samen de biologische of adoptieouders waren in aanmerking als referentiekind. Daarna werd nagegaan of kinderen inwonend en/of niet-inwonend waren t.o.v. elk van beide (ex-)partners en tenslotte werd de leeftijd van de kinderen in rekening gebracht bij het maken van een typologie. Deze informatie werd gevraagd aan de eerste geïnterviewde partner wat mogelijke maar onvermijdelijke subjectiviteit inhield. Tabel 4 geeft de typologie van referentiekinderen weer.

Tabel 4: Typologie van gezamenlijke eigen of geadopteerde kinderen

Type

Voorkomend bij

1

Gehuwde en gescheiden koppels Enkel bij gescheiden koppels Enkel bij gescheiden koppels Gehuwde en gescheiden koppels Gehuwde en gescheiden koppels Enkel bij gescheiden koppels Enkel bij gescheiden koppels Gehuwde en gescheiden koppels

2 3 4 5 6 7 8

Inwonend bij partner 1?

Inwonend bij partner 2?

Leeftijd

Bevragingsmethode

Ja

Ja

≥ 10

FTF

Ja

Neen

≥ 10

FTF

Neen

Ja

≥ 10

FTF

Neen

Neen

≥ 18

Postenquête

Ja

Ja

< 10

Geen bevraging

Ja

Neen

< 10

Geen bevraging

Neen

Ja

< 10

Geen bevraging

Neen

Neen

< 18

Geen bevraging

Het is het belangrijk bij het gebruik van deze dataset voor kindgerelateerde thema’s niet alleen aandacht te besteden aan de criteria waarmee we de typologie van kinderen opstelden maar ook en misschien zelfs vooral de bijhorende voorrangsregels die we handhaafden bij de selectie van het referentiekind voor ogen te houden. Dit is belangrijk om de representativiteit van de geïnterviewde kinderen correct in te schatten. De voorrangsregels m.b.t. de selectie van het definitieve 23

referentiekind werden zo opgesteld dat we zoveel mogelijk kinderen konden bevragen. We hielden dus rekening met hun woonsituatie en hun leeftijd. De voorrangsregels kunnen als volgt samengevat worden: Regel 1: Kinderen die zelf bevraagd kunnen worden (type 1 tot 4) , zijnde kinderen van 10 jaar of ouder voor face-to-face interview of van 18 jaar of ouder voor schriftelijke vragenlijst of websurvey, krijgen voorrang op kinderen die te jong zijn om zelf bevraagd te worden (type 5 tot 8). Regel 2: Bij de te bevragen kinderen wordt voorrang gegeven aan een inwonend kind (type 1 tot 3) boven een niet-inwonend kind (type 4). Regel 3: Bij de inwonende te bevragen kinderen wordt voorrang gegeven aan een kind dat inwonend is bij de eerste geïnterviewde partner waar de selectie van het referentiekind gebeurt. Regel 4: Indien geen enkel kind voldoet aan de criteria voor bevraging, gelden voor de selectie van een niet te bevragen kind (type 5 tot 8) eveneens de regels m.b.t. de woonsituatie. (Selectie van een referentiekind is ook nodig als geen enkel kind zelf ondervraagd kan worden omdat aan de ouders hoe dan ook vragen worden gesteld over dat referentiekind). Een inwonend kind bij de geïnterviewde partner heeft voorrang op een inwonend kind bij de andere partner en pas in laatste instantie komen kinderen in aanmerking die bij geen van beide ouders wonen. Regel 5: Als er meerdere kinderen zijn van het type dat het voorrangstype is voor een specifiek referentiehuwelijk, wordt er door de computer op toevallige wijze een van deze kinderen geselecteerd als referentiekind. Deze voorrangsregels hebben tot gevolg dat inwonende kinderen vanaf 10 jaar de meeste kans hebben om geselecteerd te worden als referentiekind, daarna de niet-inwonende kinderen vanaf 18 jaar, als derde groep komen de inwonende kinderen jonger dan 10 jaar in het vizier bij de selectie van het referentiekind en niet-inwonende kinderen onder 18 jaar komen pas in aanmerking als referentiekind als een kind uit de overige groepen niet aanwezig was. De selectie van het referentiekind gebeurde automatisch tijdens het eerste interview. De informatie over deze selectie werd vervolgens overgebracht naar de datalijn van de partner die als tweede geïnterviewd werd, zodat (ex-)partners altijd allebei vragen kregen over hetzelfde referentiekind. Omdat de tijd tussen het eerste en tweede interview bij vooral ex-partners kon oplopen tot enkele maanden en in dat tijdsinterval de woonsituatie van het referentiekind t.o.v. zijn/haar ouders kon wijzigen, werd deze woonsituatie bij aanvang van het tweede interview gecontroleerd. Als er wijzigingen terzake waren, werden de vragen die gesteld werden aan de tweede partner aangepast aan deze nieuwe woonsituatie maar de selectie bleef altijd onveranderd, d.w.z. dat het referentiekind wel behouden bleef. Deze selectie tijdens het eerste interview binnen een referentiehuwelijk werd ook nooit gewijzigd tijdens het eerste interview. Vervanging van geselecteerde referentiekinderen door broertjes of

24

zusjes in specifieke situaties zoals bijvoorbeeld gezondheidsproblemen, handicap enz. werd nooit toegestaan. De geselecteerde referentiekinderen die in aanmerking kwamen om zelf bevraagd te worden, vormden samen de brutosteekproef van de kinderen voor wie deelname aan het onderzoek zo veel mogelijk bekomen diende te worden. Het bekomen van deelname aan het onderzoek verliep meestal in twee stappen. Immers, voor minderjarige geselecteerde referentiekinderen werd een procedure tot verkrijgen van toestemming tot deelname uitgewerkt en secuur gevolgd. Met meerderjarige inwonende referentiekinderen werd rechtstreeks contact opgenomen met de vraag tot deelname aan een interview maar voor meerderjarige niet-inwonende kinderen moesten dan wel adresgegevens gevraagd worden. Indien de partners het adres niet kenden of niet wilden geven of indien de toestemming voor de bevraging van een minderjarig kind niet verkregen werd, konden deze referentiekinderen niet persoonlijk uitgenodigd worden tot deelname aan het onderzoek. De responscijfers die we later in dit hoofdstuk presenteren voor kinderen –en vergelijkbaar voor ouders en nieuwe partners- zullen dan ook altijd cijfers zijn die twee responsniveaus weergeven: het eerste niveau is het niveau van de actoren, dit zijn de beide (ex-)partners via dewelke het referentiehuwelijk benaderd wordt, het tweede niveau is het niveau van de alters (kinderen, ouders of nieuwe partners) die op hun beurt mogen beslissen of ze al dan niet participeren aan de studie.

2.2.3 Selectie ouders Het tweede type van alters in het multi-actorschema zijn ouders van (ex-)partners. Ook voor deze alters moesten adresgegevens verkregen worden tijdens het interview van de actoren. Tijdens het interview werden (ex-)partners uitvoerig bevraagd over hun ouders. De vraag of ouders nog in leven waren kwam uiteraard ook aan bod in deze module. Indien een van beide ouders overleden was, werd vanzelfsprekend de andere ouder automatisch geselecteerd als te bevragen ouder. Gelet op de hogere levensverwachting van vrouwen, zullen dus naar verwachting meer moeders dan vaders ondervraagd worden. Indien beide ouders nog in leven waren op het moment van interview werd er door de computer een ad random selectie gemaakt tussen beide ouders. Nadat de selectie van de ouder gekend was, werd het adres van deze ouder aan de (ex-)partner gevraagd. Ook hier werd een wijziging van moeder in vader of vice versa als de geselecteerde ouder nooit toegestaan. De geselecteerde ouders vormden de brutosteekproef voor dit type van alter. Indien het adres bekomen werd, werd aan deze ouder zo snel mogelijk na het interview een brief gestuurd waarin het onderzoek en vraag tot deelname aangekondigd werd. Een week later kregen deze personen een schriftelijke vragenlijst via de post en bijkomend de mogelijkheid die vragenlijst eventueel digitaal in te vullen. Indien het adres niet bekomen werd, was deze ouder uit de brutosteekproef meteen uitgesloten voor de gerealiseerde nettosteekproef.

2.2.4 Selectie nieuwe partners De nieuwe partners bij gescheiden koppels vormen een laatste type alter in het multi-actorschema. Het enige criterium om tot de brutosteekproef van nieuwe partners te behoren had te maken met 25

de woonsituatie van deze nieuwe partner. Enkel inwonende nieuwe partners, d.w.z. wonend in het huishouden van een ex-partner uit een referentiehuwelijk op het moment van het interview, werden als “nieuwe partner” geselecteerd en toegevoegd aan het multi-actorplaatje van het referentiehuwelijk. Geslacht, burgerlijke staat van deze nieuwe partner, leeftijd, enz. waren niet van invloed op de selectie. Dit wil zeggen dat holebi-partners niet geweerd werden uit deze steekproef van nieuwe partners wat verschillend is met de initiële steekproef van (ex-)partners besproken in 1.4.1. De nieuwe partners werden uitgenodigd deel te nemen aan het onderzoek doordat de interviewer indien mogelijk na het interview van de ex-partner uit het referentiehuwelijk meteen een dropoff-vragenlijst aanbood aan deze nieuwe partner of ingeval van afwezigheid van deze laatste een vragenlijst achterliet. Ook hier kon de ex-partner de medewerking van deze alter weigeren en de interviewer verbieden een vragenlijst af te geven of achter te laten of kon de nieuwe partner zelf weigeren deze vragenlijst in te vullen. Deze beide situaties rapporteren we hierna ook voor deze alter in responscijfers op het eerste respectievelijk tweede niveau.

2.3

Gerealiseerde dataset partners

Een multi-actoronderzoek levert een veelheid aan informatie op vanuit verschillende perspectieven maar ook uitval en de bijhorende selectiviteit kan via verschillende invalshoeken de dataset aantasten. Elke actor beslist immers individueel of hij wenst mee te werken aan het onderzoek. Berekeningen van uitkomstcodes, responsratio’s en selectiviteit van respons is in verschillende dimensies mogelijk. We kunnen de multi-actoreenheid als perspectief nemen of berekeningen maken apart voor de verschillende actoren die de multi-actoreenheid vorm geven. In paragrafen 2.3.1 tot 2.7 presenteren we de gekende responsberekeningen voor de verschillende types van actoren in dit onderzoek. Nadien zoomen we in op de responscijfers op het niveau van het referentiehuwelijk door responsschema’s van verschillende types van actoren te verenigen tot multiactorschema’s.

2.3.1 Aantallen en responsberekeningen voor partners Van de 17012 geselecteerde personen werden in de dataverzamelingsperiode die liep van 15 september 2009 tot 31 december 2010, 15325 personen gecontacteerd. Voor de overige 1687 personen werden geen contactnames ondernomen. In totaal werden 6470 interviews bij (ex-)partners gerealiseerd, waarvan 1811 bij gehuwde en 4659 bij gescheiden personen. Samen vertegenwoordigen zij 4550 huwelijken waarvan er 1025 niet en 3525 wel ontbonden zijn, wat in totaal 53.5% van de initieel geselecteerde huwelijken uitmaakt. De responscijfers voor (ex-)koppels komen in paragraaf 2.8.1 in detail aan bod, hier bekijken we eerst grondig de responspatronen voor de individuele partners. Voor elk referentiehuwelijk werden immers beide partners individueel gecontacteerd. Er werd vooraf vastgelegd dat de contactnames persoonlijk dienden te gebeuren, dit wil zeggen dat de medewerking aan een interview expliciet aan elke (ex-)partner apart moest gevraagd worden. 26

De resultaten van de contactnames bij partners worden weergegeven in Tabel 5. We vereenvoudigen in dit hoofdstuk de mogelijke uitkomstcodes tot vier categorieën, nl. interview, weigering, non-contact en andere uitkomst. De eerste categorie verzamelt alle mensen voor wie een geldig interview werd afgenomen. De tweede categorie zijn alle geselecteerde personen die weigerden deel te nemen aan het onderzoek. De derde categorie zijn mensen voor wie een succesvolle contactname niet lukte en de laatste categorie zijn mensen die om allerhande redenen niet konden meewerken aan het interview. Dit kan gaan om overlijdens, slechte gezondheid of handicap, taalproblemen, afwezigheid tijdens de volledige veldwerkperiode enz. Tabel 5: Percentage geselecteerde partners en ex-partners naar uitkomstcode contactnames

Interview Weigering Non-contact Andere uitkomst

Partners

Ex-partners

Totaal

39.5 50.1 5.3 5.1 N=4588

43.4 36.4 10.3 9.9 N=10737

42.2 40.5 8.8 8.5 N=15325

Niet alleen in absolute aantallen (4659 tegenover 1811) maar ook proportioneel werden er meer interviews gerealiseerd bij ex-partners dan bij gehuwde partners nl. 43.4 % versus 39.5% van de gecontacteerde (ex-)partners werkten mee aan een interview. Opmerkelijker is het verschil tussen het aandeel gehuwden respectievelijk gescheiden mensen die weigeren deel te nemen aan het onderzoek nl. 50.1% tegenover 36.4%. De helft van gehuwde personen wenste niet mee te werken aan het onderzoek, terwijl maar iets meer dan een derde van de gescheiden partners een interview weigerde. Verder stellen we vast dat gescheiden personen minder makkelijk te contacteren zijn dan gehuwde personen, het aantal vruchteloze contactnames is 10.3% bij gescheidenen in vergelijking met 5.3% bij gehuwden. Tenslotte is ook de restcategorie van de niet-succesvolle contactnames meer vertegenwoordigd bij de gescheidenen. Gedetailleerde analyses tonen aan dat vooral adreswijzigingen bij gescheiden personen dit laatste verschil verklaren. Het onderwerp van de studie is de voornaamste reden waarom geselecteerde personen niet deelnemen, gevolgd door de tijd die het interview in beslag neemt (zie Figuur 6). De percentages variëren tussen gehuwden en gescheiden partners maar het meest opmerkelijke verschil betreft het onderwerp van de studie. Bijna 63 % van de gecontacteerde ex-partners die niet wensten mee te werken, gaven het onderwerp op als reden van weigering, bij de gehuwde partners is dit wat lager, nl. 53%.

27

Figuur 6: Reden van weigering om deel te nemen aan een interview

Deze uitkomstcodes kunnen verder geanalyseerd worden vanuit het multi-actorperspectief. Zo zoomen we bij de berekening van de uitkomstcodes op partnerniveau bijvoorbeeld niet in op het onderscheid tussen de eerste of tweede gecontacteerde partner van het referentiehuwelijk. Voor gedetailleerde analyses over de verschillende types van uitkomstcodes en de impact van volgorde van contactnames op uitkomstcodes verwijzen we naar de methodologische documentatie van deze studie. Uitkomstcodes laten toe verschillende responsmaten te berekenen (Lynn, 2001). In Tabel 6 geven we twee eenvoudige responsberekeningen weer nl. het percentage geïnterviewde partners ten opzicht van het totale aantal geselecteerde partners respectievelijk het totale aantal gecontacteerde partners. Tabel 6: Responspercentages van (ex-)partners naar status referentiehuwelijk

Geselecteerde partners (de brutosteekproef) Gecontacteerde partners Geïnterviewde partners (de nettosteekproef) % Respons op brutosteekproef % Respons op gecontacteerde steekproef

Intact huwelijk

Niet-intact huwelijk

Totaal

5004 4588 1811 36.2 39.5

12008 10737 4659 38.8 43.4

17012 15325 6470 38.0 42.2

28

2.3.2 Wie deed mee? Wie deed niet mee? Om de representativiteit van de verzamelde gegevens correct in te schatten is het noodzakelijk te weten hoe de personen die niet geïnterviewd werden de gerealiseerde steekproef doen afwijken van de initiële brutosteekproef van geselecteerde personen. We beschikken over twee types van informatie om deze mogelijke selectiviteit van non-respons uit te klaren. Vooreerst is er informatie ter beschikking via het steekproefkader, in dit geval het Rijksregister. Voor elke geselecteerde persoon kennen we geslacht, geboortejaar, status van het referentiehuwelijk op moment van steekproeftrekking en huwelijksjaar. We kunnen de geïnterviewde en geselecteerde personen vergelijken op deze kenmerken. Bijkomend is er in multi-actoronderzoek informatie beschikbaar over de ene (ex-)partner uit het referentiehuwelijk die niet meewerkte indien de andere partner wel meewerkte. Deze informatie kan gaan over hun gezamenlijk referentiehuwelijk of over de nietdeelnemende partner zelf. Opleidingsniveau en partnerstatus zijn voorbeelden van kenmerken die we bij de partners verzamelden over elkaar. Deze informatie laat toe alle geselecteerde partners van referentiehuwelijken die vertegenwoordigd zijn in de gerealiseerde steekproef te vergelijken met de deelnemende partners. In de volgende alinea’s gaan we vooreerst na of de brutosteekproef verschilt van de nettosteekproef inzake specifieke steekproefkenmerken. We doen dit telkens apart voor intacte en niet-intacte referentiehuwelijken. Daarna vergelijken we beide steekproeven aan de hand van gerapporteerde informatie, nl. opleidingsniveau en, ingeval van gescheiden partners, ook huidige partnerstatus. Het eerste kenmerk waarvoor we de gerealiseerde steekproef vergelijken met de geselecteerde steekproef is uiteraard het stratificatiekenmerk huwelijksjaar. Om de vergelijking grafisch voor te stellen worden vijfjaarse huwelijkscohorten opgebouwd. In Figuur 7 geven we apart voor gehuwde en gescheiden partners weer of de verdeling in de nettosteekproef de originele verdeling naar huwelijksjaar, zoals ze proportioneel aan de populatie geselecteerd werd uit het Rijksregister, representeert. We geven telkens drie verdelingen weer. De eerste verdeling noemen we “selectie” en bevat informatie uit het Rijksregister voor alle geselecteerde partners. Deze partners splitsen we vervolgens op al naargelang ze meewerkten of niet. Deze beide groepen noemen we “deelname” respectievelijk “geen deelname”. Door deelnemers te vergelijken met alle geselecteerde partners enerzijds en deelnemers te vergelijken met partners die niet deelnemen anderzijds, kunnen we vertekeningen van de gerealiseerde steekproef ten opzichte van de brutosteekproef opsporen. Daar voegen we vervolgens de deelnamepercentages binnen de categorieën van de steekproefkenmerken aan toe. Deze dubbele benadering waarbij we het detailniveau van deelname binnen de categorieën van steekproefkenmerken bekijken en de globale verdeling van deze steekproefkenmerken weergeven, helpt om de selectiviteit van de nonrespons zo correct en gedetailleerd mogelijk in beeld te brengen. De globale verdelingen geven grosso modo een zelfde patroon weer. Wanneer we echter in Figuur 8 deelnamepercentages binnen huwelijkscohortes bekijken en die vergelijken met de totalen, zien we in detail welke cohortes meer of minder vertegenwoordigd zijn, ongeacht hun omvang. Voor de intacte huwelijken wijken vooral de deelnamepercentages van de huwelijkscohorten 1971-1975, 1986-1990 en 2006-2008 af van de globale deelnamepercentages weergegeven met de laatste 29

staven. Voor de niet-intacte huwelijken zijn dit de meest afwijkende cohorten wat deelname betreft de cohorten van 1991-1995, 1996-2000 en 2006-2008. Via weging zal hiervoor later gecorrigeerd worden. De analyses in dit boek werden uitgevoerd op ongewogen data. Figuur 7: Verdeling van de bruto- en nettosteekproef van (ex-)partners naar huwelijkscohorte

Figuur 8: Deelnamepercentage van (ex-)partners naar huwelijkscohorte

25%

50%

20%

40%

15%

30%

10%

20%

5%

10%

0% selectie deelname geen selectie deelname geen (N=5004) (N=1811) deelname (N=12008) (N=4659) deelname (N=12008) (N=7349) intact huwelijk

1971-1975 1991-1995

1976-1980 1996-2000

0%

niet-intact huwelijk

1981-1985 2001-2005

1986-1990 2006-2008

intact huwelijk (N=5004)

niet-intact huwelijk (N=12008)

Vervolgens vergelijken we bruto- en nettosteekproef alsook de deelname aan het onderzoek naar geslacht. Figuur 9 en Figuur 10 laten zien dat mannen in vergelijking met vrouwen wat minder frequent participeerden aan deze studie. Dit verschil zien we zowel bij gehuwde partners als bij gescheiden partners. Bij de vrouwen participeert 39 respectievelijk 41%, bij de mannen is dat slechts 34 versus 36%. Dit wil zeggen dat in de gerealiseerde steekproef vrouwen wat oververtegenwoordigd zijn. Figuur 9: Verdeling van de bruto- en nettosteekproef van (ex-)partners naar geslacht

Figuur 10: Deelnamepercentage van (ex-)partners naar geslacht

56%

45%

54%

40%

52%

35%

50%

30%

48%

25%

46%

20%

44%

15%

42%

10% selectie deelname geen selectie deelname geen (N=5004) (N=1811) deelname (N=12008) (N=4659) deelname (N=3193) (N=7349) intact huwelijk man

niet-intact huwelijk vrouw

5% 0% man intact huwelijk (N=5004)

vrouw

totaal

niet-intact huwelijk (N=12008)

Tenslotte zoomen we in op het geboortejaar van de geselecteerde personen. Hoewel leeftijd enkel een van de selectiecriteria was maar geen stratificatiecriterium van deze steekproef, is het toch interessant na te gaan of er een selectieve uitval is naar leeftijd van de geselecteerde personen. Om de informatie overzichtelijk te presenteren gebruiken we tienjaarlijkse geboortecohorten. Er is variatie tussen verschillende geboortecohorten wat het percentage deelnemende personen betreft. 30

Vooral in de oudste en jongste geboortecohorten wijken de percentage af van de totale deelnamepercentages. Belangrijk om te vermelden is wel dat deze geboortencohorten slechts een klein deel uitmaken van de brutosteekproef. In Figuur 11 wordt de nettosteekproef (deelname) die het resultaat is van deze deelnamepercentages vergeleken met de initiële brutosteekproef (selectie). Ook de verdeling van de niet-deelnemende partners naar geboortecohorte wordt gepresenteerd. Daarna stellen we in Figuur 12 de deelnamepercentages per geboortecohorte voor. Ook hier stellen we vast dat vooral de jongste en oudste geboortecohorten een afwijkend patroon vertonen. De deelnamepercentages bij de tussenliggende geboortecohorten zijn meer gelijk, ze variëren voor de intacte huwelijken tussen 34.3 en 36.8% en voor de niet-intacte huwelijken tussen 37.9 en 42.0%. Figuur 11: Verdeling van de bruto- en nettosteekproef van (ex-)partners naar geboortecohorte

Figuur 12: Deelnamepercentage van (ex-)partners naar geboortecohorte

50%

50%

40%

40%

30% 30%

20% 20%

10%

10%

0% selectie deelname geen selectie deelname geen (N=5004) (N=1811) deelname (N=12008) (N=4659) deelname (N=3193) (N=7349) intact huwelijk

0%

niet-intact huwelijk

1930-1939

1940-1949

1950-1959

1960-1969

1970-1979

1980-1989

intact huwelijk (N=5004)

niet-intact huwelijk (N=12008)

Naast het vergelijken van de deelnamepercentages voor steekproefkenmerken is ook informatie van geselecteerde personen die niet meewerkten verzameld bij hun partners, een belangrijke bron van informatie om de selectiviteit van de niet-deelnemende personen te evalueren. Figuur 13 geeft de verdeling naar opleidingsniveau weer van de partners van referentiehuwelijken waarvan we minstens één partner konden bevragen. Met selectie bedoelen we hier alle partners van referentiehuwelijken die in de nettosteekproef vertegenwoordigd zijn. We vergelijken dan de individuele partners van deze huwelijken naargelang ze deelnamen of niet.

31

Figuur 13: Opleidingsniveau voor (ex-)partners van referentiehuwelijken in de nettosteekproef naargelang deelname 50% 40%

30% 20% 10%

0% selectie (N=1994)

deelname (N=1790)

geen deelname (N=204)

selectie (N=6922)

intact huwelijk LO-LSO

deelname (N=4613)

geen deelname (N=2309)

niet-intact huwelijk HSO

HO

In Figuur 13 stellen we vooreerst globaal vast dat de intacte referentiehuwelijken die vertegenwoordigd zijn in de gerealiseerde steekproef in verhouding meer hoger opgeleiden telt dan de aanwezige niet-intacte huwelijken. Om vervolgens de selectiviteit van nonrespons te beoordelen kijken we specifiek naar het opleidingsniveau van de partners die niet deelnamen. Opvallend is toch wel dat zowel bij intacte als bij niet-intacte huwelijken het opleidingsniveau van de deelnemers hoger is dan van de (ex-)partners die niet voorkomen in de gerealiseerde steekproef. Bij de gehuwde partners is 45.0% van de deelnemers hoger opgeleid, terwijl dit in de groep van niet-deelname 36.8% is. Bij de gescheiden deelnemende partners is een derde (33.4%) hoger opgeleid tegenover een kwart (24.6%) bij de personen die niet meewerkten. We vermelden hierbij dat dit het door de partner gerapporteerd opleidingsniveau betreft. In Figuur 14 vergelijken we al dan niet deelnemende ex-partners van niet-intacte referentiehuwelijken naargelang hun huidige partnerstatus. We gaan na of de ex-partners al dan niet samenwonen met een nieuwe partner. We zien duidelijk dat de ex-partners die niet deelnamen vaker een inwonende partner hebben dat zij die wel deelnamen, nl. 69.8% tegenover 59.8%.

32

Figuur 14: Partnerstatus voor ex-partners van ontbonden referentiehuwelijken in de nettosteekproef naargelang deelname 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10%

0% selectie (N=6919) inwonende nieuwe partner

2.4

deelname (N=4632)

geen deelname (N=2287)

geen inwonende nieuwe partner

Gerealiseerde dataset kinderen

2.4.1 Aantallen geselecteerde kinderen In bijna 9 op 10 (88.1%) van de intacte referentiehuwelijken en in drie kwart (74.8%) van de ontbonden huwelijken is er minstens één gezamenlijk kind. In totaal selecteerden we bij de 4550 referentiehuwelijken die vertegenwoordigd zijn in de steekproef 3540 kinderen. Van deze 3540 kinderen komen er 3153 of 89.1% in aanmerking voor bevraging. Dit hoge percentage is te wijten aan de criteria die we opstelden bij de selectie van het referentiekind. De criteria werden immers zo opgesteld dat het geselecteerde referentiekind bij voorkeur zelf ook ondervraagd kon worden. Deze selectieprocedure leidde enerzijds tot 529 respectievelijk 1696 potentieel te interviewen inwonende kinderen van gehuwde en gescheiden koppels. Daarnaast werden 185 respectievelijk 743 niet-inwonende kinderen geselecteerd die volgens de selectiecriteria in aanmerking kwamen voor een schriftelijke bevraging via postenquête of websurvey. Tabel 7 geeft een overzicht van deze selectie.

33

Tabel 7: Aantal geselecteerde referentiekinderen naar status referentiehuwelijk

Geen referentiekind geselecteerd Referentiekind geselecteerd Niet te bevragen referentiekind Te bevragen referentiekind Inwonend te bevragen referentiekind Niet-inwonend te bevragen referentiekind

Intact huwelijk

Niet-intact huwelijk

Totaal

122 903 189 714 529

888 2637 198 2439 1696

1010 3540 387 3153 2225

185

743

928

N=1025

N=3525

N=4550

Tabel 7 geeft enkel het aantal geselecteerde kinderen weer. Niet alle kinderen konden ook effectief gecontacteerd worden. Aangezien de contactnames van de inwonende en de niet-inwonende kinderen via een andere procedure verliepen, zullen we de mogelijkheden tot contactnames van deze geselecteerde kinderen en de resultaten hiervan apart rapporteren. Paragraaf 2.4.2. geeft de resultaten weer voor de inwonende kinderen. Het resultaat van de contactnames van de nietinwonende kinderen komt in paragraaf 2.4.3 aan bod.

2.4.2 Uitkomstcodes en responsberekeningen voor inwonende kinderen Tijdens het eerste partnerinterview van een referentiehuwelijk werd indien mogelijk een referentiekind geselecteerd. Indien dit referentiekind 10 jaar of ouder en inwonend was, kwam het kind in aanmerking voor een persoonlijk interview via CAPI. Indien er meerdere kinderen waren, werd bij de selectie voorkeur gegeven aan dit type van inwonende, persoonlijk te interviewen kinderen. Aangezien de leeftijdsgrens voor deze groep op 10 jaar werd gesteld, konden deze kinderen minderjarig zijn. Hierdoor was de toestemming van de partners, in casu de ouders van het geselecteerde kind, vereist. Inwonende meerderjarige kinderen konden rechtstreeks benaderd worden. Aangezien het om inwonende kinderen ging, waren de adresgegevens voor deze meerderjarige kinderen ook meteen gekend. Indien de toestemming voor de medewerking van het kind aan een interview niet verkregen werd bij de partners, dienden we voor het kind een weigering tot medewerking op het eerste niveau te noteren. Dit is het niveau waarop de partners konden beslissen of het geselecteerde kind al dan niet mocht meewerken aan het onderzoek. Indien toestemming verleend werd, werd het kind individueel gecontacteerd en werd aan hem/haar persoonlijk zijn/haar medewerking aan het onderzoek expliciet gevraagd. Uiteraard kon ook elk kind voor zichzelf beslissen al dan niet mee te werken, of contactnames konden tevergeefs zijn. Dan spreken we van een weigering of non-contact op het tweede niveau. Het multi-actoropzet van dit onderzoek waarbij de aanwezigheid van kinderen niet automatisch geweten is en waarbij toestemming moet verleend worden voor minderjarige kinderen, leidt tot responsberekeningen op twee niveaus voor alle alters. In de 34

volgende alinea’s beschrijven we hoe de gerealiseerde steekproef van inwonende kinderen stap voor stap tot stand kwam. In totaal konden we starten met 2225 geselecteerde inwonende te bevragen referentiekinderen, 529 of 23.8 % van gehuwde koppels en 1696 of 76.22% van gescheiden koppels. Van deze 2225 kinderen was iets meer dan de helft, nl. 52.1% of 1159 kinderen minderjarig. Voor hen moest toelating gevraagd worden aan de partners, in casu hun ouders, wat een weigering op het eerste niveau kon betekenen. De 1066 meerderjarige kinderen konden rechtstreeks benaderd worden. Voor 740 minderjarige kinderen werd via de partners toestemming verkregen om hen te persoonlijk uit te nodigen tot medewerking aan het onderzoek. Een belangrijk verschil zien we hier tussen de gehuwde en gescheiden partners. Bij de gehuwde partners stemmen 229 van de 263 of 87.4% in met een vraag tot medewerking van hun minderjarig kind aan het onderzoek, terwijl dit voor de gescheiden partners maar 57.3% is. Voor vier op tien minderjarige kinderen van gescheiden ouders wordt er dus door een van deze beide ouders beslist dat een interview voor hen niet aangewezen is en de vraag tot medewerking aan het onderzoek niet persoonlijk aan hen mag gesteld worden. De meest voorkomende redenen die (ex-)partners opgaven om hun medewerking voor hun minderjarig kind expliciet te weigeren zijn voor gehuwde en gescheiden koppels “ik wil het kind niet belasten met het interview” en voor gescheiden koppels “het kind heeft het moeilijk met de echtscheiding”. Deze resultaten leidden tot een totaal van 1066 meerderjarige en 740 minderjarige te contacteren kinderen. Tabel 8 geeft de details voor deze groepen weer. Uit Tabel 8 leren we dat we voor 93.6 % van de geselecteerde kinderen uit intacte huwelijken contactnames mochten organiseren, terwijl dit voor 77.3% van de ontbonden huwelijken mogelijk was. Na de procedure correct te doorlopen waarmee we al dan niet de toestemming tot contactname verkregen, realiseerden we een responsgraad van 81.1 % op het eerste niveau voor alle kinderen samen. Voor acht op tien van alle geselecteerde inwonende kinderen konden we een contactname organiseren.

35

Tabel 8: Aantal inwonende referentiekinderen naar mogelijkheid tot contactname en responspercentage eerste niveau

Intact huwelijk Inwonend te bevragen referentiekind Meerderjarig referentiekind Minderjarig referentiekind Minderjarig referentiekind met toelating Minderjarig referentiekind zonder toelating Totaal inwonende te contacteren referentiekinderen % Respons op eerste niveau

Niet-intact huwelijk

Totaal

529 266 263

1696 800 896

2225 1066 1159

229

511

740

34

385

419

495 93.6

1311 77.3

1806 81.2

N=1025

N=3525

N=4550

Deze contactname werd vervolgens effectief ondernomen voor 1717 kinderen. Voor 89 kinderen werd geen contactname ondernomen. Dit kwam door de complexe procedure waarmee toestemming bekomen werd om een minderjarig kind te interviewen. Soms was een contactname voor het referentiekind bij de eerst geïnterviewde partner pas mogelijk nadat ook de tweede partner geïnterviewd werd. Deze uitgestelde contactnames konden niet voor alle kinderen uitgevoerd worden gegeven de einddatum van de dataverzameling. Tabel 9 geeft de resultaten van de contactnames bij deze inwonende kinderen weer. Ook hier gebruiken we alle mogelijke uitkomstcodes tot een indeling in vier categorieën. We maken een onderscheid tussen minder- en meerderjarige kinderen en tussen kinderen van intacte en niet-intacte huwelijken. Tabel 9: Uitkomstcodes voor inwonende kinderen naar leeftijd en status referentiehuwelijk

-18j Interview Weigering Non-contact Andere uitkomst

Intact huwelijk 18j+ Totaal

Niet-intact huwelijk -18j 18j+ Totaal

87.8 7.8 0.4 3.9

66.5 21.4 2.3 9.8

76.4 15.1 1.4 7.1

84.4 8.8 1.2 5.7

62.9 23.8 0.3 13.0

N=230

N=266

N=496 N=512 N=709

71.9 17.5 0.7 9.9

Totaal 73.2 16.8 0.9 9.1

N=1221 N=1717

Globaal kunnen we stellen dat de bereidheid tot medewerking bij de inwonende kinderen hoog is. Bijna drie vierden (73.2%) van de gecontacteerde referentiekinderen neemt deel aan een interview, wat dan ook meteen de responsgraad is op het tweede niveau voor inwonende kinderen. 16.8% weigert zijn/haar medewerking en opvallend hierbij is dat het vooral de meerderjarige kinderen van 36

zowel de gehuwde als de gescheiden koppels zijn die hun medewerking weigeren. Bij de meerderjarige kinderen verkiest 21.4 respectievelijk 23.8% niet deel te nemen, terwijl dit voor de minderjarige kinderen slechts 7.8 respectievelijk 8.8% is. De redenen van weigering worden in Figuur 15 weergegeven. De duur van de enquête, het onderwerp en de afkeuring van een andere persoon ten aanzien van de medewerking aan het interview worden als voornaamste redenen opgegeven. Ook wantrouwen ten aanzien van alle onderzoek komt voor als reden van weigering. De methode van bevraging of het multiactorperspectief worden zelden vermeld. Figuur 15: Reden van weigering bij inwonende kinderen naar status referentiehuwelijk

Tabel 10 verenigt de responscijfers op eerste en tweede niveau voor de inwonende referentiekinderen. Finaal werkten 56.5% van de initieel geselecteerde inwonende referentiekinderen mee aan een interview. Dit percentage varieert aanzienlijk tussen de gehuwde en de gescheiden koppels. Slechts de helft van de kinderen (51.8%) van gescheiden partners participeren aan het onderzoek, terwijl van zeven op tien kinderen (71.6%) van gehuwde partners een interview afgenomen werd.

37

Tabel 10: Responspercentages van inwonende referentiekinderen naar status referentiehuwelijk

Intact huwelijk

Niet-intact huwelijk

Totaal

Inwonend te bevragen referentiekind

529

1696

2225

Totaal inwonende te contacteren referentiekinderen % Respons op eerste niveau Gecontacteerd referentiekind Geïnterviewd referentiekind % Respons op tweede niveau % Totale respons

495 93.6 496 379 76.4 71.6

1311 77.3 1221 878 71.9 51.8

1806 81.2 1717 1257 73.2 56.5

N=1025

N=3525

N=4550

2.4.3 Uitkomstcodes en responsberekeningen voor niet-inwonende kinderen Indien de selectie van een inwonend referentiekind niet mogelijk was, werd er tijdens het eerste partnerinterview van een referentiehuwelijk eventueel een niet-inwonend referentiekind geselecteerd, dit is een gemeenschappelijk kind van 18 jaar of ouder dat niet inwoont bij een van beide partners uit het referentiehuwelijk. Aangezien we de intentie hadden deze kinderen schriftelijk te bevragen via websurvey of postenquête, werd tijdens het interview van de partners het adres van dit referentiekind gevraagd. Indien het adres van een kind niet werd meegedeeld of niet gekend was, spreken we van een weigering tot medewerking op het eerste niveau. Dit is het niveau waarop de partners kunnen beslissen of het geselecteerde kind al dan niet meewerkt aan het onderzoek. Indien het adres wel werd meegedeeld, werd het kind individueel gecontacteerd met een introductiebrief en werd het onderzoek aangekondigd. Uiteraard kon ook elk kind voor zichzelf beslissen al dan niet mee te werken. Ook bleken sommige adressen foutief te zijn waardoor de contactname via introductiebrief mislukte. Dan spreken we van een weigering of non-contact op het tweede niveau. Ook voor de nietinwonende kinderen berekenen we responspercentages op twee niveaus aangezien we voor het verkrijgen van de adressen van deze kinderen afhankelijk zijn van de goedkeuring van de (ex-) partners t.a.v. de medewerking van hun kind. Zoals reeds vermeld werden er 928 niet-inwonende referentiekinderen geselecteerd, 185 kinderen van gehuwde koppels en 743 kinderen van gescheiden koppels. Van 167 respectievelijk 545 kinderen werd een adres opgegeven door de (ex-)partners. De medewerking op het eerste niveau bedraagt dus 90.3% voor gehuwde en 73.4% voor gescheiden koppels. De voornaamste redenen om het adres niet te geven zijn “Ik wil hem/haar er niet mee belasten” (64.9%), “Hij/zij heeft het moeilijk met de echtscheiding” (10.8%) en “Ik heb het contact verbroken/verloren.” (11.7%) Deze adressen die door de partners aangereikt werden, leken echter niet altijd voldoende volledig om een verzending mogelijk te maken. Er konden 658 introductiebrieven verstuurd worden. Hiervan 38

kregen we 325 ingevulde enquêtes terug, 60 adressen waren bijkomend ongeldig, van 273 nietinwonende kinderen kregen we ondanks twee herhaalzendingen overeenkomstig de Dillmanmethode geen ingevulde vragenlijst terug. Het resultaat van de bevraging bij de niet-inwonende kinderen wordt samengevat in Tabel 11.

Tabel 11: Responspercentages voor niet-inwonende referentiekinderen naar status referentiehuwelijk

Intact huwelijk Te bevragen referentiekind Adres verkregen via (ex-)partners % Respons op eerste niveau Introductiebrief verzonden Ingevulde vragenlijsten ontvangen % Respons op tweede niveau % Totale respons

Niet-intact huwelijk

Totaal

185 167 90.3 162 104 64.2 56.2

743 545 73.4 496 221 44.6 29.7

928 712 76.7 658 325 49.4 35.0

N=1025

N=3525

N=4550

2.4.4 Wie deed mee? Wie deed niet mee? In paragraaf 2.4.4 gaan we voor drie kenmerken na of de al dan niet deelnemende kinderen verschillen van elkaar, nl. geslacht, leeftijd en relatiekwaliteit tussen partner en kind, zoals gerapporteerd door de eerst geïnterviewde partner, in casu de ouder van het kind. We doen dit apart voor inwonende en niet-inwonende kinderen. Figuur 16: Geslacht van inwonende kinderen naargelang deelname

Figuur 17: Leeftijd van inwonende kinderen naargelang deelname

39

Figuur 18: Relatiekwaliteit tussen partner en kind voor inwonende kinderen naargelang deelname

Figuur 16 toont aan dat zowel bij intacte als niet-intacte huwelijken er meer jongens dan meisjes geselecteerd zijn. Deze verhouding blijft voor de niet-intacte huwelijken behouden in de gerealiseerde steekproef van de inwonende kinderen. Bij de intacte huwelijken doen meisjes verhoudingsgewijs meer mee dan jongens. Wat de leeftijd betreft, merkten we bij de rapportering van deelname al op dat het vooral de meerderjarige kinderen zijn die hun medewerking weigeren. Figuur 17 geeft deze tendens weer. In deze figuur geven we voor de zes verschillende groepen (“selectie”, “deelname” en “geen deelname” en dit voor intacte respectievelijk niet-intacte huwelijken) telkens de mediaan en de kwartielwaarden P25 en P75 weer. P25 geeft de grenswaarde van het onderste kwartiel weer. Dit wil zeggen dat een kwart van alle inwonende kinderen jonger is dan dit P25-cijfer aangeeft, drie kwart is ouder. Andersom geeft P75 de grenswaarde van het bovenste kwartiel weer. Drie vierde van alle inwonende kinderen is jonger dan de P75-waarde aangeeft, een kwart is ouder. Figuur 18 deelt de al dan niet deelnemende kinderen in naargelang de relatiekwaliteit tussen partner en kind zoals gerapporteerd door de eerst geïnterviewde partner. Bij de kinderen die niet deelnamen, rapporteerde de partner, in casu hun ouder dus, een lagere relatiekwaliteit dan bij de kinderen die wel deelnamen en dit zien we zowel bij intacte als nietintacte huwelijken. Figuur 19: Geslacht van niet-inwonende kinderen naargelang deelname

Figuur 20: Leeftijd van niet-inwonende kinderen naargelang deelname

40

Figuur 21: Relatiekwaliteit tussen partner en kind voor niet- inwonende kinderen naargelang deelname

Figuur 19 tot en met Figuur 21 geven dezelfde informatie weer voor niet-inwonende kinderen. Ook hier zijn de vrouwen wat oververtegenwoordigd in de gerealiseerde steekproef en wordt de relatiekwaliteit bij niet-deelnemende kinderen door de eerst geïnterviewde partner wat lager ingeschat in vergelijking met de groep van kinderen die wel deelnemen. In Figuur 21 zijn de aantallen op basis waarvan de staven gevormd zijn, aanzienlijk lager dan bij Figuur 19 en Figuur 20 , vooral bij de niet-intacte huwelijken. Dit komt doordat 13% van de partners wiens kind niet deelnam, aangeeft geen contact te hebben met dit geselecteerde kind. De vraag over relatiekwaliteit wordt dan ook niet meer gesteld.

2.5

Gerealiseerde dataset ouders

2.5.1 Aantallen en responsberekening voor ouders Tijdens het interview van elke partner werd indien mogelijk ook een ouder geselecteerd en zijn/haar adres werd aan de partner gevraagd. Ook hier hebben we uitval op twee niveaus. Partners kunnen weigeren het adres van hun geselecteerde ouder te geven of ouders kunnen zelf afzien van hun medewerking aan het onderzoek. Van 8 op 10 geïnterviewde (ex-)partners leefde minste een ouder nog op moment van interview. Tijdens de partnerinterviews werden 5195 ouders geselecteerd als potentiële deelnemer aan dit multi-actoronderzoek. Hiervan gaven 1021 gehuwde partners het adres van hun ouder, dit is 70.5%, terwijl we 2421 ofwel 64.6% van de adressen van ouders van gescheiden partners verkregen. Ook hier waren sommige opgegeven adressen niet volledig waardoor er in totaal 3331 brieven konden verstuurd worden. 2203 vragenlijsten werden ingevuld ontvangen, 224 introductiebrieven kwamen terug door een ongeldig adres en 904 ouders stuurden onze vragenlijst niet terug. De ouders van gehuwde partners werkten relatief meer mee aan het onderzoek dan ouders van expartners, nl. 75.1 tegenover 62.3 % stuurden de ontvangen vragenlijst ingevuld terug. Tabel 10 geeft de responscijfers stapsgewijs weer.

41

Tabel 12: Responspercentages voor ouders naar status referentiehuwelijk

Intact huwelijk

Niet-intact huwelijk

Totaal

Geselecteerde ouder

1448

3747

5195

Adres verkregen via (ex-)partners % Respons op eerste niveau Introductiebrief verzonden Ingevulde vragenlijsten ontvangen % Respons op tweede niveau % Totale respons

1021 70.5 995 747 75.1 51.6

2421 64.6 2336 1456 62.3 38.9

3442 66.3 3331 2203 66.2 42.4

N=1811

N=4659

N=6470

2.5.2 Wie deed mee? Wie deed niet mee? Ook voor de ouders kijken we naar de selectiviteit van de gerealiseerde steekproef ten opzichte van alle geselecteerde ouders. We vergelijken beide groepen naar geslacht, leeftijd, relatiekwaliteit tussen partner en ouder en opleidingsniveau, zoals gerapporteerd door de partner.

Figuur 22: Geslacht van ouders naargelang deelname

Figuur 23: Leeftijd van ouders naargelang deelname

42

Figuur 24: Relatiekwaliteit tussen partner en ouder voor ouders naargelang deelname

Figuur 25: Opleidingsniveau van ouders naargelang deelname

In Figuur 22 zien we dat het overeenkomstig onze verwachting vooral moeders zijn die geselecteerd werden. Dit is immers niet onlogisch gegeven de hogere levensverwachting voor vrouwen. Er is weinig verschil tussen de gerealiseerde steekproef van ouders en de initieel geselecteerde groep van ouders. Wat leeftijd betreft zien we wel wat verschillen. Het zijn vooral de oudste ouders die niet deelnemen. De mediane leeftijd, weergegeven in Figuur 23 is beduidend hoger voor nietdeelnemende ouders dan voor ouders die wel een vragenlijst invulden en dit zowel bij intacte als niet-intacte huwelijken. Het derde kenmerk is opnieuw relatiekwaliteit, ditmaal de kwaliteit van de relatie tussen partner en ouder, zoals gerapporteerd door de partner. Ook hier zien we dezelfde tendensen als bij de kinderen. Voor ouders die niet deelnamen, rapporteerde de partner een lagere relatiekwaliteit met de ouder dan voor ouders die wel deelnamen. Tot slot vergelijken we beide groepen naar opleiding. Deelnemende ouders zijn lager opgeleid dan niet-deelnemende ouders, zowel voor intacte als niet-intacte huwelijken.

2.6

Gerealiseerde dataset nieuwe partners

2.6.1 Aantallen en responsberekening voor nieuwe partners Bij ongeveer zes op tien (57.8%) gescheiden partners was een nieuwe partner aanwezig in het huishouden. Voor deze 2703 nieuwe partners was een schriftelijke vragenlijst voorzien. Bijna alle geïnterviewde partners (97.2%) stonden toe dat de enquêteur deze vragenlijst achterliet of overhandigde aan hun nieuwe partner. Op het tweede niveau weigerden 4.9% van de nieuwe partners om de vragenlijst te ontvangen, waarvan bijna de helft het onderwerp van de enquête als reden van weigering aangaf. Deze weigeringen op beide niveaus maakte dat er in totaal 2500 vragenlijsten voor nieuwe partners aangeboden konden worden. Hiervan werden 74.2% of 1855 vragenlijsten ingevuld teruggestuurd. Tabel 11 zet alle responscijfers op een rijtje.

43

Tabel 13: Responspercentages voor nieuwe partners naar status referentiehuwelijk

Niet-intact huwelijk Geselecteerde nieuwe partner

2703

Toestemming verkregen van (ex-)partner % respons op eerste niveau Vragenlijst overhandigd na toestemming nieuwe partner Ingevulde vragenlijsten ontvangen % respons op tweede niveau % totale respons

2628 97.2 2500 1855 74.2 68.6 N=4677

2.6.2 Wie deed mee? Wie deed niet mee? Ook voor nieuwe partners maken we een vergelijking tussen de geselecteerde en de deelnemende nieuwe partners. Figuur 26 tot en met Figuur 29 geven de verdelingen voor geslacht, leeftijd, relatiekwaliteit tussen partner en nieuwe partner en tenslotte opleidingsniveau van de nieuwe partner, zoals gerapporteerd door de partner, weer naargelang deelname. Figuur 26: Geslacht van nieuwe partners naargelang deelname

Figuur 27: Leeftijd van nieuwe partners naargelang deelname

44

Figuur 28: Relatiekwaliteit tussen partner en nieuwe partner voor nieuwe partners naargelang deelname

Figuur 29: Opleidingsniveau van nieuwe partners naargelang deelname

In de groep van geselecteerde nieuwe partners zijn het vooral de vrouwen die deelnemen. Nieuwe partners die hun vragenlijst ingevuld terugstuurden zijn ook wat jonger dan zij die dit niet deden. Wat relatiekwaliteit tussen partner en nieuwe partner betreft, ditmaal gemeten op een schaal van 0 tot 10, zien we geen verschillen naar deelname. Opleidingsniveau is wel verschillend voor deelnemers en niet-deelnemers, de nieuwe partners die deelnemen zijn hoger opgeleid.

2.7

Conclusies responsanalyse per actor

In paragrafen 2.3 tot 2.6 hebben we de mate van deelname aan het onderzoek voor alle types van actoren één na één berekend en de selectiviteit van de deelname aan de hand van een aantal basiskenmerken bekeken. De totale responspercentages worden in Tabel 14 bij elkaar gebracht. We vermelden hierbij dat de responscijfers voor de (ex-)partners berekend zijn t.o.v. de aselecte steekproef uit het Rijksregister terwijl de responscijfers voor de kinderen, ouders en nieuwe partners berekend zijn op de “steekproeven” die we verworven via de partnerinterviews zelf. Bij het vergelijken van deze cijfers dient met dit verschil rekening gehouden te worden. De groepen geselecteerde ouders, kinderen en nieuwe partners die kunnen deelnemen, zijn immers al “voorgeselecteerd” via de beslissing van de (ex-)partner om al dan niet deel te nemen. Eventuele ouders, kinderen en nieuwe partners van de (ex-)partners die niet deelnemen, konden bij gebrek aan adresgegevens niet benaderd worden voor deelname en komen dan ook niet voor in de berekeningen.

45

Tabel 14: Totale responspercentages (en aantallen) voor (ex-)partners, inwonende en niet-inwonende kinderen, ouders en nieuwe partners naar status referentiehuwelijk (% van de brutosteekproef)

Intact huwelijk (Ex-)partners Inwonende kinderen Niet-inwonende kinderen Ouders Nieuwe partners

Niet-intact huwelijk

36.2(1811) 71.6(379) 56.2(104) 51.6(747) /

38.8(4659) 51.8(878) 29.7(221) 38.9(1456) 68.6(1855)

Totaal 38.0(6470) 56.5(1257) 35.0(325) 42.4(2203) 68.6(1855)

Deze resultaten zijn analoog aan een multi-actorstudie in Nederland, nl. de Netherlands Kinship Panel Study. De overeenkomstige responscijfers voor deze studie zijn 37.1% bij (eerste) partners, 41% bij ouders en 51% bij kinderen (Dykstra, P., Kalmijn, M., Knijn, T. et al, 2005).

2.8

Multi-actorschema’s

In dit laatste deel focussen we voor de responsanalyses op de multi-actorbenadering van dit onderzoek. We gaan na in hoeverre de multi-actorschema’s gerealiseerd konden worden in de verzamelde gegevens. Het meest eenvoudige multi-actorschema zijn de dubbelinterviews waarbij van beide (ex-)partners uit een referentiehuwelijk informatie kon verzameld worden. Deze schema’s kunnen vervolgens uitgebreid worden naar twee types van actoren, bijvoorbeeld het samen voorkomen van gegevens van een of beide (ex-)partners met gegevens van een inwonend of nietinwonend kind of gegevens van (ex-)partners met ouders samen, ex-partners met nieuwe partners enz. Met vier verschillende types van actoren zijn de combinaties waarin data voorhanden kan zijn zeer uitgebreid. In deze paragraaf proberen we inzicht te krijgen in de mate waarin de multiactorbenadering al dan niet succesvol kon gerealiseerd worden. In de paragrafen 2.8.1 en 2.8.2 bespreken we enkele specifieke multi-actorschema’s.

2.8.1 Het referentiehuwelijk: dyades tussen (ex-)partners De eerste doelstelling van deze dataverzameling was het bevragen van zoveel mogelijk koppels of ex-koppels van referentiehuwelijken afgesloten tussen 1971 en 2008. Indien beide (ex-)partners meewerkten, realiseerden we wat we bij de analyses van de gegevens een dubbelinterview noemen. We spreken van een enkelinterview indien slechts één van beide (ex-)partners meewerkte aan het onderzoek. Per referentiehuwelijk werden telkens beide (ex-)partners uitgenodigd voor een onderzoek. Zelfs indien een eerste gecontacteerde partner weigerde deel te nemen of de contactnames zonder succes bleven, werd toch de tweede partner gecontacteerd met de vraag tot deelname aan het onderzoek. De argumentatie voor deze keuze was van methodologische aard. Gegeven een mogelijke selectieve uitval van geselecteerde personen die weigeren deel te nemen of niet gecontacteerd konden worden, waren enkelinterviews belangrijk. Immers, ze konden deze selectieve uitval documenteren en mogelijk zelfs verkleinen. Bovendien sloten ze een multi-actorperspectief niet volledig uit daar bij bevraging van één partner nog steeds een kind, een ouder van deze partner en ingeval van een 46

ontbonden huwelijk ook een eventuele nieuwe partner nog tot de te contacteren personen behoorden. Enkelinterviews waren dus waardevolle interviews die we niet bij voorbaat al wilden weren uit de gerealiseerde datasets. Figuur 30 en Figuur 31 stellen visueel de enkelinterviews voor, in Figuur 32 is een dubbelinterview gekleurd. Figuur 30: Enkelinterview P1

Figuur 31: Enkelinterview P2

Figuur 32: Dubbelinterview

We realiseerden 1920 dubbelinterviews bij (ex-)partners. Dit betekent dat we van 22.6% van de initieel geselecteerde huwelijken beide partners konden interviewen. Daarnaast realiseerden we 2630 enkelinterviews. In totaal zijn er dus 4550 huwelijken vertegenwoordigd in onze dataset. Dit is 53.5% van de initieel geselecteerde referentiehuwelijken. Zoals reeds vermeld bij de analyse van de partners konden gegeven de tijdslimiet van de periode waarin de data verzameld werd niet alle geselecteerde personen gecontacteerd worden. Er werd wel nagestreefd het aantal deels gecontacteerde huwelijken zoveel mogelijk te beperken, wat ook gelukt is. Van 7658 referentiehuwelijken werden beide partners gecontacteerd, van slechts 7 referentiehuwelijken werd maar 1 partner uitgenodigd tot deelname aan het onderzoek. Tabel 15 geeft de cijfers apart weer voor intacte en niet-intacte huwelijken. Tabel 15: Aantallen geselecteerde, gecontacteerde en geïnterviewde huwelijken naar status referentiehuwelijk

Intact huwelijk Geselecteerde huwelijken Gecontacteerde huwelijken Huwelijken met 1gecontacteerde partner Huwelijken met 2 gecontacteerde partners Huwelijken met minstens 1 interview Huwelijken met alleen enkelinterview Huwelijken met dubbelinterview

2502 2294 0 2294 1025 239 786

Niet-intact huwelijk 6004 5371 7 5364 3525 2391 1134

Totaal 8506 7665 7 7658 4550 2630 1920

Om deelnamecijfers te berekenen op huwelijksniveau berekenen we twee types van responspercentages. We berekenen de percentages huwelijken die vertegenwoordigd zijn in de gerealiseerde steekproef met minstens één en mogelijks twee partnerinterviews (geïnterviewde huwelijken), daarnaast berekenen we het percentage huwelijken waarvoor we beide partners konden interviewen. Beide responsmaten worden berekend in verhouding tot de geselecteerde respectievelijk gecontacteerde huwelijken. 47

Tabel 16: Responspercentages geïnterviewde huwelijken en huwelijken met dubbelinterviews naar status referentiehuwelijk

Intact huwelijk % Respons op geselecteerde steekproef Geïnterviewde huwelijken Huwelijken met dubbelinterview

41.0 31.4 N=2502

% Respons op gecontacteerde steekproef Geïnterviewde huwelijken Huwelijken met dubbelinterview

44.7 34.3 N=2294

Niet-intact huwelijk

Totaal

58.7 18.8

53.5 22.6

N=6004

N=8506

65.7 21.1

59.4 25.1

N=5364

N=7658

Deze responspercentages laten zien dat de percentages geïnterviewde huwelijken versus huwelijken met dubbelinterviews aanzienlijk verschillen tussen intacte en niet-intacte huwelijken. Bij intacte huwelijken realiseerden we na contactname voor iets meer dan een derde een dubbelinterview en zijn in totaal 44.7% van de huwelijken met minstens één interview vertegenwoordigd in de gerealiseerde steekproef. Bij niet-intacte huwelijken is dit patroon helemaal anders. Daar konden we maar voor 1 op 5 (21.1%) gecontacteerde referentiehuwelijken een dubbelinterview realiseren maar zijn maar liefst 65.7% van deze ontbonden huwelijken vertegenwoordigd in de gerealiseerde steekproef. De kans dat beide partners deelnemen is in ontbonden huwelijken kleiner dan wat door toeval kan verwacht worden. Uiteraard is deze bevinding betekenisvol en is bijkomende responsanalyse aangewezen met het oog op accurate voorspellingen van responscijfers in toekomstig multi-actoronderzoek. Ook op huwelijksniveau kunnen we nagaan of het realiseren van een dubbelinterview gerelateerd is aan specifieke kenmerken, in dit geval kenmerken van het huwelijk. De responscijfers toonden al aan dat de status van het referentiehuwelijk belangrijke verschillen te weeg brengt. In de volgende alinea’s kijken we naar een viertal andere kenmerken van de referentiehuwelijken en gaan we na of ze de kans op deelname beïnvloedden. We starten deze vergelijking met het stratificatiekenmerk huwelijksjaar dat we opnieuw indelen in vijfjaarse huwelijkscohorten. Figuur 33 en Figuur 35 geven de procentuele verdeling van huwelijkscohorten weer naargelang type van deelname, terwijl Figuur 34 en Figuur 36 de deelnamepercentages van elke huwelijkscohorte vergelijken met het totale deelnamepercentage. Deze laatste figuren laten duidelijk zien dat dubbelinterviews bij niet-intacte huwelijken in de minderheid zijn, terwijl deze bij intacte huwelijken veel vaker voorkomen en dat deze omgekeerde trend voor alle huwelijkscohorten geldt. Deze deelnamepercentages per huwelijkscohorte leiden uiteraard tot specifieke verdelingen van enkelinterviews en dubbelinterviews volgens huwelijkscohorten, weergegeven in Figuur 33 en Figuur 35. Deze figuren geven weer in hoeverre de

48

dubbelinterviews en enkelinterviews representatief zijn voor de initieel geselecteerde huwelijken wat betreft het huwelijksjaar. Figuur 33: Procentuele verdeling van huwelijkscohortes voor geselecteerde intacte huwelijken naar type deelname

Figuur 34: Percentage per type deelname voor geselecteerde intacte huwelijken naar huwelijkscohorte

20% 15% 10% 5%

0% selectie (N=2502)

geen interview één interview twee interviews (N=1477) (N=239) (N=786) intact huwelijk

1971-1975

1976-1980

1981-1985

1986-1990

1991-1995

1996-2000

2001-2005

2006-2008

Figuur 35: Procentuele verdeling van huwelijkscohortes voor geselecteerde niet-intacte huwelijken naar type deelname

Figuur 36: Percentage per type deelname voor geselecteerde niet-intacte huwelijken naar huwelijkscohorte

20% 15% 10% 5% 0% selectie (N=6004)

geen interview één interview twe interviews (N=2479) (N=2390) (N=1135) niet-intact huwelijk

1971-1975

1976-1980

1981-1985

1986-1990

1991-1995

1996-2000

2001-2005

2006-2008

Naast de vergelijking op basis van een steekproefkenmerk nl. verschillende types van deelname naar huwelijkscohorten, kunnen we responspatronen voor huwelijken van zodra ze vertegenwoordigd zijn met minstens één partnerinterview ook vergelijken op basis van deze gerapporteerde informatie door partners. Deze vergelijking is dan een vergelijking van de aanwezigheid van een enkel- versus een dubbelinterview en beperkt zich logischerwijze tot huwelijken die vertegenwoordigd zijn in de gerealiseerde steekproef. We kozen de volgende kenmerken voor intacte en niet-intacte huwelijken: aanwezigheid van een kind, relatiekwaliteit en duurtijd van het huwelijk. We gebruiken hiervoor de informatie van de eerst geïnterviewde partner. 49

Verrassend is de bevinding dat relatiekwaliteit verschillend is voor intacte huwelijken die enkel of dubbel vertegenwoordigd zijn in de steekproef waarbij huwelijken met dubbelinterviews een licht positievere evaluatie krijgen wat relatiekwaliteit betreft, nl. mediaan 9 versus 8 op een schaal van één tot tien, maar dat geen enkele indicator van relatiekwaliteit of conflict, voor, tijdens of na de scheiding varieert naar deelnametype bij niet-intacte huwelijken. Anderzijds onderscheiden de intacte huwelijken met dubbelinterview zich niet van die met enkelinterview wat het hebben van een kind betreft, terwijl dit voor niet-intacte huwelijken wel het geval is. Bij deze laatste participeren frequenter beide ex-partners als er een kind aanwezig is,nl. 33.3% versus 28.94%. Wat duurtijd van het huwelijk betreft zien we dat enkel voor de huwelijkscohorte 1991-1995 de huwelijken met dubbelinterviews langer geduurd hebben en dus recenter ontbonden zijn. Voor de overige huwelijkscohorten is de duurtijd van de huwelijken met enkel- en dubbelinterview niet significant verschillend van elkaar.

2.8.2 Andere Multi-Actorschema’s We ronden dit hoofdstuk af met voor een aantal multi-actorschema’s met twee of drie types van actoren. We geven de aantallen weer zoals ze voorkomen in de gerealiseerde steekproef (nettosteekproef). Voor gedetailleerde analyses naar responsratio’s en selectiviteit van nonrespons van deze complexe multi-actorpatronen verwijzen we naar de methodologische documentatie. Tabel 17: Partners met inwonende kinderen

Eén (ex-)partner met inwonend kind Intact huwelijk Niet-intact huwelijk

N=60 N=510

Beide (ex-)partners met inwonend kind N=319 N=368

50

Tabel 18: Partners met niet-inwonende kinderen

Eén (ex-)partner met niet-inwonend kind Intact huwelijk Niet-intact huwelijk

N=20 N=139

Beide (ex-)partners met nietinwonend kind N=84 N=82

Tabel 19: Drie generaties: partners, inwonende kinderen en ouders

Eén (ex-)partner met bijhorende ouder en inwonend kind Intact huwelijk Niet-intact huwelijk

N=143 N=362

Beide (ex-)partners, beide ouders en inwonend kind N=80 N=60

Tabel 20: Drie generaties: partners, niet-inwonende kinderen en ouders

Eén (ex-)partner met bijhorende ouder en niet-inwonend kind Intact huwelijk Niet-intact huwelijk

N=32 N=57

Beide (ex-)partners, beide ouders en nietinwonend kind N=7 N=2

Tabel 21: Nieuw samengestelde gezinnen met inwonende kinderen

51

Eén ex-partner met bijhorende nieuwe partner en inwonend kind Niet-intact huwelijk

N=341

Beide ex- partners, hun nieuwe partners en inwonend kind N=51

Tabel 22: Nieuw samengestelde gezinnen met niet-inwonende kinderen

Eén ex-partner met bijhorende nieuwe partner en niet-inwonend kind Niet-intact huwelijk

2.9

N=108

Beide ex- partners, hun nieuwe partners en niet- inwonend kind N=14

Besluit

Dit hoofdstuk had tot doel de lezer inzicht te geven in de resultaten van een complexe en omvangrijke dataverzameling. In totaal werkten 12110 personen mee aan dit onderzoek waarmee wij de intentie hadden (ex-) partners, ouders, kinderen en nieuwe partners betrokken bij intacte en niet-intacte referentiehuwelijken afgesloten tussen 1971 en 2008 te bevragen. Het resultaat is informatie van 6470 (ex-)partners, 1257 inwonende kinderen, 325 niet-inwonende kinderen, 2203 ouders en 1855 nieuwe partners die samen 4550 verschillende referentiehuwelijken vertegenwoordigen. Dit hoofdstuk geeft weer hoe deze databank over echtscheiding in Vlaanderen tot stand kwam, welke actoren en alters konden en mochten gecontacteerd worden, wie meewerkte en wie niet en of de deelname van deze actoren en alters selectief was of niet. We onthouden dat 53.5% van de geselecteerde huwelijken in de gerealiseerde steekproef voorkomen en dat de algemene responspercentages ten opzichte van geselecteerde actoren en alters de volgende zijn: 38.0% voor partners, 56.5% voor inwonende kinderen, 35% voor niet-inwonende kinderen, 42.4% voor ouders en 68.6% voor nieuwe partners. Nieuwe partners halen dus de hoogste responspercentages van alle betrokken partijen. Wat multi-actorschema’s betreft konden we heel wat dyades, triades enz. realiseren. Voor 1920 huwelijken, d.i. 22.6% van de geselecteerde referentiehuwelijken, konden we een dubbelinterview bij beide (ex-)partners realiseren en voor 852 huwelijken konden we beide partners én een kind bevragen. Voor 743 huwelijken konden we minstens één ketting van drie generaties nl. (ex-)partner, kind en ouder, bevragen en voor maar liefst 514 van de geselecteerde huwelijken konden we één of zelfs twee nieuw samengestelde gezinnen in kaart brengen met informatie van de ex-partner(s), de nieuwe partner(s) en het al dan niet inwonend kind.

52

Wat de selectiviteit van deelname versus uitval betreft, onthouden we dat vrouwen meer deelnemen dan mannen, dat lager opgeleiden meer uitvallen en dat relatiekwaliteit tussen actor en alter de medewerking van alter kan beïnvloeden. Wat de dubbelinterviews betreft, weten we dat het vooral bij de gescheiden mensen moeilijk was om beide partners succesvol te contacteren en vervolgens te overtuigen mee te werken aan het onderzoek, maar dat de dubbelinterviews in deze groep niet verschillen op vlak van gerapporteerde relatiekwaliteit of conflict, weinig op huwelijksduur maar wel op het al dan niet hebben van een kind. Met deze grootschalige dataverzameling beschikken we over een unieke gegevensbank die door haar omvang alsook door het multi-actorperspectief nog veel nieuwe informatie over echtscheidingen in Vlaanderen zal opleveren de komende jaren. We houden er dan ook aan dit hoofdstuk af te ronden met een welgemeende dank aan alle respondenten die bereid waren deel te nemen aan een interview of de tijd namen om een vragenlijst in te vullen en terug te sturen. Het is immers enkel door hun bereidwillige medewerking dat onderzoekers, middenveldorganisaties en de overheid de komende jaren een beter inzicht zullen krijgen in de soms moeilijke problematiek van echtscheidingen.

53

2.10

Bibliografie

Dillman, D. (2000) Mail and Internet Surveys. The Tailored Design Method. John Wiley: Hoboken & Sons. Dykstra, P., Kalmijn, M., Knijn,T., Komter, A., Liefbroer, A. & Mulder,C. (2005). Codebook of the Netherlands Kinship Panel Study, a multi-actor, multi-method panel study on solidarity in family relationships, Wave 1. NKPS Working Paper No. 4. The Hague: Netherlands Interdisciplinary Demographic Institute. Kalmijn, M.& Wittenberg, M. (2008). Multi-actor data in survey onderzoek. 116p. Lynn, P., Beerten, R., Laiho J. & Martin J. (2001). ‘Recommended Standard Final Outcome Categories and Standard Definitions of Response Rate for Social Surveys’, Working Papers of the Institute for Social and Economic Research, paper 2001-23. Colchester: University of Essex. Mortelmans,D., Pasteels,I., Van Bavel,J., Bracke, P., Matthijs, K. & Van Peer, C. (in voorbereiding). Divorce in Flanders. Datacollection. Pasteels, I., Bastaits, K., Colman, E., Sodermans, A. & Wijckmans, B. (2010). Rapport “Werkplan: van pilootstudie naar hoofdsurvey.” Pasteels, I.& Van Bavel, J. (in voorbereiding). Divorce in Flanders. Sample design Pasteels, I. (in voorbereiding). Divorce in Flanders. Final outcome codes and response rates Van Bavel, J. (2007). Nota ter voorbereiding van de trekking van de basissteekproef voor het SiVproject uit het Rijksregister van België.

54

3. HUWEN EN SCHEIDEN IN DE LEVENSLOOP INGE PASTEELS, DIMITRI MORTELMANS

De sociologie van de levensloop beschouwt gezinnen niet als een vaststaande eenheid maar als wijzigend doorheen generaties en cohorten (Elder, Johnson, & Crosoe, 2004). Het veranderlijke karakter van gezinnen en huishoudens staan hierbij centraal. De afgelopen drie decennia zien we belangrijke verschuivingen. Niet alleen de standvastigheid van relaties maar ook het aangaan van relaties en de timing waarmee relatietransities plaatsgrijpen, zijn sterk gewijzigd doorheen de tijd. Centraal hierin staat de teloorgang van het klassieke gezinsmodel: het huwelijk werd als de hoeksteen van de maatschappij beschouwd. Historici, sociologen en demografen duiden de tanende invloed van dit dominante huwelijksmodel van de afgelopen eeuw met twee evoluties. In de eerste plaats is er een verschuiving in het waardenpatroon vast te stellen. Hand in hand met de economische boom in de tweede helft van de vorige eeuw, zien we een graduele verschuiving van de waarden van mensen. Deze verschuiving wordt in de sociologie omschreven als de individualisering van de samenleving die op zich dan weer een gevolg is van moderniseringsprocessen. Bauman omschrijft individualisering heel accuraat als “transforming human ‘identity’ from a ‘given’ into a ‘task’ – and charging the actors with the responsibility for performing that task and for the consequences (also the side-effects) of their performance: in other words, it consists in establishing a de jure autonomy (although not necessarily a de facto one)” (Bauman, 2002). Vandecasteele (2004) ontrafelt het individualiseringsconcept in drie dimensies. Individualisering is in de eerste plaats een loskomen van traditionele instituties zoals de staat of de religie (detraditionalisering). Als onmiddellijk gevolg daarvan wordt het individu verplicht om zelf meer keuzes te maken in de levensloop (keuzevrijheid). Tot slot leidt individualisering tot een grotere nadruk op zelfontplooiing. In sociaalwetenschappelijke studies wordt individualisering vaak vertaald in onderzoek naar verschuivende waarden ten aanzien van religie, de opkomst van postmaterialistische waarden en de wijziging van gender-rollen (Deboosere, Mortelmans, & Marquet, 2011; Jansen & Kalmijn, 2001). Naast individualisering, ziet Edgar (2004) ook globalisering als een tweede belangrijke evolutie die het hedendaagse gezin mee bepaalt. De geglobaliseerde economie met een steeds snellere rotatie van kapitaal en werknemers, plaatst het gezin als instelling voor nieuwe uitdagingen. Het internet, zo stelt Edgar, installeert een wereld van anonieme, snelle relaties die haaks staan op de vertrouwde netwerken van gezins- en familieleden. Individualisering en globalisering hebben niet alleen een enorme impact op de samenstelling van gezinnen, maar ook op de betekenis ervan. Een eerste gevolg is het doorbreken van de klassieke viereenheid van liefde, seksualiteit, huwelijk en voortplanting (Zwaan, 1993). De tanende invloed van religie in West-Europa maakt dat de viereenheid die eeuwenlang in meer of mindere mate als eenheid werd aanzien, is losgekoppeld. De seksuele revolutie maakte dat seksualiteit beleefd kon 55

worden buiten het huwelijk. Dit wordt vooral duidelijk in de verschuivende leeftijd van eerste seksuele betrekkingen onder jongeren. Seksualiteit is niet langer iets dat binnen de context van het huwelijk wordt gesitueerd. Dat geldt ook voor de voortplanting. Het huwelijksinstituut werd ooit beschouwd als de exclusieve plaats waar kinderen werden geboren en opgevoed. Die plaats is het nu verloren en worden kinderen in toenemende mate geboren in samenwonende koppels of zelfs buiten elk koppelverband om. De evolutie van de echtscheidingscijfers tot slot laat zien dat huwelijken niet langer “voor het leven” zijn maar zolang de liefde duurt. Het is deze laatste evolutie die centraal staat in dit hoofdstuk. Binnen de sociale demografie situeren we de veranderende betekenis van het huwelijk binnen de theorie van de Tweede Demografische Transitie (Lesthaeghe, 1995; 2002; Van de Kaa, 1994). Volgens deze theorie hebben de eerder geschetste waardeveranderingen een enorme verschuiving in demografisch gedrag voortgebracht. Naast de ‘babybust’ (het kelderen van het geboortecijfer) zien we in belangrijke mate een gewijzigde positie van het huwelijk. Het eerste huwelijk wordt steeds meer uitgesteld net zoals het ouderschap. Het aantal echtscheidingen neemt toe (zie de cijfers voor België in het voorgaande hoofdstuk) en huwelijken zijn van steeds kortere duur. Vanaf de jaren zeventig stijgt het (ongehuwd) samenwonen zowel in de periode vóór het huwelijk als in de periode na de dood van de partner of na een echtscheiding (voor- en nahuwelijks samenwonen). Hiermee samenhangend zien we ook een toename van het aantal kinderen geboren buiten de context van een huwelijk sinds 1985 (Boulanger, Lambert, Deboosere, Lesthaeghe, & Surkyn, 1997). In dit hoofdstuk staan we opnieuw stil bij deze wijzigingen. Hoewel elk Europees land in meer of mindere mate te maken kreeg met de hierboven geschetste evolutie, is de omvang en het tempo waarmee veranderingen in gezinnen plaatsgrijpen, niet gelijk. De wijzigingen omtrent het voorkomen van relatievorming en –ontbinding kwamen in het vorige hoofdstuk al aan bod. De trends voor België en Vlaanderen zijn daarbij meer dan duidelijk: we huwen steeds minder en we verbreken het huwelijk in toenemende mate. In dit hoofdstuk concentreren we ons op de timing en de variatie van deze gebeurtenissen (Dijkstra, 2003). Hierover kan de SIV-studie meer informatie leveren dan de algemene bevolkingsstatistiek. Dit is belangrijke informatie want hoe de aanloop naar een echtscheiding gebeurt en vooral wat de gevolgen van een echtscheiding zijn en hoe lang deze nazinderen, wordt ten dele bepaald door het tijdstip waarop het huwelijk en later de scheiding plaatsgrijpen.

Zo kijken we in het eerste deel van dit hoofdstuk naar de trajecten die partners voor hun eerste huwelijk hebben afgelegd. Op welke leeftijd start de eerste huwelijksrelatie? Hebben ze vooraf met een andere partner samengewoond? Gaan ze in de huwelijksrelatie premaritaal samenwonen? Zo ja, hoe lang wonen ze samen vooraleer ze huwen? Op welke leeftijd huwen ze? Deze vragen zullen we apart voor mannen en vrouwen van intacte en niet-intacte huwelijken beantwoorden om zo na te gaan of er verschillen zijn tussen beide groepen wat de aanloop naar hun eerste huwelijk betreft.

In een tweede deel van dit hoofdstuk bekijken we dan de levensloop na de scheiding. We schetsen hoe gescheiden mensen hun relatiegeschiedenis verder zetten na het verbreken van dat eerste huwelijk. In welke mate en na hoeveel tijd starten ze een volgende relatie na het uit elkaar gaan met hun huwelijkspartner? Kiezen ex-partners na hun eerste huwelijk eerder voor een LAT-relatie of 56

gaan ze samenwonen? Hoeveel gescheiden mensen starten een tweede huwelijk? Hoe snel na een scheiding gaan mensen over tot een tweede samenwoonrelatie of huwelijk? Om de levensloop tot aan het eerste huwelijk enerzijds en vanaf de scheiding anderzijds te schetsen, stellen we twee verschillende tijdslijnen op. Vooreerst vergelijken we voor alle huwelijkscohorten uit dit onderzoek intacte en niet-intacte huwelijken met elkaar tot aan het eerste huwelijk. Daarna stellen we voor de ontbonden huwelijken binnen elke huwelijkscohorte per scheidingscohorte een tweede tijdslijn op die start bij het moment waarop de ex-partner het eerste huwelijk feitelijk verlaat.

3.1

Historiek van de partnerrelaties

Om het levenslooptraject te reconstrueren, gebruiken we de informatie uit de historiek van partnerrelaties. Die omvat gedetailleerde informatie over alle relaties die de geïnterviewde ooit doormaakte vanaf de huwelijksrelatie tot op het moment van interview. Maximaal tien relaties konden vermeld worden. We registreerden data waarop deze relaties startten, data waarop men ging samenwonen en/of huwen, of er kinderen kwamen, of relaties beëindigd werden en zo ja, hoe en wanneer dat dan gebeurde. Deze historiek laat toe voor elke geïnterviewde partner gedetailleerde informatie over de huwelijksrelatie, en voor zij die gescheiden zijn ook over de eerstvolgende relatie na de huwelijksrelatie, over de eerste postmaritale cohabitatie of over het tweede huwelijk, te exploreren en te integreren tot enkele tijdslijnen. Gehuwde en gescheiden personen worden apart in kaart gebracht. Bovendien zullen we alle tijdslijnen apart voor mannen en voor vrouwen berekenen. Tabel 23 geeft de omvang van deze groepen naar geslacht en huwelijkscohorte weer. De huwelijkscohorten zijn tienjaarse cohorten die alle huwelijken tussen 1971 en 2008 uit de netto-steekproef per decennium groeperen. Tabel 23: Aantallen mannen en vrouwen per huwelijkscohorte naar status referentiehuwelijk

Intact huwelijk

'71-'80 '81-'90 '91-'00 '01-'08 Totaal

3.2

Niet-intact huwelijk

Man

Vrouw

Man

Vrouw

227 263 183 138 811

254 307 224 160 945

610 858 610 92 2170

658 1011 692 99 2460

Op weg naar het eerste huwelijk

De weg naar het eerste huwelijk wordt door Billari en Liefbroer (2010) als laat, verlengd en complex bestempeld. “Laat” omdat transities zoals het ouderlijk huis verlaten en het eerste huwelijk steeds later plaatsgrijpen in de levensloop; “verlengd” omdat de transitie tussen het verlaten van het ouderlijk huis en het eerste huwelijk meer tijd in beslag neemt; “complex” omdat het levenspad tussen het verlaten van het ouderlijk huis en een eerste huwelijk niet duidelijk voorgeschreven is 57

maar vele transities omvat en een toenemende variatie (Dykstra, 2003) kent. We verwachten dat de transities die zich in Europees verband aftekenen, ook zichtbaar zijn in Vlaanderen. We exploreren de aanloop tot het eerste huwelijk door kort in te zoomen op de periode voor de huwelijksrelatie om daarna het verloop van de huwelijksrelatie zelf in detail te beschrijven. Met de huwelijksrelatie bedoelen we die relatie die uitmondde in het eerste huwelijk van de respondent. We starten de opbouw van deze eerste tijdslijn met het beëindigen van de studieperiode en het verlaten van het ouderlijk huis. Deze twee gebeurtenissen zijn bakens die in levensloopanalyse vaak de overgang van adolescentie naar volwassenheid in kaart brengen, een periode waarin mensen ook vaak hun eerste partnerrelaties vorm geven. (F. C. Billari & Liefbroer, 2007). In Figuur 37 tot Figuur 40 geven we naast de mediane leeftijd waarop respondenten hun studies beëindigen respectievelijk het ouderlijk huis verlaten, ook de kwartielen P25 en P75 weer. De waarden op P25 en P75 moeten als volgt geïnterpreteerd worden: een kwart van de respondenten is jonger dan de leeftijd aangegeven door P25 wanneer de gebeurtenis onder beschouwing zich voordoet voor hen, een ander kwart van de respondenten is ouder dan de leeftijd aangegeven door P75. Figuur 37: Leeftijd waarop mannen en vrouwen uit intacte huwelijken de studies beëindigen naar huwelijkscohorte P25

24

Mediaan

P75

Figuur 38: Leeftijd waarop mannen en vrouwen uit niet-intacte huwelijken de studies beëindigen naar huwelijkscohorte

22

22

20

20

18

18

16

P25

24

Mediaan

P75

16 '71-'80 '81-'90 '91-'00 '01-'08 '71-'80 '81-'90 '91-'00 '01-'08 (N=221) (N=259) (N=183) (N=137) (N=241) (N=298) (N=222) (N=159) Man

Vrouw intact huwelijk

'71-'80 '81-'90 '91-'00 '01-'08 '71-'80 '81-'90 '91-'00 '01-'08 (N=596) (N=841) (N=600) (N=90) (N=653) (N=995) (N=678) (N=98) Man

Vrouw niet-intact huwelijk

58

Figuur 39: Leeftijd waarop mannen en vrouwen uit intacte huwelijken het ouderlijk huis verlaten naar huwelijkscohorte P25

28

Mediaan

P75

Figuur 40: Leeftijd waarop mannen en vrouwen uit niet-intacte huwelijken het ouderlijk huis verlaten naar huwelijkscohorte P25

28

26

26

24

24

22

22

20

20

Mediaan

P75

18

18 71-'80 81-'90 91-'00 01-'08 71-'80 81-'90 91-'00 01-'08 (N=226) (N=263) (N=182) (N=137) (N=254) (N=307) (N=224) (N=160) Man

Vrouw intact huwelijk

71-'80 81-'90 91-'00 01-'08 71-'80 81-'90 91-'00 01-'08 (N=609) (N=857) (N=609) (N=92) (N=657) (N=1011)(N=691) (N=99) Man

Vrouw niet-intact huwelijk

Figuur 37 tot Figuur 40 bevestigen de Europese trends (F.C. Billari & Liefbroer, 2010; Lacovou, 2001): jongeren studeren langer en ze verlaten later het ouderlijk huis. Belangrijk is het verschil in leeftijd voor deze beide gebeurtenissen tussen individuen die deel uitmaken van een intact huwelijken en zij die een scheiding achter de rug hebben. De mediane leeftijd waarop men de studies beëindigt en het ouderlijk huis verlaat is voor zowel mannen als vrouwen hoger bij de partners van intacte huwelijken dan bij de partners van gescheiden huwelijken. De normatieve omkadering van het huwelijk omvat meer dan alleen “tot de dood ons scheidt”. Het impliceert ook dat het verlaten van het ouderlijke nest enkel gebeurde door middel van een huwelijk. De tijd dat men “van thuis uit” trouwde en op die manier het ouderlijk huis verliet, lijkt lang voorbij. Voor het onderzoek Scheiding in Vlaanderen werden eerste huwelijken geselecteerd. Tijdens het interview met (ex-)partners werd er echter ook summier gepeild naar eventuele relaties voor dat eerste huwelijk waarin men met een andere partner dan de huwelijkspartner samenwoonde. Figuur 41 geeft per huwelijkscohorte weer hoeveel procent van de geïnterviewde personen vóór hun eerste huwelijk eerst nog met iemand anders hebben samengewoond. De figuur leert ons dat jongere cohorten in toenemende mate al een samenwoonbreuk achter de rug hebben vóór ze in de huwelijksrelatie die wij bestuderen, terechtkomen. Mannen rapporteren duidelijk vaker een samenwoonrelatie met iemand anders dan vrouwen. Ook zien we meer afgesprongen samenwoonrelaties bij de niet-intacte huwelijken dan bij de intacte huwelijken.

59

Figuur 41: Percentage mannen en vrouwen die samenwoonden met een andere partner voor het eerste huwelijk naar huwelijkscohorte en status referentiehuwelijk

In de volgende paragrafen nemen we de huwelijksrelatie, dit is de relatie die later uitmondt in een eerste huwelijk, onder de loep. We gaan na op welke leeftijd mannen en vrouwen hun relatie startten, of ze voorafgaandelijk aan het huwelijk ongehuwd gingen samenwonen en zo ja, op welke leeftijd dat gebeurde. We brengen ook in kaart hoelang ze premaritaal samenwoonden vooraleer ze huwden. Tenslotte kijken we naar de leeftijd op moment van huwelijk. We berekenen ook hier alle kengetallen apart voor mannen en vrouwen binnen de vier huwelijkscohorten. We starten met het moment waarop respondenten de relatie gestart zijn die uitmondde in het referentiehuwelijk uit onze steekproef. Figuur 42 en Figuur 43 tonen apart voor mannen en vrouwen uit intacte respectievelijk niet-intacte huwelijken de leeftijd waarop ze hun huwelijksrelatie startten. Figuur 42: Leeftijd waarop mannen en vrouwen uit intacte huwelijken hun huwelijksrelatie startten P25

28

Mediaan

P75

Figuur 43: Leeftijd waarop mannen en vrouwen uit niet-intacte huwelijken hun huwelijksrelatie startten

26

26

24

24

22

22

20

20

18

18

16

P25

28

Mediaan

P75

16 71-'80 81-'90 91-'00 01-'08 71-'80 81-'90 91-'00 01-'08 (N=208) (N=245) (N=163) (N=123) (N=232) (N=275) (N=200) (N=136) Man

Vrouw intact huwelijk

71-'80 81-'90 91-'00 01-'08 71-'80 81-'90 91-'00 01-'08 (N=564) (N=789) (N=579) (N=82) (N=623) (N=935) (N=642) (N=92) Man

Vrouw niet-intact huwelijk

60

We stellen vast dat de relatie met de partner die later de echtgeno(o)t(e) wordt, over huwelijkscohorten heen steeds later start. De mediane leeftijden gaan over de cohorten heen voor de mannen van intacte huwelijken van 20.5 jaar naar 22.8 en voor de vrouwen zien we een stijging van 18.6 naar 21.3 jaar. Bij niet-intacte huwelijken zien we eveneens een stijging maar voor vrouwen is die minder uitgesproken nl. voor mannen van 20 jaar naar 22.3 en voor vrouwen van 18.2 jaar naar 19.6. Voor alle huwelijkscohorten zijn zowel voor mannen als voor vrouwen relaties die nadien (al) in een scheiding uitmondden, op jongere leeftijd gestart dan relaties die (nog) niet strandden. Vervolgens gaan we na of partners kozen voor premaritaal samenwonen binnen hun huwelijksrelatie. Figuur 44 geeft apart voor mannen en vrouwen van intacte en niet-intacte huwelijken de percentages premaritale cohabitatie weer per huwelijkscohorte. Figuur 44: Percentage mannen en vrouwen die ongehuwd samenwoonden met hun huwelijkspartner naar huwelijkscohorte en status referentiehuwelijk

Onmiddellijk springt de stijgende populariteit van het voorhuwelijks samenwonen in de recente huwelijkscohorten in het oog. Deze is voornamelijk spectaculair in de jongste cohorte. Van thuis uit trouwen vinden we in deze cohorte bij minder dan een vijfde van de koppels terug. Deze verhouding is op dertig jaar tijd volledig omgekeerd (Kiernan, 2004). Een vergelijking tussen groepen leert dat zowel bij mannen als bij vrouwen samenwonen voor het huwelijk vaker voorkomt bij niet-intacte huwelijken en dit voor alle huwelijkscohorten. Bijvoorbeeld in de huwelijkscohorte van de jaren negentig zien we voor intact gebleven huwelijken een percentage premaritale cohabitatie van 45.4% en 43.3% voor mannen respectievelijk vrouwen, terwijl deze percentages in de groep van ontbonden huwelijken 56.6% en 57.1% zijn. De ontbonden huwelijken zijn vaker huwelijken afgesloten na een periode van ongehuwd samenwonen. We doen op basis van deze beschrijvende figuren echter geen uitspraak over een eventuele causale relatie die wel in de literatuur aangegeven wordt tussen voorhuwelijks samenwonen en de kans op een echtscheiding (Axinn & Thornton, 1992; Bramlett & Mosher, 2002).

61

Voor de groep die ooit ongehuwd samenwoonde, kijken we naar de leeftijd waarop dit samenwonen van start ging. Figuur 45 en Figuur 46 geven deze leeftijden apart weer voor mannen en vrouwen naar huwelijkscohorte en naar status van het referentiehuwelijk. Figuur 45: Leeftijd waarop mannen en vrouwen uit intacte huwelijken het ongehuwd samenwonen met de huwelijkspartner startten P25

30

Mediaan

P75

Figuur 46: Leeftijd waarop mannen en vrouwen uit niet-intacte huwelijken het ongehuwd samenwonen met de huwelijkspartner startten P25

30

28

28

26

26

24

24

22

22

Mediaan

P75

20

20

18

18 71-'80 81-'90 91-'00 01-'08 71-'80 81-'90 91-'00 01-'08 (N=15) (N=44) (N=82) (N=116) (N=11) (N=44) (N=97) (N=131) Man

Vrouw intact huwelijk

71-'80 81-'90 91-'00 01-'08 71-'80 81-'90 91-'00 01-'08 (N=47) (N=218) (N=345) (N=79) (N=45) (N=218) (N=391) (N=88) Man

Vrouw niet-intact huwelijk

Globaal gesproken laten deze figuren zien dat de leeftijd waarop jongeren gaan samenwonen met de partner die later hun huwelijkspartner wordt steeds hoger wordt. Vergelijken we echter de nietintacte huwelijken met de intacte huwelijken, dan stellen we vast dat het samenwonen bij ontbonden huwelijken vroeger van start ging dan bij huwelijken die nog intact zijn. Nemen we opnieuw de huwelijkscohorte ’91 tot ’00 als voorbeeld, dan zien we dat de mediane leeftijden waarop cohabitatie start bij de intacte huwelijken 24.3 en 23.3 jaar zijn voor mannen respectievelijk vrouwen, terwijl cohabitatie bij de niet-intacte huwelijk van start ging op de mediane leeftijd van 24.0 respectievelijk 21.7 jaar. Het is belangrijk om te vermelden dat we in deze figuren niet controleren voor opleidingsniveau of andere mogelijk verklarende factoren. Zoals eerder aangegeven, hangt de wijziging van deze levenslooppatronen sterk samen met de verlengde aanwezigheid op de schoolbanken. Beide evoluties kunnen dan ook niet los van elkaar gezien worden. Nader onderzoek moet echter nog duidelijk maken in welke cohorten of in welke groep (intact of niet-intact huwelijk) het opleidingseffect sterker doorspeelt. Tot slot komen we in onze analyse aan bij het referentiehuwelijk zelf. Ook hier kijken we naar de leeftijd waarop de respondenten voor het eerst huwden.

62

Figuur 47: Leeftijd waarop mannen en vrouwen uit intacte huwelijken voor het eerst huwen P25

32

Mediaan

P75

Figuur 48: Leeftijd waarop mannen en vrouwen uit niet-intacte huwelijken voor het eerst huwen

30

30

28

28

26

26

24

24

22

22

20

20

18

P25

32

Mediaan

P75

18 71-'80 81-'90 91-'00 01-'08 71-'80 81-'90 91-'00 01-'08 (N=226) (N=263) (N=183) (N=137) (N=254) (N=304) (N=223) (N=160) Man

71-'80 81-'90 91-'00 (N=607) (N=855) (N=607)

Vrouw

01-'08 (N=92)

71-'80 81-'90 91-'00 (N=658) (N=1005) (N=687)

Man

intact huwelijk

01-'08 (N=99)

Vrouw niet-intact huwelijk

We zien trends uit Figuur 45 en Figuur 46 terugkeren in Figuur 47 en Figuur 48. Ook de huwelijksleeftijd is zowel voor mannen als voor vrouwen hoger bij de groep van intacte huwelijken dan bij de groep van ontbonden huwelijken en dit voor alle huwelijkscohorten. In deze laatste alinea’s zoomen we in op enkele duurtijden die de voorhuwelijkse relatie kenmerken. Figuur 49 en Figuur 50 stellen de duurtijd in jaren van het premaritale samenwonen in eerste huwelijken voor mannen en vrouwen van elke huwelijkscohorte apart voor. Enkel de partners die ooit ongehuwd samenwoonden worden opgenomen in de grafiek. Figuur 49: Duurtijd in jaren van het premaritale samenwonen voor intacte huwelijken naar huwelijkscohorte P25

6

Mediaan

Figuur 50: Duurtijd in jaren van het premaritale samenwonen voor niet-intacte huwelijken naar huwelijkscohorte P75

5

5

4

4

3

3

2

2

1

1

0

P25

6

Mediaan

P75

0 71-'80 81-'90 91-'00 01-'08 71-'80 81-'90 91-'00 01-'08 (N=12) (N=40) (N=80) (N=113) (N=10) (N=41) (N=91) (N=129) Man

Vrouw intact huwelijk

71-'80 81-'90 91-'00 01-'08 71-'80 81-'90 91-'00 01-'08 (N=40) (N=193) (N=323) (N=75) (N=39) (N=205) (N=372) (N=86) Man

Vrouw niet-intact huwelijk

De duurtijd van het voorhuwelijks samenwonen neemt toe over de cohortes heen. De verschillen tussen de groep van intacte en niet-intacte huwelijken zijn niet beduidend. Tot slot zoomen we in op de duurtijd van de totale periode waarin partners al een relatie hebben maar nog niet gehuwd zijn. We brengen nu niet alleen de periode van voorhuwelijks samenwonen in rekening maar ook de periode waarin partners al wel een relatie hadden maar nog niet 63

samenwoonden. In Figuur 51 tot Figuur 56 splitsen we de totale voorhuwelijkse relatieduurtijd uit voor deze twee perioden. We maken twee aparte sets van grafieken al naargelang partners vooraf samenwoonden of niet. Figuur 51 Duurtijd in jaren van de periode voor het huwelijk voor intacte huwelijken met premaritale cohabitatie naar huwelijkscohorte

Figuur 52: Duurtijd in jaren van de periode voor het huwelijk voor niet-intacte huwelijken met premaritale cohabitatie naar huwelijkscohorte

Figuur 53 Duurtijd in jaren van de periode voor het huwelijk voor intacte huwelijken zonder premaritale cohabitatie naar huwelijkscohorte

Figuur 54: Duurtijd in jaren van de periode voor het huwelijk voor niet-intacte huwelijken zonder premaritale cohabitatie naar huwelijkscohorte

De aantallen onder de grafieken bevestigen vooreerst dat een voorhuwelijkse periode met premaritale cohabitatie van een uitzonderlijke situatie naar de meest gebruikelijke aanloop tot een eerste huwelijk evolueert. Wanneer we kijken naar verschillen tussen intacte en niet-intacte huwelijken komen huwelijken zonder premaritale cohabitatie verhoudingsgewijs vaker voor bij intacte huwelijken. Als we vervolgens de lengte van de staven bekijken zien we dat de aanloop naar een huwelijk meestal langer wordt over de cohorten heen. Zowel bij de intacte als niet-intacte huwelijken en zowel voor huwelijken zonder als voor die met premaritale cohabitatie is de totale periode dat men een relatie heeft maar nog niet gehuwd is, veelal verlengd over cohorten heen. Voor zij die niet premaritaal samenwoonden, betekent deze verlenging uiteraard dat men langer een relatie had voor men, daarna meteen dan, trouwde. Voor de groep van personen die wel ongehuwd 64

samenwonen differentiëren de staven: voor sommige groepen verlengt de periode dat men nog niet samenwoonde, voor andere groepen neemt de duurtijd van het ongehuwd samenwonen toe. In verdere analyses zullen we deze aanloopperiode van een eerste huwelijk verder ontleden om deze evoluties te bekijken in het licht van o.a. gewijzigde opleidingsniveaus.

3.3

Na het eerste huwelijk

De tweede reeks tijdslijnen starten bij de scheiding, dit is dus het moment waarop partners het samenwonen als koppel van een eerste huwelijk feitelijk stopzetten. We gebruiken het moment waarop ex-partners feitelijk uit elkaar gaan als einde van het huwelijk. Dit tijdstip kan verschillen van de datum waarop het huwelijk wettelijk beëindigd wordt. Om de tijdslijnen op te stellen, werken we verder met de indeling naar huwelijkscohorten en voegen we informatie toe per relevante scheidingscohorte. Tabel 24 geeft de aantallen weer waarop de tijdslijnen gebaseerd zijn. Dit zijn tevens de aantallen waarvoor we in de volgende tabellen percentages voor specifieke gebeurtenissen weergeven. Tabel 24: Aantallen mannen en vrouwen per huwelijkscohorte naar scheidingscohorte

Man Huwelijkscohorte '71-'80 '81-'90 '91-'00 '01-'08

'71-'80 52 / / /

Scheidingscohorten '81-'90 '91-'00 '01-'10 180 239 110 123 354 643 / 208 374 / / 89

Vrouw '71-'80 54 / / /

Scheidingscohorten '81-'90 '91-'00 '01-'10 195 261 125 128 468 382 / 250 412 / / 98

3.3.1 Een nieuwe relatie? We starten de na-huwelijkse levensloop door te kijken naar de mate waarin ex-partners na een scheiding een nieuwe relatie aangaan. We brengen eerst in kaart welk percentage van de expartners een eerste nieuwe relatie aangaat, daarna berekenen we de periode tussen de scheiding van het eerste huwelijk en het aangaan van deze nieuwe relatie. Om de complexiteit van huwelijksen scheidingscohorten te ontrafelen, combineren we beide indelingen in deze tijdslijnen. Bij de percentages mannen en vrouwen die een eerste nieuwe relatie starten na hun scheiding maken we vooraf een belangrijke kanttekening. Bij de selectie van referentiehuwelijken werden partners geweerd die na de scheiding uit het eerste huwelijk opnieuw trouwden én een nieuwe echtscheiding meemaakten. Hierdoor zijn de percentages over het aantal relaties na een eerste echtscheiding waarschijnlijk een onderschatting.

65

Tabel 25: Percentage mannen en vrouwen die een nieuwe relatie starten na hun scheiding per huwelijkscohorte en scheidingscohorte

Huwelijkscohorte '71-'80 '81-'90 '91-'00 '01-'08

Man

Vrouw

Scheidingscohorten '71-'80 '81-'90 '91-'00 '01-'10 94.2 88.3 79.8 67.3 / 87 88.1 73.2 / / 92.3 83.4 / / / 77.5

Scheidingscohorten '71-'80 '81-'90 '91-'00 '01-'10 79.6 84.1 69.4 56 / 90.6 85.7 67.5 / / 90.4 76.2 / / / 77.6

Het percentage mannen en vrouwen die een nieuwe relatie starten, is logischerwijze sterk afhankelijk van de scheidingscohorte waartoe ze behoren. Personen die lang geleden gescheiden zijn hebben meer tijd gehad om een nieuw leven op relationeel vlak uit te bouwen dan personen die zeer recent gescheiden zijn. Welke vaststellingen zijn toch markant te noemen? Ten eerste zien we dat niet iedereen een nieuwe relatie aangaat, zelfs al is de scheiding al ettelijke jaren geleden. Meer dan 10% van de mensen die 20 jaar of meer geleden scheidden, rapporteren geen nieuwe relatie na hun scheiding. In de scheidingscohorte ’81-’90 bedraagt het percentage mannen met een nieuwe relatie 88.3% respectievelijk 87.0% afhankelijk van de huwelijkscohorte waartoe ze behoren en het percentage vrouwen met een nieuwe relatie is voor de overeenkomstige groepen 84.1% en 90.6%. Dit wil zeggen dat 10 tot 15% van deze groep van gescheidenen 20 jaar na de scheiding nog steeds geen nieuwe relatie startte. Vergelijken we binnen scheidingscohortes de percentages voor verschillende huwelijkscohorten, dan stellen we vast dat partners van huwelijken die langer duurden, minder snel een eerste nieuwe relatie na de scheiding aangaan. In alle scheidingscohorten nemen de percentages mannen en vrouwen met eerste nieuwe relatie na scheiding toe wanneer het huwelijk recenter werd afgesloten. Het hebben van kinderen kan hier een belangrijke verklaring zijn. In verdere analyses bekijken we dit in detail. Vergelijken we tot slot mannen en vrouwen dan stellen we vast dat mannen vaker een eerste relatie na scheiding rapporteren dan vrouwen. De percentages in Tabel 25 zijn voor vrouwen bijna overal lager dan voor mannen. In Figuur 55 en Figuur 56 kijken we naar de periode die ligt tussen het feitelijk beëindigen van het eerste huwelijk en de eerste nieuwe relatie na deze scheiding. We bekijken deze perioden voor elke huwelijkscohorte apart en binnen huwelijkscohorte splitsen we bijkomend op naar scheidingscohorte. In deze en volgende figuren nemen we de verschillende scheidingscohorten op (onderste jaartallen) en splitsen die uit naar de overeenkomstige huwelijkscohorten (bovenste jaartallen).

66

Figuur 55: Duurtijd in jaren voor mannen tussen scheiding en start eerste relatie na scheiding naar huwelijks- en scheidingscohorte

Figuur 56: Duurtijd in jaren voor vrouwen tussen scheiding en start eerste relatie na scheiding naar huwelijks- en scheidingscohorte

Eerder bleek al dat vrouwen minder dan mannen de stap naar een eerste relatie zetten na hun scheiding. Echter, als ze die stap wel zetten dan maken ze die keuze meestal sneller dan mannen. De mediane duurtijden tussen de scheiding en het moment waarop een eerste relatie start zijn voor vrouwen lager dan voor mannen in de meeste huwelijks- en scheidingscohorten.

3.3.2 Samenwonen na de scheiding De voorgaande paragraaf bekeek de eerste relatie die gescheiden partners aangingen na de breuk van hun huwelijk. We breiden in deze paragraaf de analyses uit tot de volledige gerapporteerde historiek van partnerrelaties na het eerste huwelijk en zoomen in op het moment dat de gescheiden partners de stap zetten om voor het eerst opnieuw met een andere partner te gaan samenwonen. Dit kan in een eerste, tweede of volgende relatie na het huwelijk zijn. Tabel 26: Percentage mannen en vrouwen met een samenwoonrelatie na hun scheiding per huwelijkscohorte en scheidingscohorte

Man Huwelijkscohorte '71-'80 '81-'90 '91-'00 '01-'08

'71-'80 90.4 / / /

Scheidingscohorten '81-'90 '91-'00 '01-'10 79.4 64.9 51.8 78.1 76.0 52.2 / 85.1 63.6 / / 61.8

Vrouw '71-'80 66.7 / / /

Scheidingscohorten '81-'90 '91-'00 69.7 49.4 82.8 68.6 / 82.4 / /

'01-'10 33.6 43.5 56.1 53.1

Tabel 26 toont aan dat een aanzienlijk aantal mannen en vrouwen na hun scheiding geen samenwoonrelatie meer starten. Bij mannen wiens echtscheiding 10 à 20 jaar geleden is, blijft 10 tot zelfs 35 procent zonder samenwonende partner. Bij vrouwen is dit zelfs de helft voor specifieke 67

huwelijks- en echtscheidingscohorten. Toekomstige analyses moeten aantonen wie deze mannen en vrouwen zijn. De cijfers geven ook aan dat ex-partners uit huwelijken met langere duurtijd minder frequent een nieuwe samenwoonrelatie starten dan dat ex-partners uit overeenkomstige scheidingscohorten na kortere huwelijken dat doen. Tot slot concluderen we dat vrouwen minder dan mannen geneigd zijn, of in de mogelijkheid zijn, om een samenwoonrelatie te starten na hun scheiding. De percentages in Tabel 26 zijn voor mannen bijna overal hoger dan voor vrouwen. Figuur 57 en Figuur 58 geven aan hoeveel tijd er verstrijkt tussen de scheiding en het moment waarop mannen en vrouwen opnieuw gaan samenwonen met een nieuwe partner.

Figuur 57: Duurtijd in jaren voor mannen tussen scheiding en samenwoonrelatie naar huwelijks- en scheidingscohorte

Figuur 58: Duurtijd in jaren voor vrouwen tussen scheiding en samenwoonrelatie naar huwelijks- en scheidingscohorte

Ook hier stellen we vast dat vrouwen, hoewel ze minder frequent overgaan tot een samenwoonrelatie na een scheiding, dit wel sneller na de scheiding doen dan mannen in de meeste huwelijks- en scheidingscohorten.

3.3.3 Het tweede huwelijk Tot slot bekijken we in deze bespreking van het traject na een scheiding de tweede huwelijken. Nogmaals benadrukken we dat deze groep ondervertegenwoordigd is daar er in het onderzoek geen partners waren toegelaten die twee scheidingen hadden doorgemaakt. Opvallend ook hier is dat mannen meer dan vrouwen een tweede huwelijk aangaan.

68

Tabel 27: Percentage mannen en vrouwen met een tweede huwelijk per huwelijkscohorte en scheidingscohorte

Man Huwelijkscohorte '71-'80 '81-'90 '91-'00 '01-'08

'71-'80 61.5 / / /

Vrouw

Scheidingscohorten '81-'90 '91-'00 46.7 30.5 41.5 37.0 / 38.0 / /

'01-'10 17.3 17.5 16.3 13.5

'71-'80 42.6 / / /

Scheidingscohorten '81-'90 '91-'00 43.1 19.9 53.1 33.1 / 38.0 / /

'01-'10 12.0 13.6 19.7 18.4

De periode tussen de echtscheiding en het tweede huwelijk wordt weergegeven in Figuur 59 en Figuur 60. Het verschil tussen mannen en vrouwen dat we vonden bij de eerste relatie na de scheiding is hier minder duidelijk aanwezig. Voor sommige cohorten zijn het de mannen die eerder een tweede huwelijk starten, voor andere cohorten zijn het dan weer de vrouwen.

Figuur 59: Duurtijd in jaren voor mannen tussen scheiding en tweede huwelijk naar huwelijks- en scheidingscohorte

3.4

Figuur 60: Duurtijd in jaren voor vrouwen tussen scheiding en tweede huwelijk naar huwelijks- en scheidingscohorte

Huwen en scheiden in de levensloop: een overzicht

In paragrafen 3.1 tot 3.3 presenteerden we wanneer mannen en vrouwen uit intacte en niet-intacte huwelijken een aantal belangrijke gebeurtenissen op vlak van relaties doormaken. In dit overzicht brengen we alle informatie uit dit hoofdstuk samen in een reeks van samenvattende tijdslijnen. We onderscheiden opnieuw mannen en vrouwen van intacte respectievelijk niet-intacte huwelijken.

69

Figuur 61: Mediane leeftijd van mannen bij gebeurtenissen tot aan het eerste huwelijk

Figuur 62: Mediane leeftijd van vrouwen bij gebeurtenissen tot aan het eerste huwelijk

Deze figuren laten duidelijk zien dat het traject voor het huwelijk in recente cohorten almaar later start, langer duurt en dat de verschillende gebeurtenissen zoals het ouderlijk huis verlaten, gaan samenwonen en huwen aparte mijlpalen geworden zijn op weg naar een eerste huwelijk waardoor het traject ook als complexer kan bestempeld worden. De aanloopperiode van de intacte huwelijken situeert zich globaal wat later dan de aanloopperiode van de niet-intacte huwelijken en dit verschil is het meest uitgesproken bij vrouwen. In latere analyses gaan we na in hoeverre deze verschillen al dan niet volledig verklaard kunnen worden door het opleidingsniveau van de betrokken personen. Figuur 63: Mediane duurtijd tussen verschillende gebeurtenissen sinds moment van scheiding voor mannen

Figuur 64: Mediane duurtijd tussen verschillende gebeurtenissen sinds moment van scheiding voor vrouwen

Figuur 63 en Figuur 64 geven de levensloop voor mannen respectievelijk vrouwen na moment van scheiding weer. In bovenstaande paragrafen stelden we vast dat mannen vaker een nieuwe relatie na hun scheiding aangaan en ook vaker gaan samenwonen of een tweede keer huwen. In Figuur 63 en Figuur 64 zien we dat voor sommige scheidings- en huwelijkscohorten vrouwen, als ze deze stappen zetten, dit sneller doen dan de mannen in de overeenkomstige groepen.

70

3.5

Ter afsluiting

In dit hoofdstuk bestudeerden we wanneer eerste huwelijksrelaties aangegaan worden, huwelijken beëindigd worden en postmaritale relaties starten. Gemiddelde leeftijden van de betrokkenen en duurtijden tussen specifieke gebeurtenissen werden voor verschillende huwelijks- en scheidingscohorten in kaart gebracht om zo de dynamiek en dus ook de complexiteit die partnerrelaties kenmerken de laatste decennia, gedetailleerd weer te geven. In volgende publicaties zullen analyses die het voorkomen en de timing van levensloopgebeurtenissen zoals gaan samenwonen, huwen, scheiden en opnieuw een relatie aangaan, niet alleen beschrijven maar ook verklaren via persoonsgebonden kenmerken zoals bijvoorbeeld opleidingsniveau, levensbeschouwing, het al dan niet hebben van kinderen,enz. of via generatie- en periodeverschillen, aan bod komen. We verwijzen hiervoor graag naar onze webstek www.scheidinginvlaanderen.be.

71

3.6

Bibliografie

Axinn, W. G., & Thornton, A. (1992). The relationship between cohabitation and divorce: selectivity or causal influence? Demography, 29(3), 357-374. Bauman, Z. (2002). Foreword: Individually, together. In U. Beck & E. Beck-Gernsheim (Eds.), Individualization. Institutionalized individualism and its social and political consequences (pp. XIV-XIX). London: Sage. Billari, F. C., & Liefbroer, A. C. (2007). Should I stay or should I go? The impact of age norms on leaving home. Demography, 44(1), 181-198. Billari, F. C., & Liefbroer, A. C. (2010). Towards a New Pattern of Transition to Adulthood? Advances in Life Course Research. Boulanger, P.-M., Lambert, A., Deboosere, P., Lesthaeghe, R., & Surkyn, J. (1997). Algemene volks- en woningtelling op 1 maart 1991. Huishoudens en gezinnen, monografie nr.4. Brussel: Ministerie van Economische Zaken, NIS. Bramlett, M. D., & Mosher, W. D. (2002). Cohabitation, marriage, divorce, and remarriage in the United States. National Center for Health Statistics. Vital Health Statistics, 23(22), 1–93. Deboosere, P., Mortelmans, D., & Marquet, J. (2011). Gezin: opvattingen over relaties, gezin, gender en familiale solidariteit. In K. Abts, K. Dobbelaere & L. Voyé (Eds.), Nieuwe tijden, nieuwe mensen. Belgen over arbeid, gezin, ethiek, religie en politiek (pp. 23-70). Leuven: Lannoo Campus. Dykstra, P. A. (2003). Levenslooppatronen: Toenemende varatie? Bevolking en Gezin, 32(2), 21-34. Edgar, D. (2004). Globalisation and Western bias in family sociology. In J. Scott, J. Treas & M. Richards (Eds.), the Blackwell companion to the sociology of families (pp. 3-16). Oxford: Blackwell. Elder, G. H. J., Johnson, M. K., & Crosoe, R. (2004). The emergence and development of life course theory. In J. T. Mortimer & M. J. Shanahan (Eds.), Handbook of the lifecourse (pp. 3-19). New York: Springer. Jansen, M., & Kalmijn, M. (2001). De invloed van waardenoriëntaties op de vormgeving van partnerrelaties: meer individualistisch, minder afhankelijk ? Mens & Maatschappij, 76(4). Lacovou, M. (2001). Leaving home in the European Union. ISER Working Papers, 2001(18), 1-47. Lesthaeghe, R. (1995). The second demographic transition in Western countries: an interpretation. In K. M. Oppenheim & A.-M. Jensen (Eds.), Gender and family change in industrialized countries (pp. 17-62). Oxford: Clarendon Press. Lesthaeghe, R., & Neels, K. (2002). From the first to the second demographic transition: an interpretation of the spatial continuity of demographic innovation in France, Belgium and Switzerland. European Journal of Population, 18(4), 325-360. Van de Kaa, D. J. (1994). The second demographic transition revisited: theories and expectations. In H. Beets, H. van den Brekel, R. Cliquet, G. Dooghe & J. De Jong Gierveld (Eds.), Population and Family in the low countries 1993: late fertility and other current issues (pp. 81-126). Amsterdam: Swets and Zeitlinger. Vandecasteele, L. (2004). Individualisering: waar het individu tekortschiet... Een onderzoek naar de sociale inbedding van waardeverandering m.b.t. primaire relaties. Tijdschrift voor Sociologie, 25. Zwaan, T. (1993). De verbroken viereenheid: een interpretatie van recente transities. In T. Zwaan (Ed.), Familie, huwelijk en gezin in West-Europa (pp. 265-296). Amsterdam: Boom.

72

4. HOE VERLOOPT EEN ECHTSCHEIDING IN VLAANDEREN? KIM BASTAITS, CHRISTINE VAN PEER, ELISABETH ALOFS, INGE PASTEELS, DIMITRI MORTELMANS

Hoewel het echtscheidingscijfer in Vlaanderen tot de hoogste van Europa behoort, is er weinig geweten over hoe een echtscheiding er verloopt. Een echtscheidingsverloop kent verschillende facetten. Zo zijn er emotionele, wettelijke, economische en sociale facetten en daarnaast de facetten ouderschap en welzijn. In dit hoofdstuk gaan we dieper in op de wettelijke facetten en hoe deze het verloop van een echtscheiding beïnvloeden. Met verloop doelen we op het feitelijke of praktische proces van echtscheiding. In dit hoofdstuk komen de beslissing tot echtscheiding, de gronden tot echtscheiding, de dienstverlening, de verdeling van de goederen en de verschillen naar opeenvolgende wetgevingen aan bod. We geven een antwoord op vier onderzoeksvragen: Hoe lang duurt een gemiddeld echtscheidingsproces? Hoe verloopt de beslissing tot echtscheiding? Hoe regelt men de praktische zaken? En welke diensten gebruikt men tijdens het echtscheidingsverloop? Er bestaat veel wetgeving rond echtscheiding, wetgeving die aan wijzigingen onderhevig was in de loop der tijd. Zowel de echtscheidingsprocedure als de gronden tot echtscheiding zijn sterk geëvolueerd. Het echtscheidingsrecht werd aangepast aan de gewijzigde maatschappelijke context, in het bijzonder m.b.t. de positie van de vrouw en de kinderen. We vragen ons af of de opeenvolgende wetswijzigingen een invloed hebben gehad op het verloop van een echtscheiding. Vooraleer onze centrale onderzoeksvraag rond de invloed van wetswijzigingen op het echtscheidingsverloop te beantwoorden, geven we dan ook eerst een algemeen overzicht van (de evolutie van) de Belgische echtscheidingswetgeving (Gerlo, 2003; Heyvaert, 2002; Monballyu, 2006; Mortelmans, Swennen & Alofs, 2008; ).

4.1

Overzicht van echtscheidingswetgeving

De mogelijkheid tot echtscheiding werd in onze streken1 veralgemeend ingevoerd tijdens de Franse revolutionaire periode waarbij de basisbeginselen van de revolutie (vrijheid, gelijkheid en broederlijkheid) werden doorgetrokken in de wetgeving. Vermits de onontbindbaarheid van het huwelijk in strijd werd geacht met de individuele vrijheid, werd echtscheiding op verscheidene gronden mogelijk gemaakt. Het erg progressieve echtscheidingsrecht kende de echtscheiding door onderlinge toestemming, de echtscheiding op grond van onverenigbaarheid van gemoed of karakter, de echtscheiding op grond van feitelijke scheiding van minstens zes maanden en tot slot de echtscheiding op bepaalde gronden, waarbij zowel schuldige gedragingen (gewelddaden,

De Zuidelijke Nederlanden, waarvan het huidige België deel uitmaakte, gingen in 1794-95 van de Oostenrijkse Habsburgers over op de Fransen, waardoor de Franse revolutionaire wetgeving en Code civil van 1804 ook bij ons van toepassing werd. 1

73

mishandelingen, grove beledigingen e.a.) als niet-schuldige gedragingen (geestestoestand van één der partners) in aanmerking kwamen. De voorheen bestaande scheiding van tafel en bed, de zogenaamde ‘echtscheiding voor katholieken’, werd afgeschaft. Reeds van tafel en bed gescheiden echtgenoten konden deze niettemin omzetten in een echtscheiding. Man en vrouw werden in de Franse revolutionaire echtscheidingswetgeving gelijk behandeld, een gelijkheid die met de invoering van de Napoleontische Code civil in 1804 werd tenietgedaan en die slechts geleidelijk werd hersteld (pas volledig gerealiseerd in de jaren zeventig van de vorige eeuw). De Code civil van 1804 was reactionair ten aanzien van de Franse revolutionaire wetgeving. De ontbindbaarheid van het huwelijk werd terug aan banden gelegd en de gronden tot echtscheiding restrictiever omschreven. Echtscheiding was nog slechts mogelijk door onderlinge toestemming (doch onder strikte voorwaarden) of op grond van schuldige gedragingen (overspel door de vrouw of onderhoud van de bijzit in de gemeenschappelijke woning door de man, gewelddaden, mishandelingen, grove beledigingen of veroordeling tot een onterende straf). Daarnaast kon de heringevoerde scheiding van tafel en bed onder bepaalde voorwaarden worden omgezet in een echtscheiding, doch enkel op vraag van de initiële verweerder in de procedure tot scheiding van tafel en bed. De progressieve echtscheiding op grond van onverenigbaarheid van karakters en de echtscheiding op grond van feitelijke scheiding werden afgeschaft. Strenge grond- en vormvoorwaarden hadden tot doel het aantal echtscheidingen te beperken ter bescherming van de huwelijkse kinderen en de financieel afhankelijke echtgenote. Deze echtscheidingsgronden bleven grotendeels ongewijzigd tot in 1962 de vordering tot echtscheiding op grond van scheiding van tafel en bed werd opengesteld voor de ‘schuldige’ echtgenoot, initiële eiser in de procedure tot scheiding van tafel en bed. Een volgende belangrijke mijlpaal was de herinvoering van de echtscheiding op grond van feitelijke scheiding in 1974. Voor het eerst sinds de Franse revolutionaire periode kon voor een schuldloze echtscheiding op eenzijdig verzoek worden gekozen - al waren de gevolgen op het vlak van alimentatie schuldbepaald. De termijn van de vereiste feitelijke scheiding werd ingekort van oorspronkelijk tien jaar (1974) tot vijf jaar (1982) en tot slot tot twee jaar (2000). Vervolgens werden in de jaren 1990 de echtscheidingsprocedures, en in het bijzonder deze van de echtscheiding door onderlinge toestemming, vereenvoudigd en ingekort (1994 en 1997). Kort samengevat werden vanaf 1804 de grond- en vormvoorwaarden voor alle echtscheidingsvormen geleidelijk versoepeld. Zo werden m.b.t. de echtscheiding door onderlinge toestemming het verbod van hertrouw (1956), het akkoord van de ascendenten (1962) en de maximumleeftijd voor de vrouw en maximumduur van het huwelijk (1969) afgeschaft en werd het aantal verschijningen voor de rechtbank geleidelijk verminderd (1972 en 1994). Overspel werd pas in 1987 gedepenaliseerd. Niettemin bleef het echtscheidingsrecht gekenmerkt door een huwelijksbeschermend karakter. Slechts indien beide echtgenoten het huwelijk wensten te beëindigen, kon dit in onderlinge overeenstemming gebeuren. Bij gebrek aan eensgezindheid kon de echtscheiding slechts worden toegestaan op bepaalde foutgerelateerde gronden als sanctie voor de 74

schuldige tekortkomingen van één of beide echtgenoten aan de huwelijksverplichtingen. De echtscheiding op grond van feitelijke scheiding vormde de uitzondering op deze regel: in deze hypothese kon de echtgenoot tot echtscheiding worden gedwongen, ook al was hij onschuldig. De echtgenoot die zijn partner geen tekortkomingen aan de huwelijksplichten kon verwijten, beschikte bijgevolg niet over de mogelijkheid uit de echt te scheiden dan na een duurzame feitelijke scheiding. De echtscheiding kon dus slechts onder strikte voorwaarden eenzijdig worden opgedrongen. Een ‘recht op echtscheiding’ bestond met andere woorden niet. De meest fundamentele inhoudelijke hervorming sinds 1804 werd dan ook gerealiseerd door de wet van 27 april 2007, waarbij een echtscheidingsrecht werd gecreëerd dat terug sterk aanleunt bij de soepele en progressieve Franse revolutionaire echtscheidingswetgeving. Waar vroeger in het levenslange huwelijksmodel de nadruk lag op de maatschappelijke functies die het huwelijk vervulde (procreatie, opvoeding van de kinderen, voorzien in de materiële bestaanszekerheid van het gezin), beschouwde de wetgever bij de hervorming in 2007 het huwelijk als een soort private overeenkomst die haar oorsprong vindt in de liefde en die bijgevolg bij het eindigen van de liefde ‘no strings attached’ moet kunnen worden ontbonden. De voornaamste doelstellingen van de wetgever bestonden erin de nefaste gevolgen van een foutgerelateerde echtscheidingsprocedure te temperen en zo te komen tot snellere, meer vreedzame en schuldloze echtscheidingen, waarbij het ‘recht op echtscheiding’ centraal staat. Ter realisatie hiervan werd de echtscheidingsprocedure versoepeld en werden de echtscheiding op grond van fout en de echtscheiding op grond van feitelijke scheiding vervangen door de schuldloze echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting van het huwelijk (EOO). De EOO betreft een overkoepelende echtscheidingsvorm die drie subgronden omvat, waarin we de oude echtscheidingsgronden gedeeltelijk herkennen. Vooreerst kan de onherstelbare ontwrichting - d.i. de ontwrichting die de voortzetting dan wel de hervatting van het samenleven redelijkerwijze onmogelijk maakt - met alle wettelijke middelen worden bewezen (art. 229, §1 BW). De fout duikt hier indirect terug op in het kader van het bewijs van de onherstelbare ontwrichting, teneinde ‘onmiddellijk’ de echtscheiding te bekomen. De ontwrichting kan niettemin ook afgeleid worden uit schuldloze gedragingen of situaties, zoals de geestesstoornis van een echtgenoot. De onherstelbare ontwrichting van het huwelijk wordt voorts onweerlegbaar vermoed na een feitelijke scheiding van zes maanden dan wel één jaar, naargelang een aanvaard dan wel eenzijdig verzoek tot echtscheiding voorhanden is (art. 229, §2 en §3 BW). Tot slot blijkt de onherstelbare ontwrichting van het huwelijk uit het herhaalde verzoek na een reflectieperiode van drie maanden dan wel één jaar, naargelang het verzoek uitgaat van beide echtgenoten dan wel van één van hen (art. 229, §2 en §3 BW). De succesvolle echtscheiding door onderlinge toestemming werd bij de hervorming in 2007 behouden en nog verder versoepeld (afschaffing van voorwaarden inzake leeftijd van de echtgenoten en duur van het huwelijk). Naast een evolutie in de wetgeving rond de echtscheidingsprocedure en - gronden, hebben ook de materiële en financiële gevolgen verbonden aan een echtscheiding substantiële wijzigingen ondergaan. De wetgeving omtrent alimentatie tussen echtgenoten (art. 301 BW) werd sinds 1804 tweemaal grondig hervormd: een eerste keer door de wet van 9 juli 1975 en recenter door de wet 75

van 27 april 2007. Vóór de hervorming van 2007 had in beginsel enkel de onschuldige echtgenoot recht op alimentatie ten aanzien van zijn schuldige partner. In 2007 verviel de schuldvraag: gelijktijdig met het afschaffen van de fout als grond tot echtscheiding werd ook de schuld, resp. onschuld van de gewezen echtgenoten als grondslag voor het recht op alimentatie opgeheven. De wetgever wilde een ‘verruimd basisrecht’ op alimentatie creëren: aan de ‘behoeftige’ echtgenoot kan een uitkering tot levensonderhoud worden toegestaan. De uitkering na echtscheiding heeft dan ook niet langer een gemengd indemnitair-alimentair karakter, maar is volgens een meerderheid in de rechtsleer voortaan zuiver alimentair van aard. Het schuldloze karakter van alimentatie na echtscheiding is echter niet volledig doorgetrokken. Het rechtvaardigheidsgevoel zou immers worden gekrengd indien de echtgenoot die door zijn onaangepast gedrag de breuk heeft veroorzaakt, niettemin financiële steun verkrijgt. De wetgever heeft dan ook getracht een evenwicht te vinden tussen, enerzijds, een (quasi) schuldloos echtscheidingsrecht en, anderzijds, de principes van billijkheid en verantwoordelijkheid bij de toekenning van alimentatie na echtscheiding. De schuldnotie werd gedeeltelijk behouden. De fout (of ruimer: het gedrag) van de alimentatiegerechtigde kan nog in drie welbepaalde gevallen leiden tot geheel of gedeeltelijke uitsluiting van het recht op alimentatie, meer bepaald in geval van 1° zware fout die de voortzetting van de samenleving onmogelijk heeft gemaakt, 2° fysiek partnergeweld en 3° vrijwillig veroorzaakte staat van behoefte. Een andere belangrijke innovatie van de hervorming in 2007 betreft de wettelijke beperking in tijd van het recht op alimentatie na echtscheiding. Waar vroeger de uitkering na echtscheiding als exponent van het levenslange huwelijksmodel in principe levenslang werd toegekend (‘win for life’), is het recht op een uitkering vandaag beperkt tot een maximumtermijn gelijk aan de duur van het huwelijk. Tot slot werden recent bepaalde diensten in het leven geroepen die tot doel hebben de echtscheidingsprocedure te humaniseren en de echtgenoten en kinderen te begeleiden tijdens en na de echtscheiding. Denken we hierbij aan de dienst voor alimentatievorderingen en de mogelijkheid tot bemiddeling. De dienst voor alimentatievorderingen (DAVO) werd opgericht bij wet van 21 februari 2003 en verleent hulp bij het invorderen van onderhoudsgelden ten behoeve van de ex-echtgenoot en de kinderen (indien dit niet spontaan wordt betaald). Daarnaast betaalt deze dienst onder bepaalde voorwaarden voorschotten op (niet-betaald) onderhoudsgeld ten behoeve van de kinderen. Ook bemiddeling als methode om echtscheidingsgeschillen te beslechten kent het laatste decennium een stijgend succes. Met de wet van 19 februari 2001 werd een eerste aanzet gegeven om bemiddeling in familiezaken wettelijk te regelen. De wet bepaalde dat de rechter op verzoek van beide partijen of op eigen initiatief maar met instemming van beide partijen, een bemiddelaar in familiezaken kan aanstellen. Deze wet werd geïntegreerd in de wet van 21 februari 2005 waarbij het wettelijk kader voor de bemiddeling verder werd uitgebreid. De wet van 18 juli 2006 verplicht de rechter om koppels te informeren over het bestaan van bemiddeling in familiezaken in verband met ouderlijk gezag en contact met minderjarige kinderen. 76

4.2

Wetswijzigingen en scheidingscohorten

Om onze vier onderzoeksvragen te beantwoorden, gebruiken we enkel de gegevens van één partner uit een wettelijk gescheiden koppel (n=3502). Concreet gaat het om 1626 mannen (46.4%) en 1876 vrouwen (53.6%). 2613 van deze ex-koppels (74.6%) hebben samen kinderen, 889 ex-koppels (25.4%) hebben geen kinderen samen. We kiezen deze groep omdat zij een volledig echtscheidingsproces hebben doorlopen. Alle procedures en stappen zijn genomen, het hele proces is afgerond. We delen de steekproef in naar verschillende cohorten van wetswijziging. Ook de opdeling naar grond van echtscheiding zal vaak gemaakt worden. Daarnaast vergelijken we de gescheiden mensen ook op enkele kenmerken zoals geslacht en het al dan niet hebben van kinderen. De verschillen die worden besproken in dit hoofdstuk zijn steeds statistisch significante verschillen. Eén van de belangrijkste opdelingen in dit hoofdstuk, is die naar opeenvolgende wetswijzigingen. Om na te gaan of deze wetswijzigingen een invloed hebben op het echtscheidingsproces, hebben we verschillende cohorten van respondenten per wetswijziging gemaakt. Ter verduidelijking zetten we de wetswijzigingen nog even kort op een rijtje: Wet juli 1962:

afschaffing van akkoord van ascendenten bij EOT

Wet juli 1972:

vereenvoudiging procedure EOT

Wet juli 1974:

feitelijke scheiding van 10 jaar kan omgezet worden in echtscheiding

Wet december 1982: tijdsduur feitelijke scheiding herleid van 10 tot 5 jaar Wet juni 1994:

verkorte en vereenvoudigde echtscheidingsprocedures

Wet april 2000: tijdsduur feitelijke scheiding herleid van 5 tot 2 jaar Wet april 2007: verkorte en vereenvoudigde echtscheidingsprocedure en omvorming van de gronden van scheiding

Als we de groep van gescheiden respondenten opdelen naar wetswijziging, dan zien we dat slechts 1 respondent gescheiden is met de wet van 1962. Dat hoeft ons niet te verbazen omdat onze respondenten ten vroegste getrouwd kunnen zijn in 1971. Indien men nog wou scheiden met de wet van 1962, moest dat al vóór 1 juli 1972 gebeuren. Dan waren deze mensen echter nog maar anderhalf jaar getrouwd. Omwille van het zeer kleine aantal in deze eerste cohorte, nemen we deze mensen niet mee in de analyses. Ook de tweede cohorte van respondenten gescheiden tussen 1972 en 1974 telt slechts vier respondenten. Deze zullen we eveneens niet mee opnemen in onze analyses. Daarnaast zien we dat de meeste mensen vooral gescheiden zijn onder de wetgeving van 2000 (40.0%). Daarnaast zijn er toch ook 9.9% mensen die al gescheiden zijn met de nieuwe echtscheidingswet van 2007. Deze cohorte is voldoende groot om de huidige wet te evalueren.

77

Tabel 28: Cohorten van wetswijziging (N=3448)

N Vóór juli 1972 (cohorte 1) juli 1972 (cohorte 2) juli 1974 (cohorte 3) december 1982 (cohorte 4) juni 1994 (cohorte 5) april 2000 (cohorte 6) april 2007 (cohorte 7)

1 4 125 771 829 1378 340

% 0.0 0.1 3.6 22.4 24.0 40.0 9.9

Naast wetswijzigingen die de procedure vereenvoudigen en/of inkorten, zijn er ook een aantal wijzigingen geweest die een verandering van de grond van echtscheiding inhouden. De mensen uit onze steekproef kunnen op basis van 4 gronden gescheiden zijn: onderlinge toestemming (EOT), feitelijke scheiding (met inbegrip van feitelijke scheiding omwille van geestesstoornis), op grond van fout (zoals overspel maar eveneens grove beledigingen, mishandelingen of gewelddaden) en onherstelbare ontwrichting (EOO). Niet alle gronden waren altijd mogelijk voor alle cohorten. Echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting (EOO) is pas mogelijk sinds april 2007. Daarnaast was echtscheiding op grond van feitelijke scheiding en op grond van fout slechts mogelijk tot april 2007. Het merendeel van de respondenten is gescheiden met een EOT (83.1%). Andere gronden komen minder vaak voor. Sommige respondenten weten niet op welke grond ze gescheiden zijn. Zij geven dan ook een onmogelijk antwoord. 2.3% heeft een foute mogelijkheid aangegeven (bvb. gescheiden met EOO vóór april 2007). Bij deze berekeningen werd steeds de datum van het starten van de procedure gebruikt om de wetswijzigingscohortes af te bakenen. Wat de overgangsmaatregelingen betreft bij de overgang van een oude naar een nieuwe wet, worden koppels die de procedure gestart zijn onder de oude wet maar waarbij de uitspraak viel na het invoeren van de nieuwe wet, nog gerekend bij de oude wet. Als we kijken naar de grond van echtscheiding per wetswijziging, zien we dat het aantal EOT’s doorheen de tijd is gestegen (van 74.2% EOT’s met de wet van 1974 naar 82.4% EOT’s met de wet van 2007). Daarnaast valt ook op dat echtscheiding op grond van fout aan populariteit verloren heeft (van 18.3% van alle echtscheidingen met de wet van 1974 naar 6.6% van alle echtscheidingen met de wet van 2000), daarna was deze grond niet meer mogelijk en werd deze vervangen door een EOO (2.9% van de respondenten heeft een foute mogelijkheid aangegeven).

78

Tabel 29: Grond van de uitspraak per wetswijzigingscohorte in % (N=3468)

wet juli 1974

onderlinge toestemming (EOT) feitelijke scheiding fout onherstelbare ontwrichting (EOO) foute mogelijkheid aangegeven

wet december 1982

wet juni 1994

wet april 2000

wet april 2007

Totaal

74.2

79.8

87.0

88.4

82.4

83.1

7.5 18.3 0.0

6.2 14.0 0.0

4.7 8.3 0.0

5.0 6.6 0.0

5.9 2.9 8.8

5.2 8.5 0.9 2.3

N=120

N=741

N=805

N=1337

N=340

N=346 8

Bij deze resultaten moeten we echter een kanttekening maken. In de SiV-dataset zijn ex-partners gescheiden met een EOT oververtegenwoordigd. Als bevolkingsstatistieken over de grond van de echtscheiding (zie “bevolkingsstatistieken” van de Algemene Directie Statistiek en Economische informatie & “De jaarlijkse statistieken van de hoven en de rechtbanken” van de Federale Overheidsdienst Justitie) vergeleken worden met onze data, dan zien we dat ex-partners in onze dataset vaker gescheiden zijn met een EOT dan ex-partners in de bevolkingsstatistieken. Voorzichtigheid bij het intepreteren van verschillen naar grond van echtscheiding is dus aangewezen. Ook zullen in de resultaten wetswijzigingen die betrekking hebben op een EOT zwaarder doorwegen dan wetswijzigingen die betrekking hebben op een andere grond van echtscheiding, gezien de overrepresentatie van ex-partners gescheiden met een EOT in onze dataset.

4.3

Duur van het scheidingsproces

Vooreerst gaan we na hoe de duur van het scheidingsproces wordt beïnvloed door de verschillende wetswijzigingen. Er wordt vaak gesteld dat de echtscheidingprocedure te gemakkelijk is, zodat iedereen zeer snel kan scheiden. Buitenlands onderzoek naar wetswijzigingen heeft zich echter nog niet gericht op de duur van het scheidingsproces, maar enkel op de huwelijksduur. In vorig onderzoek werd wel aangetoond dat een nieuwe echtscheidingswetgeving op korte termijn leidt tot een stijging van het aantal echtscheidingen (Berghman & Lammertyn, 2003; Corijn, 2005; Gonzalez & Viitanen, 2009; Wolfers, 2003). Over de lange termijn impact van de liberalisering van de echtscheidingswet op het echtscheidingscijfer bestaan echter gemengde resultaten (Gonzalez & Viitanen, 2009; Kidd, 1995; Rodgers, Nakonezny & Shull 1997; Van Poppel & De Beer, 1993; Wolfers, 2003). Met ons onderzoek willen we een aanvulling op dit voorgaand onderzoek vormen en bestuderen we of de wetswijzigingen een impact hebben op de duur van het scheidingsproces.

79

We willen nagaan of de versoepeling van de echtscheidingswetgeving leidt tot een verkort scheidingsproces. Om dit te onderzoeken, gebruiken we twee duurtijden. Als eerste nemen we de duur van het totale scheidingsproces, dat is de periode tussen het feitelijk apart gaan wonen en de rechterlijke uitspraak van de echtscheiding. Als tweede werken we met de duur van het juridische scheidingsproces, dat is de periode tussen de start van de echtscheidingsprocedure en de rechterlijke uitspraak van de echtscheiding. De versoepeling van de echtscheidingswetgeving heeft immers een verkorting van de juridische procedure tot doel maar leidt daarom niet noodzakelijk tot een verkorting van het totale scheidingsproces. De wet van 2007 laat toe dat men slechts met een gedeeltelijk akkoord naar de rechtbank kan stappen om de echtscheidingsprocedure op te starten. Dit noemt men een ‘mini-EOT’ waarbij een gedeeltelijk akkoord definitief wordt geakteerd maar waarbij de rest pas later wordt geregeld. Daardoor zal de juridische procedure misschien worden ingekort omdat men minder akkoorden moet sluiten vooraleer men naar de rechtbank kan gaan, maar wordt het totale scheidingsproces misschien niet ingekort. Wanneer we de gemiddelde duurtijd van zowel het totale als het juridische scheidingsproces naar opeenvolgende echtscheidingswetgevingen bekijken, zien we in Figuur 65 dat beide significant verkort zijn. Echter, de duurtijd van het juridische proces is veel korter geworden dan de duurtijd van het totale proces. Daaruit kunnen we opmaken dat de wetswijzigingen in de echtscheidingswetgeving wel degelijk een verkorting van de proceduretijd hebben teweeg gebracht, maar dan vooral van het juridische scheidingsproces. De verkorting van de duurtijd van het totale scheidingsproces wordt sinds de wet van 1994 afgeremd en is sindsdien zelfs terug licht gestegen. Met de wetten van 2000 en 2007 wordt het verschil tussen de duurtijd van het totale proces en het juridische proces ook steeds groter. Dat kan erop wijzen dat mensen die hun scheiding regelen, buiten het juridische om afspraken maken (vóór of ná de inleiding voor de rechtbank) en dat ze vaker met een (eventueel gedeeltelijk) akkoord naar de rechtbank stappen om de juridische procedure aan te vatten. Mensen kunnen juridisch gezien sneller scheiden, maar de tijd die ze bij de juridische procedure winnen, verliezen ze opnieuw bij het regelen van de akkoorden buiten de rechtbank.

80

Gemiddelde duur in maanden

Figuur 65: Gemiddelde duur van het scheidingsproces per wetswijziging

Gemiddelde duur totale proces (N=3315) Gemiddelde duur juridisch proces (N=3340)

Als we de gemiddelde totale en juridische duurtijd per wetswijziging bekijken met en zonder kinderen dan zien we dat er geen significant verschil is in totale duurtijd voor ex-koppels met en exkoppels zonder kinderen. Ook de gemiddelde duurtijd van het juridische proces verschilt niet naar het al dan niet hebben van kinderen. Dat houdt in dat een scheidingproces niet langer duurt indien men kinderen heeft. Ex-koppels met kinderen moeten wel meer zaken regelen in verband met de kinderen, maar hebben niet meer tijd nodig voor het volledige scheidingproces. Vervolgens splitsen we de gemiddelde duurtijd van het juridische scheidingsproces op per wetswijziging volgens grond van echtscheiding. Uit Figuur 66 blijkt dat de duur van een EOT duidelijk korter wordt, voor echtscheidingen na 2007 zelfs korter dan de duur van een EOO. Echtscheidingen op grond van fout en op grond van feitelijke scheiding blijven over alle wetswijzigingen heen dan wel de langste duurtijd hebben, ook deze echtscheidingen hebben een steeds kortere looptijd. De wet van 2007 heeft duidelijk voor een zeer sterke daling in juridische duurtijd gezorgd, voor beide gronden van echtscheiding (EOT en EOO). Dat wijst erop dat wetswijzigingen die een verkorting van de echtscheidingsprocedure beoogden, daar ook in geslaagd zijn, ongeacht de grond van echtscheiding.

81

Gemiddelde duur in maanden

Figuur 66: Gemiddelde duur van het juridische scheidingsproces per wetswijziging naar grond van echtscheiding (N=3340)

algemene juridische duur

EOT

feitelijke scheiding

fout

EOO

De totale duurtijd daalt ook per wetswijziging en leunt steeds meer aan bij de gemiddelde juridische duurtijd van een EOT. Dat komt omdat er in meer recente wetswijzigingscohorten steeds minder koppels scheiden op grond van fout. De langere duurtijd van dit type echtscheiding weegt daarom steeds minder door in het gemiddelde.

4.4

De beslissing tot echtscheiding

De wijzigingen en versoepelingen van de echtscheidingswetgeving en de gronden van echtscheiding kunnen niet alleen invloed hebben op de duur van het huwelijk en de scheiding, maar ook op het beslissingsproces dat aan de echtscheidingsprocedure vooraf gaat. Daarom kijken we eerst naar hoe het beslissingsproces verloopt (dit proces loopt van het eerst spreken over het idee van scheiden tot en met het in gang zetten van de procedure). Vervolgens zoomen we in op de kenmerken van wie de beslissing neemt. Tot slot gaan we na hoe het beslissingsproces wordt beïnvloed door de echtscheidingswetgeving. Daarbij bekijken we zowel de invloed van de wetswijzigingen als de invloed van de uitspraakgrond. Om na te gaan hoe het beslissingsproces van de echtscheiding verloopt, worden in de vragenlijst drie vragen gesteld: 1. Wie van u beiden sprak het eerst over definitief uit elkaar gaan? (spreken) 2. Wie van u beiden nam de beslissing om definitief uit elkaar te gaan? (beslissing) 3. Wie van u beiden heeft de eerste stap gezet om de echtscheidingsprocedure in gang te zetten? (procedure)

82

Uit Tabel 30 kunnen we afleiden dat het vooral de vrouwen zijn die beslissen tot een echtscheiding. Bij ongeveer de helft van de gescheiden koppels zijn het de vrouwen die het eerst over een echtscheiding spreken (55.1%), beslissen om te scheiden (51.0%) en de procedure starten (48.1%). Bij ongeveer een kwart van de gescheiden koppels is dat de man. Wat opvalt is dat, hoewel spreken vooral door één van beide gebeurt, het beslissen om uit elkaar te gaan (18.8%) en het starten van de echtscheidingsprocedure (26.2%) veel vaker door beide partners samen gebeurt. Uiteraard moeten deze cijfers worden genuanceerd. Er is immers maar één persoon van het gescheiden koppel aan het woord. Uit ander onderzoek blijkt namelijk dat vrouwen vaker zeggen dat zij het beslissingsproces hebben gestart (spreken, beslissen en de procedure starten) dan dat mannen zeggen dat de vrouw het beslissingsproces heeft gestart (Centraal Bureau voor de Statistiek, 2009; Hewitt, 2009; Kalmijn & Poortman, 2006). Ook in dit onderzoek blijkt dat het geval te zijn. Omdat we in onze steekproef van gescheiden respondenten net iets meer vrouwen hebben, zal er een lichte oververtegenwoordiging zijn van vrouwen die zeggen dat zij het beslissingsproces zijn gestart. Maar zelfs met deze nuancering indachtig, blijven het vooral vrouwen die beslissen om uit elkaar te gaan.

Tabel 30: Het beslissingsproces van echtscheiding in %

Man Vrouw Beiden samen Beiden apart Er is niet over gepraat

Spreken 29.1 55.1 10.1

Beslissing 28.4 51.0 18.8 1.8

Procedure 24.5 48.1 26.2 1.2

N=3484

N=3473

5.7 N=3483

Ook internationaal onderzoek heeft al diverse malen vastgesteld dat het vooral de vrouw is die beslist om te scheiden en als gevolg daarvan ook vaker de procedure start (Centraal Bureau voor de Statistiek, 2009; Hewitt, 2009; Kalmijn & Poortman, 2006; Kitson, 1985; Mortelmans, 2008; Weeda, 1983). Kalmijn en Poortman (2006) stellen dat diegene voor wie de echtscheiding de minste kosten meebrengt, de beslissing tot echtscheiding zal nemen. Volgens hen zijn er drie mogelijke redenen waarom vrouwen vaker beslissen om te scheiden dan mannen. Als eerste is er de economische reden. Als de vrouw werkt en zo meer financiële onafhankelijkheid en zelfwaardering krijgt, zullen de negatieve gevolgen van de echtscheiding lager zijn. Ten tweede speelt ook de kwaliteit van de relatie een rol. Vrouwen zouden gevoeliger zijn voor spanningen in de relatie, waardoor ze vaker zullen beslissen tot echtscheiding. Hiervoor vonden Kalmijn en Poortman (2006) echter geen bewijs in hun onderzoek. Als derde spelen financiële problemen een rol. De vrouw zou de man zien als kostwinner en indien er financiële problemen zijn, de verantwoordelijkheid hiervoor afschuiven op de man. Uit verdere analyses van onze data blijkt dat bij koppels waar de vrouw jonger is, de kans groter is dat de man de beslissing om te scheiden neemt. Als de man jonger is dan zal de vrouw vaker beslissen. Ook mannen die lager opgeleid zijn zullen sneller zelf beslissen te scheiden. Vrouwen die lager opgeleid zijn zullen ook zelf vaker beslissen tot echtscheiding. Het is vaker de 83

oudere, lager opgeleide partner die de beslissing neemt om te scheiden. Het al dan niet hebben van kinderen speelt geen rol. De reden voor echtscheiding speelt wel een rol. Maar daar gaan we in hoofdstuk 0 nog dieper op in. Tot slot kijken we of de beslissing tot echtscheiding ook wordt beïnvloed door wetgeving en wetswijzigingen. Uiteraard is dit beslissingsproces (wie spreekt er eerst over? Wie neemt de beslissing tot scheiden?) eerder een privé-aangelegenheid waarbij de wetgeving niet echt een rol speelt. Vaak wordt aangenomen dat de wetgeving het klimaat waarin mensen uit de echt scheiden, beïnvloedt. Versoepeling van de wetgeving heeft immers een stijging van het echtscheidingscijfer tot gevolg en leidt ook tot veranderende opvattingen over echtscheiding en huwelijk (Berghman & Lammertyn, 2003; Mortelmans, Swennen & Alofs, 2008). Men gaat er dan ook vanuit dat indien de wetgeving rond echtscheiding soepeler wordt, echtscheiding meer sociaal aanvaard en bespreekbaar wordt binnen de maatschappij en bijgevolg ook binnen het gezin. Als eerste kijken we naar de grond waarop de echtscheiding wordt aangevraagd. Het blijkt dat zowel mannen als vrouwen eerder de procedure alleen zullen starten indien men scheidt op grond van fout, feitelijke scheiding of EOO. Gezien overspel bij zowel mannen als vrouwen in de top tien van redenen voor echtscheiding staat (zie hoofdstuk 0) en daar bij vrouwen ook nog eens alcohol- en andere verslavingsproblemen en lichamelijk geweld bijkomen, is dat geen verrassing. Bij een EOT wordt de procedure opmerkelijk meer gestart door beide partners samen dan door één van beide partners. Dat is niet zo verwonderlijk aangezien men bij een EOT scheidt op grond van onderlinge toestemming. Beide partners gaan bij een EOT waarschijnlijk akkoord met de echtscheiding. Tabel 31: Starten procedure tot echtscheiding naar grond van uitspraak in % (N=3370)

% EOT Feitelijke scheiding Fout EOO

Man 23.7 28.7 26.4 30.0

Vrouw 44.9 60.7 65.1 63.3

Beiden samen 30.4 7.2 6.4 6.7

Beiden apart 1.0 3.3 2.0 0.0

N 2864 181 295 30

De vraag blijft dan nog of wetswijzigingen een invloed hebben op wie de echtscheidingsprocedure start. Het duurde namelijk tot 1974 voor de discriminatie op basis van geslacht uit de echtscheidingswetgeving werd weggewerkt. Vanaf dan werd het ook voor vrouwen mogelijk om een echtscheiding op grond van fout aan te vragen indien de man overspel pleegde, kampte met een verslaving of zijn vrouw mishandelde. Daarnaast waren vrouwen vroeger vaker financieel afhankelijk van hun man om te voorzien in hun levensonderhoud zodat een echtscheiding aanvragen voor vrouwen minder mogelijk was (Berghman & Lammertyn, 2003; Carbone & Brinig, 1991; Kalmijn & Poortman, 2006; Mortelmans, Swennen & Alofs, 2008). We verwachten dat het aantal aanvragen voor echtscheidingsprocedures door vrouwen zal stijgen doorheen de tijd.

84

In Tabel 32 zien we echter een verrassend resultaat. In de vroegste echtscheidingscohorten start vooral de vrouw de procedure. Dat verandert doorheen de tijd: van 52.4% bij koppels die scheiden met de wet van 1974 naar 45.1% bij koppels die scheiden met de wet van 2007. Die afname gaat gepaard met een toename van mannen die de procedure starten maar ook met een toename van koppels waarbij beide samen de procedure starten (van 23.4% in de eerste cohorte naar 28.9% in de laatste cohorte). Dat zou een gevolg kunnen zijn van de evolutie naar schuldloze echtscheidingen in de echtscheidingswetgeving, waarbij in recentere wetswijzigingscohortes steeds meer mensen een EOT starten. Toch blijven het doorheen de tijd vooral vrouwen die de echtscheidingsprocedure starten. Tabel 32: Starten procedure tot echtscheiding naar wetswijziging in % (N=3427)

wet juli 1974

Man start procedure Vrouw start procedure Beiden starten procedure samen Beiden starten procedure apart

4.5

wet december 1982

wet juni 1994

21.8 52.4 23.4 2.4

23.2 53.0 22.5 1.3

25.1 47.5 26.2 1.3

N=124

N=764

N=826

wet april 2000

24.7 46.4 27.7 1.2 N=1374

wet april 2007

25.4 45.1 28.9 0.6 N=339

De afspraken en regelingen van de echtscheiding

Nadat de beslissing om te scheiden is gevallen, moet men afspraken maken en regelingen treffen om gezamenlijke goederen of bezittingen, de woning en het inkomen te verdelen. In dit deel gaan we na tot welke akkoorden de ex-partners zijn gekomen. Ook wie welke akkoorden sluit, komt aan bod. Verder bekijken we ook hier de invloed van de veranderingen in de wetgeving op deze akkoorden.

4.5.1 Het verdelen van de echtelijke woning Eén van de belangrijkste zaken die verdeeld moeten worden bij een echtscheiding is de woning. Expartners blijven immers zelden samenwonen in hetzelfde huis. Iets vaker verlaat de vrouw het huis (51.2%) dan dat de man het huis verlaat (45.6%). Bij slechts 3.2% van de koppels verlaten beide partners het huis. Ook het eigenaarschap speelt hier een rol. In 38.3% van de echtscheidingen wordt de man eigenaar van de woning terwijl bij vrouwen 31.3% eigenaar wordt. Dat beiden eigenaar blijven, komt niet vaak voor (5.4%). Wie eigenaar is van de woning, blijft er wonen. Indien de man eigenaar wordt van de woning, verhuist de vrouw meestal (89.0%). Indien de vrouw eigenaar wordt van de woning, verhuist de man meestal (92,8%). Vrouwen blijven wel net iets vaker in het huis van hun ex-man wonen dan mannen in het huis van hun ex-vrouw. Dat iets meer mannen dan vrouwen na de echtscheiding in de echtelijke woning blijven wonen, kan verschillende redenen hebben. In hun onderzoek stellen Mulder en Wagner (2010) een aantal 85

redenen voor die genderverschillen bij het verdelen van de woning kunnen verklaren. Ook zij vertrekken (net als Kalmijn en Poortman, 2006) van de stelling dat diegene die de minste kosten ervaart bij het verlaten van de woning, de woning ook zal verlaten. Als eerste zal diegene die het initiatief neemt om te scheiden ook vaker de woning verlaten. Dat zien we terug in onze data. Vrouwen beslissen vaker dan mannen om te scheiden en verlaten ook vaker de echtelijke woning na echtscheiding. Daarnaast zou ook een nieuwe relatie een rol spelen. De ex-partner die een nieuwe relatie heeft, zou vaker de woning verlaten. Ten derde zou het eigenaarschap een rol spelen. Indien het koppel eigenaar is van de woning, zou de vrouw de woning vaker verlaten dan wanneer het gaat om een huurwoning. Als vierde tellen economische middelen mee. Diegene met de meeste economische middelen, meestal de man, zou vaker in de echtelijke woning blijven wonen dan diegene met de minste economische middelen. Dat vinden ten Hengel en Latten (2009) ook terug in hun onderzoek. Als laatste speelt volgens Mulder en Wagner (2010) maar ook volgens andere bronnen (Centraal Bureau voor de Statistiek, 2009; Mortelmans, 2008) het al dan niet hebben van kinderen een rol. Indien er geen kinderen zijn, blijven mannen vaker in de echtelijke woning wonen. Daarentegen blijven vrouwen vaker in de echtelijke woning wonen wanneer er gezamenlijke kinderen zijn. Een logische verklaring hiervoor is dat kinderen vaker verblijven bij de moeder en vaker toegewezen worden aan de moeder (zie hoofdstuk 6). Om de kinderen niet nog zwaarder te belasten met een verhuis bovenop een ouderlijke echtscheiding, kiezen veel ouders ervoor om de kinderen niet te laten verhuizen. Omdat de kinderen meestal bij de moeder verblijven, blijft de moeder dan ook in de oorspronkelijke woning wonen en verlaat zij het huis niet. Ook ten Hengel en Latten (2009) werpen het hebben van kinderen op als een mogelijke verklaring. Dat het hebben van kinderen een rol speelt, vinden we ook terug in onze data. Indien het koppel geen kinderen heeft, verlaat de vrouw bij 59.8% van de koppels de woning terwijl de man er blijft wonen en bij 34.9% van de koppels verhuist de man. Indien er kinderen zijn, verlaat de vrouw nog maar bij 48.3% van de koppels het huis waar de man dat in 49.2% van de echtscheidingen doet. Dat werkt ook door in het eigenaarschap van de woning na de echtscheiding. Indien er geen kinderen zijn, wordt de man in 45.6% eigenaar en de vrouw slechts in 26.7% van de echtscheidingen. Indien er wel kinderen zijn, worden vrouwen vaker eigenaar (32.5%) en zijn mannen nog eigenaar bij 36.5% van de ex-koppels. Degene die de woning verlaat, is doorheen de tijd ook niet dezelfde gebleven. Met iedere nieuwe wetgeving verlaten steeds meer mannen het huis en daalt het aantal vrouwen dat het huis verlaat. Dit heeft echter niet meteen te maken met de versoepeling van de echtscheidingswetgeving maar wel met de steeds sterker wordende economische positie van de vrouw (Berghman & Lammertyn, 2003; Mortelmans, Swennen & Alofs, 2008). Vrouwen hadden vroeger minder vaak zelf een inkomen en droegen bijgevolg minder vaak bij aan de betaling van het huis. Daardoor kon de man meer aanspraak maken op het huis omdat hij een groter deel (zo niet alles) bezat. Doordat meer vrouwen nu wel zelf een inkomen hebben, dragen ze bij tot de afbetaling van het huis. Bijgevolg kunnen vrouwen nu ook meer aanspraak maken op het huis wanneer dat verdeeld moet worden. Daarnaast is het ook mogelijk dat vrouwen dankzij hun eigen inkomen na de echtscheiding in hun eentje de lening kunnen afbetalen voor het huis. Dat was vroeger voor vrouwen niet mogelijk, waardoor de man meer aanspraak kon maken op het huis. Deze evolutie vinden we ook terug in Nederlands onderzoek (Mulder & Wagner, 2010).

86

Daarnaast kijken we ook naar de invloed van de grond van echtscheiding op de verdeling van de woning. Het kan zijn dat bij echtscheiding op grond van fout de schuldige ex-partner vaker de woning verlaat. Daarentegen kan het dat bij een EOT vaker beide partners het huis verlaten om de opbrengst van de woning zo eerlijk mogelijk te verdelen. Uit onze cijfers blijkt echter dat de grond van echtscheiding geen significant verschil maakt voor het verlaten van de woning.

4.5.2 Billijkheid in de verdeling van de huisraad Naast de woning, moeten er ook andere goederen verdeeld worden. Omdat deze goederen voor ieder koppel verschillen, peilen we enkel naar hoe billijk de verdeling van de goederen is gebeurd. Ongeveer de helft van de respondenten vindt dat de verdeling van de goederen eerlijk is gebeurd (57.1% mannen tegenover 52.2% vrouwen). Indien ze dat niet vinden, vinden zowel mannen (36.2%) als vrouwen (36.6%) dat de verdeling van de goederen eerder tot volledig in hun nadeel gebeurd is. Figuur 67: Verdeling van de goederen naar wetswijziging (N=3407)

Nadeel man

Voordeel man

Eerlijk verdeeld

Nadeel vrouw

Voordeel vrouw

Ook hier spelen de verschillende wetswijzigingen rond echtscheiding een rol. Zo zien we dat doorheen de tijd goederen steeds minder vaak in het nadeel van de vrouw en vaker in het voordeel van de vrouw worden verdeeld. Mannen die gescheiden zijn met de wet van 2000 kennen het vaakst een verdeling van de goederen in hun nadeel. Koppels gescheiden met de wet van 2007 kennen de meest billijke verdeling van de goederen. De nieuwe echtscheidingswet zorgt bijgevolg niet alleen voor snellere juridische maar ook meer billijke scheidingen. Deze verschillen zijn echter net niet significant. Hoe goederen verdeeld worden, kan ook afhangen van de grond van de echtscheiding. Uit Figuur 68 blijkt dat vooral bij een EOT de verdeling van de goederen billijk is verlopen. Indien de grond van echtscheiding EOO, feitelijke scheiding of fout is, worden de goederen vaker in het nadeel van één van beide partners verdeeld. Bij echtscheiding op grond van fout, is dat vooral in het nadeel van de vrouw. Bij een EOO is dat vooral in het nadeel van de man. Deze verschillen zijn wel significant. 87

Figuur 68: Verdeling van de goederen naar grond van uitspraak (N=3356)

Nadeel man

Voordeel man

Eerlijk verdeeld

Nadeel vrouw

Voordeel vrouw

4.5.3 Alimentatie Bij een echtscheiding kan men alimentatie verschuldigd zijn aan de kinderen of de andere partner (of aan allebei). Een akkoord bereiken over het al dan niet moeten betalen van alimentatie is niet gemakkelijk, dat bewijzen de veelvuldige wetswijzigingen aangaande het onderhoudsgeld. Deze wijzigingen gaan vooral over het onderhoudsgeld dat men aan de ex-partner moet betalen. Dat er ook onderhoudsgeld is verschuldigd aan kinderen, stond vanaf de eerste wetgeving rond echtscheiding buiten kijf en is sindsdien weinig of niet als basisprincipe veranderd. Kinderen kunnen, in tegenstelling tot volwassenen, immers niet in hun eigen onderhoud voorzien. Tot nu toe hebben we in dit hoofdstuk vooral gekeken naar wetswijzigingen die te maken hadden met de procedure en grond van de echtscheiding. Nu gaan we dieper in op de veranderingen in de alimentatiewetgeving voor de partner. We maken hier gebruik van de twee volgende ijkpunten: Wet juli 1975: vanaf juli 1975 is het mogelijk bij een echtscheiding op grond van fout dat de partner die de echtscheiding verkregen heeft, ook onderhoudsgeld voor zichzelf kan toegewezen krijgen van de andere partner Wet april 2007: om als ex-partner onderhoudsgeld te krijgen, moet er geen schuld meer vastgesteld worden + het onderhoudsgeld wordt gelimiteerd in tijd tot (maximaal) de duur van het huwelijk

88

Deze 2 wetten leiden tot 3 cohorten van alimentatiewetgeving: Cohorte 1: gescheiden met de wet van voor juli 1975 (N=9) (niet in de analyse) Cohorte 2: gescheiden met de wet van juli 1975 (N=3099) Cohorte 3: gescheiden met de wet van april 2007 (N=340)

Voorgaand wetenschappelijk onderzoek focust zich vooral op de alimentatie voor de kinderen (vb. Braver e.a., 1991; Ermisch, 2008; Nepomnyaschy, 2007). Over de alimentatie voor ex-partners is nagenoeg niets geweten. Uit onze studie blijkt dat er niet vaak alimentatie voor de ex-partner is verschuldigd. Als er al alimentatie voor de ex-partner moet worden betaald (of ooit moest worden betaald), is dat vooral door de man. 80.9% van de mannen is nooit alimentatie voor de ex-partner verschuldigd tegenover 99.6% van de vrouwen. 19.1% van de mannen moest ooit of nog steeds alimentatie voor de ex-partner betalen. Bij vrouwen was slechts 0.4% ooit of nog steeds alimentatie voor de ex-partner verschuldigd. Het aantal respondenten op wie deze cijfers van toepassing zijn (N=2016), is kleiner dan het totale aantal gescheiden mensen aangezien er ex-partners zijn die geen recht hadden op alimentatie of hun recht hebben afgewezen. Het mediane bedrag van alimentatie voor de ex-partner is €345 per maand. Dat bedrag is gebaseerd op alle bedragen van alimentatie die nu voor de ex-partner worden betaald (van minimum €50 tot maximum €3450 per maand in onze steekproef). Uit Tabel 33 blijkt ook dat, wanneer de wetgeving rond alimentatie wordt uitgebreid, dit niet zoveel gevolgen heeft voor het verschuldigd zijn van de alimentatie aan de ex-partner. De meeste respondenten moeten geen onderhoudsgeld betalen voor hun ex-partner. Echter, met de wet van 2007 is het aantal respondenten dat ooit of nog steeds alimentatie voor de ex-partner moet betalen, licht maar niet significant gedaald. Dat is verrassend aangezien de nieuwe wet van 2007 net vaker toelaat dat ex-partners alimentatie voor zichzelf kunnen opeisen. De daling heeft bijgevolg niet zozeer met de wetgeving te maken maar eerder met het feit dat vrouwen steeds financieel onafhankelijker worden van hun ex-man (Berghman & Lammertyn, 2003; Mortelmans, Swennen & Alofs, 2008). Daardoor krijgen ze minder vaak alimentatie toegewezen. Over het algemeen kan gezegd worden dat respondenten, ondanks de uitgebreidere wetgeving rond alimentatie voor de expartner, steeds minder vaak alimentatie zijn verschuldigd aan hun ex-partner. Tabel 33: Verschuldigde alimentatie voor ex-partner naar wetswijziging in % (N=1987)

% Nooit verschuldigd Ooit /nu verschuldigd

Wet juli 1975

Wet april 2007

91.4 8.6

93.4 6.6

N=1804

N=183

Wat alimentatie voor de kinderen betreft, blijkt uit ander onderzoek dat vooral mannen alimentatie zijn verschuldigd aan de kinderen. Dat komt doordat de kinderen vaker bij hun moeder verblijven 89

(Christensen, Dahl & Retti, 1990; Fletcher, 1989; Manning & Smock, 1997). Deze gekende trend vinden we ook terug in onze gegevens. 42.4% van onze respondenten moest ooit alimentatie betalen of moet nog steeds alimentatie voor de kinderen betalen. 90.2% van de mannen was ooit alimentatie voor de kinderen verschuldigd tegenover 6.1% van de vrouwen. Nagenoeg alle vaders uit onze steekproef hebben ooit alimentatie moeten betalen voor hun kinderen of moeten deze nog steeds betalen. Moeders zijn bijna nooit alimentatie verschuldigd voor hun kind (93.9%), aangezien het kind vaker bij de moeder verblijft dan bij de vader (zie hoofdstuk 6) en alimentatie en verblijfsregeling sterk samenhangen (Arditti & Keith, 1993; Bronselaer, 2007; Mortelmans, Swennen & Alofs, 2008). Toch zijn er ook 9.9% van vaders die geen alimentatie zijn verschuldigd aan hun kinderen (zie ook: Edin, 1995; Meyer, Ha & Hu, 2008). Ook hier zijn de resultaten niet op de volledige steekproef van toepassing maar enkel op die respondenten die kinderen hadden tijdens hun echtscheiding en daarvoor recht op alimentatie hadden (N=1927). De kans dat een vrouw alimentatie voor de kinderen moet betalen is hoger indien de man hoger opgeleid is. De leeftijd van de man en het opleidingsniveau en de leeftijd van de vrouw bij de echtscheiding doet er niet toe. Het mediane bedrag dat nu wordt betaald voor alle kinderen samen is €250 per maand. Dit bedrag kan echter sterk variëren (van minimum €25 tot maximum €2000 per maand in onze steekproef) naargelang het aantal kinderen waarvoor men alimentatie betaalt en de leeftijd van de kinderen waarvoor men alimentatie betaalt. Wanneer we naar de invloed van de wetgeving op de alimentatie van het kind kijken in Tabel 34, zien we dat het aantal respondenten dat nooit alimentatie voor de kinderen moest betalen lichtjes stijgt. Of dit te maken heeft met de wijzigingen in de alimentatiewetgeving valt te betwijfelen, gezien deze wetgeving zich vooral toespitst op de alimentatie voor de ex-partner. Tabel 34: Verschuldigde alimentatie voor kinderen naar wetswijziging in % (N=1900)

% Nooit verschuldigd Ooit /nu verschuldigd

4.6

Wet juli 1975

Wet april 2007

57.3 42.7

61.5 38.5

N=1721

N=179

Gebruik van diensten tijdens het echtscheidingsverloop

Hoewel een echtscheiding een privé-aangelegenheid is, schakelen sommige ex-partners toch formele hulp in bij dit moeilijke proces. Dat er nood is aan diensten waarbij men tijdens het echtscheidingverloop hulp kan gaan zoeken, blijkt ook uit de wetgeving. In het laatste decennium werd familiale bemiddeling als juridisch instrument geïntroduceerd. Daarbij kunnen beide expartners met een derde onpartijdige persoon spreken over hun echtscheiding en hoe ze de zaken willen regelen (Lowenstein, 2009; Tishler, Landry-Meyer & Bartholomae, 2003; Van der Steene, 2007). Echtscheidingsbemiddeling werd gaandeweg verankerd in de wetgeving. Met de wet van februari 2001 werd ervoor gezorgd dat een bemiddelaar in familiezaken zowel door de rechter kan worden toegewezen op verzoek van beide partijen, als op eigen initiatief kan worden gecontacteerd. De wet van juli 2006 gaat echter nog verder. Hier wordt de rechter verplicht om de koppels te 90

informeren over het bestaan van bemiddeling in familiezaken, zeker bij zaken als ouderlijk gezag en contact met minderjarige kinderen. De rechter kan dan beide partijen voorstellen een bemiddelaar onder de arm te nemen. Naast familiale bemiddeling, bleek er ook nood te zijn aan een dienst die helpt bij het afdwingen van (kind)alimentatie zodat dit niet telkens opnieuw via de rechtstreekse weg van rechtbank, advocaten en deurwaarders moest gevorderd worden. Zo werd met de wet van februari 2003 de Dienst voor Alimentatievorderingen opgericht of kortweg DAVO. In dit deel gaan we na welke diensten ex-partners gebruiken tijdens het echtscheidingsproces en of bemiddeling en DAVO daarin al dan niet hun plaats hebben veroverd.

4.6.1 Familiale bemiddeling tijdens het echtscheidingsproces In totaal blijkt al 63.2% van alle gescheiden respondenten te hebben gehoord over professionele echtscheidingsbemiddeling. Dit moet echter worden genuanceerd door de nieuwe wetgeving. Figuur 69 toont aan dat bemiddeling inderdaad steeds meer bekend raakt. 61.2% respondenten uit de eerste cohorte was al bekend met professionele echtscheidingsbemiddeling, bij de tweede cohorte was dat 65.5% en bij de derde cohorte 68.3%. Daaruit kunnen we afleiden dat bemiddeling aan bekendheid heeft gewonnen sinds februari 2001. Dat kan misschien in de hand zijn gewerkt door de wet van februari 2001 en vooral door de wet van juli 2006 waarbij de rechter werd verplicht koppels te informeren. Uit ons onderzoek blijkt echter dat respondenten die bemiddeling kennen (N=2210) daar zeer weinig voor het eerst van hebben gehoord via de vrederechter. 3.5% van de respondenten uit cohorte 1 heeft voor het eerst van bemiddeling gehoord via de vrederechter, in cohorte 2 is dat 2.9% en in cohorte 3 bedraagt dit aandeel 5.2%. Deze stijging in bekendheid via de vrederechter over de cohorten heen is significant. Dat niet veel mensen van bemiddeling hebben gehoord via de rechtbank kan komen doordat rechters de ex-partners niet informeren, maar evengoed doordat ex-partners ergens anders al voor het eerst van bemiddeling hebben gehoord. Waarschijnlijk is het een combinatie van beide. Maar dat nog niet alle rechters de ex-partners informeren over het bestaan van bemiddeling, blijkt uit het feit dat na juli 2006 nog 31.7% gescheiden mensen nooit van bemiddeling heeft gehoord. Toch waren rechters sindsdien verplicht koppels te informeren over bemiddeling. Mogelijk is het zo dat rechters enkel informatie verstrekken over bemiddeling indien er kinderen betrokken zijn bij de echtscheiding. Maar ook bij koppels met kinderen die gescheiden zijn na juli 2006 (N=392), is er toch een redelijk groot aandeel van 30.9% dat nog nooit van bemiddeling heeft gehoord. Als respondenten (uit alle cohorten) wel al van bemiddeling hebben gehoord, is dat via de krant of de televisie (C1=45.2%, C2=39.7% en C3=35.7%). Daarnaast volgt in alle cohorten bekendheid via kennissen (C1=23.7%, C2=23.4% en C3=25.3%). Reclame en aandacht via de media en mond-totmond reclame blijken het best te werken. Dat informeren over bemiddeling belangrijk is, blijkt ook uit onderzoek van Bronselaer, Van Peer en Carette (2007) waarin de auteurs niet alleen aansporen om meer informatie over bemiddeling te verstrekken maar ook om een degelijke opleiding te voorzien voor bemiddelaars.

91

Figuur 69: Kennis en gebruik van professionele echtscheidingsbemiddeling naar wetswijziging in %

Wet voor februari 2001 (N=1924)

Wet februari 2001 (N=1065)

Wet juli 2006 (N=457)

Van alle mensen die al gehoord hebben over bemiddeling (N=2210), heeft 16.7% er ook daadwerkelijk gebruik van gemaakt. Koppels met kinderen maken beduidend vaker gebruik van bemiddeling dan koppels zonder kinderen (18.1% versus 12.3%). Dat er nog niet veel gebruik gemaakt wordt van bemiddeling blijkt ook uit vorig onderzoek (Van der Steene, 2007). Nochtans wijzen sommige studies uit dat het gebruik van bemiddeling leidt tot een beter welbevinden van expartners en kinderen na echtscheiding (Walton, Oliver & Griffin, 1999). Als we het gebruik van bemiddeling uitsplitsen naar de veranderingen in de bemiddelingswetgeving, zien we dat het gebruik van bemiddeling bij mensen die al ooit van bemiddeling gehoord hebben beduidend stijgt doorheen de tijd. Dat kan inderdaad te maken hebben met de wetgeving die nu toelaat dat de rechter een bemiddelaar mag toewijzen. In de eerste cohorte was er 13.6% van de respondenten die bemiddeling hebben gebruikt, in de tweede cohorte 18.9% en in de derde cohorte 23.7%. Van alle respondenten die bemiddeling hebben gebruikt (N=369) heeft 49.3% geen akkoord bereikt. 40.9% heeft een volledig akkoord bereikt en 9.8% een gedeeltelijk akkoord. Deze percentages liggen hoger dan de percentages in Figuur 69. De percentages in Figuur 69 zijn immers berekend op alle respondenten, terwijl bovenstaande percentage berekend zijn op de respondenten die al ooit van bemiddeling gehoord hebben.

4.6.2

Het opeisen van de alimentatie

Een tweede groep van diensten die men kan gebruiken tijdens en ook nog na het echtscheidingsproces zijn de diensten om alimentatie op te eisen. Dat het betalen van alimentatie niet altijd stipt gebeurt, weten we uit ander onderzoek. Ook wordt niet altijd het verschuldigde bedrag betaald (Beller & Graham, 1986; Meyer, Ha & Hu, 2008). In Vlaanderen kan de alimentatie dan worden opgeëist via een aangetekend schrijven, via de rechtbank, de advocaat, de politie en de deurwaarder. Sinds februari 2003 is er ook een alternatieve, onrechtstreekse weg om alimentatie op 92

te eisen via een tussenpersoon, namelijk de Dienst voor Alimentatievorderingen (DAVO). Mensen die de alimentatie niet altijd ontvangen of die een lager bedrag alimentatie ontvangen dan waar ze recht op hebben, kunnen op deze dienst een beroep doen. De DAVO zal dan de alimentatie voorlopig vooruitbetalen en deze bij de ex-partner die ze is verschuldigd, terugvorderen. De benadeelde ex-partner kan via de tussenpersoon van de DAVO de verschuldigde alimentatie opeisen. Dat gaat dan vooral over alimentatie voor kinderen aangezien het opzet van de DAVO is om de kindalimentatie terug te vorderen (Boelaert, 2008). Om na te gaan hoe men alimentatie opeist en of men hiervoor DAVO gebruikt, moeten we eerst nagaan wie er alimentatie kan opeisen. In totaal zijn er 667 respondenten die op het ogenblik van het onderzoek nog recht hebben op alimentatie voor zichzelf, de kinderen of voor beiden. Van alle gescheiden respondenten heeft 2.5% nu recht op alimentatie voor zichzelf (N=51). Daarvan heeft 38.0% de alimentatie niet altijd ontvangen in de afgelopen 12 maanden en 5.9% kreeg de afgelopen 12 maanden een lager bedrag dan overeengekomen in het akkoord (zie ook: Beller & Graham, 1986; Meyer, Ha & Hu, 2008). Deze respondenten kunnen de alimentatie voor zichzelf opeisen. Als we deze informatie combineren, zien we dat 39.2% (N=20) van de respondenten die nu recht hebben op alimentatie voor zichzelf, deze kunnen opeisen omdat de alimentatie niet altijd is betaald of omdat het bedrag te laag was of om beide redenen samen. Van deze groep heeft 35.0% de alimentatie al opgeëist. Voor kinderen is het iets minder vaak nodig dat de alimentatie wordt opgeëist omdat deze vaker en juister wordt betaald. Van alle gescheiden respondenten heeft 33.4% nu recht op alimentatie voor de kinderen (N=643). In de afgelopen 12 maanden ontving 18.8% daarvan de alimentatie voor de kinderen niet altijd en 14.1% kreeg een bedrag dat lager is dan het overeengekomen bedrag. Als we deze informatie combineren, zien we dat 27.2% van de respondenten de alimentatie voor de kinderen niet altijd kreeg of een te laag bedrag kreeg, of beide. Deze mensen kunnen bijgevolg nu de alimentatie opeisen (N=175). Van deze 175 respondenten heeft 53.1% de alimentatie voor de kinderen opgeëist. Hieruit kunnen we afleiden dat, hoewel de alimentatie voor de ex-partner vaker zou kunnen worden opgeëist, dit minder vaak gebeurt waar bij de kinderen de alimentatie minder vaak moet worden opgeëist maar ouders deze sneller zullen opeisen. Ouders stellen de alimentatie voor hun kind boven de alimentatie voor zichzelf. Ze zullen er vaker voor zorgen dat de alimentatie voor hun kind wordt betaald dan dat ze alimentatie voor zichzelf opeisen. Van de 667 respondenten die nu recht hebben op alimentatie voor zichzelf en/of voor de kinderen kreeg 28.1% (of 188 respondenten) de afgelopen 12 maanden die alimentatie niet altijd of kreeg een te laag bedrag, of beide. Deze respondenten kunnen bijgevolg stappen ondernemen om de alimentatie op te eisen. Eén van deze stappen is DAVO. DAVO is bij 62.7% van deze respondenten bekend (N=118). Van alle respondenten die DAVO kennen en nu alimentatie kunnen opeisen (N=166), heeft 36.0% een beroep gedaan op DAVO. Van alle respondenten die ooit al alimentatie voor zichzelf of de kinderen of beiden hebben opgeëist (N=381), gebeurde dat in 11.3% van de gevallen via DAVO. Alimentatie werd het vaakst opgeëist via een advocaat (69.8%). Daarnaast zijn ook de rechtbank (24.9%) en een deurwaarder (21.8%) gebruikte manieren om alimentatie op te eisen. DAVO wordt dus nog niet vaak gebruikt om alimentatie op te eisen. Dat kan ook te wijten zijn aan het feit dat DAVO pas bestaat sinds februari 2003 en enkele van deze mensen de alimentatie al 93

voordien hadden opgeëist. Wanneer mensen gescheiden zijn na de oprichting van DAVO, zullen ze wel iets vaker DAVO gebruiken om hun alimentatie op te eisen dan voor het oprichten van de DAVO. DAVO hoort bijgevolg nog niet bij de populairste manieren op alimentatie op te eisen, maar wordt vandaag de dag toch al wel gebruikt om alimentatie op te eisen.

4.7

Besluit

In dit hoofdstuk toonden we aan dat de verschillende wetgevingen en wetswijzigingen rond echtscheiding wel degelijk het echtscheidingsproces beïnvloeden. Zo neemt de gemiddelde duur van het scheidingsproces af voor iedere opeenvolgende wetswijzigingcohorte. Nieuwe echtscheidingswetten zorgen ervoor dat het scheidingsproces steeds korter wordt. Aangezien dat vaak één van de doelen van een wetswijziging is, kan men zeggen dat de wetgever in dit doel is geslaagd. We moeten deze vaststelling echter nuanceren. Het is vooral de juridische echtscheidingsprocedure die korter wordt en niet zozeer het totale scheidingsproces. Dat komt waarschijnlijk doordat men nu als ex-koppel al met een gedeeltelijk akkoord naar de rechter kan stappen om de echtscheidingsprocedure te starten. Bijgevolg verkort de juridische procedure omdat er minder akkoorden in de rechtbank gesloten moeten worden. Maar het totale scheidingsproces verkort niet echt omdat men, alvorens naar de rechtbank te stappen al enkele beslissingen en akkoorden moet treffen of omdat na de procedure in de rechtbank nog lang wordt gediscussieerd over bijvoorbeeld de definitieve verblijfsregeling voor de kinderen. Naast een invloed op de duurtijd van het scheidingsproces, hebben de wijzigingen in de echtscheidingswetgeving ook een invloed op het beslissingsproces. Doorheen de tijd blijft het vooral de vrouw die het eerst over een echtscheiding spreekt, de beslissing neemt om te scheiden en de procedure start. Dat strookt met resultaten uit ander onderzoek hierover (Centraal Bureau voor de Statistiek, 2009; Hewitt, 2009; Kalmijn & Poortman, 2006; Kitson, 1985; Mortelmans, 2008; Weeda, 1983). Toch blijkt dat met de nieuwe wetgeving het vaker beide partners samen zijn die de echtscheidingsprocedure starten. Wie de procedure start, hangt ook samen met de grond van echtscheiding. Zo starten beide partners vaker samen de procedure bij een EOT, maar bij een echtscheiding op grond van fout, EOO of een feitelijke scheiding doen man of vrouw dat vaker apart. Ook bij de verdeling van de goederen en de alimentatie speelt de wetgeving een rol. Zo zien we dat met de oude wetgeving het eerder de vrouw is die de woning verlaat, terwijl dat met de nieuwere wetgeving eerder de man is. Dat is te verklaren doordat vrouwen financieel onafhankelijker zijn geworden en ze nu vaker zelf de kosten van een woning kunnen dragen. Of iemand de woning verlaat, is ook sterk gerelateerd is aan het hebben van kinderen. Indien er geen kinderen zijn, is het vooral de vrouw die de woning verlaat. Indien er kinderen zijn, is het vooral de man die de woning verlaat. Ook deze resultaten stroken met voorgaand onderzoek (Centraal Bureau voor de Statistiek, 2009; Mortelmans, 2008). Dat is logisch omdat de kinderen vaker bij de vrouw verblijven dan bij de man (zie hoofdstuk 6). Ouders willen de echtscheiding voor hun kind ook zo probleemloos mogelijk laten verlopen en ze, indien mogelijk, niet uit hun vertrouwde omgeving halen. Daardoor zullen de kinderen vaker, samen met hun moeder, in de woning blijven wonen.

94

Daarnaast zien we dat ook de billijke verdeling van de goederen gerelateerd is aan de wetgeving. Koppels die scheidden met de nieuwe wet van 2007 kennen de meest billijke verdeling van goederen. Waar vroeger de goederen eerder in het voordeel van de man werden verdeeld, is dat nu omgekeerd in het voordeel van de vrouw. Ook de grond van echtscheiding speelt een rol. Zo zullen de goederen billijker verdeeld worden indien men scheidt op grond van een EOT. Als men scheidt op grond van fout, EOO of op grond van feitelijke scheiding, zullen de goederen volgens de respondenten veel minder vaak eerlijk verdeeld worden. Wat de alimentatie betreft, is er weinig invloed van het juridische kader. Er is zelden alimentatie verschuldigd voor de ex-partner en als er alimentatie moet worden betaald, dan is de man vaak alimentatie verschuldigd aan de vrouw in plaats van omgekeerd. Er is veel vaker alimentatie voor de kinderen verschuldigd. Ook hier moet de man vaker betalen dan de vrouw. Tot slot hebben belichtten we nog de verschillende diensten die men kan gebruiken tijdens het echtscheidingsproces en de invloed van de wetgeving hierop. Om te beginnen keken we naar de kennis en het gebruik van bemiddeling. Dankzij de nieuwe wetgeving is de rechter nu verplicht om ex-partners te informeren over het bestaan van echtscheidingsbemiddeling. Hoewel het aantal mensen dat nog nooit van echtscheidingsbemiddeling heeft gehoord daalt over de verschillende wetswijzigingcohorten, blijft er een aanzienlijk percentage over dat nog nooit over bemiddeling heeft gehoord. Daarnaast blijkt dat, indien men wel al over echtscheidingsbemiddeling heeft gehoord, men dat niet altijd eerst vernam via de rechter. Als we kijken naar het effectieve gebruik van bemiddeling zien we dat niet zoveel ex-partners die al hebben gehoord van bemiddeling, die bemiddeling ook gebruiken. Het aantal ex-partners dat echtscheidingsbemiddeling gebruikt, blijft laag (zie ook: Van der Steene, 2007). Bemiddeling wordt wel meer gebruikt door koppels met kinderen. Als we kijken naar het voldoen aan en het opeisen van alimentatie zien we dat niet veel ex-partners de alimentatie opeisen indien er wanbetaling is. Als er al alimentatie wordt opgeëist, dan is dat vooral de alimentatie van de kinderen. Daarnaast blijkt ook dat alimentatie vooral wordt opgeëist via een advocaat, de rechtbank of een deurwaarder. DAVO wordt niet zo vaak ingeschakeld. Dat kan liggen aan het feit dat DAVO nog niet erg bekend is in Vlaanderen. Als we nagaan wat de wisselwerking tussen beleid en het echtscheidingsproces is, zien we dat de veranderingen in de echtscheidingswetgeving hun beoogde resultaat van kortere juridische scheidingsprocessen halen. Het totale echtscheidingsproces nam echter niet af in duurtijd. Het inkorten van het volledige echtscheidingsverloop, daarin is de nieuwe echtscheidingswet dus niet geslaagd. De hervormde wet van 2007 bracht wel een eerlijkere verdeling van de goederen en een billijkere echtscheiding met zich mee. De nieuwe echtscheidingswet bereikt dus deels zijn doel. Maar we zien echter wel dat er een informatiegebrek bestaat rond nieuwe dienstverlening binnen het echtscheidingsproces. Bemiddeling wordt nog niet vaak gebruikt. Dat ligt deels aan een gebrek aan informatie. Niet alle ex-koppels kennen echtscheidingsbemiddeling, zelfs niet na de wetgeving van 2006 waarbij ex-koppels verplicht geïnformeerd moeten worden over bemiddeling. Dat bemiddeling niet voldoende is gekend en bijgevolg niet voldoende wordt gebruikt, kan nadelig zijn voor het 95

welbevinden van ex-partners en kinderen. Uit ander onderzoek blijkt namelijk dat het gebruik van echtscheidingbemiddeling goed is voor het welbevinden van ex-partners en kinderen (Walton, Oliver & Griffin, 1999). Of dat ook opgaat voor Vlaanderen is voorwerp van later onderzoek. Voor DAVO geldt hetzelfde als voor bemiddeling. DAVO is nog niet bij iedereen die alimentatie kan opeisen bekend. Daardoor wordt het ook niet vaak gebruikt, terwijl dit een alternatief biedt voor de weg via advocaten, rechters en deurwaarders. Na het verkorten van de echtscheidingsprocedure zou het beter informeren van ex-partners tijdens de echtscheidingsprocedure een nieuw doel van het beleid kunnen worden. De wet van 19 maart 2010 over betere informatievoorziening in verband met DAVO zet alvast een stap in de goede richting. Naast een gebrek aan informatie, blijkt de nieuwe wetgeving ook niet voldoende om het totale echtscheidingsproces te verkorten. Het juridische echtscheidingsproces is inderdaad korter geworden, maar daardoor moeten ex-partners nu vaker afspraken buiten de rechtbank om maken. Dat is niet voor iedereen even gemakkelijk. Ook hier kan de hulp van een bemiddelaar leiden tot betere en eventueel snellere afspraken zodat het totale echtscheidingsproces ook wordt ingekort.

96

4.8

Bibliografie

Arditti, J.A. & Keith, T.Z. (1993). Visistation frequency, child-support payment, and the father-child relationship postdivorce. Journal of marriage and the family, 55(3), 699-712. Beller, A. & Graham, J. (1986). Child support awards: Differentials and trends by race and marital status. Demography, 23(2), 231-246. Berghman, J. & Lammertyn, F. (2003). Samenleving: feiten en problemen, deel 1 en 2. Leuven: Acco. Boelaert, T. (2008). Alimentatie: tussen theorie en praktijk. Enkele beschouwingen over de tegemoetkoming van de Dienst Voor Alimentatievorderingen. In D. Cuypers, D. Mortelmans & N. Torfs (Eds.), Is echtscheiding werkelijk win for life? (pp.207-222). Brugge: Die Keure. Braver, S.L., Fitzpatrick, P.J. & Bay, R.C. (1991). Noncustodial parent’s report of child support payment. Family Relations, 40(2), 180-185. Bronselaer, J. (2007). Impact op de sociale relaties van kinderen. In C. Van Peer (Ed.) De impact van (echt)scheiding op kinderen en ex-partners. (pp. 113-129). Brussel: Studiedienst Vlaamse Regering. Bronselaer, J. Van Peer, C. & Carrette, V. (2007). Echtscheiding en hulpverlening: aanbevelingen voor het beleid. Tijdschrift voor Welzijnswerk, 31(283), 92-104. Carbone, J. & Brinig, M.F. (1991). Rethinking Marriage: Feminist Ideology, Economic Change, and Divorce Reform. Tulane Law Review, 65, 954—1010. Centraal Bureau voor de Statistiek. (2009). Relatie en gezin aan het begin van de 21ste eeuw. Den Haag: Centraal Bureau voor de Statistiek. Christensen, D.H., Dahl, C.M., & Rettig, K.D. (1990) Noncustodial Mothers and Child Support: Examining the Larger Context, Family Relations, 39(4), pp.388-394 Corijn, M. (2005). Huwen, uit de echt scheiden en hertrouwen in België en het Vlaamse Gewest: een analyse op basis van Rijksregistergegevens. Brussel: Studiedienst Vlaamse Regering. Edin, K. (1995). Single Mothers and Child Support: The Possibilities and Limits of Child Support Policy. Children and youth services review, 17(1-2), 203-230. Ermisch, J. (2008) Child support and non-resident fathers’ contact with their children. Journal of Population Economics, 21, 827-853. Federale Overheidsdienst Justitie. (verschillende jaargangen). De jaarlijkse statistieken van de hoven en de rechtbanken. Brussel: Federale Overheidsdienst Justitie. Fletcher, C.N. (1989). A Comparison of Incomes and Expenditures of Male-Headed Households Paying Child Support and Female-Headed Households Receiving Child Support. Family Relations, 38(4), 412-417. 97

Gerlo, J. (2003). Handboek voor familierecht – 1. Personen- en familierecht. Brugge: die keure. Gonzalez, L. & Viitanen, T.K. (2009). The effect of divorce laws on divorce rates in Europe. European Economic Review, 53, 127-138. Hewitt, B. (2009). Which Spouse Initiates Marital Separation When There Are Children Involved? Journal of Marriage and Family, 71(2), 362-372. Heyvaert, A. (2002). Het personen- en gezinsrecht ont(k)leed. Gent: Mys&Breesch. Kalmijn, M. & Poortman, A.R. (2006). His or Her Divorce? The Gendered Nature of Divorce and its Determinants. European Sociological Review, 22(2), 201-214. Kidd, M.P. (1995). The impact of legislation on divorce: a hazard function approach. Applied economics, 27(1), 125-130. Kitson, G.C. (1985). Who Divorces and Why: A Review. Journal of Family Issues, 6(3), 255-293. Lowenstein, L. F. (2009). Mediation with Separated Parents: Recent Research 2002-2007. Journal of Divorce & Remarriage, 50(4), 233-247. Meyer, D.R., Ha, Y. & Hu, M.C. (2008). Do High Child Support Orders Discourage Child Support Payments? Social Service Review, 82(1), 93-118. Monballyu, J. (2006). Geschiedenis van het familierecht. Van de late middeleeuwen tot heden. Leuven: Acco. Mortelmans, D. (2008). Copingstrategieën en beleving van sociaal-economische gevolgen bij gescheiden vaders. In D. Cuypers, D. Mortelmans & N. Torfs (Eds.), Is echtscheiding werkelijk win for life? (pp.207-222). Brugge: Die Keure. Mortelmans, D., Swennen, F. & Alofs, E. (2008). De echtscheiding en haar gevolgen: een vervlochetn evolutie van recht en samenleving. In D. Cuypers, D. Mortelmans & N. Torfs (Eds.), Is echtscheiding werkelijk win for life? (pp.207-222). Brugge: Die Keure. Mulder, C.H. & Wagner, M. (2010). Union dissolution and mobility: Who moves from the family home after separation? Journal of Marriage and Family, 72(5), 1263-1273. Nationaal instituut voor de statistiek. (verschillende jaargangen). Bevolkingsstatistieken. Brussel: Ministerie van Economische Zaken. Nepomnyaschy, L. (2007). Child support and father-child contact: testing reciprocal pathways. Demography, 44(1), 93-112. Rodgers, J.L., Nakonezny, P.A. & Shull, P.A. (1997). The Effect of No-Fault Divorce Legislation on Divorce Rates: A Response to a Reconsideration. Journal of Marriage and Family, 59(4), 1026-1030.

98

Smock, P.J. & Manning, W.D. (1997). Nonresident Parents' Characteristics and Child Support. Journal of Marriage and Family, 59(4), 798-808. ten Hengel, B. & Latten, J. (2009). Wie krijgt na echtscheiding de woning? Het effect van Gender Balance op het behouden van de woning na een echtscheiding. Den Haag: Centraal Bureau voor de Statistiek. Tishler, C. L., , S. (2003). Mediation and Child Support. Journal of Divorce & Remarriage, 38(3), 129145. Vander Steene, A. (2007). Vroegtijdige eerstelijnhulpverlening in scheidingssituatie voorkomt vechtscheidingen. Tijdschrift voor Welzijnswerk, 31(283), 81-91. Van Poppel, F. & De Beer, J. (1993). Measuring the Effect of Changing Legislation on the Frequency of Divorce: The Netherlands,1830-1990. Demography, 30(3), 425-441. Walton, L., Oliver, C. & Griffin, C. (1999). Divorce Mediation: The Impact of Mediation on the Psychological Well-being of Children and Parents. Journal of Community & Applied Social Psychology, 9(1), 35-46. Weeda, I. (1983). Voor en na de echtscheiding: gesprekken met 167 mensen over hun ervaringen. Utrecht: Het Spectrum. Wolfers, J. (2003). Did unilateral divorce law raise divorce rates? A reconciliation and new results. Cambridge: National Bureau of Economic Research

99

5. HOE BELEVEN PARTNERS EN KINDEREN EEN ECHTSCHEIDING? KIM BASTAITS, CHRISTINE VAN PEER, DIMITRI MORTELMANS

In hoofdstuk 4 hadden we het over de wettelijke en praktische aspecten van het echtscheidingsverloop. Een echtscheiding is echter veel meer dan een geheel van praktische regelingen. In dit hoofdstuk focussen we dan ook op het emotionele verloop: hoe beleven expartners en kinderen een echtscheiding en hoe blikken zij er op terug? Naast het maken van alle afspraken is er ook de emotionele beleving, die vaak langer doorwerkt. Dat emotionele proces drukt vaak een grotere stempel op het welbevinden dan de praktische uitkomsten, ook op langere termijn. Met dit hoofdstuk willen we onze kennis over het emotionele verloop van een echtscheiding in Vlaanderen verbreden. Ex-partners zijn niet de enigen die betrokken zijn bij een echtscheiding en de emotionele gevolgen hiervan ondervinden. Ook kinderen komen vaak in een emotioneel proces terecht. Zij moeten zelf geen regelingen treffen, maar moeten ze wel ondergaan en staan vaak voor een moeilijke transitie. Daarom wordt in dit hoofdstuk niet alleen aandacht geschonken aan het emotionele proces van de partners maar ook aan dat van de kinderen. Bij het bestuderen van het emotionele echtscheidingsverloop stellen we ons de twee volgende onderzoeksvragen: “Hoe voelde men zich tijdens de echtscheiding?” en “Hoe kijkt men nu terug op de echtscheiding?”. Deze onderzoeksvragen worden zowel vanuit het perspectief van de partners als dat van de kinderen beantwoord. Daarbij belichten we thema’s zoals redenen om te scheiden, conflict, gevoelens tijdens en na de echtscheiding, het vertellen aan de kinderen, de balans na de echtscheiding en zo meer.

5.1

Selecties in het databestand

In dit hoofdstuk komen zowel resultaten over partners als over kinderen aan bod. We focussen hier alleen op partners die gescheiden zijn en de kinderen van deze gescheiden partners. Enkel deze groep kan immers een volledig emotioneel echtscheidingsproces hebben doorlopen. Een algemene beschrijving van kenmerken van partners en kinderen wordt gegeven in hoofdstuk 4. In dit hoofdstuk wordt er een opdeling gemaakt naar enkele kenmerken zoals geslacht en de tijd die verlopen is sinds de echtscheiding. Soms wordt ook een opdeling gemaakt naar de variabelen

100

beschreven in hoofdstuk 4, maar dat zal telkens duidelijk vermeld worden. De verschillen die worden besproken in dit hoofdstuk zijn steeds statistisch significante verschillen. Het aantal wettelijk ontbonden huwelijken in onze steekproef bedraagt 3502. Daarvan bestuderen we niet beide partners uit één koppel maar steeds één partner per koppel die op toevalsbasis werd geselecteerd. Het gaat om 46.4% mannen en 53.6% vrouwen. De gemiddelde duur die verstreek sinds het definitief apart gaan wonen is 12 jaar. De feitelijke scheiding is minimum 2 maanden en maximum 38 jaar geleden. Indien de resultaten van twee partners uit hetzelfde huwelijk worden weergegeven, wordt dat duidelijk vermeld. Als we kijken naar de kinderen van deze gescheiden mensen, stellen we vast dat we gegevens hebben kunnen verzamelen bij 873 kinderen. Van deze kinderen heeft 69.2% nog herinneringen aan de echtscheiding. Het zijn de antwoorden van deze 604 kinderen die we analyseren in dit hoofdstuk. Het gaat om 51.7% jongens en 48.3% meisjes. Daarnaast gaan we ook na welke leeftijd de kinderen hadden op het ogenblik van de echtscheiding. De kinderen worden ingedeeld in verschillende groepen naargelang hun leeftijd op het moment van de ouderlijke echtscheiding. In de eerste groep zitten 2- tot 5 jarigen, dat zijn kinderen die hoogstens in de derde kleuterklas zaten toen hun ouders uit elkaar gingen. Dat is 12.0% van onze deelsteekproef of 70 kinderen. Daarna komen de kinderen die tussen 6 en 12 jaar oud waren en dus meestal in het lager onderwijs zaten op het ogenblik van de echtscheiding van hun ouders. Zij zijn met 323 of 55.1%. Vervolgens komen de kinderen die tussen 13 en 17 jaar oud waren en op middelbare schoolleeftijd waren toen hun ouders scheidden. Daartoe behoort 23.4% van de kinderen (n=137). En tot slot zijn er de kinderen van 18 jaar en ouder. Zij zaten meestal in het hoger onderwijs of waren al beroepsactief: zij zijn met 56 of 9.6% in onze deelsteekproef.

5.2

De beleving van het echtscheidingsverloop door ex-partners

We gaan na waarom partners uit elkaar gaan, en of deze redenen verschillen voor mannen en vrouwen. Daarnaast gaan we na hoe conflictueus echtscheidingen zijn en welke factoren een invloed hebben op het conflictgehalte van een echtscheiding.

5.2.1 Emotionele redenen voor echtscheiding In hoofdstuk 4 beschreven we de juridische gronden van de echtscheiding. De juridische grond is echter niet dezelfde als de emotionele redenen. Deze zijn veel complexer en uitgebreider. Daarom moeten de juridische grond van een echtscheiding en de emotionele reden voor een echtscheiding ook apart van elkaar worden bestudeerd (De Graaf & Kalmijn, 2006). Dat emotionele redenen complex en divers zijn, blijkt duidelijk uit de open opmerkingen die respondenten na het interview nog maakten. Een respondent vermeldt bijvoorbeeld dat een verschillende kinderwens het huwelijk deed mislukken. Een andere respondent verzuchtte “Ik zie mijn ex-man nog steeds graag, was ik maar hetero geweest”. Nog anderen rapporteerden pijnlijke familiale omstandigheden als reden (psychologische geweldpleging, incest, een psychische ziekte van de partner, …). Om deze diversiteit 101

aan redenen in kaart te brengen, hebben we de respondenten een heel scala aan redenen voorgelegd waaruit zij de belangrijkste reden voor hun echtscheiding konden kiezen. De Graaf en Kalmijn (2006) onderscheiden vijf grote types van motieven waarbinnen iedere reden om uit elkaar te gaan zijn plaats krijgt. Als eerste zijn er relationele problemen zoals uit elkaar groeien, een tekort aan liefde en het niet bij elkaar passen. Deze zijn volgens hen de vaakst genoemde redenen om te scheiden. Dan volgen gedragsproblemen, waaronder verschillende verslavingen, maar ook lichamelijk geweld thuishoren. Een derde type van motief is de taakverdeling. Daartoe behoren het maken van ruzie rond huishoudelijke taken, uitgaven en vrijetijdsbesteding maar ook het teveel bezig zijn met het werk. Ten vierde wordt het motief van ontrouw onderscheiden. En als laatste zijn er nog verschillen in voorkeuren, waaronder meningsverschillen over familie en cultuur. Wanneer we kijken naar onze data, zien we dat de tien belangrijkste redenen om uit elkaar te gaan grotendeels binnen deze vijf types vallen. Op plaats één en twee staan de relationele problemen ‘we waren uit elkaar gegroeid’ en ‘we pasten niet bij elkaar’. De derde belangrijkste reden is ontrouw van de ex-partner. Daarna volgt een tekort aan aandacht, liefde en begrip. Als vijfde reden worden gedragsproblemen aangegeven, zoals alcohol- en andere verslavingsproblemen. Dan volgen de meningsverschillen over het uitgavenpatroon en de vrijetijdsbesteding, wat duidt op een verschil in voorkeur. De zevende en achtste belangrijkste reden, jaloezie en een gebrek aan vrijheid, kunnen we niet plaatsen onder één van de types van De Graaf en Kalmijn (2006). Als negende reden zien we ook weer gedragsproblemen terugkomen, namelijk lichamelijk geweld. Als tiende reden komt onvrede over de taakverdeling, namelijk teveel bezig zijn met het werk. Onze 10 belangrijkste redenen om te scheiden, komen sterk overeen met resultaten uit ander onderzoek. Ook daar worden uit elkaar gegroeid zijn, ontrouw, gebrek aan aandacht en affectie en alcohol- of drugsverslaving het vaakst genoemd als belangrijkste redenen om uit elkaar te gaan (Amato & Previtti, 2003; Centraal Bureau voor de Statistiek, 2009; De Graaf & Kalmijn, 2006; Kitson, 1985; Weeda, 1983) Uit ander onderzoek blijkt dat mannen en vrouwen vaak verschillende redenen voor de echtscheiding opgeven. Er bestaat zoiets als “zijn verhaal” en “haar verhaal” (Kitson, 1985). Daarom is het interessant om na te gaan of er verschillen zijn naar geslacht wanneer het gaat om de belangrijkste reden voor de echtscheiding. Daartoe bekijken we eerst de algemene redenen voor mannen en vrouwen uit aparte huwelijken. De mannen en de vrouwen behoorden niet tot hetzelfde koppel. Tabel 35 geeft de redenen voor mannen en vrouwen die niet samen tot een ex-koppel behoren.

102

Tabel 35: Meest belangrijkste redenen om te scheiden voor mannen en vrouwen uit verschillende huwelijken (N=2432)

Redenen mannen (%) (N=1617)

Redenen vrouwen (%) (N=1863)

We waren uit elkaar gegroeid We pasten niet bij elkaar Mijn ex-echtgenote kreeg een andere relatie Tekort aan aandacht, begrip en liefde Teveel bezig met het werk Meningsverschillen over het uitgavenpatroon, de vrijetijdsbesteding Communicatieproblemen in de relatie Gebrek aan vrijheid Alcohol- of andere verslavingsproblemen

33.6 We waren uit elkaar gegroeid 17.6 We pasten niet bij elkaar 15.0 Mijn ex-echtgenoot kreeg een andere relatie 7.9 Tekort aan aandacht, begrip en liefde 3.2 Alcohol- of andere verslavingsproblemen 2.7 Problemen met lichamelijk geweld

24.4 18.3 12.5

2.3 Jaloezie 2.2 Gebrek aan vrijheid 2.2 Meningsverschillen over het uitgavenpatroon, de vrijetijdsbesteding 2.2 Andere reden

3.7 3.1 2.9

Andere reden

10.8 6.1 4.7

2.5

Uit Tabel 35 blijkt dat mannen en vrouwen dezelfde redenen als vier belangrijkste opgeven. Deze redenen zijn vooral relationele problemen en ontrouw. Daarnaast zien we dat mannen ‘teveel bezig met het werk’, ‘communicatieproblemen in de relatie’ en ‘meningsverschillen over het uitgavenpatroon en de vrijetijdsbesteding’ als belangrijkste reden opgeven. Bij vrouwen worden ‘meningsverschillen over het uitgavenpatroon en de vrijetijdsbesteding’ ook wel genoemd, maar pas op een latere plaats. ‘Teveel bezig met het werk’ en ‘communicatieproblemen in de relatie’ komen in de vrouwelijke top 10 niet voor. Vrouwen daarentegen geven eerder aan dat het ‘alcohol- of andere verslavingsproblemen’, ‘problemen met lichamelijk geweld’ en ‘jaloezie’ waren die het motief vormden voor de echtscheiding. Ook mannen geven aan dat ‘alcohol- of andere verslavingsproblemen’ de belangrijkste reden waren voor echtscheiding, maar minder vaak dan vrouwen. ‘Problemen met lichamelijk geweld’ en ‘jaloezie’ komen in de mannelijke top 10 niet voor. Deze resultaten komen overeen met resultaten uit ander onderzoek. Uit ander onderzoek blijkt dat zowel mannen als vrouwen ‘uit elkaar groeien’, ‘relationele tekorten’ en ‘overspel’ als belangrijkste reden geven voor echtscheiding (Amato & Previtti, 2003; De Graaf & Kalmijn, 2006). Verder geven mannen vaker het ruziemaken over verschillende facetten van de relatie en communicatieproblemen aan als belangrijkste reden, terwijl vrouwen eerder problemen van hun mannelijke partner (verslaving, mishandeling) aanwijzen als belangrijkste reden voor echtscheiding (Amato & Previtti, 2003; De Graaf & Kalmijn, 2006). Wanneer we kijken of de aangegeven reden tot echtscheiding van invloed is op wie beslist om te scheiden, dan vinden we enkele verschillen. Men zal vooral samen beslissen om uit elkaar te gaan indien als belangrijkste reden werd opgegeven het ‘uit elkaar gegroeid zijn’. Mannen beslissen het vaakst om uit elkaar te gaan wanneer men vindt dat men niet bij elkaar past of indien één van beide een nieuwe relatie krijgt. Vrouwen beslissen dan weer vooral indien de belangrijkste reden om te 103

scheiden een tekort aan aandacht, begrip, liefde is of gebrek aan vrijheid of wanneer er alcohol- of andere verslavingsproblemen, lichamelijke geweld of jaloezie zijn. Ook hier komt het verschil tussen mannen en vrouwen weer boven. Daar waar vrouwen vaker zelf de knoop zullen doorhakken indien ze scheiden omwille van problemen met hun (ex-)echtgenoot, zullen mannen eerder de beslissing nemen om te scheiden indien het duidelijk is dat men samen niet meer verder kan. Beide partners beslissen vaker apart van elkaar om te scheiden indien de belangrijkste reden voor de echtscheiding ‘teveel bezig met het werk’ of ‘meningsverschillen over het uitgavenpatroon en de vrijetijdsbesteding’ zijn.

5.2.2 “Zijn” verhaal versus “haar” verhaal Binnen eenzelfde ex-koppel kunnen de twee partners een verschillende reden voor de echtscheiding hebben. Uit de literatuur blijkt dat vrouwen en mannen een ander verhaal over dezelfde echtscheiding vertellen (Kitson, 1985). We vergelijken de redenen die vrouwen opgeven met de redenen van de mannen waarmee ze getrouwd waren. Als we kijken naar de belangrijkste reden voor echtscheiding binnen de ex-koppels (N=1113) dan zien we ook hier dezelfde resultaten. Zowel de man als de vrouw binnen een ex-koppel geven vooral relationele problemen en ontrouw op als belangrijkste redenen. Ook alcohol- of andere verslavingsproblemen, meningsverschillen over het uitgavenpatroon of de vrijetijdsbesteding en een gebrek aan vrijheid worden door zowel mannen als vrouwen van hetzelfde huwelijk genoemd als reden voor echtscheiding. Daarnaast zien we dat de mannen van de ex-koppels opnieuw een teveel bezig met het werk, communicatieproblemen en problemen met familie, kennissen of vrienden opgeven als belangrijkste reden voor echtscheiding. Hun vrouwen geven daarentegen jaloezie, problemen met lichamelijk geweld of andere reden op als reden. Ook binnen ex-koppels zien we dus dat de redenen voor mannen en vrouwen om uit elkaar te gaan, kunnen verschillen. We zien ook dat de man en de vrouw van hetzelfde ex-koppel vaak een andere reden voor de echtscheiding opgeven. Binnen ex-koppels geeft 19.5% van de ex-koppels dezelfde reden voor echtscheiding op. 80.5% geeft een verschillende reden op. In Tabel 36 worden de meest voorkomende combinaties van redenen op een rijtje gezet.

104

Tabel 36: Meest voorkomende combinaties van belangrijkste redenen om te scheiden per ex-koppel (N=886)

Reden man

Reden vrouw

%

We waren uit elkaar gegroeid We waren uit elkaar gegroeid

We pasten niet bij elkaar Mijn ex-echtgenoot kreeg een andere relatie We pasten niet bij elkaar

7.9 5.2

We waren uit elkaar gegroeid Tekort aan aandacht, begrip en liefde We waren uit elkaar gegroeid

4.7 4.5 4.5

Mijn ex-echtgenoot kreeg een andere relatie We waren uit elkaar gegroeid Tekort aan aandacht, begrip en liefde Tekort aan aandacht, begrip en liefde

4.0

Mijn ex-echtgenote kreeg een andere relatie We pasten niet bij elkaar We waren uit elkaar gegroeid Mijn ex-echtgenote kreeg een andere relatie We pasten niet bij elkaar Tekort aan aandacht, begrip en liefde We pasten niet bij elkaar Mijn ex-echtgenote kreeg een andere relatie

4.7

2.9 2.4 2.3

Als eerste valt op dat de man en de vrouw van het ex-koppel, indien ze niet dezelfde reden opgeven, wel vaak een soortgelijke reden opgeven om uit elkaar te gaan. De combinaties van niet bij elkaar passen, een tekort aan aandacht, begrip en liefde en uit elkaar gegroeid zijn, komen zeer vaak voor. Daarnaast zien we dat zowel de man als de vrouw van hetzelfde koppel, indien ze een nieuwe relatie kregen, niet deze nieuwe relatie opgeven als belangrijkste reden om te scheiden maar wel het uit elkaar groeien, tekort aan aandacht, begrip en liefde of niet bij elkaar passen. Wie dus een nieuwe relatie heeft, ziet dit niet als belangrijkste reden voor de breuk, maar eerder een gevolg van hun belangrijkste reden, namelijk het uit elkaar groeien of niet meer bij elkaar passen. Als laatste focussen we op twee van de minst bespreekbare redenen voor echtscheiding: lichamelijk geweld en alcohol- of andere verslavingsproblemen. Deze worden vooral door vrouwen genoemd als de belangrijkste reden voor de echtscheiding. Bij 3.5% van de ex-koppels geven de vrouwen als hoofdreden lichamelijk geweld aan, tegenover slechts 0.2% van de mannen. Bij 5.1% van de exkoppels geven de vrouwen aan dat alcohol- of andere verslavingsproblemen de belangrijkste reden was, waar dat voor hun mannen bij 2.3% zo was. In Tabel 37 en Tabel 38 gaan we na wat de man/vrouw als belangrijkste reden opgeeft indien hun vrouw/man één van deze beide redenen opgeeft en vice versa.

105

Tabel 37: Reden man voor specifieke reden vrouw

Reden vrouw Lichamelijk geweld (N=39)

Alcohol- of andere verslavingsproblemen (N=56)

Reden man We waren uit elkaar gegroeid Mijn ex-echtgenote kreeg een andere relatie We pasten niet bij elkaar Tekort aan aandacht, begrip en liefde Problemen met familie, kennissen of vrienden Meningsverschillen over het uitgavenpatroon, de vrijetijdsbesteding We waren uit elkaar gegroeid Mijn ex-echtgenote kreeg een andere relatie We pasten niet bij elkaar Alcohol- of andere verslavingsproblemen Tekort aan aandacht, begrip en liefde Teveel bezig met het werk

% 25.6 20.5 12.8 10.3 7.7 5.1 25.5 16.4 14.6 10.9 7.3 7.3

In Tabel 37 zien we wat mannen als belangrijkste reden opgeven wanneer hun vrouw lichamelijk geweld of alcohol- of andere verslavingsproblemen opgeeft als reden voor hun echtscheiding. Wanneer hun vrouw lichamelijk geweld opgeeft als belangrijkste reden voor de echtscheiding, zullen mannen dat nooit als belangrijkste reden noemen. Op lichamelijk geweld lijkt een groot taboe te rusten. Mannen geven, wanneer de vrouw geweld rapporteert, eerder relationele problemen als uit elkaar groeien, niet bij elkaar passen en tekort aan aandacht, liefde en begrip op als belangrijkste redenen. Ook geven mannen dan vaak aan dat hun ex-partner een nieuwe relatie kreeg. Wanneer de vrouw alcohol- of andere verslavingsproblemen opgeeft als belangrijkste reden, zien we echter dat hun man daar wel vaker ‘toegeeft’ dat dit inderdaad de belangrijkste reden was (10.9% van de mannen in die koppels geeft ook verslaving op als reden): de schroom bij mannen lijkt hier minder groot dan in het geval van lichamelijk geweld. Toch geeft ook hier de man nog steeds vaker relationele problemen en de nieuwe relatie van de ex-partner op als belangrijkste reden voor hun echtscheiding. Tabel 38 toont wat vrouwen opgeven indien hun man als reden lichamelijk geweld of alcohol- of andere verslavingsproblemen opgeeft. Uit Tabel 38 kunnen we met betrekking tot lichamelijk geweld als belangrijkste reden voor de man niets afleiden wegens te lage aantallen. Los van het feit wie het geweld pleegde (de vraagstelling specificeerde dit immers niet), zien we opnieuw dat mannen dit haast nooit rapporteren. Slechts 2 mannen binnen alle koppels spreken over lichamelijk geweld in het huwelijk. Indien de man alcohol- of andere verslavingsproblemen noemt als de belangrijkste reden, noemen vrouwen dat meestal ook (24.0%). Daarnaast noemen hun vrouwen ook relationele problemen, de nieuwe relatie van de ex-partner en jaloezie als belangrijkste reden voor echtscheiding.

106

We zien dus dat mannen noch vrouwen dezelfde reden opgeven als het gaat om lichamelijk geweld. Dat is dus voor geen van beide partijen gemakkelijk toe te geven. Alcohol- of andere verslavingsproblemen worden vaker door beide partners als belangrijkste reden opgegeven. Verslaving blijkt een meer bespreekbare reden voor echtscheiding dan lichamelijk geweld. Tabel 38: Reden vrouw voor specifieke reden man

Reden man Lichamelijk geweld (N=2) Alcohol- of andere verslavingsproblemen (N=25)

Reden vrouw We waren uit elkaar gegroeid We pasten niet bij elkaar Alcohol- of andere verslavingsproblemen We waren uit elkaar gegroeid We pasten niet bij elkaar Tekort aan aandacht, begrip en liefde Mijn ex-echtgenoot kreeg een andere relatie Jaloezie

% N=1 N=1 24.0 20.0 16.0 12.0 12.0 8.0

5.2.3 Conflict tijdens het echtscheidingsverloop De opgegeven redenen voor echtscheiding kunnen sterk samenhangen met de mate van conflict tijdens het echtscheidingsproces. In echtscheidingen omwille van meningsverschillen en lichamelijk geweld is dat conflict zeer duidelijk aanwezig. Maar ook bij andere echtscheidingen kan men, nadat de beslissing om uit elkaar te gaan genomen is, verzanden in een echte vechtscheiding. Eventueel conflict vormt een onderdeel van het emotionele proces van echtscheiding en kan nefaste gevolgen hebben voor het praktische verloop van het echtscheidingsproces. Daarom vroegen we aan onze respondenten hoeveel conflict zij nog hadden nadat de beslissing om definitief uit elkaar te gaan genomen was. 0 staat voor geen conflict en 10 staat voor zeer veel conflict. Figuur 70 toont de spreiding van het conflictniveau van de echtscheidingen.

107

Figuur 70: Conflict tijdens het echtscheidingsverloop (N=3486) 25% 20%

15% 10%

5% 0% 0 geen conflict

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 zeer veel conflict

Uit Figuur 70 blijkt dat er een soort van tweedeling bestaat. Langs de ene kant zijn er de echtscheidingen die conflictloos verlopen (19.7%). Langs de andere kant zijn er de echtscheidingen die gepaard gaan met zeer veel conflict en die men ook wel eens vechtscheidingen noemt (17.0%). De categorieën tussen 0 en 10 worden minder vaak gekozen dan de uitersten van deze schaal. Deze tweedeling komt ook naar voren in ander onderzoek (Malcore, 2010; Mortelmans, 2008). Men spreekt van vechtscheidingen en conflictloze scheidingen. Vechtscheidingen worden gekenmerkt door veel conflict, lange procedures, advocaten, drukkingsmiddelen zoals politie, vaak terugkeren naar de rechtbank voor het aanpassen/aanvechten van akkoorden en zo meer. Conflictloze scheidingen zijn echtscheidingen waarbij alles vlot verloopt: men communiceert samen zonder ruzie te maken en met respect voor elkaar (Malcore, 2010; Mortelmans, 2008). Voor het welbevinden van partners en kinderen is een conflictloze echtscheiding zeer belangrijk. Een conflictueuze echtscheiding leidt vaker tot een lager welbevinden voor zowel partners als kinderen en leidt tot meer gevoelens van wraak en verbittering achteraf (Amato & Afifi, 2006; Amato & Keith, 1991; Malcore, 2010). Het conflictniveau tijdens de echtscheiding kan worden beïnvloed door verschillende factoren. Hier kijken we naar twee van de belangrijkste, mogelijke invloeden: het al dan niet hebben van kinderen en de echtscheidingswetgeving. Als we kijken naar het gemiddelde conflictniveau van echtscheidingen waarbij kinderen betrokken zijn, zien we dat dit conflictniveau hoger is dan bij echtscheidingen zonder kinderen. Koppels zonder kinderen die gaan scheiden, maken dus beduidend minder ruzie dan koppels met kinderen die gaan scheiden. Koppels zonder kinderen geven vaker aan geen conflict gehad te hebben dan koppels met kinderen. Daarentegen geven koppels met kinderen vaker aan dat er zeer veel conflict was tijdens het echtscheidingsproces. Dat is mogelijk een indicatie van het feit dat het conflict tijdens het echtscheidingsproces vooral over de 108

kinderen zal gaan (bijvoorbeeld de verblijfsregeling, de alimentatie,…). Maar het kan ook een aanwijzing zijn van een hogere moeilijkheidsgraad van scheiden als het ex-koppel samen kinderen heeft. Wanneer we nagaan of de hoeveelheid conflict misschien afneemt over de tijd naarmate de wetgever de wetgeving wijzigde, zien we dat dat niet het geval is. Over alle cohorten van wetswijziging heen, blijft het conflictniveau quasi hetzelfde, er is geen significante daling. Ook de verdeling van de graad van conflict blijft voor iedere cohorte ongeveer gelijk. De uitersten komen in iedere cohorte vaker voor dan de middencategorieën. Ook met de nieuwe wetgeving van 2007 blijkt er geen daling in het conflictniveau van de echtscheidingen te zijn. De nieuwe echtscheidingswet zorgt dus wel voor snellere juridische echtscheidingen (zie hoofdstuk 4) maar niet voor minder conflictueuze echtscheidingen, zoals de wetgeving ook beoogde. Daarnaast is er ook verschil naar de grond van de echtscheiding. Het gemiddelde conflictniveau ligt beduidend lager bij een EOT dan bij een EOO of een echtscheiding op grond van feitelijke scheiding of fout. Ook als we naar de verdeling van de graad van conflict per grond van echtscheiding kijken, zien we dat een EOT veel minder vechtscheidingen kent dan een EOO of een echtscheiding op grond van feitelijke scheiding of fout. Welke types huwelijken en echtscheidingen eindigen in vechtscheidingen en welke net heel conflictloos verlopen, is stof voor verder onderzoek.

5.3

De terugblik op het echtscheidingsverloop door ex-partners

Dat een echtscheiding een zeer emotionele gebeurtenis is die ook nog lang nadien sporen kan nalaten, blijkt uit de opmerkingen die respondenten gaven tijdens of na het interview en die onze interviewers noteerden. Heel wat interviewers gaven bij de intervieweropmerkingen aan dat de respondent het nog altijd moeilijk had met de echtscheiding. “Het ligt voor hem zeer moeilijk, hij is nog niet over de echtscheiding heen”, “Er is nog veel verdriet in verband met de echtscheiding” en “Tijdens het gesprek vielen er regelmatig tranen” getuigen van de sterke emotionaliteit van een echtscheiding. Naast verdriet zijn er ook nog andere negatieve emoties die de kop opsteken. “De respondent heeft de echtscheiding nog niet verwerkt, hij heeft nog enorme wraakgevoelens naar ex toe, wil haar kapot maken. De tranen sprongen hem verschillende keren in de ogen.” “De respondent werd op een zeker moment gewelddadig toen het over zijn ex ging, hij was niet te bedaren”. Ook uit ander onderzoek blijkt dat mensen een heel scala aan gevoelens hebben over hun echtscheiding (Verheyen & Mortelmans, 2008; Weeda, 1983). We hebben aan de ex-partners gevraagd hoe ze zich nu voelen over de echtscheiding. We bevragen twee positieve (bevrijding en opluchting) en twee negatieve (spijt en wrok) gevoelens. Omdat uit ander onderzoek blijkt dat deze gevoelens verschillen voor mannen en vrouwen (Verheyen & Mortelmans, 2008; Weeda, 1983), maken we meteen een opsplitsing naar geslacht. Wat opvalt, zowel voor mannen als voor vrouwen, is dat de positieve gevoelens de bovenhand krijgen. Mannen zowel als vrouwen voelen zich vooral bevrijd en opgelucht. Spijt en wrok ervaren ze niet zoveel. Vrouwen voelen zich wel beduidend meer opgelucht en bevrijd dan mannen. Mannen hebben dan weer meer spijt van de echtscheiding dan vrouwen. Vrouwen en mannen koesteren allebei ongeveer evenveel wrok. Het zou echter kunnen dat deze resultaten een vertekend beeld geven. Dat mensen zich nu opgelucht en bevrijd voelen, wil niet zeggen dat ze geen problemen hebben met de echtscheiding. Aangezien een echtscheiding een emotionele gebeurtenis is, is er een 109

verwerkingsproces nodig. Daarbij kan het zijn dat men van negatieve naar positieve gevoelens overgaat. Eerst zal men meer spijt en wrok koesteren om zich pas langere tijd nadien opgelucht en bevrijd te voelen. Wat ook mogelijk is, is dat mensen met het verstrijken van de tijd steeds meer afstand kunnen nemen van hun echtscheiding en hun keuzes en het verloop ervan rationaliseren. Daarom is het van belang na te gaan of de negatieve gevoelens afnemen indien de echtscheiding langer geleden is en of de positieve gevoelens toenemen. In Figuur 71 worden de gemiddelde scores van deze gevoelens naar de duur in jaren sinds het definitief apart gaan wonen, voorgesteld. Het blijkt dat er inderdaad een beduidende daling in negatieve gevoelens is naarmate de echtscheiding langer geleden is. Dat is vooral zo bij gevoelens van spijt en minder bij gevoelens van wrok. Er is ook een stijging - maar slechts een hele lichte - in positieve gevoelens naarmate de echtscheiding langer geleden is. Dat is vooral zo bij gevoelens van opluchting bij mannen en vrouwen en bij gevoelens van bevrijding bij mannen. Dat wijst erop dat men uiteindelijk wel positief terugkijkt op de echtscheiding, hoewel het verloop van de echtscheiding moeilijk kan zijn geweest. De verschillen tussen mannen en vrouwen blijven ook over de echtscheidingscohorten bestaan.

20

spijt man

Gemiddelde score

6-10 11-15 16-20

1-5

6-10 11-15 16-20 opluchting

man

5.0 4.0 3.0 2.0 1.0 0.0

20

6-10 11-15 16-20

>20

wrok

vrouw

5.0 4.0 3.0 2.0 1.0 0.0

15

2e huwelijk Ongehuwd samenwonend Alleenstaande

0-5

Duurtijd sinds (echt)scheiding

6-10

11-15

> 15

Duurtijd sinds (echt)scheiding

b) Eén kind in referentiehuwelijk

Aantal kinderen geboren buiten referentiehuwelijk (gemiddeld)

Mannen (N = 494)

Vrouwen (N = 616)

1.2

1.2

1.0

1.0

0.8

0.8

0.6

0.6

0.4

0.4

0.2

0.2

0.0

0.0

0-5

6-10

11-15

> 15

2e huwelijk Ongehuwd samenwonend Alleenstaande

0-5

Duurtijd sinds (echt)scheiding

6-10

11-15

> 15

Duurtijd sinds (echt)scheiding

c) Twee kinderen in referentiehuwelijk

Aantal kinderen geboren buiten referentiehuwelijk (gemiddeld)

Mannen (N = 690)

Vrouwen (N = 845)

1.0

1.0

0.8

0.8

0.6

0.6

2e huwelijk

0.4

0.4

0.2

0.2

Ongehuwd samenwonend

0.0

0.0

Alleenstaande

0-5

6-10

11-15

> 15

Duurtijd sinds (echt)scheiding

0-5

6-10

11-15

> 15

Duurtijd sinds (echt)scheiding

190

Vervolgens kunnen we ook een aantal interessante vaststellingen maken met betrekking tot het aantal kinderen dat respondenten hadden uit het referentiehuwelijk. Over het algemeen hebben mannen en vrouwen die kinderloos bleven in hun eerste huwelijk gemiddeld minder kinderen dan diegenen die wel al minstens één kind hadden, maar zij krijgen blijkbaar wel het vaakst een kind buiten het referentiehuwelijk (niet in figuur). Opvallend zijn de alleenstaande gescheiden mannen en vooral vrouwen. Respectievelijk 11 en 24 percent van hen kreeg toch minstens één kind buiten het referentiehuwelijk. Bovendien zijn zij in de meest en in de minst recente echtscheidingscohorte nauwelijks te onderscheiden van de gescheiden respondenten die ongehuwd samenwonen. Deze resultaten kunnen een aanwijzing zijn van een onvervulde kinderwens en een bevestiging van de ouderschapshypothese. Een aantal gescheiden mannen en vrouwen die kinderloos bleven in hun eerste huwelijk, zijn mogelijk sterk gemotiveerd voor het ouderschap, zelfs indien dit verwezenlijkt moet worden in een relatief minder stabiele partnerrelatie. Zoals eerder vermeld, stelt de siblinghypothese dat ex-partners die slechts één kind hadden samen, vaker nog een kind zullen krijgen met hun nieuwe partner om voor een (half)broer of (half)zus te zorgen voor dit enig kind. In de SiV-data zien we dat gescheiden mannen en vrouwen in een nieuwe relatie en met één kind uit het referentiehuwelijk vaker nog minstens een kind krijgen in vergelijking met de alleenstaanden, maar ook in vergelijking met bijvoorbeeld gescheiden respondenten die al twee kinderen hadden uit hun eerste huwelijk. Het ziet er met andere woorden naar uit dat de respondenten inderdaad streven naar een sibling voor hun enige kind uit het eerste huwelijk. Dit ligt in de lijn van de vaststelling dat de "tweekindnorm" als gezinsideaal de laatste decennia duidelijk overeind blijft (Goldstein, Lutz & Testa, 2003; Hagewen & Morgan, 2005; Testa & Grilli, 2006). Ten slotte stellen we bij de respondenten die twee kinderen hebben samen met hun exechtgeno(o)t(e) vast dat, ongeacht de tijd die verstreken is sinds de echtscheiding, vooral mannen (met een nieuwe partner) gemiddeld een hoger kindertal bereiken. Dit kan erop wijzen dat mannen misschien eerder dan vrouwen hun nieuwe relatie willen bezegelen via de geboorte van een kind, zoals de bevestigingshypothese vooropstelt. Het is echter ook belangrijk erop te wijzen dat mannen vaker een nieuwe relatie aangaan met vrouwen die jonger, en ook vaker kinderloos, zijn dan hun exechtgenote. Bij gescheiden vrouwen is eerder het omgekeerde het geval. Hierdoor is de kans op een ‘extra’ geboorte bij mannen groter dan bij vrouwen (Jansen et al., 2009). Bovendien geldt ook hier weer dat de kans groter is dat de beide kinderen bij de vrouw wonen waardoor zij misschien eerder belemmerd worden om nog een derde kind te krijgen, zelfs al zou dit het eerste of tweede zijn in de nieuwe relatie.

9.4

Intenties en conflicten over kinderen krijgen

In de laatste paragraaf van dit hoofdstuk bekijken we hoe de respondenten tegenover een eventuele toekomstige geboorte staan, hoe zij de kinderwens van hun partner percipiëren en in welke mate dit tijdens het voorbije jaar een bron van conflict geweest is. We selecteerden hiervoor alle respondenten jonger dan 50 jaar. Enerzijds omdat een aantal vragen enkel aan de min 50-jarigen gesteld zijn, anderzijds omdat 50 jaar vaak beschouwd wordt als de ‘natuurlijke bovengrens’ en het

191

einde van de vruchtbaarheidscarrière, zij het in mindere mate voor mannen. De samenstelling van de steekproef wordt weergegeven in Tabel 72. Tabel 72: Samenstelling van de steekproef (frequenties en percentages)

Mannen Partnerstatuut Intact huwelijk Ontbonden huwelijk, nieuwe partner: - gehuwd - ongehuwd samenwonend Ontbonden huwelijk, alleenstaande Totaal

Vrouwen

N

%

N

%

479

27.5

628

27.4

372 450 440

21.4 25.8 25.3

482 493 692

21.0 21.5 30.2

1741

100

2295

100

9.4.1 Vruchtbaarheidsintenties In de vragenlijst wordt gepeild naar de intentie van de respondenten om de komende drie jaar (nog) een kind te krijgen. Ondanks redelijk wat controverse in de literatuur over het nut en de bruikbaarheid van vruchtbaarheidsintenties als mogelijke voorspellers van een toekomstige geboorte, zijn de meeste studies het er over eens dat er op zijn minst wel een verband is. De discussie gaat eerder over de mogelijke interpretaties van dat verband (Engelhardt, 2004; Hagewen & Morgan, 2005; Schoen, Astone, Young, Nathanson & Fields, 1999; Van Peer, 2002). Belangrijk is dat er een verschil is tussen de ‘wens’ en de ‘intentie’ om kinderen te krijgen. Een wens staat los van de context en drukt enkel een verlangen uit. Het kan bijvoorbeeld zijn dat de respondent wel een kind wenst maar geen concrete plannen heeft omdat hij of zij op dat moment geen partner heeft of omdat er een vruchtbaarheidsprobleem is. Een intentie daarentegen, drukt echt het plan uit om een kind te krijgen, rekening houdende met de gegeven omstandigheden (Miller, Severy & Pasta, 2004). De vraag naar vruchtbaarheidsintenties werd gesteld aan de vrouwen in de steekproef jonger dan 50 jaar en aan alle mannen, met uitzondering van diegenen met een vrouwelijke partner ouder dan 50 jaar. Antwoorden kon aan de hand van een 4-puntenschaal die tevens ook de graad van zekerheid, of de sterkte van de intentie, uitdrukt (1 = Neen zeker niet – 4 = Ja zeker wel). De percentages mannen en vrouwen die zeker of waarschijnlijk wel van plan zijn kinderen te krijgen de komende drie jaar worden weergegeven in Figuur 88. We maken ook telkens eent onderscheid naar pariteit aangezien het plannen van een kind in sterke mate beïnvloed wordt door het aantal kinderen dat iemand al heeft.

192

Figuur 88: Percentage respondenten dat "zeker wel" of "waarschijnlijk wel" van plan is kinderen te krijgen de komende drie jaar naar geslacht, pariteit en partnerstatuut Vrouwen (N = 2280)

Mannen (N = 1372) 50%

50%

40%

40%

30%

30%

20%

20%

10%

10%

0%

0%

0

1

2

Pariteit

3+

Intact huwelijk

Ontbonden huwelijk, 2e huwelijk

0

1

2

Pariteit

3+

Ontbonden huwelijk, ongehuwd samenwonend Ontbonden huwelijk, alleenstaande

Figuur 88 leert dat vooral kinderloze mannen en vrouwen in een intact huwelijk zeker of waarschijnlijk van plan zijn de komende drie jaar kinderen te krijgen. Dit sluit volledig aan bij het idee van een (eerste) huwelijk als de gelegitimeerde context voor ouderschap, of een “normative licence for parenthood” (Morgan, 1996). Niettemin speelt hier ook een leeftijdseffect; het gaat voornamelijk om de jong gehuwden aan de start van hun vruchtbaarheidscarrière. Respondenten die al een echtscheiding achter de rug hebben, zijn over het algemeen iets ouder dan diegenen in hun eerste huwelijk. Wanneer we de intenties bestuderen naargelang de leeftijd (niet in figuur) blijken de verschillen tussen respondenten in een intact en een ontbonden huwelijk slechts heel klein. Verder valt de veel grotere variatie op in de vruchtbaarheidsintenties van mannen dan in die van vrouwen. Vrouwen in een intact huwelijk hebben tot twee kinderen duidelijk sterkere intenties dan vrouwen uit een ontbonden referentiehuwelijk. Verschillen naargelang het huidige partnerstatuut van gescheiden vrouwen zijn echter heel gering. Bij mannen speelt het huidige partnerstatuut blijkbaar wel een belangrijke rol. Verder wordt de intentie, zoals we verwachtten, minder sterk naargelang men meer kinderen heeft. Dit geldt zowel voor mannen als vrouwen, nog steeds in hun eerste huwelijk of gescheiden. Een opmerkelijke uitzondering vinden we bij gescheiden mannen met drie of meer kinderen en een nieuwe partner. In vergelijking met mannen in een intact huwelijk, plannen beduidend meer mannen die ongehuwd samenwonen met hun nieuwe partner de komende drie jaar nog een kind te krijgen. Dit sluit aan bij onze conclusie in de vorige paragraaf, gescheiden mannen zetten vaker dan vrouwen en dan mannen in hun eerste huwelijk de stap naar een ‘extra’ kind. We moeten echter uiterst voorzichtig zijn met het trekken van conclusies omdat het hier om heel kleine groepen gaat.

193

9.4.2 Het gewenst kindertal en conflict hierover De eigen mening over de ideale gezinsgrootte kan mee bepaald worden door de kinderwens van de partner. Aan alle respondenten die op het moment van het interview een partner hadden, werd gevraagd om een inschatting te maken van het gewenste kindertal van hun huidige partner. De respondenten konden aangeven of hun partner meer of minder kinderen wil dan zijzelf, of dat ze beiden hetzelfde aantal kinderen willen. Het gaat hier met andere woorden over de perceptie van de respondent, die stemt niet noodzakelijk overeen met de reële kinderwens van de partner. Figuur 89 is een grafische voorstelling van de gepercipieerde discrepantie tussen het gewenst kindertal van de respondent en van zijn of haar partner. Figuur 89: Percentage respondenten dat meent dat de huidige partner meer of minder kinderen wil dan zijzelf, naar geslacht en partnerstatuut 25% 20% 15% 10% 5% 0% Intact huwelijk

Ontbonden huwelijk, 2e huwelijk

Ontbonden huwelijk, ongehuwd samenwonend

Ontbonden huwelijk, LATrelatie

Mannen (N=1023) Partner wil meer kinderen dan respondent

Intact huwelijk

Ontbonden huwelijk, 2e huwelijk

Ontbonden huwelijk, ongehuwd samenwonend

Ontbonden huwelijk, LATrelatie

Vrouwen (N=1719) Partner wil minder kinderen dan respondent

Een eerste vaststelling is dat de meerderheid van de mannen en vrouwen aangeeft dat zij en hun partner beiden hetzelfde aantal kinderen willen. Niettemin is er bij 20 tot 30 percent van de respondenten sprake van een discrepantie in het gewenste kindertal. Zoals uit Figuur 89 blijkt, zijn er op het eerste zicht wel wat verschillen naargelang het partnerstatuut, maar deze zijn geen van allen statistisch significant. Wat echter wel opvalt, is dat de mannelijke respondenten over het algemeen vaker zeggen dat hun partner meer kinderen wil, terwijl de vrouwen vaker menen dat hun partner minder kinderen wil dan zijzelf. Met andere woorden, deze resultaten suggereren dat het binnen een partnerrelatie vaker de vrouw is die aanstuurt op uitbreiding van het gezin. Hoewel een behoorlijk aantal mannen en vrouwen aanduidde dat zij en hun partner niet dezelfde mening delen over het gewenste aantal kinderen, antwoordde ruim 90 percent van de respondenten met een partner dat zij het voorbije jaar nooit conflicten hadden over het krijgen van kinderen. De meeste koppels lijken dus wel een compromis te vinden tussen de gewenste kindertallen van beide partners. Zoals we in de inleiding al vermeldden, kunnen conflicten over het al dan niet krijgen van kinderen echter ook een aanleiding vormen tot een echtscheiding. Voor een kleine proportie gescheiden mannen en vrouwen in de steekproef bleek dit ook geval te zijn: ongeveer drie tot vier percent van hen geeft aan dat ‘meningsverschillen over het krijgen van 194

kinderen’ of ‘moeilijkheden om kinderen te krijgen’ bij de belangrijkste redenen hoorden voor de beëindiging van hun huwelijk (niet in de figuur).

9.5

Besluit

In dit hoofdstuk bestudeerden we het verband tussen vruchtbaarheid, of het krijgen van kinderen, en echtscheiding. We concentreerden ons hiervoor op drie grote blokken van vragen. De eerste groep onderzoeksvragen benaderde de algemene verschillen tussen respondenten uit intacte en ontbonden huwelijken. Gemiddeld krijgen de respondenten in de steekproef net geen twee kinderen. Dit geldt zowel voor mannen als vrouwen, zowel uit intacte als ontbonden huwelijken. Bovendien werden de meeste van die kinderen geboren binnen een huwelijk. De meerderheid van de vaders en moeders kreeg zijn of haar kinderen immers binnen het referentiehuwelijk, of binnen een nieuwe partnerrelatie na echtscheiding. Wat die relaties na een echtscheiding betreft, kregen respondenten in een tweede huwelijk duidelijk vaker (nog) kinderen dan respondenten in een ongehuwde samenwoonrelatie. Verder vonden we ook verschillen naar leeftijd en geslacht. In vergelijking met alleenstaande of ongehuwd samenwonende gescheiden mannen, blijken mannen in een intact huwelijk en gescheiden mannen die voor een tweede huwelijk opteerden, gemiddeld iets meer kinderen te hebben. Bij vrouwen is dit onderscheid veel minder duidelijk. In paragraaf 9.3 lag de focus op kinderen krijgen na echtscheiding. Eerst en vooral blijkt dat de aanwezigheid van kinderen uit het eerste huwelijk een belemmering vormt voor het vinden van een nieuwe partner. Deze belemmering geldt vooral voor vrouwen en neemt toe naarmate men meer kinderen heeft. De meerderheid van de respondenten die kinderloos bleven in het referentiehuwelijk kreeg daarna minstens één kind. Dit is vooral het geval bij mannen en vrouwen die voor een tweede huwelijk opteerden. Toch kreeg ook bijna een vierde van de gescheiden vrouwen zonder partner op het moment van de bevraging nog minstens één kind buiten het referentiehuwelijk. Wanneer er al twee kinderen in het referentiehuwelijk geboren werden, lijken vooral mannen met een nieuwe partner toch nog een ‘extra’ kind te krijgen. In tegenstelling tot de meeste vrouwen, vinden mannen sneller en vaker een jongere, soms kinderloze, nieuwe partner. Daardoor vergroot de kans dat ze nog een kind krijgen. Bovendien wonen de kinderen, zeker in de oudere huwelijkscohorten, vaker in het huishouden van de vrouw. Dat vormt voor die vrouwen een extra belemmering voor het krijgen van een derde kind. Ten slotte besteedden we in de laatste paragraaf aandacht aan de intentie om kinderen te krijgen de komende jaren, de gepercipieerde kinderwens van de partner en de mate waarin het krijgen van kinderen een bron van conflict is binnen relaties. Zowel bij mannen als vrouwen neemt de intentie om (nog) een kind te krijgen af naarmate men al meer kinderen heeft. Gescheiden vrouwelijke respondenten met en zonder nieuwe partner zijn nauwelijks van elkaar te onderscheiden wat hun vruchtbaarheidsintenties betreft. Bij de gescheiden mannen stelden we wel wat meer variatie vast. 195

Vooral gescheiden mannen met een nieuwe partner gaven aan dat ze van plan zijn nog een kind te krijgen de komende drie jaar. De meeste respondenten menen dat zij en hun partner graag hetzelfde aantal kinderen willen, maar voor een vierde van de respondenten is dit niet zo. Mannelijke respondenten in dat geval geven vaker aan dat hun partner meer kinderen wil dan zijzelf, de vrouwelijke respondenten denken dat hun partner minder kinderen wil. Toch had het gros van de respondenten nooit conflicten met hun partner over het krijgen van kinderen het voorbije jaar. Conflicten over het krijgen van kinderen lagen slechts bij een heel kleine proportie van de gescheiden mannen en vrouwen mee aan de basis van de echtscheiding.

196

9.6

Bibliografie

Berrington, A. (2004). Perpetual postponers? Women's, men's and couple's fertility intentions and subsequent fertility behaviour. Population Trends autumn 2004, National Statistics UK (http://www.statistics.gov.uk/articles/populations_trends/PT117PerpetualPostponersWome ns.pdf). Billari, F. C. & Kohler, H.-P. (2004). Patterns of low and lowest-low fertility in Europe. Population Studies, 58 (2), 161-176. Brown, S. L. (2000). Fertility following marital dissolution. The role of cohabitation. Journal of Family Issues, 21 (4), 501-524. Buber, I. & Prskawetz, A. (2000). Fertility in second unions in Austria: Findings from the Austrian FFS. Demographic Research, 3 (2), Engelhardt, H. (2004). Fertility intentions and preferences: effects of structural and financial incentives and constraints in Austria. Working Paper Vienna Institute of Demography 02/2004, (http://wwww.oeaw.ac.at/vid/download/WP2004_2.pdf). Ganong, L., Coleman, M. & Hans, J. (2006). Divorce as prelude to stepfamily living and the consequences of redivorce. In M. A. Fine & J. H. Harvey (Eds.), Handbook of divorce and relationship dissolution (pp. 409-434). Mahwah, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates. Goldscheider, F. & Sassler, S. (2006). Creating stepfamilies: integrating children into the study of union formation. Journal of Marriage and Family, 68 275-291. Goldstein, J., Lutz, W. & Testa, M. R. (2003). The emergence of sub-replacement family size ideals in Europe. Population Research and Policy Review, 22 479-496. Griffith, J. D., Koo, H. P. & Suchindran, C. M. (1985). Childbearing and family in remarriage. Demography, 22 (1), 73-88. Hagewen, K. J. & Morgan, P. S. (2005). Intended and ideal family size in the United States, 19702002. Population and Development Review, 31 (3), 507-527. Henz, U. & Thomson, E. (2005). Union stability and stepfamily fertility in Austria, Finland, France & West Germany. European Journal of Population, 21 3-29. Jansen, M., Wijckmans, B. & Van Bavel, J. (2009). Divorce and the cumulated fertility of men and women across Europe. Interface Demography Working Paper 2009-1, Vakgroep SOCO, VU Brussel (http://www.vub.ac.be/SOCO/demo/papersonline/IDWP2009-1.pdf). Jefferies, J., Berrington, A. & Diamond, I. (2000). Childbearing Following Marital Dissolution in Britain. European Journal of Population, 16 193-210. Kalmijn, M. & Gelissen, J. (2002). Kinderen krijgen in tweede huwelijken: bevindingen op basis van Nederlandse levensloopgegevens. Bevolking en Gezin, 31 (1), 51-77.

197

Lampard, R. & Peggs, K. (1999). Repartnering: the relevance of parenthood and gender to cohabitation and remarriage among the formerly married. British Journal of Sociology, 50 (3), 443-465. Miller, B. W., Severy, J. L. & Pasta, J. D. (2004). A framework for modelling fertility motivation in couples. Population Studies, 58 (2), 193-205. Morgan, P. S. (1996). Characteristic features of modern American fertility. Population and Development Review, 22 (Suppl.), 19-63. Prioux, F. (2006). Cohabitation, marriage and separation: contrasts in Europe. Population and Societies, 422 4p. Schoen, R., Astone, N. M., Young, J. K., Nathanson, C. A. & Fields, J. M. (1999). Do fertility intentions affect fertility behavior? Journal of Marriage and the Family, 61 790-799. Sobotka, T. (2008). Does persistent low fertility threaten the future of European populations? In J. Surkyn, P. Deboosere & J. Van Bavel (Eds.), Demographic Challenges for the 21st Century: A State of the Art in Demography (pp. 27-89). Brussel: VUBPress. Stewart, S. D. (2002). The effect of stepchildren on childbearing intentions and births. Demography, 39 (1), 181-197. Stewart, S. D., Manning, W. D. & Smock, P. J. (2003). Union formation among men in the U.S.: does having prior children matter? Journal of Marriage and the Family, 65 (1), 90-104. Testa, M. R. & Grilli, L. (2006). The effects of childbearing regional contexts on ideal family size in Europe: a multilevel analysis. Population, 1/2 46p. Thomson, E. (1996). Couple childbearing desires, intentions and births. National Survey of Families and Households Working Paper n°76 (http://www.ssc.wisc.edu/cde/nsfhwp/nsfh67.pdf). Thomson, E. (1997). Her, his and their children: influences on couple childbearing decisions. National Survey of Families and Households Working Paper n°76 (http://www.ssc.wisc.edu/cde/nsfhwp/snfh76.pdf). Thomson, E. (2004). Step-families and childbearing desires in Europe. Demographic research, Special collection 3 (Article 5), 117-134. Van Peer, C. (2002). Kinderwens en realiteit: een analyse van FFS-gegevens met beschouwingen vanuit een macro-context. Bevolking en Gezin, 31 (1), 79-123. Vikat, A., Thomson, E. & Hoem, J. M. (1999). Stepfamily fertility in contemporary Sweden: The impact of childbearing before the current union. Population Studies, 53, 211-225. Vikat, A., Thomson, E. & Prskawetz, A. (2004). Childrearing responsibility and stepfamily fertility in Finland and Austria. European Journal of Population, 20 1-24. Williams, R. Using heteroneneous choice models to compare logit and probit coefficients across groups. Sociological Methods & Research, 37(4), 531-559 198

Wineberg, H. (1990). Delayed childbearing, childlessness and marital disruption. Journal of Comparative Family Studies, 21 (1), 99-110. Wu, Z. & Schimmele, C. M. (2005). Repartnering after first union disruption. Journal of Marriage and Family, 67 27-36.

199

10.

DE ONDERWIJSUITKOMSTEN VAN KINDEREN NA ECHTSCHEIDING SARA LE ROY, SOFIE VANASSCHE, AN KATRIEN SODERMANS, KOEN MATTHIJS

Vanuit de vaststelling dat meer en meer kinderen tegenwoordig met een (echt)scheiding en vervolgens met nieuwe gezinsvormen worden geconfronteerd, werd al heel wat onderzoek verricht naar de gevolgen hiervan op verschillende domeinen van hun leefwereld. Hun welzijn komt hierbij erg vaak aan bod. De mate waarin kinderen zich goed voelen, hangt met meerdere elementen samen, onder meer met hun onderwijsuitkomsten (Colpin, e.a., 2001; Potter, 2010). Onderwijsuitkomsten vormen een belangrijk onderdeel van het maatschappelijke debat over de sociale (on)gelijkheid. In de kennismaatschappij speelt het behaalde opleidingsniveau immers een sleutelrol in het proces van positieverwerving en -behoud: het wordt beschouwd als een allocatiemechanisme van levenskansen. Het opleidingsniveau leert dus veel over sociale ongelijkheid en dat manifesteert zich op verschillende domeinen. De Franse socioloog Pierre Bourdieu (1986) maakt een onderscheid tussen drie vormen van kapitaal en bij elk speelt onderwijs een rol. Hij onderscheidt economisch kapitaal (bepaald door het financieel vermogen en de controle over dat vermogen), cultureel kapitaal (bepaald door het opleidingsniveau, kennis, informatie en vaardigheden), en sociaal kapitaal (bepaald door de toegang tot sociale relaties, zowel binnen als buiten het gezin). De drie vormen van kapitaal hangen samen en versterken elkaar: hoe meer/minder van het ene, hoe meer/minder van het andere. De gevolgen voor kinderen die een (echt)scheiding van hun ouders meemaken, zijn navenant: sociale relaties bij kinderen (en dus hun sociaal kapitaal) worden onder meer bepaald door de fysieke aanwezigheid van beide ouders. Na een (echt)scheiding is de kans groot dat kinderen minder contact hebben met de niet-inwonende ouder, hetgeen de uitbouw van hun sociaal en cultureel netwerk bemoeilijkt. Maar om een hoog sociaal kapitaal te bereiken, moeten de ouders niet alleen aanwezig zijn, ze moeten ook voldoende communiceren met hun kinderen (Pong, Dronkers & Hampden-Thompson, 2003). Door een (echt)scheiding kan deze tijdsinvestering (tijdelijk) in het gedrang komen. Dat kan nog versterkt worden door financiële problemen: het ondersteunend draagvlak valt dan immers weg. Door de erosie van deze vormen van kapitaal bij een echtscheiding kan bijgevolg een daling in het cultureel kapitaal van de kinderen ontstaan. In dit hoofdstuk wordt dit cultureel kapitaal belicht via de schoolloopbaan, het schoolwelbevinden en het bereikte opleidingsniveau op het einde van de onderwijsloopbaan.

10.1

Op zoek naar een verklaring

In de literatuur zijn er verschillende invalshoeken van waaruit de negatieve gevolgen van een scheiding voor de betrokken partijen verklaard worden. Heel wat onderzoekers vertrekken daarbij 200

vanuit de kapitaaltheorie van Bourdieu (zie supra) (Coleman, 1988; Fisher, 2004; Hetherington, 1998; Manning & Lamb, 2003; Schriner, Mullis & Schlee, 2009). Deze auteurs focussen voornamelijk op het verlies en de veranderingen die (kunnen) optreden na een scheiding, en de gevolgen ervan voor de gezinsstructuur en het gezinsfunctioneren. (Echt)scheiding komt voor de kinderen neer op minder hulpbronnen, vooral sociale en financiële (Astone & McLanahan, 1991; Fisher, 2004; McLanahan & Sandefur, 1994; Pong & Ju, 2000). De vermindering in sociale hulpbronnen wordt hoofdzakelijk verklaard doordat ouders na de breuk vaak minder tijd hebben om in hun kinderen te investeren. Voor het schools succes (als een indicator van de culturele hulpbronnen) betekent dit dat de ouders minder betrokken zijn bij het schoolgebeuren of minder onderwijsgericht zijn (Geluykens & Van Damme, 2003), minder helpen bij huiswerk en lagere schoolse verwachtingen hebben ten opzichte van hun kinderen (Astone & Mclanahan, 1991; Craeynest, 2007; Pong, Dronkers & Hampden-Thompson, 2003). Bovendien moet het gezin (of op zijn minst een deel ervan) vaak verhuizen waardoor de vertrouwde contacten met schoolvriendjes kunnen wegvallen (Bosman, 1993). Dat er minder financiële hulpbronnen zijn, hangt samen met het wegvallen van een inkomen. Daardoor kunnen sommige ouders minder educatief materiaal aanschaffen, wat zich vertaalt in een minder educatieve thuisomgeving (Craeynest, 2007; Pong, Dronkers & Hampden-Thompson, 2003). Een achteruitgang in de financiële gezinssituatie kan daarnaast leiden tot een gedwongen verhuis naar een goedkopere woning in een armere buurt met mogelijk een minder gunstige schoolsituatie tot gevolg (Amato, 2005; McLanahan & Sandefur, 1994). De negatieve gevolgen van een scheiding hoeven echter niet noodzakelijk van lange duur te zijn. Een goede verblijfsregeling voor de kinderen (met co-ouderschap als een goede optie) of een nieuwe partner voor de ouders, kunnen de negatieve effecten van de scheiding op de schoolprestaties beperken of zelfs opheffen. Een nieuwe partner kan zowel een sociaal als financieel compenserend effect hebben: kinderen hervinden hun welzijn, en zouden dus opnieuw beter moeten functioneren op school (Spruijt, 2007; Wagmiller, Gershoff, Veliz & Clements, 2010). Volgens Brutsaert (1993) verschilt dat effect tussen jongens en meisjes: jongens zouden meer stress en faalangst ondervinden wanneer hun moeder een nieuwe partner krijgt, wat mogelijk verklaard wordt doordat zij de nieuwe partner als een bedreiging zien voor hun reeds ongunstige situatie. Voor meisjes is het effect anders: dochters van alleenstaande moeders vertonen een lager welbevinden. Een mogelijke reden is dat alleenstaande moeders zich doorgaans onzeker voelen en die gevoelens projecteren op hun dochters. De komst van een nieuwe partner wordt daardoor minder negatief ervaren. Onderstreept moet worden dat deze compensatiegedachte (door hertrouw of door samenwonen) in de literatuur regelmatig wordt ontkracht (Amato & Keith, 1991; Jeynes, 2006; Manning & Lamb, 2003; Raley, Frisco & Wildsmith, 2005). Deze auteurs vestigen de aandacht op het gegegven dat de komst van een nieuwe partner niet steeds positief is en zelfs schadelijk kan zijn voor de kinderen. Kinderen kunnen zich immers “verstoten” voelen doordat de ouder(s) hun aandacht dienen te (her)verdelen tussen hen en de nieuwe partner (Jonsson & Gahler, 1997). Dit heeft gevolgen voor hun welbevinden, wat op zijn beurt de kans vergroot dat kinderen het minder goed doen op school. Deze onderzoekers zien een echtscheiding dus niet louter als een gebeurtenis op zich, maar als een proces dat gepaard gaat met een hoge mate van conflict en stress waaraan alle betrokken partijen zich dienen aan te passen (Amato, 2000). (Echt)scheiding wordt op die manier niet enkel beschouwd 201

als een pijnlijke gebeurtenis met verlies, maar als een proces waarbij veel factoren een rol spelen: het vroegere conflict, de blijvende spanningen, de opvoedingssituatie, het psychologische aanpassingsvermogen van alle betrokkenen, etc. Een belangrijke opmerking hierbij is dat de verschillende invalshoeken erg complementair zijn en dus zonder meer naast elkaar kunnen bestaan. Elementen van de ene verklaring interageren steeds met elementen van de andere. Ook dient aangestipt te worden dat elk echtscheidingsproces anders is en dat elk kind het op een andere manier ervaart. Heel wat factoren spelen daarbij een rol: de mate van conflict voor/tijdens/na de echtscheiding, de leeftijd van het kind op het ogenblik van de ouderlijke breuk, de persoonlijkheid van het kind, het psychologisch welbevinden van de ouders, de getroffen omgangsregeling tussen ouder en kind na de breuk, etc. Wanneer we de negatieve gevolgen van een echtscheiding willen verklaren en begrijpen, moet dus met heel wat factoren rekening gehouden worden.

10.2

Onderzoeksliteratuur

Het is niet evident om uit de bestaande literatuur rond gevolgen van echtscheiding algemene conclusies te trekken gezien de grote verscheidenheid aan methodologische aanpak en de heterogeniteit van de groep kinderen (naar geslacht, leeftijd en sociale klasse). Twee onderzoeken (Amato, 2001; Amato & Keith, 1991) zijn wat dat betreft verhelderend. In hun meta-analyses analyseerden deze auteurs 67 en 92 studies waarbij telkens rekening gehouden werd met kenmerken van de gebruikte onderzoeksmethode enerzijds en eigenschappen van de bevraagde kinderen anderzijds. In globo blijkt dat de gevolgen van een echtscheiding voor kinderen en jongeren klein, maar telkens negatief zijn. Dit is tevens het geval voor hun onderwijskansen en leerprestaties. Daarnaast werd de invloed van het geslacht en de leeftijd van kinderen nagegaan. Voor het geslacht vonden de auteurs geen verschillen. Qua leeftijd daarentegen wel: kinderen uit de lagere en de middelbare school leiden meer onder een echtscheiding dan kleuters en jongeren uit het hoger onderwijs. In een Vlaams onderzoek van Brutsaert (1993) werden wel verschillen tussen jongens en meisjes waargenomen, althans wat betreft de schoolbetrokkenheid (als een belangrijk aspect van het welbevinden). Enkel bij meisjes was er een negatief effect, wat de auteur verklaart doordat meisjes gevoeliger zijn voor de mening van anderen. Daardoor zien ze zichzelf gemakkelijker als “kind-vangescheiden-ouders”, waardoor ze zich relatief minder betrokken voelen bij hun school. Maar, na het in rekening brengen van sociaal-psychologische elementen van het gezinsleven, verdween het verschil. Kinderen die een scheiding van hun ouders meemaakten, maar toch opgroeien in een goed functionerend gezin, zijn dus niet vlugger geneigd zichzelf als slachtoffer te beschouwen, te vervreemden van hun schoolwerk, en zich geïsoleerd te voelen binnen hun klas- en schoolgemeenschap. Mits er stabiliteit is in de eerder verstoorde relaties, het kind het gevoel heeft dat zijn ouders met hem/haar begaan zijn, en het gezinsklimaat als positief ervaart, hoeft zijn/haar welbevinden dus niet noodzakelijk lager te zijn dan dat van kinderen uit intacte gezinnen. Wel moeten we erop wijzen dat deze studie dateert van een periode (1993) waarin kinderen opgroeiden

202

in een andere maatschappelijke context dan de huidige, wat maakt dat andere sociale en juridische factoren een invloed hadden op verschillende aspecten van hun welbevinden. Naast de verschillen tussen jongens en meisjes, vonden verschillende studies een gender-effect. Dat wil zeggen dat men verschillen vaststelde tussen jongens en meisjes naargelang ze opgroeien bij hun moeder of vader. Heel wat auteurs (o.a. Clarke-Stewart & Hayward, 1996) wijzen daarbij op de same-gender-hypothese. Deze stelt dat opgroeien bij de ouder van hetzelfde geslacht bevorderlijk is voor allerlei aspecten van het welbevinden, waarvan de onderwijsuitkomsten deel uitmaken. De hypothese stelt dat jongens die bij hun moeder opgroeien, meer te lijden hebben onder de afwezigheid van een vaderfiguur dan meisjes, wat kan verklaren waarom zij minder goed presteren op school. Toch zijn er ook studies (o.a. Pike, 2003) die een tegengesteld effect vonden: dochters doen het beter bij alleenstaande vaders en zonen bij alleenstaande moeders. Een mogelijke verklaring die de auteur hiervoor geeft is dat ouders zich bewust zijn van de kwalijke gevolgen van de afwezigheid van de ouder met hetzelfde geslacht als hun kind, waardoor ze extra investeren in de opvoeding en op die manier voldoende compensatie bieden. Recent onderzoek van Fisher (2004) en Spruijt (2009) wees net zoals de studies van Amato (2001) en Amato en Keith (1991) op leeftijdsspecifieke effecten: kinderen tussen elf en veertien jaar ervaren de grootste negatieve gevolgen. De duur van hun schoolloopbaan vermindert gemiddeld met één jaar, wat erop kan wijzen dat zij sneller ongekwalificeerd afhaken. Een conflictueuze echtscheiding leidt bij deze leeftijdsgroep bovendien tot een lager opleidingsniveau. Als de echtscheiding samenvalt met de overgang van het lager naar het middelbaar onderwijs, zijn de gevolgen het grootst. Ook uit Vlaams onderzoek van Geluykens en Van Damme (2003) bleek dat de gevolgen voor schoolprestaties afhankelijk zijn van het moment waarop de echtscheiding in de schoolloopbaan plaatsvindt: vóór de start van de middelbare school (dus ruwweg vóór 12 jaar), zijn de gevolgen het grootst.

10.3

Onderzoeksvragen

In dit hoofdstuk wordt in de eerste plaats nagegaan of er verschillen zijn in de onderwijsuitkomsten van kinderen uit intacte en ontbonden gezinnen. We kijken dus of er een effect is van het al dan niet doormaken van een ouderlijke echtscheiding. Daarnaast wordt dieper ingegaan op de gezinstransities (vanuit het perspectief van het kind) en op de soorten gezinsvormen waarin kinderen na een echtscheiding terechtkomen. Zo kan achterhaald worden welke gezinsstructuren “goed” of “slecht” zijn voor de onderwijsuitkomsten. Er wordt nagegaan of de aanwezigheid van een nieuwe partner voor minstens één ouder daarbij een rol speelt, met andere woorden of er verschillen zijn tussen kinderen in éénouder- en nieuw samengestelde gezinnen. Dit vertaalt zich in twee grote vragen die in dit hoofdstuk aan bod zullen komen: 1. Is er een effect van een echtscheiding op de onderwijsuitkomsten van betrokken kinderen? 2. Is het gezinstype waarin kinderen terechtkomen na de echtscheiding (afhankelijk van de aanwezigheid van een nieuwe inwonende partner voor minimum één van beide ouders) bepalend voor de onderwijsuitkomsten?

203

We beperken de analyses in dit hoofdstuk tot de middelbare schoolloopbaan en het finaal behaalde opleidingsniveau.

10.4

Data

Om deze vragen te beantwoorden, maken we gebruik van het databestand van de kinderen die op het moment van de bevraging nog bij hun ouders (of één ervan) wonen (N=1248). Omdat we in de analyses focussen op de schoolloopbaan in het secundaire onderwijs en het finale opleidingsniveau werken we enkel met de kinderen ouder dan 18 jaar die het secundair onderwijs voltooid hebben, al dan niet met een diploma. Dit resulteert in een steekproef van 285 jongens (54,8%) en 235 (45,2%) meisjes tussen 18 en 38 jaar. 85% is jonger dan 26 jaar. 30,7% (145) woonde op het moment van bevraging in een intact gezin (kinderen waarvan de ouders op het moment van de bevraging gehuwd zijn) en 69,3% (328) in een ontbonden gezin (kinderen waarvan de ouders op het moment van de bevraging gescheiden waren). Van deze laatste groep leefde 171 jongeren in een eenoudergezin en 157 in een nieuw samengesteld gezin. Een kritische noot bij deze steekproef is dat er een overselectie is van hogeropgeleiden, gezien de leeftijd van verlaten van de ouderlijke woonst sterk samenhangt met het aantal jaren hoger onderwijs. Gezien uit onderzoek blijkt dat jongens en meisjes, ongeacht het gezinstype waarin ze opgroeien, reeds verschillen vertonen inzake schoolprestaties (Hirtt, Nicaise & De Zutter, 2007), worden in de meeste gevallen afzonderlijke analyses gedaan voor beide groepen (behalve wanneer de afzonderlijke groepen te klein werden om correcte uitspraken te kunnen doen).

10.5

Resultaten

10.5.1 De invloed van het opleidingsniveau van de ouders Wanneer we spreken over de onderwijsuitkomsten van kinderen, kunnen we het opleidingsniveau van de ouders niet buiten beschouwing laten. Daarom is het belangrijk om te kijken of er een verschil bestaat in dat opleidingsniveau naargelang het gezinstype.

Tabel 73 toont het opleidingsniveau van vaders en moeders in de drie gezinstypes. Laagopgeleide ouders behaalden hoogstens een diploma lager secundair onderwijs. De gemiddeld opgeleide ouders behaalden hoogstens een diploma hoger secundair onderwijs en de hoogopgeleide ouders een diploma hoger onderwijs. We zien dat zowel het opleidingsniveau van vaders als moeders opmerkelijk lager is voor kinderen die als gevolg van een ouderlijke scheiding in een éénoudergezin of nieuw samengesteld gezin leven. In de analyses die volgen moeten we daarom nagaan of de gevonden verschillen op basis van de ouderlijke scheiding blijven bestaan wanneer het opleidingsniveau van de hoogst opgeleide ouder in rekening wordt gebracht. Hierdoor wordt duidelijk of verschillen in gezinstypes wel degelijk een verklaring vinden in de ouderlijke breuk en niet te wijten zijn aan het opleidingsniveau van de ouders.

204

Tabel 73: Verdeling (%) van het opleidingsniveau van moeder en vader, per gezinstype

VADER Laag Gemiddeld Hoog

MOEDER Laag Gemiddeld Hoog

Intact gezin

Eénoudergezin*

Nieuw samengesteld gezin**

14.5 40.7 44.8 N=145

28.2 37.1 34.7 N=170

27.7 38.7 33.6 N=155

Intact gezin

Eénoudergezin*

Nieuw samengesteld gezin**

12.4 42.1 45.5

27.6 44.1 28.2

19.8 41.4 38.9

N=145

N=170

N=155

* Ouders gescheiden, geen residentiële stiefouder ** Ouders gescheiden, minstens één residentiële stiefouder bij moeder of vader

10.5.2 De structuur van het Vlaams middelbaar onderwijs Om de schoolloopbanen van leerlingen beter te begrijpen, geven we in wat volgt een korte toelichting over de structuur van het Vlaamse middelbaar onderwijs (Kloots, 2003; Tielemans, 2003). Het middelbaar onderwijs bestaat uit zes (uitzonderlijk zeven voor leerlingen in het BSO) leerjaren die opgedeeld worden in drie graden. De eerste graad is comprehensief, wat betekent dat een groot deel van het lessenpakket voor alle leerlingen van hetzelfde leerjaar identiek is. Toch bestaat er een optioneel gedeelte dat de leerlingen vrij kunnen invullen. Deze zelf gekozen vrije invulling bereidt de leerlingen voor op een studierichting in het derde middelbaar. In feite is de eerste graad dus moeilijk comprehensief te noemen: leerlingen worden reeds bij de start van de middelbare school opgesplitst en aldus voorbereid op de differentiatie in de tweede graad (Hirtt, Nicaise & De Zutter, 2007). Vanaf de tweede graad worden de leerlingen opgesplitst in vier onderwijsvormen: het Algemeen Secundair Onderwijs (ASO), het Beroeps Secundair Onderwijs (BSO), het Technisch Secundair Onderwijs (TSO) en het Kunst Secundair Onderwijs (KSO). In elke onderwijsvorm worden leerlingen ten slotte opgedeeld in verschillende studierichtingen, die ze vrij kunnen kiezen. Naast deze vier onderwijsvormen bestaat er ten slotte het Buitengewoon Secundair Onderwijs (BuSO) voor leerlingen die omwille van verstandelijke en/of fysieke beperkingen geen les kunnen volgen in het reguliere systeem. Een gevolg van deze structuur zijn de zogeheten waterval-schoolloopbanen (Van Damme, Meyer, De Troy & Mertens, 2000). In onze kennismaatschappij wordt de leerlingen (bewust of onbewust) aanbevolen om hoog te mikken (ASO). Als het daar niet lukt, kunnen ze zich immers heroriënteren door over te schakelen naar een ander (lichter) niveau. De heroriëntering naar een andere studierichting/onderwijsvorm duidt bijgevolg hoofdzakelijk op het zakken naar een “lagere” 205

studierichting/onderwijsvorm, gezien ons rigide onderwijssysteem niet (of toch zeer moeilijk) toelaat dat leerlingen opklimmen naar een “hoger” niveau (beter bekend als het zalmprincipe: Hirtt, Nicaise & De Zutter, 2007). Wat onder “hoge” en “lage” studierichtingen/onderwijsvormen wordt begrepen, houdt niet alleen verband met het lessenpakket, maar ook met de maatschappelijke status die aan de opleidingen wordt toegekend. Theoretische studierichtingen (ASO) worden daarbij boven technische studierichtingen (TSO/KSO) geplaatst en de technische boven de beroepsstudierichtingen (BSO). De “waterval” kan op die manier beschouwd worden als het onterechte verschil in maatschappelijke appreciatie voor de verschillende onderwijsvormen (Smet, 2010). Wanneer leerlingen voldoende gepresteerd hebben op het einde van een leerjaar worden zij toegelaten om door te stromen naar het volgende leerjaar (A-attest). Wanneer dat niet het geval is, biedt de school hen twee mogelijkheden aan. Ofwel doen leerlingen hun jaar opnieuw in dezelfde of een andere studierichting binnen dezelfde onderwijsvorm (C-attest). Op die manier behouden zij hun niveau. Ofwel kunnen leerlingen doorstromen naar het volgende leerjaar van een “lagere” onderwijsvorm (B-attest). Een leerling die zijn jaar niet wil overdoen kan hiervoor opteren, een leerling die niet wenst af te zakken, kan ervoor kiezen zijn jaar opnieuw te doen. Dit zijn twee erg verschillende manieren om met studieproblemen om te gaan en ook de gevolgen zijn zeer verschillend: een zittenblijver verlengt zijn schoolloopbaan met een jaar. Uit onderzoek (Van Damme, 2010) blijkt dat de gevolgen op korte termijn positief zijn: zittenblijvers zouden zich in het bisjaar beter voelen in de klas. Maar op lange termijn daarentegen hebben deze leerlingen een hogere kans om ongekwalificeerd uit te stromen. Een student die afzakt, blijft “op schema”, maar verkleint daarmee aanzienlijk zijn kansen op hoger onderwijs. Dit heeft op zijn beurt negatieve gevolgen voor het uiteindelijk behaalde opleidingsniveau hetgeen een hypotheek legt op het verwerven van heel wat andere “levenskansen”.

10.5.3 De schoolloopbaan 10.5.3.1 Zittenblijven in het middelbaar onderwijs Uit onderzoek van Geluykens en Van Damme (2003) blijkt dat kinderen met gescheiden ouders vaker een jaar moeten overdoen. Onze resultaten (zie Tabel 74) lijken deze bevinding te bevestigen, althans voor wat betreft de meisjes: het percentage meisjes uit de ontbonden gezinstypes dat ooit een jaar opnieuw deed in vergelijking met de meisjes uit intacte gezinnen, is beduidend hoger. De meisjes die opgroeien in een nieuw samengesteld gezin, scoren het slechtst. Bij de jongens stellen we geen grote verschillen vast tussen de drie gezinstypes. Algemeen genomen zijn het de jongens (in de drie gezinstypes) die het vaakst een jaar overdoen. In de intacte gezinnen is het verschil tussen jongens en meisjes aanzienlijk groter dan in de twee ontbonden gezinstypes. Ook wanneer het opleidingsniveau van de hoogst opgeleide ouder in rekening wordt gebracht, blijft er een samenhang met de ouderlijke echtscheiding bestaan.

206

Tabel 74: Verdeling (%) van het zittenblijven tijdens het middelbaar bij jongens en meisjes die hun middelbaar onderwijs hebben afgerond, per gezinstype

Intact gezin N % JONGENS MEISJES Totaal

Eénoudergezin N %

Nieuw samengesteld gezin N %

75 70

28.0 11.4

99 72

32.3 20.8

86 71

26.7 22.5

145

20.0

171

27.5

157

24.8

10.5.3.2 Veranderen van onderwijsvorm in het middelbaar onderwijs Verschillende Vlaamse en Nederlandse onderzoekers kwamen tot de conclusie dat kinderen uit ontbonden gezinstypes (vooral kinderen uit éénoudergezinnen) vaker een stapje terugzetten doorheen hun schoolloopbaan door te kiezen voor een lager schoolniveau of een lagere onderwijsvorm (Hirtt, Nicaise & De Zutter, 2007; Spruijt, 2009). Ook wij komen tot dezelfde bevinding. Tabel 75 geeft informatie over het veranderen van onderwijsvorm (afzakken) tijdens het middelbaar bij alle kinderen die hun middelbare schoolloopbaan reeds achter de rug hebben. We zien dat zowel zonen als dochters van gescheiden ouders vaker minstens één keer van onderwijsvorm veranderen dan de jongens en meisjes uit intacte gezinnen. Tussen de kinderen uit éénouder- en nieuw samengestelde gezinnen vonden we geen significant verschillen. Voor alle gezinstypes zijn het opnieuw de jongens die vaker afzakken. In tegenstelling tot het zittenblijven, is het verschil tussen jongens en meisjes in intacte gezinnen kleiner dan in de ontbonden gezinstypes. Ook na het in rekening brengen van het opleidingsniveau van de ouders, zien we dat het verband standhoudt. Tabel 75: Verdeling (%) van het minstens één keer afzakken tijdens het middelbaar bij alle jongens en meisjes die hun middelbaar onderwijs hebben afgerond, per gezinstype

Intact gezin N % JONGENS MEISJES Totaal

Eénoudergezin N %

Nieuw samengesteld gezin N %

75 70

28.0 21.7

99 72

44.9 36.1

86 71

45.3 38.0

145

25.0

170

41.2

157

42.0

10.5.3.3 Meervoudige problemen in het middelbaar onderwijs Vervolgens onderzochten we het meer dan één keer zittenblijven en afzakken. Uit Tabel 76 blijkt dat meerdere keren zittenblijven in alle gezinstypes vaker voorkomt bij jongens dan bij meisjes. Het percentage is het hoogst bij jongens uit éénoudergezinnen. Bij de meisjes geldt het omgekeerde: bij diegenen die opgroeien met een stiefouder gebeurt het vaker. Meerdere keren van onderwijsvorm veranderen komt opnieuw minder vaak voor bij kinderen uit intacte gezinnen. Ook zijn de verschillen tussen jongens en meisjes in de twee ontbonden gezinstypes minder groot, al komt het iets vaker

207

voor in nieuw samengestelde gezinnen. Wanneer we het opleidingsniveau van de ouders in rekening brengen, houden de resultaten opnieuw stand. Tabel 76: Verdeling (%) van het meer dan één keer zittenblijven en afzakken tijdens het middelbaar bij jongens en meisjes die hun middelbaar onderwijs hebben afgerond, per gezinstype

JONGENS

Intact gezin

Eénoudergezin

Nieuw samengesteld gezin

Meer dan één keer een jaar overgedaan

5.3

16.0

11.1

Meer dan één keer veranderd van onderwijsvorm

0.0

5.0

5.6

N=75

N=99

N=86

Intact gezin

Eénoudergezin

Nieuw samengesteld gezin

Meer dan één keer een jaar overgedaan

0.0

1.7

5.4

Meer dan één keer veranderd van onderwijsvorm

2.7

4.1

6.8

N=70

N=72

N=71

MEISJES

Vervolgens werden de resultaten van het zittenblijven en veranderen van onderwijsvorm gecombineerd. Beide situaties wijzen op problemen tijdens de schoolloopbaan maar zoals eerder beschreven, kunnen de oorzaken en gevolgen ervan sterk verschillen. Zo kan er bewust voor gekozen worden het jaar over te doen om niet van studierichting/onderwijsvorm te moeten veranderen of omdat men het niveau wil behouden. Tabel 77 toont de resultaten bij het samenbrengen van deze gegevens. Opvallend is dat vooral jongens die opgroeien in een éénouderof nieuw samengesteld gezin ooit een probleem hadden tijdens de schoolloopbaan: bijna de helft van hen moest ooit zittenblijven of veranderen van onderwijsvorm. Jongens uit intacte gezinnen deden vaker een jaar opnieuw zonder af te zakken naar een lagere onderwijsvorm. Dit kan erop wijzen dat zij andere strategieën aanwenden na een slecht behaald eindcijfer in vergelijking met kinderen uit ontbonden gezinnen. Een jaar overdoen heeft immers geen negatieve impact op het bereikte afstudeerniveau op het einde van het middelbaar onderwijs, wat op zijn beurt de kansen op het volgen van hoger onderwijs verhoogt. Afzakken naar een lagere onderwijsvorm zonder zittenblijven komt het vaakst voor bij jongens uit nieuw samengestelde gezinnen, de combinatie van beide problemen vaker bij jongens uit éénoudergezinnen. Voor de meisjes zijn de resultaten enigszins verschillend. In vergelijking met de jongens ervaren zij minder vaak studieproblemen. Dat geldt voor alle gezinstypes. Zittenblijven zonder te veranderen van onderwijsvorm komt het minst voor, maar in tegenstelling tot de jongens is het aandeel meisjes uit nieuw samengestelde gezinnen het hoogst. Veranderen van onderwijsvorm zonder een jaar te moeten overdoen komt iets vaker voor bij meisjes uit de twee ontbonden gezinstypes. De 208

combinatie van beide studieproblemen komt in de drie gezinstypes opnieuw minder voor dan bij de jongens, maar in tegenstelling tot de jongens komt het meer voor bij meisjes die opgroeien in een nieuw samengesteld gezin. Tabel 77: Verdeling (%) van meervoudige problemen tijdens het middelbaar bij jongens en meisjes die hun middelbaar onderwijs hebben afgerond, per gezinstype

JONGENS

Intact gezin

Eénoudergezin

Nieuw samengesteld gezin

Nooit een jaar overgedaan en nooit veranderd van onderwijsvorm

53.3

49.0

46.7

Een jaar overgedaan maar nooit veranderd van onderwijsvorm

18.7

6.0

7.8

Nooit een jaar overgedaan maar veranderd van onderwijsvorm

18.7

22.0

24.4

9.3

23.0

21.1

N=75

N=99

N=86

Intact gezin

Eénoudergezin

Nieuw samengesteld gezin

Nooit een jaar overgedaan en nooit veranderd van onderwijsvorm

70.3

60.3

54.1

Een jaar overgedaan maar nooit veranderd van onderwijsvorm

6.8

4.1

9.5

18.9

21.9

21.6

4.1

13.7

14.9

N=70

N=72

N=71

Een jaar overgedaan en veranderd van onderwijsvorm

MEISJES

Nooit een jaar overgedaan maar veranderd van onderwijsvorm Een jaar overgedaan en veranderd van onderwijsvorm

209

10.5.3.4 Onderwijsvorm op het einde van het middelbaar onderwijs Tabel 78 geeft per gezinstype informatie over de onderwijsvorm op het einde van het middelbaar onderwijs bij alle jongens en meisjes die het middelbaar onderwijs achter de rug hebben. Er is opnieuw een groot verschil tussen kinderen van gehuwde ouders (die veel vaker een ASO-diploma behalen) en de kinderen van gescheiden ouders (vooral een TSO- of BSO-diploma). Dit geldt zowel voor jongens als voor meisjes. Verdere analyses leren dat wanneer het opleidingsniveau van de hoogst opgeleide ouder in rekening wordt gebracht, het effect van het gezinstype kleiner wordt, maar niettemin blijft bestaan. Tabel 78: Verdeling (%) van de onderwijsvorm bij het beëindigen van het middelbaar onderwijs, per gezinstype

JONGENS

Intact gezin

Eénoudergezin

Nieuw samengesteld gezin

ASO TSO/KSO BSO BuSO

39.2 39.3 20.3 1.4

26.8 33.0 37.1 3.1

34.5 40.5 21.4 3.6

N=75

N=99

N=86

MEISJES

Intact gezin

Eénoudergezin

Nieuw samengesteld gezin

ASO TSO/KSO BSO BuSO

58.0 26.1 10.1 5.8

44.4 29.2 22.2 4.2

45.7 31.4 20.0 2.9

N=70

N=72

N=71

Tenslotte toont de verdeling in tabel 6 ook aan dat er een lichte overselectie is in de onderzoekspopulatie van jongeren die het ASO of TSO/KSO voltooiden ten opzichte van jongeren die hun middelbare schoolloopbaan in het BSO eindigden. Dit kan verkaard worden door de eerder vermelde samenhang tussen leeftijd van het verlaten van het ouderlijke huis en aantal jaren hoger onderwijs, wat op zijn beurt sterk samenhangt met de gevolgde studierichting in het middelbaar.

10.5.4 Het schoolwelbevinden Het schoolwelbevinden peilt naar de mate waarin leerlingen zich goed voelen op school en graag naar school gaan. Over het schoolwelbevinden van kinderen uit ontbonden gezinnen zijn de meningen verdeeld: zo zouden volgens Van Peer (2007) kinderen met gescheiden ouders algemeen genomen ongelukkiger zijn op school. Geluykens en Van Damme (2003) daarentegen kwamen tot de conclusie dat het schoolwelbevinden en de integratie in de klas (goede relaties hebben met medeleerlingen) los staan van het gezinstype (intact of ontbonden) waarin kinderen opgroeien. Wij bestudeerden het schoolwelbevinden aan de hand van zeven stellingen waarbij de leerlingen met een cijfer van 1 tot en met 5 moesten aangeven of ze al dan niet akkoord gingen (gaande van 210

helemaal niet akkoord, tot helemaal akkoord). Voor kinderen uit de lagere en middelbare school gaat het om de volgende stellingen: “Ik vind het tof op school, Ik voel me ongelukkig als ik op school zit, De sfeer op school is goed, Ik heb een hekel aan school, Ik ga graag naar school, Ik voel me thuis op deze school, Ik zou liever niet meer naar school gaan”. Voor studenten hoger onderwijs wordt het welbevinden gemeten aan de hand van volgende stellingen: “Ik ben tevreden over mijn opleiding, Over het algemeen heb ik plezier in mijn studie, De inhoud van de vakken valt me sterk tegen , Ik zou graag van hogeschool of universiteit veranderen, Ik voel me ongelukkig op deze hogeschool of universiteit , Ik vind de meeste lessen te saai”. Uit de analyses blijkt ten eerste dat de studenten uit het hoger onderwijs telkens het laagst scoren. Ten tweede vonden we geen grote verschillen qua schoolwelbevinden tussen de drie gezinstypes. Enkel jongens uit nieuw samengestelde gezinnen die lesvolgen in het middelbaar en meisjes uit éénoudergezinnen in het hoger onderwijs scoren iets hoger dan hun leeftijdsgenoten uit de andere gezinstypes. Hieruit kunnen we besluiten dat kinderen uit ontbonden gezinnen zich over het algemeen niet ongelukkiger voelen op school dan hun leeftijdsgenoten uit intacte gezinnen. Wel zijn de standaardafwijkingen bij de scores van kinderen uit nieuw samengestelde gezinnen iets groter dan die van de kinderen uit de andere twee gezinstypes. Dit wijst erop dat de verschillen binnen de eerste groep groter zijn en dat sommige kinderen die opgroeien in een stiefgezin zich veel beter/slechter voelen op school dan andere.

10.5.5 Het bereikte opleidingsniveau Ten slotte onderzochten we het opleidingsniveau van kinderen uit de drie gezinstypes op het einde van hun onderwijsloopbaan, ongeacht de leeftijd die ze op dat moment hadden. Heel wat onderzoek kwam tot de conclusie dat het opleidingsniveau van kinderen uit ontbonden gezinnen lager is dan dat van kinderen uit intacte gezinnen (Fisher, 2004; Fisher & de Graaf, 2001; Geluykens & Van Damme, 2003; Pong, Dronkers & Hampden-Thompson, 2003; Spruijt, 2009). Onze resultaten lijken deze bevinding te bevestigen. We verdeelden het opleidingsniveau onder in drie categorieën aan de hand van het hoogst behaalde diploma: laag, gemiddeld en hoog. Laagopgeleiden zijn diegenen met hoogstens een diploma lager secundair onderwijs. Deze jongeren verlieten bijgevolg hun middelbaar onderwijs zonder kwalificatie. De gemiddeld opgeleiden behaalden hoogstens een diploma hoger secundair onderwijs, de hoogopgeleiden een diploma hoger onderwijs (zowel universitair als niet-universitair). Voor deze analyses gebruiken we de gegevens verzameld bij kinderen die de schoolbanken reeds verlaten hebben. Gezien de steekproef enkel inwonende kinderen betreft, zijn de aantallen per groep relatief klein waardoor we uiterst voorzichtig moeten omspringen met de interpretatie van de gevonden verschillen. Uit Tabel 79 blijkt dat het bereikte opleidingsniveau op het einde van de onderwijsloopbaan van de kinderen uit de twee ontbonden gezinstypes opmerkelijk lager is dan dat van kinderen uit intacte gezinnen. De gevonden verschillen zijn het grootst voor een hoog opleidingsniveau: van de kinderen uit de intacte gezinnen vinden we er bijna de helft terug, bij de kinderen uit de twee ontbonden gezinstypes liggen de percentages aanzienlijk lager. Voor een gemiddeld opleidingsniveau zijn de 211

verschillen tussen de drie gezinstypes iets kleiner. Voor een laag opleidingsniveau zijn de verschillen opnieuw groter: ongeveer een vijfde van de kinderen uit de twee ontbonden gezinstypes stromen ongekwalificeerd uit het middelbaar, voor de kinderen uit intacte gezinnen geldt dit slechts voor een tiende van hen. Ook na het in rekening brengen van het opleidingsniveau van de ouders zien we dat de kinderen van gescheiden ouders ondervertegenwoordigd zijn in de groep met een hoog opleidingsniveau.

Tabel 79: Verdeling (%) van het bereikte opleidingsniveau van afgestudeerde kinderen, per gezinstype

LAAG GEMIDDELD HOOG

Intact gezin

Eénoudergezin

Nieuw samengesteld gezin

10.1 44.3 45.6

19.0 56.9 24.1

20.3 60.8 19.0

N=79

N=116

N=79

Verdere analyses voor jongens en meisjes afzonderlijk leren ons dat jongens uit éénoudergezinnen oververtegenwoordigd zijn in de groep van kinderen met een laag opleidingsniveau. Voor de meisjes geldt net het omgekeerde: daar zijn het de meisjes uit nieuw samengestelde gezinnen die vaker een laag opleidingsniveau hebben. Gezien de lage aantallen per groep worden de percentages hier niet weergegeven.

10.6

Besluit

In de eerste plaats willen we kort wijzen op de tekortkomingen van dit onderzoek: we hielden immers geen rekening met het ogenblik waarop de echtscheiding plaatsvond in de schoolloopbaan. Slechte schoolprestaties kunnen zich bijgevolg ook voorgedaan hebben in de periode voorafgaand aan de echtscheiding. Hetzelfde geldt voor de leeftijd van het kind op het ogenblik van de echtscheiding en de tijd die verstreken is sinds de echtscheiding. Om gedaan dit probleem tegemoet te komen, gebeurden de analyses met betrekking tot de middelbare schoolloopbaan enkel bij kinderen die, op het moment van de bevraging, hun middelbaar onderwijs reeds volledig hadden afgerond. Op die manier had elke respondent in elk gezinstype evenveel kans om bijvoorbeeld een jaar over te doen of te veranderen van onderwijsvorm. Doordat de basissteekproef uit kinderen bestaat die nog in het ouderlijke huis wonen ontstaat hierdoor wel een nieuw probleem: er is een lichte overselectie van hogeropgeleide jongeren door de samenhang tussen de leeftijd waarop men het ouderlijke huis verlaat en het aantal jaren hoger onderwijs. Niettegenstaande deze tekortkomingen kunnen we toch besluiten dat een echtscheiding een negatief effect lijkt te hebben op de onderwijsuitkomsten van betrokken kinderen. Zo volgt de schoolloopbaan van kinderen van gescheiden ouders opvallend vaker het watervalmodel dan die van kinderen van gehuwden: ze moeten vaker een jaartje overdoen en afzakken naar een lagere onderwijsvorm, komen terecht en studeren bijgevolg ook af in “lagere” onderwijsvormen dan hun leeftijdsgenoten uit intacte gezinnen. Daardoor stromen ze minder vlot door naar het hoger 212

onderwijs en eindigen ze hun onderwijsloopbaan met een lager opleidingsniveau. Ook wanneer we rekening hielden met het opleidingsniveau van de ouders bleef het effect van de echtscheiding bestaan. Voor het schoolwelbevinden waren de verschillen tussen de gezinstypes klein. Een ouderlijke scheiding lijkt dus weinig of geen invloed te hebben op de mate waarin kinderen zich gelukkig of ongelukkig voelen op school. Ook op de tweede vraag, of er een effect is van het gezinstype na echtscheiding op de onderwijsuitkomsten van kinderen, is het antwoord bevestigend, al is het effect minder uitgesproken dan dat van de echtscheiding zelf. Wel moeten we met de interpretatie van de gevonden verschillen tussen kinderen uit éénoudergezinnen en kinderen uit nieuw samengestelde gezinnen voorzichtig zijn. De gezinsclassificatie die we gebruikten, is namelijk een momentopname: kinderen die in een nieuw samengesteld gezin wonen, leefden voordien (hoogstwaarschijnlijk) in een éénoudergezin. Tevens werd geen rekening gehouden met de timing van studieproblemen waardoor we geen uitspraken doen over (de causaliteit van) het effect van de aan- of afwezigheid van een stiefouder na ouderlijke scheiding. Ten slotte dienen we op te merken dat we uitsluitend het opleidingsniveau van de ouders in rekening brachten. Ook andere factoren zoals de financiële situatie, de betrokkenheid van de ouders bij het schoolgebeuren, de ouder-kindrelatie, het sociale netwerk van het kind, het aantal (stief)broers en (stief)zussen, de mate van conflict voor, tijdens en na de echtscheiding, etc. spelen ongetwijfeld een belangrijke rol wanneer we verschillen in onderwijsuitkomsten beter in kaart willen brengen. Toch wijzen meerdere indicatoren erop dat de middelbare schoolloopbanen van jongens en meisjes er in de twee ontbonden gezinstypes anders uitzien. Jongens in éénoudergezinnen doen het op verschillende aspecten slechter dan jongens in nieuw samengestelde gezinnen: ze moeten vaker meer dan één keer een jaar overdoen en ook het samen voorkomen van zittenblijven en veranderen van onderwijsvorm komt vaker voor. Daardoor eindigen ze hun middelbaar onderwijs in lagere onderwijsvormen, stromen ze minder vlot door naar het hoger onderwijs en eindigen ze uiteindelijk met een lager opleidingsniveau dan hun leeftijdsgenoten uit nieuw samengestelde gezinnen. Aangezien uit onze data blijkt (zie hoofdstuk 6) dat de meeste kinderen, en dus ook jongens, in een éénoudergezin bij hun moeder wonen, leunen onze resultaten bijgevolg aan bij de eerder beschreven same-gender-hypothese die stelt dat jongens die opgroeien bij hun moeder, meer dan meisjes, te lijden hebben onder de afwezigheid van hun vader en daardoor onder andere slechtere onderwijsuitkomsten hebben. Voor meisjes is de algemene tendens dan weer dat ze het moeilijker hebben binnen nieuwsamengestelde gezinnen, wat eveneens in lijn is met de onderzoeksliteratuur. Aansluitend bij de eerder beschreven kapitaaltheorie kunnen we besluiten dat een echtscheiding een negatieve invloed lijkt te hebben op het cultureel kapitaal van kinderen. Dit cultureel kapitaal interfereert vervolgens met allerlei andere vormen van sociaal en economisch kapitaal, wat de kansen van deze kinderen in diverse opzichten hypothekeert. Een lager opleidingsniveau impliceert immers vaak minder kansen op de arbeidsmarkt, wat gevolgen heeft voor de (latere) financiële situatie, huisvesting, gezondheid, etc. Een laag cultureel kapitaal kan eveneens samenhangen met een laag sociaal kapitaal, wat betekent dat men in mindere mate kan terugvallen op sociale netwerken, zowel binnen als buiten het gezinsleven. Dit kan op zijn beurt negatieve gevolgen hebben op het psychologisch welbevinden. Bovendien weten we dat kinderen van gescheiden ouders zelf een hogere scheidingskans hebben (De Graaf, 2002; McLannahan & Bumpass, 1988; 213

Steenhof & Prins, 2005). In combinatie met de “divorce divide”, (de vaststelling uit de Verenigde Staten dat lager opgeleiden tegenwoordig een hogere kans hebben om uit de echt te scheiden, voor een uitgebreide toelichting zie: Martin, 2004) wordt deze kans vanuit onze resultaten versterkt. Zo zijn de nieuwe ontwikkelingen in de leefwereld van mensen (echtscheiding, hertrouw, postmaritaal samenwonen, stiefrelaties, etc.) een motor van nieuwe sociale ongelijkheid. In het licht van deze vaststellingen, is het ten slotte belangrijk om kort stil te staan bij de rol die de onderwijswereld kan spelen om deze sociale ongelijkheid zo veel mogelijk te reduceren en -minstens even belangrijk- zo weinig mogelijk te reproduceren. Ongeacht hun verstandelijke mogelijkheden, zijn het immers vaak die kinderen die reeds bij de start van het onderwijs kwetsbaar zijn, die in ons onderwijssysteem terechtkomen in onderwijsvormen die minder levenskansen bieden. Leerkrachten, schooldirecties en onderwijsverantwoordelijken hebben hier een cruciale signaalfunctie. Wanneer een leerling naar aanleiding van de echtscheiding van zijn/haar ouders en de daarbij horende veranderingen in de leefsituatie, studieproblemen vertoont, moeten zij oog en oor hebben voor de signalen die deze kinderen en jongeren uitzenden. Zo kunnen tijdig de nodige preventieve en/of curatieve maatregelen genomen worden. Een aanpak op maat van de individuele leerling is daarbij van groot belang.

214

10.7

Bibliografie

Amato, P.R. & Keith, B. (1991). Parental divorce and the well-being of children: A meta-analysis. Psychologic Bulletin, 110, 26-46. Amato, P.R. (1997). The post-divorce American Family, an Intergenerational Perspective. Family Matters, 46, 22-25. Amato, P. (2000). The consequence of divorce for adults and children. Journal of Marriage and Family, 62, 1269-1287. Amato, P.R. (2001). Children of divorce in the 1990s: an update of the Amato and Keith (1991) metaanalysis. Journal of Family Psychology, 15 (3), 335-370. Amato, P.R. (2005). The impact of family formation change on the cognitive, social and emotional well-being of the next generation. The future of children, 15 (2), 75-96. Astone, N.M. & McLanahan, S.S. (1991). Family structure, parental practices and high school completion. American Sociological Review, 56 (3), 309-320. Biblarz, T.J. & Gottainer, G. (2000). Family structure and children’s success: A comparison of widowed and divorced single-mother families. Journal of Marriage and Family, 62, 533-548. Bosman, R. (1993). Opvoeden in je eentje; een onderzoek naar de betekenis van het moedergezin voor de onderwijskansen van kinderen. Groningen: Rijksuniversiteit Groningen. Bourdieu, P. (1986). The Forms of Capital. In John G. Richardson (eds.), Handbook of Theory and Research in the Sociology of Education, New York, Greenwald Press. Brutsaert, H. (1993). School, gezin en welbevinden. Zesdeklassers en hun sociale omgeving. Leuven/Apeldoorn: Garant. Chadwick, L.M. (2006). Nonresident fathering and school failure. Journal of Family Issues, 27 (10), 1356-1382. Clarke-Stewart, K.A. & Hayward, H. (1996). Advantages of Father Custody and Contact for the Psychological Well Being of School Aged Children. Journal of Applied Developmental Psychology, 17, 239-270. Coleman, J.S. (1988). Social capital in the creation of human capital. American Journal of Sociology, 94, 95-120. Colpin, H., Verhaeghe, J.P., Vandemeulebroecke, L., Ghesquière, P., Amelinckx, V., Cocquyt, E., De Vos, H. & Janssen, K. (2001). Nieuwe gezinsvormen en onderwijsparticipatie in Vlaanderen. Onderzoeksrapport (OBPWO 99.07). Leuven/Gent: Katholieke Universiteit Leuven, LOGO/Universiteit Gent, Vakgroep Onderwijskunde.

215

Craeynest, K. (2007). Hoofdstuk 4: Impact op het schools functioneren van kinderen. In: Van Peer, C. (Ed.), De impact van (een) echtscheiding op kinderen en ex-partners (pp. 98-112). Brussel: Studiedienst Vlaamse Regering. De Graaf, A. (2002). De invloed van het ouderlijk gezin op relaties van jongeren. Maandstatistiek van de bevolking, 50 (1), 4-8. Elchardus, M. (1999). Zonder maskers. Een actueel portret van jongeren en hun leraren. Gent: Globe. Fisher, T. (2004). Parental divorce, conflict and resources. The effects on children’s behaviour problems, socioeconomic attainment, and transitions in the demographic career. Nijmegen: Radboud Universiteit Nijmegen. Fisher, T. & de Graaf, P. (2001). Ouderlijke echtscheiding en de levensloop van kinderen: negatieve gevolgen of schijnverbanden? Sociale wetenschappen, 44 (2), 138-163. Frum, D. (1996). The social cost of single parenthood. Reader’s Digest, Canadian Edition, 148 (886), 29-30. Geluykens, K. & Van Damme, J. (2003). Een verklaring van de in het secundair onderwijs bereikte eindpositie vanuit de gezinscontext, met bijzondere aandacht voor de eventuele rol van echtscheiding van de ouders. LAO-rapport nr. 11, Leuven: Steunpunt LOA. Ham, B.D. (2004). The effects of divorce and remarriage on the academic achievement of high school seniors. Journal of Divorce and Remarriage, 42 (1), 159-178. Hetherington, E. M. (1993). An overview of the Virginia Longitudinal Study of Divorce and Remarriage with a focus on the early adolescent. Journal of Family Psychology, 7, 39-56. Hetherington, E.M., Bridges, M. & Isabella, G.M. (1998). What matters? What does not? Five perspectives on the association between marital transitions and children’s adjustment. American Psychologist, 53 (2), 167-184. Hirtt, N., Nicaise, I. & De Zutter, D. (2007). De school van de ongelijkheid. Berchem: EPO. Hoffman, J.P. & Johnson, R.A (1998). A national portrait of family structure and adolescent drug use. Journal of Marriage and the Family, 60, 633-645. Jeynes, William. (2006). The Impact of Parental Remarriage on Children: A Meta-Analysis. Marriage and Family Review, 40 (4), 75-102. Jonsson, J. & Gahler, M. (1997). Family Dissolution, Family Reconstitution, and Children’s Educational Careers: Recent Evidence for Sweden. Demography, 34 (2), 277-293. Kloots, H. (2003). Uitspraakonderwijs in het vak Nederlands in Vlaanderen en Nederland op het einde van de twintigste eeuw. Structuur van het secundair onderwijs in Vlaanderen. Antwerp paper in linguistics 104. Antwerpen: Universiteit Antwerpen. Manning, W.D. & Lamb, K.A. (2003). Adolescent well-being in cohabiting, married and single-parent families. Journal of Marriage and Family, 65 (4), 876-893. 216

Martin, S. (2004). Growing evidence for a divorce divide. Education and Marital Dissolution. Rates in the United States since the 1970's. Working Paper. New York: Russell Sage Foundation. McLanahan, S. & Bumpass, L. (1988). Intergenerational consequences of family disruption. American Journal of Sociology, 94 (1), 130-152. McLanahan, S. & Sandefur, G. (1994). Growing up with a single parent: What hurts, what helps. Cambridge: Harvard University Press. Pike, L. (2003). The adjustment of Australian children growing up in single-parent families as measured by their competence and self-esteem. Childhood, 10 (2), 181-200. Potter, W. (2010). Psychosocial well-being and the relationship between divorce and children’s academic achievement. Journal of Marriage and Family, 72, 933-946. Pong, S.L., Dronkers, J. & Hampden-Thompson, G. (2003). Family policies and children’s school achievement in single- versus two-parent families. Journal of Marriage and Family, 65, 681699. Pong, S.L. & Ju, D.-B. (2000). The effects of change in family structure and income on dropping out of middle and high school. Journal of Family Issues, 21, 147-169. Raley, R.K., Frisco M.L. & Wildsmith, E. (2005). Maternal cohabitation and educational success. Sociology of Education, 78 (2), 144-164. Shriner, M., Mullis, R., Schlee, B. (2009). The usefulness of social capital theory for understanding the academic improvement of young children in stepfamilies over two points in time. Journal of Divorce and Remarriage, 50 (7), 445-458. Smet, P. (2010). Mensen doen schitteren. Eerste oriëntatienota hervorming secundair onderwijs. Brussel: Kabinet Vlaams minister van Onderwijs, Jeugd, Gelijke Kansen en Brussel. Spruijt, E. (2007). Scheidingskinderen. Overzicht van recent sociaal-wetenschappelijk onderzoek naar de gevolgen van ouderlijke scheiding voor jongeren en kinderen. Amsterdam: Uitgeverij SWP. Spruijt, E. (2009). State-of-the-art 2009: Kinderen en Echtscheiding. Utrecht: Universiteit Utrecht, Faculteit Sociale Wetenschappen, Onderzoeksgroep Adolescentie. Steenhof, L. & Prins, K. (2005). Intergenerationele overdracht van echtscheidingskansen. Centraal Bureau voor Statistiek. Geraadpleegd op http://www.f4j.be/doc/pdf/scheidingskansen.pdf. Tielemans, J. (2003). Onderwijs in Vlaanderen. Antwerpen-Apeldoorn: Garant. Tillman, K. (2007). Family structure pathways and academic disadvantage among adolescents in stepfamilies. Sociological Inquiry, 77 (3), 383-424. Van Bouchaute, B., Van de Walle, I. & Verbist, D. (2001). Strax: Jeugdwerk verkent de toekomst. Leuven-Apeldoorn: Garant. Van Damme, J. (2010). Meer masters in de lagere school. Klasse, 209, 15. 217

Van Damme, J., Meyer, J., De Troy, A. & Mertens, W. (2000). Succesvol middelbaar onderwijs. Eindrapport van het LOSO-project. Leuven: Katholieke Universiteit Leuven. Van Peer, C. (2007). De impact van een echtscheiding op kinderen en ex-partners. Brussel: Studiedienst Vlaamse Regering. Wagmiller, R.L., Gershoff, E., Veliz, P. & Clements, M. (2010). Does children’s academic achievement improve when single mothers marry? Sociology of Education, 83 (3), 201-226. Wojtkiewiez, R. (1993). Simplicity and complexity in the effects of parental structure on high school graduation. Demography, 30 (4), 701-717.

218

11.

WELBEVINDEN VAN (EX-)PARTNERS EN KINDEREN SARA SYMOENS, ELIEN COLMAN, INGE PASTEELS, PIET BRACKE

Een scheiding of echtscheiding is een ingrijpende gebeurtenis die heel wat aanpassing vergt en mensen op verschillende wijzen uitdaagt. Een (echt)scheiding meemaken impliceert immers dat men moet los komen van één van de meest centrale relaties in het leven, en van een organisatie die dagelijks een belangrijk deel van de identiteit vorm geeft. In dit hoofdstuk wordt dan ook de link tussen deze levenstransitie en het welbevinden van zowel ex-partners als kinderen belicht.

11.1

Echtscheiding en het welbevinden van (ex-)partners

11.1.1 Inleiding Wetenschappelijk onderzoek komt consistent tot de bevinding dat (uit de echt) gescheiden personen het op het vlak van welzijn minder goed stellen dan gehuwden of samenwonenden (Kitson & Morgan, 1990; Kitson, 1992; Matsekaasa, 1994; Shapiro, 1996; Simon & Marcussen, 1999; Amato, 2000). Personen die een (echt)scheiding meemaken, of meegemaakt hebben, zijn doorgaans minder tevreden met hun leven, rapporteren meer gevoelens van depressiviteit, stress en angst, en hebben over het algemeen ook vaker te kampen met gezondheidsproblemen (voor een overzicht zie Amato, 2000). De grootte van de verschillen die gevonden worden tussen gehuwden en gescheiden personen verschillen wel enigszins naargelang land of type welvaartstaat (Stack & Eshleman, 1998; Bracke et al, 2010), maar de trend blijft dezelfde. Dit wijst er op dat het meemaken van een (echt)scheiding een stresserende gebeurtenis is die niet alleen heel wat praktische zaken met zich mee brengt, maar ook emotioneel heel wat teweeg kan brengen. Niet zelden worden ex-partners geconfronteerd met conflicterende gevoelens, zoals verdriet, spijt, wrok, en opluchting (zie hoofdstuk 5), wat een weerslag op het welzijn en de mentale gezondheid kan hebben. Het welbevinden van zowel mannen als vrouwen wordt beïnvloed door een (echt)scheiding (zie Amato, 2000; Kitson & Morgan, 1990; Strohschein et al, 2005), maar minder duidelijk is voor wie die impact grootst is. De meeste onderzoekers stellen dat vrouwen na een scheiding een grotere emotionele weerslag ervaren dan mannen (Asseltine & Kessler, 1993; Kalmijn & Monden, 2006; Shapiro, 1996; Simon & Marcussen, 1999). Volgens genderroltheorieën zijn vrouwen immers, meer dan mannen, gevoelig voor de kwaliteit van relaties. Een scheiding, en de daarmee gepaard gaande conflicten en frustraties, vormen dan ook een extra belasting voor hun welbevinden. Daarnaast moeten vrouwen het na een scheiding doorgaans financieel met minder stellen (Uunk, 2004;

219

McManus & DiPrete, 2001), en komt vaak ook de zorg voor de kinderen (voor het grootste deel) bij hen te liggen. Andere onderzoekers concluderen daarentegen dat het welbevinden van mannen meest onder druk komt te staan na scheiding (Masheter, 1991; Peters & Liefbroer, 1997; Marks, 1996; Lucas, 2005). Zij verwijzen onder andere naar de idee dat het huwelijk voornamelijk voordelen geeft voor mannen aangezien vrouwen het gros van de huishoudelijke- en zorgtaken op zich nemen, en de sociale relaties met vrienden en familie onderhouden (Ross, 1991). Het verlies van deze partner betekent voor mannen dus het einde van deze zorgrelatie (Marks, 1996). Daarnaast heeft verminderd contact met de kinderen vaak ook een niet te miskennen impact op het welzijn van gescheiden vaders (Wang & Amato, 2000). Volgens de differentiële expressietheorie blijft het evenwel moeilijk te bepalen voor wie de impact grootst is, aangezien mannen en vrouwen doorgaans ook anders reageren op stress en problemen (Simon, 2002; Bracke, 1993; Horwitz et al, 1996). Vrouwen zouden problemen eerder internaliseren, opkroppen in zichzelf, waardoor zij vaker mentale gezondheidsklachten als depressiviteit, angst en stemmingsstoornissen rapporteren. Mannen daarentegen zouden vaker op stresssituaties reageren met externaliserend probleemgedrag, wat zich onder andere uit in overmatig drankgebruik en gevaarlijk rijgedrag. Om een zo goed mogelijk inzicht te krijgen in de wijze waarop een (echt)scheiding in verband staat met het welbevinden van ex-partners, is het dus belangrijk verschillende zaken te bekijken, waaronder ook indicatoren van gezondheidsgedrag. Ondanks de algemene negatieve teneur in onderzoek, is het toch belangrijk ook oog te hebben voor verschillen, en zelfs mogelijke positieve gevolgen. Zo zijn immers verbeteringen in het welzijn mogelijk wanneer de scheiding een einde maakt aan een langdurige conflictsituatie, of wanneer die ervaren wordt als een nieuwe kans (Amato, 2000, 2007; Marks, 1996; Ross, 1991; Riessman, 1990; Wheaton, 1990; Ryff, 1989). Dus, mensen die een relatiebreuk doormaken of doormaakten, hebben gemiddeld wel een minder goed welbevinden dan gehuwden, maar binnen deze groep zijn, afhankelijk van de persoonlijke situatie, uiteraard wel grote verschillen mogelijk. Bovenstaande bevindingen komen uit diverse internationale onderzoeken. Maar geldt hetzelfde voor het welzijn en de gezondheid van (uit de echt) gescheiden Vlamingen? In welke mate is er een samenhang tussen echtscheiding enerzijds en het welbevinden van mannen en vrouwen anderzijds? Welke zaken kunnen eventuele verschillen tussen beide groepen verklaren? Heelt tijd alle wonden? En hoe gaan mannen en vrouwen om met (echt)scheiding in Vlaanderen?

11.1.2 Resultaten Verschillen tussen gehuwde en gescheiden personen werden aan de hand van de SiV-data onderzocht voor mannen en vrouwen afzonderlijk. Tot de gescheiden personen behoren zowel zij die wettelijk gescheiden zijn, als zij die feitelijk uit elkaar zijn.

220

Vooreerst blijkt uit de data dat vrouwen algemeen genomen meer mentale gezondheidsproblemen rapporteren dan mannen. Dit is in lijn met eerder onderzoek: vrouwen ervaren ongeacht hun leeftijd of burgerlijke staat meer gevoelens van depressiviteit en angst dan mannen (Piccinelli & Wilkinson, 2000; Van de Velde et al, 2010). Specifiek voor echtscheiding zien we dat ook in Vlaanderen gescheiden personen een lagere levenstevredenheid en hogere depressiescores rapporteren ten opzichte van gehuwde personen. Voor gescheiden vrouwen komt daar ook bij dat zij iets meer te maken krijgen met angstgevoelens (zie Tabel 80). Tabel 80: Gemiddelde scores op verschillende indicatoren van welbevinden voor gehuwde en gescheiden mannen en vrouwen Mannen

Vrouwen

gehuwd

gescheiden

x

x

st.afw.

gehuwd

st.afw. sig.

x

st.afw.

gescheiden

x

st.afw.

sig.

Levenstevredenheid

8.1 (1.3)

7.8 (1.8)

***

8.1 (1.4)

7.8 (1.8)

***

Depressieve symptomen

1.3 (1.2)

1.7 (1.5)

***

1.7 (1.5)

2.1 (1.8)

***

Angst

1.7 (1.7)

1.7 (1.8)

n.s.

2.2 (1.9)

2.4 (2.1)

*

N=962

N=2443

N=831

N=2150

Echter, meer nauwkeurige resultaten tonen aan dat deze verschillen niet zozeer te wijten zijn aan het al dan niet gescheiden zijn, maar eerder aan het al dan niet hebben van een (nieuwe) levenspartner. Wanneer we de groep van de gescheiden personen opsplitsen naar zij die met een nieuwe partner samen leven, en zij die alleenstaand zijn, blijkt immers dat het welbevinden van gescheiden personen in een nieuwe relatie niet substantieel verschilt van de gehuwden.

11.1.2.1 Levenstevredenheid Aan de respondenten werd gevraagd hoe tevreden of ontevreden ze zijn met hun leven te scoren op een schaal van 0 (helemaal ontevreden) tot 10 (helemaal tevreden). Voor zowel mannen als vrouwen geldt dat zij die gescheiden zijn en geen nieuwe partner hebben doorgaans minst tevreden zijn met hun leven. Opmerkelijk is evenwel dat gescheiden mannen en vrouwen die wel een nieuwe relatie hebben aangeven gemiddeld wat meer tevreden te zijn met hun leven dan die mannen en vrouwen die nog steeds met hun eerste partner samen zijn (zie Figuur 90). Hoewel de verschillen niet zo groot zijn, zijn ze wel statistisch significant. Het is mogelijk dat deze opmerkelijk hogere levenstevredenheid van gescheiden personen in een nieuwe relatie bekomen wordt door inwerking van twee factoren. Ten eerste hanteren gehuwden en gescheiden personen met een nieuwe partner mogelijks een ander referentiekader om de eigen relatie, relatietevredenheid, en bijgevolg ook levenstevredenheid te beoordelen: daar waar gehuwden hun relatie evalueren aan de hand van een oorspronkelijk vooropgesteld ideaalbeeld (een gouden standaard), evalueren gescheiden personen hun relatie en leven vaker op een meer realistische wijze en aan de hand van wat voorafging (het voorbije huwelijk dat op de klippen liep). Hierdoor zullen zij wellicht eerder tevreden zijn dan gehuwden, ook indien het niet perfect is. Ten tweede is het ook mogelijk dat het verschil in 221

levenstevredenheid voortkomen uit verschillen in relatieduur. De relaties van gescheiden personen met een nieuwe partner zijn immers recenter dan die van de gehuwden. Het gevoel ‘te leven op een roze wolk’ van prille(re) relaties kan bijgevolg voor een vertekening in de cijfers zorgen en ertoe leiden dat gescheiden personen met een nieuwe partner aangeven meer tevreden te zijn dan gehuwden. Verder onderzoek dat meer rekening houdt met deze mogelijke tijdseffecten zal dit uitklaren. Figuur 90: Gemiddelde scores in levenstevredenheid per groep (min=0, max=10)

10,0 9,5 9,0 8,5

8,1

8,4

8,1

8,3

8,0 7,5

7,0

7,3

7,0 6,5 6,0 5,5 5,0 mannen (N=2981) gehuwd

gescheiden, nieuwe partner

vrouwen (N=3405) gescheiden, geen partner

11.1.2.2 Depressie en angst Gevoelens van depressiviteit werden gemeten aan de hand van de CES-D8 schaal (Radloff, 1977). Dit is een internationaal gevalideerde schaal, opgebouwd uit 8 items waarop men moet aangeven in hoeverre bepaalde zaken voorgekomen zijn de voorbije week (1= zelden of nooit - 4= altijd of bijna altijd). Enkele voorbeelden van deze items zijn: ‘Heb je slecht geslapen?’, ‘Voelde je je droevig?’, ‘Had je het gevoel dat je niet op gang kon komen?’. De scores werden opgeteld en herleid naar een schaal van 0-10. Een hogere score geeft meer gevoelens van depressiviteit aan. Analoog werd een angstschaal ontworpen uit 4 items. In deze items werd gevraagd hoe vaak men de voorbije week last had van: ‘moeilijkheden om te ontspannen’, ‘nerveus zijn’, ‘snel geïrriteerd zijn’, en ‘angstig zijn’. Uit de resultaten blijkt dat enkel zij die na een relatiebreuk geen nieuwe partner hebben, significant hoger scoren qua gevoelens van depressiviteit dan gehuwden. Dit geldt voor zowel mannen als vrouwen (zie Figuur 91). Inzake angstgevoelens bestaan er voor mannen geen noemenswaardige statistische verschillen tussen de drie groepen. Voor vrouwen is dit wel zo, want ook hier weer scoren zij zonder partner gemiddeld iets slechter (zie Figuur 92). Vrouwen die alleen wonen zijn met andere woorden gemiddeld genomen iets angstiger dan zij die samenwonen met een partner, zij het met hun partner uit de eerste huwelijksrelatie of met een nieuwe partner.

222

Figuur 91: Gemiddelde scores in depressieve gevoelens per groep (min=0, max=10) 5,0 4,0 3,0

2,5 2,2

2,0 1,3

1,7

1,3

1,8

1,0 0,0 mannen (N=2981) gehuwd

gescheiden, nieuwe partner

vrouwen (N=3405) gescheiden, geen partner

Figuur 92: Gemiddelde angstscores per groep (min=0, max=10) 5,0 4,0 3,0 2,2 2,0

1,7

1,6

2,3

2,5

1,8

1,0 0,0 mannen (N=2981) gehuwd

gescheiden, nieuwe partner

vrouwen (N=3405) gescheiden, geen partner

11.1.3 De relatie tussen echtscheiding en het welzijn van ex-partners verklaard 11.1.3.1 Oorzaak of gevolg? Wat betekent deze samenhang tussen (echt)scheiding en welzijn? Volgens de sociale causatie- of sociale beïnvloedingsthese kan een scheiding gezien worden als een stresserende gebeurtenis die een impact nalaat op de mentale gezondheid van de betrokkenen. Dit kan direct zijn, of indirect doordat het veranderingen op verschillende andere levensterreinen teweegbrengt die als stresserend ervaren worden (d.i. stressoren, zie onder). Een alternatieve hypothese stelt echter dat een omgekeerde relatie ook mogelijk is, aangezien selectie-effecten ervoor zorgen dat die personen met een zwakkere gezondheid ook meer kans hebben op huwelijksproblemen en dus op een 223

relatieontbinding. Hun lager welbevinden en mentale problemen wordt hier dus als oorzaak van de breuk naar voor geschoven, eerder dan omgekeerd. Aangezien de SiV-data echter geen gegevens bevat over het welbevinden van mensen voor de scheiding, kunnen wij geen dergelijke oorzaakgevolg conclusies trekken. Ander wetenschappelijk onderzoek ondersteunt evenwel beide verklaringen, maar met de meeste bewijskracht voor de sociale causatie- of beïnvloedingsthese. De relatie tussen (echt)scheiding en gezondheid wordt met andere woorden in hoofdzaak verklaard aan de hand van sociale beïnvloeding, en in mindere mate door selectie-effecten ( zie o.a. De Koker, 2007 in Van Peer (red.); Power et al, 1999; Amato, 2000).

11.1.3.2 Stressoren en bufferende factoren Verschillen in het welbevinden van gehuwden en gescheiden personen worden in eerste instantie aan de hand van de differentiële blootstellinghypothese verklaard. Deze hypothese stelt dat gescheiden personen een nadeel ervaren doordat zij vaker te kampen hebben met extra stressoren tijdens en na de scheiding (e.g. Turner et al., 1995; Doherty, Su, & Needle, 1989; Wang & Amato, 2000; Pearlin, 1989). Zo moeten ze het bijvoorbeeld financieel meestal met minder stellen doordat het tweede loon wegvalt en overkoepelende kosten (zoals de huur van de woning, verzekeringen, afbetalingen, verwarming en elektriciteit, etc.) niet meer gedeeld kunnen worden. Ook ouderschap wordt zwaarder wanneer men er alleen voor komt te staan, en sociale steunnetwerken krimpen dikwijls in: niet alleen de partner valt weg, maar ook de schoonfamilie en vaak ook gemeenschappelijke vrienden. Bovendien betekent scheiden ook de verhuis van één of beide partners, wat dikwijls stress, meer verlies aan sociale contacten, en extra kosten met zich meebrengt. Deze stressoren verklaren niet alleen verschillen tussen gehuwden en gescheiden personen, maar ook verschillen binnen de groep van gescheiden personen. Immers: niet iedereen wordt, of wordt (in dezelfde mate) met dergelijke extra stresserende factoren geconfronteerd. In het verlengde hiervan wordt de differentiële vatbaarheidhypothese aangehaald (e.g. Horwitz et al., 1996; Marks & Lambert, 1998; Simon & Marcussen, 1999; Pearlin, 1989). Volgens deze komen verschillen in welbevinden en gezondheid deels voort uit het feit dat mensen ongelijk beschikken over hulpbronnen om met stress om te gaan. Belangrijke hulpbronnen zijn diverse vormen van sociale en materiële steun, of een positieve en toekomstgerichte attitude. Zij kunnen als buffer dienen tegen de negatieve gevolgen van ingrijpende levenstransities, zoals (echt)scheiding. Zo is ook de aanwezigheid van een (nieuwe) partner een cruciale factor, wat ook bleek uit bovenstaande cijfers. Figuur 93 en Figuur 94 tonen telkens voor gehuwden en gescheiden personen afzonderlijk de grootte van de impact van inkomen, respectievelijk sociale steun, op de scores voor algemene levenstevredenheid, depressieve gevoelens, en de perceptie van de algemene gezondheid. Om een inkomensmaat te bekomen werden de respondenten gevraagd die categorie aan te duiden

224

waarbinnen het totale huishoudelijk inkomen valt. Er was keuze uit 23 categorieën, gaande van ‘minder dan 250 euro/maand’ tot ‘10000 euro/maand of meer’. Om een zicht te krijgen op het sociale leven van gehuwden en gescheiden personen werd gevraagd hoe tevreden of ontevreden men is met zijn/haar sociaal leven. Antwoorden kon op een 5-puntenschaal, gaande van 1 (helemaal ontevreden) tot 5 (helemaal tevreden). Zoals hoofdstukken 8 en 14 aantonen, beschikken gescheiden personen over het algemeen niet alleen over een lager inkomen, maar ook over minder sociale steun, hetgeen hun lagere scores op indicatoren van welbevinden kan helpen verklaren. Onderstaande grafieken tonen immers aan dat zowel een hoger inkomen als meer tevredenheid met het sociale leven systematisch samenhangen met meer levenstevredenheid en minder gevoelens van depressiviteit (zie Figuur 93 en Figuur 94). De enige uitzondering hierop is het feit dat er voor gehuwden geen relatie lijkt te zijn tussen inkomen en levenstevredenheid. Toch moeten we hier ook voorzichtig zijn aangezien de relatie tussen inkomen, respectievelijk sociale steun, en welzijn in beide richtingen verklaard kan worden (zie boven). Mensen moeten immers vaak inboeten in werkuren net door mentale gezondheidsproblemen. En een zwakkere mentale gezondheid is vaak ook de reden waarom sommigen minder in staat zijn zich te engageren in sociale activiteiten, los van het feit dat zij door niet, of minder uit werken te gaan reeds een belangrijke bron van sociale contacten mislopen. Figuur 93: Relatie tussen het beschikbare huishoudelijk inkomen en levenstevredenheid en gevoelens van depressiviteit

Blauw = gehuwden, Groen = gescheiden personen

225

Figuur 94: Relatie tussen tevredenheid met het sociale leven en levenstevredenheid en gevoelens van depressiviteit

Blauw = gehuwden, Groen = gescheiden personen

11.1.3.3 Korte- of lange termijn gevolgen? Resultaten over de periode waarin een scheiding het welbevinden van ex-partners beïnvloedt, zijn uiteenlopend. Verschillende onderzoekers houden vast aan stresstheorieën en stellen dat de impact van een scheiding op het welbevinden van ex-partners slechts tijdelijk is en zich gestaag herstelt tot het welbevinden zich 2 à 3 jaar na de scheiding weer op het oorspronkelijke niveau bevindt (Booth & Amato, 1991; Wauterickx & Bracke, 2004). Anderen daarentegen vinden in hun onderzoek meer bewijs voor chronische spanningstheorieën en stellen dan ook dat de effecten voelbaar blijven over lange termijn (Asseltine & Kessler, 1993; Mastekaasa, 1994). Aangezien de SiV-data (nog) geen verschillende meetmomenten bevat van het welbevinden voor en na de scheiding, kunnen we ook hier (nog) geen conclusies voor Vlaanderen trekken. Wel hebben we inzicht in de gerapporteerde niveaus van levenstevredenheid en depressiviteit van personen die recent gescheiden zijn (minder dan 3 jaar geleden) en zij die reeds langere tijd gescheiden zijn (meer dan 3 jaar). Analyses van deze gegevens lijken er op te wijzen dat de stress- versus chronische spanningdiscussie eigenlijk gender gerelateerd is. Resultaten geven een eerste indicatie dat stresstheorieën mogelijks op gaan voor mannen: Mannen die reeds langer dan 3 jaar geleden feitelijk gescheiden zijn, zijn, o.a. gecontroleerd voor leeftijd, momenteel meer tevreden met hun leven en rapporteren ook minder gevoelens van depressiviteit dan mannen die pas de voorbije 3 jaar gescheiden zijn (zie Tabel 81). Voor vrouwen is dit enigszins anders: Vrouwen wiens scheiding reeds langer dan 3 jaar achter de rug is, zijn gemiddeld ook wel iets meer tevreden met hun leven dan die vrouwen die nog maar recent gescheiden zijn, maar dit verschil is duidelijk minder groot dan bij de mannen (zie Tabel 81). Bovendien is er bij hen geen significant verschil in gevoelens van depressiviteit waar te nemen tussen zij die lang versus recent geleden gescheiden zijn. Vrouwen die reeds langer dan 3 jaar gescheiden zijn, vertonen met andere woorden niet minder depressieve symptomen dan vrouwen die nog maar pas een relatiebreuk achter de rug hebben. Dit kan betekenen dat chronische 226

spanningstheorieën toch ook deels opgaan voor vrouwen. Echter, om hier meer duidelijkheid in te krijgen hebben we nood aan longitudinale data waarin mensen opgevolgd worden gedurende verschillende jaren, en waarin ook andere factoren opgenomen worden zoals de al dan niet aanwezigheid van een nieuwe partner. Tabel 81: Verschillen in gemiddelde levenstevredenheid en depressieve gevoelens tussen zij die recent gescheiden zijn (minder dan 3 jaar geleden) en zij die reeds meer dan 3 jaar geleden gescheiden zijn. Gescheiden mannen < 3 jaar

> 3 jaar

x

x

st.afw.

Gescheiden vrouwen < 3 jaar

st.afw.

sig.

x

st.afw.

> 3 jaar

x

st.afw. sig.

Levenstevredenheid

7.3

(2.3)

7.9

(1.8)

***

7.5

(1.6)

7.8

(1.8)

*

Depressie

2.0

(1.9)

1.6

(1.5)

**

2.2

(1.9)

2.1

(1.8)

n.s.

N=149

N=2001

N=163

N=2280

11.1.4 Alcohol- en middelengebruik Hoewel mensen op verschillende wijzen het hoofd proberen te bieden aan veranderingen, blijkt uit onderzoek dat gescheiden personen gemiddeld een hoger alcoholgebruik hebben dan gehuwden, en ook meer gebruik maken van medicatie en middelen ter verbetering van het psychosociaal welzijn (Joung, 1995; Umberson, 1992). In dit hoofdstuk gaan we na wat de cijfers hierover zijn voor Vlaanderen. In hoofdstuk 12 wordt dieper ingezoomd op het gebruik van professionele zorgverlening.

11.1.4.1 Alcoholconsumptie Figuur 95 geeft aan hoeveel procent van de mensen het jaar voorafgaand aan de enquête zes of meer alcoholhoudende dranken op één dag nuttigde en met welke frequentie. Wat deze figuur inzake overmatig alcoholgebruik aantoont, is (a) dat mannen vaker dan vrouwen veel alcohol consumeren: slechts een kleine minderheid van de vrouwen (5 à 8%) drinkt soms eens zes of meer glazen alcoholhoudende dranken op één dag. Bij de mannen is dit 18 à 20%. (b) Gehuwde mannen drinken ook minder vaak dan gescheiden mannen zes of meer glazen alcoholhoudende drank per dag op wekelijkse tot dagelijkse basis. (c) Een partner blijkt, voornamelijk voor mannen, een belangrijke ‘buffer’ te zijn tegen overmatig drankgebruik: Alleenstaande gescheiden mannen drinken meest. Deze resultaten lijken te bevestigen dat het meemaken van een scheiding –voornamelijk bij mannen- leidt tot een verhoogd alcoholgebruik. Het follow-up onderzoek van Caces et al (1999) toont echter aan dat ook hier een bi-directionale relatie aanwezig is, of met andere woorden dat het meemaken van een scheiding niet alleen vaak de oorzaak is van overmatig drinken, maar dat overmatig alcoholgebruik vaak ook de oorzaak van een (echt)scheiding is.

227

Figuur 95: Mate van overmatig alcoholgebruik (6 of meer glazen per dag), percentages per groep 25% 20%

20%20% 18% 14% 12%

15% 9%

10%

8% 6% 4%

5%

8%

7%

5% 2%

3%

2%

1% 1% 1%

0% 1x per maand 1x per week verschillende 1x per maand 1x per week verschillende tot keren per tot keren per verschillende week tot verschillende week tot keren per dagelijks keren per dagelijks maand maand mannen (N=2981) gehuwd

gescheiden, nieuwe partner

vrouwen (N=3405) gescheiden, geen partner

11.1.4.2 Middelengebruik Om inzicht te krijgen in de eventuele verschillen in het gebruik van (zelf-)medicatie tussen personen uit intacte en gebroken huwelijken, werd nagegaan of men de twee weken voorafgaand aan de enquête producten gebruikt had als slaapmiddelen, kalmeermiddelen en antidepressiva, maar ook verdovende middelen als soft- en harddrugs. Over het algemeen valt op dat er niet zo veel medicijnen middelengebruik gerapporteerd wordt. Voornamelijk met betrekking tot het gebruik van soft- en harddrugs gaat het om zeer lage percentages, die ook niet significant verschillen tussen de groepen. Wel tonen onze data dat gescheiden personen over het algemeen meer medicijnen gebruiken dan gehuwden, voornamelijk wanneer ze niet met een nieuwe partner samenwonen (zie Tabel 82). Meest opvallend is evenwel dat de hoogste percentages voor het gebruik van medicatie bij vrouwen voorkomen, en voornamelijk bij alleenstaande gescheiden vrouwen. 23,4% van de ondervraagde vrouwen uit deze groep heeft de twee weken voorafgaand aan het interview minstens één van onderstaande middelen gebruikt (zie Tabel 82 onderaan). Zij rapporteren voornamelijk meer slaapmiddelen, kalmeermiddelen en antidepressiva dan vrouwen die gehuwd zijn (11,4%) of een nieuwe partner hebben (16%). Maar ook ten opzichte van alleenstaande gescheiden mannen (13,5%) scoren ze beduidend hoger voor het gebruik van deze middelen. Verder onderzoek zal moeten uitwijzen of en in welke mate de duur sinds de scheiding gerelateerd is aan medicatiegebruik bij gescheiden personen.

228

Tabel 82: Percentages mannen en vrouwen die de voorbije 2 weken onderstaande middelen gebruikt hebben. Mannen

Slaapmiddelen Kalmeermiddele n Antidepressiva Psychostimulant ia Softdrugs Harddrugs Eén van bovenstaande

Vrouwen

gehu wd

gescheiden met partner

gescheiden geen partner

gehu wd

gescheiden met partner

gescheiden geen partner

3.9

4.6

7.2

4.9

8.0

12.9

1.8

2.6

4.2

2.3

4.2

5.7

2.9

4.0

6.5

5.9

7.7

12.2

0.1

0.1

1.0

0.3

0.2

0.5

0.7

1.2

1.6

0.2

0.3

0.4

0.1

0.1

0.2

0.1

0.0

0.1

7.8

10.2

13.5

11.4

16.0

23.4

N=82 3

N=1321

N=1321

N=94 8

N=1338

N=1119

11.1.5 Besluit De SiV-data tonen aan dat ook in Vlaanderen gescheiden personen over het algemeen minder tevreden met hun leven zijn en meer symptomen van depressiviteit rapporteren dan gehuwden. Dit geldt zowel voor mannen als voor vrouwen. Gescheiden vrouwen rapporteren daarnaast ook hogere angstniveaus. Gezien het feit dat mannen die langer dan 3 jaar geleden gescheiden zijn gemiddeld minder klachten van depressiviteit en een hogere levenstevredenheid rapporteren dan mannen die meer recent geleden gescheiden zijn, lijkt er voor hen wel een verbetering overheen de tijd merkbaar. Voor vrouwen is dit minder duidelijk: terwijl scores inzake levenstevredenheid wel enigszins beter zijn voor die vrouwen wiens scheiding reeds meer dan 3 jaar achter de rug is, lijkt de tijd die verstreken is sinds de scheiding bij hen geen rol te spelen voor gevoelens van depressiviteit. Dit laatste zou op een (deels) aanhoudende negatieve impact van de scheiding voor vrouwen kunnen wijzen. Verder onderzoek op basis van longitudinale data is nodig. Hoewel selectie-effecten niet volledig genegeerd kunnen worden, zouden de slechtere mentale gezondheidsscores van gescheiden personen voornamelijk toegeschreven kunnen worden aan verschillen in levensomstandigheden: een minder gunstige financiële situatie, en verminderde sociale steun en tevredenheid met het sociale leven in het algemeen, zijn belangrijke factoren die deze link tussen echtscheiding en welbevinden helpen verklaren. Een partner hebben blijkt evenwel cruciaal. De SiV-data tonen immers aan dat het welzijn van gescheiden personen die intussen een nieuwe relatie hebben niet substantieel verschilt van zij die nog gehuwd zijn. Deze partner blijkt tevens een belangrijke buffer tegen overmatig alcohol- en 229

middelengebruik: gescheiden mannen zonder partner zijn immers gevoeliger voor overmatig alcoholgebruik, terwijl gescheiden alleenstaande vrouwen eerder via antidepressiva en slaapmiddelen, en in mindere mate ook kalmeermiddelen lijken te proberen omgaan met stress. Dit is in lijn met wat we terugvinden in studies die geslachtsverschillen in coping of technieken voor probleemhandhaving onderzoeken. Wellicht verklaart het feit dat de stap naar professionele zorgverlening kleiner is voor vrouwen deze verschillen in het gebruik van ‘(zelf)medicatie’. Toch is het belangrijk op te merken dat, hoewel er een verhoogd alcohol- en medicatiegebruik vastgesteld wordt bij gescheiden personen, de meerderheid niet overmatig drinkt of medicatie neemt. Steun van familie, vrienden en collega’s, maar ook van professionele zorgverleners is van onschatbaar belang om mensen te helpen omgaan met een scheiding. Ook is het hebben van een job belangrijk. Niet alleen als bron van afleiding en financiële autonomie, maar ook als bron van zelfwaardering. Algemeen blijkt wel dat mannen en vrouwen niet gelijk lijken te reageren op stress. Dit is in lijn met de differentiële expressiehypothese. De algemeen hogere scores op de depressie- en angstschalen van vrouwen, en het meer voorkomend overmatig alcoholgebruik bij mannen, zijn een indicatie dat vrouwen problemen eerder internaliseren, daar waar mannen stress eerder omzetten in probleemgedrag. Dus om een zo duidelijk mogelijk beeld te krijgen van hoe een scheiding het welbevinden van de betrokkenen beïnvloedt, is het belangrijk verschillende indicatoren onder de loep te nemen, zoals ‘levenstevredenheid’, ‘angst’ en ‘depressie’, maar ook indicatoren van alcoholen middelengebruik. Daarnaast is ook meer diepgaand onderzoek nodig naar concrete stressoren en moderatoren en naar risicogroepen. Alleen zo kan kan een genuanceerd antwoord geformuleerd worden en een meer gericht en op maat gemaakt hulpverleningtraject uitgetekend worden.

11.2

Echtscheiding en het welbevinden van kinderen

11.2.1 Inleiding Een scheiding treft uiteraard niet alleen de ex-partners, maar ook de kinderen. Verschillende onderzoeken vonden dat kinderen die een ouderlijke scheiding meemaken of meemaakten het vaak minder goed doen dan kinderen uit intacte gezinnen op domeinen als het psychisch welzijn, gedrag, schoolprestaties, en het opbouwen en onderhouden van goede sociale relaties (voor een overzicht zie Amato & Keith, 1991). De verschillen tussen kinderen uit intacte en niet intacte gezinnen (d. i. waar een ouderlijke scheiding plaatsvond) zouden algemeen genomen niet zo heel groot zijn, en sommige van deze verschillen blijken in meer recent onderzoek zelfs kleiner te worden. Dit laatste wordt voorzichtig gekoppeld aan de toegenomen zichtbaarheid en de dalende stigmatisering van echtscheiding, wat er niet alleen toe geleid heeft dat er meer zorg en aandacht voor kinderen van gescheiden ouders is gekomen, maar ook dat deze kinderen minder vaak het gevoel hebben ‘alleen op de wereld’ te zijn. Daarnaast is het ook mogelijk dat ouders nu, meer dan vroeger, zo goed mogelijke regelingen op maat van de kinderen proberen uitwerken wanneer ze besluiten uit elkaar te gaan (Amato & Keith, 1991). Uiteraard dient ook te worden erkend dat de impact van een ouderlijke scheiding op het welzijn van kinderen tevens sterk afhankelijk is van de persoonlijke situatie. Voor sommige kinderen kan het feit dat hun ouders uit elkaar gaan immers eerder als positief ervaren worden, zoals wanneer de echtscheiding een einde maakt aan een conflictueuze 230

gezinssituatie. De grote verschillen die doorgaans gevonden worden binnen de groep van de kinderen uit niet intacte gezinnen bevestigen dit. Toch lijkt de meerderheid van de kinderen van gescheiden ouders vooral negatieve gevolgen te ervaren, soms tot ver in de volwassenheid. Uit onderzoek blijkt immers dat kinderen uit niet intacte gezinnen, in vergelijking met kinderen wiens ouders samen bleven, gemiddeld genomen, later psychisch iets minder sterk zijn, minder hoog raken op de sociaal-economische ladder, en zelf ook meer kans maken op relatieproblemen en (echt)scheiding (Amato & Keith, 1991; Amato, 1993; Ross & Mirowsky, 1999; Sourander & Helstelä, 2005; Wauterickx et al, 2006). Bij het bestuderen van de eventuele samenhang tussen het meemaken van een ouderlijke (echt)scheiding en welzijn, moeten we oog hebben voor mogelijke verschillen tussen jongens en meisjes. In de literatuur wordt immers gesuggereerd dat beiden, net als volwassenen, anders omgaan met stress: Jongens zouden meer externaliserend probleemgedrag vertonen, wat betekent dat zij de spanningen en emoties uiten in meer zichtbaar gedrag, zoals antisociaal- en risicogedrag, of dat zij sneller terugvallen op verslavende middelen (Mott et al, 1997; Morrison & Cherlin, 1995). Meisjes daarentegen, zouden problemen eerder internaliseren, wat onder andere resulteert in verhoogde niveaus van depressiviteit, en angst- en stemmingsstoornissen. Toch lijken deze geslachtsverschillen niet steeds zwart op wit teruggevonden te worden (Amato & Keith, 1991; Amato, 2001; Flewelling et al, 1990). Om kinderen die te maken krijgen met een ouderlijke (echt)scheiding evenwel maximaal te kunnen helpen, zowel persoonlijk, als vanuit het beleid, is het belangrijk een beter inzicht te krijgen in de mate waarin een scheiding samenhangt met het welbevinden van jongens en meisjes, en welke groep meest kwetsbaar is. Om deze reden werden in het SiV-onderzoek dan ook verschillende indicatoren opgenomen die een inzicht geven in welzijn en gezondheid(gedrag) van kinderen. Hoe scoren kinderen uit niet intacte gezinnen in Vlaanderen met betrekking tot hun welzijn en gezondheid? Doen zij het minder goed, even goed, of beter dan kinderen wiens ouders niet gescheiden zijn? Welke zaken kunnen deze eventuele verschillen verklaren? En gaan jongens en meisjes anders om met stress?

11.2.2 Resultaten In deze bijdrage worden enkel kinderen die nog thuis wonen onder de loep genomen. Deze keuze werd gemaakt niet omdat kinderen die zelfstandig- of elders wonen niet relevant zijn, maar wel omdat we in het bekijken van verschillen tussen kinderen uit intacte en niet intacte gezinnen een zo helder mogelijk beeld willen krijgen. Uithuiswonende kinderen worden met tal van andere zaken en uitdagingen geconfronteerd waardoor ze fundamenteel verschillen van kinderen die nog thuis wonen. Om diezelfde reden werd ook gekozen voor een opsplitsing naar leeftijd. Kinderen van 10 jaar kunnen immers niet vergeleken worden met 24-jarigen, enerzijds omdat hun leefwereld anders is, maar anderzijds ook omdat ze door de band genomen anders omgaan met stress. Twee leeftijdscategorieën werden gehanteerd: kinderen jonger dan 18 jaar (dit is van 10 tot en met 17 jaar), en kinderen van 18 jaar en ouder. Voor bepaalde items, zoals voor gevoelens van depressiviteit, en voor alcohol- en middelengebruik, werden enkel kinderen van 14 jaar en ouder 231

bevraagd. Telkens werden de gemiddelde scores van kinderen uit intacte en niet intacte gezinnen vergeleken met elkaar.

11.2.2.1 Algemene levenstevredenheid en internaliserend probleemgedrag: depresssie en angst Algemene levenstevredenheid werd gemeten aan de hand van de vraag “Hoe tevreden of ontevreden ben je met je leven tegenwoordig?”. Respondenten dienden te antwoorden op een schaal gaande van 0 (helemaal niet tevreden) tot 10 (helemaal tevreden). Van internaliserend probleemgedrag werden twee indicatoren onderzocht: gevoelens van depressiviteit en angstgevoelens. Gevoelens van depressiviteit werden enkel bij de kinderen van 14 jaar en ouder bevraagd, aan de hand van de CES-D8 schaal (Radloff, 1999) (voor meer info over de opbouw van deze schaal zie 11.1.2.2). Scores werden omgezet naar een 10-puntenschaal. Angstgevoelens werden gemeten met behulp van een schaal bestaande uit 4 items. Er werd gevraagd hoe vaak de respondent in de week voorafgaand aan de enquête last had van de volgende klachten: moeilijkheden om te ontspannen; nerveus zijn; snel geïrriteerd zijn en angstig zijn. Antwoorden kon met een score van 1 (zelden of nooit) tot 4 (altijd of bijna altijd). Scores werden opgeteld en herschaald naar een 10-puntenschaal. Zoals uit onderstaande tabellen blijkt, scoren bij de minderjarige jongens en de meerderjarige meisjes de kinderen uit intacte en niet intacte gezinnen ongeveer gelijk op levenstevredenheid, en op gevoelens van depressiviteit en angst. Deze jongens en meisjes wiens ouders gescheiden zijn, zijn met andere woorden niet significant minder tevreden met hun leven, of meer depressief of angstig dan hun leeftijdsgenootjes die bij beide ouders samen wonen. Dit geldt echter niet voor minderjarige meisjes, noch voor jongens van 18 jaar of ouder uit niet intacte gezinnen: deze meisjes en jongens zijn gemiddeld minder tevreden met hun leven dan zij die in een intact gezin wonen en ze ervaren ook iets meer gevoelens van depressiviteit. Verschillen in angstgevoelens zijn er evenwel ook niet bij hen.

Tabel 83: Gemiddelde scores op verschillende indicatoren van welbevinden, voor minderjarige jongens en meisjes - intacte versus niet intacte gezinnen Jongens intact gezin

niet intact gezin

x st.afw.

intact gezin

niet intact gezin

sig.

x

(1.5)

n.s.

8.3

(1.2)

7.8

(1.8)

**

1.6

(1.3)

n.s.

1.8

(1.4)

2.4

(1.8)

*

1.9

(1.9)

n.s.

2.2

(2.0)

2.3

(2.0)

n.s.

x

st.afw.

Levenstevredenheid

8.4

(1.3)

8.3

Depressieve symptomen

1.3

(1.1)

Angst

1.6

(1.6)

N=90

Meisjes

N=221

st.afw.

N=113

x st.afw.

sig.

N=219

R INWON ENKINDEREN >18JAAR (GROEP 3) 232

Tabel 84: Gemiddelde scores op verschillende indicatoren van welbevinden, voor meerderjarige jongens en meisjes - intacte versus niet intacte gezinnen Jongens intact gezin

x st.afw.

Meisjes

niet intact gezin

x st.afw.

intact gezin

sig.

x

st.afw.

niet intact gezin

x st.afw.

sig.

Levenstevredenheid

8.1 (1.1)

7.6

(1.6)

***

7.8

(1.6)

7.7

(1.6)

n.s.

Depressieve symptomen

1.4 (1.2)

1.9

(1.5)

**

2.0

(1.7)

2.0

(1.7)

n.s.

Angst

1.5 (1.5)

1.9

(1.8)

n.s.

2.5

(3.3)

2.7

(2.1)

n.s.

N=90

N=241

N=85

N=197

Deze Vlaamse resultaten inzake verschillen in indicatoren van mentale gezondheid bij kinderen uit intacte en niet intacte gezinnen zijn opmerkelijk aangezien ze niet volledig in lijn liggen met wat verwacht werd. Op basis van eerder onderzoek en theorie verwachtten we immers dat de impact van een stresserende ervaring als de ouderlijke scheiding bij meisjes, eerder dan bij jongens, zich zou vertalen in lagere scores voor zowel levenstevredenheid als angst en depressiviteit (internaliserend probleemgedrag). Uit bovenstaande ruwe analyses blijkt dat dit inderdaad zo is bij de minderjarige kinderen, maar dat bij de kinderen van 18 jaar en ouder de significante verschillen tussen kinderen uit intacte en niet intacte gezinnen zich bij de jongens, eerder dan bij de meisjes bevinden.

11.2.2.2

Psychische problemen, ontwikkelingsproblemen en gedragsstoornissen

Verschillen tussen kinderen uit beide gezinstypes zijn duidelijk merkbaar wanneer we inzoomen op eventuele psychische problemen, ontwikkelingsproblemen of gedragsstoornissen die ooit vastgesteld werden. Tijdens de enquête werd aan de kinderen gevraagd of bepaalde problemen ooit bij hen vastgesteld zijn geweest (zie onder). Hier situeren de verschillen zich voornamelijk bij de jongens (zie Figuur 96): terwijl bij 18% van de minderjarige jongens uit intacte gezinnen een bepaald probleem of stoornis werd vastgesteld, is dit al gauw bij 27% van hun leeftijdsgenootjes uit niet intacte gezinnen het geval. Ook bij de meerderjarige jongens is het verschil opmerkelijk (12% t.o.v. 20%). Daarnaast rapporteren ook de meisjes ouder dan 18 uit niet intacte gezinnen significant vaker dat een bepaald probleem vastgesteld is geweest bij hen (33% versus 22% van zij uit intacte gezinnen).

233

Figuur 96: Percentage inwonende kinderen uit intacte versus niet intacte gezinnen waarbij ooit een psychisch probleem, een ontwikkelingsprobleem of een gedragsstoornis vastgesteld werd (a) jongens en meisjes jonger dan 18 jaar (b) jongens en meisjes van 18 jaar en ouder 40%

40% 27%

30% 20%

18%

16% 18%

10%

33%

30% 20%

20%

22%

12%

10%

0%

0%

jongens (N=311) intact gezin

meisjes (N=332) niet intact gezin

jongens (N=331) intact gezin

meisjes (N=282) niet intact gezin

Om inzicht te krijgen in welke problemen meest voorkomen, werd tijdens het interview aan de kinderen gevraagd: “Welke van de volgende problemen werden ooit bij jou vastgesteld?”, waarna een 8-tal problemen en stoornissen opgesomd werden. Uit de interviews kwam naar voor dat de meeste van de gerapporteerde problemen eerder psychische- of ontwikkelingsproblemen zijn, die niet noodzakelijk steeds een impact hebben op het welbevinden of de algemene gezondheid. In Tabel 85 en Tabel 86 worden de percentages gegeven voor elk specifiek probleem of stoornis. Omdat slechts een minderheid van de respondenten aangaf dat één van deze vastgesteld werd, wordt telkens ook het exact aantal meegegeven. Aangezien het om lage aantallen gaat, is het moeilijk om sluitende conclusies te trekken, maar toch zijn enkele zaken opvallend. Bij minderjarige jongens uit niet intacte gezinnen vallen vooral de hoge cijfers voor ADHD en ADD en voor dyslexie op ten opzichte van jongens uit intacte gezinnen (oddsratio= 1.7 respectievelijk 2.0, niet in tabel). Bij de groep van de inwonende kinderen van 18 jaar of ouder, blijven scores voor ADHD en ADD hoger voor de jongens wiens ouders gescheiden zijn ten opzichte van de jongens wiens ouders nog samen zijn (oddsratio= 2.3). Daarenboven is de kans dat zij kampen met een depressie ook bijna 3 keer groter (oddsratio= 2.7). Hoewel de begrippen nauw verbonden zijn, is het belangrijk op te merken dat “depressie” hier een andere betekenis heeft dan de eerder vernoemde “depressieve gevoelens”. Daar waar de indicator ‘depressieve gevoelens’ een schaal is die inzicht geeft in de mate waarin iemand zelf aangeeft depressieve symptomen te ervaren, gaat het hier om het al dan niet vastgesteld zijn van ‘een’ depressie (ja-nee) door een derde persoon. Een depressie wordt ook vaker vastgesteld bij meisjes van 18 jaar of ouder die in een niet intact gezin wonen ten opzichte van zij die in een intact gezin leven (oddsratio= 1.8). Tenslotte zijn er ook relatief iets meer meerderjarige meisjes uit niet intacte gezinnen die een eetstoornis (als anorexia of boulimie), een angststoornis, of automutilatie (zelfverwonding) opgeven, ten opzichte van hun leeftijdsgenootjes uit intacte gezinnen (zie Tabel 86).

234

Tabel 85: Percentage minderjarige jongens en meisjes uit intacte versus niet intacte gezinnen waarbij ooit onderstaand probleem of onderstaande stoornis vastgesteld werd (incl.exacte aantallen) Jongens niet intact gezin

intact gezin N

Meisjes

%

N

intact gezin

%

N

%

niet intact gezin N

%

ADHD of ADD

8

8.9

32

14.5

4

3.5

8

3.7

Autisme

4

4.4

5

2.3

1

0.9

0

0.0

Eetstoornis

0

0.0

1

0.5

2

1.8

8

3.7

Dyslexie

6

6.7

28

12.7

11

9.7

17

7.8

Depressie

0

0.0

8

3.6

3

2.7

11

5.0

Angststoornis

1

1.1

1

0.5

0

0.0

2

0.9

Psychose

0

0.0

1

0.5

0

0.0

1

0.5

Automutilatie

0

0.0

0

0.0

3

2.7

3

1.4

16

17.8

60

27.1

18

15.9

40

18.3

Eén van bovenstaande

N= 90

N=221

N= 113

N= 219

Tabel 86: Percentage meerderjarige jongens en meisjes uit intacte versus niet intacte gezinnen waarbij ooit onderstaand probleem of onderstaande stoornis vastgesteld werd (incl.exacte aantallen) Jongens intact gezin N

Meisjes

niet intact gezin

%

N

7.5

1.2

11

5.6

1.7

1

1.2

2

1.0

2

0.8

7

8.2

18

9.1

5.6

12

5.0

3

3.5

8

4.1

2.2

14

5.8

7

8.2

28

14.2

2.2

3

1.2

2

2.4

11

5.6

1

1.1

1

0.4

0

0.0

0

0.0

0

0.0

1

0.4

2

2.4

12

6.1

12.2

48

19.9

19

22.4

65

33.0

ADHD of ADD Autisme

0

Eetstoornis

%

%

3.3

18

0.0

4

1

1.1

Dyslexie

5

Depressie

2

Angststoornis

2

Psychose Automutilatie Eén van bovenstaande

11 N=90

N=241

N

niet intact gezin

1

3

N

intact gezin

N=85

%

N=197

Hoewel bepaalde trends blijken uit deze cijfers, is er uiteraard wel voorzichtigheid geboden bij het interpreteren van bovenstaande tabellen. Twee zaken moeten ter nuancering meegenomen worden. Ten eerste moeten we bemerken dat deze cijfers bekomen werden aan de hand van zelfrapportage. We weten dus niet of, en in hoeverre, deze rapportages de werkelijkheid dekken. Bovendien werd niet gespecificeerd dat het om ‘klinisch’ vastgestelde problemen of stoornissen dient te gaan. Dit betekent dat ‘de diagnose’ niet noodzakelijk door een professioneel zorgverlener gesteld werd. 235

Ten tweede is voorzichtigheid geboden aangezien het hier om vrij kleine groepen gaat waarbinnen percentages genomen werden. Om meer zekerheid te hebben over de validiteit en de betrouwbaarheid van deze informatie omtrent patronen van vastgestelde problemen bij kinderen uit intacte versus niet intacte gezinnen, zijn grotere steekproeven nodig, alsook het onafhankelijk oordeel van een arts, psycholoog of psychotherapeut.

11.2.2.3 Externaliserend probleemgedrag: antisociaal gedrag Om inzicht te krijgen in probleemgedrag bij kinderen werd gevraagd of men ooit al eens (a) iets met opzet beschadigd of stukgemaakt heeft op straat, school of elders, (b) wapens gedragen heeft op school of op een andere publieke plaats, (c) drugs verkocht heeft met winst, (d) iemand ernstig in elkaar geslagen heeft, of (e) één of meerdere nachten van huis weggelopen is. De items werden niet luidop voorgelezen, maar stonden vermeld op een kaart. De respondent diende enkel met ja of neen te antwoorden bij de bijhorende letter van het item. Op deze wijze werd getracht de barrière die tot sociaal wenselijke antwoorden leidt, zo goed als mogelijk weg te nemen. De cijfers voor het dragen van wapens worden hier niet gerapporteerd aangezien het om zeer lage aantallen gaat. Opvallend is dat alle vormen van probleemgedrag, met uitzondering van weglopen van huis, vaker voorkomen bij jongens dan bij meisjes (zie Tabel 87 en Tabel 88): jongens maken vaker zaken met opzet stuk, neigen sneller dan meisjes naar geweld tegenover anderen, en meerderjarige jongens zijn ook vaker betrokken bij het verhandelen van drugs met het oog op het maken van winst. Daarnaast valt ook op dat zowel jongens als meisjes uit niet intacte gezinnen sneller lijken te neigen naar dergelijk probleemgedrag dan kinderen uit intacte gezinnen. Bij jongens zijn er significante verschillen merkbaar tussen beide groepen inzake fysiek geweld bij de kinderen jonger dan 18, en het verhandelen van drugs bij de 18+ jarigen: 17% van de jongens tussen 10 en 18 jaar wiens ouders gescheiden zijn, hebben al eens iemand ernstig in elkaar geslagen, terwijl slechts 3% van hun leeftijdsgenoten uit intacte gezinnen hetzelfde aangeeft. Met betrekking tot de jongens van 18 jaar en ouder geven 14% aan al eens betrokken geweest te zijn bij het verhandelen van drugs voor winst, terwijl dit slechts 4% is van de meerderjarige jongens uit intacte gezinnen. Bij meisjes vallen in hoofdzaak de verschillen in weglopen van huis en vandalisme op. Zowel minder- als meerderjarige meisjes die uit een niet intact gezin komen lopen vaker weg van huis dan hun leeftijdsgenootjes uit intacte gezinnen. Daarnaast maken meisjes ouder dan 18 jaar wiens ouders gescheiden zijn ook relatief vaker iets met opzet stuk dan die meisjes die bij beide ouders wonen (19% versus 9%).

236

Tabel 87: Percentage minderjarige jongens en meisjes dat ooit al eens antisociaal gedrag vertoonde, intacte versus niet intacte gezinnen Jongens

Meisjes

intact gezin

niet intact gezin

intact gezin

niet intact gezin

26.7

33.0

12.4

15.1

Dealen

1.1

2.7

0.9

0.5

Persoonlijk geweld

3.3

16.7

3.5

5.9

Weglopen

2.2

5.0

2.7

9.1

N=90

N=221

Vandalisme

N=113

N=219

Tabel 88: Percentage meerderjarige jongens en meisjes dat ooit al eens antisociaal gedrag vertoonde, intacte versus niet intacte gezinnen Jongens intact gezin Vandalisme

Meisjes

niet intact gezin

intact gezin

niet intact gezin

38.9

47.7

9.4

19.3

4.4

13.7

2.4

2.5

Persoonlijk geweld

18.9

22.8

2.4

6.6

Weglopen

12.2

14.5

5.9

16.2

N=90

N=241

N=85

N=197

Dealen

11.2.3 De relatie tussen echtscheiding en het welzijn van kinderen verklaard 11.2.3.1 Oorzaak of gevolg? Net zoals bij ex-partners (zie 11.1.3) wordt de link tussen echtscheiding en problemen bij kinderen doorgaans verklaard door te stellen dat het meemaken van een ouderlijke scheiding een impact heeft op het welzijn en dagdagelijks functioneren van kinderen, direct, of indirect doordat het verschillende stressoren in gang zet. Selectietheorieën echter stellen dat de relatie ook omgekeerd bekeken moet worden. Volgens deze zouden verschillende gedrag- of andere problemen van kinderen soms eerder de oorzaak dan het gevolg van een echtscheiding zijn omdat zij voor spanningen binnen het gezin zorgen, en vaak de partnerrelatie onder druk zetten. Hoe dan ook, longitudinaal onderzoek dat kinderen opvolgde gedurende verschillende jaren, heeft aangetoond dat zelfs indien kinderen voor de ouderlijke scheiding bepaalde emotionele en gedragsproblemen vertoonden, de scheiding zelf meestal nieuwe condities voortbrengt die deze (en andere) problemen nog versterken (Sourander & Helstelä, 2005; Amato, 2000).

237

Daarnaast kan de samenhang tussen echtscheiding en problemen en probleemgedrag bij kinderen ook voortkomen uit een onderliggende factor die als het ware beide veroorzaakt. Een niet harmonieuze thuissituatie en economische achterstelling bijvoorbeeld, kan zowel de kans op een scheiding tussen de ouders vergroten, als de kans dat kinderen uit deze gezinnen meer problemen ervaren en probleemgedrag vertonen. Echtscheiding komt immers ook relatief vaker voor in economisch kwetsbare gezinnen. Verder diepgaander onderzoek zal hierin meer helderheid brengen.

11.2.3.2 Stressoren en bufferende factoren Algemeen tonen bovenstaande gegevens uit de SiV-data aan dat Vlaamse kinderen uit niet intacte gezinnen het op verschillende indicatoren van welbevinden en gezondheid minder goed doen dan kinderen uit intacte gezinnen. Echter, wat we ook niet aflezen uit deze cijfers is de grote variabiliteit in scores binnen de groep van de kinderen uit niet intacte gezinnen: Sommige kinderen scoren inderdaad zwakker, maar anderen hebben scores die niet of weinig afwijken van hun leeftijdsgenootjes uit intacte gezinnen. De belangrijkste verklaringen voor deze samenhang tussen het meemaken van een ouderlijke echtscheiding en welzijn verwijzen naar zaken die vaak samenhangen met een scheiding en extra stresserend zijn voor kinderen: (1) het verlies van contact met een ouder, (2) de mate waarin de ouders zichzelf weten aan te passen aan hun nieuwe levenssituatie, (3) de mate van conflict waarmee het kind direct of indirect te maken heeft, (4) de economische moeilijkheden waarmee eenoudergezinnen vaak te kampen hebben, en (5) veranderingen die zich kunnen voordoen in het leven van kinderen na een scheiding, zoals verhuizen en –daarmee gepaard gaand- het verlies van contact met vrienden en familie (Amato, 1993). De belangrijkste moderatoren of bufferende factoren voor het welzijn van kinderen blijken uit onderzoek te zijn: (1) het kunnen terugvallen op sociale steunnetwerken van vrienden en familie, en ook binnen scholen; (2) het onderhouden van contact en een goede relatie met de beide ouders, en (3) het kunnen plaatsen van de scheiding, zonder dat het kind zichzelf de schuld geeft (Amato, 1993). Of deze of andere factoren ook cruciaal zijn voor Vlaamse kinderen die te maken hebben of hadden met een ouderlijke scheiding, zal verder onderzoek uitwijzen.

11.2.4 Alcohol- en middelengebruik Gaan kinderen ook actief om met stress, angst en onzekerheid? En hoe? Hieronder worden twee vaak gebruikte strategieën van ‘stresshandhaving’ besproken: alcohol- en middelengebruik. Verschillende onderzoeken tonen immers aan dat kinderen uit niet intacte (éénouder-) gezinnen niet alleen meer gedragsproblemen vertonen, maar ook vaker roken, alcohol drinken en dronken raken, en dat ze meer marihuana consumeren (zie Bronselaer, 2007 in Van Peer (red); Amato & Keith, 2001). Natuurlijk zijn ook andere en meer positieve vormen van stresshandhaving mogelijk, zoals actief zoeken naar dialoog en oplossing, zoeken naar afleiding in sport en ontspanning, of zoeken naar sociale en emotionele ondersteuning (Sandler et al, 1994). Aangezien in dit hoofdstuk welzijn, gezondheid en gezondheidsgedrag centraal staan, zoomen we in op alcohol- en

238

middelengebruik. In hoofdstuk 12 wordt het gebruik van diensten en professionele zorgverlening besproken.

11.2.4.1 Alcoholconsumptie Om een zicht te krijgen op overmatig alcoholgebruik werd aan de respondenten van 14 jaar en ouder gevraagd hoe vaak ze de 6 maanden voorafgaand aan de enquête zes of meer glazen alcoholhoudende dranken op één dag gedronken hebben. Van de minderjarige kinderen zei 14% van de jongens en 6% van de meisjes dit ooit gedaan te hebben (niet in grafiek). Bij de meerderjarige kinderen gaat het om 57% van de jongens en 21% van de meisjes. Zoals ook eerder onderzoek aantoonde, zijn het in hoofdzaak jongens die aangetrokken worden tot overmatig alcoholgebruik. Onderstaande figuur geeft een overzicht van hoe vaak men zes of meer glazen dronk op één dag. Aangezien het aantal 14 tot 18 jarigen dat aangaf dit eens gedaan te hebben te klein is, wordt enkel de verdeling voor de groep van respondenten van 18 jaar of ouder weergegeven in Figuur 97. Er werden geen statistisch significante verschillen gevonden tussen kinderen uit intacte en niet intacte gezinnen.

Figuur 97: Mate van overmatig alcohol gebruik (zes of meer glazen alcohol per dag) bij jongens en meisjes van 18 jaar en ouder, percentages voor intacte versus niet intacte gezinnen 40% 30%

30% 24% 20%

17% 17%

14%

12%

14% 14%

10%

6%

8% 0% 1%

0% 1x per maand 1x per week tot verschillende keren per maand

verschillende 1x per maand 1x per week keren per week tot verschillende tot dagelijks keren per maand

jongens (N=331)

verschillende keren per week tot dagelijks

meisjes (N=282) intact gezin

niet intact gezin

11.2.4.2 Middelengebruik Tot slot werd aan de hand van een lijst aan kinderen van 14 jaar en ouder gevraagd welke middelen ze in de twee weken voorafgaand aan de enquête gebruikt hadden. Er werd gevraagd naar het gebruik van geneesmiddelen als slaapmiddelen, kalmeermiddelen, antidepressiva en psychostimulantia, maar ook naar het gebruik van soft- en harddrugs. De items werden niet luidop voorgelezen, maar stonden vermeld op een kaart. Bij elk item stonden ook de belangrijkste 239

merknamen vermeld (zoals bijvoorbeeld Floxyfral, Cipramil, Sipralexa, Prozac, Seroxat, Aropax en Serlain bij antidepressiva). De respondenten konden antwoorden door de nummers die bij de gebruikte middelen stonden op te sommen. Op die manier kwam de vraag minder bedreigend over. Algemeen werd een vrij laag gebruik van geneesmiddelen gerapporteerd, met een maximum van 7% voor het gebruik van psychostimulantia (bijvoorbeeld Rilatine) bij jongens tussen 14 en 18 jaar in intacte gezinnen (zie Tabel 89). Er zijn ook geen significante verschillen in medicatiegebruik tussen kinderen uit intacte en niet intacte gezinnen. Duidelijk hoger ligt daarentegen het gebruik van softdrugs, voornamelijk bij de kinderen uit niet intacte gezinnen. Statistisch is evenwel enkel het verschil in softdruggebruik bij de meerderjarige jongens significant (zie Tabel 90): Jongens van 18 jaar of ouder wiens ouders uit elkaar gaan, of gegaan zijn, hebben 3 keer meer kans om softdrugs gebruikt te hebben dan hun leeftijdsgenoten in intacte gezinnen (oddsratio=3.0 niet in tabel).

Tabel 89: Middelengebruik bij minderjarige jongens en meisjes, percentages voor intacte versus niet intacte gezinnen (incl. exacte aantallen) Jongens intact gezin

Meisjes

niet intact gezin

intact gezin

niet intact gezin

N

%

N

%

N

%

N

%

Slaapmiddelen

0

0.0

2

1.6

1

1.5

4

3.3

Kalmeermiddelen

1

2.2

2

1.6

1

1.5

4

3.3

Antidepressiva

0

0.0

1

0.8

1

1.5

2

1.6

Psychostimulantia

3

6.7

4

3.1

2

3.1

2

1.6

Softdrugs

1

2.2

11

8.5

1

1.5

8

6.5

Harddrugs

0

0.0

0

0.0

0

0.0

1

0.8

Eén van bovenstaande

5

11.1

16

12.4

5

7.7

17

13.8

N=45

N=129

N=65

N=123

Tabel 90: Middelengebruik bij meerderjarige jongens en meisjes, percentages voor intacte versus niet intacte gezinnen (incl. exacte aantallen) Jongens intact gezin N Slaapmiddelen

Meisjes

niet intact gezin

%

N

3

3.3

Kalmeermiddelen

0

Antidepressiva

intact gezin

niet intact gezin

%

N

%

3

1.2

0

0.0

5

2.6

0.0

1

0.4

0

0.0

3

1.5

1

1.1

6

2.5

2

2.4

6

3.1

Psychostimulantia

1

1.1

4

1.7

0

0.0

0

0.0

Softdrugs

6

6.7

43

17.8

1

1.2

10

5.1

Harddrugs

0

0.0

3

1.2

0

0.0

0

0.0

Eén van bovenstaande

9

10.0

53

22.0

3

3.5

21

10.7

N=90

N=241

N=85

N

%

N=197

240

11.3

Besluit

Wat de mentale gezondheid van kinderen betreft, bevestigt de SiV-data dat Vlaamse jongens en meisjes uit niet intacte gezinnen het op bepaalde indicatoren van welbevinden en gezondheid minder goed doen dan kinderen uit intacte gezinnen. Deze verschillen zijn echter niet steeds even groot. De verschillen zijn bovendien vrij gender-atypisch. In lijn met de differentiële expressiethese werd immers verwacht dat verhoogde scores in depressieve gevoelens, levensontevredenheid en angst voornamelijk bij de meisjes uit niet intacte gezinnen gevonden zouden worden. Dit blijkt wel het geval te zijn bij kinderen tussen 10 en 18 jaar, maar niet bij kinderen die ouder zijn dan 18. Binnen de groep van de meerderjarige kinderen blijkt immers enkel het welzijn van de jongens uit niet intacte gezinnen significant lager te zijn dan dat van hun leeftijdsgenoten uit intacte gezinnen. Wanneer we evenwel kijken naar concreet vastgestelde problemen, zien we wel een meer gendertypisch patroon opduiken: Meisjes, en vooral meisjes van 18 jaar en ouder, lijken meer geneigd om stress en problemen te internaliseren, waardoor ze sneller dan jongens te kampen krijgen met depressie en angst- en eetstoornissen. Jongens blijken daarentegen inderdaad eerder geneigd tot externaliserend probleemgedrag. Dit blijkt uit de hogere percentages van antisociaal gedrag, alsook uit het feit dat jongens makkelijker neigen naar het gebruik van softdrugs, zeker als ze uit een niet intact gezin komen. Toch is het ook hier geen zwart-wit verhaal. Dat blijkt uit het feit dat niet alle verschillen statistisch significant zijn, alsook uit het feit dat meerderjarige meisjes uit niet-intacte gezinnen ook duidelijk hogere niveaus van vandalisme vertonen ten opzichte van meisjes uit intacte gezinnen. Volledigheidshalve is ook voorzichtigheid geboden bij het interpreteren van de cijfers voor vastgestelde problemen en middelengebruik aangezien beide voortkomen uit zelfrapportage. De mate waarin deze de werkelijkheid benaderen is afhankelijk van verschillende factoren, waaronder voornamelijk kennis (weet men welke diagnose ‘ooit’ gesteld werd?; weet men welke zaken men inneemt?) en betrouwbaarheid (in hoeverre durft men zaken toe te geven in een face-to-face interview?; of in hoeverre scheppen jongeren op?). Ten tweede hebben we slechts informatie voor relatief kleine aantallen respondenten. Om meer zekerheid te hebben over de validiteit en de betrouwbaarheid van deze informatie qua prevalentie, is er nood aan meer interviewgegevens en bevestiging door een professioneel zorgverlener. Net als bij de partners dienen we ook hier tenslotte de nuancering te maken dat we geen oorzakelijke conclusies kunnen trekken uit deze data. Aangezien we geen informatie hebben van deze kinderen voor de scheiding kunnen we enkel spreken over een verband tussen het al dan niet meegemaakt hebben van een ouderlijke scheiding enerzijds, de enerzijds, en het welbevinden en de gezondheid van kinderen anderzijds. Hoe we deze samenhang precies kunnen verklaren is voorlopig nog koffiedik kijken. Niettegenstaande kunnen we er op basis van eerdere onderzoeken wel van uit gaan dat het voornamelijk de ouderlijke scheiding is die aan de basis ligt van het feit dat kinderen uit niet intacte gezinnen meer kans hebben op een lager welbevinden en een aantal gezondheidsgerelateerde problemen. De ervaring van de ouderlijke scheiding op zich kan hiertoe leiden, maar evengoed de sociale en economische omstandigheden waarin deze kinderen zich bevinden (d.i. extra stressoren zoals verhoogd conflict, moeten verhuizen, afgenomen ouderlijke betrokkenheid, etc.). Maar ook in hoeverre dergelijke onderliggende factoren, zoals armoede of 241

sociale conflicten, mogelijks als oorzaak van zowel echtscheiding als een lager welbevinden optreden, moet nog verder onderzocht worden. Inzicht in de levensomstandigheden van kinderen en jongeren is tevens belangrijk om hen ook tijdens en na de ouderlijke scheiding zo goed mogelijk te kunnen helpen en begeleiden.

242

11.4

Bibliografie

Amato P. R. & Keith, B. (1991). Parental Divorce and Adult Well-Being: A Meta-Analysis. Journal of Marriage and Family, 53(1), 43-58. Amato, P. R. (1993). Children's Adjustment to Divorce: Theories, Hypotheses, and Empirical Support. Journal of Marriage and the Family, 55(1), 23-38. Amato, P. R. (2000). The consequences of divorce for adults and children. Journal of Marriage and the Family, 62, 1269–1287. Amato, P. R. (2001). Children of Divorce in the 1990s: An Update of the Amato and Keith (1991) Meta-Analysis. Journal of Family Psychology, 15(3), 355–370. Amato, P. R., & Hohmann-Marriott B. (2007). A comparison of high- and low-distress marriages that end in divorce. Journal of Marriage and Family, 69, 621–638. Aseltine, R. H., & Kessler, R. C. (1993). Marital disruption and depression in a community sample. Journal of Health and Social Behavior, 34, 237–251. Booth, A. & Amato, P (1991). Divorce and psychological stress. Journal of Health and Social Behavior, 32, 396-407. Bracke, P. (1993). Geslachtsverschillen in mentale gezondheid. Enkele kritische bedenkingen ontrent het gebruik van het sociale stress model. [Gender differences in mental health. Some critical reflections on the use of the social stress model.] Tijdschrift voor Sociologie, 14(2), 223 – 245. Bracke, P., Colman, E., Symoens, S. & Van Praag, L. (2010). Divorce, divorce rates, and professional care seeking for mental health problems in Europe: a cross-sectional population-based study. BMC Public Health, 10, 224. Bronselaer, J. (2007). Impact van een scheiding op gedragsproblemen bij kinderen, Hfdst 3 In: Van Peer (red), De impact van een (echt)scheiding op kinderen en ex-partners. Brussel: Studiedienst van de Vlaamse Regering. Caces, M.F., Harford, T.C., Williams, G.D. & Hanna, E.Z. (1999). Alcohol consumption and divorce rates in the United States. Journal of studies on alcohol, 60(5), 647-652. De Koker, B. (2007). Impact van scheiding op het psychologisch welbevinden van ex-partners. Hfdst 7 In: Van Peer (red.), De impact van een (echt)scheiding op kinderen en ex-partners, Brussel: Studiedienst van de Vlaamse Regering. Doherty, W. J., Su, S., & Needle, R. (1989). Marital disruption and psychological wellbeing: A panel study. Journal of Family Issues, 10(1), 72–85. Flewelling, R. & Bauman, K. (1990). Familiy structure as a predictor of initial substance use and sexual intercourse in early adolescence. Journal of Marriage and the Family, 52, 171-181.

243

Horwitz, A. V., White, H. R., & Howell-White, S. (1996). The use of multiple outcomes in stress research: A case study of gender differences to marital dissolution. Journal of Health and Social Behavior, 37(3), 278–291. Kalmijn, M., & Monden C. (2006). Are there negative effects of divorce on well-being dependent on marital quality? Journal of Marriage and the Family, 68, 1197–1213. Kitson, G. C. & Morgan, L. A. (1990). The Multiple Consequences of Divorce: A Decade Review. Journal of Marriage and the Family, 52(4), Family Research in the 1980s: The Decade in Review, 913-924. Kitson, G. C. (1992). Portrait of divorce: Adjustment to marital breakdown. New York: Guilford Press. Lucas, R. E. (2005). Time does not heal all wounds. A longitudinal study of reaction and adaptation to divorce. Psychological Science, 16(12), 945–950. Marks, N. F. (1996). Flying solo at midlife: Gender, marital status, and psychological well-being. Journal of Marriage and the Family, 58, 917–932. Marks, N. F., & Lambert, J. D. (1998). Marital status continuity and change among young and midlife adults. Journal of Family Issues, 19, 652–686. Masheter, C. (1991). Postdivorce relationships between ex-spouses: The roles of attachment and interpersonal conflict. Journal of Marriage and the Family, 53, 103–110. Matsekaasa, A. (1994). Marital status, distress and well-being: An international comparison. Journal of Comparative Family Studies, 25, 183–206. McManus, P. A. & DiPrete, T. A. (2001). Losers and winners. The financial consquences of separation and divorce for men. American Sociological Review, 66, 246-268. Morrison, D. R. & Cherlin, A. J. (1995). De divorce process and young children’s well-being: a prospective analysis. Journal of Marriage and the Family, 57, 800-812. Mott, F. L., Jones, L. K. & Menaghan, E. G. (1997). Paternal absence and child behavior: does the child’s gender make a difference? Journal of Marriage and the Family, 59, 103-118. Pearlin, L. I. (1989). The sociological study of stress. Journal of Health and Social Behavior, 30(3), 241–256. Peters, A., & Liefbroer, A. C. (1997). Beyond marital status: Partner history and well-being in old age. Journal of Marriage and the Family, 59(3), 687–699. Piccinelli, M., & Wilkinson, G. (2000). Gender differences in depression: Critical review. British Journal of Psychiatry, 177, 486–492. Power, C., Rodgers, B. & Hope, S. (1999). Heavy alcohol consumption and marital status: disentangling the relationship in a national study of young adults. Addiction, 94(10), 14771487.

244

Radloff, L. S. (1977). The CES-D Scale: A self-report depression scale for research in the general population. Applied Psychological Measurement, 1, 385–401. Riessmann, C. K. (1990). Divorce talk: Women and men make sense of personal relationships. New Brunswick, NJ: Rutgers University Press. Ross, C. E. & Mirowsky, J. (1999). Parental Divorce, Life-Course Disruption, and Adult Depression. Journal of Marriage and the Family, 61(4), 1034-1045. Ross, C. E. (1991). Marriage and the sense of control. Journal of Marriage and the Family, 53(4), 831– 838. Ryff, C. D. (1989). Happiness is everything, or is it? Explorations on the meaning of psychological well-being. Journal of Personality and Social Psychology, 57, 1069–1081. Sandler, I. N., Tein, J. Y. & West, S. G. (1994). Coping, stress, and the psychological symptoms of children of divorce: a cross-sectional and longitudinal study. Child Development, 65, 17441763. Shapiro, A. (1996). Explaining psychological distress in a sample of remarried and divorced persons. Journal of Family Issues, 17, 186–203. Simon, R. L., & Marcussen, K. (1999). Marital transitions, marital beliefs and mental health. Journal of Health and Social Behavior, 40, 111–125. Simon, R. W. (2002). Revisiting the Relationships among Gender, Marital Status, and Mental Health.The American Journal of Sociology, 107(4), 1065-1096. Sourander, A. & Helstelä, L. (2005). Childhood predictors of externalizing and internalizing problems in adolescence: A prospective follow-up study from age 8 to 16. European Children and Adolescent Psychiatry, 14, 415–423. Stack, S., & Eshleman, J. R. (1998). Marital status and happiness: A 17-nation study. Journal of Marriage and the Family, 60, 527–536. Strohschein, L., McDonough, P., Monette, G., & Shao, Q. (2005). Marital transitions and mental health: Are there gender differences in the short term effects of marital status change? Social Health and Medicine, 61(11), 2293–2303. Turner, R. J., Wheaton, D. & Lloyd, D. A. (1995). The Epidemiology of Social Stress. American Sociological Review, 60(1), 104-125. Uunk, W. J. G. (2004). The economic consequences of divorce for women in the European Union: The impact of welfare state arrangements. European Journal of Population, 20, 251-285. Van de Velde, S., Bracke, P. Levecque, K. (2010). Gender differences in depression in 23 European countries. Cross-national variation in the gender gap in depression Social Science & Medicine 71, 305-313.

245

Wang, H., & Amato, P. R. (2000). Predictors of divorce adjustment: Stressors, resources and definitions. Journal of Marriage and the Family, 62, 655–668. Wauterickx, N. & Bracke, P. (2004). Echtscheiding, attitudes en welbevinden. Een longitudinale studie. In: D. Mortelmans, M. Casman, R. Doutrelepont (red.), Elf jaar uit het leven van België: Socio-economisch analyses op het Gezinsdemografisch Panel PSBH. Gent: Academia Press. Wauterickx, N., Gouwy, A. & Bracke, P. (2006). Parental Divorce and Depression: Long-Term Effects on Adult Children. Journal of Divorce & Remarriage, 45 (3/4), 43-67. Wheaton, B. (1990). Life transitions, role histories, and mental health. American Sociological Review, 55, 209-223.

246

12.

ZORGGEBRUIK ELIEN COLMAN, SARA SYMOENS, PIET BRACKE

Uit het vorige hoofdstuk is gebleken dat diegenen die een echtscheiding achter de rug hebben, en dan vooral diegenen die niet samenwonen met een nieuwe partner, in het algemeen over een minder goede mentale gezondheid beschikken. Ze rapporteren meer depressieve symptomen en zijn vaker angstig. Vrouwen gebruiken daarenboven meer medicijnen, terwijl mannen dan weer vaker een overmatige alcoholconsumptie vertonen. Op basis van deze bevindingen kunnen we veronderstellen dat gescheiden personen een grotere behoefte hebben aan formele hulpverlening. In dit hoofdstuk stellen we ons dan ook de vraag of diegenen die een echtscheiding achter de rug hebben vaker gebruik maken van professionele hulpverlening omwille van sociale of emotionele problemen. Zoeken zij vaker hulp bij maatschappelijke diensten in verband met gezinnen en welzijn zoals opvoedingsondersteunende diensten, diensten in verband met gezinnen en relaties, geestelijke gezondheidszorg, thuishulp of thuiszorg, slachtofferbegeleiding, sociale diensten, zelfhulpgroepen of telefonische hulpverlening? Nemen zij vaker contact op met professionele hulpverleners omwille van sociale of emotionele problemen, zoals met een huisarts, psychiater, andere geneesheer-specialist, psycholoog, relatie- en gezinstherapeut of een alternatieve geneeskundige? Tot op heden is het onderzoek naar de gevolgen van echtscheiding op het zoeken naar professionele hulp schaars, zowel in Vlaanderen als internationaal. Europees onderzoek heeft uitgewezen dat gescheiden personen meer beroep doen op professionele hulpverlening (Bracke, Colman & Symoens, 2010). In dit hoofdstuk onderzoeken we of deze bevinding ook geldt voor Vlaanderen. Daarnaast gaan we na in welke mate de professionele hulpverlening in Vlaanderen toegankelijk is voor iedereen. We stellen ons de vraag of het gebruik van zorgvoorzieningen enkel bepaald wordt door de behoefte aan hulp, of dat er ook andere factoren een rol spelen. Om deze vraag te beantwoorden baseren we ons op het Andersen Behavior Model of Health Services Use (Andersen, 1995). Volgens dit model wordt het gebruik van zorgvoorzieningen niet alleen bepaald door de behoefte (need), maar ook door kenmerken met betrekking tot vatbaarheid (predisposing characteristics). Dit zijn eigenschappen die aanwezig zijn voordat een ziekte zich ontwikkelt en die mee bepalen of iemand al dan niet geneigd zal zijn om beroep te doen op professionele hulpverlening. Daarnaast spelen ook kenmerken m.b.t. de mogelijkheden om hulp te zoeken (enabling factors) een rol. We gaan dus na of er naast de behoefte aan hulp ook andere factoren een rol spelen, zoals financiële moeilijkheden en de aanwezigheid van andere personen met wie men een persoonlijk gesprek kan voeren: Weerhouden de financiële kosten mensen ervan om professionele hulp te zoeken? Doen personen die in mindere mate beroep kunnen doen op informele steun meer beroep op formele hulp? Bij het beantwoorden van deze vragen vergelijken we telkens de resultaten van mannen en vrouwen, en bekijken we de verschillen tussen diegenen in een intact huwelijk, diegenen die gescheiden zijn maar intussen samenwonen met een nieuwe

247

partner en diegenen die gescheiden en alleenstaand zijn. Tot slot gaan we ook na of ook de kinderen van gescheiden ouders al dan niet meer beroep doen op professionele hulpverlening en maatschappelijke diensten voor jongeren. Doen diegenen die een scheiding achter de rug hebben meer beroep op maatschappelijke dienstverlening i.v.m. welzijn, gezinnen en relaties? Zoeken zij vaker contact met een professionele hulpverlener voor sociale of emotionele problemen? Indien ja, kan dit hoger zorggebruik verklaard worden door een grotere behoefte? Of spelen andere factoren, zoals financiële moeilijkheden en sociale isolatie ook een rol? Zijn er ook verschillen in zorggebruik waar te nemen tussen kinderen uit gebroken en intacte huwelijken?

12.1

Zorggebruik van (ex-)partners

12.1.1 Gebruik van maatschappelijke dienstverlening in verband met gezinnen en welzijn Eerst gaan we na wie gedurende de twaalf maanden voorafgaand aan het interview beroep heeft gedaan op maatschappelijke dienstverlening met betrekking tot gezinnen en welzijn (opvoedingsondersteunende diensten, diensten in verband met gezinnen en relaties, geestelijke gezondheidszorg, thuishulp of thuiszorg, slachtofferbegeleiding, sociale diensten, zelfhulpgroepen of telefonische hulpverlening). In Tabel 91 wordt weergegeven hoeveel personen beroep hebben gedaan op deze dienstverlening. We maken hierbij een opsplitsing naar partnerstatus en geslacht. De voorlaatste rij van Tabel 91 geeft een overzicht van hoeveel personen tijdens het jaar voorafgaand aan het interview beroep hebben gedaan op minstens één van de opgesomde diensten. Hieruit blijkt dat slechts een minderheid van de respondenten één van deze diensten heeft gecontacteerd. Vrouwen doen vaker dan mannen beroep op maatschappelijke dienstverlening met betrekking tot gezinnen en welzijn. In vergelijking met de gehuwden en diegenen die gescheiden zijn en samenwonen met een nieuwe partner contacteren de gescheiden alleenstaanden het vaakst een dienst. Deze verschillen naar partnerstatus zijn weinig beduidend voor mannen, maar bij vrouwen zien we grotere verschillen. Vooral alleenstaande gescheiden vrouwen blijken het vaakst beroep te doen op maatschappelijke dienstverlening in verband met gezinnen en welzijn: 20.6 % van deze groep heeft minstens één dienst gecontacteerd. Wanneer we elke categorie van dienstverlening afzonderlijk bekijken, valt op dat alleenstaande gescheiden vrouwen het vaakst gebruik maken van zowat elk type dienstverlening. Opvallend is het relatief hoge aantal alleenstaande gescheiden vrouwen (6.4%) dat gebruik heeft gemaakt van diensten voor geestelijke gezondheidszorg. Deze bevinding is een indicatie dat alleenstaande gescheiden vrouwen vaker zware psychische problemen ervaren. Daarnaast springt ook het vrij hoge aantal alleenstaanden die beroep hebben gedaan op algemene sociale dienstverlening zoals het OCMW of CAW in het oog. Diensten voor thuishulp of thuiszorg worden ook vrij vaak gebruikt. Er wordt slechts zelden beroep gedaan op diensten in verband met gezinnen en relaties (zoals het CKG, de opvoedingswinkel, Centrum voor levens-en gezinsvragen,…), diensten voor slachtofferbegeleiding, zelfhulpgroepen en telefonische hulpverlening (zoals Tele-Onthaal of de zelfmoordlijn). 248

Tabel 91: Gebruik van maatschappelijke diensten met betrekking tot gezinnen en welzijn, naar partnerstatus en geslacht Gehuwd

Opvoedingsondersteunende diensten Diensten i.v.m. gezinnen en relaties Diensten voor geestelijke gezondheidszorg Diensten voor thuishulp of thuiszorg Diensten voor slachtofferbegeleiding Algemene sociale diensten

Gescheiden, nieuwe partner

Mannen Vrouwen N % N % 48 5.8 65 6.9

Mannen Vrouwen N % N % 15 1.8 33 2.9

0.8

17

1.3

28

2.1

15

1.8 26

2.3

14

1.7 20

2.1

17

1.3

39

2.9

27

3.2 72

6.4

26

3.2 54

5.7

48

3.6

60

4.5

39

4.7 77

6.9

2

0.2

5

0.5

7

0.5

7

0.5

8

1.0 17

1.5

9

1.1 20

2.1

16

1.2

30

2.2

40

4.8 75

6.7

Zelfhulpgroep

3

0.4

1

0.1

6

0.5

7

0.5

7

0.8

8

0.7

Telefonische hulpverlening

0

0.0

6

0.6

0

0.0

2

0.1

4

0.5

9

0.8

11.1 143

15.1

134

231

20.6

92

0.0

Vrouwen N % 70 5.2

8

Minstens één van de bovenstaande

0

Mannen N % 43 3.3

Gescheiden, geen partner

N=823

N=948

10.1 205

N=1321

15.3

N=1338

113

13.5

N=837

N=1119

12.1.2 Contacten met professionele hulpverleners omwille van emotionele of sociale problemen Vervolgens gaan we na of respondenten die een echtscheiding achter de rug hebben niet alleen meer beroep doen op maatschappelijke dienstverlening, maar ook vaker beroep doen op een professionele hulpverlener omwille van sociale of emotionele problemen, zoals een huisarts, psychiater, andere geneesheer-specialist, psycholoog, relatie- en gezinstherapeut of een alternatieve geneeskundige. Hierbij maken we opnieuw de opsplitsing naar partnerstatus en geslacht. Tabel 92 geeft voor elk van de bovengenoemde professionele hulpverleners het percentage en het aantal respondenten weer dat contact heeft opgenomen met deze professionele hulpverlener omwille van sociale of emotionele problemen gedurende de twaalf maanden voorafgaand aan het interview. Daarnaast wordt in de voorlaatste rij van Tabel 92 weergegeven hoeveel respondenten minstens één van de opgesomde professionele hulpverleners heeft gecontacteerd. Hieruit blijkt dat alleenstaande gescheiden personen het vaakst een professionele hulpverlener contacteren. Dit is in lijn met de bevinding dat zij ook vaker sociale of emotionele

249

problemen ervaren (zie vorige hoofdstuk). Personen die nooit gescheiden zijn doen het minst vaak beroep op een professionele hulpverlener. Wanneer we opsplitsen naar type hulpverlener, dan zien we dat alleenstaande gescheiden vrouwen vaker dan gehuwde of gescheiden vrouwen met een nieuwe partner de huisarts, de psychiater, de psycholoog en een alternatieve geneeskundige contacteren. Bij mannen zijn de verschillen minder sterk uitgesproken: zij hebben enkel beduidend meer contacten met de huisarts. De huisarts blijkt het belangrijkste aanspreekpunt te zijn voor personen met sociale of emotionele problemen. De huisarts speelt dan ook een cruciale rol bij het vaststellen, behandelen of doorverwijzen van patiënten met dergelijke problemen. Opvallend is ook het vrij hoge aantal alleenstaande gescheiden vrouwen dat een psycholoog (7.9%) of psychiater (6.5%) heeft gecontacteerd. Deze bevinding suggereert dat een aanzienlijk deel van de alleenstaande gescheiden individuen te kampen heeft met ernstige psychische problemen. Een andere opmerkelijke bevinding is dat een behoorlijk aantal alleenstaande gescheiden vrouwen (6.5%) contact heeft gezocht met een alternatieve geneeskundige (vb. Homeopaat, acupuncturist, osteopaat, chiropractor,...) naar aanleiding van emotionele of sociale problemen. Dit lijkt op het eerste gezicht merkwaardig, maar eerdere studies hebben reeds aangetoond dat personen met psychische problemen vaak geneigd zijn om beroep te doen op alternatieve geneeskundigen omdat de meer persoonlijke en holistische aanpak hen aanspreekt (Astin, 1998, Mamtani & Cimino, 2002). Voor contacten met een geneesheer-specialist en een relatie- en gezinstherapeut worden geen noemenswaardige verschillen naar partnerstatus gevonden. Tabel 92: Contact met professionele hulpverleners omwille van sociale of emotionele problemen, naar partnerstatus en geslacht Gehuwd

Huisarts

Mannen N % 51 6.2

Gescheiden, nieuwe partner

Vrouwen N % 104 11.0

Mannen N % 98 7.4

Vrouwen N % 213 15.9

Gescheiden, geen partner Mannen N % 111 13.3

Vrouwen N % 261 23.3

Psychiater

13

1.6

20

2.1

29

2.2

40

3.0

35

4.2

73

6.5

Andere geneesheer-specialist Psycholoog

11

1.3

27

2.8

15

1.1

36

2.7

14

1.7

32

2.9

16

1.9

37

3.9

26

2.0

54

4.0

36

4.3

88

7.9

2

0.2

7

0.7

11

0.8

22

1.6

13

1.6

16

1.4

8

1.0

28

3.0

13

1.0

45

3.4

14

1.7

73

6.5

71

8.6

161

17.0

145

11.0

299

22.3

154

18.4

374

33.4

Relatie-en gezinstherapeut Alternatieve geneeskundige Minstens één van de bovenstaande

N=823

N=948

N=1321

N=1338

N=837

N=1119

250

12.1.3 Objectieve drempels bij het zoeken naar professionele hulp In Figuur 98 vergelijken we het aantal personen die gescheiden zijn, met en zonder nieuwe partner, die contact hebben gehad met een professionele hulpverlener, met het aantal gehuwde personen dat een professionele hulpverlener heeft gecontacteerd omwille van sociale of emotionele problemen. We doen dit aan de hand van odds ratio’s (O.R.): Hierbij vergelijken we de odds op het hebben van contact (de verhouding van het aantal personen dat contact heeft gezocht ten opzichte van het aantal personen dat geen contact heeft gezocht) van gescheiden personen met en zonder een nieuwe partner met de odds op contact bij de gehuwden. Hieruit blijkt dat alleenstaande gescheiden mannen en vrouwen een meer dan dubbel zo hoge kans hebben op een contact met een professionele hulpverlener omwille van sociale of emotionele problemen dan gehuwden (O.R. gescheiden mannen, geen partner: 2.385***; O.R. gescheiden vrouwen, geen partner: 2.454***). Daarenboven contacteren gescheiden vrouwen met een nieuwe partner ook vaker een professionele hulpverlener in vergelijking met gehuwde vrouwen (O.R gescheiden vrouwen met nieuwe partner: 1.406**). Bij mannen vinden we echter geen substantiële verschillen tussen zij die gehuwd zijn en zij die gescheiden zijn en samenwonen met een nieuwe partner. Figuur 98: Odds ratio (O.R.) voor het effect van partnerstatus (referentiecategorie = gehuwd). Resultaten zijn verkregen op basis van logistische regressies (N mannen = 2980, N vrouwen = 3402) 3.0

2.5 2.0 1.5 1.0

0.5 0.0

Gehuwd (ref. categorie)

Gescheiden, nieuwe partner Man

Gescheiden, alleenstaand

Vrouw

In wat volgt gaan we na in hoeverre de bevinding dat alleenstaande gescheiden respondenten meer contact zoeken met professionele hulpverleners omwille van sociale of emotionele problemen verklaard kan worden door hun hogere behoefte aan hulp. Zoeken zij meer contact met hulpverleners omdat ze meer psychische problemen hebben? Of zijn er andere factoren die mee bepalen of iemand al dan niet professionele hulp zoekt? Bestaan er drempels die mensen ervan weerhouden om professionele hulp te zoeken? Deze vragen kunnen we niet beantwoorden op basis van beschrijvende analyses, dus maken we gebruik van logistische regressieanalyses. Deze analyses tonen aan dat de hogere kans van alleenstaande gescheiden vrouwen en mannen op contact met een hulpverlener aanzienlijk wegverklaard wordt wanneer we hun depressiviteitsymptomen in 251

rekening brengen. Het hogere zorggebruik bij alleenstaande gescheiden mannen en vrouwen hangt dus grotendeels, maar niet volledig, samen met hun minder goede mentale gezondheid. Echter, bij een vergelijkbare ernst en frequentie van klachten van depressiviteit contacteren alleenstaande gescheiden mannen en vrouwen anderhalf keer zo vaak een professionele hulpverlener dan zij die gehuwd zijn (O.R. mannen: 1.454*, O.R. vrouwen: 1.757***). Op basis van deze bevindingen kunnen we evenwel geen sluitende conclusies trekken over de mate waarin het hogere zorggebruik van alleenstaanden gebaseerd is op hun hogere behoefte aan hulp. Naast depressieve symptomen zijn er immers nog verschillende andere redenen waarom iemand nood zou kunnen hebben aan dergelijke professionele hulp, zoals angstgevoelens, relatieproblemen of een gebrek aan zelfvertrouwen. Naast de mentale gezondheid zijn er nog andere factoren die mee bepalen of iemand al dan niet hulp zoekt bij een professionele hulpverlener omwille van sociale of emotionele redenen. Zo dient men over de financiële middelen te beschikken om een consultatie te kunnen betalen. In hoofdstuk 8 hebben we gezien dat respondenten die een echtscheiding achter de rug hebben het financieel moeilijker hebben. Het is dus mogelijk dat zij vaker afzien van het zoeken naar professionele hulp omwille van de kostprijs. We zouden dus kunnen verwachten dat diegenen die financiële problemen hebben minder vaak contact zoeken met een professionele hulpverlener. De SiV-resultaten spreken dit echter tegen: Diegenen die financiële problemen ervaren zoeken net vaker contact met hulpverleners omwille van sociale of emotionele problemen (zie Tabel 93: O.R. mannen: 1.178**, O.R. vrouwen: 1.146***). De aanwezigheid van financiële problemen werd gemeten aan de hand van een 6-punten schaal waarbij men peilt naar hoe gemakkelijk men kan rondkomen met het beschikbare huishoudinkomen (gaande van 1, zeer gemakkelijk tot 6, zeer moeilijk). Per punt dat men hoger scoort op deze schaal, neemt de kans op contact met hulpverleners toe met 1.178 bij mannen, en 1.146 bij vrouwen. Dit betekent dat vrouwen die het financieel moeilijk hebben (score 5) 1.31 (=1.146²) keer, of 31 procent meer kans hebben om een professionele hulpverlener gecontacteerd te hebben in vergelijking met vrouwen die eerder gemakkelijk rondkomen (score 3) rondkomen met hun inkomen. De mate waarin men beroep kan doen op informele steun heeft ook een invloed op de mate waarin men beroep doet op formele hulp. Alleenstaande gescheiden personen zijn vaker sociaal geïsoleerd en kunnen in mindere mate rekenen op de steun van familie of vrienden dan gehuwden (zie hoofdstuk 13 en 14). Het zou dus kunnen dat zij vaker professionele hulp zoeken omdat ze op minder mensen kunnen rekenen voor een persoonlijk gesprek. Dit is wat in de wetenschappelijke literatuur de crowding out-hypothese heet: Het gebrek aan informele steun wordt gecompenseerd door formele, professionele hulp. In tegenstelling tot de crowding out-hypothese, stelt de crowding in-hypothese dat informele steun niet leidt tot minder formeel zorggebruik, maar juist tot meer formeel zorggebruik. Individuen die omringd worden door personen op wie ze kunnen rekenen zouden volgens deze hypothese meer professionele hulp zoeken omdat ze door hun onmiddellijke omgeving gestimuleerd worden om hulp te zoeken. In deze analyse testen we welke van beide hypothesen correct is, en hoe informele steun gerelateerd is aan verschillen in het zorggebruik tussen gehuwden en gescheiden personen. Hiervoor gebruiken we het aantal personen op wie men beroep kan doen voor een persoonlijk gesprek als indicator van informele steun. Uit de analyse blijkt 252

dat diegenen die meer mensen in hun omgeving hebben met wie ze een persoonlijk gesprek kunnen voeren vaker contact opnemen met een professionele hulpverlener (zie Tabel 93: O.R. mannen: 1.152***; O.R. vrouwen: 1.182***). Dit betekent bijvoorbeeld dat mannen die beroep kunnen doen op twee vertrouwenspersonen 15.2 procent meer kans hebben om een professionele hulpverlener gecontacteerd te hebben, dan mannen die slechts op één vertrouwenspersoon kunnen terugvallen voor een persoonlijk gesprek. De crowding in-hypothese wordt aldus bevestigd: steun vanuit de omgeving zet mensen aan tot het zoeken van professionele hulp. Het hogere zorggebruik van alleenstaande gescheiden individuen kan echter niet verklaard worden op basis van verschillen in informele steun. Tabel 93: Resultaten voor de geslachtsspecifieke logistische regressies met als afhankelijke variabele ‘contact met een professionele hulpverlener omwille van sociale of emotionele problemen’

O.R. Gehuwd (ref. categorie) Gescheiden, nieuwe partner Gescheiden, geen partner Depressieve symptomen Financiële moeilijkheden Informele steun Constante

Mannen (N=2977) Sig. S.E.

1.213 1.364 1.232 1.178 1.152 0.015

*** ** *** ***

0.159 0.169 0.016 0.053 0.027 0.217

O.R.

Vrouwen (N=3395) Sig. S.E.

1.326 1.667 1.189 1.146 1.182 0.029

** *** *** *** *** ***

0.115 0.123 0.011 0.040 0.022 0.175

Dus, uit deze analyses blijkt dat, indien ze in dezelfde mate gekenmerkt zouden worden door depressieve symptomen, financiële problemen en informele steun, alleenstaande gescheiden personen toch nog iets vaker een professionele hulpverlener contacteren. We kunnen dan ook besluiten dat het hogere zorggebruik van diegenen die gescheiden en alleenstaand zijn in sterke mate, maar niet volledig, gebaseerd is op hun grotere behoefte aan hulp omwille van hun minder goede mentale gezondheid. Deze eerste verkennende analyse suggereert dat er geen financiële drempels bestaan voor contacten met professionele hulpverleners. Op basis van deze bevinding kunnen we echter niet besluiten dat de professionele hulpverlening even toegankelijk is voor iedereen. Er werd immers geen onderscheid gemaakt tussen contacten met gespecialiseerde hulpverleners zoals psychiaters, psychologen, andere specialisten, en contacten met nietgespecialiseerde hulpverleners zoals de huisarts. Studies hebben aangetoond dat personen die over een gunstige financiële situatie kunnen beschikken vaker beroep doen op gespecialiseerde hulp en minder vaak op niet-gespecialiseerde hulpverleners. Personen met minder financiële middelen contacteren dan weer vaker primaire hulpverleners en minder gespecialiseerde hulpverleners, zoals de huisarts (van Doorslaer, Koolman & Jones, 2004; Gouwy, Christiaens & Bracke, 2008). Aangezien we in deze analyse gebruik maken van een algemene indicator, nl. het hebben van minstens één contact met een huisarts, psychiater, andere geneesheer-specialist, psycholoog, relatie-en gezinstherapeut of een alternatieve geneeskundige omwille van sociale of emotionele problemen

253

gedurende de twaalf maanden voorafgaand aan het interview, kunnen dergelijke verschillen niet naar boven komen.

12.1.4 Subjectieve drempels bij het zoeken naar professionele hulp In de vorige paragraaf werd nagegaan of er drempels bestaan bij het contacteren van professionele hulpverleners door na te gaan of de aanwezigheid van financiële moeilijkheden en een gebrek aan informele steun er al dan niet toe leiden dat men zich weerhoudt van deze professionele hulp te zoeken. Op deze manier proberen we op een objectieve wijze vast te stellen of deze factoren al dan niet een drempel zijn bij het zoeken naar professionele hulp. In wat volgt bekijken we welke drempels de respondenten zelf ervaren. Tabel 94 geeft aan in hoeverre mensen structurele en attitudegerelateerde drempels ervaren bij het zoeken van professionele hulp voor sociale en emotionele problemen. In de eerste twee rijen wordt het percentage en het aantal respondenten binnen elke groep weergegeven dat de voorbije 12 maanden dacht professionele hulp nodig te hebben omwille van zijn/haar sociale of emotionele problemen, maar deze hulp toch niet heeft gezocht. Hieruit blijkt duidelijk dat gescheiden individuen die alleenstaand zijn vaker een behoefte aan professionele hulp ervaren, zonder deze hulp te zoeken. Uit voorgaande paragrafen is bovendien gebleken dat alleenstaande gescheiden individuen het meeste maatschappelijke diensten in verband met gezinnen en welzijn en professionele hulpverleners contacteren. Dit duidt aan dat er binnen deze groep een grote behoefte aan professionele hulp wordt ervaren. Aan de respondenten die rapporteerden dat ze een behoefte hebben gevoeld maar toch geen professionele hulp gezocht hebben werd gevraagd waarom men geen hulp heeft gezocht. Hierbij kon men acht verschillende redenen aanduiden. Het gaat hier echter over vrij kleine aantallen, wat het moeilijk maakt om tot sluitende conclusies te komen. Toch komen er enkele duidelijk trends tot uiting. Met betrekking tot de aanwezigheid van structurele drempels zien we dat de kostprijs van de zorgverlening van vrij groot belang blijkt te zijn, in het bijzonder bij alleenstaande mannen (24.4%) en vrouwen (35.0%). Deze bevinding staat in contrast met onze bevinding dat diegenen die met financiële moeilijkheden kampen vaker contact opnemen met een professionele hulpverlener. Een andere opmerkelijke bevinding is dat de gehuwden vrij vaak aangeven dat ze geen hulp gezocht hebben wegens een gebrek aan tijd (gehuwde mannen: 20.0%, gehuwde vrouwen: 15.5%). De andere structurele drempels worden niet zo vaak vermeld. Wat betreft de attitudegerelateerde drempels zijn de vaakst gerapporteerde redenen om geen hulp te zoeken: ‘Ik wou het probleem zelf oplossen’ en ‘Ik dacht dat het probleem vanzelf zou overgaan’. Velen hopen aldus geen professionele hulp nodig te hebben. De houding van anderen en een gebrek aan durf om professionele hulp te zoeken worden niet zo vaak als drempel vermeld. We merken geen verschillen naar partnerstatus met betrekking tot het voorkomen van attitudegerelateerde drempels bij het zoeken naar professionele hulp.

254

Tabel 94: Frequentie van structurele en attitudegerelateerde drempels met betrekking tot zorggebruik Gescheiden, nieuwe partner

Gehuwd

Subjectieve onvervulde behoefte

Mannen N % 30 3.6

Vrouwen N % 71 7.5

Mannen N % 55 4.2

Gescheiden, geen partner

Vrouwen N % 113 8.4

Mannen N % 86 10.3

Vrouwen N % 163 14.6

STRUCTURELE DREMPELS Ik wist niet goed waar ik terecht kon of bij wie ik kon aankloppen

5

16.7

13

18.3

5

9.1

18

15.9

10

11.6

9

5.5

Het lukte me niet om een afspraak vast te leggen

0

0.0

4

5.6

3

5.5

3

2.7

5

5.8

8

4.9

Ik maakte me zorgen over de kostprijs

1

3.3

8

11.3

6

10.9

6

5.3

21

24.4

57

35.0

Ik had er de tijd niet voor o.w.v andere bezigheden

6

20.0

11

15.5

8

14.5

10

8.8

13

15.1

21

12.9

Ik dacht dat het probleem vanzelf zou overgaan

10

33.3

23

32.4

17

30.9

41

36.3

20

23.3

45

27.6

Ik wou het probleem zelf oplossen

17

56.7

39

54.9

24

43.6

67

59.3

46

53.5

76

46.6

Ik was bang voor wat de anderen van mij zouden denken

2

6.7

4

5.6

4

7.3

6

5.3

1

1.2

16

9.8

Ik durfde de stap naar professionele hulp niet zetten

3

10.0

7

9.9

6

10.9

16

14.2

13

15.1

18

11.0

ATTITUDEGERELATEERD E DREMPELS

12.2

Zorggebruik van de kinderen

In de vorige paragraaf werd aangetoond dat personen die gescheiden zijn en niet samenwonen met een nieuwe partner, vaker beroep doen op maatschappelijke dienstverlening en op professionele hulpverleners omwille van sociale of emotionele problemen. In wat volgt stellen we ons de vraag of er ook verschillen zijn in het zorggebruik van kinderen uit intacte en niet-intacte gezinnen. Zoals we gezien hebben in hoofdstuk 11 hebben kinderen van gescheiden ouders over het algemeen een ietwat minder goede mentale gezondheid dan kinderen wiens ouders nog steeds gehuwd zijn. Op basis van deze bevinding kunnen we dus vermoeden dat kinderen uit niet-intacte gezinnen meer gebruik zullen maken van professionele hulpverlening. In deze verkennende analyse vergelijken we hun bekendheid met en gebruik van het JAC, de kinder- of jongerentelefoon en het CLB. Daarnaast gaan we ook na met welke professionele hulpverleners ze al dan niet contact hebben gehad omwille 255

van sociale of emotionele problemen. We nemen hierbij enkel het zorggebruik van kinderen die nog inwonen bij (één van) hun ouders in beschouwing.

12.2.1 Gebruik van maatschappelijke diensten door jongeren 12.2.1.1 Bekendheid van maatschappelijke diensten voor jongeren In de analyse van de bekendheid en het gebruik van diensten voor jongeren, spitsen we ons toe op de kinderen tussen 10 en 17 jaar. Eerst werd hen gevraagd welke diensten ze kenden, en vervolgens van welk van deze diensten ze het voorbije jaar gebruik hebben gemaakt. In Tabel 95 wordt voor elke leeftijdsgroep een opsplitsing gemaakt tussen kinderen wiens ouders nog steeds gehuwd zijn en kinderen van gescheiden ouders. Voor elk van deze groepen wordt het percentage en het aantal kinderen dat een dienst kent weergegeven. Er blijken geen duidelijke verschillen te zijn tussen kinderen uit intacte en kinderen uit gebroken gezinnen met betrekking tot de bekendheid van de dienstverlening. Over het algemeen kunnen we stellen dat de oudste leeftijdsgroep (14-17 jaar) meer bekend is met de beschikbare dienstverlening. Dit geldt in het bijzonder voor het Jongerenadviescentrum. 43.9 procent van de kinderen tussen 14 en 17 jaar kent het Jongerenadviescentrum of Jongereninformatiepunt (JAC), terwijl slechts 10.7 procent van de kinderen tussen 10 en 14 jaar deze dienst kent (resultaten niet weergegeven). Het Jongerenadviescentrum is een deelwerking van het CAW dat zich richt op jongeren vanaf 12 jaar. Een aanzienlijk deel van de jongste leeftijdscategorie in deze survey heeft de leeftijd van 12 nog niet bereikt en behoort bijgevolg niet tot het doelpubliek van het Jongerenadviescentrum. Dit kan het verschil tussen beide leeftijdsgroepen in bekendheid van het Jongerenadviescentrum verklaren. De vrij lage bekendheid van het JAC/Jongereninformatiepunt in beide leeftijdscategorieën kan wellicht worden toegeschreven aan het feit dat er niet in elke stad of gemeente een Jongerenadviescentrum te vinden is. Beter bekend is de kinder-/jongerentelefoon. Ongeveer drie kwart van de jongeren geeft aan deze te kennen. Bij oudere kinderen is de kinder-/jongerentelefoon iets meer bekend. Dit geldt ook voor het Centrum voor Leerlingen Begeleiding (CLB) dat door de overgrote meerderheid van de kinderen gekend is.

12.2.1.2 Gebruik van maatschappelijke diensten voor jongeren Aan elke respondent die aangegeven heeft dat hij het Jongerenadviescentrum, kinder/jongerentelefoon of CLB kent, werd vervolgens gevraagd of hij/zij de voorbije twaalf maanden de desbetreffende dienst gecontacteerd heeft. In Tabel 95 wordt het percentage kinderen dat beroep heeft gedaan op een dienst weergegeven. Bij de berekening van het percentage gebruikers per leeftijdscategorie maken we de aanname dat de kinderen die een bepaalde dienst niet kennen, deze dienst dan ook niet gebruikt hebben gedurende het afgelopen jaar. We maken opnieuw het onderscheid naar leeftijd en huwelijksstaat van de ouders. Uit de resultaten blijkt dat het aantal kinderen dat gebruik heeft gemaakt van professionele hulpverlening laag is. De volgende resultaten kunnen dan ook enkel als tendensen worden geïnterpreteerd. Zoals in Tabel 95 wordt weergegeven, hebben kinderen van gescheiden ouders iets meer contact gezocht met elk van deze diensten. Enkel bij de groep van 14-17-jarigen zijn de verschillen in contacten met het JAC/Jongereninformatiepunt, het CLB en de kinder-/jongerentelefoon statistisch beduidend. Aangezien de resultaten voor elk van 256

deze diensten in eenzelfde richting wijzen kunnen we toch spreken van een trend. Uit deze tabel kunnen we ook afleiden dat kinderen tussen 14 en 18 jaar meer gebruik maken van maatschappelijke diensten voor jongeren dan kinderen jonger dan 14 jaar. Tabel 95: Bekendheid en gebruik van maatschappelijke diensten voor jongeren, opgesplitst naar leeftijdsgroep en huwelijksstaat van de ouders Gehuwde ouders Leeftijd

10-14 Gekend N %

Gescheiden ouders 14-17

Gebruikt N %

Gekend N %

10-14

Gebruikt N %

Gekend N %

14-17

Gebruikt N %

Gekend N %

Gebruikt N %

JAC of jongereninformatiepunt

7

7.5

0

0.0

54

51.9

2

3.7

26

12.7

0

0.0

93

42.9

8

8.6

Kinder- of jongerentelefoo n

68

73.1

1

1.5

84

80.8

1

1.1 150

73.5

4

2.7

167

77.0

8

4.8

CLB, Centrum Leerlingen Begeleiding

74

79.6

21

28.4

102

98.1

21

20.6 167

81.9

56

33.5

206

94.9

60

29.1

N=93

N=104

N=204

N=217

12.2.2 Contacten met professionele hulpverleners omwille van sociale of emotionele problemen Vervolgens gaan we na of kinderen van gehuwde en gescheiden ouders verschillen in de mate waarin zij contact hebben met professionele hulpverleners omwille van sociale of emotionele problemen. Hiervoor kijken we naar contacten met huisartsen, psychiaters, specialisten, psychologen, pedagogen en alternatieve geneeskundigen. Bij de twee oudste groepen (14-17 jaar en 17+) gaat het over cijfers op basis van zelfrapportage. Bij de jongste groep (10-14 jaar) zijn de cijfers daarentegen gebaseerd op rapportage door de ouders. Aan hen werd een vraag gesteld over hoe vaak men contact opgenomen heeft met een professionele hulpverlener omwille van sociale of emotionele problemen van het kind. Tabel 96 toont het percentage en het aantal respondenten dat contact heeft gehad met de desbetreffende hulpverlener. Een meer algemeen beeld wordt gegeven in de voorlaatste rij van de tabel: Hierin wordt het percentage en het aantal kinderen weergegeven dat contact heeft gehad met minstens één van de opgesomde professionele hulpverleners omwille van sociale of emotionele problemen gedurende het jaar voorafgaand aan het interview. Deze cijfers illustreren een trend waarbij kinderen van gescheiden ouders vaker beroep doen op een professionele hulpverlener omwille van sociale of emotionele problemen in vergelijking met kinderen uit intacte huwelijken. Vooral de huisarts, psycholoog en psychiater worden vaker gecontacteerd door kinderen van gescheiden ouders. De verschillen zijn eerder gering, maar aangezien ze binnen bijna elke leeftijdscategorie worden teruggevonden kunnen we toch spreken van een duidelijke trend. Mogelijke verklaringen voor deze bevinding zouden kunnen zijn dat kinderen van gescheiden ouders over het algemeen meer problemen hebben op school, opgroeien 257

in moeilijkere financiële omstandigheden en een minder goede mentale gezondheid hebben (zie hoofdstuk 10, 8 en 11). Wanneer we het aantal contacten met elk type van hulpverlener afzonderlijk bekijken, dan zien we dat ook voor kinderen de huisarts het belangrijkste aanspreekpunt is bij sociale of emotionele problemen. Daarnaast spelen ook de psycholoog en psychiater een vrij belangrijke rol. Andere geneesheer-specialisten, pedagogen en alternatieve geneeskundigen worden minder vaak gecontacteerd. Tabel 96: Contact met professionele hulpverleners, opgesplitst naar leeftijd en huwelijksstaat van de ouders Gehuwde ouders 10-14 N Huisarts Psychiater Andere geneesheer-specialist Psycholoog Pedagoog Alternatieve geneeskundige Minstens één van de bovenstaande

14-17 %

N

18+

10-14

%

N

%

N

14-17 %

N

18+ %

N

%

7 4 5

5.3 3.0 3.8

5 2 2

4.7 1.9 1.9

10 3 1

5.7 1.7 0.6

34 18 9

11.3 6.0 3.0

17 7 3

7.5 3.1 1.3

38 13 2

8.7 3.0 0.5

4 2 4

3.0 1.5 3.3

5 1 0

4.7 0.9 0.0

7 0 4

4.0 0.0 2.3

8 9 9

2.6 3.0 3.0

16 1 3

7.0 0.4 1.3

18 2 4

4.1 0.5 0.9

18

13.6

12

11.2

15

8.6

70

23.2

34

15.4

56

12.8

N=132

12.3

Gescheiden ouders

N=107

N=175

N=302

N=228

N=437

Besluit

Op basis van het SiV-onderzoek kunnen we besluiten dat personen die een echtscheiding hebben meegemaakt, en dan vooral de alleenstaanden onder hen, vaker beroep doen op professionele dienstverlening met betrekking tot sociale, emotionele of familiale problemen. Zij maken vaker gebruik van maatschappelijke dienstverlening in verband met gezinnen en welzijn en contacteren vaker professionele hulpverleners omwille van sociale of emotionele problemen. Niet alleen is het zorggebruik van de ex-partners vrij hoog in vergelijking met dat van de gehuwden, ook de kinderen uit gebroken gezinnen blijken een hoger zorggebruik te hebben dan kinderen wiens ouders nog steeds gehuwd zijn. Al zijn deze verschillen minder sterk uitgesproken dan bij de ex-partners, toch is er sprake van een duidelijke trend: Ze maken vaker gebruik van het JAC/Jongerenadviescentrum, het CLB en de kinder-/jongerentelefoon. Bovendien doen ze vaker beroep op professionele hulpverlening omwille van sociale of emotionele problemen. Dit geldt in het bijzondere voor de huisarts, die een belangrijk aanspreekpunt is voor zowel kinderen als ex-partners uit gebroken gezinnen, maar ook voor de psycholoog en de psychiater. De belangrijkste verklaring voor het hogere zorggebruik is dat personen die een scheiding hebben meegemaakt over het algemeen een grotere behoefte hebben aan professionele hulp, aangezien ze 258

over het algemeen een minder goede mentale gezondheid hebben. Dit geldt in het bijzonder voor alleenstaande gescheiden personen, wat suggereert dat de afwezigheid van een partner, eerder dan het ervaren van een scheiding op zich, een hoger zorggebruik met zich meebrengt. Personen met een partner hebben minder behoefte aan professionele hulp omwille van sociale of emotionele problemen, aangezien zij minder problemen hebben. Zo hebben diegenen met een partner een betere mentale gezondheid en kunnen zij meer beschikken over informele steun, zowel bij praktische zaken als bij emotionele problemen. Ondanks het feit dat alleenstaande gescheiden personen het meest beroep doen op professionele hulpverlening, ervaren zij ook het vaakst een behoefte aan professionele hulp omwille van sociale of emotionele problemen, zonder op zoek te gaan naar deze hulp. Deze bevindingen illustreren de grote behoefte aan professionele hulp binnen deze groep. De vaststelling dat een noemenswaardig percentage van de alleenstaande gescheiden individuen gedurende de twaalf maanden voorafgaand aan het interview beroep heeft gedaan op geestelijke gezondheidszorg of een psychiater, suggereert daarenboven dat een deel van hen te maken heeft met ernstige psychische problemen. Het hogere zorggebruik van alleenstaande gescheiden respondenten kan bovendien niet verklaard worden door tussenliggende factoren zoals financiële problemen en informele steun. Deze factoren oefenen nochtans een niet te verwaarlozen invloed uit op het zorggebruik. Diegenen die op meer personen kunnen terugvallen voor een persoonlijk gesprek zoeken vaker professionele hulp omwille van sociale of emotionele problemen. Met deze bevinding werd de crowding-in hypothese bevestigd. In tegenstelling tot onze verwachting werd aangetoond dat personen met meer financiële problemen vaker contact opnemen met professionele hulpverleners. Deze analytische bevinding lijkt dan ook in contrast te staan met de ervaring van de respondenten: een aanzienlijk deel van de respondenten, en dan vooral deze die alleenstaand en gescheiden zijn, geeft aan dat men geen professionele hulp heeft gezocht omdat ze zich zorgen maken over de kostprijs. Een mogelijke verklaring voor deze bevinding is dat personen die financiële moeilijkheden hebben zich vaker richten tot nietgespecialiseerde hulpverleners, terwijl diegenen die zich in een meer gunstige financiële positie bevinding hoofdzakelijk beroep doen op gespecialiseerde, en dus duurdere, hulpverlening. Het zou dus kunnen dat personen met financiële problemen zich laten afschrikken door de kostprijs van gespecialiseerde hulpverlening, en bijgevolg vaker beroep doen op niet-gespecialiseerde hulpverlening. Bovendien is het mogelijk dat diegenen die al eens beroep hebben gedaan op een professionele hulpverlener meer stilstaan bij de kostprijs wanneer ze opnieuw een behoefte voelen om deze hulp te zoeken. In later, meer diepgaand onderzoek, zullen we deze opmerkelijke bevinding en de mogelijke verklaringen verder uitwerken.

259

12.4

Bibliografie

Andersen, R.M. (1995). Revisiting the Behavioral Model and Access to Medical Care: Does it matter?, Journal of Health and Social Behavior,36, 1-10. Astin, J.A. (1998). Why patients use alternative medicine – Results of a national study. Journal of the American Medical Assocation, 279(19), 1548-1553. Bracke, P.E.; Colman, E., Symoens, S.A.A. & Van Praag, L. (2010). Divorce, divorce rates, and professional care seeking for mental health problems in Europe: a cross-sectional population-based study, BMC Public Health, 10(224). Gouwy, A, Christiaens, W., Bracke, P. (2008). Mental health service use in the general Belgian population: estimating the impact of mental health and social determinants, Arch Public Health, 66, 50-98. Mamtani, R. & Cimino, A. (2002). A primer of complementary and alternative medicine and its relevance in the treatment of mental health problems. Psychiatric Quarterly, 73(4), 367-381. Van Doorslaer, E., Koolman, X., Jones, A.M. (2004). Explaining income-related inequalities in doctor utilisation in Europe, Health Economics, 2004, 13(7): 629-647.

260

13.

CONTACT EN RELATIES MET VRIENDEN EN FAMILIE MAAIKE JAPPENS, BELINDA WIJCKMANS, JAN VAN BAVEL

Een echtscheiding blijft zelden zonder gevolgen voor de sociale omgeving van de betrokken partners. Enkele van de vorige hoofdstukken in dit boek stonden al stil bij de economische situatie, de gezondheid en het psychologisch welbevinden van gescheiden mannen en vrouwen, en van hun kinderen. Een echtscheiding laat zich meestal ook voelen in de samenstelling van het sociaal netwerk van mensen en de mate van steun die ze krijgen en geven (De Koker, 2007; Sprecher, Felmlee, Schmeeckle & Xiaoling, 2006). De beëindiging van een huwelijk kan – naast een persoonlijke crisis – tevens beschouwd worden als een netwerkcrisis: niet alleen de partnerrelatie zelf, ook de relaties met andere personen uit het sociaal netwerk worden verstoord (Terhell, Broese van Grenou & van Tilburg, 2001). Sociale contacten en steun uit de omgeving zijn net erg belangrijk bij het verwerken van het stuklopen van een huwelijk (Amato, 2000). En ook daarbuiten zijn relaties met anderen, en de emotionele en materiële steun en hulp die daaruit geput kan worden, van vitaal belang. Doorgaans wordt bezorgdheid geuit over de mogelijk negatieve gevolgen van een echtscheiding, onder andere voor sociale contacten. Buitenlands onderzoek wees inderdaad uit dat na een echtscheiding het contact met een behoorlijk deel van de leden van het sociaal netwerk verbroken wordt. Vergeleken met gehuwden, zouden gescheiden mannen en vrouwen kleinere sociale netwerken hebben met korter durende relaties. Dit betekent dat mensen na een echtscheiding gemiddeld over een kleiner aantal emotionele en instrumentele steunverleners beschikken (De Koker, 2007; Rands, 1988; Sprecher e.a., 2006; Terhell e.a., 2001; 2007). Dit algemeen beeld moet echter genuanceerd worden. De netwerkkrimp na een echtscheiding is voor een groot deel te wijten aan het verlies van contact met de schoonfamilie en gemeenschappelijke vrienden met de ex-echtgeno(o)t(e) (Terhell e.a., 2004; 2007). Soms gaat ook het contact met eigen familieleden en zelfs kinderen verloren (De Koker, 2007; Fokkema, De Graaf & Kalmijn, 2002; Kalmijn, 2008a). Maar vaak wordt het verlies van de ex-schoonfamilie gecompenseerd door de band met de eigen familie aan te halen (Miller, Smerglia, Gaudet & Kitson, 1998; Terhell e.a., 2004; 2007). Verschillende onderzoeken wijzen ook uit dat gescheiden personen hun eigen vrienden en collega’s vaker ontmoeten dan personen in een eerste huwelijk, en dat ze actiever nieuwe banden smeden (De Koker, 2007; Kalmijn & Broese van Groenou, 2005; Terhell e.a., 2001; 2004). Daarom besluiten sommige auteurs dat gescheiden personen, in vergelijking met gehuwden, minder familieleden in hun sociaal netwerk hebben, maar wel meer (nieuwe) vrienden en kennissen (Sprecher e.a., 2006). Voor een uitgebreider literatuuroverzicht over dit thema, zie Wijckmans, Jappens & Van Bavel (2009) of De Koker (2007).

261

In dit hoofdstuk analyseren we de sociale relaties van gehuwde en gescheiden SiV-respondenten. Eerst kijken we naar de contacten van respondenten met een breed sociaal netwerk van vrienden, buren, collega’s en familie. Ontmoeten gescheiden personen deze netwerkleden frequenter of net minder frequent dan gehuwden? Nadien zoomen we in op enkele belangrijke familierelaties: die met de eigen ouders, de (ex-)schoonouders, en de volwassen kinderen. We kijken ook naar de relatie van gescheiden respondenten met hun ex-echtgenoot of ex-echtgenote. Is er nog contact? Gebeurt dat regelmatig? En hoe goed beoordelen respondenten de kwaliteit van hun relatie met deze familieleden? In een derde en laatste stap gaan we na of gescheiden personen hun sociaal leven ook subjectief anders beleven. Zijn zij minder tevreden met hun sociale contacten dan gehuwden? Ervaren zij meer gevoelens van eenzaamheid? Het verband tussen echtscheiding en sociale relaties verschilt voor mannen en vrouwen, zo stelden de meeste buitenlandse onderzoeken vast (De Koker, 2007; Gerstel 1988; Terhell e.a., 2001). Mannen investeren tijdens het huwelijk relatief minder in sociale relaties dan vrouwen, die beschouwd worden als de traditionele ‘kinkeepers’ die de familiebanden onderhouden. Doordat het overwegend de vrouw is die de contacten met familieleden en vaak ook de vriendenkring onderhoudt, behoudt zij een relatief groter deel van het netwerk waarop zij ook na de echtscheiding nog kan terugvallen. Mannen zouden dan weer meer nieuwe relaties aanknopen na een echtscheiding (Gerstel 1988; Terhell e.a., 2001). Ook de aanwezigheid van een nieuwe partner kan een belangrijke rol spelen in de sociale relaties van gescheidenen. Die nieuwe partner vormt in de eerste plaats zelf een bron van steun en sociaal contact, maar hij of zij brengt meestal ook nieuwe vrienden en een nieuwe schoonfamilie mee (De Koker, 2007; Terhell e.a., 2007). De analyses in dit hoofdstuk werden daarom afzonderlijk gedaan voor mannen en vrouwen. En wat betreft gescheiden mannen en vrouwen, werd telkens een onderscheid gemaakt tussen alleenstaande gescheiden respondenten en gescheiden respondenten met een nieuwe partner. Het gaat hier om nieuwe relaties die minimum drie maanden oud waren op het moment van het interview. Een kleine minderheid heeft een LAT-relatie met die nieuwe partner, de meerderheid woont samen. Het betreft dan een samenwoonrelatie of een tweede huwelijk. Tabel 97 toont de verdeling van de respondenten naar geslacht en partnerstatuut. Tabel 97: Samenstelling van de steekproef

Mannen (N=2981) Gehuwd 811

Gescheiden, nieuwe partner 1600

Vrouwen (N=3405) Gescheiden, geen partner 570

Gehuwd 945

Gescheiden, nieuwe partner 1672

Gescheiden, geen partner 788

Uit de analyse van de samenhang tussen echtscheiding en sociale relaties kan niet met zekerheid worden afgeleid wat oorzaak is en wat gevolg. Meestal wordt er verondersteld dat echtscheiding effecten heeft op sociale contacten. Maar het is ook goed mogelijk dat gescheiden personen er ook vóór die echtscheiding al andere sociale relaties op nahielden, die op hun beurt bijdroegen tot de echtscheiding. In dit laatste geval spreken we van een selectie-effect (De Koker, 2007; Sprecher e.a., 262

2006). SiV is (nog) geen longitudinale studie, en dat maakt het moeilijk om causatie- en selectieeffecten zuiver te onderscheiden. Daarom is het veiliger om te spreken over een samenhang tussen echtscheiding en sociale relaties in plaats van over oorzaak en gevolg, al kunnen we daar op basis van theorie en buitenlands onderzoek wel over speculeren. Wanneer we impliciet uitgaan van een causaal effect van echtscheiding, zijn we ons tegelijkertijd wel bewust van het mogelijke selectieeffect dat we niet kunnen uitzuiveren op basis van onze cross-sectionele data.

13.1

Contact met vrienden, buren, collega’s, familie en schoonfamilie

We kijken eerst naar de contacten die respondenten onderhouden met een breed sociaal netwerk. Aan alle respondenten werd gevraagd hoe vaak ze in het jaar voor het interview collega’s, vrienden, mensen uit de buurt, eigen familie en schoonfamilie ontmoetten in hun vrije tijd. Deze vraag peilde enkel naar persoonlijk contact, niet naar contact via bijvoorbeeld telefoon of internet. Antwoorden was mogelijk met de opties ‘nooit’, ‘minder dan één keer per maand’, ‘één keer per maand’, ‘verschillende keren per maand maar niet wekelijks’, ‘één keer per week’, ‘verschillende keren per week’ en ‘dagelijks’. Tabel 98 geeft het percentage respondenten weer dat het laatste jaar minstens één ontmoeting had met personen uit deze verschillende netwerkgroepen. Tabel 98: Respondenten die een ontmoeting hadden met collega’s, vrienden, buren, eigen familie en schoonfamilie (%)

Mannen (N=2981) Gehuwd Vrienden Buren Collega’s Eigen familie Schoonfamilie

98.2 89.0 62.1 96.5 96.5

Vrouwen (N=3405)

Gescheiden, Gescheiden, Gehuwd Gescheiden, Gescheiden, nieuwe partner geen partner nieuwe partner geen partner 95.9 85.6 60.6 94.1 92.4

94.6 82.8 53.7 93.3

96.5 87.5 57.9 97.4 93.4

95.8 80.4 54.8 95.8 88.6

93.9 80.5 57.9 96.6

Wat betreft ontmoetingen met de eigen familie, zien we weinig verschillen tussen gehuwde en gescheiden respondenten. Een overgrote meerderheid van zowel mannen als vrouwen had het afgelopen jaar persoonlijk contact met eigen familieleden, hoewel dit cijfer voor gescheiden mannen iets lager ligt. Voor ontmoetingen met de schoonfamilie merken we grotere contrasten. Meer mannen dan vrouwen hadden contact met hun schoonfamilie. Bij de gescheiden respondenten gaat het hier om de familie van hun nieuwe partner, en contact met die nieuwe schoonfamilie is duidelijk minder vanzelfsprekend dan contact met de schoonfamilie in een eerste huwelijk. Een grote meerderheid van alle mannen en vrouwen gaf aan geregeld vrienden te ontmoeten in het jaar voor het interview, maar er zijn in verhouding toch meer gescheiden mannen die nooit vrienden zagen. Het verschil met gehuwde mannen is statistisch significant. Daarnaast zijn er ook significant meer alleenstaande gescheiden vrouwen die nooit vrienden ontmoetten. Het item over collega’s ontmoeten vraagt enkel naar ontmoetingen in de vrije tijd, contact met collega’s tijdens de 263

werkuren telt niet mee. De percentages zijn berekend op alle respondenten, ook degenen die niet werken en bijgevolg geen collega’s hebben. Beduidend minder gescheiden mannen zonder partner antwoordden af te spreken met collega’s na de werkuren, hoewel mannen niet significant minder gaan werken na een echtscheiding (zie hoofdstuk 8). Buren kunnen elkaar vaak praktische hulp verlenen. Het valt echter op dat, in vergelijking met gehuwden, significant meer gescheiden mannen en vrouwen geen enkele ontmoeting hadden met mensen uit de buurt het laatste jaar voor het interview. Om zicht te krijgen op de frequentie van contact met deze verschillende groepen, schetst Figuur 99 een beeld van het percentage respondenten dat minstens één keer per week een ontmoeting had met vrienden, collega’s, buren en familie. Figuur 99: Respondenten die de voorbije 12 maanden minstens één keer per week een ontmoeting hadden met vrienden, buren, collega’s, eigen familie en schoonfamilie (%) 100% 80% 60% 40% 20%

Mannen (2981)

Vrouwen (3405)

schoonfamilie

eigen familie

collega's

buren

vrienden

schoonfamilie

eigen familie

collega's

buren

vrienden

0% Gehuwd Gescheiden, nieuwe partner

Gescheiden, geen partner

Het is duidelijk dat meer mannen dan vrouwen op wekelijkse basis vrienden zagen, maar de verschillen tussen gehuwde en gescheiden respondenten zijn nog duidelijker. 40 percent van de gehuwde mannen ontmoette minstens wekelijks een vriend. Voor de gescheiden mannen ligt dit percentage beduidend hoger: meer dan 46 percent van de gescheiden mannen met een nieuwe partner, en bijna 60 percent van de gescheiden mannen zonder partner, zag zijn vrienden wekelijks. Meer gescheiden mannen ontmoetten helemaal geen vrienden het afgelopen jaar, maar indien er wel contact was, zagen ze die vrienden dus vaker. Bij de vrouwen tekent zich hetzelfde patroon af; 32 percent van de gehuwde vrouwen versus een goede 47 percent van de alleenstaande gescheiden vrouwen had minstens één keer per week persoonlijk contact met vrienden. Gescheiden mannen en vrouwen hadden vaker helemaal geen contact met buren, maar de percentages respondenten die op wekelijkse basis mensen uit de buurt ontmoetten, vertonen 264

minder verschillen. Voor gehuwde mannen en vrouwen, gescheiden mannen met een nieuwe partner en gescheiden vrouwen zonder partner is dit ongeveer 40 percent. Voor gescheiden mannen zonder partner ligt het cijfer iets hoger, voor gescheiden vrouwen met partner iets lager, maar deze verschillen zijn niet statistisch significant. Meer mannen dan vrouwen hadden minstens één keer per week een ontmoeting met collega’s. Gescheiden mannen en vrouwen, vooral als ze niet samenwonen met een nieuwe partner, gaven vaker aan contact te hebben met collega’s buiten de werkuren. Ongeveer 17 percent van de gescheiden mannen zonder nieuwe partner en 12 percent van de alleenstaande gescheiden vrouwen zagen hun collega’s minstens één keer per week, bij de gehuwde mannen en vrouwen is dit respectievelijk 11 en zeven percent. Ongeveer 60 percent van de vrouwelijke SiV-respondenten ontmoette minstens wekelijks een of meerdere familieleden. Er zijn weinig betekenisvolle verschillen tussen gehuwde en gescheiden vrouwen. Mannen hadden over het algemeen minder regelmatig contact met hun eigen familie, maar hier speelt de partnerstatus wel een beduidende rol. Van de mannen in een eerste huwelijk en de gescheiden mannen met een nieuwe partner ziet ongeveer 47 percent zijn familie wekelijks. Met meer dan 10 percent méér zagen gescheiden mannen zonder partner hun familie echter beduidend vaker op wekelijkse basis. Wat betreft contact met schoonfamilie komt een ander plaatje naar voor: meer mannen dan vrouwen zagen hun schoonfamilie minstens één keer per week. Bij de gehuwde mannen is dit 42 percent, bij de gehuwde vrouwen 32 percent. Minder gescheiden mannen en vrouwen met een nieuwe partner hebben contact met hun nieuwe schoonfamilie, maar de ontmoetingen zijn ook minder frequent dan bij de familie van een eerste huwelijkspartner. Samengevat kunnen we stellen dat vrouwen vaker frequent persoonlijk contact hadden met hun eigen familie dan mannen, terwijl mannen vaker dan vrouwen regelmatig hun schoonfamilie, vrienden en collega’s ontmoetten. Een echtscheiding achter de rug hebben, en al dan niet een relatie met een nieuwe partner, heeft verschillende gevolgen. Gescheiden mannen en vrouwen hadden vaker contact met vrienden en collega’s dan gehuwden, dit geldt telkens het meest uitgesproken wanneer er geen nieuwe partner is. Gescheiden mannen zonder nieuwe partner hadden ook meer contact met hun eigen familie. Ontmoetingen met de schoonfamilie waren minder frequent bij gescheiden mannen en vrouwen met een nieuwe partner dan bij gehuwden, en vielen voor degenen zonder nieuwe partner logischerwijze helemaal weg. Verdere analyses die enkel rekening houden met respondenten met kinderen jonger dan 13 jaar in het huishouden, tonen dat wekelijkse contacten met de eigen familie en ook schoonfamilie belangrijker worden door de aanwezigheid van kleine kinderen, zowel voor gehuwde als gescheiden mannen en vrouwen. Vrienden en collega’s ontmoeten in de vrije tijd gebeurde minder vaak op wekelijkse basis bij gehuwde vaders en moeders. Voor gescheiden respondenten lijkt de aanwezigheid van jonge kinderen in het huishouden minder verschil te maken. Mogelijk hebben veel van deze respondenten een regeling van gedeeld verblijf voor hun kinderen (zie hoofdstuk 6), 265

waardoor zij ook tijd hebben om vrienden en collega’s te ontmoeten wanneer de kinderen bij de exechtgeno(o)t(e) verblijven.

13.2

Contact en relatie met ouders

Alleenstaande gescheiden mannen hebben meer frequent contact met hun eigen familie dan gehuwde mannen en gescheiden mannen met een nieuwe partner. Gescheiden vrouwen verschillen op dit punt weinig van gehuwde vrouwen. In dit deel nemen we een belangrijke familierelatie onder de loep: die met de ouders. We nemen enkel respondenten in beschouwing waarvan ofwel de moeder, ofwel de vader, ofwel beide ouders nog leven. Tabel 99: Respondenten met minstens een ouder in leven die contact hebben met ouder(s)(%)

Mannen (N=2336) Gehuwd 96.3

Gescheiden, nieuwe partner 95.4

Vrouwen (N=2799) Gescheiden, geen partner 95.9

Gehuwd 96.6

Gescheiden, nieuwe partner 96.5

Gescheiden, geen partner 96.9

Ongeveer vier percent van alle respondenten met minstens een ouder die nog leeft, heeft helemaal geen contact meer met zijn ouder(s). Tabel 99 maakt ook duidelijk dat geen noemenswaardige verschillen zijn tussen mannen en vrouwen, evenmin tussen gehuwde en gescheiden respondenten. Een grote meerderheid van de respondenten die geen contact meer hebben met hun ouders, geeft hiervoor als reden op dat er ruzie is, of dat één van de partijen geen contact meer wil. Tabel 100: Respondenten met minstens een ouder in leven die samenwonen met ouder(s)(%)

Mannen (N=2336) Gehuwd 0.5

Gescheiden, nieuwe partner 2.2

Vrouwen (N=2799) Gescheiden, geen partner 8.8

Gehuwd 0.4

Gescheiden, nieuwe partner 1.0

Gescheiden, geen partner 2.1

Voor we dieper ingaan op het contact en de relatie met de ouders, willen we even stilstaan bij respondenten die samenwonen met hun ouder(s). Tabel 100 toont de percentages van respondenten met minstens één ouder in leven die in hetzelfde huishouden wonen als één of beide ouder(s). Van de gehuwde mannen en vrouwen woont bijna niemand samen met zijn of haar ouders. Ook bij gescheidenen met een nieuwe partner is dit zeldzaam. Maar bijna negen percent van de alleenstaande gescheiden mannen woont wel in hetzelfde huishouden als zijn ouders. Meestal is het de alleenstaande man die bij zijn ouders woont, slechts enkelen antwoordden dat hun moeder en/of vader bij hen inwoont. Alleenstaande gescheiden vrouwen wonen echter niet significant meer samen met hun ouders als gescheiden vrouwen mét een nieuwe partner. In de verdere analyses in deze paragraaf worden respondenten die samenwonen met hun ouders niet meegerekend, maar deze cijfers mogen niet uit het oog verloren worden. Samenwonen zorgt immers voor een 266

bijzondere vorm van contact, en kan op zich al beschouwd worden als een uitwisseling van steun tussen ouders en volwassen kinderen. Bijna alle respondenten die samenwonen met hun vader en/of moeder, antwoordden bovendien een goede relatie te hebben met hun ouder(s). Wat betreft de respondenten met minstens één ouder in leven die niet in hetzelfde huishouden woont, toont Figuur 100 het percentage dat minstens één keer per week contact heeft met zijn of haar ouders. We bekijken zowel ontmoetingen met ouders als contacten via telefoon, internet of post. Vrouwen scoren duidelijk hoger dan mannen wat betreft wekelijks contact met ouders, zij ontmoeten én telefoneren hun ouders vaker. In vergelijking met gehuwde mannen, en ook gescheiden mannen met een nieuwe partner, is er wel een beduidend hoger percentage alleenstaande gescheiden mannen dat zijn ouders minstens één keer per week ontmoet. Net meer dan 60 percent van de mannen met een partner ontmoet zijn ouders wekelijks, terwijl dit percentage voor gescheiden mannen zonder partner meer dan 70 percent bedraagt. Iets meer gescheiden mannen hebben wekelijks contact met hun ouders via telefoon of internet, maar de verschillen met gehuwde mannen zijn klein en niet significant. Ongeveer drie vierde van de vrouwelijke respondenten ontmoet moeder en/of vader minstens één keer per week, er zijn geen beduidende verschillen tussen gehuwde en gescheiden vrouwen. Gescheiden vrouwen, en zeker zij zonder nieuwe partner, hebben wel beduidend minder vaak telefonisch contact met hun ouders. Figuur 100: Respondenten met minstens een ouder in leven en niet in hetzelfde huishouden wonend die minstens één keer per week contact hebben met hun ouder(s) (%) 100%

80% 60%

40% 20% 0% ontmoetingen

telefoon, internet, post

Mannen (N=2267)

ontmoetingen

telefoon, internet, post

Vrouwen (N= 2767)

Gehuwd

Gescheiden, nieuwe partner Gescheiden, geen partner

Verdere analyses, die enkel respondenten met minstens een kind jonger dan 13 jaar in hetzelfde huishouden in rekening nemen, wijzen uit dat zowel vaders als moeders meer contact hebben met hun eigen ouders. Vooral alleenstaande gescheiden vaders zien hun ouders opvallend vaker dan gehuwde en gescheiden vaders met een partner. Ruim 83 percent van de alleenstaande vaders versus minder dan 70 percent van de gehuwde vaders ontmoet zijn ouders minstens één keer per week. Gescheiden moeders met jonge kinderen, en vooral zij met een nieuwe partner, hebben dan weer beduidend minder contact met hun ouders dan gehuwde moeders met kleine kinderen in huis.

267

Een hoge contactfrequentie staat niet noodzakelijk garant voor een hoge relatiekwaliteit. Tijdens het interview beoordeelden respondenten ook de relatie met hun vader en/of moeder als ‘zeer slecht’, ‘slecht’, ‘niet slecht, niet goed’, ‘goed’ of ‘heel goed’. Figuur 101 presenteert het percentage van de respondenten dat zegt een goede tot zeer goede relatie te hebben met de ouder in kwestie. We zien dat een grote meerderheid van de respondenten een goede of zeer goede relatie heeft met zijn vader en moeder, maar we merken ook enkele verschillen tussen mannen en vrouwen en tussen gehuwde en gescheiden respondenten. Wat de moeder betreft, zegt meer dan 80 percent van de mannen een (zeer) goede relatie te hebben, zowel gehuwden als gescheidenen. De relatie met de vader wordt door gescheiden mannen wel iets minder vaak als goed beoordeeld. Voor de vrouwen tonen de cijfers dat er geen beduidende verschillen zijn wat betreft de relatie met de vader. Maar in vergelijking met de gehuwde vrouwen, denkt een kleiner aandeel gescheiden vrouwen een (zeer) goede relatie te hebben met moeder. Figuur 101: Respondenten die een (zeer) goede relatie hebben met moeder en vader die niet in hetzelfde huishouden woont (%) 100%

80% 60%

40% 20%

0% goede relatie met moeder (N=2053)

goede relatie met vader (N=1497)

goede relatie met moeder (N=2542)

goede relatie met vader (N=1932)

Gehuwd Gescheiden, nieuwe partner Gescheiden, geen partner

Mannen

13.3

Vrouwen

Contact en relatie met ex-echtgeno(o)t(e)

Het einde van een huwelijk betekent niet noodzakelijk het einde van alle contact tussen exechtgenoten. Buitenlands onderzoek toonde aan dat heel wat gescheiden mannen en vrouwen contacten onderhouden met hun voormalige huwelijkspartner. Dit contact kan eerder sporadisch zijn, maar ook frequent, het kan vijandig zijn, maar ook vriendelijk (De Koker, 2007: Fischer, De Graaf & Kalmijn, 2005). Tabel 101 toont dat in het SiV-onderzoek ongeveer 60 percent van de gescheiden mannen en vrouwen met een nieuwe partner zei nog contact te hebben met zijn of haar ex-echtgeno(o)t(e). Bij gescheiden respondenten zonder partner – zowel mannen als vrouwen - ligt dit percentage hoger: 67 en 66 percent heeft nog contact met de ex-echtgeno(o)t(e). Verdere analyses tonen aan dat de kans dat ex-echtgenoten nog contact hebben groter is als zij samen een of meer kinderen hebben. Een langere duurtijd sinds de echtscheiding maakt de kans dat er nog contact is dan weer kleiner. 268

Tabel 101: Gescheiden respondenten die nog contact hebben met hun ex-echtgeno(o)t(e) (%)

Mannen (N=2098) Gescheiden, nieuwe partner 60.0

Gescheiden, geen partner 67.3

Vrouwen (N=2378) Gescheiden, nieuwe partner 60.6

Gescheiden, geen partner 66.1

Meer dan de helft van de respondenten die geen contact meer hebben met hun ex-echtgeno(o)t(e) zegt zelf geen contact meer te willen. Een andere veel aangegeven reden is dat de ex-partner geen contact meer wil. Een vierde van de respondenten stelt dat het contact verwaterd is. Ruzie of te ver uit elkaar wonen zijn minder voorkomende redenen. Een enkeling heeft geen contact meer met zijn of haar ex-echtgeno(o)t(e) omdat de rechter een contactverbod oplegde. Aan respondenten die wel nog contact hebben met hun ex-echteno(o)t(e) werd gevraagd waarom zij elkaar dan zagen of hoorden in het jaar voor het interview. Iets minder dan een vijfde van zowel mannen als vrouwen antwoordt dat dat op een familiebijeenkomst was. Een kleine minderheid zag elkaar bij activiteiten met gezamenlijke vrienden. Heel wat gescheiden respondenten die kinderen hebben uit hun voorbije huwelijk, zagen hun ex-echtgeno(o)t(e) bij het brengen en ophalen van de kinderen. Ouderavonden op school en activiteiten van de kinderen, bijvoorbeeld schooltoneel of een sportwedstrijd, zijn andere gelegenheden waar ex-echtgenoten elkaar ontmoetten. Op de derde plaats contacteerden ex-echtgenoten met kinderen elkaar ook in verband met opvoedingsproblemen. Een behoorlijk aantal gescheiden mannen en vrouwen heeft nog contact met zijn of haar voormalige huwelijkspartner. Figuur 102 toont evenwel dat dat contact niet altijd frequent is. Ongeveer 17 percent van de gescheiden mannen en vrouwen met een nieuwe partner ontmoet zijn of haar exechtgeno(o)t(e) wekelijks. Voor gescheidenen zonder nieuwe partner liggen deze percentages hoger. De cijfers voor respondenten die minstens één keer per week telefonisch contact hebben, hebben ongeveer dezelfde orde van grootte. Opnieuw neemt de kans op wekelijks contact af met de duur sinds de echtscheiding. Samen kinderen hebben vergroot de kans op wekelijkse contacten tussen exechtgenoten.

269

Figuur 102: Gescheiden respondenten die minstens één keer per week contact hebben met exechtgeno(o)t(e) (%) 100%

80% 60% 40%

20% 0% ontmoetingen

telefoon, ontmoetingen internet, post

Mannen (N=2098)

telefoon, internet, post

Vrouwen (N= 2878)

Gescheiden, nieuwe partner Gescheiden, geen partner

Tijdens het interview werd aan respondenten die nog contact hebben met hun ex gevraagd om die relatie te beschrijven. Figuur 103 verdeelt gescheiden mannen en vrouwen naar de kwaliteit van de relatie met hun ex-partner: van geen contact meer (donkergrijs gekleurd), een slechte of zeer slechte relatie (lichte kleur), een relatie die noch goed noch slecht is, tot een goede tot zeer goede relatie (donkere kleur). We zagen al dat meer gescheidenen zonder nieuwe partner nog contact hebben met hun ex-echtgeno(o)t(e). De grafiek toont dat ook meer alleenstaande gescheiden respondenten de relatie met die ex-partner als goed beoordelen. Ongeveer 30 percent van de gescheiden mannen en vrouwen zonder nieuwe partner zegt een goede tot zeer goede relatie te hebben met zijn of haar ex-partner, tegenover 23 en 26 percent van de gescheiden mannen en vrouwen met een nieuwe partner. Gemiddeld 12 percent van de mannen en vrouwen zegt nog contact te hebben met zijn of haar ex-echtgeno(o)t(e), maar wel in een slechte verstandhouding. Figuur 103: Kwaliteit van de relatie met ex-echtgeno(o)t(e) (%) 100%

80% 60%

40% 20% geen contact

0% Gescheiden, Gescheiden, geen Gescheiden, Gescheiden, geen nieuwe partner partner nieuwe partner partner

Mannen (N=2095)

Vrouwen (N= 2375)

(zeer) slecht

niet slecht niet goed (zeer) goed

270

13.4

Contact en relatie met (ex-)schoonouders

Banden met de ex-schoonfamilie, en daarmee ook mogelijke steun van die kant, gaan vaak teloor na een echtscheiding. In deze paragraaf belichten we de contacten die gescheiden respondenten uit het SiV-onderzoek onderhouden met hun ex-schoonouders. De contacten van gehuwde respondenten met hun schoonouders worden steeds naast deze resultaten geplaatst. De tabellen en grafieken over schoonouders van gehuwden nemen enkel die respondenten in rekening waarvan minstens één schoonouder in leven is. Voor de cijfers over ex-schoonouders werden gescheiden respondenten geselecteerd met minstens één ex-schoonouder in leven. Tabel 102 en Tabel 103 hieronder geven percentages van de respondenten die wel contact hebben met hun schoonouders respectievelijk ex-schoonouders. Tabel 102: Gehuwde respondenten die Tabel 103: Gescheiden respondenten die contact hebben met excontact hebben met schoonouders (%) schoonouders (%)

Mannen (N=671) Vrouwen (N=719) Gehuwd

Gehuwd

96.7

95.1

Mannen (N=1648)

Vrouwen (N= 1782)

Gescheiden, Gescheiden, Gescheiden, nieuwe partner geen partner nieuwe partner 34.5 46.7 37.8

Gescheiden, geen partner 45.8

Een overgroot deel gehuwde mannen en vrouwen hebben contact met hun schoonouders. Zij die geen contact hebben, geven aan dat er ruzie is of dat één van beide partijen de andere niet meer wil zien. Wanneer we in Tabel 103 kijken naar de percentages gescheiden respondenten die nog contact hebben met hun ex-schoonouders, zien we dat deze relaties in veel gevallen helemaal verloren gaan. Ruim minder dan de helft van de alleenstaande gescheiden mannen en vrouwen ziet of hoort zijn exschoonouders nog. Net meer dan een derde van de gescheiden mannen en vrouwen met een nieuwe partner heeft nog contact met de ex-schoonouders. Verloren contacten met exschoonouders worden grotendeels toegeschreven aan ruzies of elkaar niet meer willen zien. Daarnaast zeggen veel gescheiden respondenten ook dat het contact gewoon verwaterd is. Het aantal respondenten dat samenwoont met schoonouders of ex-schoonouders is verwaarloosbaar klein, maar zij worden toch uit de verdere analyses geweerd. Figuur 104 en Figuur 105 maken duidelijk dat ‘contact hebben’ zeker niet gelijk staat aan 'regelmatig' contact hebben. Ongeveer 60 percent van de gehuwde mannen heeft wekelijks een of andere vorm van contact met zijn schoonouders. Bij de vrouwen ligt dit percentage lager. Dit klinkt logisch gezien de vaststelling dat gehuwde mannen hun eigen ouders ook minder vaak zien dan gehuwde vrouwen, die in veel gevallen duidelijk de de rol van ‘kinkeeper’ vervullen. Als die schoonouders ex-schoonouders geworden zijn, heeft minder dan een tiende van zowel mannen als vrouwen nog wekelijks contact met hen. Dit percentage schommelt zelfs maar rond de zes percent als er een nieuwe partner in het 271

leven van de respondenten is. Verdere analyses toonden aan dat veel gescheiden respondenten die nog regelmatig contact hebben met hun ex-schoonouders jonge kinderen hebben met hun exechtgeno(o)t(e). Figuur 104: Gehuwde respondenten die minstens één keer per week contact hebben met schoonouders (%)

Figuur 105: Geschieden respondenten die minstens één keer per week contact hebben met exschoonouders (%)

100%

100%

80%

80%

60%

60%

40%

40%

20%

20%

0%

0% Mannen (N=671)

Vrouwen (N=717)

Gehuwd

Gescheiden, nieuwe partner Mannen Vrouwen (N=1645) (N= 1781)

Gescheiden, geen partner

De meerderheid van de gehuwden geeft de kwaliteit van de relatie met zowel schoonvader als schoonmoeder een goede score. Meer dan 80 percent van de mannen zegt een goede tot zeer goede relatie te hebben met schoonmoeder en schoonvader. Bij de vrouwen beweert telkens iets meer dan 70 percent hetzelfde. Een vierde van alle alleenstaande gescheiden respondenten waarvan de ex-schoonmoeder of ex-schoonvader nog leeft, antwoordde een goede relatie met hen te hebben. Voor gescheiden mannen en vrouwen met een nieuwe partner lagen deze percentages lager, ongeveer rond een vijfde.

13.5

Contact en relatie met volwassen kinderen

In buitenlands onderzoek gaven ouders, en vooral vaders, aan dat de band met hun volwassen kinderen geleden had onder hun echtscheiding. In sommige gevallen gaat die band zelfs helemaal verloren (Fokkema e.a., 2002; Kalmijn, 2008a). In deze paragraaf bekijken we de relatie van ouders en hun volwassen kinderen op basis van de SiV-data. De ‘kinderen’ waarvan sprake zijn de kinderen die geselecteerd werden volgens de methode beschreven in het eerste hoofdstuk van dit boek: één kind per referentiehuwelijk. Bij de gehuwde respondenten gaat het dus om een kind van de respondent met de echtgenoot of echtgenote, bij de gescheiden respondenten betreft het een kind waarvan de ex-echtgenoot of ex-echtgenote de biologische vader of moeder is.

272

De relatie met kinderen die nog bij één of beide ouders inwonen, en de manier waarop hun verblijf geregeld is, kwamen in hoofdstuk 6 van dit boek al uitvoerig aan bod. Hier wordt de focus verlegd naar volwassen kinderen die niet meer bij hun ouders wonen. Onderstaande resultaten gelden voor alle respondenten waarvoor een kind geselecteerd werd dat 18 jaar of ouder was en zelfstandig woonde op het moment van de bevraging. Tabel 104 toont dat een aanzienlijk deel van de gescheiden vaders en moeders elk contact met hun volwassen niet-inwonend kind verloren is. Ongeveer vier percent alleenstaande gescheiden moeders en meer dan vijf percent van de gescheiden moeders met een nieuwe partner, hebben geen contact meer met hun volwassen kind. Voor de gescheiden vaders liggen deze percentages nog beduidend hoger. Twaalf percent van de alleenstaande gescheiden mannen en bijna 13 percent van de gescheiden vaders die samenleven met een nieuwe partner heeft helemaal geen contact meer met zijn zoon of dochter, noch via ontmoetingen, noch via telefoon of internet. Verdere analyses tonen aan dat de kans op verbroken contact met volwassen kinderen groter wordt wanneer de duur sinds de echtscheiding toeneemt. Hier speelt wellicht niet enkel een tijdseffect, maar ook het feit dat bij vroegere echtscheidingen vaker geopteerd werd voor een regeling waarbij de kinderen voltijds bij de moeder verbleven (zie ook hoofdstuk 6). Tabel 104: Respondenten met volwassen zelfstandig wonend geselecteerd kind die contact hebben met dit kind (%)

Mannen (N=605) Gehuwd 99.3

Gescheiden, nieuwe partner 87.1

Vrouwen (N=669) Gescheiden, geen partner 88.0

Gehuwd 99.4

Gescheiden, nieuwe partner 94.8

Gescheiden, geen partner 96.0

Gescheiden respondenten die geen contact meer hebben met hun kind haalden hier verschilllende redenen voor aan. Een grote meerderheid geeft aan dat het kind geen contact meer wil. Andere veel voorkomende redenen zijn ruzie tussen ouder en kind, de ouder zelf die geen contact meer wil en de zoon of dochter die geen contact meer mag hebben, vermoedelijk opgelegd door de andere ouder. Een noemenswaardig deel van de gescheiden vaders heeft helemaal geen contact meer met zijn volwassen kind. Wanneer we nu in Figuur 106 kijken naar de respondenten die minstens één keer per week contact hebben met hun zoon of dochter, vallen de nog grotere verschillen tussen gehuwde en gescheiden respondenten op. De wekelijkse contacten kunnen zowel ontmoetingen zijn als contact via internet of telefoon. Meer dan 95 percent van de gehuwde moeders ziet of hoort haar zoon of dochter wekelijks, terwijl dit aandeel voor gescheiden moeders meer dan 10 percent lager ligt. Het contrast tussen gehuwde en gescheiden vaders is nog groter: meer dan 90 percent van de gehuwde vaders heeft wekelijks contact met zoon of dochter, tegenover 67 percent van de gescheiden alleenstaande vaders en 60 percent van de gescheiden vaders met een nieuwe partner. Deze resultaten bevestigen de rol die gehuwde moeders spelen in het onderhouden van contacten met de volwassen kinderen die niet meer thuis wonen. Gehuwde vaders kunnen als het ware 273

meeliften met de contacten van hun echtgenote. Ook lijkt de aanwezigheid van een nieuwe partner de contacten van gescheiden mannen met hun kinderen in sommige gevallen niet te bevorderen. Figuur 106: Respondenten met volwassen zelfstandig wonend geselecteerd kind die minstens één keer per week contact hebben met volwassen kind (%) 100% 80% 60% 40% 20% Gehuwd Gescheiden, nieuwe partner

0% Mannen (N=605)

Vrouwen (N= 669)

Gescheiden, geen partner

Gescheiden mannen en vrouwen hebben niet alleen minder vaak contact met hun volwassen kinderen, ze beoordelen de relatie met die kinderen doorgaans ook minder positief dan gehuwden. Figuur 107 toont de percentages respondenten die vinden dat de relatie met hun volwassen kind ‘goed tot zeer goed’ is, ‘niet slecht, niet goed’, of ‘slecht tot zeer slecht’. Hoe donkerder de kleur, hoe beter de relatie wordt ingeschat. Er werd ook rekening gehouden met de respondenten die geen contact meer hebben met hun kind, aangeduid met een grijze kleur. Figuur 107: Kwaliteit van de relatie met volwassen zelfstandig wonend geselecteerd kind (%) 100%

80% 60% 40%

20% 0%

Gehuwd

Gescheiden, Gescheiden, nieuwe geen partner partner Mannen (N=605)

Gehuwd

Gescheiden, Gescheiden, nieuwe geen partner partner

Vrouwen (N= 669)

geen contact (zeer) slecht niet slecht niet goed (zeer) goed

274

Meer vrouwen dan mannen zeggen een goede relatie te hebben met hun volwassen zoon of dochter, maar er zijn telkens belangrijke verschillen tussen gehuwden en gescheidenen. Bijna alle gehuwde moeders met uithuiswonende volwassen kinderen geven hun relatie een goede beoordeling, bij gescheiden moeders is dat duidelijk minder het geval. Wat de mannen betreft, heeft 95 percent van de gehuwde vaders een goede relatie met zijn kind, terwijl ‘slechts’ drie vierde van de gescheiden vaders een goede relatie heeft met zijn meerderjarige zoon of dochter.

13.6

Tevredenheid met het sociaal leven en eenzaamheid

We bekeken al hoe vaak gescheiden of gehuwde respondenten verschillende leden uit hun breder netwerk en familie of ex-familie ontmoeten en hoe ze deze relaties beoordelen. Voor we dit hoofdstuk afsluiten, kijken we naar de subjectieve beleving van deze sociale contacten: hoe tevreden zijn de respondenten met hun sociaal leven, en in welke mate ervaren zij gevoelens van eenzaamheid? Respondenten gaven tijdens het interview aan hoe tevreden ze zijn met hun sociaal leven, gedefinieerd als ‘het contact met anderen in de vrije tijd’. Antwoorden kon met vijf opties van ‘helemaal ontevreden’ tot ‘helemaal tevreden’. Figuur 108 presenteert het percentage respondenten dat antwoordde tevreden tot helemaal tevreden te zijn met zijn of haar sociaal leven. Over het algemeen zijn iets meer mannen dan vrouwen tevreden, maar telkens liggen de percentages voor gehuwden en gescheidenen met een nieuwe partner beduidend hoger dan die voor alleenstaande gescheidenen. Minder dan 70 percent van de gescheiden mannen en vrouwen zonder partner zegt tevreden te zijn over sociale contacten in de vrije tijd. Figuur 108: Respondenten die (helemaal) tevreden zijn met hun sociaal leven (%) 100% 80% 60% 40%

20% Gehuwd

0%

Gescheiden, nieuwe partner Mannen (N=2981)

Vrouwen (N=3405)

Gescheiden, geen partner

Eenzaamheid kan omschreven worden als het gevoel een gebrek te hebben aan persoonlijke relaties. Het gaat om een subjectieve ervaring van mensen, om een discrepantie tussen de sociale relaties die iemand heeft en de sociale relaties die hij of zij wenst. Veel sociale contacten hebben is dus niet noodzakelijk een goede garantie tegen eenzaamheid. Omgekeerd hoeft iemand die weinig 275

sociale contacten heeft zich ook niet eenzaam te voelen. Eenzaamheid is vaak tijdelijk en niet altijd problematisch, maar gevoelens van eenzaamheid die blijven voortduren, verminderen de levenskwaliteit en kunnen ernstige lichamelijke en psychische klachten veroorzaken (de Jong Gierveld & van Tilburg, 2007; Dykstra & Fokkema, 2007; Fokkema & Dykstra, 2009). De kans op eenzaamheid wordt vergroot door het meemaken van een ingrijpende gebeurtenis, bijvoorbeeld een echtscheiding. Buitenlands onderzoek toonde aan dat eenzaamheid frequenter voorkomt bij gescheiden personen dan bij gehuwden, en dat personen zich na een echtscheiding gemiddeld genomen eenzamer voelen dan voordien (de Jong Gierveld & Van Tilburg, 2007; Dykstra & Fokkema, 2007; Fokkema & Dykstra, 2009; Kalmijn, 2008b). De SiV-vragenlijst polste naar eventuele gevoelens van eenzaamheid aan de hand van een gevaloriseerde schaal (de Jong Gierveld & Kamphuis, 1985; de Jong Gierveld, Van Tilburg & Dykstra, 2006). Respondenten dienden voor zes uitspraken aan te geven in welke mate die op hen van toepassing waren de laatste tijd voor het interview: ‘Ik ervaar een leegte om me heen’, ‘Ik mis mensen om me heen’, ‘Vaak voel ik me in de steek gelaten’ ‘Er zijn genoeg mensen op wie ik in geval van problemen kan terugvallen’, ‘Ik heb veel mensen op wie ik volledig kan vertrouwen’ en ‘Er zijn voldoende mensen met wie ik me nauw verbonden voel’. Figuur 109 geeft weer hoeveel respondenten met gevoelens van eenzaamheid kampen. Minstens twee keer instemmen met de opgesomde uitspraken (of net niet instemmen wat de laatste drie betreft), wordt beschouwd als het hebben van ‘gevoelens van eenzaamheid’. De hoogte van de staven onthult een duidelijk en groot verschil in eenzaamheid naar partnerstatuut. Ruim 20 percent van de gehuwden voelt zich eenzaam. Voor gescheiden mannen en vrouwen met een nieuwe partner ligt dit percentage telkens iets hoger. Maar voor gescheiden respondenten zonder partner zien we veel hogere cijfers: de helft van de alleenstaande gescheiden vrouwen en 55 percent van de alleenstaande gescheiden mannen kampt met gevoelens van eenzaamheid. Verdere analyses, die enkel respondenten met jonge kinderen of een volwassen en zelfstandig wonend geselecteerd kind in beschouwing nemen, resulteren bovendien in hetzelfde patroon. Ook rekening houdend met de leeftijd van de respondenten, komt eenzelfde resultaat duidelijk naar voor: beduidend meer gescheiden mannen en vrouwen, en voornamelijk zij die geen nieuwe partner hebben, voelen zich eenzaam.

276

Figuur 109: Respondenten met gevoelens van eenzaamheid (%) 100% 80% 60% 40%

20% Gehuwd 0%

Gescheiden, nieuwe partner

Mannen (N=2981)

Vrouwen (N=3405)

Gescheiden, geen partner

De afwezigheid van een partner lijkt een belangrijke factor te zijn in de eenzaamheid van gescheiden mannen en vrouwen. Doorgaans maakt de literatuur een onderscheid tussen emotionele en subjectieve eenzaamheid. Emotionele eenzaamheid omvat het ervaren van een sterk gemis rond de afwezigheid van een intieme relatie of hechte band met bijvoorbeeld een partner of goede vriend. Deze vorm van eenzaamheid kan vaak opgeheven worden door een nieuwe partner of vriendschapsrelatie. Sociale eenzaamheid drukt het gemis uit van een band met een bredere groep van mensen zoals vrienden, collega’s, buren, en kennissen. In tegenstelling tot emotionele eenzaamheid, doet een nieuwe partnerrelatie sociale eenzaamheid meestal niet wegebben (de Jong Gierveld & van Tilburg, 2007; Dykstra & Fokkema, 2007). Figuur 110 en Figuur 111 onderscheiden beide vormen van eenzaamheid: links scores op emotionele eenzaamheid, rechts scores op sociale eenzaamheid. Het gaat telkens om de gemiddelde score van respondenten op een schaal van nul tot drie, van ‘geen eenzaamheid’ tot ‘ernstige eenzaamheid’. Op beide vormen van eenzaamheid scoren gescheiden mannen en vrouwen met een nieuwe partner hoger dan gehuwden, en alleenstaande gescheidenen véél hoger, maar voor emotionele eenzaamheid zijn de contrasten het grootst. Alleenstaande gescheiden mannen en vrouwen ervaren dus een groter gemis aan een brede groep van mensen om zich heen, maar de afwezigheid van een hechte relatie met een partner weegt echter nog zwaarder door.

277

Figuur 110: Gemiddelde scores op ‘emotionele eenzaamheid’ (0-3)

Figuur 111: Gemiddelde scores op ‘sociale eenzaamheid’ (0-3)

3.0

3.0

2.5

2.5

2.0

2.0

1.5

1.5

1.0

1.0 Gehuwd

Gehuwd 0.5

0.5

0.0 Mannen (N=2981)

13.7

Vrouwen (N=3405)

Gescheiden, nieuwe partner Gescheiden, geen partner

Gescheiden, nieuwe partner

0.0 Mannen (N=2981)

Vrouwen (N=3405)

Gescheiden, geen partner

Besluit

De sociale relaties van mannen verschillen van die van vrouwen. Ook de sociale contacten van gehuwde en gescheiden respondenten met en zonder nieuwe partner verschillen van elkaar. Dat kunnen we besluiten uit de resultaten van het SiV-onderzoek die in dit hoofdstuk aan bod kwamen. Terwijl vrouwen over het algemeen frequenter dan mannen contact hebben met hun familie, hebben mannen meer contact met hun vrienden en collega’s. Vergeleken met gehuwden, hebben meer gescheiden mannen en vrouwen wekelijkse ontmoetingen met vrienden en collega’s in hun vrije tijd. Dit geldt het meest uitgesproken voor gescheiden respondenten zonder partner. We stelden echter ook vast dat iets meer gescheiden dan gehuwde mannen nooit vrienden of collega’s ontmoeten, en dat meer gescheiden mannen en vrouwen helemaal geen contact hebben met hun buren. Gehuwde en gescheiden vrouwen verschillen weinig van elkaar wat betreft contact met eigen familieleden. Alleenstaande gescheiden mannen zien wel vaker familie dan gehuwde mannen en gescheiden mannen met een nieuwe partner. Een belangrijke familierelatie is die met ouders. Bijna een tiende van de gescheiden mannen zonder partner woont samen met één of beide van zijn ouders. Ook wanneer dit niet het geval is, hebben alleenstaande gescheiden mannen frequenter contact met hun ouders dan gehuwde mannen. Dit geldt nog meer wanneer er jonge kinderen in hetzelfde huishouden wonen. Gehuwde en gescheiden vrouwen verschillen veel minder van elkaar wat betreft de frequentie van contacten met hun ouders, maar gescheiden vrouwen zeggen wel minder vaak een goede relatie te hebben met hun vader en moeder. Ook de band van mannen en vrouwen met hun kinderen kan lijden onder een echtscheiding. Vooral mannen hebben minder vaak contact en een minder goede relatie met hun volwassen uithuiswonende kinderen. Meer dan 12 percent van de gescheiden mannen heeft zelfs helemaal geen contact meer met zijn volwassen zoon of dochter. 278

Een meerderheid van de gescheiden respondenten heeft nog contact met zijn of haar exechtgeno(o)t(e), vooral wanneer ze samen kinderen hebben. Voor velen gaat het niet om frequente contacten, noch om contacten in een goede verstandhouding. Contact met ex-schoonouders gaat vaker verloren; ruim minder dan de helft van de gescheiden respondenten ziet of hoort zijn of haar ex-schoonouders nog, minder dan een tiende op wekelijkse basis. Gescheidenen met een nieuwe partner krijgen een ‘nieuwe schoonfamilie’, maar contact met die nieuwe schoonfamilie lijkt minder vanzelfsprekend dan contacten met schoonfamilie in een eerste huwelijk. De dagelijkse sociale omgeving van gescheiden mannen en vrouwen verschilt dus van die van gehuwden, en de aanwezigheid van een nieuwe partner speelt hierin een grote rol. Gescheiden mannen en vrouwen beleven die sociale omgeving ook anders dan gehuwden. Gescheidenen, en vooral zij zonder nieuwe partner, zijn minder tevreden met hun sociaal leven dan gehuwden. Gescheiden mannen en vrouwen zonder partner voelen zich ook duidelijk eenzamer. Gevoelens van eenzaamheid kunnen op hun beurt een invloed hebben op de levenskwaliteit en gezondheid van mensen. Sociale contacten die mannen en vrouwen erop nahouden hebben ook gevolgen voor de mate waarin zij kunnen rekenen op steun uit hun omgeving wanneer zij daar nood aan hebben. Precies daar gaat hoofdstuk 14 dieper op in.

279

13.8

Bibliografie

Amato, P. R. (2000). The consequences of divorce for adults and children. Journal of Marriage and the Family, 62 (4), 1269-1287. De Jong Gierveld, J. & Kamphuis, F. (1985). The development of a Rasch-type loneliness scale. Applied Psychological Measurement, 9 (3), 289-299. De Jong Gierveld, J., Van Tilburg, T. & Dykstra, P. A. (2006). Loneliness and social isolation. In A. Vangelisti & D. Perlman (Eds.), Cambridge Handbook of Personal Relationships (pp. 485-500). Cambridge: Cambridge University Press. De Jong Gierveld, J. & Van Tilburg, T. (2007). Zicht op eenzaamheid. Achtergronden, oorzaken en aanpak. Assen: Koninklijke Van Gorcum. De Koker, B. (2007). Impact op de sociale relaties van ex-partners. In Van Peer, C. (ed.) De impact van een (echt)scheiding op kinderen en ex-partners (pp. 188-203). Brussel: Studiedienst van de Vlaamse Regering. Dykstra, P. A. & Fokkema, T. (2007). Social and emotional loneliness among divorced and married men and women: comparing the deficit and cognitive perspectives. Basic and Applied Social Psychology, 29 (1), 1-12. Fischer, T. F. C., De Graaf, P. M. & Kalmijn, M. (2005). Friendly and antagonistic contact between former spouses after divorce. Patterns and determinants. Journal of Family Issues, 26 (8), 1131-1163. Fokkema, C. M., de Graaf, P. M. & Kalmijn, M. (2002). Echtscheiding: vaderrol voorbij ... Demos, Bulletin over Bevolking en Samenleving, 18 (5), 41-44. Fokkema, C.M. & Dykstra, P.A. (2009). De aanpak van eenzaamheid; feiten en misverstanden. Demos, Bulletin over Bevolking en Samenleving, 25 (3), 5-8. Gerstel, N. (1988). Divorce, gender and social integration. Gender & Society, 2 (3), 343-367. Kalmijn, M. (2008a). The effect of separation and divorce on parent-child relationships in ten European countries. In C. Saraceno (ed.), Families, Ageing and Social Policy. Intergenerational Solidarity in European Welfare States (pp. 170-193). Cheltenham: Edward Elgar Publishing Limited. Kalmijn, M. (2008b). Scheiding in de NKPS: risico's, initiatieven, motieven, en gevolgen. Demos, Bulletin over Bevolking en Samenleving, 24 (5), 10-12. Kalmijn, M. & Broese van Groenou, M. I. (2005). Differential effects of divorce on social integration. Journal of Social and Personal Relationships, 22 (4), 455-476. Miller, N. B., Smerglia, V. L., Gaudet, D. S. & Kitson, G. C. (1998). Stressful life events, social support, and the distress of widowed and divorced women. Journal of Family Issues, 19 (2), 181–203.

280

Rands, M. (1988). Changes in social networks following marital separation and divorce. In R. M. Milardo (ed.), Families and Social Networks (pp. 127-146). Newbury Park: Sage Publications. Sprecher, S., Felmlee, D., Schmeeckle, M. & Xiaoling, S. (2006). No breakup occurs on an island: social networks and relationship dissolution. In M. A. Fine & J. H. Harvey (eds.), Handbook of Divorce and Relationship Dissolution pp. 457-478). New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates. Terhell, E. L., Broese van Groenou, M. I. & van Tilburg, T. (2001). Verschillen in het steunnetwerk en de sociale participatie van gescheiden mannen en vrouwen. Sociale Wetenschappen, 44 (2), 93-114. Terhell, E. L., Broese van Groenou, M. I. & van Tilburg, T. (2004). Network dynamics in the long term period after divorce. Journal of Social and Personal Relationships, 21 (6), 719-738. Terhell, E. L., Broese van Groenou, M. I. & van Tilburg, T. (2007). Network contact changes in early and later postseperation years. Social Networks, 29 (1), 11-24. Wijckmans, B., Jappens, M. & Van Bavel, J. (2009). Echtscheiding en sociaal kapitaal in Vlaanderen. In J. Pickery (ed.): Vlaanderen Gepeild! 2009 (pp. 298-333). Brussel: Studiedienst van de Vlaamse regering.

281

14.

DE UITWISSELING VAN INFORMELE STEUN MET VRIENDEN EN FAMILIE BELINDA WIJCKMANS, MAAIKE JAPPENS, JAN VAN BAVEL

De informele uitwisseling van steun binnen het sociaal en familiaal netwerk waarin mensen ingebed zijn speelt een belangrijke rol, zeker in de vergrijzende samenleving. Grootouders dragen bijvoorbeeld bij in de zorg voor hun kleinkinderen. Volwassen kinderen staan (mee) in voor de verzorging van hun bejaarde ouders (Grundy, 2008; Grundy & Henretta, 2006). Tal van studies linken echtscheiding aan kleinere netwerken en minder uitgewisselde steun (Bracke, 1998; De Koker, 2007; Speltinckx & Jacobs, 2000; Sprecher, Felmlee, Schmeeckle & Xiaoling, 2006). De resultaten zijn echter heel uiteenlopend, vaak zelfs tegenstrijdig, en doen vermoeden dat verschillende factoren mee aan de basis van de steunuitwisseling binnen het netwerk liggen. Toch blijft dit een bijzonder interessant en maatschappelijk relevant thema. Indien een echtscheiding inderdaad leidt tot een verzwakking van de ondersteuning die men kan putten uit persoonlijke netwerken, zal de druk op de welvaartstaat als sociaal vangnet wellicht nog toenemen (Pezzin & Steinberg Schone, 1999). Onderzoek naar de relatie tussen echtscheiding en sociale netwerken en steun toont aan dat een echtscheiding vaak niet alleen een breuk betekent tussen de ex-partners, maar dat ook de relaties met andere leden van het sociaal en familiaal netwerk grondig verstoord kunnen worden (Kalmijn & Broese van Groenou, 2005; Sprecher et al., 2006; Terhell, Broese van Groenou & van Tilburg, 2001). Heel algemeen wordt gesteld dat het netwerk van gescheidenen relatief minder familieleden en meer (nieuwe) vrienden bevat dan dat van gehuwden. Dit is dan vooral een gevolg van het verlies van de ex-schoonfamilie en het aanhalen van oude of nieuwe vriendschapsbanden (Sprecher et al., 2006). Dit kwam ook al aan bod in het vorige hoofdstuk. Wat dit precies betekent voor de uitwisseling van steun binnen het netwerk is echter niet altijd even duidelijk en hangt nauw samen met de invalshoek die men als onderzoeker inneemt. Zo zou het verlies van mogelijke steun vanwege de ex-schoonfamilie vaak gecompenseerd worden door de contacten en de steun met de eigen familie te verstevigen (Miller, Smerglia, Gaudet & Kitson, 1998; Terhell, Broese van Groenou & van Tilburg, 2004; Terhell, Broese van Groenou & van Tilburg, 2007). Studies naar de mate van steun en het contact tussen gescheiden volwassenen en hun eigen ouders komen echter tot zeer uiteenlopende conclusies (Dykstra, 1997; Hilton & Kopera-Frye, 2007; Lye, 1996; Sarkisian & Gerstel, 2008; Umberson, 1992). Het geslacht, de aan- of afwezigheid van een nieuwe partner en van kinderen in het huishouden zouden een belangrijke rol spelen. Het sociaal netwerk van mannen zou na een echtscheiding bijvoorbeeld sterker krimpen doordat zij tijdens het huwelijk zelf minder investeerden in de sociale contacten en hiervoor dus in grotere mate afhankelijk waren van hun echtgeno(o)t(e) (De Koker, 282

2007; Ganong, Coleman & Hans, 2006; Terhell et al., 2001). Het effect van de echtscheiding op het contact met en de steun van de eigen familie is voor mannen daarom echter niet noodzakelijk negatief, zoals uit sommige studies blijkt, maar ook hier zijn de resultaten niet consistent (Kaufman & Uhlenberg, 1998; Spitze, Logan, Deane & Zerger, 1994). De aanwezigheid van kinderen in het huishouden wordt over het algemeen wel gelinkt aan een intensievere wederzijdse uitwisseling van steun tussen ouders en hun volwassen kinderen (Spitze et al., 1994), maar ook het hebben van een nieuwe partner kan een belangrijke rol spelen. Veel gescheidenen stappen uiteindelijk in een nieuwe relatie (Coleman, Ganong & Fine, 2000; Wu & Schimmele, 2005). De nieuwe partner vormt in eerste instantie zelf een bron van steun, maar men krijgt via die partner ook ‘toegang tot’ nieuwe vrienden en een schoonfamilie. Een onderzoek met paneldata in Nederland heeft zelfs aangetoond dat een nieuwe partner het contact met netwerkleden van vóór de echtscheiding doet stijgen (Terhell et al., 2007). In dit hoofdstuk wordt het informele steunnetwerk van de mannen en vrouwen in onze steekproef gedetailleerd in kaart gebracht. We starten in paragraaf 14.2 met een algemene beschrijving: hoe ziet dit netwerk er uit qua omvang en samenstelling? Zijn er verschillen tussen gehuwden en gescheidenen of tussen respondenten met en zonder (samenwoon)partner? Verder verdiepen we ons in de paragrafen 14.3 en 14.4 vooral in de interacties binnen het sociaal netwerk. De focus ligt hier enerzijds op de ambivalentie, dit is het gelijktijdig aanwezig zijn van zowel de positieve als de negatieve aspecten van de relaties tussen mensen. Anderzijds richten we ons op de effectieve uitwisseling van steun binnen families en de tevredenheid hierover. Ten slotte wordt in paragraaf 14.5 een blik geworpen op de opvattingen of attitudes ten aanzien van intergenerationele steun.

14.1

Samenstelling van de steekproef

Aan de (ex-)partners werd gevraagd om voor verschillende dimensies van steun, zoals emotionele, praktische en financiële steun, aan te geven of en met wie ze die uitwisselden gedurende de voorbije 12 maanden. Net als in hoofdstuk 13 over het contact met en tussen generaties ligt de focus in dit hoofdstuk op de (ex-)partners. Verder wordt hier telkens het onderscheid gemaakt tussen mannen en vrouwen en, voor respondenten uit ontbonden referentiehuwelijken, het al dan niet hebben van een nieuwe (samenwoon)partner. In Tabel 105 wordt de samenstelling van de steekproef weergegeven.

283

Tabel 105: Samenstelling van de steekproef (frequenties en percentages)

Mannen

Vrouwen

N

%

N

%

Partnerstatuut Gehuwd Gescheiden, nieuwe partner: - samenwonend in HH - niet-samenwonend (= LAT-relatie) Gescheiden, geen partner

811

27.2

945

27.8

1333 267 570

44.7 9.0 19.1

1341 331 788

39.4 9.7 23.1

Totaal

2981

100

3405

100

14.2

Beschrijving van het sociaal netwerk: omvang en samenstelling

Aan de hand van een lijst van een 15-tal mogelijkheden gaven de respondenten voor elk type van steun (zie paragraaf 14.4 voor details) aan met wie ze deze steun uitwisselden het voorbije jaar. We voegden een aantal categorieën samen tot het totaal van maximum 12 categorieën. In Figuur 112 laten we het gemiddeld aantal verschillende categorieën van netwerkleden zien waarmee de respondenten steun uitwisselden. Dit stemt niet noodzakelijk overeen met het totaal aantal personen in het netwerk aangezien bepaalde categorieën (bijvoorbeeld de categorie ‘vrienden’) meerdere personen kunnen bevatten. Bovendien moeten we opletten bij de interpretatie van deze steunvariabelen in termen van omvang en samenstelling van het netwerk. Het niet-rapporteren van bepaalde categorieën van personen bij de uitwisseling van specifieke vormen van steun kan er evengoed op wijzen dat de respondent of het netwerklid deze steun niet nodig hadden. Er wordt hier namelijk gepeild naar de effectieve steun die verleend werd tijdens het voorbije jaar. Dat is niet hetzelfde als de aanwezigheid van bepaalde personen in het netwerk waarbij men al dan niet terecht kan indien men steun nodig zou hebben. Uit Figuur 112 kunnen we afleiden dat het gemiddeld aantal categorieën van wie de respondenten steun krijgen even groot is als het aantal aan wie ze zelf steun geven. Bovendien blijkt ook dat vrouwen gemiddeld één bron van steun meer hebben dan mannen. Dit is niet zo verwonderlijk aangezien ook uit andere studies al gebleken is dat het nog steeds meestal de vrouwen zijn die de zorgtaken binnen de familie op zich nemen. Steun wordt vaak beschouwd in termen van wederkerigheid of reciprociteit, dit betekent dat ‘wie geeft, die krijgt (terug)’. Daardoor plukken vrouwen hier ook in onze steekproef duidelijk de vruchten van (De Koker, 2007; Ganong et al., 2006). Wat het partnerstatuut betreft, valt op dat vooral gescheiden mannen en vrouwen zonder partner uit opvallend minder richtingen steun krijgen en aan minder categorieën van mensen steun geven dan de gehuwden of de gescheiden respondenten met een nieuwe partner. De afwezigheid van een partner speelt hier uiteraard een belangrijke rol. Zoals uit Figuur 113 zal blijven, wordt de echtgeno(o)t(e) of partner namelijk het vaakst aangeduid als persoon waarmee steun wordt

284

uitgewisseld. Gescheiden respondenten zonder partner missen met andere woorden deze belangrijke bron van steun.

Figuur 112: Gemiddeld aantal categorieën van netwerkleden met wie steun werd uitgewisseld naar geslacht en partnerstatuut

Aantal informele steunbronnen (gemiddeld)

5.0

4.0

3.0

2.0

1.0

0.0 Steun krijgen

Steun geven

Mannen (N=2981) Gehuwd

Gescheiden, nieuwe partner

Steun krijgen

Steun geven

Vrouwen (N=3405 Gescheiden, geen partner

Figuur 113 geeft vervolgens de samenstelling van het sociaal netwerk weer aan de hand van de meest aangeduide bronnen van steun. Hieruit kunnen een aantal interessante conclusies getrokken worden. Ten eerste zien we dat na de echtgeno(o)t(e) of partner, vrienden een belangrijke tweede plaats innemen als bron van steun. Voor alleenstaande gescheiden mannen en vrouwen zijn zij zelfs de belangrijkste categorie waarmee steun wordt uitgewisseld, bij de gehuwden en gescheidenen met partner evenaren zij bijna ‘de positie’ van de partner. Ouders komen op de derde plaats wat betreft het krijgen van steun. Zowel voor mannen als vrouwen kreeg ongeveer de helft van de alleenstaande gescheiden respondenten enige vorm van steun van zijn of haar ouders gedurende de voorbije 12 maanden. Opvallend is dat minder dan de helft van de mannen in een partnerrelatie, respectievelijk 41 en 45 percent voor gehuwden en gescheidenen met een nieuwe partner, aangeeft steun te hebben gekregen van zijn ouders, terwijl dit voor vrouwen met een partner ongeveer 55 percent is. Dit is opnieuw een aanwijzing dat de steunuitwisseling in families meestal via de vrouw verloopt, waardoor haar ouders waarschijnlijk een belangrijkere bron van steun vormen dan die van hem. Dit wordt ook nog eens bevestigd in de uitwisseling van steun met de schoonouders. Meer dan een derde van de gehuwde mannen uit een intact referentiehuwelijk kreeg hulp van zijn schoonouders, terwijl dit slechts voor 25 percent van de vrouwen uit een intact huwelijk zo was. In de partnerrelaties na een echtscheiding zijn de ‘nieuwe’ schoonouders duidelijk een minder belangrijke bron van steun, maar ook daar lijken haar ouders vaker steun te geven en te krijgen dan 285

de zijne. We moeten wel opletten met het maken van dergelijke conclusies. Er wordt niet gepeild naar een zelfde vorm van steun die door de beide partners beoordeeld moet worden. Het is dus evengoed mogelijk dat mannen en vrouwen de uitwisseling van steun met hun ouders en schoonouders anders ervaren en beoordelen. Ruim de helft van alle vrouwelijke respondenten en 48 percent van de gehuwde mannen gaf het voorbije jaar steun aan zijn of haar kind(eren), terwijl dit maar voor iets meer dan 40 percent van de gescheiden mannen het geval was. Niettemin vormen de kinderen naast de partner en vrienden de belangrijkste categorie van netwerkleden waaraan steun wordt gegeven. Zij zijn echter in veel mindere mate zelf een bron van steun voor de respondenten. De resultaten in de onderstaande figuur suggereren een duidelijke neerwaartse stroom van steun doorheen de generaties, van de oudste naar de jongste. Dit stemt overeen met de resultaten van internationaal onderzoek (Cooney & Uhlenberg, 1992; Rossi & Rossi, 1990). Andere belangrijke categorieën van mensen waarmee steun wordt uitgewisseld, zijn broers en zussen, andere familieleden, collega’s en buren. Verder is het nog het vermelden waard dat, hoewel niet opgenomen in Figuur 113, de ex-echtgeno(o)t(e) nog steeds een niet onbelangrijke rol blijkt te spelen voor de uitwisseling van steun bij alleenstaande gescheiden respondenten. Respectievelijk tien en acht percent van de alleenstaande gescheiden mannen en vrouwen kreeg het voorbije jaar steun van de ex-partner, terwijl respectievelijk 11 en vijf percent van deze mannen en vrouwen steun gaf aan de vroegere partner. Ook met andere familieleden van de ex-echtgenoten wordt door een kleinere proportie van de gescheidenen nog steeds steun uitgewisseld. Figuur 113: Netwerkleden die het vaakst worden gerapporteerd mbt steun krijgen en geven, naar geslacht en partnerstatuut

Steun krijgen 0%

20%

40%

Steun geven 60%

80%

0%

100%

Vrienden

Ouder(s)

Kind(eren)

Schoonouder(s) Kind(eren)

Mannen (N=2981)

Vrienden Broer(s) of zus(sen)

80%

100%

Schoonouder(s) Collega's Andere familie

Buren

Buren

Echtgeno(o)t(e ) of partner

Echtgeno(o)t(e ) of partner

Vrienden

Vrienden

Ouder(s)

Kind(eren)

Collega's

60%

Ouder(s)

Andere familie

Kind(eren)

40%

Broer(s) of zus(sen)

Collega's

Broer(s) of zus(sen)

20%

Echtgeno(o)t(e ) of partner

Vrouwen (N=3405)

Vrouwen (N=3405)

Mannen (N=2981)

Echtgeno(o)t(e ) of partner

Ouder(s) Broer(s) of zus(sen) Collega's

Schoonouder(s)

Schoonouder(s)

Andere familie

Andere familie

Buren

Buren

Gehuwd

Gehuwd

Gescheiden, woont samen

Gescheiden, woont samen

Gescheiden, woont alleen

Gescheiden, woont alleen

286

Tot slot is er ook een klein aantal respondenten dat met niemand steun uitgewisseld heeft het voorbije jaar (niet in de figuur). Het blijkt vooral om gescheiden mannen zonder partner te gaan. Ruim zes percent van hen kreeg van niemand steun (in vergelijking met ongeveer twee tot drie percent van de gehuwde mannen en de gescheiden mannen met een nieuwe partner). Ongeveer zeven percent van hen gaf ook aan niemand steun, terwijl dit slechts voor vier tot vijf percent van de mannen in een partnerrelatie zo blijkt te zijn. Bij de vrouwelijke respondenten liggen deze cijfers veel lager en vinden we nauwelijks verschillen tussen de verschillende partnerstatuten. In hoofdstuk 13 werd al beschreven dat gescheiden mannen en vrouwen zonder partner zich gemiddeld eenzamer voelen dan de gehuwden of gescheiden respondenten met een nieuwe partner. Hoewel we hier geen directe link kunnen leggen, lijkt dit voor de alleenstaande gescheiden mannen ook bevestigd te worden in de mate van steun die ze uitwisselen.

14.3

Ambivalente relaties: plezier en conflict

De voorbije jaren is er door verscheidene onderzoekers kritiek geuit op de vaak eenzijdige visie op relaties, en familierelaties in het bijzonder, die in vroegere studies werd aangenomen. Men ging er namelijk nogal vaak van uit dat de emotionele band of relatie tussen mensen hetzij goed hetzij slecht was. Volgens deze auteurs moeten de complexiteit en de ambivalentie van relaties, dit is het gelijktijdig aanwezig zijn van positieve en negatieve gevoelens binnen eenzelfde relatie, mee in rekening gebracht worden in een multi-dimensionele benadering (zie bijvoorbeeld Lüscher, 2002; van Gaalen & Dykstra, 2006). In het SiV-onderzoek wordt om die reden gepeild naar deze verschillende dimensies van relaties. In hoofdstuk 13 kwam onder andere de kwaliteit van de relaties tussen familieleden al aan bod. In deze paragraaf bekijken we zowel een positieve indicator als een negatieve indicator: samen plezier maken en conflicten hebben. De resultaten worden weergegeven in Figuur 114. Onmiddellijk vallen een aantal zaken op. Ten eerste rapporteren de respondenten meer mensen met wie ze plezier maakten of zich konden ontspannen dan mensen met wie ze conflict hadden. Slechts drie percent van de alleenstaande gescheiden mannen en twee percent van de alleenstaande gescheiden vrouwen melden dat ze met niemand plezier maakten. Voor mannen en vrouwen met een partner schommelen de percentages zelfs maar tussen nul en één percent (niet in de figuur). Omgekeerd geven circa 45 percent van de gehuwde en gescheiden mannen met partner en ruim 52 percent van de alleenstaande gescheiden mannen aan dat ze met niemand conflicten, spanningen of onenigheden hadden (niet in de figuur). Bij de vrouwen is dit iets minder dan 40 percent. Het is wel belangrijk te vermelden dat de tijdspanne in de beide vragen niet overeenstemt. In het geval van plezier en ontspanning wordt gepeild naar de voorbije 12 maanden terwijl naar de voorbije 3 maanden wordt gevraagd wanneer het over conflict gaat.

287

Figuur 114: Netwerkleden die het vaakst worden gerapporteerd m.b.t. plezier maken en conflict naar geslacht en partnerstatuut

Plezier maken 40%

60%

80%

100%

0%

Mannen (N=2981)

Echtgeno(o)t(e ) of partner Vrienden Kind(eren) Collega's Andere familie Moeder Schoonmoeder Broer(s) Zus(sen) Vader Buren Schoonvader Echtgeno(o)t(e ) of partner Vrienden Kind(eren) Moeder Collega's Zus(sen) Andere familie Vader Buren Broer(s) Schoonmoeder Schoonvader

20%

Vrouwen (N=3405)

Vrouwen (N=3405)

Mannen (N=2981)

0%

Conflict hebben 20%

40%

60%

80%

100%

Echtgeno(o)t(e ) of partner Collega's Kind(eren) Moeder Vader Broer(s) Zus(sen) Schoonmoeder Vrienden Andere familie Buren Schoonvader Echtgeno(o)t(e ) of partner Kind(eren) Moeder Collega's Schoonmoeder Vader Zus(sen) Broer(s) Andere familie Vrienden Schoonvader Buren

Gehuwd

Gehuwd

Gescheiden, woont samen

Gescheiden, woont samen

Gescheiden, woont alleen

Gescheiden, woont alleen

Als we de linker- en rechterhelft van Figuur 114 met elkaar vergelijken, stellen we ten tweede vast dat het vaak familieleden zijn met wie respondenten zowel plezier maakten als conflict hadden. Zo zien we bijvoorbeeld dat de echtgeno(o)t(e) of partner, kind(eren) en moeder aan beide zijden relatief hoog scoren. Een relatief grote proportie van de respondenten geeft met andere woorden aan plezier gemaakt te hebben met zijn/haar echtgeno(o)t(e) of partner, kind(eren) en moeder, maar heeft tegelijkertijd met diezelfde mensen ook wel eens conflicten, spanningen of onenigheden gehad. Dit sluit dus aan bij wat we eerder vermeldden over de ambivalentie van relaties. Uiteraard geldt dit niet voor alle categorieën van netwerkleden, maar vrienden vormen hier toch wel één van de meest opmerkelijke uitzonderingen. Terwijl ongeveer 80 percent van alle mannen en vrouwen plezier maakte met vrienden de voorbije 12 maanden, heeft nog geen acht percent van de gescheiden alleenstaande mannen en vrouwen en minder dan vijf percent van de gehuwden of gescheidenen met een partner er ook wel eens conflict mee gehad. Hiervoor kunnen waarschijnlijk verschillende verklaringen gevonden worden. Zonder hier verder op in te gaan, is een belangrijk verschil met de andere categorieën (de partner niet meegerekend) dat men vrienden over het algemeen zelf kiest terwijl dit in het geval van familie, en zelfs collega’s, niet zo is. Dat zij minder gerapporteerd worden wanneer er gepeild wordt naar conflict, kan misschien wijzen op beter passende persoonlijkheden maar evengoed op de ‘voorwaardelijkheid’ van vriendschapsrelaties. Aangezien het gemakkelijker is om vriendschapsbanden te verbreken dan familiebanden, zou een conflict met een vriend(in) sneller kunnen leiden tot de verdwijning van deze vriend(in) uit het sociaal netwerk van de respondent. Ten slotte is het ook hier niet onbelangrijk te vermelden dat respectievelijk 13 en 11 percent van de alleenstaande gescheiden mannen en vrouwen en bijna 8 percent van de gescheiden mannen en vrouwen met een nieuwe partner de voorbije drie maanden conflicten, spanningen of onenigheden 288

hadden met hun ex-echtgeno(o)t(e). Amper één percent van deze mannen en vrouwen rapporteerde ook nog conflicten met andere ex-schoonfamilie (niet in Figuur 114).

14.4

Effectieve uitwisseling van steun binnen families

In punt 14.2 werd een algemeen beeld geschetst van het sociaal netwerk over alle vormen van steun heen. In deze paragraaf gaan we in op de uitwisseling van de specifieke types van steun tussen respondenten en hun ouders enerzijds en tussen respondenten en hun kinderen anderzijds. Volgende types van steun kunnen onderscheiden worden in de SiV-vragenlijst: −

Emotionele steun: terecht kunnen bij elkaar voor een persoonlijk gesprek

−

Praktische steun: hulp uitwisselen bij praktische zaken zoals klusjes in en rond het huis, vervoer, administratie

−

Financiële steun: hulp uitwisselen aan de hand van waardevolle goederen of geld

−

Informele zorg: ouder(s) helpen bij persoonlijke verzorging zoals wassen, aankleden, eten.

14.4.1 Steun uitgewisseld met ouder(s) Voor de resultaten in deze paragraaf selecteerden we alle respondenten met minstens één ouder in leven die niet met hen samenwoont in hetzelfde huishouden. Dit geeft een steekproef van 2267 mannen en 2769 vrouwen. Bovendien maken we bij de gescheiden respondenten hier een onderscheid tussen het al dan niet samenwonen met een nieuwe partner. Hierbij gaan we ervan uit dat het eventuele samenwonen met een partner in hetzelfde huishouden een belangrijkere rol speelt voor iemands mogelijkheden om steun te bieden of de (potentiële) behoefte om steun te krijgen dan het al dan niet hebben van een partner in bijvoorbeeld een LAT-relatie. De resultaten worden weergegeven in Figuur 115 en Figuur 116 voor respectievelijk het krijgen en geven van steun. Overeenstemmend met de vaststellingen in Figuur 112, geven vrouwen vaker aan steun te hebben uitgewisseld met hun ouder(s) dan mannen, dit geldt vooral voor emotionele steun. Uit Figuur 115 leiden we af dat er weinig verschillen zijn tussen gehuwde en gescheiden mannen en vrouwen in het rapporteren van hun ouder(s) als steungevers. Toch zijn er een aantal interessante uitzonderingen. Zo zijn er in vergelijking met de gehuwden, beduidend meer alleenstaande mannen en beduidend minder alleenstaande vrouwen die het voorbije jaar bij hun ouder(s) terecht konden voor een persoonlijk gesprek. Daarnaast rapporteren gescheiden respondenten die samenwonen met een nieuwe partner significant minder vaak dan de gehuwden hun ouder(s) voor het krijgen van praktische hulp. Ten slotte rapporteren beduidend meer alleenstaande gescheiden vrouwen dat ze financiële hulp kregen van hun ouders de voorbije 12 maanden. Dit zou er kunnen op wijzen dat gescheiden vrouwen zonder partner in het huishouden het moeilijker hebben om de eindjes aan elkaar te knopen. Dit is vermoedelijk nog meer zo voor alleenstaande moeders. Wanneer we echter enkel vrouwen met kinderen jonger dan 13 jaar in het huishouden in beschouwing nemen, zien we geen significante verschillen meer tussen de verschillende partnerstatuten (niet in de figuur). Wanneer er jonge kinderen zijn, rapporteren gehuwde en gescheiden vrouwen met andere woorden even vaak hun ouder(s) als bron van financiële steun.

289

Figuur 115: Steun gekregen van ouder(s) de voorbije 12 maanden (%) naar geslacht en partnerstatuut

70% 60%

50% 40% 30% 20% 10% 0% Persoonlijk gesprek

Praktische hulp Financiële hulp

Mannen (N = 2267) Gehuwd

Gescheiden, woont samen

Persoonlijk gesprek

Praktische hulp Financiële hulp

Vrouwen (N = 2769) Gescheiden, woont alleen

Figuur 116 geeft weer in welke mate de respondenten zelf steun hebben gegeven aan hun ouder(s) de voorbije 12 maanden. Onmiddellijk valt op dat er nauwelijks financiële hulp wordt gegeven aan de ouder(s). Minder dan drie percent van alle mannen en vrouwen in de steekproef heeft zijn/haar ouder(s) financiële ondersteuning gegeven. Zoals ook in punt 14.4.2 over de uitwisseling van steun met de kinderen duidelijk zal worden, blijkt het geven van geld of waardevolle goederen een typische vorm van steun te zijn die vooral ‘top down’ gaat, dit wil zeggen van de oudere naar de jongere generaties. Verder zijn er ook hier zo goed als geen statistisch significante verschillen tussen gehuwde en gescheiden mannen. Gescheiden vrouwen, met en zonder nieuwe partner, rapporteren wel iets minder vaak emotionele en praktische hulp te hebben gegeven in vergelijking met vrouwen uit een intact referentiehuwelijk. En ongeveer 18 percent van de alleenstaande gescheiden mannen beweert zijn ouders te hebben geholpen bij hun persoonlijke verzorging, tegenover 12 percent van de mannen in hun eerste huwelijk. Wanneer we enkel de respondenten met jonge kinderen in het huishouden bekijken (niet in Figuur 116), worden de bovenstaande verschillen tussen gehuwden en gescheidenen iets meer uitgesproken, maar zijn er weinig of geen nieuwe vaststellingen.

290

Figuur 116: Steun gegeven aan ouder(s) de voorbije 12 maanden (%) naar geslacht en partnerstatuut 70%

60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%

Persoonlijk Praktische Financiële Persoonlijke Persoonlijk Praktische Financiële Persoonlijke gesprek hulp hulp verzorging gesprek hulp hulp verzorging Mannen (N = 2267)

Gehuwd

Gescheiden, woont samen

Vrouwen (N = 2769)

Gescheiden, woont alleen

14.4.2 Kind(eren) In deze paragraaf bekijken we de uitwisseling van steun tussen de respondenten en hun (volwassen) kinderen. Gebaseerd op de antwoordmogelijkheden in de vragenlijst met betrekking tot deze steunvariabelen is het onmogelijk te weten met welke kinderen de verschillende types van steun precies worden uitgewisseld. Er kan bijvoorbeeld geen onderscheid gemaakt worden tussen inwonende of niet-inwonende kinderen enerzijds en minderjarige of volwassen kinderen anderzijds. Aangezien wij in dit hoofdstuk het meest geïnteresseerd zijn in de steun uitgewisseld tussen verschillende huishoudens, werden voor deze paragraaf enkel respondenten geselecteerd die minstens één volwassen, zelfstandig wonend kind hebben. Op basis van deze selectie krijgen we een deelsteekproef van 870 mannen en 972 vrouwen. Dit biedt uiteraard nog geen garanties dat de respondent wanneer hij/zij de categorie ‘kind(eren)’ kiest, niet doelt op eventuele (minderjarige) inwonende kinderen. De beperking tot respondenten met enkel volwassen, zelfstandig wonende kinderen zou echter tot heel kleine aantallen leiden. Figuur 117 en Figuur 118 geven de resultaten weer voor het krijgen en geven van steun.

291

Figuur 117: Steun gekregen van kind(eren) de voorbije 12 maanden (%) naar geslacht en partnerstatuut 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Persoonlijk gesprek

Praktische hulp

Mannen (N = 870)

Gehuwd

Gescheiden, woont samen

Persoonlijk gesprek

Praktische hulp

Vrouwen (N = 972)

Gescheiden, woont alleen

In Figuur 117 werden de resultaten met betrekking tot het krijgen van financiële steun niet mee opgenomen om de eenvoudige reden dat die vorm van steun zo goed als niet voorkomt. In totaal antwoordde minder dan één percent van alle mannen en anderhalve percent van de vrouwen financiële hulp te hebben ontvangen van kinderen het voorbije jaar. Daartegenover zien we in Figuur 118 dat toch een substantiële proportie van de respondenten in onze steekproef geld of waardevolle goederen aan hun kinderen hebben gegeven. Wat we in de vorige paragraaf al vermeldden over de eenzijdige richting waarin de financiële ondersteuning verloopt doorheen de generaties, wordt hier dus bevestigd en geldt voor de opeenvolgende generaties. Verder kunnen we uit de beide figuren afleiden dat meer vrouwen dan mannen aangeven emotionele steun te hebben uitgewisseld met hun kinderen. Wat het partnerstatuut betreft, vinden we weinig statistisch significante verschillen tussen gehuwde en gescheiden mannen en vrouwen in hun rapportering over de steun die ze kregen van hun kind(eren). Een uitzondering zien we bij de praktische hulp die vrouwen kregen het voorbije jaar: we stellen vast dat beduidend meer alleenstaande gescheiden vrouwen dan gescheiden vrouwen met een nieuwe partner in het huishouden rapporteren praktische hulp gekregen te hebben van hun kinderen. Voor het geven van steun (zie Figuur 118) zijn de verschillen naargelang het partnerstatuut duidelijker en significant, meer bepaald voor praktische en financiële hulp. Met betrekking tot praktische hulp hebben beduidend kleinere proporties alleenstaande gescheiden mannen deze hulp gegeven in vergelijking met mannen uit een intact referentiehuwelijk. Bij de vrouwen zien we dit onderscheid tussen gehuwden en gescheidenen niet.

292

Wat financiële hulp betreft ten slotte, geeft bijna een derde van de mannen en vrouwen uit een intact huwelijk aan geld of waardevolle goederen te hebben gegeven aan hun kinderen. Voor gescheiden respondenten is dit ‘slechts’ 18 tot 20 percent. Figuur 118: Steun gegeven aan kind(eren) de voorbije 12 maanden (%) naar geslacht en partnerstatuut 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Persoonlijk gesprek

Praktische hulp Financiële hulp

Mannen (N = 870)

Gehuwd

Gescheiden, woont samen

Persoonlijk gesprek

Praktische hulp Financiële hulp

Vrouwen (N = 972)

Gescheiden, woont alleen

14.4.3 Algemene tevredenheid met de ontvangen steun van familie en schoonfamilie De vaststelling dat men effectieve steun uitwisselt met familieleden schetst wel hoe ‘stromen’ van intergenerationele steun al dan niet verlopen, maar zegt uiteraard nog niets over het subjectief aanvoelen van de respondenten. Als bijvoorbeeld blijkt dat gescheiden mannen en vrouwen in vergelijking met de nog steeds gehuwden van minder netwerkleden steun ontvangen, zoals in het begin van dit hoofdstuk werd vermeld, wil dat nog niet zeggen dat zij daarom ook minder tevreden zijn met de steun die ze ontvangen. Daarom is het interessant om naast een objectieve maat voor steunuitwisseling ook een subjectieve maat over de tevredenheid met de ontvangen steun te bekijken. Aan de respondenten werd gevraagd om op een schaal van één tot vijf aan te geven in welke mate ze tevreden of ontevreden zijn met de steun die ze krijgen van eigen familie, en van schoonfamilie in het geval ze op het moment van het interview een partner hebben. De proporties van respondenten die tevreden of helemaal tevreden zijn met de ontvangen steun werden samengevoegd en weergegeven in Figuur 119.

293

Figuur 119: (Helemaal) tevreden met steun van eigen familie en schoonfamilie (%) naar geslacht en partnerstatuut 100%

80% 60% 40% 20% 0% Mannen (N = 2921)

Vrouwen (N = 3354) Eigen familie

Gehuwd

Gescheiden, nieuwe partner

Mannen (N = 2160)

Vrouwen (N = 2290) Schoonfamilie

Gescheiden, geen partner

In de eerste plaats valt op dat een ruime meerderheid van zowel gehuwde als gescheiden mannen en vrouwen (helemaal) tevreden lijkt te zijn met de steun die ze ontvangt van familie en schoonfamilie. Wat de eigen familie betreft, zijn er weinig verschillen naargelang het partnerstatuut. In vergelijking met de gehuwden, tonen iets minder alleenstaande gescheidenen zich (helemaal) tevreden. Terwijl ruim 83 percent van de gehuwde vrouwen, en 78 percent van de gehuwde mannen tevreden is met de steun die ze krijgen van hun eigen familie, geldt dit ‘slechts’ voor respectievelijk 76 en 74 percent van de alleenstaande vrouwen en mannen. Voor de steun die men van de schoonfamilie ontvangt, zijn de verschillen iets meer uitgesproken. In paragraaf 14.2 stelden we al vast dat vrouwen minder vaak dan mannen hun schoonouders rapporteren als leden binnen hun netwerk waarmee ze effectief steun uitwisselden het voorbije jaar. Uit Figuur 119 kunnen we nu ook afleiden dat, in vergelijking met de mannelijke respondenten, een kleinere proportie van zowel gehuwde als gescheiden vrouwen globaal genomen (helemaal) tevreden is met de steun die ze ontvangt van de schoonfamilie. Verder stellen we vast dat beduidend minder vrouwen in een tweede huwelijk of partnerrelatie tevreden zijn met de steun die ze van hun schoonfamilie krijgen in vergelijking met vrouwen in hun eerste huwelijk. Net als in hoofdstuk 13, waar vastgesteld werd dat gescheiden respondenten minder vaak contact hebben met hun ‘nieuwe schoonfamilie’ dan gehuwden met hun eerste schoonfamilie, vinden we dus ook hier aanwijzingen dat de band met de ‘nieuwe schoonfamilie’ mogelijk minder sterk is.

294

14.5

Attitudes ten aanzien van intergenerationele steun

Kennis over de opvattingen of attitudes die mensen hebben ten aanzien van intergenerationele steunrelaties kan helpen om inzicht te krijgen in de dynamiek achter de effectieve uitwisseling van steun tussen ouders en kinderen. Eén van de verklaringen die soms aangereikt worden in de literatuur voor de minder intensieve uitwisseling van steun bij gescheidenen is namelijk dat het plichtsbewustzijn om familieleden te helpen zwakker zou zijn na een echtscheiding in de generatie van de ouders en/of volwassen kinderen (Ganong & Coleman, 2006; Gans & Silverstein, 2006; Rossi & Rossi, 1990). We willen dus nagaan of gescheiden mannen en vrouwen in vergelijking met de respondenten uit een intact huwelijk inderdaad in mindere mate akkoord gaan met de uitspraken over de steun die ouders en hun volwassen kinderen elkaar horen te geven. In de vragenlijst wordt aan de hand van een batterij stellingen gepeild naar de mate waarin men akkoord of niet akkoord gaat met de ‘verplichtingen’ van (groot)ouders en volwassen kinderen tegenover elkaar. Vier stellingen refereren naar de plichten van volwassen kinderen ten aanzien van hun ouders, de resterende drie stellingen gaan over de verplichtingen van (groot)ouders tegenover hun (klein)kinderen. We noemen de beide dimensies, weergegeven in Tabel 106, respectievelijk opwaartse en neerwaartse verplichtingen. Tabel 106: Attitudes ten aanzien van intergenerationele steun (opwaartse en neerwaartse verplichtingen)

Neerwaartse verplichtingen

Opwaartse verplichtingen Volwassen kinderen moeten de zorg voor hun ouders op zich nemen als deze hulp nodig hebben

Grootouders moeten instaan voor hun kleinkinderen als de ouders dit zelf niet kunnen

Volwassen kinderen moeten hun beroepsleven aanpassen aan de noden van hun ouders

Ouders moeten hun levenswijze aanpassen aan de noden van hun volwassen kinderen

Volwassen kinderen moeten hun ouders financieel steunen als deze financiële moeilijkheden hebben

Ouders moeten hun volwassen kinderen financieel steunen als deze financiële moeilijkheden hebben

Volwassen kinderen moeten hun ouders bij zich laten inwonen als deze niet langer in staat zijn om zelfstandig te wonen

Voor elk van de dimensies werd een somschaal berekend door de antwoorden op de afzonderlijke stellingen (1 = helemaal niet akkoord - 5 = helemaal akkoord) samen te tellen en vervolgens te delen door het totaal aantal items. Op die manier bekomen we per partnerstatuut de gemiddelde scores op elke dimensie. Een hogere score geeft aan dat men gemiddeld meer akkoord gaat met de stellingen over de wederzijdse steunverplichtingen tussen de generaties. Kortom, hoe hoger de score, hoe ‘plichtsbewuster’. De resultaten worden weergegeven in Figuur 120.

295

Figuur 120: Somschaal van attitudes ten aanzien van steunverplichtingen tussen de generaties naar geslacht en partnerstatuut

Gemiddelde score

5.0

4.0

3.0

2.0

1.0 Opwaartse verplichtingen Neerwaartse verplichtingen Opwaartse verplichtingen Neerwaartse verplichtingen Mannen (N = 2267)

Gehuwd

Vrouwen (N = 2769)

Gescheiden, woont samen

Gescheiden, woont alleen

Onmiddellijk kan opgemerkt worden dat de gemiddelde groepsscores relatief laag en heel dicht bij elkaar liggen, ze schommelen allemaal tussen twee en drie. Gemiddeld gaan de mannen en vrouwen in de SiV-steekproef, zowel uit intacte als ontbonden huwelijken, dus eerder niet akkoord met de bovenstaande stellingen. Toch zijn er een aantal merkwaardige en statistisch significante verschillen tussen de gehuwde en gescheiden respondenten. Dit wordt echter nog duidelijker wanneer, in een meervoudige regressieanalyse, ook rekening gehouden wordt met eigenschappen als de leeftijd van de respondent en een eventuele echtscheiding van de ouders van de respondent (niet in de figuur). Dan blijkt dat gescheiden mannen en alleenstaande gescheiden vrouwen beduidend hoger scoren op de dimensie ‘opwaartse verplichtingen’ in vergelijking met mannen en vrouwen in hun eerste huwelijk. Met andere woorden, in tegenstelling tot wat men op basis van de literatuur zou verwachten, gaan de gescheidenen (en dan vooral de alleenstaanden) eerder dan de gehuwden akkoord met de opvattingen dat volwassen kinderen hun ouders moeten steunen. Dit sluit aan bij onze bevindingen in een eerdere studie op basis van Nederlandse data (Wijckmans & Van Bavel, 2010). Respondenten met gescheiden ouders lijken dan weer lager te scoren wat opwaartse verplichtingen betreft in vergelijking met respondenten wiens ouders nooit gescheiden zijn. Omgekeerd, voor de verplichtingen van de oudere naar de jongere generatie, zijn de verschillen minder uitgesproken. Enkel gescheiden mannen die niet samenwonen met een nieuwe partner scoren beduidend hoger dan gehuwde mannen. Bij de vrouwelijke respondenten stellen we hier geen verschillen vast naargelang het partnerstatuut.

296

14.6

Besluit

In dit hoofdstuk namen we de informele steunrelaties van de respondenten onder de loep. We richtten ons specifiek op de grootte van de netwerken waarop men kan terugvallen in tijden van nood, de ambivalentie binnen sociale netwerken en de effectieve uitwisseling van steun tussen opeenvolgende generaties. Daarnaast keken we ook naar de subjectieve evaluatie van de mate van steun die respondenten krijgen van familie en schoonfamilie, en naar de attitudes die men heeft ten aanzien van het uitwisselen van steun tussen ouders en volwassen kinderen. Wat de grootte en samenstelling van het netwerk betreft, viel op dat de vrouwen in de steekproef gemiddeld over één potentiële steunbron meer beschikken dan de mannen. Verder bleek ook dat alleenstaande gescheiden mannen en vrouwen met minder categorieën van mensen steun uitwisselden dan de respondenten in een intact huwelijk. Voor de meeste respondenten die een partner hebben, een eerste echtgeno(o)t(e) of een nieuwe partner na echtscheiding, lijkt die partner de belangrijkste bron van steun te zijn. Voor de gescheiden mannen en vrouwen die niet samenwonen met een nieuwe partner wordt deze rol opgenomen door hun vrienden. Andere belangrijke mensen met wie steun wordt uitgewisseld zijn de ouders en kind(eren) van de respondenten. Over het algemeen hebben mensen geen uitsluitend positieve of negatieve relatie met anderen. Dat blijkt ook zo uit onze resultaten. Voor heel wat categorieën van mensen gaven de respondenten aan dat ze er plezier mee gemaakt hadden het voorbije jaar maar ook dat ze er conflicten, spanningen of onenigheden mee hebben gehad. Wanneer we de effectieve uitwisseling van steun tussen generaties van familieleden bekijken, dan vinden we over het algemeen weinig verschillen tussen gehuwde en gescheiden mannen en vrouwen. De vrouwen in de steekproef wisselen doorgaans wel meer steun uit met hun ouders en kinderen dan de mannelijke respondenten, wat overeenkomt met andere studies waarin vrouwen ook vaker naar voor komen als de ‘kinkeepers’ van de familie. Terwijl emotionele en praktische steun in de beide richtingen loopt, weliswaar in meerdere of minder mate, is financiële ondersteuning duidelijk een vorm van steun die van de oudere generaties naar de jongere loopt. De mannen en vrouwen in de steekproef krijgen nauwelijks geld of waardevolle goederen van hun kinderen en geven dit ook nagenoeg niet aan hun ouders. Omgekeerd is dit veel meer het geval. Ten slotte stelden we vast dat de meeste respondenten (helemaal) tevreden zijn met de steun die ze ontvangen van hun eigen familie en, in iets minder mate, schoonfamilie. Vrouwen zijn over het algemeen iets minder tevreden dan mannen over de steun die ze kregen. Gescheiden vrouwen zijn in mindere mate tevreden over de steun die ze de voorbije 12 maanden ontvingen van hun ‘nieuwe’ schoonfamilie. Wat de ‘plichtgevoelens’ ten aanzien van ouders en kinderen betreft, viel op dat gescheiden mannen en alleenstaande gescheiden vrouwen gemiddeld meer akkoord gingen met de opvatting dat 297

volwassen kinderen voor hun ouders moeten zorgen dan respondenten uit een intact huwelijk. Dit bleef ook zo na controle voor de leeftijd van de respondent en de invloed van een eventuele ouderlijke echtscheiding. Respondenten wiens ouders gescheiden zijn, gingen dan weer iets minder vaak akkoord met deze stellingen in vergelijking met mannen en vrouwen van nooit-gescheiden ouders.

298

14.7

Bibliografie

Bracke, P. (1998). Depressiviteit en de economische gevolgen van echtscheiding voor vrouwen en mannen. Mens en Maatschappij, 73 (3), 239-258. Coleman, M., Ganong, L. & Fine, M. (2000). Reinvestigating remarriage: another decade of progress. Journal of Marriage and the Family, 62 1288-1307. Cooney, T. M. & Uhlenberg, P. (1992). Support from parents over the life course: the adult child's perspective. Social Forces, 71 (1), 63-84. De Koker, B. (2007). Impact op de sociale relaties van ex-partners. In C. Van Peer (Eds.), De impact van een (echt)scheiding op kinderen en ex-partners (pp. 188-203). Brussel: Studiedienst van de Vlaamse Regering. Dykstra, P. A. (1997). The consequences of divorce for intergenerational exchanges within families. The Netherlands' Journal of Social Sciences, 33 (2), 77-93. Ganong, L. & Coleman, M. (2006). Patterns of exchange and intergenerational responsibilities after divorce and remarriage. Journal of Aging Studies, 20 265-278. Ganong, L., Coleman, M. & Hans, J. (2006). Divorce as a prelude to stepfamily living and the consequences of redivorce In M. A. Fine & J. H. Harvey (Eds.), Handbook of Divorce and Relationship Dissolution (pp. 409-434). New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates. Gans, D. & Silverstein, M. (2006). Norms of filial responsibility for aging parents across time and generations. Journal of Marriage and Family, 68 (4), 961-976. Grundy, E. (2008). The challenges of ageing: prospects for the family support of older people in 21st century Europe. In J. Surkyn, P. Deboosere & J. Van Bavel (Eds.), Demographic Challenges for the 21st Century: A State of the Art in Demography (pp. 223-246). Brussel: VUBPress. Grundy, E. & Henretta, J. C. (2006). Between elderly parents and adult children: a new look at the intergenerational care provided by the 'sandwich generation'. Ageing & Society, 26 (5), 707722. Hilton, J. M. & Kopera-Frye, K. (2007). Differences in resources provided by grandparents in single and married parent families. Journal of Divorce and Remarriage, 47 (1/2), 33-54. Kalmijn, M. & Broese van Groenou, M.-I. (2005). Differential effects of divorce on social integration. Journal of Social and Personal Relationships, 22 (4), 455-476. Kaufman, G. & Uhlenberg, P. (1998). Effects of Life Course Transitions on the Quality of Relationships between Adult Children and Their Parents. Journal of Marriage and the Family, 60 (4), 924938. Lüscher, K. (2002). Intergenerational ambivalence: further steps in theory and research. Journal of Marriage and the Family, 64 (3), 585-593.

299

Lye, D. N. (1996). Adult Child-Parent Relationships. Annual Review of Sociology, 22 79-102. Miller, N. B., Smerglia, V. L., Gaudet, D. S. & Kitson, G. C. (1998). Stressful life events, social support, and the distress of widowed and divorced women. Journal of Family Issues, 19 181-203. Pezzin, L. E. & Steinberg Schone, B. (1999). Parental marital disruption and intergenerational transfers: an analysis of lone elderly parents and their children. Demography, 36 (3), 287297. Rossi, A. & Rossi, P. (1990). Of human bonding. Parent-child relationships across the life course. New York: Aldine de Gruyter. Sarkisian, N. & Gerstel, N. (2008). Till marriage do us part: adult children's relationships with their parents. Journal of Marriage and Family, 70 (360-376), Speltinckx, E. & Jacobs, T. (2000). Gezinsontbinding in Vlaanderen. Boek 2: gevolgen van echtscheiding. Antwerpen: Steunpunt Gezinsdemografisch panel. Spitze, G., Logan, J. R., Deane, G. & Zerger, S. (1994). Adult children's divorce and intergenerational relationships. Journal of Marriage and the Family, 56 (2), 279-293. Sprecher, S., Felmlee, D., Schmeeckle, M. & Xiaoling, S. (2006). No breakup occurs on an island: social networks and relationship dissolution. In M. A. Fine & J. H. Harvey (Eds.), Handbook of Divorce and Relationship Dissolution (pp. New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates. Terhell, E. L., Broese van Groenou, M.-I. & van Tilburg, T. (2001). Verschillen in het steunnetwerk en de sociale participatie van gescheiden mannen en vrouwen. Sociale Wetenschappen, 44 (2), 93-114. Terhell, E. L., Broese van Groenou, M.-I. & van Tilburg, T. (2004). Network dynamics in the long term period after divorce. Journal of Social and Personal Relationships, 21 (6), 719-738. Terhell, E. L., Broese van Groenou, M.-I. & van Tilburg, T. (2007). Network contact changes in early and later postseparation years. Social Networks, 29 11-24. Umberson, D. (1992). Relationships between adult children and their parents: Psychological consequences for both generations. Journal of Marriage and the Family, 54 (664-674), van Gaalen, R. I. & Dykstra, P. A. (2006). Solidarity and conflict between adult children and parents: a latent class analysis. Journal of Marriage and Family, 68 (4), 947-960. Wu, Z. & Schimmele, C. M. (2005). Repartnering after first union disruption. Journal of Marriage and Family, 67 27-36.

300

15.

ECHTSCHEIDING EN KINDEROPVANG MAAIKE JAPPENS, BELINDA WIJCKMANS, JAN VAN BAVEL

Kinderopvang is de laatste jaren ontegensprekelijk een belangrijk maatschappelijk thema geworden, niet meer weg te denken uit de media, en vooral uit het leven van veel ouders met jonge kinderen. Een Vlaams onderzoek in 2009 leerde ons dat 69 percent van de kinderen van drie maanden tot drie jaar gebruikmaakt van één of meerdere vormen van kinderopvang, de overgrote meerderheid op regelmatige basis (Hedebouw & Peetermans, 2009). Voor schoolgaande kinderen (doorgaans gerekend vanaf 3 jaar) ligt dit percentage lager (Debacker & Ghysels, 2007). Kinderopvang kan betaald zijn, of gratis aangeboden worden. Daarnaast kan ook een onderscheid gemaakt worden tussen formele en informele kinderopvang. Formele opvang gebeurt meestal bij een onthaalouder of in een kinderdagverblijf voor kinderen die nog niet naar school gaan, en bijvoorbeeld in een Initiatief voor Buitenschoolse Opvang (IBO) voor schoolgaande kinderen. Informele kinderopvang wordt verzorgd door familie, vrienden of kennissen. Ook betaalde opvang in het thuismilieu van kinderen, bijvoorbeeld door een babysit, wordt als informele kinderopvang gerekend. Kind en Gezin is bevoegd om de formele kinderopvang in Vlaanderen in goede banen te leiden. De organisatie geeft erkenning en subsidies of een attest van toezicht aan opvang die aan de wettelijke voorwaarden voldoet. Het aantal plaatsen in de formele kinderopvang blijft jaarlijks stijgen, net als het aantal kinderen dat opgevangen wordt, maar de vraag naar opvang lijkt nog sterker toe te nemen. Eind 2009 waren er bijna 115500 plaatsen in opvangvoorzieningen die voldeden aan die wettelijke voorwaarden. In de buitenschoolse kinderopvang werden begin 2009 met meer dan 32000 plaatsen in het Vlaams gewest zo’n 78000 kinderen opgevangen. Het voorschoolse aanbod bedroeg begin 2009 ongeveer 82000 plaatsen, of 360 plaatsen per 1000 kinderen onder drie jaar, goed om 90390 kinderen op te vangen (Kind & Gezin, 2010; VRIND, 2010). Daarmee kon in totaal 44.5 percent van alle kinderen onder drie terecht in de formele kinderopvang (Kind & Gezin, 2010). Naast deze formele opvanginitiatieven neemt ook gratis informele opvang een belangrijke plaats in. Die informele kinderopvang wordt voornamelijk aangeboden door familie, in de meeste gevallen de grootouders van het kind. Sommige ouders maken uitsluitend gebruik van informele opvang, voor anderen vullen formele en informele kinderopvang elkaar aan. Grootouders of andere familieleden springen ook vaak bij in het weekend, op een avond of bij onvoorziene omstandigheden (Debacker, 2007; Hedebouw & Peetermans, 2009; Sannen & Hedebouw, 2001; Smith Koslowski, 2009).

301

Voor gescheiden ouders kunnen betaald werk, de combinatie met het gezinsleven en dus kinderopvang een extra grote rol spelen. Onderzoek en literatuur richten zich vooral op het gebruik van kinderopvang in eenoudergezinnen, en voornamelijk door alleenstaande moeders. De evenwichtsoefening tussen werk, vrije tijd en gezin valt deze ouders vaak moeilijker omdat ze geen beroep kunnen doen op een inwonende partner voor opvang van de kinderen (Debacker, 2007; Debacker & Ghysels, 2007; Raeymaeckers e.a., 2008; Valgaeren, 2008). Onderzoek in Vlaanderen wees al uit dat alleenstaande ouders in mindere mate dan koppels regelmatig beroep doen op kinderopvang, en dat meer alleenstaande moeders helemaal geen opvang gebruiken. Zij ervaren ook vaker moeilijkheden bij het zoeken naar geschikte opvang. De kostprijs van de opvang speelt daarbij een meer doorslaggevende rol dan bij koppels (Debacker & Ghysels, 2007; Hedebouw & Peetermans, 2009; Vanpée, Sannen & Hedebouw, 2000). Onder andere om deze reden vallen alleenstaande ouders vaker dan koppels terug op onbetaalde informele kinderopvang, vooral geboden door de eigen ouders (Debacker & Ghysels, 2007; Skinner & Finch, 2006; Vanpée, Sannen & Hedebouw, 2000). In dit hoofdstuk kijken we naar de opvang die SiV-respondenten gebruiken voor hun kinderen tot en met 12 jaar. Omdat de opvang van eigen kinderen mogelijk verschilt van de opvang van bijvoorbeeld kinderen van een nieuwe partner, nemen we alleen respondenten in rekening die met minstens één eigen kind jonger dan 13 jaar in hetzelfde huishouden wonen. Respondenten konden in het begin van het interview zelf aangeven wie zij als de leden van hun huishouden beschouwen. Het kan ook gaan om kinderen die afwisselend bij de respondent en zijn of haar ex-echtgeno(o)t(e) verblijven. De eigen kinderen waarvoor al dan niet kinderopvang gebruikt wordt, kunnen kinderen zijn van de respondent samen met zijn of haar (ex-)partner uit het ‘referentiehuwelijk’, of kinderen met een nieuwe partner. Op die manier selecteerden we in totaal 659 mannen en 964 vrouwen. Analyses voor mannen en vrouwen werden afzonderlijk gedaan. Daarnaast maken we ook een onderscheid tussen gehuwde respondenten, gescheiden respondenten die samenwonen met een partner, en gescheiden respondenten zonder partner in het huishouden. Tabel 107 toont de verdeling van mannen en vrouwen over deze verschillende categorieën. Om een onderscheid te kunnen maken tussen voorschoolse en buitenschoolse betaalde kinderopvang, maakten we ook twee deelsteekproeven: respondenten met minstens één eigen kind jonger dan drie jaar, en respondenten met minstens één eigen kind van drie tot en met 12 jaar in het huishouden. Ook de samenstelling van deze deelsteekproeven wordt weergegeven in de tabel. Sommige respondenten hebben zowel kinderen jonger dan drie jaar als kinderen ouder dan drie. De eerste rij getallen is dus niet gelijk aan de som van de twee volgende.

302

Tabel 107: Samenstelling van de basissteekproef

Respondenten met eigen kind(eren) jonger dan 13 jaar in huishouden Mannen (N=659) Gehuwd 136

Gescheiden, woont samen 438

Vrouwen (N=964) Gescheiden, woont alleen 85

Eigen kind(eren) jonger dan 3 jaar in huishouden 37 156 3

Gehuwd 235

Gescheiden, woont samen 462

Gescheiden, woont alleen 267

72

100

18

425

262

Eigen kind(eren) ouder dan 3 jonger dan 13 jaar in het huishouden 119 359 84 204

15.1

Het gebruik van kinderopvang

Aan respondenten met minstens één kind jonger dan 13 jaar in het huishouden werd tijdens het interview gevraagd hoe vaak ze beroep doen op een onthaalouder, kinderdagverblijf of crèche, voorof naschoolse opvang of een Initiatief voor Buitenschoolse Opvang en een betaalde babysit. Naast deze vragen over betaalde kinderopvang werd ook gevraagd of respondenten ‘op regelmatige basis gratis hulp krijgen van familie of van andere personen voor de opvang van de kinderen’. Tabel 108 toont het percentage respondenten met eigen kinderen in huis dat gebruikmaakt van minstens één van deze mogelijkheden, betaalde en/of gratis kinderopvang. Tabel 108: Respondenten met eigen kinderen jonger dan 13 in het huishouden die gebruikmaken van kinderopvang (%)

Mannen (N=657) Gehuwd 82.2

Gescheiden, woont samen 85.4

Vrouwen (N=963) Gescheiden, woont alleen 81.2

Gehuwd 90.6

Gescheiden, woont samen 83.7

Gescheiden, woont alleen 77.9

Gescheiden en gehuwde mannen verschillen weinig in het gebruik van opvang voor hun kinderen. Meer dan 80 percent antwoordde ooit kinderopvang te gebruiken, iets meer samenwonende gescheiden mannen dan gehuwden en alleenstaanden, maar het verschil is niet significant. We zien wel een groter verschil tussen gehuwde en gescheiden vrouwen. Het verschil met alleenstaande gescheiden vrouwen is significant: minder alleenstaande moeders maken gebruik van kinderopvang. Dit laatste verschil hangt mogelijk samen met een lagere werkzaamheidgraad van gescheiden moeders (Hedebouw & Peetermans, 2009). De percentages in Tabel 109, die enkel rekening houdt met respondenten die een betaalde job hadden op het moment van de bevraging, maken echter duidelijk dat hetzelfde patroon zich ook voordoet bij de werkende respondenten. Een kleiner percentage werkende alleenstaande moeders gebruikt kinderopvang.

303

Daarnaast valt het op dat meer gehuwde vrouwen dan mannen antwoordden kinderopvang te gebruiken. Dit verschil wijst er mogelijk op dat vrouwen vaker instaan voor het regelen van kinderopvang binnen een huwelijk, en dat dit meespeelt bij het beantwoorden van de vragen. Tabel 109: Respondenten met een betaalde job en eigen kinderen jonger dan 13 in het huishouden die gebruikmaken van kinderopvang (%)

Mannen (N=610) Gehuwd 83.2

Gescheiden, woont samen 85.8

Vrouwen (N=809) Gescheiden, woont alleen 82.1

Gehuwd 93.2

Gescheiden, woont samen 87.0

Gescheiden, woont alleen 80.2

Het gaat hier om heel algemene cijfers. In de volgende twee paragrafen wordt een opsplitsing gemaakt tussen het gebruik van betaalde kinderopvang enerzijds en gratis hulp van familie of vrienden bij de opvang van de kinderen anderzijds.

15.2

Betaalde kinderopvang

We kijken eerst naar het gebruik van betaalde kinderopvang: een onthaalouder of kinderdagverblijf voor peuters, buitenschoolse opvang voor schoolgaande kinderen en een betaalde babysit. Tabel 110 geeft het percentage respondenten met eigen kinderen jonger dan 13 weer dat minstens één van deze betaalde opties gebruikt. Er zijn duidelijk minder alleenstaande gescheiden mannen en vrouwen dan gehuwde en gescheiden respondenten met een nieuwe partner die gebruikmaken van betaalde opvang voor hun kinderen. Een deel van dit verschil, vooral bij de mannen, wordt mogelijk verklaard door kinderen die slechts deeltijds bij de respondent in het huishouden wonen, sommigen enkel in het weekend, waardoor de respondent zelf niet voor kinderopvang tijdens de werkuren hoeft te zorgen. Tabel 110: Respondenten met eigen kinderen jonger dan 13 in het huishouden die gebruikmaken van betaalde kinderopvang (%)

Mannen (N=658) Gehuwd 57.4

Gescheiden, woont samen 62.7

Vrouwen (N=961) Gescheiden, woont alleen 36.5

Gehuwd 63.7

Gescheiden, woont samen 54.8

Gescheiden, woont alleen 45.7

Verdere analyses die enkel rekening houden met respondenten die een betaalde baan hadden op het moment van de bevraging, schuiven hetzelfde patroon naar voor: alleenstaande gescheiden moeders en vaders maken minder gebruik van betaalde kinderopvang.

304

Onthaalouders en kinderdagverblijven bieden voornamelijk voorschoolse kinderopvang aan. Zoals in ander onderzoek (Kind en Gezin, 2010) gebruiken we een leeftijdsgrens van drie jaar voor deze doelgroep. Figuur 121 toont het percentage jonge ouders dat gebruikmaakt van een onthaalouder of een kinderdagverblijf. Omdat de steekproef heel weinig alleenstaande gescheiden mannen met een kind jonger dan drie jaar telt, werd het cijfer voor deze groep niet opgenomen. Naast het percentage respondenten dat antwoordde wel gebruik te maken van kinderopvang, geven de volgende figuren ook het percentage respondenten weer dat minstens één keer per week een beroep doet op de betreffende vorm van kinderopvang. In vergelijking met gehuwden, brengen minder gescheiden respondenten, zowel mannen als vrouwen, hun kroost naar een onthaalouder of een kinderdagverblijf. Voor gescheiden moeders zonder partner ligt het percentage nog lager dan voor gescheiden moeders die samenwonen met een nieuwe partner. Zo goed als alle respondenten die gebruikmaken van een onthaalouder of kinderdagverblijf voor de opvang van hun kinderen, doen dit minstens één keer per week. Figuur 121: Respondenten met eigen kinderen jonger dan 3 jaar in het huishouden die gebruikmaken van een onthaalouder of kinderdagverblijf, en respondenten die minstens één keer per week gebruikmaken van een onthaalouder of kinderdagverblijf (%) 100%

80% 60%

40% 20%

0% maakt gebruik

wekelijks gebruik

Man (N=196)

maakt gebruik

wekelijks gebruik

Vrouw (N= 190)

Gehuwd Gescheiden, woont samen

Gescheiden, woont alleen

Voor schoolgaande kinderen wordt buitenschoolse kinderopvang georganiseerd, in een IBO, op school, of in een andere opvangvoorziening. In Figuur 122 zien we het percentage respondenten met minstens één eigen kind ouder dan drie en jonger dan 13 jaar dat gebruikmaakt opvang voor of na de schooluren. Meer dan 30 percent van de gehuwde ouders doet een beroep op buitenschoolse opvang voor zijn kinderen. Gescheiden mannen die samenwonen met een nieuwe partner maken vaker gebruik van buitenschoolse opvanginitiatieven dan gehuwden. Alleenstaande gescheiden ouders, vooral mannen, maken dan weer minder vaak gebruik van buitenschoolse opvang voor hun kinderen tussen drie en 12 jaar. Het minstens wekelijks gebruik van buitenschoolse opvang resulteert bij mannen in ongeveer hetzelfde patroon. Bij de vrouwen zien we dat het verschil tussen alleenstaande moeders en moeders met een partner verdwijnt.

305

Figuur 122: Respondenten met eigen kinderen ouder dan 3 en jonger dan 13 jaar in het huishouden die gebruikmaken van buitenschoolse kinderopvang, en respondenten die minstens één keer per week gebruikmaken van buitenschoolse kinderopvang (%) 100%

80% 60%

40% 20%

0% maakt gebruik

wekelijks gebruik

Man (N=561)

maakt gebruik

wekelijks gebruik

Vrouw (N= 888)

Gehuwd Gescheiden, woont samen Gescheiden, woont alleen

Ouders kunnen ook een beroep doen op informele betaalde kinderopvang. In de SiV-vragenlijst werd gevraagd naar het gebruik van een babysit. Figuur 123 toont de resultaten voor alle respondenten met eigen kinderen jonger dan 13 jaar in het huishouden. Figuur 123: Respondenten met eigen kinderen jonger dan 13 in het huishouden die gebruikmaken van een betaalde babysit, en respondenten die minstens één keer per week gebruikmaken van een betaalde babysit (%) 100%

80% 60%

40% 20%

0% maakt gebruik

wekelijks gebruik

Man (N=659)

maakt gebruik

wekelijks gebruik

Vrouw (N= 963)

Gehuwd Gescheiden, woont samen

Gescheiden, woont alleen

Ongeveer een vierde van de gehuwde mannen en bijna een derde van de gehuwde vrouwen zegt wel eens een beroep te doen op een betaalde babysit. Alleenstaande gescheiden mannen antwoordden beduidend minder dat ze soms een babysit inhuren. Bij de vrouwen zien we dat 306

minder gescheiden dan gehuwde moeders een babysit gebruiken. Dit geldt vooral voor alleenstaande gescheiden vrouwen: net als alleenstaande gescheiden vaders doen minder alleenstaande moeders wel eens een beroep op een betaalde babysit. Figuur 123 toont daarnaast ook dat het percentage respondenten dat minstens één keer per week op een babysit rekent, erg klein is, zonder beduidende verschillen tussen gescheiden en gehuwde respondenten.

15.3

Gratis hulp bij kinderopvang

Zoals hierboven al vermeld, werd aan respondenten met kinderen jonger dan 13 jaar in het huishouden ook gevraagd of ze ‘op regelmatige basis gratis hulp krijgen van familie of van andere personen voor de opvang van de kinderen’. Tabel 111 toont dat een grote meerderheid van de respondenten met minstens één eigen kind antwoordde inderdaad regelmatig een beroep te kunnen doen op die gratis hulp. Meer dan 70 percent van de gehuwde mannen krijgt regelmatig gratis hulp bij kinderopvang. Bij gescheiden vaders ligt dit percentage iets lager. Ruim 80 percent van de gehuwde vrouwen kan rekenen op gratis hulp bij de opvang van de kinderen. Net als voor betaalde kinderopvang ligt dit cijfer duidelijk hoger dan dat voor gehuwde mannen. Dat wijst mogelijk op het feit dat het ook vaker vrouwen zijn die deze kinderopvang regelen met familie of vrienden. Vergeleken met de moeders in een eerste huwelijk, krijgen beduidend minder gescheiden moeders die met een partner wonen gratis hulp bij kinderopvang. Voor gescheiden vrouwen zonder partner in het huishouden ligt het percentage nóg lager. Hetzelfde patroon is ook geldig voor werkende respondenten. Tabel 111: Respondenten met kinderen jonger dan 13 in het huishouden die regelmatig gratis hulp krijgen bij kinderopvang (%)

Mannen (N=658) Gehuwd 73.3

Gescheiden, woont samen 67.6

Vrouwen (N=963) Gescheiden, woont alleen 67.1

Gehuwd 80.9

Gescheiden, woont samen 73.3

Gescheiden, woont alleen 66.3

De gratis hulp die jonge ouders krijgen bij de opvang van hun kinderen, wordt meestal geboden door familieleden. Figuur 124 geeft het percentage respondenten met eigen kinderen in huis dat hulp krijgt van familie, en het percentage dat hulp krijgt van vrienden, kennissen, buren of collega’s. Bijna alle mannen die regelmatig hulp krijgen, krijgen die hulp van familieleden: iets meer dan 70 percent gehuwde mannen, iets minder dan 70 percent gescheiden mannen. Meer dan 80 percent van de gehuwde vrouwen wordt regelmatig geholpen door familieleden bij de opvang van de kinderen. Voor gescheiden vrouwen, en vooral zij zonder partner, ligt dit cijfer significant lager. Ongeveer 66 percent van de alleenstaande gescheiden vrouwen met jonge kinderen krijgt regelmatig hulp van familie. Naast die hulp van familieleden krijgt een goede tien percent van de vrouwen hulp van vrienden, kennissen, buren of collega’s. Bij de mannen is dit minder dan tien percent, ook zonder beduidende verschillen tussen gehuwde en gescheiden respondenten.

307

Figuur 124: Respondenten met eigen kinderen jonger dan 13 in het huishouden die regelmatig gratis hulp krijgen bij kinderopvang, van familie en van vrienden (%) 100%

80% 60%

40% 20%

0% hulp van familie

hulp van vrienden

Man (N=658)

hulp van familie

hulp van vrienden

Vrouw (N= 963)

Gehuwd Gescheiden, woont samen Gescheiden, woont alleen

Zowel voor mannen als voor vrouwen, gehuwd en gescheiden, vormt de familie veruit de grootste bron van gratis hulp bij kinderopvang. Uit ander onderzoek weten we dat voornamelijk grootouders opvang verzorgen voor hun kleinkinderen (o.a. Smith Koslowski, 2009). Ook de SiV-data wijzen hierop. Figuur 125 presenteert het percentage respondenten met eigen kinderen in het huishouden dat hulp krijgt bij de opvang van de kinderen van zijn of haar ouders. We hielden enkel rekening met die respondenten waarvan minstens één van de ouders nog leeft, en we kijken zowel naar hulp krijgen op ‘regelmatige’ basis als op ‘wekelijkse’ basis. Meer dan de helft van de gehuwde mannen met jonge kinderen krijgt regelmatig hulp van zijn ouders. Voor gescheiden mannen die met een partner wonen, ligt dit percentage lager, maar voor alleenstaande gescheiden mannen ligt het significant hoger; meer dan 60 percent van de alleenstaande vaders van kinderen jonger dan 13 jaar krijgt regelmatig hulp van zijn ouder(s) bij kinderopvang. Bijna 40 percent kan zelfs minstens één keer per week op zijn ouder(s) rekenen voor kinderopvang. 70 percent van de gehuwde vrouwen met kinderen in de SiV-steekproef krijgt regelmatig hulp van moeder en/of vader bij de opvang van de kinderen. De percentages voor gescheiden vrouwen liggen met meer dan tien percent significant lager. Een vierde van de gehuwde moeders heeft ouder(s) die minstens één keer per week voor kinderopvang zorgen, bij gescheiden moeders is dit iets minder vaak het geval, al zijn de verschillen hier erg klein.

308

Figuur 125: Respondenten met eigen kinderen jonger dan 13 in het huishouden en minstens één ouder in leven die hulp krijgen bij kinderopvang van hun ouder(s), ‘regelmatig’ en ‘minstens één keer per week’ (%) 100%

80% 60% 40%

20% 0%

regelmatig

wekelijks

Mannen (N=588)

15.4

regelmatig

wekelijks

Vrouwen (N= 927)

Gehuwd

Gescheiden, woont samen Gescheiden, woont alleen

Besluit

Kinderopvang heeft duidelijk een plaats in het leven van veel jonge ouders. Een overgrote meerderheid van de respondenten in het SiV-onderzoek doet af en toe tot regelmatig beroep op een of andere vorm van kinderopvang. Maar het gebruik verschilt wel tussen gehuwde en gescheiden respondenten. Vooral het verschil tussen gehuwde en gescheiden vrouwen is opvallend: minder gescheiden moeders die samenwonen met een nieuwe partner, en nóg minder alleenstaande gescheiden moeders, doen een beroep op kinderopvang. Dit patroon geldt voor het gebruik van betaalde voorschoolse en buitenschoolse opvang, voor het inhuren van een betaalde babysit, maar ook voor gratis hulp van familie bij de opvang van de kinderen. Bij de mannelijke respondenten zagen we dat minder alleenstaande gescheiden vaders dan gehuwde of gescheiden vaders met een partner beroep doen op betaalde kinderopvang. Gescheiden mannen, mét en zonder nieuwe partner, krijgen minder gratis hulp bij de opvang van de kinderen. Eén uitzondering: alleenstaande gescheiden vaders krijgen beduidend meer hulp van hun eigen ouders bij kinderopvang dan mannen met een partner. Hoewel kinderopvang voor eenoudergezinnen een erg belangrijke rol kan spelen in de evenwichtsoefening tussen werk, gezin en vrije tijd, maken alleenstaande ouders minder gebruik van kinderopvang dan koppels. Dat werd al vastgesteld in ander Vlaams onderzoek (o.a. Hedebouw & Peetermans, 2009). Ook de data van het SiV-onderzoek wijzen in dezelfde richting; in vergelijking met gehuwde en gescheiden ouders die met een nieuwe partner samenwonen, doen minder alleenstaande gescheiden vaders en moeders beroep op kinderopvang, ook wanneer rekening gehouden wordt met het al dan niet hebben van een betaalde job. Dit is niet alleen het geval voor betaalde kinderopvang; alleenstaande gescheiden ouders, voornamelijk moeders, kunnen ook minder rekenen op hulp van familie bij de opvang van hun kinderen. 309

15.5

Bibliografie

Debacker, M. (2007). Gezocht: flexibele opvang (m/v). In J. Ghysels & M. Debacker (Eds.), Zorgen voor kinderen in Vlaanderen: een dagelijkse evenwichtsoefening (pp. 93-116). Leuven: Acco. Debacker, M. & Ghysels, J. (2007). Opvang de klok rond? Wie, wanneer, hoe en waarom? In J. Ghysels & M. Debacker (Eds.), Zorgen voor kinderen in Vlaanderen: een dagelijkse evenwichtsoefening (pp. 45-91). Leuven: Acco. Hedebouw, G. & Peetermans, A. (2009). Het gebruik van opvang voor kinderen jonger dan 3 jaar in het Vlaams gewest. Leuven: Steunpunt Welzijn, Volksgezondheid en Gezin. Kind en Gezin (2010). Jaarverslag kinderopvang 2009. Brussel: Kind en Gezin. Raeymaeckers, P., Dewilde, C., Snoeckx, L. & Mortelmans, D. (2008). Childcare strategies of divorced mothers in Europe: a comparative analysis. European Sociological Review, 24 (1), 115-131. Sannen, L. & Hedebouw, G. (2002). Grootouders of andere familieleden en kinderopvang. Betrokkenheid, motieven, evaluatie en toekomstige bereidheid. Leuven: Hoger instituut voor de arbeid. Skinner, C. & Finch, N. (2006). Lone parents and informal childcare: a tax credit childcare subsidy? Social Policy and Administration, 40 (7), 807-823. Smith Koslowski, A. (2009). Grandparents and the care of their grandchildren. In J. Stillwell, E. Coast & D. Kneale (Eds.), Fertility, Living Arrangements, Care and Mobility. Understanding Population Trends and Processes – Volume 1 (pp. 171-190). Dordrecht, Heidelberg, Londen, New York: Springer. Studiedienst van de Vlaamse Regering (2010). Vlaamse Regionale Indicatoren VRIND 2010. Brussel: Studiedienst van de Vlaamse Regering. Valgaeren, E. (2008). De loopbanen en loopbaankansen van alleenstaande ouders. Hasselt: UHasselt SEIN, Steunpunt gelijkekansenbeleid. Vanpée, K., Sannen, L. & Hedebouw, G. (2000). Kinderopvang in Vlaanderen. Gebruik, keuze van de opvangvorm en evaluatie door de ouders. Leuven: Hoger Instituut voor de Arbeid.

310

311