Prywatne księgozbiory na Grodzieńszczyźnie w pierwszej połowie XIX wieku 8372713537 [PDF]

Zitiervorschau

Lilia Kowkiel

w pierwszej połowie XIX wieku

Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej Kraków

Prywatne księgozbiory na Grodzieńszczyźnie w pierwszej połow ie X IX wieku

Akademia Pedagogiczna im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie Prace Monograficzne nr 429

lilia Kowkiel

Prywatne księgozbiory na Grodzieńszczyźnie w pierwszej połowie XIX wieku

Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej Kraków 2005

Recenzenci prof, dr hab. Barbara Bieńkowska prof, dr hab. Maria Pidłypczak-Majerowicz

Wydanie publikacji dofinansowało Ministerstwo Nauki i Informatyzacji

© Copyright by Lilia Kowkiel & Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków 2005

redaktor Zuzanna Czarnecka projekt okładki Marek Sajduk

ISSN 0239-6025 ISBN 83-7271-353-7

Redakcja/Dział Promocji Wydawnictwo Naukowe AP 30-084 Kraków, ul. Podchorążych 2 tel./fax (012) 662-63-83, 662-67-56 e-mail: [email protected] Zapraszamy na stronę internetową: h t tp :/Avww. w yd aw n i с l w o a p .pl

łamanie, druk i oprawa Wydawnictwo Naukowe AP, zam. 62/05

W

stęp

Charakterystycznym zjawiskiem dla życia kulturalnego Rzeczypospolitej w XVIII wieku, a zwłaszcza w jego drugiej połowie, było tworzenie biblio­ tek, „ożywienie rzeczy bibliotecznych", jak to określił Joachim Lelewel1. Specyfiką krajową było tworzenie zbiorów publicznych z inicjatywy pry­ watnej (np. zbiory Załuskich, Ossolińskich), a także przejmowanie funk­ cji bibliotek naukowych przez prywatne biblioteki magnackie, a niekiedy i szlacheckie. Porozbiorowy podział ziem Rzeczypospolitej, represyjna poli­ tyka zaborców, wyłącznie prywatny i społeczny mecenat wydawniczy oraz biblioteczny przyczyniły się do dalszego rozproszenia ośrodków funkcjono­ wania książki polskojęzycznej. W nowych granicach państwowo-administracyjnych ważną rolę w życiu kulturalno-intelektualnym poczęły odgrywać regiony. Region w badaniach historycznych określany jest jako „układ struktur gospodarczych, społecz­ nych, polityczno-administracyjnych, kulturalnych, psychicznych, geograficz­ nych o zmieniającej się wadze w różnych okresach, dających się wydzielić z szerszej tkanki historycznej"2. Utrzymanie się nazwy danego regionu świad­ czy o trwałości powiązań regionalnych. Grodzieńszczyzna jako region istniała już wcześniej w granicach byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. W okresie zaborów stanowiła odrębny or­ ganizm polityczno-administracyjny (gubernia grodzieńska), a pod względem kulturalno-intelektualnym w pierwszym trzydziestoleciu XIX wieku znajdo­ wała się w bezpośrednim zasięgu oddziaływania Uniwersytetu Wileńskiego; po jego likwidacji była nadal związana głównie z ośrodkiem wileńskim. W latach 80. XX wieku po raz pierwszy zwrócono uwagę na potrze­ bę podjęcia kompleksowych badań regionalnych w historiografii książki.

1 J. Lelewel: Bibliograficznych ksiąg dwoje. T. 2. Wilno 1826, s. 108. 2 J. Słowiński: Metodologiczne kryteria wyodrębnienia regionu historycznego. [W:] Historyczne badania regionalne. Kielce 1979, s. 42. Zob. również: Metodologiczne i dydaktyczne problemy hi­ storii regionalnej. Pod red. J. Półćwiartka i A. Zieleckiego. Rzeszów 1977.

Barbara Bieńkowska podkreślała: „Jest bardzo wiele nieznanych, rozproszo­ nych ksiąg i księgozbiorów historycznych, wiele instytucji, inicjatyw, akcji, których dokumentacja, skutki działań i tradycje tkwią w społecznościach regionalnych"3. Szczególnie wyraźnie zjawisko to występuje na prowincji, zatem i na ziemiach byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Potrzebę opra­ cowania wielu aspektów historii książki na tym terenie, w tym również dzie­ jów bibliotek prywatnych, sygnalizował białoruski badacz Mikoła Nikałajeu4. Jednak badań szczegółowych do tej pory brak. Obecność w archiwach, bibliotekach i muzeach Białorusi, Litwy, Polski i Rosji nie zbadanych dotąd materiałów źródłowych na temat gromadzenia i funkcjonowania książki w kolekcjach domowych w środowiskach różnych warstw społecznych, szczególnie w dobie zaborów, skłoniła autorkę do pod­ jęcia problematyki zbadania dziejów księgozbiorów prywatnych Grodzieńszczyzny w latach 1795-1863. Celem pracy jest kompleksowa rejestracja istniejących na ziemi grodzień­ skiej w wymienionym okresie prywatnych kolekcji książek, merytoryczne uporządkowanie materiałów dotyczących ich właścicieli, sposobów groma­ dzenia, struktury oraz prześledzenie losów księgozbiorów. Zostały zatem wy­ odrębnione grupy społeczne, tworzące domowe kolekcje książek i omówio­ na ich geneza. Poddano analizie zawartość zbiorów, zdefiniowano specyfikę i ich cechy ogólne poprzez porównanie z innymi ХІХ-wiecznymi bibliotekami oraz dokonano rekonstrukcji dalszych losów księgozbiorów i ich fragmen­ tów. W rozprawie wykorzystano zarówno historyczne, jak i bibliograficzne metody badań. Przede wszystkim poddano analizie materiały archiwalne, w tym kilkanaście inwentarzy bibliotek prywatnych, po raz pierwszy wpro­ wadzanych w obieg naukowy. Metody bibliologiczne zastosowano głównie na potrzebę analizy struktury ilościowej i jakościowej księgozbiorów. Celowo nie podjęto problematyki czytelnictwa na Grodzieńszczyźnie, ponieważ z po­ wodu licznych braków źródłowych wymagałoby to zastosowania odrębnych metod badawczych, m.in. dogłębnego i kompleksowego sprawdzenia list prenumeratorów, przeprowadzenia analizy wykorzystania zbiorów szkol­ nych i publicznych. Natomiast wątek korzystania z bibliotek prywatnych, szczególnie przez uczonych, literatów i krajoznawców, został uwzględniony przy omówieniu poszczególnych najbardziej znaczących kolekcji. Precyzyjne określenie ram chronologicznych tematu nie jest łatwe. Wydarzenia, ważne ze względu na ich polityczną rangę, nie zawsze stanowią widoczną cezurę dla zwrotu w życiu umysłowym i kulturalnym mieszkańców danego regionu. Wyznaczenie 1795 roku jako początku chronologii wydaje się zabiegiem o tyle uzasadnionym, że jest to wszak kres państwowej samo­ dzielności Rzeczypospolitej, w której granice wchodziła Grodzieńszczyzna. Włączenie tego obszaru do nowego organizmu państwowego Cesarstwa Rosyjskiego, wyznaczenie Grodna na centrum obszernej jednostki admini­

3 B. Bieńkowska: Badania regionalne w historiografii książki. „Studia o Książce" 1988, T 17, s. 29. 4 M. Нікалаеу: Палата кнігапісная. Рукапісная кніга на Беларусі у X -X V III стагоддзях. Мінск 1993, с. 52.

stracyjno-terytorialnej, co stwarzało konieczność narzucenia nowej organi­ zacji życia społecznego, stanowiły również znaczące wydarzenie dla struktu­ ry umysłowego życia mieszkańców regionu. Zamknięcie tematyki badawczej na roku 1863 wydaje się w pełni uzasadnione z uwagi na radykalną zmianę polityki władz carskich wobec rdzennej ludności ziem litewsko-białoruskich po klęsce powstania styczniowego oraz wydania ukazu o uwłaszczeniu chło­ pów. Zjawiska te niezwłocznie i w radykalnym stopniu musiały odbić się na wszystkich przejawach życia społecznego, w tym i w sferze kulturalno-intelektualnej. W niektórych przypadkach wyniki podjętych badań nad dziejami księgozbiorów prywatnych pozwoliły określić ich losy w X X w. Z tego wzglę­ du przekroczenie wyznaczonych ram chronologicznych w końcowej części pracy wydaje się zabiegiem usprawiedliwionym. Ramy terytorialne Grodzieńszczyzny wyznaczają administracyjne granice guberni grodzieńskiej w latach 1 8 01-1842. Niestabilność terytorialna ziemi grodzieńskiej związana była z częstymi zmianami podziału administracyj­ nego. Po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej na obszarze Grodzieńszczyzny utworzona została gubernia Słonimska. W wyniku połączenia jej w 1796 r. z gubernią wileńską powstała gubernia litewska, którą w 1801 r. podzielo­ no na dwie części: gubernię wileńską i grodzieńską. W skład guberni gro­ dzieńskiej weszły powiaty: grodzieński, brzeski, wołkowyski, kobryński, lidzki, nowogródzki, prużański, Słonimski. Z uwzględnieniem takiego właśnie podziału administracyjnego omawia się w rozprawie badane zagadnienia. W 1842 r. do guberni grodzieńskiej włączono obwód białostocki, który za­ chował swoistą odrębność. Powiat lidzki przyłączono wówczas do guberni wileńskiej, zaś powiat nowogródzki do guberni mińskiej. Stan badań nad problematyką bibliotek prywatnych Grodzieńszczyzny przedstawia się ubogo. Szereg ważnych zagadnień dotyczących dziejów bibliotek nie był dotychczas poruszany. Brakuje zwłaszcza opracowań syntetycznych. Jedyną pracą, uwzględniającą dzieje książki i bibliotek na Grodzieńszczyźnie w pierwszej połowie X IX w. jest opracowanie Kazimiery Maleczyńskiej Książki i biblioteki w Polsce okresu zaborów*. Omawiając księ­ gozbiory szlachty i ziemiaństwa autorka odwołuje się do niektórych ko­ lekcji z interesującego nas regionu. Wykaz bibliotek prywatnych z terenu Grodzieńszczyzny znajdujemy w licznych zestawieniach dotyczących archi­ wów, bibliotek i innych zbiorów polskich. Większość tych prac, które ukaza­ ły się na końcu X IX - początku X X wieku, zawiera jedynie krótkie wzmianki o prywatnych kolekcjach książek56. Szersze informacje o zbiorach grodzień­ skich spotykamy w zestawieniu Franciszka Radziszewskiego Wiadomość hi-

storyczno-statystyczna o znakomitszych bibliotekach i archiwach publicznych 5 K. Maleczyńska: Książki i biblioteki w Polsce okresu zaborów. W rocław 1987. 6 „Rocznik dla archeologów, numizmatów i bibliografów polskich”. R. 1869. Kraków 1870; R. 1870. Kraków 1873; R. 1871. Kraków 1874; B.C. Иконников: Опыт русской историографии. Т. 1 кн. 2. Киев 1892, пл. VII. Фамильные и частные архивы и библиотеки в России; Н. Wilder: Polskie archiwa, biblioteki, muzea, zbiory i zbieracze. [W:] Rocznik Naukowo-Literacka-Artystyczny. Warszawa 1905; B. Kraszewski: Archiwa, biblioteki i muzea polskie. „Przegląd Bibliograficzny” 1906, n r 8 -1 1 ; У .Г. Иваск: Частные библиотеки в России. „Русский библиофил” 1911, № 3 -4 , 6 -8 . Часть II. Приложение к „Русскому библиофилу” 1911 г. Санктпетербург 1912.

i prywatnych7. Autor uwzględnia tu nie tylko miejsce przechowywania zbio­ ru, nazwisko jego właściciela, lecz również liczbę i tematykę książek, cza­ sem ich los. Nie sposób ominąć pracy Edwarda Chwalewika Zbiory polskie 8. Zwłaszcza wydanie drugie (1926-1927) zawiera liczne informacje z zakresu struktury ilościowej i jakościowej bibliotek prywatnych, niekiedy przedsta­ wia dzieje zbioru rodzinnego oraz ujawnia ciekawsze pozycje w jego skła­ dzie. W tym samym czasie w piśmie „Nauka Polska" ukazały się Materiały do spisu instytucji i towarzystw naukowych w Polsce9, obejmujące archiwa rodzinne, traktowane często jako nieodłączna część bibliotek. Wzmianki o niektórych prywatnych księgozbiorach Grodzieńszczyzny spotykamy w przewodnikach, informatorach, zarysach historycznych regio­ nu101. Są to informacje pojedyncze i skąpe, lecz bardzo ważne ze względu na rzadkość występujących w nich wiadomości, traktowane jako wskazówki dla dalszych poszukiwań archiwalnych. Ciekawe materiały, dotyczące prywatnych księgozbiorów na Grodzieńszczyźnie, spotkać można także i w pracach poświęconych innym zagadnie­ niom historii i kultury tych terenów. Bardzo liczne, dokładnie opracowane informacje o bibliotekach prywatnych w pałacach i dworkach magnaterii i szlachty spotykamy w trzech tomach dzieła Romana Aftanazego Dzieje re­ zydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitejn. Na podstawie licznych źró­ deł drukowanych i archiwalnych oraz informacji bezpośrednio uzyskanych w rodzinach ostatnich właścicieli majątków autor podaje niezwykle cenne wiadomości o początkach zbiorów, zawartości rodzinnych bibliotek, kolej­ nych właścicielach, często o tragicznych losach książek. W publikacji tej po raz pierwszy przedstawiono również zdjęcia wnętrz bibliotek niektórych rezydencji. Interesujące materiały o księgozbiorach i innych kolekcjach, głównie rodzin magnackich, znajdujemy w pracach białoruskiego history­ ka Hienadzia Kachanouskiego, poświęconych archeologii, krajoznawstwu i muzealnictwu12. 7 F. Radziszewski: Wiadomość historyczno-statystyczna o znakomitszych bibliotekach i archi­ wach publicznych i prywatnych. Kraków 1875. 8 E. Chwalewik: Zbiory polskie. Archiwa, biblioteki, gabinety, galeńe, muzea i inne zbiory pa­ miątek przeszłości w ojczyźnie i na obczyźnie w zestawieniu alfabetycznym według miejscowości. Warszawa 1916; tenże: Zbiory polskie. Archiwa, biblioteki, gabinety, galeńe, muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości w ojczyźnie i na obczyźnie w zestawieniu alfabetycznym według miejscowości ułożone. T. 1-2. Warszawa 1926-1927. 9 „Nauka Polska" 1927, T. 7. Materiały do spisu instytucji i towarzystw naukowych w Polsce', 1930, T. 12. Materiały do spisu instytucji i towarzystw naukowych w Polsce. Suplement do T. 7. 10 N. Rouba: Przewodnik po Litwie i Białej Rusi. Wilno [1909?]; E. Maliszewski: Przewodnik po guberni grodzieńskiej. Warszawa 1919; M. Brensztejn: Informator o towarzystwach nauko­ wych, oświatowych, artystyczno-populamych, filantropijnych, wzajemnej pomocy, sportowych i klubach na Litwie i Rusi Białej. Wilno 1914; П. Бобровский: Материалы для географии и ста­ тистики России. Гродненская губерния. Т. 1-2. Санктпетербург 1863. 11 R. Aftanazy: Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej. T. 2. Województwa brzesko-litewskie, nowogródzkie. Wrocław 1992; T. 3. Województwo trockie. Wrocław 1992; T. 4. Województwo wileńskie. Wrocław 1993. 12 Г.А. Каханоускі: Археологія і гктарычнае краязнауства Беларусі у XVI-XIX cm. Мінск 1984; tenże: Бытом музейнай справы на Беларусі. „Беларускі гістарьгчньї часопіс" 1994, № 2, с. 79 -8 6 .

W opracowaniach dotyczących ekslibrisów ziem polskich i byłego Wiel­ kiego Księstwa Litewskiego spotykamy pieczęcie i znaki biblioteczne zbiera­ czy książek z Grodzieńszczyzny. Obok znanej pracy Wiktora Wittyga o eks­ librisach bibliotek polskich13, należy wymienić dzieło litewskiego badacza Vincasa Kisarauskasa14. Dużą wartość pracy stanowią towarzyszące ilustra­ cjom informacje o właścicielach, ich zbiorach oraz bibliotekach, w których obecnie przechowuje się egzemplarze z podobnym ekslibrisem. Należy zaznaczyć brak specjalnych opracowań, poświęconych czytel­ nictwu książek, kompletowaniu bibliotek prywatnych na Grodzieńszczyźnie i wykorzystaniu ich zawartości. Warto natomiast wskazać prace, zawiera­ jące informacje na interesujący nas temat. Przede wszystkim są to opraco­ wania z zakresu historii literatury. Na podstawie analizy list prenumerato­ rów Janina Kamionkowa15 dostrzega przemiany w strukturze publiczności literackiej w Polsce w 1. połowie XIX wieku. Wśród prenumeratorów wi­ leńskich wydawnictw znajdujemy wiele osób z Grodzieńszczyzny - regio­ nu tradycyjnie związanego z Wilnem i wileńskim środowiskiem literackim. Miasto to stanowiło w wymienionym okresie znaczące ognisko wydawnicze. Małgorzata Stolzman16, opisując ciągle jeszcze dominujący w 1. połowie XIX wieku na Wileńszczyźnie typ kultury dworu szlacheckiego, podkreśla znaczenie prywatno-publicznego obiegu książki na tym terenie, szczególnie w latach 1832-1863. Pozwalało to zaspokajać zapotrzebowanie na książki oraz zastępowało w pewnym stopniu zlikwidowane po powstaniu 1831 roku instytucje kulturotwórcze. W pracy nad dziejami prywatnych księgozbiorów Grodzieńszczyzny istotne znaczenie ma ustalenie losu tych zbiorów. Niestety, często jest to re­ jestracja strat i zniszczeń. Sporo takich faktów dostarcza praca Aleksandra Szlubskiego17, poświęcona dziejom księgozbiorów i archiwów ziem by­ łego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Na Białorusi ukazało się kilka to­ mów pracy dokumentalnej Wiartannie, składającej się z materiałów ar­ chiwalnych, uwzględniających dzieje zbiorów z terenów białoruskich, znajdujących się obecnie poza granicami republiki. Tom pierwszy18 zawie­ ra, między innymi, bardzo cenne dokumenty dotyczące losów biblioteki Chreptowiczów, a także innych zbiorów bibliotecznych, muzealnych i archi­ walnych z terenów byłej guberni grodzieńskiej. Informacje o księgozbiorach 13 W. Wittyg: Е х -libńsy bibliotek polskich. Cz. I. XVII і XVIII wiek. Warszawa 1903; Cz. II. XVI-XX wiek. Warszawa 1907. 14 V. Kisarauskas: Lietuvos knygos ienklai. 1518-1918. Vilnius 1984. 15 J. Kamionkowa: Życie literackie w Polsce w pierwszej połowie XIX wieku. Warszawa 1970. 16 M. Stolzman: Nigdy od ciebie miasto... Dzieje kultury wileńskiej lat międzypowstaniowych (1832-1863). Olsztyn 1987; taż: Księgozbiory wileńskie w okresie międzypowstaniowym (1831-1863). „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej” 1980, R. 30, s. 87-101. 17 А. Шлюбскі: Матэр’ялы да крыускае гісторапісі. Доля кнігасховау і архівау зямель крьіускіх і б. ВКЛ. Коуна 1925. Przedruk: Ал. Шлюбскі: Матэр’ялы да крыускае гісторапісі. „Спадчына" 1992, № 3 -5 . 18 Вяртанне. Документы і архуныя матэрыялы na проблемах пошуку і вяртання нацыянальных каштоунасцей якія знаходзяцца за межамі РэспублШ Беларусь. Мінск 1992.

z Grodzieńszczyzny znaleźć można w artykułach Edwarda Chwalewika19, Janusza Iwaszkiewicza20 i Michała Szulkina21, opisujących konfiskaty biblio­ tek po powstaniach 1831 i 1863 roku. Michał Federowski22 rejestruje zja­ wisko niszczenia starych dokumentów przez ich właścicieli oraz analizuje przyczyny tego faktu. Edward Kuntze23 śledzi losy ewakuowanych w głąb Rosji podczas I wojny światowej bibliotek prywatnych i próby ich rewin­ dykacji. Zniszczone wskutek wojny i rewolucji 1917 roku kolekcje sztuki, archiwa i księgozbiory wymienia Siergiej Mincłow24. Artykuły i opracowania o literaturze i źródłach odnoszących się do biblio­ tek prywatnych stanowią dobrą wskazówkę metodyczną do dalszych badań. Należy tu wymienić prace Urszuli Paszkiewicz Rękopiśmienne inwentarze

i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej (spis za lata 1553-1939) oraz Inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej (spis za lata 1510-1939) wraz z Suplementem 25. Warto zaznaczyć, że tylko niektóre największe i najbardziej znane prywat­ ne kolekcje książek z Grodzieńszczyzny posiadają osobne opracowania. Na końcu XIX wieku Stanisław Ptaszycki podjął próbę zapoznania szerokiej pu­ bliczności z cennymi rękopisami z biblioteki Chreptowiczów w Szczorsach26. Dzieje tej biblioteki oraz krótką charakterystykę zawartości zbiorów podał Nikołaj Ernst27. Również dzieje księgozbioru szczorsowskiego z uwzględnie­ niem jego stanu obecnego przedstawiali Anatol Furs, Tacciana Roszczyna, Ihar Trusau oraz Petro Hołobućkyj28. Zbiorom Sapiehów w Dereczynie 19 E. Chwalewik: Losy zbiorów polskich w Rosyjskiej Bibliotece Publicznej w Leningradzie. Warszawa 1926. 20 J. Iwaszkiewicz: Rabunek mienia polskiego na Litwie po roku 1831. „Ateneum Wileńskie” 1923, nr 2, s. 2 2 6 -2 2 9 . 21 M. Szulkin: Zamykanie bibliotek polskich na Litwie po r. 1863. „Przegląd Historyczny” 1932, T. 10, s. 7 5 -8 7 . 22 M. Federowski: O lekkomyślnym niszczeniu starych dokumentów. [W:] Księga pamiątkowa na uczczenie setnej rocznicy urodzin Adama Mickiewicza. T. 2. Warszawa 1899, s. 16-19. 23 E. Kuntze: Zwrot polskich zbiorów bibliotecznych z Rosji. Kraków 1937. 24 C.P. Минцлов: Синодик. Библиотеки, архивы и художественные коллекции, погибшие во время войны и революции. [W:] Временник Общества Друзей Русской Книги. Т. 1. Париж 1925, с. 4 3 -5 1 . 25 U. Paszkiewicz: Rękopiśmienne inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczy­ pospolitej (spis za lata 1553-1939). Warszawa 1996; taż: Inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej (spis za lata 1510-1939). Warszawa 1998; taż: Inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej do 1939 roku. Suplement 1. Warszawa 2000. 26 С. Пташицкий: Щорсовская библиотека графа Литавора Хрептовича. Краткие сведения о собрании рукописей. Москва 1889; S. Ptaszycki: Krótka wiadomość о rękopisach biblioteki szczorsowskiej. [W:] Z ziemi pagórków leśnych, ziemi łąk zielonych. Książka zbiorowa poświęco­ na pamięci Adama Mickiewicza w stuletnią rocznicę jego urodzin. 1798-1898. Warszawa 1899, s. 294 -3 1 4 . 27 H. Эрнст: Библиотека графов Хрептовичей. К передаче её университету св. Владимира. „Русский библиофил" 1914, № 6, с. 16-21. 28 Т. Рошчына, А. Фуре: Бібліятжа Храптовіча. „Спадчына" 1992, № 3, с. 5 7 -6 0 ; I. Трусау: Кніжная калекцыя з Шчорсау. [W:] Гарадзенскія запісьі (сторонні гісторьіі і культуры). Вып. 1. Гародня 1993, с. 5 8 -6 0 ; Т. Рошчына, А. Фурс: Бібліятжа Храптовічау. [W:] Памяць. Навагрудскі раён. Мінск 1996, с. 2 2 7 -2 3 1 ; П.В. Голобуцький: Бібліотека Хрептовичів: люди, події, книги. [W\\Рукописна та книжкова спадщина України. Вип. 5, Київ 2000, с. 5 9 -7 3 . ю

i Różanie poświęcony został obszerny artykuł Mariana Morelowskiego29. Biblioteka Teodora Narbutta w Szawrach została opisana przez Rimantasa Steigvila30. Analizę zawartości księgozbioru nauczyciela gimnazjum w Świsłoczy, Kazimierza Chromińskiego, przeprowadziła Olena Błażejewicz3132. Najdokładniej opracowane hasła, zawierające wiadomości o zbiorach prywatnych i ich właścicielach, w tym z Grodzieńszczyzny, zawiera Słownik pracowników książki polskiej12. Szczególnie ważne znaczenie ma zamieszczo­ na na końcu każdego hasła bibliografia. Niektóre dane o bibliotekach i za­ interesowaniach czytelniczych słynnych osobistości podaje Polski słownik biograficzny33. Hasło „Biblioteki" zawiera Encyklopedia historii Białorusi34. Poszerzając stan badań, w pracy wykorzystano zarówno źródła dru­ kowane, przede wszystkim narracyjne, jak i liczne materiały archiwalne. Wspomnienia, pamiętniki, korespondencja oraz notatki podróżników zawie­ rają ciekawe przyczynki do dziejów prywatnych księgozbiorów, zagadnień czytelnictwa i kompletowania bibliotek, wykorzystania zbiorów w celach naukowych. We wspomnieniach, listach, pamiętnikach Józefa Ignacego Kraszewskiego35 nieraz są wymieniane zbiory Sapiehów z Różany, Władysława Trębickiego z Li­ nowa i biblioteki domowe okolicznej szlachty. 0 zbiorach Sapiehów wspo­ minają Julian Ursyn Niemcewicz36 i Leon Potocki37. Notatki z podróży przez gubernię grodzieńską Ignacego Onacewicza zawierają opis bibliotek i ar­ chiwów, m.in. Adama Chreptowicza w Szczorsach, Sołtanów w Zdzięciole, Franciszka Sapiehy w Dereczynie, Potockich w Rosi38. Michał Federowski39 przedstawia zainteresowania czytelnicze szlachci­ ca z zaścianka na ziemiach litewsko-białoruskich. Podobne wzmianki o bi­ bliotekach w dworkach spotykamy we wspomnieniach Juliana Horaina40,

29 M. Morelowski: Zbiory dereczyńskie Sapiehów. „Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń PALT 1924, T. 29, nr 10, s. 6 -9 . 30 R. Steigvila: Teodoro Narbuto biblioteka. „Lietuvos TSR Mokslu akademijos darbai". A serija, 1971, T. 1 (35), s. 145 -1 6 1 . 31 O. Błażejewicz: Księgozbiór szlachecki Kazimierza Chromińskiego z okresu Oświecenia. „Roczniki Biblioteczne" 1971, R. 15, z. 3-4 , s. 1-18. 32 Słownik pracowników książki polskiej. Warszawa - Łódź 1972; Suplement. Warszawa - Łódź 1986. 33 Polski słownik biograficzny. T. 1-42. Kraków-Wrocław 1935-2004. 34 Энцыклапедыя гісторьіі Беларуси T. 2. Мінск 1994, с. 3 5 -43. 35 J.l. Kraszewski: Pamiętniki. Wrocław 1972. Cz. VI.I. Noce bezsenne; tenże: Listy do rodzi­ ny (1820-1863). Cz. 1: W kraju. Oprać. W. Danek. Kraków 1982; tenże: Wspomnienia Wołynia, Polesia i Litwy. Warszawa 1985. 36 J.U. Niemcewicz: Podróże historyczne po ziemiach polskich między rokiem 1811 a 1828 odbyte. Paryż 1858. 37 L. Potocki: Wspomnienia o Świsłoczy Tyszkiewiczowskiej, Dereczynie i Różanie. Wilno 1910. 38 И. Онацсвич: Отрывок из путевых записок. „Северный Архив" 1822, № 24, с. 4 7 4 -4 8 5 . 39 М. Federowski: Z galerii typów i oryginałów litewskich. Mickiewicze na zaścianku. „Ziemia" 1912, nr 1-3. 40 J. Horain: Szorobora. Humoreska talmudyczna ze wspomnień młodocianych. „Przegląd Polski" 1881, T. 4.

Gabrieli z Gunterów Puzyniny41 czy Janiny Żółtowskiej42. Notatki z podróży Edwarda Chłopickiego43 zawierają ciekawe wiadomości o bibliotece księdza Gintowta w Grodnie, późniejszego arcybiskupa metropolity mohylewskiego, oraz o zbiorach Radziwiłłów w Połoneczce. Edward Pawłowicz44 opisu­ je księgozbiory Chreptowiczów w Szczorsach, Radziwiłłów w Połoneczce, Śliźniów w Wolnej i Bartnikach, Walickich w Jeziorach. O zbiorach Walickich wspomina również Tadeusz Bułharyn45. O książkach z biblioteki Benedykta Pawłowskiego w Milkowszczyźnie wzmiankuje jego córka Eliza Orzeszkowa46, Edward Woyniłłowicz47 opisuje zbiory rodzinne gromadzone od wielu poko­ leń w Sawiczach, Kazimierz Waliszewski48 natomiast archiwum Branickich w Rosi. Czytelnictwu Władysława Syrokomli, podczas jego gospodarowania na Nowogródczyźnie, poświęcone są duże fragmenty wspomnień Wincentego Korotyńskiego49. Zainteresowania czytelnicze w kręgach młodzieży zwią­ zanej z Uniwersytetem Wileńskim oraz materiały dotyczące gromadzenia książek w tym środowisku przedstawione są w korespondencji i pamiętni­ kach filomatów50. Listy Teodora Narbutta do Anicetego Reniera51 pozwalają prześledzić proces gromadzenia książek w Szawrach, jak również kontakty księgarskie i zapotrzebowania czytelnicze tego historyka Litwy. Do źródeł drukowanych ujawniających dawne zasoby bibliotek pry­ watnych na Grodzieńszczyźnie należy zaliczyć, jedyny jak na razie, wyda­ ny in crudo z dołączeniem faksymile, wykaz ksiąg Eustachego Kajetana Sapiehy5253. Na uwagę zasługują wydane przez Tadeusza Turkowskiego Materiały do dziejów literatury i oświaty na Litwie i Rusi5*. Wśród korespon­ dencji Józefa Zawadzkiego znajdujemy listy z zamówieniami na książki 41 G. Puzynina: W Wilnie i w dworach litewskich. Pamiętnik z lat 1815-1843. Wilno 1928. 42 J. Żółtowska: Inne czasy, inni ludzie. Londyn 1959. 43 E. Chłopicki: Notatki z róinoczasowych podróży po kraju. Warszawa 1863; tenże: Kartki z teki podróżnej. „Kłosy” 1869, T. 9. 44 E. Pawłowicz: Wspomnienia. Nowogródek. Więzienie - wygnanie. Lwów 1887; tenże: Wspomnienia znad Wilii i Niemna. Lwów 1882. 45 T. Bułharyn: Wyjątek z t. II pamiętników: Hrabia Walicki i książę Fr. Sapieha. „Biblioteka Warszawska” 1845 T. 2, s. 162-175. 46 E. Orzeszkowa: Wspomnienia. „Kraj” 1885, nr 26, s. 24. 47 E. Woyniłłowicz: Wspomnienia. 1847-1928. Wilno 1931. 48 K. Waliszewski: Kilka wspomnień ze świeżej wycieczki nad Niemen, Narew i Biebrzę. „Niwa” 1880, R. 9, T. 18, s. 28 4 -2 9 6 . 49 W. Korotyński: Obrazy z wybrzeży Niemna (urywki). „Tygodnik Powszechny” 1883, R. 7; 1884, R. 8. 50 Archiwum Filomatów. Część I. Korespondencja 1815-1823. Wyd. J. Czubek. T. 1-5. Kraków 1913; Archiwum Filomatów. T. 1. Na zesłaniu. Pod red. Cz. Zgorzelskiego. Wrocław 1973; Archiwum Filomatów. Listy z zesłania. Oprać. Z. Sudolski. T. 1. Warszawa 1997, T. 2. Warszawa 1999, T. 3. Warszawa 1999; I. Domeyko: Pamiętniki (1831-1838). Wyd. J. Tretiak. Kraków 1908; Z filareckiego świata. Zbiór wspomnień z lat 1816-1824. Wyd. H. Mościcki. Warszawa 1924. 51 Listy Teodora Narbutta do Anicetego Reniera w Wilnie. „Kronika Rodzinna” 1888, T. 14, nr 9 -1 4 . 52 J. Wojakowski: Księgozbiory Eustachego Kajetana Sapiehy (1797-1860) i Wacława Sewe­ ryna Rzewuskiego (1785-1831). Warszawa 1996. 53 T. Turkowski: Mateńały do dziejów literatury i oświaty na Litwie i Rusi z archiwum dru­ kami i księgami Józefa Zawadzkiego w Wilnie z lat 1805-1865. T. 1-3. Wilno 1935-1937.

nauczycieli gimnazjum w Świsłoczy, nauczycieli domowych z różnych za­ kątków Grodzieńszczyzny, dowiadujemy się z nich o zapotrzebowaniach i upodobaniach czytelniczych przedstawicieli różnych warstw społecznych. Zagadnienia czytelnictwa wśród studentów Uniwersytetu w Wilnie przedsta­ wione są w Materiałach do historii Towarzystwa Filomatów54. Istotne informacje na interesujący nas temat zawiera prasa, przede wszystkim czasopisma polsko- i rosyjskojęzyczne XIX - początku XX wieku, ukazujące się w Wilnie, Warszawie, Petersburgu, Krakowie, Lwowie i Mo­ skwie. Ważnym źródłem do dziejów księgozbiorów prywatnych są także listy prenumeratorów z pierwszej połowy XIX wieku, przede wszystkim wyżej wymienionych ośrodków wydawniczych. Najistotniejszym źródłem dla niniejszego opracowania są inwentarze prywatnych księgozbiorów, które znajdują się w licznych archiwach, muze­ ach i bibliotekach Polski, Białorusi, Litwy, Ukrainy i Rosji. Są to inwenta­ rze, sporządzone dla użytku właściciela biblioteki (np. Sapiehów w Różanie i Dereczynie, Chreptowiczów w Szczorsach, Teodora Narbutta w Szawrach, Śliźniów w Dziewiątkowiczach), spisane po zgonie (np. nauczyciela gim­ nazjum w Świsłoczy Kazimierza Chromińskiego, Franciszka Jelskiego z Kosina, Feliksa Potockiego z Rosi), przygotowane dla przekazania zbio­ rów innej instytucji (Strawińskich z Nakryszek), spisy książek, ułożone przez przedstawicieli władz carskich w momencie konfiskaty majątku za udział w powstaniach (Eustachego Sapiehy z Dereczyna, Ignacego Domeyki z Zapola, Kazimierza Wołłowicża z Porzecza, Adama Sołtana ze Zdzięcioł). Sporą liczbę dokumentów, uwzględniających problematykę opracowania, zawierają archiwa i biblioteki Wilna i Grodna. Wśród materiałów Państwowego Archiwum Historycznego w Grodnie na szczególną uwagę zasługują zespoły Grodzieńskiego Gubernatora Cywilnego (zespół 1), Grodzieńskiego Zarządu Gubemialnego (zespół 2), Grodzieńskiej Izby Dóbr Państwowych (zespół 31). Liczne materiały, dotyczące losów książek z majątków skonfiskowa­ nych przez rząd rosyjski, zawiera Zespół Wileńskiego Okręgu Naukowego (zespół 567) w Litewskim Państwowym Archiwum Historycznym w Wilnie oraz Czasowy Dział do Spraw Konfiskat Ministerstwa Dóbr Państwowych (zespół 384 opis 15) w Rosyjskim Państwowym Archiwum Historycznym. Inwentarze bibliotek prywatnych zawierają Działy Rękopisów Biblioteki Uni­ wersytetu Wileńskiego (F 18, F 22) i Biblioteki Akademii Nauk Litwy (F 3). Zasoby źródłowe z zakresu dziejów księgozbiorów prywatnych Gro­ dzieńszczyzny uzupełniają pojedyncze inwentarze, przechowywane w nastę­ pujących placówkach archiwalnych, muzealnych i bibliotecznych: w Dziale Starych Druków Biblioteki Narodowej w Warszawie, Działach Rękopisów Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego i Biblioteki Jagiellońskiej, Bibliotece Muzeum Czartoryskich w Krakowie, Książnicy Miejskiej im. Mikołaja Ko­ pernika w Toruniu, Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, Dziale Książek Rzadkich Biblioteki Narodowej Republiki Białoruś w Mińsku, w Rosyjskim Państwowym Archiwum Historycznym w Sankt-*S . 54 Archiwum Filomatów. Część II. Materiały do historii Towarzystwa Filomatów. Wyd. S. Szpotański, S. Pietraszkiewiczówna. T. 1-3. Kraków 1920-1934.

Petersburgu, Bibliotece Narodowej Ukrainy w Kijowie, Bibliotece Akademii Nauk Ukrainy we Lwowie, Muzeum Historyczno-Archeologicznym w Grod­ nie. Szczególnie ciekawe materiały proweniencyjne (ekslibrisy, pieczęcie bi­ blioteczne, podpisy własnościowe, notatki marginalne, dedykacje) zawierają zbiory Działu Starych Druków i Książek Rzadkich Muzeum HistorycznoArcheologicznego w Grodnie, zbiory Biblioteki Narodowej Republiki Białoruś w Mińsku, Biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego i Biblioteki Akademii Nauk Litwy. Niniejsza rozprawa składa się z czterech rozdziałów. Pierwszy przedsta­ wia warstwy społeczne Grodzieńszczyzny, zainteresowanie książką w obrębie każdej z nich oraz tradycje związane z gromadzeniem bibliotek prywatnych. Rozdział drugi prezentuje sposoby gromadzenia księgozbiorów, jak dziedzi­ czenie zbiorów, zakupy książek, dary i wymiana poszczególnych druków, omawia zagadnienie prenumeraty w środowisku prowincjonalnych czytelni­ ków. Kolejny rozdział zawiera próbę analizy zawartości bibliotek prywatnych na Grodzieńszczyźnie w pierwszej połowie XDC wieku, przez odwołania do zaproponowanego przez autorkę podziału formalno-treściowego. Ostatnia część odtwarza losy prowincjonalnych księgozbiorów: uwzględnia przebieg niszczenia i rozproszenia poszczególnych substancji bibliotecznych w wyni­ ku wydarzeń dziejowych, prezentuje kolekcje zachowane w rękach prywat­ nych lub w instytucjach publicznych, omawia obecny stan zachowania. Za udzielenie mi cennych uwag oraz za przychylność i życzliwość pra­ gnę serdecznie podziękować prof. zw. dr hab. Jerzem u Jarowieckiemu, prof, dr hab. Barbarze Bieńkowskiej, prof, dr hab. Marii Pidłypczak-Majerowicz. Niezmiernie wdzięczna jestem prof, dr hab. Halinie Bursztyńskiej oraz me­ mu mężowi Jerzem u Gordziejewowi za okazane mi wsparcie i pomoc. Pra­ gnę również podziękować Fundacji Lanckorońskich za udzielenie mi stypen­ dium naukowego, dzięki któremu miałam możliwość prowadzić kwerendy w archiwach i bibliotekach Wilna.

Rozdzi ał I

Zbieracze książek Badania przeobrażeń struktury społecznej ludności zamieszkującej tereny byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego w XIX wieku znajdują się wciąż w stadium początkowym i nastręczają wiele trudności. Związane to jest ze specyfiką ziem, gdzie na dawne podziały społeczne z czasów Rzeczypospolitej nakładały się nowe rosyjskie kategorie stanowe1. W opisie systemu sta­ nowego na Litwie, Białorusi i Ukrainie od rozbiorów do 1863 roku Zofia Stankiewicz wyróżnia podstawowe warstwy społeczne: szlachtę, chłopów, ludność miejską i Żydów i omawia skomplikowaną strukturę wewnętrzną każdego z nich2. Ten podział jest zbliżony do obrazu struktury społecznej, odtworzonej przez Ryszardę Czepulis na podstawie wyobrażeń i ocen współ­ czesnych w połowie XIX wieku, a mianowicie: utytułowana arystokracja, obywatele ziemscy, czyli „szlachta właściwa", drobna szlachta, wyższe i niż­ sze klasy miejskie, chłopi, Żydzi3. Dla uzyskania pełniejszego obrazu społecznej struktury ludności Grodzieńszczyzny z końca XVIII wieku do połowy XIX wieku należy uwzględ­ nić dane tzw. rewizji (spisów ludności), przeprowadzanych co jakiś czas na terytorium Imperium Rosyjskiego4. Dane z wykazów rewizyjnych z powo­ du niskiego poziomu ewidencji i uchybień towarzyszących akcji spisowej w guberniach zachodnich mogą odbiegać od rzeczywistej liczby5. Z braku 1 L. Zasztowt: Kresy 1832-1864. Szkolnictwo na ziemiach litewskich i ruskich dawnej Rzeczy­ pospolitej. Warszawa 1997, s. 8-9 . 2 Z. Stankiewicz: Sytuacja prawna Polaków na Litwie, Białorusi i Ukrainie w latach 1772-1863. [W:] Historia państwa i prawa Polski. Pod red. J. Bardacha. T. III. Warszawa 1981, s. 838-848. 3 R. Czepulis: Uwarstwienie społeczne w świadomości współczesnych. [W:] Społeczeństwo Królestwa Polskiego. T. 1. Warszawa 1965, s. 3 2 7-392. 4 Pierwotnie rewizje obejmowały ludność opodatkowaną i zobowiązaną do pełnienia służby wojskowej. Po objęciu w wyniku rozbiorów dawnych ziem Rzeczypospolitej, zmierzając do ze­ brania jak najpełniejszych wiadomości o mieszkańcach swych nowo nabytych terenów, władze rosyjskie zarządziły również spisanie szlachty. 5 J. Sikorska-Kulesza: Deklasacja drobnej szlachty na Litwie i Białorusi w XIX wieku. War­ szawa 1995, s. 9.

20 807

46 078 173 845

12,3%

52 120

8,5% 33 415 4,6% 19 268

4,2%

0,9%

43 018 13,6%

Inni

16 651

0,3%

1191 0,5%

o*

314

27,9% §

O

oo

Dane opracowane na podstawie: H.H. Улащик: Предпосылки крестьянской реформы 1861 г. в Литве и Западной Белоруссии. Москва 1965,

4,5%

0,7%

0,7%

2254

14 174

Wolni chłopi

2821

0,1%

592

o • O fi > •"cd § .2 2 I S 5 g ^ o ^ § .2 g o £ c -2 > с -5 o ? c — Ьтз О N5 Z Q Ns Z P N£ jh p s УJ P > 13 N -^ > S6 > ,^ > Е? ' n О i j o C ті NO W N O с о а З ї о а N Ь0 й. н « (/1 h N ЬО й - N ьо а . н u 0 A -C ó Ó . Z u Z\ • 2 ■- g u o .E (u o o 'O v oo р | a « i J o ;§ о § bv s га w • 0 0 > -d O (U -o a ^ 5 -5 7 1 0 *3 N -S ^ N O "fi CU ^ ON

£ o C•-* S n o 12 л 'г o>. bJ)

ó 32 fi. ^3 N > 'O u > O bo a 0 c>. >

* 'C 9£ -N cd < NU p U 8 а Й^ n 0 32 СО Он Ю

1

6 32 с ъ ї Ї

O 00 а o o>. >

2

о

ЗІ

13

%

z

Abłamowicz Ana staży

1

3

л . .2 rn NO-O -fi — 7Й Л

n

8 а е

Wszystko przechow się w Massalanach II wojny światowej

и 'N

sko-franum rodzinn blioteka osobnej lpieczątkę 'dynacyi

чЗ

« 1 . •5 rc ? Я * ■3 '«i 5P^ * i s* cd* ^ .5 Ui H Ś5 j§ а c ^ ^ o n° ^ 3 • "O Я 'O O t_

Oh00

o

c:

Uh Я ГЗ З jC

d ^

и c*£?

g

CQ &c

0Q g

Cu N N

І "о I d

N Ы)

00

a c0

JS

ъu ou ;§ ^

•Ї o

PQ*57 co

J2

.2 ^2 > N

I§

b b О з ^ d o o ^ Ui

o N сл O -C O ^

4) > OJ N 4)

1 а a s N СО N ^u S) м ГО GO .2 0 ° > S 3 > V) О -и >

Г І ^ o\£ ccуdNЄcd Ncd oo 8

C • ^ О a •>-.

N

J4 N 'Я '2 00

О .~ц OU ^4 O 00 сл ’ (/j • 'O •?3 O5 .2 N

o "d ^ oo

Io c

O S

I Ю O

J^ O 00 't И

O

CQ

i o o Nł'w) cd 'Д •8 ^ 1 4 s Cź В5 | S - f s .g ^ o 3 ffl w ^ — 00 ^ СЛ

°0

Ti

. 3

4

U 05 c

.2 ^ 3 :

^cd *rr> *| 5 eJS

CO D .T3

O О 4) ^

O O O, ^

S *57СЧ

Й5

Ok £ —

o s o

cd

C .5 O 'O fl а 2 i

.2 £

- * 3 * 5 N J\

J 3 .g

O

N 4) ю *д

"O

i

o 3

2 c

)* o 0

^

o

O . Z *■* • (U o c u o 5 a ł OO 3

O О З

£

u

2

jc

~ £ з ‘5?| Ї Х й .2 Є 'S .2 .2 "S U jd cd 'O -D jo g

cd

cd O

ąs

^ T3 oo J2 У О

o

r f . U

У? a

^ 2 3 ° g 2 c -N —■ o % o .w ^ д :

s$

Cu (/) 4) ■ * , -D ~ o O u

ćó* о .2 .2 > -З О*

s § ІЗ . N > -о £О 'О и а оо

о S3 Ї О -2 ^

s а£

■ 00 6^ >?1£ ГР "2 г-< N i ś гя о 1% £• о00 u S'л2 и Ьл й 1 J-S о СО 2 N .1 1 SІ СЛ > О S ^ 5Ь а в Х и З Еі N ^

^

‘5? 2

й Є^ НО ON оо І5 I £ о 3 00 mс

м

fi a о О й •в — u2 ^ JS я ^3 .§ ? U V S Ю N . 8U - Є ^ *Я^ ^ ^3 г* N й>- О ь So л йн ? Н С

я 3о (I -

t

О я

| 2 і

£ я •§ я ю о V -а..

is а 2

а ^з

о3 й -8 S *е О 00 а о

г>>. >

-Й -3 ^ ^ Р

З х ’Й .иг £ I > о й I I я а> jy зі .8*3 * В 3 ► »о PQ PQ 8.-3 *

О

Iо -и С

. N > тз ? хО о и

со а оо

о * §2 N >. TJ 5О 'О u

СО а

00

о «Ґ о Й

a

N во

ь Я w Н »С —н рЦ o

f

U

o '" І

167

S

cc
,о\ о СОсх-2 D о N Т і _Г U(N — < I - S да .2 * О(N 3• 2 =>

лСО 'оPu, cd ■зcd 2 ОчVO

0^ < Dг3 —1 Ё7 s N U-С !1 О Ul

(2 2 VO h-

NO m

5 JC

р Уо CQ c'tE?

;§ *

f r -й

О "О 2 '2

N 00

б 2

~

-С г^

І5 о
'O > u.

u .9

js

O Oc

S Ой ^

N "O 'O

o

O 00

G-S > ї O 00

■4.

>.

а o ^

a o >

u

0» 1 (Л >C n

' -5 ’

•g "o fi S

J4-S Й ffl ow

^

И

.2 Ь

N 2 Q Э

8 В

I

.2

£

1 to . я cd cd O ^2

O o

O -o

.. *

12 w В
і o >? M.S’ o > 'g £-3 c J §

7? Cd 13 j2 :

'•§ З U 2 ■

-Я «u 2 .2 'a o •- в a,—

2 и у) o

o

« о у _12

S-s e ^ m ^•N

s ? ^ N гг є

u 603 o . 43 w g i s jc o 2* л -g у ■• ff “ > &

lй-*.5чэ ^ -s -O l ^ .S

Ь b *5? S3

O -t3^ .Ł J 7 3 J w Ы)

cu43 ю N 2 "§ 2 'S Є o Ц Cd o 47 ^cb cu aO й й й ^ й

o

^-S

ъ

> J3

oQ -1 u n. ^ ял 00 CO bOw > —
® .fi 3 ’ u ^ 3 У -fi *

Д 2 S Є &*£ I 43

'2

J33

4J ? 2 NJ5 fo

8^ Ї-3 ЗCdоoo

a>

л g>

‘2

bo

o o z

§ 3— I •N o • РЙ * o

o O ii

Ł |a

t: fe .ii

l* * c ^ U Э o c o-HbTJ*^

a ow ^

l a «2

Z7 l i

oc

V

co -J743^

2 ЙO rt o 43 2 ^a '2 ?f З i w cd cd s

N

S o

^

a>* cu Он *S 2

N ■- co 2 ^

$& 23 OS

J >

o O ^co CVC Cd.ii C N N T3 >4 N P U o w

W ro fi яй00 И - O-S

^

60 a. 7^ ІЛ

io

_o . ^ ON > и I Cd 1 2bboo ,— 1J* H-Tt^

S i

O Q

л1 а-аа -Is і з ”§ з ^' . E=&p NO NN (Sn ', ^=3

-

oi o^ ^ rt

s 3 « l ■RS Я^з 00

q

43

181

s>

со

! “ i &.

c

4

і I

S

co

зwoo 00 Оw — и І ’Н

J 2 cd Ob cd o g O Cd 2 o Cd cd 43 fi .ii, a o tu w

Ь ^ cd^2

Г^СИ! | 3 ».2 Си 43 cd 43

гП Г. si g « •g “ -£p V С о и к' га s . (Яa Иs iИ 43 зj о'< л'слвін < r t “'* •A S ,_, J 3*3 я о «•л

лЗ йЗ ч -і«d j* злгіз со — .

•f S 2 § *-, • N Д £>а й 5 2 fc • °й 'а й Я.Ё £ J2 . H O N ю Jj^ -a Л ^ Д .3 S*a*j3 g* fe*^ .І 8,.3-ї! ■I N§8 Ц) n a £ ї-й 'З 2 «u о2 22 .28 o “> J S «- л 3 ^c -2 |'j l

-.-§51

_ N . fH 0 N N > n C Qj N у . И fc «2 *-JS з n J2 g 8 .2 о о О О О О

PU N Он *(Л

182

Д ІЛ

V

ćd

On

N

ГМ ГМ

и N О

> ІЛ ІЛ ІЛ

їм

(N ІЛ

* »—
d -* * j | 00 • : З » G ^ ГО * ! J . s ? ' U o и т cd ^ > o ' - : n o « S CT o > Si -2I N Г - 2 ~ 00 04 2 00 u -c MTjI > £ ro JD У« S o j * O m < ’Й .*2 oo i ■ Tt с cd V cd 2 . . о G G > i —jJ* G lJ a T3 2 ^ J2 » J , (/) ! 3 . ON N O

1

188

o м с-Я S

cd

I

ССГ

cd M & ’

OJ o

cd oo

I . E o-» -4 o ■ E

o

DQ

i є G O o To a>* N

■o SI Я a -2 co

є

cd O
(U

N ^

^

Tt

* N аO

2 rs| "* H

U

on

>>

o VO Й 2 « §

^

° C « s uJ £ *


co > J3

Cd- — *G» cd

c

Вm O

X X

i « cd* ' S

S

Й 2

^

ON

*ч

£ . Л

§

S-g J2 &

'

О I ьо^ 2

2 o

ó X

o X x

«3 ‘ 5 ? - ° Й

-a &

O X

а ел cd o

co

^

2

2

8

J2

ы Si

и2

n

'ć/3

u

.

я Sя

a'S a

cd bo u o

g

.2

3i i w ^ ffl o .X

c o

5

o

,

a

§

3

> ^

“O Ю

N

w O » uh

cx a w

a co

||a § § -o 2 і2

^

-g ш

a

И

v2«H ^

2 x a

x

00

o

X

I

-•

~h oo

« ІЛ w

73 OO o Йo

д

C

O

2

■S3 "

7

00

«2

a

1

00

- 00

5

«3 i T3

І

bo у „ O . ^ ю f f l ćo X

1- S3

co

*G

a

| J 8 t2 2 PQ o

X

a

§ : §

a

2

S~

O

O X

s

£ O

x 5

1>*

.

G X

^

^

JS 1)

G cd Ja

a

n

..

1 Ś £

o

aj . —

Л N .5 ^t- r d «? > d •* o*J2 ^ Ї ^ £ N

s a-i

В

**

> J4 d

Я

^

fc' о

о О

00 m

•Sf

N О

ІЛ ’5 о (N >*> *2 N cd О d cd Z «ts < w

c/i c2 »H ro ON u-H o І

4 'd cd -u e O


^

N 5 cd j a и

ON o

'

&•£ a

.s?a