Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü 3 Cilt [PDF]

Zitiervorschau

OSMAi'i LI

TARIH DEYItlJlLERi VE TERIMLERi SOTLt]OU I

Mehmet Zeki PAKALIN

lKiNCl

DEVI.

I,

T

BASrLrg

KITAPLARI

FASIKT'L

rwtr.r.? EGIThI BASIMEVI

-

ISTANBUL 1yt1

'

ONsOz

Memleketin her tarafinda okuyup yazmak igin g6sterilen btyiik gevk vc gayreti sevingle karqrlarken onun yaylmtnl ve geligmesini temin eden alet kitaplannln hazrrlanrp yayrmlanmast, bunun gegici bir heves olmadrsrnr g6sterrnek itibariyle aynca rnemnuniyeti mucip bir keyfiyettir. Alet kitaplarrnrn baqrnda lfigatlerin ve ansiklopedilerin geldifini kayrt ve igarete lfizum -yoktuf. Bunlann bir krsmr yaglyan kelimeleri, bir krsmr da tarihe m'al olmug bulunan tibir ve rstrlahlarr agrklarlar. Yaqryanlarr darbrmesel( leri de vardrr. nin verdigi mal0mata giire derviglerin abadan Lisve giymelcri eskidir. Adeta Peygamber devrinden baglar. Qiinki o zamanlarda zaruret igindc bulunanlar aba giyerlerdi. Medine'nin ( Gavali) tarafrnda otur"n k6yliilerin.yiinden elbiae giydikleri cihetle Damaza

geldikleri vakit iistleri baglarr koktugu, Peygamber'in de onlara buyurdufu nBuhario ve gibi en dofru hadis kitaplarrnda Ayge rivayeti olarak yazrhdrr. Sahabe ve tibiin devirlerindeki ziiht ve takva erbabr de biiylc ya-

parlerdr. Nitekinr hicretin ikinci (Milildn 9 a,ncu) asrnda biiyle zihit ve miittali olanlara (sofi) defilmig, bu kelimcnin Yunanca i iirklerdc regmi ve miihim (U!D t., bu kigrda lraniler; bu d6rt zata Cenabr Peygamberi .yazrhrdr. Hattatlar yanrnda digeri goktur. Miidc ilive ederek (Pengten) derler. Bayraklarln- rakkaat dergilerinde iirnekleri boldur. Sadc ve { dan b"zrl"nnrn alemi otmak iizcre taktrklarr el renLli olur> izahatr vardrr. i geklindeki beg Bu kAErt dut agacr elyafrndan yaprlrrdr. / irarmak ile de bunu ima ederler. " AI - i Aba; biitfin Miisliimanlarca tizim vc Ham kigrt terbiye edilmek iizerc birtakrm I tuU"il olunur. Bu hurusta Siionilik ve $iiligin amcliyelere tibi tutulmadan evvel isteuilen renge boyaurrdr. Boyanan renkler ekseriya sarr, { mcthali yoktur. Miisliiman Tiirk gairleri: geker renlg pembe idi. Boyamak igin daima neBa!ryla Hazreti Zehra ile stptna Muhtart bati boya kullanrlrrdr. Al bakkam, zerdati yapDer - i 6I - i aboga dahilim Ya Rcsuldllah ve: rafr, gay veaaire o neviden geylerdi. Pcnsc - i dI- i aba haklrygfrn eg gir-i Huda Terbiyenin ilk devresini aharlama tegkil Kil ntiuazig dest - i eltafn ite bu gakeri ediyordu. gibi beyitler sdylomigler ve bunlara kargr olan Pek dayanrklr oldugundan gibi hdrmetlerini izhar etmiglerdir. bu kAlrt da en mutena eserler igin tercihan Muallim Naci agagrdaki acayip beytiode kullanrhrdr. aba kelimesiui kullanmrgtlr: Avrupahlar bu kigrdrn taklidini yapmrglarBunca dcm pagide oldun ben gibi bir 6tege dr. Ona deoilirdi. Eg aba pesmi tcmcndersin ki sazdn olmadtn (AIi) ni" adh eserindeki kaydrndan anlagrldrfrna giire ( sagfa ABA (ti) [Sar.] firagrna /yc-Padigahrn ll) hicri inci (miladi 17 nci) asrr iptidala1l fo&/ girmek saadetiae ulrlyarak gebo kalan rrnda lcullaurlryordu, Ab"di, Drmrglci, kigrtlar ikbal'in dofurma zamaDl yaklagnca tahsis o;u Hatai, Adilgahi, hariri, Semcrkandi, sultaui lunan dairede hizmetine bakmalc iizcre verilea becorikli, yaglrca kalfa hakkrnda, dofan gehza- Semerkandi, Hiadi, Nizamgahi, Kasrm Beygi, de tarafrndan Lullanrlau bir tibirdi. Qocuk bii- Hariri Hindi, livayi, Tebrizi, muhayyer. (Mehmet AIi Kdldstj nrn beyauna giire yfidfiktcn ronra ikbal'in bagkalfasr makamrnda olan bu kalfaya ndo bu kelime nloffi-*i dinin doktor (Sfrhegl Onoer) dc mevcut satr; kifrdr>, de de > di bu kelime igin: (f Fa. l(T"t" aul abanozolur' Bu bAerl t:lt tan) as, Hloilt"o.'ve e,L.o puL sert ve l[1:: ]-tl:l"itt" vardrr ki scrtlikten dahi luur' Bit de tabii scrt ve siyah afag siyah bir agag. Siyahhk olueu miieabih rbanoza kinaye olur: Abanoz kesilmek. : S. aban""' I l::1,t:^:1,:l^:*t"oen ilmiude tabakbtiil arz Hatti sebebi tesmiyedir' ' dan mamul: abanoz ok> izahatr rardrr. I

;;; ;i;t;lii'q"vr",

*'l'n*''i:' i :i:xlT'i; #?:l Ji";:; . ffi1: * t};,:'#:' fi I ;*:':l; I':; I f;' -hikpus ki bir afacrn miiddeti medide su ve tazvik vezninde mcahur gecerdir. Hiodist;{ |

t!

F

v ;r

\' i,

.!

't

i :

.

mahsustur. Gayetle siyah

olur. Arabide ve I tltrnda-o:t-oo"uo bu lreyfiyete

miiucer olur'>

Direklerarastnda mcrhum Ali Rrza Efendinin abanozdan yaptrfr fitilli eufiye kutularrnrn pek sanatkirane oldulunu yazan mfftehassrs

doriur. A**u tahrif edip I ud gibi rayihasr gtkrt. I Ategte > derler. Su ile meshukunu iktihal-i g"Utiit illetini mii- | I Nurettin Riiltii Biiugiil (I.c&i Eserlcr Ansiklo' zeyyildir. -tibi, hteti mezbureye Ttrkide ravuklar4c.9,f abanoz mamulitrnrn o zamanki degiindii"]-.fir, olao ederter. Miipteia I P"ditt, ( s, hakkrnda de gu mal0matr veriyor : taglarr olan Berlori i geco giirmez, Tenavfflfi -""aoede I ki in bir gubesi olarak giistoriyor. cRumuz ' fil - kiinuf> ta : Abdal kelimesi aslen Tiirkge deSildir. ABDESTLIK (+u--,.i; [.San.] Bedeni dar Arapga den bozmadrr. Ebdal; Arapga- ve krsa bir nevi cfippeye verilen addrr. da halkrn mesalihindc tasarrufa mezun evliyaqKamus-u Tiirki> de izahatr verilen bu tibir igin Tiirkgede ab al miifret olarak o cemaate mensub- de cAydrn ve Hiiolan zata denmigtir. Bu itibarla (Kara Abdal) davcndigir viliyeilerinde bulunan zeybekler karada, (Deniz Abdat) da dcnizde bazr tasar- iktisa ederler.> denilmektedir. rufa ezun olau velilcr demek olur. [Kty.] Kolayca abdegt almafa mahsus Sonralarr kelimesi Tiirkgede aarl kollan dirse$e kadar olan ciippenin idi. _adr minasrudan gatat olarak temsilen evveli evliya ABI HAYAT (;L- j) | Ede., Mit , Sof .) geginen mukallitlere, kalender ve derviglere, Ebedi bir hayat verdigi zdnnolunan su dimekmiskin ve fakirlere de tamim ve tevsi edilmig- tir.

DEYIMLERI VE TARIH * r

6*

Farsgo su minasrna olan' c' ile, Arapga oirilik denie!c olan ra '!r!eqrnesinden meydana gelcn bu t6bir igin lfigat kitaplarrnda

gu izahat vardtr: alediin ilminden kinayedir' Yahut bir sudur ki iqcoe ebedi hayat verir. G0' ya Htztr'tn heniiz hayatta olmasr bu sudan igti-

Si igindir. Ab-r l{rzrr, Ab r Hayvan, Ab'r Beka bu suya verilen isimlerdir.> Mitoloiiye dair yazrlmrg olan eski eserlerdc bu mcvhum su hakkrnda tafsildt vardrr. Gtya Biiyfrk lskender bu suyu bulmak igin diinyanrn her tarafrnr gezmig, fakat bulamamrlttr. Ancak Hrzrr ve llyas'a suyu bulmak ve igmek nasibolduguudan kryamete kadar yagryorlar. Abrhayat fikri yalnrz Earkhlara mahsus defildir. Orta zamanlarda Avrupa'da da bunun bulunmasr igin tegebbiislcr vikr olmugtur. Hatta 1512 seueslnde lspanya gemicileri bu hayat membarnr Amerika'da aradrklarr balde bulamadrklarrnr yeisle vatandaglanna bildirmiElerdir. Nopelya civarrndaki ( Kanaloil ptDarrna ildhelerden (Zenon)uir her seDe gelerok tazelendiEi Yunan hurafelerindendir. Franra'da (Me,ton,) civanuda dahi evvelleri bu

tfiilii

hassaye

malik bir prnar oldufu kezalik hurafeler ciiqrlesindendir.

cAbrhayatl rn miiradi{i olarak: Ab t Hrzrr, ab-r hayvan, ab-r islccnder, ab-r beka, ab-r cavidau, ayn-il hayvan, ab-r ziodegSn, ab-r Hurgit tibirleri de kullanrlrrdr. Tasavvufta cavidani hayata bais olmak itibariyle hakiki agka igarettir. . EQcbiyatta litif, sif, muriz siizdeo kiuayedir: Hagredek abthagott suhant bakidir zind,e klan ndmt Sdlegmon Hdnt

Andvtp

Ncf

i

S6f, berrak suya da bu isim verilir: Sandtm olrnug ceste bir levoare-i abthagat ol ksdd-i mfrslesna seni

6gle gdsterdi bana

Nedim

Ben senin abthagaft lebinin tesnesigim Talib-t gegme.i lwgaan isem insan de[ilim Yenigehirli Aoni lstanbul'da Bofaziginde osiitliice ile Yuga Dalt arasroda ve Macar Kalesi iiotiinde, yazrn aynr zamanda bir tearzziih ycri olan, adiyle bir su vardrr.

AB-I IIAYYAN (.itr* -i) lEde., Sof.l Ebedi hayat vcrdigi zaunolunan su hakkrnda kullurhr bii tibirdi. Yinc u makamda (c6r. hagat) ve onun miitcradifleri olarak g6sterilenler istimal olunurdu.

TERIMLERI

Hurtn olsun ah hagoan biz sana

diltcsnegiz RuAi

Ta avvufta yine abrhayat vo miiteradif' leri gibi irfandau kinaye olarak Lullanrlrrdr:

Zikr-i hagr ile animak demedir Var in fegz'i beka insana

Onu tahsile galry dmrindc Abt hagvant bvak hagoana Tahir-fr|- Meslevi (Tahir Olgan) Fatih'teki Atpazartna bir gegme lapttrrldrlr srradartarih olmak fizere: Ah hagvan doladizgin girdi Atpazanna dcnilmigi. AgfX (.rtb) [Fr&.] Efcndisiuden Lagan kullanrlrr gerT bir tibirdi. qMiihaLLroda kiile kemmcl lstrlahat'r Kavanin yahut Mal0mat'r Ka' nuuiye Huldsasrr adlr escrde (mfiellifi Kolc-i Saltaniqcli Tfrrkzadc H.H. Ziyoedd'tn, s.6/ Eserde bokroda ve vele istralye ve giz screnlerinin yelkcnleri istinye olunduktan sonra gerenleri yerlerinde sabit tutan halatlann adr oldugu yazrhdrr. Bu kelime gagrrmak, Sagal8riak mioalarlna da gelir. Darbrmesel:

Ablryl koyveror.

;

i

i,

ti::

.it

*t

ij

';!

ii

]t

.H

t!

;;

TARIH DEYIMLERI VT TERIMLERI

7

ABNAME (

Acemi o$lanr ahnan ycrler halkr bir krsrm vergilerden muaf tutulurdu. Eserde buna dair gu izahat vardrr:

> Acemi oflanlarrn iginde kanuna uygun olmlyarak zuhur edenlerin tibi olduklan muamele iqin eserde gu izahat vardtr: qZikrolunan siiriiler yoklanrp iqlerinde kauuna muhalif oglan bulundukta ol siiriiyii umumen tophaneye ve cephaneye verirler. Acemi of' lanr etmefe lSyrk g6rmezler,Zira bu ocak ahar

kag nefer hasta olup yoldan kalmrgtrr. Eger iil' miig var ise egkil deftcrlcrindeu ihracederler. Hastalar kag ise defter edfip eyu olup geldikte geru afa iintnde yoklanmak l6zrmdrr. Zira hasta. oamr ile bazr kims nin akgaetn alup yoklanmasrn deyu hastadrr diyerek giru alrkorlar. Aradan zaman geqer, yoklanmaz. Egkil ise deftcrde mevcut. Soora yaztlmak zamanlnda ise siinnet yoklanmaz; bu tarik ile deftere harigten adam dAhil olur. Bu aerl azacrk hilelere mukayyet olmama$ln ortalrk biiyle bozukdiizen oln,ugtur.'

Acemi oflaulatrnr gifgiler saltn alabilirlergubulu olmryanlar acemi ollanr alamazlardr. Eserde buna dair Eu maltmat vardrr:

di. Qifti

Yine eserdelci izahata giiro qilt ve qubuk sahibi k6yliiye satrlan acemi oflanlannrn yoklamalarlnr yapmak iizere her senc seksener akqa yoklama akqasr verilmek suretiyle ikisi Rumeli'ye ve ii:isi Anadolu'ya olmak iizere dtirt kigi giinderilirdi. Bunlara adr vcrilirdi. Bunlar tekilifi iirliyedeo muaftr' Bunlar memur edildikleri yerlere giderler, oralardaki oflanlarrn yoklamasrnt yaptrklarr gibi bunlarr almr1 olanlardan senelilc ficretleri Ce tahsil ederlerdi. Aynr eserde Rumeli ve Anadolu afalannrn kagau acemi oflanlannr tutmak vazifesiyle mii' kellef kethudalan bulundufu, onar, ou beqer neferle gezen bu kethudalarrn kagan oflanlarr tuttuSu yazthdrr. Kaganlardan tutulanlar tekrar satrltrdl. Aeemi oflanlanndan lsl6m olduktan sonra mcmleketlerine Laganlar ve akrabalarrnrn kendilerini ukiliseye koyup 6yini bitrllan iizere> tel' kin edilenler de olurdu. 1564 (H. 972) de Nis ve Kayseri'den altnan acemi oglanlarrndau bir krs-

'i

{

TARIH DrEYIMLERI t

mr kagmrglar; cgiru ycrlcrino varup mffrtcd r olmuglardr. Bunlar hakkrnda

Sultan Mehmet zamanrnda yaptrnlan odalarda oturan acemi. oflanlarrna giirdiiriilen iglcr hakkrnda, eserde gu mal0rnat mevcuttur:

I orrv"nrna irhvil de padigahrn vakit vakit bu saraya geldigi yi. ACEM KOSTECI ( 3:i ne bu vesikadan anlasrhyor. ,€ ) [ '1a.1' 1 I kitap dikildrkten eonra cilde uBir dc iki cerrah bir tabipten bahsorun- I L:\t T"ttalarda ig tarafrndal krsmr kitaba' aiuioaun rnasr qok miihim orsa gerek. Acaba . ;;;; I Lit :" gelmek iizere yaprgtrnlan tt,,,"ttoo dihilinde acemi oflanlar mcktebinden b;uk; I bir krsmr edilmig meginin ismidir. Bu suretle ince trrag €u'rrr L--r--^ ---L.-r bir hastane, yabut L:meseli bir ,r-LL:,.^ Mek- I| rtrvErrr'di' Trbbiyo .r1,. -^^^ri L:olan ciltler gayet saflam olurdu' tebi mi vardr? Yokra cerrahlar ve t.bi;l;, I v"Rtl-tl yalnrz o mckteptoki talebenin, yahut teberdar. I ACEMI OCLANI KETHUDASI .jlG:r.r*) larrn srhbatiyle mi alikadar oluyorlardr? Ne | (,r,t.r;r lAsk.J Acemi oflanlarr iginc balan tiirlii olursa olsun bunlar hep dikkate deger I Anadolu ve Rumeli alalarrnra maiyctlerindeki geylerdir. I adamlara verilen addr. Devgirmc suretiyle topu$u satrrlarr yazdrktan sonra Evliya Q.- | lantp lstanbul'a gctirilen ve kanun - u mahsus lebi'de (c.1. s.7) giiyle bir kayrt giirdiim. Qele- | mucibince Tffrkge iigrenmek ve lslim terbiyesi bi Beyazrt II nin Galatasaray binasrnr yaptrr- l'alrnak iizere Anadolu ve Rumeli'deki Tfirklcrc drSrndan bahsederken diyor Li : lgte bu fikra da bag- | nrrdr. Bu paralar tahsil oluuurlcen aynl zamauda langrgta b.urada bir de bastane agrlmrg oldufunu I acemi oflaularrn yoL.lamasr da yeprhrdr. Bu v4giisteriyor. Bu hastanonin 1208.1793 senesine I zifeyi yapmak fizcre Aoadolu ile Rumcli'ye ikikadar yagamrg olmasr.dikkate deSer.> i ler kethuda giinderilirdi. Bunlar tckalif - i iirAlman tarihgisi Ranke ( Yeni Mecmua, I fiyeden muaf idiler' Ro.aolu ve Rumeli afalann:n istanbul'da Ahmet Refik, sagt: 20,s.404) Osmanh kudrct I kethudalan bulunurdu. Bunlarrn da bagkaca da ve satvetinin esaslannr, yenigeri tegkilStrnr, I Tiirklore satllan acemi o$laularrndau bilhassa Eoderun'un talim ve terbiyesini anla- | vazifeleri yakalamaktr. Ouun igin kol dolagrrtrrlren s6zii acemi oflanlara intikal ettiriyor ve I kaganlan tekrar satrlrrdr. acemi o$lanlarr yunlar r siiylfiyor : I lardr. Yakalanan

saka,

giibrekeq.'

Osman Ergin bu vesikanrn altrna

I

t_l

TARIII DIYIMLERT . Accmi oglanlart gavutu hethudc olurdu. Kotbudalar pth roLbanhla terfi cttirilirdi. Kct'

hudalarrn ulfifclcri altrgaryodigor aLga idi. SeL. benhga tcrfi edincc ulOfelcri on d6rdor akgaya

YEkrelirdi' AQEYELE (,t.rqji) tgalr.l Screnlerin ni' hayet derectdc prasyc oluumalart haline verilcn eddr. Horhangi mahallc aolan vcya gekilen bir cirmin civannda bulunan sair cicimlero gEt. rnlmasr igin yaprlan donanrm olup buna aqcyelo tutmak dooir. Bomberi olmryao yelkcolctin kolay rfizg6r ile veya pupa seyriadc rskota ya-

ffi"

kerrnr bordadan drganyadofru agmak hurusun-

de ofistar'.cl g6ndcro dabi dcoir.

(ag*ele g6ndcri)

ACIK AYAK (iLI ;*T) [?'ar.] Qok hrzh yfirime ile kogma arasrnda sfiratli gidig domok-

tir. ACIK CESME

(r-:";.f)

[San]

Halvot

vuluunda kullanrlan ge6melcrden birinio adrydr. Qcqmelorin bir dc 6rtfilfiet vardr. Oua da denilirdi. Sonralarr okuyup yazrnasr olmryanlar hakkrsda kullanrhr oldu.

Yaktn zamanlarda afahk bir taraftan kerem, uliivvi cenap, fazilet; bir yaudan da gahm, rcrtlik vc iagallfip ifadc ederdi. B6biirlene btibiirlene avurt satanlara. halk dilinde, Delcrli mfidekkiklu faraziye otarak ileri siirdiigff bu mfitalia bir parga zsytftrr. Qiinki aga t6birinin halk ve esnaf arisrnda taammiimfi sok sonradtr. Bir dc iiyle olsaydr afalrfrn bu tarikat mensuplarrna yc dolayrsiyle etnafa (

c,l ,

ala tibiri ilkevvel rstrlah olarak kullanrlmrt, sonra halk rnunhasrr olmast icabederdi. HalbuLi

arasrnda taamrnfim eyhmigtir. tibirinin lranlrlar tarafindan ule-

ma hakkrnda kullaarlan dan bozma oldufiuna kail olanlar da vardrr.

vr

rEnlurrnt

Vaktiyle Tfirtderdc acref eahibi Ladrnlara da cagar denirdi. Ezefimlc (Timurlck) ia is' til6 cttifi (Qil) yahut /Kif) hfit, earaydaLi kadrolarr idare eden Sudanlilara vc yenigeri afasr, da meclis demek oldufu iqin .afa divantr yenigeri a$asrnrn rneclisi demekti. Meclis ocak biiyffklcrinden terokkiibeder ve ocafa ait igler gtiriiqiiltrdii.

ACA EFENDIMIZ ( :r-r:!1 ui ) lHaI.J Halk tarafindan vezir kethudalarr hakkrnda kullanrlrr bir tibirdi. Seyhiilislimlara < veliyyinniam>, kethudalara da denilmesi o kabildendir,

ACA cEDIKLILERI (.s-LK-,r ui) [Ask.] Y-onigeri agr6rnt! yavcrliL, irtibat.Sbittigi ve sair hizmctterini g6ren maiyeti haltina vcrilon addr. Bunlar diger yenigerilerd.n ayrrlmak ijzere bellerine seraser denilen kumagtan kuEak eararlardr. iglerinden terfi cdenler b6liikbalr olurlardr. AGAB ETMEK ( ori-r .tl'i ) tso/.1 Mevtevi tariLatrnda mutfakta i9 mcydancrsr otan canrn rabab czanrndau evvcl h6cerelorden herbirinin

_

:i:i:_:

__-

_2.3

kaprsrnr vurma$ ve nksrretlenmerine bais otmafla. Kigrda vc esvap daki ( Mi0et kfrtdphaneai cl gazmasr nlsha

28

vlj

TARIIT ISYIMI-HRI

!'Io' EAI &ar yspma ugullerinden birkagr ey-

naLlcdilmigtir: I muhatap ittihaz ederek hep giizellikler onda bulunmug, hep muhatap o ittihaz edilmigse dc chl-i hava buodau istifadc ederek mecazi mahbup scvmck 5deta zarafct ve irfan lcvaztmrndan

29

beytinde < Ali $ah > namrndeki sevgilisine bu yolda hitabedcr. Halbuki q Rahmi > dc vaktiyle bagka bir igrkrn gahr imiq. Taghealr yahya Bey orrun hakktndar

Bcn crcnlcr naca!rytm o qtklor tcbcri mrsraiyle kendisinin mcydan miiritlerinden olduguDu, onun da krzrl baglr lciigegi bulundufunu

anlatmak irtemigtir. q Pek

$u tafsilittan sonra tezahilr eder

ki

o kadar ahrm Eahrm bir qey degil > dc-

mek, 6yle igrklarrn revgililerine diye agk il6n etmeleri derccesinde mefturr olunacak bir qcy defildir, demek olur.

AIII TAC ( cF .tt ) t sri I Kadiri

tari-

lratrnrn Ahi koluna mensu.p geyhlerin giydikleri tacrn adr idi. Beyaz gubadan', igi pamuklu sekiz dilim fi2erine yaprlrrdr. Ozerine yegil sank sarrhrdr. .

AITITNAME (r^r,-.rrr) (Sis.) iki hiikimet

arasluda sulh ve asayige, siyasi, ticari ve sair iglere dair imza ve teati olunan mukavclelerlc dcvlctge muhtclif hususlar igin riyascten tanzim olunan rcsmi evrak hakktnda kullaulrr bi5 t5birdi. Biri Arapga, digcri Farsga iki kclimedea

tcrekkfibedcn ve ahit, s6z vermek, izerine almak ; namc ise meLtup, bir taraftan difer tarafa yazrlrp g6nderilcn lcigrt minasrna gelen bu rstrlahra Tfirlgeri 1s6z kigrdr drr. Osmanhlarda iki hfikiimdar gibi iki kumandan arasrnda da ahitname yaprlrrdr. Ahitnamcler yedi rfikin ffzerinc tertibedilirdi: 1)Cenabrhakka bamdii sena ; 2) Hazreti Peygambere salAtii selim ; 3) Abd[ peymanrn bffyfikliigfi ; 4) Muahedcye muhali{ harekettcn gekiume; 5) Ahdin

keyfiyet ve ebemmiyctini izah ve tafsil; 6) Ahdinde durmanrn lfizumu ve aksinden gekinmc; 7) Allahtan, ahde sadakattc tebat etmek dilcli. Ahitnameler muhtelif lisanlarda yazrlr dr.

AHlTNAllIE.l HUMAyUN (.ir-te i,l'+' ) Osmanlrhkta bu krbil gairler ekseriyeti llda.l Hilkfimdar tarafrndan verilen hat, fcrtegkil eder. Hieri dolcuz yiiz tarihinden lonra man yerinde kullanrlrr bir tibirdi. L0gat m6t,mahbap lzra ( fah t derlerdi. isimlerinin nasr padigahrn abitnamesi demektir. ) soDuna < Ahmet $ah, Ali $ah > tarzrnda getiAhit: a6z vermc, bir geyin 'yaprtmasrnr rirlgrdi. Sonra ipkl4rtn agklarrnrr -geleyaniyle -Fstine almadrr. Bu Lal-rme fi_ne za-man. devir dnclerioi yrrtmalarrna < rincyc clif gckmek> minasrua da gelir. Abitnamo de muahede kitibiri yardr. Gergekton sinegini yrltanlar oldufu bir muahedeniu gartlannr bavi olarak kagibi g5g[slerine < diifmc > tarikiyle < ahrm qa- $rdr, alrntp leme taraf tarafrndan inrzalaran resiki htm > yazdrranlar da. olurdu. Giigsiinii yrrtanmi kigrttrr. ler dr < sineme elif geltim > veya $arkta hilriimdalhk alimeti olmak fizere &rlerdi. $air Rabmi: ahitname verilmesi gok eskidir. Abbasi hatifelerinden Kaim Biemrillih bilyfik Selgulc DevNahiniimlc 6h gahrm nokgedcrs:m sineme leti Sultaur Tufrul Bcye hicri 449 (M, 1057) Nakgcder mi lesh-i ussaka beni $ahrm Ali

eddedilmiqtir.

7

TERiMLERi

vn

TAR|rr Dl:YlMLnRl

30

dc ahitnamo vermigti. Halifolor cultsnlarrn [fiLfimdarlara vcrdiLlcri ehitnamo gibi vctiahtlarrna da ahitnamc verirlcrdi. Osmanlrlar zamantnda da ahitnameler verilmigtir. Ahitname-i hiimayun tibiri dahi ,rnlsr zamaolnda krrllaorlmtgtrr. AITKAM tXlI..TERl (s-i3, d.K-r)

llda.)

Kanunnamelerle hiik[mlcrio vc nizam mabiyctinde olan kararlann aynen kaydrna mahrus defterin adr idi. Kalemlerin herbirinde b6yle birdefter

buluuur, o gibi geylerio 6rneklcri oldufu gibi oraya gegirilirdi. Muqmeleleri vist olaa kalemlerdc her sene igin eyrr qyrrdefter-tutulurdu. igleri o Ladar genig olmryaolarda irc birkag seneliEi bir araya getirilir, defter dolunea yenisino kaydcdilirdi. Qok dikkat ve itioa ile tutu-

lan bu delterler daimi bir mfiracaat yeri idi. Eski bir muamele, yahut bir iE mevzuubahsoldufu zaman bu deftcrlere bakrlrr, ona g5re mil' talia beyan veyahut muamele ifa edilirdi. AHMEDIYU ( "-*') [ San.] Eskiden mevcut kumaglardan birinin adr idi. Bohqa yaprlrrdr. Argivdeki kayrtlarda < bofqai Ahmediye > srrretinde geqmekt.dir.

ttnitvrlsnl

dil-Ahd-fil Firuki'yc monruptu.

Buna

rMiccd-

didiyc> dc denilirdi. ATIMEDI MUHTAR POjTU ;ET TTI) Bektasi tibirlcrindcndi. Mcydandaki ro se! tarefrndaki makamrn irmiydi. Diger makamlara oldugu gibi bu makame da niyaz olunurdu. Nasip elan yeoi talip rchberinin deliletiylc buraya geldigi zamau rehber g6yle tarif cdcrdi: bu gctdi. srradadrr. namiytc iEtiharr cvl6t demel.tir. Bir middet gonra tekrar Manisata d6ndfi. Escr M Belen cTiirkiye lktisat Tarihi hakkrnda tctkiklerr adh eseriude (Tfrrkgegc Aeoircn Istanbul blilletoekili M. Ziga, sJ,/ akga tabi. rioio, Ahmet Tevhi'i Beyin ifadesinc uyguo olarak Mololcaden alrndrsrnr s6ylfiyor. Mielli. fin faideli olaa izahatr ayncn nalcledilmigtir : .Milli usul. - Bu urule ait olaa sikLelor. den birgolunuo oamlan Mofol lisanrndan istiarc edilmigtir. VAhid-i kryasi olarak akge, ufakhh olarak (mangrn vc bfiyfiL para olarak da

veyahut sedecc (O!mari'> namr vcrilmigtir Li bu yoni sikkcnin errf

milli ic hususi bir unvanla tcvsimi aynr zamanda saltanat biikilmetiuin Lati tetclkfilffno dolilet ediyordu. Ancalr Birinci Selim'in raltanatrnrn nihayetioe kadar Osmanh namr kullanrlmrgtr. Likin din vc tedris hcyctleri meueuplanna evkaftan mubassas olan maagtarrn tiyin ve tahsigindc akga tibirinin habul edilmij olmasr bu rikhcnin galcbeeini temino dclilct ctmig vo Sultao Sfilcyman zamanrnden itibarcn mfiver-

aarahaten bahsotmiyorlar.

LAkin Naima 1028 de ycnidcn ballan sil&olcr mfiuaeebctiylc ooluk. Osmariuin (on akgallrl Oemant\ todavfilo grkanldrlrnr boyan cdiyor. Buadao nnlaErtdrfinrg6rc clcr Ormani tibiri lkinci Osmao'rD zamanrnda basrldrgr igin onun 'edilmomil namrnr tezkiren onluk siklrcye izafe olsaydr temamiyle metruk kalmazdr vc o vakit

daha biiytk krtada bir rikko mevcudolurdu. Eski akga dirhemin yalnsz ddrtte birine muadrl oldufu halde onluk sild dcmekle igaret eder. Bir kavle giirc: akrl, Cenab-r Hakkrn bedeu-i insaniye m[taallilc halk cttiEi bir cevhcr-i ruhauidir. Diger .Lavlc g6re akrl, kalbdc halc ve b6trlr tefrilc edcn bir nurdur. DiEer kavle g6rc beden i iosaniye ta8llfiL-tit-tedbir vettasarrufla m[taallik ve maddedeo miccrret bir cevherdir. Diger kavlc gdro akrl, nefg-i aatrkaurn bir kuvvetidir. Bu tarifc g6rc alol bagLa, nefr-i nairka baglradrr. $finl.i kuvveg ziltuv-vcfc nispetle bir emri riu' gayirdir. Hakikatta fail aefr-i uatrlcadrr. Akrl, lcaatr clindcki oiklciyu gibi bir aletten ibarettir. Bir kavle giire de akrl, ncfiq zihiu gey'i. vihit olup idrak itibariyle aLrl, tasarruf itibhriyle rcfis, irtidat itibariyle zibin tcsmiye olunmugtur.

AKIN ( qtt ) [ A*.}Kcsif, yagma

ve;ra

tahrip malceatlariylc ccnebi mcmlclcct araziriuc

36

TARIH DEYIMLERI

vr rrnlurrnt

yaprlan askctl hareket hakkrnda kullanrhr bir

akrnlar ile fevkalide kuvvet ve iktidar lrazan-

tibirdi.

mrglardr.

Dfigman mcmleketine yaprlan bir akrntn ismini alabitmesi igio onun mutlaLa alrrncr beginin idaresi altrnda olmasr garttr. Eger aktocr kumandanr bizzat akrna gitrnez ve giin-

derdigi kuvvet yfiz kigiden fazla olursa o suretle yaprlan akrna *haramilik' denilirdi. Giden kuvvet yilz kigideu az ise ona da > ismi verilirdi. Akrn, haramilik, qcte ve buna benzer geLillerd.g clde edilen ganimet maliyle esirlerden > teSki16- kimile sahibi ofdulu igin usulen gtirmedigi evvel ilk l"nrldr. | tr yaprtdr. Az zamanda bu tegkilitrn k6fi gel- | talim ve terbiye de, o vakte giire, krymet-i'asmiiecegi anlaqrldrfrndan sipahilik ve yenigerilik I keriyesini tenzil etmiyordu. Esasen hudut Mckurutdu. Yenigeri piyade ve sfivari, sipahiler I caristan iglerine kadar ilerledikten sonra serdc yalnrz siivariydi. Bu tegkilitlardan sonra I had ehemmiyet peyda ettifi iqin scrhad tegkiakrnertrk nserbad' denilen hudut boylarrna has- | litr takviyc olunmug, akrncrhk tekdmiil ettirilrcdildi ve bunlarrn vazifesi de Osmanh hizme- miEti. Osmanlr akrnlarrnrn mutlak surette bir tine girmig olan Kiise Mihal Beye verildi. Riyasetin bu zata tevcihindeki hikmet agik6rdr. kaide ve kanun altrnda yfiriimiig ve srkr baglara Qiinki daha evvelleri de iyi tanrnmrg olan K6se islinadettirilmekle beraber muntazam ve miiMihal Bey o civartn ahval-i mevkiiyesini pek iyi kemmel bir teqkilita baflanmrE oldufunu riiybitiyordu ve bu saycde her akrnda mutlak mu' liyen isn,ail Hakkr UzungarErlr uTiirk Tavaffakryctle diiner, yolunun gevrilmesi ve te- rihinin Ana Hatlarrn adlr cserinin mfisvcddevebiinin esarete diigiiriilmesi gibi bir hale mey- leri meyanrnda (Kurulagundan on besinci asdan brrakmazdr. Yalnrz bu rrnrf o vakit mun' nn ilk garrstna kailor Osmanh lmparatorlu$u tazam bir tegkil6ta tAbi tutulmamrg ve zaten tegkilifi uneanh brogfir s. oil ilAveten Su bunlardan bundan biiyle umur - u 6diye intizar mal0matr vermektedir: olundufn igin serbest brrakrlmrgtr. Qiinki ath Akrncrlar en iyi binici olan athlardan olarak giiriilmesi lAzrm gelen igler igin artrk terelkfrbederdi. Buntar hudut iizerinde btrlusipahiler vardr, piyadenin giirebilecefi igleri de nurlar ve ekseriya yaz vakti bir plAn tahtrnda yenigeriler yapryordu. Biiyle olunca indelicap hudutlarr yanrndaki diigman arazisinc hiicum ile istihdam olunacak olan akrncrlarda bir tegkilAt pek gok mal ve esir altrlar, diigmanrn ahval ve yaprlmasrna, bahusus o tegkil6t tabii avaidle vaziyeti ve yollan, dii;man kuvvetlcri hakkrnda olabilccefi igin bu ufurda bagkaca masraf ihmiihim mal0mat getirirlerdi. tiyar edilmrcine de liizum giirfrlmemigtir. Tiirk akrncrlarr halif siivari alaylarrndan Akrr'crlarrn avaidi yafmalardan grkryordu. miirckLebolduklarrndan siratle ilerlerler ve Bunun da mazarratr agikirdr Fakat bir kerc etrafa gagkrnlrlc verirlerdi. biiyle tecviz edilmip, iE 6yle tutulmugtu; sani' Bunlar bir yere hiicum edecekleri zaman yeD, o zamanlarda b6yle geyler gokluk nazarr dikkati celbetmezdi, kuvvetlinin zayrfa istedi- arka arkaya kadenre halindc birkaq krsma ayrrlrrlardr. Hiicum eden ilk kuvvetin kargrsrna fini yapmasrnda beis giiriilmezdi. mukavemet eden bir diigman kuvveti glkarsa Hammer (c.1, t. la3) bu srorf kumandaaarkaiaki kuvvet yctigerek ona yerdm eCerdi. hfrnru-Mibalzedelere- irsen intikal ettifini-ve Hf;cuirlar pek ini vc peFierl olduSodan heakrncrtarrn Ruslarrn kazalclarrna benzedigini bemen her zaman dfigman kuvvetleriui oarsar ve yan cdiyor: ihdas olundu. Taozimaltan sonra devlet igleri yeni tegkilita tibi tutuldugu esnada bu vazife dc ligvedilmigtir. AKLAI}T -

I SELASE HOCALICI

(..I.iI

;J{-lrl.{.r ) $lal.} 1249 senesinde divan menasrbrnda tenkihat yaprldr[l srrada dair mfitcrcim tarafrndan bu hususa gazctesiado nalarrna da delilet edcr: alaylr bir i9. Bu cski haidcyo mobni Zig vcrilmigti. izabat ALAY MECLISI ( ,rti ) [ Ask.l sahibi nUlu[r Bcy 'ki Ulu Bcy demohtir - oski "r{ kararlan vcr- kitaplarda n t imlAsrndadrr.-Abdurrahman Alay iglori hakkruda icabcdeo d, mcle ealibiyetli bulunan mccliso veritou addr. Sireyya Efenii bunlardan ietighat ilo < Jl r Miralayrn rcisliEi altroda alayr tcakil oden ta' ra elif vc lim'rn zlmmo vc meddiyle tolup>> burlsrrn binbagrlariyle alay mtftffsffndcn vc (6ulap) veznindc oldufu fikrindeydi.> alay kitibinden tcaekkfil cderdi. Htscyin Kizrm Bcy rTiirh L0gati> ndo ALAy MEyDANI ( or*-- 6Ii ) [.9cr.] .alb' rn nnuhtclif lchgclerdcki igtimal tarzrnt Topkapr sarayrnda .t .r eder.Bu merteI t. -,'-".. mertebesinetenezziil ,re r, "'-.':, ---r-,----r: - It:r, genrde sarrn armuor alemler de vardr. Bu i ,b,td"'-siiver'i Slive' cevher'i basit olaralc zihir tt yarnrz sancax aremi ormak iizere k;: i aremrer olur' tu:t:lt" ve rengi yoktur. lanrlmrglardrr. I ,gekli detildirler. Z' Zaman r.' 1ve mek6nla alak.rdar |

uzerrerine vazrt't'r vazrlmrs. nakrslar isl""vardtr' Bunlarrn pek krvmctli 6rnekleri Askeri Miizede mevcuttur. mie alemler

in;:"';

i ;:u'Tr:illl"r:'*:,11"00:nli:'ft, j ["iJi -.iai--. ol.o -,^ kakkr idrak eder. I . . -. , :: :.-

< Elegtii

i ::*l'il?"flt -,. . :- ' - :' 3:1rfi:';'--:.",""T;,rl': L hadisi bu mertebeye igarettir' Mevlina'nru i bir iqin Eu izahat mevcuttur:

i-l ilr c-l Jr ii in, ..,|- rLl lrr

;-l $

.21

.t; jt 1;)t Ji

-t-l.t ,

s. &r

gibi vehdct.i viicut felsefesine uygun

I

I

gelen

hadisler, sofiyeye pek qok giirler ilham ctmig-

tir. Bektagiler csaseo oHulcfa-yi Selise', yi tanrmadrklarr igin. tarikatrn ancak Ali'den geldi$inr kabul ederler. Hatti bazrlarr daha mfifrit hareket ederek minevi feyzin Muhammet'ten Ali'ye degil, Aliden Muharnmed'e intikal ctti$ini, l{azret-i Muhammed'in miracr, Alioin miracrndau ronra oldufuuu, Muhammed'in krrklar ile igtimarnda. agk garabrnr Ali'den iqtigini de sdylerler. Bu lranaate giire Mubamrnct, nebilik srrrloa, Ali velilik srrrrna sahiptir. Halbuki velilik ncbilikten efdaldir. Muhammet ile Ali'yi bir viicut addcdeoler de vardrr.

vcrgi! demektir. ALEVI (s'lo) tSr/.1 Hazret-i Peygamber'den sonra imam olarak Hazret-i Ali'yi tantyanlar haLkrnda kullanrlrr bir tibirdi. $iilife

gibi nerlcn yahut uispctcn Hazret-i

:

-il Bcl6Ear ya g6rc Hazret-i Ebubckir'den d6rt, Hazrcti"Ali'den on yedi zat minevi fcyz-

Duyuk

Sof.

TERTT4IERI

Nakgi vo Mcvleviler Bckri'dir. Auadolu'da iutigar cdeu digcr tarikattar isc Atevi'dir. oldugu igin asrl, mcvcudat ise feri'dir. lnssn zihiren kfigilk, fakat hakikatta

blr alemdlr. ALEM-I trlsAr, ( Ju, l" ) [

vT

Zatt Hak

ssn'atrdrr nfisha-i icad ammo Ona giraze-i tcrtib-i nebi bir de veli Biri mdna-gi chaddir bi'r mevld-gi samed Yckoiicut Alcm-t Vahdette Muhammetlc AIi

ALEVI TAC ( eli .;-,1'1 [sol.i Bektagilerin baglarrna giydihleri on iki terLli tacrn adrydr. Buna c fahir r dc dcrlerdi. Yfinden yaprhrdr. Rengi bcyazdr. ['abalar fazla olarak yiue beyaz yiindcn gank sararlardr. ALEYKE AYNULLAH (.'iit;r" a^.tr) (.Sar.) Allabrn yardrmr senin iizerine olsun > minasraa gelen dua makamroda bir ciimledir.


ALLAH - MUHAIiMED - ALI ' ..f '{!r ) < ,ts I Sol.I Bektagi Tarikatrua mahsus tibirlerdendi. Aynen Hrristiyanlann (Pcder, Ogul, Ruhullahr tcldkkisinb uyguo bir teslistir. Bu figtc esas (Ali) dir. Ali'dcn bagka bir ul0hiyet aranmamahdrr. (Muhammedr dc Aliic biat ettifi igin usuliinden ahodtfrnr ve lerin sekiz misline muadil oldugunu yazryor.

ALTIN KOZ,{K (ir;r', jrli t Ilda.]Padi5ahlar tarafrndan ccnebi hfikiisrdarlara g6n' dcrilcn aame-i bimayunlarrn konuldugu mahfaza hakkrnda-kullanrlrr

bir tlbirdi.

Kozak; gam

frstrfr ve kayru gibi afaglano tohumlarrnr havi olan top, alelrtlak yuvarlak gey demektir. Ko' zak kuyumcubagr taraflndan hazrrlanrr, lilzum giiriildffkge divan-r hiimayundan tezkcre ile is' nilirdi. Kuyumcubagrya hitaben yazrlan bir divau tezkereginde (;1r5iu Haricige 25. $. 1206) cPadi;ah tarafrndau Frangc padiqahrna yazrlacak cevapnarr.e igin bir adet kozak> verilmesi bildirilmigtir. KozaSrn balrk bagr : eklinde yaprldrgrnr yine Argivde mevcut bir vesikada lArpiv Haricige ///.9) ile vasrflandrrtlmrE olmasrndan anltyoruz Yine argiv kaydrndaki (Haricige 1202) tibirindeq kozaklarrn altrn iglenreli, yahut altrn yaldrzh olanlart oldulu gibi som altrndan yaptlanlarrntn da bulundugu anlagrlmaktadrr. Bu gibi qeylerin g6,nderilecek yere giire krymetlerinin degiErnesi do tabiidir.

te

ALTI\ VitRA.i ( i;r ;r.ri) [Son.]

ince

tirgelerin arasroa konularak di;ge d6ge inccltilen altrn levhalara verilen addr. Altrn varak tezhipte Lullanrlrrdr. Tezhipte ezilerek ciiziiferdi ayrrldrktan sonra gubar (loz) haliode istimal olunurdu. Gubar halindeki altrn tutkalh su

ile

kanEtrrrlrrdr. Yaprgtrrma levha halindc kullanrlrrdr. Al-

trn varak iki tiirlii yaprgtrrrlrr: l- Tutkallr su ile, 2-. nriks'yon ile. Ciltlcre meginio iistiine yumurta akr sfir[ldiiktcn sonra altrn varak yaptltr?rltr, bunun iizerine istenilen yazr ile hazrrlanan rsrttlmrg kahp basrlmalc suretiyle istenilen Eekil verilirdi. .ALTLIK (;J:li; IScn. ] Hattatlann yazr yazarken yazdrklarr kigrdr iizerine koyduklan aletin adrydr. Bu alet diirt beg milimetre kalrnhk tegkil edecek surette birgok kigitlar b;r araya getirilmek ve alt ve iistiine trrag edilmig megin vcya renkli k6!rt, yahut ebru konulmak suretiyle yaprlrrdr. Araya kt;nao kigrtlar birbirine yaprgtrrrlmazdr. Yurnugak ve siinger ki$rdrna bcnziyen bu kigrtlar diirt ucundan trrag edilir. hcpsi birden bir meginle tutturulrrrdu.

TERI}ILERI

Araya konulan

kifrtlann adedi muayyen doSil-

di. Muayyen bir kahnhkta (4-5) olacal kadar ince, yahut kalrnca kiErtlar bir araya getirilecek surcttc elistikryet pcyda cdcrdi. Hattatlar bunu harflerin gclig vc yaztt vaziyetine giire de$iEtirirler, bii rerlcrdi, e olanlart manzarah Ost ortasr gigekli veya davardr. Bunlar zamanrD meghur miicellit, ressam ve miizehhipterioe yaptrnhrdr. Her hattatln ser-

vetinia dcrecesine gtire althklarr da defigirdi. Sanatkirane yaprlau althklarrn krymetlori fazlaydr. Altrn para ile birkag hilkuruga"satrla-n althktar gtiriilm[gtiir. Nitekim mfieellitbagr .Sa' lih Efendinin iyi bir tattat olao Sultau Abdiilmecid'e yaptrlr althk krrk liraya satrlmrqtrMeghur micellitler difer sanat eserleri gibi, altlrklara da imza koyarlardr. Edirnc ili bir althkta 1138 f M.1769 ) taribiyle o Mehmet Vchbi > imzasr giiriilmiigtfir. ALTMISLI 1.1:iJi ) t //-:! ilmiv' riitbc' lerioden birinin adrydr. Bu riitbe lstaobul r[u' suna dihildr. istanbul riiusunun agalrdan yuka' n dogru dereceleri lSyleydi: iptida-i barig, hareket-i harig; iptida-i dahil, hareket-i dihil, musile-i sahn, sahn-i seman' iptida'i altmrglr, hareket-i altmrgh, musile-i Siileymaniye, Siiley' maniye, dir'iil hadis'i Siileymaniye. lstaobul riiusundan izmir paye i miicerredine terfi edilir, oradau Edirne paye-i mficerredine, sonre da srrasiyle dcvriye mevalici, mahrcg, Bil6d'r Hamise, Haremeyn, istanbul, sadr'r Anadolu, sadr-r Rumeli'ye prkrllrdr. Eslcdi on iki !filda harekct'i ddhildcn Bu gi makarnrnda . refti >

SanL muhtelif tarz ve gekilde rartllrdr. Sarr[r geligigiizel sartp baglanna geqirenler cldufu gibi, dikkat ve ihtimanr ile vo birtakrm igareti vazrlrr ve kargrlr$rna n€rey€ gittigi ve rnorasimle saraular da vardr. Miistakim za sinde brrnun ACabrnr 9u su' < Amedi > Farsga gclmek minastna olan retle kaydediyor: < Aptest ile ve krbloye tevec' < amed.n >, < refti.> dc yinc Farsga gitmcL ciih iizero bulunup sarmak ve herbir devrindc minasrna gelen < rcften r mastarrndao miigtaktrr. lrir kere salit-ii scl6m eylemek ye miimklo Gidip gelme makamrnda < imedii giid > tibiri ise kaimen baEta sarrlmak ye hur ve nakzt kullanrlrrdr. Bu kelimelerc askerlife mahsus def'aten olmayrp birer birer bozulmak ve badefterlerdc tesadiif oluour. Am.di, refti dollcf ayineye veya suya balcrp giizcl oldu deyu tibirleri Osmanlr galtanatrnrn sontrna kadar tahsin aylemek gibi gerait-i lizimesi vardrr. tutulmug olan askeri kiinye defterlerinde kulBilA zarr.retin oturup sarmak muris-i fakrrdrr lanrlmrgtrr. demiglerdir'> Babrilide vtkcli meclisi mizalccre S 1ru4 Y [laa lJr udur4t lkinci Sultan*Mahmut terallndao yenigeri ii idar$e vesarayta cerc11.an eden yazr !5le[eriui ocalrnrn ilgasrnr miitaakip clbironin tebdiline ! rini tedvirc mcmur olanrn adrna verilcn unvandt. kadar Osmanh padigahlan sarrk sararlardr. O makamda imirleri hep sankhydrlar. dcnilirdi. OrmanL saltanatrnrn sonuna kadar AVANNAME (

rtlak

olunuyordu.

Vakanivis Lfftfi Efendi diyor ki: uimedciu, daha evvelleri ttAmedi - i Divan - r Hiimayun> denilirdi. A-edi odasr Babr6linin en mfimtaz kalemlerinden biriydi. Buradan sadrazamhsa varlDcaya kadar dovletin en biiyiik memurlan yeti;irdi. Bu sebeple Amedi Odasrna Sadaret Mektubi Kalemi hulcfasrndan temayiiz edenler ahnrrdr. 1845 (H'l26ll senosinden itibaren iiteki kalemlerde bulunanlardan da Amedi Odasrna memur altnmastDa baglanrnrgtrr. Bu karar iizerine ilk defa olarak Siireyya Bey Amedi Odasrna ahndr' Vaknniivis Lfitli Efendi (c.8, *23) buuu yazarken 9u dik' kato gayan miitalAayr da ileri aiiriiyor: clgbu karar fizerine hulefa -yr mumaileyh' tcn Darphane Nazrn Tahir Bcyin damadl

Hup TARIH DEYI,MTERI VE

TTRI,Tfi.ERI

67

Giimrfikgff zadc Siircyya Bcy muvaklater Ame- ! olarat< seklinde kutlanrtdrlr da vikrdi Odasrna ahndr. Bclki igbu harar mir-i mu- dir. Bunuala bcraber vav'h gekli atzt (edemailoybin odaya ahnmasr garaziylc tizlir o. rrzo ) nararen az kullanrlmrgtrr. Yinc Fariri kalundu.>

Arncdi Odasr kitiploine ..Amcdi Odacr bulefecp yahut .Amcdi Kalcmi hulcfasrr dcoilirdi. A,lfgOlye ( ".-i ) IM"l.l Ecuebi mcmle' ketlcrdcn'gelen mallardan gfimriiklerce ahnan resim hakkrnda kullanrlrr bir tibirdi. Farsga gclmek m6nastna olau *Smcden)) mastartndan alromadrr. Bu resim satandan alrotrdt. Vaktiylc mahreg, mevrid, yerli, ecnebi kayrtlan Dazar-r dikkat ve itibara ahnmryarak bir memleketten difer mcmlckcte gercl denizdcn vc lerelc haradan nahlolunan ber neyi em' tia vc tficcar cayasrndau masdariye, reftiye, bic, ihtisap, kantariye, kalemiye namlariylc vc muhtclif hesap vc akgalarla birtakrm resimlcr alrnrrdr. Buolardan ihtisap, big, L.antariye uamlariylc istifa olunanlar dahili riisumdan madudolup asrl gfimrfik rcsmi 6mediyc, reftiye, mastariyc veya miruriye namlariyle ahoan rfisumdu. Bu [9 t6bir ccnebi devletlcrle ticarct muahedele4i yaprldrktao sonra terk olunarak yerlerine bugfin dc kullanrlan ithallt, ihracat tranait tibirleri kaim olmugtur. Memlekete girccek ecnebi mallardan gilmriik resmi almak igin sahillerle hudut boylarrnda bulunan giimriik idarelerinden baEka bir yerdcn difer yere naklolunan dahili eEyadan gimrfik resmi allnmak iizerc mcmleketin muh. tolif noktalarrnda ile de cemilendirilirdi. Amil unvaar lslim memlelceti biiyfidiikge biiyiimig, sonralart valilere de imil dcnilmigtir. $eriat nazartnda imil ve vali olmak igin birinci gart, o zatrn ealib ye iffct chlinden

Bu* paralar ;- dovlct iglerinin g$rilncri ,$n re diyanct rs Gmanet crbatlndan olmacrdtr. yaprlan macraflarla birliktc cRuz u Hrziit Hazreti Pcygcmbertc hulefa imil vc va. vc (Ruz-u Kasrm> itibariylc iki talrgitte ahnniaL lilcrin tiyioinde bu dcLilraya pelc ziyadc riayct fizcre kadrlar tarafrndan halLa tevzi ( tarh ) etmigler ve bunlarro maiyetiue ikinci dcrccedc olunurdu. olarak.hertycr igin oraoro salih adamlrrrndao (.r3 Amnn-U $UD 5.rri) [Ask.J Cclip memurlar da tiyin eylcmiglcrdir. Bitln memurlarr maigct hururuada kimgitmc, varrp gelme, gcldi gitt! demck olan Farrga bir terkiptir. Bu malamda kclimesi izah olunurken avam tibiri olarak < auka bezirgin > c pck zengio : tacir I demelc oldufu da kaydedilmigtir' Aoka kelimc' siuin bu tibirde < emsalsiz > makamruda kullanrldrlr anlagrhyor. < KafdaSrnda

AN MIM AUnn ( r,i ,. ;r ) [ ls,t' ] Dcv' Eirme suretiyle toplanrp Tiirkqeyi ve lslAm dinini 6lreomek iizcre Tnrk kiiyliilerine satrlmrg olan acemi oglanlardan miiddetini bitirip Rumeli afasrntn tezkeresiylc ulfifeye yazrlanla' nn kayrtlarrna verilen igaretti. < ,. > den geldi demeLtir. magtrr

Pamuklusu vc sadesi olurdu. Srgandigi

ti-

bir ettikleri gayet ince dikiglileri vaktiyle pet
suretinde izah olunmugtur. Her olmak iizere ahali - i memleketten hayli akga iki tibir helk arasrnda da kullanrlrrdr. Parnrrk- tahsil ve bu veghile lukarayr iz'ag ve tafrir lusu ve sadesi oldufu gibi tiftikten, y.iinden etmekte olduklarp ihbar edilmesi ve yaprlan yaprlanlarr da vardr. Sonralarr yalarz dervig tahkikattan bunun srhhati anlagrlmasr iizerine serpulu minasrnda kullanrlmrqtrr. Nitekim ile ( erdat > ve hemzenin ve ra'nru zam. lariyle ( uruz j'lsl> vc hemzenin ve ranrr fetihteriyle ve ihrrrnda ( v-, > ve < o..5 r ile < eredun - 31r.2t n gelir. < Arazi > dahi arzrD cem'i ise de gayrikryasidir. Likin en ziyadc
dcn addolunmuEtur. Esasen meghur muqtur, milftii Ebus Suud Efendi vcrdigi bir fetva ilc Arazinin miri addedilmesinin baglrca sebebu ciheti dalra evvelden igaret eylemig, o vakte bi arazinin mamuriyetinin temini kaziyesiydi. kadar arazi-i haraciyyeden addcdilegelen maa Ahali - i kadimeden yerlerini brrakrp gidenleCczayir-i Malfime Rumeli krtasrnrn bfftiin ara- riu, yahut nesilleri mfinLariz olanlarrn arazisi zisiyle arazi-i iigriyyeden madut bulunan Ana- muattal kalryordu. Bundan da devlet mutazardolu krtasrnrn ekier arazisioi arazi.i cmiriy- rtr oluyordu. yeden addetmigtir. Ondan tonra gelen mii{tiilkincisi, arazinin sahib-i evvelleri uhdetelcr do bu isrc tebeau Suriyc ve lrak krtalarrn- rinde temliken iplasr kabul olundufu surette daki araziden maadasr igio bu hiikmfi vermig- bilihara ashablnrn vefatr vukuu ile mahl0l Lalcr, arazi hakkrndaki ahkAmr oua biua cytemil- lacak arazinin, bahusus bu arazi fizerine mevzu lcrdir. olan haracrn beyn - el - verege tevzi ve laksiBu itibar keyfiyeti zihiren chemmiyetsiz miyle ana giire tahsili mGgkiilitr intaceyliyorgibi g6rtnmektc iec dc hakiLatta 6yle defildir, du. ft*-* {hemmiyeti pck goktur. Qfiuti:arazi-i iigriyyede USfEcfisul arazinin baraciyye iliba?iyG iigrfi, brazi-i barbciyycdc baracr tcdiyc cden kemalin asbabr uhdelerinde ipkasr halinde araarazi sahipleri uhdeleriudcki araziyi diledikleri zinin vefet cden sahib-i arzrn lcrk edecesi ev. rurette tasarrufa sal6hiyettardrlar. Bunlarr sa- l5d-r ziili0r ve iuasa seviyyen intikal etmesini iarlar, hibc edcrler, vakrf eylerlcrdi. Arazi-i intacederck kadrularrn ise ziraat eri olmamalarr emiriyy:de ise ahk0m bfisbiltfin bagkadrr. Bir hasebiyle uhdeterine gegen arazi ziraat ve hadcfa arazinin bu ncv'i fizerine ffgiir ve hgrag rasetten mahrum kahyordu. lgtc bu mfilihazagibi telclif tarhcdilemcz.'Alelitl6k ficrct ahnrr. lar figriyye ve haraciyye olan areziuin emiriyArazi.i onniriyyc muarnoleri icra olunan ycrlgrde yc itibar slsrmaqrnr mucibolmugtur,

TARIH

70

onvlurnnl vE renlmrrnl

Arazi-i

cmiriyyeye, arazi-i emiriyye deumegi fetib hakkrndan mfimbaisti. Devlct bu hakkrnr ilk zamanlarda hizmot mukabili olmak

fizcre hir, *zoamct vc timar lamlariyle iig Lrsma ayrraraL vezirlcrlc imeraya,.zaimlerle sipahilere tabsis etti. Bunlar da arz tizerinc mevzu ficreti zfirra ve abaliden alarak timarhlann 16Svr zamanlna kadar hizmetlerioi g6rd[ler. Timarhlarro ligvrndan lonra mucirlik hakkr miiltczimlere intikal etmig, miistecirlik hakb yinu ziirra fizerinde ipka edilmigtir. Arazi - i emiriyyeden mahltl olenlerlerin

ile ihara sattlmasr ve rnUac. 'rhnmasr hakkt timarhlara raci ikeu celenin bunlariu lisvrnda mahl0llerin iki bin kurugluktan agafrsr miiltezimlere brrakrldr, opdan yuka' nsr hazineye alrndr. Burrdan birgok karrErkhklar ve tapu temessiikii namiyle ve el yazrsiyle verilmekte olan senetlerde de yolsuzluklar g6rill' diifii gibi kadrnlar fiilen ziraat erbebrndan olmasalar bile ziraat familyasr teqkil edebilecek' leri vc o cihetle kendilerioc intikal edecek araziyi imar eyliyecekleri Da?3r-r dikkdte allnarak H. 1263 senesinde mabl0litrn hepsi hazineyc alrnml; ve senetlerinin de rnatbu ve Deftcr Eminlifiuin miihriyle miihiirlii olmast usulii konulmakla beraber arazi sahipl.rindeo iilenlerin brraktrklarr arazinin erkck gibi krzlrrrna da intikal etmesine misaade cdilmigtir. Arazi - i cmiriyyenin seviyycn erkek ve krz evlitlara intikali bahsinde kanunun aradrfr faide, memul edildifi derecede temin edilemedigi anlagrldrgrndan evlAt ve ebeveynden bagka hak-kr tapu ashabr olan elcaripten bir derecesiuin dahi tiyin olunacak mcrtcbelere gdro rncccaneD intikal hakkr tanrlrr ve bu strada arazinin borca kargrhk olabilmcsi dc lrolaylagtrrrlrrsa iglere lcolayhk gelerek halkrn bu ytzden birqok istifrdesi olacafr teslim olunmug ve lahat bu suretlerin ihtiyan halinde haziuenin mahlfil bcdelinden mahrum olacaft, bu 9r!nn aqrlmasr halinde de halka birtakrm faidelcr tenrin cdilmig butunacalr cihetlcriyle bunun mu. kabilinde bir Eey attnnrast muvafrk 96rfilerck arlrnlan bu hakka mukabil igar vcrgisine bir buquk katlnrn il6vesiyle bunun beg sencdc i3' tihsaline ve intikallerin de sekiz batna kadar tevsiine karar verilmigtir. Bu karar iizering devlet emlikindeo sayrlan arazi - i erniriyyenin vaziycti biitiin biitiio degigmiS oldu. Arazi Lanunu iktizasrnca ecnebiter arazi atmaktan ncmnu ikcn m[taakrben ncaroluoan istimlik - i cmlih nizamuamcsi icabatrndan olarak bu menr. nuiyet dc kaldrrrldr. Arrzi.i emiriyyenin canib - i beytiilmal_ miinasip muaccele

den efrada tomliki mesa!-r

ter'i

yo maslahat-r

immenin mevcudiyetine vabesteydi. Arazi - i emiriyycnil bey'i, vasinin yclimin maltnt sttmasrna kryar cdilmigtir. Arazi - i cmiriyycoin beytiilmalde m6zayaka yoLsa zrrf ktymetle, milzayaLa varra lcrymet-i hakiLiyceiylo eatrlmasrna cevaz vardr. Masarifin varidata karip olmasr cevaz - r bey'e sebcp tc'kil ederdi. Arazi - i emiiiyyedeu bir mahal. biiyle melag.t gcr'iye bi.naeo temlik-i sahib ilo temlik olundufu haldo srrf milk olur vc bu ncvi arazi - i memlfiL,o mahsulfinden fiqtr ahnirdt.

' Arazi - i igriyye ve haraciyye ashabrurn bili vlris vefatlariylo rekabeleri miriye ait olur ve artrk o gibi arazi arazi - i emiriyye hiikmfi ni iktisabeylcrdi.

Timarlar ve timar ahkimr cari bulundulu mfiddetgo arazi - i cmiriyycnin -tasarrufu timar rahiplerinin izin vo tcffiziyle icra olunurdu. Timar olmryan.yerlcrde muhassiller, miiltezimler, subagrlar, koru a$alan arazi - i cmiriyyonin umumi muamelitror idare ederler, kiiy ve lcasabalardaki eml6k, mezari, orman, koru, hizar mahalli, ckrek, baltalrk, fundahk, yaylak vc krgtaL sabiplerine tapu verirlerdi. Tanzimattan soura devletin idare usulii deliqtirilerek devlet Damroa tapu itasr hakkr tapu memurlarloa vcrildi. Sipahi, muhassil, miltezim, subagr vc koru afalarrorn vermig olduklarr tapularrn kayrtlarr maliye hazincsinde mfilga muhascbat- t atiLa lralemindo mahfuzdu. Alikadarlarr tara'frndan b6ylc bir senct ibrazr helindo tapu rcnetleri hakLrudaki talimatrn doLuzgncu bcndi mucibince kaydiylo bittatbik muvafrk oldulu tebcyyiin eylcdifi takdirde ihticaca salih r€mi vceaiktcn aridolunurdu. Akgi takdirde muteber defildi. Sipahi seuedatrnru gofu muhasebat'r atika kaleminde muLayyct olmadrfr vc tapuda kuyud - u hakaniyye Lalemindc mahfuz ruznamgc dcfterlerindc aipahilcrin isimlcriyle vazifc ifa.ettihlcri terihler yazrlr oldulu cihetlo ripahi rencdatrntn ruinamjcdeli Layrtlar ilc mutaba. Latt arantltrdr. Kaydr bulunamryanlar bakkrnda senetsiz. tasarruf muameleri yaprlrrdr. Arazi - i emiriyyo ild Lrumdtr: arazi - i emiriyye - i srrfe, erazi-i cmiriyye-i mevLufc. Arazi-i cmiriyyc-i rrrfc, yuLardan beri verilcn izahatta dihil ve o ahkima tibi olan arazidir. Arazi-i emiriyyc-i mcvkufe bundan ayndtr vc bagka ahkdma t6bi tutulurdu. Miri araziyi ta5arruf ederlerin orayr iglc. meleri ve ckip bigmclcri garttr. Sebepsiz ckip bigmezre ahntp bagkalarrna verilirdi: gfinlcii araziniu bog kalmaar timar sahibiuin ag lralma-

TARIH DEYIMIERI yaPamamaslDl iotacedcr ve ikticaden dc mcmlekctin zarattbagka bundao lr mucibolurdu' Timarlarrn kaldrnlmasrndan sonra da masebep olmaknzln iig seoe ziraatten tcrk bir lcul

vT

TERIMLERI

7t

Bu kabil arazi ise vakf-r sahih ile vakfediknlg defildi. Bunlara evkaf-r gayrisahiha dcnilmcsi de bundan ilerigcliyordu. Arazi-i cmiriyye-i mcvkufc iig nevidi: Birinci ncvi: rckabesi beytiilmale ait olaI tasarruf haklcr mfitcvelli-i vakrf tarafrndan rak vc tatil olunan arazi dcvletc intikal cdiyor ve teffiz vc 6Ear ve rfirumatr gibi kimseye bir dcvlct bunlarr rniizayede ile ratryordu. menafii, bir cihct-i hayriyeye tehsis oluaan araARAZI-l EIIIRIYYE-l ilrEvKUFii I ziydi. Bu ncvi arazi-i mevkufede arazi-i cmi(ri'ly ir-.r,1 'o;l1l ) IMal.l Arazi-i emiriyyeden riyye-i srrfc gibi ferag ve intikal misilli hiibir tarafa vakfedilmig ololanna verilen addr. kiimler vc kanuni muameleler cariydi. Arazi-i emiriyycdcn bilifraz selitinin bizzat veikinci nevi: rekabesi gibi igar vc riisuyahut izu-i sultaniyle iharlannrn vakfeylemig ol' matr misilld miri meoafii beytiilmale ait olarak duklsrr arazidir ki bu misill0 arazinin vakfiyeti yalnrz tasarruf haklarr bir cihete tahsis olunan yatnrz erazi-i cmiriyyedcn mfifrcz bir krtantn araziydi. Ag".tor miriye eda etmek iizcrc ziraigar vc rfisumatt misillt menafi-i emiriyyesi ta- atle tasarrufu bir zaviyenin zaviyederrna vG1r8. rsf.r saltanattan bir cihete tahsisi dcmck oldu- hut bir medresenin rniiderrisine vcya eizze vc fundan bu makulc arazi-i mevkufe, evliaf-r ca- guzattan olan tcimseleria evl6t ve ensatine tshhihadao degildi. Buna geri lisanruda 'irsad, sis olunup megrutlan tarafindau tasarruf oludcnilirdi. (Tahsisat kabllinden,arazi) tibiri de nan araziydi. aynr minayt ifade odiyordu. Ugiincff nevi: rckabesi beytiilmale ait otaBu gibi vakrflarda vakfolan ley arazinin rak tasarruf haklarr ve Sgar ve riisumatr misil(menafi-i mirigge) riydi. Menafi.i miriyyc; zi- l0 miri meoafii bir cihete tahsis olunan araziydi. raatlo tasarruf olunan vc g'arr-r egcar ve kiirurn A;"rt r" ziraatte tasarrufu, cami vo medresc ile baf v9 bahge ittihaz edileo mahallerin mah- gibi hayratr olan bir vakfa tahsis olunup vdkrfr sulfinden iigiir vo lrak gibi bazr rr.aballerde veya miitcvellisi tarafrndan tasarruf olunan arozi humus miktarr hissc ve eghas uhdesiode bulu- gibi. nan ebaiyc ve harman ycrlcriode vc krglak ve A.razi-i emiriyyc-i mcvkufenin tczyit vc yaylak .ve koru vo ormanlerdan senevi ahnen tenkisi ve gurutunun tebdil ve taSyiri caizdi. ve resim, mukataa vc bedel-i figiir denilen rii- Hatti igbu iig neviden ikinci ve iigiincii nevilesum ve miistahakkr tapu vc mahl0lii srrf olen rin tahsis suretinc nazaran fcraf vc iutikal arszinin ihalesinde ahnan muacccledeu ibaretti. misillfi hiihImler ve lianuni muameleler cereyan Buradaki muaccele tapu ve kczalik miitcmmim-i etmezdi. icarat olan harg ve feraf vc intikal resimleridir. ARAZI-l EltlRlyyE-l Stnpn ! 4'r'o;r.,r) Arazi-i emiriyyenin rekabesi beytiilmale (cir. I Mal.l Bir tarafa valifedilmig olan araait oldugundan haLkr teall0k cimiyen birinin arazi-i enririyye.i rnevkufeden zi-i emiriyyeye, bunu bir tarafa vakfetmesi sahih olamryacafr igin vcrilmig olan addr. Bu kabil arazi tefrik i igin bu kabil vakrflara eynr zemanda ( Evkof-r tamamea arazi-i emiriyye hakkrndaLi ahlcima gagrisahihal rtlak olunurdu. Bununla beraber tabidi. ]vikrfrn gartrna riayct olunmug olmasr v[cup surctiylo defildi. Ancak maslahat-r metruaya ARAZI-I GAAMIRE (..,1 'a;r;r) fMal.l ahkim ve istiliya, su baskrnrna uframrg veya igiiradat.r sultaniye Flarbdc ilc amel caiz flmebui vc ceri oldulundau bu misillt arazidc ahkim ne hentz gift girmcmiq yerler bakkrnda kullanrvc muamelit-r kanuniye ccrcyan etmigtir. hr bir rstrlahtr. Farisi kaidcsiylc bir tcrkip olan Arazi-i emiriyye.i urfc vc arazi-i emiriy- bu rgtrlahra minart ham arazi demektir. "Arazi-i inrireo bunun tersidir. Zhasle Labiliyctli oldu--Jrc-i movkufs-rclcabcleri beytilmal: eit olmaLle bitcfimlc ahkim ye muanrctitta milttohit !u haldc henfiz elilm?mig-ota-nloprat kaydr da araziniu Leyi temellfikten habs v: monafiini tasaddukey- tabsisidir. lemcktir. Bu srlrctte arazi-i mevkufe veghi me9. mevkuf olmaytp yalnrz arazideki miri mena' ruh izere vakfolunmug arazi demek olur. An- fiinin vakfedildifini beyan igin zikredilmigtir. Arazi-i mevkule-i gayrisahiha'nro megru' crk arazi-i emiriyye-i mevkufe gcr'i rstrlah m6hakkrnda biri ger'i, digeri taribi olmak iycti yalorz cihcte olmayrp menafii bir vakrf nasruea taheig oluumug saYrlrrdl'

Arazi-i mcvkufe ilci krsrnrdr: mevkufc-i rahiha, 2 1 - Atazi-i - Arazi'i mevkufe-i gayrirabiha. Arazi'i memltkenin bir

iizere

iki cihet vardr. $er'i cihet; harag ve

cizyenin ve beni taglibdcn ahnan verginin' immenin mcnfaatterine ve bayrr iglerine sarf vo tahsisine ger't

TARIH mYIMLERI mesaf

otmasr .ve

lunmasrdrr.

Tarihi cihet; Osmauhlann teesgiisfi bidayctiode fctholunan yerlerin arazisi ahaliye t0m-

lik edilmeyip rekabesi beytilmale ait olmak izcre mena{ii gazada gecaat ve gayrct giisterenlere, yani timar ve zeamct sahiplerine vo' rilmektc olmastodan nagi onlar tarafindan dcY' letin izniyle bu menafiin bir mahalle gakfedil' m--Ltc butunmasr.vo sonralan ise arazi-i e.miriyyc devlet larafindan idarc ve menafii miri canibiue alrndrfrndan bir tarladaki miri menafiin mbslahata uygun bir cihete tahsisi devlete ait olmasr hususudur. Arazi-i mevkufe-i gayrisahiha fig oevidi: 1 - Yalnrz iEar ve rfisumu bir cihete valcfedilmig atazi.

2 - Yalon tasarruf haklarr vaLfedilmig 3 - Hcm tasarruf hallarr, hem de

09ar

ve rfi8umu vakfedilmig arazi. Tahsis ilii nevidi:

A) Beytiilmalo ait varidat, beytfilmaldeu 6denen masraflann bir cihetine tabsis olunmaktr. Bu tahsis sabihti.Meseli a'azi.i emiriy-' yeye sultan tarafindan, yahut sultanrn izniyle, digeri canibindeu mesgit, medrese, makbere, gesme ve talebenin iage ve ibatdsi gibi beytiil' mal rnasrafrndan bir cihete v'akfolunurga tahsisat kabilinden birer vakrf olmakla beraber tahsis mahalline masruf oldufu cibetle gahih olur. Bu gibi vakrflarln gartlartna.riayet vicip olmayrp sultan, megru maslahat fizerine gartla' n tezyit veya tenlis edebilirdi. Fakat vakir bagica bir cihete sarf ve tahvil edemezdi. QfiaLi beytfflmal-i Mfisliminin mesalihi igiodi. Beytfflmal masrafrndao olao vakrf ciheti bu uokta' dan iptal olunamazdr. B) Beytiilmale ait varidat, beytiilmal mas' rafrndau olmryan bir cihete tahsis olunmaktr.

__ .

lt/-

arazi-i erniriyyeden altnan I o arazide sahib vakrfla gayrisahih vakrf igtima

vergi de bir ocvi harac'r mulcasemc kabilindon bulundufu cihctle buga kryasen hayrr iElerine sarf edilmek iizere arazi-i emiriyyedcli miri mcnafiin dahi ger'an tahsis vc telfizi caiz bu.

arazi.

vE mnlurrnl

Bu tahsis rahih delildi. Mesel6, arsii.i cmiriyyo sullan tarafinden, yahut sultanrn irnillo digeri canibindc! ger'an beytilhfialdo hakkr olmryan birine tahsis olunursa 6teki Mfislfimanlarrn hak' lannto tatilini mtcddi olaeafrndan eahih olmaz,

iptali lizrm gelirdi. Sahih vakrfla gayrisahih vakfro bir ycrdc birlegtifi vikr olurdu. Meseli; arazi-i meml0lccdon biri maliki taraftndan vakf-r sahih ilo vels' folunduktan aonra o Ioziniu beytiilmale ait olan igan rultau tarafindar bir cihctc glkfoluasa

etmig olurdu. 1

lUo-iil-E.io Mahmut Kemal buna tahsir ettigi krymetli bir yazrda (Tiirk Tarih Encfimeni Mecmuasr No: 17 (94) s. 276) arpabfrn gegirdili bfftffn safhalarr izah ediyor. Bu yazryr ayuen naklediyoruz:

rarnlH

DfEYIMLERI

vE rtnturrnl

85

Aii kaprerbagrtarr tccrfibekir olduklarr halde de arpahklan itibar ve l8yatr'r olabilip zeamet dercccs-ine akga 19999 rihiyct bir akga tczyidedilem"giqt igin etmemek irtika haseki kadrnlanna bagmakhk padigahlarrn 3ibi

mfiddet. i muvakkateye inhisatedris ile igtigali arzu ederlerdi. rrnr, kemakin I Binacnalcyh kazaya bircr senc tiyin olunurlardr. I Mfidorrisken kadr otan bu muhtcrem zatI tara mffddet-i muayyeneuin inkrzacrndan ronra I | -5;r ncvi mazuliyet maagr otmak ilzere- bir I bitdenio hasrlat-r emiriyyesinden ( arpal& ) I na-iyle bir miktar meblig tahsis t(rtrnrrdr. Dcvletin guabatr idarcsino halel tari ve I I h", -"rl"hat, intizam ve inzibattan iri olmafa I bagladrfr zamantardan itibaren miderrislik | ,iioro t"cvcihiudc de suistimalit vuku bulmaya

hilmayuu kurasrndan yiuc 19999 akgaya n:*: yirmi bin akeava ibragr mrmLiu

I

saacak yahut filin kaza, filin zatcvcih olundur denilir ki arpahk ta bcrveghi varidatrndan bir miktarr kazanrn vc o sancak tazammuu eder. minastnr o zata tahsis edildi, Timar vc zeamct pclc mutcbcr oldufundan' arpatrk ve his ve bagmakhk namiyle, bir ferde

nfivvabrn yerlcrioc urnUt.lr tct'iyo vo hukukiycMenasrb.r ilmiyeye mfiddet.i iirfiye tiyin dc ihtrsar .peyda cdeu zevat-r muktedireoin tcvo muvakkat suretiyle tcvcih oluuduguidan hcr derik vc tAyiui lilzumu teemmiil oluuarak 1270

ARSLANLI CE$ltE

(..:t

,'\l)L.rT)

tSrtl

Hacr Bektagta orta avlunun, girilince saf k6gesindc Bektagilerin zemzemi makamrnda olan gegmenin adrydr. Bu gegmenin suyu, biiyiik havuza d6kfilfirdfi. Aslanh. havuza su, bir aslan heykelinin afzrndan boganrrdr. $egmc bu ismi o heykelden almrgtr. Hacr Bektaglrlar, igmek ve yrkanmak igin bu gcgmeden su almayr tercih ederlerdi.

AR$ ( ,j',t) tsof.l Allahrn dokuzuncu kat giikte tasavvur olunan tahtr minasrna olarak kullaorhr bir tibirdi. Bu tasavvur Allabrn kud'

hum, bilbedahe Eu beyti s6ylemigtir:

Mu

n

TERIMLERI

.

< Mcmalik-i mahrusada, iizerinde hslan resmi bulunan Felemcnk dolirlarrna (Lion f,Hollandc) arlaoh rtlak olunur.t Arrlanh t6biri kuruglar hakLrnds kullaurlrrdl Nitclcim tibirleri kuilanrlrrdr. Kuranda (4,1r;ilt;3 ) gibi 6yctler vardtr.

Arg igin Allaha ait tabiatrn fevlcrndc bir yer diyeuler dc vardtr.

-

Azamct saitrna "tmig$",Vffzal Sagc-i'irs-i azlm ldi ft*dHakani

EsLi hcyet usuliince arg bfitfin elliki muhit vc ccram ve niicumdan zannolunan dokuzuncu vc eu bfiyillC felekti. Buoa vc deni-

Iirdi. Arapge bir kclime olmak itibariylc argra lfigat minasr taht, gardak, tavao, kubbedir,

88

ranln orYhtsRl w

TTRIMTERI

Secdc'l gfrkretti ary, tcrgi frzre hanenin

Bo taksimat 1779 (H.1193) da Bclgrat'ta I La. I Divaa-l Hiimayun tercGmanr olau Mfihendir ARSIN ( errT t b; it) [.SanJ Metrenin I gtTrr Efendiniu Fransrzca YG Almaacadan t"t"im€ ettiFi.

.1.

adh resmen kabulfine L"dur-k,ilLorlmrE olen atgn I eserinde yazrhdrr. alctlerinden birinin adr idi. Bu makamdr .."iri,, I tibiri de kullanrhrdr. o zamantar metreye ."i- L .. t*t" tibiri agafrda yazrh gekillordc dc rd-r igari> denilirdi. oBiirhan-r Kaatr> a" 1 ;ri I kullanrlrrdr: . : agrk adrmlar atan, uzun : arer ) kerimesi igin qu izahat vardr* nHiJq | . .Itut:t bfiyiiL bacaklt,"d"to.' Argrnlarr agmak: aqrk adrmlarla veznindckulag dedigimiz miktar-r muayyeDe 4"- | yilriimek, eeri gitmelc. argrnla iilgArgrnlam&: nir. lti koila' t gini egrp iki ;, I "oia "uoil" agrk adrmlar llaraL Argrugitmek' l-abuk trkta sa! :!in parmaLlarr ucundrn rol elin p"r. I 3,"k' a+{rn gey' ile iilgfilfip satrlat *akl"rr-1iuor--g"G"" milmted olan mit nde demirden, qelikten ve tahesahhr budur. iiirkido argrn dedikteri budur. R,ru- I l".1"o.yaprldr$tnr s6yledigi arsrnrn autilcalarr bide ziri derler.> L I bakkrnda gu mal0matr vcriyor : o{"tb iginde bualardan bir tanesi Bedes(Kam's-u Tiirki> de: ,. olunmagl.

vE TERIMLERI

9l

tedir. Taga de ikincisine misal tegLil cder. Kanuni Sultan Siileyman'rn sadrazamlarrndan L0tfi Pagantn (Asalname) adlr makbul bir

creri vardtr. ASAFI ZURNA (t'.Dj nevilerindca

c.i) lMu.J Zurna birinin adrydr. Basra Valisi Tay-

Afa icadettifi

ASAKIR.I MANSURE-I UUNAM*IEDIIYE ({,-rt 3.,r*:, .{ t-,1[Ask.l ikinci Sultan Mahmud'un yenigeri ocalrnr kaldrrdrfr H. 1241 (1825) seuesinde onua yerine kurdugu muntazam askere verilen addr. llk defa lstanbul'da tAbiri {alay>>a, < saf ) t6biri de < b6lnk ' e kalbedildigi gibi hcr alay selizer b6liiklii iig taburdan terkibolundu. Bu tegkilit mucibince bag binbagrhk ligvedilerck her alayrn kumandasr unvanrut tagryan bir. bfiyiL zibitc, hor taburun kumandast da bir - da sefere igtirak ettili igin lstanbulde kalrr, maliye hfiktmdara takdim olunurdu. iqleriii tedvir ederdi. ASlrErU (iu-i; [So/.J Bfiynk tekketcr hakkrnda kullanrlrr bir tAbirdi. Farsga cisitsn) ASKERI RUZNAMCE (.T"f:r; s.{-") kelimesinden meydana gelmigtir. e9ik, lAek.l Kazasker dairesinde tutulan yevrniye dergih dcmektir. vukuat defterine.verilen addr. Askerligio her cBiirhau-r Kaatrl da ciirfon siikfin-u sinlc tiirli iqlerine vaktiyle Lazaskerler bakardr. Asatman vezninde kapr caili vc pabugluk mine- kcr kadrsr demeL olan t izahatr vardrr. duvanna asrlan geyler hakkrnda kullanllrr bir , fetih grrsgrnda ganimine tevzi olunmapp geyrimfidim rqLencri yedinde terk

arazrye

olmak fize,re iki tirlfi mikellcfiyetc tibi tutulmugtur. Harae-r muvazzaf; erazi dlgiilerek diiniim bagroa senelik maktu bir vcrgi almaktl. Harac-r mukasim de mahsulitrndan iigilrden nrsfina kadar hisse ahzeylemekti. Haracrn tarh ve tevziinde arzrn tabamnifihne bakrlrr, oaa g6re mahsulfin iigrii,

rrki

izahat ispat etmigtir.

Diger lslim hiikiimetlcri gibi Osmanhlar da mahsulittan iilfir istifan esastnr kabul ve saltanatlarrurn roouna kadar bu usulfi ideme etmiglerdir. Ancak gunu il6ve ctmek lizrm gelir ki ldfrzdau minaya intikal tarilivle bundan murat, bilcfimlc mezruat ve mahsulAtrn devlct hesabtua ahzr m0tad olan on krsrmdaki bir krgmtorn hisabr, yabut miktarr tiernetc oldufu vc bu mahsulitrn dokuz krsmr zilrraru clinde kaldrfr hatrra gelirse de i9 hig b6yle degildir. Qiinki Tanzimat-r Hayriyeyo gelineeye kadar gogen evkatrn higb'irinde lilzrn mlnaya mutabakatr maddcsi kale ahnmamrg ve bu sebeplc bu lrelimeye bir rstrlah nazariyle bakmak daha muvafrk buluomugtur. Qiinki erki kanunlara ve dcftor-i hakani kayrtlarrna bakrldrft surette arazinio Suriye Kitasrnda , Irak krtasrnda erkta>, Aradolu ve Rumeli kltalarrnda namlariyle birgok riisuma tAbi tutuldufu anlagrbr. Zemin, gilt, hcnnik, ispeng, diiniirn, bahge, fcvaLih, penbe, harir vesairb bu nevi reeimlcrdendir. Bunlartn miktarr da her yerde bir dcsildi. Yerine 96ro dc[ilirdi. Bu resimlcrin beyct-i umumiycaioe eski maliyeciler tarafrodan ni birbirinden ayrrmak icabeder. Halk ou yantDa dolru asardr. gairi iginde yagadrfr muhitiu ve igindcn yetigR&o'ya atfen Ccvat Paga (Tarib.i Askekiitlenin clemleriai, sevinglerini, emelleritigi rii Ormani; kitab-r cvvol s. 27) bagrna izsriudc mctin bir seksen scnesinde vefat. yagrna yakrn bir pir-i

kiimbet olmak fizere g6sterilir. Tfirbedart vardt ve ziyaretgihtr. Farrga bir terLip olao tn miuasr ateg oyuncusudur. AEgr her zaman atelle ulragtr!r iqin Dervig Mehmet HAdim'io bununla giihret bulmasr

vikra mutabrktrr.

Ettim Atesbaz-t Meoldna'ga vakf-t can-fi ien Tahir-fi| - fuleeleai AteEbaz-r lvlevlina'ya can ve teni vakfetmek MevleviliEe ikrar vererek denilmig-

tir. ATE$BAZ-I YELI OCAGI (.tbrt Jr.i-LiT) ISo/.1 Mevlevi tibirlerindendi. Mevlevi tekkelcrinde lokmanrn piqirilmesine mahsus ocaprn ismiydi. iki matbah bulunan tekkelerda lokma derviglerin terbiyesine mahsus matbahtaki ocakta pilirilirdi Yalnrz bir matbahr olao kiigiik tek-

kelerdeki ocak > namr verilirdi, Ateglomek igin yalnrz gemilorin aborde olmalart vc birbirlerine yakrn bulunmelarr lizrm gelmczdi. Muhacemeyi bir kat daha debqetleodirmcl igin dabi deuilen ateg kayrklart v.ya gemileri dc kullanrlrrdr. Borlotalar, iLi lnrfa airrlrrlardr: biri; 6deta cesametiado b[yiicek gemilerdi. Bunlar gayet haflf ye uarin olarak yaprlrrlar v9 krg tarafinda iki adet cesim carkurtaran lombarlarr'hAmil bulunurlardr. Bu gibi bir rofincoin tekne vc arma ve saircci ve ambarjdhil cczayi ngriyo ve mfigailc, zift figrlarr vc mevaddr sairc ile iml6 olunduktan sonra dfigman donanmast ffzerine eevk olunur ve gerisinde bir de sandah buluuurdu. Takarrip vikr oluaoa iqindcki mahir' ve 6lfimii giiziine almrE gemiciler gomiyi tutugturduktan vc yakrlmasr matlup diigman gemioi dzerine raldrrdrktau sonra kr9 tarafrnda denize miiteoazrr agrk bulunan lombarlardan kcndi!erioi denizr atarlar vc yiirerek, gerideki saadala biomok suretiyle eanlarrnr kurtarrrlarCr. Diler ncv'i; ideta gimdiki (kik,' ler bigimiode vo fakat daha biiyrik ve cesametine nispetle gok hafif kayrklardr. Bunlann da birtaktmlan kendileri yanmak fizere tertibolunurlar ve iglerino kirek gekmekte kuvveti ve gemicilikte mahareti olas efradrn fcdailerinden iutihabolunanlar marifctiyle dilgman scfaini iizerine sevk edilirlcrdi. Arkalanndan da buularrn tahlisi igin elelidc sandal ve kayrklar g6nderilip yakrlmast irteniIen gemiye yaklagtrLlarrnda bindiklcri kayrklan tutugturarak kendileri denize 'atrlrr ve arlcalEnnda bulunan sandallara grkarlardr. Bg kayrklann birtakrmlarl da yaDar Dcviden olmaytp, fakat igcrlerine liizumu Ladar yakrer maddeler aldrktan sonra dffgman scfaini fizeriuc hiicum ederek yaolarroa sokulabildiklcri gemilerc bazr hafif aletler ilc ateglerini havale ederlerdi. Bunlardan bazrfarrnrn bag taraflartndao bircr' fcv. vare-i atc;in surotiude ldyenketi ateg p[skiirffr birer madoni fistfivanc bulunur, vc b6yle nrfithig bir aletlo mfisellih olan bir Layrh- dtgmau sefipesino- sokuldugu zaman gemiye atcg vcrilciye kadar oradan aynlmazdr.

ATESE KOMAK (r* .:,-r) [ScnJ Tezhip ve teclit iglerinde kullanrlrr bir t:ibirdir. Toz halino getirilen altrn yaprlacak levhalarru etrafrna veya igine siirfilecefi zaman yaptlmamasr igin kullanrlan Jelatioli suyun so$ulc vo rutubette' donmasrna mini olmak maksadiyle bu tertibi bavi ve atege dayaurkh kab kfillii ve az ategli maugabn lrenarroa yan olaralc konulur, ig bittiLten sonra iclitilli su ayrrlarak altrnh liab muhafaza oluour. Ciltlcrde siis tegkil eden gizEilerin yaprlmasr igin derinin iizerinc tatbikrndon cvvcl de a bizzat riyaret ettiLleri haldc oudan rotra riyaset vazi{esioi sadrazamlara btrakmrglar, kendileri an' cak miihim kararlann ittihazr lizrm geldigi zamanlarda bulunmaya baglamrglardr. Padigahlar fevkalSdc hallcr dolayrsiyle divana grktrklan

zamanlarda divan mizaherattnr ayakta dinled ik' leri de vAkrdi. Ancak c ayak divanr r-tibiri da.

ha ziyadc yenigerilerin

n

ihtilil bayralr agtrkla-

vakit laraya gidcrck padigahr grLartttklarr

zam&n igiu kutlaorhrdr. Bu srralarda herkcs ayak-

ta oldufu vc yalorz padigah tahta oturdu$u igin bu

tibir

alem olmugtur. Nitekim Diirdiin-

cii Murat zamantnda Rcccp Paga'nrn katlini in' tacedcn ihtililde ayaL divant yaplmrgtr. Tanzimattan sonra b6yle divanlar yaprlmamrqtrr. ' AyAKLI KUTUpHANE (dri":rJ,!i) tHal.l Kitaba bakmadan her fendon bahsetmcf,c muktedir olan ilimler hakkrndi hullaulrr bir ti' birdir.

AyAK MUH{)RLEMEK (el,.t*,

jt-T)

Mcvlovi tarilcatlanuda miigte' [,So/.1 Bcktagi ve 'Bektagilerce ayalrn bag

eaf rck bir tibirdi. parmalr iizerinc lco' bag parmalrnrn sol ayafrn hu' babalarro Canlar nulmasrnr rtlak olunurdu. de' Tizime zurtartuda bu vaziyetto dururlardr. litot cdon bir birekcttir. Bura Mevlovilcrde vo dilcr tarikatlarda dcnilirdi. Kabza almal irtiycn talip t6yio olunan gfinde fistadr ilo birliltc Okmcydanrna gider, orada merasimlc t

Bu 6yinlerin notalarr lstanbul

Konser-

vatuyarr negriyatr aragrnda grLao Ayinler'in bi-

rinci cildindedir.

AYIN-I CEM ( e qri ) [.9ol.] Bektaei tibirlerindendi. Bektapilerin dem almak, gfflbanl geLmeL, nefesler okumak suretiyle yaptrLlan dyinio ismiydi. Cemgid'in garap Alemini taklit igin oldufu halde Bektagiler buna bir tarikat .t gegnisi vermig olrnak iizere ayn-r cemi, demigtir. Bu 6yin her zaman yaprlrrsa da gok kerc krg geceleri, uzun geceler intihabolunur. .Ayin-i Cem tckLede yaprlJrfr gibi evterde ' de icra edilebilirdi. Tekkede 6yin ieragrna mahsus olan yere (meydaDt dcnilirdi. Meydanda miitaaddit posttan bagka, taht, geraf tagt, ocak bulunurdu. Ayiu rrrasrnda iidafacr yakmak igin bir de buhurdan v"rdt. Qeraflar, gamdanlar meydanr aydrnlatmak igin kullanrlrrdr.

Ayin-i' Ceme baba yahut vekili riyaret ederdi. Baba yfiksekgc bir minder iizerine otu. ryrdu. Ayine ne kadar can gelecegi belliydi. Ayindea Bektagi olmryanlarrn haberdar olmamasr igin giindfizden tertibat alrnrr, giizcffler ve pasbanlar tiyin olunurdu. Pasban ve gdzciler glndfizden gelip demlerini alrrlar, giderlcrdi. Yatsr vakti iyin mahalline gelmeye baglanrrdr. Her gelen, babaya boyun keser, avucuauu igini 6per, ayak fizeri dururdu. Baba destur eder, ondan sonra otururdu. Siki, zikir, meydancr gibi hizmet edeeek kimseler daha evvelce ayrrltrdr. SAkiler den sunarlar, zikirler ucfcs, il6hi, mersiye gibi geyler okurlardr. Saz gahnrr, giilbank gekilir, derirler ahnrr, sabaha kadar bu suretle vakit gegirilirdi. Ne bir giriiltii, ue de bir negesizlik olurdu. Herkes demin verdigi ne$eye inzimam eden nefeslerin, il6hilerin intrbaatiyle kendinden geger, lcimi hagrr, kimi negrolur, kimi arga grkar, kimi kiirsiiye oturur, kimi iibmlere l,iikmeder, herbiri bir ilemde seyrau ederdi. Av-lni-l SERIF ( -ry' ,lgi ) [.tol.] Mevlcvthanelddese-ma'esnaslnda-iyinhanlannTer6nnEm ettiklcri ilAhiler bakkrnda kullanrlrr bir

tibirdi. tir. Ayin-i gcrif hcr no kadar aleni olarak icra olunur idiyee do dervigin zikri hafiy oldulu igin buna < ziLr'i hafig> (gizli zilir) denilirdi. Dervig her adrmda hafiyyen lam-i Celil zikrine mfidavemet eylordi. Sultan Veled devrinde, yani diinme' yc baglamazdau ovvel geyh efendiyi takibln geyh matamrnda birbirlcrini solimhyarak i9 kere yapllan dcvrin her adrmrnda dervigler ha' flyycn bir lsm-i Colil okurlardr. Dcrvisleria gcyh eieudiyi taLiben boyun kesmelcri Vahdet'i Vii'

TARIH DEYTMLERT

vn

TERIMLERI

tz?

cuda delAlct cdiyor, birbirlerioi cel6mlamalarr vo relimlarkcn g5zleriniu igine bakmalan < Elmfimini mir'at.iil.mimin > badisinin srrrrnrn tccellieiue alimet sayrhyordu. Diinnreye bagladrhlarr vakit yine her diinfigte bir lsm-i Cotil okurlardrj < Kalbimiz mcrbut-u HaL, d6ndiLgo bir Allah deriz. > Bu okuma kalben yaprldrfr igin aleni ve herkesin giizii iiofiade yaprlan bu zikro zikr-i hafiy denilirdi. Bu hafiy zikrc < scma' D da denilirdi.

drktiy-Oalfidar tramvayrurn o adla bir durafr

AYIRMA RUMI (.r:.r.L+T) [.fon ] Tez.hip rrtrlahlarrodandr. Yaprafa benzer bir gelcil olan < rumi > nin tzcrinden ayrl pargalarla daha ufaklarrnrn yaprlmasrndan husule gelcn gokledcnilirdi.

zeyyoirdi. Bu bigim Avrupadan geldiginden ga-

vardrr.

Ndr-r hicran-t izann a giiliim Dil-i pfrr.naligimi gandrd.t Glzlertm hign-i flraknda eenin Agnltk Q egmedni andwdt. Tahir-frl Mcolcvi

AYROPA ( !rr.1l [KtyJ Hazinedar kalfalarro giydiLleri bir ncvi elbisenio ismiyGigip bir aI etcklik haleden magdana azmcttl di. Bcden ve kollarrna giire giifiieleri dfizcc Semada ldeelevi iginini tassir eder mehtap iniEle pek az agrk, belden bir karrg kadar agaBursalt Bcli! fr etqLli, kenarlarr vaktin modasrna 96ro mfi-

AYIRMA SEMSE ( a g6tiriip koymak ve icabrnda ayrklamak suretiyle aggrlara yardrm etmek (a.t'.r" AYN-I SABITE ( ) t^t t] Haze- sebzc yapmaktr. gibi igleri rat-r ilmiyedeki hakikatten ibarcttir. Harice nispetle mevcut defit, madumdur. Siibutu itm-i EsLi Tilrk evlerindc, orta zaman Avrupailihidedir. srnda oldufu gibi, mutfak, pigen yemek kokularr girip igerdekileri rahatsrz edcmiyecek kadar, , AYNUL(:EM GULBANGI ( 6:'ur *,q" ) harem ve seldmhktan uzak yerlore yaprlrrdr. [So/,] Mevtevi tibirlerindendi. $eyh ve-dorviE- Mutfa$rn bu vaziyeti yemeklerin harem vG selerle muhiplerin bir araya gelerek 6yin okunlimlrfa igin adam kullanmak zaruretini nakli masr ve istiyeolerin 6yio okunurken kalkrp kol tevlidediyordu. lgte bagtrca bu iEi g6rcn adama _ agmaksrlr aema' etmesi demekti._ + (ayvazt atr vcrilirdi AYRILIK Cf$UnSl (.r1{Jr,-rr,-r-I} Ayvazler ekcreriyetlo rcn&ti bir larrh ralHal.l Aoadotuya. hassaten hacci' gidenleri rarlardr. 0stlerinc -satta, yelek, bacaklarraa tcayi igin gelenlerin veda edip ayrrldrklan yere galvar, ayaklanna muhtelif renkli ve gizgili, verilen addr. Orada aptes alrnrp cemaatle na- synr zAmanda srcak tutan yiin gorapla eiyah maz krlrnmak igin bir de gegme yaprlmrgtr. yemeni giyorler, 6nlcrinc genig yollu qfuta> taYer, bu geEmc miinasebctiyle o adr almrgtr. kartardr Burga mamuldtrndan beyaz bir havluyu Aynhkgegmeri; Kadrk6yf,ndc Yetdefir- da, bir omuzdan Stekinc gclccel curctte, boyuarnGBI ilc lbrahimala gayrrr, arasrndadrr k.- Iarroa sararlardr.. "u

TARTH DEYiMLERI

128

1908 tnLrlibrndan 8otrra siyc oluuur. Hcr kasabada bir hamam bulunCl. Huart da (lslam Anriklopedisit, B6b mahdlr. Kadrnlar 6rtiisiiz gezcbilirler, ontarla maddcd) Babilik igin gu tafsilitr veriyor: serbestge, fakat edep dairesinde, konugulabilir. adrnr tagryan mevhide bunlar igin biiBAJDAR (zvjtl IMaI.J Eslriden gfimr[k yfik bir Lrgla yaptrrrldr* resmini tahfi eder memura verilen addr. Bai-Deoiz igleri o tarihlerdo iki srntftan (bag) gibi harag, cizye, giimrfik m6nasrna geterekkiibediyordu. Birinci stnrft kalkrnca, qhalckaui-i vffcutl kaim olur, ruretindc izah olunur. HarcmgAht baka-billlhda hfrkm.fi fcn6 goktur Kdem mfrlkfinde hqd..di iptidaofr intihayoktur Leskofsah Galip

BAKI KULU (Jt [Mal.l Vergiye miltaallik bususat ile rair"t!) muhassasatr tetkik ve yoklama ile memur olan hazine memurlarrna verilel unvandr. Maliye mfifettigi demekti. (BaS ba}r. &alu,/ bunlarrn imiriydi. uBakp bakmak mastarrodan golir. Bakr Lulu bu itibarla mfifottigiu tam mukabilidir. ,

do ( S. 179 ) vazifcleri hakkroda: .Vazifeleri bil0mum memurin-i maliyenil muamel6t ve muhasebatrua bakmaktr. $iikr-fi gikiyeti mesmu pek miihim bir unrf memuriyetti. lrtik6p ve ihtilisr tebeyyfin edenler haklrndaki takrirleri teabhur etmezdi. Ceza ise, kanuna g6rc tazmil ye idamdr. Umur.u riiliycye taall0k eden mfizakere ve muamelitta, asLerc ulfife tcvziinde, sfirro ihracroda, bag bakr kulu defterdarla beraber divau-r hiimayunda bulunur, hitam-rnda hrl'et iksa olunurdu.r izahatr mevcuttur. Tanzimata kadar devam etmig olan terkibindcki Lelimesi (arol)' mukabili dcfildir. Tffrlgc tibirlcri Arapga ve Farsga kelimclerlc ifadcyi iti. yadeden kudcma- burada miindcrig bir vesikada g6rfilcecfi fizcre - o terkibi < kapan-r arel'c tahvil ctmiglcr iee dc .balyemcz>r delilcn toputr (atal nemi horcd, tarzrnda Faririyo ter-

lunu vc Vcncdik

t52

TARIH DEYIMT€RI VE

cfimesi kabilindendir. lzaha hacct olmadr[r iizere .balyemez' bir oevi uzun kolonber men' zil topunun ismi olup acbeb-i tesmiye bunu .Balyemczi> ismindc bir ltalyanrn icadetmoeinden neget ctmcktedir. diye Ahmet afayr mecruh edinceye kadar hizmetkArlara di;gdiirir. O giin iiyleco vakit gegip sabah oldukta konafr inga etmekte olan dfilgcr ve amelenin birigiaden eser gffinmez. Eboiye muatt*l l3g-_ lrr. Scbcbi tahlik olunduktg Saka oamiylc miruf olan ycnigeri z0bianrndaa birisi alersabah gclerek igbagrlan gafrrrp yapr paydoe oldu. Balta astrk; iglenmiyecek, denresi iizerine ame-

lenin dafrldrfr haber alrnrr. 19 bu pereeeyc geldiktc peder Ayge kadrnrn cviui almaktan ve Ahmet afayr diva etmclcteu vazgegorue de

yaprya devam ctmenin bir tiirli garcrini bulamadrst mucib-i hayret olur.

154

TARIH DEYIMLERI

rKcndiri Babrili momurlanndau oldugu igin bir gtn imedi efendiyc nelcl-i macera ile irtimdadoylcdiLtc imodi cfendi izhar-t eecf ve hayrctlc rAcayip ley, Dc diyoreonuz?r gibi birlrag edz ilc likrrdryr kapatrr. Efendioin br vaziyoti pedere bir kayrtozhktan ibaret gibi 96rfindfiginden ertesi gffon sadaret kethffdau cfcodiyohilriyc-i hal ederek garecu oldukta o dahi nAman nc sdyliiyorsunuz, bu ur kadar cfirot'

tir?' filin diyc beyanr tahayyfirdcn

sonra rdzii

brgka cihctc atfoderelc ip giimelcten irtinkif tavn g6rtcrincc p*+dcria tcdbir vc iradesl clinden gidip b6yle ehemmiyctsiz bir igi radrazama Ladar r6ylemcyi niyct ederek gidip biletraf eulatrr, Sadrazam fakat izhar-r hayret vc telig ctmiycrclc ve upalla>> olmak6 vc nruf -ioic;l da maLla bcraber bu tdbir gitgide bagka dovlet- derlerdi, bunun tadile ulramr9 geklidir. Ierin scfirlerine vo hatti konsoloslartna da Banyo; ltuly"o argosunda o hamam > detegmil odilmigtir. mektir. Banyollar crLi ige dc son geLlini ve' Balyor uBvanr sonralart terk olunarak renler Rodos'uu, soDra Malta'nrn haydut Lout yerinc ve rniitaakrben de unv&nt ve kardinalleriydi. kaim olmugtur. Osmaulr Tfirkleri baoyollarrnrn modelini almrglar, fakat onlarr asrl sahiplerioe bunlardan varildt Mnr 6degip Rados'a bulmagtp Qfr firsat Garazla gazma[tn balgos iita6-r difirib ancak begendirecek bir hale koymuglardr. PortcLiz, Cem Sultqn Irp"oy", Fransa, Ccnova, Malta, Sicilya, Napoti, Papa, Vcuedik banyollarr araltnda istanBAM TELI (,I r!) [HaI.] Sakahn dudafa bul.unkiler cennetti. bitigik Lalrn krllan hakkrnda kullanrhr bip tATcrsane zindanr otao banyola iki takrm birdir. Bu minada (ben) de kullanrhrdr. Farsqa atrhrdr. Biri < fisora'yr miri > deoilen inran bir kelime olen (bam) rn l0gat mAnasr satth, basan' digeri, kauh., yol kesen, beylik esirlcr; "v satf, 0sttiir. Hassateo evin fistiino denilir ki Harbdc elc gogen csirhrrstzlardr; ve kalpazan Tfirlgcde gatrr dam denir. SazIn kaba tG! grlerin bepsi dc[i|,. bunlardan Sayrn ismail Haki> diyor.

GoZ SADAK.I,SI ( o-cr- ){ i'r) [Hal.] Bagrn, giizfir, hayatrn seliroeti igio fedakArlrk ctmek yerinde kullanrlrr bir tibirdi. BAS

Dilenciler demeL sure-

tiyle para {ilenirlerdi. Dilencilik ahlAkan oldufu gibi kanunen dc memnu oldu$u halde bugiin bilc b6ylelerine raslanrr. BA$HALIFE ( {,+ ,rlr )

llda.I

Erkiden

halife adur taEryan kalem kitiplerinin baglarrna veriles.addr. Ruruamge'i-ewel, bagmuhasebo ve gair hazino aklimr baghalifclerioden biri 6l[r' yahut bir t6hmct sebcbiyle azlcdilirsc hacegin'rn inhasiyle halifelerden mEuasip olanrna telhig ve ferman.r ili ile baqhalilelik tevcih cdilir ve kendisine riius-u hilmayun verilirdi. Bu suretle

tiyin olunan baqhalife bir Lueuru

olmgdrlrge

veyahut 6lmedikge azledilmczdi. Ancak bu im. tiyaz yukarda isimleri gegcu lcalemleria bag. balifelerine mahriustu. Ycniqcri, eipab, silibtar,

TARTH DEYIMLERI

164

vo

afatcaprsr kalemlcri bagbalifesi olanlrnn azil vo nasrplarr ise 6tckilere mugayir olarak afalarrn eliadeydi. Agalar ise bu galihiyeto irtiaadcn sonelorce lekesiz bir suretlc gahgmr; olau baghalifcleri cbazr mfifsidin i[vagrue ittiba'la> bir iki aoocde veya daha az mfiddetto bili mucip azlediyor ve ahara tefviz

,cebehan!'

ilc, bunlarr, Muhiddiu-i Arabi .96ylo taiif cdiyor: tdt1,r ;pUl1 Yine Evliya Qelebi eski Bedestan belgileri adedinin 70, Tellil sayrsrDrn 200, Hamal. lann da 300 oldufuou, yeni Bedestandaki Tellillar cdcdiain 70, Belcailer rayruern 50, Hammallar adedinil de 300 olduluuu yazar.

Tarilcat rileileri r6yledir

Ebu Yusuf l{uhammcd'iil-Kartsr, $cyh $cbabcddin Ahmed-iil-Tebrizi, Maruf-u Kubi, Davud-u

Tai, Habib-i Acem0, Hasan-t Basri. Ahmet Bcdevi'nin $"yh Berri ve $cyh Ebu Naim vautatariylc Ahmed.tr-Rufai'yc, vo biti vasrta l*..-t $azeliyc dc iatirabt vardr. Husuri kfitilphanemde mevcut Bedevi tarikatrna aid yazma bir mccmuade mera tt' | -"ktuplann.iizerino .beduho lifzrnr havi bir (r247 sotresi rebiyiilihrnurn on yedinci I 'i::-:'-^ll,ill'T: t'"" 'rurlEtsurrctu lctezouun igiue yazarlar ve gi' I :ltto".gelc.ilen gfinii gehzade Sultan Abdiilmeeit Hantn b"l! '1.' yine hiee dc helezqn dihiline rakamla 2468 . .Legmele-i r scrifc !!- -----!-r !-g- odilmi*ir. I -J:r-:-r:merasi1i.l"i.. ;e.,"t I 8:Gorru il*"u*a I miinarcbetlc Uskiidar'da lbrshim Ala gayrrrn- | cocrrcr'' iahi karr-r hiimayun 6nfindc vikr aahray" on I r diycn Hiiseyin Kizrm Bey, l0gatiudo (TfirL L0gati c. 1, s.667) agalrdaki tafgilAtrda vlriyor: yazrh olan bir mektup mutlaka mahalline erigir. Bu kclime bazau agk ve alit L lcayr tcmin maksadiyle kullanrlrr. O halde do bir kigrt pargasr iizerine yazrhp iiniinde giin' , ) G ltk yakrhr vc su : ile . Bektagiiikte risalet hanedantna fazla muKerhi, $evh Srrri-i Sekati, Ciineyd-i Bafciadi, Ebu Ali Lirie3i, $eyh Ebr, Ali Has;n, $ey;h hatbi.l ,Ja:l;erilir. Bu muhabbet ifrata, tegeyEbu Osmau Mafribi. $eyh Ebu Kasrm Ciiirga- l.un kstiar varrr". l-i:r.:i Sskra5iiigr rnezhep ni, $cyh Ebu Hasan Harkani, $eyh Ebu Far- itibariylc ; irfan ve felscfe itibariyle :, i.li, Fazl ibn-i Huh.'r,;ne,l Tus?, Hocn A.hrn:d diye tarit eclenier de vardrr. H'rki' ;aiikellef olanlar hakklnda liullaurlrr bir

Mahalle

ve kiiy

.!*' tr

TARIH DEYIMLE.RT krtcn Anadolu Bcktagileri ( Alevilcr )

Caferi

mezhebindc olduklarrnr agrktan agrfa stiylertcr. Mezbepte Caferi, tariltatta BektaEi ve Ale-

vi

bulunduklarrnr itiraf ederlcr. Beltagilcrr.rFrlch-r Caferil

vT TERTMI,BRi

le7

Bckir Muhammed.il Haili, an-cggeyh Abdullahiil-Vasrti, an Ebi Cafor-i $erif Tahir-fil-Mfi9tehri, an ct$cyh Muhammed-iis-Selem-it-Tuei, an-il lmamr Ali Rrza au Validihi-l-imamr Muscl-K6zrm, an validihi-l-imemr Cafer.fie Sadrh

yi kabul ottikmezhebini dahi kabul et- an validihi-t.l*"r-r Muhammed-ill-Bdkrr, aD vilmamiyye gibi leri takdis imamr edcrler. iki On Ebu- lidihi-l-lmam r Zeyo - el-Abidin, an validihi-lmiglerdir. pek ilc Ayige'yi Ooman o kadar lrnamr Htiseyin, an validihi-l-lmamr Ali ibni Omcr, bctcir, Eb-i Talip Kerremallah-i veche ve radiyallih-ii levmezler. anh[m. gok az tasavvuf, biiyiik mikBektagiliktc Mevl6 Muhammed ibni Osman-iis-scliuitarda Hurufilik, Babailik' Bitrnilik, hul0l ve bi ki ernr-i qeyh cggeyh Ahmed.iil-Bezheri Imamilik, tenesiib, Caferilik, $iilik, $6manilik, (1140) tertibolunan tedir' Eu yfiksclc mertcbc bu idi. Ea krsa bir tibirle Babagin BektaEiligi gu yotda ifadc edilebilir: Tafdil'i Ali, ulfihiyet'i Ali, ulthiyot'i nefc. Bektagiligiu hcr iki kolunda da bellibaqh ild iyio vardr. Birisi ikrar 6yiui, birisi de (cmdi. iyiu-i lktut Ayini gu suretleyaprlrrdl: el alacak, yani inabe edccok bir can pir evinde (d-ergAh' ta) ise tenrnmrg bir Bektagiye bagvurur. O adam bir mfiddot tccriibe edilir. Nihayet bir giin pir toplanrlrr. tLrar 'vercceL canr daha cv' "v'iodobir , bir do denilirdi. BENDEGAN-I SAHANE ( it't": Jr'.!. ) Padigahrn husugi hizmetini giirenler bakBENAT-I NA'$-US-SUGRA ;; .it!. ) [5or.] kullaurlrr bir tibirdi. Fariei kaidesiyle Lrnda (,s i 'tt I lst J Felekiye suretlerinden biriuin terLip olau bu tibirio l0gat minasr denildigi de vardrr. Bu resnrin mahalli vaz'r, yeri yurdu olmadrfr halde kAr vo kisbc muktedir olan eghastrr. Resm-i mficerredin mikyas ve krrtasr miiccrret olaulardan altr vo nrttcehhil bulunsnlardan on iki akga almaktan ibaret olup nriikcllef olanlarrn bu resimden halis olmalarr ziraat vc haraset igin arazi tcmelliilc otmelerine vabegtedir.t

vB rnnlurEnl

Siileyman Sudi Efoadinin bu izahatr suretiudc izah olunmugtur. < Lehge-i Osmani> dc de: sr l,'alemin hattatBERAT-I TEnH.{Nl ( .lo,'c.r-'. ) [Sor., larrndan birine gektirilerek beyaza . gegirirler 1a"] G6rdiigii -hii;'iih bir hizme:e niul:abil vc keodileri arlasrna igarct koydulctan tonra .tekiliften muafiyeti mutazammtn, paCiEab taaehiplerine yollatrrlardr.'Fakat birinci derecede rafrndan.verileu {ermanlar hakkrnda liuliarrrlrr olan beratlar ve riyaqi - idari talimatr havi bir t6birdi.

IARIH nsvhrr.nRl vE rrnlurrnl

103

Farr Laidcsiylo bir terkip olan bu tibirin minagr cterhan beratr) demcktir. < Bfirhao-r Kaatr > da

Lelimegi

igin gu izahat veritmigtir r asr't

ilirinden kalmrg bir idet'i hasenc olduSu mervidir.>

Berberbagrhk Osmanh aaltanattnrn ilgastna kadar devam etmigtir. BERD-EL'A CtZ (; r-'tt' t.l lT ak') Kocakarr sofufu demek olan .bu tdbir martrn onun' dan on altrsrna kadar olan mfiddet hakkrnda kullanrlrr. Arapgada berd ro$uk, ac0z da koca' karr demektir. Hurafeye g6re vaktiyle bir koeakartorn sahip oldugu yedi keginin bu giinlerdc srrasiyle birer birer donup iilmeleri tesmiyeye sebebolmugtur.

da denilirdi.

BESLI

tttntz

(irr*. .!-r)

[^Sqn.J Tffrk

tezyin ganatroJa kullanrlao bir yrldrz geklidir. Buna lcelimesinin eem'. rrtrlahrn minast dergib-r

idir. Bu

kelime Farisi kaidcsiyle suretindo dc cemilcndirilirdi.

rrua

Bevvap, eon zamanlarda mektep kaprcrla' denilir, keprcrhk miuastna olarak , Karada! krrah istanbul'a bir tibirdir. Buna ( umumi gezmek > de denigeldikleri zamao ikametlerine bu saray tahsis lirdi. KAgrtbane mevsiminde biitiin aaray hal' Lrlrnmrgtr. Ayastafanos muahedeginin imzasr krnrn miinavebe ile gezmeye grkmalartna birkag igin lstanbul'a gelen Rus ordulan kumandanr defa miisaade olunurdu. Bu miisaadenin grkttGrandiik Nikola da burada misafir. edilmigti. fr bag veya ikinci kitip tarafrndan alikahlara Hal'inden soora Sel6aik'e giinderiten ve oraila bildirilirdi. Gezmele sfislenilereL ve fcraceler Atatini ktigkiinde ikamet cttirilen lkinci.Abdiil- giyilerek gidilirdi. Cuma ginleri 6Eleden aoora hamit Balkan harbi srrastnda gehrin diigme yaprlan bu gezrnelcrde evveli hanedanln ikiger tehlikesi belirmesi iizerine lstanbul'a getirilerek ath arabalarr stra ile avluya girip iq kaprda iiliinciyc kadar burada ikamet ettirilmigti. bekler, harem afalart gantalarr arabalara yer' $irndi de muhafaza edilen saraylar ciimlesin' legtirlrlerdi. Araba, raraylryr alrp grktrktaD tondendir. ra birbirini takibeden tebdil arabalarr biiyiik Divan-r hiima' BEvLtKeI-(dTC€)- [/dal lcalfalar'. orta vc kiiqiik kdfalarr yan lqgrdan terunvaniydi.Re!s-iil-kiittaplarrn yun zibitinin alrrlardr. Flarcm alalair ath olarak 6nden ve , olmazsa yc (Ka- millet, umumun mahzcn:i omvali. demektirr su'profeedr sido> nin baq taraftnda buluuursa cmatta'), rotindo izah olunmugtur. Delorli larrnd"a gidcrlcrdi. Arabalar

'l

-l

1

,

-t

{1*.t$e$gffitr:.i, ,

TARfiI DEYT.MLERI VE

Ebiil'uti Mardin

TTRIMTERI

22I

iki koyun, iig yiize Ladar ffg koyun, iig yizden tibir' ziyadc hcr yfiz igin bir koyun. Krrkten agagr idarc edildigi binaya, hem miktardaki koyuu igin zekit verilmek lizrm

olduiu oCaurn sandritna konurdu. Btr parada TEYYOMIYYE (.:r:.) [,.9ol.] Kadiriyye saudrSrn diger paralan giiri miitevelli olan i gtrbelerinden birinin adr idi. Mrsrrda Ltarikatr odabagr terafrndar igleiilir ve biitiin oda halBoyytrrn'da ii08 (1696) scnesinde d"fmuj olan ktnrn nezareti aitrnda bulunurdu. Qocuk yeti- . AIi Bin-ilHafrz, ibni Muhammet tara{rndan gince kendisine hesap verilip paras: teslim olutesis &ilmiEti. Bu tarikatrn halvetiyye mukadnurdu. Birkag gocufu olandan yetigmig bulunanlartn paraiarr keudilerine verilir, kiiqiiklerin demi olan miiessis, Bedeviyye usullerini ihya paralarr buyiiyiinciye kadar igletilirdi V6ris ederek, iyin ve ibadetlerini giddetlendirmek brral:nra,dan vefat etrnig olan yeniqerilerin mct- suretiyle, bunlarr daha carih bir hale getirrukatr tagrada ise yenigeri serdarr marifetiyle migti. Bu tarikatrn Arabistan'da Frrat ve indiis civarrnda tekkileri mevcqttur. Dcrg6h, gargrda satrirr, 'par&sr miilredat defteriyle oraKahiri: civannda bir kqi{ibadadrr. Zikirleri ya yollanrnrg olan bcytiilmilci ilo istanbula g6n ile kollan giifils iizerine kavugtudoriliidi. Muhallefat satrlrnarn:5, hrfzedilmig rarak, Lragr rlmek vc miitaokiben de baqr kalise ocaktan yollanan tereke m€muru o nrahaldrrarak, ellerini birbirine garpmaktrr. lin kadrsr huzuriyle nruhallefatr yazar, sonra bunlarr gargrda sattrrarak kadrya da tasdik BEYZ.\ (u.:.) [.t"/.] Akl-i evveldcn ibaettirdigi .ief terleri l;irlikte istanbul'a gctirirdi. rettir, Qiinki beyza nierkez-i anrA olup sevacl-r istanbul eihetiyle Galata ve Uskiidar'daki nu- gayrptan evveli rniinfasrl olan Eeydir. ALI-i hallefatr oc:rk bcytiilrnilcisi ile beytiilrnil k:i- evvel felek-i anri. neyvirlerinin lzaurrclrr. Onun tibi sata.riar ve def tcrlerini tutarlatlr. Bunlar igiri beyza tesrniye olunmuqtur. Beyza sevad-r bu hizrnetlcrine mukabil binde hesabivle para alrrlardr. On yetiinci asrr baqlarrnda bind" i'irmi beg akgasrnr kAtip ile beytiilmAlci ahp geri kalan parayr da hazine iparetiyle odasruar verip

ga1'l-la rnukabildir. Zrddryle kemal tebeyyiin, tahakktrL etler. Bu da akl-i evvel viicudu adernine racih olan biriuci mevcuttur. Viicut beyaz, adern scvadclrr. Bunun iqin iriflerin bazrsr

Wb'-'

TARIH DEYIMI.ERI VE oderken, fakrr, her madum kendi' riyle tebeyyin eden'bir beyaz vc her mevcut kondisinde mfil'adim olan bir levaddtr' demig-

faLn tarif lerdir.

Yani

frkrr ilc fakir imkinr

Btr

227

Vaktiyle Beyazrt'ta bu mfirekkebi yaPsn melhur uctalar vardt. Armut gekliode yuvarlak kfigirk pul Eigelcr igindc, dirhemle ratrlrrdr.

muradct'

migtir.

TIRIMTERI

BEZII (rr.l IEd.l Farssa bir kclimc olan bezm, iEret, schbot, muhabbet meclisi demek-

tecellt tdi'Mwa'g.a

$ecer-i

tar

hemige

da kim cI oerdi.

ged'i begza ocrmez. Ragry Paga

Bezm yainrz olarak kullaurldrfr gibi tcrkip haliude de istimal oluuurdu: Bezm-i n0gin0g: Durup ara vermeden

tir.

$ [.San.l Tugranrn diirt krgrmdau ikincisiai tegkil edeu ve , beyzadelerle, donnigantn erk.ek gocuklarlna da bulunurdu. Topkapr Sarayr terk ite Dolmabah!c Sarayr padigablarrn ikametgihr ittihaz ve alelhusus .sarayda ycui uruller tatbik otununca herekctiuo miigabchcti ne bi naen, (ba'a-sattr>'nr n bunlar vazifesiz katmrgtrr. olarak (Bey'a) namr verilmigtir. BICAK MULAZIMI 1s;y, grr*) [^Saei mastan maddcsinde gu tafsildtr vcriyor: cAshnyevm saraglar, marpugeular, terlrkgiler, elhasrl da herhaogi bir satrg akdiuin, el srkma ile, megini t'.ra5 ctmeklc meqgul bulunanlar kulla- tamamlaumasrnr ifadc eder (Liran. lX, 374). nrrlar. Bir hatifenin cfilfisunda ouun cti fizerinde edi-

TARIH DEYIMTERI VE len radakat ycmioi minanna geligi bundan do' tayr olup, TirLgcde bu mcrasime biat denilir' Bo mor.rim, hfikffmdann agrk clinc el konmact ilo yrprlrr Bunuo ;ckli Sakifc gfintndc, halifc -6-lr't"r"frndan tesbit oditmiltir. O-ct: - .Ey O clini agtt vc bcn a9'dcdim. eliui Bet, Bid'at-r lilfibaha> da I rrma geldi, bu igin sonu hayri olmaya deyu rtlak ederler. Bu kabilden nraadasr bid'at-r seyI tegeiim cttim> Vakaa hazret-i Ali'ye iptiCa biat vie demektir ki kiilliyen mcrdud ve makduhtur> i oden hczrct-i Talba idi. Talha gazve:i Uhutta suretinde izah olunmaktadrr. Bid'at fig'ncvidir: lttkadi, Lavli, ameli. Itifo.ai bid'at, Resul-i Ekremden . ahnmrg olan sahih akidelerden ayrrtarak bir grkmaz yola gitmck, fisit bir akideyi iltizam eylemektir. itikadi bid ate sapan frrkalar goktur. Ulemanln bazrlarr bid'at ehlinin usuli begtir, derler, ve MArika yani Havarig, $ia, Kaderiyye, Miircie, Cihemiyye, frrlalarrnr sayarlar. Mutezileyi de Kaderiyyeyc ithal ederler. Likin lvfuttzilc'',' Megayihiyyo ve Hassaniyyr narnlyle ikiye ayrrlrr. Megayihiyye cfimlcteo Kaderiyye. den olduklrrr haldc bazrlarr srfat ve ef'al-i ilihiyeyi mukir olup ve Ciibbailerde ve aKibi> ye mii ntesibolan frrkalar gibi birgoklarr da Ciihemiyyedir. Ciihemiyyo frrkasr ye mensup ve srfat ve ef'al-i Bariyi miinkir olan muattala giiruhudur ki mutezilenin birgoklariyle nefat-r srfAttan olan Neccariyye ve uefat,r efal olao kelibiyyc taifeleri bunlardan tegaub

Vts'ITRIMLERI

vc ikamc-i din igin ieadedilmigse cbid'at.i hascne" denir. Cumanrn minarelerde oLunan ilk ezaur gibi. B6yle defilse dir. lbrdct babruda olmeyrp idata miitaallik ise meohiyattsn bir minayi mutezammru olaadrlr haldo hasenat vc seyyiattan addoluomayrp mubahattan olur. tslAmrn miintegir oldulu nrcmleketlerde her memleLetin rklimiue g6re ihtira edilmig ve iktisa edilmekte bulunmug olan urbalar gibi. Doferli mntifekkir lzmirli lgmail Halckr +ir csirinde (Yehi lh--i Kelim, birtnci kitap s. 96) ehl-i bid'ati ehl-i sfinnete muhalif olao frrka suretiude tarif etmekte ve bu bapta aEafrdaki tafsil6tr vermektedir: surotinde yarrhrdi.:

Jl ir;'?. i rl)t Jdl- .,/.V r,.rr^ll .;lrl {.b.Ll denilmigtir. BabrAli raltanatln Frrat keoarrndaki Birecik kasabasrnrn resmi ilgasrna kadar devam etmigtir. Euderun tibiri vecikalardalci adiydi. Eski vesikalarda bu td- son zamantlra kadar istimal olunmugsa da birun urvanr Tanzimat-r Hayriyeden sonra terk edilbir gok goger. mig, bu tibir yalnrz tarih rahifelerindo Lal' BIRBIRINE cECMEK(u+ +t;) [Hat.7 mrgtrr. Tol6p, kavga, d6gfiq yerindc kullanrhr bir tibirdir. Bu kegnunet, bu emnigct, ne kadrcttir nc nusrcttir; RIR DINDE DURMAMAK (;rL;3, rJ.:,:,,.) dc birdna, bir endcruna lHal.l Miitemadiyeu fikir dciigtirmek, bugiin $agar bakt&ga insan Damat Mahmut Paga' ioandrfrna yarrn itimadetrnemek ycriodo Lrllaulrr bir tibirdir. BIRUN AdALARI (,rjbi sr*) [.lda.] Yenigcri ocafr aSelanna verjlen umumi unvandr' BIR K0R0CLU BIR AYYAZ ltrt ,f') (;ry! Bir kan bir koca, iki kigiden Bu unyan, laray-r hfimayuna'muhtas olen de,

Bostaucrhr ve bilharsa baqlarr olan bos-

tancrbagr sarayrn muhafazastndan birinei dere-

ccde mesul otanlardan oldufu igiir vazifcleri miibimdi. Bostanctbagrlartn, raraydau grkrqrudar' padigabrn koltuguna girmek ve atrnrn ffzengirini tutmal gibi, hizmotleri de vardr.

BortanobaErlarrn

lcriu

bir

vazifesi do pa.dikatli lizrm gclen-

gahlarrn gazabrua ulrayrp da

KORKULUGU ('J}trri Jll-Y.) meziyct ve krymeti olmryan, igo Higbir [Hal.l

yaramtyan, bcceriksiz, canstz; harcketsiz insanlar

hakkrnda Lullaorhr bir t6birdi. Bu gibiler bor' tanlan yabani Luplardan korumck igin inrau gek' linde yaprtan korkuluklara benzediklcri igio bu

tibir kullanrlmaEa baplanmrgtt. . BOYAR blr.) [/da.] Rumen aulzadegiDrDtn unvantdir.

(Eflak

ve Bugdaor bbyinin

-l

TARIH DEYtr\{LERt vE

rnnturrnt

z4l

=

mcclieindo buolarrn miihim bir mevkii vardt. Ormanh tarihinde gok gcaen tibirlerdon biri-

dir. de denilirdi: Ccvat Paga (Tarih'i Askeri-i Osmani, hitab-r evvel, s. 15I) bunlarl .yaktodan istimal olunan taarruz silihlan> arasrnda g6stermigtir. .Lehcc-i Osmanin dc (1306 tab'r) bozdolan kelimesi igin "bir nevi baz, dofan baglu gomak, topuz, bostafan. Bozdofao karyesi armudiyle meghurdur. Su kemerleri anden gelir gegcr, Sis'te cesim bir nahiye> izaball vardrr. Yiuo .Lehge-i Osmani> de "bosta[an> kelimesi

guitioao q6hret bol*ugt',r, Od"g""r, amber, giinliik gibi yan buhar ile iEliyen gcmiler hakkrnda kullsnrhr ger ger gilte micmerler bir tibirdir. Bu[, dumao demektir. BenzerliSin: Yanardt ateg-i agkigle Buhurdsnlar semaga ncrtederdi amber-l rird den dolayr ilk zamanlarda butrar ycrinde kulLA lanrlmrgtrr. OgmanLlar zamanrnda ilk vapur hicri 1243 (1827-1828) te alrnmrg, .bufi gemisir BULA$IKQI DEDE (.:r str-r!e.) tSr/'l adr verilmigtir. Mevlevi tarikatr tibirlerinden olup t6biri kulianrlmak-

tadrr.

HamI fi. Scsr ilc Ceuzada olur fasl-i bahar ,SQretan ii Esct E Siimbdledir yazda karar

L6

BURGUS (o*t.\ fMes,l Suriycliler tarafrndan bir kurugluk Osmanh g\rniig parastna verilcn addr. Arapga pire dcmck olao bu kelime, k[gffklffgi eebebiyle, elden kolaylrkla d[9mcsinden dolayr bu isim vcrilmiqti.

BURHANIYYE ( < deyu r ilo bitcrdi. Buyrultuda, buyrultuoun Limc yazrldrlr

denilirdi. Bu buyrultularrn eonu

-l

TANil{ DEY1MLERI VE da CANTES (,-r'L) [ Cic.l $imdiki Jaftayr bfi nevi ipekli kurnrgrn adr idi. .Bfirhan-t Kaatp da: .her anda bir tiirli renkleri giiziikiir bir nevi kumagtrr ki canfeza muharrefidip surctinde izah olunmugtur. 60 santim kadar eninde olan bu kumagrn hepsi diiz olmak iizerc birgok rengi vardr. $alvar, ferace, yapl' hrdr. Zeoginler yorgan yiizii, bohga yaparlardr. andrran

CAN HULKUMA GELMEK {,'L

(ttf

JL

)

[Hcl.J Soa deme yaklagmalc, tahammiilsiiz kalmak, mulavemetsiz diigmck yerinde lrullanrlrr bir tibirdir. Arapga bir kelime olan hulLum br'gaz demektir.

CANIK (.tL-'t?) [Co!.1 Trabzou vilAyetine sancaktan birinin adr idi. Mer-

(il) bafh diirt

kezi Samsun'du. Saacak; Samsun, Bafra, Qarqamba, Terme, Ooy" r" Fatsa isimleriyle altr kazaya (ilcc) miiokasimdi. Kavak, Alazam ve Karakug adlariyle i9 nahiyesi (bucak) vc 965 ktiyii vardr. 1908 temmuz lnkrlibrndan sonra miistakil saocak (mutasarrrfhk) halinc konulmugtu. 1328 (1912) tarihli saloameye g6re o tarihte k5ylerinin rayrsr 215 i Samsun merkez, 219 u Bafra,

'361

i

Qargamba, 148

i

baflr

i

Fatsa ve olmak iizcrc

Onye, 115

136 sr da Terme kazalanna

1194 tn.

CANIP (:-rLl

[Bal.]

Donanmaya ait levazrmln hrfzrna ve idaresine memur vc bahriyeye mcnsup bnytkq. bir vazifc sahibine verilcn unyandr.'Tersanedc Kurguulu mahzeninc gclen 'yaptrrrtan mfihimmatrn ve gcmi vc gair lovazr; mrn hcsaplarrnr tutardr.

CANIPLIK HIZMETI (a,cc{"'lr) [Bahl

Tcrsancye ait biiyiieek bir vazife olan canibin igi hakkroda kullanrlrr bir tibirdi. Bu makamda

yalnrz .caniplik>

tibiri

de kullanrhrdr.

CANKURTARAN ( ir.,F;y .1b ) [ aof. J Buharlr gemilerin icadrndao evvel kullaurlan yelkenli harb gemilerindeki miiselles olan iig yelkendon en biiyiigiiniin adiydi. Bu yelken 75 yapralctr vc 1400 argrn bezdeu yaprlrrdr. Kuma oturmug olan bir gomiyi yiizdiirmek igin kulla.

bu

ismi almlgtr. Sonralarr lfizumsuz

96riilcrek lcullanrlmaltan vazgegilmigtir. Miiaell

es

olan iig yelkenin 6teki ikisine .orta yelken, ve denilirdi. 1200 argru bezden yaprlan orta yelken her zaman kullaorlrrdr. Borda yclkeli ire yalnrz frrtrna zamanlannda istimal oluourdu. Bir do frrtrua zamanlartnda biitiin armayr

riizgirrn tahribatrndan kurtarmak igin agrlan Liigiik yelkenler vardr ki bunlara (mancena' dcuilirdi. Gcmilerdo bugiin bile kullaorlan tahlisiye rimitlor.i-ne bu^uam verilir. Cankurtaranlar, fizerlcri. yelken bezille sanlmrq mantardinyaprhr.

CANLAR yATAer (jq.-lJL) [Sol.] Bektagi ve mevlevi tekkelerinde derviqlerin yattrklarr yerlere verilen addr. CANLI CENAZE

(.)q Jrq) lHal.l

kudretsiz, 6lii gibi yerindo kullanrhr bir

Zayfi,

tibirdir.

CAN ODASI (.e, da (s. 90) cebecilerin beg bio yedi yfiz otuz nefer oldulu vc yevmi-

yazrlmrg olan

ayhgrnr

Abdilhamit'in hal'ioden sonra Sultan Re' zamaolannda da bu daire dcvam ctmig ve Osmanh saltanatrna son veril. mcsiylc terihe lrangmttttr.

gat

ve Vahdettin

CEBKEN (uf,r:

) lGtc.l

GiimlcE Estfinc giyilcn, beldea ktvrrk, kollarr 'uzun crki bir clbisenin adrdrr. Muhtolif boylarda olan ccbkcnleri yeuigeriler de giycrlerdi. Miisliimaolar CEBRIYYE ( "-+: ) [Kel,l arasrnda gtkan mezheplerdcn birine verilon addr, Kaderiyye'ye kargr olan bu mezhep sahipleri indiodc abiddc nc fiil, ne ihtiyar, oe kudret yoktur. Fail ve kaadir ancak Allah'trr. Bu mezhcbi kuranlarrl baErnda Cuhem B. Safuaa bulunuyordu

Cebriyyc indinde abid yani lcul taat vc mariyette macbur olur. Kaderiyye nazartnds

Qfinkt

irgrlesine muvafiktrr. Bu r+ezhepgenAllahin kuiu, Allah'rn sevgilisi oluyor, iyiliklc fenahk erasrn. da fark kalmryor. Mutasavvifeden mesnun olmryan iradeyi iltizam edenlerin mezhebi budur. Cebriyye, kaderc tizimde miibalAfa ettik' lerinden ger'i ( emir ve rchyi, vait .ve va'di ) ihmal ediyor. $er'a tizim etmeksizin miicerret kadere tizim ile geriatr miihmel brrakryor. Cebriyyenin bir dc mutavassrt Lrsml var-

drr. Bunlara g6re abidde kudret var ise dc tesir yoktur. Abiddoki tcudret hAdise, makdure mukarin olur.

CED (rr) [frt.] Ana vc babanrn ve bunlann babalarr, dede ve biiyiik baba demektir. Ana ve babanrn analarrna ve bunlartn analanua ncedde> denilir. Arapga bir kelime olan ceddin Tiirkgesi dir. Ced ile ceddenin sahih ve f6sit olmak iizere iki gekli yardrr. Ccdd-i sahih, derecesi yakrn vaya uzak olsun aralarrnda kadrn bulunmryan dede demektir. Babanrn babasr, babanrn babasrntn babasr gibi. Cedd-i fisit, dergceri yakrn olsun uzak olgun aralarrnda Ladrn bulunan dede demcktir. Ananrn babasr, anaDrn babasrnrn babas,, baba. trrn aaastnrq babasr gibi. Cedde-i sahiha, aralarrnda sahih olmryan dede bulunmryan uine demektir. Auantn anast, ananrn anasrnttr anaet, babantn anagr, babaarntn babastnrn anasr gibi. Cedde-i fAsido, aralannda rahih otmtyan dcdo buluaan nino domcLtir. Anantn babarrorn anasr gibi.

Cem'i drr. Biiyfik babadan bffyfik babya iotikal suretiyle minasrna gclcn 3 ccd bc ced> tibiri de kullanrlrrdr. Eb fr ceddigle telahfrr eden cbcedhann EhI olan redd fr kabul&ne serir mi ahkam

Ncft

CEDI (rr+) [lct.] Mrutakat'fi!'Bfiruc'un ouuncu burcunun adrdrr. Cedi rurct'i Lcvkebiyyeri tommuz vo alustor aylarrnde gece yantl' eyt0ldc iasl t), cLimdc raat 20 yc do!ru ma' hallin nrefrnncharrndan gogcr.

?

TARTH DEfiMLENI VE Ccdi; gegcr minasrnadrr. FaLst miltctleraraar lrabul olunan Litioce Capricoronur, bagr k"g, boynuzlarr kegi, uihayeti bahk kuyrufu gektindc

mitoloiik bir hayvanrn ismidir. Buradahi yrldrz grupunun hcyet-i mccmu-

bir kegi geklini aodrracak vaziyette dcfildir. Giineg, cedi burcuna dihil oldulu vakit scyrinin en yfiksek noktasrua erigmiq olur ki, bu halc, daima yiiksek yorlere grkmak istiyen keginin alan olmasr pck tabiidir. Zamanrrnrzdan iki bin sene evvel giineg, cedi bureuna dihil oldulu vakit aynr suret-i kevkebiyyedea de gegcrdi. Kcza Seretan burcu ile suret-i kevkebiyyesi igin dahi aynr hal cariydi. Elyevm cofrafyacrlar hartalarda, muaddil-iin-ueharro 23 dorecc g[noyinc bir daire resmedip buna Sofiyyeye giire diye

tarif

eden deferli profesiir Dr.

A. Siihcyl 0o"", (lslim Ansiklopedisi, Celi

270

TARIH DEYIMLERI VE

meddesi) gu izahab da il6vc cdiyor: ldemigtir. Mfrkerrer kilk.i kadr ol t{t:r ebcetfrafin eg Seroet karErhle celvct mqrebinin yine bu za{tag zuhur ettilini siiyler. ibrahim Zihit Gcyl6ni'de zuhur CcIt hal ile gazmry leoha-i ruhsarma temmet ederi bu megreb, Aziz Mahmut Hfidai'de LeHazineli Osman Servet malini bulmug, bu miinasebetlc Mahmut Hiidai' CELIYYE ( de' nilen kiilih ve yegil kadifeden elbise giyerlerdiAr.rirlerine igte ona gilre cemrenin ash bu idi. Nevsal-i Ragrp'ta, cemrcler baglrkll yazrda 1324. r. 195) Abmct Rasim'in

(birinci 3cttc,

Bul0g-ul-erob'in tgffncii cildinden terciime ettili lcaydedilmek suretiyle Eu izahat verilmig .

TARIH DEYIMIERI

278

vE

TERTMLERI

tir: (Cemerat ve sukutlarr hakkrnda gerek ile giindGziln miisavatrnr intacedcn deveran miidevven, gerek gayi olin maltmat ve rivayet iig krsma aynlrr. Bunun ikisi anane- kabilioden-

dir, 1) Bazi t imselerin rivayetinetgiirc Araplardan bir krsmr ziyade sofuk hiikiim strdfigii zamanlarda malaralara girerler ve kendileriyle birlikte koyun, inek, iikiiz, deve ve sair hayvaulartnr da yaolanna ahp kendileriae bir mevki tAyin ettikleri gibi hayvanlarr igin dc yerler tahsis edorek ateg yakarlardr. Sofulun azaldrfrnr hissettikleri zaman rtra ile s6ndfirfirlerdi. lgte tudylece*ategia- siindiirilmesine < sr*ut-u cemerat> tibir ettiler ve her birine de dediler. 2) Kezalik diger bir kavle gdre Qin zenginlerinden bazrlan sofugun qiddeti zamanroda evlerinde ffg soba ve ocak yakarlar, soguk krnldrkga sobalarr birer birer siindiiriir. lerdi. Buna da sukut-u cemerat tAbir ederler

imig. Bu iki frkradan gayn halk arastuda cemrelerin diignresi tibiri, hava, toprak ve suda sofukluk qiddetinin ktrrlmastndan kinaye olarak qayi olmugtur. Bana kalrrsa bu uzak bir ihtirnaldir, zira sukut-u cemerat t,ibiri Arap tibiridir. Qiolilerin Adetleri ise o vakit Araplar arasrnda malffm degildi. 3) Muhakkiklerde n bazrlarrnrn eserler.inde giiriildiigiine giire cemreler iig yrldrzdan ibarettir, Birincisi re's-iilhayye ki tarf niicumundandrr. lkincisi zrra-r $amidir ki hen'a niicumundandrr. ()gfincfisii katb-iil-esed olup cepho ailcumundandrr. Bunlara cemre tibir ettiklerinin esbabr parlal ve bir nevi krrmrzrlrla meyyal olmalarrdrr. Sukut ctti (dfigtii) denilmesi de guruba meyilleri minasrnadrr. $i;yle ki: re's-iil-hayye, Eubattn yedinci giioii (rnilidi 21) vakt-i gadade, yani giinegin dogumundao 6fleye kadar olan vakitte guruba temayiil edince suda hararet eseri zuhur eder. Ztra-t $ami de, gubatrn on d6rdffncii (rnilidi 28) sabahrnda guruba baglayinca havada hararet eseri giiriiliir. Kalb'iil-esed dahi gubatrn yirmi birinci (rnil6di mart 7) burg vakti bed'' ederek toprakta hararet husule gelirmig. Bu ruretle evvelkisine < cemret'iil-mi r, ilincisine >, iigiincfiaiirre de acemret'iittiirab> denilmigtir. oTakvinrlerin bazrsrnda, birinciniu 8uya, ikineinin toprafa vc iigiinciiniin havaya dngttfii yazrlrdrr. Takvirnleriu birtakrmlarrnda da sukut-rr cemret'iil-hava, sukut-u ccmret-il-mi ve sukut-u cemret-iit-tiirab tertibi kabul edilrnigtir.>

giire cemre diigtii tAbirinde yoktur. Maahaza gubat kayrt bir fenni sarih cr yakro bir krg fisrlasr ol' bahar fashna ayr cari olan ve gece gi.inegin vaziyetine dufundao oBu izahata

)

hiikfimleri ile gffneg gualannrn arzrn sathrna gelig ve iaikis gibi hallerde aherte ehcste bir diizgffnliik hir vo miigahede cdilecegi tabiidir.r

Binevaltk kad,ar ctti slraget nitekim Unsur.i hakc degil Hilkt'ge dfrgtfr ccmre H6kl CEMREVIYYE (+-1r1) [Ed.] Divan gairleri tarafrndon bayramlar, baharlar gibi cemre vesilesiyte, zamanlartndaki biiynk adamlar igiu yazrlag giirler hakkrad-a kullanrhr bir tdbirdir. Caize Loparmak fikriyle ysztlan bu tiirlii giirlerde ilk evvel mevzuun esastnr tegkil eden gey ue ise evveli onuh izahiyle baglanrr, sonra mcthiyeye gegilerelr tonu dua ile bitirilirdi. $airlerin qofu idiyyeler, bahariyyeler, ramazaI niyyeler yaidlklan halde Nevruz gibi, cemreyi {g,"u"u ittihaz edeuler azdtr. Kudretli bir gair | "ian Sabit, bunlagrn bagrnda gelir. Agagrdaki parga onun geyhiilislim Ali Lfendi igin yazdrfr giirin ilk krsmrdrr:

DiI ateg-i muhabbet iic fegzgdb olur Derya gibi ki cemrc de piin 6b ii tdb olur Negl-i hevage dfi1tii bug&n nokta cemreden $imden geru serab-t muhabbet perdb olur Yah.i beste meg ki pdre-i gakut-u surh idi Tesir-i ccmreden gine tdl-i mfrzdb olur Ddvag-i imlizaana bel ile cemrenin AteSIc pehbc kssast fasl'til-httdb olur Bir hamlesine tdbver ol,maz erir gider Deo.i ufid-i bcrfe de cemre gehdb olur Kalmaz gu fegz-i cemre lle nevbaharedek Bir nohl-i kdhne taze ofr gegh gdb olar Dfigfrkce ccmre micmere'i gonca'i gfrle Nfrkheg ,emim fr, amber ii sebnem g&l6b olur Cemre ile habgdhma ateg bvakh grtl BA$AI d.6ne d6ne ocaimda kebdb olur .Alemde lfrtf-i cemregi miirg't gemen bilfrr Ateg dfr1er d,eranuna piir utvdb olur

AIcm umdt cemrcgc tira merahtmi Elraf-i kutb-i 6lem gfti bihisflb okir CEru'tl FARK (iril g1) ['Sol.] Arapea,

biri toplamak, digeri ayrrmak minasrna gelen bu iki kelime sofiyye tstrlahr olarak ruretiode tarif olunan bu tAbir igin Hffseyil oluyordu,

karrgmrg sair rnilletler

TAnIH

DEYIMLERT

Kizrm Bey. Biiyiik Tiirk L0gati'odc, CERIBASI (.ri!,r.*) [Aek.l Kiieiik ocaklann vc hemen bfitfin mfifrezelerin reislerine verilen addr. Qingenelerin alalarr bu unvaur Tanzimat'tan aonra atmrglardrr.

w

TERIMLERI

ztl

teveiiyle mcydana gclmigti. Ceride muhasebeciligi de cvveli' , lotra (ruzoameei>

unvanrni atan memuriyete, bazr vazifelerin iliveriyle tesis olunmugtu. Ceride nazrrhfr biraz sonra tckrar muhasebeeiligc tahvil olunmug ve Taozimatrn akabinde ve 1256 eenesindc lcalcmler birleEtirilirken adiyle bir cser yazmrgtrr. Birqok giir ve kalem sahipleri tarafrndan hiirmetk6r bir dil kullanrlan bu zat igin Cebbarzade Arif Bey de r

283

hizmetler karErlrfir olarak aldrklan paratar hediye lrabilinden olurdu. Zatcn tagratara gidenter

miiderrislik piyesine yiikselmig veya Kuran

okumakla tanrnmrg simalardr. Fatrat son zamatrlarda medreseler askcr kagafr makarrl otduSu

ve bunlarrn muhassas maaglarr da bulunmadrfr igin cer tabii umurdan otdu ve memleketin hele yol ufra$r olan veya servet vc ticaretle tanrnmrg bulunan yerleri softalann6deta igtilisrna ufrardr. $ehir ve kasabalara defil kiiyterc bile bu maksatla gidenter goktu, CtrSET (!") l.tot] Hayal.i munfasrhn tasarrufiyle temessill ederek cism-i n6ride veyahut cism-i uuride z0hir olan hcr ruhtan iba-

rettir. Cin ve ervah.r melekiye gibi.

Ervah-r

melekiyc vo insaoiyedeki temcssill bir suretledir ki onlann kuvvc-i zatiyeleri hem hal'i ve hem liibsi icabeder. Binaenalcyh habs-i berazih

onlan mahsur brratcamaz. Ceset, viicut demektir.

CEV

(::)

flda., Ast.1 Farssa bir kelime

olan bu tibir, arpa dcmektir. Arpa emini ycrinc suretinde kullanrlrrdr. Cevv suretinde tegditlisi Arapga olup havadan ibaret

olan boqlulc minaerna getir. Cevvi, cevviyye, boglufa miitaallik demektir. Al6im-i cevviyye gelrlinde kullanlhrdr. Biirhan-r Kaatr'da, suretinde izah olunmugtur.

Kutgtrr halka-i tevhidi ganstn kolb-i dtegn6k CEYAP (-1..-) [.lor.] Qeraf edilnig olan Fitil almaksa maksat kogma elden 6gle misbuht eski arkadaElarr tarafrndan kendilerine gelen Yantp stzlarta sinen Yaradan rahtttda ah etme hediyelere mukabil sarayLlarrn giinderdikleri Sarar hep merhem-i lfitligle Nurettin-i Ccrrohi tablalarrn adiydi. QeraSlar, kendilerine g6nderilcn bu tablalar igin (cevap geldi> t6birini kltasrnt viicuda getirmigti. Nurettin Ccrrahi'nin uMiirlido, oDervigan,, adlariyle iig eseri oEvrad r Kebirr i., adr verilirdi. Dayrlar, bir iki yiizyrl i9lori iyi gevirdiler. Avrupa donanmalarrnr yendiler. Yiiz aklrfr kazandrlar. Sooralarr Osmanh hfikiimetiuin giinderdigi valileri dinlememefe bagladrklarr gibi aralarrnda da geginrsizlik, 9ekemcmezlik bagladr$rndan ve yukarda igaret olundufu gibi Avrupalrlar da huvvetlendilindeo ocak yrkrlmrg ve momleketler de Osmantrlarrn clinden .grkmrg{fr. * Bu ocaklardan, Barbaros Hayrettin Paga gibi biiyiik adamlar yetilmiEtir. CEZBE (".+) [So/.J Arapga, siiriiklernek, kendine gekmek minaslna gelen cezb kelimesindeir miigtak olan bu tibir, sofiyye rstrlahr olarak silikin beperi vasrflardan intiza ile ilihi nfattarr iktisap vo tecelliyat ile celil-i vahdeti miiqahede etnresi demektir. Cezbc ;lyi1;. i+) (taU:lt ;t s:ti ,trlt hadjsine giire imaldeu gok ileridedir. Sofiyye arastnda, cezbeye tutulanlara deailir.

Deferli dostum Osmao Ergin (Bahkesirli AbdiilAziz Mecdi Tolun, sahife 31), muhterem

F6zrl Haydar Vaner'den aldrfrnr kaydetmek auretiyle, cezbe hakkrnda gunlan yazryor: hadig'i

TARIH DEYIMLERI

*

.

gerifleridir. Yani cihad ve gazi. yevm i kryameto dclin ccmi evkat ve ezmine-i miistev'ib vo muhit olarak miimted dff mfistemirdir. $ilrrah-r hadis bu hadie-i gerifin gerhinde cihadrn ycvm-i kryamete delio devam ve istikrarrndan murat Scyyid-iil-Enam viicup ve farziyctini tcyit vo bekasrnt tekid ve il6mdrr deyu tebyin.i meram vo tavzih-i kclAm etmiglerdir. .'Jir, J+r, ) 1 r da inkir eylcdi. Bu

d6rt agli bid'atrn birtalrm tcferruatr da vardr: ref-i oyadi, inzar minegs€ma ilih. hugugat da biitfin inkar oluuuyor. Bu bid'atlarrn icabiylc mcryiyatt tovile mecbur olunuyordu Cfihcmiyye baglrca ilci dereccyc ayrrltr: cfihemiyye-i galiyo, mu'tezile-i cfihemiyye, Galiyo krrmr afat ilc bcrabcr crmayr da iiltir cderlcr, Mcroli

dcmcdihlori gibi cAllah ilimdirr dc dcmozlor. Mu'tezilc krsmr crmayr ilrar, lfatr inkir odorlcr. de mezlcrsc dc dcrlcr.

C0LOS BAHSISI (.''r'i. rr:b) [Jar.l Padigahrn iiliimfi vcya hal'i izorinc regilen ycoi

h[L[mdar tarafrndan askerlerle memurlara verilcn atiyyenia rdr idi. Buua diyo rulh oldulclarr haldc padipbrn yol.rnu kcetilcr. Rikib.r gabanedc bulunan imcra diyc Au zorbahlt tervig gchlinde giiriindfilcr. Azimkir padigah maluad-r arliyi bozmamak igin hiddetini tcskin ctti. Higbirioiu e6zfino kulal vcrmcdi. Bilitereddit dornelir ortasrna atrnr rfirdfi, gcati. Otafa indilrton roora yenigeri alarr iifretilirdi. Bu fenlerde ikmal-i mfimarece vc mal0mat edcnlor umum ciindi ,afalano tasdiliylc acemitiktcs grkar, iiet t ciindilorin uDvaDr olao lcrvr zrrzds,n eqs rsd sJj+lveb _\ n

[lnru

o*u{ r nt

i

.

186$t ad d

r

r.

I$lsfth

d* r" lhitipifr etde

P-tRcilF,

:l i l sc

np

ure'J< s gu [u

g2*Pnfffe

I V a k.1 Ca m i I e rle

-+r

f gg,9ro\6r"if

r#fil

mal0mat

vcrilmektedir.

. .rbrsl'rslo

rA i.Qftd$ lpd"rrn h+r+n [q5H nilifl cfiss Enl erhdee e $nr *-t'rbt*n i ci'&t bil v* r St I 4t r,g". g rak cdit tk bi o ia i rafu b:, v er blp r4ec i trte EqR$*heq $i5lertreiih*s$oi rai grm I rlsla r,E rrn ! tree a

a

;

m r

rg6ftg1ih

trkae'fjil0 $#t'' ttsh'!

tivli'itbgifi a#."berl*{+lvalrilrun Fs r$ifdP I'i C e a$lp h ir a n if it* *r " nq,rift

s'dtrft aYm',f -*u

cenrilardta.F ulu rera rt€ x#*, hirr p tao Jm iNlr rrrU or iit skipr gi bi

ubiltlik

**n{in rEirai'lccahffrl*iaeu

IUU?Ehi'

rc

Sal Ati g

4gn

[ttin*|""

5dJi1 iia,." d i

rb

tF'k

r. r*A ts{w $f} g g [9 ttii ri"'lfr I g I g g& ffit ii hd+B

.

#.r g{'gr"arw b ;to t f;wrulrt6nrnnasf "a"aC#Eqand la tdsr*dla 16h,f 6fingal. sair tarilcatla rda .cfi neydi sanklo

l

re{

td

cl egil'ld

*;3

cbn

ntnl i ttl*l

r+rJ drur i r e Jr ii >l i .3r/ g,gr+f u

i2

I

t.l rtil* I ".ht['ahi "pJg'lgrt-

gfr tsarsrtrgr 'tffl lts{urf, "6k'1,i4fu fi r h \im'%isnu iail " srlarn mnnr"

'a$di {,hr tibirdir. cii#ailr*'gi{yet ilihxir;f:Im6s neb -elzi >lcmtr smi onigihTJsl i>lac :l:rc1iO n n spdtl)# t6nse* 6t. r'd/,irnJ.[Ssrbhds]..i1 m r

r1d1tei15gpilsklrylart l6h*aorrts kitaFJtsf r+!iEsF

duklarr mahfazantn adr idi. $imdiki CuQtelfurh e r i v e .blrrAre t i F.iwagl 1.d il.r- ",$" {El.r f lll ul r yFl { p' g.fi l'+l x t uhH ak ra d s, i ngr {tlfi k rf s'rtfi e ;f fl Ff " " "d ql$n.c'iS gmk$ gt{s+sClriffl"rkr*,F'rnta+n't eseri sayrlabile',:k kdiaitrglibelilbrirrlefivl" eo I s ud sg rJii h"(e$r { f t&},$,st f tOfldil} a e " ck uSroAwbridft gid ndnrllal nbnefi{hd {desb i

*fri*';

3r9

TARIH DEYIMIJRI VE TERTMIJRI

Kyrulu_ru Berberiyye Labilelerindeo ( Sus'r birdir. Buoa li ir:h*jdcm rr[re7 nbnrsrnrsn- relg? l \c/. ire ii ni3 rid rstdigrsra:1. !ree rmer>l rici :larsh'rvs rli uit'lonitd r-:i'r1o rlisgrrfil :lrrraiurgi qilriX .r!crc i'r*';in*Y l.i.'rh.; f 1..r.'; i:!t! i{,IA,i gi 1s:id i-!is sra .lh'iel're[:sssd qrird rrslrrbep -r:'g .ncllrev rbs irs!rnslJiiaa''i rici rrlrnellu>l rbnr,l>lar{':r,lnaq*i rrl:rr2 sirli'rsI sh:l!ir1c.tr ?mtrr i:irni niairslrsjri:tr: rrbep rmeri :id n!nirol:nr;rii'il;,:i lgrid i-lri3 .rihriCi: riLap t*p.,g sh *SaiJsrue tergrd 'rl!rism cr:t,rsC >ir,:iio rJli'rsd r,i' rnrzri rrIiL ,r.lrnrstqc>le[A ril,.rh .sbiidi:.J err:oe nsbnC) .ibi rr';s,1':sJJsni .:'1 -islrgsd>iiiliiri r:$ib ev rpe,idiiliiJ ga-.i srno;: obr'rerqr:>in!A rclrrrrhcJ .ibi ebrsl i>li crrsii -sdtilsrni .rllrn!ri3rls1 rirg:rarJ i:rni'ri,-i nsr.'lri i iir;s*ir:l e!ri r i:riIiiIiir{ cbnrrlrlr,v In:lr, ri}-{ . i I-': sI'i iilili:r,., J;;rls ii;;-*rs nrL-rr!i:lo ir;riii, g:slnc .ib'::1cg '::itic,n :nlsi:U .rb:ev lrrrl6r.u i! rrr,leiic i ::r:e,lrrr.rfl -'rlrgrrgnusU r:l;lsH lismei riierlorq nrlnZ ilroJ ruleJall rbralrrle rnrbs Balrkhane Nazrrr Ali Rrza Bey nOn iigiincii Asr-r Hicride istanbul Hayatr> baglrkL makaleler serisinde (Pcyam-Sabah, 20 / Mayrs / 1337) kadrnlann giydikleri qedik pabucu giiyle tarif etmigtir:

;t* ,U'lt iLj )hiJb p.rKllr JUtl .rlt zt;, :Vl ,trb! c!1.r c{.r ,:4f n.rbu c.r-t .rti,i l;r^6,.1,--l tJl Jt+ ,.,,,l1Jl Mcktupta tarih olmadrfr gibi dii[finfin Zamar-r icrasr vc Qelobi Sultan .Mohmct'in tarih-i tevcttfidi hakkrnda tarihl6rde brzr ihtilef vardtr. Likin Solakzade tarihinde Sur-i azim tedarikiue 778 sencrinde baglanrldrfr muharrer oldulundan bu taribin sarahati, ihtimali dcfetmig olur. Bu tarihten soura yalnrz Yrldrnm Boya' zrtln kfigiik biraderi Yakup Bey hakkrnda ba' zan ru harfiyycn terciimesi olarak, yoktur tapacak: Qalap'trr ancak vecizesini giisterir. Qalap kelimesi geli' pa'dan, o da salip'ten geliyorsa o zaman bu vecizcden: Benden bagka tapacak yoktur, ancaL ola taprlrr minasr qrkar ki lslim dini bakrmrndan

dofru

sayrlamaz.

eeaasn Ttrkgb Allah migelir bir kclimedir de ondan Arap vcya Farisi gramerlerino g6re birer nispet sr ilive olunarat< ltali yaui Allah'a mensup demok olan Qalabi ve bunden tahfif ile gelcbi kelimo. leri mi meydana grkmrgtrr?

Dilci olmamakla beraber kanaatimcc Hr'

ristiyan tacirler haLkrnda kullanrlmrg gclebi t6biri salibi'den bozma, Misliimanlarrn kullau' drklarr qplebi ise Qalap'tan meydana gelmek' tedir. Deferli mffsteErit< Ifl. Barthold (islim An. siklopedisi, gelebi maddesi) bu tibir igin .men' gci ve ilk minasr hcn0z katiyctle tesbit cdilmernig olan bir kelimedir> dediLten sotrra su krymetli izahatr veriyor: .Qelebi, ihtimal ki. Qrlap (Allah) kelimesindeu gelmedir. Bu kelime bugiin Anadolu'da Qalap geklinde teliffuz edilir ve K. Foy (Mos. As. II, 124) un bir kaydrna nazaran, Anadolu yiiriikleri nezdinde Allah'rn adrdrr. Yazr dilinde qalap, ilk defaolarak, VIII. (XIV.) asrrda Anadolu'nun Tiirk gairlerinde giiriiliiyor, bu kelimenin Qagataycaya da yabancr olmadrfr hakkrnda ortaya attlmrg olan iddiayr (krg. K. F:.y. Giist. Yer.) gimdiyc kadar higbir misal teyidetmemigtir. Melioranski ( Zapiski Vogt" Otd. Arh. obgq. XV. 042 ) gelebinin diyar-r Rum'da (ba.Rumi) Allah'rn birigmi oldu-!ooo Hulisa-T-Abbasi (bu l0gat, trl-otioraiiki, Ardp Filolog, r. LIX da iapat cttifi vcahilc, Mirza Mehdi Hdu'rn Sanglih'rndan Muhammed Hoyi tarafrndan yaprlmrg bir hulisasrdrr) den naklediyor. baghlr alden da yaprlrrdr. Murassa ve gok kiymctli' trnda gu malffmatr vcrmigtir: . olanlari dahi vardr. Hikiimet merkezinde itina deki (g. 515) tsrifi de gylodir: cCcvahirlc doqgtrtm1a scrggg: baga

Sultanrm

Dcletl0 inayetlt .

.. . .,

..

. hazretleri

sa$ olsun.

Asitane-i Devlet-agiyanedeu bu defa orduy-i gevLet-makruna gidecek gclenkleriu tesyirino bu Lullan mcmur olup maiyyet Lullanqa dabi iki nefer tatar-r veliyy iin-niami ve bir aefer gukadar t6yin buyurulmaktan nagi merahim-i aliyyolerinden mercudur ki harcrrah olmak igin yiz kurug bu bendelerine ve yirmi beger kuruitan zikroluoau tatar6n ve gukadara ita ve ihsan buyurulmak babrnda emr

ii

ferman devlet-

10. inayetl0 sultanrm hazretterinindir.

Mehmet Emin-i Nahifi ' Hatifo-i Mektubi-i S.dr-r Ati lzzctlii dcfterdar Efendiye koyfiyeti rlim

cyliyerin.

6 m 183

Arz-r bcndeleridir ki Dcrsaadet'ten bu defa orduy-i hiimayun-u qevket-makruna gidecck geleoklerin igaline memur mektubi.i hazrct-i sadarot-penahi hulefarradan gahib-i arzrhal Nahifi Mchmet Emin Efendi lcullarr harctrah olmalc iizere kenduye yfiz lcurul ve maiyyetinde olan iki nefer tatar-r bazrct-i veliyy-tu- niami ve bir nefcr gukadann dahi yirmi beger kurugtao iktiza cden harorrahlarr ita olunmaunr istida odcr. Mal0m-u dcvletlcri buyruldukta mucibince mumaileyhc

makamroda gelenkler

vcrilirdi'

FevkalAde olarak

bazr havasr-r viizeraya dokuz

tu! verildiEi

dc

mesbuktur.r L0' f r Efendi, gelenhler:in, miitenev'; kaq. oldugusu yazrnadrlr

i dedi!i gibi, baqka

rfitbelerin bir ycrde de buna dair maldmata tesadfif olunmamtgtrr. Bununla beraber vakanffvisin izaha' trndan getengin yalnrz askerlere verilmokte ve bapa takrhnakta oldugu anlaErlmaktadrr. Tanzimat'tan sonra harblerde ve devlet iglerinde'hizmeti giiriileolere nigan verilmeye baglanmtg, gelenk istimaldcn sakrt olmugtur.

gazi-i cununum akh 1ldfrrdffm; Qelenk-i iftiharrm mdkigann rigecindendir.

Ben

oI

pasag-i

Nthsd

CELEP ( yL ) [ Sir. J Edirnc, Galata ve lbrahim Paga Saraylannda hizmet edcu i9 oflaur

ve acemiler hakkrnda kullanrlrr bir tibirdir. Muayyen olas hizmct miiddetlerini bitirenlcr veyahut bfiyfik grkma fizerino grkanlar reray hizmetlerino alt,.trlardr.

.

qELtK (ar4) [.So/.] Mevtevi tibirlerindca' dir. Degoelc

mdn'asrna

bir kelimcdir. dcnilirdi, Eyliya Qclebi (c. 1, s. 636) cmiigliil bir raz oldugundan ehli azdrrr diyor. Hafrz-r $irazi bir gazetiodc, ayDt zamanda gengiyi de tarif eden:

gigek gibi sarksrn; demek istenilirdi. tAbir edebiyata da girmrgti. Zati:

saplanrp

ddrt fenada ola gengel gigepi Ktm kt sfrmbiil der ise zfrlf-i perisant+-igin

Gdrcgim

beytinde bu tibiri kullandrfr gibi, Sinoplu $iikrii de (Latifi Tezkeresi s. 203) bir krtasrnda sevgilisini ayartmrg olau rakibi bakkrnda aynr

tibiri

kullanmtptrr

:

Yffziinfr g6rcn is;temez asmo|a glooht ursun kaztla kimse dentez negdi giinaht Bo! igre tutup ol g6lfr kazrkladt derler Cdrem ant gengel gigefi olsan il6ht

qENGELtr GELMEK 1'af rr" ) lHal.l Meeaz yolu ile asrlmak minasrna gclir bir tAbirdir. CENGEL SAKIZI (c;u.1Ct) [.lan.J Kon'

gerin usaresiaden meydana gclip rfizda sakrz gibi gifnener middeye verilen addrr. Buna iglemeli idi. Kolbaqr da b6yle bir boyunba!r takardr. Kiigcklerin erkekler arasrnda nasrl tutkunlarr varsa gengilerin de iiyle igrklarr vardt ve bunlartn ekserist zengin hanrmefendilerdi. Bunlar mahbubeleriui zaman zaman taltif vo takdirle cvleriuo davet edcrlerdi. Qcngilik, 1274 (1857) tarihli kiieekliEin ilgasr hakkrndaki kanun hfikiimlcri dihilinc ahnmamrE, resmen ligvedilmemig ise do rafbctriztikten kendi kendine siinmiigtiir.

$ [San.] Qenk gahp oyntyan oyuncu hak' lcullanrlrr bir tibirdir, de gadrrdan altnmtg olsa gerok ! .f.3{t, haymo, EJ@y" TovfiL Bey cltgat-i EbuzziyaS'?l qetr Farsgada, Tiirk-

a rtrar edorlcr. suretiode

izah oluamugtur. Gdrfrp o gfrhta ol etkma gintigan 6cndi Scgr ilc tcobcmizin geogcdl miga,n bcndl ^9abit

CIPLAK SATIH (cl.- i\:t) [.Soa.] Tezyiratta, tzerinde tezyinat bulunmryan satrhlar bakkrnde Lullanrlrr bir tibirdir. CIPO ( a;7) | Bah.l Demirin bedcninin firt alhayetinde ve anelcnin bir parga altrnda bulunmak fizere kollarrn cihetine amuden raptolunan demir veva aSagtan yaprlma kolun adrdrr. Qipo demig, donizin dibine inince gemioin ccr kuvveti demire biner binmez, giponun tuli kollarru tuliinden uzun olarak yaprldrfrndan, dcrhal demiri gevirrnesiyle topraSa giimiilmesini temio eder. CIRAGAN 1;6t,-) [Hal.] Qrrag ve kaudillerle yaprlan donanma haklcrnda kullanrlrr bir tibirdir. Esl(iden padigahlarla vezirlerin lile bahgelcrinde ve gigekler arasrnda mumtar yakrlarak geceleri yaprlan tenvirat hakkrnda da bu

t6bir kullanrlrrdr. Ugiincfi Ahmet

devrindeki

grra$anlar mogburdu. Kaplumbalatarrn iizerine

mumlar dikilerek bahgeye solrvcrilir, Begiktag'ta bugiin bile adr aorlan meghur sarayrn bahgesinde bu tfirlfi grraSanlar yaprllrken midye kabuklannrn igine zeytioyafr ve fitil konulmak eurotiyle yakrhr, ilst krsmrnden denize brrakllan bu lcabuklann akrntr ite earayrn dnfindon inigleri pek latif bir manzara tegkil ederdi Bu mau, zara lzzot

Ati

PaEa'arn

.athr-sritte.i mchtaptan

tibiri vegbilc doku.amuq

zeminin halioi

dibp

alrrdr. Nedim'in

.rrnlur a rubab u def fr tanbar ile gcnk Nolme-i bfrIbil fr kumruga olup hemahenk Pdr eder 6lcm-t gevk u tarabt rengdrenk Me!1 a

Dazmrot andrrrr surettc gece yarrlerrna kadar aheuL icra eden sazende vo haneadelcrin ve uzaL yalro Loruluklardaki biilbiillerin ger-

lcri

3?5

araarnda (cariyelcr pcrigaD raglarrnr diike.

rek bill0ri tcn vc cizip kahkahalayta) lilclcr vc ziyalar igindc kogugur, tiirlii tfirlfi renklerde konulmug olan gekcrleri kaprgmalc igin biribirleriylc milsabalraya girigirlerdi. lzzct Ali Paga. bu gohriyinlor vaEftnda g6ylc s6yl[yor; Nigah cndaz olanlar bafida cegr-i gtro$ana Zcmini bcnzetirlcr 6sman-t cncfrm cfgana $cbietant fclck kim caciinrcnglh-t kevakipttr T"mapaga bu bezm-i hail bin can ile taliptir Bu mevslmlerde zira l\Iezar efldkc galtpiir Zeminin asmanc gimdilik tcrcihi saciptit Temasa eglc lzzct lem'a-i scm'i tebtabt Akimry lllc lAle bala gAga cigt mchtabr Qrralan safalarr ramrzaoa tcradfif

cttili

zaman minarelcr dc mabyalarla donetrlrr yc bitiln lstanbul bagtan bag"'bir nur dcryari mrazaraer kcsbcderdi, Farsga bir kelimc olan grra!; mun, I(aDdil demektir.

QIRAGAN SARAYI ldrr- JEtr;) [Sar.] Yalnrz giizel lstanbul'un dofil birgol Avropa gehirleriudeki emsalinin bile bir iocisi raylan

ile omuz 6ptgecelr bir miikemmeliyetto iken dilkatsizligin Lurbanr olaralc grkan bir atcglo birkag aaat igindc yoL oluveren saraylardao birinin adrdrr. Sultan Aziz'io Oamanh tahtrna oturugunu taLibcden genelerde yaprlmafa baglanan bu raraytn meydaua gelmesi igin epeyce bir zamsn ile beraber birLag milyon altro harcanmrgtrr. Ondan evvel yaprlmrg olan Dolmabahge Sarayr ilo birlikte Bofazigi'nin bu gffzel parcasror efisliiyordu. Qrralan Sarayr yaprlmadau evvcl

oradaki Liigiik fakat girin bir rahilsarayda dofan Birinci Ahmet Bofazigi'nin yiikeek bir

tepesinde gimdiki Abbasafa'da yaptrrdrfr kiiglcle BegiLtag'rn mamuriyetine sebcbolmugtu. D6rdiincfi Mchrnet de 16?8 de Kara lbrahim Paga'yr bina emini tiyin ve 625000 alga sarf edcrek arkasrndaki yoldan vc raraya milhak bostandan bir miktar yer almak rurctiyle, .bir raray-r dilkiiga vc h8s oda 6nfinde dahi leb.i dcryada miicevvef ve sengin lrcmerler ilzerinde fcvkaoi

bir kasr-l ziba> bina ettirdi. Dcvrinde Bogazigi'nin en gigaaJr bir4alhaunr agaDr harbahgcleri vc karr-r hiimayunlarr bfiyiilc bir gayrot vo zovkle imar vo tczyia bttircn Birinci Mahmut da 1747 de burada siitunlu bir .kasr-r dil6ra' yaptrrdr. Sauat zevkrni nrusilideki egsiz bcstcleriyle bclirten OgiiBSt Selim, y8z mevsimlcrili, kendisinin de birgok tesisler ve ildvclerlc yaptrrdrlr bu aahileaiayri doyum olmaz gIzcllihlcri ar8lrDda gegirirdi. lkinci Mahmut devrioder- bazr

8?6

TARIH DEyINTLERI

tadiller gdrdiikten ve yeni binalar da ilivc edildikten sonra, Dolmabehgo Sarayrnrn ingarr ilc Beqiktag bahgesi ve sarayr tarihe karrgtr, Osmaoh riinesaosr mimari tarzrnrn l6tif bir enmuzeci olen Qrrafan Sarayr evvelcc Ka. zancr bahgesi iken, sonra hasbahgelor arasrna girmig ve Diirdfineii Murat tarafrndan hemgiresi ve Melek Ahmet Paga zevc:si Kaya Sultana hediyye edileu yerde yaprlmrgtr. Aneak burada ondan sonra ve Ugiincii Ahmed'in sadrazamr Nevgehirti lbrahim Pa;a'nrn lethf,dasr ve da-, madr Kethfrda Mehmet paga'nrn eline gegorclc iaptrrrl+*rE, igindc Arragan genlikleri yaprldrfrndan Qrrafan Yalrsr adr verilmig bir yalr vardr. QrraS; gem'a kandil ye mum gibi aydrnlrk vasrtasr demektir, Bir taraftan sofanr beq yiiz kurugtan ziyadeye satrlmamasrne bir ilim bile sidrr olan mahbup lileleri dikilen vc daha

balka nadide qigeklerle de giiz kamagtrran bahkandillerle donatrldrfr gibi srrtlarrna bu gem'alardan bal mumlarrndan dikilip yakrlao kaplumbafalann gimgirlikler arasrndaki seyirlerinden, diser taraftan Ortakiiy cihetinden zeytinyaSr doldurulup birer fitil yakrlmrg midye kabukla. rrntu hafif akrntr ile yavag yavag gegmelerinden karada vc denizdc busule gelen gtiriilmefe qe

de$er manzara buraya o adrn verilmesine sebebolmugtu. Sadrazam lbrahim Paga'den bagka 09ilncii Ahmet de haftalarca burada kalrr ve bu vc-

sile ile meghur Lile devri sefahetiuin grrofan egleoceleri birbirini takibederdi. Oliinciye kadar burada kalmrg olan Fatme rultanln hayatr

miiddetince s6niik gegtikten !onra, 0giinci Selim burayr 1213 ( 1798 ) dc yeniden yaptrrmrg ve yenigcrilerin ilgasrndan eonra da lkinci Mahmut, 5n krgmror krrk kadar mcrmer siitunla slslfi bir koridor buluoan kligilc bir cephc ile ve gok zarif gekilde, ahgap otmdk iizcre, yenilcterek hayli zaman burada oturmugtur.

Fakat souralarr caraylardau grkanlmak vo grrag edilmek tizrmgelen eariyeler burada iskin edildigi igir grra! kelimeriuin com'i olan grrs[an kclimosi.do cvvclki ismi gibi miieommasrna uyglur dfilmngtir. Abdfilmecit, saltanatrurn roolarruda, Dolmabahgc Sarayr yetmiyormug gibi burada da ycni bir saray tsptumak makradiylc 1276 (1859-1860) ta mcvcut binayr yrhtrrrnrg ve muzika Feriki Nccip Paga'un nczarcti altrnda ycniden bir raraya baglatmrg isc de efkir-i umumiycde hissolunan galeyau iizerine ingasrndao vaz gcgmelc mccbur oldu. Sultan Aziz tahta gegiacc, misafirhane ile muzika krglasrnr birlegtirmek rurctiyle bir saray iogasraa baglatmrg vo bitmegioo yakrn

vr rrniltEnt

befenmiyerck yrktrnp mevloviheuc ile Ortak6ye dofru mcycut bir kag eahilhaneyi de ietimlik cttirmek suretiyle uzunlu$u 750 metreyi bulan ssha frzerinde Avrupadan istikraz edilen milyonlardan bir krsmr sarefedilerek i9i-

nin ziynet ve

ihtigamr

itibariylc

Dolmabahqe

sarayrnr fersah fersah geride brrakan sarayr yaptrrdr.

Binisi Begiktag da Yahya Efendi dergi" hrnda medfun Ohrili Hasan Paga olaa ddnilen ve fizerine tiiy sorgug takrlan tcenan srrmah biirk takarlardr. Yayabagrlann sorguglan daha makbul olan turoa tfiyfinden ve sonradan ihdas olunau biilfiklfilerin sorguqlarr isc balrkgr tfiyiin-

dendi. Qorbacrlar b6liiklorin

I

|

l"tif' :tmt:t verip ana sancak mertebeginde vo hatti andanzlyadotirdorccedc

hiirmot et-

* | mcyi

mrnda kullanrlud+

hsrnda ve

|

biitir

iglerinden mcl'ul idiler. Marsigli'ye giire gorbacr maiyot-

lciodeki askorleri tedibe eal6hiyetli idi Ceraim-i azirno (Biiyiik rugtar) hakkruda kendisi ceza tertibctmez, yenigcri afasrnrn miinarip g6rdiiE[ ceza tatbik ve icra olunurdu. Qorbacr bazr yabancr miiclliflcrin zeant gibi, gorba pigiren demcl olmadrgror Mahmut

|

i

m0tededinmrg olduLlaandan gorbacrarn isminden_gorba pigirmcyomemur oldugunu hfikme mahal olmrdrfi bedihi butuumugtur.o

Marsigli'yc g6re gorbacr, maiyetindeki as.

I kerleri tedibe ratihiyettardr. Yalnrz ceraim.i I azime hakkrnda kendisi omir vermeyip ceza alanru emriylc tatbik ve icra olunurdu. Eski isimlerin vc idetleriu ortadan Latdrrrlmagrna ve mtmkfin olan yeniliklerin yeprl. mastna tegebbiis olundufu lkinci Mahmut devrinde ve yeoigeri ocaflnro illasr arifesindc (Hicri 1241:1825) gorbacr utrvanr suretinde izah olunmugtur. Evliya Qelcbi (c. 1, c. 638) bu galEryr Germiyan padigahlarradan Yakub.i

38t

irimdir. Qtimezlcr igindc valct ii bali yeriodc olanlar bulunurdu, Aocak gogunu, fakirler tegLil oderdi. Bunlar imaretton yerler, intisabettiklori hocaorn yardrmiylc geginirlerdi. Buna mukabil onlar da mfidcrricin vc oda eahibinia hizmetlerini g6rfirlerdi. Hocanrn evine bakar, gocuklartnr tagrr, ba! ve bahgesi varaa ora)ra gidcr, galrgrrdr. Medresedc yatrp kalktrklarr odayl bunlar temizler, suyu bunlar getirir, oda hizmetini buolar giirfirdff. Qiimezlcr igindc ilim vc irfaula tcmayiiz eyliyenler olurdu. .Fil6nrn

< askeri ocafina mahsur> oldu$unu odylfiyor. Qiikffr galanlara ca6kfirciir deuilirdi.

giimezi olamaz, darbrmeseli giimezler igindc yfiksek soviyeli talcbeoin bulundufunu giisterir.

COCURCU (osrfiqt [/s&.1 Ycdserilor

den evlerlc diikkinlarda biriken giipleri toph-

Germiyani'oin icadcttifini

COP qIKARAN(jl.ru-:

yrr) U/o/.]

Eski-

Qi;giir kelimesi igiu nlehge.i Ogmanirde (1306 tab'r) 9u izahat vardrr:

Belediye igleri hakkrnda krymetli tetkikler yapan Osman Ergin Meghur lhtisrp Alasr Hffseyin Beyin tcrciimo-i hatinde lP*:n.":.bu.to!?1"^I:t*",ijiull krnda kullanrlrr bir tibirdir. Mukabili '.adh . hatab keglik u6betindc buluoan .Ziliiflfi baltacrlar>rn da qrrzuve- {qjri iililer; Dir-is-saade f Lryrnetli eecrde (sahife 179) yazrlir$rna. 96ro afalarrnrn iizerterinde baremeyn-i Eerifeyn de- | Dir-iis-saade afalarrnrn Dezsret ettikleri bu nilen Mekke-i Mfikerreme ilc A4edine-i Miinev- | b.."-"yo ve selitin vaktftanndan maada neza' yere'yo ait evkaf uezareti hakkr vardr. Hure- J ret ve muhascbeleri padigah namrna velcAleten meyn evkafr ondan evvel tarafrn- | kendilerine brrakrlmrg bir nevi vakrf daha vardr. dan idare olunuyor, ukapr afasr nezareti> un- | Bu nevi.vakfrn miltevellisi bizzat padigahlardt. vanrnr taqryordu. Bab-iis-saade efalarlnrn fev- i B'.rnlar da Bursa'da YIldrrrm Beyazrt camii, krnde bir nfifuz ve iktidara malik olup iki defa i Yegil Cami, imaret ve Birinci Murat Bey ve Dir-iis-saade agasr olan Habegi Mehmet Aga I ikinci Murat Bey'cami ve imaretleri ile Ediroe istihsal eyledigi irade iizerine 995 tarihind"n I vo Merzifon'daki cani-i kebirler ve birdelsakcr itibareu aynr zamanda hsremeyn evkafr nazrn J (Rornaoyada) mevkiindc lkin"i Ogmao vakrfolmugtu. Haremeyn evkair nezaretinin tegekkii- lariydi. lfinden sonra padigahlarla havatin ve sclitin Bu yedi vakfin sene bagruda ve tevcihi evkaflariyle Dir-ffs-saade agalarr vo miintesip- | sr."srod" defteri tertip olunup padiqaha takdim leri evkafrnrn nezaretleri inzirnam ederek fev- | o1,roor, padigah tarairodan diye batt-r hiimayun yazrhp iaCo edilirdi. Dir-iis-saade aSalarrnrn "Avaid.i melhuza> Bu yedi vakrftan miitevelli olan padigah ceb-i denilen padigah atiyeleriyle nazrr hediyelerin- hiimayun akgasr olarak bir tevliyet hakkl brra' den bagka haremeyn hazinesiyle mukataatrndan krldrfrndan bunlar tahsil olunduktan sonra 183300 kurug, sair evkaftan da 319000 kurug hazine kethudasrna teslim olunurdu. Dir-iis-saado alalarr her garqamba gfint tahsisatr vardr. Biiyle oldufu halde afalardan yazrcrlarrnrn nczaretleri altrndaki vakrflarln umurunu tetkik bazrtannrn hrre ve teseyyibii ve I ile muamelitrnrn ctmek izere divan akdederlerdi. Bu. divdnda tamar vakrf kayrtlan kar:grk- | .mueip iglerinden bir olmug vo kramr bu I evkaf miifettigi, hare.meyn evkafr muhasebeciei, Irlrnr uframrglardrr. Birinei Abdfilha- I evkaf-r baremeyn muLataactsr, ruznameci, bagldzden cezaya mit Hamidiye namr ile meghur olan evkafrnro I h"lif., dir-[s.saade yazrcrarvesairvazifc sahiptrezaretiDi Dir-is-saade agalarrna ve mite- | lcri bulunurlardr. Dir-iis-saade afalarrntn qarvclli kaymakamlrfrnr yazrcrlarrna Eart ettili I gamba divanr sarayda orta kaprntn drgtnda harhalde idarede intizamr temin maksadiyle miite- | lar kaprsr tarafrndaki dir-ils-saade yaztcrttnln velli kaymakamhfr Mirahur Mustafa Agaya tev- daireei tarafrndaki k69kte akdoluourdu. Harcmcyn-i gerifcyn evkaftna nezarctleri cih ctmek.suretiylo bu gartr fiilen tadil eyledi. Evkaf nizarelinin tegkiliodo haremoyn ev- dolayrsiylo hir gcne harcnieyn'c efirro g6ndori' lrafinrn nezarete'baflanmryarak cskisi gibi vo lirken yaprlan miraeim dir-ig'saade a$asrdrn fakat rslahat yaprlmak sirretiyle aynca idaresi- nezareti ile olurdu. ne karar verilmig, haremeyn evkafr naztrt olan Dii-is-saade alalarrnrn ckserisi at beslerDir-fis-saado afast Uzun Abdullah Agaya ni- ler ve ata binerlerdi. Ahrrkapr'da bunlar igin yabeten hezaret umurunu ifa etmek iizere 1 yaptrnlmrg ahrrlar vardr. DAr'fis-saade afalarrMuharrem 1249 da Hasekibagr Esseyid Mehmed nrn atlari bu ahlrlarda muhafaza olunur ve f,min A$a muavin ve nezaret miitevclli kayma- binmek istedikleri zaman oradan at gotirterek kamr tiyiu edildi. binerlerdi. Agalar, atlartnr g6rmok iizere oraya Haremeyn evkafr nezaretine Dir-iis-saade gittiklerinden kendilerinin ikametleri igin ecsim agalan memur olduklarr halde kendi igleri ne- bir daire de yaptrrrlmrgtr. Bazr hasrllr ve ortanzarct umurunu terviyeyo mini oldu$undan yal- calarla gediklilorio hizmet n6bctlcri olmadrlr urz nezaret unvant Dir-fig-saade afasrnrn uhdc- zamanlarda ahrrlar tarafrna gitmeleri birtaLrm

TARIH DEYIMI,ERI VE TERIMTERI

40t

miinazaalara meydan agtrlrndan bunlarr bertaraf etmek ve icabeden hususatr rfiyct eyle-

yrodan krzlar afasr olarak Sultan Hamit'in garaytns gelcn Behram Aga emsaline nadir tesamek maksadiylc do afalar bu daireye gelirlerdi. I diif olunur bir niifuz ve g6hret srhibi olmugtur. Dir-iic-gaede afalanntn iLamotine mahsus olan I Behram Aganrn dairesi bir aralrk viizera, ck6bir bu dairc 124{ ccnesiude yanmrgttr. Ahrrlarrn bir I vc ricalin ziyrretg6hr olrnugtu. Dcrvig Paga, krsmr hili mevcuttur, ve o namla anrlmaktadrr. ; Rasim Paga, Mazbar Paga gibi tanrnmrg devlet Dir-iis-saade afelartorn mutfaklarr igin edamlarr bu dairenin rniidavimlerindendi. Behgiode 12 gcki oduu, kahve ocafr igin do 15 ram Aganrn devlet iEleriuc de miidabale ettifi

olka kiimiir verilirdi. nde mevcut bir vcsikaya razaran (fig numarasr 99, tarihi 1228 ) bundan bagka ambar-r i,mireden 190 geki odun ile 2700 okka kiimiir de verilirdi. D6r-[s-g!,ade afalarr baglarrna selimi, alaylarda arLalarrna d6,rt yenli serasero duhte afrr trrt lamur, yazda bu bigimdcn tahm ve mevrime 96ro varsalc, sincap Lfirk giycrlcr, bcllcrinc rom inficovberli alva adr vorilen krymotli k6etckli bir brgak takarlardr. Mabeyin batkAtibi Tahsin Paga'nrn hitrratrndan (sahife 101) naklolunan tu satrrlar, dir-fir-saade aSaororn bilhaesa sou ramanlardaki vaziyetini giisteriyor: Sultan Regat zamanrnda DAr-ffg-aaade a$a-

stbtD vaziyetinde daha esash tebeddiil vikr oldufunu da Lfitfi Simavi Bey'in verdigi malimattan iifreniyoruz. Bagmabeyinci, hitrratrnda (sultan Mebmet Regat HAnin ve Hatefiniu Sarayrnda Giirdiiklerim, sabife 26) diyor ki : Ormrnlr raltsnatrnro tarihc karrgmaciyle bu vazifc do eona crdi.

yerindo bundan bagka bimarhane, dir-fig-gifa, d6r-fiI-ifiye, dir-

iit-trp, bimaristau tibirleri de kullanrlmlgtrr.

l' nAn-Us.SURuR (.,rJ,.rr,t fHal.l Mecaz yolu ile ccnnet yerindo kullanrlrr bir tibirdir. Dir-i surur geLlinde de kullanrlrrdr. Bu makamda dir-iin-naim, dir-iil'huld da istimal olunmugtur. Mc1gata-i bahar edffp fegz-i hfrrrcmi Ddr-dl-gfrrur. cgledi gfiIzar-i 6lemi

S'gsit

-tF

t nAn-tls-SAADE YAZICISI (o-+r-i!.'uJtrt l [ ^9on ] Dir-iig-raade a]alan'nrn yazr iglerini g5rcn memurun unvanr idi. Baghca vazifesi harcmcyn vakrflanne ait igleri g6rmckti. Maiyetinde daha bagka kitipler de vardr. Daircsi Topkapr Sarayrnda orta Lapruru drgrnda haslar

kaprsr tarafrrda idi. Vakrflar umurunu tetkik etmck fizerc d0r-ir-saado agalarrurn reisligi altrnda toplanan divan burada igtima ederdi. DAr-fis-saadc aSasr yaztctsr divanrn da izasr idi.

Vlehbl

DAR-US-$IFA ( tL:Jt;tr ) [Trp,] Hactaoo, trmarhaue mukabili kullanlhr bir rctrlahgttr, Dir-r

gifa suretinde de kullaurlrrdr.

DAr-iig'gifalar oekiden hastaae olmakla beraber aynr zamanda bir trp dershanesi hiikmfiude idiler. Trp tahsil etmek istiyeoler orada hcm nazari, hcm ameli ders g6riirlerdi. Dir-iig-gifalara < mAristan '

Defterdartann meragimdeli movkii ie kataerih olunmugtur: olacalr musarrahtrr. Yino aynr kanunuamede (efer, bir hazinedcu Kanunnamede ( sahife

vE

ttt

TERJIdLERI

saliyane verilirsc saliyane 6lidir. Yiizelli binden iki yiiz krrk bine dek verilsiin, denilmektedir.

Defterdarlarrn bazr avaidi de vardr. Bu aidat Lanunnamede (sahife 29) 96yle larif ve

tdyin olunuyordu : qDefterdarlanmtn aidesi havass-r hfimayunundan geretc iltizam ve gerek emanet ile iimenaya verilen haslar kag yfik isc yiik bagrna bin akga hakk-r imza alalar vc mutlaka hazine-i imircme akge teslim olundukta bin akgeden yirmi iki akga kesr-i mizan alalar ve defterdara hizmet eden kiittap dahi hakk-r kitabet alalar.> Havas-l hiimayun agartndan defterdarlann mek0l6tlna yardrm olunacafrnr da kanunnamc tasrih eyliyor: qHavas-r hiimayun aganndan doftcrdarlanm mekfil6tua muavenet cdelcr.> Deftcrdartar (kanunname rahife 291 vizcray-r saire misill0 tgkafidiycye mazhar cdilirlerdi: .Sair mal deftordartarr scksen bir. akga ilc mfitekait olalar.r Kanuni zamanrnda orkin-r devletin iki suretle tekait cdilmekte oldufu Liitfi Paga'nrn (Asafnamo, sahife 23) verdigi Eu izahattan an' lagrlrr:

Sefer zamanlartnda defterdarlarrn afrrhL' larrnr nakil igin verilecelc hayvanlarrn miktarrnr

da kanunname (eaLifc 27) tiyin etmigti: cKcndi devc vc katrrrmdao clligerkatar kattr.viizerama 27

TARIH DEYIMLERI VE TERiMLERi

4r8

ve beser katar katrr defterdarlannra verilsiin. Hazinelcrin giitiirmek iginr. Defterdarlara difer erkAn gibi harb zamanlarlnda tayinat da verilirdi. Kanunnamede buna dair qu izahat vardrr. ePadigah tarafrndan viizeraya ve lcazaskere ve niganoya ve defterdara ve defter eminine dek tayioat vernrek kanundur. ibaresinden defter emanetinin yfiksek memuriyetlcrden olduguna giiphe brrakmaz. Filhakika hefter ernini, divan heyeti drgrndaki vazife sahiplerinin en mfihimlerinden idi. ilk devirlerde nigancrnrn omri altrnda olan defter emininin vazife ve selihiyetleri hakkrnda Mehmet Arif Bey Fitih Kanunnamesine gu ha' giyeyi yazmrgtrr: Dcfter eminlerinio harglardau hisseleri vardr. mfiellifinin beyantna giire (cilt 3, sahife 78) "1ip61 ve zeamet tev-

TARTH DEYTMLBRT VE

cihatr ilga oluouncaya lcadar Dcfterhancuin tevcihat-r rnerkume vc murafaat ye muhakemat ztmnrnda ihrag ettirilen kuyudat harcrnda gehriye iki yfiz keseye karip hisrlatr olup dcfter cmini ve kesedarrnrn ve ssir zibital ve lcetcberinin bundan hises.i muayeuelcri var idi.vo ketebcye mahgus zeametler. miinhat vc ahara tevcih olundukta ilL reneli$i defter eminliEinc ait idi.> Defter emaueti miinavebe manuplarrndandr. Bu sebeple dcftcrdarla niErincr ve reis.iil-kiittaplardan mazul kalanlar buraya gegirilir ve bilA-

hirc tekrar riyaset veya delterdarhfa nakil edilirdi. Bu mfinasebctle h'r' maLam birqok delcrli zevat tarafrndan iggal olunmugtur. DEFTERIIANE (+ll-iir) lldo.l Mallarrn

tasarruf muamclclerinin yaprldrlr vo kayrtlarlnrn muhalaza edildigi yer hakkrnda kullanrlrr bir tibirdir. Araziye miiteallik mucmeleter burada yaprlrr, timar zeamet ve haslara miiteallik kayrtlar da burada tutulurdu. Araziye teall0k edeo ihtilSflarrn fasrl yeri de burasr idi. Tahsig srrastoda

timar

zeamet ve has kaydolunan kiiyler

tescil edildigi gibi her k6yiin abalisinin mikdarr ve 6gar ve saire gibi rusumatr mufassal surette burada tutulur, vuku bulan tevcihat beratlan ruzDamqe namlDl alan dcftcrlere geno burada kaydolunurdu. Defterhane kayrtlarr pek ziyade dikkat vc itina ile tutdldulu gibi tashihlerle il6veler ancak kanunon selihiyeti olanlar tarafrndan icra olunurdu. lgte bu sebepledir ki

arazi kanununa .kuyud-r hakaninin tezvir Eaibesinden azade oldufu> gegirilmig idi. Devlet hazinesine ve eski tibirlc her nekirin ikiye tefrik edilen her bir ktsmtna , ikiyo

aynlan krtmirin beher krsmrna denilir' di. Bir buguk dirheme. biitiinii tevlit etmigtir. Nisut ilemi, meleL0t ileminin; melek0t ilemi, hakikat-i Muhammediyyeuin zuhurundan ibaret olup zatr; bfft6n bq cavalimi muhit vo miieta[raLtrr.r

Esascu zaman yoktur

ki

suretindc kullanrhrdr. Arapca bir

vr Trnlurrnl

kelime olan Necabet; soy pikhfr, rrk temizligi, ash ve nesli temiz olma demektir.

DEVLETLO SEMAHATLO (rU^I.. "*Ir'}

llda.l $eyhiitislimlar hakkrnda kultanrlan

et-

kaptr. lsimlerinden sonra da efcndi' hazretlcri il6vi'cdilirdi. Muharreratta Dcvletl0 semahatl0 efendimiz hazretleri suretinde de kullanrhrdr. Arapga bir kelime' olan Semahat ciimertlik dcmektir.

DEVLETLO SIYADETLO (*'Lr .JiI) [/ao.1 tr.t"tLc emirteri halckrada kultanrlan otLaptr, lsimlcrindea roura da paga hciietlcrlilivc editirdi. Muharreratta da Dcvletl0 Siyadetl0 eferdim hazretleri suretinde kullanrlrrdr. Arapqa bir kelime olan siyadet seyyidlik, ulu-

luh demektir. DEVRAN (.r1.r1,) [..1o/.] Bazr tarikatlarda derviglerin bir halka tcAkil ederek diinmek suretiylc yaptrklarr iyin yerinde kullenrlrr bir tibirdir. Zikir cl ile tutunarak veyahut kollar yekdigeriniu omuz ve bcllerine gegirilerek hareket suretiyle icra edildigi igin bu ismi almrgtr. Devranda teyh halkanrn ortasrada zikri idare eeer, zikirler bazes toplu olaraL bir hrada, bazr kcrre tek tek ilAhi veya durak okurlardr.

Dcvran giddetli miinakagayr mucip olmug meselelerdendir. All0me ZemahEcri nda (Sabifc 231 cll-17 ioei asrrlarda halk gairleri, divao gairlerinin tesiri altrna girmig, saz gairlerinden okuyup yazanlar, aruz vezni ile bazr manzumelcr tertibine baglamrgtrr. Bu man. zumclerden (failatiin, failittn, failitiin, failiin> vezniodo tertibedilmig olaolara izahatrnr vermigtir.

{ - Mccdud Mansur oflu (lelim Ansiklopcdisi Divan maddesi) divan tabirinio yukarrda sayrlan minalarrndan grkmak suretiyle isl6m dilinc gegmig difer tabirlerin mevcudiyetinden bahscdiyor ve ontarr g6ylc srralryor: A - Argiv B - Hiikiimdarrn oturdulu redir vo bundan Avrupa dillerino gcamig manasiyle garkk6ri kanapc. C - Osmanh Devletindc bir miitegekkil kiigiik bir idari birlik. sibi.

DE

l

Yine Ali Canib'in diger bir yazrsrnda da (Hayat, rayr 125) divan edebiyatrntn mahalli ve milli eephosi igin dikkatc defcu gu miilihezalar vardrr; harflerinin bir imiriyet tavriyle uzayrp Reis-iil-kiittaptan sonra gelen err rniihirh rnev' giden kegideler, miicerret mimlerin sipsivri, kii iggal ederdi. Vazifesi Sadrazamla hariciye trf gibi, giize batan keskin uclan bep kuvvetin, nazrrr demek olan Reis'iil'kiittabrn yabancr giddetin, gizgi lisaniyle ifadesinden bagka bir ;ey devletler elqileriyle giiriigmesi srrasrnda tercii- defildir. Fermanlartn gittikge artan bir meyille nranlrktr. Notaiarr da terciime ederdi. istanbul' yiikseterek sivri bir ucla nihayetlenen sattrlarl, un fethinder) sonra Osn.anlr hiikfimetinin Avrupa ile rniinasebeti artmrg. yabanc, devletler' le ternas ve muhabere go$almr9tr. lstaobul'a gelen elgi!er ilk iince terciimanlartnr birlikte getirirler, Devlet adamlariyle giiriigmeyi bunlar vasltasiyle lemin ederlerdi. Bunun mahzurunu giiren Bab.r Ali ayrr"a terciiman kullanmak liizurntrnu hissetmig, eldeki vesikalara giire l-vaz.ifeye Gasbari adrnda.bir miihtedi, onun Ell6k beyligine tayini iizerine de Rum miinevverleri arasrnda ahlik ve seciyeleri diizgiin olan' lardan tayini rntrvafrk giiriilerek Panayot Nikosi terciirnan tayin oltrnmugtur. Sayln Osman Ergin'in verdigi nral0mala gtire (Tiirkiye Maarif tarihi, cilt 2 sahife 15 hagiyesi) Nikosi terefirnanlrga tayin olurrduktan sorrra Bab-r Ali'de baglr lraEtna bir kalern ku' rulnruq ve bu kalcmin bagrna gegirilmiqtir. D6rt asrr kadar hiikirrnet iglerinc karrgan, devletin siyasetini i,l:rre etmig olar Fener beyleri bu sayede kendi eerr,aatlerine de rehberlik etrniqler, onlartn hiik0nret nezdindeki iqleri' ni kolaylagtlrrntglar, Kiliselerini ve mekteplerini ktrnnuSlar, hatti l,izzat i,lare etmiglerdir. Ef iik ve Bufdan prensliklerinc de bu terciirnanlar tayin oluntrrlardr. Sonralarl bu vazife miislimanlar laraf rn, krzlarrna

Sg",

r-/ denilirdi.

.d"

.{:>

DOMNICA (e.:,1:) [/do.] Eflek, Bufdau eyalctlerine tiyin olunup Prens unvanrnr alan fener beylerinin krzlarr hakkroda kullenrlrr bir

tibirdir.

Prenslerin karrlannl 'adr verilirdi. Altr endaze guhanrn donluk, yedi endaze guha.rtn da ya$murluk isrrri almasr birincisinden cakstr, ikincisinden yaimrrrluk yaprlrnasrndan ileri geliyordu,

almalarrna sebebolmugtur.

Mehmet Efendinin 6liimiinden soora tge aynlmrglar, XIX uncu asrln sonuoa kadar iki asrr siiren uzun bir nriiddette yckdiseriyle olan dostane miinasebetleri kestikten bagka biribirlerini tahkir ve tezyiften bile geri durmamtglardrr, Bu ayrr ve gayrrlrk kendi ziimrclerinden vili bir toparlaktan ibaretti, otmlyan bir apgr veya bakkaldan yiyecek ahp DOX BABA ( !1, .rr, ) [Scn ] TezYinatta yemck haram sayrlacak kadar ileri gitmiglerdi. kuilanrlan bir nevi gigefin adrdrr. Bigimi itiDiinmelerin kendilerine mahsus ve Miis' bariyle da dcnilir. liimauhkla miinasebeti olmtyan itikat vc iba' DONME (rclr) lHal.l Osmanlr idaresin- detleri haltkrndaki mal0mat hemen hemcn Sab' deki muhtelif gehirlerde ve hassaten Selinik'te betay Levi'nin 18 cmrine milnhasrr kalmaktadrr' Miisliiman adr ve kryafeti altroda yagryan bir Bu emirlerin hiitAsasr Attahrn birlifinc vc Sebcemaat tabakasr hakkrnda kullanrlrr bir tibirdir. betay Levi'nin Mesih'ligine imandan, hatilden, Muhtelif din sahiplerirrden IUiislijman olalanlara yalancr gahitlikten, ihtidaya ccbirden, zinadan miihtedi denildigi, dtinme tibiri ylnrz halk ta- ve Miisliimanlarla izdivagtan gekinmektcn, hayrr rafrndan kullanrldrfr halde bunlar hakkrnda ve qefkat iglerine ehemmiyet vermeLten' Miismiihtedi tibirioin higbir ycrde ve higbir za- liiman idetlerine vo dini merasimc zihiri ria' manda istimal olunmamast ve yiiksek tahaka yettcn, kameri aylartn ilk giinlerine dikkat vc tarafindan bir dereceye kadar nezaket maksa- hiirmetten, her giin gizlice Mezamir okumrya diyle denitmesi Muscvilikten lslima devamdau ibarct idi. Diinme lerin Miisliimanlarla di'indiiklerini belirtmek maksadrndau ileri gcl- bcraber bayram cttikleri 'giinlerdeu bagka on iki kadar bayramlarr vardt. Buolartu miihimle' rni gt)r. Diinmel er kendilerine mAaminim ( miimin'

l)OCllN (.irr') [ls&.] Silihrn

icaJrndan evvel kullanrlan harp aletlerindeu birinin adrdrr. Harrnan aletlerinden olan diigene benzedigi igin bu isio verilrnigti. Demir bir sap ile ucuna merbut uzunca bir zirrcire bitigtirilmiE 9i-

TARIH DEYIMLERI VE biri Lirlev, (ikinci tegrin - kasrm) ayrnrn gfini igtima halinde tes'it cdilen bayram ile ab (afuetos) !yrnrn doluzunda Sabbetay rinden

16 ncr

Levi'nin mevl0t bayramrdrr. Kislcv bayramrnrn arifcsinde orug tutmak da farzdlr. Bu bususi bayram gfiolerinde gfindiizleri higbir gey yaprl-

mayrp yalnrz geceleri cvler do toplaularak bayram edilir. Bundan ba;ka kcndi Mesih'le rinin 6ldfigiioe inanmadrklafi igin bilhassa Yakubi'ler her cumartesi bir kadrnr qoculclariyle beraber deniz kenarrna g6oderip Mesih'i getirecek gem inin gtiziikii p giizii kmedif ini baktrrdrklarr gi bi,

ihtiyarlar da her sabah ufuklarda biiyle bir gomi ararlar. Diger taraftan da cenraat fertleri umumi hayattri Miisliimanlar arastDa LarrElp camitcrc namaza giderler ye ramazao urucunu tutar gdriioiirlardi. Hntti arada srrada hacca g6nderilenler bile olurdu. Bundao bagka birtakrm eski kavimlerde

TER1MLERI

175

Bunlardan birinci ziimrc XIX uncu arrr iginde Selinik behdiye rcisli!indc butunan Hamdi Beyin ismine, ikinci zilmrc yine orada zengiu ailelerden biri olan Kaiakaglar'a, iigiincii zilmre dc yine zengio bir aile olan Kapancrlar'a izafctlo anrlagelmiglerdir. Bu zlmrelere daha bagkalarr da ilive cdilmig isc de zikrc degmcz. Bu iig ziimrcnin ilkini tegkil eden Hamdi Bey taklmr giddetle tesettiir taraftarr vc teceddiit aleyhtarr oldugu gibi Miisliimanlarla srkr mii' nasebata girigmig vc devlet memuriyetioi tica. rcte tcrcih eylemiq idi. Ot.ki iki ziimre ise ticaret ve sanayi iglerine atrlmrglarve miihim ticari vc srnai mevkiler eldc etmiqlerdi. Bununla beraber bunlann arastnda kendini trp ve hukrrk

gibi ilimlor tahsiline

vercnler ve Mekteb.i girerek, idare memurluklarlnda vaMiilkiycye lilik vc miistegarlr$a vc siyasi surctt. mebusluk ve nazrrhfa kadar yiikselenlcr, hocahlr meslefiyle gazctecililcte muvaffdk olanlarr da ol-

emsaline raslanan geyler nev'inden olarak ziimreleriu her biri kendini hilkatin (Beria) sebep mugtur, ve hikmeti, diinyayr doldurau diger insanlarr Balkan Harbi ve muhaceret cemaatleri ise, aucak bilkatinin neticesi sayarlardt. Cen- filcn dalrtarak, XVIII inci asirdanberi devam netin has behjesin: girmek inhisarr kcndilerine cden gizli hayata bir dereccye kadar nihayet ait olup, diger iyi insanlar aneak ceonetin par- vcrilmigtir. Muhceretten sonra Selioik haricinde maklrtlarr olabilirlerdi. Eger iyi bir miisliiman yaprlan tegkilit tegebbiisleri mahdut ve iimilrtenaciih yoliyle dinyaya krrlr defa gelip hcr sfiz olmugtur. Tegkilittaki zaaf Birinci Dinya gcligirde yalnrz bayrr iglemiq, Eerden kagrna- Harbinden lortra vc bilhassa miitarcke esnas!nbilmig ise, bas bahqeye girmek imtiyazrnr ka- da daha ziyadelegerek, nihayet 1924 senesi zanabilecef ine inaorrlardr. bagrnda ikinci ziimreve mensnP olan Riigtii Ziirnrelerin dcnilen en yiikKarakag, Biiyiik Millet lr{ecligine bir istida ile sek asil ailelere mensup birer de reisi vardr. milracaat ede rek, bir kanun ilc bu gizli cernaat Bunlar cemaat ihtiyarlarrnru reyleriyle segilir ve mezhebin feshi, Tiirk ve Miisliiman vatan' ve 6'liinciye kadar o mevlcide kalrrlardr. Ab-be- daglar ile (ittihat ve lesaniid) iiu terniuini lalep din denilen reisler tarafrndan tiyin olunan ru- etmig irc de, bu husus bir karara iktiran ethani reisler marifetiyle nikih, talik ve pck memiptir. Bununta beralrer rislim Ansiklopedisi, Liiqiik yagta - bazan dofumunun sekizinci giinfr - Diiume maddegi> nde denildigi gibi yeni nesil, giinnct merasimi, iiliilcriq techiz ve tekfini Sc. giinah ve kusuru olmadan, mazinin iize' linik vc lstanbul'daki hususi mezarbklartnda kendi bastrfr bu ayrrlrk danrgasrndan ve igitmeyi rine definleri gibi, cemaatin i9 igleri ifa ve bilhassa big sevrnedikleri d6nme unvantodao bir an evvel muhtaglara bakrlmak igin yaprlan vaklflar ve kurtulmak gayrctiyle, eski zSmrcler mensuPlatoplanau ianelar idare olunurdu. Bu ruhani rcnndan krz ahp vermemeyi bir taassup dereceisler Tevrat okudaklarr gibi Zohar denileu sinc Alkarmrglardrr, Bir taraftan bu sebeple, kitabr da hemen hemco ezber bilirlerdi. Vakdiger taraftan igtimai inkrl6plar dolayrsiyle, tiyle Lirgofu lb.anice vc Yahudi lsp"nyot"".ro, artrk biiyiik Eehirlerde biiylc kapalr cemaatler mukaddes bir dil gibi iigrenirlerdi. giiglegmig oldugundan, d6nrne hayli yagatmak Diinmeleria bu fig zlmresi hariqteu veya veralan birligi ilc baglr dilleri ana biribirlerindca krz ahprermcdikleri gibi zini- =ccmae$eri Tiirk bfiyiik cemaati igiode erimek olduklarr rolerin igiadc ayrrca tahditler do vardr. Bir dcfa Gzeredir. Arigtolret ve avam diye, igtimai mevki yc me!telc bakrmrudan, vaktiyle aynlrklar yaprlmrgtr. D$NME DOI.Ap (*Y1r r:';r) [/rfi,n.] Evlenmek hususunda bu ayrrlrklar gGya kiifiv Eelci Tiirk evleriode erkeklerle kadrnlarrn biraranralc suretiude tccelli ediyordu. Bu suretle birini giirmeksizin egya verip almasr iqin ha' Milslilmanlardan veya bagka bir zimredea krz remle relimhk arastnda yaprlao dolabrn adr alanlar veya iabancr erkeklore varanlar (cema- idi. Uzuuca, iistiivani ve bir mihvcr etrafrnda dtincu bu dolabro bir tarafr aqrk, dificr tara{r at drEtr sayrlaralc diyc anrlrrlardr.

TARIH DEYI}ILERI VE TERIMLERI

{76 t denilir. Son toprak kanunuoa giire bir diiniirn bin r,retre kare olarak kabut edilmigtir.

DORT DIYAN (gl-r.r or:) [CoE.1 Eskiden

Bolu Viliyetinin bir kazasrurn adr idi.

DORT KAPI SELAMI (aru re, o.r')[Sol.] BektaEi tibirlerindendir. Bu selim giiylc idi: Esselflm

Eg nur-u geriat erenleri

Essel6m eg pir-i tarikat ercnleri Esseldm eg nur.u marilet ercnleri

.

Esselim eg nur-u hakikat ercnleri

DOIIT KA$LI (JiE .rJ') [Hcl J Bryrlclarr heniiz terliyen geng hakkrnda kullanrhr tibirdir. Bunun ycrine Farscast olan Qar ebru da kullanrlrrdr,

Elendi scn tabiat sahibi ademsin ctbai Dahi d6rt &ca/r islersdn krrantagt be{enmezdn Sururi

DOnr KlT.-rP H.{KKI lcu.\ (rK;,, i,r?j-) lHal ] Yemin yerinde kullaurlrr bir tibirdir. Diirt kitap; Zebur, Tevrat, lncil ve kur'andrr.

bir tibirdir. DORT UsfUxs ( suretinde de kullanrlrr.

Keg!im olsun dersen dlemdc e!er diirt iistfrne Eadenag ol, taze seo, nargile ig, enfige gek .

Vdtf molik olmug rabu meskune "Imtg kdliri gdrdfrn mfr: d6rt ilstil, murad frilfr

UgiTEbrug" Rakip

Uskildarh Tal6t DORT YANI DENIZ KESILMEK

O.IT)

(lr-L-r;6 .r! lHal.)

Milqkiilata uSramak, iimitlizliEc diigmek yerinde kullanrlrr bir ti'

birdir. DOSEK (rul:) lBahl Eski ahsaP harP gemileriuin sekiz pargadan ibaret olan igri' lerinin (iskarmoz) omurga iizerine gelen ilk pargalartna vorilen addrr.

D05EK I(APAGI (,iF aur,) lBah.7 Es' sekiz pargadan iba' ret olan igrilerinin (iskarmoz) omurgadan iti'

ki

ahgap harp gemilerinin

baren diirdiincii parqalarrna ver:ilen addrr.

DOVIIE ( Tefsirinde bu harflcri bu surctle kullandrklan goruluyor.

' Ebced'in riyazi kemmiYeti : I - 1, .: - 2, G-3, r -4, , - 5, r'6, )-7, L' 8, J'-9, tJ - 10, 3t - 20, J - 30, r '40, J' 50 ,r '60, t- 70, 'i - 80, 300, .i' 500, 400, 2ffi,gi;' 100, 90, i .t ./ l, 800, 1000' i 700, 900, 600, tJi e. L(' : hcmzc) ilc (i - a) da bir eayrlrr. (6 : tch), (j: ih (e :9, (;-z) vo Feriai lceflc 'safrr kef te Arabi kcfi gibi herap odilir. Bir iki misal: Osmanhlar tarafrndan lstanbul'un fethine

tarih olarak r5ylenilon < beldct-fio-tayyibc> nin hcaabr giiylc Arkar: 2+30+4+4oo+e+ I 0+2{400:857

49{

TAR1H DEYTIILERT VE TERIMLERI

Kozelik Timurlenk'in suretinde izah olunmugtur. kelimesi de bu defigiklife ugramrl vo bu kelime de gitgide (mecnunt mAnastnr almafa baglamrgtrr. in difer cem'i olao denilen bir bakrp fine geyde hisrl oldugunu tevehhiim etmclc de gelmez. Zira bu takdirce rat-ul'allah bir geyo muhtag vo mfiftekar farzedilmig olur ki bitrldrr. Ezcli hig ewcli olmryan vticut demektir, vo zat-ul-allahrn (lemyezel) olman mazide vficud'l

TARIH DEYTMLERI YE

:

akdesi mukarin olmadrk higbir zamar muhalLak vcya nrukadder gegmcmig olmasrdrr lci ( czcliyyet ) ile (krdem) maksut olao budur. Ni:eLim

(Layezal) olmagr da miistakbelde viicud-u akdesi nrrrkarin olmadan higbir zaman gegemiyccek minasrnadrr Li (cbediyyet) ve (dcvam) dan kasdolunan da budur. Bir viicud{rn yalnrz evkat igindo miistemir olabilecefiue hiikmedip te evvcli olmryan bir meveudu ispat nihayetsiz miiteakip evkatr ve bu da evveli olmryan havadisi ispata miieddi olur Iryasrnda bulunmak da dofru degildir. Zira (evkat) dedigimiz geyler bir mevcuda mu-

karin olan diger mevcudattau bagka bir gey dcsildir. Herhangi mevcut izafct tarikiyle difer mevcudo mukarin addolunurss o diger mevcudun vakti o olmug otur. Nitelim: oflakin harckitrna, gece ilc gfiodffzffn taakubuna ( evl"i ) demefi 6det cdinmigizdir. B6yle olunca 'akli bir kaziyyede ahadihiima 6hara taall0k etmedikge mrutrLi teli- diger tibirle beyiulerinde ziim olmadrkga geyin vficudu diler geyin bir ona mukarin olmasrna vabeste dcgildir. lkiacinin muLareneti birinciniu qart-r viicudu deSildir. Zaten hcr mevcudu vaLte milltekir farzeylemek' bagka cihetten de muhali mistelzimdir. Zira vakit de bir meveuttrrr. Bu farzr Labul

ettifimiz takdirde evkatr da ovkata miiftekir addctmek lizrmgelir ki igiu nerelere varacafr az bir diigiince ile anlagrlrr. Binacnaleyh zat-r biri kendisine higbir hidis mukarin olmaksrzrn havadisiu hudusundan evvel kendi viicudiyle, kendi srfatiyle miinfcrit evvelsiz, ihrrsrz vacib -iil- viicuttur.

EBE ISKEMLESI

(.,,4-crti; [?rp.] Es-

kidea ebelerin dofuracak kadrnlarr oturttuklan iskernlenin adr idi. Baghkh ve altr delik olup fennen istimali caiz gSriilmedigi igin mektepti

ebelerin golalmasr fizerine kullanrlmasrndan vaz gegilmigtir. Buna de denilirdi.

EBEN AN CET (,: o, !r) [l/a&.] Babadao, biiyiik babadan, dededen mlnasrna gelen bir tibirdir. Ebean ceddin guretindc de Lullanrhrd_r. Arapga eb, baba, ced de biiyiik baba demektir.

EBE OREKESI (.r.{rrt +.t) [ftp.] Eski&n-ebelerin gocuk dofartma srrasrrda kultandrklan bir nevi iskcmlenin adrdrr. Buna yerinde Lullanrlrr bir .tibirdir. Eskf heyette scm& cflike ayrrldrlrndan ban defa ecram-L semaviyyeyetr bu EErr vGr;iirdi.

ECltAlI-I S EIL\VlY YE (*-r[.rr,'r) [,4c1.] Ciikte, daha do$rusu fezada, sabit veya seyyar olan yrldrzlar hakkrnda kullanrlrr bir tAbirdir. Bu nr,inada yalntzca da kullanrlrrdr. Bunrrnla beraLer ,:ecram-l semaviyye> tAbiri (ecaam-r arziyye>> t6,birine mul:abil ko,"ulmu9 idi. ECR-I

rtlSlL

(*u,

,:r) fHu.t.l Bir maln

kullantlrnasrndan dofan menfaatin para 6lgiile-

riyle takdiri mAnasrna gelir bir tibirdir. Kira bedeli tiyio edilmeden bir yerin ilgali halinde vasrf, mevki ve kullanma tarzr baktrrtrndan o yerin benzerinin Lirasr ve binaenaleyh ecr-i nrisli olur. Digaraz un talrdir ettikleri iicret de ecr-i misildir.

ECIi-l ULjsUUlf,f (.r-,,:r) [Huk.l Taraflar arasruda tiyin olunan iicret m6nasrna gelir bir tAbirdir. Hizmetqinin iki taraf arasroda kararlaqan iicreti; ev, diikkin ve cmsalinin mal sahibi ile kiracr arasrnda kararlagan kira bedeli bu kabildendir. ECYEF

(;r:r) lHaLi Mecaz yolu ilc bog

kafalr, beyiusiz, cahil yerinde kullanrhr bir tibirdir. Arapga; igi boq, koguk, kof minalarrna gelir.

Mecelle hiikmffne giire (madde 42{) ocir-i mtgterekin icrete istihkakr amel iledir. Yine Mccelle hiikmiine nazafao ( madde 611 ) ecir-i mfigtcrclin kendi taaddisi, ya taksiri ot"uo \ gerek olmasrn kendisinin fiil vc sun'undan d6fau zarar ve hasart zAnrin olur.

ECTEBI KURUSU ( *2s"e o:'l) [Mes'J Riyal yerine kullanrlrr bir tibirdir. 1650 ' 1656 senelcriude iki ecnebi kurugu yani riyal bir altrna tedaviil ediyordu.

ItcNuBl YALDIZ,\l,TI\l (!'rrT ;-it ,':.'; IMes.) Eskiden tedaviil eden valr,.'itt alttu ralardan birinin adr idi. 1136 r. nesi rebiiilev' velinde (M.1725),.' 1"46viil tarifesinc giiro 375

pa-

akqaya gegerdi.

ECRAIII (;r.,;t1 [dsl.] Ruhsuz olau cicimler minasrna gelir bir tibirdir. lstrlah olarak (ocram-t remaviyye), (ecram-l felekiyye> surctlerinde kullanrlrrdr. Nitekim, {ecramrn hareketlerin denilirdi Li bundan yrldrzlar gibi ecram-r semaviyyenin hareketleri kastolunurdu.

Giiriiliir cwef olanlarda gurur u dzamet Marifetperver olan kimyde nsheet mi olur? Rasff

Ktinisi potc-i hdl isre dilin kaletmis Kirni ecvel gibi tlletzede-i herzc derun Miinif Ayn-el-{ilin ibaresini yazmak gaflotindc buyapmrg oldu. lun::cugtu. llte edebiyat-r cedidc miintesipleriniu Ostat Tahir Olgun edebiyat derstcrindo lusturulmasr bundandr. 1789 tarihinden yani Scrvct-i fiinuo edebiyatrnrn dofuguna ait umumi Fransa biiyiik ihtililinin ima olunmasrndan hii vaziyeti g6yle izah ediyor: .Toceddiit edebi- kiimot kugkullanmrgtr. geger.

EHL-l KAL (J'J ,ror) [.lol.1 ltahi h"kik"tlerden haberdar olmryanlar ycrinde kullanrtrr bir tibirdir. Bununla geriat ehli kasdolunur. Emrah-i ceht egle kali hal cgle Kal ehli olandan infical egle Emrah

EHL-I KIBLE (.]-jJ^') [Fr&.] Miisltinran

ycrinde Lullaarlrr bir tAbirdir. Arapga bir terlrip olan bu tAbirin mAuasr krble sahibidir.

Ei{L-l KIYAI}I

(,.t--; ,r.t1

lMck.l Medresclerin taunmrg, azgrn talebeleri hakkrnda k'rllanrlrr bir tibirdir. Bunlar gurup halinde cami eami Siimbiilzadc Vehbi dolaErrlar, ders okutan bocalara getrefil eualler EHL.I DUNYA { t1': ,trr ) [ 5o/. J Dfinya sorarak adamca!'zr mat cdince uiaf rur bir eda ilc adamr, ahiret iglerine kargr alAkasrz.!rk gdsteren hep birden kallcrp giderlerdi. Onlar bu muvafinsanlar hakkrnda kullanrlrr bir tSbirdir. Diin- fakryetlerini her tarafta ballandrra ballandrra yadan ziyade ahiret iglerine baglrlrk g6'steren- anlattrklarr gibi cami dersindo hazrr bulunanlar da 6tekinc bcrikine s6ylediklerindcn hocantn Iere denilirdi, haysiyeti srfrra diigerdi. EfIL.l HEYA (ire"trt ) [Kelam] Ehl-i Hocalardan chl-i kryamrn tasallutuua u[siionet mezhebinin gayrt mczheplcre silik olanrryanlar cn ziyade yeni parlayanlardr. Yapnraya lar hakkrnda kllanrlrr bir tibirdir. Arapga bir bagladrklarr gcihreti gekemiven meslekdaglarr terkip olan bu tAbirin minasr nefs arzularr debu yol ile onu a6ndiirmiyc aaLqrrlardr. Gegirnrek ti r. dikleri biiylc imtihanlarda muvaffak olanlar ise t) (;EIIL-I HAK .t [^So/J Allah adamr daha ziyadc a6hret sabibi olurlardr. minasrna gelir bir tibirdir. Hurufilcree kullc$ t/da.] Dcvlct alcyhiue kalkmrg olaular ulan bu tibir en ziyadc garbi lranda yayrtmrg bakkrnda da ebl-i kryam tibiri kullanrlrrdr. _ bir mezbibin do adrdril-Bitrui olan bu mezhil 'bin (-Er;rr) Vahy yoEHL-I KITAp [Fr,t.J ul0hiyyetin tcccltileri " esanna dayanar efsancleri vardrr. Bu trfsaneler lur, yahrrt nrin tarafill6b imtinan-l -rnalrz clarak nazil olur, Ehval tesmiyrolunmasr J abid anrnla risum-t hulkiyedcn tahavviil etmc- | I

sinden ve ahdin derekitr srfat-r hakkryeye, derecat-r kurb ve buz,tta r,rLitehavvil olmastu-l

I

dandrr. Terakkirtirr tnlnast cia biiyledir

Dlt\tulrl'-CL-I'.rlIA i,g-ri

irl

[Sol.] Es-

manrn bagr rninasrna gelen bu terkip, sofiye

rstrlahr olarak hay, 6lim, miirid, kadir, semi',

513

EJDERHAN (;l.re;t) [Top.l On altrner alrtn soD yarrsr ile on yedinci airrda kullanrlmtt olar toplardan birinin edr idi. Eider, Farsga biiyiik yrlan, debao da alrz demektir. Bu iti-

[Frft.l Farz

olan beg vakrt namazr, arada falla vcrmcdcn muntazam olarak Lrlanlar hakkrnda kullenrhr

gi

TERIMLERI

basir, miitekellim olmak ilzere yedi isim demck olao egma-i eeb'a yerinde kullaorlrr. Sofiycyc g6rc bu ycdi isim biitGn csmanrn asrltarldtr. Semi' ve basir ycriue cevat ve mukgit isimleriui Loyanlar da olmugtur.

tibirdir.

EHL-| TARIK (u.,t U,r) [Sol.J Bir tariLate mensup olanlar hakkrnda Lullaurlrr bir tAbirdir. Dervig demeltir.

EHL-I TERTIP

vE

EKALIM.I SEB'A (> Ebiil-Hesen Srriy-fis-Sakati 7- Scyyid-iit-Taife Cilneyd-i 9- Egqeyh Ebu Ali Rudbari

8

- ', 11- > l0

l2-

>

13-

14- , 1516- >

))

t7t8-

19-

20

-

Bafdadi

TERI.MLERI

($eyh ebu Abdullah ve $eyh cbu Abbar Arif vaartas,yle Cenab-r Gavre mcnsup olarak 96r'

tcrilmig ve ismi iize;inden $eyhayn-r miigarfinileyhima vaertasryle Cenab-r Gavse uzanan hat

iizerioe aga$rdan yukarrya dolru: , ibaresi muhar-

rer

bulunmugtur.

ten maksadr Bulgar hcyeti Errneni Krtolik piskoposuna da bu idi. Hatti Bulgarlann.kendilerine behe- kendilcriniu Katolik mezhebine girdiklerine damehal miistakil bir kilise tesis eylemek ve Fener ir biri iki biu, difcri yiiz krrk imzslr Fransrzca Patrikhanesinden ayrrlmak igin olacaklartna Babrili senetleri bizzat yazmrllar, altlanna hepsi de de kanidi. Hususiyle 1255 (1839) Tanzimat fer- imzalartnr koymuglardr. istaobul Katotik piskonrantndan sonra Ttrkiyede sakin Bulgarlarrn da posu bunlarr terciimo ettirdi. Babriliniu vaziyeti cbazr g0na mfisaadata ihtiyaglarr> oldu[unu miigkiildii. Fakat patrikhanenrn n[{uzuuun krBabrili do teslirn ediyordu. Bu sebepten Regit rtlmasrnt o da istiyordu. Bulgarlgnn hareketi Paga istefanaki'nin tezkiresinin leffiyle tervicen ise srrf nrilli idi. Patrikhanenin nfifuzundan makam-r saltanata arz-r keyfiyet etti. istefana- kurtulmak istiyorlardr. Biitiin bu milli ve dini ki'rrin fikri Mabeynce de tasvip olgndu. ...Bul- hareketi idare edcn idi. Filibe'deki garlara mahsus bir papashane>t ingasrna miisa. Bulgarlar Fener Patrikhanegiuden tamamiyle ade qlundu. avnlmrglardr. lgte bu sebeptedir ki yeni patrik ' lgte trtanbrrl'da Bulgar eksarhhanesinin .Kiriliyos" u higbir Bulgar rubani dairesi tasdik egesr bu suretle kurulmugtur. Hiikiimet bu ha- ctmemiEti. $u hale giire Bulgarlar iki kiliseye reketle patrikhaneye de bir darbe vurmu;tu. ayrtlmri oluyurlardu Bir krsmr m[stakil Bulgar Qiinkii Bulgarlarrn kendi oiifuz-r ruhanisinderr kilisesine, bir krsmr da papaya tibi olmuglardr. ayrrlrnasrnr Patrik katiyyan arzu etrniyor, qid- Fakat papaya tibi clanlar daha ziyade millidetle muhalefet eyliyordu. Maamafih ig igten yetlerini korumak kasdiyle hareket ediyortardr. gegrnig kilisenin temeli atrlmrEtr. Qok gegmeden Bulgarlanu fikrince Bulgarhfrn en bfiyil diigBulgar kiliselerinde yaprlan iyinterde Rurn pat- manr Ruslarla Rumlardr. Papanrn siyasi niifuzu rifinden bahsedilmemefe baglaodr ve nihayet miitezelzil olsa bile ruhani niifuzu kendilerini 1277 (lM0) dc Bulgarlardan bir heyet Brbriliy", himaye isin k6fi idi. lbadetlerini milli dil ile nriiracaat ederek Rurn patrilini reis-i rubeni yaptrktan soDra papaya tibi olmanln bir mahtanryamryacaklanor bildirdi. Hatti birkag zuru yoktu.

TARIH

orrlurrru vs rERlMrERt

Babriliye gclince o da Bulgarlerln brr ktsmtnrn katolilc olmasrna hig ser gtkarmamak yolunu iltizam ctti Babrili'nin bu hareketi Rum Patrili igin acr bir darbc idi. lgte bu euretle Bulgarlar patrilhanedco ayrtlmrg, mffstakil Britgarkilisesi tecsiifis etmig , eksarh Bulgarlarin ruhni reisi olmugtu. EKSARBdANE (diiirLr \ [l da.j Eksarh iinvanlot tagtyan Bulgar bagpapasrnrn oturdu$u yere veriteo eddrr. Rum patrikrnrn iEgal ettiEi binaya dcnildigi gibi Bulgar ruhani reisinin bulundufu Fener'deki yere de Eksarhhane deoilirdi. Eksarhanc; cksar maddesinde izah rrlunduSu vechile 1870 de teris oturmugtur.

EKSIK AKCA

(4lqr)

lMes.l AsrnmaL

veya iginden maden gahnmal gibi sebeplcrle nizami ayarrna halel gelmesi yfizfiuden lcrymeti cksilen paralar hakkrnda Lullaurhr bir tAbirdir. Eksik para demektir.

EKSIK ETEK (4{ {t:-rt) lHal.l Mecaz yoliyle Kadro, zevce yerindc kullanrlrr bir tibirdir. EKSIK gtrl QL a4'\ lMus.l

Eskidcn

kdmil sayrlmtyan sazlara verilen addrr. Hieri dokuzuncu (Milidi on beginci) asrrda yalamrl olan Ahnrot ogiu $fikrullah eski Tiirk sszlarr hakkrnda yazdrfr escrinde (M)lli Tetebbular 'cill 2, sayr 4-5) o zamanki sazlardan Mecmuasr genk, niizhe, kanun, muguiyi eksik sazlardan sayar.

EL ACMAK (;rJ Jt) [Hcl.] Mecaz yoliyle dilenmek m6nasrna gelen bir tdbirdir. Bnuun yerine dbit Lalan elifc alif al-Lat'(.ayrrma clifi) adr dc bunun igiupuizabat vardrr! .Huruf u heca. verilir. Bilhassa hecc sonunda, elifin patlayrcr nrn cetvcli. Hurufun tertibi. Kadimde Siiryagrrtlak sesi olaralc Arkarrlmasrndalci giigliikler nidcn Araba, andaa Himyeriler vasitaaiylc Mrtel0ffuzda bu har{io gSstcrdigi sosin muhtclif 8rr'a ve Filirtin'c, andan Yunana gegip yanlrg

derecelorde ha{ifletilmesine sebob olmugtur.Bu hAdiseye tahfif al-hamz.a (rf,6st2uorn hafi{letilmesi diyor.

Ayin buri idi.

eso"s,nda bu kemerin santmagr mec-

Sanmagtn kass-t kuzahtakmts felek

elfi nemed

Candan olmag nconigaz-t hankah-t mevlet,i

Tahir-iil'meslevi

ELIFI SUMAT (!lc. .i,r) [So/.] Mevlcvi

tekkelerinde ihvanrn bir arada yemek yemeleri

igin kullanrlao megin sofranru adrdrr. I{egin sofralrr fig tiirlfi idi. Biri miidcvver kesilmig ve etrafrua halkalar dikilmiqti. Bu halkalardan bir zencir gegirilip toplanrnca sofra torba yahut dagarcrk gfklini alrrdr. Bunu eeJryah dervigler Lullanrrlardr.. Digeri yino mfidevverdi. Dergihlarda vo ba$aten Konya isitancsindo yemek esnasrnda istimal qlunurdu, Elifi sumat denilen iigiinciisii ise bir argrn geniglilinde uzutr bir maginden ibaretti lEte bu uzunlufundan dolayr buna elfi sumat ismi verilmigti. Elifi rumatro bir ucu eumathsnedor miistakil eumathauesi olmryan tekkelorde meydan-r

TARIH DI.YI}4IJRT VE

5r0

TE'RIMLERT

gcriftcki lcyh postutun altroa ilijtirilir, vG alafrya doSru yayrtrrdr. lLi terafrne ekmok, kagrk, bircr lcrsrcl tuz konduktao roBra fistleri uzun bavlularla 6rtfiliirdfi. Soora her iki kigi igin bir sahtn kavur*a, bir rahan lokma pilivr,bir Lise de pclte konurdo. lh"ao bryrarn Damaiirnt krldrktan ronra meydancr vasrtaoiyle sumatha' oeyo davet olunurdu. Dervigler hrrka ilc vo krdem srrasiyle sumathaneye aalh rollu dizi. lirler, geyhio gelmesini beklerlordi. $eyh Efoudi kczelilcbrrLrsiylo golip sclio vordiLtoo sonra postuna gejer, badchu her ikitarafa buyurun diyo igaret cdcrilil Hep birdcu o-iurulurdu. YemEktE diz iletfi g6lmelc ve col lolunu sol dizirio iis' tiine koymak suretiyle efilmek garttr, Sumatrn sol cihetindo oturanler niabetle krdemsiz oldullanndan gahantn kapa$, ouiar tarafrodan kaldrrrhr, gol omuz ffzcrindcn uzatrlarak ayakta hizmetle mcggul canlardan birine verilirdi. lglerinden biri su istiyecck olursa caulardan birinc igarct edorek gctirilen suyu iger, ve aldrfr suya giikranc olmak fizcre o cana bir lokma vcrirdi. Aynr eahaudan yiyen iki derviqten biri au lgecek olursa refikr kendirini bekler, sonra iEaretle apkolsun derdi' $"yh Efendi su igersc derviglerin hepsi birden yemektcn el gekerler vc agl vermesioi beklcrlcrdi. Yemek bitince hizmette bulunau meydaocr yahut kazancrdan biri geyhin'iiniine bir sepet btrakrr, o da Lagr$r ile ekmelr bakrycsini repetin igine koydd Babr6liden padigahlara takdim olunan teltislerdc .gevk9tl0, Leramctl0, mehabetl0, lcudretl0 veliyyfinnimet padiEahrm efendim haz. retleriniudir> yazrlrrdr. Sonralarr tethis yazrlmasr usulii terk olunarak Mabeyn bagkigrbetine yazrlan tezkirelerle maruzatta bulunuldu!uve sidrr olan irade-i scniyyeler Lagkitabetteu yazrlan hamiglerlc teblig oluodufu cihette padi-

olmayrp herlas indi olarak tirll tfirlii elkap ve unvau yazmalta idi. Bu rttrratzrzlrfrn 169viyle riitcb-i mcvcudeyc giiro clkab-r rosmiyc t6yini vo beyn.el-ahad yazrlacak unvanln tahsisi zrmnrnda tanzim ve tertip olunu clkap dcftcriniu nusah-i matbuarr cffmlcyc ncgr i itia olundu. Avrupa Devletleri nezdinde bulunan siiferay-i devlet-i aliyycye dahi tafsil-i hal ile beraber defatir-i clkabiyyenin birer niisharr gSnderildi.u 1908 Terqmuz

inkrlibrodan ronra eltcap irtimalinde yioe karrErkhklar baggSstermigtir. EsLiden yetigmig otanlar mevzu usule riayet ettikleri balde yeni yetigenler elkap tcullanmamafa, yahut onun yerine istedikleri gibi geyler

yazmaSa baglamrglardr.

Elkap, kigdrn uzuulufunca yolarrdan d6rttc birindcn baglanrlrr, yazana vc yszrlao makam vo gahsa g6re deSiqirdi. Rcsmi elkap gunlardr: Sedaret makamrna: Uloma tarafindan: Maruz.r

Digerleri '

resmiye>.

Biri clkabt hfimagun.t sudar-t ufrzera Ki o elkap hildlindedir ism-i 6zam Nebt

ELKAB-I RESMIYE (!.-.r -url; flaal Devletgc verilen riitbelerin derecesine giire t6yio obnan unvan hakkrq_da hullanrlrr_-hir tEbirdir. Devletge rcrmi clkap usulii 1263 (1846) renesindc kabul olunmugtur. Ondan evvel brr hususta muttarit bir kaide yoktu. Herkes istedigi elkabr kullanrrdr. Vak'aniivis Lfitfi Eferrdi (Lfrtfi Tarihi c. 8, s. 139) bunuo igin Eu malfimatr veriyor: * O vakte kadar teati olunao bilcfimle mek6tip yc muharrorat vo tezakirc yazrlan elkap bir kaide.i muttaride fizere cari

: >

dai.i kemineleridir ki gakcri-ikemineleridir ki

lb".e .rr"roda isimteri zikrolunmak l6zrm gclince: {ahametl0 devletlt paEa hazretleri. Sadarct makamrnr ihraz etmig zevata : Ulema tarafindani Maruz-r dailcridir ki

Sairleri )

Eahlara mahsus elkap resmer kullsnrmaz olmugtu. Tanzimat'tan evvel beylerbeyiler, sancak-

bcyleri ve enrsati memurler taralrodao sgdrazlma yazrlan k6grtlann bagrna cdevletlii sultanrm sa! olsun> yazrlrrdr. Evvelleri bu bapta resmen takarriir etmig bir nizam yoktu. Herkeg istcdiEi elkabr kullanrrdr. 1263 (1846) tarihiode her riitbeye giire elkap tdyin edrlmig ve bu elkap ealnamelere konulmafa baglanmrgtrr. Resmi elkap ile Limlere yazrldrfr igin bak:

g|kerleridirki

lbare arasrnda isimteri anrlmak icap ediniibbehetl0 devletl0 paEa hazretleri.

il{ekke.i I\4iikerreme emirliginden mazul : Devletli siyadetl0 efendim hazretleri.

olanlara

D6r-iis-saade afatarrna

:

Devletl0 inayetl0

efendim hazretleri. Seraskerlerle banedan-r sattanal.a arhriyet

peyda eylemig olan viikeliya: Devletirl atufetl0 efcndim hazretleri, Serdar-r skremlorc: Devletl0 refctl0 efendim hazretleri. Bili ricaliyh brr.inci Ieriklere : Atufetlfi efendim hazretleri.

Feriklere, uli cvvellrine, Rumeli Beylerbeyi payelilerine : Saadetlff efendim hczrctleri. Livalara, mirimiraoa, uli sanilerine : Saadetlfi efendi--

rt{l*i"rt"r",

lfi

.rJr" . io-uyiri.rine: tzzct.

cfendim.

Saniye srnrf-r sanisine, rnir-iil-ilmeraya, kaymakamlara : izzetl0 efendim, paga, bey, a! r. Binbagrlara, sibge riitbelerine, kaprcrbagrIara, alay eminlerine: Rif 'atlfi, bey, efendi, afa. Rabia riitbelilorine, kolafalara, yfizbagr-

lara: Ffitiivvetlfi, bey,efendi, a[a.

522

TARIH DEYIMTERI vB IIRTMTIRI

Himire rfitbelilerinc, nair ritbcriz mcmurlara: Hamiyyetl0, bey, efendi, aSa. $eybfilirl6milara : Ulema tarafrndsn: Maruz-r

dai-i

dirine-

lcridir Li

Sairler ))

:

lb"ro

leridir ki Devlett0 semabatl0 efen.

"."r,oda: dim hazretleri.

)>

bendo i dirine-

$eyhfi list6m mazultcrine :

r Maruz r d.aileridir Li - S"itl"ritarafrndan ) : , ilod"t.ridirki -Ulema lbarc arasrnda: Devlcttfi faziletlfi efendim hazetleri.

Siidfira: Semahatl0 efendim hazretteri. lstanbul payelilerino: Fazitetls efendim hazrctleri. Haremeyn payelilerine Faziletlfi efendim. Mffderrislere: Mekeremetlfi efeodim. Kadrlardan riitbeleri bulunrnayanlara: Mevoddetl0 efcndi.

Qelebi Efendi

ile

geyblere: Regadetl0

efendinr.

$ehzadelere Devletl0 Necabetl0 cfsudim hazrotleri.

Mrsrr hidivine: Devletl0 Falrametl0 efeu_ dim hazretlori. Patriklcre: Rfitbctl0 efeudim hazretleri Kadrnlara: lsmetlt efendim. Elkabro yukarrda g6cterilen gekli hicrl 1263 gonesindo kararlagmrgtrr. Ondan cvvel muttarit bir kaide yoLtu. EL KANDILI (.!xr Jr) [,San.J lsiui ya! konarak kenarrndaki cmzigino gegirilen fitil yakrlmak ruretiyle kullanrlao toprak aydrolatma kabrarn adrdrr. Eldc tagrndrfr iqin bu igim verilmigtir. Buna gera! da denilirdi.

nigerilcr zamanrnda halkrn duger oldugu ru-i igtimalita nazaran tekdlif-i mozburc pek hafif idi. $iinLfi lstanbul'a varid olan zehair vc crzakrn rncmDu otan mahallero naklolunmamasrna nezarct . cylcmck manaslna yazolunup Yemig iskelcsiude Qardalc dedikleri yordo oturan clli altr namrndaki hagarat bir takrm bid'atlcr ihdas ilo ashab-r zehair ve crzat hakkrnda Lullanrlrr bir tibirdir.

ENDAZE CIKARMAK (i,.ru* .jl,,'r ) fBah.l Kurulacak bir geminia postatarrnr yapmalc igin endazehane giivcriesinde gizilcn postr regmi iizerinden ince gam tahtalarr ile kahp grlcarmafa

dcnilir.

i

ENDAZEDEN CIKUIS ("*g iprjl*'r) lBah.l Krzakta kuruian gcmilorir rcsimlcri bodorlamalariyle portatarrnrn f,epsi kaldrrrhp tcrviye olunmug vc Lemerleri baflanrp formalarr gekilmig hali hakkrnda kullanrlrr bir tdbirdir. lngaatr bu dereecyi bulan gomiterc rKafee halinde> tibiri do kullanrlrrdr.

ENDAZE GUVERTESI (,s,if{,irit) [Bahl Yaprlacak gemilerin resimleri gizilip bu resimlere g6re ffzerinde endaze grlranlan gcuig, diiz diigemoler hakLrnda kullauhr bir tibirdir. ENDAZEYE GELMEK (4rf q.jr.r,.i) [HaI.l Hesaba uyar, makul, akrl yatar, zibin kabul oder yerinde kullanrltr bir tibirdir. ENDERUN (ir;.r't) [Scr.] Saray' mabeyn kargrlrgr olarak kullanrlrr bir tibirdir. Dcvletin idaresine memur olanlara da, bunun mukabili olmak iizere .Biruu> denilirdi. Farsga olan bu iki tAbirden enderun ig, birun & dr9 demektir. Yalurz olarak enderun denildigi gibi .Enddrun.r hiimayun> guretindo de kullanrlrrdr. Osmanh devletinin tegekkiili srralarrnda

dcvlct iEleri pel basit ve ibtidai vasrtalarta giiriiliiyordu. Orhan ve oflu Murat tara{larrndan yaprlan tepkil6t ile askerlik bir oizam ve intizam pcyda etti. Memleket biiyiimefe bagladrfr iqiu yavsg ysvag saray tegkilitr da yaprlmafa baglardr. Asrl saray Yrldrrrm vc daha eonra ilinci Murat tarafrndan lcurulmuE, debdobe vo deratr ise Fatih tesir eylcmigtir. lstanbul'u aldlktan -{onra bir lmparator hayatr yagamak vc yagrtmd< irtiycu Fatih ilkin gimdiki Oniverritenin bulurdufu yerde bir raray yaptrrdr. Miiteakiben Toplapr sarayru kur, durdu. Diirt tarafi duvar ile gevrilmiq otan bu raray defirmenleriylc. frrrnlariyle, bostanlariyle ailih depolariylc. ahrrlariyle. koluglariytc, meeeitleriyle 6dcta bir Lasaba idi. Matbahlarruda gfiudc yirmi bin kigiye ycmek dafrtrtryordu.

TARIH DEYIMIERI

534

vr mnntrnl

Fatih.in -babasr lkinci Muradrn, Ediroe'de ! bet adetaefeodiilektilc miinasebetini andrrrrdr. yaptrrdrSr saray bunun ybnrnda 6tekini kasaba I Lilalar acemilerine din dersi verirler, Arapga vc Farsga okuturlar, istidadr olanlara silihEoraddcttilimize g6rc ancak kiiy eayrlabilirdi. Enderun igte bu sarayrn ig hayat,dlr. Fatih I luk' binicilik de talim ederlerdi. Kiiqiik, biiyiik ve har odalar, mekteplerin Lnparatorluguo tegkilitror temellegtirirken en' birinci, | ikinci ve figiincff srntflarlna benzerdi. Kenirtinat ettirdi. da esaslara saflam derunu

di namrra nisbetle de anrlan nAl i O"nt"6 i Liyakati olanlar birinden digerine geger, eo Kanunnarna3i> n de enderun iqin de bazr mad- i yiiksek mertebelisi olan has odalrlar padiEahla deler koydu. Kanunsamedeki tSf. 23) J dcgigtirerek yiikselirlgdi. -ve- biri quhadar vc biri tiilbend oflanr Birioci Sultan Ahmet devrinde seferliye frkrasr bunu

giisterir.

Sultan Mehnret tarafrndao saray Tegkilitr Bizanslrlarr takliden'yaprldr[r gibi devlet idarcsi de onun zamanrnda bir kat daha tevei olun. du. lgte bu teEkilit iizerine o iki tibir meydana

Birun. Enderun saray, birun ifade cdiyordu. Birincilo. tcgkilitrnr da dcvlet , ikincilerio rin biiyiiklerino tBinrn ricali' deniliyordu. de bfiyiiklerine de kalmadr. biiyiitmesiyle Enderun, Fitih'in Osmanh hudutlan biiyiidnkge saray tegkilitr da tevsi oluodu. Sarayrn olugu

geldi.

Enderuo,

asrl onCan sonradrr. Saray iglerinde kullanrlacak adamlar yenigeri ocafr igin her sene devgirilen hrristiyau qocuklarrrrro en yakrqrklrlarrndan ve giisteriglilerindcn segilirdi. En sonra is-

mini tagryan bu gengter ondan iince

TARIH DEYIMLERI Cumhuriyet dovrinden sonra Topkapt sarayr

miize ittihaz olundu vc kalmrg olan bir krrrm adamlar da miizc iginde kaynldr, ENDERUN AfALARI (6j81,i1;* r) [Sar.] Ormanh rarayrnda vc padigah hizm-etindc bu. lunan a$alara verilen unvaudtr. < lg a$alarr >

tibiri de bu makamda

kullanrlmrgtrr.

vr rrnlurrnt

537

' Harcm-i hiimayur agalannrn biiyiiklcri agafrdaLi tertip veghile on ikiyo balig oluyordu: l) Kapr afasr, 2) hazinedar bagr, 3) kilerci bagr, 4) earay aSaar, 5| has oda bagr. 6) ailAhdar baEi 7) guhadar, 8) ril0bdar, 9) kapr-

crlar kethiidasr, 10)

gavug

ba;r,

11) bostancr

bagr, 12) krzlar a$asr.

Enderun afalarr esas itibariyle diirt srnrftr. Eaderun aSalartnrn reisi saray-r hiimayun nazrrr dsmek olan ukapu afasr)) idi. Kapu agaar sara-

Enderun afalarrotn muayycn maagtanndal kavuk ve kugak bahau uamiyle senelik tahgisatlarr vardr. Bu tahsisat biruu a$alarlnrn

yrn cn bfiyiik imiriydi. Kapu afalarr ilk zamanlarda lardan intihap olunurdu. Maiyotindo "kapu oflanrr namiyle otuz krrk kigi bulunuyordu. Buulardan dtirdii, miltah a[al, pegkir afao, gcrbet afasr, ibrik a$asr 6tekilerin bfiyfiLlerindendi ve dofrudan dolruya bag a[arrn maiycti rayrhrdr. Kapu alaor hor vakit padigaha refakat ederdi. YalnIz padrgah ava gittikge beraber bulunmaz, raraydan uzak bir mahallo bahren azirnet'i hiimayun vukuunda sarayrtr muhafazasr bizmetindc kalarak kczalik maiyet-i gahaneye iltihaL etmezdi. Kapu afahfr Ogiincff Murat zamanrnda siyahi hadrm afalannrn kazandrklan tefovvuk dolayrsiyle mcvkiini kaybetmigtir. Enderun afalarrnln ikincisi < hazinodar baEu idi. Hazindar baEr padiEahrn destannr takdim eder, namaz krlacafr gtrada seccadesini yayardr. Haziuedar bagr aynr zamanda hazine-i hiimayun hademesinin reisi idi. .Kilerci bagp enderun afalannrn iiqiinciisii idi. PadiEah yemek yerken hizmet-i hiimayunda bulunur, kilercilere nezaretle beraber sofra edevatlor da muhafaza eylerdi. D6rdiinciisii de (saray afasr> idi Saray afasr narnrnr alan has, biiyiik ve kiigfik odalarrn muhafazasrna nezaret ederdi. Maiyetinde yine a$alardan krrk nefer

arpahfrna rnuadildi.

unurdu. Padigahr giydiren ve soyunduran

ERKAM_I DIVANIyE'

(9.'+'

rEJr).

[/da.l

Her bir adedin mertebe ve kenrrniyyetini ifade igin Arap isimlerinden muhaffef olarak tertip editen alimetler hakkrnda ktrllanrlrr bir tibirdir. Rum Selgukilerinden Gryasettin Keyhus-

rev-i Sani ile ondan sonra Selquk tahtrnr igqal eyliyen Selguk Sultanlarrnrn paralartuda umumivetle bu ncvi erkam kullar:rlmrgtrr. Erkam-r divaniye riyakat hattt ile bera' ber istimal edilmig otmasrndan kirrayo olarak Osmanhlar taraf rndan "Siyakat erkamtl da

denilmigtir. Bnnlar hind rakamlarr gibi birdea {okuza kadar olan adetlere mahsug bire' isaret dcgildir. Bu rakamlartn ah,rdr ile ageratr gtrnlardrr :

1-J 2-.:t 3-Jjl 4-p 5-;-

l0-'

20 .-30

6--rJ 7-r 8-tr 9-ut

ERK.{}I-I GUBARI1 E

islim ileminde

idi. Srfrr da dahil olmak iizere birden dokuza kadar olan rakamlar 96ylo idi : I 2 3 4

567890

Bu gfin bizim de kullaodrfrmrz garb rakkamlan gubariyenin pek az deEigiklige uframrg geklindon bagka bir Eey degildi.

ERKAM_I HlNDlyE (.ir:! fu.,l) [Rrg.] lslim ileminde kullanrlmrg olan iki tiirlii sayr igaretterinden birinin adr idi. lkiucisine denilirdi. BRKAN.I HARB (*r irKrt) [.ds&.] Ordunun harb faaliyctini hazrrlayrp icraya, fcn iglerini ifaya memur iimera ve zibitan hakkrnda kullanrhr bir tAbirdir, Erkin'r harb gtorfrna ayrrlabilmek iqin Harbiye'deki tahsilin parlak bir surctle yaprlmasr vc muayyen olan had di' hilindc arkrlmrg olmasr l6zrmgelirdi. O hadden sonra gelenlerin bir krsmr namlnl alrrlar, diferleri ise srra zibiti olarak orduya iltihak ederlerdi. Erkio'r harblige ayrrlaolar ayrrca erkin-r harbiye tahsili giiriirlerdi. Bu tahsildo de muvaffak olanlcr erkin'r harb uo' vanrnt alrrlardr. ErkAn-r harblcr difo; ordn

TARIH DEYIMLERI monruplanna Dararan mfimtaz bir mevkii hriz oldullarr gibi 6telcilcrden daba evvel terfi ve

tefcyyiiz eylcrlcrdi. ErLio-r harbin kargrhfi tn ccm'i de esatir'dir. Bunun larr esatir-r evvelin tibirinin bir lizrmr ilmrrg I kendi lifzrndan mfifredi olmryan abAdid ve I ve bunun muhaffefi olarak ke!imesi gemitit gibi bir ism-i cemi' oldu$u da siiylen- de Arablarca hurafattan kinaye olarak kullanrl| miEtir. Fahruddin'i Razi der ki "s"- | mrgtrr. Ve bunun iqin da da esatirin tir-iil-evvelin "6'l;Yr o,t-L " yani diye tefsir etmiglerdir. I terilmigtir. Nitekim zamanrmrzdada tarih-i kaitrn-i Abbas n esatir- iil - evvelin'in mAnasr, di* tarih kelimelerini vAhi, bog geyler ""i"ttA Itrr-d,si ttr.b-t- lj'K6lr .{rYl e,-,Lt" demigtir I *6n"r,no kullananlar vardrr. O tariha karrgmrg ki demektir. Bazrtarr esatir'in'.iirre' olnrug, masat otmug, sade lifta kalmrg, yallan hat - yani hurafat ve ebatrl, uydurnra, sagma, hud namr p6yidar olmug, igtihar etmig I "d,, rnasal - demek oldugunu siiylemigierdir. Fakrt *inato.,nclan her biri kasdedilebilir. Bu surtle I bo, tcfsir degil, minadrr. Esatir, tiirrehat i Ar"ot^.". esaser (rnesturat-r evvelinu demek demek oldu$'u igin defil, evvelkilerin esgtrrt olan Tiirklerin masal, YunanI Riistem vo isfendiyar hiLiyeleri gibi faidesiz, itrl"rrn frenklerin G,nit, dediLleri eski kelimlar oldu$u igindir ki nesatir.iil-evvelino, I"hru*"ol,k hikiyeleri, ovvcl zaman efsaneleri, I tiirrehat ile tefsir olunnru;tur, ilh. Demek ki destanlarr olarak mii!6haza edilrnig vc'uydurma I evveli esaiir kelimesinin asrl mefhumu tastir I hurafat minasrnda kullanrlrnrgtrr. Hal, mfiziye edilmiS: yaztlmrg, nresturat demektir. Bonun raptedilmeden hig bi-r gey bilinmez, mazryi hale i bir hurafe olup olmamasr ise kelirnenio med- i ."pt"d"."k hidisat igindeki zamanr ".r"y"n-, lfilii degildir. Esas itibariyle yazrlmrg olan bir I bir satr-r miimted haline koyan tarih de gfipgeyin tesbit ve ihbarr matlup bir ehemmiyeti i hcsiz ki istiivar olan mesturattan ibarettir. Bu haiz olmasr lizrm gelir. $u nokta leyan-r ih- i mesturatrn istiivar olabilmesi de iqinde buluntardrr ki estar'tn nriifredi olarak zikredilen j aog" vikratr mdzrdan tevariis cttili malfimat fistur, iisture, estir, estire, estare kelimelerinin I ve miistahberatrna rabtetmesiyledir. Bu vikrat Yunanea isturya kelimesiyle alikadar oldufiu ise yalnrz A{aluyyattan ibaret olmayrp fikriyyat I zihirdir. Freokler de buua t ve enfiisiyyata, zamanrn muhtevi oldufu ta| demiglerdlr. Biz de bugiin bunu tarih

dc namiyle miiskirat miifettiglerinden (Derimont) a 1324 de bir risale tanzim ettirmiEti. Kablarrn iginde bulunan garap ve sairenin miktarr bu kitap deliletiyle tiyin olunurdu. Bomba

letiaplannrn

gibi biiyiik frgrlarle ufak varilterin

tiyinini

kolaylagtrrmak

iqin

bazr

verait istimal oluodrfu giBi gayr.i nmntazam olarak yaprlan kfip gibi bir lnsrm kablarrn istiaplarrnr tAyin igin de umumi bazr diisturlar istimal ve tatbik olunurdu. Estimare resmi 1325 senesine kadar alrnmtqtrr. O sene yaprlan biitge kanunu ile ligvedilen birtakrm riisum meyanrnda bu da ilga edilmig ve Diyun-r umumiye memurlarr tarafrndan riisum.r sitte meyanrnda tahsil ve istifa-

ya baglanrlmrgtrr. Bilfimum miiskiratrn kryrnetinden yiizde yirmi suretiyle ve namiyle bir resim ahnrrken 7 safer 1278 tarihiyle uegrolunalr nizamname ile bu resim kaldrrrtrnrg ve estimare usulii tanzim krlrnmrgtrr.

ESTiMATOR

(lrtt.i-r; []fal.l

Giimriik

beyannamelerinde yazrh egyantn fiatrnr oriiinal

fatura, katalog, evrak ve vcsikalarla tetkik ve egyanrn krymetini tahmin eden memura verilen unvandrr. Mubarnmin demektir. italyanca esdimatiir'den ahnmadrr. Hfikiimetge kabul ve tatbik olunan beyanname usuliinde bir tficcarln verdigi beyannamcde yazrh eEyanro orijinal faturalannda 96stcrilen fiat, estimat6rlerin mal0matrna uygun dngtiigii surette kabul 'olunarak giimriik resmi ahnrr. Bu uguliin tatbikrnden evvel, gfimriiklere gelen kumag, hrrdavat ve kantariye etyasrnrn beher kilo, metre. adetleri iizerinden tahmin ruretiyle resim alrnrrdr. Riisumat idarelcrinde etyanrn nevi ve cinsine g6re fiat,nrn tahmini igin ayrr ayrr estimatiirler kutlanrlrr. Alel0mum ipekli, yfinlii ve parnuklu kumaglarla bunlarrn mahlfitlarrndan imal edilen her nevi esyanrn fiatrnr tahmine mernur olan estimat6rlere manifatura estinrat6rii denildigi gibi teneke, dernir, kalay tiitya, alpaka (nikell ve sim yaldrzh madenler ve bunlardan inrel olunan sair egyanrn fiatrnr tahrnin edenlere hrrdavat estimatiirii ve bilfimurn ecza ve edviye estimatiirlerine ecza estimatiirii kahve, piriug, geker, amerikan bgzi, demir qubuklar vc alelfimum demir emtiasr gibi sillet ile mffoasebeti olan yani kiloya tibi bulunan emtianrn estime-

renlu uevlurrnl vr rrnlunnl sine memur olanlara

da Lantariye

ESVAP EMln-l (,;3t-tjr) [As&.] Yenigcriligin ilgasrndan sonraki ordu tegkilitrnca bilhassa giivari alaylannda debboy iglerine nezarct etmek, alayrn resmi dairelerdeki iglerini tikib eylemek iizere alay kadrosu hariciade olarat< miistahdem miilizrm veya yiizbagr riit-

estimat6rfi

denir. Meneucat ktgmtndar ayrrlaa hah, gal ve seccade gibi egyanrn fiattnrn tahmini hah esti-

matiirlerine aittir. Paket giimriiklerindc bulunan estimatdrler ile ufak tefek siparigler fizerine parga haliode

besindeki zabitc verilen unvandrr. 1908 inlrlibrndan sonra yaprlan tcgkilitta bu vazife kal-

gelen e;yaun fiatrnl tahmine memurdurlar.

Miislcirat ve zahire gdmriilrlerindo ecnobi

drrrlmtgtrr.

rnemleketlerinden gelen bugday, un, arpa, $arap. konyak, bira ve buna benzer miiskirat liatrr,rn

ESBEH ( ..rt ) [Hol. ] Kabadayr yerine lcullanrlrr bir tAbirdir. < Lehge.i Osmani > de Rana, levondane edah. serbest tavrrh, kabadayt,, Hiiseyin Kizrm Beyin in cenr'idir. telikki edilir. Halk araslr.c:r e.sDah, r-cr.aircr ge!.linde teleffuz

Diye sordu. Hazrr olan ocakh hep bir agrzdan dediler.

rtlak olunmgtu. Sultan Selim beraberiode bir miktar altrn ve gimiig meskfi' kit bulundufu halde avdet eyledikten sonra Osmanlr altrnlarr brrakrhrdr.

ESREFIYYE (

dine giinderdi. $.yh Hiiseyin, yanrnda bir

erbain qrkaran Egrefollu'na hilifet vererek onu Kadiriyye tarikrnrn Anadolu'da ncqrine memur etti. Dergihrnr Lendi memleketi olan lznik'te kuran Eqrefo$lu tarikatioi bilhissa o civar ile Bursa vc havalisinde silratle yaymrl, hatti lstanbul'da bile zeviye tesis etmigtir. Sadrazam Mehmet Paga'nrn bu tarika intisabr vardr. Hayatrnr zikir vc ibadete hasreden Egrefollu mutasavvifaoc giirleriai ve .Miizekkiy-iin'niifus' ilc oTarikat-

OIU-t s74 17470] dedir. Tiirbesinde halifelerinden birkagr ile tarikatin ileri gelenlerinden bazrlarr da g6mfiliidiir. Sallr$rnda esasi kurulan lznikleki dc denilirdi.

ETEKLEIIItrK (au danilirdi' senelerce u!'ragrlarak kiminin zirnmeti, kimisi. I r"l.ri vardr. lgte bu dairelc,e nin pek qok matlutru zuhtrru ile izhar-r iflAs I IIVA1IIR-I tlILAlyE fAflUt (!L7t1r ederler idi. 79 sene'i rumiyesi 'le rinievveliu: I (;" [MaI1 Maliye memurlarrndan birrnin adr den'itibareu usul-i mezkrlrenin tigviyle n6n i I iJl. V""if.ri f.r-"n ve beratlarla yevmiye, ul6aziz idaresinin levaztm dairesine ihalesiyle ide' I t" re baflaoan maaglarr' seuetlerini yazl:aktr tAbeyazfraucalagibininlazizimaliylesunul'tl _.._.., t.l,rll) r ' r gay, ,,8_ - sofra ['Saz.] Yemek, gvrlf askeri-ve ve eshab r tiyinat deavat.r veli nimeti | .kahve -taklmlarr.ile le$en' ibrik' testi'. k6:e' tekrara hasr-r evkat etmiglerdir. Ledelhesap o | "* gibi madenden' billirdan veya giniden U"ta"k tarihde kryyesi elli iiq, elli diirt Paraya iU' I eve ait kablar hakkrnda kulianrlrr bjr rnrsrrr.) | V"ptl.rg

ffii,fii:'"r1,'ilil'of'"iJ*"-r,*ft*i:

-trr(lrEKcr sriL$GU

.5',ru

o,Gr

rr{1 I l1i::i':,#;i::* ""#;i"1"1::'r::;lr:t-

uuruuul]- 1 r-r^ i---r-^e6!rr bulundurekmekgiteriniu baltr ocafr crtrcf,vrrcrrurs Yenigeri re'lgerl ocagr L,,t'.-,t-^r-r. rneghur ^t--^L kullanrl| *ukla berabcr galat.r ---r..- olarak larr kurum hakkrnda kullanrlrr bir tibirdir. S.' I -^i.ird;'-'-ratrn ekmepini yapanlarto kurunruna da ycrioe dc tHazine-i evkaf> de dcnilirdi Osmanh Dcvlotioin kurulugunde

Bektagi t0birlerindendir. Krrgehir'deki pir cvinin Bunlarrn akibetini peh iyi kegf eden dc. yakinindeki baglara verilen addrr. Bektagilikte ferli muharrir yazrsrnr gdyle bitirmigtir : nasip alau can namiyte evveld Nesimi ta.zeler p"jmfrrdc olmug berk-i czhart Haoag-i dilkegl ncatt , cder eggam.t bahurt Nef'l eebabr mal0m

iseler do birincilor bu Lclimeden dofrudaa dolruya rfizgAn, ikincilcr ire zaman, devir,

nfifuz ve ikbal Eibi mcfhumlarr Lasdetrniglerdir. -Bu-sebople deni?cilor afzrndr eyfim reisi, muvafrk rfizgirla zaten yiirffyfip giden bir geminin, ig olsun diye, idaresini ele almaSa yeltenen gtisterigi sever adam manAsraa geliyordu. Reis ; eski devirlerde gemi siivarisi kaptan demekti. Bugiin dahi gemilerde dernir ahnrrkeo persenk olarak Lullanrlan nakaratr da nrn bozulm.uq gcklidir ve ternennisini tazammun eder. tibirini istiareli bir mefhurnla lehqeye sokmugtur. Agagr yukarr dal-

Halk;

kavuklu$un miradif i sayrhr. Fakat ulu orta dalkavuklukla eyyam reisi arasrnda fark vardrr. Dalkavuk, gahja baflr oldu!u balde eyyam reisi zamana ba$lrdrr. Erki gairlcrden birinia stiyledigi : Ger bana ugmazsa eggam ugar.m eggama ben Mrsra'r eyyam roisliEinin matrzum ve mevzun

tiriflerinden biri sayrlabilir. EYUP ll,l (,!t [Cof.l h bir karantn adrdrr."r'-t) EZANI SAAT

Aksaraya bag-

(+L jrir)

lTak.J Eskiden gffnegin batmasrndan yani akgam ezanrndan baghyan saat hakkrnda kullanrlrr bir tibirdir. Yabut bagka bir tirifle gurubun yani g[negin batrgrnlu ou iki olarak kabulii surctiyle hesaplanan saat demektir. Buna frenggeden gegmek surctiyle halk arasrnda dcnilirdi. Vaktiyle garb memleketlerinde de kullanrlmrg olan gurubi saet bundan bagka bir geydi. Qffn: kff gurub hcy'et ilminde hakiki oldufuna g6rc g[ueg merkcziuin hakiki ufuktan ve zahiri olduguna giire de gems kirrsunu al6 hicibinin

mer'i ufulcdan kaybolugu demektir. Bir mahalde ger'i gurop ise o mahallin cn yiiksek mcvkiine nisbetlc mfigahede olunah zabiri gurubdan ba;ka bir gcy desildir. Mesel6 lstanbul'da dcniz sathrna giire giineg zahiren gurubctti$i halde 250 metre yiksekligindeki Qamhca'da bulunan bir kimse giinegi heniiz batmamrg giireceSiaden gurub da istanbul igin orayc itibar oluumak 16zrm gelir.

TARlrr DEYtl\tLERt

$u izahata giire ger'i gurub, zahiri gurubdau ronra vulcua gelir ki her ikisi arasrnda gegen nriiddet muvakkitler beynindc .timkin> uamiyle yadedilerek zahiri gurup iizerine zam ve ilivc oluuur. Muhtelif nrcvkiterdc temkin miiddeti, mesL0n olmak ve en yiiksek yeri bulunmak iizcre intihap olrrnan yerlerin deniz s:r.hrndau olan irtifalarrna tihi olacaf,r igin her yerdc bir olamaz. Bundan bagka bir mev! f,qdise 6rnek tegkil eder. Ayetin minasr uiman sahipleri beai gok zii, hadisin mioasr da demektir. Zikir; hafi, cehri, kaibi, lisani olmak iize. I

-i

tiirli yaprhr. EzliiE.l AyAsLoG (errg *-iU [Coi.l

rc diirt

olmryaca-

lrndun hElild gurubdan mutcber olan. saatr

Kugadasr'na bafh nahiyenin adrdrr. Biga'daki €zin-e'deo ayrrdedilnrck igiu AyasloS il6ve edil-

ger'i gurnbdan ballayan saattan ayrrmak maksadiyle biriae

Taazimat'tao evvel fahigelerin ramazanlarda haps olunduklan sckban bagr tarafladan sadrazama yazrlrp ( Bagbakanhlc Argivi ) nde meycut bir vesikadan (Maliye, No 17, 6ene 1228

) dcn

anlagrlmaLtadrr. Vesika

aJraen

giiyledir :

Kau-i lcbriz

Neg'e frmmid

yakrgacaL gercfto dcmcttir. Fahim; fahametli, kadri yilksek minasrna gelir. Cem'i fiham'drr.

ettilin

sagat da ccnden gomlrdr

dokun bin dh dinle kdsc-i la(furdan,

Ati

Faffur; Qin lmparatoru miuasrna da gelir. Fcrgana'dan lrana girmig bir tibirdir. Araplar, Lelimenin Garbi lran'da Lullanrtau bafbur geklini muhafaza etmiglordir. FAHAMETL0

(*,rlt) ilaa.l sadrazam-

lerla Mrrrr Hidivleri ve ccuebi prcnclcr halckrnda

clkap olarah kullanrlrr

bir tibirdir.

Sadrazam. do

larla Mrsrr Hidivlerinc devletlfi tAbiri

ilivc cdilir, fahametl0 devletlfi denilirdi. Fahamct; ululuk, kadr u gau ylksek olmak mi-

bir kclimedir. FAIIAMETLO ot:VI,sfI,0 (ruJ' i:,t,ii)

nalanna gclir Arapga

[/da.] Sadrazamlarta Mrcrr Hidivleri haLkrnda cllap olarak hullanrhr bir tAbirdir. FAHIMANE (dl",il) [/da.] Saarazam, Mrur hidivi ve ccnebi prensler halskroda tizim yerinde LullanrLr tibirlcrdeodir. Fahin olana

uTakrir-i kullarrdrr ki igbu cyyam-r mtbarckeda crvak ve bazar ve cevami-i gcrifc avlulannda kegt fi giizar ctmemeleri i90n cem' vG yaz-l zindan olan'fahigelcrin. iktiza cdon mok0l6tlarr rabrllan vcah izero ita buyrulmaar hususuna irade-i aliyyoleri erzan buyrulur ise olbapta emr t ferman devletlfi inayetlfi aultanrm hazretlerinindir > Defterdar tarafradan yaztlan derkenar aureti. qlzzetlfi set viieud-u mutlakta insani gaheiyeti lraybetmek olduSu gibi , | mfisaadeye ferman, buou yoklama vazifeaiyle On altrncr asrr ortalartna ait olup divani I mfikellef olan gcmiye Ferman Gemisi denilyazr ile ydzrlarak 946 ciimadel0la (1539 mart) | mig idi. tarihivle Erzurum beylerbevisi Avas Paga'va FERilIANLI (.j,tri) [/do.] lsyao gibi hii. I tu'o:;';;:.;,.n3::ll,ll'J"u"0,,-iir harekotrerinden doravr teLrbera- I ver-ihtiram sahib-i'-i""-i ;";-J ir-rir,""Jrr.adr-i bimezid'i inayet-il-mefiYtl ihtieam el.muitas ;;;;il;&.;;i;,"r mucip otan hareketteri ve allim Erzurum bevlerbeviri Avas dame ikbalfil: i"iri"* h;il,;l" padisahlar tarafrndan valiI *r"'" l" "ro,g' i'i ; bu,abii : il,l,;' J :T I miitaaliik bazr hususu ilim eylemigsio; her ne | .: , - :. . ^$,[/,tfrJ Binbagrdan yukart zAbitler hak' y".i' malom-r veghitta{sil ise ali olunmug .arz i ,ut|0:.d.a , ferllnlr tib.iri kullanrlrrdr' Bunun lim olmuqfur; buyurdum ki biikm-i qerif-i va- I sebebi bu vazifeler miinasebetiylc ferman ve' cih-tt-ittibarm varrcak minbid dahi serhad i rilmesi idi. canipleriuin hrfz vo hirasctinde vc reayanrn FtrR.tIENli ( nde (sf. 9) agagdaki gekilde naklediyor :

Abdurrahman $tref Efendinin verdigi bu mal0mattan ( Koea Arr"rot Paga ) nrn padigahl hog giiriinnrak maksadiyle b6yle bir tegebbiiste bulundu$u ve bunun da alelfcvr vukua gelmig oldufu anlagrhyor. Halbuki Ahmet Raeim Bey bu mevzua dair yazdrsr bir makaledc (latigare, No. 6, t, 274) fesia Koca Husrev Paga tarafrodan tamimineisebep oldulunu babor vermekle berabcr tamimi keyfiyctini bagka suretle Laydediyor. Muharririo' buna dair olan ifadesi

tafsilitr vcriyor: li Ladrnlar giirdiim. Buular lcahph fesler kiilleri dikili olmaz ve bu cihetle (seyyar) t6bir lizerine siyah 6rtiler gegirmiglerdi. Zib-i se-r oluoo, ki, clrseriya sol taraftaki gahnig (gehI cdindigimiz ferleri eskiyinco kesip bigerek I nilin galatr) kAkiil iizerine yrkrlan tarafrn muideta aba terlih gibi Paput (pabug) yaptr!-rmtz I k"bilio" getirilir, yrni sol kulak ile sot gakak ve ayalrmtza giydigimiz vikrdrr. Birkag ailc arasroda muhayyer brrakrlrr. Arkasrnr krraolar, I nczdiode g6rdfigfim bu tcriiklcrin iglemelisi k"ltb" uydurmayrp bir tarafr bir hatt-r muka'ar I dahi vardr.> | ve bir tarafr mfigennem duranfesgiyenler dahi VaLanivis L0tfi Efondi t26l tr8a5) eenesi I vardr ki bu sou fesleriu vaz ve g"kiir," (fabrilca vekayii rtrasrnda rPfisLffl Nizarnr hakkrnda l.ttUt; denir. Pffrt

dir.

Nigabur gehri civarrnda grkar. Nazara librgr bir trlsrm sayrldrgr gibi Avrupahlarca digme kazalarrnrn tehlikesizce gegirilmesi.

ni tcmin cttigino iranrlrr. Yffziiklerdo kullanrldrgr gibi bazr altru ve giimig igleri ve silihlar fizerinde kakma olarak sislemeler dc yaprlrr. C6kyiizil kargrLsr olarak Kubbe-i Firuze

fam, mavi giizlii birine Qegm-i Firuze ruretirdc kullanrlmrgtrr.

FISEK ( u::l ) fAsk.l Kurgun yerindc kullanrltr bir tAbirdir. Eski yazrda figenk suretinde yazrlrrdr. FISEKHANE (.,ti("; ) [ls[.] Fieelc imalathanelerine verilen addrr. Figckhane-i 6mire suretindc de kullanrlrrdr.

larn

FISEKLI CARSAF ( .jb.rb 6tr-::i) [Kry.l Qarpaf ncvilerinden birine verilen addrr. Qu-

FISEnILILLIU 1 ;r.,1-uo-d ) [Hol.] Allah yoluuda minasrna gelir bir .ti6irdir. Bunun

buklu olmasr bu adrn verilmesinc sebeb olmugtu.

lillih da-kullaorhr. FISKE DAIRE (.jt,^al) [ilfus.] Defe vurma

ycrine hasheten

usullerinden birinin adrdrr. tjstadlar musiki usul-

lcrini, def'e saf el ile fiske vurmak suletiyle belirtirlcr. Eyyubi Zekii Dede ile Muzikah lsmail Hakkr Bey'fisLe daire galmakta meghur idiler. FISKE KONDURMA}IAK j,L.1; r,.1i izahatrnr vermigtir.

, iEcrdckine dcoir.

TARTH DEYIMLERI vE

FONYA ( tr1r

)

LT"p.J Topa ateg vermek

'igin lalya deligioc Lonutan iletin adrdrr. FORA ETMEK (.ttir lri) [Bah ] Gcminin biitiln yelkcnlerioi agmak ycrinde Lullanrlrr bir t6birdir. FORAVLE (rl.-rtrri) [Bah.l Sanh bulu' nan vc yalmurdan rslanmrg olan yelLcnleri ; kurutmak maksadiyle agmek igiu verilen ku-

Kagmamak igin

bircr

ayaLlarr gfivertelero galcrh

bulunurdu. Ayaklarrndan talh olmalan miinarcbetiyle bunlara (Payztn) Dsmt da'.veritirdi.

Eununla beraber peyzGn 'tebiri daha ziyade cffrEm ve cinayet erbabrudan kircfe rnahk0m olaolar hakkrnda kullanrlrrdr. Esir drnrfrna baghlr altrnda gu tafsilltr veriyor: nBu giin bile anlagrhyor ki Osmanh cssofya kiitfiphaoesi 2873 numarah r,,."rnu"'igio- | de, Tiirkgeye geviren istad Tahir ('lgun) gu I oaf tegkilAtrnrn turuk-r aliyyc ite bir miinasctafsilitr veriyor: de tibir-'olunur. DdiF senc-ionra derei. brraka..liZtttd ve in"iv.l - ' ,- 'Bir manzumenio muidrrat olmryan ilk k6gesine qekildi. Hicaz'a gidip hac'tan avdetindo beytinc dahi cmatla'r denilebitir. Bir de tibiri vardrr ki gazelde matler takibedcn ki modrescde dcrc okutmaya bagladr. Bazr rengin beytin adrdrr. yerlore daha gittikten gonra Sult"n Yusuf'un Musarra'; hcr iki mrsrar kafiyedar olan diveti]iizerinc Magrib'c gitmck fizere gcmiye beyite deoilir. biodisi srrada Sultanrn 6ldiiffioii haber almakla Gazel; esason hiisn ii agka taalluk cdeu Tus'a dtindfi. Orada bir mfiddet todris vo mczamin ile tezyin cdilir. Bu vidide yazrlan tolifle igtigal ettikten soura qesrrrldrfr NiEa- gazeller giirin cgaramiyyatr tibir olunan vc srrf bur'daki Mcdrese-i Nizamiye'nin miiderrisligiui igrkane hissiyatrn tasvirinden ibaret bulunan doruhte etmig iso do gok gegmedon brrakarak ktsmrndan rayrltr. tekrar Tus'a d6nmiig vc orada bir hanikah, Gazelde teferrfit etmig olan Fuzuli: yaurnda da bir medrese yaptrrrp iimriioiin Gazeldir safabahg-I eli-i nazar bakri'esiui ibadet, irgat vc tedris ile gegirmigtir. gfrI-i bostan-t hfr.ncr Gazeldir OIU*[ 505 (ltl1) tedir. lslim ilimtcrinin en gazel Gazal-i ng& asdn depil biiyiikleriaden olan Gazali'nin telifatr goktur. Gazel mdnkir-l chl-i irfan degil En meghuru lhya-fi|-ulfimdur. Kendisi sofiyun gairin Gazel hildirir kadretin moslefindon bulunmakla fclirifenin fikirlerini Gazel artvtr ndztmrn gdhrctin . : red ve ccrh yolunda yezdrfr ismini almrqtrr.

GEDIK (.:rJ) {MaI.l suretinde tarif olunan gedik vaktiyle esnafa mahsus bir qeykcn bilihara emlike sirayet cttirilmig, memlekette asrrlarca sanayi ve ticaretin terakkisine, refah ve servet-i umumiyenin artmasrna hail olmugtur. Siileyman Stdi Efcndi (Defter-i Miiktesit c. 2, s. 28) kamuslarrn tarif ye izahlarrnr esag ittihaz ederckdiyor Li :

Gcdigi; dcnileu gey ideta bir inhisrr veya "gedik imtiyaz demelten ibarettir Li sahiplerinin igliycceli igi baykalarr igliycmemclc ve satacalr gcyi bagl adh eserde (s. 19) inbisar

usullniin bidayeti takribi olarak bicri 1140 senesi giisteriliyor. Bu mevzuu tetkik etmig olan Osman Ezgin (Mecelle-i Umur-r Belediye e. 1, s. 652) dercettigi 1004 tarihli hiikiim ile inhisar usuliniin gedikler adlr ecerin miiellifi Srdkr Bey tarafrndau g6sterilen tarihteu 136 sene cvvel mevcut oldufunu ispat etmigtir.

Ancak Osman Ezgin ve Srdkr Beyin birlel' tikleri bir uokta vardrr: Gcdik tAbirinin igti' mrli 1140 tarihlerindo gayi olmugtur. Demek oluyor Li daha cwel do inhissr usutfi vardr. Fakat buna o zaman < gcdik r dcsitmezdi ve tabii olarak o Dam altrnda gonralart tatbik olunan muamelo tamamen yaprlmryarak diikkinlano mahdudiyyctine ve ihtisagrn muhafazastua dikkat ile iktila oluourdu. Binaeualey\,. gqrgk inhisar. .tol6kki .olunau zamgq{9,"o'i"tJ[' gidik gruliinfi n kabulfi , cva' vuyt'{ii.iitti t> da edebilirdi. miEtir. Srtkr Bey eserinde (gedikler, s. 11) - halclrrnl esnaf eylemiglerdirl Likirr-o-vakitler sanayi ve tira- iginden yetigmig'bir kalfaya verdigi vakit alit retin inhisarr koyfiyeti lhtisup Nazrn'nrn inzive edevat-r srnaiyyesini dahi satmrg oturdu ve- mam-r muavenetiyle beyn-el-esuaf muhafaza yahut'esnaftan vefat edcnlerin yerine getirilen oldufundan.esnaftn gedikleri igin . Hadislerin hepsi zayrftrr. Bu bapta birgoL

hadisler yardrr. Bazr ehl-i ilim bu bapta tarniflerdc bulunmuglardrr. Bazr chl.i ilim iro hcprini zaylf gdrmiglcrdir.

- Yedinci aqr mficedditlerindcn lbn-id-D"kik-ul-Abd'in beyanr vcahilc gcrcl grnabrn moo'i, gcrek ccvazr hakkrnda uhih bir hadis yoktur. Artrk hcr mfigtehit iqtihadrna g6re htlmcdiyor. Musiki alctleriyle olsun, ol' malrn alelrtlak groa heram defildir. Grnanrn hcm Neticc

haram hcm m[bah olan krsrmlarr vardrr. Mahrem olau geylcrle olan, igrct mcclisiade vukubulan lifzr itibariylc hclil olmryan goyleri ihtiva oden ve fitnedco silim olmryan grnalar haramdrr. Fakat maLrem olmryrn olao geylorc iLtirau etniyen,

lifzr iti ariylc holll olan goyleri ihtiva cdea

kullanllan acrvigelcrc veritcu addrr.

GIRAJOVA ATE$I ("a1 r13rp; [Bah.J YelLen dovrindehi harblcrdo tutugturutarrk digmau gomileriniu igerilcrloo 'atrhp yengrr grlanlm3Lta kullarrlst (critilmij hff}firt,c,lkol, bdmumu, lcifuru) mahl0l0no bahrrlmrl yuvarlalc yffn palasturalarraa verilen addrr

cIRANDI DIREGI ({t, sitc)

[Bah.l

Geminio ortasrndnki en blyfik dirc$in adrdrr. Bu direk yekprrc olmayrp hcr biri biribiriuin fietiinde olmak iizerc dSrt dirclten terekkfrp ctmektedir. Bu direklerin isimlcri bagka baglca-

dlr. En altta ve gemiye raptedilmil dao ahnmrgtrr. Tekmil.i hizmct ile kaprdan gefmc giilbanki : .Vakt-i gerif hayrola qorler de{oladervig...... kartudagrmrzrn niyazi kabul, hizrneti makbul, agiyan-t fukarada feyz ve safasr miizd"d %1", dcm.i Hazret.i Mevlina hu diyelim huuuu t> Agura giilbanki: lerin yanrna gonca bulunduklarr krglanrn ortasrnda b6yle bir tag makamtuda il6ve edilen gekliu ismidir. vardr ve meragim srrasrnda zibitlerdcn biri GULGON (dt{(l lHal.l Al at hakkroda bunun ffstfine grkarak giilbank gekerdi. kullanrhr bir titiirdir. Farsga bir gelime olan cUL BAYnAMT (.rtr-b s(1 Tuall Muse- gtlg0n, giil renkli demektir. Giiliin ttrlii renkvilorcc Muga'nrn Tur'da Hakkln hitabrna maz- lcri olmakla barabcr hatrra ilk evvel Lrrmrzr har olarak elvah-i kanuniyeyi hamilen ddnffEfi geldigi igin al ata bu ad verilmigtir. h6trrasr olmasr iizere yaprlan bayram haLLrnda kullairlrr bir tibirdir, Hamursuz bayramlann- O gdlgfrn-i safa gilster ki manend-i kfi.megt-i mcg dan ycdi haftr soura gelir. Mayrsrn altrncr vc Htam ettikge d.illerde komaz al6mq desranr yedinci gfinlerine tesadiif edcr. Tarihlerde Sa^fcDri Luo diye gegeo bu bayrama lsraililor $cbut (dctfl Topkapr SaraGIILHANE lCog.1 adrnr verirler. lbraniler Turlanda bayramr dcr- yruu gark tarafrnda Marmara boyunca uzanan lerdi. Sonralarr id.iil-ha-sin yaui elli giin bahgelerin bir krsmrntn yerine verilen addrr. bayramr telkip eylemiglerdir ki Frenklcr Rum- Tibirin mAnasr giil evidir. Bu ad eskiden ora' cadaki pende kosti yaui 'ellinci kelimesinden da Saray igin giilbegeker yaprlan bir bina butahrifen derler. lundulundau dolayr verilmigti. Bu yer tarihte SulTevratrn iigiincii kitabrnda bu bayramrn tau Abdiilmccit'in oldugunda hi9 gfiphc yolctur. Buudan bag' ka Kib-e qglyanlar tevhidc defil, girk vc;lgfrika 'cihotten salit g.ahlmrg olurlar. Sonra hac bir gibi bcdcni, difer cihotton zellt gibi mall haysiyetlcri haiz bir ibadct-i camiadrr. Ve ay' nt zamanda manay-t citradr da mtttazammtodrr. Nitekin bir hadis-i gerifte varid oldu$uoa 96' rc rn rdlr orerino mfiracaat cdilmclidir.

Can

fr dil grtguna reean

Haa hacryt Mckke'de

alsun

Unntld-I octa egleme'hcr gaht-t degalde Qok has'larrs.g,kft bagt-zir-l begalde Ziga Pasa

ITACI BAYRAMI (sra! 6L) [Hal.l Hactan d6ncnleri tebrik igin yaprlan toplantr hak[rnda kullanrlrr bir tibirdir. Buna .Hacr tchuiyesi, de denilir. HACI LOKUMU ("rrd

6L) [.fcn.]

Hacr

tehoiyesinde gcrbctle berabcr miscfirlere ikram edileq lokumun adrdrr. $ekerciler tarafrndan rsmarlama suretiylc yaprlan bu lokum diirt kiipe ve ufaktr.

HACI OCLU PAZARCIEI .:$rI .rL)

(G:rfj! Lcot.l Varua'da bir kaza

mcrkoziuio

adr idi.

HACI OLMAK (jrrr \,:L) [Hcl.] Mecaz yoliyle deoize diiliip veya ru dolu bir gukura basrp tslaomak;

ihtilim otmak,

vugmak yerinde kullaulrr

rrntmrrnl

yesiz, edepsiz, erkinerz olanlarr vo yalancrlrlc ve yoleuzluk cdenleri terbiye cdip yola gelinecck makamdrr, bu makamda terbiye ederlcr.'

HAD (:L) ftl[us.] Telli sazlardaki tellerdcn birinin adrdrr. Uduu beginci teli bu ismi tagrr.

HADAIK-I HASSA (r-l;. ;rr-r^)

bulsun

Nea'i

"

vn

sovdigine ka-

bir tibirdir.

HACI TEENIYFSI (o.1::d oL) lHal.l

Hacdan d6nonleri tebrik igio yaprlan toplaotr

halckrnda Lullanrlrr bir tibirdir. Buna "Hacr Bayramrl da denir. Tchniyo Arapga tebrik dc'

meLtir.

HACI YATMAZ (rtr'L 6L) [F/al.] Mocaz yoliyle hilek6r, dcssar yerinde kullamlrr bir t6birdir. Hasma basilta da gine kalkar goggar olan Bak Haq Yatmaz ctti$i merdanc gagrcte '

Sa6tr

HA(;IM SULTAN MAKAMI ;ILu,qL) 1su. [,So/.] Bektasi tibirlerindendir dcnitirdi. HADI}I.I ME'KEL.I SUI{I.EGAN r,E.I 6'&- r-Jl L [Vak.)imaretlerde medrege talebesinin sofra hizmetlerini giirenler hakkrnda kullanrlan bir tibirdir. Bu tibir Fitihin imaret vakf iyesindo gegtifi

gibi,iifer vakfiyelerde dc geger.

lmarctlerde misafirterle lukaraya hizmet edenler bagka idi. Onlara da .HAdim-i me'kel-i misa-

firin ve fukarar denilirdi. HADIM-UL-FUKARA [Sol.] (lr&Jr r,li) $.y["tS_ unvan olarak verileu bir t6birdir. Bu tibiidJa ziyadc M.it""i gcyhleri-f,-akkrnda lcullanrhrdr.'Fuharaye hizmct eden derneLtir. $cyllcr derviqterin dfinya ve ihiretlerinin mamuriyctine galrgtlclarr igin bu hareketleri bir hizmct rayrlrrdr. Halk arasrnda fukaraya bakanlar hakkrnda da bu tibir Lullanrlrrdr.

TERtrr,fLERl

HADIM-Ur_nlREwrFyN-tS-gERtrEvn

. (.1i-;tr rt al 1.rrr) [/aa.1 H;tatcttil;';;:'-,--. t 6". "o r, ;;ilirff::'::,",ffiXl: ","iiy "drr. Harcmcyn; Mekkc ile Medinc,ye d.oilir. Miisliimanlarrn bu iki gehro hiirmet-i mahsusalarr rcbcbiyle ve daha ziyado tiaim lcasdiytc, gcrif nfatrnr da ilivo edcrek (Haremeyo-ig r

Eerifeyn) denilmigtir. Haremeynin hidimi milaatna gelen bu tibir ise ilk evvel Yavvz Sul-

tan Selim hakkrnda kullanrlmrg, ondan soura padigahlar hakkrnda istimal olunmugtur. Sultan

(Halep) i fethcttifi haftaun ilt< cuma namazrnr Melik Zihir camiinde eda edcrkcn Hatip hutbedc (Malik.iil haremeyn.iq gerifeyn)

Selim

auretinde adrnr anar anmaz Yavuz derhal ye. rinden kalkarak. ve nll*-i di.uy.t.iil hadisr nam: ile iki krsma ayrrlmaktad rr.

Hadisler Kur'an gibi ilk zamanlarda yazrlrp zapt edilmemiE, hafrzalara alrnmakla iktifa cdilmigtir. Sonralarr hAsrl olan zaruret fizerioc hadisler b[yiik bir dikkat ve itina ite toplanarak-f itap TJinc ]ctiri I m igtir. llk h"di" kitabrnr vficuda gctlrou zat hakkrnda ihtilaf. vardrr. Abdilrnelik bin Cfireyc'e, bir talrmtarr Malik ibn-i Enes, bazrtarr da Rebi' oldulunu r6ylcrniqle rd ir.

Hadige dair yazrlan kitaplar pek goltur. Bunlarrn en meghur ve makbul olanlarr Knt[b-i

?0t

TARIH DEYTMLERI

ritte ve Sihah.r ritte denilen Buhari, M6slim, Siincni ibo-i Davud, Sfiner-i Tirmizi, Ncsei, Siineni ibu-i Mace'dir. Buolsrrn ilk ilcisinc adlr gekilleri vardr. gckel. Hamlaolar da vardr. Hamlacrlann baIIAIIIDIYE KRUVAZONU UAO TLYASI grna daki gibi kelimclere tamamen mecazi ve tEravaufi bir mina verrniye kalt bu gamh diigloceler neticesinde Earap kSsesiyle dilberlerin krrmrzr dudaklarrndan bagka bir qeye krymct yermGmck liizumuna inandr; ve oHarabat> a kapandr. Kaprsr yalnrz sanatkirlara agrk otan bu meyhane, bir sanat rnenbar, bir vecd ve galeyan yatalr demekti: selvi boylu, badem giizlii oikiler garap testilerinden doldurduktarr Lrrmrzr kadehleri; sedirlere bagdag kurmug gairlore bin naz ve igve ile dafrtrrlardr; her d6nen tcadeh yeni bir beytin gunuhtrna vosite otur, nfilc. tclor frrlatrlrr, rikslii G ierennfimtertc hara-batrn .'kubbcri inlcrdi,...: balarru. dfiginiigiinc. g6re, hayatrn asrl minasr bu megtlikten ibaretti: kulaklannda ney vc rcbabrn iniltileri, cllerindc iri bill0r kadehter, qarap kiipffniin dibinde sahahlryan bu adamlar, iildiikleri zaman, topraklarrndan garap testiri yaprlmaarnr temcnni edivorlar; mezarlanndan tarap kokusu

7tz

TARTH DEyIMLBRI

gclmcriui cn yiksek gaye biliyorlardr. Acem TirL geirlcrinin tokmll divaulannr birer bircr'lcarr gtrnrnzl her aahif eyi birkag < grrabiyyo' addetmcmelc igin ineao mutlake gagkro otmatr. eMenucohrir uin mcahur kasidoriyle cNcf ilnin inden baghyaraL nathirlara; higbir zaman tagayvur etmedilclcri bir takrm fikirler atfrndan geri durmamgr. Bu *-!. *-!. surctle meyhancdeki garaptan babsedildigi vatarzrnda fcryat odenler hep bunlardrr. $iirlo- kit onu vahdot garabr zanuelmiEler; fair, rev. rin harabatrndaki siiz ve saz bunlarda yoktur; giliaiuin giizeltiginden bahsedecek olmug, onu bu harabat geklinde tcvile gahgmrglar; hatti c" *K"l ehtio sls.;rra defil. Burada da birgok bizzat qairlcr bile, tekfir belisrndan kurtulmak na$rnelcr terenniim edilir; fakat, lar yazdrklarrnr -biliioruz;tattiolan ten daki Mcrdilm-7-dide-tTkuatf uamiylo devlete brralrlrrdr. HARMANLI EAR$AF ( st-:rL J-r- ) Bu timar, zcamct vc haslar giftlik dcmck dc[Krg.] Qargaf nevilcrinden birine verilen eddrr. [ildi. Arazi yine sahipleri olrn halk tarafrndan Etekleri harmeniye gibi genig olmasr bu adrn ekilip bigilir, yalnrz ilarr, fera! ve intikalde harglariyle kanunes tdyin olanau resimler timar vcrilmesine sebep olmugtur. ve has sahiplerine vcrilirdi. HARB MADALYASI (.r,-dr..*J-) ll da.l Vezirlcrle beylerbeyilcre ve diler fimeraya Harbdc yararlrk g6rtcreulere verilmck iizera vcrilen haslara (bavass-r vilzeran ismi verilirdi. 16 gubat 1330 ( 1914) tarihli nizamname ile Hicri on igiincff arra gelinciye kadar devibdac olunao tung madalyanrn adrdri Bu mr- lctin karasrna dofrudan dolruya giren varidat dalya riitbc vc mcmuriyet aynlmaksrzro gerek cizye, giimriik, maadin ve memlehalar hasrlaOsmanlt vo gcrek miittcfikleri olan Alman va trndan ve bazr devlotler ilc miimtaz eyaletlerdcr Avristurya Devletleri ordu ve donanmalan dcnilebilir.

HASILLi (rl!-t) [.for.] Saray adamle' rrndan bir talcrhlarr hallcrnda kullenllrr bir tibirdir. Oa iki Liliydilcr. Harem-i hfimayun hizmctine ahnad zcnci barcm alalartnro terfi

TARIII DEYTMLMI VE

TERIMLERI

?55

rurctiyle iggal ettikleri mesnetlerdendi. sualini sorar, outar da nin iigiin_ dir' Yani 6lem-i ukul ile ilcm'i niifus'i miicer- | nii"h"r,na verilen isimdir. U9 onri" olaralr | "ii rededir' 4) $uhud-i mutla'kaya yat da

denilirdi. Trmar tegkilitr olan yerlerde bir de (trmar defterdarr> vardr. Bunua vazi{esi trmarItlarrn .hisse.i yazu>tarrur va eair muamelit vukuatrnr kaydetmekti.

HAZINE-I A*rInS (.rr"

.-;r)

lMaL)

Para iglerini g6rmck iizoro kurulmug olan mii-

esseselerden birinin adrdrr. Osmanh devletinin l.urulugunda para igleri dcnilen ve cdefterdarr adh bir memnrun idaresinde iken sonralarr tegkil olunan yeui idarelcre g6re

muhtelif adlar vficuda getirilmigtir. Hazine-i imire de baruthanc-i imire'nin vczncsi mahiyetinde olarak tesir edilmig idi. Hazine-i 6mire; devlet kaeasr yerindc do kullanrhrdt.

HAzlNn-l A*rlnn DT.FTERDAnI *--j-)

(tcrl,t, ,sV lMal] Ikirci Sultan Mahmut ta-

rafrrdan Yenigeriler ortadan kaldrrrldrktan vc

trmar utul0 dc ligvedildikten loura SrLk-L evvcl defterdarhgr ikiye ayrrlmak suretiyle vilcuda getirilen deftcrdarhklardan birine veri' len addrr. Ot"kio" (mansure defterdarr> denilmigti. 1250 (1834) senesinde yaptlan bu tegLilit gok devam etmiyerek 3 zilhicce 1253 (1838) tarihli fermanla defterdarhk kaldrnhp maliye nezareti ihdas edilmigtir.

HAZINE_l DEVLET (;13: i:11) [MoI.l Devlet hazinesi minasrna gelen btr tibir onua deliletiyle maliye idaresi yerinde kullanrlmrgttr. Osmanh devletinin kurulugunda "beytiilmal> denilen ve adh bir memurun idaresinde bulunan para igleri igin ayot mAnayr ifade etmek iizerc , .[6zine-i hiimayuno, uhazine-i millet>, Agalrdaki sattrlar da o eserde yaztlrdrr:

*u"nrn,o hk gibi masr idi. O vakit Musul valisi ve kumandaDt luh""irr.-i hassa aezareti> de galtanatrn sonuna. olan Abdullah Paga l{azretleri ki miitareke- k"d., devam etmigrir. | den sonra bir mtddet Harbiye nozaretinde ffnztNE-l IIUMAyUN(,i-r-\ei--,':-)lMaI..l bulundular, iandarma ve askerden sevk ettigi I miifrezeye, gakiyi her yerde takip igln en,ir I Moliye idaresi ye.rinde kullanrlrr bir tibirdir. vermigti. Bu emir sayosinde o gaki tedibedildr. I Os*"nlr devletinin kurulu'sunda Aradan birkag giin fegmiqti. Hazine-i H"r"a I denilen ve HELALT ctiMLEK ( 3$,rf Jyl ) [ GiJr. I Erigi biikdlrnip ipek, argacr pamuk olmak iizere dokunan ve helAli adr verilen bezden yapllan 96mlefin adrdir. Eskiden tene giyilen bu 96m-

leklcr pek dayanrkh olurdu.

HELAT,LIfA ALIIAK (-ili

d!y-) lHat.l

NikAhla almak, evlenmek yerinde kullaurlrr bir

tibirdir.

. HELILZADf, ( crrj J)r- IFIat.l Nikihh kadrndan dofan, veled-i zina' olmrydn demek olup mecaz yoluyle afif, namuskir, iyi, salih, hilkati pik, hayrrhah yerlerindc kullanrlrr bir

tibirdir. Zrddr

beg gocuktan tereklciip edordi. Bunlar konaklarrn yahut konalc yavrularrnrn 6nfinde dururlar, davulcu yahut scsi gfizelce olan nde (c. 1, s. 297-298) bu ocak igin gu tafsilAt vardrr: 'l'athya miitaallik yiyecek ve igecek yaprlan bu ocak mensuplarrnrn eski ve miistaitleri helvacrbaqrhk, gegnigirbagrlrk ve hogafgrbaEtlrk memuriyetlerine yiikseldikleri gibi nan pare ile grraS da edilirlerdi. Bu ocakta senede bir defa ilkbaharka biiyiik kazanlarla birgolc ndne, dir-r fiilf iil, havhcan, giil, gelincik macunlart kayna. trlrr, nefs-i biimayun iqin haE lAlaya, kilerin ba9

-

kullukgu yeri ilc liizurnu kadarr g6nderildigi gibi saray ig ve dtg dairelerine ve silihdar, d6r-iis-saadc afast ve drfer biitiia saray meosuplarrna da defrtrlrrdr. Akrabasr olan afalar hisselerine diigenden ara v_e babalarrna g6nderirlerdi. Macunun piEirildifi S*"y" denilir vc o gece ocaklrtar Boetaoct yerinden g6nderilen hayalbaz, hokkabazlar ve ince eaz

taktmr ile ellenirlerdi.> Helvahane ocaft mensuplartntn bazllarrnt

aylrkla daima veyahut kademiye iicretiyle muvakkSt olarak hizmet cderlerdi. Bu ocakta

pigirilen lokrrra meghurdu. Bundan bagka gfizcl kek loknrasr, beyaz lel ve ekmek kadayrfr da pigerdi.

Kiipriitii Mehmet Paga bu oeaktao yetilmigtir.

HELVA SOHBETI

(e+trt-; [Haf.] Erki

zamatrlardaLi krg toplantrlatr haklcrnda Lulla-

orhr bir tibirdir.

Beg on Liqinin bir araya gelerek tegkil ettikleri miisahabc meclisinin kuru gegirilmeyip o vesilc ile damaklann da telzizi kasdiyle, mevsim icabr olarak, meyva bulunmamasr yiiziinden, gokluk helva pigirilerek yenilmesi bu toplantrlara kullanrldrfr gibi Mrarr valilerinc .hidiv-i Mrsro da donilirdi Sait Pagr'nrn Slirnnii iiz.erine lgrinc geqen lemait Paga hanedanrn triiyiiqfioe intikali megrut olan hidivivyeti keodi evlidrna hasrettirmiye tegebbiis ettifi gibi hidiv rrnvanrnrn d,r de' nilmelc miigkfil bulunduluou miid'ik ve dinar-r bisyar gekmelte miitehalik mulrarribiu ve Atabcy igin ilorie'nc yarmayrp kelimesi padigah minasrnr dabi tazammun ctmeginden nagi bu' nuola l"mail Paga'yr bil'ikna' intifa eylediler. Bir miiddet gegineo Sevakin krt'asr da Mtsrr vergisine eiz'i miktar mukabilinde id"re-i Mrsrtyyo'ye raptolundu. Elhigrl buna miimasil miistcd'iyatrn is'afrnr teshileo Mrstr'dan sil be sil lstaubul'a altru kilqeleri i'sal ediliyordu. Fakat hukuk-u devlcttcn do hayli geyler kopa' rrldr. Zira iriy-i viikelA neticeeiyle iradata iktiran eden fermanlar hep hukuk'r saltaltat'r reniyye'yc taalluk edeu' mevad olmakla hfikfi' mct-i Mrrnyyenin ealihiyyeti tcvessfi'ctti. lgbu

TARIH DEYTMLERI VE miisaadat vc mfioamahat 6tiyo ait mfigkilfit tevlidine yollar agtr. > Mrsrr hilcfimetinin istiklilini ilin ctmeri iizerine hidiv tdbiri tarihe kangtr. Hog gcldtn cqa hidio-i ektcm

Lfr.tlunla gdniiltcr olda harrcm Nedim

Hl iAyE NUv s (.r{r n-K- ) tEdc.l HiLiye yazaD, romancr yerinde Lullanrhr bir tibirdir HIKMET.I ME{KOT.UN ANIIA a.T-1 ( Uo ;r([So/.] Ulemay-i rfisum ile avamrn hakikatine varamadrklarl esrar hakkrnda kulla-

nrlrr bir tAbirdir. Ulcmay-i rfigum ile avam bunlara muttali olmak lizrm golse onlara korku verir veyahut oularr tcl6k eder. Bunua mahi-

:

TERIIULERT

II5

t!ycre) uamiyle maruf erc iuda imamcti > cevabrnr verir. Kadro kfimdarlarrn ekseri milletin ukalisr ve devletin bunun izerine, qocuklarrmr $u atege atmak,r$r ekibiri tarafrndan vazoluoan ve nizamala tevben ister miyim? Risa-letmeab; hayrr, buyurdu- {ikan icray-i hiikmiyyct ve aha!iyi. o tcavaqin lar.'Kadrn; iiyleyse iLadrna erham olan Altah ve uizamat mucebince hareketc mecbur edcrler. kul arrnr atege nasrl atar? deyince Risaletmea- Isl6miyetten evvcl Rurn *" ir.n prdigahl,,rr Iu brn giizl"rinden yag gelir ve buna da b6ylc yolda saltanat s[rmiglerdir. Mutlakryetic hiikfivahyolnndu. demekle iktifa eder. lgte bu tiirlii met icra eden padigablar da triiyleydi. Halbuki hallele hikmet-i meskGt-fin anha denilir. hilifet, birtskrm ter'i ve dioi kanunlarla .nukayyet olup halife olan zat getiat snbil-i HazIIIKR (rr*) [Ilat.] Rakabesi beytfilrnala ret,i Pcygambere o ger'i hiikrimler mucebince ait olatr arz'n menafii tamamen veya krsmen icray-i idare ve hikimiyet ve iimmetini o birinrn uriilkii olrnsk yeriode kullanrlrr bir t6ahk6ma g6rc bareket etmele icbar eyler. Hil6birdir. Bagka bir t6rifle vakrf bir arazi isticar fetio imamete giimulii bu nokta-i naza.dandrrcderek bina ve gars iqin istibka etmcklir. Halifeye imam denilmesi, imama namazda halk IIILAFET (cr)L) [/da.] islarn hiikfimdar- Dsstl ittiba' ve iktida ediyorsa halifenio ger'a larrndan'bazt.larr hakkrnda unvan olarak kulla. muvafrk olan emirlerine de iiyle ittiba ve ikticla nrlmrg bir tdbirdir. Bir kimseye halcf olmak. eylediklerindeo dolayr aradaki mii;abehetten yerine geqmek nrinasrna gelir. Imam-il.mislimio neget etmigtir. olan zal, ger'i hiikiimlerin icrasrnda Cenab-r HilAfct makamrnr iSgal edecck ve binacnPeygambere halef oldugu igin kendisioe aleyh hali{c Damrnr atacak olan zat, mcvkii rtlak olunnruttur H'lifete- de denir. icabr olarak, 0r*me" vazileteri ile n,itc yahut nihayet ile ayor gty telikki etmek dofru olmaz.

suretindc izab olrrnmugtu:.

Bdd-i nbaga torsunlor; Conan clleil kandcdir? Bilcnlcr habcr vcrdni cr; Canan ellcri kandcdir 7

HINT KUMA$I (.riu,:.) lHol,1 Kryrnetli mata', bulunmaz lGy, nadir ele gegen yerinde Lullanrlrr. bir t6birdir. Eekiden Hint'dcn geleo

Vc bfit6n telclcolerdc mahru! makamla okunan

kumallar hem krymetli, hem de nidir bulundufu iqin brr tibir meydana gelmigtir.

:

Vakt-t tcherde

Agtlv perde; _ Dfrstfrliim geilc

HINTO (/'i.) [.9an.J Kocu nev'inden yayh arabantn adrdrr. Son zamaolarda bu nevi a'abalara (karoga) denilirdi. Hinto Macarca bir kelimedir. Scfarctnamelerde slk srls gefet' Qiinkii cskiden rofirler aeyahatlerini bunlarla

Derman ter.d.ndir.

ll6hileri mcghurdur. Bir dc g6l0ktcn basrlmamrg rigalcsi vardrr. Bayramiyyo tarikatioin diger gubeleri de gunlardrr: Mclimiyyc, tlamzaviyye, $emeiyye, Tennuriyye, Leviyye, Celvctiyyc.

yaparlardr.

HINDI (6r- ) [^Scn.J Klgrt nevilerindcn birinin adrdrr- Hint'dc yaprldrfr igin bn adr almrgtrr. Orta dercccd'e kigrtlardan sayrbrdr.

bir tAbirdir.

HISABA qEK[tEK (ct-G

HISABI (.c.t-. I IHaI.l Mecaz yoluylc hasis, eli srkt y€rioCc kullanrlrr bir tibirdir. tama

HlNnl KALEM (f a,:') [,San.] Hindis'

scrt kamrg yrzr Ecki hattatlarca gok

tan'da yetigel iizeri benekli kalemine verilcn eddrr.

HISAB

HINDIYYE ("-r:.) [^9o/.J Kadiri tarikrti

gubelerindcn birinio adldrr.

dediyorum

>

HIN OfLU (J9r'.I.) [HaI.l Zaman adamr, -aqrkg6z, hilelir yerindc kullanrlrr bir tibirdir. Hiu ogla hin de denilir. her yerdc bir defildl. lt i t,io ile altr bin arasrnda defigirdi. Krlrg olarak ilkin yerine gtire 2000.6000 ola'ek verilcn timar, eabibinia gdstc.rdifi hizmet iizcrine rteralcki> namiyle yaprlan zamtarla erta[ilirdi. Yirmi iindue-baglryan vr yiiz bin akgaya kadar artabilcn nzeametr de o suretle yfikselirdi. Ancak sahibinin iiliimii veyahut igini brrakmasr dolaylriyle mahl0l olao timar ve zeamet ofullartua veya ba;lcalarrna tevcih olunurken namiyle artmrg olan miktar vcrilmez, yalnrz krhg miktarr verilirdi. Arada kalan ve

giilbankini okur ve giderdi. Canrn h6cresi i9 giin gtr olarak thpah) kalrr. Kendi de o fiq gin rarfroda bcaei za' rurct yc bca vaLit lamazdau bagka rrbeplc hiieredcn grlrmazdr. Kimse ile Lonugmaz alnlz

vr rrntulr.nl

849

mcydancr o giinlerde srk srk ahvalini tcfet demefe baElar, < Ya h0 > zikrine muvazab olan abd g0ya drrnig ki , nekais-i nrahl0katr senden selbetmek, yahut kemalit-r mahl0katt sana isnat edivermek suretiyle benim seni meth ii sena edi;imden Hazret.i Rebrrbiyyetin eeel ve 6lidrr. Zira senin kemalin andan ili vc bertcr, cel6lin andan azim vc ekberdir. Ancak kendi hiiviyyetinle' yinc kcndi hiiviyyetini rneth fi so1r edcrim. Kezalik sana ceote> lAfziylc de hitap cimem Zira bu lifz, kibri miifid'dir. $iiyte ki ,uh ,.h'0> ben bir mebliga bilig olmugum ki Hazret-i Vacib-iil-viicutta hazrr gibi imigim!, demiye kalkrgr. Anrn igio ben de kavli iizerine bir gey katmam ki bu kavlim Rabbimin zih yiae zitr ile memduh olduguna vc antn hazrct-i huzur.t mahlfikat ile ena milnasebetten 6li ve ecel bulundufuna bir ikrar.ve itiraf olsun.n lgte bu'kelime-i vihidc tacelli vo miikigefat makamlarrnda gu Gsrar-r lAtifeyc tinbih cder oldu$undau nagi, giiphe yok

bu zikr-i

ki

ili

esrar-r mezk0reye tcnbih Sartiyle, egref-iil-ezkir olmug olur.

"Be5incisi

-

Bo zikr-i gerife muvazabat,

gevk-r ilillah ifade eder. $cvk'i ilillah ise ma' kamattn elezzi vc behgeten ve saadeten ekseridir. Bunun beyanr gu veghiledir ki , a rrtabl-r hir > da

ISTABLT SEHIN$AEI ("rU+: 4J-r) [Sor.] Padigahrn atlarrna mahrus ahrr yoriude kullanrlrr bir tibirdir. Buouo ycrioe rrrtabl.r imircr, da dcnilirdi. Miinavcbe

tibi olanlardan miiddot bitmeden evvel hizmetleri befenilerek ycoiden birer rene igin yerlcrinde brrakrlanlar halckrnda .ibka, mcoasrbrna

vc .mukarrerr tibirleri kullaorlrrdr.

laX.d Hlf'afl

(;.L rrr) IKtcl

Yeni

tcvcihatta bulundugu vazifcde btrakrlaolara giydirilen hil'at hakkrnda kullanrlrr bir tibirdir. lbka; yerindo brrakmak demektir.

l311l HUruU (.,.G rr,r) [/dd.] t'iyinleri bir veya iki seoc gibi mfiddetle mukayyot olan memurlardan g6rdiikleti hizmetten dotayr mfiddetlcrinin uzatrldrIrna dair yazrlan hiikfimlcr hakkrnde kullanrlrr bir tibirdir Bu miina. sebetle

lStHl (6tt) [Fr& ] Muharrematrn mfibah oldufuna itikat cden yerinde kullanrlrr bir tibirdir. Bu itikatta bulunanlar zrndrk hfik. miindedir

lnanlyyux ( ole[r ) | Kcl.]

Her seyi

m[bah itikrt edco mezhcp taraftarlarr hakkroda kullanrlrr bir tibirdir. Bu bitrl fikri iltizam 'edeulerin bagr Nugirevan tarafrndao idam otti'rilon Mczdek adtr bir iraui idi. Hicri 430 (103S) scnesinde dogmug olan Hasan Sabbah lslirniycttcn sonra .bu mczhcbi kurmu;, Irak, lran vo Suriyo taraflarrnda yayrtmrgtrr. lbahiyyun emirlcrin, nehiylerin, begerin kudreti fistiiode oldufuuu zu'm ederler, incnnrn ycryiiziude bir peye maliL olmastot caiz giirmemak curctiylc igtirakiyyuna yakro bir meslefi tervig eylcrler.

lsfA, (tl.t) [/do.] Tiyinlcri

rMukarrep de denilen bu muamete ya mernurun m6racaatr vcyahut sadrazamrn dolrudan do!ruya

ber rcno, bir

sene mfiddetle yaprlau hemurl8rdan bu mfiddet

yeriode kullanrlrr bir tAbirdir, Buna frkrh'da i, ieazet vermil

olqo miderrise de nmficiz' deoilirdi.

lcMA' (3kl) tFr,t I L0gatta ittifek, krst,

azm m6oalattna gelen icma' rsttlah olarck bir esrrda bulu,,an lslim mffgtchitlerioin Eer'i bir

hiikfim izerine ittifak ctmclcri demcktir. Buna .icma-i fimmctr dc deoir. Akli bir bfikiim fize' rioe ittifaka vo bilinmegi yalnrz rarih naklc mtstcoit olao geyler halkrudaki ittifaka icma adr verilmez. Avamta bir gey hakkrndaki itti' faklan da icma' sayrlmaz. Bilyiik ilim Omer Nasuhi Bilmen aHu' Luk-r lslimi ye ve Istrlahat'r Frkhiyye Ka' musu' nda (lstanbul, Matbaacrlrk T. A. O. 1949' c. l, s. 164 ve miiteakrp) icmaa dair 9u tafsi-

litr

veriyor:

nl".t';

l0gatte azm, kast, ittifak minasr'

; | racaatlc rgtrklarr diva tzerioe resmio atrumavoya yarat> :dr adr v.rilirverilir. verilir. birtelcrrn rltrnda m^-,,1 mclud ve *--L.-menhur lartlar rllr.Jo Rrhmctli Ahmet Mithat Efendi iililmiiodcn i raatter lraarr ve bu zamantarro heyet-i mccbirkag rg raat muasrna ihtiyarat dcnilirdi. Fekat bu ilirn laat cvvcl evvcl Dir-iig-gefaka'da verdigi bir I rDuasrna heLkludeki tcliklilcrdc konfcraarta lreDlta bun un igin iein qunlarr tctiklitcrdc ittifak ittifak g6ritemiyor. rdylemirti r, tunlan dylemigti I heLkrudeki sdrttemivor. eErzrqt-i_$,bemmed'in esas itiba:iyle > nde bunun igin qu tafsilitr veriyor , i (masura> t6,biri kullanrlrrdr.

.Q93g9!glglg$ekalanlar veya marzi.i I lflliul t)ivAl-I (.rrr.r,rr:(r) tlaal iliye muvafrk hizmetleri g6riilenler ik-baj srnr- ' Tanzir,rat'tan evvel sadrazamtarrn konaklarrnda frna terfi olunurlar. lkballer gehir halkrnca I yaptrklan divan hakkruda kullauhr bir tibir."rrn"r, t"nrnll)6-l.n odahklar kabilindeudir.-i;r. Bu divgr ikind_ X{Dazrnrlan;onra toplanBu srnrfa terfi edilmekle beraber Hanrm unva- i drgr igirr bu adr Ali tegkilitrnrn "ltnigi"'BiU-r nrnr altrlar ve artrk azad edilip saraydan ihrag

edilmekten masun kalrrlar. Fakat tebeddiil-i Saltanat vukuunda hakan-r sabrk zevcelerir,dcn evlidr olnrryanlarrnSaray-r hiimayunda ikametleri

idet-i

kadimeye mugayir oldrrgundan ,, gibilere harigte ikametgih tedarik olunaralc oraya nak-

ledilirler

ve

artrk kimse ile izdivag

edemeyip

illc gekli olarak Divan-r Hiinrayun muayyco gijnlerdc toplaudrSr zaman vezir-i 6zamlar da divanda bitirilenriyen veya arza liizum g da denilirdi. iklil; At"pg. tag, hffkiimdarlann resrni gfinlerde baglanna giydikleri murassa' serput (baEhk) dcmektir.

lf nr*t 1.t;t) [fr&.] Bir kimseyi yapmak istedigi geyi iElemele zorlamek minasrnagelen bu tibir rstrlah olarak bir kimreyi tehdit ve ihafc ile rtzasr olmaksrzrn bir ig iglemek iizete bigayr-i hakkin icbar etmektir. Biri miilci, digeri gayr-i miilci olmak iizere iki

vr rnnlurrRl

TARIH DEYIMLERI

{8

Lrsrmdrr.

I - ikrah-r miilci; 6liim veya kat'r uzuv vahut bunlardan birins miioddi olan liddetli i6"*o ilc olan ikrahtrr.

2

-

lkrah-r gayr-i miitci; diivme ve hapir

gibi yalnrz gam ve clcmi mucip olau

geylerle

vukubuhn ikrahtrr.

lfnr,n ALMAK (ili Jljl) [^Sol.] Tarikatc girdiginc dair verilen s6z yeriodc Lullanrlrr bir tibirdir. Tarikate intisap edilirlen mfirqit ittihaz olunan geyho tarikat erkAo ve idabrna riayet edileccline dsir s6z vcrildigi igio bu tibir meydana gelmigtir. ikt"r almak, ikrar vermck daha ziyadc Bektuqiler tarafruden Lullanrlan tibirlcrdeodir, *

*trflln

sl-r,xlrAm-("

u(-r u rr;

9

1-nt.1

Bir adamrn diger kimseye olau borcunu kitabetle yani yazr ile tagdik etmesi minasrna gelir bir t6birdir. Tibirin m6nasr yazr ile ikrardrr. IKRAR pOSTU (a-r.

,r;r; [,So/.] Konya N{evlevihanesinin dcnilen biiyiik meydan odasr kaprsrnrn saf tarafrndaki postun adr.idi. Kaprya nazaran kargiya gelen sag kiiEedeki krrmrzr, dedegina mahsus postlar beyaz oldugu halde ikrar postu siyahtr. Halk dilinde poateki denilen post gilte gibi iistiinde oturulan koyun derisi demcktir.

lrnln VERIIEK ( ot r.r ,t,it ) [ so/. ] Silikin tekarrup ilillah niyetiyle rakabesini kimil bir mfir;ide teslim etmcsi yerinde kullanrlrr bir tibirdir. Bagka bir tirifle bir geyhe dervig oldulunu onun huzurunda s6ylemek vo ahdinden diinmiyecegine s6z vermek demektir. Mevlevi qcyhi rahmetli Remzi Efendi sinde (hususi kfitiiphanemde yazma niisha> mevlevi ikrarrnr gu suretlc izah etmigtir : Siiz[ndeu cayanlara ve dervigliktcn 9rkanlara ( peyman gilren r yani ahdini bozau denilirdi. Degerli miidekLik Ziya $ikir Bey dc "Mevlcvilik Nedir?> adlr eserindc Mevlevi tarikatrnru ikrar verme hakkrodaki usultni g6yle izah etmigtir : uTarikate girmek istiyeu bir kimsenio, tarikat monsuplart tarafrndan az golc lanrDmrl olmasr, ahlikr temiz vc mazbut olmakla beraber kalbindc de Mevleviligin minevi ve ruhani {eyzine dair bir agk ve gevk bulunmast l6zrm gelirdi. Bu Eartlan haiz olan bir kimse tarikate girmele karar verdikten sonra, dofruca .matbah-r gerif, c gider, oradali "can, lardan, nkazancr>, udolapgt), .bulatrkgrr vc sairc biriae veyahut r dendiLten ve mukabilinde cevabt verildikten sonra ayakta durur. Fakat el gii$ls' tc, sa$ aya$rn bag parmaSrnt sol ayafrn bag parmafr izerine koyarak durur. Her selimda bir adrm ilerler, bu suretlo her kaprdan girmi; olur.

.\rE TERIMTERI

sahip vo murahibiylc rchberinin htcrcrine ge-

kilir. Artrls bu suretle ikrar verilnig, cl vc uarip alrnrp yole girilmiq olur.' ledir:

BcktagiliLtc ikrar zamaorodali telkin g6y-

.Erenler mcydauroda pir huzurunda mur$itliEc tcslim-i rrzada oldun mu? Yalan e6yleme, haram yeme, livata ve zina ctmc, elinle koyma' dr$rn bir geyi alma, giizioel hcr giirdiiliinii s6yleme, gelme, gelme.. d6nme, d6nme., Gelcnin bagr, d6aeniu mah.. Allab, Mohammcd, Ali, On iki imam, Hanedan.r chl-i beyte iman cttin kezrrre*tadere tat ba-gladrn rn r Bunun ikisini bir bilip gece ve gfindiiz giinliin' de Allah Muhammed Ali'yi mffrgidin vasrtasiyle bir bildin mi? Hak dedigimizi hak, batrl dodi-

fimizi batrl bildin mi, tarikat'r niciyedcn olup Caffcr Sadrk'rn mozhebini hck tanrdrn mr? Tevclla ve teberrayr krldrn mr? Bu ikrardau diincrrcn mahger huzurunda yiizin kara olsun mu? Altah, Muhammcd Ali, hiinlcir Hacr Bek' tag-r Veli ikrannda sahib kadem eyliye hfil'..."

Oteki tarikatlarda ikrar iyiai daha sade, tarikatru usul vc erkAnrnr tcblifden ibaretti. Ustiiear it oerdi$im ikrarm frstfrnde bcni Olmagtm megddn- r ehlullahta pegman gikcn LA

lXSln (+-r t) | HaI.J EsLi zamanlarda

altrn vcya 3tmfigc kalbetmek ve birgok hastahllart iyilegtirmek basgastna bazr madenleri

.Nihayet miirgidin 6nine gctirilir. MiirEit malik oldulu zannediteo cevher yerindc kulla' ve saf elini ikrar verecek talibin iki omuzu ara' nrltr bir tibirdir. Mecaz yoliylc miiessir kullanrlrrdr. do ycrinde Irna kor, (...r,-1t 4'tla tr't) iyttini okur ve fcvkslAde sebep bu elin dcmck olan bu Arapga kelime nin ayuiydi. Bu da imdadiyyc-i seferiyyo gibi ibaresi altrnda sahibinin adr vc 1300 llttAsr YoK (iy- .,.]Lr) [Hal.l Mccaz rakamr yazrh idi. Altrn vc giirniig otmak iizere yoluyle do$ru yazmayr bilmiyen yerinde kulla. ili uevidi. Altrnr 11 dirhem, 4 krrat afrrlrfrnda, 37 milimetre kutrunda ve 916,5 ayanuda, nrlrr bir tibirdir. giimiigfi de 7 dirhenr, 8 krrat afrrlr$rnda 37 lUL.iyA GELMEK (ar.f +)r.r) LHd.) milimetrc kutrunda ve 830 ayannda idi. AltrMecaz yoluyle siiz tutmak, siiz diuleyip iyi Da nAil olaoa giimiigd de birlikte verilirdi. halde bulunmak yerinde kullanrlrr bir tibirdir. Muharebeye mahsus olmak iizere kordelinrn Ittfi,Ayl GELMEZ (tr .,-)r,r) Mocaz iizerine altrn veya giimtgten gifte krhg, iistinyoluyle salah lcabul etmez, nasibat dinlemez de de 1332 tarihi yazrlr bir plAka ilive olunyeriodc kullanrhr bir t6birdir. muqtu. 1302 (l&96) senesinde aynr gckilde o yazr gelmcz gine Bin nasihat eylesem imldga o ye nakrglarl hdvi olarak 24 milimetre LutrunL6 da kfigilk Lrtada bir imtiyaz madalyaor daha lnrlAyl GETIRMEK. (.rl,4atl+ x,t) lHal.l yaprlmrgtrr, Millkiyc memurlarr niEanlar gibi Mccaz yoluyle tslah etmek, adam etmek yerindc resmi elbiseleriuin iizerine resmi giinlerde ve Lullaurhr bir tAbirdir. selimhlc resm-i ililerinde, askerler de her va-

lmsaf (.it-,r) [Fr& ]

Sahurdao soura

gu

igip oruca niyet verileeek zaman, orucun ger'i baglangrcr yerinde kullaorlrr bir tibirdir. lmgak; Arepga nofsini men' ye zaptttmek; pcrhizkir olmak, alrkoymak, hasistik mAoatartna gelir. Bu vakti giistermek iizere tertip cdilen takvimli kigrda arasrndaki mesafelerin agrlmasrna ciik olan ismini alan re'sen veya Yeoiqeri a$asrnrn arzr kuvvet halckrnda kullanrlrr bir tibirdir. Arapga fizerine hiikiimdar taraf rndan ocala verilen bir kelime olan incirar gekilmek demeLtir. bahEigti. in'amlar buguk yani yarrmgar akga lNEBoLtr KtJTUCU (ot';f Jr.> | de meghud ve mcEtur olmrya. Pes anrn daireHususi kiitiiphanemdeki miielli{i meghul j sinde harig bir gey miiteayyin olmarnagrn zat.r yazma bir < insan-r kimil o risalesinde i Hak aada zuhur-i kiilli ve tafsili znhur edip neo 9u tafril6t vardrr: L.2r) lMaI.l Beytiilmale ait bir miilkiin rakabesi kemakin beytiilnralin olmak iiz.e' re menfaatin sullan tarafrndan bir cihete tahsis olunmarr ycrindc kullanrlrr bir tibirdir. Bu kabildeo olan mfflkc ism-i mef'ul biinyesiyle cimlesi, sakala o zaait bir zineye tahsis olunman yerinde manlarda verilen krymet ve ehemmiyetin d:rcbir cibetc dahil tarrna sahihio miira' cesioi g6stermefe kifidir. bir tibirdir. Tahsis-i kullanrlrr

lnslo-f

difidir. lrsad-r sahihin iptali caiz delildir. An' cak rultan tarafrndau, y4 sultanrn izniyle digeri canibinden Eartlarturn tcyit,vc tonkisi gibi tasarrufatta bulunmak caizdir.

lRSln-t VAKF (.j;, rLlr) [Pot.]

Ramiilkiin menfaattnr

ait bir filfilcmrin, hazineden isiihkalr olaa lcimseyc tayin ve tabsisi yerinde kullanrhr bir tlbirdir. Buna denilirdi. Bu ruretle kolu meydana gelmig. hazrrtanan hediyc copeti harem agalarr tara$azeliyye tarikatrnrn da m0nasrna gelen kcndi yetigtirmesi otan Ali ve I rette (senet ittihaz etmeleri, tibiriue giddetle Fuat Paga'lardr.Ulema arasrnda da bazr itiraz- | itit.z etti. istanbul'da t0gat lcitaplanna miiralar ileri giiriildii. Maamafih eB ziyade itiraz I caat edilerek minastna edanler, hrristiyan hiikiimetlerin dofrudan dog- | olan .,Prendre acte> kclimelarinin suretinde torccme olundufu gdriilmiig himayc etmek istcdikleri agaSr srnrf hallc ara. I lani bu tibir sulh muahedesiue konutursa srndau zuhur etti. Gerck reaya, gerek miistii- | Bab-r ilide, 1853 senesinde Prens Mengikof'un mantar igiudc muhafazakir bir frka var idi ki I istcdigi ve reddolunmasttrdan dolayr muharebctemolleri yrkrlau egki idare tarzrur hog gtrii- | nin grktrgr resmi taahhfit hiikffm ve kuvvetinJrordu. Rum ruhban heycti, ruhani reisieri, Er- | dc olmak iizere bir ecnct veya bcyaoname menl sarraflarr, igtimat hallerinin tcbdiliae hiq- | ahoacafr fikri hisrl olmugtu. bir suretle ihtiyag duymryorlardr. Bunlar, ga demektir. iki numaralt olup nevileri arasrnda Aziziyye, Hamidiyye, Biiyiik Hamidiyye, Efendi bigimi, tam zuhaf namlarrnda gekilleri vardr.

PAYE-I MUcERREDI (!! n,;t Ilmiye riitbelerinden birinin adr6rt) [llm.J drr. Miiderris payesindeu biiyiik Haremeynden l:iigiiltii. Elkap olarak bu riitbe sahiplerine fazilctl6 kullanrhrdr.

Izltln

Anr (f\' JiU i|do.l Herkesc aAmil ruhsat, hareket minasr'na gelen bu terkibi rstrlah olarak (cuma krhnan cami kaprsrutn ka' yrtsrz ve gartstz Lerkess agrk olmasrl suretio' de izeh eden Osman Ergin (Ttrkiye Maarif Tarihi, cilt I, rayfa 186 hagiyesi) 9u tafsilAtr da veriyor:

ve gedit olup tirin meozil-i maksudo vusulfinii GeI terl kabrimdc dur bir ldhza eg aimin bedcn mucip olur. Zira kavs kabzadan tarif olunan veghile kavi tutuldukta gile cevanib-i erbaaya Nurdcn bir sero dikmigler kryao etsfrn gdren (diirt Avnl tarafa) meyletmeyip giiyle miistakim olur mimer gaLulii ile bakrlsa bir tarafa inhiraf KABL.EZ-ZEVAL (JrrJ,Jt) [^dsf.] Gecc ki vo gilenin inhirafrna ve istikametihissolunmaz yanlndan baglayrp ve gece yarrstndan zevalo sebeptir. Qile rnfinharif yumruk nc tutmak 12 ve zevaldan gcco yartsloa 12 saat olarak sebep olur. Tarif oluoau fesad-r tire olunca hasap edilcn ginlu gece yartsrodan zevale kaaltrndao parmaklarla Lavi vcAhile mugambe dar olau yansr ycrinde kullaurlrr bir tibirdir. meyilli cepheye olup tir siperdo yay tutulmazsa Zevaldcn cyvel demektir. Zeval; giinegin guruba olmast mcyilli mcmduh ise de dikilir. Yumruk meyli demek oldugu igin kabl-ez-zeval giineEin pck yattp mcyilli olunca tir sipere pek zemine guruba meylctmodon cvvelki zamau demek mini Sol yani olur. tarafa meuzilc siiriinmekle olur. kabza tarafrna yumruL ilc aipcrin meyillemesi KABZA (.4) tO,t.l Yayrn arka krsmrnrn l6zrm iken ooun da ziyadc meyilli olmasr tirin sol elio ayariylc tutulan yerino verilen addrr. kabzaya srkrlmslna scbep olur vo yakrn kcsArapga Labz peage ilo tutmaL, kabza da clle tirmenin alimati olau tirin sipcrdo gest taratutulaa yor dcmektir. Yayrn tutulma usulii frna pertavr gtragrnda meyillomcsi memduhga vardrr. Hatti bu usul elin vc permaklarln biiise de ziyaderi rnozmum olur ki tirin tarik-r ynt demck rureliyle firtad aol eliylo tuttu$u mugamba alttldao onlarla dahi Labzeyr Lavicc yayr gikirde tcrlim odcr, likirt dc 6ptiiLteo tutup salivat parmafr da orta parmak fistffne sonra iirtadrn tarifi veghile tutmak ruretiyle gevirip kavice tutula, Bir surcttc ksvis tutula iig kcre gckerdi. Olcaulufun icabettirdili vukuf vo malimatr Li Lrbza firtfiodon ru d6kfilse 6yc-i dcrto (oliu ettiktcn, atttfrar vurmak, okunu dolruz parmafrn ucu cldc orta ctmiyc ve ayarrna) rirayot I

F

tu TARX{ DBYIMIERI \TE TERIMIERI yffz kcze kondurmak iktidarrnr

kazandrlitan

ronra Eikirde fistadr tarafrndan kabza vcrilirdi. Kabza almak dcnilcn bu mficaado mera. simle iera olunurdu. Kabza alacak olan kimse n$"yh- ill - Meydan> ($imdiki tibirle kuliip

rciai ) ro izniylo yantuda iirtadr vc kendiginin ok attrlrna ve ettllru hedofe isabet ettirdiline gahadct edoccklerlc birlikte ok mey-

danrna grkar, orada

attrlr

oklarla rfisuh ve

meleke sahibi oldugunu ispat cdordi. Kabza alacaLlar gok ise hcpsi ayni curctle ok atarlardr. Ok atma igi bittikten sonra yemek yenirdi, Yemek bitince meydan odastna gcgiiir, odada Ecyhtcn baEka tirendazlar da Lrdcmlerine giiro yer iggal ederlcrdi. Kabza tiliplcri geyhin ya-

nroda bazlrlanmrg olao ehramlara srrasiylc otururlardr. Bunun fizcrinc veLilharg t6lipleri srrariyle chramdan kaldrrrr, geyhin 6n0no 96tiriirdfi. Kargrunda ayakta duran t0libe mey-

r1?

cllerini iiperdi. bir dua ile merasime son verilirdi.

mankeglerin urasiyle -,-.-_--:t

KABZA 6$IRMASI

Nihayet

(..,L-rjl +:j)

[San.]

Krtrq kabzalattit-Jlif,figman riI6hrndan lcoruma! igin aaprn iirttno kiiprfi gellindo yaprlmrg ve clin ffzoriodeu aflrnn. bir gelildc Lonulmuq olan sipere verilcn addrr. Buna .kabza @! do dcqilir.

(.r'r +-:t) [O&.] Ana- KABZL AIUAK tuEro, ,ot.rlq dofru rtrl,p drq"r,yi aig"iaf hakkrndq kullanrlrr bir tibirdir. Okun ana-lggr atilrnasrna *gnr3fialF),,o"-t"9ri-!"gr-

-dg{fg na dolru atrlrp okun drgarrya dfigmcri halinc d" .f6it*"Ttl-u denilirdi. 1.

KABZA BOCAZI (6JVI (:t') [O&.J YI. yrn -ral ile kgb".of" bjrh*ifi ycrc vcrilcn addrr. Buna de deoilir.

daa geyhi