Rewolucyoniści i stronnictwa wsteczne w 1848 roku [PDF]

Zitiervorschau

Piirchased for the

LIBRARY of the

UNIVERSITY OF TORONTO from the

KATHLEEN MADILL BEQUEST

BIBLIOTEKA PISARZY POLSKICH.

TOM XXX.

Digitized by the Internet Archive in

2011 with funding from University of Toronto

http://www.archive.org/details/rewolucyoniciistOOchar

:

,WIZERUNKI POLITYCZNE,

DZIEJÓW PAteWA POLSKIEGO. TOM TRZECI.

REWOLUCYOSISCI

W

I

STRONNICTWA WSTECZNE 1848

ROKU

PEZEZ

EDMUNDA CHOJECKIEGO. WYDANIE POWTÓRNE, PRZEJRZANE, Z DODANIEM O WYPADKACH OBECNYCH

LEONA ZIENKOWICZ^.

LIPSK F. A.

BROCKHAUS. 1865.

WSTPU

-•^-^J^

W^^to

i.

lybB

\

SPIS

RZECZY TOMU TRZECIEGO

WIZERUNKÓW POLITYCZNYCH DZIEJÓW PASTWA POLSKIEGO. Stronica

V

WSTP^P do powtórnego Wydania

ROZDZIA ROZDZIA ROZDZIA ROZDZIA ROZDZIA ROZDZIA ROZDZIA PISMA

We

3^''.

Francji przed wybuchem 24" Lutego Polsce przed rewoliicyij paryzk Francya od 24" Lutego do 1" Czerwca

4'y.

Rewolucye

l'^''y.

2"'.

S^>.

6'>.

7'»y.

3

W

w

óO 88

Niemczech

203

Wypadki w WKsistwie Poznaskiem Sowiaszczyzna i Zjazd pragski

234

Ogólny rzut oka na rewolucyc

DODATKOWE

*

i

Zakoczenie

258

....

282

306

b

WSTP LEONA ZIENKOWICZA.

Ostatnie

klsk

powstanie Polski,

zakoczone boleniejsz

od wszystkich, które je poprzedziy, jest

nowym

dowodem, jak wielce pokoleniom powoanym do spenienia ich narodowego obowizku potrzebn jest wiedza i

znajomo

przeszoci.

Dzieo

wtórnem wydaniu podajemy publicznoci niezaprzeczenie talentu

do tego

dowody zoyli

w^

padkach umieli je widzie jasno ale jeeli tak jest, tedy

Wielkiego

ci dziejopisarze, którzy

nacie, kilkadziesit, a czasem

có

i

po-

naley

polskiej,

skarbów.

rodzaju

w

obecnie

które

,

w

kilka-

kilkaset po wy-

lat

oceni gruntownie

5

dopiero powiedzie o talen-

w samej chwili ich zdarze tak przedstawi i takie zdoa wyprowadzi z nich wnioski, i po latach, oto ju kilkunastu, kady' mu przyzna musi nietylko gruntown wszechstronn cie

autora,

który dziejowe czyny

i

tych

wypadków znajomo,

przedstawienie

i

nietylko

mistrzowskie

ich

ocenienie, lecz jakoby prorocze widze-

nie wszystkich ich

skutków

jest dzieo, które autor

i

nastpstw.

Takiem

istotnie

wietnego Alkhadara przeka-

VI

za potomnoci w swych Rewolucyonistach i Stronnictwach Wstecznych. Wszystko, co w 1849 r. pisa

o

owoczesnych europejskich wypadkach, przeszo

dzi w najzupeniejsze i powszechne uznanie, wszystkie w^nioski, jakie owoczenie z nich wyprowadza, jedne sprawdziy si do joty, drugie wyczekuj nieuniknionego ich urzeczywistnienia. Ogaszajc nowe takiego dziea

uwiconym

wydanie, nie pójdziemy zatem za

i

przyj-

tym przez wszystkich wydawców zwyczajem i nie napiszemy na czele jego ogoszenia: Wydanie poprawne, pomnoone i odmienione, gdy pomimo mozou, jaki pod tym wzgldem chcielimy zada sobie, nie znalelimy nic do poprawy, nic do odmiany, ani jednego wyrazu do dodania lub usunicia.

Idzie

wic w wiat

drugie

wydanie bez adnej od pierwszego rónicy, a którego

waciwym

potrzeb objaniamy tylko zwróceniem czytelnika

z

naszej

strony

uw^agi.

Postp czowieczestwa, jako jeden z równoczesnych pisarzy wyraa si w Demokracie-Polskim z 1849 r. zawsze nieustanny, widzialny,

ale

zwykle powolny

od czasu do czasu

wyszy stopie rozwoju wielkie

w

rewolucye

gradzane okresami.

wiata,

na

i

S

prawie nie-

wstpuje nagle na udoskonalenia.

dziejach ludzkoci,

podobiestwo

i

S

to

pewnemi prze-

epoki przemian moralnego

to

w

fizycznym

wiecie owych

epok Tworzenia, które Genesis objawia a stwier-

dzio gbsze zbadanie Natury. Jak jedno, tak drugie, zawsze postpowe; jak w pierwszych, nigdy wsteczne, tak i we wtórych widomy palec opatrznoci. Ale epoki fizycznego wiata ulegaj jednostajnym bo materya nie ma samoi niewzruszonym prawidom,

—

wiedzy ani woli;

rewolucye moralne

za musz zalee

VII

od usposobienia nia; i

poj yjcego

postp

bo tu

umys

i

A

ich czasie pokole-

dziaaczem a materyaera duch

jest

ludzki.

w

lubo

stumi zupenie rewolucyi,

adna potga ziemska nie wszake za albo dobra wola,

faszywe albo prawdziwe pojmowanie, samolubstwo lub

powicenie,

odracza

j

przyspiesza,

albo

wykrzywia

zniewaa albo uzacnia. A e rewolucya nie matery ale ide doskonali i przestwarza, przeto te najniebezpieczniejszym dla niej szkopuem s fa-

albo prostuje,

mtne i nieokrelone wtpliwo i dwuznaczno.

szywe wyobraenia, niedojrzae,

—

sowem: wszelka Rok 1848 pozostanie pamitnym prawdy tej dowodem. Sam jeden zowrogi owoczesny sofizmat Legal-

pojcia,

noci

cign

Europ chmur

na

dów, wytoczy strumienie ez ruchy rewolucyjne

prostej

z

,

i

strasznych zawo-

krwi, wszystkie niemal

natur rzeczy wytknitej

zepchn na obdne bezdroa, jest dotd dliwym, arocznym robakiem, toczcym wntrze drogi,

i

zja-

wy-

zwalajcych si ludów, a najdogodniejsz i najniebezpieczniejsz broni w rku samolubstwa i reakcyi. jako

Wszelka rewolucya rzeczywista, celu

przetworzenie

przez

to

spoeczne,

ulepszenie

nowe instytucye

szczepiajca jest

i

samo antytez

i

majca na jako

za-

now

legalno, burzy cielk dawnych i

dawnej legalnoci. Jake wic zdoa burzy je i zmienia, a zarazem je uznawa i szanowa? Co innego jest Reforma, a co innego Rewolucya. instytucyi

Reforma

onym wyszy

jest

i

powszednim, powolnym

postpem. szczebel,

Rewolucya

ide dawniej ju przyjt,

si

—

ledwo dostrze-

skokiem

urzeczywistniajcym

przez dugie przygotowywao wija

jest

i

wieki.

nagym na

odrazu

to,

co

Reforma roz-

Rewolucya zaszczepia

VIII

wie,

ide

dotd nieznan, zaledwie przeczuDla pierwszej wic, tak zwana droga legalna

wan.

prawie

waciw,

jest

—

Reforma podpiera

dla drugiej jest samobójstwem, i

ata przeszo,

— bo

a Rewolucya tworzy

Ztd, Rewolucya chcca by legaln, nie jest ani Rewolucya ani Reform, ale jednej drugiej poronionym podem, a to z tej prostej i i

buduje

przyszo.

—

e

przyczyny,

Reforma

nie

wprowadza nowych zasad,

nie zwalcza chorób spoecznych, nie '^a na celu wy-

leczenia, lecz tylko

dawny stan rzeczy, uznaje go i

—

uwica,

chcc poprawi tem samem, przedua

umierzenie holu, a

kiedy Rewolucyi zadaniem

i

obowizkiem

spoeczestwa i w miejsce zepsutych soków wprowadzi zdrowe ywioy. Ogldany z tego stanowiska ruch europejski 1848 r. wyleczenie chorego

jest

Wszdzie on stawi nieby Reform ale Rewolucya. now zasad, wszdzie leczy schorzae spoeczestwo. Zadaniem jego byo wprowadzi w polityczne

i

spoeczne ycie

ludzkoci zasad chrzecijask Wolnoci, Rów^noci i Braterstwa, zasad dotd znan jako dogmat tylko.

i

nietylko ku Demokratyzmowi, Rewolucya taka musi bo ale prowadzi spoeczestwo do Rzeczypospolitej ,

pierwszy bez drugiej nie jest moliwym;

li

bi

i

arystokratyzm

i

ona musi wa-

monarchizm, jako

przeciw-

dce

stawnoci chrzecijastwa, moc swej natury utrzymania niewoli, nierównoci i rozdwojenia.

wic

lucya

dne

z

nigdy

i

nigdzie nie powinna

niemi przymierza;

Rewolucya

do

Rewo-

wchodzi w apowinna

zawsze

wszdzie obala i znosi obc legalno, a natomiast zaprowadza legalno wasn. Wszelka bowiem wadza

i

za czy dobra, spadkobiercza czy przyMia j Kaligula waszczona ma legalno swoj. na

wiecie,

IX

i

Neron, mia

j

Mikoaj moskiewski

politaiiski,

ma nawet

zbójeckiej

bandy.

—

z niemi,

j

kady

tierszt

zodziejskiej lub

moe

brata si wolno posugiwa si adn

Rewolucya

Rewolucyi nie

Ferdynand nea-

i

nie

legalnoci, okrom wasnej jedynie.

A

jednak wszystkie niemal europejskie ludy 1848

dozwoliy otumani

noci

si blichtrem

wsteczników,

—

onej

wszystkie

zdradnej

niemal

r.

legal-

owoczesne

biorc Rewolucy za Reform, nieumiejc rozróni tych dwóch poj, zawiody ludzko i siebie. Oby to gorzkie i krwawe dowiadczenie nie byo grochem rzuconym o cian! Oby europejskie ludy poznay, winien e naród rozpoczynajcy Rewolucy, sam prowadzi, a nie za oddawa ster jej w rce tych, przeciw którym podniós. Oby poznay, e Rewoludy,

j

j

nowoytny Alcyd,

wymiatajcy do czysta Augijaszowskie chlewy, nierozprawiajcy si z potwolucya,

to

spoeczestwo ludzkie, nigdy niczem innem oprócz maczugi. Oby poznay, e nic nie wyebrz, nie wysejmuj, nie wyradza i nie wyposuj, dopóki wróg trzyma w rku skarb i wojsko; e legalrami trapicemi

no mowe

ma

jego

s

sposoby na sposoby,

rozkazy ministeryalne

warzyszenia

s

wolno mowy

dorane sdy i

druku

i

—

,

stan

s kamasze,

e na uchway e na kluby i

oblenia, lochy,

sej-

sto-

— a na

zsyki

i

kule.

Oby ludy poznay, e gdzie Rewolucya nie zasieje wasnej legalnoci, tam wnet jak chwast na opuszczonej roli wzronie bujno legalno Radetzkich, Windiszgraetzów, Hamerszteinów, Hajnawów, Murawijewów, Bergów, a ich plonem: Jest

legalnoci

to

krew, groby

rzecz nie

naturalna,

mog

i

niewola.

i

dwie

osta si razem,

przeciwne

e

wic

sobie

jedna

Walka midzy niemi niezbdna, Tranzakcye i wzajemne ustpstwa midzy

drug pokona nieuchronna.

musi.

s

niemi chwilowe

sowem:

jeeli

a

bój

s

nie-

zwolnieje

lub

pokój

i

miertelny

ich

Jednem

obudne.

i

pomidzy niemi

wszelki sojusz

moliwe,

pozorne

tj-lko,

bdzie to tylko zbrojny rozejm bez zarczenia i umowy, odpoczjmek dwu pojedynkujcych si na zabój, gdzie oba, oko w oko czatuj ucichnie

czasem,

tedy

—

pilnie

kade

na

Takie

zawsze

jest

wisko dawnej

drgnienie przeciwnika.

Ztd

nigdy

zobopólne

inne

Nowa-Legalno

trarewolucyi, bo

Legalno a jedno i to

a

stano-

nowej legalnoci, czyli Rewolucyi

i

a

Rewolucya

s wyrazy

kontrarewolucya, to

i

i

Kon-

Dawna-

oznaczajce

samo.

Eewolucya

—

rewolucyjn,

Rewolucya kontralodem rozpalonym albo

legalna

jest

jakoby

jest

zamroonym pomieniem, — a dziaalno jej jest znowu jakoby prac Penelopy prujcej w nocy co uszj-a przez dzie,

—

kn

,

lecz

si

z

mk

Syzyfa, który

po

tylko

to

rk

,

strudzonych

dla odnawiania wieczystej

Rok 1848 dowiód,

upadajc pod

strom aby dotknwszy szczytu, wym-

ogromnego gazu,

brzemieniem

gór

istn

jest

i

wtacza

go na

run w dó

na powrót

a bezskutecznej mozoy.

ile

zego

w

rewolucyach

nabroi jeden wyraz nieokrelony, jeden

sofizmat.

moe Gdyby

kto

by

nej,

poczj^tanoby go za szaleca albo szyderc, to

byby

—

a je-

zaleca Rewolucy na drodze kontrarewolucyj-

bezsens zanadto nagi, zanadto bijcy

dnak nietylko lud na barykadach, ale

dzienniki, ale

w ale

oczy; izby

sejmowe,

caa doktrynerska gawied powtórzya

chórem haso rewolucyi na drodze

legalnej.

Szataskie

XI

to

reakcya do opinii narodów tym tylko sposo-

haso,

bem przemycia.

Zaprawd wiadczenie

byo spotgowa wyej

trudno

,

Rzecz nie do pojcia, a prze-

nieuctwo.

i

e

cie prawdziwa,

Legalno!

ten jeden wyraz:

krwaw prac

notrawi caoroczn

niedo-

zmar-

rewolucyi europejskiej,

wiekopomn epok ziszczajc chrzecijaski dogmat mioci i braterstwa pokala zbrodniami pogaskiego i

teroryzmu.

Na odgos

Lutego 1848 r. w Paryu, caa Europa elektryczn dotknita iskr, drgna w najrewolucyi

dalszych spoeczeskich gbiznach.

jedna

w

po

wylatujc

drugiej

Rewolucyjne race,

w gór, pkay

gasy

i

atmosferze dawnej legalnoci, jakby race sztucznych

ogni bez

korzyci, nawet bez innego

rzeczywistej

mal ladu krom trocha trzasku talny

pomys

i

zaszczepienia nowego

dymu.

fa-

porzdku rzeczy na

zwichn

spróchniaym pniu dawnych legalnoci,

mordowa

Szalony,

nie-

europejskie powstania 1848

r.

i

za-

bo szczep re-

choby najzdrowszy, musi zwidn uschn, skoro cignie zbutwia wilgo próchna i zgnilizny. Có byo hasem zasad europejskich rewolucyi

wolucyjny

i

i

1848 i

—

r.

A

bya

celem, drugi

pomimo

przecie

europejskich stolic,

lucy jako osp, monarszych gdyby a

potrzebowa

wolno

bici

by

prawd

przez

demokratyzm.

rodkiem. tak

oczywistych,

lud

bo wszystkie prawie odbyy rewo-

cign

woajc

mocarze nie

hegemonia

Oto

Braterstwo.

Pierwsza

Wolno, Równo

Oto jednolito przez

o

prosto

hegemoni

zezwolenia w^

z

barykad do paaców i

demokratyzm, jak

na jedno

i

na drugie,

ciemi, zezwalali ryczatem na

druku, na wybory, na sejmy, zgoa na wszystko,

xn czego tylko lud

da,

miejc si w duchu

—

brodusznej prostoty,

owietliwszy ulice szed

i

e

—

i

Niech

im:

spa wesoo, w

przeprowadzi Rewolucy

cego dosta patent na ni,

woa

lud

a

z jego

do-

yj!

przekonaniu,

legaln, bo od panuj-

e

wierzy,

on tego wszyst-

uyje sumiennie ku urzeczywistnieniu hegemonii demokratyzmu, to jest, ku zdetronizowaniu siebie i dy-

kiego i

nastyi swojej.

marne na pozór legalnoci ziarnko, rozpleniwszy

I to

si niebawem, stumio wszelkie zdrowsze pojcia.

moralny

ujrzano

I

i

jdrniejsze

zamt wyobrae,

istny

podobny owemu, jaki by, nim stwórca oddzieli

chaos,

wiato

od

ciemnoci.

wybory powszechne

I

ujrzano po jednej

sejmy legalne, a po

i

stronie

drugiej le-

galny stan oblenia, legalne miast bombardowania,

le-

sumaryczne sdy, legalne rozstrzeliwania dzien-

galne

nikarzy

deputowanych, sowem:

i

tu teoretyczny, bez-

—

obradujcy demokratyzm, tam praktyczny, sprysty, wojujcy despotyzm; oba niby legalne, oba niby wszechwadne, z t jednak rónic, e pierwszy kad na szal rozumowanie i sowa, drugi za mienie silny,

i

krew.

Lecz jeeli Rewolucya na

legalnej

drodze musi

by

wszdzie moralnym bezsensem, tedy staje si ona potwornym dziwolgiem u ludów, które po tej dro-

zawsze

dze

i

chc zdoby

no

lub odzyska byt polityczny. Legalbowiem istniejca u nich jest legalnoci obcego

najazdu, antytezy

—

i

fizyczne

najazd bdzie lenie,

najazd

za

a

wyzwolenie

przeciwnoci, legalizowa

szczerze

czyni to samo, jak gdyby

zamordowa, pokaleczy

i

i

zwiza:

to

moralne

ten kto wierzy, i

e

piastowa wyzwo-

rzek do u

s

zbójcy, który

Suchaj! Zbrodniarz

XIII

wic gardo za szamota si zrywaniem ((gardo; ale ja niechc po« wrozów, któremi skrpowae mi rce i nogi, prosz ci wic, wyrcz mi, porozcinaj wizy, przygotuj stry((Czek, postaw szubienic, a ja wstan i powiesz ci ((taki,

jak ty, powinien odpokutowa;

—

((

((na niej.»

Zaprawd, czyli

inaczej robiono

w Powierzc w prusk w 1848

znaskiem, w Krakowie i Galicyi, austryack legaln konstytucyjno? i

r.

Niepomnc,

e

wszelki najazd czy absolutny, czy konstytucyjny zawsze

pozostanie najazdem;

dek nieadem; u

Niemców

Polska

czyli

e

jednolito

galne ulepszenia, i

dla

prawo jego bezprawiem, porzjego, ludu

niedol;

hegemonia,

czyli

tak

niej

niczem dla nas;

e

bytu

Polski niezastpi

e

niezbdne

bez

e

nieodzowne,

do celu tego, do

jedyna nieuchronna droga,

—

tej

u

adne

adne zmiany spoeczne; i

e jak nas

gównym

odzyskanie politycznego bytu jest

Rewolucyi celem;

niej

e

pomylno

le-

one przy niej

s

Polski, wiedzie

droga demokratycznej

Niemców i Wochów ta sama tylko droga do hegemonii doprowadzi moe. Na dowód, e pod tym wzgldem od 1849 niezmienio si pojcie jasnowidzcych, przytaczamy kilka ustpów z Pisma Bezimiennego, z numeru Styczniowego 1864 r. Oto s: rewolucyi, tak jako

W

losach polskiego narodu bije godzina

przesilenia.

strasznego

Niebezpieczestwo, jakiego nigdy dotd

nie-

jedn czarn a gst chmur. Chmura niesie w sobie zatrat. Na skraju tylko widokrgu przebyskuje jutrzenny obrbek wiata.

byo.

Widokrg

kraju pokryty

ukonych jego promieni pada pomimo to na prawd; rozjania j, pozwala dostatecznie rozpozna

Blask

XIV

j

zgbi,

i

kae czowiekowi

i

sumienia

i

dobrej woli

wypowiedzie narodowi zbawcze sowo. Xaród stawia zagadk. Rzucony w uporn walk pragnie zwyciztwa i pyta którdy wiedzie ku niemu .

najprostsza droga?

Jedni proszeni, drudzy nieproszeni, co chwila spiesz

mu

z

odpowiedzi.

rodowego

I

duclia, nie

ci

w

atoli

i

w gbinie

owi, nie

na-

tajnikach jego posannictwa, ale

szukaj sowa

na ciasnym poziomie wasnej osobistoci

ku roz^vizaniu zagadki.

prawi:

Jedni

e Rzdy

pakane nad mczestwem przyskoczenia

zdrad

jej

Polski,

w pomoc,

samolubstwem

a

zachodniej

e

marz

Europy rozo rodkach

rozechtana,

dyplomacya

przegnia

si nad

krztusi

wykrzykniciem modzieczego hasa do walki przeciw oprawcom mczennicy. Byle jeszcze jedna tylko rzeka

ez

troch tylko cierpliwoci, a lada kongres wy szachruje dla obnaonego narodu ebraczy achman ojczyzny. Wicej mu niepotrzeba. Co ndzarzowi po zupenej odziey? Wystarczy mu achman. Wszake i

krwi,

byle

wszake

materyalne wynalazki takiej doszy doskonaoci,

dokonywa cudów, e przy pokoju, przy si handlu pracy, achman da si wypra, rozwiniciu i poata, wykroi na mod traktatów 1815^° roku

przemys

i

z

takich

achmana powstanie

Belgii, gdzie

ojczyzna,

kadym zauku

na

od

niepoledniejsza

rkodzielnia, na

kadym

szlaku elazna kolej, gdzie nawet Jezuitów na potrzeb

krajow

a

nadto,

sowem:

Inni ludzie czynu,

kiego

rzemiosa

czci zdaa

,

gdzie istny na ziemi raj.

zacni improwizatorowie

oniers-

po

wikszej

postawieni

od krwawych

chwilowo

i

zapasów, dowodz,

e

nim dyplomacya rozhuka si szlachetnemi popdy,

za-

kraj,

XV na i

wasne tylko siy liczy powinien: powicenia znajdzie w swem onie

skoro si nareszcie przekona, nie caej Ojczyzny od

a

Batyku

si u

tych

podostatlciem,

walczy za wyjarzmiedo

Dwiny, od Karpat

Ojczyzny, która raz wyswobo-

do Czarnego morza;

dzona, tak

e a

za

si

siebie

zarzdzi,

e

lvademu w

niej

bdzie dobrze, jak u Pana Boga za piecem. Zagraniczne dzienniki wyjtkowo przychylne sprawie

szepc pógbkiem zakrwawionemu narodowi, e kres jego mczarniom niedaleki, sprawa bowiem jego suszna, suszno za z czasem zawsze wygrywa na polskiej,

wiecie.

Naród podaje odpowiedziom ucha, argumeuta jako nie pasuj

mu

ale

wszystkie

do duszy.

Jest

"\v

te

nich

troch prawdy, jest jej niekiedy i wicej, ale aden Dowodem ku temu, e drzemie z nich cakowit. jeszcze wiele powice, e wiele si zalega odogiem, e wróg jeszcze niepowalony; gdyby za caa prawda bya wypowiedzian i poczut, takaby z niej buchna potga, taka boa moc, e zatajone ywioy krajowej dzielnoci wszystkie by

do czynu,

e

z

chmury

nad Ojczyzn, niepozostaoby ani szmaty,

obwisej ostatni

wystpiy

zagon polskiej

ziemi

byby oczyszczon

e

z ])idzL

ostatniego wroga.

Niedo la zdroje krwi; krwi dla rónych celów mona szafowa. Niedo powice. Powica si mona dla pobudek niedobiegajcych wysokoci ofiary. Niedo mie suszno za sob. Ogólnik to spowiay i

niegodzien wyniosoci stanowiska,

polska promienieje

ma kady, kto chce

kto

by

na wiat.

chce

z

jakiego

Tak suszno

pozby si natrtnika

panem u

siebie.

sprawa za

sob

lub wroga;

.

XVI

sprawa polska

Sprawa polska ale

jest nietylko

jest

spraw

suszn,

Niepodlego

jaka niejednemu narodowi wystarcza

w

wit.

nietylko jednego plemienia,

wszystkich ludów Europy.

a

polityczna,

nadto za

cel,

rodkiem do dopicia wyszych,

dopiero

Polsce jest

ale jest

powszechnych, apostolskich celów.

Mieszkacy Holsztynu, Niemcy zaszczyt

przywdziania reszty

grzbiet

wasnym

losem

Niemce

z

Cikie im jarzmo

równe

prawo

rozporzdzania

do

wasn

godnoci. pod duskiego zaboru i

dybi na

samej liberyi, jaka pokrywa

pobratymców.

ich

Kademu

duskie.

tej

rodu,

z

maj suszno

garn

si ku wszechgermaskiej rzeszy. Zasada narodowoci dla wszystkich ta sama; kademu atoli wolno zastosowywa wedle upodobania.

j

Ale sprawa polska!? Miaaby ona by niczem innem rozmiar spraw Holsztynu?

jedno na szerszy

.

Patryotyczne polskie wstecznictwo tak rzecz niewiele

nawet inaczej ceni

si rewolucyjnymi,

w

poswarce

lub

dla tego

zaebkach

j

gównie, z

którzy

ludzie,

e

ciurami

uwaa; mieni

osobicie lub

yj

hersztami

wstecznego obozu.

Prawda jednych stuje.

i

drugich zarówno odtrca

"Wyswobodzenie Polski, wgielny

to

i

kamie

zwia-

odro-

dzenia Europejskiej ludzkoci, konieczny to rodek, ja-

domaga si historya dla spenienia wielkich dzie powszechnego dobra. Wskrzeszona Polska, to jednoznacznik z zatoczeniem si spoeczestwa na nowych

kiego

osiach sprawiedliwoci

i

wiata,

z

otwarciem na

rocie

nowych upustów penego ycia dla ociennych i dalszych narodów, z rozpoczciem w dziejach upragnionej epoki

XVTI

adu,

spoecznego

nowego

nowego

politycznego

po-

rzdku.

pojmujcy wito ojczystego posannictwa, winien uwaa si za jednego z budo-

Std, Itady

Polalc

wniczych przyszego gmacliu;

ztd w nim

tajemnicze

to,

niewytómaczone niekiedy, poczucie uroczystoci sprawy i

wanoci cicego

na nim obowizku.

Nawzajem te

konieczno wywoania wszystkici dziaajcycli na

przystoi

rodzi

w nim

niom,

t

walecznika

t potg

apostolsk

si,

jak

wasn

swobod,

czynu, ten pociop ku

powice-

cudz

za

i

wytrwao w mczestwie.

Ze szczytu zasad zejdmy na poziom powildanycli

narodowych stanowisk

Z wyjtkiem

i

ludzkich stosunków.

jarzmo

krajów,

kilku

uciska miliony czowieczych jednostek

Wyzwolenie

od

Polski

razu

w

kadzie

cudzoziemcze Europie. kres

polity-

cznemu uciskowi zagranicznego wroga.

zamany na

wtoczony we wasne granice, w braku ofiar na zewntrz, zapragnie posoczy si we wasnych wntrznociach, na wasnej niwie wypowie walk swobodzie ale niebawem olniony blaskiem wolnoci, druzgotany motem postpu, zawieci szczelinami i rozsypie si nareszcie w ostateczne rumowisko. Carat

zaborze,

;

Austrya,

potAvorny

zlepek rozdranionych piekieln

polityk nawzajem przeciw sobie ludów; polityczny Europy, tycznej

kradziey,

obd

Austrya, rak

dziejowy, jaskinia dyploma-

choncego

wszelkie

wiato

jezui-

tyzmu, katownica na krwawo lub na sucho wedle potrzeby, morderczyni nietylko ciaa ale i ducha, haba

spoeczestwa, wstyd ludzkoci; Austrya, gówna wszelkiego

dobra

nieprzyjacióka

i

zawada,

zniknie

jako

anachronizm, jako pasoytna a zaraliwa narol, jako

XVIII

wrzód, który na ozdrowiaem

niema ani miejsca

ciele

ani przyczyny do bytu.

Zakotowane Niemce

wyrzuc na zewntrz szumo-

winy dynastycznego feodalizmu

i

pozbywszy si szajki

ukoronowanych wyzyskiwaczów, obedr Prusactwo z niczem nieusprawiedliwionego nazwiska, i wgarn w siebie pobratymcze germaskie jego ywioy. Kto nie

z

Niemca,

si z upiornych obj Niemczyzny. Zaczem, gnbiona od wieków zasada narodowoci jak soce wybiegnie na sam zenit firmamentu i ostatnie zaktki Europy ozoci bogosawionemi swemi promieniami. Kady rozpozna si panem u siebie, kady ten wyrwie

gospodarzem na wasnem gospodarstwie.

stanie

Najazdy

zaborcze

przechodz w

ubiegych a niepowrotnych epok.

krwaw

legend

Wyniszczenie powo-

dów pociga za sob niepodobiestwo skutków. O wojnach despotycznych tyle wiat zasyszy, co o przepad^ch na wieki dziejach. Regularne wojenne hufce, podejmoAvane kosztem

krwi

tego sromotny

zamieniaj si

ucisk,

gotowych zawsze do dewszystkiem

pracy ludu

i

powice

za

,

i

w grona wolno,

czsto na obywateli ale

zaprztnitych rozwojem owiaty

przei

po-

wszechnego dobra.

Na

przerodze przodkuje wszystkim ludom Polska wyszlachetniona, uwielmoona Jako wdecia im przykadem ofiar a mczestwem.

ród

szerokim szlaku takich

bitew,

tak

nastpnie

to

zawieci

wzorem wewn-

urzdze po boju. W^yzuta z dzielnicy ojców, zoona w grobie, sama zbudziwszy si do ycia, za pierwszy obowizek swego wskrzeszenia uwaa powrót wiata, nadanie mu tego, czego dotd nigdy niezazna, nadanie Oj c yzny. trznych

—

!

XIX

wycieczone dzieci do

matka przytula

Troskliwa

serdecznego ona,

mu

zdejmuje

bielmo

przy-

oczu,

z

zwyczaja do jarego pogldu na wiat, otwiera

mu

szkoy,

uatwia wyksztacenie, rozwija w nim czowiecz godno, potguje go na obywatela w caej mocy wyrazu otwiera mu podwoje do wszystkich zawodów i rzeczy, i

mówi:

«

pracuj,

((tów,

Ojczyzn gorcej ni samego siebie, owiecaj si a do pierwszycli w kraju zaszczy((Miuj

czyli

((powice, blisza ((

synu pracy

ciarów,

do chlubnych

i

ni

najwspanialej

cierpienia twoich pra-

zasug;

o dziejach jego antena-

((

ojców staj

»

tów przez miosierdzie zapomnij

tobie

Ale wydoania takiemu

to

pomiern cen targow^a. dla wiata nie dokupi si

za i

tactwa,

wyherbowanemu

Same

((magnackiemu otrokowi.

ju

szlachetnych

droga synu dugiego ucisku,

tobie

ofiary,

do

»

posannictwu niegodzi si

Skarbu takiego dla

siebie

ani za dyplomatyczne

ma-

ani za spiski z Jezuitami, ani nawet za ofiary

dokonywane na ciasnem polu szermierskich przedsiw^zi. Dopóki rodki niedobiegn do wysokoci celu, dopóty

pazem olizn si

ciosy,

w

zatrat zaprze-

paszcz si powicenia, wyparuje bez ladu daremnie przelana krew.

Do wyswobodzenia

takiej

ojczyzny jak

Wojn

Polska nie wojenka prowadzi, ale wojna. wystawienie ryczatem do

siy

za

gdy

je

wtedy wszystkie zawezwie nie

dzwonków,

tym

ale

boju

obudz si

klekot

i

wyrusz w

kuligowych

dzwon wiecowy caego

Rewolucya! Kto ma uszy, niech sucha!

jest:

jest

wszystkich si narodu; pole,

szlacheckich

ludu.

Dzwonem

z barbarzycami

—

sam

—

na uroczyskach

uwaaem

Czowiek

....

Które si

jawi przy Ludów koyskach,

Duch

.... pilnie

cuda.

A nikn, gdy si

szczep na drzewie uda; Lecz zaszczepienie przy piorunnych byskach Odbyte a stradi w powietrzu i nuda Które panuj takim chwilom wiata jak pjanie kurów u Piata.... ,

Trwo — Zda si:

e

cigle ptaki ranne pjej .... smutne jest jak krzyk dzieciny; Przedrannym straciem niebiosa ciemniej Wicej wychodzi gwiazd na bkit siny .... Ludzie przy ogniach miast swe rce grzej, 1 przeraeni cichoci godziny Gotowi zaprze si Boego ducha Obzieraj si jak zbójc czy sucha?

A

pjanie

,

—

,

JuLjLsz

ZiEKKowicz.

Wizerunki polityczne.

III.

Sowacki.

I.

JLudzie stojcy na czele

wesoo zaczli rok 1848-^'. Europa zdawaa si tak tryny, przemys i szalona

rzdów, wyobraziciele statas quo dalece przy wy czaj

ch

on

^

do ich dok-

osobistego zysku, wstrt do

boja jakiejkolwiek politycznej zapanoway w narodach przewodniczcych

wszelkiego wspólnego ruchu

i

przemiany tak silnie ludzkoci, najzacitsi nawet przeciwnicy zaprowadzonego porzdku, opuszczali ramiona w bezwadnej rozpaczy, przekonani o niepodobiestwie doranego przerwania letargu, jaki nad Europ. Stronnictwa postpowe, na myl o ruchu odpowiaday ogólnie przyjtem hasem: «za wczenie,)) wyglday pomocy od Park przecinajcych ni ycia, oczekiway na mier Ludwika Filipa, Metternicha, wzdychay za 25^ rocznic wstpienia na tron Cesarza Mikoaja jako za epok w której tajemne prawa rossyjskie zwyky byy do wiekuistego Inni straciwszy spoczynku powoywa nastpców Piotra. z oczu ziemi dla chmurnych bezmiarów utopii, pragnli powoln a nadewszystko spokojn prac sprowadzi na ziemi królestwo Boe. Jako w istocie, niepodobna byo dobi si

e

ciy

li tylko materyalnych usiowa, jakie podejmowali j)ierwsi lub te sentymentalnego rozmarzenia humanitarnego które oszoomiao drugich. byo obejrze si do koa. Francya niebaczc na stanowisko krwaw^o zapracowane W' historyi, na posannictwo jakie Opatrzno przeznaczya jej ród narodów staa si rodzajem kamertonu do którego

innego wypadku na drodze

,

Do

,

,

,

ludzko

stroia swoje samolubstwo

W

deputowanycli

izbie

z 225"

Guizota, poparta rodkowcami rzucaa si wszdzie, gdzie wódz

z P.

j

zajadle

i

skinieniem prowadzi.

materyalne pragnienia.

po macedosku w5'^w'iczona falanga

,

zadowolonych

Duchatela, lepo

i

Dla pozbycia si resztek strupieszaego,

karno ci pardla zapewnienia jednobarwia w wyborach, lamentarnej wezwaa na pomoc tysiczne rodki uprawnionego przekupstwa, samodzielnego zdania, wynalaza sobie teory ,

rozporzdza, gotowa a do ostatniego nienaruszalno oraumiowanego systemu, na którego puchach tak wygodnie si rozpieraa. Tymczasem król, którego ca win byo, e nie poczuwa narodu inaczej materyalnem samolubstwie upatrujc jedno we wasnem w zbogaceniu si idea pojedynczego i ogólnego szczcia, drzemicy swój naród, jak od much ogania od poj, które bezustannem brzczeniem byyby mogy wywie go na pole wijakiemi gabinet

móg

walczy

tchnienia

za

,

,

tego czynu.

byo urzdowego ruchu we

Tyle

Francji.

wówczas, cile trzymaa si od wieków przyjtej zasady a niedawno otwarcie wypowiedzianej we wszelkich ruchach euprzez Paimerstona ^, mianowicie ropejskich przedewszystkiem patrzy bdzie wasnej korzyci i do takowej postpowanie swoje zastosuje. Wprawdzie Ludwik Filip i jego ministeryum znajc dobrze ssiadów z tamtej strony Manszy i sabo ich do pogoni per fas et nefas za Anglia, jak dzi tak

i

e

wasnym

zyskiem

,

caemi siami

pliwie znosili upokorzenia ale

pomimo

to

nieinterwencyi

,

w razie odstpienia od swojej polityki moga liczy na adn pomoc ze strony porozumienie dwóch mocarstw w istocie

Francya ,

nie

Serdeczne

Anglii.

si ich zadowala cierwyklucza si z traktatów,

starali

dawali

,

byo ju zerwanem. Ludwik

wykrad Anglikom dla swego syna milionow infantk, przerzuci za Pireneje kwesty nastpstwa z której przed pótora wieku Ludwik XIV tak zwyFilip

,

cisko jeszcze

'

Na

by ju

raz wj-szed

sam Palmerston,

i

gabinet lorda RussePa a bardziej

którj'

wzgldem

posiedzeniu izby niszej dnia 22. Maja,

lacy Huraa.

vr

Francyi wcale nie

odpowiedzi na interpel-

uczu poprzednika swego Aberdeen'a

podziela

,

oczekiwa

tylko sposobnej pory odpacenia wet za wet P. Guizot'owi.

W takowem usposobieniu bezwadno

uderzaa kade wspólne

dziaanie obu gabinetów, jak to widzielimy w kwestyi portugalskiej lub w Placie, gdzie prezydent Rozas pomimo bloko-

wania Montevideo i natarczywych domaga lordu Howden i P. wszelkie pogróki skocz si Walewskiego, jprzekonany, posów odprawi. obu nadzwyczajnych na sowach, z niczem

e

Skoro wiece urzdowe siy zachodniej Europy byy tak sparaliowane, od rodkowej tern bardziej nie mona byo wymaga adnego ruchu, jako w Niemczech, dziki systemowi historycznemu przeprowadzanemu przez IKM Fryderyka Wilhel-

ma

IV" zanosio si na dagie limaczenie.

wnictwa platonicznych Przyjació sekciarzów nowych

religii,

Postpowe

wiata

stro-

karowatych

i

dawnym germaskim obyczajem

pragny

na drodze wani teologicznych urzeczywistnia polityczne teorye król pruski wydyma zemszay balon redniowiecz;

nego feodalizmu, król bawarski podciela monarsz purpur pod nogi paryskiej roskosznicy, która sama jedna w Niemczech postpowo dziaajc, wypaszaa biczykiem zgorszonych 00. Jezuitów. Austrya widocznie wiecia próchnem trcia trupem, chmury cigny ku i pomimo ale Metternich jeszcze ,

y

e

od strony Kapitolu, nikt wszelako nie móg przewidzie, w proch rozsypie, kiedy zabieleje komi szkieletu. jednych Woszech zanosio si na czyn. Wochy byy t zasuon ziemi, z której idea nieraz ju spywaa w pomoc Europie. Feniks wolnoci wiata do niej

kiedy si

W

odrodzenia nie

móg

da

dawn

pokryway

i

zaszczytniejszych

popioów od

tych,

Ród ludzki cierpia na zatycie bgcie samolubstwa wypadao wic do rozbudzenia go, do wyratow^ania nie materyalnych rodków ale przedewszystkiem tchn ducha powicenia,

jakie

w

materyalizmie

,

Itali.

grzz w

;

uy

,

we

braterskiej

Wtedy dopiero mona byo wydo walki przeciw szataskim i by pewnym zagady. Ku temu celowi, po Papieu przekli-

mioci,

wiary.

wie ywioy boe tych ostatnich

naczu polskiego powstania, siad na tronie wypromieniony obietnicami Pius IX.

na

Boe

Opatrzno powoujc kardynaa Mastai zdawaa si chcie znaczy drog jego

namiestnictwo,

6 postpowania

polityczuemi stosunkami jakie go otaczay. usamowolenie i rozwijanie w Chrystusowym duchu narodowoci, do szczcia czowieczestwa.)) Oto wyrazy, ((Przez

,

dy

Papie

—

Watykanu

móg by

dojrze nakrelone na ziemi europejskiej, krwi milionowycli ofiar. A tu pod stopami rozcielaa si pikna jego ojczj-zna; na ni naprzód winien 3y zwróci si wzrok króla-kapana i z boleci ukrzyowanego poglda, jak z jednej strony, w Neapolu, kat ukoronowany sromotnie pastwi si nad swoim ludem, z drugiej dawniejszy karbonaro póniejszy andarm nieochrzczony jeszcze bojem król sardyski, rozpina nad naroden gruby kir ciemnoty, z innej znowu intruz Kiemiec ogoaca obojtny mu kraj z dostatków, walecznikami za prawd i w^olnoó zapycha wizienia, wskrzesza dawn Inkwizycy na przekonania polityczne podczas gdy drobne ksitka tu i owdzie po Woszech rozsiade, przemyliway tylko, jakim sposobem z ostatniego bajoka obedrze swoich poddanych. ((Przez Boga ywego, który za wolno ludzi da si umczy, godzio si, aby kilku barbarzyskich przywilejowców gniotio miliony blinich?)) Taki wykrzyk bezwtpienia zbudzi si w dusz\' Piusa IX° gdy uwieczon potrójn ty ar, po raz pierwszy z Kwirynan udziela bogosawiestwo miastu i wiatu. Tysice gów chylio si lud peen pod wycignit nad niemi prawic Papiea które

z

,

,

,

,

gi

korne kolano, lud rzymski, który politycznego ucisku, ponienia wasnej godnoci,

wieszczego przeczucia

pod wzgldem równe dzieli losy

reszt swoich rodaków. Od wydwignicia wic wasnego ludu naleao zacz Papieowi, tembardziej jako nastpca Apostoów, jako spadkobierca duchowego ora z

,

e

by uywa w nastpi majcej kapan, Pius IX móg wojowa

Zbawiciela, tego tylko winien

walce za prawd.

Jako

-^

sowem, jako ksi wiecki mia wzgldem wasnych poddanych speni zasady, o których rozszerzenie chodzio modlitw

i

ludzkoci, mia da przykad i popd t3-m, którzy co do ziemskiego ogldu, równ piastowali z nim wadz. Nie

mu w

zawiód te wiernych.

Ojciec S.

Wrócili do

pooonego w" nim zaufania nadziei ojczyzny wygnacy woscy, laicy weszli i

do rzdów kraju, powstay municypalne rady i konsulta rzymska zawizek przyszej Izby wysaców narodu pky ,

,

okowy cenzury, lud stan w szeregiach gwardyi narodowej i w pastwie kocielnem powietrze ycia i swobody, jakiego Wlosi od dawna ju nie kosztowali. Nie do opisania te by zapa, z jakim we wszystkich narzeczach woskich powtarzano imi Ojca S" ludy widziay w nim uosobienie idei postpu i wolnoci, katolicyzm za zachwiany przez poprzednich swoich przedstawców zaczerpn nowych sil w duchu Papiea, ,

zawiao

;

,

zajania nowym a dziwnie czystym blaskiem. Im wikszym zapaem a nadziej postpowanie Piusa przejmowao ludy tem l)ardziej stronnictwa wsteczne zaczy lka si zgubnego dla nich wplyw^u i nastpnie przemyliwa nad sposobami pozakadania tam przedsibierczemu umysowi rzymskiego reformatora. atwo odgadn, e naj czynniej szym w tym kierunku by pose austryacki P. Lutzów, wszelako doznalaz dzieln pomoc w calem ciele dyploda potrzeba, matycznem rzymskiem e w konklawe nawet znakomita wikszo na której czele sta Lambruschini wyranie owiadczya si przeciw niesyclianym zamiarom Papiea. 00. Jezuici zajli si pilnem wyszukiwaniem w arcliiwach kongregacyi sposobów uywanych dawniej przez Zakon, gdy tene chcia zrcznie a szybko pozby si zawadzajcego mu czowieka, tymczasem za ca potg swych rodków ofiarowali na usugi wstecznego stronnictwa. Niebawem Pius ujrza si otoczonym tysicem zastaw, podstpów, przeszkód, pogróek nawet, gdziel^olwiek potrzebowa spódziaania duchowiestwa, wszdy o wol rozbija si musia i wkrótce ród tej ludzkoci dla której chcia ycie powici, samotnym si zoczy. Mylimy si nie samotnym; zdaa dochodzi go peen ognia i zachty gos ludów spragnionych wiata i wiary, ludów, które za wiekowe gwacenia na nich praw boych ludzkich, ,

e

,

,

,

z

—

i

w

chwili przj^cia

do samoistnego uznania, od przewodni-

czcych im, nawzajem domagay si wycznego ich sprawie powicenia. Jak pomimo mnóstwa praw, kodeksów, trybunaów, ustaw rozsianych po ziemi, Papie mia by w^alecznikiem za wolno, tak równie pomimo niezliczonej w chrzeciaskim wiecie liczby

nie

kocioów

i

ksiy,

or za wiar.

Ojciec

-^'

czu,

e

potrzeba

mu

pod-

8

W

istocie, XIX>"

wiek taranem

tuk

katolicyzm.

A

przecie nie byo w nim ani namitnych sekciarzy, ani acitycli skeptyków, ani zapieraj cycli od\\neczne prawdy bez-

boników

o szataskiej a nieubaganej logice.

od poprzednich nieprzyjacielem

w

byo

szalone

Straszliwszym

rozmiowanie

materyi, nieprzezwyciony wstrt do wszystkiego, co

ide

—

si^

byo

duchem. Dawniej, wrogowie kocioa zwodzeniem uporczj-^-ych walk mnoyli w nim si, koció wojujcy cudownie rozszerza swoj potg; dzi nieprzyjaciel wiary uderza na ni obojtnoci, odrtwiaoc, letargiem duchowym wy-

znawców.

Gdy tak rysowao si ju sklepienie omnastowiekowego gmachu, có mia pocz ten, któremu Bóg strae swej budowy powierzy? Oczywicie, pórodki nie wystarczay do rdzennego zapobieenia zemu trzeba byo szuka lekarstwa wyrównywajcego ogromowi choroby a lekarstwem tem byo: poczucie w sobie ndzy, cierpie i nieprawych ywioów czowieczestwa w i^rzeszoci i teraniejszoci, uznanie w sobie ewangelicznej potgi wypowiedzenia zbayriennej prawdy, chociaby takowa wrcz sprzeciwiaa si dotychczasowym ludzkim ogldom przeprowadzanie tej prawdy w ywot ziemski opierajc si tylko na witem przekonaniu, na boych cudownych pomocach, sowem, ogarnicie dyktatury duchowej nad wiatem, nie pytajc wcale, o ile j ludzie zej woli uznaj. Tym sposobem uwielmoyyby si ywioy wite gboko gdzie midzy massami tlejce a przydawione materyalnym uciskiem mniejszoci, zaegby si entuzyazm, rozponaby egzaltacya, ale nigdy wyrwa si bez których to mona wsikn w ;

,

,

,

kau

z

przepaci.

Lekkie skazówki

wiadomoci

tych

rodków

w Rzymie; Ks. Yentura w kazaniu na cze napomkn, e zdemokratyzowanie w praktyce ka-

pojawiy si nawet 0'Connel'a

tolicyzmu jest

gówn rkojmi

rodzenia spoeczestwa.

Niedaleka

podwignicia Kocioa i przeobrano pórodki. inaczej

Stao si

przyszo pokae dokd ,

;

nas one zawlok.

Tymczasem Pius IX- pojmujc bogie wyniki, jakie przykad dany z Watykanu móg przynie dla ogóu, nieustawa w pracy okoo polepszenia bytu wasnego ludu, ale ile razy puci wzrok za granice kocielnych dzieraw, marzc o skutkach

9 swego panowania

penem

dla:

osamotnieniu.

dniem rosa

w

w zukadym

ludzkoci, tylekro poczuwa si

A

przecie tam, za Alpami z potg najstarsza córka Kocioa,

materyaln,

Francya, która niegdy dla krzya tracia najszlachetniejsze swe dzieci w skwarnych piaskach Palestyny, która póniej dla swobody ludów ocean krwi wylaa, Ale pod wzgldem spóuczestnictwa

w

apostolskim

trudzie

,

byo

atwiej

liczy na

dywan Sutana, anieli na króla Filipa i jego ministeryum. Jako, w Konstantynopolu zapewne znalazby si nie jeden rodek rozniecenia zapau w Abdul-Medydzie w Paryu atoli mona byo tylko nadziej pieninego zysku zadowolonych, kwesty za dynastyczn króla, do dziaania zachci. cikiej swojej pracy, Papie samych przeciwników tylko spotyka, chocia dotd oddawa si jedynie wewntrznym, moralnym zmianom we wasnym kraju, gdy w tem AuKs. Metternich wyranie bagnetami stryacy zajli Ferrar. pragn poprze swoje wpywy w Rzymie. Sam los pod prawic Ojca S" podsuwa najzacitszego wroga zasad Chrystusowych. Na trupie Austryi logika historyczna musiaa i musi postawi wskrzeszenie Woch wolno Europy. Uragan wymiatajcy z Europy zgnilizny dotychczasowej polityki, lada chwila mia zahuczy, ale gabinet paryski przewidzia burz. Pose francuski P. Rossi i P. Lutzów, cae noce trawili na konfe,

W

i

rencyach, nazajutrz

kady

z

wraca konszachty

knu

z

z

nich rusza osobno do Watykanu,

Lambruschini'm naradza si Ferreti'm, zastrasza Gizz'ego, intrygowa przeciw kardyna-

e Papie

,

uycia duchowego ora na si jeszcze krwi galicyjskiej szlachty i oprawców jego wasnej ojczyzny niby zwyczajny jaki ksi wda si w dyplomatyczne komplanacye w listowe tumaczenia si przed Cez gabinetem wiedeskim sarzem Ferdynandem z postpowych swoich zamiarów, a na-

owi

Ciachi, tak

zamiast

zbirów ludzkoci, sposoczonych

dymic

,

,

reszcie

Ksi

skdind rewolucyjnemi da si ubaga cofn wojska wpyw swój w Rzymie tem silniej roz-

Kanclerz wystraszony

krzykami ludów woskich z

miasta na fortec, ale

szerzy.

,

,

10

Jednake

pocliodnia prawdy,

chocia

w

iskierce

dopiero

pomna na rozpomieniajce jaskrawe lubo przerywane wiato rozrzuca

rozniecona przez Piusa IX°, ale

j tchnienie, ja

caych Woszech. Postpowe stronnictwo otwarcie zabierao si do woiny z Niemcami, przygotowywao dzisiejsze wypadki; naród pod prgierzem opinii wystawia tych, którzy usiowali mu zagradza niezawis przyszo. Po miejskich placach palono wizerunki P. Ciuizot"a, gwizdano posów Ludwika Fipowietrze woskie stao si dla Francuzów tak nielipa znonem, jeden z posów w niewytumaczonym szale gardo -po

;

e

Wsteczne atoli sobie podern. zostay bez wpywu zdawao si,

usiowania take nie po-

e

na drodze politycznych przemian Francya i Austrya przj-tiumiy co najyAvotniejsze zajako stolica Apostolska wkrótce soby w duchu Paj^iea i

,

a wynikiem onego bya pado której sam Metternich ze spokojuem sumieniem byby móg si przyzna. Zostawaa jeszcze opinia narodu nienawistna rzdowi francuskiemu a której prd równie wypado odwróci. Do uskutecznienia

wesza na ruch cakiem wsteczny

mitna

encyklika

z

IS-iT^* r.

tego zamiaru, P. Guizot

uj^

Granier de Cassagnac'a, kreola

rodem, kondotjera literackiego, wytarzanego we wszystkich osawionych processach paniczów paiyskich, który uda si do Rzymu celem zaoenia tame dziennika, podkopywania Papiea przed narodem i omycia swego patrona z bota, jakiem lazarony go obrzucay. To jednak przedsiwzicie nie powiodo si; Papie zawczasu ostrzeonj- odmówi upowanienia na dziennik i Cassagnac na ustnej propagandzie musia po,

przesta.

Z pierwszego wejrzenia rzec byo mona, e wstecznicy bior gór, biy bowiem w oczy ostatnie podrywy absolutnych woskich, z którj-ch jeden w cigj^ch sporach ze ST\-ymi poddanymi co chwila przywoywa Austryaków do Modeny, drugi za powierzywszy swemu masztalerzowi ministeryum wyprzedawszy* jedn skarbu^, kupczy swoim ludem, ufny, Opatrzno prawem dziedzictwa wkrótce drug go trzod istocie umara niebawem bezczesnej pamici obdarzy.

ksitek

'

e

,

W

'

Ward

,

7.

dojedacza

minister.

11

wdowa po Napoleonie cencyi

i

W

Parmy.

i

Ksi Lukki

zaskórnych

wszed w

atoli

posiadanie Pla-

warstwach tego stanu

te w pónocnych Woszech, wawo przeprowadza rewolucyjne dziaania. Medyolaczycy obrali drog oporu fiskalnego i zabronili sobie uywania towarów i podów, na których Austrya przez naoenie monopolów najwicej zyskiwaa. Sumiennie rozwaajc stanowisko na poudniu i zachodzie Europy Medyolan by najgortszym punktem rewolucyjnych usiowa chocia dotd na drodze biernej tylko dopenianych; Francyi atoli, w moc jej starszestwa narodowego, danem byo pierwszej rzuci gowni na spróchniay rzeczy lud, zwaszcza

,

,

gmach politycznych

w

pokrótce, jak si

przeszoci

Dwa

i

i

towarzystkich

niej

stosunków.

Obaczmy

gromadziy materyay niszczce dla

budulcowe na przyszo.

podkopyway zaprowadzony porzdek rónemi co do dzielnoci siami. Pierwsze, czynne, wstpnym bojem kroczce, dokonywao swej pracy na stronnictwa

rzeczy, oba atoli z

atwej drodze krytyki, szczegóowego zaczepnictwa, wycigania na swoj stron jurystowskich wniosków, rozmazujc do nieskoczonoci rzeczywiste winy rzdu, ledzc plam tam, gdzie ich naj bystrzejsze ale bezstronne oko dojrze nie zdoao, podnoszc niedostwo do potgi przemylanej zbrodni, sowem

postpujc

jak

mogo by

sd

sprzysiony na zgub obwinionego.

inaczej

;

stronnictwo

to

prócz

I nie

mglistych

tu

i

przyszo adnej nowej idei, tern samem za nie znajdowao pomidzy sob adnego organu, któryby zwar w sobie charakter i denia nastpi majcej owdzie przeczu

,

nie stawiao na

epoki.

Szo mu przedewszystkiem istniao

,

o

jtrzonych.

w

ogóle

rzdu

powikszanie

Duch

wt

tu

w tym

o

rozwalenie tego, co

celu liczby

wia wycznie

oburzonych

dotd i

roz-

zaprzeczny; niszczj^ciele

nawet oywieni nadziej, po za rumowiskami

który usiowali obali, przewidywali nieznane cakiem

okolice, lub

wydoby

z

leona, inni

te

wygody sumienia, jedni po prostu pragnli grobu dawn Republik pochowan przez Napo-

za

dla

marzyli o utworzeniu nowej, zlepionej na

pó

pó niedojrzaych przeczu a której bdne tylko zarysy majaczyy im przed umysem. Drugie stronnictwo

z utopii,

na

z

12 olbrzymi pomoc nioso

deniom

historyi

jakkolwiek bez

,

adnego wewntrznego

lub nawet z zupenie sprzecznem przeswego dziaania. Byli to wanie sami dzieryciele wadzy rzdzcej, nieodrodne syny ducha Filipowego wyobraajcy doskonale materyalizm i samolubstwo

wiadczeniem o

istocie

,

epoki

swojej

w

,

doktryn

sfanatyzowani

zadyszane

karliki

,

wtkiemu potokowi dziejów, ugwaprd jego nurtów we wasnem sumieniu

pracy stawiania tamek

towniajce przeto najpraktyczniejsi

obliczu historyi straszni

pawia si

wia-

niewidzialna

Opatrzno porodku przechadza si niedostrzeony ,

przez nich logiczny

gów

w

!Nad obiema stronnictwami

toburzcy. dla nich

,

zachowawc,

postp

wyciga

ich

dla

szyderskim spokojem

z

i

odrbne

siebie

pierwszego stronnictwa zaczepnego doskonale

barwy, poczwszy od bladej z kolorem ministeryalnym,

podwi-

tczowa

swoje

w jedn

a

pouczepianych po zaukach

z

Proporzec

skutki.

prawie zlewajcej si do krwawych, skrycie gdzie

przedmie

S*-

Marceau

i

*^

An-

toniego.

Thiers wraz z swoj kohort, oparty na trzech dziennikach Constitutionnel, Siecle iCommerce, zajmowa pierwszy szczebel

tum

tej

drabiny oppozycyjnej

,

której

ostatni

gin ród

ludu.

Nieubagany iosobisty

nieprzyjaciel Guizofa, jedyny rzecznik

w Izbie, który bez przygotowania cae posiedzenia mow- swoj móg zaj, druzgoccy logik, sam nieunoszcy si zapaem a jednak umiejcy niby z niechcenia trca w naj dwiczniej sze struny uczucia

dumy narodowej porywczy ,

o

ile

potrzeba

byo

rodowitoci, siejcy naprzemian polityczne zarzuty a nawet gwatowne

dla dowiedzenia francuzkiej

sarkazmy

,

wyzywy, o

gbokie ile

chciwy wadzy

no,

sów si koczya, cenicy w^asn indywidual-

burza takowych na deszczu ale

wyej

jeszcze

P. Thiers dla

rewolucyonistów

wucej od Guizofa.

Wyszo jego e podczas

bardziej

w

obec Francyi,

w niczem nie by wart w tern tylko byszczaa gdy ostatni sternik ga-

binetu, zacity jak hugonota, uparty jak professor wynalazca

doskonaego wedug siebie systemu, zimny jak matematyk, zasurowy sam dla siebie jak asceta w przewiadczeniu probierzem pomnienie o sobie materyalne jest najdzielniejszym

e

13

uwaa

czystoci zamiarów,

czci

do rzdzenia

wienie ich upatrywa

i

koniecznego

zastosowaniu swojej dok-

co najdzielniejszemi

zanej

mu tradycy

nej

P. Thiers tymczasem

;

powoanego

w dokadnem

któr popiera

tryny,

sig za

ziemi zaludnion Francuzami, uszczli-

gabinetowej polityki o

rodkami, przekaile

mona

sumien-

znakomitych zdol-

przy równie

nociach czowieka stanu, obrocy idei mieszczastwa, owiewa si jakim mglistym urokiem napoleoskich zachce, których spenienie nigdy nic nie kosztowao a gaskao niedon próno zachowawców, udawa, ma natchnienie, egzaltacy, gówne rzeczywicie ywioy rodzimego ducha francuzkiego^ nci ku sobie form bardziej narodow i ostatecznie napada na wspólnego nieprzyjaciela postpowej Francyi. Wprawdzie P. Thiers doszedszy do wadzy, zwyk by jeszcze przesadza Guizofa w schlebianiu wypasajcemu swój naród królowi, jednym pocigiem kad wrzeniowe okowy na wolno druku, kartaczowa lud w zaburzeniu Transnonain, dla spokoju dy-

e

nastyi

owarowywa Pary,

ale

umia

to

wynagradza dziwn

w stosunkach polityki zewntrznej i wmawia patrzy na jego pieni nie za na czyny. ogóle, razie odpowiedzenia swemu posannictwu, musiaa

zamaszystoci

w

W

eby

naród,

rewolucya

w

obu zarówno odtrci); jeeli bowiem P. Guizot na zewntrz doktryny szalony bezad jedno pojmowa, natomiast Thiers rozumia tylko rozwijanie si Francyi w dalszym P. cigu historyi powszechnej nigdy za w dziejach losów czowieczestwa. Ze swojej strony P. Guizot straszniejszego przeciwnika widzia w Tliiers'ie anieli w reszcie Francyi, przeciw niemu broni si caemi siami, prawdziwie rewolucyjnych zapaników uwaajc za otumanione pojedyncze jednostki, niezdolne oprze si potdze rodków, jakie pierwszy minister mia na swoje zawoanie. Nawzajem, cech najwybitniejsz oppozycyi parlamentarnej byo powszechnie przyjte przekonaministeryum moe tylko rozbi si na niektórych wynie, cznych kwestyach, jakoto na podatku od soli, funduszach swojej

,

e

tajemnj^ch

Francyi

z

,

przywileju

elaznej

drogi

historycznej jej drogi,

celów, do jakich

Opatrzno

j

i

t.

p.

Zwleczenie

bezbone zdeptanie witych

powoaa,

szwank narodowej godnoci, upokorzenie

jej

w

wystawienie na obliczu Europy,

14 poczytywano za szkopuy, z pomidzy których gabinet Guizot'a atwo móg si wysterowa. ostatnicti dopiero czasach. gdy ministeryum wiksz, swoich deputowanych w nagrod ich karnoci poobdarowj-wao urzdami, stronnictwo Thiers'a wysuno zagadk reformy parlamentarnej której nierozwizanie silnie przyczynio si do zmiecenia z tronu rodziny

W

cz

,

Orleanów.

Charakterystyk ostatniego stronnictwa, które wgarno w siebie pierwsze zdolnoci Izby, doskonale wyobraa ton wymóg zmiany systemu wyborczego. Francya lipcowem powstaniem wywalczya sobie konstytucy, na mocy której 200,000 jej obywateli, paccych rocznie

po 200

fr,

krajem.

podatku

,

penomocników rzdzio braa który nad mozoln prac dla

przez swoich

Reszta narodu

w

sprawach publicznych nie

adnego udziau. Uczony ludzkoci trawi ycie, wojskowy, który la krew dla honoru i potgi Francyi, duchowny, który dochodów swoich nie ciua jedno na ulg ndzy obraca, lekarz, który nauk raczej biednym nieli bogatym powica rolnik obarczony zbyt liczn rodzin, rkodzielnik ostatnie siy wytajcy w walce ,

,

wspózawodnictwem i monopolem, sowem kady kto dla idei dba o matery, lub kto wydziedziczony przez los a niepoparty szczciem, napróno prac chcia zastpi fortun, kto nie ucieka przed powiceniem i nie zamyka si w najz

mniej

cianiejszem samolubstwie-,

ci

wszyscy odepchnici byli od

czynnych praw politycznych, dla tych przy stole biesiadnym obradnyra narodu zabrako nakrycia. To powiedziawszy, i sami czytelnicy dokadnie ju zrozumiej, jaki duch rzdzi

Francy.

Przeciw temu to porzdkowi rzeczy, niezadowoleni

z Guizot'a

wystpili

w

Niema wtpienia,

naduywao

osobie P. Duvergier de Hauranne.

e gdyby ministeryum nie byo w wyborach wpywów, gdyby

deputowani zachowawczy mniej raco byli czerpali w zawsze dla nich otwartej skrzyTii budetu, reforma wyborcza nie bj-aby znalaza tylu zapalczywych stronników, oczywicie bowiem P. Thiers poryzbyt

swoich

wa si do broni nie dla obalenia zasady, ale dla wywoania nowych wyborów, jako jedynego sposobu, którym mona byo rozwali gabinet.

Jako w

istocie,

zmniejszenie, o

poow§

15 opaty wyborczej

domaga

jakiego

pozorne przypuszczenie niektórych zdolnoci, sie Duvergier de Hauranne, wcale nie znosio

i

gdy tymczasem nieprzyzasady konstytucyjnej puszczalno urzdników do koa obradnego obiecywaa w^ykluczenie z Izby kupnych popleczników Guizofa tem samem za rozbicie zachowawczej wikszoci. Jaskrawsze odcienia take dobitniejszej reformy wyborczej ale oppozycyi przekonane o swojej mniejszoci, otwarte wystpienie odkaday na póniej obecnie za czyy si przeciw wspólnemu niewadliwej

,

,

day

'

,

,

przyjacielowi

w

,

w

Izbie

przy

utarczkach

parlamentarnych,

kraju przy politycznych biesiadach, o których poniej.

Osta-

samo przeprowadzanie kwestyi reformy jasno dowodzio, osobisto i materyalizm nie za dza postawienia nowej idei kieroway ruchami oppozycyi. Gdy tak stronnicy dynastyczni w zwycistwie upatrywali jedynie wyrugowanie Guizofa i Spóki, ostatnia lewica Izby, wyranie republikancka bynajmniej nie troszczya si o ide, jak naleaoby postawi w razie upadku monarchii, przekonana, samo wszechwadztwo ludu, w'ybory powszechne, z atwoci z siebie wyrzuc ten wszechrodek na przerodzenie spoeczestw^a. Naród pragn boej, ywicej prawdy, republikanie podawali mu kartki do gosowania. Zaiste nie my to bdziem powstawa na system powszechnych wyborów, ale nie napróno urodzilimy si jednym z dziedziców prawd przed wiekami ju objawionych narodowi polskiemu, abymy nie tecznie

e

,

,

e

,

wiedzieli,

e przeczucie

a raczej natchnienie, ta

gówna

zasada

powszechnego wyboru, skuteczniej da si zastosowa do urzdników ziemskich, grodzkich, wojskowych a nawet króla jak to w Polsce dawniej bywao jako do ludzi przedewszystkiem potrzebujcych szacunku, mioci i posuszestwa i powoanych przez naród bezporednim w^ynikiem tyche uczu, anieli do naznaczania prawodawców, którzy krom poprzednich warunków ,

by

ludmi wiedzy, winni doskonale poczuwa w sobie ide prowadzc naród a tem samem za uczestnictwem i wpywem tej idei by wezwanymi do dziaania. Deputowa. nych uwaamy poniekd za sd przysigych, za najwyszy winni

w wyrokowaniu ale nie w zakonodawstwie. do Izby francuskiej, gdzie stronnictwo Thiers'a

areopag atoli

jeszcze

Wrómy

dao

od

16

pomocy do obalenia ministeryum w nagrod obiecywao mu reform wyborcz, sam za naczelnik, wawszym modzieczym umysom pozwala jDrzewidywa moebno wojny, któr raz ju bdc u steru, z powodu kwestjT egipskotureckiej, zawiesi by nad strwoonemi gowami francuzkiego nai^odu

,

i

mieszczastwa. Drugi obóz P.

Guizot"owi

le wszczyzny,

nieprzyjacielski ale

zarazem

skada si

,

walczcy nietylko przeciw

przeciw

z ludzi,

caemu systemowi

których organem

by

kró-

dziennik

National.

Armand Carrel i Godfryd Caraignac \ znani z republikanprzedsiwzi po rewolucyi lipcowej, pierwsi zaoyli, dali popd i ton National'owi, którego w^ Izbie wyobraali Garnier-Pages Arago, Marie, Carnot, za obrbem za Izby ckich

,

Cormenin. Marrast, Goudchaux, Martin (ze Strasburga) i t. d. Charakterystyk tego stronnictwa j)0znamy z opinii rozpowszechnianych w jego organie, wszelako nienaley zapomina, mówimy o Kational'u przedrewolucyjnym, po wypadkach bowiem 2-i" Lutego, National cakiem si przenicowa, potrzykro wypar si dawnych zasad i o ile monoci na-

e

j

ladowa

ton ministerialnych artykuów

Debatów.

Zaoyciele National' a byli namitnymi ubóstwiaczami Konwencyi mniej Marafem, Cesarstwa mniej ukoronowanjTn. Francya, za Rzeczpospolitej z plejad swoich wodzów, bohaterka najszczytniejszego w ludzkoci eposu, napeniajca Europ saw swego ora, oto by idea, jakim ludzie z biur National' a cigle byskali przed oczyma narodu, idea o tyle bliski i podobny do spenienia o ile by im samym a nie komu innemu wadza urzeczywistnienia go zostaa powierzon. ,

,

Sawy

wojennej za

cel nie brali,

bo

przecie dzi,

w XIX

wieku,

wygrywacze bitew dla samego uroku zwycistwa popacaj; ludy dzi chtniej moe jeszcze krew lej ni dawniej, ale potrzebuj wiedzie, e walcz za ide, za zasad, za siebie samych, tak jako dawniej królowie za wasn dum lub- dla chciwoci toczyli boje. Polityka czysto zaborcza, niosca jednym elazne bero wadzy, drugim takie jarzmo

strategiczni

u ludów nie

^

Brat generaa Eugeujnsza Cavaignaca.

17 niewoli,

dzi

ju

na wieki przepada

i

National

jeeli zapo-

na idei odpowiadajcej posanwiada wojn nictwu Francyi i deniom ludzkoci, wyranie za kulisami swego dziaania zatyka powszechne iaso agitatorów epoki a nie

Ludwika

Filipa,

opiera

jej

haso dajce zawrze si

w

krótkich sowach:

Precz z twego miejsca, gdy ja chc je zaj.)) Tu niepodobna przemilcze co do wadania zaczepn broni dziennikarsk, «

,

e

wspózawodników nie wytrzymywa i)orównania z NaUmiejcy dziwnie korzysta z najmniejszej sational'em. bostki rzdu, buchajcy ogniem, gdy chodzio o honor Francyi, dranicy a do wciekoci rany, jakie lud w obronie swych swobód ponosi, dowxipny a do jadu, promieniejcy radoci, ile razy rzd ciko potkn si na faszywej swej drodze, wystawia lud jako min prochow, koo której ze sowem niby z lontem zapalonym si uwija, groc co chwila mieszczastwu wysadzeniem gmachu w powietrze. National tylko

aden

z

gwatowne wstrznienie przez obalenie tronu móg przyj do wadzy, walk wic na bruku paryskim przyj za cel, za program za w razie zwycistwa, zerodkowanie rewolucyi w Paryu rzucenie jak naj spieszniej sze wojska nad Ren, przez

,

i

Std,

pogardy i nienawici do zastaego mieszczastwa, do gwardyi narodowej o ile ta bya dynastyczn, std te szumne plany wojskowe, teorye strategiczne wykadane czsto z uszczerbkiem najyto nieustanne schlebianie wojsku, szerzenie

wotniejszych kwestyi

dnych

w

i

przemysowych

i

socyalnych jako podrz-

zastosowaniu sprowadzajcych tylko stagnacy.

National przede wszystkiem

potrzebuje ruchu, wstpuje

wic

na szczuda swojej wzitoci, udaje si za potg, przedstawia Europie alternatiwy pokoju lub wojny, uderza na króle, na rzdy nawet na ludy aby tylko rozbestwi ssiadów przeciw ,

,

wyzwa

Zaklciami przygasza burz, codziennie nowy kolec wysuwa ku chmurom, aby tylko piorun i roznieci poar który ma strawi nieczyste czci narodu, a jeeli na zewntrz widokrg pokojem szarzeje, zwraca si na wewntrz i z wiksz jeszcze gwatownoci wre we wasnym kraju. Wiosna koczy si bez deszczu, National grozi ludowi susz godem, jeeli przeciwnie deszcz pada, National WTÓy zalew i znowu gód; w poduszk roFrancyi

i

ich

do zaczepki.

cign

,

i

ZiENKowicz.

Wizerunki polityczne.

III.

9

18 botnika zapuszcza niespokojno cboszcze.

Mniejsza o to,

e

i

lud

cigle, bez miosierdzia

wylky wpada w

g

>>

45 oszustwa

i

niecny sposób ycia wietnej paryskiej

modziey;

e

jest na trybunie Izby jeden z deputywanych przechwala si, owocem cudzoóstwa, rzuca w twarz ministrom zarzut targu o to on sam i godno Para, ci mu nieprzecz,, dodaj, tylko, dla swego ojca targowa; król najstarszego syna, przyszego regenta wysya z miasta za jak sprawk godn czasów dawnej

e

a e narecie lud wyrobniczy w dziesi dni po osdzeniu winowajców ministrów, widzc pyszny szereg dygnitarzów przemykajcy si przedmieciem S° Antoniego na uryczystoó wyprawian w Wersalu przez Ksie Montpensier, wybiega z zakopconych poddaszów i warsztatów, ciska w picie spracowane donie, pieni si od przeklstw i chrapliwym gosem wrzeszczy: « Precz ze zodziejami!...)) Zblia si 22"' Lutego, dzie naznaczony na biesiad dwunastego okrgu. -^ Stronnictwa przeciwne rozjtrzone sporami nad adressem, zawziy si do upadego. AYyznaczono komitet biesiadny z deputowanych, z wyborców z dziennikarzów; National w niepewnem przeczuciu rozruchu odby kilka tajen)nych, przygotowawczych narad i zuchwale pocz si krzta R e -

regencyi,

,

i

;

forma

porozumiaa si z robotnikami i wzia si do krcenia adunków. Porozpisywano w dziennikach zaproszenia, oznaczono miejsce i godzin schadzki, ordynek pochodu, wezwano modzie szkoln i gwardy narodow, wszelako bez broni. Ministeryum z pocztku chciao na drodze sdowej skrycie

pocign

pod pozorem, dzistów,

w wigili jednak, zwoywa uczniów gwar-

biesiadków do odpowiedzialnoci,

e

wydao

komitet bezprawnie

i

Na

uroczysty zakaz bankietu.

wie

o tern

postanowieniu, P. Odilon-Barrot wpada na trybun i zapytuje ministrów; P. Duchatel zimno odpowiada, do rozpdzenia

e

biesiadników uyje siy zbrojnej,

e biesiad

poczytuje za bunt

przeciw prawu,

Oba stronnictwa znalazy si na stanowiskach wyranie odrysowanych wypadao przystpi do ostatecznych kroków; có atoli w tym razie mia pocz obóz zaczepny? Przygotowania Reformy National'a nie uszy bacznoci lewicy dynastycznej P. Odillon-Barrot i jego towarzysze ;

i

;

poczuli,

e nie za swoj spraw wystpowali do

boju, niedosigli

46 wysokoci swego pooenia, gwatowni w sowach, zabrako im dzielnoci, gdy przyszo do czynu. Zagadka bya rozstrzy-

gnit

nie oni to mieli

;

go zaprowadzi,

e

przynie lekarstwo na rany

Francyi.

e

dotrzymanie zamiaru za daleko moe na tej drodze wadza na zawsze moga

P. Thiers przewidzia,

j

rk mu

si wylizn, pierwszy wic zachca swoich stronników do poddania si woli rzdu. Odilon-Barrot dugo si wcha, wstyd byo staremu agitatorowi haniebnie zmyka z pola, uleg atoli okolicznociom i da si przekona dowodzeniom Thiers^a. Lamartine sam jeden namitnie powstai przeciw zbiegom: « Mniejsza o to, zawoa, czyli kto stawi si lub nie, na placu zebrania; ja sam pójd, chociabym cie z

tylko

wasny mia mie

za towarzysza.))

Omnastu

deputo-

nie odstpowa, gdy w tem o pónocy mu, e komitet sam uprztn wszelkie przybory do biesiady. Na tem koczyo si dziaanie ludzi; nadchodzia kolej na Opatrzno.

wanych prz\Tzeko go doniesiono

przenikliwej nocy zimowej, podczas ród ciemnej tum niespokojnych a sprzecznych uczu szarpa dusze i

gdy mie-

szkaców Parya, zwolua, m^oczycie, podnosia si tajemna zasona widowni, na której historya zamierzaa wyprawi trzydniowe przedstawienie jednego z najfilozoficzniejszj^ch dramatów naszego stulecia. Pierwszy dzie, pód oppozycyi parlamentarnej nosi blade

niedono

byo niepewne, ddyste, nuda niesmak osiady na twarzach bdnie saniajcego si tumu. Zgon to lewicy dynastycznej dopenia si w zamglonych tych i przewlekych godzinach, baka to mydlana panowania Ludwika Filipa pkaa w brudn kropl kolory

i

swej matki.

Powietrze

i

wilgoci.

Tymczasem lud Tytan powoli przeciera oczy, wyciga swe muszkuy na dziedzicznym barogu, wstawa, prostowa si, wyjrza na ulic a spostrzegszy, jak bero wadzy chwiao si w niedonych doniach, zatar rce i postanowi sam si do dziea. Gdziekolwiek stpi, gwizday kule, Ojczyzna gdziekolwiek si zatrzyma, wyrastaa barykada. reformy, król odtrcaa wiaroomnych ministrów, kraj guchym si okazywa na domagania wysaców narodu, on

potne

wzi

da

;

47 si przymówi zagrzmia z szerokiej piersi: Guizofem! niech yje reforma!)) i król poznawszy, kto to si odzywa, wypdzi czemprdzej ulubionego ministra Lud skrzyi z umiechem zarczy zmian prawa wyborczego. owa ramiona, przemyliwa, czyli mu nic nie pozostaje do zadumany czeka znaku jakiego od Opatrznoci. dziaania Zdawao si, e na teraz dopeni ju swego spóuczestnictwa, gdy w tem za nadejciem nocy, niewytumaczony strza pad na

wic

za nimi

,

((Precz z

;

onierstwo roztasowane przed paacem Prezesa rady miniWojsko, jak gdyby niem geniusz przyszoci dowodzi, odpowiedziao rac bezbronn cib mnogiemi wystrzay. Polaa si krew niewinna. strów.

,

Straszna to

bya

chwila.

krzyków wcieko i zgrozy, niewiedzie skd, wóz jaki przedziera si midzy tumem. Wnet wskoczyo na kilku wyrobników z pochodniami, porwao ciepe

ród jków

jeszcze

blade

ofiar,

Krwawy, dymny

sposoczone trupy.

i

i obnaone zaciy konie

twarze

piersi

owieci

blask

nieboszczyków

zgroza

,

rydwan zemsty popdzi na przedmiecia znaczc po sobie lady dug, czerwon wstg

i

rozpacz

i

krwi.

poj

Lud

znaczenie tego hieroglifu

lonego na bruku paryskim

wasnego narchii;

godzin

a

tylko

krwi

jego nakre-

tym razem postanowi sucha Wybia ostatnia godzina mo-

i

przekonania.

szo jedynie o dopenienie formy, na co kilkanacie nadto wystarczao.

Napróno Ludwik

pkay mu w rku si wszystkiego a

chwyta si

Filip

gazek

ostatnich

jedna za drug; napróno sam wyrzeka

baga

wnuka darmo wystawia do walki, gwardya mieszczaska, niewiedzc co czyni, jak optana krzyczaa: ((niech yje reforma!)) wojsko opuszczao bro i rzucao si w objcia ludu. Popchnita w przepa korona staczaa si przyspieszonym biegiem, tracia co najdrosze swoje pery, zbiera

tak

e wreszcie chciano j

zdoano strzau

tylko

gwardy narodow

jej

pochwyci

zaj

deputowanych

królewski i

z kilka

i

o

tron dla

odda dziecku na zabawk zgina w otchani. Lud

paac

,

wojsko

i

,

ale nie-

bez wy-

rozpdzi niegodnych siebie wybranymi, nic troszczc si wcale ,

48 O

pocign

rozwalon wadz,

rzd.

Kilkadziesit

otiar

omnastoletniej komedyi

do ratusza ustanawia nowy

obu stron okupio rozwizanie trzydniowego dramatu. O zemcie

z

i

e

nad upad\mii nikt nawet nie pomyli, zdawao si, zdruzchwil przed gotana wadza, od wieków ju istnie przestaa. Stary wiat niby li zwidniay i zmieciony jednym podmuchem wiatru, zakbi si gdzie w bezmiarze; nowy, peen

zudze

uroku, czaru,

ludzkoci.

i

nadziei,

byska

przed

rozkrpowan

Zaledwie starczy czasu na kilka westchnie spó-

czucia, jakiemi lud

poegna biedn

niewiast,

matk

dwojga

której rachuby ziemskie gotoway najpierwszy tron Chrzeciastwie, Opatrzno za przeznaczaa kwef wdowi, ycie pene smutku powice i nareszcie bole wiecznego sierot,

w

i

wygnania.

Jake

zakoczy

jednak

najbieglejszy rachmistrz

zawód Ludwik

swój

Filip

,

ów

epoki? Czyli podobnie jak

swojej

XVL krwi wasn

Ludwik

obryzgiwa zgliszcza swojego Napoleon w Prometeuszowych cierpieniach kona gdzie na oddalonem wybrzeu, majc ska za wizienie, ocean za kraty i cay jeden naród za oprawc? tronu

czy

czyli

?

cho

jak

,

jak Karol X.

ród

w

wojska,

przyjació opuszcza miasto, porzuca

licznym orszaku

Francy

sug

i

nie bez stron-

—

PrzemyBynajmniej. spokojnie ród obojtnego ludu Francuzów wsiad do maego powozu zaprzonego jednym koniem, niezaczepiony wyjecha ze stolicy Rzeczypospolitej, poczem za pomoc brzytwy i noj^zek niepotrzebnie twarz odmieni i ników, nie bez nadziei powrotu?

cony

król

,

przemkn si jestem

,

drug stron Manszy. ((Dziki w Anglii » zawoa wysiadajc na

na

przecie

!

Bogu, brzeg

Wykrzyk ten dla wypadków wanych w podobnej chwili w skutek tak wiata jest doskona treci systemu i ycia Ludwika odwiecznej

wspózawodniczki

swego

kraju.

i

,

Filipa.

Tymczasem tak drogo

przyjaciele jego

paci ,

zwolennicy, którym niegdy

za przywizanie do tronu, nazajutrz poprzy-

znawali si do Republiki, nikt

nego monarchy

i

nikt za

szakunku lub pociechy.

w

narodzie nie

uciekajcym

nie

Lud przesta

o

poaowa

wygna-

wysa w pogo myli nim gada

i

dzi we

49 Francyi daleko wyraniej pamita

rysy Cesarza Napoleona

anieli Ludwika Filipa.

Po kraju

i

zagranicy jDiorunem

gruchna wie

w

o ogoszeniu

Paryu. Osupieli królowie i oburcz chwycili si chwiejcych pod nimi tronów; ludy zowrogo potrzsy rdzawemi acuchami, historya za na dniu 24>"' Lutego 1848° roku, zamkna ostatni kart swoich Wieków rednich. Niespokojno i ciekawa nadzieja samowadnie zapanoway nad wiatem. Rzeczypospolitej

ZiENKowicz,

Wizerunki polityczne.

III.

n.

Opisalimy pokrótce waniejsze pojawy ducha we Francyi przed wybuchem 24^ Lutego, czujemy teraz konieczn potrzeb

napomknicia

kilku

sów

o celu, jaki sobie

zaoylimy w

przy-

pomnieniu tych naocznych spostrzee, zebranych na ziemi francuskiej.

Pomijajc bezporedni korzy, jaka wypywa z rozglda i gwatownych przemian znakomitego narodu, musimy tu jeszcze powtórzy pewnik historyczny i polityczny, prawd od wieków i ogólnie przyjt, mianowicie, Francya na mocy swego posannictwa rozstrzygnie u siebie kwesty europejsk. Kilkanacie morgów kwadratowych utrzymujcych Pary, jest ogniskiem w którem przetapiaj si pojcia i do mierci CeOd Karola W^^ losy caej ludzkoci. Francya gromadzia u siebie skarbnic ysarza Napoleona, wioów rozwijajcych nie tylko swoj ale i [cudze narodowoci; potga jej moralna na zewntrz jest owocem cikich i duFrancya moe nagich prac, krwawych czsto powice. biera siy i rozwija si u siebie tylko w stosunku czynnego wp}n^-u, jaki wywiera na dojrzewanie prawd witych u obcych

wstrznie

e

,

wa

a

narodów; rodki, jakiemi rozporzdza, nosz na sobie cechy humanitarne, historya przeznaczya zasoby jej ducha i potg materyaln na usug caej ludzkoci. Drugim narodem, którego istnienie, aczkolwiek na karcie boej tylko etnografii nakrelone, równ przecie ma wag

w

losach czowieczestwa

— jest Polska.

Na niej speni si grzech królów, przez ni tylko ludy mog dostpi odkupienia. Polska niepodlega jest tym kamieniem

51

wgielnym, bez którego kady system polityczny bdzie faszem jedno a ruin. Opatrzno nie pozwoli ludom kroku naprzód dopóki pierwszy postawi na drodze postpu narodowego ,

warunek

jej

uczestnictwa, dopóki kajdany Polski nie

pkn,

którykolwiek naród europejski nie pooy wyzwolenia Polski za zasad swej polityki, którykolwiek z jej krzywd bdzie

chcia si rozwija lub

czy

dla osobistych celów z jej nie-

napróno bdzie stawia ideay sprawiedliwoci, wolnoci, braterstwa, napróno czstkowemi ofiarami, gorc wewntrzn prac i powiceniem bdzie domaga si

przyjaciómi, ten

spenienia swych nadziei

;

bezwadno

uderzy wszelki jego

omyl go najoczywistsze rachuby. Pokój Europy i niesi uniewania. Pewnik wola Polski wiecznie nawzajem to wycignity nie z narodowego ale z ogólnego stanowiska pryzma wycznej ludzkoci gdyby za nam kto zarzuca ruch,

bd

,

,

mioci

e

warto naszej sprawie naju nie do przybytku serca ale pracowni, rozoymy przed nim od dzie-

ojczyzny tak niezmiern

daje, natenczas zaprosimy go

do materyalnej naszej siciu wieków karty dziejów europejskich przebiegniemy od stu lat wszystkie wojny, ukady, traktaty, wywoamy wszystkie ,

cierpienia,

ndze,

zy, zbrodnie, jakich dokonywano na e w ucisku kadego ludu, w sponie-

ludzkoci, dowiedziemy, wieraniu i

religii,

samolubstwa,

w w

popchniciu mass w bagnisko materyalizmu wyparciu si boych praw i w strasznych

std zaszych lub majcych nastpi skutkach, w przeszatanieniu si kadego nawet witego zamiaru pojedynczych narodów, w tem wszystkiem skrwawione widmo Polski wystpi przed nami jako gówna przyczyna. Okoo Polski, trupa, blisi dalsi ssiedzi gni tylko mog. Z upadkiem Ludwika Filipa skoczyy si wieki rednie; i

z powstaniem Polski zacz si moe historya nowoytna. Cay przecig czasu, jaki midzy dwoma temi wypadkami upynie, bdzie stanem rozprzenia, zamtem ogólnym, kada rószczka oliwna, któraby i dla tej sprawy nie zielenia si listkami, zamieni si w morderczy topór, kady rodek na rany narodowe, polityczne lub spoeczne, chociaby do cudowne balsamy wchodziy, skropli si w trucizn. Odrzumy ju dzi zwtpienie, uud, wyznajmy sobie szczerze a otwarcie, rewolucya 4*

e

52

adne czstkowe zaburzenie dla wypdzenia Ludwika Filipa, dla powierzchownej zmianj- form politycznych, to haso nowego porzdku wszechrzeczy treciwego przerodzenia spoeczestwa, wcielenia w ycie sów Chrystusowych, francuzka. to nie

,

to znak bliskiej a zaartej walki, przyszego a ostatecznego zwycistwa. Przypomnijmy sobie, jakto w dawno ubiegych wiekach przed kadym W3^padkiem wanym dla ludzkoci, niewiedzie z kogo poczte przepowiednie o bliskiem skoczeniu wiata. Niepojta trwoga padaa na ludy; co dnia ,

kryy

oczekiwano starcia si planet lub ognistych deszczów, zapierano si materyi przez tajemn cze dla niewidzialnych spraw I>ucha, pdzono gdzie za natchnieniem nie za rachub,

a

dopiero po latach, gdy poznano,

nadwerya, nastpne atwowiernoci ojców. A jednak

swoich nie dziwe

i

ziciy si. tylko

alnie je pojmowali.

proroctwie

wiat

,

W

e

e

natura

w

praw

niczeni

pokolenie drwio

przepowiednie

z

ciemnej

byy

praw-

ludzie ludzkim obyczajem matery-

istocie,

stary przeradza

wkrótce po

si

,

koczy

kadem a nowj'^

takiem wykwi-

Zuchwao

rozumowej dyalektyki, praktyczne niby zapogarda natury jako zagadki na pozór zupenie rozwizanej przygasy ywio egzaltacyi, moe za i obowizek penienia czynu z wiadomoci ju a nie z zapau, obróciy ta.

sady

,

rozbrat

i

,

w mieszno

niewytumaczone popdy. Zaniee wiat ginie, co ziemskie na nim, to w proch si obróci, co niemiertelne, to wytrzyma prób w nowe ycie si wcieli. Zaczyna si proces przerodzenia, ale jak drog dla swego pochodu obierze? Bez wtpienia, gdyby ród czowieczy nagle przeanieli si w ludzi Chrystusowych, w przyszych obywateli

prawd

przepowiednie

dzi bawem si skoczy: atoli

i

moemy

i

e

wyrzec,

i

spoeczne od razu dayby si rozstrzygn. Wtedy wybraaby si najpikniejsza jaka na ziemi dolina i w samym rozkwicie wiosny zwoaby si wielki sobór z wysaców wszystkich krz^-wdznowej Hierozolimy.

wszelkie kwestye polityczne

i

pod przeNa tym soborze pokrzywdzonych. i Sprawiedliwoci, przysdzonoby co wodnictwem Mdroci komu naley wyrzeczonobj* wyrok zapomnienia dawnych uraz poczem wysacy z piersiami przepenionemi humanitarn mioci, rozjechaliby si|, niosc kady swemu ludowi cych

,

i

,

,

.

53

pomylno,

spokój i swobod. Tak byoby, gdyby niespodziajednak dotd stara spada na nas nowa Hierozolima, tylko do szpiku koci daje nam si we znaki, w now za nikt wierzy nie chce i najpoboniejsi ludzie nazywaj S" Jana zgorczkowanym marzycielem e nadto domylamy si do czego by nas dzi doprowadzi kongres zoony z wilków,

e

nie

,

e

na drodze z owiec i z prezydenta lisa oczywistem wic jest sentymentalnych ukadów, zgiekliwych wykrzyków braterstwa ludzko ani pó kroku i jaowych protestacyi wszechswobody ,

,

,

Wprawdzie, nie przeczymy tu ostatecznie owszem, jestemy przemoebnoci polubowego kongresu i wszelako, jeeli ma konani, taki musi kiedy nastpi, odpowiedzie swemu celowi, naley pierw przytrze rogów samolubstwu nagi karku despotyzmowi i rozbójniczym skonnociom pewnych najwyej postawionych osób, przekona, materya jest tam, gdzie duch, sia gdzie prawo i dopiero Dzi materya przystpi do wzajemnego porozumienia. przewada nad duchem wypada wic wprzódy odj jej naprzód nie postpi.

—

e

e

,

e

,

trocha wagi, przyprowadzi do

stroju

z

gównym

jej

dzia-

aczem. Przywiódszy na ten punkt nasze dowodzenie, otrzymamy bijcy w oczy wypadek, pierwszym stanowczym krokiem ludzkoci na drodze postpu jest wojna, wojna europejska, w której nikt nie bdzie biernym postrzegaczem, wojna zacita cho krótka, pierwsza wojna w czowieczestwie gdzie dwie ostateczne zasady dwóch stronnictw wiata, wolno i niewola wystpi do miertelnej walki. Mniejsza o to, e rachmistrze nie umiej dzi stale oznaczy ogniska, skd rozponie ogólny

e

poar, niedoztwo woli

;

ich

niepowinno zniechca ludzi dobrej w tschnej zadumce ostrz kosy

przeczucia ludów które

nieubagana logiczno historyi, gupowate pórodki samozwaców wolnoci, wywoaj wojn prdzej moe jeszcze, nieli te sowa kraj nasz obiegn do koa. iSapróno wstecznicy wytaj ostatnie siy i chepi si chwilow przewag próno zdradzieck lalk swobody wiec w oczy gawiedzi a tymczasem poktnie lej dziaa, ostrz bagnety i kuj kajdany, darmo marzyciele i faryzeusze chmurnemi obrazy i blichtrem sów usiuj zatrzyma potok dziejów, darmo wycignwszy i

piki,

54 podstawy chcieliby na karowatych ramionach podtrzyma reszt gmacha; im gwatowniej odpychaj konieczBO, tern ona silniej na nich napiera, im póniej hekatomba nastpi lem wicej ofiar pochonie. dalszym cigu naszej pracy moe nam si uda, nieprzesdzajc, zwróci uwag czytelników na kilka podziemnych nurtów, któremi ttni strumie przysz2^ych wstrznie dla Europy, teraz poprzestaniemy na daniu Francyi wiadectwa pierwszych przedwstpnych kroków do wielkiego ruchu i wycignicia nastpnie logicznego wniosku, poniewa rewolucya, która we Francyi nigdy nie bya wycznie narodow ale ogóln, na ziemi francuzkiej wybuchna. z prawa nam wic naley pozna przyczyny, istot, rozwijanie si, kierunek i przysze prawdopodobne koleje tej rewolucyi, jako niezbdne warunki, z któremi wie si sprawa zmartw^ychwstania Polski i kilka cegie

z

,

.

W

e

samem musz wywrze wany wpyw na

które tern

przyspie-

szenie lub opónienie oczekiwanej od nas chwili wyjarzmienia.

Nawzajem, nie trudno byoby nam dowie cisej solidarnoci obu kwestyi, i jeeli strojno midzy postpowaniem a posannictwem Rzeczypospolitej jest potrzebn do wyjarzmienia Polski, równie przeduenie morderstwa na Polsce byoby rakiem toczcym spokojno Francyi i niezwalczon przeszkod do dalszego si jej rozwijania. Oba zatem narody nie maj jeden drugiego o co prosi, ani miay za co sobie dzikowa, gdy potga i spokój jednego s koniecznym warunkiem niepodlegoci i siy drugiego. Std, jako Polakom, przystoi nam bacznie ledzi w^szystkie pojawy dziaa Rzeczpospolitej jako czonkom ludzkoci troskliwym i ciekawym o przysze jej losy, wypada nam równoczenie zwróci uwag na Polsk której niepodlego (odoywszy nawet na bok narodowe uczucia) wraz ze spenieniem posannictwa naznaczonego Francyi, jednakowo s niezbdnemi dla postpu idei chrze-

bd

,

ciauskiej

Od

r.

w

czowieczestwie.

1831'^

Polska nie

ma

jedno patologi. piersiach, dawili

historyi,

Trzej wrogowie rozsiadli na jej

j

kady

swoim sposobem, jak gdyby szli na wycigi w rozwizaniu zagadki którym trybem najprdzej i najzupeniej mona wytpi cay jeden naród. ,

00 Cesarz Mikoaj szczerze

wzi

si do dziea. Pozaosi szkoy, dla formy zostawi, polecij

w niszyci za zakadaci, które wykada dawny polski katechizm

z

t

wszake rónic,

e

na

miejscu Boga, siebie samego wszdzie stawia, rozkaza nauc;za historyi ruskiej napisanej przez swoj policy i mow§ narodu zastpi jzykiem ciemiców. Tak postanowiwszy w ponce zatru latorol, puci na kraj zgraj czynowników / przywilejem wolnej przedajnoci zdzierstwa, jednym zleci wytaczanie ogromnyci podatków, drugim za powierzy stra nad myl, z warunkiem dawienia jej do ostatniej iskierki. Dla poparcia tych usiowa przyda im swój nowy kodeks i

a

praw, pobór rekruta, straszne wizienia cytadelli, Sybir, knuty, kopalnie, szubienice,

sowem, zebra w jedn liktorsk

najjaskrawsze swawole rzymskich Neronów, nalazki dawnej Inkwizycyi, z

pónocnej Ameryki

doczy

zapieniony

i

uywajc rodków

czasami

wizk

dzielniejsze

wy-

niektóre zwyczaje dzikich

pocz rzdzi

tych pojedynczo

,

narodem,

zwykle

atoli

e

wszystkich razem. Pomimo jednak, nowe prawa druzgotay zwizki rodzinne, zdrad i nienawi staray si wprowadzi pod strzech pomimo wizienia cytadelli byy zawsze pene katowano obwinionych i dla rozprzenia moralnego podawano im straw w^zbudzajc mdoci, pomimo, Sybir modzie pracowaa w kopalniach, si zaludnia, lud gin na Kaukazie, kto milcza by podejrzany, kto mówi potpiony, kto dziaa, darty w pasy, duch polski wszelako coraz czystszy, promienniejszy, peniejszy siy i nadziei, unosi si nad falami krwi i ez nad jkami niedoli. r. 1838>"' Gustaw Ehrenberg, jeden z winiów osdzonych na wieki do taczek, którego ewangeliczna posta wiecznie skrzy si przed nasz pamici, na kilka dni przed wywiezieniem, zostawi na pociech nastpujcemu pokoleniu pamitne sowa: ((Gdziekolwiek nas wyrok Cara zawlecze, oszukamy jego dum; poniesiem wszdy prawa czowiecze, poniesiem wolnoci dum!)) Prorocze sowa, rzucone ustami mczennika w ognisko historyi jego oprawców. Jako duma ta wedle rzdowych poj coraz gbiej toczy sam nawet

e

e

,

,

e

e e

e

e

,

,

W

—

,

Kossy

i

niedaleko

upatrujc

w

cesarzu

przyszo

dowiedzie,

e

mamy susznoj

Mikoaju najradykalniejszego swego wieku

56

W

rewolucyonist. nie policzymy

,

kadym

do wsteczników nigdy go

razie,

baczc na ogromny

zapas palnych materyaów,

rzdom w gbi swoich ludów grona straszny poar, jaki niebawem z nich wybuchnie. Inaczej dziao si \v ziemi polskiej pod berem Brandenburgów. Tam król pruski nie upuszcza krwi Polakom, usiowa tylko powoli wscza im do germaskie pierwiastki,

jakie Rossya dziki jego

madzi

i

y

w

skutek fermentacyi których Poznaczycy mieli kiedy prze-

rodzi si na doskonaych Niemców. przedewszystkiem

majc

Frederykowie, skarb ucisk materyalny

na widoku, pojli,

e

niweczy wasne ich nadzieje e naleao raczej wypasa anieli zarzyna kur niosc zote jaja i e nareszcie wyzyski,

wanie fiskalne

w

niczem nie przeszkadzajc wynarodowianiu,

pozwalao obu razem celów dopina z jednak gorliwoci. Wraz, reakcj^jnej pamici Fryderyk Wilhelm IIF', wyrzeka si obietnic poprzysionych w 1815- "^ roku, zapuszcza w kraj swoich osadników urzdza system biurokracyi wyrzuca z publicznego ycia movv narodu par caym ciarem spózawodnictwa przemysowego i na rocie otworzy modziey wstp do owiaty niemieckiej protestanckiej racyonalnej a tem samem wprost przeciwnej i naj zgubniej szej dla rodzimego ducha polskiego. System ten zaleca si biegoci; wkrótce ple niemczyzny w^ystpia na formy, zwyczaje i zewntrzne cechy charakteru narodowego kosmopolityzm i filantropia ,

,

,

,

,

;

i zdawao si, e pouwieczy niebawem zabiegi rzdu, gdy w tem wypadki, o których wspomnimy niej, dowiody nagle Fryderykowi IV"™", e oba z ojcem rdzennie pomylili si w swoich

jy

powoli odpowiada potrzebom serca

dany

skutek

rachubach.

Tego ostatniego zmartwienia

poczci wzgldem swoich

Ksi

Metternich

unikn

polskich poddanych.

do politycznego ukadu

potworny zlepek rónych najsprzeczniejszych sobie narodowoci w systemie rzdzenia równie nie miaa jednej waciwej sobie barwy, ale bya mieszanin szataskich ywioów pozwóczonych ze wszystkich j)olitycznycli.mieciowisk. Zdaleka ju w tem pandeAustrya

,

co

,

,

monium

gabinetu wiedeskiego

mona byo

ciestw^o mongolskie mniej cyniczn energi

rozpozna okrucara,

nikczemne

57 samolubstwo niemieckie mniej germask owiat i jezuick, tym razem mniej niczem nigdzie bohipokryzy mniej ... wiem jezuityzm nie rozpasa si tak szeroko w najsromotniejSamo nawet ze nie byo w Austryi szych swoich odcieniach.

—

,

jak to widzimy w Prusach, kosmopolitycznem dajcem si zastosowa do kadej krwi, do kadego pokolenia, do kadych wyobrae. Ze austryackie rozwijao waciw, sobie stron w Polakacli, w Wgrach, w Czechach, we Wochach i t. p. za im bardziej naród jaki traci ducha, tem za-

zem narodowem Woszech,

Anglii

,

szczepowem

,

i

t.

d.,

ale

,

zem

,

e

ciciej dla zado uczynienia zbakierowanemu sumieniu czepia si form, e z Wiednia przesd i gupota wygodnie nciy, owiata za niemiecka wcale nie para, wypado zatem, e w Galicyi formy polskie najduej i najwybitniej si utrzymay. Blichtr ten atoli próchno tylko pokrywa, zwaszcza w dwóch ostatecznych terminach spoeczestwa, w których zgangrenowanie niszego logicznie wypywao z rdzennej pierwszego zgnilizny. Termin poredni sam jeden podtrzymywa jeszcze Galicy ale z obu stron pozbawiony punktu oparcia, najdotkliwiej uciskany przez rzd, pojedyczem tylko bohaterstwem przypomina Polsce, e cierpieniem wymodli kiedy dla Galicyi chwil odrodzenia. ,

Przeciw tymto trzem

narodowoci

polskiej

,

wrogom sprzysionym na zatracenie wystpoway do walki: powi-

kolejno

narodowego dzielniejsza i bardziej promienna za kadym przebytym czyscem, wity, ogólny spisek wytrwaoci i oporu duchowego i nareszcie bój na polu urny sowem o ile si dao pod elaznem jarzmem cencenie

,

niemiertelna idea

bytu

,

zury

w

kraju, o ile starczyo piersi

i

natchnienia za granic.

któr naród wyprawi z rodzinnej ziemi, aby mu pod wolnem niebem wypracowaa ide przyszego odrodzenia bytu, zanim zdoaa odpowiedzie swemu posannictwu, zasyaa mu tymczasem posiln i zapaln karm w literackich swoich utworach. Kada ksika emigracyjna bya to nowa relikwia, któr prawi krajowcy egzorcyzowali szatana obskurantyzmu i niewoli, kady emisaryusz wleczony do kopal lub rozpinany na krzyu, tego samego dnia zmartwych wstawa jak grony upiór, obiega wioski i miasta, spdza sen z powiek Eraigracya,

i

58 rodaków, przeraa ranami swych piersi, krwi, mczesk na sercach pitno zemsty wyciska, sypa do koa nieugaszony ar dzy do boju cie wiecznego postrachu dla ciemiców, nadziei i siy dla ucinionych, pierwszym wydzwania tajemni;

czy

hymn

zatraty, drugich

koysa pieni wybawienia.

Polska

zaoy

ma

katakomby, które co do iloci i ofiary z czego niczem nie ustpi rzymsko-apostolskim, i kiedy naród oczyciwszy sw ziemi z oprawców^, wywoa po kolei dugi szereg swoich mczenników, opowie, jak Lewitu, kiedy mu przy ledztwie Galicyn rkojeci od szabli zby powybija,

w

niemogc wytrzyma duszych pociel

i

ywcem

katuszy,

podoy wiec

pod

spali si, jednego westchnienia nawet nie

wydawszy, opowie nam co wycierpieli Konai^ski, Zawisza i tylu innych Chrystusowo byszczcych w martyrologu polskiej niedzi niegodzi si nam ich zaczepia, nieuczciwszy ich woli wprzódy hekatomb i pogrzebem. Ofiary te daway nieustanne wiadectwa pastwienia si wrogów nad krajem, cierpieniami ;

pragny okupi swobod

narodu,

w

mki

ostatnich chwilach

przyzyway godzin powstania, ale rok po roku upywa a czara pokuty dna jeszcze nie pokazywaa. Stosunki polityczne europejskie bynamiej nie zapowiaday ogólnego wstrznienia, w skutek którego sprawa polska koniecznym porzdkiem muPolaków, posiaaby wybiedz na czoo ruchu; wiksza reszcie oczekiwaa mierci Europy, Mikoaja, dobnie jak w^ Ludwika Filipa, Metteruicha inni, plunwszy w tw^arz jaowym protestacyom parlamentów i faszywym dyplomatycznym naród sam tylko, przez rachubom, przyszli do pojcia, wprawdzie zewntrzne okosiebie moe si wydwign, licznoci mog mu dopomódz lub kres jego trudom przyatoli gupot jest na tych ostatnich opiera wyspieszy, cznie nadziej wyjarzmienia, grzechem zakada rce w oczekiwaniu na europejskie rozruchy, obowizkiem za jak naj-

cz

,

e

e

e

spieszniejsze poruszenie

narodu

i

rozwinicie na peny wiatr

proporca powstania.

Takowe wyobraenia oparte na niezaprzeczonej prawdzie rozdzielay si przecie na dwie drogi. Pierwsza

bya

:

ranego postawienia

poprzedniego odrodzenia idei

,

przesiknicia

ni

w

duchu

,

wy-

wszystkich jedno-

59 stek narodu, nagromadzenia

wioów

zapalnych

i

w kadym

osobniku massy

nastpnie rzucenia iskry

i

y-

wywoania wy-

buchu.

Drug drog nurtoway

tajemne spiski,

rosili

krwi

m-

wysacy, sycha byo na niej guchy chrzst ostrzonych kos, nie rozwiecaa jej idea organiczna adna, zasad waleczników bya wolno ludu celem niepodlego ojczyzny, rodkiem uzbrojenie mass. Pierwsza droga wymagaa cuczennicy

,

downego Boego poparcia zerwania zupenego z przeszoci i przemienienia wasnego; grzeszya niepodobiestwem doranego podniesienia caego narodu do wysokoci natchnionego Apostoa, daa, naprzód duchowych powice i wiary a tern samem dozwalaa faryzeuszom obojtnikom i niedonym kry si pod paszcz zmylonych ofiar i nareszcie stawiaa cel mglisty, w przyszoci cakiem nieoznaczonej. Druga, otwieraa szerokie pole dotykalnym nadziejom, wyrachowaniem, narodowej odwadze, wrodzonemu pochopowi do czynu i takieje ,

,

niecierpliwoci.

upywao na mkach i wysileniach a kady rok ubiegy nowe tylko wiza ogniwa do dawnego acucha niewoli, stronnictwo najsilniej w emigracyi zorganizoGdy

tak szesnaste lato

wane, majce

w

kraju naj rozleglej sze stosunki, oparte na wy-

cznej idei ludowej, postanowio wyty ostatnie siy i jeszcze raz spróbowa, czyli zwyciztwo nie powieje nad chorgwi sprawiedliwoci. rodkiem do osignicia tego celu by spisek, do zawizania za spisku naleao przepuci nowe iskry przez podziemne druty stosunków z krajem, ostatecznie centralizujcych si w Wersalu. Przedsiwzicie w samem zaraz zaoeniu jeeli nie uderzao logicznem niepodobiestwem, zagraao przynajmniej trudnociami zbyt olbrzymiemi na dzisiejsze

ciwnie,

siy ludzkie.

mniemamy,

tu wypadku walki; wywoania teje zgodnie

Nieprzesdzamy

e

w

razie

przez za-

miarami spiskowych, szala zwycistwa moga bya przechyli si na polsk stron, mówimy tylko o niezwalczonych przeszkodach towarzyszcych przedbojowym przygotowaniom, oczywicie bowiem pomylne usadowienie spisku nosio w sobie

niezawodn rkojmi zwyciztwa. Dla czego za spisek poa nawet powicenia przywódzców, pomimo

mimo zrcznoci

co odwagi i nienawici do wroga krajowców mia by bezowocnym? odpowiadamy po prostu: dla tego wanie, e by spiskiem. Podobnie do rolin, spisek moe tylko wyrasta i kwitn pod okiem soca. Tu syszymy ju, jak nam zarzucaj paradoks i dowodz, e spisek otwarty, jawny, tem samem przestaje by spiskiem. Bynajmniej; najstraszniejszy to spisek ducha przeciw ma-

—

ywioów niemiertelnyci przeciw znikomoci. Spisek, aby móg si uda, musi mie za cel nie ostateczne, terminem oznaczone wywoanie do walki, ale jedno gromadzenie zapalnych materyaów, przysposabianie rodków. Skoro tylko massa na kade zawoanie gotow jest do czynu, spisek zatrzyteryi.

muje si sam z siebie wchodzi na drog nieubaganego konserwatyzmu, jest niejako dyrektorem tej wielkiej orkiestry, w której wszyscy grajkowie trzymaj smyczki na strunach, czekaj liasa od Opatrznoci i wtedy dopiero czy Dyrektor da lub czy nieda znaku podwadnym koncert w caej zupe.

,

e

tem zwykle si koczy, mistrz samotnie i w ciszy paeczk wywija. Roztwórzmy na dowód karty dziejów^ poszukajmy wielkich momentów zatraty i budowania a przekonamy si, e jedynie w skutek takiego to

noci musi si odegra,

spisku

upady Rzym

1775-^

w Ameryce,

i

inaczej, na

Byzancyura, powsta rok

1789>

w

Francyi, 1848>

1668-^

w

w Paryu,

przez sam szacunek dla pojcia o rewolucyi nie

Anglii,

e

ju

wspominamy

o

Berlinie ani o Wiedniu.

w zwyczajnera znaczeniu tego wyrazu nigdy sam si nie popchn ludów do jednolitego dziaania, a przecie przed Wilhelmem holenderskim nie zb}'Avao w Anghi na spiskach Pury tanów, Jakobitów, Papistów i t. p. w^ Ameryce nawet stronnicy angielscy tu i owdzie knuli konszachty, we Francyi za Ludwika XVr' wolne mularstwo spiskowao po nocach, w Paryu przed •24>™ Lutego, towarzystwa Praw Czowieczych, Pór roku i Rodzin liczj^y kilkanacie tysicy zwizkowych, miay swoje dzienniki, jak najszerzej otwart drog Spisek,

przez

zacigania,

mogy kupowa bro

i t.

d.,

a jednak wszystkie te

zegar zaskoczyy sprzysieców historyi wybi naznaczon godzin, cho go aden ze spiskowych Owiadczamy wrcz, nie pocign za sznurek. Wicej nawet.

rewolucye

niespodzianie

;

61

e

kady spisek jestto nowe wcielenie Boych zasad na nieszczcie ludów.

szatana na

Szatanowi

i

W zgangrenowanych

spiski

si

gdzie

monowadztwo

udaj,.

yo

i

krzywd te tylko

republikach woskich,

bawio si krwi ludu

,

szatan

cigle spiskowa i mocnych przeciw sabym uzbraja; spiskowa na Noc S" Baromieja, na Nieszpory sycylijskie, na morderstwa Humania, na rzezie w Galicyi, spiskow^a, wydzierajc

wit

krew pod katowskim obroców, rozlewajc toporem despotów. Ludzie dobrej woli dawali porywa si urokowi tajemniczoci osaniajcemu spiskowe przedsiwzicia, sprzysigali si za ojczyzn, za wiar, za wolno myli i wpausiodali w matni, zostawujc po sobie niemierteln mogli okiem soca byli pod podejmowa, t wanie, któr wa i praw^d uwicon mczestwem, którego, jak pierwsi chrzecianie jawnie goszc swoje zasady mogli byli dostpi. Wprawdzie cige to dranienie najwzniolejszych uczu w czowieku, odgos o powiceniach, przy których bledn ludowi jego

cz

,

rzymscy Scewole, konwulsyjne wstrzsanie wyobrani ludu, niemao przyczyniy si do utrzymania ducha w narodzie, budziy go, gdy na chwil zapada w letarg materyalizmu, ale z drugiej

strony rozjtrzay przeciw bezbronnemu przeladow-

ców, zmuszay tych ostatnich do cieniania coraz kajdan i trzymania wiecznie rki na toporze, do ssania najczystszych

zwycionych, wzniecay trw^og, przed któr wtpliwcy uciekali w brudne zauki samolubstwa i wycieczay

kropel krwi ze

naród

z

najywotniejszych

To powiedziawszy w

si.

ogóle o spiskach

i

o historycznej ich

wartoci, zobaczmy, jak pomylne rkojmie zapowiadao sprzy-

sienie majce rozwiza si katastrof w cami

w

królestwie, procesem

w

Galicyi, szubieni-

Berlinie.

Powstanie ISSO*^ roku, którego historya zamyka si w kilku wyrazach mianowicie zaczo si w trzydzieci a skoczyo w siedmdziesit tysicy, wyranie dow'iodo, naród upad nie dla braku si raateryalnych ale dla niedonoci z jak przywódzcy ich uywali. Zasoby kraju ledw^o byo zapoczte, ,

,

e

e

,

wcale

za

w gbi kry ogromne potgi, naleao wywoa, ale ju nie y, Napoleoskiej gwardyi

nie wyczerpane, naród

które dla niezawodnego wyjarzmienia

có

z tego,

kiedy Kociuszko

62 niepodobna byo wskrzesi na polskiej ziemi, stanty

WKsi

Kon-

za wymusztrowa by tylko 30,000 wojska. Wojna bya powstaniem narodu w imi zasad i sponiewie-

polska nie

godnoci ale strategiczn, gr; szachów i gdzie przeciwnik dostaje mata pomimo nietknitych reszty figur i piodla tego te pomimo nów. Nie umiano poruszy mass ranej jego

,

zasobów wojennych, pienidzy, Polska upada w ostatni przepa niedoli. Std atwy wniosek, jeeli z dziaami i z bagnetami, ale bez ludu a raczej bez idei przegrana bya konieczn,, nawzajem mona byo ludowej pomylió o wyjarzmieniu bez tyche dzia bagnetów, ale pod dostatku siy zbrojnej

,

e

,

i

proporcem idei ludowej zaczerpnitej w ostatnich gbinach narodu. Zasada ta, której witoci nic niepodobna zarzuci, staa si gówn, osi caego spisku, pewnikiem za, na którym opierano przedsiwzicie, byo przekonanie, e lud przystpny zawsze dla sów prawdy, niezuyty moralnie a tem samem atwy do porwania w imi ojczyzny i wolnoci, na pierwsze haso powstania wystpi z swego oyska gron fal i niezwalczon si ywiou pokona wszelkie zawady. Galicya liczya milionów^ mieszkaców, "WKsistwo Poznaskie milion; w Galicyi byli urlopnicy i uwolnieni onierze, których

pi

mona byo

uy na

zaród regularnej siy zbrojnej

skiem landwerzyci stanowili gotowe wincyach

rzdy utrzymyway sabe

oporu byyby odday

bro

i

ju

wojsko;

,

w Poznaw obu pro-

zaogi, które bez wielkiego

zasoby wojenne, nadto twierdza

poznaska przeznaczona na ognisko przyszych powstaczych dziaa, zaopatrzon bya w obfit zbrojowni, zarzut wic braku wszelkiego si materyalnych wcale nie by uzasadnionym ogromne hufce mogy wystpi do boju. Równoczenie z wybuchem w Galicyi i Poznaskiem, Królestwo, przyszy ;

take miao powsta i wojna zapalaa si razem we wszystkich czciach dawnej Rzeczypospolitej polskiej. Wprawdzie trzeba byo przypuci, e Fryderyk Wilhelm IV-'*' i

plac walki

Metternich nie tylko

e

nie

uyj

co najdzielniejszych

e

rodków

owszem przez na przytumienie wybuchu polskiego, ale patrzy na zamach w pomylnym wypadku nioscy szpary miertelny cios dawnej ich sojusznicy Rossyi, trzeba byo zaPolska niepodlega rozpalaa u siebie ognisko pomnie,

bd

e

63 wolnoci, od którego )yyby si spopieliy trony absolutne go Przymierza, w Austryi atoli wyranie pokazywa si rozkadajcy ywio w objawie narodowoci rozbudzonych z le. targu, w Prusach za mona byo liczy na powszechn, nienawi wycywilizowanego narodu do Cesarza Mikoaja, który sam jeden piekielnym wpywem zatrzymywa swego szwagra na drodze do systemu konstytucyjnego. Pod tym wzgldem nie udzono si adn nadziej; nieufano rzdom, jedno ludom. Powstanie polskie miao drugie wyzwoli od pierwszych, druzgotao S® Przymierze i jako logicznie przystao niepodlegej Polsce zmieniao zupenie posta rodkowej Europy. Ostatni warunek koniecznie wynika z wyjarzmienia Polski, niebyo si nad nim co zastanawia, naleao przyj go absolutnie. Olbrzymi plan ten zdawa si umiecha sprawiedliwoci Boej a tem samem promieni si religijn niejako nadziej powodzenia nci wreszcie ku sobie ogromem rozmiarów gorc wydwignicia z grobu sawnej ojczyzny czarowa urokiem niebezpieczestw i marzeniami tryumfu wietnego dla ,

,

dz

,

,

caej ludzkoci.

Wspomnielimy

o kierunku,

w

jakim postanowiono dziaa,

wypada nam pokrótce napomkn o istocie si, za których chciano przyprowadzi zamiar do skutku.

pomoc

Gównym wykonawc spisku mia by lud, ju dla tego, e wikszo rad wystpuje do boju, ju te dla tego, e zawiera w sobie nieskaone ywioy, e powica si bez osobistych widoków e oprócz wyswobodzelud wszdzie stanowi

i

i

,

potn

wyprowadza z sob ide wasnej spoecznej niezawisoci ide przemonie tukc przywilej i przemoc i o wysoko przekonania nad przesd, bardziej zapalajc dzi, anieli dawniej podnieca massy fanatyzm form religijnych. Istota ludu polskiego w ostatniej gbi jednakowa, w wierzchnich warstwach przedstawiaa uderzajce rónice wynike z dwóch odrbnych wpywów: rzdów i wacicieli wiejskich. Poznaskiem, lud od kilkunastu lat uwaszczony, wyzwolony z pod zalenoci od posiadacza wioski po wikszej czci znajdowa si z tyme w stosunkach ssiedzkich; oparty na prawach, które przeszy ju byy w zwyczaje, niedoznawa i niebyby pozwala na sobie ucisku; czerpa szacunek i przynia ojczyzny

,

ca

,

W

,

64 kad z germaskiej a rzdnoci panów, do

niestety której

mao w

reszcie Polski znanej,

zmusio tych ostatnich spóza-

wodnictwo Niemców chciwie wykupujcy cli ziemie polskie

mia

ostatecznie jeeli nie wszystkich

za co

,

i

kocha, nikogo te Dawny, narodowy

nawzajem niemia powodu nienawidzie. stosunek rodzinny, który pomimo przemylnictwa niemieckiego, utrzymywa si jeszcze tu i owdzie midzy wiosk a dworem, tosamo wyznania odróniajca Polaków od Niemców, zapewniay klassie wyksztaconej znakomite wpywy na wieniacz i otssieray szerokie pole rewolucyjnym przedsiwziciom. Z tern wszystkiem niepodobna byo kilku spiskowym z Parya samotnie rzuca si w mao po czci znany im kraj porednictwo miejscowych spódziaaczów byo niezbdnem, obaczmy przeto, jakie ywioy narodowoci i odrodzenia kry w sobie odrb Polski przypady w podziel domowi brandeburgkiemu? Rzd pruski, wicej przez niepowstrzymany potok cywilizacyi ni przez wrodzone sobie zasady, bardziej przez wstydliw obec wasnych poddanych ni przez czyste uczucie ;

wo

sprawiedliwoci,

uywa

niemia wzgldem mieszkaców WKsistwa

sposobów, jakiemi bezczelnie posugiway si Austrya,

zwaszcza za Rossya.

Rak poniemczenia

coraz szerzej

chodzcy na skradzione

polskie dzierawy,

obiecywa Prusom

w

niedalekiej

przyszoci treciowy przewrót

skich na pierwiastki niemieckie

;

ywioów

gabinet berliski o

ile

za-

pol-

mo-

noci zatem unika materyalnych przeladowa, wiedzc, e takowe zawsze wywouj oddziaywanie, e kto sieje krwawy ucisk, ten zbiera krwawsz jeszcze zemst. Std, podczas wojny 183 1*' roku, rzd z miern zacitoci ciga Poznaczyków przemykajcych si do hufców powstaczych, std przymruonemi oczyma spoglda na wydawnictwo pism i ksiek polskich w Poznaniu i nie zapycha wizie patryotami, którzy cichaczem szeptali sami do siebie, jeszcze Polska nie zgina.

e

Nawzajem pimiennictwo

polskie korzystao z przestronnych

kajdan berliskiej cenzury

i

narodowego nader

na

na

wane

której

polu

usugi.

duch

we wzgldzie utrzymywania ducha

umy sowem

Bya

polski

,

wywiadczyo ojczynie

to ostatnia szmata rodzinnej ziemi,

móg

chocia

sabe

dawa

oznaki

65 ycia, objawia si te

w rónych

epokach

i

pod odmienuemi

postaciami.

Po nieszczsnem rozprzeniu powstania 1830'* roku, cicha rozpacz wszelako nie zwtpienie, rozgocia si midzy zwycionymi. Niebyo zagonu polskiego, nad którym myl wyjarzmienia ojczyzny byaby na chwil przestaa si pawi; w Poznaskiem, w pierwszych latach po wziciu Warszawy wcielia si ona w rezygnacy i w nadziej religijn, uczepia si oburcz kocioa a wicej jeszcze form jego, jak gdyby w egzorcyzmach upatrywaa jedyny rodek na przemoenie moskiewskiej schizmy i

niemieckiego protestantyzmu.

zaczwszy od tschnej ciasnych,.

si

i

rzewnej

Odcieni tu

byo

pobonoci

niewiast

na twarz wtaczanych larw jezuickich.

bez

liku,

a

do

Ostatnie

zwaszcza stronnictwo wywoane natarczywemi falami rozkadajcego racyonalizmu, który modzie krajowa chciwie chona

w

wojowniczo rozwino chorgiew propagandy, ubezwadni zawady Scylli postawieniem obok Chal)ragnc Naród upad dla braku ducha róacowi chcieli rybdy. wskrzesi go nakadajc na stare, zuyte formy. Zamiast Berlinie,

,

ttna ycia narodowego prawdziwej istoty sów Chrystusowych, od wieków ustami oklepanych, ale nie podanych dotd w prostej a rzeczywistej ich treci, zamiast wywiecenia e praw^dziw religi, najmilsz przeprowadzania

przez

wszystkie

e

sumienna praca w jakimkolwiek zawodzie, zoona na otarzu ojczyzny, ogldna przedewszystkiem nu dobro narodowe, poczytano za stosowniejsze sprowadzi dzielno ducha polskiego do usamolubienia si w wygodach rezyguacyi, w ascetycznem oczekiwaniu manny wybawienia. Ludzi tych poznamy dzi jescze po zej wierze, z jak spoglda na powysze nasze sowa, po rzucanych nam w twarz

Bogu ofiar

jest

ca

bd

zarzutach bezbonictwa,

nam, którzy przez bolesne wewntrzne

cierpienia przyszlimy do jDOCzucia niezmierzonej

tolicyzmu, ale Objawienia, nie

za

witoci

ka-

faryzeuszowskiej doktryny,

ju by wyrzek Aposto, upiny tylko podaje zachowujc dla siebie. Stronnictwo to, z pocztku stojce w WKsistwie na szczycie objawów narodowoci,

która, jak to raz

ludowi, ziarno

ciko mnoyo swoje szeregi, wszelako nie upado, owszem, w ostatnich nawet latach zadrgao konwulsyjnie pozwolna

i

ZlENKOWICZ.

WlZEKUNKl TOLITYCZNK.

III.

5

66

ród modziey polskiej w Berlinie, wkrótce atoli musiao ustpi miejsca nowej barwie, daleko ywotniej szej czyn,

niej szej

siejcej po kraju jaskra wsze iskry spóczucia.

i

Na

czele

nowych tych zapaników sta pamitny na wieki w sercu ludu poznaskiego lekarz, któremu nic nie brako do korony obywanawet cierniów w ostatnich chwilach ycia penego telskiej powice. Niemczyzna wówczas coraz silniej zabijaa klin w sam rdze pnia sowiaskiego nied germauizmu wystpowaa na obyczaje filozofia berliska w potworne ksztaty cinaa przesawny duch szczepu lechickiego ocalenie wic narodowoci od tej gronej zarazy przedewszj^stkiem zwrócio ,

;

:

.

uwag

ludzi bacznych

nieco

obejciem,

na dobro krajowe. Charakter czowieka, który by ogniskiem odpornych dziaa przeciw wynarodowianiu. rzuca wyrane wiato na kierunek ruchów caegfo stronnictwa. Sumienny onierz podczas wojn}' 1830" roku, surowy w obyczajach, pod zimn powierzchownoci i cierpkiem nawet

kryjcy wraenne

ojczyzny, lekarz ten znakomity

si

kocha Polsk

i

i

gorc

mio

nauk dowiadczeniem, z równ i

nienawidzi Niemców.

by gownem hasem

truzom

serce

Opór przeciw

in-

jego dziaa, opór na drodze poli-

literackiej, przemysowej, rolniczej, sowem najedców pchaa ch zysku wynarodowiania, ucinionych za powicenie cze ducha narodowego. rod-

urzdowej,

tycznej,

walka, w której

i

i

kami

mnocemi

siy walczcych

w

tej

sprawie ze strony

byy: wspomaganie ubogiej modziey na zakadach naukowych, popieranie przemy lników narodowych przeciw spózawodnictwu ydów i Niemców, przyczynianie si do wydawania dzie i pism polskich, posunicie nareszcie pracy fizycznej i umysowej krajowców a po same granice czynnego przeladownictwa rzdu. Ogólny ten ruch dziaa narodowych

polskiej

nierozczepial

dacy, bez

si na adne

wzgldu

na

wyczne

stronnictwa, wszyscy ro-

pooenie spoeczne

lub zdania polityczne,

wezwani byli do wspólnych trudów wedle ojczystej winnicy. "Wrzkomo zagadka stawiania si krajowców wzgldem rzdu bya rozwizan, tak przynajmniej sdzio pokolenie, któremu los raz

ju

pozwoli la krew za ojczyst spraw a które zawiena cianie, atwiej mogo oswoi si

siwszy poszczerbiony z

myl walki na

or

ciekach wycznie moralnych,

walki odpór-

67 nej

nie bez nadziei

zwycistwa,

ale bez

pewnego oznaczenia

kresu usiowa. Dla modziey zwaszcza polskiej, stanowisko to nieustannych cywilnych bojów musiao okaza si za ciasnem; ona take odziedziczya po ojcach prawo umierania na polu chway, niesiona w-asnym zapaem, ona take pragna raz rzucenia od razu caego poigra z yciem, zdoby sobie kapitau ywota na usugi ojczyzny, aby póniej mie wicej

mono

sposobno procentowego nim

usprawiedliwion,

Niecierpliwo

ta

szafowania.

do czynu, logicznie wypywaj-ea z charakteru ródem, w którem spiskowi

polskiego, staje si, jak widzimy,

do swoich przedsiwzi. Umysy z istoty przygotowane byy do zamiaru powstania, wybuch

bd, czerpa ywioy swojej

móg

uskuteczni si tylko dla zasad ludowych i za ich porednictwem; uatwione stosunki z Paryem szybko roznosiy po kraju rewolucyjn elektryczno, przekonania radykalne gwoli

wolnemu wstpowi zagranicznych ksiek gbiej nurtoway kasyna, Polski Poznaskie anieli inn, którkolwiek zgromadzenia rolnicze naukowe itp. zwolna powlekay si barw' polityczn, nie trudno wic byo zaoy w WKsistwie ognisko, z którego poar na cay kraj mia si rozszerzy. Przeszkody na pozór straszne, z jakiemi miano ama si

cz

;

,

byy w obec trudnoci, jakie przedstawiaa Galicya zwaszcza za Polska pod panowaniem Rossyi. Na t ostatni najmniej te spotrzebowano pracy, przyjto bowiem za pewnik, niezaprzeczon w istocie prawd, e królestwo

w

Poznaniu, niczem ,

aczkolwiek niezdolne do iniciatywy, ostatnie dla

zczenia si

z

brami w

chwili

atoli

siy

wyty

odgosu wiecowego

dzwonu.

wydawaa si moe atwiejsz jeszcze do ni Poznaskie, gabinet bowiem wiedeski przyj

Galicya na pozór

poruszenia

zasad w zarzdzie krajem, absolutny ucisk narodu, tumiew mieszkacach niezastpujc go bynajmiej niemczyzn. Urzdnicy nawet niemieccy osadzani w Galicyi, po wikszej czci w drugiem pokoleniu miano tylko za

nie wszelkiego ducha

mow za i formami w niczem nie si od krajowców. Gdzie za naród przechowuje wicie zwyczaje i jzyk, tam mona wnosi, e i na sowa zapau, na wyyw do boju za niepodlego ojczyzny, nieodwróci cudzoziemskie zachowywali,

rónili

68 guchego

ucha.

e

da

porwa si

szlachetnemn uniesieniu, skoro

go kleszczami uczucia silnie targn za serce. Na tern przekowy cignitem a priori z wasnej wiary, spiskowi opierali swoje nadzieje, w istocie za stan Galicyi mia czem rozczarowa naniu

najmniej bujne zudzenia.

Na Czerwonej Rusi

materj^alizm absolutniej jeszcze

panowa

od samego ksicia kanclerza. Panowie, potomkowie dawnych dygnitarzów Rpltej polskiej,

w nagrod

za

praktyczn przodków powolno przy rozbiorze w tytuy Pastwa rzymskiego, wysileniami

ojczyzny postrojeni

powice,

na drodze ojczystych

nigdy nie zakócali spokoj-

noci apostolskich rzdów.

"Wadza austryacka bezpiecznie moga na nich polega, niezawioda si nigdy na ich wiernoci, przeciwnie, widziaa ich zawsze z Tantalowem pragnieniem dosugujcych si szambelaskich kluczów, dworskich godnoci, dobijajcych si nawet jeden przez drugiego, umiechu, spojrzenia Ksicia Metternicha, Jowisza ich polityki, widziaa ich religijnie szanujcych wszystkie przesdy najdawniejszego feodalizmu. unikajcych zbytecznego zagbiania si w naukach, które ostatecznie cieraj tylko brylantowy pyek wiatowej ogady a niczem s w porównaniu z wiecznoci, widziaa ich nareszcie

roztropnie

stronicych od szalonych nowatorskich

poj, które w r. 1668^'" pozawracay niepotrzL-lnie móz^i w Anghi, w 1789-^'" za wywoay we Francyi rozbójniczych Wprawdzie wzgarda ta ku Francuzom i Anglikom stosowaa si tylko do systemów rzdowych obu narodów, praktyczna bowiem strona ycia paryskiego i londyskiego otwarcie uznan bya w galicyjskich paacach. Kto za mia corocznie by temu zaprzeczy, ten wprzódy musiaby dowie, z nad brzegów Sanu i Dunajca nie zjedali si do Parya Polacy, Jakobinów.

e

e

przyjechawszy do Babilony nie uywali szczerze przelotnych

chwil

modoci,

nie starali

parysk modzie

,

e

si

docign w

odwiedzali

kollegia

bulwarow Sorbon lub

tonie ,

,

pragnli przypatrzy si jakiemukolwiek ruchowi umysowemu we Francyi, opuszczali Par3- z czem innem jak z workiem pustym i pamici pen zakulisowj-ch anegdot. Ktoby za nam zarzuci, ycie angielskie adnej korzyci nie przynioso

e

e

majtnym wacicielom

z tej

czci

Polski

,

ten

musiaby nas

69 przekona, e nie znaj, w Galicyi teoryi hodowania hunterów, na polowaniach niema dokejów na lwowskich wycigach,

e

e

czerwone

chopskich

fraki

dzieci

w

e

strasz,

nie

poczucie

duma potgi krajowej, sobie godnoci caego narodu w'aciwe Anglikom i bijce z nich na cudzoziemca, zwróciy chocia jedn uwag, wywoay pod tym wzgldem nalai

w którymkolwiek z naszych zwolenników W. BryWiede to plugawe Ktoby za nam zadawa fasz bagnisko zmateryalizowania i gupoty, obojtnym by dla galicyjskich magnatów, tego musielibymy prosi o zaprzeczenie, modzie nie trawia zim w tak nazwanem ukochanem downictwo, tannii.

,

e

,

e

miasteczku, strzelcami

w

o

powozów opiórowanjTni czwania si przesadzaniem

nie pstrzya swoich

hajdukami,

e

nie

zbytku rónonarodnych wyrostków wiedeskiej arystokra-

tycznej z

i

e

haastry, podczas gdy

starsi

czoami kurz

zmiatali

progów póniejszych oprawców ojczyzny; ktoby nam prawi mioci ich do rodzinnej ziemi, temu pokazalibymy sioa

opuszczone lub sprawiane przez niemieckich wyzyskiwaczów, i poczytany jedno za rodek cignicia pokazalibymy tu i owdzie meteorow^o dla czego meteorowo ? dla tego,

lud wiejski zaniedbany

dochodów

temu wiecce wyjtki ,

—

.

.

e

.

wyjtki.

Z

tego, co powiedzielimy, wypada,

e

na naj majtniejsz,

klass trudno byo liczy w chwili powstania. Im na nisze szczeble hierarchii spoecznej bdziem zstpowa, tem zmniejsz si przez samo logiczne nastpstwo nasze wymagania, tem lejsza odpowiedzialno zawinie na krajowcach.

rednio -zamona i drobna, szukajca sposobu do ycia przy urzdach i w obowizkach u panów, pozbawiona rodków wyksztacenia, wystawiona na demoralizacy rzdu niepoparta adnym zbawiennym przykadem bogatszych, Szlachta

cig

,

blichtrów,

wcigana przesdów

wylana na

wiedesk

przeciwnie,

jeszcze

przez nich

w przepa pen

zmysowoci, nierozmylnie pozwolia ukoysa si tej ciszy, która nie spokój ale krwaw, zwykle burz zapowiada. Rozrzdzajca szczuplejszemi zasobami a tem samem mniej zamiowana w zagranicy mniej i

rozszalaej

,

rozpust, wicej oddychajca rodzinnem

70 powietrzem, bardziej zachowujca polskie obyczaje, czulsza na narodowe dwiki lirnika swego Janusza, chocia dalek, bya od wszelkich cywilnych bojów z obskurantyzmem austryackim, atoli

w

powicenia, co do ranego wyskoczenia wrogiem w niczem nieustpowaa najbit-

co do osobistego

pole

i

starcia

si

z

,

Na nieszczcie, z natury Diao bya pimienna, w przemycanie zagranicznych niewdawala si uporczywie, powikszej czci

niejszemu polskiemu rycerstwu. swojej

ksiek

ya

pamitkami krwawych bitew z 1831*^ roku, utrzymywaa w sobie ogie zemsty przeciw ciemicom rozpowiadaniem okropnoci

Kuffstejnu

w}-robionej

midzy sob adnej

w

adnego staego punktu, wania

i

Spielberga

i

,

wic

niemiaa

organicznej

idei

stale

niemiaa

,

którymby jednoczya swoje usio-

nadzieje.

Pochopno

do

czynu,

zapa,

oto

byy ywioy,

które

dzierya w pogotowiu, do przywódzców za ruchu naleao j)opdom tym nada kierunek, iskr}^ te rozproszone po caym kraju zebra w jedno ognisko: potrzeba byo %vyksztaci wprzód}' licznych adeptów, nadzieja jednak wygranej tym razem pomiota zawadami. i

Nareszcie chodzio

wstaniu

Wieniak si

z

ju

tylko o

gównego dziaacza w

po-

— o lud. do ciemnoty moe tylko porówna Tradycya nawet utrzymaa w nim mao Zaniedbany przez pana, gnbiony przez

galicyjski co

biaoruskim.

uczu narodowych. niemieckich rzdowych

suy

i prywatnych urzdników, idcy wojskowo do oddalonych i pod wszelkiemi wzgldy obcych mu krajów, ugaszczajcy nawzajem pod swoj strzech cudzo-

odactwo, tumic w sobie wasne rodzime ywio}', chonie zarazem wszystkie ze pierwiastki, jakie system austryacki tak bujnie rozwin po rónorodnych swoich dzie-

ziemskie rozpasane

rawach.

w nim

w

Gardzcy owiat,

której z reszt nikt nie stara

zaszczepi, nie pokadajc}^ zaufania ani

ksidzu, ani

w

zwierzchniku, wszystkie pojcia

dowej, ojrzyzny, prawa

i

potgi, wcieli

w

w

si

panu, ani

wadzy narorysujc

olimpijsko

si przed nim posta Cesarza, który niby pogaskie Fatum, rozkazujcy zarówno bogom i ludziom, rozrzdza wedle upodobania ziemi, panami, urzdnikami, wojskiem i ludem. Cokol-

71 wiek mu pod oczy podpada, ywotne i nieywotne, miertelne i niemiertelne, wszystko to naprzód jest cesarskie. yjcy z

dnia na dzie, iiieprzy wizany do niczego, nietroszczcy

o jutro a tern samem mao zasobny, myli bi paszczyzn cesarzowi zapaci i

si

panu odroNadanie nim moe obudzio

tylko jak

podatek.

paszczyzny byoby w jakiekolwiek przywizanie do rodzinnej ziemi i uwielmoyo w nim ducha zerwaniem kajdan niewoli, które przykuway go do paskiej gleby. Przyzwyczajony do koniecznego a bezustannego alenia si na kogo, byby gorycz sw wzgldem panów obróci przeciw rzdowi nakadajcemu na podatki; potg wacicielskiego zapau byby znienawidzi wydzierajcych mu jego dobro Niemców i nastpnie przyczy si do stronnictwa bojujcego przeciw Austryi. Wasnoci mu nie nadano, paszczyzny nie zniesiono. Wprawdzie sejm galicyjski kilkakrotnie podawa w tej mierze postulata do rzdu; szlachta acz poczci z wstrtem, byaby jednak zwolna po wyu waa si z dawnych swoich przywilejów, atoli gabinet wiedeski lka si jak ognia ustalenia zgody i przyjani pomidzy chopem a panem, odwleka wic o ile monoci rozwizanie kwestyi paszczynianej tymczasem za rozdmuchiwa co najsilniej nienawi ludu ku wacicielom. Jakie skutki byyby wyniky ze zniesienia paszczyzny, lub nawet z uwaszczenia, o tem zapewne w innej pracy powiemy, gdy bdziem si zastanawia, o ile danie formy bez treci jest poytecznem, jaka jest natura wasnoci w Europie i jaka teje rónica od gminy, zasady cakiem odmiennej a zaczerpnitej z ducha starosowiaskiego; tu poprzestaniemy na dodaniu, e, jeeli opór rzdu przeszkadza moralizowaniu ludu wasnoci,

wasnoci,

zniesienie

ca

,

mona byo

jeszcze

ubezwadni niegodziwe jego

zamiary,

pielgnujc rodzinne niejako stosunki istniejce pomidzy panem a poddanym mu chopem. Waciciele w owym czasie stokro silniej winni byli poczuwa si do swoich obowizków, anieli do praw. Tak si jednak nie przestrzegajc

i

troskliwie

wzgld na ukrzepienie rodzinnych midzy posiadaczem a wocianami, zaufano teoryi tosamoci jutra z dniem wczorajszym, nawzajem za spiskowi stao

;

wzów

stracono z oczu

72 oparci na idei

,

jakim lud

bezpiecznie zapucili swoje

ma

by

,

nie

za jakim

jest

w

istocie,

sieci.

w których jednoczyy si dziaania spisku byy: w WKsigstwie Pozna, w Galicyi Kraków. Starodawny gród Piastów, w skutek zawici ukoronowanych Dwoma

punktami,

wystrychnity wraz z kilkunastomilowym republik, ze wszystkich przywilejów

rabusiów Polski,

okrgiem na

bazesk

waciwycli tego rodzaju rzdom, zachowa tylko neutralno. De facto trzech prokonsulów rzdzio miastem. Kraków by Rzeczypospolit bez adnego spóuczestnictwa w rzdzie obywateli

miasta lub

okrgu, mia swój

daw^czej lub wykonawczej,

senat bez

gwardy narodow

wadzy prawo-

bez broni

i

ludzi,

uniwersytet bez uczniów, prawo zgromadzania si za pozwole-

niem prokonsulów, którzy mu go zawsze odmawiali, wolno druku wraz z elaznemi okowami cenzury, móg przechowywa narodowo polsk, ale ile razy gono si o niej odzywa, natychmiast wkraczali Rossyanie zwaszcza za Austryacy i republikanami krakowskimi zapychali cesarskie wizienia. Rzeczywicie, stara ta Akropolis pamitek narodu bya szpitalem Inwalidów dla dawnych rodzin polskich, które materyaln zamonoci przypominajc jeszcze wietne czasy ojczyzny, sjdokojnie dogasay, syte wspomnie, wzdychajce za przeszoci, zrezygnowane na teraniejszo i niegryzce si zbytecznie niepotrzebnemi marzeniami przyszoci. Byato rozdrzemana i zapasionakapitua monowadztwapolskiego, gdzie kady chwali

Boga dary Jego z wdzicznoci spoywa. Lud i drobne mieszczastwo cienioway si w odmiennych i

barwach.

Mogia Kociuszki nie darmo przypominaa tam zwycizc pod Racawic, nie darmo stary Wawel mrucza tajemnicze klechdy o przesawnych polskich czasach; podania, zwyczaje i pieni narodowe nie darmo kryy cigle midzy ludem. Pan z

w

umiechem pokrci wsa patrzc na mieszczastwo krakowskie; kum Gowacki w modem- pokoleniu wiejskiem z rozrzewnieniem byby pozna dawn wiar krzepk, ran a zaart na Niemca Moskala a nawet Janie Wielmona Chrzanowska z Trbowli z grobu powstaa, byaby si ujrzaa odrodzon nie w jednej mieszczce majster Kiliski

danej chwili

byby

z

i

73 Krakowa. Spoecznemi kwestyami nie mona byo chcie poruszy tamecznego ludu, bo te Bogiem a prawd nie ucisz wyprowadzeniem go do bójki kali go tak bardzo panowie wystarczao przeegna si, czapk nie byo, wielkiego zachodu z

'

na lewe ucho nacisn, chwyci oburcz kos i krzykn: w imi Matki Najwitszej Czstochowskiej, hura Z takim ludem zbyteczny na Niemca! hura na Moskala!!)) by wszelki frasunek i pod wzgldem gotowoci do walki czyn "hej wiara!

byby

nieomylnie odpowiedzia nadziejom spiskowych.

Tymczasem jeden dzie mija po drugim zbliaa si chwila wybuchu. Przywódzcy sprzysienia niemieli sic czego obawia, i

nie liczyli oni nigdy na olbrzymie od razu siy, temi jednak

wyprowadzi do walki, zdawao si, e rozpokadej czci Polski austryarzdzali na pierwsze zawoanie. ckiej i pruskiej, kryli agenci spiskowi, którzy pilnie donosili Wedle ich sprawozda o postpie rewolucyjnych dziaa. ogólna summa rodków powstaczych przewyszaa jeszcze moe pierwotne oczekiwania. Na nieszczcie byto tylko spisek, chroma wic na kalectwo wszystkim spiskom waciwe. Grone siy uszykowane na papierze, rozwiay si jak mga przekuta sonecznym promieniem rzeczywistoci. Agenci upojeni zudzeniami skwapliwoci gromad do czynu, w wyobrani swej stwarzali urojone potgi, to znowu powierzchowne oznaki brali za rdzenne dowody, dawali uwodzi si faszywym

jakie zamierzali

W

lub rozpuciwszy cugle ostatecznym pojciom, niedawnego jeszcze zwtpienia przerzucali si do szalonej ufnoci w nieprzewidziane a olbrzymie pomoce. Niektórzy z przywódzców ruchu, dokadniej oznajomieni z rewolucyjn rachunkowoci, postanowili na kilka dni przed wybuchem

obietnicom,

z

naocznie przekona si o wiarogodnoci sprawozda. Bolesna prawda nieomieszkaa rozpacznie przed nimi wybysn; ani lud ani zasoby nie byy tak przygotowane, jak si spodziewano. Wybuch oczywicie zamiast narodowego powstania musia skoczy si na krwawym rozruchu, w skutek którego ciemicy nabywali nowych powodów do katowania nieszczliwej ojczyzny; tysiczne ofiary upuszczay ostatek krwi omdlaemu narodowi. Owoc z takim trudem pielgnowany jeszcze nie by dojrza i zrywajcym go nie pokarm ale trucizn przynosi.

Przez sarn lito dla kraju

naleao ruch wstrzyma

odoy. Jako, w obec tak strasznych a koniecznych nastpstw zgodzono si po czci na odroczenie wyzywu. ale tu gronie lub

wystpiy sakramentalne sowa naszej epoki cza póno ». Kraków otwarcie ju zatkn proporzec powstania. stolicy Rzeczypospolitej tym razem amicej przywilej

W

neutralnoci, jeden szlachcic ze swoim

dziey

i

sucym,

kilku z

mo-

dziwnie szczupa garstka Ijezbronnego ludu obojej

wypdzio mnogie zastpy tyche samych

pci,

we dwa

którzy

lata

Austryaków, póniej zwycizko mieli goni przed sob

Wochów. Wystraszonemu odactwu musia bezwtpokaza si z kopca cie ludowego bohatera inaczej bowiem trudno wytumaczy popoch, jaki pad na cesarskich waleczników. istocie, by to cie Kociuszki, byy to widma wszystkich dawnych rycerzy narodu, wszystkich ofiar i mczenników za wit spraw, mary, które niewidzialn law sun si za kadym polskim sztandarem, bj-a to niemiertelna idea Polski która przy kadem starciu amie naprzód ducha w^ najezdnikach i z serca im odwag wywnewa. Do ostatecznego zwyciztwa cienie domagaj si tylko, aby postawiono prawdziw, wit ide Polski, pokazuj, e atwo im da zwyciztwo, ale skoro obacz, e zamiast chorgwi burczy nie rodzinny nawet achman, bolenie zaspione znów odlatuj na kurhany, czekaj pomylniejszej pory garn do swego orszaku nowych tysice pienia

,

W

,

i

'

towarzyszów pokuty.

W istocie naprónobymy szukali chocia

jednej iskierki zbawczej idei narodowej

rzdu rewolucyjnego w Krakowie. Sama ide,

jest

w

przelotnych aktach

w^alka nie jest jeszcze

z wielu rodków, martwym atoli, jeeli std bezskutecznym do wybicia si na nie-

ona jednym

idea go nie

oywi,

podlego. nym podem

a

Charakter powstania krakowskiego

niedojrzaych

poj

spoecznych

i

by

zbkarco-

politycznych.

Wykrzyknito uwaszczenie chopów, niemajc adnego pojcia o wasnoci takiej jaka z polskiego ducha musi kiedy wybypiorunowano na ex -szlacht, mapujc w tem francuzkich Jakobinów z wielkiej rewolucyi. Xa samym wstpie za,

sn

;

siewano zaraz nienawi i rozdwojenie, gdy ostatecznie pytamy, co znaczy wyraenie to ex-szlachta i jaka rónica ley dzi midzy szlachciem a nieklejnotnym? Jeeli szlachectwo

75 jest

dzi przywilejem,

kogó

uciska ten przywilej?

komu

bez

pracy da szmat znaczenia lub ks chleba? Tytu jest dzi miesznoci, na któr, wolno byo powstawa Molierowi, ale dziki Bogu ju pótora wieku upywa jak po raz pierwszy

przedstawiono na scenie francuzkiej

conego Mieszczanina. Tytu

koniedy

z

Uszlach-

dzi rodzajem harbejtlu, peruczanego kosmyka z którym wolno przechodzi si po ulicach kademu obojtnemu na miech gawiedzi. Zaprawd, wrogowie ci szlachty wygldaj naksztat ludzi, którzy by dla zbawienia kraju wycignli z grobu kociotrup kniazia GHjest

,

skiego

Wolno carowi knutowa szlacht, wolno byo

powiesili go na publicznym placu.

i

tworzy

knutowa

i

lub nie

dyplomami nagradza swoich oprawców, ale obskurantyzmu i niewoli w niczem niepowinny obchodzi ludzi cho cokolwiek wiadomych ducha wieku i Donkiszocka wyprawa na szlachciany wiatrak istoty postpu. Metternichowi bezprawia

te

si o przeduenie na jedn minut bytu rzdu dyktatorskiego w Krakowie. Austryacy opatrywali si z pierwszego przestrachu, Moskale szybkiemi krokami take dyli ku miastu, Metternich za za porednictwem Arcyksicia zastpujcego go we Lwowie, dawa haso do pamitnej ganie przyczynia

Ksi

licyjskiej rzezi.

Gabinet wiedeski dostawszy jzyka o knowaniach

kowych nia

i

w

Galicyi,

wywiczony we wszystkich

fortelach dziele-

uzbrajania jednych przeciwko drugim, tym razem

postanowi

uy

waciwych

sobie

rodków

i

spis-

równie

bez widocznego

zuchwae zamiary wyswobodzenia Polski zatopi tym celu umyli rozszatanió chopstwo przeciw wacicielom, kassy cyrkuowe dla morderców otworzy, oczy za zamkn w oczekiwaniu krwawego uczestnictwa

w

krwi galicyjskiej szlachty.

huraganu, który

zabójców

mia

W

pochon jego

ofiary.

Do rozwcieklenia

uy urlopników, ludzi którzy pod sztandarem austrya-

ckim zaprzepacili sumienie, którzy pod biaym cesarskim mundurem kryli wszystkie brudy rozsromoconego odactwa, którzy mieli jedno tylko uczucie, znali jeden tylko obowizek, to jest lepe posuszestwo dla rozkazów Cesarza. Urzdnicy austryaccy poprzebierani w chopskie sukmany, przebiegali kraj, burzyli lud po wioskach i kierowali dziaaniami urlopników.

76 Zblia! si dzie naznaczony do wybuchu.

Rzd da haso

;

Szela

zdj ze

ciany topór pobogosawiony

przez apostolskiego Kanclerza, chopstwo pochwycio

jak szalone rozbiego si po szlacheckich dworach.

trysna krew wali

niewinna.

mczyzn,

niewiasty

noe

i

Strugami

Mordercy wpadali do domów, katoi

dzieci, wydzierali oczy,

obrz^aiali

cepami dobywali mózgów, mczarniami dopytywali o pienidze i kosztowne sprzty, poczem sposoczone trupy adopiersi,

wozy

i wieli do miast cyrkuowych, gdzie Starostowie wypacali im umówion nagrod. Rozlecia si po kraju obkany przestrach. Dymiy si zgliszcza wiejskich dworów, drobne dzieci nieumiejc nazwa ojca ani matki bdziy po lasach, ksia w powitnych szatach z Sakramen-

wali na

rzetelnie

tem upominali zajad tuszcz

mordowaa kapanów

ludowe,

która

,

i

depcc

dzielia

ostatnie uczucia

si srebrem naczy

Waciciele, jedni ze snu nagle zbudzeni ginli niesychanych katuszach, drudzy chwytani w ucieczce, wywlekani z powozów krwi swoj znaczyli publiczne gocice. Rozliójnicy niepytali, czy kto znaczy w spisku lub nie, ba nawet niewiedzieli, czy istniao jakie sprzysienie, byo nienalee do ich szajki, nienosi na sobie burej siermigi lub austryackiego munduru, aby dosta si pod ich topory. Std ofiar pada z ludzi obcych cakiem ruchowi; wiksza niektórzy nawet waciciele szczególnie troskliwi o los ludu, kocielnych.

w

do

cz

Tu

mierci.

nieuszli

znicia

z

ziemi

dawnemi

czasy,

jeszcze

mani}"

dowód zupenego spe-

ywiou szlacheckiego. gdy form feodaln duch

uprzywilejowana poczuwaa si

w

W

istocie bowiem, taki oywia, kasta razach niebezpieczestwa do

cisej wzajemnoci; piorun druzgoccy jeden klejnot, chwia zarazem wszj^^stkiemi drzewami genealogicznemi. Przed stu laty, na odgos rzezi, szlachta byaby skupia sie jeden koo drugiego, byaby wsiada na ko lub potarasowaa si w do-

mach, byaby nie odetchna bez zwyciztwa, nie ulega bez upartej walki dzi popkaiierai formami zaledwo si odznaczajca, poruszana duchem wacicielskim ale nie szlacheckim, w rozprzeniu zmysów daa bezbronnie wyrzeza si po domach lub szukaa ocalenia w bezprzytomnej ucieczce. Jakkolwiek bezwadno ta wprawia morderców w przekonanie o ;

—

77 susznoci

podo

i

sprawy,

ich

w

okruciestwo

piersi ich nie

wyjtkowych rodzin

,

atoli

wloko

za

sob

przepuszczao odwagi, jako kilka

które nacini^-te ostatecznoci oj^ór po-

stawiy tuszczy, ostay si pomimo nieporównanej mniejszoci rodków do walki. Tymczasem, gdy w Galicyi krew laa si potokiem, w Kra-

kowie dziesiciodniowy rzd zwoywa lud i górników, wydawa rewolucyjne rozporzdzenia, mianowa ministrów i naczelników siy zbrojnej, i o ile mona wnosi gotowa si do wojny,

dumny pierwszem zwyciztwem nad zastpami austryackiemi. wyglda co chwila pomylnych wieci o powstaniu

Dyktator

w

gdy w tern na raz gruchna straszliwa pogoska o Wkrótce dowiedziano si, zbójc rozpostarli si ju w Bocheskiem e niebawem jki mordowanych ofiar obij si o mury samego Krakowa. Ludzie z rzdu rewolucyjnego osupieli na to niespodziane rozwizanie powstania. Mona byo wierzy, aby ten sam lud, przez który i dla którego chciano zbawi ojczyzn, aby ten sam lud, który tchn w siebie co dnia narodowe powietrze, który nie skazi sie sromotnem samolubstwem nie zgangrenowa cudzoziemczyzn, aby ten sam lud polski powtarzano, dzi przeciw wasnym braciom podnosi Kaimowe donie? aby zamiast witego przejcia si Galicyi,

e

rzeziach.

,

,

mioci

ojczyzny szala najohydniejszemi zbrodniami,

gwaci

prawa Boe, ludzkie? Zaprawd, jeeli lud polski z rycerza w oprawc si przedzierzgn, win to byo szataskich pod-

bechtywa austryackici, win ludzi narodu, którzy nieumieli znale gosu do jego serca, którzy nieumieli zabysn mu w oczy cudown prawd, nieumieli uderzy go róczk MojeszoAvego natchnienia, niepotrafili wywoa ze zdroju zapau powicenia za spraw krajow. takiem przekonaniu jeden agitator, który najwicej z czonków rzdu rewoluc\'jnego i

W ,

przyczyni si do obudzenia ruchu, teoretyk, któremu zawrócia

gow

dziwna na nasze czasy potga serca, czowiek, który

dz nieprzepracowanego wewntrz czynu posuwa do

epilep-

tycznego szau, dla którego bohaterstwo zaczynao si wraz

odwag

rk

wraz z powiceniem lew pochwyci krzy, praw szabl, porwa z sob kilku ksiy, garstk ludu i na czele hufca tego szczupego ale zaegnitego z

,

mczestwo

,

,

'8

wiar, ruszy wasnemi

wasnem sowem

piersiami,

i

czynem

zatamowa falcy si potok krwi bratniej. Zodactwo austryackie,

wasn nikczeranoci,

które przed kilkoma dniami w}'straszone

ucieko z Krakowa, nabrao odwagi na widok drobnego zastpu, uderzyo na pielgrzymów pokoju i co do jednego wymordowao. Zwycizcy powrzucali trupy w Wis, lkajc sie, by z ich grobów trzsienie ziemi kiedy nie powstao. Przywódzca pierwszy leg w rzezi. Austryacy dugo jednak w mier jego wierzy nie chcieli, naznaczali cen na jego gow, biegali po kraju jak obkani za upiorem, lud za karpacki pami nieszczliwego przechowa w tschnych legendach. Natychmiast po tym wypadku wojska cesarskie i moskiewskie wkroczyy do miasta; wizienia wzdy si nowemi ofiarami i porzdek, wedug stylu

znowu zapanowa w Krakowie. krew polska nadzw^^czajnie staniaa: rzd nienastarczj- wypat za zwoone mu trupy, zamierzy

Izby francuzkiej

W

móg ju wic

.

Galicyi

na swoj

rk dokoczy dziea

suby, rozpuci nych tylko w wizy i

za ich

,

podzikowa mordercom

swoich zbirów, ale tym razem opatrzo-

niedobitkami Szeli zapeni Kuffstein,

W

Lwowskie wizienia. królestwie wjbuch take odgosu, chocia wszelkiemi sposobamie usiowano go powstrzyma. Nieszczsny zamach na Siedlce, który Spielberg

i

nie pozosta bez

mona

tylko

pamitnych

przypisa ofiar

obdowi

rozpaczy, zaprowadzi kilka

na szubienic, inne zawlók na Sybir, na

Kaukaz lub do ciemnic cytadeli. Rzd ro3S5"jski gardzi wykrtami Ksicia Metternicha; gdy szo o morderstwo, nie powierza sprawy w trzecie rce ale sam szczerze otwarcie bra sie do ,

knuta

,

,

stryczka.

i

W

Warszawie jednak obok tych bolesnych wypadków odgTywaa si dziwna komedya. terroryzm na chwil nie wypuszcza z rk steru Pomimo naród omdlewa z krwawego wj-cieczenia, rzdu, pomimo za kadym niewytumaczonym czowiekiem chodzi anwojska moskiewskiego b\'o bez liku. a krajowcy co darm, do broni od. wilków nawet nie mieli czem si zabezpieczy,

e

e

e

e

pomimo

argusowej

czujnoci

drgnicie rozkrzyowanego ludu,

ków

z

Krakowa,

o

pow^staniu

ciemiców

wie w

o

na

najmniejsze

wypdzeniu Austryai w Poznaskiem,

Galicyi

79

niesychan trwog rzucia midzy wierne sugi cesarza MikoPogoski o niezliczonych hufcach powstaców cigncych na królestwo co chwila wstrzsay miastem. Paszkiewicz dzie nie w^yazi z obozowego munduru zbiera u siebie Jenei noc raów, odbywa narady, gromadzi wojska i amunicye wpraw-

aja.

,

dzie nie bez zamiaru walki, wszelako z

wt nadziej

,

wygranej.

po dziesitej z wieczora nikt domu, od ósmej kady nmsia nie przed sob latarni, spotkawszy znajomego mia rozkaz przemykania si na przeciwn stron ulicy, dwóch bowiem razem idcych wzbudzao podejrzenie i trwog. Zony jeneralskie dniami pakoway manatki, na noc opuszczay miato i chroniy si do cytadelli, mowie za obok wojennych zatrudnie niby od niechcenia przykazywali kosztowniejsze sprzty trzyma na pogotowiu. niepewnioci jak wiele kraju zdobyy ju chmary powstacze, Paszkiewicz wysa przez owicz ku granicy pruskiej i austryackiej korpus wojska w celu rozpoznania ruchów nieprzyjaciela, wytrzymania pierwszego attaku i zczenia si nastpnie z reszt armii. Dowodzcy korpusem Jenera Paniutyn, któremu naczelnik w zaufaniu powierza t niebezpieczn wypraw, poj swego posannictw^a, nacisn hem na oczy i ruszy naprzód, z pierwszego jednak rasztaku, rozmyliwszy si nad wszystkiem, co go czekao, napisa testament odesa go do kniazia Feldmarszaka wraz z listem, w którym uprasza, aby pamitano o jego dzieciach wkrótce zapewne sierotach, aby przynajmniej wzgldami dla jego rodziny osodzono mu gorycz puszczania si na stracon placówk. Podobne uczucia wynurzane w tak uroczystej chwili, zaszczyt przynosiy ojcowskim wntrznociom Jeneraa Paniutyna. Los tym razem oszczdzi ycie dzielnego rycerza ale te komu innemu przysdzi palm zwyciztwa. Jenera Rydiger pierwszy wkroczy do Krakowa, Paniutyn za zanim kilka mil uszed, ju odebra pocieszajc wiadomo, nieprzyjaciel po uporczywej bitwie zosta pokonany i rzd rewolucj^jny krakowski manowcami przemyka si do Brukselli i Parya. !Na ulicach

nie

móg

roztasowano wojsko

wychodzi

W

;

z

,

ca wano

i

e

e

Zwyciztwa te pokrzepiy otuch w Moskalach, prawd bowiem mówic, byli ju na wylocie trudno zarcza, czyli w-ystraszeni wasnem sumieniem, za przypadkowym jakim wystrzaem nie i

80 byliby gwoli zasadom strategii uznali potrzeby cofnicia sig o

Warszaw, ku granicy rossyjskiej. Sumienie to, od którego czapki na gowach wielkiej armii nieustannie gorej, kiedy dzielnie przyczyni si do zapewnienia polskim wodzom kilka mil za

oczewistej

przewagi

nad Jeneraem Paniutynem

i

jego

to-

warzyszami.

Tymczasem gdy w królestwie Mars poparty wszystkiemi teoryami strategii harde czoo stawi powstaniu w Poznaskiem pruska Themis wysch prawic za jednym zamachem .

tumia cav wybuch. Modzie poznaska

bez

adnych

oofródek

otwarcie prawie spiskowaa, dajc folg charakterowi narodowemu, który sprzeciwia si wszelkim skrytym dziaaniom. Ród

obok niezaprzeczonych zalet, z istoty swej jest zgiekliwy, skonny do wielomówstwa i naduywajcy bez miary pewnych krasomowskich figur. Zdaje si, e P. Segur, pisarz o wypadkach napoleoskich, Poznaczyków mia na widoku kiedy przy obozowych ogniskach wielkiej armii, Polacy mówi, niestworzone rzeczy wyprawiali o cudach swojej walecznoci, Avielkopolski

e

e

atoli nazajutrz,

na polu bitwy sprawdzali wszystkie wczo-

Tym razem zb}*teczna otwarto charakteru j^omoga zapewne rzdowi pruskiemu do orzucenia sieciami WKsistwa na kilka dni przed wybuchem,

rajsze

przechwaki.

wielkopolskiego

do pochwytania j)rzywódzców

spisku,

sprzysigonych

i

po-

dejrzanych.

Powstanie

nay si

w samym zawizku

saturnaha

S''

Trzeba przyzna,

naladowa swego

waciwemu celu to jest

sobie

w

zostao zwarzonem.

Zaczy-

Przymierza.

e

aden

z

trzech zwyciskich

rzdów

nie-

e kady da powodowa si czy dopiero we wspólnoci

sojusznika, ale

systemowi

i

wymierzeniu kary na spiskowych

i

w

zatumieniu

na przyszo w narodzie rewolucyjnych ywioów. Rzd pruski, przejty zasad, e dwigni wszelkiej wojny by pienidz, dbajc prz^tem o wzbudzenie w Niemczech wiary w swoje umiarkowanie i w szacunek dla prawa, umyli na drodze legalnej wytoczy proces obwinionym, pocign do odpowieobywateli WIvsistwa, nieoburzajc dzialnoci wiksz

cz

umysów zastosowywaniem

upiezkiego bezprawia konfiskaty,

samemi kosztami procedury wycieczy

z

ostatnich zasobów

81

poznask

szlacht.

Gabinet wiedeski dla dowiedzenia swojej

trybem istot zych a niedonych wpada w okruciestwo, sam drcy z bojani na kady ruch, postrachem chcia byt swój zabezpieczy, kogo wic oprawcy niepopieszyli zamordow^a, tego w^lók do wizie, i kraty dzielce go od wiata na wieki za nim zamyka szubienicom te nie by cale Cesarz Mikoaj zwiera w sobie syntez obu przeciwnym. powyszych systemów; pozbawia ycia, odziera z majtku, królestwie domysa na Sybir i knutowa po wizieniach. ofiarach conocnie lano si tylko skutków spisku po licznych wydzieranych z objcia rodzin, po kilku sterczcych szubienicach, lub po katowaniach pakami na publicznym placu pod Warszaw. Galicyi trwoga nieustannie trzsa mieszkacami; zbójeckie szajlci, pomimo wyczerpania kass cyrkuowych, a nawet ojcowskich upomina samego rzdu, gronie przecigay po kraju, tymrazem chciwsze rabunku ni rzezi. Szlachta zamiast gbokiego zastanowienia si nad logicznemi win, przyczynami mordów, uznaa dogodniejszem zwali czci na niegodziwo rzdu, czci na szalestwo i wiar energii,

;

W

W

,

ca

z

Zajade postawienie si przeciw sobie dwóch wraych obozów, wacicieli i ludu wiejskiego, uznaa za czyn spiskowych.

dopeniony, którego naleao znie wszelkie nastpstwa. Zamiast do zagojenia blizn, mylano raczej o kolejnem upokorzeniu bratobójców, o daniu im si nawzajem we znaki za ich zbrodnie. Rzd austryacki z piekieln zrcznoci korzysta z tego usposobienia umysów; wierny swojej polityce rozdwajania, niedopuszcza zgody; j)otrzaskawszy cepy chopskie na

dy

szlacheckich czaszkach, ofiarom teraz

podawa opiekucz

a

sposoczon do, udziela im siy zbrojnej, która zmuszaa wzburzony lud do odrabiania paszczyzny, i ca srogo przemocy skadaa na karb paskich wymaga. Lud zachmurzy si, cisn zby, podbechtywany cigle przez rzdowych agentów, warzy w sobie nienawi, coraz gbiej rozjtrza si przeciw szlachcie,

coraz

wyobrani posta pana

promienniej

wszystkiego, co

tczowa

sobie przed

mu pod

oczy podpa-

W

i opiekuna swego cesarza. nim te jedynie i w jego sprawcach lep ufno pokada, nikomu innemu niedowierza,

dao,

ZiEKKOwicz.

Wizerunki polityczne.

III.

(]

82

e nawet dobro podawane mu rk rodacz,

tak

budzio w nim podejrzliwo. Nowa ta a najboleniejsza rana, któr zapewne dla wytrzymania ostatnich prób ponosi, do za-

wzgard kraj

i

blinienia

wymagaa

rozbratu

z

przeplenia przeszoci,

za-

powice, zaofiarowania bólów na otarzu ojczyzny, odrodzenia si w najczystszym ogniu mioci. Inaczej pórodki musiay pocign za sob nowe klski, nieszczcia, których groza dopiero w dniach parcia

si samego

siebie

,

niezwykych i

,

wspólnego czynu miaa dotkliwie uderzy wzrok prawych krajowców. Politycznym wypadkiem spisku byo wcielenie Krakowa do Austryi.

Tu

gabinet wiedeski widocznie

da si wyprowadzi w pole

dyplomacyi petersburgskiej. Rzeczpospolita krakowska aczkolwiek wta i bezbarwna, oddawna jednak kua w oczy Rossy; niecierpliwi cesarza

Mikoaja

bdny

ognik

tej

narodowoci,

któr poprzysig by do szcztu wydawi; korzysta przeto ze zwycistw przez poczone wojska odniesionych nad powstacami, osoni si przed Europ wspania wstrzemiliwoci od podbojów, widzc za ile trudów kosztowao go utrzymanie wasnych zdobyczy, rzuci ndzn pastw Austryi, pastw która niegodna Rossjd, usugiwaa jej przecie, pomnaajc pierwiastki rozkadajce strupieszae pastwo Habsburgów. Polityka rossyjska zawsze zasadzaa si nie na wewntrznem krzepieniu wasnych si, ale na osabianiu o ile monoci bliszych i dalszych ssiadów; pogwacenie zatem traktatów 1815° roku na korzy Austryi, upowaniao Rossy do zamania onych kiedy w waniejszej okolicznoci, zapewniao jej zyski pienine ze zniesienia wolnego przywozu towarów do Krakowa, gabinetowi za wiedeskiemu uczepiao nowego spa do suchoMetternich uroczycie ogosi wgarnicie tniczych piersi.

Ksi

nowych dzieraw do granic apostolskiego pastwa; Ludwik Palmerston zaprotestowali j^rzeciw nadwereniu traktatów, krztuszc si oba od miechu. Polsce zajcie Krakowa wywoao co naj gwatowniejsze Filip

i

W

oburzenie;

Kie

w

istocie atoli

my ukadalimy

zgadzamy si na

ich

niebyo

o co zbytecznie

si unosi.

traktaty 1815° roku, nie nas pytano, czyli

tre

lub nie; owszem, protestowalimy

8q przeciw nim wszelkimi sposobami moebnymi dla ujarzmionych; zniesienie wic Rzeczypospolitej krakowskiej w niczem

nieubliao naszej mioci wasnej.

Co si tyczy krzywd, przez Krakowa wyrzdzonych narodowoci polskiej, owiadczamy, e te nigdy wanemi nam sie niewyday. Narodowo polska ley w duchu a nie w ndznych formach; trzej

skradzenie

za prokonsulowie policzkowaniem codziennem

ironicznej re-

publiki, bynajmniej niedorzucali zarzewia do ogniska.

ten

moe wanoci

na Polsk ublia

Austryi

zajazd

pooenia

pojedynczych osób, niweczy handlowe

kupców,

ton

narodu.

Rzeczywist korzyci,

atoli

w

zagraniczne do wytrzsania na piekielnych

i

kilku

kilkunastu

oceanie daleko boleniejszych krzywd z

sobno, któr uchwycili wychodcy Austryi

Ostatni

zaboru Krakowa polscy

soce

szalbierstw

i

bya

spo-

stronnictwa ludowe

zbrodniczych

podoci

dworu petersburgskiego. które kiedy posu ku oba-

Dorzucono nowych zasobów do si, dwóch najzacitszych wrogów chrzecijastwa. Tymczasem, w WKsistwie rzd pruski pochwy tawszy spiskowych, wytoczy im kolosalny proces. Zamiast jków ofiar, rozlegajcych si w Galicyi i w królestwie, w Poznaskiem sycha byo przeraliwy skrzyp tysica piór sdowych pismaków. Proces rozpada si na dwie czci, na ledztwo czyli instrukcy i na sd; pierwsza trwaa blisko dwa lata. Akta ledcze, które z pocztku liczono na foliay, niebawem urosy do rozmiarów przypominajcj^ch olbrzymie pomniki budownictwa faraonów egipskich. Wprawdzie rzd pruski, troskliwy jak to ju powiedzielimy nad utrzymaniem w Niemczech dobrej sawy o swojej sprawiedliwoci i owiacie, nieucieka si do rodków wydobycia prawdy szczodrze uywanych leniu

w

Austryi

i

Rossyi,

mia

atoli

swój rodzaj jezuickiej inkwizycyi

równie skutecznej na dyssekcy renci pruscy

w

moraln

obwinionego.

Inkwi-

wysokim stopniu posiadali zdolno wyczer-

pywania z winiów ostatnich zasobów cierpliwoci. wawy duch polski, yjcy tylko dla czynu, nieraz byby chtniej zniós doran ofiar cielesnego ywota ni powolne, systematyczne, drobiazgowe dranienie umysu i czucia; byby radziej spotka si z piorunem, ni z kapanin drobnych

cig

6*

84

w mózg mu si wasnego ubezwadnie-

iglanych pocisków, które jedne za drugiemi

wpijay nia.

wyzyway

i

szalone przeklstwa

Nadto, bezustanna troska

noc toczcy

robak niepewnoci dniem

i

i

gorczkowe oczekiwanie na wyrok, który czsto zalea nie tyle od rzeczywistej miary wystpku, ile od niezrcznej odpowiedzi, od skrzyowania si w protokóle, od osobistych usposobie inkwirenta uwaga wiecznie wytona spokój,

;

n\ najdrobniejsze szczegóy ycia, nizanie najmniej znacznych wspomnie na sznurek pamici i wz wy czaj anie si do biegego przebierania

z

zamruonemi oczyma po tym róacu odkatoway ducha nikczemnoci form i

powiedzi sdowych,

w

krzewiy zwtpienie. A tu wanie nadchodzia chwila gdzie potrzeba byo uzbroi si w najpotniejsze siy duchowe, proces 1)0wiem mia si zakoczy sdem publiczDozwolono obwinionym których kademu sowu nym. bacznie przysuchiway si ludy Europaotwarcie broni sprawy, za iak porywali si do broni. Bya to uroczysta piersiach .

.

.

godzina dla Polski, dla caej pokrzywdzonej ludzkoci. sady, okupione

krwi

mu w dawnych

wielkiego narodu, objawione

potgi przez opiekuczych jego owiecone dugiemi cierpieniami, miay

dniach

anioów, wyhartowane

w sonecznym

mkami

i

l^lasku

i

zabysn

przed

twychwsta, olni jasnoci swoj jcych przy grobie Chrystusowym.

owocem

sd

spisku

ludzkoci,

Za-

i

wiatem

,

miay zmar-

przerazi stróów czuwa-

Zaprawd, nieocenionym

moebno

bya

procesu

wytoczenia nawzajem przed pokrzywdzonego narodu polskiego.

Czegó wicej mona byo da, jak trybuny w gównem miecie niemieckiem w samem ognisku ducha germaskiego, jak sprawy wanoci przewyszajcej kwesty bytu narodowoci polskiej, jak przeciwników nienawistniejszj'ch spoeczestwu od trzech wrogów umczonego ludu, ;)ak obroców dzielniej ordujcych nad wasne powicenie jak .

.

appellacy do histor\-i sannictNMi

ego

witsz ,

odwoanie si do caej ludzkoci, Odpowiedzenie temu poBoga.

kado wgielny kamie

bytu ojczyzny.

obwinieni

nad

do samego

Sdziowie

do wyjarzmienia

rzucali

i

przysz-

potrójne oskarenie,

podnoszc rkawic, przyjmowali

za pojcia narodowe, polityczne

i

spoeczne.

zaszczyt walki

Na nieszczcie

85 warzy najwonniejsze kwiaty na tym wypadku nieomieszka olini witej

który od wieków

latalizm,

ziemi polskiej,

i

w

sprawy jadem swojej trucizny. Prawnicy niemieccy dodani winiom za obroców, zgubny wpyw wywarli na rozwiniepodobna im nawet zarzuWreszcie janie si procesu. ,

zej wiary; przeciwnie, przy najlepszych chciach niektórych, przy znakomitej biegoci w rzemiole, z samego

ca

stanowiska jurystowskiego cznie

zwichn

niemieckiego musieli oni konie-

kierunek sprawy.

Spisek zawizany

w

celu

wyswobodzenia ojczyzny by czem innem, anieli zbrodni w oczach obwinionych przemoc pochwyciwszy ich w swoje ;

moga wykrzykn:

zwycionym!)) sdzi. Skoro obwinieni przyjli dobrodziejstwo obroców, ju tem uznawali nad sob prawnoó sdu i nastpnie spraw szpony

ich

skaza,

narodu

nie

ale

skurczali

«

biada

miaa prawa

do

rozmiarów

ich

pojedynczych

moga jednak

samem caego

osobistoci;

powinnoci obrocy

za

na tem stanowisku, byo pozbijanie zarzutów przeciw obwinionemu i uwolnienie za kodeks krymigo wszelkiemi fortelami od kary

pierwsz

;

e

nalny pruski chce uchodzi za prawo a nie

a

bezprawie,

od przyznania wic lub zaprzeczenia obwinionego od biegoci w odpowiedziach na pytania zadawane mu podczas ledztwa, nareszcie od zrcznego przedstawienia ogóu sprawy zaley kara lub przez obroc zaley wyrok sdziego uwolnienie winia. Std widzimy, dla czego wiksza cile trzymaa obwinionych posuszna radom obroców si systemu przeczenia, dla czego dowodzia rzdowi, jeeli pragna niepodlegoci Polski, to jednak bynajmniej nie miaa zamiaru dobija si jej z uszczerbkiem dla korony pruskiej i std koniecznie proces chybi swemu posan,

,

,

cz

,

,

e

zbawienhyci skutków na wewntrz i korzyci, jakie narodowe przeprowadzanie sprawy mogo mu byo zjedna w Niemczech i w Europie. Stronnictwa nictwu

,

pozbawi

kraj

nieznikczemniae jeszcze wówczas zbkarconemi konstytucyami z 1848^ r. obok spóczucia dla niemieckie

liberalne

,

winiów

,

wyranie gosiy zawiedzione oczekiwania wzgl-

dem istoty i kierunku berliskiego procesu. Pojedyncze usiowania obwinionych w postawieniu si na prawdziwem

86 stanowisku

giny w

ogólnej barwie sprawy;

którzy z kierujcych ruchem

win

na

darmo wymowny gos odzywa si e:

wali,

('nieustanny

w

cigem

ci

ca

caej Polsce, przyczyny jego

rozjtrzeniu

,

odtd gdy

napróno siebie

« jeeli

nie-

przyjmo-

jest spisek

le w nieznonem

przywidzenia

ludzkie

{(postanowiy rozdzieli, powiertowa. zagadzi, to co Bóg cw najwyszych swoich wyrokach zwiza, spoi i oywi pod

{(niemierteln

nazw

narodu polskiego", próno

inni

zacitem

milczeniem na siebie samych przyzywali grom zemsty zwy-

cizców, reszta winiów raz wpadszy na nieszczsn pochyniepowstrzymanym biegiem toczya si w przepa,

o

,

której

duszy byabj'^ rada

z

straszny

przeciw

dla

wroga

ale

unikn.

Jeszcze

nieopromieniony ide

doni zuchwale go porywajcej.

miecz obróci si

raz ,

,

Proces berliski,

wane usugi móg wywiadczy sprawie narodu, zanosi si na smutne rozwizanie dla jednej czci Polski, na dodanie licznych nazwisk do katalogu ofiar wywoanych Sd skara na mier przywódzców ruchem 1846^ roku który tak

e

król pruski pamitny jednak wtpliwoci, na historyczne monarsze prawo uaskawiania, byby zamieni im utrat ycia na doywotnie wiziennie. Inni oczekiwali mniej wicej dugoletniego pobytu w fortecach, mianowicie spisku, niepodpada

w

bowiem rzd pruski nie tyle hyl chciwym krwi i wolnoci obwinionych, ile czyha na ich pienidze. Oj^arty na tych praktycznych wzgldach, umyli do j^wego obedrze winowajców, raz dla tego, aby im odebra na przyszo rodki do spiskowania, powtórnie aby tym sposobem wynagrodzi sobie chwilow niespokojno nareszcie aby mie czem zapaci chmar skrybów koszta wizienia Tak ze spisku i góry papieru zuyte na procesowe akta. poznaskiego rzd obiecywa sobie korzyci j)ienine, lud za berliski pierwszy raz w yciu przypatrujc si procesowi politycznemu, nabra pewnych politycznych wyobrae, wyrobi

za

kar pieninych,

ogóle

,

,

w

sobie

wTaz

z

pewne rewolucyjne ywioy, które nastpnie pomieszane inemi mona byo spotka dnia 22" Marca na ulicach

Sd zebrany na spiskowych wanie rozmyla nad skrupulatnem odmierzaniem kar. gdy w tem wpada do Berlina wie o ogoszeniu Rzeczpospolitej w Paryu, a tu za ni druga Berlina.

87 Zaledwie przepdzeniu z Wiednia Ksicia Metternicha. sobie, co Francuzi si kady w sdziowie mieli czas zastanowi poczn bez opieki króla Ludwika Filipa, gdzie rozbije si nawa austryacka bez starego swego sternika, gdy w tern pod ich o

wszcz si zgiek. Lud berliski ustawia barykady.

oknami

III.

(jrdybymy zamiast lotnego pióra spostrzegacza, chwytali iistorj^ka, musielibymy dzie po dniu zapisywa wszystkie wypadki zasze od 24' Lutego we Francyi, musielibymy poprze nasz prac dowodami chronologii ju nie lat ale miesicy, tygodni, nieledwie e godzin, ledzi kade niemal ttno narodu wywieszajcego dla ludzkoci rewolucyjny proporzec, obedrze do szcztu Monitora rzdow^ego dla kronikarskich naszych regestrów, wpadlibymy w powtarzanie zdarze pow^szechnie wiadomych a co najgorsza przekroczylibymy pierwotny nasz zamiar. Niewdajemy si w opisowo, odpychamy pokus do obrazów, które wiecznie jasnemi barwy drgaj przed nasz pamici, uduchowiamy, skracamy, pokazujemy kierunek strumienia, niezastanawiajc si wcale nad szczegóow istot jego oyska, nad drobnemi zakrtami za

powane duto

jego

fal.

Francya miaa do rozstrzygnicia zagadk czowieczestwa, której chybia ju raz w r. 1830^"'. Rewolucya lipcowa bya tylko zwichnitym ruchem a raczej przejciem; wynoszc na tron dynasty Orleanów ubezwadniaa swoj dziaalno na wewntrz, dla braku za wszelkiej idei na lipcowych barykarazie dach, niewywara adnego wpywu na zew-ntrz. nawet gdyby rycerski duch owiewa by Ludwika Filipa w pierwszych latach jego panowania, Francya moga bya zapewni sobie niektóre materyalne korzyci, nigdy atoli zbawiennie na losy europejskich narodowoci. Wojska francuzkie przekraczajc granic ojczyst, zamiast dawnej napoleon-

W

wpyn

89 chway, tymrazem byyby wloky za sob przywileje, dworactwo i jezuityzm restauracyi, samolubstwo mieszczaskie, poniewierk ducha i indywidualizm szalejcy zmysowoci, które tak bezczelnie rozpasay si^ za panowania Francya niemoe udziela jednostronostatniego Burbona. si bojownicz i ide zarazem, nego porednictwa, musi inaczej wpadaby na drog jaowych spóczu i wykrzyków lub ornych zdobyczy a na te ju dzi nie pora. Rewolucya zasad, zatrzymaa si sama 1830 nieuwicona r. z siebie, naród zbudzony na chwil nieporwa si na nogi ale i zapad w omnastoletni letarg odrtwieznowu zwiesi Co do wewntrznego organizmu, Francuzi zachowali nia. poprawion nieco zwyk monarsz konstytucy, króla nienaruszalnego ministrów odpowiedzialnych i dw4e Izby. Niepodobna bj^o wynale warunków dzielniej dowodzcych tymczasowoci systemu, jako, na pierwszy zaraz pogld, bi istocie w oczy dilemat zupenej bezuytecznoci tronu.

skiej

czy

adn

'^

gow

,

W

bowiem, jeeli przy potdze królewskich prerogatyw, zasiada zrczny, chciwy wadzy i znakomity zdolna tronie nociami, naówczas atwo móg zawadn wikszoci Izby,

m

dobra

sobie ministrów

wtedy

stawaa

i

rzdzi samowolnie

martw

;

urojeniem.

liter,

niedonik piastowa bero, wyzna naley,

jeeli

byo

sie

dla

przesdu

konstytucya

Nawzajem,

e niewarto

samego przepychu, dla jakiego dawnego naogu lub ,

milionami

bawienia si

w

króla,

listy

okupowa przyjemno

cywilnej

wynosi

przywilej jednej rodziny nad

poziom caego narodu, sa drog pasoytnemu dworactwu i bezprawiom próniaczej haastry, osiadajcej stopnie kadego majestatu.

W

ogóle, konstytucya

i

król

byy dwoma

ter-

minami niecierpicemi si nawzajem i monarcha przysigy albo gwaci ustaw albo by niepotrzebn a zbyt kosztown w kadym za razie jedna zasada koniecznie lalk Takowy system poredni doskonale odkosztem drugiej. powiada wywoujcej go idei mieszczastwa, które samo take byo tylko terminem przejcia. Dumne wielk rewolucya

ya

,

1789'

spoytkowan na wasn korzy, zaznuone wojennemi wyprawami Cesarza Napoleona, rozkosz rzucio na pastw Anglikom, wgarnwszy

ostatecznie

r.

dyszane

i

którego

z

90

w r.

r.

siebie wszystkie potgi umysowe i materyalne narodu, od 1815^ odprawiao saturnalia swego dostania si do wadzy;

znowu

1830

odtd

za

wasn spraw wysao

lud na barykady

i

giedowao, tuczyo si, kupowao drugici sprzedawao si samo, w lepem zaufaniu, e Opatrzno raz uczyniwszy mu zado, bezpiecznie moe i musi zapomnie o reszcie ludzkoci. Zadanie, r. 1789° rzucone w dwóch ostaspokojnie

i

tecznych terminach przez Sieyes'a mianowicie czem jest stan

poredni, wszystkiem albo niczem? zostao jak najzupeniej

rozwizanem na korzy pierwszego wniosku.

byo wszystkiem

jSlieszczastwo

silniej duch indywidualizmu coraz szerzej je ogarnia, niepoprzestawao ju na rosncem z kadym dniem rozzmysowianiu si w wygodach materyalnego bytu, zawistnem okiem pogldao na wzmagajcy si wpyw króla i przemyliwao nad nowem upokorzeniem tronu, nad zdobyciem dla siebie szerszego zakresu dziaania. Siedmioletnie ministeryum Guizofa znudzio Francy oppozycya dynai

;

,

mnoya

styczna szybko

swoich stronników, biesiady polityczne

rozkoysay namitnoci

w

tarna oczywicie co do

moralnej potgi

obrbem

narodzie,

mniejszo parlamenwikszoci bya za

moga

liczy na uczestnictwo massy Lutego zamiarze czynnego oporu przeciw gabinetowi. Gównym i jedynym celem stronnictwa Thiers'owego byo wysadzenie z miejsca Guizofa i towarzyszów deputowani z lewicy dynastycznej nieprzypuszczali, aby ruch biesiadny móg ich porwa o jeden krok dalej od stale powzitych zamiarów, stanwszy dopiero w obec czynu pomiarkowali si, chcieli dany popd na miejscu osadzi, ale kieju byo za póno. Niewidzialna, nadludzka jaka rowaa ruchem, byskawico wo zmiataa jedne zawady za drugiemi i w kilkanacie godzin po wzniesieniu pierwszej na placu Bastylii, barykady, Ludwik Filip ucieka, tron rzeczpospolita wykwitaa z jego popioów. Monarchici, po-

w

Izby

i

swobodnie

nastrojonym na dzie

22*'

;

do

pon

stpowcy, republikanie, adepci socyalizmu zaledwie chcieli wierzy wasnym oczom, zdumieli si nad gwatownoci ,

w kraju nie by przygotowanym. Doktrynery natychmiast wytoczyli nieprzebrany arsena wniogdyby P. Guizot o jeden dzie wczeniej sków, przysigali, przewrotu, do którego nikt

e

91

by opuci ministeryum gdyby P. Thiers o kilka godzin by przyszed do wadzy, gdyby z reszt, raz dzierc ju ster rzdu, przyj by otwarcie walk przeciw ludowi, gdyby P. Duchatel zawczasu by pomyla o sprowadzeniu do Parya ,

wczeniej

gdyby gwardya narodowa bya przekról byby osta si na tronie,

potrzebnej siy zbrojnej

,

widywaa

itd. itd.

skutki ruchu

rzeczpospolita razie

,

dzili.

jako

i

Ludwik

W tym

byaby odepchnit w dalek przyszo.

w

wielu innych

Filip

.

ukadacze systemów grubo

musia ustpi

z

b-

Francyi, musia uledz nie-

e

za rzeczpospolita niespodziaubaganej logicznoci historyi, nie zaskoczya Francuzów, win to byo ich wasnej lepoty, bynajmniej za szalonego dziwactwa historycznego postpu. Wreszcie, nic nie mogo sprzeciwia si ustaleniu rzeczpospolitej, najzacitsi zwolennicy monarchii w pdy do niej si przyznawali, rewolucya urzdowie i powszechnie zostaa uznan, chodzio wic tylko o rozwizanie dwóch zagadek, mianowicie, tej rewolucyi i jakie jej zaoenie? Przeczuwybuch 24" Lutego odnosi si nie tylko do Francyi ale do caej ludzkoci, e losy Europy wayy si na bruku paryskim, e musiaa nastpi ogólna przemiana dotychczasowego porzdku, niedziw wic, e tak przywódzców ruchu jako i postrzegaczów zdj wewntrzny niespokój, zdja uroczysta ciekawo.

jaka jest istota

wano,

e

Parya sterczay barykady, a ju Francya rzucaa bystry wzrok do koa swych granic, starajc si odgadn co poczn ssiedzi na wie o ogoszeniu republiki przez pierwszy naród w samym rodku Europy? Miay si powtórzy na zewntrz wypadki 1791' roku? Jeszcze tu

i

owdzie po ulicach

i

Miae absolutyzm zatrzsiony w swoich posadach obwoa krucyat przeciw zuchwaym burzycielom idei chicznej?

—

znowu raonar-

Bynajmniej; tym razem okolicznoci cale odSsiedzi nie dbali ju o utrzymanie

miennie si szykoway. królewszczyzny

w

ludzkoci, sami przedewszystkiem usiowali

dosiedzie na wierzgajcych pod nimi ludach, niestarczyo im

elaza na kajdany dla wasnych poddanych, tern bardziej nie mogli zamyla o narzucaniu ich obcym narodom kady z nich zaledwie mia czasu, wojska, policyi, zasobów, na dawienie u siebie iskier wolnoci; nawzajem za ludy marzyy ;

do

92 o czem innera anieli o pomszczeniu osobistych krzywd zadaNowe zatem nych królowi francuzkiemu i jego rodzinie. sprzymierzenie przeciw Rzeczypospolitej byo niepodobnem i tu nienaleao obwinia zej woli, ale istotn bezwadno królów, z których kady czu dowodnie, gdyby nawet dziwnym losem szczcia udao mu si wej na czele wojsk poczonych do Parya, obróciwszy si, byby nieomylnie ujrza garstk swego ludu niosc za nim wasny jego tron na popielisko placu Bastylii czyli wyraniej mówic, niemiabj'^ ju po co wraca do domu. Dla osonicia tej niedonoci w wykonaniu najserdeczniejszych zachce, rzdy monarchiczne owiny si w niesamolubn niby teory nieinterwencyi, której na dzi oczewistym skutkiem byy: nienaruszalno francuskich granic, ,

,

e

,

porzucenie Ludwika Filipa

wasnym

jego losom,

i

zostawienie

dowolnemu przeprowadzeniu

nowego jej systemu. Zamiar ten nieprzeszkadzania rozwijaniu si Rzeczypospolitej, ludy zupenie dzieliy z rzdami z t wszake rónic, e gdy drugie postanawiay omumijowa si w zewntrzn i wewntrzn nieruchomo, pierwsze cichaczem sposolaiy bro i skrycie dowiadyway si o bliszych szczegóach teoryi wznoszenia Francyi

barykad.

Wybuch w

Francyi koniecznie

pociga

za

sob wstrz-

Europy; rewolucya stawaa si ogóln, i jako taka musiaa wyrazi si w trzech stopniowych postaciach narodowoci, systemu politycznego i stosunków spoecznych. Nastpne Europa nieodzownie wymaga rozwizawypadki przekonay, nia potrójnego tego wza, e stan tymczasowy nieustali si, dopókd kwestya cakowicie nie bdzie rozstrzygnit uienie caej

:

e

,

Francyi wreszcie prawem historycznego

jej

e

przewodnictwa na

drodze czynu naley si wstpny i zaczepny krok w witajcej Jako na zewntrz Rzeczyepoce dziejów nowoj^tnych. ,

Europ na pastwa samodzielne i narodowoci uciemione, znajdziemy, e w pierwszych rewolucya miaa przeksztaci system polityczny, obali przywilej, powocay nar

—

((

—

((

((Wyrazach objawimy

ci

go jeszcze wyraniej; suchaj: stowa-

((rzyszylimy si dla W3"dania miertelnej walki uciskowi cie-

((miców ((

naszej ojczyzny; polit3'k tych ostatnich jest utrzy-

mywanie ludu

((nawzajem

w

ma by

((W jedno ognisko.