Nederlandse Grammatica voor Russischtaligen [PDF]

Zitiervorschau

Nederlandse Grammatica voor Russischtaligen

1

Inhoudsopgave Voorwoord ........................................................................................................................... 18 Hoofdstuk 1 Uitspraak ........................................................................................................ 22 1.1

Klinkers .......................................................................................................... 23

1.2

Diftongen ....................................................................................................... 29

1.3

Medeklinkers ................................................................................................. 31

Hoofdstuk 2 Spelling .......................................................................................................... 34 2.1

Lettergrepen .................................................................................................. 34

2.1.1

Woorden in lettergrepen verdelen ........................................................................ 34

2.1.2

Open en gesloten lettergrepen .............................................................................. 35

2.2

Klinkers .......................................................................................................... 36

2.3

Medeklinkers ................................................................................................. 39

2.3.1

Identieke medeklinkers .......................................................................................... 39

2.3.2

Z en V ...................................................................................................................... 40

2.4

Trema ............................................................................................................ 41

2.5

Spelling: De belangrijkste spellingregels op een rijtje ...................................... 43

Hoofdstuk 3 Het geslacht van zelfstandige naamwoorden .................................................. 46 3.1

Zelfstandige naamwoorden: De of het? .......................................................... 46

3.1.1

Altijd ‘de’ ................................................................................................................ 47

3.1.2

Altijd ‘het’ ............................................................................................................... 52

3.1.3

Samengestelde woorden ....................................................................................... 57

Hoofdstuk 4 Meervoud....................................................................................................... 58 4.1

Meervoudsuitgangen van zelfstandige naamwoorden .................................... 58

4.1.1

Meervoud op -en.................................................................................................... 58

4.1.2

Meervoud op -s ...................................................................................................... 59

4.1.3

Meervoud op -eren ................................................................................................ 62

4.1.4

Meervoud op -i ....................................................................................................... 62

4.1.5

Meervoud op -a ...................................................................................................... 63

4.1.6

Meervoud op -es .................................................................................................... 63

4.1.7

Overige bijzonderheden in het meervoud ............................................................. 63

2

Hoofdstuk 5 Verkleinwoorden ............................................................................................ 65 5.1

-je .................................................................................................................. 65

5.2

-tje ................................................................................................................. 66

5.3

-etje ............................................................................................................... 67

5.4

-pje ................................................................................................................ 68

5.5

-kje................................................................................................................. 69

5.6

Verandering van de stamklinker ..................................................................... 70

5.7

Verder lezen ................................................................................................... 71

5.8

Verkleinwoorden: De belangrijkste regels op een rijtje ................................... 72

Hoofdstuk 6 Lidwoorden: Samenvatting ............................................................................. 74 6.1

Bepaaldheid en onbepaaldheid ...................................................................... 74

6.1.1

Bepaald of onbepaald: De aanwijstest .................................................................. 75

6.1.2

Bepaald of onbepaald: Bepaaldheidscriteria ......................................................... 77

6.1.3

Bepaaldheid en onbepaaldheid in het Russisch .................................................... 80

6.2

Vaste lidwoorden en nadere bepalingen ......................................................... 82

6.3

Beroeps- en functieaanduidingen ................................................................... 83

6.3.1

Predicatief gebruikte beroeps- en functieaanduidingen ....................................... 83

6.3.2

Attributief gebruikte beroeps- en functieaanduidingen........................................ 84

6.3.3

Zelfstandig gebruikte beroeps- en functieaanduidingen ....................................... 86

6.3.4

Overdachtelijk gebruikte beroeps- en functieaanduidingen ................................. 87

6.4

Generieke uitspraken ..................................................................................... 89

6.5

Als .................................................................................................................. 89

Hoofdstuk 7 Lidwoorden .................................................................................................... 91 7.1

Het gebruik van de lidwoorden ....................................................................... 91

7.2

Bepaald of onbepaald..................................................................................... 92

7.2.1

Bepaald of onbepaald: De aanwijstest .................................................................. 92

7.2.2

Bepaald of onbepaald: Bepaaldheidscriteria ......................................................... 96

7.2.3

Bepaaldheid en onbepaaldheid in het Russisch .................................................. 103

7.3

Vaste lidwoorden ......................................................................................... 105

7.3.1

Vrijwel altijd met een bepaald lidwoord.............................................................. 105

7.3.2

Vrijwel altijd zonder lidwoord .............................................................................. 108

7.3.3

Vrijwel altijd onbepaald ....................................................................................... 112

3

7.4

Lidwoorden en talen..................................................................................... 113

7.5

Lidwoorden en beroeps- en functieaanduidingen ......................................... 114

7.5.1

Predicatief gebruikte beroepen en functies ........................................................ 114

7.5.2

Attributief gebruikte beroepen en functies ......................................................... 115

7.5.3

Zelfstandig gebruikte beroeps- en functieaanduidingen ..................................... 120

7.5.4

Overdrachtelijk gebruikte beroeps- en functieaanduidingen.............................. 121

7.6

Lidwoorden en metonymie ........................................................................... 123

7.7

Generieke uitspraken ................................................................................... 125

Hoofdstuk 8 Bijvoeglijke naamwoorden ........................................................................... 126 8.1

Attributief gebruikte bijvoeglijke naamwoorden: Wel of geen -e? ................. 127

8.2

Predicatief gebruikte bijvoeglijke naamwoorden .......................................... 131

8.3

Zelfstandig gebruikte bijvoeglijke naamwoorden .......................................... 132

8.3.1

Bijvoeglijke naamwoorden na onbepaalde voornaamwoorden en telwoorden. 136

8.4

Geen -e na -en .............................................................................................. 137

8.4.1

Bijvoeglijk gebruikte deelwoorden ...................................................................... 137

8.4.2

Materialen ............................................................................................................ 138

8.5

De onderlinge volgorde van bijvoeglijke naamwoorden ................................ 140

8.6

Bijvoeglijke naamwoorden en functie-eigenschappen ................................... 141

8.6.1

Functie-eigenschappen en personen ................................................................... 143

8.6.2

Functie-eigenschappen en beroepen .................................................................. 145

8.7

Bijvoeglijke naamwoorden: De belangrijkste regels op een rijtje ................... 146

Hoofdstuk 9 Bijwoorden ................................................................................................... 148 Hoofdstuk 10 Comparatief en superlatief ........................................................................... 149 10.1

De comparatief............................................................................................. 149

10.2

De superlatief ............................................................................................... 150

10.3

Onregelmatige comparatieven en superlatieven ........................................... 151

10.4

Het gebruik van comparatieven en superlatieven ......................................... 151

10.4.1

Vergelijkingen ....................................................................................................... 153

10.4.2

‘Als’ of ‘dan’? ........................................................................................................ 156

10.5

Trappen van vergelijking: De belangrijkste regels op een rijtje ...................... 157

4

Hoofdstuk 11 Persoonlijke voornaamwoorden ................................................................... 159 11.1

De vorm van persoonlijke voornaamwoorden .............................................. 159

11.1.1

Hun en hen ........................................................................................................... 162

11.2

‘Het’ als onpersoonlijk onderwerp ................................................................ 163

11.3

Persoonlijke voornaamwoorden: de belangrijkste regels op een rijte ............ 166

Hoofdstuk 12 Wederkerende en wederkerige voornaamwoorden ...................................... 168 12.1

Wederkerende voornaamwoorden ............................................................... 168

12.1.1

De vorm van het wederkerend voornaamwoord ................................................ 168

12.2

Het wederkerig voornaamwoord .................................................................. 170

12.3

De plaats van wederkerende en wederkerige voornaamwoorden ................. 171

12.3.1

Onbepaalde onderwerpen en ‘zich’ ..................................................................... 174

12.4

Wederkerend en wederkerig: De belangrijkste regels op een rijtje ................ 177

Hoofdstuk 13 Bezit ............................................................................................................. 179 13.1

Bezittelijke voornaamwoorden ..................................................................... 179

13.2

Zelfstandig gebruikte bezittelijke voornaamwoorden ................................... 180

13.3

Constructie met ‘van’ ................................................................................... 181

13.4

Bezitsuitgang ................................................................................................ 182

13.5

Bezit: De belangrijkste regels op een rijtje .................................................... 183

Hoofdstuk 14 Onbepaalde voornaamwoorden ................................................................... 184 14.1

Onbepaalde voornaamwoorden en onbepaalde telwoorden......................... 184

14.2

Een of ander ................................................................................................. 185

14.3

Onbepaalde voornaamwoorden en voorzetsels ............................................ 186

Hoofdstuk 15 Aanwijzende voornaamwoorden .................................................................. 188 15.1

Attributief gebruikte aanwijzende voornaamwoorden .................................. 188

15.2

Zelfstandig gebruikte aanwijzende voornaamwoorden ................................. 190

15.2.1

Zelfstandig gebruikte aanwijzende voornaamwoorden en voorzetsels .............. 192

15.2.2

De positie van hier/daar + voorzetsel .................................................................. 193

15.3

Aanwijzende voornaamwoorden: De belangrijkste regels op een rijtje .......... 196

5

Hoofdstuk 16 Betrekkelijke voornaamwoorden .................................................................. 199 16.1

Het gebruik van de betrekkelijke voornaamwoorden .................................... 200

16.1.1

‘Die’ en ‘dat’ ......................................................................................................... 200

16.1.2

‘Waar’ en voorzetsel ............................................................................................ 201

16.1.3

‘Wat’ ..................................................................................................................... 203

16.1.4

‘Wie’ ..................................................................................................................... 206

16.2

Aanwijzende en betrekkelijke voornaamwoorden ........................................ 208

16.3

Betrekkelijke voornaamwoorden: De belangrijkste regels op een rijtje ......... 210

Hoofdstuk 17 Vragende voornaamwoorden en vraagzinnen ............................................... 213 17.1

Vragende voornaamwoorden ....................................................................... 213

17.1.1

Wie en wat in combinatie met voorzetsels ......................................................... 215

17.2

De woordvolgorde in vraagzinnen zonder vragend voornaamwoord ............. 217

17.3

Indirecte vragen ........................................................................................... 218

17.3.1

Indirecte vragen door middel van vragende voornaamwoorden........................ 219

17.3.2

Indirecte vragen door middel van het vraagpartikel ‘of’ ..................................... 219

17.4

Vraagzinnen: De belangrijkste regels op een rijtje ......................................... 221

Hoofdstuk 18 Telwoorden .................................................................................................. 222 18.1

Bepaalde hoofdtelwoorden .......................................................................... 222

18.1.1

Uitspraak en schrijfwijze van bepaalde hoofdtelwoorden .................................. 223

18.1.1.1

Eén ........................................................................................................................ 223

18.1.1.2

Tientallen vanaf 20 ............................................................................................... 224

18.1.1.3

Samenstellingen met honderdtallen.................................................................... 225

18.1.1.4

Duizendtallen ....................................................................................................... 226

18.1.1.5

Tienduizendtallen en hoger ................................................................................. 227

18.1.1.6

Aaneen of gescheiden? ........................................................................................ 228

18.1.2

Woorden of cijfers? .............................................................................................. 229

18.2

Onbepaalde hoofdtelwoorden ...................................................................... 231

18.2.1

Bijvoeglijk gebruikte onbepaalde woorden ......................................................... 233

18.2.2

Zelfstandig gebruikte onbepaalde woorden ........................................................ 234

18.3

Rangtelwoorden ........................................................................................... 235

18.3.1

Woorden of cijfers? .............................................................................................. 238

18.3.2

Het gebruik van bepaalde rangtelwoorden ......................................................... 239

18.3.3

Breuken ................................................................................................................ 240

6

18.4

Telwoorden en het getal van het zelfstandig naamwoord ............................. 242

18.5

Telwoorden: De belangrijkste regels op een rijtje ......................................... 249

Hoofdstuk 19 Werkwoordstijden: Terminologie ................................................................. 257 19.1

Betekenis van de onderdelen van de naam van werkwoordstijden ............... 257

19.2

Benamingen van werkwoordstijden: De belangrijkste regels op een rijtje ..... 262

Hoofdstuk 20 De onvoltooid tegenwoordige tijd ................................................................ 266 20.1

Vorming van de onvoltooid tegenwoordige tijd ............................................ 266

20.2

Onvoltooid tegenwoordige tijd: De belangrijkste regels op een rijtje............. 270

Hoofdstuk 21 De onvoltooid verleden tijd .......................................................................... 271 21.1

De vorming van de onvoltooid verleden tijd ................................................. 271

21.2

Wanneer een -d en wanneer een -t? ............................................................. 272

21.3

Onvoltooid verleden tijd: De belangrijkste regels op een rijtje ...................... 275

Hoofdstuk 22 De voltooid tegenwoordige tijd .................................................................... 276 22.1

De vorming van het voltooid deelwoord ....................................................... 276

22.2

‘Hebben’ of ‘zijn’?......................................................................................... 278

22.2.1

Overgankelijke werkwoorden .............................................................................. 279

22.2.2

Onovergankelijke werkwoorden .......................................................................... 280

22.2.3

Werkwoorden van beweging ............................................................................... 285

22.2.4

‘Hebben’ en ‘zijn’ met een accentverschil ........................................................... 287

22.3

Voltooid tegenwoordige tijd: De belangrijkste regels op een rijtje................. 290

22.3.1

Hulpwerkwoorden: De belangrijkste regels op een rijtje .................................... 291

Hoofdstuk 23 De voltooid verleden tijd .............................................................................. 293 Hoofdstuk 24 De toekomende tijden .................................................................................. 295 24.1

De onvoltooid tegenwoordige toekomende tijd ............................................ 296

24.2

De onvoltooid verleden toekomende tijd...................................................... 296

24.3

De voltooid tegenwoordige toekomende tijd ................................................ 297

24.4

De voltooid verleden toekomende tijd.......................................................... 297

24.5

Toekomende tijden: De belangrijkste regels op een rijtje .............................. 298

7

Hoofdstuk 25 Onregelmatige werkwoorden ....................................................................... 299 25.1

De tegenwoordige tijd .................................................................................. 299

25.1.1

‘Hebben’ en ‘zijn’.................................................................................................. 299

25.1.2

De modale werkwoorden..................................................................................... 300

25.1.3

‘Komen’ ................................................................................................................ 302

25.2

Verleden tijd: Sterke en zwakke werkwoorden ............................................. 302

Hoofdstuk 26 Bijzondere voltooide tijden........................................................................... 304 26.1

Bijzondere voltooide tijden in het kort .......................................................... 304

26.2

Bijzondere voltooide tijden: de exacte regels ................................................ 308

26.3

Bijzondere voltooide tijden: De belangrijkste regels op een rijtje .................. 316

Hoofdstuk 27 Te ................................................................................................................. 319 27.1

‘Te’ en infinitieven in combinatie met andere werkwoorden......................... 319

27.2

De structuur van zinnen met ‘te’ en infinitief ................................................ 327

27.3

‘Te’ in combinatie met andere woordsoorten dan werkwoorden .................. 328

27.3.1

Bijvoeglijk naamwoord of bijwoord en infinitief ................................................. 329

27.3.2

Zelfstandig naamwoord en infinitief .................................................................... 330

27.3.3

Voorzetsel en infinitief ......................................................................................... 331

27.3.3.1

Om te .................................................................................................................... 331

27.3.3.2

Wel ‘te’, maar geen ‘om’ ...................................................................................... 332

27.3.4

Voorzetsels en gesubstantiveerde infinitieven .................................................... 333

27.4

Te: De belangrijkste regels op een rijtje ........................................................ 335

27.5

Werkwoorden waar nooit ‘te’ achter staat ................................................... 339

27.6

Werkwoorden waar altijd ‘te’ achter staat .................................................... 342

27.7

‘Te’ en infinitief in plaats van voltooid deelwoord......................................... 344

Hoofdstuk 28 De imperatief ............................................................................................... 350 28.1

De vorming van de imperatief ...................................................................... 350

28.2

De imperatief: De belangrijkste regels op een rijtje ....................................... 352

Hoofdstuk 29 De aanvoegende wijs .................................................................................... 353 29.1

Het gebruik van de aanvoegende wijs ........................................................... 353

29.2

Vorming van de aanvoegende wijs................................................................ 354

29.3

Enkele voorbeelden ...................................................................................... 355

8

Hoofdstuk 30 Het passief ................................................................................................... 356 30.1

Actieve en passieve zinnen ........................................................................... 356

30.2

Vorming van het passief ............................................................................... 357

30.3

De bedrijver van de handeling in passieve zinnen ......................................... 362

30.4

Passieve zinnen en modale werkwoorden..................................................... 362

30.5

De plaats van het voltooid deelwoord .......................................................... 364

30.6

Passieve zinnen en ‘er’ ................................................................................. 365

30.7

Passief: De belangrijkste regels op een rijtje ................................................. 366

30.8

Schema actieve en passieve zinnen ............................................................... 369

Hoofdstuk 31 Scheidbare prefixen ...................................................................................... 370 31.1

Wanneer wel en wanneer niet scheiden?...................................................... 371

31.1.1

Infinitief ................................................................................................................ 372

31.1.2

Voltooid deelwoord ............................................................................................. 373

31.1.3

Persoonsvorm ...................................................................................................... 374

31.1.4

Gebiedende wijs ................................................................................................... 374

31.2

Enkele losse opmerkingen over prefixen en werkwoorden ............................ 375

31.3

Scheidbare prefixen: De belangrijkste regels op een rijtje ............................. 376

Hoofdstuk 32 De plaats van het werkwoord ....................................................................... 377 32.1

Finiete en niet-finiete werkwoorden............................................................. 377

32.2

Hoofd- en bijzin ............................................................................................ 378

32.3

De plaats van het werkwoord in de zin ......................................................... 380

32.3.1

Bevestigende hoofdzinnen................................................................................... 380

32.3.2

Vraagzinnen.......................................................................................................... 381

32.3.3

Gebiedende zinnen .............................................................................................. 381

32.3.4

Bijzinnen ............................................................................................................... 382

32.4

Bijzonderheden ............................................................................................ 382

32.4.1

Nevenschikkende voegwoorden .......................................................................... 382

32.4.2

Of .......................................................................................................................... 384

32.4.3

Bijzin vóór de hoofdzin......................................................................................... 385

32.4.4

Voegwoord telt niet mee ..................................................................................... 387

32.4.5

Meerdere werkwoorden aan het eind van de zin ............................................... 387

32.4.6

Samentrekkingen en de plaats van de persoonsvorm ......................................... 390

32.5

Plaats van het werkwoord: De belangrijkste regels op een rijtje .................... 392

9

Hoofdstuk 33 Het gebruik van de werkwoordstijden .......................................................... 394 33.1

Wanneer is iets gebeurd? ............................................................................. 396

33.1.1

Het heden ............................................................................................................. 396

33.1.2

Het verleden ......................................................................................................... 396

33.1.2.1

De voltooid tegenwoordige tijd ........................................................................... 397

33.1.2.2

De onvoltooid verleden tijd ................................................................................. 398

33.1.2.3

De voltooid verleden tijd...................................................................................... 399

33.1.2.4

Het presens historicum ........................................................................................ 399

33.1.2.5

De toekomst ......................................................................................................... 400

33.1.2.6

De toekomst vanuit het verleden ........................................................................ 402

33.1.3

Schema Werkwoordstijden en perspectieven ..................................................... 404

33.2

Echt waar? Werkwoorden en realiteit........................................................... 406

33.2.1

Futurum en futurum exactum ............................................................................. 408

33.2.2

Conditionalis en conditionalis perfecti ................................................................ 410

33.2.3

Werkwoordstijden in denkbeeldige situaties schematisch ................................. 414

33.2.4

Voorbeelden werkwoordstijden met Russische vertaling ................................... 415

33.3

Je zou zeggen dat … Werkwoordstijden en de indirecte rede......................... 427

33.3.1

Wanneer is er precies sprake van een indirecte rede? ....................................... 434

Hoofdstuk 34 Bijvoeglijk en bijwoordelijk gebruikte werkwoordsvormen ........................... 437 34.1

Werkwoorden als onderdeel van het gezegde ............................................... 437

34.2

Bijvoeglijk en bijwoordelijk gebruikte deelwoorden (participia en gerundia) . 438

34.2.1

Bijvoeglijk gebruikte werkwoorden (participia) ................................................... 439

34.2.1.1

Het tegenwoordig deelwoord .............................................................................. 440

34.2.1.2

Het verleden deelwoord ...................................................................................... 442

34.2.1.3

Intransitieve werkwoorden en deelwoorden ...................................................... 444

34.2.2

‘Te’ en infinitief .................................................................................................... 447

34.2.3

De plaats van bijvoeglijk gebruikte werkwoorden............................................... 448

34.2.4

Bijvoeglijk gebruikte werkwoordsvormen: De belangrijkste regels op een rijtje 450

34.2.5

Bijvoeglijk gebruikte werkwoorden vragenlijst.................................................... 451

34.3

Bijwoordelijk gebruikte werkwoorden (gerundia, деепричастия) ................. 452

10

34.4

Participia en gerundia vertalen ..................................................................... 453

34.4.1

Deelwoorden (Причастия)................................................................................... 453

34.4.2

Gerundia (Деепричастия) ................................................................................... 455

34.4.3

Causale relaties .................................................................................................... 460

34.4.4

Participia en gerundia: De belangrijkste regels op een rijtje ............................... 463

34.4.5

Overzicht van verbanden die gerundia kunnen leggen ....................................... 464

Hoofdstuk 35 Ontkenning .................................................................................................. 467 35.1

Geen ............................................................................................................ 467

35.2

Niet .............................................................................................................. 468

35.2.1

De plaats van ‘niet’ ............................................................................................... 468

35.3

Enkele andere ontkenningswoorden ............................................................. 470

35.3.1

Niets in combinatie met voorzetsels.................................................................... 472

35.4

Ontkenning: De belangrijkste regels op een rijtje .......................................... 474

Hoofdstuk 36 Er: Samenvatting .......................................................................................... 477 36.1

‘Er’ als plaatsonderwerp ............................................................................... 479

36.1.1

‘Er’ als voorlopig onderwerp in een zin met een onbepaald echt onderwerp .... 480

36.1.2

‘Er’ als enige onderwerp in een passieve zin zonder ander onderwerp.............. 483

36.2

‘Er’ in combinatie met een voorzetsel ........................................................... 484

36.3

‘Er’ in combinatie met een aanduiding van hoeveelheid................................ 489

36.4

‘Er’ als aanduiding van plaats ........................................................................ 492

36.5

Restricties op het gebruik van ‘er’ ................................................................. 494

36.5.1

Verschillende functies van ‘er’ in één deelzin...................................................... 494

36.5.2

Plaatsbepalingen en ‘er’ als plaatsonderwerp ..................................................... 495

36.6

Er: De belangrijkste regels op een rijtje ......................................................... 496

Hoofdstuk 37 Er ................................................................................................................. 502 37.1

De positie van ‘er’......................................................................................... 503

37.2

‘Er’ als plaatsonderwerp ............................................................................... 504

37.2.1

‘Er’ als voorlopig onderwerp in een zin met een onbepaald echt onderwerp .... 505

37.2.1.1

De positie van ‘er’ als voorlopig onderwerp ........................................................ 508

37.2.2

Bijwoordelijke bepalingen en ‘er’ als plaatsonderwerp ...................................... 508

37.2.2.1

Onbepaald onderwerp of generieke uitspraak? .................................................. 510

37.2.3

‘Er’ als enige onderwerp in een passieve zin zonder ander onderwerp.............. 512

37.2.4

De positie van ‘er’ als enige onderwerp van de zin ............................................. 513 11

37.3

‘Er’ in combinatie met een voorzetsel ........................................................... 514

37.3.1

De positie van ‘er’ in combinatie met een voorzetsel ......................................... 519

37.4

‘Er’ in combinatie met een aanduiding van hoeveelheid................................ 521

37.5

‘Er’ als aanduiding van plaats ........................................................................ 525

37.5.1

De positie van ‘er’ als aanduiding van plaats ....................................................... 525

37.6

Restricties op het gebruik van ‘er’ ................................................................. 527

37.6.1

Verschillende functies van ‘er’ in één deelzin...................................................... 527

37.6.2

Wel een onbepaald onderwerp, maar geen ‘er’ .................................................. 528

37.6.2.1

Meerdere zinsdelen die bij de handeling zijn betrokken..................................... 530

37.6.3

Bijwoordelijke bepalingen en ‘er’ als plaatsonderwerp ...................................... 533

Hoofdstuk 38 Voorzetsels en achterzetsels ......................................................................... 535 38.1

Enkele opmerkingen vooraf .......................................................................... 536

38.1.1

Beweging en achterzetsels ................................................................................... 536

38.1.2

Omzetsels ............................................................................................................. 538

38.1.3

Met, tot, naar ....................................................................................................... 538

38.2

Voorzetsels die een plaats aanduiden ........................................................... 541

38.3

Voorzetsels en achterzetsels die een beweging aanduiden ............................ 545

38.4

Andere typen voorzetsels ............................................................................. 549

Hoofdstuk 39 Verbindingswoorden .................................................................................... 553 39.1

Enkele opmerkingen vooraf .......................................................................... 553

39.1.1

Voegwoorden: onderschikkend of nevenschikkend ............................................ 553

39.1.2

Tussenwerpsels .................................................................................................... 556

39.1.3

Zininleiders ........................................................................................................... 556

39.1.4

Bijwoorden ........................................................................................................... 557

39.1.5

Betrekkelijke bijwoorden ..................................................................................... 558

39.1.6

‘Immers’ of ‘namelijk’ .......................................................................................... 559

39.1.7

‘Want’ of ‘omdat’ ................................................................................................. 559

39.2

Enkele veelvoorkomende verbindingswoorden ............................................. 561

Hoofdstuk 40 Zinsontleden: Samenvatting ......................................................................... 597

12

Hoofdstuk 41 Zinsontleden ................................................................................................ 601 41.1

Het gezegde ................................................................................................. 601

41.2

De persoonsvorm ......................................................................................... 602

41.3

Het onderwerp ............................................................................................. 602

41.4

Het lijdend voorwerp.................................................................................... 603

41.5

Het meewerkend voorwerp .......................................................................... 604

41.5.1

Het indirect object ............................................................................................... 605

41.6

De bijwoordelijke bepaling ........................................................................... 608

41.7

Het voorzetselvoorwerp ............................................................................... 609

41.8

Het predicaatsnomen ................................................................................... 610

41.9

De bepaling van gesteldheid ......................................................................... 611

Hoofdstuk 42 Nederlandse woordvolgorde: Samenvatting ................................................. 613 42.1

De structuur van een Nederlandse zin........................................................... 613

42.2

Woordvolgordecriteria ................................................................................. 615

42.3

Zinsdelen bij het gezegde ............................................................................. 617

42.4

Informatiestructuur ...................................................................................... 618

42.5

Voornaamwoorden ...................................................................................... 619

42.5.1

Zinsdelen die direct bij de handeling betrokken zijn ........................................... 620

42.5.1.1

Botsende regels: Informatiestructuur en directheidscriterium........................... 622

42.6

Bijwoordelijke bepalingen ............................................................................ 624

42.6.1

Predicaatsbepalingen en vrije bepalingen ........................................................... 624

42.7

Achterplaatsing ............................................................................................ 626

Hoofdstuk 43 Nederlandse woordvolgorde ........................................................................ 630 _Toc259303845

(ZINSDELEN BIJ) HET GEZEGDE ..................................................................................................... 634 43.1

Het gezegde ................................................................................................. 634

43.2

Zinsfuncties bij het gezegde .......................................................................... 636

13

INFORMATIESTRUCTUUR ............................................................................................................ 641 43.3

Voornaamwoorden ...................................................................................... 642

43.3.1

Persoonlijke voornaamwoorden .......................................................................... 646

43.3.2

Wederkerende voornaamwoorden ..................................................................... 646

43.3.3

Wederkerige voornaamwoorden......................................................................... 647

43.3.4

Aanwijzende voornaamwoorden ......................................................................... 648

43.3.5

Samenvattend over de plaats van voornaamwoorden ....................................... 649

43.4

Zinsfuncties die direct bij de handeling betrokken zijn .................................. 652

43.4.1

Directheidscriterium ............................................................................................ 653

43.4.2

Het onderwerp ..................................................................................................... 656

43.4.2.1

Onbepaald onderwerp of generieke uitspraak? .................................................. 659

43.4.3

Het lijdend voorwerp ........................................................................................... 661

43.4.4

Botsende regels: Informatiestructuur en directheidscriterium........................... 664

BEPALINGEN........................................................................................................................... 666 43.5

Bijwoordelijke bepalingen ............................................................................ 667

43.5.1

De onderlinge volgorde van bijwoordelijke bepalingen ...................................... 668

43.5.2

Hier, daar, er ........................................................................................................ 669

43.5.3

Er .......................................................................................................................... 670

43.5.4

De plaats van bijwoordelijke bepalingen in de zin............................................... 671

43.5.5

Vrije bepalingen ................................................................................................... 674

43.6

Achterplaatsing ............................................................................................ 679

43.7

Nederlandse woordvolgorde: Schema’s ........................................................ 682

43.8

Enkele bijzonderheden ................................................................................. 686

43.8.1

Ondervindend voorwerp ...................................................................................... 686

43.8.2

De bepaling van gesteldheid ................................................................................ 687

43.8.3

Zinnen onderbreken ............................................................................................. 689

43.9

Woordvolgorde: De belangrijkste regels op een rijtje .................................... 691

Hoofdstuk 44 Samentrekkingen ......................................................................................... 699 44.1

Samentrekkingscriteria ................................................................................. 699

44.2

Meerdere samentrekkingen in één zin .......................................................... 702

44.3

Samentrekkingen en de plaats van de persoonsvorm .................................... 703

44.4

Samentrekkingen: De belangrijkste regels op een rijtje ................................. 705

14

Appendix I

Onregelmatige werkwoorden ........................................................................ 707

1.1

Enkele veelvoorkomende onregelmatige werkwoorden ................................ 709

Appendix II

Lijst van grammaticale termen ...................................................................... 759

Appendix III Nederlandse interpunctie ............................................................................. 772 Inleiding ............................................................................................................................. 774 1 Zinseindetekens ............................................................................................................ 776 1.1

De punt ........................................................................................................ 776

1.2

Het vraagteken ............................................................................................. 777

1.3

Het uitroepteken .......................................................................................... 777

2 De komma ..................................................................................................................... 779 2.1

Komma’s scheiden delen van een opsomming .............................................. 779

2.1.1

Bepaling in een opsomming ................................................................................. 782

2.1.2

Reeksvormers ....................................................................................................... 783

2.1.3

Enz., etc., e.d. ....................................................................................................... 783

2.2

Komma’s scheiden deelzinnen ...................................................................... 784

2.2.1

Komma’s voor voegwoorden in eenvoudige zinnen ........................................... 784

2.2.2

Komma’s voor voegwoorden in complexe zinnen ............................................... 786

2.2.2.1

En .......................................................................................................................... 786

2.2.2.2

Omdat................................................................................................................... 791

2.3

Komma’s markeren een onderbreking in de zin ............................................ 795

2.3.1

Opmerkingen tussendoor .................................................................................... 796

2.3.2

Beknopte bijzinnen .............................................................................................. 797

2.3.3

Tussenwerpsels .................................................................................................... 799

2.3.4

Bijstellingen .......................................................................................................... 800

2.3.5

Verplaatst zinsdeel ............................................................................................... 801

2.4

Bijvoeglijke bijzinnen .................................................................................... 802

2.4.1

Beperkende bijvoeglijke bijzinnen ....................................................................... 802

2.4.2

Uitbreidende bijvoeglijke bijzinnen ..................................................................... 803

15

2.5

Aangesproken persoon ................................................................................. 804

2.6

Brieven......................................................................................................... 805

2.6.1

Aanhef .................................................................................................................. 805

2.6.2

Afsluiting .............................................................................................................. 805

2.6.3

Adressering........................................................................................................... 805

2.6.4

Plaats en datum ................................................................................................... 806

3 De puntkomma ............................................................................................................. 807 3.1

De puntkomma als pauze in een gedachtegang ............................................. 807

3.2

De puntkomma in opsommingen .................................................................. 808

4 De dubbele punt ............................................................................................................ 810 4.1

De dubbele punt als aankondiging ................................................................ 810

4.2

Dubbele punten en hoofdletters ................................................................... 813

4.3

Punt, dubbele punt, puntkomma: subtiele verschillen .................................. 813

5 Drie puntjes................................................................................................................... 815 5.1

Drie puntjes markeren weglatingen .............................................................. 815

5.2

Drie puntjes markeren pauzes ...................................................................... 816

5.3

Drie puntjes en andere leestekens ................................................................ 817

6 Streepjes ....................................................................................................................... 818 6.1

Gedachtestreepje ......................................................................................... 818

6.2

Aandachtstreepjes........................................................................................ 820

6.3

Nederlandse streepjes en de Russische тире ................................................. 820

7 Haakjes ......................................................................................................................... 826 7.1

Ronde haakjes .............................................................................................. 826

7.1.1

Ondergeschikte mededeling ................................................................................ 826

7.1.2

‘Of’ ........................................................................................................................ 828

7.1.3

Weglating ............................................................................................................. 828

7.2

Vierkante haakjes ......................................................................................... 829

16

8 Aanhalingstekens .......................................................................................................... 830 8.1

De zelfnoemfunctie ...................................................................................... 831

8.2

De zogenaamdfunctie ................................................................................... 832

8.3

Markering van zelfgemaakte woorden .......................................................... 833

8.4

Markering van een citaat .............................................................................. 834

8.5

Aanhalingstekens en andere leestekens........................................................ 837

8.5.1

Leestekens binnen of buiten aanhalingstekens ................................................... 837

8.5.2

Niet-ingebedde citaten ........................................................................................ 838

8.5.3

Citaatinbedding .................................................................................................... 839

8.5.3.1

Citaatinleiding ...................................................................................................... 839

8.5.3.2

Citaatafsluiting ..................................................................................................... 840

8.5.3.3

Citaatonderbreking .............................................................................................. 841

8.5.3.4

Citaatinbedding en meerdere leestekens ............................................................ 842

Samenvatting ..................................................................................................................... 844 9.1

Samenvatting .............................................................................................. 844

9.2

Schema Interpunctiegebruik ........................................................................ 846

Verder lezen ....................................................................................................................... 854 Uitspraak..… .................................................................................................................. 854 Nederlands voor anderstaligen ...................................................................................... 854 Nederlands voor Nederlandstaligen ............................................................................... 855 Nederlandse interpunctie .............................................................................................. 857

17

Voorwoord ‘When I use a word,’ Humpty Dumpty

Когда я беру слово, оно означает то, что я хочу,

said, in rather a scornful tone, ‘it

не больше и не меньше, – сказал Шалтай

means just what I choose it to mean –

презрительно.

neither more nor less.’

– Вопрос в том, подчинится ли оно вам, –

‘The question is,’ said Alice, ‘whether

сказала Алиса.

you can make words mean so many

– Вопрос в том, кто из нас здесь хозяин, –

different things.’

сказал Шалтай-Болтай. – Вот в чем вопрос!

‘The

question

is,’

said

Humpty

Алиса вконец растерялась и не знала, что и

Dumpty, ‘which is to be master –

сказать; помолчав с

that’s all.’

заговорил снова.

Alice was too much puzzled to say

– Некоторые слова очень вредные. Ни за что

anything, so after a minute Humpty

не поддаются! Особенно глаголы! Гонору в

Dumpty began again. ‘They’ve a

них слишком много! Прилагательные попроще

temper, some of them – particularly

– с ними делай, что хочешь. Но глаголы себе

verbs:

на уме! Впрочем, я с ними со

they’re

the

proudest

–

минуту, Шалтай-Болтай

всеми

adjectives you can do anything with,

справляюсь. Световодозвуконепроницаемость!

but not verbs – however, I can

Вот что я говорю!

manage the whole lot of them! Impenetrability! That’s what I say!’ De eigenwijze Humpty Dumpty ten spijt is taal een kwestie van conventies, van afspraken die mensen ooit hebben gemaakt om te zorgen dat ze elkaar konden begrijpen. De eeuwen verstreken en ooit gemaakte taalafspraken ondergingen geleidelijk verschillende veranderingen. Er verdwenen regels, omdat ze overbodig werden geacht, of er werden nieuwe regels bedacht om de ene taal meer te laten lijken op een andere die meer aanzien genoot. Zo is in het Nederlands in de zeventiende eeuw besloten om voor de derde persoon meervoud van persoonlijke voornaamwoorden een onderscheid te maken tussen de accusatief ‘hen’ en de datief ‘hun’ om zo het ‘boerse’ Nederlands meer te laten lijken op het geleerde Latijn. Nu, zo’n vier eeuwen later, gedraagt een groot deel van de Nederlanders zich op het gebied van de persoonlijke voornaamwoorden een beetje als Humpty Dumpty. Sommigen maken nog wel een strikt onderscheid tussen de accusatief ‘hen’ en de datief ‘hun’. Andere Nederlanders hebben voor zichzelf besloten dat ‘hun’ hetzelfde is als ‘hen’.

18

Voorwoord

Zo heeft Humpty Dumpty zowel gelijk als ongelijk. Hij heeft ongelijk, omdat taal wel degelijk onderhevig is aan regels en jij als taalgebruiker niet zomaar kunt besluiten een regel in zijn tegendeel te veranderen, als je tenminste wilt dat anderen je begrijpen (Humpty Dumpty moet niet voor niets een hevige strijd voeren met de trotse werkwoorden). Tegelijkertijd heeft hij gelijk: mensen besluiten wel degelijk om de regels van een taal te veranderen. Leg maar eens de Gijsbrecht van Aemstel van de zeventiende-eeuwse auteur Joost van den Vondel naast Harry Mulisch’ Ontdekking van de hemel uit 1992: een wereld van verschil. Taal is onderhevig aan veranderingen. Juist omdat taal voor een deel een kwestie is van conventies, van ooit gemaakte afspraken, kunnen mensen eenvoudig besluiten om deze afspraken te veranderen. Dezelfde paradoxale combinatie van enerzijds taalregels die communicatie mogelijk maken en anderzijds de daaraan inherente mogelijkheid om van deze regels af te wijken omdat het slechts arbitraire afspraken zijn, maakt een grammaticaboek als het huidige zowel mogelijk als onmogelijk. Het is mogelijk om in hoofdlijnen te beschrijven welke grondregels in acht genomen moeten worden bij het formuleren van een Nederlandse zin. ‘Als je een mededelende zin opschrijft, zet dan de persoonsvorm in hoofdzinnen op de tweede plaats en alle andere werkwoorden helemaal aan het eind.’ ‘Als je een verhaaltje in het verleden vertelt, zet dan de werkwoorden in de onvoltooid verleden tijd.’ ‘Als je een zin formuleert, zet dan bekende informatie aan het begin en noem pas aan het eind informatie die nieuw is voor je gesprekspartner.’ Op het moment dat regels als deze gegeven worden, wordt tevens de mogelijkheid geschapen om ervan af te wijken. In de praktijk gebeurt dit ook regelmatig, waarmee de aanwijzingen die in dit boek gegeven worden in één klap teniet worden gedaan. Humpty Dumpty juicht en jubelt triomfantelijk; degene die Nederlands als vreemde taal probeert te leren smijt zijn grammaticaboek in een hoek en vervalt tot wanhoop. Dit grammaticaboek is tot stand gekomen in het volle bewustzijn van de onmogelijkheid om dé grammatica van het Nederlands te schrijven. Tegelijkertijd is dit boek geschreven in de hoop iets toe te voegen aan het grammaticamateriaal dat op dit moment beschikbaar is voor anderstaligen en in het bijzonder voor Russischtaligen. Er zijn twee hoofdtypen Nederlandse grammatica’s op de markt. Ten eerste zijn er verschillende lesmethoden ‘Nederlands als vreemde taal’. Deze grammatica’s voor anderstaligen behandelen vrijwel allemaal de meest basale regels die noodzakelijk zijn om begrijpelijk Nederlands te spreken. Veel verder dan de – uiteraard uitermate belangrijke – hoofdregels gaan de meeste leerboeken voor anderstaligen niet. Het tweede hoofdtype naslagwerken waarin de Nederlandse grammatica behandeld wordt, is primair bedoeld voor Nederlandstaligen. De uitleg die in deze grammatica’s wordt gegeven, veronderstelt dan ook een kennis van en intuïtief gevoel voor het Nederlands die een moedertaalspreker idealiter bezit, maar die voor een anderstalige praktisch onhaalbaar zijn. 19

Voorwoord

Tussen de grammaticaboeken voor anderstaligen en naslagwerken voor Nederlanders gaapt een zwart gat: er ontbreekt materiaal voor anderstaligen die enerzijds meer van het Nederlands willen of moeten weten dan enkel de basisregels en anderzijds de mogelijkheden en onmogelijkheden van de taal niet net zo goed kunnen aanvoelen als iemand die is opgegroeid in een Nederlandstalige omgeving. Deze Nederlandse grammatica voor Russischtaligen is bedoeld als een – op zijn minst gedeeltelijke – opvulling van het dun bevolkte overgangsgebied tussen basale

leermethoden

voor

anderstaligen

en

gedetailleerde

grammatica’s

voor

Nederlandstaligen. Zoals de titel al aangeeft, is het boek in eerste instantie bedoeld voor mensen van wie de moedertaal Russisch is. Waar dit zinnig leek, worden parallellen getrokken met het Russisch. Ook wordt uitgebreider dan in veel andere grammatica’s aandacht besteed aan enkele verschijnselen in het Nederlands die voor Russischtaligen buitengewoon moeilijk onder de knie te krijgen zijn, zoals de vermaledijde lidwoorden en het gebruik van de maar liefst acht verschillende werkwoordstijden die het Nederlands rijk is. Qua opzet is deze grammatica een combinatie van een naslagwerk en een leerboek voor mensen die al enige kennis van het Nederlands bezitten. De meeste hoofdstukken bevatten erg veel regels en uitleg, ook over verschijnselen die je niet dagelijks zult tegenkomen in Nederlandse teksen. De grote hoeveelheid theorie is inherent aan het doel van deze grammatica: dieper ingaan op regels die in de meeste Nederlandse leermethoden voor anderstaligen slechts heel algemeen of zelfs helemaal niet behandeld worden. Deze theoretische inslag maakt het boek echter minder geschikt als studieboek waarin kort en overzichtelijk de belangrijkste regels van het Nederlands op een rijtje worden gezet. Om dit laatste probleem op te lossen staat aan het eind van vrijwel ieder hoofdstuk een kort overzicht van de belangrijkste regels die je moet beheersen om goed uit de voeten te kunnen met het grammaticaonderdeel in kwestie. Enkele hoofdstukken zijn zo complex en gedetailleerd dat ervoor is gekozen om de hoofdtekst vooraf te laten gaan door een samenvatting waarin kort de belangrijkste regels worden opgesomd.

20

Voorwoord

Deze Nederlandse grammatica voor Russischtaligen zou nooit het daglicht hebben gezien zonder de hulp en steun van een groot aantal mensen. De eersten aan wie ik mijn oneindige dankbaarheid moet betuigen zijn de studenten die in de jaren 2006 tot en met 2010 studeerden aan de sectie Russisch van de ITV Hogeschool voor Tolken en Vertalen te Utrecht. Zij zijn degenen die mij ervan bewust hebben gemaakt dat er behoefte is aan een Nederlandse grammatica voor gevorderde anderstaligen. Bovendien zijn zij degenen die met hun altijd intelligente vragen allerlei eigenaardigheden van het Nederlands aan het licht hebben gebracht die in de vele kladversies van dit grammaticaboek simpelweg over het hoofd waren gezien. Het is dankzij de ongekende leergierigheid van deze studenten en dankzij hun oneindige geduld en vergevingsgezindheid dat deze grammatica heeft kunnen verschijnen in haar huidige vorm. Alle Russischtalige ITV-studenten hebben bijgedragen aan dit boek, maar drie van hen verdienen aparte vermelding. Natasja Slijkhuis-Gounina heeft de Russische vertalingen verzorgd van de voorbeeldzinnen in het schema bij het hoofdstuk over het gebruik van de Nederlandse werkwoordstijden. De rest van het boek is in het Russisch vertaald door Elena Zakirova en Katarina van Saarloos. Deze drie mensen verdienen alle lof en bewondering voor hun inzet en moeite, die ervoor hebben gezorgd dat de grammaticatheorie in dit boek aanzienlijk toegankelijker is geworden voor Russischtaligen. Grote dank gaat ook uit naar de docenten van de sectie Russisch van de ITV Hogeschool onder de altijd vriendelijke en flexiebele leiding van Henky de Vries. Zij maken van de Russische afdeling een ongekend plezierige werkomgeving die het tot een waar genot maakt om je volledig in te zetten voor de opleiding en de studenten en menig nachtelijk uurtje door te brengen in diep en bij tijden wanhopig gepeins over het kleine lastpakje ‘er’ of over eigenwijze onbepaalde onderwerpen die besluiten naar het eind van Nederlandse zinnen te verhuizen. Tot slot een woord van dank aan Chris Giezen, die ettelijke malen is gebruikt als proefkonijn, op stel en sprong moest antwoorden op vragen over het verschil tussen ‘in de gang staat een paard’ en ‘een paard staat in de gang’ en die tot op heden naarstig op zoek is naar de-woorden op -ide. Rest slechts een laatste raad voor wie deze grammatica wil gebruiken. Blader het boek door, pik eruit wat nuttig lijkt и глаголом жги(те) сердца людей, maar dan wel in het Nederlands.

21

Hoofdstuk 1 Uitspraak (Произношение) Bij het vormen van klanken wordt de daadwerkelijk geproduceerde klank grofweg bepaald door de vorm, positie en beweging van onder andere de tong, lippen, kaak en stembanden (de menselijke spraakorganen). Er zijn verschillende klanken in het Nederlands die voor mensen van wie de moedertaal Russisch is soms problemen opleveren bij de uitspraak. Deze klanken zullen hieronder besproken worden.

Afb. 1 De menselijke spraakorganen (tong, lippen, kaak, stembanden)

22

Uitspraak

1.1

Klinkers

Het Nederlands kent een onderscheid tussen zogenaamde lange en korte klinkers. De termen ‘lang’ en ‘kort’ zijn enigszins misleidend. Het verschil tussen korte en lange klinkers is er namelijk niet in gelegen dat lange klinkers langer zouden klinken dan korte klinkers. Het belangrijkste verschil tussen kort en lang is de vorm van de mond en de lippen en de positie van de tong in de mond. In het algemeen geldt dat korte klinkers verder achter in de mond gevormd worden dan hun lange tegenhangers. In taalkundige termen komt het verschil tussen korte en lange klinkers erop neer dat lange klinkers zogenaamde voorklinkers zijn (гласные переднего ряда), terwijl korte klinkers achterklinkers zijn (гласные заднего ряда). korte

klinker

(voorklinker; lange klinker (achterklinker; voorbeeld

voor in de mond gevormd)

achter in de mond gevormd)

o

oo

zon (солнце) zoon (сын)

a

aa

man (мужчина) maan (луна)

u

uu

fut (энергия, бодрость) fuut (чомга)

e

ee

les (урок) lees (я читаю)

i

ie

vis (рыба) vies (невкусный)

23

Uitspraak

klank

vorming

voorbeeld

/o/

De Nederlandse /o/ klinkt ongeveer zoals de /o/ in het Russische bom дом.

zon

De klank wordt ver achter in de mond gevormd. De lippen zijn gerond. De zijkanten van de tong liggen tegen de ondertanden aan, het middenstuk van de tong wordt naar beneden gedrukt. /oo/

De /oo/ wordt ten opzichte van de /o/ iets verder voor in de boom mond gevormd.

zoon

Bij het uitspreken van de /oo/ zijn de lippen minder gerond dan bij het vormen van de /o/; de lippen zijn eerder getuit. De tong bevindt zich laag in de mond, maar wordt minder hard naar beneden gedrukt dan bij het vormen van de /o/.

24

Uitspraak

klank

vorming

voorbeeld

/a/

De /a/ wordt achter in de mond gevormd.

man bal

De lippen zijn ontspannen. De tong drukt tegen de onderkant van de mond aan. /aa/

De Nederlandse /aa/ klinkt ongeveer zoals de /a/ in het Russische maan да.

baal

De klank wordt verder voor in de mond gevormd dan de /a/. De lippen zijn gespannen en worden in een horizontale positie gehouden, als een recht streepje. De tong ligt in het midden van de mond, de zijkanten van de tong drukken tegen de boventanden aan.

25

Uitspraak

klank

vorming

voorbeeld

/u/

De Nederlandse /u/ wordt verder voor in de mond gevormd dan dus de /o/ en /a/.

fut

De lippen zijn licht gerond. Het middenstuk van de tong ligt tegen de onderkant van de mond aan, het puntje van de tong ligt tegen de ondertanden aan. Een onbeklemtoonde -e- wordt in het Nederlands uitgesproken de

/uu/

als een /u/.

ze

De /uu/ wordt verder voor in de mond gevormd dan de /u/.

beduusd fuut

De lippen zijn getuit. De zijkanten van de tong liggen tegen de boventanden aan, het puntje van de tong ligt tussen de ondertanden en de voortanden in.

26

Uitspraak

klank

vorming

voorbeeld

/e/

De /e/ wordt in het midden van de mond gevormd.

ben mennen

De lippen zijn ontspannen, ze zijn niet gerond of getuit. Het middenstuk van de tong ligt laag in de mond, het puntje van de tong ligt tegen de ondertanden aan. Een onbeklemtoonde -e- klinkt in het Nederlands als een /u/.

de ze

/ee/

De Nederlandse /ee/ klinkt ongeveer als de э in het Russische been эти.

menen

De /ee/ wordt ten opzichte van de /e/ verder voor in de mond gevormd. De lippen zijn breed en gespannen, ze vormen een horizontaal streepje. Het middenstuk van de tong bevindt zich boven in de mond, het puntje van de tong ligt tegen de ondertanden aan.

27

Uitspraak

klank

vorming

voorbeeld

/i/

De /i/ wordt relatief ver voor in de mond gevormd.

nis zit

De lippen zijn ontspannen, ze zijn niet gerond of getuit. Het middenstuk van de tong ligt midden in de mond, het puntje van de tong ligt tegen de ondertanden aan. /ie/

De Nederlandse /ie/ klinkt ongeveer zoals de Russische и.

nies ziet

De /ie/ wordt verder voor in de mond gevormd dan de /i/. Bij het uitspreken van de /ie/ zijn de lippen gespannener in vergelijking met de /i/, ze vormen een lang, horizontaal streepje. Het middenstuk van de tong ligt midden in de mond, het puntje van de tong drukt hard tegen de ondertanden aan. De letter y (i-grec) wordt uitgesproken als een /ie/.

cynisch xylofoon

28

Uitspraak

1.2

Diftongen

Diftongen zijn combinaties van twee opeenvolgende klinkers. Alle klinkers die hierboven zijn besproken behouden dezelfde klank gedurende de tijd dat ze uitgesproken worden. Als je het woord ‘baan’ uitspreekt, verandert de klank /aa/ niet halverwege in een andere klank. Diftongen of tweeklanken veranderen wél halverwege hun articulatie. De diftong au begint bijvoorbeeld als de klank /aa/ en verandert tijdens het uitspreken geleidelijk in een /oe/. Hieronder volgt een overzicht van Nederlandse diftongen.

29

Uitspraak

klank

vorming

voorbeeld

ei

Begin met een /ee/, maar met de mond wijder open (let op dat trein

ij

de klank /ee/ nog steeds op dezelfde plaats in de mond gevormd wijn wordt en niet verder naar achteren). Maak de klank af door een /j/ te vormen. vrolijk Een onbeklemtoonde -ij- in suffixen klinkt in het Nederlands als [vróluk]1 een /u/, maar niet in het woord ‘belangrijk’.

maar: belangrijk [bulangrijk]

au

Begin met de klank /aa/ en spreek daarna kort een /oe/ uit.

ou ui

eu

kous blauw

Begin met de klank /uu/, maar met de mond veel wijder open en huis de lippen geronder. Vorm daarna kort een /w/.

luid

Begin kort met de klank /e/. Vorm daarna een /u/.

reus reuk

Vóór een -r klinkt de -eu- als een gewone /u/. beurs [burs] ieu

Begin met de klank /ie/ en spreek daarna kort een /oe/ uit.

nieuw

eeu

Begin met de klank /ee/ en spreek daarna kort een /oe/ uit.

meeuw sneeuw

1

Een accent aigu (´) op een klinker geeft aan dat de klinker lang wordt uitgesproken.

30

Uitspraak

1.3

Medeklinkers

Bij medeklinkers bestaat er een onderscheid tussen zogenaamde stemhebbende en stemloze medeklinkers. Stemhebbende medeklinkers (звонкие согласные) zijn klanken die je vormt door je stembanden te gebruiken. Bij stemloze medeklinkers (глухие согласные) gebruik je je stembanden niet. stemhebbende

stemloze medeklinkers

medeklinkers d

t

-

k

v

f

z

s

g

ch

b

p

m

-

n

-

ng

-

l

-

r

-

j

-

w

-

Net als in het Russisch worden stemhebbende medeklinkers aan het eind van een woord in het Nederlands stemloze medeklinkers. Het woord ‘pad’ spreek je in het Nederlands dus niet uit als [p a d], maar als [p a t], net zoals je het Russische voorzetsel под in de woordcombinatie под столом niet uitspreekt als [п о д], maar als [п о т]. Het Nederlands kent een aantal medeklinkers die lastig uit te spreken zijn. Hieronder volgt een overzicht van deze moeilijke medeklinkers.

31

Uitspraak

klank

vorming

voorbeelden

sch

De -sch- wordt uitgesproken als een opeenvolging van /s/ en /g/, school behalve aan het eind van een woord. Aan het eind van een woord economisch klinkt de sch als een /s/.

c

De -c- kan uitgesproken worden als een /s/ of als een /k/. De uitspraak van de -c- hangt af van de klinker die op de -c- volgt: - als na de -c- een -a-, -u- of -o- staat (de klinkers in het woord cursus [kursus] ‘auto’), wordt de -c- uitgesproken als een /k/; precisie - als na de -c- een -i- of -e- staat (de klinkers in het woord ‘fiets’), [presisí] wordt

cynisch [sínís]

de -c- uitgesproken als een /s/. Ook voor een -y- wordt de -c-

circus [sirkus]

uitgesproken als een /s/. aspect [aspekt] Als na de -c- een medeklinker volgt, wordt een -c- altijd uitgesproken als /k/. h

Om een Nederlandse /h/ goed uit te spreken is het belangrijk dat hand de lucht vanuit de longen nergens in de keel of mond wordt hoog tegengehouden. Doe alsof je diep zucht. De klank die je dan produceert, komt overeen met de Nederlandse /h/.

l

De Nederlandse /l/ zit precies tussen de Russische л en ль in; de land Nederlandse /l/ is minder dik dan de Russische л, maar minder loop dun dan de Russische ль.

32

Uitspraak

klank

vorming

voorbeelden

ng

De lettercombinatie -ng- wordt in het Nederlands uitgesproken Engels als één klank (en dus niet als twee afzonderlijk klanken zoals in bang het Russisch). Het achterste gedeelte van de tong drukt tegen de bovenkant van de mond aan; de lucht vanuit de longen ontsnapt door de neus.

nk

Begin met een Nederlandse ng-klank en plak hier een /k/ aan koninklijk vast.

kettinkje

Voor een veel nauwkeuriger beschrijving van Nederlandse klanken en verschillende oefeningen, zie: A.M. Eldar (Anna Fles), Spreken en zingen, 1886. Dit boek is verschillende keren herdrukt. Als je het boek wilt inzien of aanschaffen, zorg dan dat je een editie vindt die ouder is dan de dertigste druk. De drukken van na 1955 bevatten geen oefeningen meer.

33

Hoofdstuk 2 Spelling (Орфография)

2.1

Lettergrepen

2.1.1 Woorden in lettergrepen verdelen De spelling van een Nederlands woord is voor een groot deel afhankelijk van de manier waarop het woord in lettergrepen wordt verdeeld. Nederlandse woorden worden volgens de volgende regels in lettergrepen verdeeld: ▪

Als na een klinker een medeklinker volgt met daarachter opnieuw een klinker, eindigt de lettergreep na de eerste klinker. Schematisch weergegeven: V C V => V – C V2

▪

▪ taken

ta – ken

▪ manen

ma – nen

Als na een klinker twee medeklinkers volgen met daarachter opnieuw een klinker, wordt het woord in lettergrepen gesplitst tussen de twee medeklinkers in. Schematisch weergegeven: V C C V

2

▪ takken

tak – ken

▪ mannen

man – nen

=> V C – C V

De letter C staat voor ‘consonant’ (medeklinker). De letter V staat voor ‘vocaal’ (klinker).

34

Spelling

Een uitzondering op deze regel wordt gevormd door combinaties van twee medeklinkers waarbij de tweede medeklinker een -l- of een -r- is. Deze woorden worden in lettergrepen gesplitst vóór de twee medeklinkers. Meestal gaat het hier om woorden van nietNederlandse herkomst: ▪ zebra

ze – bra

▪ adres

a – dres

▪ probleem

pro – bleem

Samengestelde woorden worden in ieder geval tussen de samenstellende delen gesplitst. De afzonderlijke delen worden waar nodig op hun beurt weer in lettergrepen verdeeld: ▪ deurknop

deur – knop

▪ paardje

paard – je

▪ huizenmarkt

hui – zen – markt

▪ nadenken

na – den – ken

2.1.2 Open en gesloten lettergrepen In het Nederlands wordt een onderscheid gemaakt tussen open en gesloten lettergrepen. Dit onderscheid bepaalt hoe de klinkers in een woord worden uitgesproken en welke wijzigingen er optreden in de spelling als je achter een woord een uitgang plakt (bijvoorbeeld de verschillende persoonsuitgangen van werkwoorden of de uitgang -en om het meervoud van veel zelfstandige naamwoorden te vormen). Open lettergrepen eindigen op een klinker. Deze klinker wordt lang uitgesproken (met uitzondering van een -e aan het eind van een woord, zie hoofdstuk 1.1 Klinkers): ▪

mánen3

▪

lá

▪

bómen

▪

NB:

ze (wordt uitgesproken als /zu/) zee (wordt uitgesproken als /zé/)

3

Het accent aigu ( ́) op een klinker gee‚ aan dat de klinker lang moet zijn; een accent grave ( ̀) geeft aan dat de klinker kort moet zijn.

35

Spelling

Gesloten lettergrepen eindigen op één of meer medeklinkers. Een enkele klinker wordt kort uitgesproken, een dubbele klinker wordt lang uitgesproken:

▪ maan

[máán]

▪ boom

[bóóm]

▪ man

[màn]

▪ plant

[plànt]

2.2

Klinkers

In principe verandert de lengte van een klinker niet: ▪

Een korte klinker blijft kort, een lange klinker blijft lang.

Deze regel zorgt ervoor dat in sommige gevallen de spelling van een woord verandert. Wanneer een uitgang aan een woord wordt toegevoegd, kan het namelijk gebeuren dat een oorspronkelijk gesloten lettergreep verandert in een open lettergreep of een oorspronkelijk open lettergreep verandert in een gesloten lettergreep. Dit zou betekenen dat een oorspronkelijk kort uitgesproken klinker plotseling lang moet worden uitgesproken of dat een oorspronkelijk lang uitgesproken klinker na toevoeging van een uitgang zou veranderen in een kort uitgesproken klinker. Deze verandering in de uitspraak van een klinker is niet toegestaan volgens de regel dat de lengte van een klinker niet verandert. Om te zorgen dat de lengte van een klinker in alle verbogen en vervoegde vormen een woord gelijk blijft, moet soms de spelling van een woord aangepast worden. Het meervoud van veel Nederlandse zelfstandige naamwoorden wordt gevormd door -en aan het woord toe te voegen. Bij het woord ‘man’ zou het meervoud worden: ▪

4

man

+ en = *manen4

Een sterretje (*) voor een woord of zin geeft aan dat het woord of de zin grammaticaal niet correct is.

36

Spelling

In het enkelvoud is de -a- in ‘man’ kort, want de lettergreep is gesloten omdat hij op een medeklinker eindigt. Door in het meervoud -en toe te voegen, wordt de lettergreep open en klinkt de -a- als een lange klinker. Om te zorgen dat de -a- in het meervoud net als in het enkelvoud kort blijft, moet de lettergreep weer gesloten worden. Dit wordt gedaan door een medeklinker toe te voegen. Zo wordt het meervoud van ‘man’ dus ▪

man

+ n + en = mannen

Enkele andere voorbeelden van lettergrepen die in het meervoud gesloten worden door medeklinkerverdubbeling: ▪ pen

pennen

▪ knop

knoppen

▪ dop

doppen

Het meervoud van het woord ‘maan’ zou worden: ▪

maan + en = *maanen

Door -en toe te voegen verandert de eerste lettergreep van het woord in een open lettergreep. Immers, bij een lettercombinatie van klinker + medeklinker + klinker wordt de lettergreep opgesplitst na de eerste klinker: ▪

maa - nen

Omdat klinkers in open lettergrepen per definitie lang worden uitgesproken, is de dubbele -a- in *maanen overbodig. Daarom valt één -a- weg. Het juiste meervoud van het woord ‘maan’ is dus ‘manen’. Enkele andere voorbeelden waarbij onder invloed van de spellingregels in het meervoud een klinker verdwijnt: ▪ boom

bomen

▪ been

benen

▪ muur

muren

37

Spelling

Het kan ook voorkomen dat een open lettergreep verandert in een gesloten lettergreep als een uitgang wordt toegevoegd. Dit gebeurt veel bij werkwoorden. In de infinitief ‘lopen’ is de eerste lettergreep een open lettergreep. De enkele -o- wordt dus lang uitgesproken. De eerste persoon enkelvoud tegenwoordige tijd wordt bij regelmatige werkwoorden gevormd door de uitgang -en van de infinitief af te halen. De eerste persoon enkelvoud van ‘lopen’ zou dus worden lopen -

▪

-en

= ik *lop

De lettergreep is nu gesloten, want hij eindigt op een medeklinker. De -o- moet dan ook kort uitgesproken worden. In de infinitief was de -o- echter lang. Om te zorgen dat de klinker ook in de vervoegde vormen van het werkwoord lang blijft, moet een extra -o- toegevoegd worden. De eerste persoon enkelvoud tegenwoordige tijd van ‘lopen’ wordt dus ik loop.

▪

Enkele andere voorbeelden: ▪ kopen

ik koop

▪ varen

ik vaar

▪ weten

ik weet

Een van de weinige uitzonderingen op de regel dat lange klinkers lang blijven en korte klinkers kort is het werkwoord ‘komen’. In de tegenwoordige tijd enkelvoud wordt de lange -o- uit de infinitief kort. In het meervoud wordt de -o- weer lang: ▪

komen

ik kom

wij komen

jij komt

jullie komen

hij/zij/het komt

zij komen

Ook in de onvoltooid verleden tijd ‘kwamen’ is de klinker in het enkelvoud kort en in het meervoud lang: ▪

komen

ik kwam

wij kwamen

jij kwam

jullie kwamen

hij/zij/het kwam

zij kwamen

38

Spelling

2.3

Medeklinkers

Er zijn twee belangrijke regels voor Nederlandse medeklinkers: 1. In één lettergreep komen nooit twee identieke medeklinkers achter elkaar voor. 2. De medeklinkers -z- en -v- komen alleen voor aan het begin van een lettergreep.

2.3.1 Identieke medeklinkers Bakken - ik bak In een lettergreep komen nooit twee identieke medeklinkers achter elkaar voor. Als in een lettergreep twee identieke medeklinkers achter elkaar voorkomen, valt één van deze medeklinkers weg. De eerste persoon enkelvoud tegenwoordige tijd van het werkwoord ‘bakken’ is dus niet ▪

bakken

min

-en

= *ik bakk,

min

-en

= ik bakk= ik bak

maar ▪

bakken

Enkele andere voorbeelden: ▪ pakken

ik pak hij pakt

▪ redden

ik red hij redt

▪ winnen

ik win hij wint

39

Spelling

2.3.2 Z en V Huis - huizen De medeklinkers -z- en -v- komen alleen voor aan het begin van een lettergreep. Als een -z- of een -v- in verbogen of vervoegde vormen van een woord niet meer aan het begin van de lettergreep staan, verandert in de meeste gevallen de -z- in een -s- en de -v- in een -f-. In de infinitief ‘reizen’ staat de -z- aan het begin van de laatste lettergreep. In de eerste persoon enkelvoud tegenwoordige tijd zou de -z- aan het eind van de eerste lettergreep komen te staan: ▪

reizen

min

-en

= *ik reiz

De -z moet hier veranderd worden in een -s, want volgens de spellingregels mag een -z- alleen aan het begin van een lettergreep voorkomen. De eerste persoon enkelvoud van ‘reizen’ wordt dan: ▪

ik reis.

Enkele andere voorbeelden: ▪ wijzen

ik wijs hij wijst

▪ verven

ik verf hij verft

▪ zweven

ik zweef hij zweeft

Voor lettergrepen die eindigen op een -s- of een -f- geldt het omgekeerde. Soms zorgt het toevoegen van een uitgang ervoor dat de -s- of -f- aan het begin van de volgende lettergreep komt te staan. In dit soort gevallen verandert de -s- vaak in een -z- en de -f- in een -v-. Enkele voorbeelden: ▪ brief

brieven

▪ huis

huizen

▪ wolf

wolven

40

Spelling

In sommige gevallen gaat deze regel niet op en blijven -s- en -f- ook aan het begin van een lettergreep gewoon staan. -S- en -f- blijven vaak staan in de volgende situaties: ▪

vaak (maar niet altijd) wanneer er een andere medeklinker voor een -f- of -s- staat: ▪

▪

2.4

– rupsen

wanneer -f- en -s- verdubbeld worden: ▪

▪

rups

tas

– tassen

in enkele andere gevallen: ▪

kous – kousen

▪

begrafenis – begrafenissen

Trema Zee - zeeën

Combinaties van twee verschillende klinkers worden in het Nederlands meestal niet als twee afzonderlijke klinkers uitgesproken. Dit geldt bijvoorbeeld voor de klinkercombinaties -ij-, -ei-, -eu-, -ui- (zie hoofdstuk 1.2 Diftongen). Soms moeten beide klinkers echter wel apart worden uitgesproken. Om aan te geven dat twee klinkers niet als één klank moeten worden uitgesproken, maar als twee aparte klanken, wordt een trema gebruikt: ▪

beïnvloeden (uitspraak: [be – invloeden] en niet [bynvloeden])

▪

zeeën (uitspraak: [zee – jen] en niet [zeen])

41

Spelling

Als een woord in het enkelvoud eindigt op een -e en in het meervoud de uitgang -(e)n krijgt, wordt altijd een trema gebruikt. Soms moet een extra -e worden toegevoegd en soms niet. De regels voor het toevoegen van een extra -e in het meervoud van woorden die in het enkelvoud al eindigen op een -e luiden als volgt: ▪

Als de klemtoon op de laatste lettergreep ligt, moet in het meervoud een extra -e worden toegevoegd. Het trema komt op deze extra -e:

▪

▪ zee

zeeën

▪ industrie

industrieën

Als de klemtoon niet op de laatste lettergreep ligt, wordt in het meervoud alleen een -n toegevoegd. Het trema komt op de laatste -e: ▪ provincie

provinciën

▪ bacterie

bacteriën

42

Spelling

2.5

Spelling: De belangrijkste spellingregels op een rijtje

Woorden in lettergrepen verdelen

Samengestelde woorden worden in ieder de deur - bel geval opgesplitst tussen de afzonderlijke de markt - plaats delen

van

de

samenstelling.

De de hui - zen - markt

afzonderlijke delen worden waar nodig op hun beurt weer in lettergrepen verdeeld. Niet-samengestelde volgens

het

woorden

volgende

worden

schema

in

lettergrepen opgesplitst (de letter V staat voor ‘vocaal’, klinker; de letter C staat voor ‘consonant’, medeklinker): ▪ V – C V ▪ VC – CV Open en gesloten lettergrepen

taken

ta – ken

bomen

bo – men

takken

tak – ken

bommen

bom – men

Een gesloten lettergreep eindigt op een of tak meer medeklinkers.

boom plant hij vertaalt

Als in een gesloten lettergreep een enkele tak klinker voorkomt, wordt deze klinker kort plant uitgesproken. Als in een gesloten lettergreep twee boom klinkers voorkomen, worden deze klinkers hij vertaalt lang uitgesproken.

43

Spelling

Aanpassingen in de spelling

Hoofdregel:

de

lengte

van

klinkers

verandert niet: lange klinkers blijven lang en korte klinkers blijven kort. Daarom: - Verdubbeling van medeklinkers om een tak gesloten lettergreep na het toevoegen bom

tak – ken

takken

bom – men

bommen

van een uitgang gesloten te houden. - Verdubbeling van klinkers om een lopen oorspronkelijk lange enkele klinker in praten

ik loop ik praat

een open lettergreep lang te houden in een gesloten lettergreep. - Overbodig geworden dubbele klinkers taak

ta – ken

taken

bo – men

bomen

Nooit twee identieke medeklinkers achter pakken

ik pakk

ik pak

elkaar in één lettergreep.

zitten

ik zitt

ik zit

De -v- en -z- komen alleen aan het begin reizen

ik reis

van een lettergreep voor. Aan het eind van verven

ik verf

vallen weg als een lettergreep na het boom toevoegen van een uitgang open wordt. Medeklinkers

een lettergreep veranderen ze meestal in respectievelijk -f- en -s-.

44

Spelling

Trema

Wanneer twee klinkers niet als diftong, creëren

ik creëer

maar als afzonderlijke klinkers moeten interesseren ik heb me altijd voor dit worden uitgesproken, wordt een trema

onderwerp geïnteresseerd

gebruikt om aan te geven dat de klinkers apart moeten worden uitgesproken. Trema voor de meervoudsuitgang -(e)n bij woorden die eindigen op -e: - Als de klemtoon ligt op de laatste industrie lettergreep van het woord, wordt in het knie

industrieën knieën

meervoud -en toegevoegd; het trema staat op de laatste -e. - Als de klemtoon niet op de laatste bacterie lettergreep van het woord ligt, wordt in provincie het meervoud -n toegevoegd; het trema staat op de laatste -e.

45

bacteriën provinciën

Hoofdstuk 3 Het geslacht van zelfstandige naamwoorden (Род имен существительных) Een zelfstandig naamwoord of substantief (имя существительное) is een woordsoort die gebruikt wordt om te verwijzen naar abstracte of concrete zaken en wezens. Dit hoofdstuk is gewijd aan het geslacht van Nederlandse zelfstandige naamwoorden. De vorming van het meervoud van zelfstandige naamwoorden en de regels voor het vormen van verkleinwoorden (уменьшительные слова) worden besproken in de volgende twee hoofdstukken.

3.1

Zelfstandige naamwoorden: De of het? De organisatie, het meisje

Officieel heeft het Nederlands, net als het Russisch, drie geslachten voor zelfstandige naamwoorden. Nederlandse zelfstandige naamwoorden kunnen mannelijk, vrouwelijk of onzijdig zijn. In grote delen van Nederland kunnen mensen echter niet meer zonder hulp van een woordenboek bepalen of een woord mannelijk of vrouwelijk is. In de dagelijkse spreekpraktijk zijn er daarom in feite slechts twee groepen zelfstandige naamwoorden: een categorie die bestaat uit mannelijke en vrouwelijke woorden en een tweede categorie van onzijdige zelfstandige naamwoorden. Mannelijke en vrouwelijke woorden hebben als bepaald lidwoord altijd ‘de’. Onzijdige woorden in het enkelvoud hebben als bepaald lidwoord altijd ‘het’. Het is helaas niet mogelijk om regels te geven op grond waarvan je voor ieder woord het geslacht kunt bepalen. Mensen van wie de moedertaal niet het Nederlands is, moeten dus bij vrijwel ieder zelfstandig naamwoord uit het hoofd leren of het gaat om een onzijdig woord (een het-woord) of om een mannelijk/vrouwelijk woord (een de-woord). Toch zijn er wel degelijk verschillende groepen zelfstandige naamwoorden waarbij het op grond van de vorm of de betekenis mogelijk is om te bepalen welk geslacht het woord heeft en met welk bepaald lidwoord het zelfstandig naamwoord gecombineerd wordt. Hieronder volgt een overzicht van

46

Het geslacht van zelfstandige naamwoorden

deze groepen zelfstandige naamwoorden waarvan je op grond van de betekenis of vorm kunt bepalen of het de-woorden of het-woorden zijn.

3.1.1 Altijd ‘de’ De schoonheid De volgende groepen woorden zijn altijd de-woorden. 1. Zelfstandige naamwoorden die verwijzen naar mensen ▪

de man

▪

de vrouw

▪

de docent

▪

de minister

▪

de vertaler

▪

zelfstandig gebruikte bijvoeglijke naamwoorden5 die verwijzen naar mensen: ▪

de vreemde

▪

de bekende

Zelfstandig gebruikte bijvoeglijke naamwoorden die niet verwijzen naar mensen zijn in principe het-woorden (zie paragraaf 3.1.2 Altijd ‘het’).

5

Zelfstandig gebruikte bijvoeglijke naamwoorden zijn bijvoeglijke naamwoorden die niet bij een zelfstandig naamwoord horen, maar gebruikt worden alsof het zelf zelfstandige naamwoorden zijn. Zie voor een uitgebreidere uitleg over het zelfstandige gebruik van bijvoeglijke naamwoorden hoofdstuk 8.3 Zelfstandig gebruikte bijvoeglijke naamwoorden.

47

Het geslacht van zelfstandige naamwoorden

Er zijn enkele uitzonderingen op deze regel dat zelfstandige naamwoorden die verwijzen naar mensen altijd de-woorden zijn. De belangrijkste uitzonderingen zijn: ▪

het wijf

▪

verkleinwoorden die verwijzen naar mensen: verkleinwoorden zijn altijd het-woorden, ook als ze verwijzen naar mensen. Het is dus ‘het meisje’, ‘het jongetje’, ‘het mannetje’ e.d.

▪

het heerschap: het suffix -schap kan gebruikt worden in de betekenis ‘zijn’. Woorden die eindigen op het suffix -schap in de betekenis ‘zijn’, zijn altijd het-woorden, ook als het zelfstandig naamwoord op -schap verwijst naar een persoon (zie voor meer uitleg over het suffix -schap paragraaf 3.1.2). Het woord ‘heerschap’ lijkt overigens het enige woord in de categorie ‘schap’-woorden te zijn dat verwijst naar een persoon.

▪

het mens Als ‘mens’ gebruikt wordt om op een negatieve manier te verwijzen naar een vrouw, is het woord onzijdig en gebruik je dus als bepaald lidwoord in het enkelvoud het lidwoord ‘het’: ▪

Het vervelende mens praatte de hele tijd door de lezing heen.

Als het zelfstandig naamwoord ‘mens’ echter verwijst naar de mensheid, wordt het bepaalde lidwoord ‘de’ gebruikt, bijvoorbeeld: ▪ ▪

De mens is van nature nieuwsgierig.

het-woorden die overdrachtelijk gebruikt worden om naar mensen te verwijzen In het Nederlands zijn er verschillende zelfstandige naamwoorden die normaal gesproken naar objecten verwijzen. Soms kunnen deze woorden op een overdrachtelijke manier gebruikt worden om te verwijzen naar mensen. Als deze woorden normaal gesproken het-woorden zijn, blijven het ook bij overdrachtelijk gebruik het-woorden, zelfs als zelfstandige naamwoorden overdrachtelijk gebruikt worden om naar mensen verwijzen. Voorbeelden van dergelijke het-woorden die overdrachtelijk gebruikt worden om te verwijzen naar mensen zijn: ▪

het lid (van bijvoorbeeld een vereniging of organisatie): ▪

het lid van Amnesty International

▪

het lid van de studentenvereniging 48

Het geslacht van zelfstandige naamwoorden

▪

het hoofd (van bijvoorbeeld een organisatie of afdeling): ▪

het hoofd van de vakgroep

▪

het hoofd van onze afdeling

2. Vruchten, groentesoorten, bomen, planten en bloemen ▪ de appel

▪ de eik

▪ de tulp

▪ de peer

▪ de berk

▪ de roos

▪ de andijvie

▪ de ficus

▪ de kool

▪ de varen

Uitzonderingen zijn: ▪

het witlof

▪

het fruit

3. Bergen en rivieren ▪

de Olympus

▪

de Oeral

▪

de Maas

▪

de Wolga

4. Letters en cijfers ▪

de a

▪

de b

▪

de één

▪

de tien

49

Het geslacht van zelfstandige naamwoorden

5. Altijd vrouwelijk zijn woorden die zijn gevormd met behulp van een groot aantal suffixen. Let op: het gaat hier om suffixen, om kleine talige eenheden die van een woord een nieuw woord maken. Sommige lettercombinaties zijn soms een suffix en soms niet. Een voorbeeld is -ie. Soms treden deze klinkers op als een suffix en zorgen er dan voor dat het woord dat gevormd wordt met behulp van dit suffix een vrouwelijk woord (de-woord) wordt: de natie, de organisatie, de theorie. In andere gevallen is -ie geen woordvormend suffix en is een woord op -ie dus niet noodzakelijk een de-woord, denk maar aan een zelfstandig naamwoord als ‘het monopolie’. Suffixen die zelfstandige naamwoorden vrouwelijk maken zijn: ▪ -heid

de schoonheid de bezienswaardigheid

▪ -nis

de ergernis de kennis

▪ -ing achter de stam6 van een werkwoord

de waterkering (van het werkwoord ‘keren’) de regering (van het werkwoord ‘regeren’) de uitkering (van het werkwoord ‘uitkeren’)

▪ -st achter de stam van een werkwoord ▪ -de, -te

de kunst (van het werkwoord ‘kunnen’) de winst (van het werkwoord ‘winnen’) de vreugde de sterfte

▪ -ij

de vrijmetselarij de maatschappij

▪ -ie

de natie de theorie

6

De stam van een werkwoord wordt gevormd door van de infinitief de uitgang -en af te halen. Volgens deze regel is de stam van een werkwoord als ‘antwoorden’ is dus ‘antwoord’.

50

Het geslacht van zelfstandige naamwoorden

▪ -iek, -ica

de dynamiek de thermodynamica

▪ -theek

de discotheek de bibliotheek

▪ -teit

de universiteit de mobiliteit

▪ -tuur, -suur

de dictatuur de censuur

▪ -ade, -ode, -ude

de limonade de methode de attitude

▪ -age, -ine, -se

de arbitrage de discipline de analyse

▪ -ee, -ea

de onomatopee de alinea

▪ -sis, -xis, -tis

de crisis de syntaxis de artritis

51

Het geslacht van zelfstandige naamwoorden

3.1.2 Altijd ‘het’ Het meisje, het noorden De volgende groepen zelfstandige naamwoorden zijn altijd het-woorden: 1. Verkleinwoorden (woorden gevormd met behulp van het suffix -je) ▪

het meisje

▪

het jongetje

▪

het landje

▪

het tafeltje

2. Talen ▪

het Engels

▪

het Frans

▪

het Nederlands

▪

het Russisch

3. Materialen ▪

het goud

▪

het zilver

▪

het plastic

▪

het textiel

Er zijn enkele uitzonderingen op deze regel dat woorden die verwijzen naar materialen hetwoorden zijn, bijvoorbeeld: ▪

de wol

▪

de stof

52

Het geslacht van zelfstandige naamwoorden

4. Windrichtingen ▪

het noorden, het noordoosten

▪

het zuiden, het zuidwesten

▪

het oosten

▪

het westen

5. Sporten en spelen ▪

het voetbal

▪

het tennis

▪

het kaartspel

▪

het domino

6. Zelfstandig gebruikte bijvoeglijke naamwoorden die niet verwijzen naar mensen zijn in principe het-woorden: ▪

het vreemde

▪

het onbekende

▪

het goede

Let op: zelfstandig gebruikte bijvoeglijke naamwoorden die verwijzen naar mensen zijn dewoorden (zie paragraaf 3.1.1 Altijd ‘de’). Er is dus een verschil tussen de volgende twee zelfstandig gebruikte bijvoeglijke naamwoorden: ▪

het vreemde: een vreemd object, een vreemd verschijnsel of vreemde verschijnselen

▪

de vreemde: een vreemd, onbekende persoon

Op dezelfde manier verschillen de volgende twee zelfstandig gebruikte bijvoeglijke naamwoorden: ▪

het onbekende: iets onbekends, een onbekend object, een onbekend verschijnsel of onbekende verschijnselen

▪

de onbekende: een onbekende persoon 53

Het geslacht van zelfstandige naamwoorden

7. Zelfstandige naamwoorden met twee lettergrepen die beginnen met een van de volgende suffixen ▪ ge-

het gebruik het gezang

▪ be-

het bestek het beleg

▪ ver-

het verhaal het verblijf

▪ ont-

het onthaal het ontbijt

8. Zelfstandige naamwoorden die eindigen op een van de volgende suffixen ▪ -isme

het communisme het kapitalisme

▪ -ment

het isolement het engagement

▪ -sel

het mengsel het verzinsel

9. Infinitieven van werkwoorden die als zelfstandig naamwoord worden gebruikt ▪

het vertalen

▪

het ontwikkelen

▪

het schrijven

▪

het leren

54

Het geslacht van zelfstandige naamwoorden

10. Een groep zelfstandige naamwoorden gevormd met behulp van het suffix -schap Het suffix -schap achter een zelfstandig naamwoord kan een nieuw zelfstandig naamwoord vormen met de betekenis ‘zijn’, ‘een bepaalde functie uitoefenen’. ‘Ouderschap’ betekent bijvoorbeeld ‘ouder zijn, de functie van ouder uitoefenen’ en ‘ministerschap’ betekent ‘minister zijn, de functie van minister uitoefenen’. Als het suffix -schap gebruikt wordt in deze betekenis van ‘zijn’, is het zelfstandig naamwoord op -schap altijd een het-woord. ▪

het vaderschap

▪

het docentschap

▪

het burgerschap

▪

het heerschap

Als het suffix -schap niet gebruikt wordt in de betekenis ‘zijn, een bepaalde functie uitoefenen’, zijn er geen regels te geven voor het lidwoordgebruik. Sommige woorden op schap zijn de-woorden, terwijl andere juist het-woorden zijn. ▪

het landschap

▪

het waterschap

▪

de zwangerschap

▪

de boodschap

▪

de gemeenschap

▪

de broederschap

55

Het geslacht van zelfstandige naamwoorden

11. Landen en steden Landen en steden zijn in principe het-woorden: ▪

het Nederland van de 21e eeuw

▪

het Sint-Petersburg van de 18e eeuw

▪

het Amsterdam van Job Cohen

▪

het Rusland van Medvedev en Poetin

Landnamen in het meervoud zijn altijd de-woorden, omdat alle woorden in het meervoud de-woorden zijn. ▪

de Verenigde Staten

▪

de Nederlandse Antillen

▪

de Verenigde Arabische Emiraten

Sommige landen vermelden in hun naam de staatsvorm van het land in kwestie. Bij deze landen is het lidwoord van de staatsvorm bepalend voor het lidwoord dat voor het land staat: ▪

het Verenigd Koninkrijk (want het is ‘het koninkrijk’)

▪

de Sovjet-Unie (want het is ‘de unie’)

▪

de Dominicaanse Republiek (want het is ‘de republiek’)

▪

de voormalige DDR (de afkorting DDR staat voor Duitse Democratische Republiek. ‘Republiek’ is een de-woord. De afkorting DDR is daarom ook een de-woord.)

56

Het geslacht van zelfstandige naamwoorden

3.1.3 Samengestelde woorden Het tafelblad In het Nederlands is het vaak mogelijk om twee zelfstandige naamwoorden te combineren tot een nieuw zelfstandig naamwoord: ▪

de deurbel

▪

de postbus

▪

het raamkozijn

▪

het tafelblad

Bij dergelijke samengestelde woorden wordt het lidwoord gebruikt dat hoort bij het laatste deel van de samenstelling: ▪ de tafel + het blad

=>

het tafelblad

▪ de computer + het scherm

=>

het computerscherm

▪ het huis + de arts

=>

de huisarts

▪ het veld + de slag

=>

de veldslag

57

Hoofdstuk 4 Meervoud (Множественное число) Het meervoud van zelfstandige naamwoorden wordt gebruikt om naar meerdere exemplaren van één soort te verwijzen:

4.1

▪

одна книга

één boek

▪

книги

(meerdere) boeken

Meervoudsuitgangen van zelfstandige naamwoorden Bloemen, molens, kinderen, schepen

4.1.1 Meervoud op -en Bloemen In de meeste gevallen wordt het meervoud van een zelfstandig naamwoord gevormd door de meervoudsuitgang -en toe te voegen. Let daarbij op de spellingregels. ▪ de bloem

de bloemen

▪ het raam

de ramen

▪ het huis

de huizen

▪ de zee

de zeeën

58

Meervoud

4.1.2 Meervoud op -s Molens Naast de uitgang -en is een andere veelvoorkomende meervoudsuitgang de uitgang -s. De -s als meervoudsuitgang wordt gebruikt in de volgende gevallen: -

Bij niet-Nederlandse woorden waarvan het meervoud in de oorspronkelijke taal eindigt op een -s

-

▪ de tram

de trams

▪ het restaurant

de restaurants

Bij meerlettergrepige zelfstandige naamwoorden die eindigen op: ▪ -m

de bezem

de bezems

▪ -l

de tafel

de tafels

▪ -n

de deken

de dekens

▪ -r

de meester

de meesters

▪ -erd

de lelijkerd

de lelijkerds

▪ -aard

de lafaard

de lafaards

Uitzonderingen op deze regel zijn bijvoorbeeld de volgende woorden:

-

▪ de superieur

de superieuren

▪ de directeur

de directeuren

▪ de officier

de officieren

▪ de Arabier

de Arabieren

Bij de meeste zelfstandige naamwoorden die eindigen op een klinker ▪ het meisje

de meisjes

▪ de natie

de naties

▪ de discussie

de discussies

59

Meervoud

Onder invloed van de spellingregels moet bij woorden die eindigen op een klinker soms een apostrof ( ’ ) worden toegevoegd. De -s na een klinker aan het eind van een woord zorgt ervoor dat een oorspronkelijk open lettergreep gesloten wordt. Hierdoor zou een oorspronkelijk lange klinker in het enkelvoud plotseling veranderen in een korte klinker in het meervoud. Dit mag niet volgens de regel dat korte klinkers in principe kort blijven en lange klinkers lang. Om te zorgen dat een klinker die in het enkelvoud lang werd uitgesproken ook na toevoeging van de meervouds-s lang blijft, wordt een apostrof toegevoegd: ▪ de toga

de toga’s

▪ de auto

de auto’s

▪ de paraplu

de paraplu’s

▪ de baby

de baby’s

Zoals hierboven uitgelegd moet de apostrof voor de meervoudsuitgang -s ervoor zorgen dat een oorspronkelijk lange klinker ook na toevoeging van de meervoudsuitgang lang blijft. Dit betekent dat je geen apostrof hoeft toe te voegen als de uitspraak niet verandert onder invloed van de meervouds-s. Combinaties van klinkers worden bijvoorbeeld altijd hetzelfde uitgesproken, ongeacht de vraag of de lettergreep open of gesloten is. Na combinaties van klinkers voeg je in het meervoud dus gewoon een -s toe, zonder apostrof: ▪ het bureau

de bureaus

▪ het milieu

de milieus

▪ de spatie

de spaties

▪ het café

de cafés (het accentteken op de -é geeft aan dat de -é altijd lang wordt uitgesproken, ook als de lettergreep gesloten wordt door het toevoegen van de meervoudsuitgang -s. Omdat de -é altijd lang wordt uitgesproken, is geen apostrof nodig voor de meervouds-s.)

60

Meervoud

Ook bij woorden die eindigen op een onbeklemtoonde -e wordt de meervouds-s direct achter deze -e geplaatst, dus zonder apostrof. Een onbeklemtoonde -e wordt immers niet uitgesproken als een /é/, maar als een /u/ (zie hoofdstuk 1.1 Klinkers). Als je achter deze uklank een -s plakt, verandert er niets in de uitspraak. Je hoeft daarom geen apostrof voor de meervouds-s te zetten: ▪ het meisje

de meisjes

▪ het zusje

de zusjes

▪ het broertje

de broertjes

Bij de meeste zelfstandige naamwoorden die eindigen op een onbeklemtoonde -e mogen zowel -s als -n gebruikt worden als meervoudsuitgang: ▪ de ziekte

de ziekten / de ziektes

▪ de methode

de methoden / de methodes

Let op: het meervoud van woorden op -je eindigt altijd op een -s. Woorden die in het enkelvoud op -je eindigen, zijn meestal verkleinwoordjes: ▪ het meisje

de meisjes

▪ het verkleinwoordje

de verkleinwoordjes

61

Meervoud

4.1.3 Meervoud op -eren Kinderen Sommige zelfstandige naamwoorden hebben als meervoudsuitgang -eren: ▪ het kind

de kinderen

▪ het blad

de bladeren (het bijzondere meervoud ‘bladeren’ in plaats van ‘bladen’ wordt alleen gebruikt als ‘blad’ gebruikt wordt in de betekenis ‘blad van een boom’. Het woord ‘blad’ kan ook gebruikt worden in de betekenis ‘tijdschrift’. In deze betekenis is het meervoud van ‘blad’ ‘bladen’: het damesblad, de damesbladen. Als het woord ‘blad’ gebruikt wordt in de betekenis ‘blad papier’, ‘vel papier’ wordt voor het meervoud meestal het verkleinwoord gebruikt: blaadjes.)

▪ het ei

de eieren

▪ het goed

de goederen

▪ het landgoed

de landgoederen

▪ het lam

de lammeren

▪ het lied

de liederen

▪ het volk

de volkeren / de volken

4.1.4 Meervoud op -i Politici Zelfstandige naamwoorden uit het Latijn op -us krijgen in het meervoud -i: ▪ de politicus

de politici

▪ de catalogus

de catalogi

▪ de musicus

de musici

62

Meervoud

4.1.5 Meervoud op -a Zelfstandige naamwoorden uit het Latijn op -um krijgen in het meervoud -a: ▪ het aquarium de aquaria ▪ het museum

de musea

▪ het visum

de visa

4.1.6 Meervoud op -es Crises Bij zelfstandige naamwoorden uit het Latijn op -is verandert -is in het meervoud in -es: ▪ de basis

de bases

▪ de crisis

de crises

4.1.7 Overige bijzonderheden in het meervoud Bijzonderheden Het suffix -heid verandert in het meervoud in -heden: ▪ de bijzonderheid de bijzonderheden ▪ de minderheid

de minderheden

▪ de zekerheid

de zekerheden

Bij zelfstandige naamwoorden op onbeklemtoond -ik wordt de -k niet verdubbeld in het meervoud: ▪ de perzik

de perziken

▪ de monnik

de monniken

63

Meervoud

Enkele zelfstandige naamwoorden met een korte klinker in het enkelvoud krijgen een lange klinker in het meervoud. Bijvoorbeeld: ▪ het bad

de baden

▪ de dag

de dagen

▪ het dak

de daken

▪ het dal

de dalen

▪ het gat

de gaten

▪ het glas

de glazen

▪ het graf

de graven

▪ de god

de goden

▪ het slot

de sloten

▪ het pad

de paden (alleen als het woord ‘pad’ gebruikt wordt in de betekenis ‘de weg’, тропинка, is het meervoud het onregelmatige ‘paden’. Als het woord ‘pad’ gebruikt wordt in de betekenis жаба, is het meervoud regelmatig ‘padden’.)

▪ het vat

de vaten

▪ de weg

de wegen

Bij enkele zelfstandige naamwoorden verandert de klinker in het meervoud. Deze klinkerverandering treedt bijvoorbeeld op in de volgende woorden: ▪ het schip

de schepen

▪ de stad

de steden

64

Hoofdstuk 5 Verkleinwoorden (Уменьшительные слова) Verkleinwoorden zijn woorden die aangeven dat de spreker of schrijver verwijst naar een klein exemplaar van een soort. Zo is een voetje een kleine voet en een boompje een kleine boom. Verkleinwoorden kunnen verschillende betekenisnuances aan een woord toevoegen. De betekenis ‘klein’ die een verkleinwoord heeft, kan geassocieerd worden met iets schattigs en liefs. Hetzelfde betekeniselement ‘klein’ kan echter ook ingezet worden om een woord een denigrerende lading te geven. Wees daarom voorzichtig als je verkleinwoorden gebruikt: je kunt met een verkleinwoord een onbedoeld betekeniselement toevoegen. Verkleinwoorden zijn altijd het-woorden. Verkleinwoorden worden gevormd door middel van het suffix -je, -tje, -etje, of -pje. Wanneer gebruik je welk achtervoegsel? Hieronder volgen enkele regels. Er zijn echter zeer veel uitzonderingen. Het is daarom altijd verstandig om een woordenboek te raadplegen wanneer je een verkleinwoord wilt gebruiken.

5.1

-je Een wit voetje halen bij iemand

In principe wordt het achtervoegsel -je gebruikt om verkleinwoorden te vormen: ▪ de brief

het briefje

▪ het kind

het kindje

Het kan voorkomen dat het toevoegen van het achtervoegsel -je voor uitspraakproblemen zorgt. In dit geval wordt een van de varianten van het suffix -je gebruikt.

65

Verkleinwoorden

5.2

-tje Een duwtje in de rug

Het achtervoegsel -tje wordt gebruikt in de volgende gevallen: 1. Woorden die eindigen op een klinker Let hierbij op de verdubbeling van de klinker. ▪ de oma

het omaatje

▪ de auto

het autootje

▪ de paraplu

het parapluutje

▪ de taxi

het taxietje

Zelfstandige naamwoorden die eindigen op een -é verliezen in het verkleinwoord het accent op de -e-. Bovendien wordt deze accentloze -e- verdubbeld: ▪ het café

het cafeetje

2. Woorden die eindigen op een diftong of lange klinker gevolgd door een -l, -n of -r ▪ de schoen

het schoentje

▪ de deur

het deurtje

▪ het verhaal

het verhaaltje

▪ de maan

het maantje

▪ Saar

Saartje

3. Woorden die eindigen op onbeklemtoond -el, -en, -er of -or ▪ de lepel

het lepeltje

▪ de deken

het dekentje

▪ de brommer

het brommertje

▪ de rector

het rectortje

66

Verkleinwoorden

Een uitzondering is het woord ‘jongen’ dat weliswaar eindigt op onbeklemtoond -en, maar een onregelmatig verkleinwoord heeft waarbij de -n- wegvalt: ▪ de jongen

het jongetje

4. Woorden die eindigen op een -w

5.3

▪ de vrouw

het vrouwtje

▪ de duw

het duwtje

-etje Een balletje opgooien

Het achtervoegsel -etje wordt in de volgende gevallen gebruikt. 1. Woorden die eindigen op een beklemtoonde korte klinker gevolgd door -l, -m, -n, -ng of -r Let op de verdubbeling van de medeklinker ▪ de bal

het balletje

▪ de kam

het kammetje

▪ de ton

het tonnetje

▪ het ding

het dingetje

▪ de kar

het karretje

67

Verkleinwoorden

2. Enkele (maar niet alle) woorden die eindigen op een korte klinker gevolgd door -b, -g of -p ▪ de krab

het krabbetje

▪ de vlag

het vlaggetje

▪ de kip

het kippetje

Andere zelfstandige naamwoorden die eindigen op een korte klinker gevolgd door -b, -g of -p vormen hun verkleinwoorden met behulp van het achtervoegsel -je:

5.4

▪ het lab

het labje

▪ de dag

het dagje

▪ de lap

het lapje

-pje Een filmpje pakken

Het achtervoegsel -pje wordt gebruikt in de volgende gevallen. 1. Woorden die eindigen op een lange klinker gevolgd door -m ▪ het raam

het raampje

▪ de droom

het droompje

▪ de zweem

het zweempje

2. Woorden die eindigen op -lm of -rm ▪ de film

het filmpje

▪ de arm

het armpje

68

Verkleinwoorden

3. Woorden die eindigen op onbeklemtoond -em of -um

5.5

▪ de bezem

het bezempje

▪ het museum

het museumpje

-kje Een leuk woninkje

Enkele woorden die eindigen op onbeklemtoond -ing vormen hun verkleinwoord met behulp van het suffix -kje waarbij de -g uit het oorspronkelijke woord verdwijnt. ▪ de woning

het woninkje

▪ de ketting

het kettinkje

Andere woorden op onbeklemtoond -ing gebruiken juist het suffix -etje om een verkleinwoord te vormen (zie paragraaf 5.3 -etje): ▪ de wandeling

het wandelingetje

▪ de leerling

het leerlingetje

▪ de tekening

het tekeningetje

69

Verkleinwoorden

5.6

Verandering van de stamklinker Het blad, het blaadje

In Hoofdstuk 4 over het meervoud van Nederlandse zelfstandige naamwoorden zijn verschillende

woorden

genoemd

die

een

onregelmatig

meervoud

hebben.

Deze

onregelmatigheid uit zich bijvoorbeeld in het feit dat een korte klinker in het enkelvoud lang wordt in het meervoud. In andere gevallen verschijnt in het meervoud zelfs een heel andere klinker. ▪ het blad

de bladeren

▪ de god

de goden

▪ het schip

de schepen

▪ de stad

de steden

Bij een deel van deze zelfstandige naamwoorden met een onregelmatig meervoud keert de verlengde of veranderde klinker uit het meervoud terug in het verkleinwoord. ▪ het blad

de bladeren

het blaadje

▪ het gat

de gaten

het gaatje

▪ het glas

de glazen

het glaasje

▪ het pad

de paden

het paadje

▪ het vat

de vaten

het vaatje

▪ het schip

de schepen

het scheepje

70

Verkleinwoorden

Bij een ander deel van de zelfstandige naamwoorden met een onregelmatig meervoud wordt het verkleinwoord juist gevormd van het woord in het enkelvoud en treedt geen verandering of verlenging van de klinker op. ▪ woorden op -heid

-heden

-heidje

(de minderheden)

(het minderheidje)

▪ de dag

de dagen

het dagje

▪ het dak

de daken

het dakje

▪ het dal

de dalen

het dalletje

▪ het graf

de graven

het grafje

▪ de god

de goden

het godje

▪ het slot

de sloten

het slotje

▪ de weg

de wegen

het weggetje

▪ de stad

de steden

het stadje

(de minderheid)

5.7

Verder lezen Het groene boekje

De belangrijkste regels die hierboven zijn gegeven beslaan bij lange na niet alle bijzonderheden die zich voordoen bij verkleinwoorden. Meer uitleg over bijvoorbeeld de vorming van verkleinwoorden bij buitenlandse woorden is te vinden aan het begin van Het Groene Boekje (Den Haag: Sdu Uitgevers/Tielt: Lannoo, bij voorkeur de recentste editie).

71

Verkleinwoorden

5.8

Verkleinwoorden: De belangrijkste regels op een rijtje

verkleinend

gebruik

voorbeeld

woord eindigt op klinker (let op de klinkerverdubbeling)

het omaatje

-é verliest het accent en wordt verlengd

het cafeetje

woord eindigt op diftong/lange klinker + -l, -n, -r

het onderdeurtje

suffix -tje

het zaaltje het halve maantje Saartje woord eindigt op onbeklemtoond -el, -en, -er, -or

het lepeltje het wezentje het meestertje het rectortje

woord eindigt op -w

een duwtje in de rug

72

Verkleinwoorden

verkleinend

gebruik

voorbeeld

woord eindigt op beklemtoonde korte klinker + -l, -m, -n, -ng, -r

een balletje opgooien

suffix -etje

het kammetje het mannetje het dingetje iemand voor zijn karretje spannen enkele woorden die eindigen op -b, -g, -p

het krabbetje het weggetje het kippetje

-pje

woord eindigt op lange klinker + -m

het zweempje

woord eindigt op -lm, -rm

een filmpje pakken het armpje

woord eindigt op onbeklemtoond -em, -um

het bezempje het museumpje

-kje

enkele woorden die eindigen op beklemtoond -ing

het kettinkje

Let op: -g uit het grondwoord valt weg -je

overige gevallen

een wit voetje halen bij iemand een dropje

overname van

- verlenging van de klinker

het blaadje

- verandering van de klinker

het scheepje

klinker uit onregelmatig meervoud

73

Hoofdstuk 6 Lidwoorden: Samenvatting (Артикли: резюме) Het huidige en het volgende hoofdstuk zijn gewijd aan het gebruik van bepaalde en onbepaalde lidwoorden in het Nederlands. Omdat het Russisch geen lidwoorden heeft, vormen deze kleine woordjes vaak een groot probleem voor Russischtaligen die zich moeten uitdrukken in een taal waarin wel lidwoorden voorkomen. In het volgende hoofdstuk wordt een groot aantal regels, uitzonderingen en nuanceringen van regels opgesomd. Voor de overzichtelijkheid wordt hier eerst een korte samenvatting gegeven van de theorie en regels die in het volgende hoofdstuk uitgebreider besproken zullen worden. Deze samenvatting kun je als leidraad gebruiken als je in de dagelijkse (vertaal)praktijk voor lidwoordkeuzes komt te staan. Voor nadere details en uitzonderingen kun je teruggrijpen op het volgende hoofdstuk, waarin de onderwerpen van de samenvatting uitgebreider zullen worden besproken.

6.1

Bepaaldheid en onbepaaldheid

Het Nederlands heeft drie lidwoorden: ‘de’, ‘het’ en ‘een’. Deze drie lidwoorden worden gebruikt om aan te geven of een woord bepaald of onbepaald is. Bepaaldheid wordt aangegeven door middel van de lidwoorden ‘de’ en ‘het’. ‘De’ wordt gebruikt voor mannelijke en vrouwelijke die bepaald zijn en alle woorden in het meervoud die bepaald zijn. ‘Het’ wordt gebruikt voor enkelvoudige onzijdige woorden die bepaald zijn. ▪

De man die daar staat.

▪

Het boek dat daar ligt.

▪

De boeken die daar liggen.

74

Lidwoorden: Samenvatting

Onbepaaldheid wordt aangegeven door het onbepaalde lidwoord ‘een’ of door de afwezigheid van een lidwoord. ‘Een’ wordt gebruikt bij telbare woorden in het enkelvoud. Om onbepaaldheid aan te geven bij niet-telbare woorden en bij woorden in het meervoud wordt het lidwoord achterwege gelaten. ▪

Dit vind ik een leuk boek.

▪

Dit vind ik leuke boeken.

▪

Ik vind melk niet lekker.

Hieronder zullen drie manieren besproken worden om vast te stellen of een zelfstandig naamwoord in een concrete context bepaald of onbepaald is. Helaas zijn er altijd bijzondere gevallen waarin woorden zich niet lijken te houden aan de gebruikelijke regels voor bepaaldheid en onbepaaldheid. Een deel van deze uitzonderingen zal aan de orde komen in het hoofdstuk dat volgt op de huidige samenvatting.

6.1.1 Bepaald of onbepaald: De aanwijstest Een praktische vraag die je jezelf kunt stellen als je wilt bepalen of en zo ja wat voor lidwoord je moet gebruiken is de volgende: ▪

Weet de lezer7 op dit punt in de tekst over welk concreet object gesproken wordt? Als de lezer een hele reeks vergelijkbare objecten voor zich zou zien, zou hij of zij dan op grond van de informatie die tot nu toe is gegeven heel precies dat ene exemplaar of precies die exemplaren kunnen aanwijzen waarover gesproken wordt?

7

Lidwoorden worden uiteraard ook in de gesproken taal gebruikt en niet alleen in schriftelijke documenten, die gelezen worden door een lezer. Met het oog op het leesgemak wordt in deze tekst overal het woord ‘lezer’ gebruikt, waarmee eigenlijk bedoeld wordt ‘lezer of toehoorder’.

75

Lidwoorden: Samenvatting

Je moet een bepaald lidwoord gebruiken als het antwoord op deze vragen ‘ja’ is, dus als de lezer precies dat ene exemplaar of precies die exemplaren kan aanwijzen waarover gesproken wordt, bijvoorbeeld omdat het exemplaar of de exemplaren eerder genoemd zijn of omdat de schrijver verwijst naar alle exemplaren van een soort die er in de wereld bestaan. Als de lezer niet precies dat ene exemplaar of die meerdere exemplaren kan aanwijzen waarover de tekst spreekt, is het woord onbepaald en moet je ‘een’ gebruiken of helemaal geen lidwoord om deze onbepaaldheid aan te geven. Laten we de aanwijstest toepassen op de volgende zin: ▪

Het laatste boek van de Nederlandse schrijver Arnon Grunberg is met prijzen overladen.

Als jij als lezer een rij boeken voor je zou hebben liggen, dan zou je op grond van de informatie die in deze zin gegeven wordt precies dat ene boek kunnen aanwijzen waarover gesproken wordt. In een boekwinkel zou je onmiddellijk naar de boeken van Arnon Grunberg kunnen gaan om daar zijn recentste boek te pakken. Dit betekent dat ‘laatste boek’ bepaald is. Je moet daarom een bepaald lidwoord gebruiken. ▪

Het laatste boek van de Nederlandse schrijver Arnon Grunberg is met prijzen overladen.

1998

2000

2003

2006

2008






Een verzameling boeken van Arnon Grunberg het laatste boek van Arnon Grunberg

Hetzelfde geldt voor ‘Nederlandse schrijver’. Op grond van de informatie die in de zin wordt gegeven, kun je precies die schrijver aanwijzen over wie gesproken wordt, namelijk Arnon Grunberg. ‘Nederlandse schrijver’ is daarom bepaald en moet voorafgegaan worden door het bepaalde lidwoord ‘de’. 76

Lidwoorden: Samenvatting

Bij het woord ‘prijzen’ liggen de zaken anders. Stel jezelf opnieuw de volgende vraag: als ik nu een heleboel verschillende prijzen voor me zou hebben, zou ik dan op grond van de informatie in de zin weten over welke prijzen het precies gaat? Het antwoord is ditmaal ‘nee’. Er worden geen concrete prijzen genoemd. Op grond van de informatie die in de zin wordt gegeven weet je niet of Arnon Grunberg de NS Publieksprijs heeft gekregen, de AKO Literatuurprijs of misschien wel de Nobelprijs voor de Literatuur. Bovendien lijkt het zeer onwaarschijnlijk dat de schrijver verwijst naar alle literaire prijzen die er bestaan in de wereld. ‘Prijzen’ is in deze zin dus onbepaald: er wordt niet gesproken over concrete prijzen en er wordt niet verwezen naar alle literaire prijzen die er bestaan. ‘Prijzen’ is een woord in het meervoud. Om onbepaaldheid in het meervoud aan te geven, laat je het lidwoord weg. Je zegt dus simpelweg ‘met prijzen overladen’ zonder lidwoord.

6.1.2 Bepaald of onbepaald: Bepaaldheidscriteria Een woord kan in het Nederlands in principe slechts om twee redenen bepaald zijn. 1. Eerder geïntroduceerd: het woord is al eerder in de tekst geïntroduceerd waardoor de lezer heel precies weet waarover gesproken wordt. ▪

Voor mij ligt een boek. Het boek is geschreven door de Russische schrijver Nikolaj Gogol.

In de eerste zin hierboven wordt voor het eerst over een boek gesproken. De lezer weet dus nog niet over wat voor soort boek het gaat. ‘Boek’ is daarom onbepaald. In de tweede zin wordt verwezen naar dit eerder genoemde boek. Het boek is in de tweede zin dus al wel bekend aan de lezer, het is al geïntroduceerd. Daarom moet je in de tweede zin een bepaald lidwoord gebruiken.

77

Lidwoorden: Samenvatting

2. Alle exemplaren: Een zelfstandig naamwoord verwijst in principe naar een zaak in de werkelijkheid. Deze ‘zaak’ in de werkelijkheid wordt referent genoemd. Als een zelfstandig naamwoord gebruikt wordt om te verwijzen naar alle exemplaren van de referent die er in de wereld zijn, gebruik je een bepaald lidwoord. In de menselijke belevingswereld bestaan verschillende zaken die uniek zijn, dat wil zeggen: zaken waarvan er slechts één exemplaar op de hele wereld is. Zelfstandige naamwoorden die verwijzen naar dergelijke unieke zaken, zijn per definitie bepaald. ▪

Vandaag schijnt de zon. (In onze menselijke belevingswereld is er slechts één zon. Het woord ‘zon’ is daarom in principe bepaald.)

▪

Voor mij ligt een boek. Het boek is geschreven door de Russische schrijver Nikolaj Gogol. (Er is op de hele wereld slechts één Russische schrijver die Nikolaj Gogol heet. ‘Russische schrijver Nikolaj Gogol’ is dus bepaald.)

Een voorbeeld van een bepaald zelfstandig naamwoord in het meervoud dat alle exemplaren aanduidt van de zaak waarnaar het zelfstandig naamwoord verwijst: ▪

Russische wetenschappers hebben na jaren van onderzoek een goed beeld gekregen van de inwendige organen van de/een mammoet, dankzij de baby-mammoet Lyuba.

In de voorbeeldzin hierboven hebben Russische wetenschappers een goed beeld gekregen van alle inwendige organen van de mammoet. Omdat de woordcombinatie ‘inwendige organen’ verwijst naar alle exemplaren van de referent ‘inwendige organen’, zijn de woorden bepaald en moet je een bepaald lidwoord gebruiken.

78

Lidwoorden: Samenvatting

In de volgende zin kun je kiezen of je wilt verwijzen naar alle exemplaren van de referent van het zelfstandig naamwoord of naar slechts enkele exemplaren: ▪

Haar gestalte verried dat (de) mannen haar tot voorkort nog mooi gevonden hadden...

Als je hier een bepaald lidwoord voor ‘mannen’ gebruikt, impliceer je dat alle mannen ter wereld de vrouw in kwestie tot voorkort nog mooi vonden. Als je jezelf iets voorzichtiger wilt uitdrukken, kun je ‘mannen’ beter onbepaald laten door het lidwoord weg te laten. Als je ‘mannen’ onbepaald laat, zeg je enkel dat veel mannen de vrouw tot voorkort mooi vonden, maar misschien niet alle mannen ter wereld. Om vast te stellen of een woord in een concrete context bepaald of onbepaald is, kun je uitproberen wat er gebeurt met de betekenis van de zin als je het woord in kwestie bepaald maakt door er een bepaald lidwoord voor te zetten. Laten we de proef op de som nemen met de volgende zin: ▪

Dit is de/een moeilijke kwestie waar we later op zullen terugkomen.

Bedenk dat een woord in het Nederlands in principe in slechts twee gevallen bepaald kan zijn: 1. Het woord is al eerder in de tekst geïntroduceerd waardoor de lezer heel precies weet waarover gesproken wordt. 2. De spreker verwijst naar alle exemplaren van de referent die er in de wereld zijn. Wat gebeurt er nu met de betekenis van ‘moeilijke kwestie’ als we de woordcombinatie bepaald maken? ▪

Dit is de moeilijke kwestie waar we later op zullen terugkomen.

79

Lidwoorden: Samenvatting

Als je ‘moeilijke kwestie’ bepaald maakt, krijgt de zin een van de volgende twee betekenissen: 1. Er is al eerder over de genoemde kwestie gesproken en de spreker verwijst nu naar exact deze eerder besproken kwestie. Uitgaand van de losse voorbeeldzin lijkt dit niet het geval. Het concept ‘moeilijke kwestie’ wordt hier voor het eerst genoemd. De zin voldoet dus niet aan het eerste criterium op grond waarvan je een bepaald lidwoord mag gebruiken. Je kunt ‘moeilijke kwestie’ bepaald proberen te maken op grond van het tweede criterium. Dit levert de betekenis onder punt 2 op: 2. Er is slechts één moeilijke kwestie op de wereld en de spreker verwijst naar deze ene, unieke moeilijke kwestie. Dit lijkt zeer onwaarschijnlijk. Er zijn immers heel veel moeilijke kwesties in deze wereld denkbaar. Omdat in de voorbeeldzin aan geen van beide bepaaldheidscriteria wordt voldaan, moet ‘moeilijke kwestie’ wel onbepaald zijn en is de meest waarschijnlijke formulering van de zin: ▪

Dit is een moeilijke kwestie waar we later op zullen terugkomen.

6.1.3 Bepaaldheid en onbepaaldheid in het Russisch Een derde methode om te bepalen of een woord in het Nederlands bepaald of onbepaald is, is vertalen naar het Russisch. Het Russisch heeft weliswaar geen bepaalde en onbepaalde lidwoorden, maar ook in het Russisch is het mogelijk om bepaaldheid of onbepaaldheid aan te duiden. Bepaaldheid kun je in het Russisch bijvoorbeeld aangeven door het aanwijzende voornaamwoord этот te gebruiken. In andere gevallen klinkt этот misschien wat vreemd, maar kun je wel woorden gebruiken als тот самый of всем известный. Ook deze laatste woordcombinaties geven in het Russisch bepaaldheid aan. Onbepaaldheid kun je in het Russisch aangeven door middel van een van de volgende woorden: любой, какой-то, какой-нибудь, один из многих.

80

Lidwoorden: Samenvatting

Als je in een Nederlandse zin een zelfstandig naamwoord tegenkomt waar je этот voor kunt zetten, dan heb je te maken met een woord dat bepaald is en moet je in het Nederlands een bepaald lidwoord gebruiken. Als je in een Nederlandse zin een zelfstandig naamwoord tegenkomt waar je любой, какой-то, какой-нибудь of один из многих voor kunt zetten, dan is het woord onbepaald. In dat geval moet je bij telbare woorden in het enkelvoud het onbepaalde lidwoord ‘een’ gebruiken. Bij niettelbare woorden in het enkelvoud en bij woorden in het meervoud geef je onbepaaldheid aan door ieder lidwoord weg te laten. De vertaaltest naar het Russisch heeft helaas een groot minpunt. In het Russisch worden bepaaldheid en onbepaaldheid in neutrale zinnen niet expliciet aangegeven. Wanneer je in het Russisch een van de hierboven genoemde bepaalde of onbepaalde woorden toevoegt, resulteert dit vaak in onnatuurlijke zinnen. De Russische vertaling krijgt plotseling veel meer nadruk dan de Nederlandse zin die eraan ten grondslag ligt. Laten we ondanks dit bezwaar de vertaaltest toepassen op de eerder gebruikte voorbeeldzin. ▪

Voor mij ligt een boek. Het boek is geschreven door de Russische schrijver Nikolaj Gogol.

Als je deze zin heel letterlijk vertaalt in krom Russisch en daarbij probeert om Russische woorden van bepaaldheid en onbepaaldheid te gebruiken, krijg je een – toegegeven, niet al te mooie – zin als de volgende: ▪

Передо мной какая-то книга. Эта книга написана всем известным русским писателем Н.В. Гоголем.

Какой-то geeft in het Russisch onbepaaldheid aan. Als je in het Russisch какая-то книга kunt zeggen, moet je in het Nederlands een onbepaald zelfstandig naamwoord gebruiken: een boek. Этот geeft in het Russisch bepaaldheid aan. Als je in het Russisch эта книга kunt zeggen, moet je in het Nederlands een bepaald zelfstandig naamwoord gebruiken: het boek.

81

Lidwoorden: Samenvatting

Всем известный wijst erop dat het genoemde woord aan iedereen bekend moet zijn, dus ook aan de lezer. Als je in het Russisch всем известный kunt gebruiken, is het woord in kwestie bepaald en moet je in het Nederlands een bepaald lidwoord lidwoord gebruiken. Всем известный писатель Н.В. Гоголь wordt in het Nederlands dan ook ‘de Russische schrijver Nikolaj Gogol’.

6.2

Vaste lidwoorden en nadere bepalingen Nederland is een klein land Het Nederland van de 18e eeuw zag er heel anders uit dan nu

Er zijn verschillende categorieën woorden die vrijwel altijd een bepaald lidwoord bij zich hebben of juist helemaal geen lidwoord. Deze groepen worden uitgebreid besproken in het volgende hoofdstuk. In de huidige paragraaf wordt alleen aandacht besteed aan eigennamen en in het bijzonder aan de invloed van nadere bepalingen op het lidwoordgebruik bij deze categorie woorden. Voor eigennamen staat in principe geen lidwoord: eigennamen

▪

Dit is Hans.

▪

Nederland is een klein land.

Zodra de eigennaam echter nader bepaald wordt door een toevoeging, moet wel een lidwoord gebruikt worden. Soms is dit een bepaald lidwoord en soms een onbepaald lidwoord. De keuze tussen bepaald of onbepaald lidwoord is volledig afhankelijk van de context: als de context ervoor zorgt dat de lezer weet waarover gesproken wordt, gebruik je een bepaald lidwoord. Als de lezer op grond van de context niet precies weet waarover gesproken wordt, gebruik je een onbepaald lidwoord.

82

Lidwoorden: Samenvatting

Hieronder volgen enkele voorbeelden van eigennamen waarbij een lidwoord moet worden gebruikt omdat de namen nader gespecificeerd worden door een bepaling. ▪

Nederland is een klein land. (Eigennaam zonder nadere bepaling, dus geen lidwoord.)

▪

Het Nederland van de achttiende eeuw zag er heel anders uit dan nu. (De eigennaam ‘Nederland’ wordt nader bepaald door ‘van de achttiende eeuw’. Je moet daarom een lidwoord gebruiken voor ‘Nederland’. De toevoeging ‘van de achttiende eeuw’ maakt dat de lezer precies kan aanwijzen over welk Nederland gesproken wordt. Je moet daarom een bepaald lidwoord gebruiken.)

6.3

Beroeps- en functieaanduidingen

Voor het lidwoordgebruik bij beroeps- en functieaanduidingen moet een onderscheid gemaakt worden tussen vier vormen van gebruik: predicatief, attributief, zelfstandig en overdrachtelijk gebruik. Hieronder volgt een korte samenvatting van de lidwoordregels bij de vier verschillende vormen van gebruik die mogelijk zijn bij beroeps- en functieaanduidingen.

6.3.1 Predicatief gebruikte beroeps- en functieaanduidingen Hij is docent Als een beroeps- of functieaanduiding predicatief wordt gebruikt, is het beroeps- of functiewoord onderdeel van het naamwoordelijk gezegde. Voor predicatief gebruikte beroepsen functieaanduidingen zonder nadere bepaling geldt dat geen lidwoord wordt gebruikt: ▪

De man is schrijver.

▪

Het jongetje wil later president worden.

▪

Beatrix is sinds 1980 koningin van Nederland.

83

Lidwoorden: Samenvatting

Let op: zodra het beroeps- of functiewoord nader wordt bepaald, wordt wel een lidwoord gebruikt. ▪

De man is een bekende schrijver.

▪

Beatrix is een populaire koningin.

6.3.2 Attributief gebruikte beroeps- en functieaanduidingen President Medvedev heeft een bezoek gebracht aan Amsterdam Als een beroeps- of functieaanduiding attributief wordt gebruikt, fungeert het beroeps- of functiewoord als een bepaling bij een eigennaam. Voor attributief gebruikte beroeps- en functieaanduidingen geldt, dat het lidwoordgebruik bepaald wordt door de nadruk die het beroep of de functie krijgt. Je gebruikt geen lidwoord als in een bepaalde spreeksituatie de nadruk ligt op de functie of het beroep en niet op de persoon. Je gebruikt wel een lidwoord als in een bepaalde spreeksituatie de nadruk ligt op de persoon en minder op het beroep of de functie. Verschillende functies en beroepen zijn van zoveel maatschappelijk gewicht dat de persoon die de functie uitvoert zelf als het ware uit beeld verdwijnt. Bij deze beroeps- en functieaanduidingen gebruik je dan ook zelden een lidwoord. Woorden die verwijzen naar deze categorie van beroepen en functies die vrijwel nooit met een lidwoord worden gecombineerd zijn bijvoorbeeld:

84

Lidwoorden: Samenvatting

▪ koning/koningin

Koningin Beatrix heeft gisteren een monument onthuld.

▪ (kroon)prins/(kroon)prinses

Kroonprins Willem-Alexander heeft vorige maand een bezoek gebracht aan Mozambique.

▪ president

President Medvedev heeft gisteren een bezoek gebracht aan Amsterdam.

▪ minister-president/premier

Premier Balkenende/Minister-president Balkenende toonde zich niet op zijn best tijdens de Algemene Beschouwingen.

▪ minister

Minister Hirsch Ballin heeft op 22 september een brief aan de Tweede Kamer gestuurd over Saban B.

▪ staatssecretaris/onderminister Staatssecretaris

Bijleveld

neemt

maandag

21

september in de gemeente Almelo de eerste vingerafdrukken in een paspoort op. Let op: er wordt wel een lidwoord gebruikt, zodra de woorden die hierboven zijn genoemd, worden gecombineerd met een nadere bepaling: ▪

De Russische president Medvedev heeft gisteren een bezoek gebracht aan Amsterdam.

▪

De Nederlandse koningin Beatrix heeft een monument onthuld.

85

Lidwoorden: Samenvatting

Bij woorden die verwijzen naar beroepen en functies die gepaard gaan met minder openbaarheid, kun je kiezen. Vaak maakt het niet uit of je ervoor kiest om geen lidwoord of juist wel een lidwoord te gebruiken. ▪

RTL-cameraman Stan Storimans is bij een beschieting in Georgië om het leven gekomen. (Hier zou je kunnen beargumenteren dat benadrukt wordt dat Stan Storimans is omgekomen in zijn functie van cameraman.)

▪

De RTL-cameraman Stan Storimans is bij een beschieting in Georgië om het leven gekomen. (Hier zou je kunnen beargumenteren dat benadrukt wordt dat de persoon Stan Storimans is omgekomen. Zijn functie is van ondergeschikt belang.)

6.3.3 Zelfstandig gebruikte beroeps- en functieaanduidingen De rechter bezint zich op zijn positie Bij predicatief en attributief gebruikte beroeps- en functieaanduidingen verwijst het beroeps- of functiewoord altijd naar een persoon die in dezelfde (deel)zin wordt genoemd. Als een beroepsof functieaanduiding zelfstandig wordt gebruikt, verwijst het woord niet naar een persoon die in dezelfde (deel)zin wordt genoemd. De persoon naar wie het woord verwijst is eerder in het verhaal genoemd en wordt nu aangeduid met enkel zijn of haar beroep of functie. Voor zelfstandig gebruikte beroeps- en functieaanduidingen staat een lidwoord. Meestal zal dit een bepaald lidwoord zijn. De persoon over wie gesproken wordt is immers al eerder genoemd en daarmee bekend aan de lezer of luisteraar. ▪

Het Openbaar Ministerie heeft om wraking van rechter Zoebov gevraagd, omdat hij bevoor-oordeeld zou zijn. Anderen zien echter geen enkele reden om de rechter te laten vervangen.

In het voorbeeld hierboven gebruik je geen lidwoord voor de combinatie ‘rechter Zoebov’. Het gaat hier immers om een normale beroepsaanduiding. In de tweede zin moet je wel een lidwoord voor ‘rechter’ gebruiken. In het laatste geval wordt het woord ‘rechter’ gebruikt om naar een concrete persoon te verwijzen. Deze concrete persoon is de eerder genoemde Zoebov. De lezer weet dus om wie het gaat. Daarom gebruik je voor ‘rechter’ het bepaalde lidwoord ‘de’.

86

Lidwoorden: Samenvatting

6.3.4 Overdachtelijk gebruikte beroeps- en functieaanduidingen Als hij zich zo gedraagt, lijkt hij wel een jurist Soms verwijzen beroeps- en functieaanduidingen niet naar het echte beroep of de echte functie van de persoon over wie gesproken wordt. Het beroeps- of functiewoord wordt in dit geval enkel gebruikt om te zeggen dat de persoon lijkt op een vertegenwoordiger van een bepaalde functie- of beroepscategorie. Wanneer beroeps- en functieaanduidingen overdrachtelijk worden gebruikt, wordt een lidwoord gebruikt. Het beroeps- of functiewoord is in principe onbepaald. ▪

Als Hans zo praat, lijkt hij wel een jurist.

▪

Als Hans en Piet zo praten, lijken ze wel juristen.

Voor de duidelijkheid volgt hieronder een klein overzichtje met situaties waarin je wel en wanneer je geen lidwoord moet gebruiken voor woorden die beroepen of functies aanduiden. Het woord ‘functie’ in de tabel hieronder kun je steeds vervangen door ‘beroep’.

87

Lidwoorden: Samenvatting

attributief gebruik het functiewoord staat voor de persoon over wie het woord informatie geeft - functie + eigennaam

wel/geen lidwoord

voorbeeld

nadruk op functie: geen lidwoord

Koningin Beatrix President Medvedev

nadruk op persoon: keuze, geen lidwoord en wel een lidwoord mag allebei

- bepaling + functie + eigennaam

predicatief gebruik het functiewoord staat achter de persoon over wie het woord informatie geeft - alleen functie - bepaling + functie zelfstandig gebruik verwijst naar eerder genoemde persoon

overdrachtelijk gebruik de persoon voert het beroep of de functie niet echt uit

bepaald lidwoord

De RTL-cameraman Stan Storimans, echtgenoot en vader van twee kinderen, is gisteren bij een beschieting in Georgië om het leven gekomen. de Nederlandse koningin Beatrix de Russische president Medvedev

geen lidwoord lidwoord

Hij is leraar. Hij is een gerespecteerde leraar.

bepaald lidwoord

Het Openbaar Ministerie heeft om wraking van rechter Zoebov gevraagd, omdat hij bevooroordeeld zou zijn. Anderen zien echter geen enkele reden om de rechter te laten vervangen.

onbepaald: onbepaald lidwoord in het enkelvoud; geen lidwoord in het meervoud

Als hij zo praat, lijkt hij wel een jurist.

88

Lidwoorden: Samenvatting

6.4

Generieke uitspraken De olifant sterft uit Olifanten sterven uit

Een generieke uitspraak is een uitspraak die volgens de spreker altijd en overal geldig is voor alle exemplaren van een bepaalde soort. Om in het Nederlands een generieke uitspraak over een onderdeel van de werkelijkheid te doen, kan in het enkelvoud een bepaald lidwoord worden gebruikt. Er wordt in dit geval weliswaar slechts één exemplaar genoemd, maar de spreker heeft het eigenlijk over de hele soort. ▪

De mens is van nature lui.

▪

De olifant sterft uit.

In generieke uitspraken kan ook een woord in het meervoud zonder lidwoord worden gebruikt: ▪

Mensen zijn van nature lui.

▪

Olifanten sterven uit.

6.5

Als Hij is werkzaam als docent Hij gedroeg zich als een klein kind

In het Nederlands bestaan verschillende combinaties met voorzetsels waarbij een vast lidwoord wordt gebruikt. Deze combinaties worden besproken in het volgende hoofdstuk. In deze samenvatting wordt alleen stilgestaan bij het lidwoordgebruik in combinatie met het voorzetsel ‘als’. Voor het lidwoordgebruik na ‘als’ is het van belang om een onderscheid te maken tussen twee betekenissen waarin het voorzetsel ‘als’ gebruikt kan worden.

89

Lidwoorden: Samenvatting

1. Het voorzetsel ‘als’ wordt gebruikt in de betekenis ‘in de hoedanigheid/functie van’. Na ‘als’ in deze betekenis staat zelden een lidwoord: ▪

Hij werkt hier als docent.

▪

Hij is als wetenschappelijk medewerker verbonden aan de universiteit.

2. Het voorzetsel ‘als’ wordt gebruikt in de betekenis ‘alsof’. Woorden na ‘als’ in de betekenis ‘alsof’ zijn in principe onbepaald. Dit betekent dat je een onbepaald lidwoord gebruikt bij telbare woorden in het enkelvoud; bij niet-telbare woorden en bij woorden in het meervoud gebruik je geen lidwoord. ▪

Hij gedroeg zich als een klein kind.

▪

Ze werkten als paarden.

90

Hoofdstuk 7 Lidwoorden (Артикли) Het Nederlands heeft drie lidwoorden: de bepaalde lidwoorden ‘de’ en ‘het’ en het onbepaalde lidwoord ‘een’. Onbepaaldheid kan in sommige gevallen ook worden aangegeven door ieder lidwoord weg te laten.

7.1

Het gebruik van de lidwoorden

Het bepaalde lidwoord ‘de’ wordt gebruikt voor mannelijke en vrouwelijke woorden die bepaald zijn en voor alle woorden in het meervoud die bepaald zijn. Het bepaalde lidwoord ‘het’ wordt gebruikt voor onzijdige woorden in het enkelvoud die bepaald zijn. ▪

De man die u daar ziet staan, kennen we goed.

▪

Het boek dat je in je handen hebt, heb ik al gelezen.

Als een woord onbepaald is, wordt deze onbepaaldheid aangegeven door het lidwoord ‘een’ of door het weglaten van een lidwoord. Bij telbare woorden in het enkelvoud wordt ‘een’ gebruikt om onbepaaldheid aan te geven. Een woord is telbaar als je er hoofdtelwoorden voor kunt plaatsen. Je kunt bijvoorbeeld zeggen ‘één stoel, twee stoelen’ enz. ‘Stoel’ is dus een telbaar begrip. Als het woord ‘stoel’ in het enkelvoud in een specifieke context onbepaald is, zet je er ‘een’ voor. ▪

Dit is een mooie stoel.

▪

We hebben lang nagedacht over een oplossing.

Als een onbepaald woord niet telbaar is of in het meervoud staat, mag je geen ‘een’ gebruiken om onbepaaldheid aan te geven. In plaats daarvan laat je ieder lidwoord weg. Een woord is niet telbaar als je er geen hoofdtelwoord voor kunt plaatsen. Het is bijvoorbeeld niet mogelijk om te zeggen ‘*één water, twee waters’. Het zelfstandig naamwoord ‘water’ is dus niet telbaar. ▪

Dit zijn mooie stoelen.

▪

Als water bevriest, verandert het in ijs.

91

Lidwoorden

7.2

Bepaald of onbepaald

De belangrijkste functie van lidwoorden in het Nederlands is het aangeven van bepaaldheid of onbepaaldheid. De lidwoorden ‘de’ en ‘het’ geven bepaaldheid aan, terwijl het lidwoord ‘een’ en de afwezigheid van een lidwoord duiden op onbepaaldheid. Hieronder volgen drie trucjes die je kunt toepassen om vast te stellen of een zelfstandig naamwoord bepaald of onbepaald is. Het is hierbij belangrijk dat je zinnen niet ziet als abstracte verzamelingen van woorden. Probeer de beschreven situaties steeds in de werkelijke wereld te plaatsen.

7.2.1 Bepaald of onbepaald: De aanwijstest Een praktische vraag die je jezelf kunt stellen als je wilt bepalen of en zo ja wat voor lidwoord je moet gebruiken is de volgende: ▪

Weet de lezer8 op dit punt in de tekst over welk concreet object gesproken wordt? Als de lezer een hele reeks vergelijkbare objecten voor zich zou zien, zou hij of zij dan op grond van de informatie die tot nu toe is gegeven heel precies dat ene exemplaar of die exemplaren kunnen aanwijzen waarover in de tekst wordt gesproken?

Je moet een bepaald lidwoord gebruiken als het antwoord op deze vragen ‘ja’ is, dus als de lezer precies dat ene exemplaar of precies die exemplaren kan aanwijzen waarover gesproken wordt, bijvoorbeeld omdat het exemplaar of de exemplaren eerder genoemd zijn of omdat de schrijver verwijst naar alle exemplaren van de referent die er in de wereld bestaan. Als de lezer niet precies kan aanwijzen waarover in de tekst gesproken wordt, is het woord onbepaald en moet je dus het onbepaalde lidwoord ‘een’ gebruiken of helemaal geen lidwoord. Een voorbeeld: ▪

Het laatste boek van de Nederlandse schrijver Arnon Grunberg is met prijzen overladen.

8

Lidwoorden worden uiteraard ook in de gesproken taal gebruikt en niet alleen in schriftelijke documenten, die gelezen worden door een lezer. Met het oog op het leesgemak wordt in deze tekst overal het woord ‘lezer’ gebruikt, waarmee eigenlijk bedoeld wordt ‘lezer of toehoorder’.

92

Lidwoorden

Als jij als lezer een rij boeken voor je zou hebben liggen, zou je dan op grond van de informatie die in deze zin gegeven wordt precies dat ene boek kunnen aanwijzen waarover gesproken wordt? Het antwoord is ‘ja’. In een boekwinkel zou je onmiddellijk naar de boeken van Arnon Grunberg kunnen gaan om daar zijn recentste boek te pakken. Dit betekent dat ‘laatste boek’ bepaald is. Je moet daarom een bepaald liwoord gebruiken voor de woordcombinatie ‘laatste boek’. ▪

Het laatste boek van de Nederlandse schrijver Arnon Grunberg is met prijzen overladen.

1998

2000

2003

2006

2008






Een verzameling boeken van Arnon Grunberg het laatste boek van Arnon Grunberg

Hetzelfde geldt voor ‘Nederlandse schrijver’. Op grond van de informatie die in de zin wordt gegeven, kun je precies die schrijver aanwijzen over wie gesproken wordt, namelijk Arnon Grunberg. ‘Nederlandse schrijver’ is dus bepaald en moet voorafgegaan worden door het bepaalde lidwoord ‘de’.

93

Lidwoorden

A. Grunberg

H. Mulisch

Th. Roosenboom

L. Couperus

Multatuli

☺ ☺ ☺ ☺ ☺ Een verzameling Nederlandse schrijvers de Nederlandse schrijver Arnon Grunberg Nu het woord ‘prijzen’. Stel jezelf opnieuw de volgende vraag: als ik nu een heleboel verschillende prijzen voor me zou hebben, zou ik dan op grond van de informatie in de zin weten over welke prijzen het precies gaat? Het antwoord is dit keer ‘nee’. Er worden geen concrete prijzen genoemd. Op grond van de informatie die in de zin wordt gegeven weet je niet of Arnon Grunberg de NS Publieksprijs heeft gekregen, de AKO Literatuurprijs of misschien wel de Nobelprijs voor de Literatuur. Bovendien is het zeer onwaarschijnlijk dat de schrijver verwijst naar alle literaire prijzen die er in de wereld bestaan. ‘Prijzen’ is in deze zin dus onbepaald: het woord verwijst niet naar concrete prijzen en ook niet naar alle literaire prijzen die er bestaan. ‘Prijzen’ is een woord in het meervoud. Om onbepaaldheid in het meervoud aan te geven, laat je het lidwoord weg. Je zegt dus simpelweg ‘met prijzen overladen’, zonder lidwoord.

   Gouden Griffel

Nobelprijs

NS Publieksprijs

Een verzameling literaire prijzen

??? met prijzen overladen

94

P.C. Hooftprijs

Ako Literatuurprijs

Lidwoorden

Een ander voorbeeld: ▪

De Russische schrijver Aleksandr Solzjenitsyn heeft een belangrijke onderscheiding gekregen.

De lezer kan precies aanwijzen over welke schrijver het gaat, namelijk de Rus Aleksandr Solzjenitsyn. Daarom moet voor ‘schrijver’ een bepaald lidwoord worden gebruikt. Voor ‘belangrijke onderscheiding’ staat een onbepaald lidwoord. Het is op grond van de informatie in de zin niet duidelijk over welke belangrijke onderscheiding precies gesproken wordt. De auteur van het stuk heeft het simpelweg over een van de vele belangrijke onderscheidingen die er zijn in de wereld. De concrete identiteit ervan is van ondergeschikt belang. In de voorbeeldzin hierboven kon ‘een belangrijke onderscheiding’ vervangen worden door ‘een van de vele belangrijke onderscheidingen (die er zijn in de wereld)’. Als je voor een woordgroep ‘een/enkele van de vele’ kunt zetten, betekent dit dat de woordgroep onbepaald is. In dat geval moet je bij telbare woorden in het enkelvoud het onbepaalde lidwoord ‘een’ gebruiken, terwijl je bij niet-telbare woorden in het enkelvoud en bij telbare woorden in het meervoud ieder lidwoord weg moet laten. Het is misschien niet altijd eenvoudig om vast te stellen of een woord gebruikt wordt in de betekenis ‘een/enkele van vele’. Vaak helpt het om uit te proberen wat er met de betekenis van een zin gebeurt als je een woord bepaald maakt. Hierbij is het belangrijk om te weten wat bepaaldheid nu precies betekent in het Nederlands. Aan deze kwestie is de volgende paragraaf gewijd.

95

Lidwoorden

7.2.2 Bepaald of onbepaald: Bepaaldheidscriteria Een woord kan in het Nederlands in principe slechts om twee redenen bepaald zijn. 1. Eerder geïntroduceerd: het woord is al eerder in de tekst geïntroduceerd waardoor de lezer heel precies weet waarover gesproken wordt. ▪

Voor mij ligt een boek. Het boek is geschreven door de Russische schrijver Nikolaj Gogol.

In de eerste zin hierboven wordt voor het eerst over een boek gesproken. De lezer weet dus nog niet over wat voor soort boek het gaat. ‘Boek’ is daarom onbepaald. In de tweede zin wordt verwezen naar dit eerder genoemde boek. Het boek is in de tweede zin dus al wel bekend aan de lezer, het is al geïntroduceerd. Daarom moet je in de tweede zin een bepaald lidwoord gebruiken. 2. Alle exemplaren: een zelfstandig naamwoord verwijst in principe naar een zaak in de werkelijkheid. Deze ‘zaak’ in de werkelijkheid wordt referent genoemd. Je gebruikt een bepaald lidwoord als een zelfstandig naamwoord gebruikt wordt om te verwijzen naar alle exemplaren van de referent die er in de wereld zijn. In de menselijke belevingswereld bestaan verschillende zaken die uniek zijn, dat wil zeggen: zaken waarvan er slechts één exemplaar op de hele wereld is. Zelfstandige naamwoorden die verwijzen naar dergelijke unieke zaken, zijn per definitie bepaald. ▪

Vandaag schijnt de zon. (In onze menselijke belevingswereld is er slechts één zon. Het woord ‘zon’ is daarom in principe bepaald.)

▪

Voor mij ligt een boek. Het boek is geschreven door de Russische schrijver Nikolaj Gogol. (Er is op de hele wereld slechts één Russische schrijver die Nikolaj Gogol heet. ‘Russische schrijver Nikolaj Gogol’ is daarom bepaald.)

96

Lidwoorden

Een voorbeeld van een bepaald zelfstandig naamwoord in het meervoud dat alle exemplaren aanduidt van de zaak waarnaar het zelfstandig naamwoord verwijst: ▪

Russische wetenschappers hebben na jaren van onderzoek een goed beeld gekregen van de inwendige organen van de/een mammoet, dankzij de babymammoet Lyuba.

In de voorbeeldzin hierboven hebben Russische wetenschappers een goed beeld gekregen van alle inwendige organen van de mammoet. Omdat de woordcombinatie ‘inwendige organen’ verwijst naar alle exemplaren van de referent ‘inwendige organen’, zijn de woorden bepaald en moet je dus een bepaald lidwoord gebruiken. In de volgende zin kun je kiezen of je wilt verwijzen naar alle exemplaren van de referent van het zelfstandig naamwoord of slechts naar een gedeelte ervan: ▪

Haar gestalte verried dat (de) mannen haar tot voorkort nog mooi gevonden hadden ...

Als je hier een bepaald lidwoord voor ‘mannen’ gebruikt, impliceer je dat alle mannen ter wereld de vrouw in kwestie tot voorkort nog mooi vonden. Als je jezelf iets voorzichtiger wilt uitdrukken kun je ‘mannen’ beter onbepaald laten door het lidwoord weg te laten. Als je ‘mannen’ onbepaald laat, zeg je enkel dat veel mannen de vrouw tot voorkort mooi vonden, maar misschien niet alle mannen ter wereld. In de vorige paragraaf is uitgelegd dat onbepaaldheid in het Nederlands betekent ‘een/enkele van de vele die er zijn op de wereld’. Hierbij werd onmiddellijk aangetekend dat het misschien moeilijk kan zijn om vast te stellen of een woord in deze betekenis van ‘een/enkele van vele’ wordt gebruikt. Vaak helpt het om na te gaan wat er met de betekenis van een zin gebeurt als je een woord bepaald maakt. Hieronder volgen enkele voorbeelden waarbij de betekenissen van bepaaldheid en onbepaaldheid met elkaar vergeleken worden om zo het onderscheid tussen beide duidelijker naar voren te laten komen.

97

Lidwoorden

▪

Dit is een moeilijke kwestie waar we later op zullen terugkomen. (Dit is een van de vele moeilijke kwesties in de wereld. We zullen er later op terugkomen. De concrete identiteit van de moeilijke kwestie is voor de spreker van ondergeschikt belang.)

▪

Dit zijn moeilijke kwesties waar we later op zullen terugkomen. (Dit zijn enkele van de vele moeilijke kwesties in de wereld. We zullen er later op terugkomen. De concrete identiteit van de moeilijke kwesties is voor de spreker van ondergeschikt belang.)

Je zou in de twee voorbeeldzinnen hierboven misschien een bepaald lidwoord verwachten. Het aanwijzend voornaamwoord ‘dit’ geeft immers aan dat de spreker ergens naar wijst. Bovendien wordt ‘moeilijke kwestie(s)’ nader bepaald door de toevoeging ‘waar we later op zullen terugkomen’. Ook wanneer een zelfstandig naamwoord nader bepaald wordt, moet je je echter constant blijven afvragen of deze nadere bepaling er nu voor zorgt dat jij als lezer exact dat ene exemplaar of precies die exemplaren kunt aanwijzen waarover gesproken wordt. Wijst de schrijver naar een of meerdere zeer concrete exemplaren of spreekt de auteur slechts over zomaar enkele willekeurige exemplaren in het algemeen? Laten we deze laatste vraag stellen bij de twee voorbeeldzinnen hierboven over de moeilijke kwestie(s). Heeft degene die zegt ‘Dit is een moeilijke kwestie waar we later op zullen terugkomen’, het hier over één specifieke kwestie die jij als lezer nu heel precies kunt aanwijzen? Of wordt er gesproken over zomaar een voorbeeld van een moeilijke kwestie en kun jij als lezer op grond van de informatie die de spreker geeft niet heel precies beschrijven wat deze moeilijke kwestie inhoudt? Het laatste is het geval. Met de zin ‘Dit is een moeilijke kwestie waar we later op zullen terugkomen’ zegt de spreker enkel het volgende: ‘Dit is een willekeurig voorbeeld van de vele lastige kwesties die er zijn in de wereld en we zullen er later nog meer over zeggen.’ Noch het aanwijzend voornaamwoord ‘dit’, noch de nadere bepaling ‘waar we later op zullen terugkomen’ zorgt ervoor dat jij als lezer nu heel precies aan iemand kunt uitleggen wat de spreker verstaat onder ‘moeilijke kwestie’. Omdat hier geen sprake is van een concrete identiteit van ‘moeilijke kwestie’, is de woordcombinatie onbepaald en moet je het onbepaalde lidwoord ‘een’ gebruiken om deze onbepaaldheid aan te geven.

98

Lidwoorden

Misschien komt de onbepaaldheid van ‘moeilijke kwestie’ duidelijker naar voren in contrast met de betekenis van exact dezelfde zin, maar nu met ‘moeilijke kwestie’ als bepaald begrip: ▪

Dit is de moeilijke kwestie waar we later op zullen terugkomen,

Bedenk dat een woord in het Nederlands in principe in slechts twee gevallen bepaald kan zijn: 1. Het woord is al eerder in de tekst geïntroduceerd waardoor de lezer heel precies weet waarover gesproken wordt. ▪

Voor mij ligt een boek. Het boek is geschreven door de Russische schrijver Nikolaj Gogol.

2. De spreker verwijst naar alle exemplaren van de referent die er in de wereld zijn (de referent is de zaak of persoon in de werkelijkheid waarnaar een woord verwijst). ▪

Voor mij ligt een boek. Het boek is geschreven door de Russische schrijver Nikolaj Gogol. (Er is op de hele wereld slechts één Russische schrijver die Nikolaj Gogol heet. ‘Russische schrijver Nikolaj Gogol’ is daarom bepaald.)

▪

Russische wetenschappers hebben na jaren van onderzoek een goed beeld gekregen van de inwendige organen van de/een mammoet, dankzij de babymammoet Lyuba. (Men heeft een goed beeld gekregen van alle inwendige organen van de mammoet. Omdat de woorden ‘inwendige organen’ verwijzen naar alle exemplaren van de referent, wordt het bepaalde lidwoord ‘de’ gebruikt.)

Laten we nu terugkeren naar de zin over de moeilijke kwesties, met in ons achterhoofd de informatie over situaties waarin woorden bepaald zijn. ▪

Dit is de moeilijke kwestie waar we later op zullen terugkomen.

99

Lidwoorden

Als je ‘moeilijke kwestie’ bepaald maakt, krijgt de zin een van de volgende twee betekenissen: 1. Er is al eerder over de genoemde kwestie gesproken en de spreker verwijst nu naar exact deze eerder besproken kwestie. Uitgaand van de losse zin lijkt dit niet het geval. Het concept ‘moeilijke kwestie’ wordt hier voor het eerst geïntroduceerd. De zin voldoet dus niet aan het eerste criterium op grond waarvan je een bepaald lidwoord mag gebruiken. Je kunt proberen om ‘moeilijke kwestie’ bepaald te maken op grond van het tweede criterium. Dit levert de betekenis onder punt 2 op: 2. Er is slechts één moeilijke kwestie op de wereld en de spreker verwijst naar deze ene, unieke moeilijke kwestie. Dit lijkt zeer onwaarschijnlijk. Er zijn immers heel veel moeilijke kwesties in deze wereld denkbaar. Omdat in de voorbeeldzin aan geen van de bepaaldheidscriteria wordt voldaan, moet ‘moeilijke kwestie’ wel onbepaald zijn en is de meest waarschijnlijke formulering van de zin: ▪

Dit is een moeilijke kwestie waar we later op zullen terugkomen.

Dezelfde redeneerwijze kan worden gebruikt om de bepaaldheid of onbepaaldheid vast te stellen van ‘moeilijke kwesties’ in de volgende zin: ▪

Dit zijn moeilijke kwesties waar we later op zullen terugkomen.

Opnieuw worden de woorden ‘moeilijke kwesties’ gebruikt in de betekenis ‘zomaar willekeurige voorbeelden van de vele moeilijke kwesties die er zijn op de wereld’, ‘enkele van de vele moeilijke kwesties die er bestaan’. Noch het aanwijzend voornaamwoord ‘dit’, noch de nadere bepaling ‘waar we later op zullen terugkomen’ verandert iets aan deze betekenis ‘zomaar enkele voorbeelden van moeilijke kwesties’. De onbepaaldheid van ‘moeilijke kwesties’ komt duidelijk naar voren als we uitproberen wat er gebeurt met de betekenis van de zin als we een bepaald lidwoord gebruiken: ▪

Dit zijn de moeilijke kwesties waar we later op zullen terugkomen.

100

Lidwoorden

Als we bepaaldheidscriterium 1 toepassen – het woord verwijst naar een al eerder geïntroduceerd concept – dan zou dit betekenen dat de spreker al eerder over moeilijke kwesties heeft gesproken en nu verwijst naar deze al bekende moeilijke kwesties. Op grond van de losse voorbeeldzin ligt deze betekenis niet voor de hand. Ook bepaaldheidscriterium 2 gaat niet op. Bepaaldheidscriterium 2 stelt dat een woord bepaald is als naar alle exemplaren van de referent wordt verwezen. In dit geval zou de spreker spreken over alle moeilijke kwesties die er zijn in de wereld. Dit lijkt weinig aannemelijk. Omdat aan geen van beide bepaaldheidscriteria wordt voldaan, moet ‘moeilijke kwesties’ in de voorbeeldzin onbepaald blijven. Vanwege het meervoud van het zelfstandig naamwoord wordt deze onbepaaldheid aangegeven door ieder lidwoord weg te laten: ▪

Dit zijn moeilijke kwesties waar we later op zullen terugkomen.

Nog een voorbeeld: ▪

Het huis waar u nu naar kijkt is een architectonisch hoogstandje uit de Russische achttiende eeuw.

Door de toevoeging ‘waar u nu naar kijkt’ kan de luisteraar precies aanwijzen om welk huis het gaat. Er staat daarom een bepaald lidwoord voor ‘huis’. Dit geldt niet voor ‘architectonisch hoogstandje’, ondanks de vrij precieze omschrijving ‘uit de Russische achttiende eeuw’. Net als in de vorige voorbeeldzinnen over de moeilijke kwesties wordt ‘architectonisch hoogstandje’ hier gebruikt in de betekenis ‘een van de vele architectonische hoogstandjes uit de Russische achttiende eeuw die er in de wereld (of in Rusland) bestaan’. Net als in de vorige voorbeeldzinnen komt deze onbepaaldheid van ‘architectonische hoogstandjes’ duidelijk naar voren als we uitproberen wat er gebeurt als we de woordcombinatie bepaald maken: ▪

Het huis waar u nu naar kijkt is het architectonische hoogstandje uit de Russische achttiende eeuw.

Als we bepaaldheidscriterium 1 toepassen, impliceert het bepaalde lidwoord dat de spreker verwijst naar een architectonisch hoogstandje dat hij eerder tijdens zijn of haar stadswandeling heeft genoemd. Op basis van de losse voorbeeldzin lijkt dit niet waarschijnlijk. Dan blijft bepaaldheidscriterium 2 over: de spreker verwijst naar alle exemplaren van de referent van de woordcombinatie ‘architectonisch hoogstandje uit de Russische achttiende eeuw’. Omdat ‘architectonisch hoogstandje’ in het enkelvoud staat, zou een bepaald lidwoord impliceren dat 101

Lidwoorden

de Russische achttiende eeuw slechts één architectonisch hoogstandje heeft voortgebracht. En zo beledigt één klein lidwoordje een hele eeuw … Omdat aan geen van beide bepaaldheidscriteria wordt voldaan, moet ‘architectonisch hoogstandje’ in de huidige zin onbepaald blijven: ▪

Het huis waar u nu naar kijkt is een architectonisch hoogstandje uit de Russische achttiende eeuw.

Een laatste voorbeeld: ▪

Het Engels is een taal die over de hele wereld gesproken wordt.

Ondanks de toevoeging ‘die over de hele wereld gesproken wordt’ wordt ‘taal’ hier opgevat als iets onbepaalds. Wat deze zin zegt is het volgende: het Engels is een voorbeeld van een taal, het is een van de vele talen en toevallig wordt deze taal over de hele wereld gesproken. De geïmpliceerde betekenis ‘een voorbeeld van, een van de vele’ maakt ‘taal’ onbepaald, ondanks de toevoeging achter het woord. Opnieuw wordt de geïmpliceerde betekenis ‘een van vele’ duidelijker in contrast met het tegendeel, dus in tegenstelling tot de betekenis die de zin krijgt als ‘taal’ bepaald wordt gemaakt: ▪

Het Engels is de taal die over de hele wereld gesproken wordt.

Bepaaldheidscriterium 1 – het woord verwijst naar een concept dat al eerder is geïntroduceerd – levert de volgende betekenis op: de spreker heeft het eerder gehad over een taal die over de hele wereld wordt gesproken. Hij of zij verwijst nu naar deze eerder besproken taal. Op grond van de losse zin lijkt deze betekenis niet plausibel. Dan blijft bepaaldheidscriterium 2 over: de spreker verwijst naar alle exemplaren van de referent ‘taal die over de hele wereld gesproken wordt’. In dit laatste geval zou alleen het Engels overal ter wereld gesproken worden. Er zijn echter verschillende talen die vrijwel overal gesproken worden. Bepaaldheidscriterium 2 is dus ook niet van toepassing. Omdat geen van de criteria opgaan op grond waarvan een woord bepaald kan zijn, moet ‘taal’ in de voorbeeldzin onbepaald zijn: ▪

Het Engels is een taal die over de hele wereld gesproken wordt.

102

Lidwoorden

7.2.3 Bepaaldheid en onbepaaldheid in het Russisch Een derde methode om te bepalen of een woord in het Nederlands bepaald of onbepaald is, is vertalen naar het Russisch. Het Russisch heeft weliswaar geen bepaalde en onbepaalde lidwoorden, maar ook in het Russisch is het mogelijk om bepaaldheid of onbepaaldheid aan te duiden. Bepaaldheid kun je in het Russisch bijvoorbeeld aangeven door het aanwijzende voornaamwoord этот te gebruiken. In andere gevallen klinkt этот misschien wat vreemd, maar kun je wel woorden gebruiken als тот самый of всем известный. Ook deze laatst genoemde woordcombinaties geven in het Russisch bepaaldheid aan. Onbepaaldheid kun je in het Russisch aangeven door middel van een van de volgende woorden: любой, какой-то, какой-нибудь, один из многих. Als je in een Nederlandse zin een zelfstandig naamwoord tegenkomt waar je этот voor kunt zetten, heb je te maken met een woord dat bepaald is en moet je in het Nederlands een bepaald lidwoord gebruiken. Als je in een Nederlandse zin een zelfstandig naamwoord tegenkomt waar je любой, какой-то, какой-нибудь of один из многих voor kunt zetten, is het woord onbepaald. In dat geval moet je bij telbare woorden in het enkelvoud het onbepaalde lidwoord ‘een’ gebruiken. Bij niettelbare woorden in het enkelvoud en bij woorden in het meervoud geef je onbepaaldheid aan door ieder lidwoord weg te laten. Deze vertaaltest naar het Russisch heeft helaas een groot minpunt. In het Russisch worden bepaaldheid en onbepaaldheid in neutrale zinnen niet expliciet aangegeven. Wanneer je in het Russisch een van de hierboven genoemde bepaalde of onbepaalde woorden toevoegt, resulteert dit vaak in onnatuurlijke zinnen. De Russische vertaling krijgt plotseling veel meer nadruk dan de Nederlanse zin die eraan ten grondslag ligt. Laten we ondanks dit bezwaar de vertaaltest toepassen op de eerder gebruikte voorbeeldzin. ▪

Voor mij ligt een boek. Het boek is geschreven door de Russische schrijver Nikolaj Gogol.

103

Lidwoorden

Als je deze zin heel letterlijk vertaalt in krom Russisch en daarbij probeert om Russische woorden van bepaaldheid en onbepaaldheid te gebruiken, krijg je een – toegegeven, niet al te mooie – zin als de volgende: ▪

Передо мной какая-то книга. Эта книга написана всем известным русским писателем Н.В. Гоголем.

Какой-то geeft in het Russisch onbepaaldheid aan. Als je in het Russisch какая-то книга kunt zeggen, moet je in het Nederlands een onbepaald zelfstandig naamwoord gebruiken: een boek. Этот geeft in het Russisch bepaaldheid aan. Als je in het Russisch эта книга kunt zeggen, moet je in het Nederlands een bepaald zelfstandig naamwoord gebruiken: het boek. Всем известный wijst erop dat het genoemde woord aan iedereen bekend moet zijn, dus ook aan de lezer. Als je in het Russisch всем известный kunt gebruiken, is het woord in kwestie bepaald en moet je in het Nederlands een bepaald lidwoord lidwoord gebruiken. Всем известный писатель Н.В. Гоголь wordt in het Nederlands dan ook ‘de Russische schrijver Nikolaj Gogol’.

104

Lidwoorden

7.3

Vaste lidwoorden

Er zijn verschillende woorden die vrijwel altijd ofwel een bepaald lidwoord bij zich hebben ofwel helemaal geen lidwoord.

7.3.1 Vrijwel altijd met een bepaald lidwoord 1. Woorden die groepen mensen aanduiden ▪ de jeugd

▪ de mensheid

▪ de overheid

▪ de politie

▪ het personeel

▪ de oppositie

▪ het bedrijfsleven

2. Zaken en begrippen die uniek zijn Als er maar één exemplaar van iets is, is het woord dat naar dit unieke exemplaar verwijst per definitie bepaald. Enkele woorden waarvan er in onze dagelijkse belevingswereld maar één exemplaar is, zijn bijvoorbeeld: ▪ het leven

▪ de natuur

▪ het milieu

▪ de zon

▪ de dood

▪ de maan

Ook namen van straten, pleinen, parken en gebouwen zijn uniek en worden daarom vrijwel altijd met een bepaald lidwoord gebruikt. Bijvoorbeeld: ▪

de Beurs

▪

de Bijenkorf

▪

de Witte Singel

105

Lidwoorden

Een landnaam verwijst eveneens naar iets uniek. Meestal staat er voor landnamen geen lidwoord (zie paragraaf 7.3.2). Wanneer in de naam van een land verwezen wordt naar de staatsvorm, wordt wel een lidwoord gebruikt. Dit lidwoord is altijd bepaald; een landnaam verwijst immers naar iets unieks. ▪

de Sovjet-Unie

▪

het Verenigd Koninkrijk

Ook geografische namen in het meervoud hebben altijd een bepaald lidwoord bij zich. ▪

de Verenigde Staten

▪

de Nederlandse Antillen

Namen van bergen, gebergten, bossen en vulkanen zijn eveneens bepaald. ▪

de Etna

▪

de Kaukasus

▪

het Zwarte Woud

Voor namen van zeeën, oceanen, rivieren, kanalen en meren geldt hetzelfde: ook deze zijn altijd bepaald, omdat ze uniek zijn. ▪

de Noordzee

▪

de Donau

Namen van seizoenen hebben in de meeste gevallen een bepaald lidwoord bij zich. ▪ de lente

▪ de herfst

▪ het voorjaar

▪ het najaar

▪ de zomer

▪ de winter

Het is echter wel: ▪

Het is weer bijna lente / voorjaar / zomer / herfst / najaar / winter (dus zonder lidwoord).

106

Lidwoorden

Ook namen van windstreken zijn bepaald. ▪ het noorden

▪ het noordoosten

▪ het zuiden

▪ het noordwesten

▪ het oosten

▪ het zuidoosten

▪ het westen

▪ het zuidwesten

3. Instellingen In een zin als ▪

De man ligt in het ziekenhuis,

komt het bepaalde lidwoord voor ‘ziekenhuis’ in eerste instantie misschien wat bevreemdend over. De lezer weet toch niet in welk ziekenhuis de man precies ligt? In de voorbeeldzin wordt ‘het ziekenhuis’ echter niet gebruikt om te verwijzen naar één al dan niet bij de lezer bekend, concreet gebouw. Het woord ‘ziekenhuis’ wordt hier gebruikt als algemene instelling. Het wordt bekend verondersteld dat de lezer weet wat een ziekenhuis voor instelling is. De concrete identiteit van het specifieke ziekenhuis waarin de man ligt, is van ondergeschikt belang. Als woorden niet verwijzen naar één specifiek exemplaar, maar naar alle exemplaren samen als instelling, wordt vaak een bepaald lidwoord gebruikt. Enkele andere voorbeelden van woorden die gebruikt worden als instelling: ▪

naar het ziekenhuis gaan

▪

naar de dokter / huisarts / tandarts e.d. gaan

▪

naar de politie gaan

▪

naar de rechter stappen

▪

aan de universiteit werken / studeren

▪

naar de universiteit gaan (maar wel: naar school gaan, op school zitten)

107

Lidwoorden

Uiteraard kunnen de genoemde woorden ook gebruikt worden om te verwijzen naar één specifiek exemplaar, dus naar een specifiek ziekenhuis of een concrete dokter. Als een woord niet gebruikt wordt als instelling, maar als een normaal zelfstandig naamwoord, gelden de normale regels voor lidwoordgebruik. Zo zeg je: ▪

Hij ligt in een groot ziekenhuis in Leiden. (De lezer weet niet precies in welk ziekenhuis in Leiden de man ligt.)

▪

Hij ligt in het grootste ziekenhuis van Leiden. (Er kan maar één ziekenhuis in Leiden het grootste zijn. Als er van iets maar één exemplaar is, is het begrip per definitie bepaald. Daarom staat er een bepaald lidwoord voor ‘grootste ziekenhuis van Leiden’.)

7.3.2 Vrijwel altijd zonder lidwoord Voor alle woorden die meestal geen lidwoord bij zich hebben geldt dat er wél een lidwoord verschijnt wanneer verwezen wordt naar een onderdeel van de persoon of zaak in kwestie. Je kunt bijvoorbeeld verwijzen naar een land in een specifieke periode. In dat geval gebruik je wel een lidwoord. Anders geformuleerd: ▪

Er wordt een lidwoord toegevoegd op het moment dat een woord nader bepaald wordt, ook al wordt het woord in kwestie in andere gevallen zonder lidwoord gebruikt. ▪

Het Nederland van de twintigste eeuw.

▪

Toen ik de deur opendeed, zag ik een doorweekte Jan staan.

108

Lidwoorden

1. Eigennamen Voor eigennamen wordt in principe geen lidwoord gebruikt. ▪

Dit is Hans.

▪

Hans is onze buurjongen.

Bij achternamen wordt wel een bepaald lidwoord gebruikt als verwezen wordt naar de hele familie. ▪

De Jansens zijn op vakantie.

▪

De Karamazovs zijn een behoorlijk verknipte familie.

Ook namen van landen, steden etc. zijn eigennamen. Dit betekent dat je meestal geen lidwoord gebruikt (voor uitzonderingen zie paragraaf 7.3.1). ▪

Nederland is een klein land.

▪

Hij is in Moskou geboren.

2. Abstracte begrippen Voor abstracte begrippen wordt vaak geen lidwoord gebruikt. ▪

Vrijheid is een groot goed.

3. Krantenkoppen e.d. Voor krantenkoppen en opschriften is vaak weinig ruimte op een bladzijde of uithangbord beschikbaar. De tekst moet dus zo kort en bondig mogelijk zijn. Daarom worden in krantenkoppen en opschriften de lidwoorden heel vaak weggelaten. ▪

Collega’s kritiseren boek van Fasseur.

▪

Politicus liet journaliste doden.

Let op: deze regel voor het weglaten van lidwoorden geldt alleen voor krantenkoppen en opschriften. In titels van boeken en artikelen worden wel lidwoorden gebruikt.

109

Lidwoorden

4. Vaste uitdrukkingen In veel vaste uitdrukkingen wordt geen lidwoord gebruikt voor zelfstandige naamwoorden. In deze vaste uitdrukkingen wordt vaak een voorzetsel gebruikt. Hieronder volgt een overzicht van vaste voorzetseluitdrukkingen waarin geen lidwoord wordt gebruikt. Let wel: de onderstaande uitdrukkingen beschrijven algemene handelingen en situaties. Zodra een onderdeel uit de uitdrukking nader gespecificeerd wordt, een concrete identiteit krijgt, wordt wel een lidwoord gebruikt, net zoals bij de eigennamen die eerder besproken zijn. Zo zeg je ▪

Hij ging meteen naar huis,

zonder lidwoord, maar ▪

Hij ging meteen naar het huis van zijn vriend,

met lidwoord, omdat het hier niet meer om de algemene uitdrukking ‘naar huis gaan’ gaat. Aan het zelfstandig naamwoord ‘huis’ in de uitdrukking ‘naar huis gaan’ is een bepaling toegevoegd, namelijk ‘van zijn vriend’. Door deze toevoeging is de algemene bepaling ‘naar huis gaan’ geen algemene bepaling meer en moet je gaan nadenken over de vraag welk lidwoord je moet gebruiken voor het zelfstandig naamwoord ‘huis’. De toevoeging ‘van zijn vriend’ maakt dat de lezer heel precies kan aanwijzen over welk huis gesproken wordt. Je moet daarom een bepaald lidwoord gebruiken voor ‘huis’.

110

Lidwoorden

Voorzetselcombinaties zonder lidwoord: ▪ naar

naar school

naar kantoor

naar huis

naar college

naar bed ▪ op

▪ volgens

op tafel

op kantoor

op straat

op tijd

op school

op vakantie

volgens plan volgens afspraak

▪ aan

aan huis (bezorgen)

aan land (komen)

aan tafel

aan zee (wonen, liggen)

aan boord ▪ per

per trein

per vergissing

per vliegtuig

per ongeluk

per e-mail ▪ zonder

hij fietst zonder handen zonder bril kan ik niets zien zonder geldig legitimatiebewijs wordt u niet toegelaten

111

Lidwoorden

▪ als

voor het lidwoordgebruik na ‘als’ is het van belang om een onderscheid te maken tussen twee betekenissen waarin het woord ‘als’ gebruikt kan worden: - als, ‘in de hoedanigheid/functie van’: na ‘als’ in deze betekenis staat zelden een lidwoord ▪ Hij werkt hier als docent. ▪ Hij is als wetenschappelijk medewerker verbonden aan de universiteit. - als, ‘alsof’: woorden na ‘als’ in de betekenis ‘alsof’ zijn in principe onbepaald. Dit betekent dat je een onbepaald lidwoord gebruikt bij telbare woorden in het enkelvoud; bij niet-telbare woorden en bij woorden in het meervoud gebruik je geen lidwoord. ▪ De grote kerel huilde als een klein kind. ▪ Ze werkten als paarden.

7.3.3 Vrijwel altijd onbepaald ‘Dat is precies wat ik bedoelde’, zei hij met een brede glimlach Wanneer verwezen wordt naar uiterlijke kenmerken, zijn deze kenmerken vrijwel altijd onbepaald. Dit betekent in de praktijk dat je voor telbare woorden in het enkelvoud het onbepaalde lidwoord ‘een’ gebruikt; voor niet-telbare woorden in het enkelvoud en voor woorden in het meervoud gebruik je geen lidwoord om de onbepaaldheid van het uiterlijke kenmerk aan te geven. ▪

Het huis had een rieten dak.

▪

‘Dat is precies wat ik bedoel’, zei hij met een brede glimlach.

▪

‘Wat jammer’, zei hij met een bedrukt gezicht.

▪

De man had blauwe ogen en blond haar.

▪

Hij had een stralend wit gebit.

112

Lidwoorden

Let op: als een woord dat meestal gebruikt wordt om naar een uiterlijk kenmerk te verwijzen in een concrete context verwijst naar een al eerder geïntroduceerd aspect van het uiterlijk van een persoon, dier of object, gebruik je uiteraard wel een bepaald lidwoord. ▪

Het huis heeft een rieten dak. Het rieten dak dateert uit de vorige eeuw.

▪

De man had blauwe ogen, blond haar en een blonde snor. De snor gaf hem een autoritaire uitstraling.

7.4

Lidwoorden en talen Hij spreekt Nederlands Het boek is in het Nederlands vertaald

Wanneer de naam van een taal gebruikt wordt in de betekenis ‘een taal spreken’ of ‘een taal leren’, wordt geen lidwoord gebruikt: ▪

Ik heb een tijdje Italiaans gestudeerd, maar nu studeer ik Spaans.

▪

Als je Duits kent, is het niet zo moeilijk om Nederlands te leren.

▪

Hij spreekt goed Nederlands, wat heel handig is, want iedereen hier spreekt Nederlands.

Je zegt echter wel ▪

Ze spreken hier een Nederlands dat ik niet versta.

In deze laatste zin is ‘Nederlands’ niet meer een eigennaam van een taal. Het algemene begrip ‘Nederlands’ wordt hier nader gespecificeerd door de toevoeging ‘dat ik niet versta’. Het woord ‘Nederlands’ krijgt hierdoor de betekenis ‘een soort Nederlands’. Door de nadere bepaling ‘dat ik niet versta’ moet je een lidwoord gebruiken, volgens hetzelfde principe als hierboven besproken is met betrekking tot eigennamen van personen (‘het Nederland van de twintigste eeuw’).

113

Lidwoorden

Als de naam van een taal niet gebruikt wordt in de betekenis ‘een taal spreken’ of ‘een taal leren’, moet je een bepaald lidwoord gebruiken. ▪

Het boek is vorig jaar opnieuw in het Engels vertaald.

▪

Er bestaat geen volledige en definitieve grammatica van het Russisch.

▪

Er zijn geen volledig eenduidige regels te geven voor het interpunctiegebruik in het Nederlands.

7.5

Lidwoorden en beroeps- en functieaanduidingen

Er zijn in het Nederlands verschillende zelfstandige naamwoorden die verwijzen naar een beroep of functie. Soms wordt voor deze woorden een lidwoord gebruikt en soms niet. Voor het lidwoordgebruik bij de beroeps- en functieaanduidingen moet een onderscheid gemaakt worden tussen predicatief, attributief, zelfstandig en overdrachtelijk gebruik.

7.5.1 Predicatief gebruikte beroepen en functies Hij is docent Een zelfstandig naamwoord wordt predicatief gebruikt als het woord onderdeel is van het naamwoordelijk gezegde van de zin (именная часть сказуемого). Een predicatief gebruikt woord is te herkennen aan zijn positie. Naamwoordelijke delen van het gezegde worden door middel van een koppelwerkwoord verbonden aan het grammaticale onderwerp van de zin. Dit betekent dat predicatief gebruikte woorden meestal achter het woord staan waar ze informatie over geven. (Zie voor meer uitleg over de verschillende grammaticale functies in een Nederlandse zin Hoofdstuk 41 Zinsontleden, in het bijzonder paragraaf 41.8 Het predicaatsnomen).

114

Lidwoorden

In de onderstaande zinnen worden de cursief gedrukte woorden predicatief gebruikt; ze zijn onderdeel van het naamwoordelijk deel van het gezegde: ▪

Dit boek is interessant.

▪

Dit is een interessant boek.

Als beroeps- en functieaanduidingen predicatief gebruikt worden, staat er in principe geen lidwoord voor het zelfstandig naamwoord (zie echter ook paragraaf 7.5.4 Overdrachtelijk gebruikte beroeps- en functieaanduidingen): ▪

De man is schrijver.

▪

Het jongetje wil later president worden.

▪

Beatrix is sinds 1980 koningin van Nederland.

7.5.2 Attributief gebruikte beroepen en functies President Medvedev De Russische president Medvedev Zelfstandige naamwoorden – en dus ook zelfstandige naamwoorden die verwijzen naar functies en beroepen – kunnen attributief gebruikt worden. Attributief gebruikte woorden vormen één zinsdeel met het woord waar ze informatie over geven. In de praktijk betekent dit dat attributief gebruikte woorden voor het zelfstandig naamwoord staan waar ze bij horen. In de onderstaande zinnen worden de cursief gedrukte woorden attributief gebruikt: ▪

Ik heb een interessant boek gelezen.

▪

De man heeft gisteren een belangrijke prijs in ontvangst genomen.

Net als de bijvoeglijke naamwoorden in de voorbeeldzinnen hierboven, kunnen ook woorden die verwijzen naar beroepen en functies attributief gebruikt worden. In dit laatste geval vormen de beroeps- en functieaanduidingen een nadere bepaling bij een eigennaam: ▪

Koningin Beatrix heeft gisteren een monument onthuld.

▪

Premier Balkenende heeft zich verontschuldigd voor zijn onduidelijke uitspraken.

115

Lidwoorden

116

Lidwoorden

Hierboven is gezegd dat voor predicatief gebruikte beroeps- en functieaanduidingen in principe geen lidwoord staat. Bij attributief gebruikte beroeps- en functieaanduidingen liggen de zaken ingewikkelder. Soms is het niet mogelijk om een lidwoord te gebruiken, in andere gevallen mag je kiezen. ▪

President Medvedev heeft gisteren een bezoek gebracht aan Amsterdam

▪

De schrijver Aleksandr Solzjenitsyn heeft een belangrijke prijs in ontvangst genomen.

▪

RTL-cameraman Stan Storimans/De RTL-cameraman Stan Storimans is bij een beschieting in Georgië om het leven gekomen.

Volledig sluitende regels voor het lidwoordgebruik bij attributief gebruikte beroeps- en functieaanduidingen zijn niet te geven. Wel kun je je vasthouden aan het volgende: vraag je bij attributief gebruikte beroeps- en functieaanduidingen voortdurend af of de nadruk ligt op de beroepsmatige titel of juist op de persoon die toevallig een bepaald beroep of een bepaalde functie uitvoert. Als de nadruk in een spreeksituatie ligt op de beroepsmatige titel van een persoon, wordt geen lidwoord gebruikt voor de beroeps- of functieaanduiding. Er wordt wel een lidwoord gebruikt als de nadruk in een spreeksituatie juist ligt op de persoon zelf die toevallig een bepaald beroep of een bepaalde functie uitvoert. De uitleg hierboven blijft erg abstract. Om de lidwoordregels voor attributief gebruikte beroepsen functieaanduidingen iets concreter te maken, volgen hieronder enkele beroepen of functies die zelden gecombineerd worden met een lidwoord, en een uitleg waarom het zo is dat deze titels niet goed voorafgegaan kunnen worden door lidwoorden. Het criterium dat bepalend lijkt te zijn voor het lidwoordgebruik bij attributieve beroeps- en functieaanduidingen is de mate van openbaarheid die gepaard gaat met een beroep of functie. Sommige beroepen en functies zorgen ervoor dat de persoon met het beroep of de functie in kwestie vrijwel uitsluitend wordt waargenomen in zijn of haar specifieke beroep of functie. Zo zijn president Medvedev en premier Balkenende voor de meesten uitsluitend president of premier; we zien ze niet als gewone mensen met een privéleven zoals jij en ik, die studeren en tussendoor een huishouden draaiende proberen te houden, kindertjes proberen groot te brengen en af en toe een gezellige avond met vrienden doorbrengen. Wanneer er gesproken wordt over president Medvedev of premier Balkenende, hebben de mededelingen die gedaan worden vrijwel uitsluitend betrekking op Medvedev als president of Balkenende als premier. Medvedev wordt als het ware vereenzelvigd met zijn functie van president en Balkenende

117

Lidwoorden

verschijnt zelden op een andere manier dan als premier; als privépersonen bestaan Medvedev en Balkenende niet. Beroepen en functies die ervoor zorgen dat iemand vrijwel uitsluitend wordt waargenomen als drager van het beroep of de functie in kwestie, worden in principe niet gecombineerd met een lidwoord, ook niet als de beroeps- of functieaanduiding attributief wordt gebruikt. Hieronder volgen enkele voorbeelden van zelfstandige naamwoorden die behoren tot de categorie van functies en beroepen die met zo’n grote mate van openbaarheid gepaard gaan dat de drager ervan vereenzelvigd wordt met zijn of haar functie.

▪ koning/koningin

Koningin Beatrix heeft gisteren een monument onthuld.

▪ (kroon)prins/(kroon)prinses

Kroonprins Willem-Alexander heeft vorige maand een bezoek gebracht aan Mozambique.

▪ president

President Medvedev heeft gisteren een bezoek gebracht aan Amsterdam.

▪ minister-president/premier

Premier Balkenende/Minister-president Balkenende toonde zich niet op zijn best tijdens de Algemene Beschouwingen.

▪ minister

Minister Hirsch Ballin heeft op 22 september een brief aan de Tweede Kamer gestuurd over Saban B.

▪ staatssecretaris/onderminister Staatssecretaris

Bijleveld

neemt

maandag

21

september in de gemeente Almelo de eerste vingerafdrukken in een paspoort op.

118

Lidwoorden

Naast de hierboven genoemde functies en beroepen die gepaard gaan met een grote openbaarheid, zijn er ook functies en beroepen waarbij een persoon niet onmiddellijk vereenzelvigd wordt met zijn of haar beroepsmatige titel. Mensen die deze laatste categorie van beroepen en functies uitoefenen worden niet voortdurend gepresenteerd als publieke personen die uitsluitend spreken vanuit hun beroepsmatige titel. Voor deze beroepen en functies die iemand minder in de openbaarheid plaatsen, bestaat vaak een keuze qua lidwoordgebruik. Als de nadruk ligt op het beroep of de functie, gebruik je geen lidwoord. ▪

RTL-cameraman Stan Storimans is bij een beschieting in Georgië om het leven gekomen.

In deze laatste voorbeeldzin kun je beargumenteren dat benadrukt wordt dat Stan Storimans is omgekomen in zijn functie van cameraman voor RTL Nieuws. In de volgende zin ligt de nadruk juist op Stan Storimans zelf als persoon van vlees en bloed. Omdat niet de functie, maar de persoon benadrukt wordt, mag je een lidwoord gebruiken: ▪

De RTL-cameraman Stan Storimans is bij een beschieting in Georgië om het leven gekomen.

Bij de minder openbare beroepen en functies geldt overigens dat je een grote mate van keuzenvrijheid hebt. Als beroeps- en functieaanduidingen van deze laatste categorie attributief gebruikt worden, is het zelden echt fout of vreemd als je ervoor kiest om het lidwoord weg te laten of als je besluit om juist wel een lidwoord te gebruiken.

119

Lidwoorden

7.5.3 Zelfstandig gebruikte beroeps- en functieaanduidingen De rechter bezint zich op zijn positie Woorden die een beroep of functie aanduiden kunnen niet alleen predicatief en attributief gebruikt worden, maar ook zelfstandig. Bij predicatief en attributief gebruikte beroeps- en functieaanduidingen staat in dezelfde zin een eigennaam of persoon op wie het beroeps- of functiewoord betrekking heeft: ▪

Het jongetje wilde piloot worden. (De predicatief gebruikte beroepsaanduiding ‘piloot’ hoort bij ‘het jongetje’, dat in dezelfde zin wordt genoemd.)

▪

Het Openbaar Ministerie heeft om wraking van rechter Zoebov gevraagd. (De attributief gebruikte beroepsaanduiding ‘rechter’ hoort bij de eigennaam Zoebov, die in dezelfde zin wordt genoemd.)

Als een beroeps- of functieaanduiding zelfstandig wordt gebruikt, wordt er in de (deel)zin geen persoon genoemd die het beroep of de functie in kwestie uitoefent: ▪

Het Openbaar Ministerie heeft om wraking van rechter Zoebov gevraagd, omdat de rechter bevooroordeeld zou zijn. (In de tweede deelzin, de omdat-zin, staat geen persoon op wie de beroepsaanduiding ‘rechter’ betrekking heeft. ‘Rechter’ wordt hier zelfstandig gebruikt.)

Zelfstandig gebruikte beroeps- en functieaanduidingen verwijzen niet naar het beroep of de functie zelf, maar naar een concrete persoon die het beroep of de functie in kwestie uitoefent. In dergelijke gevallen gebruik je wél een lidwoord. Meestal zal dit een bepaald lidwoord zijn, omdat je verwijst naar een eerder genoemde persoon. ▪

Het Openbaar Ministerie heeft om wraking van rechter Zoebov gevraagd, omdat hij bevoor-oordeeld zou zijn. Anderen zien echter geen enkele reden om de rechter te laten vervangen.

120

Lidwoorden

In het voorbeeld hierboven gebruik je geen lidwoord voor de combinatie ‘rechter Zoebov’. Het gaat hier immers om een normale beroepsaanduiding. In de tweede zin moet je echter wel een lidwoord voor ‘rechter’ gebruiken. In het laatste geval wordt het woord ‘rechter’ gebruikt om naar een concrete persoon te verwijzen. Deze concrete persoon is de eerder genoemde Zoebov. Omdat Zoebov eerder in het verhaal al is genoemd, weet de lezer om wie het gaat. Daarom gebruik je voor ‘rechter’ het bepaalde lidwoord ‘de’.

7.5.4 Overdrachtelijk gebruikte beroeps- en functieaanduidingen Als hij zo praat, lijkt hij wel een jurist Tot slot kunnen beroeps- en functieaanduidingen overdrachtelijk gebruikt worden. In alle voorbeelden hierboven werd het beroeps- of functiewoord steeds gebruikt om te verwijzen naar het beroep of de functie die de persoon in kwestie daadwerkelijk uitvoerde. Het is echter ook mogelijk om een beroeps- of functieaanduiding overdrachtelijk te gebruiken om aan te geven dat iemand qua gedrag lijkt op bepaalde functiebeoefenaars of vertegenwoordigers van een bepaalde beroepsgroep. De persoon in kwestie heeft in werkelijkheid een ander beroep of een andere functie. Als je een beroeps- of functieaanduiding op een dergelijke overdrachtelijke manier gebruikt, is het woord dat naar het beroep of de functie verwijst onbepaald. Met andere woorden: bij woorden in het enkelvoud gebruik je het onbepaalde lidwoord ‘een’; bij woorden in het meervoud gebruik je geen lidwoord. ▪

Als Hans zo praat, lijkt hij wel een jurist.

▪

Als Hans en Piet zo praten, lijken ze wel juristen.

De Hans in de eerste voorbeeldzin hierboven is geen jurist. Hij lijkt alleen maar op een jurist. Het woord ‘jurist’ wordt hier niet gebruikt om te verwijzen naar het beroep van Hans. Het is dus geen echte beroepsaanduiding. Daarom moet je een (onbepaald) lidwoord gebruiken. Voor de duidelijkheid volgt hieronder een klein overzichtje met situaties waarin je wel en wanneer je geen lidwoord moet gebruiken voor woorden die beroepen of functies aanduiden. Het woord ‘functie’ in de tabel hieronder kun je steeds vervangen door ‘beroep’.

121

Lidwoorden

attributief gebruik het functiewoord staat voor het zelfstandig naamwoord/de eigennaam - functie + eigennaam

wel/geen lidwoord

voorbeeld

nadruk op functie: geen lidwoord

Koningin Beatrix President Medvedev

nadruk op persoon: keuze, met lidwoord en zonder lidwoord mag allebei

- bepaling + functie + eigennaam

predicatief gebruik het functiewoord staat achter de persoon over wie het woord informatie geeft - alleen functie - bepaling + functie zelfstandig gebruik verwijst naar eerder genoemd persoon

overdrachtelijk gebruik de persoon voert het beroep of de functie niet echt uit

bepaald lidwoord

De RTL-cameraman Stan Storimans, echtgenoot en vader van twee kinderen, is gisteren bij een beschieting in Georgië om het leven gekomen. de Nederlandse koningin Beatrix de Russische president Medvedev

geen lidwoord lidwoord

Hij is leraar. Hij is een gerespecteerde leraar.

bepaald lidwoord

Het Openbaar Ministerie heeft om wraking van rechter Zoebov gevraagd, omdat hij bevooroordeeld zou zijn. Anderen zien echter geen enkele reden om de rechter te laten vervangen.

onbepaald: onbepaald lidwoord in het enkelvoud; geen lidwoord in het meervoud

Als hij zo praat, lijkt hij wel een jurist.

122

Lidwoorden

7.6

Lidwoorden en metonymie Dit is een vervalste Rembrandt

Hierboven is gezegd dat er in principe geen lidwoord wordt gebruikt bij eigennamen en bij niettelbare zaken zoals ‘water’, ‘koffie’ e.d. ▪

Rembrandt is een bekende Nederlandse schilder.

▪

Hij is even weg om melk te kopen.

▪

Ik zal even koffie / thee zetten.

Soms worden eigennamen en niet-telbare begrippen echter niet gebruikt om te verwijzen naar de persoon of het begrip zelf. De eigennaam Rembrandt kan bijvoorbeeld ook verwijzen naar een schilderij van Rembrandt en het woord ‘koffie’ kan verwijzen naar een concreet kopje koffie. ▪

Dit is een vervalste Rembrandt.

▪

Heeft u melk in de koffie?

In deze gevallen is sprake van metonymie: een woord wordt vervangen door een andere term die niet helemaal hetzelfde betekent, maar wel duidelijk een verband heeft met het oorspronkelijke woord. In het geval van Rembrandt is het verband de maker. In het voorbeeld met de ‘koffie’ wordt het voorwerp (het kopje) vervangen door de inhoud van het voorwerp (koffie). Omdat bij metonymie de eigennaam of het niet-telbare begrip niet meer direct verwijzen naar een persoon of een ondeelbare substantie, kunnen hier wel lidwoorden worden gebruikt, zoals blijkt uit de twee voorbeelden hierboven. In de zin ▪

De woordvoerder van Volvo wilde de pers niet te woord staan

wordt het woord ‘Volvo’ gebruikt als eigennaam van de autofabrikant die Volvo heet. Volgens de hoofdregel voor eigennamen wordt er hier geen lidwoord gebruikt voor de eigennaam, net zoals je geen lidwoord voor de eigennaam gebruikt in een zin als ▪

Rembrandt is een bekende Nederlandse schilder.

123

Lidwoorden

Maar bekijk nu de zin ▪

We hebben gisteren een nieuwe Volvo gekocht.

Hier staat wel een lidwoord voor ‘Volvo’. ‘Volvo’ wordt hier namelijk niet gebruikt om direct naar de autofabrikant met die naam te verwijzen. In de laatste zin wordt de naam gebruikt in de betekenis ‘een auto van het merk Volvo, een auto gemaakt door de autofabrikant Volvo’. Je hebt hier dus opnieuw te maken met metonymie, vergelijkbaar met de zin ▪

Dit is een vervalste Rembrandt.

Bij metonymie gaan de normale regels voor eigennamen niet op. In de voorbeeldzin wordt met ‘Volvo’ een auto bedoeld. Om te bepalen wat voor lidwoord je moet gebruiken, moet je je afvragen of de lezer weet om welke auto van het merk Volvo het precies gaat. ▪

We hebben gisteren ??? nieuwe Volvo gekocht.

Als de lezer een hele rij auto’s van het merk Volvo voor zich zou hebben staan, zou hij of zij dan op grond van de informatie in de voorbeeldzin precies die ene auto kunnen aanwijzen waarover gesproken wordt? Naar alle waarschijnlijkheid niet. Je moet daarom een onbepaald lidwoord gebruiken: ▪

We hebben gisteren een nieuwe Volvo gekocht.

Hieronder volgen enkele andere voorbeelden van het lidwoordgebruik bij begrippen die metonymisch worden gebruikt: ▪

Het museum heeft een schitterende Van Gogh gekocht.

▪

De Rubens bleek een vervalsing.

▪

Wil je ijsblokjes in de cola?

▪

Kijk, daar rijdt een oude Traband.

Een andere vorm van metonymie (in dit geval pars pro toto, deel voor geheel) is de generieke uitspraak.

124

Lidwoorden

7.7

Generieke uitspraken De olifant sterft uit Olifanten sterven uit

Een bijzonder geval van het gebruik van bepaalde lidwoorden bij woorden in het enkelvoud en de afwezigheid van lidwoorden bij woorden in het meervoud is de zogenaamde generieke uitspraak. Een generieke uitspraak is een uitspraak die volgens de spreker altijd en overal geldig is voor alle exemplaren van een bepaalde soort. Om in het Nederlands een generieke uitspraak over een onderdeel van de werkelijkheid te doen, kan in het enkelvoud een bepaald lidwoord worden gebruikt: ▪

De mens is van nature lui.

▪

De olifant sterft uit.

Hier wordt één exemplaar genoemd, maar de spreker heeft het eigenlijk over de hele soort (dit is een voorbeeld van metonymie, meer specifiek van een pars pro toto). In generieke uitspraken kan ook een woord in het meervoud zonder lidwoord worden gebruikt: ▪

Mensen zijn van nature lui.

▪

Olifanten sterven uit.

▪

Vissen zwemmen in het water.

125

Hoofdstuk 8 Bijvoeglijke naamwoorden (Имена прилагательные) Bijvoeglijke naamwoorden of adjectieven zijn woorden die bij een zelfstandig naamwoord geplaatst kunnen worden om extra informatie over dit zelfstandig naamwoord te geven. ▪ een groot huis

большой дом

Het bijvoeglijk naamwoord ‘groot’ geeft extra informatie over het huis waarover gesproken wordt.

▪ de rode stoel

красный стул

Het bijvoeglijk naamwoord ‘rode’ geeft extra informatie over de stoel waarover gesproken wordt.

Zoals uit de voorbeelden hierboven blijkt, wordt soms een -e toegevoegd aan het bijvoeglijk naamwoord en soms niet. Hieronder volgen de regels voor het toevoegen van de uitgang -e. Als je een -e aan een bijvoeglijk naamwoord moet toevoegen, let dan goed op de spellingregels (zie Hoofdstuk 2 Spelling).

126

Bijvoeglijke naamwoorden

8.1

Attributief gebruikte bijvoeglijke naamwoorden: Wel of geen -e? Een dik boek, het dikke boek

Bijvoeglijke naamwoorden kunnen voor een zelfstandig naamwoord geplaatst worden. Wanneer een bijvoeglijk naamwoord voor een zelfstandig naamwoord staat en samen met dit substantief één zinsdeel vormt, wordt het adjectief attributief gebruikt: ▪

Dit is een groot huis.

▪

Ik heb de dikke roman nog niet uitgelezen.

Zoals uit de twee voorbeelden hierboven blijkt, krijgen Nederlandse attributief gebruikte bijvoeglijke naamwoorden in bepaalde gevallen een extra -e. Het is het eenvoudigst om te onthouden wanneer je geen -e toevoegt: ▪

Er wordt geen -e toegevoegd aan het bijvoeglijk naamwoord, als dit bijvoeglijk naamwoord staat voor een onbepaald het-woord (een onzijdig zelfstandig naamwoord in het enkelvoud). In alle overige gevallen wordt wel een -e toegevoegd aan het bijvoeglijk naamwoord.

Een woord is onbepaald in de volgende gevallen9: 1. Voor het zelfstandig naamwoord staat het onbepaalde lidwoord ‘een’: ▪

Dit is een interessant boek.

2. Voor het zelfstandig naamwoord staat ‘geen’ (‘geen’ is de ontkenning van het onbepaalde lidwoord ‘een’): ▪

Dit vind ik geen interessant boek.

3. Voor het zelfstandig naamwoord staat geen lidwoord: ▪

Als je zegt ‘interessant boek’, wordt geen -e toegevoegd aan het bijvoeglijk naamwoord.

9

Zie Hoofdstuk 7 Lidwoorden voor de exacte regels voor het gebruik van lidwoorden om bepaaldheid en onbepaaldheid aan te geven.

127

Bijvoeglijke naamwoorden

Let op: in plaats van een lidwoord kunnen aanwijzende voornaamwoorden of bezittelijke voornaamwoorden

gebruikt

worden.

Aanwijzende

voornaamwoorden

(указательные

местоимения) zijn de woorden ‘deze’, ‘die’, ‘dit’ en ‘dat’. Bezittelijke voornaamwoorden (притяжательные местоимения) zijn woorden als ‘mijn’, ‘jouw’, ‘zijn’ enz. Aanwijzende en bezittelijke voornaamwoorden maken een woord bepaald. Als er in plaats van een lidwoord een aanwijzend of bezittelijk voornaamwoord gebruikt wordt, is het zelfstandig naamwoord bepaald en moet je dus een -e toevoegen aan het bijvoeglijk naamwoord: ▪

Ik heb dat interessante boek gelezen.

▪

Ik heb zijn interessante boek gelezen.

Hieronder volgen nog enkele voorbeelden van bijvoeglijke naamwoorden in combinatie met onzijdige woorden: ▪

Hij woont in een mooi huis. (Het zelfstandig naamwoord ‘huis’ is onzijdig, het is een het-woord. Het onzijdige zelfstandig naamwoord ‘huis’ wordt in deze zin in het enkelvoud gebruikt en het is onbepaald, want het wordt voorafgegaan door het onbepaalde lidwoord ‘een’. Je voegt daarom geen -e toe aan het bijvoeglijk naamwoord ‘mooi’.)

▪

Dat vind ik geen mooi huis. (Het zelfstandig naamwoord ‘huis’ is onzijdig, het is een het-woord. Het onzijdige zelfstandig naamwoord ‘huis’ wordt in deze zin in het enkelvoud gebruikt en is onbepaald, want het wordt voorafgegaan door het ontkenningswoord ‘geen’. Je voegt daarom geen -e toe aan het bijvoeglijk naamwoord ‘mooi’.)

▪

Als je zegt ‘mooi huis’ voeg je geen -e toe aan het bijvoeglijk naamwoord. (Het zelfstandig naamwoord ‘huis’ is onzijdig, het is een het-woord. Het onzijdige zelfstandig naamwoord ‘huis’ wordt in deze zin in het enkelvoud gebruikt en is onbepaald, want er staat geen lidwoord voor. Je voegt daarom geen -e toe aan het bijvoeglijk naamwoord ‘mooi’.)

128

Bijvoeglijke naamwoorden

Alleen als het bijvoeglijk naamwoord voor een onzijdig zelfstandig naamwoord in het enkelvoud staat, blijft de adjectiefuitgang -e achterweg. In alle andere gevallen voeg je wel een -e toe aan het bijvoeglijk naamwoord voor een zelfstandig naamwoord. Met andere woorden: aan een bijvoeglijk naamwoord wordt een -e toegevoegd als het zelfstandig naamwoord een bepaald het-woord is of als het zelfstandig naamwoord een de-woord is (mannelijke en vrouwelijke woorden in het enkelvoud en alle woorden in het meervoud): ▪

Ze wonen in de mooie huizen daar aan de overkant. (Het zelfstandig naamwoord ‘huizen’ wordt in deze zin in het meervoud gebruikt. Het is daarmee een de-woord. Je voegt daarom altijd een -e toe aan het bijvoeglijk naamwoord.)

▪

Dat zijn mooie huizen. (Het zelfstandig naamwoord ‘huizen’ wordt in deze zin in het meervoud gebruikt. Het is daarmee een de-woord. Je voegt daarom altijd een -e toe aan het bijvoeglijk naamwoord.)

▪

Hij heeft gisteren dat dikke boek gekocht. (Het zelfstandig naamwoord ‘boek’ is onzijdig, het is een het-woord. Het onzijdige zelfstandig naamwoord ‘boek’ wordt in deze zin in het enkelvoud gebruikt. Het woord is hier bepaald, want het wordt voorafgegaan door het aanwijzende voornaamwoord ‘dat’. Je voegt daarom een -e toe aan het bijvoeglijk naamwoord ‘dik’.)

▪

Hij heeft gisteren mijn dikke boek geleend. (Het zelfstandig naamwoord ‘boek’ is onzijdig, het is een het-woord. Het onzijdige zelfstandig naamwoord ‘boek’ wordt in deze zin in het enkelvoud gebruikt. Het woord is hier bepaald, want het wordt voorafgegaan door het bezittelijke voornaamwoord ‘mijn’. Je voegt daarom een -e toe aan het bijvoeglijk naamwoord ‘dik’.)

In het schema hieronder staat aangegeven wanneer je wel en wanneer je geen -e moet toevoegen aan een bijvoeglijk naamwoord voor een zelfstandig naamwoord.

129

Bijvoeglijke naamwoorden

mannelijk/vrouwelijk

onzijdig

(de-woorden)

(het-woorden)

+e

+e

de grote boekenkast

het dikke boek

die grote boekenkast

dat dikke boek

zijn grote boekenkast

zijn dikke boek

+e

-

lidwoord)

een grote boekenkast

een dik boek

meervoud

+e

+e

grote boekenkasten

dikke boeken

de grote boekenkasten

de dikke boeken

die grote boekenkasten

die dikke boeken

zijn grote boekenkasten

zijn dikke boeken

enkelvoud: bepaald (de, het, aanwijzend, bezittelijk voor-naamwoord)

enkelvoud: onbepaald (‘een’/ ‘geen’/geen

Enkele andere voorbeelden: de-woorden

het-woorden

▪ een rode stoel

▪ een sterk paard

▪ de rode stoel

▪ het sterke paard

▪ die rode stoel

▪ dat sterke paard

▪ mijn rode stoel

▪ mijn sterke paard

▪ zijn rode stoel

▪ zijn sterke paard

▪ de rode stoelen

▪ de sterke paarden

▪ rode stoelen

▪ sterke paarden

130

Bijvoeglijke naamwoorden

8.2

Predicatief gebruikte bijvoeglijke naamwoorden De stoel is rood

In alle voorbeelden hierboven werd het bijvoeglijk naamwoord steeds attributief gebruikt. Attributief gebruikte bijvoeglijke naamwoorden vormen één zinsdeel met het zelfstandig naamwoord waar ze bij horen. In de praktijk betekent dit dat een attributief gebruikt bijvoeglijk naamwoord vrijwel altijd direct vóór het zelfstandig naamwoord staat waar het bij hoort: ▪

Kijk, daar staat een grote rode stoel.

▪

Kijk, daar staat een sterk bruin paard

Bijvoeglijke naamwoorden kunnen ook predicatief gebruikt worden. Predicatief gebruikte bijvoeglijke naamwoorden vormen niet één zinsdeel met het woord waar ze bij horen. Het bijvoeglijk naamwoord en het zelfstandig naamwoord waar het bijvoeglijk naamwoord informatie over geeft, staan in verschillende zinsdelen. In de praktijk betekent dit, dat predicatief gebruikte bijvoeglijke naamwoorden bijna nooit direct voor het zelfstandig naamwoord staan waar ze bij horen. In plaats daarvan worden ze bijvoorbeeld aan het zelfstandig naamwoord verbonden door middel van een werkwoord: ▪

De stoel is rood.

▪

Het paard is sterk.

Zoals uit de voorbeelden hierboven blijkt, komt er nooit een -e achter het bijvoeglijk naamwoord, als dit bijvoeglijk naamwoord predicatief wordt gebruikt.

131

Bijvoeglijke naamwoorden

Enkele andere voorbeelden om het verschil tussen attributief en predicatief gebruikte bijvoeglijke naamwoorden te illustreren: attributief gebruik

predicatief gebruik

▪ Het jonge kind.

Het kind is jong.

▪ Een dik boek.

Het boek is dik.

▪ Dit dikke boek.

Dit boek is dik.

▪ Interessante lezingen.

De lezingen waren interessant. De lezingen zullen interessant worden.

▪ De lastige les.

De les lijkt mij lastig. De les bleek lastig. De les werd lastig gevonden.

▪ De onvertaalbare roman.

De roman werd beschouwd als onvertaalbaar.

8.3

Zelfstandig gebruikte bijvoeglijke naamwoorden Er kwamen veel nieuwsgierige mensen naar de lezing. Sommigen waren geïnteresseerd in het algemene thema, anderen kwamen in de eerste plaats voor de bekende sprekers.

Bijvoeglijke naamwoorden kunnen niet alleen attributief en predicatief gebruikt worden. Ze kunnen ook zelfstandig gebruikt worden. Zelfstandig gebruikte bijvoeglijke naamwoorden zijn bijvoeglijke naamwoorden die gebruikt worden alsof het zelfstandige naamwoorden zijn. Met andere woorden: na het bijvoeglijk naamwoord staat geen zelfstandig naamwoord; de lezer moet dit zelfstandige naamwoord zelf toevoegen op basis van informatie die eerder in de tekst is gegeven of op grond van zijn of haar algemene kennis van de wereld.

132

Bijvoeglijke naamwoorden

attributief gebruik

▪ De rode stoelen.

predicatief gebruik

zelfstandig gebruik

De stoelen zijn

Er staan verschillende stoelen. De rode

rood.

moeten naar de andere zaal. (Na het bijvoeglijk naamwoord ‘rode’ staat geen zelfstandig naamwoord. De lezer begrijpt echter op grond van de voorgaande zin dat met ‘rode’ bedoeld wordt ‘rode stoelen’).

▪ De belangstellende mensen.

De mensen zijn

Belangstellenden zijn van harte welkom om

belangstellend.

de lezing bij te wonen. (Na het bijvoeglijk naamwoord ‘belangstellende(n)’ staat geen zelfstandig naamwoord. Op grond van zijn of haar algemene kennis van de wereld zal de lezer onmiddellijk begrijpen dat hier bedoeld wordt ‘belangstellende mensen’.)

Zoals uit de twee voorbeelden hierboven blijkt, moet er aan zelfstandig gebruikte bijvoeglijke naamwoorden in principe een -e toegevoegd worden (als een bijvoeglijk naamwoord zelfstandig gebruikt wordt na onbepaalde voornaamwoorden, wordt geen -e, maar een -s toegevoegd; zie paragraaf 8.3.1). Soms moet aan de adjectiefuitgang -e nog een -n worden toegevoegd. ▪

Er staan verschillende stoelen. De rode moeten naar de andere zaal.

▪

Belangstellenden zijn van harte welkom om de lezing bij te wonen.

133

Bijvoeglijke naamwoorden

Je kunt de volgende regel hanteren voor het toevoegen van een extra -n achter zelfstandig gebruikte bijvoeglijke naamwoorden: ▪

Zelfstandig gebruikte bijvoeglijke naamwoorden krijgen een extra -n als ze verwijzen naar personen in het meervoud.

▪

Er staan verschillende stoelen. De rode moeten naar de andere zaal. Het bijvoeglijk naamwoord ‘rood’ wordt zelfstandig gebruikt. Er staat immers geen zelfstandig naamwoord achter het bijvoeglijk naamwoord. Op grond van de informatie in de vorige zin is het duidelijk dat de lezer in gedachten het zelfstandig naamwoord ‘stoelen’ moet toevoegen. Het zelfstandig gebruikte bijvoeglijk naamwoord ‘rode’ verwijst naar ‘stoelen’. ‘Stoelen’ zijn levenloze objecten. Je voegt daarom geen -n toe aan het bijvoeglijk naamwoord.

▪

Belangstellenden zijn van harte welkom om de lezing bij te wonen. Het bijvoeglijk naamwoord ‘belangstellend’ wordt zelfstandig gebruikt. Er staat immers geen zelfstandig naamwoord achter het bijvoeglijk naamwoord. Op grond van zijn of haar algemene kennis begrijpt de lezer dat het bijvoeglijk naamwoord verwijst naar mensen. Immers, alleen mensen kunnen een lezing bijwonen. Omdat het zelfstandig gebruikte bijvoeglijk naamwoord ‘belangstellend’ verwijst naar personen in het meervoud, moet een extra -n worden toegevoegd.

▪

Veel mensen die betrokken waren bij de Ballets russes hebben grote bekendheid verworven, onder anderen Diaghilev, Stravinsky en Nijinsky.

▪

Ik heb gisteren op de boekenmarkt een aantal literaire meesterwerken gekocht, onder andere De broers Karamazov, Hamlet en Les misérables.

Er bestaat onder taalkundigen enige onenigheid over de vraag wanneer een bijvoeglijk naamwoord zelfstandig gebruikt wordt en wanneer attributief. Volgens sommigen wordt een bijvoeglijk naamwoord zelfstandig gebruikt als het niet mogelijk is om in dezelfde zin een zelfstandig naamwoord te vinden dat achter het bijvoeglijk naamwoord geplaatst kan worden. Volgens deze opvatting moet je dus schrijven ▪

We hebben al onze collega’s gevraagd hun handtekening onder de petitie te zetten. Verschillenden weigerden dit te doen. 134

Bijvoeglijke naamwoorden

In de zin ‘verschillenden weigerden dit te doen’ komt geen zelfstandig naamwoord voor dat achter ‘verschillende’ gezet kan worden. Dit betekent dat ‘verschillende’ zelfstandig wordt gebruikt. Het verwijst bovendien naar mensen in het meervoud. Daarom moet er een meervouds-n achter het bijvoeglijk naamwoord geplaatst worden. Andere taalkundigen gaan uit van een bredere context waarin gezocht moet worden naar een zelfstandig naamwoord dat bij een bijvoeglijk naamwoord hoort. Volgens hen wordt een bijvoeglijk naamwoord niet zelfstandig, maar attributief gebruikt als er in een eerdere zin een zelfstandig naamwoord staat dat achter het bijvoeglijk naamwoord geplaatst kan worden. Volgens deze laatste opvatting moet je dus schrijven ▪

We hebben al onze collega’s gevraagd hun handtekening onder de petitie te zetten. Verschillende weigerden dit te doen.

In de zin ‘verschillende weigerden dit te doen’ komt geen zelfstandig naamwoord voor dat achter ‘verschillende’ geplaatst kan worden. In de voorgaande zin staat echter wel een zelfstandig naamwoord dat hoort bij ‘verschillende’: collega’s. Volgens de bredere-contextopvatting betekent dit, dat ‘verschillende’ niet zelfstandig, maar attributief gebruikt wordt en dat er daarom geen meervouds-n achter het bijvoeglijk naamwoord geplaatst mag worden. Als een bijvoeglijk naamwoord attributief gebruikt wordt, wordt immers nooit een meervouds-n toegevoegd: we schrijven niet *‘roden stoelen’ of ‘verschillenden collega’s’, maar ‘rode stoelen’ of ‘verschillende collega’s’. De strijd tussen de één-zin-mening en de bredere-context-opvatting is onbeslist. Je kunt dus zelf kiezen welke van deze twee opvattingen jij in de praktijk wilt aanhouden. De regels die hierboven zijn gegeven voor de meervouds-n achter zelfstandig gebruikte bijvoeglijke naamwoorden gelden ook voor verschillende soorten zelfstandig gebruikte voornaamwoorden, zoals: ▪

het zelfstandig gebruikte aanwijzend voornaamwoorden ‘deze’ (указательное местоимение) ▪

We hebben de weg gevraagd aan verschillende voorbijgangers, maar dezen waren helaas niet bekend in de stad.

135

Bijvoeglijke naamwoorden

▪

zelfstandig gebruikte bezittelijke voornaamwoorden (притяжательные местоимения) ▪

Zijn ouders vonden het maar vreemd dat hij zo graag boeken las. De mijnen hebben lezen juist altijd aangemoedigd.

▪

zelfstandig gebruikte onbepaalde voornaamwoorden en onbepaalde telwoorden (неопределенные местоимения, неопределенные числительные) ▪

We hebben al onze collega’s gevraagd hun handtekening onder de petitie te zetten. Sommigen/Enkelen/Velen/Weinigen van hen weigerden dit te doen.

8.3.1 Bijvoeglijke naamwoorden na onbepaalde voornaamwoorden en telwoorden Ik heb iets interessants ontdekt Net als in het Russisch is het in het Nederlands mogelijk om een zelfstandig gebruikt bijvoeglijk naamwoord te combineren met een onbepaald voornaamwoord of een onbepaald telwoord (неопределенное

местоимение,

неопределенное

числительное).

Onbepaalde

voornaamwoorden zijn woorden die verwijzen naar een niet nader gespecificeerd object; onbepaalde telwoorden verwijzen naar een niet nader gespecificeerde hoeveelheid. Voorbeelden van onbepaalde voornaamwoorden en telwoorden zijn: ▪

veel

▪

weinig

▪

iets

▪

niets

▪

alle

136

Bijvoeglijke naamwoorden

Als op deze onbepaalde voornaamwoorden een zelfstandig gebruikt bijvoeglijk naamwoord volgt, wordt aan het bijvoeglijk naamwoord een -s toegevoegd: ▪

We hebben veel interessants geleerd.

▪

We hebben weinig nieuws gehoord.

▪

Hij heeft iets wonderbaarlijks ontdekt.

▪

Hij heeft niets nieuws verteld.

▪

We wensen u alle goeds.

▪

Behalve de voorzitter was er niemand anders aanwezig tijdens de vergadering.

Als een bijvoeglijk naamwoord zelf al eindigt op een -s wordt geen extra -s toegevoegd: ▪

8.4

Er is gelukkig niets serieus aan de hand.

Geen -e na -en Het gebakken brood, de houten stoel

Sommige Nederlandse bijvoeglijke naamwoorden of bijvoeglijk gebruikte woorden eindigen op en. Bijvoeglijke naamwoorden en bijvoeglijk gebruikte woorden die eindigen op -en krijgen nooit een extra -e.

8.4.1 Bijvoeglijk gebruikte deelwoorden Het gelezen boek Een aanzienlijk deel van de groep bijvoeglijke naamwoorden en bijvoeglijk gebruikte woorden op -en wordt gevormd door de voltooide deelwoorden van onregelmatige werkwoorden. Voltooide deelwoorden kunnen in het Nederlands gebruikt worden als onderdeel van het gezegde (сказуемое): ▪

De commissie heeft de plannen uitgewerkt.

▪

Hij heeft de cadeautjes ingepakt.

▪

Hij heeft het boek gisteren gelezen.

▪

Hij heeft net brood gebakken.

137

Bijvoeglijke naamwoorden

Voltooide deelwoorden kunnen ook gebruikt worden als bijvoeglijk naamwoord. In dit geval staan ze net als andere bijvoeglijke naamwoorden voor een zelfstandig naamwoord. Dergelijke bijvoeglijk of attributief gebruikte deelwoorden gedragen zich als normale bijvoeglijke naamwoorden. In sommige gevallen moet je dus een -e toevoegen: ▪

een uitgewerkt plan

▪

het uitgewerkte plan

▪

een ingepakt cadeautje

▪

het ingepakte cadeautje

Als het voltooid deelwoord van een werkwoord eindigt op -en, voeg je nooit een extra -e toe als dit deelwoord gebruikt wordt als een bijvoeglijk naamwoord: ▪

een gelezen boek

▪

het gelezen boek

▪

een gebakken brood

▪

het gebakken brood

Op bijvoeglijk gebruikte deelwoorden wordt nader ingegaan in hoofdstuk 34.2 Bijvoeglijk en bijwoordelijk gebruikte deelwoorden (participia en gerundia).

8.4.2 Materialen De houten stoel Een tweede categorie van adjectieven op -en bestaat uit bijvoeglijke naamwoorden die verwijzen naar materialen. Nederlandse zelfstandige naamwoorden die materialen aanduiden, kunnen tot een bijvoeglijk naamwoord gemaakt worden door -en toe te voegen: zelfstandig naamwoord

bijvoeglijk naamwoord

▪ goud

gouden

▪ brons

bronzen

▪ hout

houten

▪ leder

lederen

138

Bijvoeglijke naamwoorden

Volgens de regel dat bijvoeglijke naamwoorden op -en nooit een extra -e krijgen, voeg je nooit een -e toe aan adjectieven die verwijzen naar materialen: ▪

de houten stoel

▪

het gouden kettinkje

▪

de bronzen ruiter

Niet alle bijvoeglijke naamwoorden die verwijzen naar materialen, eindigen op -en. Woorden die wel verwijzen naar materialen, maar niet eindigen op -en zijn vaak woorden van nietNederlandse herkomst. Ook deze adjectieven die wel verwijzen naar materialen, maar niet eindigen op -en, voegen geen extra -e toe: ▪

de nylon kousen

▪

de plastic mapjes

Bijvoeglijke naamwoorden die verwijzen naar materialen kunnen niet zonder meer predicatief gebruikt worden (een predicatief gebruikt bijvoeglijk naamwoord staat achter het zelfstandig naamwoord waar het bij hoort en wordt aan dit zelfstandig naamwoord verbonden door middel van een werkwoord, zie hoofdstuk 8.2). In plaats van het bijvoeglijk naamwoord wordt de volgende constructie gebruikt: ▪

‘van’ + materiaal: ▪

De stoel is van hout.

▪

Het kettinkje is van goud.

▪

De mapjes zijn van plastic.

139

Bijvoeglijke naamwoorden

8.5

De onderlinge volgorde van bijvoeglijke naamwoorden Prachtige grote ovaalvormige kleurrijke rijstpapieren vliegers

Zoals uit de voorbeeldzin in de titel van deze paragraaf blijkt, is het mogelijk om een meerdere bijvoeglijke naamwoorden voor een zelfstandig naamwoord te plaatsen. Wanneer er meerdere bijvoeglijke naamwoorden voor een zelfstandig naamwoord staan, ligt de onderlinge volgorde van de adjectieven gedeeltelijk vast. Bijvoeglijke naamwoorden kunnen in verschillende groepen verdeeld worden op grond van de informatie die ze geven. Zo kan een adjectief iets vertellen over de grootte van een object, over de kleur of over het materiaal waarvan iets is gemaakt. Weer andere bijvoeglijke naamwoorden geven de mening van de spreker weer. Voor de onderlinge volgorde van bijvoeglijke naamwoorden gelden de volgende regels: 1. Eerst worden subjectieve kenmerken genoemd, dat wil zeggen: kenmerken die de mening van de spreker uitdrukken. Voorbeelden van adjectieven die verwijzen naar subjectieve kenmerken zijn woorden als ‘lelijk’, ‘mooi’, ‘prachtig’ e.d. 2. Na subjectieve kenmerken worden objectieve eigenschappen van een voorwerp, dier of persoon genoemd. Voor adjectieven die verwijzen naar objectieve kenmerken geldt de volgende onderlinge volgorde: afmeting, vorm, kleur, stof. subjectief

afmeting

vorm

kleur

stof

▪ de

kleine

ronde

groene

houten

tafel

▪ de lelijke

kleine

ronde

groene

houten

tafel

grote

ovaalvormige kleurrijke

▪

10

prachtige

rijstpapieren vliegers10

Dit voorbeeld is afkomstig uit: Jan Renkema, Schrijfwijzer, Den Haag: Sdu Uitgevers, 2005, p. 151.

140

Bijvoeglijke naamwoorden

3. Als een bijvoeglijk naamwoord extra nadruk moet krijgen, kan van de gebruikelijke volgorde worden afgeweken. Het bijvoeglijk naamwoord dat benadrukt moet worden staat in dit geval aan het begin van de opsomming van kenmerken. Vergelijk het verschil tussen de volgende twee zinnen: ▪

Een intelligent, leuk ventje. (De spreker vindt ‘intelligent’ een belangrijker kenmerk dan ‘leuk’.)

▪

Een leuk, intelligent ventje.11 (De spreker vindt ‘leuk’ een belangrijker kenmerk dan ‘intelligent’.)

8.6

Bijvoeglijke naamwoorden en functie-eigenschappen Hij was een groot staatsman

Aan het begin van dit hoofdstuk is uitgelegd dat aan bijvoeglijke naamwoorden een -e wordt toegevoegd, behalve als het bijvoeglijk naamwoord staat vóór een onbepaald onzijdig zelfstandig naamwoord in het enkelvoud (een het-woord). Op deze algemene regel is een uitzondering. Het gaat hierbij om bijvoeglijke naamwoorden die gebruikt worden ter aanduiding van functie-eigenschappen. Als een bijvoeglijk naamwoord gebruikt wordt om extra informatie te geven over iemand of iets, heeft de eigenschap die het bijvoeglijk naamwoord uitdrukt meestal betrekking op de persoon of het object in zijn geheel: ▪

Wil je me dat dikke boek even aangeven? (Het bijvoeglijk naamwoord ‘dik’ karakteriseert het boek als boek in zijn geheel. Het boek is onder alle omstandigheden dik.)

▪

Ik heb vandaag lang gepraat met de roodharige man. (Het bijvoeglijk naamwoord ‘roodharig’ karakteriseert de man als mens in zijn geheel. De man is onder alle omstandigheden roodharig.)

11

Beide voorbeelden zijn afkomstig uit: Jan Renkema, Schrijfwijzer, Den Haag: Sdu Uitgevers, 2005, p. 151.

141

Bijvoeglijke naamwoorden

Nu is het ook mogelijk om door middel van een bijvoeglijk naamwoord informatie te geven over slechts één aspect van een persoon of zaak (in dit laatste geval is de zaak waarnaar verwezen wordt meestal een beroep). Er zijn twee typische situaties waarin bijvoeglijke naamwoorden gebruikt kunnen worden om naar slechts één aspect van een zelfstandig naamwoord te verwijzen: 1. Een bijvoeglijk naamwoord wordt gebruikt om informatie te geven over een eigenschap die iemand vertoont in een specifieke functie of hoedanigheid. ▪

Poesjkin was een groot dichter. (Poesjkin is niet groot als mens in het algemeen, maar uitsluitend in de hoedanigheid of functie van dichter.)

2. Een bijvoeglijk naamwoord wordt gebruikt om een algemeen beroep of een algemene functie nader te specificeren. ▪

Dit is een bericht van de artistiek directeur van het theater. (Degene die het bericht verstuurt is niet zomaar een directeur in het algemeen; hij of zij heeft de leiding over het artistieke gedeelte van het theater.)

Zoals uit de twee voorbeelden hierboven blijkt, blijft de adjectiefuitgang -e weg bij bijvoeglijke naamwoorden die nadere informatie geven over een functie, beroep of hoedanigheid. De regels voor het weglaten van de uitgang -e bij functie-eigenschappen verschillen afhankelijk van de vraag of het bijvoeglijk naamwoord gebruikt wordt in combinatie met personen (voorbeeldzin 1) of in combinatie met beroepen (voorbeeldzin 2). In de volgende twee paragrafen zal worden uitgelegd wanneer wel en wanneer geen -e moet worden toegevoegd aan bijvoeglijke naamwoorden die verwijzen naar functie-eigenschappen.

142

Bijvoeglijke naamwoorden

8.6.1 Functie-eigenschappen en personen Poesjkin was een kleine man, maar een groot dichter Het is mogelijk om door middel van een bijvoeglijk naamwoord niet naar een persoon in het algemeen te verwijzen, maar enkel naar een bepaalde eigenschap die deze persoon in een specifieke functie vertoont. In het tweede deel van de zin ▪

Poesjkin was een kleine man, maar een groot dichter,

heeft het bijvoeglijk naamwoord ‘groot’ geen betrekking op Poesjkin als mens. Poesjkin was immers een vrij kleine man, zoals ook gemeld wordt in het eerste deel van de zin. In de voorbeeldzin geeft het bijvoeglijk naamwoord ‘groot’ informatie over Poesjkin in de hoedanigheid van dichter: als dichter was Poesjkin groot. Als een bijvoeglijk naamwoord, zoals in de voorbeeldzin hierboven, gebruikt wordt om informatie te geven over functie-eigenschappen van een persoon, dat wil zeggen, over een persoon in een bepaalde hoedanigheid of functie, blijft in sommige gevallen de extra -e achterwege. De regels voor het gebruik van bijvoeglijke naamwoorden die verwijzen naar functie-eigenschappen zijn als volgt: ▪

Als een bijvoeglijk naamwoord verwijst naar functie-eigenschappen wordt geen extra -e toegevoegd, als het adjectief gebruikt wordt vóór een onbepaald zelfstandig naamwoord in het enkelvoud.

Hieronder volgen nog enkele voorbeelden ter verduidelijking van deze regel voor de adjectiefuitgang -e achter bijvoeglijke naamwoorden die verwijzen naar functie-eigenschappen. ▪

Peter de Grote was een reus, hij was een grote man. (Het bijvoeglijk naamwoord ‘grote’ verwijst hier naar Peter de Grote als mens. ‘Groot’ wordt hier dus als een volkomen normaal adjectief gebruikt. Omdat het zelfstandig naamwoord waar het adjectief bij hoort (‘man’) een de-woord is, wordt volgens de gebruikelijke regels een -e aan het bijvoeglijk naamwoord toegevoegd.)

143

Bijvoeglijke naamwoorden

▪

Verschillende historici noemen Peter de Grote een groot staatsman. (Het bijvoeglijk naamwoord ‘groot’ verwijst hier niet naar Peter de Grote als mens, maar naar Peter de Grote in de hoedanigheid van staatsman. Het adjectief wordt hier dus gebruikt om informatie te geven over functie-eigenschappen. Het woord waar ‘groot’ bij hoort (‘staatsman’) staat in het enkelvoud en is onbepaald, er staat immers ‘een’ voor het zelfstandig naamwoord. Dit betekent dat er geen -e aan het bijvoeglijk naamwoord wordt toegevoegd.)

▪

Verschillende historici noemen Peter I en Catherina II grote heersers. (Het bijvoeglijk naamwoord ‘groot’ verwijst niet naar Peter I en Catherina II als mensen, maar naar de twee tsaren in de hoedanigheid van heerser. Het adjectief wordt hier dus gebruikt om informatie te geven over functie-eigenschappen. Toch moet er een -e achter het bijvoeglijk naamwoord staan. Het woord waar ‘groot’ bij hoort (‘heersers’), is weliswaar onbepaald, maar het staat in het meervoud. Dit betekent dat het bijvoeglijk naamwoord de gebruikelijke regels volgt en een extra -e moet krijgen.)

▪

Veel Russen kunnen volledige gedichten van de grote dichter Poesjkin uit hun hoofd citeren. (Het bijvoeglijk naamwoord ‘groot’ verwijst niet naar Poesjkin als mens, maar naar de dichter in de hoedanigheid van dichter. Het adjectief wordt hier dus gebruikt om informatie te geven over functie-eigenschappen. Toch moet er een -e achter het bijvoeglijk naamwoord staan. Het woord waar ‘groot’ bij hoort (‘dichter’), staat weliswaar in het enkelvoud, maar het is bepaald, er staat immers ‘de’ voor het zelfstandig naamwoord. Dit betekent dat het bijvoeglijk naamwoord de gebruikelijke regels volgt en een extra -e moet krijgen.)

▪

Rostropovitsj was een knappe cellist. (Het bijvoeglijk naamwoord ‘knap’ in de verbogen vorm (dus met de adjectiefuitgang -e) geeft informatie over Rostropovitsj als mens. Volgens deze zin was Rostropovitsj een mooie man.)

▪

Rostropovitsj was een knap cellist. (Het bijvoeglijk naamwoord ‘knap’ zonder de gebruikelijke adjectiefuitgang -e geeft geen informatie over Rostropovitsj als mens, maar over Rostropovitsj in de hoedanigheid van cellist. Volgens deze zin was Rostropovitsj dus als cellist erg getalenteerd.)

144

Bijvoeglijke naamwoorden

8.6.2 Functie-eigenschappen en beroepen Dit is een bericht van de artistiek directeur In de voorbeelden die in de vorige paragraaf zijn gegeven, hadden de bijvoeglijke naamwoorden steeds betrekking op een persoon in een bepaalde functie of hoedanigheid. Het is ook mogelijk om door middel van een bijvoeglijk naamwoord een algemeen beroep nader te specificeren of in te perken tot slechts één gebied waarover het beroep zich uitstrekt. Neem bijvoorbeeld de volgende zin: ▪

Dit is een bericht van de artistiek directeur van ons theater.

In de zin hierboven wordt het beroep ‘directeur’ nader gespecificeerd of eigenlijk ingeperkt tot een subonderdeel waarover de directeur de leiding voert. De directeur is niet zomaar een directeur; hij of zij voert specifiek de leiding over het artistieke gedeelte van het theater. Net als bij bijvoeglijke naamwoorden die verwijzen naar functie-eigenschappen van personen, blijft ook bij adjectieven die een beroepen nader specificeren de uitgang -e achter het bijvoeglijk naamwoord weg. Wanneer een bijvoeglijk naamwoord als een functie-eigenschap voor een beroep wordt geplaatst, wordt nooit een extra -e toegevoegd aan het adjectief, ongeacht de vraag of het zelfstandig naamwoord bepaald, onbepaald, enkelvoudig of meervoudig is. De regel voor de vorm van adjectieven die een beroep nader specificeren luidt als volgt: ▪

Aan bijvoeglijke naamwoorden die een beroep nader specificeren wordt nooit de adjectiefuitgang -e toegevoegd. ▪

De artistiek leider van het theater heeft zijn ontslag ingediend.

▪

De moleculair biologen van het instituut hebben een baanbrekend onderzoek verricht.

▪

Het symposium zal geopend worden door de algemeen directeur van het bedrijf.

145

Bijvoeglijke naamwoorden

8.7

Bijvoeglijke naamwoorden: De belangrijkste regels op een rijtje

gebruik attributief het

onbepaald het-woord

bijvoeglijk

naamwoord

staat

uitgang

voorbeeld

geen -e

een groot huis

in

groot huis

hetzelfde zinsdeel als het zelfstandig overig naamwoord waar het bijvoeglijk

-e

het grote huis dit grote huis

naamwoord bij hoort; het bijvoeglijk

een hoge tafel

naamwoord

hoge tafel

staat

meestal

voor

het

zelfstandig naamwoord

de hoge tafel

bijvoeglijk naamwoord op

hoge tafels

grote huizen

de hoge tafels

de grote huizen

geen -e

-en: - onregelmatige deelwoorden

het gelezen boek

- materialen

de houten tafel

predicatief

geen -e

Het huis is groot.

het bijvoeglijk naamwoord staat in een

De tafel is hoog.

ander

De tafel is van hout.

zinsdeel

naamwoord

dan

waar

het het

zelfstandig materialen op -en kunnen bijvoeglijk niet predicatief gebruikt

naamwoord bij hoort; het bijvoeglijk worden. In plaats van het naamwoord staat meestal achter het bijvoeglijk naamwoord wordt zelfstandig naamwoord

de constructie ‘van + materiaal’ gebruikt.

146

Bijvoeglijke naamwoorden

gebruik

uitgang

voorbeeld

zelfstandig

bijvoeglijk

het bijvoeglijk naamwoord hoort niet bij

verwijst naar mensen in het

moeten naar de andere zaal.

een woord dat in dezelfde zin genoemd

enkelvoud of naar dieren of

Ik heb gisteren op de boekenmarkt een

wordt; het bijvoeglijk naamwoord wordt

dingen

aantal literaire meesterwerken gekocht,

naamwoord -e

Er staan verschillende stoelen. De rode

gebruikt alsof het een zelfstandig

onder andere De broers Karamazov,

naamwoord is

Hamlet en Les misérables. bijvoeglijk

naamwoord -en

Belangstellenden zijn van harte welkom

verwijst naar mensen in het

om de lezing bij te wonen.

meervoud

Veel mensen die betrokken waren bij de Ballets russes hebben grote bekendheid verworven,

onder

anderen Diaghilev,

Stravinsky en Nijinsky. onbepaalde

bijvoeglijk naamwoord na

voornaamwoorden/telwoorden en

een onbepaald

Hij heeft niets nieuws verteld.

bijvoeglijke naamwoorden

voornaamwoord/telwoord

We wensen u alle goeds.

-s

We hebben veel interessants geleerd.

(iets, niets, veel, weinig, alle) meerdere bijvoeglijke naamwoorden

(nadruk - ) subjectief - afmeting - vorm - prachtige

achter elkaar

kleur – stof

grote

ronde

kleurrijke

rijstpapieren vliegers een intelligent, leuk ventje

functie-eigenschappen

1. personen: voor een

geen -e

functie/hoedanigheid in de

Poesjkin was een kleine man, maar een groot dichter.

vorm van een onbepaald zelfstandig naamwoord in het enkelvoud 2. beroepen

geen -e

Hier volgt een bericht van de artistiek leider van het toneelgezelschap.

147

Hoofdstuk 9 Bijwoorden (Наречия) In het vorige hoofdstuk zijn bijvoeglijke naamwoorden (имена прилагательные) besproken. Bijvoeglijke naamwoorden geven informatie over een zelfstandig naamwoord: bijvoeglijk

zelfstandig naamwoord

naamwoord

▪ hoge

huizen

▪ (een) dikke

roman

Je kunt echter ook informatie geven over een ander woord dan een zelfstandig naamwoord, bijvoorbeeld een werkwoord of een bijvoeglijk naamwoord. Woorden die informatie geven over andere woorden dan zelfstandige naamwoorden worden adverbia of bijwoorden (наречия) genoemd. Een bijwoord verandert nooit van vorm. Een bijwoord krijgt dus nooit een extra -e, zoals bijvoeglijke naamwoorden deze -e in sommige gevallen wel krijgen. bijwoord

bijvoeglijk naamwoord

zelfstandig naamwoord

▪ bijzonder

hoge

huizen

▪ (een) uitzonderlijk

dikke

roman

▪

Hij liep snel naar huis, omdat het plotseling hard begon te regenen. (Het woord ‘snel’ geeft informatie over het werkwoord ‘liep’. ‘Snel’ is in het eerste deel van de zin daarmee een bijwoord en verandert niet van vorm. Het woord ‘hard’ geeft informatie over het werkwoord ‘regenen’. ‘Hard’ is daarmee een bijwoord en verandert niet van vorm.)

148

Hoofdstuk 10 Comparatief en superlatief (Сравнительная и превосходная степени) 10.1

De comparatief Een groot huis, een groter huis

De comparatief of vergrotende trap geeft aan dat iets of iemand in vergelijking met andere objecten een bepaalde eigenschap in een hogere mate bezit: ▪

Dit huis is groot, maar dat huis is groter.

▪

Jij hebt een kleine kamer, maar mijn kamer is kleiner.

De comparatief wordt gevormd door achter het bijvoeglijk naamwoord de uitgang -er toe te voegen. Let daarbij op de spellingregels. ▪ klein

kleiner

▪ groot

groter

▪ plat

platter

Bijvoeglijke naamwoorden die eindigen op een -r krijgen als comparatiefuitgang -der in plaats van -er: ▪ duur

duurder

▪ ver

verder

Bijvoeglijke naamwoorden die eindigen op een -e krijgen als comparatiefuitgang een -r in plaats van -er. Vaak wordt in deze gevallen in plaats van een comparatiefuitgang achter het bijvoeglijk naamwoord de constructie ‘meer’ + bijvoeglijk naamwoord gebruikt: ▪ rigide

rigider meer rigide

▪ timide

timider meer timide

149

Comparatief en superlatief

10.2

De superlatief Een groot huis, een groter huis, het grootste huis

De superlatief of overtreffende trap geeft aan dat iets of iemand in vergelijking met andere objecten een bepaalde eigenschap in de hoogste mate bezit: ▪

Het eerste huis is groot, het tweede is groter, maar het derde huis is het grootst.

▪

Jan koos een goedkoop boek. Piet kocht een goedkoper boek en Chris koos het goedkoopste boek uit.

Superlatieven worden gevormd door achter het bijvoeglijk naamwoord de uitgang -st toe te voegen: positief

comparatief

superlatief

▪ groot

groter

grootst

▪ klein

kleiner

kleinst

Adjectieven die eindigen op -s of -sch krijgen als superlatiefuitgang alleen een -t. Met name bij bijvoeglijke naamwoorden op -sch wordt in plaats van een superlatiefuitgang achter het bijvoeglijk naamwoord de constructie ‘meest’ + bijvoeglijk naamwoord gebruikt: ▪

Hij is het wijst van allemaal.

▪

Dit is het fantastischte werk dat de schrijver tot nu toe gepubliceerd heeft. of:

▪

Dit is het meest fantastische werk dat de schrijver tot nu toe gepubliceerd heeft.

150

Comparatief en superlatief

10.3

Onregelmatige comparatieven en superlatieven

Enkele bijvoeglijke naamwoorden en bijwoorden hebben onregelmatige comparatieven en superlatieven: positief

comparatief

superlatief

▪ goed

beter

best

▪ veel

meer

meest

▪ weinig

minder

minst

▪ graag

liever

liefst

10.4

Het gebruik van comparatieven en superlatieven

Als comparatieven en superlatieven bijvoeglijk gebruikt worden, gedragen ze zich als gewone bijvoeglijke naamwoorden. In sommige gevallen moet er dus een -e toegevoegd worden aan de comparatief (zie voor de exacte regels Hoofdstuk 8 Bijvoeglijke naamwoorden): -

Voor onbepaalde onzijdige woorden in het enkelvoud (het-woorden) wordt geen -e toegevoegd.

-

▪

Een groter huis.

▪

Geen groter huis.

▪

Als je schrijft ‘groter huis’, wordt geen -e toegevoegd aan de comparatief ‘groter’.

In alle overige gevallen, dus voor bepaalde het-woorden en voor de-woorden, wordt wel een -e toegevoegd. ▪

Een grotere tafel.

▪

Geen grotere tafel.

▪

De grotere tafel.

▪

Grotere tafels.

▪

Grotere huizen.

▪

De grotere tafels.

▪

De grotere huizen.

151

Comparatief en superlatief

▪

Hij wil liever het duurdere boek kopen.

▪

We zijn geïnteresseerd in het grotere huis.

▪

We zijn eigenlijk op zoek naar een groter huis.

▪

Dit is de beste vertaling tot nu toe.

▪

Het museum beschikt over de mooiste werken van deze schilder.

Voor zelfstandig gebruikte comparatieven en superlatieven gelden dezelfde regels voor de meervouds-n als voor normale bijvoeglijke naamwoorden (zie hoofdstuk 8.3 Zelfstandig gebruikte bijvoeglijke naamwoorden): -

Zelfstandig gebruikte comparatieven en superlatieven voegen altijd de adjectiefuitgang -e toe. ▪

-

De jury zal alle opstellen beoordelen. De beste zullen worden gepubliceerd.

Als zelfstandig gebruikte comparatieven en superlatieven verwijzen naar mensen, wordt aan de adjectiefuitgang -e de meervoudsuitgang -n toegevoegd. ▪

De jury heeft vijf scenarioschrijvers uitgenodigd voor een gesprek. De besten zullen een subsidie krijgen om hun scenario’s te verfilmen.

Bijwoordelijk gebruikte comparatieven en superlatieven krijgen nooit een extra -e, net zoals bijwoorden geen extra -e krijgen: ▪

We zijn al erg ver.

▪

We zijn al aanzienlijk verder dan twee weken geleden.

152

Comparatief en superlatief

10.4.1 Vergelijkingen Hij is ouder dan ik, hij is net zo oud als ik Om aan te geven dat iemand of iets een bepaalde eigenschap in hogere mate bezit dan iemand of iets anders wordt de volgende constructie gebruikt: ▪

comparatief + ‘dan’ ▪

Jan is groter dan Piet.

▪

Hij weet meer dan zijn buurman.

Let op de vorm van persoonlijke voornaamwoorden na ‘dan’: na ‘dan’ staat het persoonlijk voornaamwoord in dezelfde naamval als het woord waarmee het persoonlijk voornaamwoord vergeleken wordt. ▪

Jan is groter dan jij. (Het persoonlijk voornaamwoord na ‘dan’ wordt vergeleken met ‘Jan’. Jan is het onderwerp van de zin. Het persoonlijk voornaamwoord na ‘dan’ moet dus eveneens in de naamval staan die gebruikt wordt voor onderwerpen: de nominatief.)

▪

Hij weet meer dan ik. (Het persoonlijk voornaamwoord na ‘dan’ wordt vergeleken met ‘hij’. ‘Hij’ is het onderwerp van de zin. Het persoonlijk voornaamwoord na ‘dan’ moet dus eveneens in de naamval staan die gebruikt wordt voor onderwerpen: de nominatief.)

▪

Hij is het vaker eens met jou dan (met) mij. (Het persoonlijk voornaamwoord na ‘dan’ wordt vergeleken met ‘jou’. ‘Jou’ staat in de accusatief, het persoonlijk voornaamwoord staat immers na een voorzetsel. Het persoonlijk voornaamwoord na ‘dan’ moet dus eveneens in de accusatief staan.)

▪

Ik spreek hem liever dan haar. (Het persoonlijk voornaamwoord na ‘dan’ wordt vergeleken met ‘hem’. ‘Hem’ staat in de accusatief, het persoonlijk voornaamwoord is immers het lijdend voorwerp van de zin. Het persoonlijk voornaamwoord na ‘dan’ moet dus eveneens in de accusatief staan.)

153

Comparatief en superlatief

De dan-zin is een bijzin, waarin alle werkwoorden, inclusief de persoonsvorm, helemaal aan het eind van de zin staan. ▪

Het tentamen was eenvoudiger dan we aanvankelijk dachten.

Om aan te geven dat iemand of iets een bepaalde eigenschap in dezelfde mate bezit, worden de volgende constructies gebruikt: ▪

‘net zo’ + bijvoeglijk naamwoord + ‘als’

▪

‘even’ + bijvoeglijk naamwoord + ‘als’ ▪

Jan is net zo groot als Piet.

▪

Jan is even groot als Piet.

Let ook hier op de vorm van de persoonlijke voornaamwoorden na ‘als’: na ‘als’ staat het persoonlijk voornaamwoord in dezelfde naamval als het woord waarmee het persoonlijk voornaamwoord vergeleken wordt. ▪

Hij weet net zo veel als ik. Hij weet even veel als ik. (Het persoonlijk voornaamwoord na ‘als’ wordt vergeleken met ‘hij’. ‘Hij’ is het onderwerp van de zin en staat dus in de nominatief. Het persoonlijk voornaamwoord na ‘als’ moet daarom eveneens in de nominatief staan.)

▪

Hij is het net zo vaak eens met jou als (met) mij. Hij is het even vaak eens met jou als (met) mij. (Het persoonlijk voornaamwoord na ‘als’ wordt vergeleken met ‘jou’. ‘Jou’ staat in de accusatief, het persoonlijk voornaamwoord staat immers na een voorzetsel. Het persoonlijk voornaamwoord na ‘als’ moet dus ook in de accusatief staan.)

▪

Ik spreek hem even graag als haar. Ik spreek hem net zo graag als haar. (Het persoonlijk voornaamwoord na ‘als’ wordt vergeleken met ‘hem’. ‘Hem’ staat in de accusatief, het persoonlijk voornaamwoord is immers het lijdend voorwerp van de zin. Het persoonlijk voornaamwoord na ‘als’ moet dus eveneens in de accusatief staan.)

154

Comparatief en superlatief

De als-zin is een bijzin, waarin alle werkwoorden, inclusief de persoonsvorm, helemaal aan het eind van de zin staan. ▪

Het tentamen was niet zo moeilijk als we aanvankelijk dachten.

Om aan te geven in welke mate iets of iemand een ander overtreft, kan de volgende constructie gebruikt worden: ▪

x eenheid (keer/cm/kg e.d.) + comparatief + ‘dan’ ▪

Jan is vier centimeter groter dan Piet.

▪

Hij weet tien keer meer dan ik.

De Russische woordcombinatie ‘чем..., тем...’ wordt in het Nederlands weergegeven door de volgende constructies: ▪

‘hoe’ + comparatief, ‘hoe’ + comparatief

▪

‘hoe’ + comparatief, ‘des te’ + comparatief ▪

Hoe meer hij doet, hoe meer hij vergeet.

▪

Hoe meer hij doet, des te meer vergeet hij/des te meer hij vergeet.

▪

Hoe later het werd, hoe ongeruster hij werd.

▪

Hoe later het werd, des te ongeruster werd hij/des te ongeruster hij werd.

Let erop dat in de constructie ‘hoe …, hoe …’ beide hoe-zinnen bijzinnen zijn. Alle werkwoorden komen dus zo ver mogelijk aan het eind van de zin. Na ‘des te’ mag zowel een bijzin als een hoofdzin gebruikt worden.

155

Comparatief en superlatief

10.4.2 ‘Als’ of ‘dan’? In vergelijkingen worden ‘als’ en ‘dan’ regelmatig verkeerd gebruikt. Wanneer moet je nu zeggen ‘groter dan’ en wanneer ‘net zo groot als’? Zodra er een comparatief in een vergelijking voorkomt (dus een vorm op -er of ‘meer’), gebruik je ‘dan’: ▪

Hij is groter dan ik.

▪

Hij is minder groot dan ik.

▪

Vier ogen zien meer dan twee.

▪

Twee ogen zien minder dan vier.

Het bijwoord ‘anders’ is een woord dat uitsluitend in comparatiefbetekenis gebruikt wordt. Ook na ‘anders’ gebruik je altijd ‘dan’: ▪

Dit is anders dan ik gewend ben.

Als er geen comparatief in een vergelijking voorkomt (dus geen vorm op -er of ‘meer’), gebruik je ‘als’: ▪

Hij is net zo groot als ik.

▪

Hij is even groot als ik.

▪

Hij is niet zo groot als ik.

156

Comparatief en superlatief

10.5

Trappen van vergelijking: De belangrijkste regels op een rijtje

comparatief

-er

klein – kleiner plat – platter groot – groter

woorden op -e:

-r

rigide – rigider

of: ‘meer’ +

rigide – meer rigide

normale vorm van het bijvoeglijk naamwoord woorden op -r:

-der

duur – duurder

-st

groot – grootst

woorden op -s

-t

wijs – wijst

woorden op -sch:

-t

fantastisch – fantastischt

of: ‘meest’ +

fantastisch – meest fantastisch

superlatief

normale vorm van het bijvoeglijk naamwoord onregelmatig

goed

beter

best

veel

meer

meest

weinig

minder

minst

graag

liever

liefst

157

Comparatief en superlatief

vergelijkingen verbindingswoord in vergelijkingen: als of net zo/even/niet zo + ‘als’

Hij is even groot als ik.

dan?

Hij is net zo groot als ik. de

- als in de vergelijking een comparatief

als-zin

is

een

bijzin,

dus

alle Hij is niet zo groot als ik

werkwoorden aan het eind

voorkomt (dus een vorm op -er of het woord ‘meer’), dan altijd ‘dan’. - als in de vergelijking geen comparatief voorkomt, dan ‘als’

comparatief + ‘dan’ de

dan-zin

is

Hij is groter dan ik.

een

bijzin,

dus

alle

werkwoorden aan het eind aanduiding van hoeveelheid + comparatief Hij is vier centimeter groter dan ik. + ‘dan’

Hij is vier keer sneller dan ik.

чем…, тем…: - ‘hoe’ + comparatief, ‘hoe’ + comparatief (beide hoe-zinnen zijn bijzinnen)

Hoe later het werd, hoe ongeruster hij werd.

- ‘hoe’ + comparatief, ‘des te’ + comparatief

Hoe later het werd, des te ongeruster

(de hoe-zin is een bijzin; de ‘des te’-zin is

werd hij.

een hoofdzin of een bijzin)

Hoe later het werd, des te ongeruster hij werd.

158

Hoofdstuk 11 Persoonlijke voornaamwoorden (Личные местоимения) 11.1

De vorm van persoonlijke voornaamwoorden

Het hedendaagse Nederlands heeft geen productief naamvalssysteem meer. Naamvalsuitgangen bij zelfstandige naamwoorden verschijnen eigenlijk alleen nog in enkele versteende uitdrukkingen: ▪

aan den lijve ondervinden

▪

de man des huizes

▪

’s ochtends, ’s middags, ’s avonds, ’s nachts (ontstaan uit ‘des ochtends, des middags’ enz.)

Verder

bestaat

er

nog

een

rudimentair

naamvalssysteem

voor

de

persoonlijke

voornaamwoorden. De vorm die voor een persoonlijk voornaamwoord moet worden gebruikt, is

afhankelijk

van

de

grammaticale

functie

die

het

woord

vervult

in

de

zin

(onderwerp/подлежащее, lijdend voorwerp/прямое дополнение, indirect object/косвенное дополнение). ▪ Ik zie de man. (Het persoonlijk voornaamwoord in de eerste persoon enkelvoud (‘ik’) is het onderwerp van de zin.) ▪ De man ziet me. (Het persoonlijk voornaamwoord in de eerste persoon enkelvoud (‘me’) is het lijdend voorwerp van de zin.) ▪ De man geeft me een boek. (Het persoonlijk voornaamwoord in de eerste persoon enkelvoud (‘me’) is het indirect object van de zin.)

159

Persoonlijke voornaamwoorden

Bij sommige persoonlijke voornaamwoorden is de vorm niet alleen afhankelijk van de functie die het woord vervult in de zin, maar ook van de nadruk die het woord heeft. Een deel van de Nederlandse persoonlijke voornaamwoorden bestaat in een beklemtoonde en een onbeklemtoonde variant. In principe gebruik je de onbeklemtoonde vormen van persoonlijke voornaamwoorden. Alleen als je extra nadruk op het persoonlijk voornaamwoord wilt leggen, gebruik je de beklemtoonde vorm. ▪ Ze liepen over straat. (Een neutrale mededeling.) ▪ Niet zij, maar die mensen daar hebben het boek gekocht. (Het persoonlijk voornaamwoord wordt benadrukt en verschijnt daarom in de beklemtoonde variant ‘zij’.) Hieronder volgt een schema met de verschillende vormen van de Nederlandse persoonlijke voornaamwoorden. Zoals uit het schema blijkt, worden alleen in de derde persoon meervoud (‘zij/ze’, они) verschillende vormen gebruikt voor de accusatief (винительный падеж, кого/что) en de datief (дательный падеж, кому/чему). Voor alle andere personen geldt dat de accusatief en de datief identiek zijn.

160

Persoonlijke voornaamwoorden

getal

persoon

nominatief

accusatief

datief

(subject/onderwerp)

(direct object/

(indirect

lijdend voorwerp)

object/meewerkend voorwerp)

enkel-

именительный падеж

винительный падеж

дательный падеж

(подлежащее,

(прямое дополнение,

(косвенное дополнение,

кто/что)

кого/что)

кому/чему)

beklem-

onbeklem- beklem-

toond

toond

1

ik

2

jij

onbeklem- beklem-

onbeklem-

toond

toond

toond

toond

mij

me

mij

me

jou

je

jou

je

voud

je

u (beleefd)

3

hij zij

ze

het meer-

1

wij

2

jullie

3

zij

we

u

u (be-

(beleefd)

leefd)

hem

hem

haar

haar

het

het

ons

ons

jullie

jullie

voud

ze

hen

161

ze

hun

ze

Persoonlijke voornaamwoorden

Na voorzetsels staan persoonlijke voornaamwoorden altijd in de accusatief. Het is dus ▪ Ik geef een boek aan hen. (‘Hen’ is de accusatiefvorm; het persoonlijk voornaamwoord staat immers na een voorzetsel). ▪ Ik geef hun een boek. (‘Hun’ is de datiefvorm, die gebruikt moet worden voor meewerkende voorwerpen [кому/чему].) Soms kunnen voorzetsels ook achter een zelfstandig naamwoord of persoonlijk voornaamwoord geplaatst worden. In dit geval wordt gesproken van achterzetsels (zie ook Hoofdstuk 38 Voorzetsels en achterzetsels). Het woord ‘tegemoet’ komt alleen als achterzetsel voor. Voor dit achterzetsel ‘tegemoet’ staan persoonlijke voornaamwoorden in de datief: ▪

Hij snelde hun tegemoet.

11.1.1 Hun en hen Hierboven is een onderscheid gemaakt tussen ‘hun’ en ‘hen’. Officieel is ‘hen’ de accusatiefvorm van het persoonlijk voornaamwoord voor de derde persoon meervoud (‘zij’), terwijl ‘hun’ de datief is van het ditzelfde persoonlijke voornaamwoord ‘zij’. Het onderscheid tussen ‘hun’ en ‘hen’ is echter met rappe schreden aan het verdwijnen uit het Nederlands. Voor veel Nederlanders bestaat er geen verschil meer tussen ‘hun’ en ‘hen’. Omdat de datiefvorm ‘hun’ regelmatig ten onrechte wordt gebruikt, wordt het woord vaak vermeden, ook als in een zin de datief van de derde persoon meervoud vereist is.

162

Persoonlijke voornaamwoorden

In de praktijk kun je vaak volstaan met d e onbeklemtoonde vormen van het persoonlijk voornaamwoord ‘zij’ in het meervoud, waarbij geen onderscheid wordt gemaakt tussen nominatief, accusatief of datief. ▪

Ze lezen een boek. (‘Ze’ is het onderwerp van de zin en staat dus in de nominatief.)

▪

We hebben ze gisteren gezien. (‘Ze’ is het lijdend voorwerp van de zin en staat dus in de accusatief.)

▪

We geven ze een boek. (‘Ze’ is het meewerkend voorwerp van de zin en staat dus in de datief.)

11.2

‘Het’ als onpersoonlijk onderwerp Het is al laat Iedereen is het met de voorstellen eens

In Nederlandse zinnen moet in principe altijd een onderwerp staan, dat wil zeggen: iets of iemand die de handeling van de zin uitvoert. In sommige gevallen is het niet goed mogelijk om te bepalen wie of wat de handeling uitvoert. Denk maar aan werkwoorden als ‘regenen’ of ‘onweren’. Wat regent precies en wat onweert precies? Als het niet mogelijk is om concrete personen of objecten aan te wijzen die de handeling van de zin uitvoeren, gebruik je het persoonlijk voornaamwoord ‘het’ als onpersoonlijk onderwerp. Als ‘het’ het onderwerp van de zin is, staat de persoonsvorm altijd in de derde persoon enkelvoud. ▪

Het regent.

▪

Het heeft vandaag hard geonweerd.

▪

Het is al laat.

▪

Het is mooi weer vandaag.

163

Persoonlijke voornaamwoorden

Het persoonlijk voornaamwoord ‘het’ kan alleen als onpersoonlijk onderwerp gebruikt worden in actieve zinnen. Actieve zinnen zijn zinnen waarin het grammaticale onderwerp de handeling zelf uitvoert: ▪

De man leest een boek. (De handeling die in de zin wordt beschreven, is ‘lezen’. Het onderwerp van de zin (‘wie leest?’) is ‘de man’. De man leest zelf. Deze zin is dus een actieve zin.)

Ook in passieve zinnen kan het voorkomen dat het onderwerp ontbreekt. Passieve zinnen zijn zinnen waarin het grammaticale onderwerp de handeling niet zelf uitvoert, maar ondergaat: ▪

Het boek wordt door de jury beoordeeld. (De handeling die in de zin wordt beschreven, is ‘beoordelen’. Het grammaticale onderwerp van de zin is ‘het boek’. Dit boek beoordeelt niet zelf; het boek ondergaat de beoordeling door de jury. Deze zin is daarom een passieve zin.)

In passieve zinnen wordt ‘er’ gebruikt als onpersoonlijk onderwerp: ▪

Er wordt tegenwoordig minder gelezen.

Het verschil tussen actieve en passieve zinnen wordt uitgebreider uitgelegd in Hoofdstuk 30; op het gebruik van ‘er’ wordt nader ingegaan in Hoofdstuk 37. Zoals een zin altijd een onderwerp moet bevatten dat de handeling uitvoert, zo zijn er ook werkwoorden die altijd een lijdend voorwerp bij zich moeten hebben. Als het niet mogelijk is om een concrete persoon of concreet object aan te wijzen dat het lijdend voorwerp van de zin kan zijn, wordt het persoonlijk voornaamwoord ‘het’ gebruikt als onpersoonlijk lijdend voorwerp. ‘Het’ als onpersoonlijk lijdend voorwerp komt aanzienlijk minder vaak voor dan ‘het’ als onpersoonlijk onderwerp. Veelvoorkomende constructies waarin ‘het’ als onpersoonlijk lijdend voorwerp verschijnt, zijn bijvoorbeeld: ▪

Het eens zijn met Iedereen is het eens met de voorstellen.

▪

Het over iets hebben We hebben het morgen over dit onderwerp. 164

Persoonlijke voornaamwoorden

▪

Het zich gemakkelijk maken Het jongetje maakte het zich gemakkelijk op de bank.

▪

Het leuk vinden dat; het jammer vinden dat Ik vind het leuk dat we een literaire tekst vertalen. Ik vind het leuk om literaire teksten te vertalen. Ik vind het jammer dat we weinig aandacht aan dit onderwerp besteden.

165

Persoonlijke voornaamwoorden

11.3

Persoonlijke voornaamwoorden: de belangrijkste regels op een rijte

Vormen van het persoonlijk voornaamwoord getal

persoon

nominatief (subject/onderwerp)

voorwerp)

voorwerp)

именительный падеж

винительный падеж

дательный падеж

(подлежащее,

(прямое дополнение,

(косвенное дополнение,

кто/что)

кого/что)

кому/чему)

beklemtoond enkel-

accusatief (direct object/lijdend datief (indirect object/meewerkend

1

ik

2

jij

onbeklemtoond

beklemtoond

onbeklemtoond beklemtoond

onbeklemtoond

mij

me

mij

me

jou

je

jou

je

voud

3

je

u (beleefd)

u (beleefd)

u (beleefd)

hij

hem

hem

haar

haar

het

het

ons

ons

jullie

jullie

zij

ze

het meer-

1

wij

2

jullie

3

zij

we

voud

ze

hen

166

ze

hun

ze

Persoonlijke voornaamwoorden

hun en hen

Het onderscheid tussen de accusatief ‘hen’ en de datief ‘hun’ is Ze lezen een boek. aan het verdwijnen. In plaats van de beklemtoonde vormen ‘hen’ en ‘hun’ wordt vaak de onbeklemtoonde variant ‘ze’ We hebben ze gisteren gezien (in plaats gebruikt, die voor alle naamvallen gelijk is.

van

beklemtoond:

We

hebben

hen

gisteren gezien). We geven ze een boek (in plaats van beklemtoond: We geven hun een boek.) ‘het’ als

In een Nederlandse zin moet altijd een onderwerp staan. Als het Het regent.

onpersoonlijk

niet mogelijk is om een concrete persoon of een concreet object Het heeft vannacht gestormd.

onderwerp in

aan te wijzen dat de handeling van de zin uitvoert, wordt het

actieve zinnen

persoonlijk voornaamwoord ‘het’ gebruikt als onpersoonlijk onderwerp. Let op: ‘het’ mag alleen als onpersoonlijk onderwerp gebruikt worden in actieve zinnen, dat wil zeggen: in zinnen waarin het grammaticale onderwerp de handeling zelf uitvoert. In passieve zinnen wordt ‘er’ gebruikt als onpersoonlijk onderwerp (zie Hoofdstuk 37 Er).

‘het’ als

Sommige werkwoorden moeten niet alleen een onderwerp bij Het eens zijn met iets/iemand.

onpersoonlijk

zich hebben, maar ook altijd een lijdend voorwerp. Als het niet Het over iets hebben.

lijdend voorwerp

mogelijk is om een concreet lijdend voorwerp aan te wijzen, Het zich gemakkelijk/moeilijk maken. wordt ‘het’ gebruikt als onpersoonlijk lijdend voorwerp.

Het leuk vinden dat … Het jammer vinden dat …

167

Hoofdstuk 12 Wederkerende en wederkerige voornaamwoorden (Возвратные и взаимные местоимения) 12.1

Wederkerende voornaamwoorden Hij stelt zich voor

Wederkerende of reflexieve voornaamwoorden (возвратные местоимения) slaan terug op het onderwerp van de zin. Vergelijk het verschil in betekenis tussen de volgende twee zinnen met respectievelijk een persoonlijk voornaamwoord en een wederkerend voornaamwoord: ▪

Piet stelt hem voor. (Dat wil zeggen: Piet stelt iemand anders voor.)

▪

Piet stelt zich voor. (Dat wil zeggen: Piet stelt Piet voor en niet iemand anders.)

In sommige – maar lang niet alle! – gevallen vervullen wederkerende voornaamwoorden dezelfde functie als het Russische wederkerende voornaamwoord себя of het wederkerende suffix -ся.

12.1.1 De vorm van het wederkerend voornaamwoord In het Russisch heeft het wederkerend voornaamwoord voor alle personen dezelfde vorm: je gebruikt altijd себя of een verbogen vorm daarvan. In het Nederlands passen de wederkerende voornaamwoorden zich aan aan de persoon naar wie ze verwijzen:

168

Wederkerende en wederkerige voornaamwoorden

persoon

wederkerend voornaamwoord

voorbeeld

ik

mij

ik was me

me (onbeklemtoond)

ik bekijk me in de spiegel

je

jij wast je

jij

jij bekijkt je in de spiegel u

zich/u

u wast zich/u u bekijkt zich/u in de spiegel

hij/zij/het zich

hij/zij (/het) wast zich hij/zij (/het) bekijkt zich in de spiegel

wij

ons

wij wassen ons wij bekijken ons in de spiegel

jullie

zij

jullie

jullie wassen je/jullie

je (onbeklemtoond)

jullie bekijken je/jullie in de spiegel

zich

zij wassen zich zij bekijken zich in de spiegel

Om de wederkerendheid te benadrukken kan het suffix ‘zelf’ worden toegevoegd aan het wederkerend voornaamwoord: ▪

Het kleine kindje wast zichzelf al.

▪

We bekijken onszelf in de spiegel.

169

Wederkerende en wederkerige voornaamwoorden

12.2

Het wederkerig voornaamwoord We helpen elkaar

Hierboven is uitgelegd dat wederkerende voornaamwoorden verwijzen naar het onderwerp van de zin: ▪

Jan helpt zichzelf (en niet iemand anders).

Het kan ook voorkomen dat het onderwerp bestaat uit meerdere personen of objecten waarbij ieder afzonderlijk lid van het onderwerp de handeling richt op de andere mensen of objecten uit het onderwerp. ▪

Jan en Piet helpen elkaar altijd. (Jan helpt Piet en Piet helpt Jan.)

▪

Oorzaak en gevolg zijn met elkaar verbonden. (De oorzaak is verbonden met het gevolg en het gevolg is verbonden met de oorzaak.)

Om dergelijke relaties van reciprociteit of wederkerigheid uit te drukken, worden wederkerige voornaamwoorden (взаимные местоимения) gebruikt. In het Nederlands heeft het wederkerig voornaamwoord slechts één vorm: elkaar. persoonlijk voornaamwoord

▪

Jan helpt hem. (Jan helpt iemand anders.) wederkerend voornaamwoord

▪

Jan helpt zichzelf. (Jan helpt niet iemand anders; Jan helpt Jan.) wederkerig voornaamwoord

▪

Jan en Piet helpen elkaar. (Jan helpt Piet en Piet helpt op zijn beurt Jan.)

170

Wederkerende en wederkerige voornaamwoorden

Het wederkerend voornaamwoord ‘elkaar’ kan als bezittelijk voornaamwoord worden gebruikt. Het verschijnt in dit geval in de vorm ‘elkaars’: ▪

Jan en Piet hebben elkaars werkstukken gelezen. (Jan heeft het werkstuk van Piet gelezen en Piet heeft het werkstuk van Jan gelezen.)

12.3

De plaats van wederkerende en wederkerige voornaamwoorden Gisteren stelde hij het zich heel anders voor

De wederkerende en wederkerige voornaamwoorden hebben een vaste plaats ten opzichte van andere voornaamwoorden zoals persoonlijke en aanwijzende voornaamwoorden (zie voor een uitgebreidere uitleg Hoofdstuk 43 Nederlandse woordvolgorde). Persoonlijke voornaamwoorden staan zo ver mogelijk aan het begin van de zin. Onderwerpen die

bepaald

zijn,

worden

eerst

genoemd.

Op

onderwerpen

volgen

persoonlijke

voornaamwoorden zonder voorzetsel. Na deze persoonlijke voornaamwoorden zonder voorzetsel wordt het wederkerend voornaamwoord genoemd; na het wederkerend voornaamwoord staat het wederkerig voornaamwoord. Let erop dat de persoonsvorm in bevestigende hoofdzinnen op de tweede plaats in de zin staat. Schematisch weergegeven: ▪

bepaald onderwerp hulpwerkwoord is ‘zullen’ in de tegenwoordige of verleden tijd. Als in de naam van de werkwoordstijd aan het begin de aanduiding ‘voltooid’ staat, verschijnt het noodzakelijke hulpwerkwoord ‘hebben’ of ‘zijn’ in de vorm van een infinitief.

262

Werkwoordstijden: Terminologie

Uitzonderlijke werkwoordstijden zonder hulpwerkwoord naam werkwoordstijd ▪ onvoltooid tegenwoordige tijd

vorming

voorbeeld

‘Onvoltooid’, dus geen voltooid

Ik werk.

deelwoord.

Ik praat.

Tijd zonder hulpwerkwoord, dus aan de

Ik fiets.

stam van het werkwoord worden de uitgangen voor de tegenwoordige tijd toegevoegd. ▪ onvoltooid verleden tijd

‘Onvoltooid’, dus geen voltooid

Ik werkte.

deelwoord.

Ik praatte.

Tijd zonder hulpwerkwoord, dus aan de

Ik fietste.

stam van het werkwoord worden de uitgangen voor de verleden tijd toegevoegd.

263

Werkwoordstijden: Terminologie

Werkwoordstijden met hulpwerkwoorden naam

vorming

voorbeeld

‘Voltooid’, dus het werkwoord zelf verschijnt in de

Ik heb gewerkt.

werkwoordstijd ▪ voltooid tegenwoordige tijd

vorm van een voltooid deelwoord. Bovendien moet Ik heb gepraat. het hulpwerkwoord ‘hebben’ of ‘zijn’ gebruikt

Ik heb gefietst.

worden. ‘Tegenwoordig’, dus het hulpwerkwoord staat in de tegenwoordige tijd. Welk hulpwerkwoord? Geen nadere toevoeging, dus het hulpwerkwoord ‘hebben’ of ‘zijn’ staat in de tegenwoordige tijd. ▪ voltooid verleden tijd

‘Voltooid’, dus het werkwoord zelf verschijnt in de

Ik had gewerkt.

vorm van een voltooid deelwoord. Bovendien moet Ik had gepraat. het hulpwerkwoord ‘hebben’ of ‘zijn’ gebruikt

Ik had gefietst.

worden. ‘Verleden’, dus het hulpwerkwoord staat in de verleden tijd. Welk hulpwerkwoord? Geen nadere toevoeging, dus het hulpwerkwoord ‘hebben’ of ‘zijn’ staat in de verleden tijd. ▪ onvoltooid

‘Onvoltooid’, dus geen voltooid deelwoord.

Ik zal werken.

tegenwoordig

‘Tegenwoordig’, dus het hulpwerkwoord staat in

Ik zal praten.

toekomende tijd

de tegenwoordige tijd. Welk hulpwerk-woord?

Ik zal fietsen.

‘Toekomend’, dus het hulpwerkwoord ‘zullen’, in de tegenwoordige tijd vanwege de aanduiding ‘tegenwoordig’.

264

Werkwoordstijden: Terminologie

naam

vorming

voorbeeld

onvoltooid verleden

‘Onvoltooid’, dus geen voltooid deelwoord.

Ik zou werken.

toekomende tijd

‘Verleden’, dus hulpwerkwoord in de tegenwoordige

Ik zou praten.

tijd. Welk hulpwerkwoord?

Ik zou fietsen.

werkwoordstijd ▪

‘Toekomend’, dus het hulpwerkwoord ‘zullen’, in de verleden tijd vanwege de aanduiding ‘verleden’. ▪ voltooid

‘Voltooid’, dus het werkwoord zelf verschijnt in de

Ik zal hebben

tegenwoordige

vorm van een voltooid deelwoord. Bovendien moet

gewerkt.

toekomende tijd

het hulpwerkwoord ‘hebben’ of ‘zijn’ gebruikt worden.

Ik zal hebben

‘Tegenwoordig’, dus het hulpwerkwoord staat in de

gepraat.

tegenwoordige tijd. Welk hulpwerk-woord? ‘Toekomend’, dus het hulpwerkwoord ‘zullen’ staat in

Ik zal hebben

de tegenwoordige tijd. De aanduiding ‘voltooid’ geeft

gefietst.

aan dat het hulpwerkwoord ‘hebben’ of ‘zijn’ gebruikt moet worden. Dit hulpwerkwoord verschijnt in de vorm van een infinitief, omdat er al een hulpwerkwoord in de tegenwoordige tijd is gezet, namelijk het hulpwerkwoord voor de toekomende tijd ‘zullen’. ▪ voltooid verleden toekomende tijd

‘Voltooid’, dus het werkwoord zelf verschijnt in de

Ik zou hebben

vorm van een voltooid deelwoord. Bovendien moet

gewerkt.

het hulpwerkwoord ‘hebben’ of ‘zijn’ gebruikt worden.

Ik zou hebben

‘Verleden’, dus het hulpwerkwoord staat in de

gepraat.

verleden tijd. Welk hulpwerkwoord? ‘Toekomend’, dus het hulpwerkwoord ‘zullen’ staat in

Ik zou hebben

de verleden tijd. De aanduiding ‘voltooid’ geeft aan

gefietst.

dat het hulpwerkwoord ‘hebben’ of ‘zijn’ gebruikt moet worden. Dit hulpwerkwoord verschijnt in de vorm van een infinitief, omdat er al een hulpwerkwoord in de verleden tijd is gezet, namelijk het hulpwerkwoord voor de toekomende tijd ‘zullen’.

265

Hoofdstuk 20 De onvoltooid tegenwoordige tijd (Настоящее время)

20.1

Vorming van de onvoltooid tegenwoordige tijd

De onvoltooid tegenwoordige tijd (o.t.t.) of het presens wordt gevormd op basis van de stam van een werkwoord. Achter deze stam wordt de benodigde uitgang geplakt. De stam van een werkwoord vind je door van de infinitief de uitgang -en af te halen: ▪ werken

stam: werk

▪ reizen

stam: reiz

▪ praten

stam

▪ antwoorden

stam: antwoord

prát17

De persoonsuitgangen voor de tegenwoordige tijd zijn: getal

persoon

uitgang

voorbeeld

enkelvoud

1 (ik)

-

ik werk

2 (jij/u)

-t

jij/u werkt

3 (hij/zij/het)

-t

hij/zij/het werkt

1 (wij)

-en

wij werken

2 (jullie)

-en

jullie werken

3 (zij)

-en

zij werken

meervoud

17

Het accent aigu ( ́) op een klinker gee‚ aan dat de klinker lang moet zijn; een accent grave ( ̀) geeft aan dat de klinker kort moet zijn. 266

Onvoltooid tegenwoordige tijd

Als de stam van het werkwoord eindigt op een -d, plak je hier in de tweede en derde persoon enkelvoud gewoon een -t achter: ▪ antwoorden

stam: antwoord

jij/hij antwoordt

▪ worden

stam: word

jij/hij wordt

De eerste persoon enkelvoud (ik) heeft geen uitgang, maar soms moet je wel de stam van het werkwoord aanpassen in verband met de Nederlandse spellingregels (voor de spellingsregels, zie Hoofdstuk 2). Hetzelfde geldt voor de stam na de toevoeging van de meervoudsuitgang -en. Een lange klinker in de infinitief moet in alle vervoegde vormen van het werkwoord lang blijven; een korte klinker in de infinitief moet in alle vervoegde vormen van het werkwoord kort blijven. Bij het werkwoord ‘werken’ is er niets aan de hand en komen de uitgangen gewoon achter de stam: ▪ werken

ik werk

wij werken

jij/u werkt

jullie werken

hij/zij/het werkt

zij werken

Maar neem nu het werkwoord ‘reizen’. De stam van het werkwoord ‘reizen’ eindigt op een -z. In het Nederlands kan de -z in principe alleen aan het begin van een lettergreep voorkomen. Als je achter de stam ‘reiz-’ de uitgang voor de tweede persoon enkelvoud plakt, krijg je ‘*reizt’18, oftewel, een -z midden in een lettergreep. Dat kan niet. Daarom verandert de -z in een -s. Het is echter wel weer ‘wij reizen’, want hier staat de -z aan het begin van de lettergreep (rei - zen): ▪ reizen

18

ik reis

wij reizen

jij/u reist

jullie reizen

hij/zij/het reist

zij reizen

Een sterretje (*) voor een woord of zin geeft aan dat het woord of de zin grammaticaal niet correct is.

267

Onvoltooid tegenwoordige tijd

De regels voor de -z en de -s gelden ook voor de -v en de -f. De vervoeging van het werkwoord ‘blijven’ in de tegenwoordige tijd ziet er dus als volgt uit: ▪ blijven

stam: blijf

ik blijf

wij blijven

jij/u blijft

jullie blijven

hij/zij/het blijft

zij blijven

Ook bij het werkwoord ‘lopen’ treden in de vervoegde vormen veranderingen op. Als je achter de stam ‘lop-’ de persoonsuitgang van de tweede persoon enkelvoud plakt, krijg je *‘lopt’. De o- in *‘lopt’ is kort, want hij staat in een gesloten lettergreep. De -o- in de infinitief ‘lopen’ is echter lang en moet dat daarom ook in de vervoegde vormen blijven. Met andere woorden, in het enkelvoud van het werkwoord ‘lopen’ moet een extra -o- ingevoegd worden. Het is wel weer ‘wij lopen’, want hier staat de -o- in een open lettergreep (lo - pen). De -o- klinkt daarom lang, net als in de infinitief. ▪ lopen

ik loop

wij lopen

jij/u loopt

jullie lopen

hij/zij/het loopt

zij lopen

Volgens de spellingregels mag een lettergreep niet eindigen op twee identieke medeklinkers. Dit betekent dat je soms een medeklinker uit de stam weg moet halen in de vervoegde vormen van een werkwoord. De stam van het werkwoord ‘pakken’ is ‘pakk’. Hier staan twee k’s aan het eind van een lettergreep waarvan er één moet verdwijnen in het enkelvoud. Het is wel weer ‘wij pakken’, want hier staan de twee k’s niet aan het eind van de lettergreep. De eerste k hoort bij de eerste lettergreep en de tweede k hoort bij de tweede lettergreep (pak – ken). ▪ pakken

ik pak

wij pakken

jij/u pakt

jullie pakken

hij/zij/het pakt

zij pakken

268

Onvoltooid tegenwoordige tijd

Normaal gesproken vorm je de tweede persoon enkelvoud (jij) tegenwoordige tijd door achter de stam de uitgang -t te plakken. In sommige gevallen verdwijnt deze -t echter weer: ▪

Als het persoonlijke voornaamwoord ‘jij/je’ achter de persoonsvorm staat, verdwijnt de -t.

Let op: deze regel geldt alleen voor de familiaire vorm ‘jij’. Als het onderwerp van de zin ‘u’ is, blijft de -t altijd staan: ▪ lopen

jij loopt naar huis u loopt naar huis loop jij naar huis? loopt u naar huis?

269

Onvoltooid tegenwoordige tijd

20.2

Onvoltooid tegenwoordige tijd: De belangrijkste regels op een rijtje

Vorming

De onvoltooid tegenwoordige tijd wordt gevormd door aan de stam van het werkwoord een van de uitgangen voor de tegenwoordige tijd toe te voegen. Let hierbij op de spellingregels. - stam: de stam is de vorm die ontstaat door van de infintief de uitgang -en af te halen.

Uitgangen

getal

persoon

uitgang

voorbeeld

enkelvoud

1 (ik)

-

ik werk ik antwoord

2 (jij/u)

-t

jij werkt, u werkt jij antwoordt, u antwoordt

3 (hij/zij/het)

-t

hij/zij/het werkt hij/zij/het antwoordt

meervoud

1 (wij)

-en

wij werken wij antwoorden

2 (jullie)

-en

jullie werken jullie antwoorden

3 (zij)

-en

zij werken zij antwoorden

Bijzonderheden Als het persoonlijk voornaamwoord ‘jij/je’ ▪ Loop je?

Maar wel: Loopt u?

achter de persoonsvorm staat, valt de -t aan ▪ Kom je? het eind van het werkwoord weg.

Maar wel: Komt u?

270

Hoofdstuk 21 De onvoltooid verleden tijd (Простое прошедшее время)

21.1

De vorming van de onvoltooid verleden tijd

De onvoltooid verleden tijd (o.v.t.) of het imperfectum wordt gevormd door achter de stam van het werkwoord een -d of een -t te plakken met de uitgang voor de juiste persoon. De persoonsuitgangen voor de onvoltooid verleden tijd zijn: getal

persoon

uitgang

voorbeeld

enkelvoud

1 (ik)

-te / -de

ik werkte ik reisde

2 (jij/u)

-te / -de

jij/u werkte jij/u reisde

3 (hij/zij/het)

-te / -de

hij/zij/het werkte hij/zij/het reisde

meervoud

1 (wij)

-ten / -den

wij werkten wij reisden

2 (jullie)

-ten / -den

jullie werkten jullie reisden

3 (zij)

-ten / -den

zij werkten zij reisden

271

Onvoltooid verleden tijd

21.2

Wanneer een -d en wanneer een -t? Hij werkte, hij antwoordde

Hierboven is gezegd dat in de onvoltooid verleden tijd een -d of een -t aan de stam moet worden toegevoegd. Om te bepalen of je in de onvoltooid verleden tijd een -t of een -d moet gebruiken, neem je als uitgangspunt de stam van het werkwoord (dus: infinitief min -en). In de onvoltooid verleden tijd wordt een -t gebruikt als de stam van een werkwoord eindigt op een stemloze medeklinker. Als de stam van een werkwoord eindigt op een stemhebbende medeklinker of een klinker, wordt in de verleden tijden een -d gebruikt. Een ezelsbruggetje om de stemloze medeklinkers in het Nederlands te onthouden is het woord ‘ ’t kofschip’. De regel voor het gebruik van een -d of een -t in de onvoltooid verleden tijd kan dan als volgt geformuleerd worden: ▪

In de onvoltooid verleden tijd wordt een -t gebruikt als de stam eindigt op een van de medeklinkers uit het woord ’t k o f s ch i p. Als de stam van een werkwoord niet eindigt op een van de medeklinkers uit ’t kofschip, wordt in de onvoltooid verleden tijd een -d gebruikt. ▪ werken

stam: werk

ik werkte

De stam eindigt op een -k. Dit is een van de wij werkten medeklinkers uit het woord ’t kofschip. Om de onvoltooid verleden tijd te vormen moet je dus een -t aan de stam toevoegen. ▪ fietsen

stam: fiets

ik fietste wij fietsten

272

Onvoltooid verleden tijd

▪ gebeuren

stam: gebeur

het gebeurde

De stam eindigt op een -r. Deze medeklinker komt niet voor in het woord ’t kofschip. Om de onvoltooid verleden tijd te vormen moet je dus een -d aan de stam toevoegen. ▪ schilderen

stam: schilder

ik schilderde wij schilderden

▪ aaien

stam: aai

ik aaide

De stam eindigt op de klinker -i. De letter i is wij aaiden niet een van de medeklinkers in het woord ’t kofschip. Om de onvoltooid verleden tijd te vormen moet je dus een -d aan de stam toevoegen. Dit geldt voor alle regelmatige werkwoorden waarvan de stam eindigt op een klinker: je moet altijd een -d toevoegen. Als de stam van een werkwoord eindigt op een -d, voeg je in de verleden tijd gewoon een -d toe. Als de stam van een werkwoord eindigt op een -t, voeg je in de verleden tijd gewoon een -t toe: ▪ praten

stam: prát19

ik praatte

▪ misten

stam: mist

het mistte

▪ antwoorden

stam: antwoord

ik antwoordde

▪ baden

stam: bád

ik baadde

Let erop dat je naar de stam van een werkwoord kijkt om te bepalen of je een -d of een -t moet gebruiken. Je kijkt dus niet naar de eerste persoon enkelvoud. In de eerste persoon enkelvoud verandert immers soms de laatste letter van de stam onder invloed van de Nederlandse spellingregels.

19

Het accent aigu ( ́) op een klinker gee‚ aan dat de klinker lang moet zijn; een accent grave ( ̀) geeft aan dat de klinker kort moet zijn.

273

Onvoltooid verleden tijd

▪ reizen

stam: reiz

ik reisde

De stam eindigt op een -z. Deze letter komt niet wij reisden voor in het woord ’t kofschip. Om de onvoltooid verleden tijd te vormen, moet je dus een -d toevoegen. ▪ zweven

stam: zwév

ik zweefde wij zweefden

274

Onvoltooid verleden tijd

21.3

Onvoltooid verleden tijd: De belangrijkste regels op een rijtje

Vorming

- De onvoltooid verleden tijd wordt gevormd door aan de stam van het werkwoord de uitgang -de(n) of -te(n) toe te voegen.

-d- of -t-

stam + -de(n) / -te(n)

- De uitgang -de/-te wordt gebruikt in het enkelvoud.

ik werkte

ik antwoordde

- De uitgang -den/-ten wordt gebruikt in het meervoud

wij werkten

wij antwoordden

- De keuze tussen een -d- of een -t- in de verledentijdsuitgang wordt bepaald door de laatste letter van de stam: - -te(n) als de stam eindigt op een van de medeklinkers uit het woord ’t k o f s ch i p

ik werkte ik praatte

- -de(n) in alle overige gevallen

ik antwoordde ik aaide

275

Hoofdstuk 22 De voltooid tegenwoordige tijd (Перфект, прошедшее совершенное) De voltooid tegenwoordige tijd (v.t.t.) of het perfectum wordt gevormd met behulp van een voltooid deelwoord in combinatie met een vorm van het hulpwerkwoord ‘hebben’ of ‘zijn’. ▪ ▪

22.1

Hij heeft het boek gelezen. Wat is er gebeurd?

De vorming van het voltooid deelwoord

Het voltooid deelwoord wordt gevormd op basis van de stam van een werkwoord. Vóór de stam wordt in principe het prefix ge- geplaatst. Achter de stam komt een -d of een -t: ▪

voltooid deelwoord = ge + stam + d/t ▪ ▪

werken schilderen

ge + werk + t = gewerkt ge + schilder + d = geschilderd

De regels voor een -d of -t aan het eind van een voltooid deelwoord zijn dezelfde als in de onvoltooid verleden tijd. Na stemloze medeklinkers wordt een -t toegevoegd; na stemhebbende medeklinkers en na klinkers wordt een -d toegevoegd. Je kunt ook het ezelsbruggetje met ‘’t kofschip’ onthouden: ▪

Het voltooid deelwoord eindigt op een -t als de laatste letter van de stam een medeklinker is uit het woord ’t k o f s ch i p. In alle overige gevallen wordt een -d gebruikt. ▪ werken ▪ fietsen ▪ schilderen

stam: werk stam: fiets stam: schilder

ik heb gewerkt ik heb gefietst ik heb geschilderd

▪ aaien

stam: aai

ik heb geaaid

276

Voltooid tegenwoordige tijd

Let er net als in de onvoltooid verleden tijd weer op, dat je moet kijken naar de stam van het werkwoord en niet naar de eerste persoon enkelvoud: ▪ reizen ▪ zweven

stam: reiz stam: zwév20

ik heb gereisd ik heb gezweefd

De Nederlandse spellingregels bepalen dat er aan het eind van een woord niet twee keer dezelfde medeklinker kan staan. Als de stam van een werkwoord eindigt op een -d, staat er in het voltooid deelwoord dus maar één -d, en als de stam van een werkwoord eindigt op een -t, staat er in het voltooid deelwoord maar één -t: ▪ praten ▪ misten ▪ antwoorden

stam: prát stam: mist stam: antwoord

ik heb gepraat het heeft gemist ik heb geantwoord

▪ baden

stam: bád

ik heb gebaad

Zoals hierboven uitgelegd worden voltooide deelwoorden gevormd door het prefix ge- voor de stam te plaatsen. In sommige gevallen valt het voorvoegsel ge- weg. Het voorvoegsel gewordt niet gebruikt als het werkwoord begint met een prefix dat niet scheidbaar is: ▪ ▪

berekenen overdríjven

ik berekende ik overdreef

ik heb berekend ik heb overdreven

Het moeilijke van Nederlandse prefixen is, dat ze soms wel scheidbaar zijn en soms niet. Er zijn twee groepen prefixen die nooit scheidbaar zijn. 1. Nooit scheidbaar zijn de volgende prefixen: ge-

gebeuren

het is gebeurd

beveront-

beleven verzetten ontmoeten

ik heb beleefd ik heb verzet ik heb ontmoet

▪ er▪ her-

erkennen herkennen

ik heb erkend ik heb herkend

▪ ▪ ▪ ▪

20

Het accent aigu ( ́) op een klinker gee‚ aan dat de klinker lang moet zijn; een accent grave ( ̀) geeft aan dat de klinker kort moet zijn.

277

Voltooid tegenwoordige tijd

De hierboven genoemde prefixen kunnen op hun beurt voorafgegaan worden door de prefixen ‘voor-’ of ‘her-’. Ook in dat geval blijft in het voltooid deelwoord het prefix geachterwege: ▪

hergebruiken

hij heeft het papier hergebruikt.

2. Een prefix is nooit scheidbaar als de klemtoon niet op het prefix valt. Met andere woorden: alleen als de klemtoon op het prefix valt, wordt dit prefix soms gescheiden. Als een werkwoord begint met een onbeklemtoond (dus niet-scheidbaar) prefix, valt in het voltooid deelwoord het voorvoegsel ge- weg: ▪ ▪ ▪

22.2

voorkómen overdríjven overzíen

ik voorkom ik overdreef ik overzag

ik heb voorkomen ik heb overdreven ik heb overzien

‘Hebben’ of ‘zijn’?

De voltooid tegenwoordige tijd wordt gevormd door middel van een voltooid deelwoord en een hulpwerkwoord (вспомогательный глагол). Er zijn twee hulpwerkwoorden die gebruikt worden om de voltooid tegenwoordige tijd te vormen: ‘hebben’ en ‘zijn’. Wanneer gebruik je nu ‘hebben’ en wanneer ‘zijn’? Om deze vraag te beantwoorden moet eerst een onderscheid gemaakt worden tussen overgankelijke of transitieve werkwoorden (переходные глаголы) enerzijds en onovergankelijke of intransitieve werkwoorden (непереходные глаголы) anderzijds.

278

Voltooid tegenwoordige tijd

22.2.1 Overgankelijke werkwoorden Hij heeft de krant gelezen Overgankelijke werkwoorden zijn werkwoorden die een lijdend voorwerp (прямое дополнение) bij zich kunnen hebben. Bij deze overgankelijke werkwoorden is het hulpwerkwoord voor de vorming van de voltooide tijden het werkwoord ‘hebben’: onvoltooid tegenwoordige tijd

▪ Ik pak de krant.

voltooid tegenwoordige tijd

Ik heb de krant gepakt. (Het werkwoord ‘pakken’ is een overgankelijk werkwoord: het kan gecombineerd worden met een lijdend voorwerp [in deze zin: ‘de krant’]. Overgankelijke werkwoorden hebben als hulpwerkwoord voor de voltooid tegenwoordige tijd in principe ‘hebben’.)

▪ Ik lees de hele dag.

Ik heb de hele dag gelezen. (Het werkwoord ‘lezen’ is een overgankelijk werkwoord: het kan gecombineerd worden met een lijdend voorwerp. Dit lijdende voorwerp wordt in de huidige zin niet genoemd, maar het werkwoord ‘lezen’ is en blijft een overgankelijk werkwoord. Daarom gebruik je in de voltooid tegenwoordige tijd het hulpwerkwoord ‘hebben’.)

Ook wederkerende of reflexieve werkwoorden gebruiken het hulpwerkwoord ‘hebben’ om hun voltooide tijden te vormen. Wederkerende werkwoorden zijn werkwoorden die gecombineerd worden met het wederkerende voornaamwoord ‘zich’. onvoltooid tegenwoordige tijd

voltooid tegenwoordige tijd

▪

Hij vergist zich.

Hij heeft zich vergist.

▪

We schrijven ons in.

We hebben ons ingeschreven.

279

Voltooid tegenwoordige tijd

Uitzonderingen van overgankelijke werkwoorden die hun voltooide tijden vormen met het hulpwerkwoord ‘zijn’, zijn bijvoorbeeld: ▪ beginnen ▪ starten

Hij is een eigen bedrijf begonnen. Hij is een eigen bedrijf gestart. Hij heeft een eigen bedrijf gestart.

▪ oversteken ▪ tegenkomen ▪ kwijtraken

De eenden zijn de weg overgestoken. Hij is gisteren een oude bekende tegengekomen. Hij is zijn lievelingsboek kwijtgeraakt.

22.2.2 Onovergankelijke werkwoorden Hij heeft de hele dag op de bank gelegen De beker is op de grond gevallen Naast overgankelijk werkwoorden, die een lijdend voorwerp bij zich kunnen hebben, bestaan er ook onovergankelijke (intransitieve) werkwoorden (непереходные глаголы). Onovergankelijke werkwoorden zijn werkwoorden die nooit gecombineerd kunnen worden met een lijdend voorwerp: ▪ vallen

Het glas is gevallen. (Het werkwoord ‘vallen’ kan nooit gecombineerd worden met een lijdend voorwerp. Je kunt immers niet ‘iets vallen’, zoals je bijvoorbeeld wel kunt zeggen ‘iets lezen’. Vallen is dus een onovergankelijk werkwoord.

▪ zitten

Hij heeft lang op het oude bankje in het park gezeten. (Je kunt niet ‘iets zitten’. ‘Zitten’ is dus een onovergankelijk werkwoord.)

▪ liggen

Hij heeft even op bed gelegen. (Je kunt niet ‘iets liggen’. ‘Liggen’ is dus een onovergankelijk werkwoord.)

280

Voltooid tegenwoordige tijd

Zoals uit de voorbeelden hierboven blijkt, gebruiken onovergankelijke werkwoorden soms het hulpwerkwoord ‘hebben’ en in andere gevallen het hulpwerkwoord ‘zijn’ als hulpwerkwoord in de voltooide tijden. Bij onovergankelijke werkwoorden is de betekenis van belang om te bepalen of je ‘hebben’ of ‘zijn’ als hulpwerkwoord moet gebruiken. Bij onovergankelijke werkwoorden is het antwoord op de volgende vraag doorslaggevend voor het gebruik van ‘hebben’ of ‘zijn’: ▪

Beschrijft het werkwoord een toestand of benadrukt het werkwoord juist een verandering in een toestand?

Als het onovergankelijke werkwoord een toestand beschrijft, wordt als hulpwerkwoord in de voltooide tijden het werkwoord ‘hebben’ gebruikt: ▪ Hij ligt op de bank.

Hij heeft op de bank gelegen.

Als het onovergankelijke werkwoord een verandering in een toestand beschrijft, wordt als hulpwerkwoord in de voltooide tijden het werkwoord ‘zijn’ gebruikt: ▪ De beker valt op de grond.

De beker is op de grond gevallen.

Het onderscheid tussen enerzijds ‘een toestand’ en anderzijds ‘een verandering in een toestand’ is vrij abstract. Om het verschil iets concreter te maken, kun je je het volgende afvragen: ondergaat het onderwerp door het uitvoeren van de handeling een verandering of blijft het onderwerp hetzelfde? Als het onderwerp geen verandering ondergaat door de handeling van het werkwoord uit te voeren, gebruik je als hulpwerkwoord het werkwoord ‘hebben’. Als het onderwerp door het uitvoeren van de handeling van het werkwoord wel een verandering ondergaat, gebruik je ‘zijn’. Laten we deze vraag over een verandering die het onderwerp al dan niet ondergaat door het uitvoeren van de handeling van het werkwoord toepassen op de twee voorbeeldzinnen hierboven. ▪

Hij ligt op de bank.

281

Voltooid tegenwoordige tijd

Als het onderwerp van de zin ligt, ondergaat dit onderwerp geen enkele verandering door de handeling ‘liggen’ uit te voeren. Dit betekent dat het hulpwerkwoord in de voltooide tijden ‘hebben’ moet zijn: ▪

Hij heeft op de bank gelegen.

Bij het werkwoord ‘vallen’ liggen de zaken anders. ▪

De beker valt op de grond.

Door de handeling ‘vallen’ uit te voeren, ondergaat het onderwerp van de zin een verandering. Het onderwerp, de beker, bevindt zich immers na het vallen op een andere plaats. Omdat het onderwerp van de zin een verandering ondergaat door de handeling ‘vallen’ uit te voeren, moet bij het onovergankelijke werkwoord ‘vallen’ het werkwoord ‘zijn’ gebruikt worden als hulpwerkwoord voor de vorming van de voltooide tijden: ▪ De beker is op de grond gevallen. Hieronder volgen nog enkele voorbeelden, beginnend met onovergankelijke werkwoorden die een toestand beschrijven, een situatie waarin het onderwerp geen verandering ondergaat door de handeling van het werkwoord uit te voeren. ▪ praten

Hij heeft met ons gepraat. (Het werkwoord ‘praten’ is in het Nederlands een onovergankelijk werkwoord, het kan niet gecombineerd worden met een lijdend voorwerp. Om te bepalen welk hulpwerkwoord je moet gebruiken, moet je de volgende vraag stellen: beschrijft het werkwoord een verandering in een toestand, ondergaat het onderwerp door het uitvoeren van de handeling van het werkwoord een verandering? Of beschrijft het werkwoord een toestand en blijft het onderwerp hetzelfde door het uitvoeren van de handeling van het werkwoord? Als iemand praat, verandert er niets in zijn of haar toestand. Zowel fysiek als qua positie in de ruimte blijft de persoon in kwestie hetzelfde. Het werkwoord ‘praten’ beschrijft een toestand waarbij het onderwerp geen verandering ondergaat. Je moet daarom in de voltooide tijden het hulpwerkwoord ‘hebben’ gebruiken.)

282

Voltooid tegenwoordige tijd

▪ staan

Hij heeft (de hele dag) op die hoge toren gestaan. (Het werkwoord ‘staan’ is een onovergankelijk werkwoord. Om te bepalen welk hulpwerkwoord je moet gebruiken in de voltooide tijden moet je de volgende vraag stellen: beschrijft het werkwoord een verandering in een toestand, ondergaat het onderwerp door het uitvoeren van de handeling een verandering? Of beschrijft het werkwoord een toestand en ondergaat het onderwerp geen enkele verandering door het uitvoeren van de handeling? Als iemand staat, ondergaat deze persoon geen verandering. Hij of zij blijft fysiek en qua positie in de ruimte hetzelfde. Dit betekent dat je als hulpwerkwoord in de voltooide tijden het werkwoord ‘hebben’ moet gebruiken.)

▪ regenen ▪ onweren

Het heeft de hele dag geregend. Het heeft geonweerd.

▪ schijnen

De zon heeft de hele dag geschenen.

Zoals hierboven uitgelegd, wordt in principe het hulpwerkwoord ‘zijn’ gebruikt als onovergankelijke werkwoorden een verandering in een toestand benadrukken, als het onderwerp een verandering ondergaat door de handeling van het werkwoord uit te voeren. Hieronder volgen enkele voorbeelden van werkwoorden die een verandering benadrukken. ▪ omslaan

Het weer is snel omgeslagen. (Het werkwoord ‘omslaan’ in de betekenis ‘veranderen’ is een onovergankelijk werkwoord. Het werkwoord beschrijft een verandering in een toestand. Door de handeling ‘omslaan’ uit te voeren ondergaat het onderwerp van zin een verandering. Nadat het onderwerp uit de voorbeeldzin (‘het weer’) de handeling ‘omslaan’ heeft uitgevoerd, is het weer veranderd. Omdat het werkwoord ‘omslaan’ een verandering in een toestand beschrijft, moet je als hulpwerkwoord in de voltooide tijden het werkwoord ‘zijn’ gebruiken.)

283

Voltooid tegenwoordige tijd

▪ veranderen De man is erg veranderd. (Het werkwoord ‘veranderen’ is in deze zin onovergankelijk. Het werkwoord beschrijft een verandering in een toestand. Immers, door de handeling ‘veranderen’ uit te voeren, ondergaat het onderwerp van de zin een verandering: nadat de man uit de voorbeeldzin de handeling ‘veranderen’ heeft uitgevoerd, is hij anders. Omdat het werkwoord ‘veranderen’ een verandering in een toestand beschrijft, moet je als hulpwerkwoord in de voltooide tijden het werkwoord ‘zijn’ gebruiken. Let op: het werkwoord ‘veranderen’ kan ook overgankelijk zijn. Iemand kan bijvoorbeeld iets veranderen. In dit laatste geval volgt het werkwoord de regels voor overgankelijke werkwoorden en is het hulpwerkwoord in de voltooide tijden het werkwoord ‘hebben’: ▪ De man heeft zijn kapsel veranderd.) ▪ breken

Het glas is gebroken. (In de huidige zin is het werkwoord ‘breken’ onovergankelijk. Het werkwoord beschrijft daarbij een verandering in een toestand: nadat het glas de handeling ‘vallen’ heeft uitgevoerd, bevindt het zich op een andere plaats. Omdat het onovergankelijke werkwoord ‘vallen’ een verandering in een toestand beschrijft, moet voor de vorming van de voltooide tijden het hulpwerkwoord ‘zijn’ gebruikt worden. Het is echter wel: ▪

Hij heeft het glas gebroken.

In de laatste zin is het werkwoord ‘breken’ overgankelijk, want het heeft een lijdend voorwerp bij zich. Het werkwoord volgt hier dan ook de regels voor overgankelijke werkwoorden en gebruikt in de voltooide tijden het hulpwerkwoord ‘hebben’.) Er zijn enkele uitzonderingen van onovergankelijke werkwoorden die wel een toestand aanduiden, maar toch als hulpwerkwoord voor de voltooide tijden het werkwoord ‘zijn’ in plaats van ‘hebben’ gebruiken. Bijvoorbeeld: ▪ zijn ▪ blijven

Het is de afgelopen tijd mooi weer geweest. Hij is een dag langer gebleven.

284

Voltooid tegenwoordige tijd

22.2.3 Werkwoorden van beweging Hij heeft gefietst Hij is naar huis gefietst Bij werkwoorden van beweging moet je hetzelfde onderscheid tussen toestand of verandering maken om te bepalen of je ‘hebben’ of ‘zijn’ moet gebruiken als hulpwerkwoord in de voltooide tijden. Je kunt hierbij letten op het soort beweging. Als het werkwoord een beweging in een bepaalde richting, ergens naartoe, uitdrukt, wordt het hulpwerkwoord ‘zijn’ gebruikt. Het onderwerp van de zin ondergaat immers een verandering door de handeling van het werkwoord uit te voeren; het onderwerp is na het uitvoeren van de handeling op een andere plaats. ▪

Hij is naar zijn werk gefietst.

▪

Het kindje is naar ons toe gerend.

Als het werkwoord een beweging uitdrukt die niet naar een bepaalde plaats toe gericht is, maar de activiteit zelf benadrukt, wordt als hulpwerkwoord ‘hebben’ gebruikt. ▪ ▪

Hij heeft door de stad gedwaald. De toeristen hebben tijdens de excursie door de stad gefietst.

285

Voltooid tegenwoordige tijd

Grafisch weergegeven ziet het verschillen tussen ‘hebben’ en ‘zijn’ bij werkwoorden van beweging er als volgt uit:

▪

▪

Hij is vanaf het station naar huis gefietst.

station

huis

Hij heeft door het park gefietst. (Hij fietste rondjes in het park.)

park

▪

Hij is door het park naar huis gefietst.

vertrekhuis

punt

286

Voltooid tegenwoordige tijd

22.2.4 ‘Hebben’ en ‘zijn’ met een accentverschil Hij heeft het boek vergeten Hij is alles van de middelbare school vergeten Hierboven is uitgelegd dat overgankelijke werkwoorden – werkwoorden die een lijdend voorwerp bij zich kunnen hebben – op enkele uitzonderingen na hun voltooide tijden vormen met behulp van het hulpwerkwoord ‘hebben’: ▪ ▪

Hij heeft de krant van vandaag nog niet gelezen. Hij heeft een koekje gepakt.

Er is echter een groep van overgankelijke werkwoorden die in de voltooide tijden soms gecombineerd worden met ‘hebben’ en soms met ‘zijn’. Het gaat hier in eerste instantie om de volgende werkwoorden: ▪ vergeten

Hij heeft het boek vergeten. Hij is alles wat hij op de middelbare school heeft geleerd vergeten.

▪ verliezen

Hij heeft al zijn geld in het casino verloren. Hij is zijn portemonnee verloren.

▪ volgen

Hij heeft onze aanwijzingen goed gevolgd. De politie is de vermoedelijke dader tot aan zijn huis gevolgd.

▪ opvolgen

Hij heeft onze aanwijzingen goed opgevolgd. Paul I is Catherina de Grote opgevolgd / Paul I heeft Catherina de Grote opgevolgd.

▪ passeren

Tijdens de laatste promotieronde heeft men Akaki Akakievitsj wederom gepasseerd. Hij is de 60 gepasseerd (hij is ouder dan 60). De auto is ons gepasseerd / De auto heeft ons gepasseerd.

287

Voltooid tegenwoordige tijd

In de dagelijkse praktijk lijkt er bij deze werkwoorden met name in de gesproken taal een voorkeur te bestaan voor het hulpwerkwoord ‘zijn’. Uit de voorbeelden in het rijtje hierboven blijkt echter dat er een licht accentverschil is tussen bijvoorbeeld ▪ Hij heeft het boek vergeten en ▪

Hij is alles wat hij op de middelbare school heeft geleerd vergeten.

Als er een keuzemogelijkheid is tussen ‘hebben’ of ‘zijn’ als hulpwerkwoord, geldt dat het hulpwerkwoord ‘hebben’ de activiteit van de handeling benadrukt. ‘Zijn’ benadrukt juist het resultaat van de handeling. ▪

Hij heeft het boek vergeten. (Hij heeft nagelaten het boek mee te nemen. In deze zin wordt de activiteit van de handeling benadrukt, of eigenlijk, het nalaten van een activiteit [‘meenemen’]. Omdat [het nalaten van] de activiteit wordt benadrukt, wordt gekozen voor het hulpwerkwoord ‘hebben’.)

▪

Hij is alles wat hij op de middelbare school heeft geleerd vergeten. (Hij weet nu niets meer van wat hij op de middelbare school heeft geleerd. In deze zin wordt het resultaat van ‘vergeten’ benadrukt. Omdat het accent ligt op het resultaat, wordt gekozen voor het hulpwerkwoord ‘zijn’.)

▪

Hij heeft al zijn geld in het casino verloren. (Hij zat te gokken in het casino en verloor het ene spel na het andere. Hier wordt de activiteit van verliezen, het proces van verliezen benadrukt. Daarom wordt gekozen

▪

voor het hulpwerkwoord ‘hebben’.) Hij is zijn portemonnee verloren. (De portemonnee is op dit moment weg. Hier wordt het resultaat van de handeling van verliezen benadrukt: de portemonnee is er nu niet meer. Omdat het resultaat van de handeling wordt benadrukt, wordt gekozen voor het hulpwerkwoord ‘zijn’.)

288

Voltooid tegenwoordige tijd

▪ ▪

Hij heeft onze aanwijzingen goed gevolgd. We hebben een landweggetje gevolgd (we zijn over een landweggetje naar ons punt van bestemming gereden). (In beide zinnen wordt de activiteit, het proces van de handeling volgen benadrukt. De onderwerpen van de zinnen zijn enige tijd bezig geweest met respectievelijk het opvolgen van aanwijzingen en het rijden over een landweggetje. Het resultaat van de handeling ‘volgen’ is daarbij in de twee voorbeeldzinnen niet van belang. Omdat het proces en niet het resultaat wordt benadrukt, wordt het hulpwerkwoord ‘hebben’ gebruikt.)

▪

▪

De politie is de vermoedelijke dader tot aan zijn huis gevolgd. (En nu staat de politie als resultaat van de handeling van volgen voor het huis van de vermoedelijke dader.) De politie heeft de vermoedelijke dader tot aan zijn huis gevolgd. (En dit proces van volgen heeft heel lang geduurd of was heel gevaarlijk en sensationeel.)

▪

▪

Bij de laatste promotieronde heeft men Akaki Akakievitsj opnieuw gepasseerd. (Opnieuw heeft zich het voor Akaki Akakievitsj vernederende proces voltrokken waarbij men hem overslaat.) Hij is de 60 gepasseerd. (En als resultaat van dit passeren is hij nu ouder dan 60 jaar.)

289

Voltooid tegenwoordige tijd

22.3

Voltooid tegenwoordige tijd: De belangrijkste regels op een rijtje

Vorming

Voltooid

‘hebben’ of ‘zijn’ + voltooid deelwoord De voltooid tegenwoordige tijd wordt gevormd met behulp van het ▪

Hij heeft gewerkt.

hulpwerkwoord ‘hebben’ of ‘zijn’ en een voltooid deelwoord.

Het is gebeurd.

-

deelwoord

▪

ge + stam + -d/-t

▪ werken

Het voltooid deelwoord wordt gevormd op basis van de stam van ▪ gebeuren

gewerkt gebeurd

het werkwoord. Vóór deze stam wordt het prefix ge- toegevoegd. Aan het eind van de stam wordt een -d of -t toegevoegd. -

De keuze tussen -d of -t wordt bepaald door de laatste letter van de stam. - -t na de stam als de stam eindigt op een van de medeklinkers uit het woord

Prefixen en ge-

▪ werken

Hij heeft gewerkt.

’t k o f s ch i p

▪ fietsen

Hij heeft gefietst.

- -d na de stam in alle overige gevallen

▪ rennen

Hij heeft gerend.

▪ reizen

Hij heeft gereisd.

In het voltooid deelwoord wordt geen ge- gebruikt als het werkwoord begint met een prefix dat niet scheidbaar is. Niet scheidbaar zijn de volgende twee groepen prefixen: 1. ▪

ge-

gebeuren

het is gebeurd

▪ ont- ontmoeten

ik heb ontmoet

▪

be-

beleven

ik heb beleefd

▪ er-

ik heb erkend

▪

ver-

verzetten

ik heb verzet

▪ her- herkennen

2. prefixen waar de klemtoon niet op valt ▪ voorkómen

ik voorkom

ik heb voorkomen

▪ overzíen

ik overzie

ik heb overzien

290

erkennen

ik heb herkend

Voltooid tegenwoordige tijd

22.3.1 Hulpwerkwoorden: De belangrijkste regels op een rijtje overgankelijk/переходный

onovergankelijk/непереходный

Het werkwoord kan gecombineerd worden Het werkwoord kan niet gecombineerd worden met een lijdend voorwerp met

een

lijdend

voorwerp

(прямое (прямое дополнение, ответ на вопрос кого/что)

дополнение, ответ на вопрос кого/что) toestand

situatiewisseling

hulpwerkwoord hebben

hebben

zijn

voorbeeld

▪ sneeuwen:

▪ insneeuwen:

▪ lezen: Hij heeft het boek nog niet gelezen. ▪ doen: We hebben vandaag veel gedaan. ▪ (iets) breken: Hij heeft per ongeluk het glas gebroken. ▪ wederkerende werkwoorden (met ‘zich’): Hij heeft zich vergist.

Het heeft de hele dag gesneeuwd.

Het dorp is ingesneeuwd. ▪ vallen:

▪ hangen: Dit schilderij heeft hier altijd al

Het schilderij is van de muur

gehangen.

gevallen.

▪ ongerichte

werkwoorden

beweging: Hij heeft door het park gefietst.

van ▪ breken: Het glas is gebroken. ▪ gerichte

werkwoorden

beweging: Hij is naar het park gefietst.

291

van

Voltooid tegenwoordige tijd

Uitzonderingen

Overgankelijk, maar toch hulpwerkwoord ‘zijn’

Onovergankelijk en toestand, maar toch hulpwerkwoord ‘zijn’

▪ beginnen:

▪ zijn:

Hij is een eigen bedrijf begonnen.

Hij is altijd al een goede leerling geweest.

▪ starten:

▪ blijven:

Hij is een eigen bedrijf gestart.

Hij is de hele avond gebleven.

▪ oversteken: De eenden zijn eindelijk de weg overgestoken. ▪ tegenkomen: Hij is gisteren een oude bekende tegengekomen. ▪ kwijtraken: Hij is zijn lievelingsboek kwijtgeraakt. ▪ naderen: Het Russische leger is gisteren de Tsjetsjeense hoofdstad Grozny tot op 20 kilometer genaderd.

292

Hoofdstuk 23 De voltooid verleden tijd (Предпрошедшее время) De voltooid verleden tijd (v.v.t.) of het plusquamperfectum wordt gevormd door een voltooid deelwoord in combinatie met het hulpwerkwoord ‘hebben’ of ‘zijn’ in de verleden tijd (dus ‘had(den)’ of ‘was/waren’): ▪

Hij had gewerkt.

▪

Wij hadden gewerkt.

▪

Hij was gekomen.

▪

Wij waren gekomen.

Als in de voltooid tegenwoordige tijd ‘hebben’ gebruikt wordt als hulpwerkwoord, wordt in de voltooid verleden tijd ‘hadden’ gebruikt als hulpwerkwoord. Als je in de voltooid tegenwoordige tijd ‘zijn’ gebruikt als hulpwerkwoord, moet je in de voltooid verleden tijd ‘waren’ gebruiken. Voor de keuze tussen ‘hebben’ en ‘zijn’ zie hoofdstuk 22.2 ‘Hebben’ of ‘zijn’? Voor de vorming van het voltooid deelwoord, zie hoofdstuk 22.1 De vorming van het voltooid deelwoord.

293

Voltooid verleden tijd

onvoltooid

onvoltooid verleden

voltooid

voltooid verleden tijd

tegenwoordige tijd

tijd (imperfectum,

tegenwoordige tijd

(plusquamperfectum,

(presens, o.t.t.,

o.v.t., простое

(perfectum, v.t.t.,

v.v.t.,

настоящее время)

прошедшее время)

прошедшее

предпрошедшее

совершенное)

время)

hij fietst

hij fietste

hij heeft gefietst

hij had gefietst

hij loopt naar school

hij liep naar school

hij is naar school

hij was naar school

gelopen

gelopen

hij is

hij was

hij is geweest

hij was geweest

hij luistert naar de

hij luisterde naar de

hij heeft naar de

hij had naar de radio

radio

radio

radio geluisterd

geluisterd

Voor het gebruik van de verschillende werkwoordstijden, zie Hoofdstuk 33 Het gebruik van de werkwoordstijden.

294

Hoofdstuk 24 De toekomende tijden (Будущие времена) Het Nederlands kent vier toekomende tijden: 1. de onvoltooid tegenwoordige toekomende tijd

hij zal lopen

(futurum, o.t.t.t., будущее время) 2. de onvoltooid verleden toekomende tijd

hij zou lopen

(conditionalis, o.v.t.t., будущее в прошедшем) 3. de voltooid tegenwoordige toekomende tijd

hij zal hebben gelopen

(futurum exactum, v.t.t.t., будущее совершенное) 4. de voltooid verleden toekomende tijd

hij zou hebben gelopen

(conditionalis perfecti, v.v.t.t., будущее cовершенное в прошедшем)

Deze vier toekomende tijden worden alle gevormd met behulp van een vorm van het hulpwerkwoord ‘zullen’. Let op: het werkwoord ‘zullen’ is onregelmatig en heeft geen voltooid deelwoord. onvoltooid tegenwoordige tijd

onvoltooid verleden tijd

ik

zal

zou

jij/u

zal / zult

zou

hij/zij/het zal

zou

wij

zullen

zouden

jullie

zullen

zouden

zij

zullen

zouden

295

Toekomende tijden

Toekomende tijden worden gebruikt om aan te geven dat een handeling of situatie in de toekomst plaats zal vinden. ‘Zullen’ en ‘zouden’ worden ook gebruikt om aan te geven dat een handeling of situatie geen feit is omdat het feitelijke plaatsvinden ervan in twijfel wordt getrokken. Voor nadere uitleg over het gebruik van de verschillende werkwoordstijden, waaronder de toekomende tijden, zie Hoofdstuk 33 Het gebruik van de werkwoordstijden. De toekomende tijden worden gevormd met behulp van het hulpwerkwoord ‘zullen’ en de verleden tijd van dit werkwoord, ‘zouden’.

24.1

De onvoltooid tegenwoordige toekomende tijd Hij zal schrijven

De onvoltooid tegenwoordige toekomende tijd (futurum, o.t.t.t.) wordt gevormd met behulp van het hulpwerkwoord ‘zullen’ in combinatie met een infinitief.

24.2

▪

Hij zal lopen.

▪

Ze zal hem opbellen.

▪

Ze zullen hem een brief schrijven.

De onvoltooid verleden toekomende tijd Hij zou schrijven

De onvoltooid verleden toekomende tijd (conditionalis, o.v.t.t.) wordt gevormd door middel van een vorm van ‘zouden’ in combinatie met een infinitief. ▪

Hij zou lopen.

▪

Ze zou hem opbellen.

▪

We zouden hem een brief schrijven.

296

Toekomende tijden

24.3

De voltooid tegenwoordige toekomende tijd Hij zal hebben geschreven

De voltooid tegenwoordige toekomende tijd (futurum exactum, v.t.t.t.) wordt gevormd door middel van een vorm van ‘zullen’ in combinatie met de infinitief van de voltooide tijd. De infinitief van de voltooide tijd bestaat uit het voltooid deelwoord van een werkwoord en de infinitief van het hulpwerkwoord ‘hebben’ of zijn’: infinitief (van de tegenwoordige tijd)

infinitief van de voltooide tijd

▪ werken

gewerkt hebben

▪ komen

gekomen zijn

Hieronder volgen enkele voorbeelden van werkwoorden in de voltooid tegenwoordige toekomende tijd:

24.4

▪

Hij zal hebben gelopen.

▪

Ze zal hem hebben opgebeld.

▪

Ze zullen hem een brief hebben geschreven.

De voltooid verleden toekomende tijd Hij zou hebben geschreven

De voltooid verleden toekomende tijd (conditionalis perfecti, v.v.t.t.) wordt gevormd door middel van een vorm van ‘zouden’ in combinatie met een infinitief van de voltooide tijd (voltooid deelwoord en ‘hebben’ of ‘zijn’). ▪

Hij zou gelopen hebben.

▪

Ze zou hem opgebeld hebben.

▪

Ze zouden hem een brief geschreven hebben.

297

Toekomende tijden

24.5

Toekomende tijden: De belangrijkste regels op een rijtje

werkwoordstijd

vorming

voorbeeld

onvoltooid tegenwoordig toekomende tijd zullen + infinitief

Ik zal komen.

(будущее время)

Hij zal het boek vertalen. We zullen je ophalen.

onvoltooid verleden toekomende tijd zouden + infinitief

Ik zou komen.

(будущее в прошедшем)

Hij zou het boek vertalen. We zouden je ophalen.

voltooid tegenwoordig toekomende tijd zullen + hebben/zijn + voltooid deelwoord

Ik zal zijn gekomen.

(будущее совершенное)

Hij zal het boek hebben vertaald. We zullen je hebben opgehaald.

voltooid

verleden

toekomende

tijd zouden

(будущее совершенное в прошедшем)

+

hebben/zijn

deelwoord

+

voltooid Ik zou zijn gekomen. Hij zou het boek hebben vertaald. We zouden je hebben opgehaald.

298

Hoofdstuk 25 Onregelmatige werkwoorden (Неправильные глаголы) 25.1

De tegenwoordige tijd

Een beperkt aantal werkwoorden wordt in de tegenwoordige tijd op een afwijkende manier gevormd. Hieronder volgen de belangrijkste onregelmatige werkwoorden in de tegenwoordige tijd.

25.1.1 ‘Hebben’ en ‘zijn’ hebben

zijn

ik

heb

ben

jij/u

hebt / u heeft

bent

hij/zij/het heeft

is

wij

hebben

zijn

jullie

hebben

zijn

zij

hebben

zijn

299

Onregelmatige werkwoorden

25.1.2 De modale werkwoorden Een andere groep werkwoorden met een onregelmatige tegenwoordige tijd wordt gevormd door de zogenaamde modale werkwoorden. De modale werkwoorden zullen in de loop van dit boek nog regelmatig ter sprake komen, omdat deze categorie werkwoorden zich in veel verschillende opzichten bijzonder gedraagt. Modale werkwoorden zijn werkwoorden die een bepaalde houding van de spreker ten opzichte van zijn of haar uitspraak uitdrukken. De meeste werkwoorden kun je gebruiken om een min of meer neutrale beschrijving te geven van iets dat werkelijk gebeurd is of zal gebeuren. Neem bijvoorbeeld de volgende zinnen: ▪

Hans leest het boek.

▪

Hans heeft het boek gelezen.

▪

Hans zal het boek lezen.

In de drie zinnen hierboven wordt het werkwoord ‘lezen’ gebruikt om een feit te constateren. Hans leest het boek nu (zin 1), hij heeft het boek in het verleden daadwerkelijk gelezen (zin 2) of hij zal zonder twijfel het boek in de toekomst gaan lezen (zin 3). Vergelijk nu de volgende zinnen: ▪

Hans kan het boek lezen.

▪

Hans moet het boek lezen.

▪

Hans mag het boek lezen.

▪

Hans wil het boek lezen.

In deze vier zinnen wordt opnieuw ‘lezen’ gebruikt, maar dit keer beschrijft het werkwoord niet een werkelijke situatie. De handeling ‘lezen’ wordt genuanceerd door een ander werkwoord, respectievelijk ‘kunnen’, ‘moeten’, ‘mogen’ en ‘willen’. We weten alleen dat Hans het boek kan, moet, mag of wil lezen. We weten echter niet of Hans dit ook daadwerkelijk doet.

300

Onregelmatige werkwoorden

‘Kunnen’, ‘moeten’, ‘mogen’, ‘willen’ en in sommige gevallen ook ‘zullen’ vormen samen de belangrijkste groep modale werkwoorden in het Nederlands. Met andere woorden: deze vijf werkwoorden beschrijven niet zozeer een situatie, maar drukken eerder uit hoe de spreker denkt over de beschreven situatie. (Voor ‘zullen’ als modaal werkwoord en als hulpwerkwoord, zie hoofdstuk 33.2 Echt waar? Werkwoorden en realiteit.) De vijf modale werkwoorden hebben allemaal een onregelmatige vervoeging in de tegenwoordige tijd: kunnen

mogen

moeten

willen

zullen

ik

kan

mag

moet

wil

zal

jij/u

kan/kunt

mag

moet

wil/wilt

zal/zult

hij/zij/het kan

mag

moet

wil

zal

wij

kunnen

mogen

moeten

willen

zullen

jullie

kunnen

mogen

moeten

willen

zullen

zij

kunnen

mogen

moeten

willen

zullen

301

Onregelmatige werkwoorden

25.1.3 ‘Komen’ Het werkwoord ‘komen’ heeft in de infinitief een lange -o- heeft, maar in de tegenwoordige tijd enkelvoud verschijnt een korte -o-: ▪ komen

ik kom

wij komen

jij/u komt

jullie komen

hij/zij/het komt

zij komen

Ook in de verleden tijd gedraagt dit werkwoord zich vreemd. De stamklinker verandert niet alleen van vorm, maar ook van lengte: in de onvoltooid verleden tijd enkelvoud is de -a- in de stam kort; in het meervoud is de -a- lang: onvoltooid verleden tijd

▪ komen

25.2

ik kwam

wij kwamen

jij/u kwam

jullie kwamen

hij/zij/het kwam

zij kwamen

Verleden tijd: Sterke en zwakke werkwoorden

Van een behoorlijk grote groep Nederlandse werkwoorden verandert in de verleden tijden de vorm van de stam. Bijvoorbeeld: ▪ lopen

liep

gelopen

▪ kopen

kocht

gekocht

Deze werkwoorden waarvan in de verleden tijd de stamklinker verandert, zijn de zogenaamde sterke werkwoorden (regelmatige werkwoorden worden zwakke werkwoorden genoemd). Voor de lange lijst sterke werkwoorden geldt dat je ze uit je hoofd moet leren. Er zijn echter een paar vaste klinkerveranderingen. Een -ij- in de stam wordt in de verleden tijd van sterke werkwoorden bijvoorbeeld praktisch altijd een -e-/-ee-: ▪ begrijpen begreep

begrepen

▪ blijken

gebleken

bleek

302

Onregelmatige werkwoorden

Hieronder volgt een overzicht van veelvoorkomende klinkerveranderingen in de verleden tijd van sterke werkwoorden (let op: er zijn altijd uitzonderingen). klinker in tegenwoordige klinker in verleden tijd

voorbeelden

tijd ij

e/ee

begrijpen

–

begreep

–

begrepen blijken – bleek – gebleken schrijven

–

schreef

–

geschreven

ie

o/oo

bieden – bood – geboden gieten – goot – gegoten kiezen – koos – gekozen

ui

o/oo

buigen – boog – gebogen kruipen – kroop – gekropen sluiten – sloot – gesloten

i

o

beginnen – begon – begonnen drinken – dronk – gedronken zingen – zong – gezongen

(Een beknopt overzicht van Nederlandse onregelmatige werkwoorden is te vinden in Appendix I.)

303

Hoofdstuk 26 Bijzondere voltooide tijden

26.1

Bijzondere voltooide tijden in het kort Hij heeft dat altijd graag gewild Hij heeft dat altijd graag willen doen

In principe wordt de voltooid tegenwoordige tijd (v.t.t., perfectum) gevormd door een vorm van ‘hebben’ of ‘zijn’ in combinatie met een voltooid deelwoord. De voltooid verleden tijd (v.v.t., plusquamperfectum) wordt gevormd door een vorm van ‘hadden’ of ‘waren’ in combinatie met een voltooid deelwoord. onvoltooid tegenwoordige tijd

voltooid tegenwoordige tijd

voltooid verleden tijd

Hij leest een boek.

Hij heeft een boek gelezen.

Hij had een boek gelezen.

Hij vindt een oplossing voor Hij heeft een oplossing voor Hij had een oplossing voor het probleem.

het probleem gevonden.

het probleem gevonden.

Er zijn echter verschillende werkwoorden die in de voltooid tegenwoordige tijd en in de voltooid verleden tijd niet altijd veranderen in een voltooid deelwoord, maar soms verschijnen in de vorm van een infinitief. onvoltooid tegenwoordige tijd

voltooid tegenwoordige tijd

Hij mag het boek lezen.

Hij heeft het boek mogen Hij had het boek mogen lezen.

voltooid verleden tijd

lezen.

Hij wil een oplossing voor Hij heeft een oplossing voor Hij had een oplossing voor het probleem vinden.

het probleem willen vinden.

304

het probleem willen vinden.

Bijzondere voltooide tijden

In de praktijk kun je de volgende regel aanhouden voor wat betreft het gebruik van infinitieven in plaats van voltooide deelwoorden in de verschillende voltooide tijden: ▪

Als in de voltooide tijden twee zelfstandige, niet-finiete werkwoorden aan het eind van de zin elkaar direct opvolgen – eventueel gescheiden door het woordje ‘te’, dan gebruik je een infinitief in plaats van een voltooid deelwoord.

In de regel die hierboven is gegeven, behoeven de termen ‘zelfstandig’ en ‘niet-finiet’ enige toelichting. Niet-finiete werkwoorden zijn alle werkwoorden behalve de persoonsvorm. De meest gebruikte niet-finiete werkwoorden in het Nederlands zijn infinitieven en voltooide deelwoorden. Als in een zin een voltooid deelwoord en een infinitief elkaar direct opvolgen, verandert het voltooid deelwoord volgens de regel hierboven in een infinitief, tenminste, als het gaat om twee zelfstandige werkwoorden. Onder een zelfstandig werkwoord wordt verstaan een werkwoord dat een zelfstandige betekenis heeft. Omgekeerd zijn niet-zelfstandige werkwoorden werkwoorden die geen zelfstandige betekenis hebben. Niet-zelfstandige werkwoorden zijn bijvoorbeeld: ▪

de hulpwerkwoorden voor de voltooide tijden, ‘hebben’ en ‘zijn’

▪

het hulpwerkwoord voor de toekomende tijden, ‘zullen’

▪

het hulpwerkwoord voor de lijdende vorm (passief, страдательный залог), ‘worden’.

Deze groepen hulpwerkwoorden mogen wél gecombineerd worden met een ander niet-finiet werkwoord. Je kunt dus probleemloos een zin als de volgende gebruiken: ▪

Er moet nog veel worden gedaan.

Immers, ‘worden’ is geen zelfstandig werkwoord, maar een hulpwerkwoord. Alleen zelfstandige werkwoorden staan altijd in de vorm van een infinitief als ze gecombineerd worden met een andere infinitief.

305

Bijzondere voltooide tijden

Voor het gemak kun je de volgende vraag stellen om te bepalen of je in de voltooide tijd een voltooid deelwoord of een infinitief moet gebruiken: Staat er in de tegenwoordige tijd slechts één zelfstandig werkwoord in de (deel)zin? Ja => dan in de voltooide tijden een voltooid deelwoord ▪ Hij leest.

=> Hij heeft gelezen.

▪ Hij vertaalt een moeilijke => Hij heeft een moeilijke roman vertaald. roman. Nee, in de tegenwoordige tijd staan meerdere zelfstandige werkwoorden in de zin => dan in de voltooide tijden een infinitief

▪ Hij wil lezen.

=> Hij heeft willen lezen.

▪ Hij kan een moeilijke roman

=> Hij heeft een moeilijke roman kunnen

vertalen.

vertalen.

Laten we voor de duidelijkheid de regel over bijzondere voltooide tijden toepassen op de verschillende voorbeeldzinnen die aan het begin van dit hoofdstuk zijn gegeven. ▪

Hij leest een boek.

In deze zin in de tegenwoordige tijd staat slechts één werkwoord. Als je deze zin in de voltooid tegenwoordige tijd zet, staat er aan het eind van de zin slechts één werkwoord. Je hoeft hier dus niet de regel toe te passen waarbij je een voltooid deelwoord in een infinitief verandert. De voltooide tijd van de laatste voorbeeldzin is daarom geheel volgens de gebruikelijke regels voor de vorming van de voltooide tijden ▪

Hij heeft een boek gelezen.

306

Bijzondere voltooide tijden

Hetzelfde geldt voor de volgende zin: ▪

Hij vindt een oplossing voor het probleem.

In de zin in de tegenwoordige tijd staat slechts één werkwoord. Als je deze zin in de voltooid tegenwoordige of voltooid verleden tijd zet, krijg je dus niet te maken met twee werkwoorden aan het eind van de zin. Daarom wordt de voltooid tegenwoordige tijd van de voorbeeldzin hierboven geheel regelmatig gevormd met behulp van een voltooid deelwoord. ▪

Hij heeft een oplossing voor het probleem gevonden.

Maar bekijk nu de volgende zin: ▪

Hij mag het boek lezen.

In deze zin staan in de tegenwoordige tijd twee werkwoorden met een zelfstandige betekenis, ‘mogen’ en ‘lezen’. Dit betekent dat er in de voltooide tijden twee niet-finiete werkwoorden aan het eind van de zin zullen staan die elkaar direct opvolgen, namelijk de infinitief ‘lezen’ en het voltooid deelwoord van het werkwoord ‘mogen’. In de laatste voorbeeldzin moet je dus de regel toepassen die stelt dat in de voltooide tijden het voltooid deelwoord verandert in een infinitief als aan het eind van de zin twee zelfstandige, niet-finiete werkwoorden direct op elkaar volgen. Dit levert de volgende zin op:

21

▪

*Hij heeft het boek gemogen lezen =>21

▪

Hij heeft het boek mogen lezen.

Een sterretje (*) voor een zin geeft aan dat de zin grammaticaal niet correct is.

307

Bijzondere voltooide tijden

Hetzelfde geldt voor de zin ▪

Hij wil een oplossing voor het probleem vinden.

In deze zin staan in de tegenwoordige tijd opnieuw twee zelfstandige werkwoorden, waardoor er in de voltooide tijden twee niet-finiete, zelfstandige werkwoorden aan het eind van de zin zullen staan. Ook hier moet je daarom het voltooid deelwoord veranderen in een infinitief: ▪

*Hij heeft een oplossing voor het probleem gewild vinden =>

▪

Hij heeft een oplossing voor het probleem willen vinden.

26.2

Bijzondere voltooide tijden: de exacte regels

In de praktijk kun je je vasthouden aan de regel die hierboven is gegeven voor de vorming van bijzondere voltooide tijden: ▪

Als in de voltooide tijden twee zelfstandige, niet-finiete werkwoorden aan het eind van de zin elkaar direct opvolgen – eventueel gescheiden door het woordje ‘te’, dan gebruik je een infinitief in plaats van een voltooid deelwoord.

Of: ▪

Als in de tegenwoordige tijd meer dan één zelfstandig werkwoord in een (deel)zin voorkomt, dan gebruik je in de voltooide tijden een infinitief in plaats van een voltooid deelwoord.

De exacte regels voor de vorming van bijzondere voltooide tijden worden hieronder gegeven. Let erop dat bij alle werkwoorden in het overzicht hieronder het voltooid deelwoord niet altijd in een infinitief verandert. Het voltooid deelwoord verandert alleen in een infinitief als er na het voltooid deelwoord nog een infinitief volgt. Als er na het voltooid deelwoord geen infinitief volgt, blijft het oorspronkelijke voltooid deelwoord gewoon een voltooid deelwoord.

308

Bijzondere voltooide tijden

1. Modale werkwoorden De modale werkwoorden ‘mogen’, ‘willen’, ‘zullen’, ‘kunnen’ en ‘moeten’ veranderen in de voltooide tijden in een infinitief als er na deze werkwoorden een andere infinitief volgt. ▪

Ik heb het hun niet willen geven.

▪

Het heeft niet mogen baten.

▪

Ze hadden vandaag zullen trouwen.

▪

We hebben de auto moeten achterlaten.

▪

Hebt u de trein nog kunnen halen?

Maar het is wel: ▪

Het heeft niet gemogen.

▪

Het had niet gehoeven.

In deze laatste twee zinnen staat immers geen infinitief na de voltooide deelwoorden.

2. Gaan, komen, blijven, laten, doen, zijn Als de werkwoorden ‘gaan’, ‘komen’, ‘blijven’, ‘laten’, ‘doen’ en ‘zijn’ gevolgd worden door een infinitief, worden de voltooide tijden niet gevormd met een voltooid deelwoord, maar met een infinitief. ▪

De loodgieter is de wasmachine komen repareren.

▪

We zijn gaan zwemmen.

▪

Hebt u de uitlaat laten vervangen?

▪

We hebben u destijds een brief doen toekomen.

▪

We zijn bij hen blijven eten.

Als je in plaats van het voltooid deelwoord ‘geweest’ de infinitief ‘zijn’ moet gebruiken, verandert ‘zijn’ in ‘wezen’. ▪

Hij is wezen zwemmen. (Hij is even weggeweest om te zwemmen.)

309

Bijzondere voltooide tijden

Het voltooid deelwoord van zijn is ‘geweest’. Je mag in de zin hierboven echter niet zeggen ▪

*‘Hij is geweest zwemmen’.

‘Zijn’ is immers een van de werkwoorden die in de voltooide tijden veranderen in infinitieven als er nog een infinitief op volgt. Volgens deze regels zou je de volgende constructie verwachten: ▪

*‘Hij is zijn zwemmen’.

Dit mag echter ook niet, want voor ‘zijn’ bestaat de extra regel dat wanneer de infinitief gebruikt wordt als voltooid deelwoord, het werkwoord ‘zijn’ de vorm krijgt van ‘wezen’: ▪

Hij is geweest => zijn => wezen zwemmen: hij is wezen zwemmen.

In de onderstaande zinnen verandert ‘zijn’ op dezelfde manier in ‘wezen’. ▪

We zijn hem van het station wezen ophalen. (We zijn naar het station geweest om hem op te halen.)

▪

Ze zijn hem wezen uitzwaaien. (Ze zijn even weggeweest om hem uit te zwaaien.)

Als na de werkwoorden ‘gaan’, ‘komen’, ‘blijven’, ‘laten’, ‘doen’ en ‘zijn’ geen infinitief van een ander werkwoord volgt, worden de voltooide tijden op de regelmatige manier gevormd, dus met een voltooid deelwoord. ▪ Hij gaat naar school.

Hij is naar school gegaan.

▪ Hij blijft hier.

Hij is hier gebleven.

▪ Hij is jarig.

Hij is jarig geweest.

Het werkwoord ‘komen’ kan in verschillende betekenissen gebruikt worden. ‘Komen’ kan gebruikt worden om een letterlijke beweging aan te duiden: ▪

De loodgieter komt de wasmachine repareren.

310

Bijzondere voltooide tijden

De loodgieter beweegt letterlijk naar het huis om de wasmachine te repareren. Als ‘komen’ gebruikt wordt om een letterlijke beweging aan te duiden, verandert in de voltooide tijden het voltooid deelwoord ‘gekomen’ in de infinitief ‘komen’, als na ‘komen’ een tweede infinitief staat. Tussen ‘komen’ en de tweede infinitief staat geen ‘te’. ▪

De loodgieter is de wasmachine komen repareren.

Het werkwoord ‘komen’ kan ook gebruikt worden om een verandering in een toestand te beschrijven: ▪

De getalenteerde dichter kwam jong te overlijden.

▪

De lezing komt te vervallen.

Ook in deze betekenis van ‘een verandering in een toestand’ geldt voor het werkwoord ‘komen’ de regel dat het voltooid deelwoord ‘gekomen’ verandert in de infinitief ‘komen’ als na het werkwoord een tweede infinitief staat. Als ‘komen’ gebruikt wordt in de betekenis ‘in een andere toestand geraken’, staat tussen ‘komen’ en de tweede infinitief het woordje ‘te’. ▪

De getalenteerde dichter is jong komen te overlijden.

▪

De lezing is komen te vervallen.

3. Horen, zien, voelen, vinden Als op het werkwoord ‘voelen’ een infinitief volgt, verandert het voltooid deelwoord van ‘voelen’ altijd in een infinitief. ▪

Hij heeft de mug niet voelen steken.

De werkwoorden ‘horen’, ‘zien’ en ‘vinden’ kunnen in verschillende betekenissen worden gebruikt. Alleen in specifieke betekenissen verandert het voltooid deelwoord in een infinitief voor een andere infinitief.

311

Bijzondere voltooide tijden

▪

horen

‘waarnemen met de oren’ Hebt u die auto horen aankomen?

▪

zien

‘waarnemen met de ogen’ Ik heb het zien gebeuren. ‘iets (proberen te) bereiken’ Heb je nog thuis zien te komen.

▪

vinden

‘een mening hebben’ We hebben haar altijd mooi vinden zingen.

Als na ‘horen’, ‘zien’, ‘voelen’ en ‘vinden’ geen infinitief van een ander werkwoord volgt, worden de voltooide tijden op de regelmatige manier gevormd, dus met een voltooid deelwoord. Ook als ‘horen’, ‘zien’ en ‘vinden’ in een andere betekenis worden gebruikt dan ‘waarnemen’, ‘iets (proberen te) bereiken’ en ‘een mening hebben’, wordt de voltooide tijd regelmatig gevormd. ▪ Hij hoort een knal.

Hij heeft een knal gehoord.

▪ Hij ziet het.

Hij heeft het gezien.

▪ Hij vindt het mooi.

Hij heeft het mooi gevonden.

▪ Hij vindt een boek.

Hij heeft een boek gevonden.

Zie voor ‘horen’ en ‘zien’ ook de opmerkingen onder nummer 6.

312

Bijzondere voltooide tijden

4. Staan, liggen, lopen, zitten Als de werkwoorden ‘staan’, ‘liggen’, ‘lopen’ en ‘zitten’ worden gecombineerd met een infinitief, worden de voltooide tijden niet gevormd met een voltooid deelwoord, maar met een infinitief. Let op: in de voltooide tijd verdwijnt ‘te’. ▪ Hij staat te liegen.

Hij heeft staan liegen.

▪ Hij ligt te slapen.

Hij heeft liggen slapen.

▪ Hij loopt te niksen.

Hij heeft lopen niksen.

▪ Hij zit te lezen.

Hij heeft zitten lezen.

Als na de werkwoorden ‘staan’, ‘liggen’, ‘lopen’ en ‘zitten’ geen infinitief van een ander werkwoord volgt, worden de voltooide tijden op de regelmatige manier gevormd, dus met een voltooid deelwoord. ▪ Hij staat voor de deur.

Hij heeft voor de deur gestaan.

▪ Hij ligt op bed.

Hij heeft op bed gelegen.

▪ Hij loopt over straat.

Hij heeft over straat gelopen.

▪ Hij zit bij het raam.

Hij heeft bij het raam gezeten.

5. Durven, hoeven Ook de werkwoorden ‘durven’ en ‘hoeven’ veranderen in de voltooide tijden in een infinitief in plaats van in een voltooid deelwoord als ze gecombineerd worden met een andere infinitief. Let op: in de voltooide tijd verdwijnt ‘te’. ▪ Hij durft het niet te vragen.

Hij heeft het niet durven vragen.

▪ Dat hoefde je niet te doen.

Dat had je niet hoeven doen.

313

Bijzondere voltooide tijden

Als de werkwoorden ‘durven’ en ‘hoeven’ niet gecombineerd worden met een ander werkwoord, worden de voltooide tijden op een regelmatige manier gevormd, dus met een voltooid deelwoord. ▪ Hij durft het niet.

Hij heeft het niet gedurfd.

▪ Dat hoeft niet.

Dat had niet gehoeven.

6. Komen, dienen, (be)horen, weten, zien De werkwoorden ‘komen’, ‘dienen’, ‘horen’, ‘behoren’, ‘weten’, ‘zien’ kunnen in verschillende betekenissen gebruikt worden. Alleen in specifieke betekenissen verandert het voltooid deelwoord in een infinitief. Let er hierbij op dat altijd ‘te’ moet worden toegevoegd, zowel in de tegenwoordige als in de verleden tijden. ▪ komen

‘in een bepaalde toestand geraken’ Zijn lezing komt te vervallen.

▪ dienen

Zijn lezing is komen te vervallen.

‘moeten’ U diende zich op te geven.

▪ (be)horen

▪ weten

U had zich dienen op te geven.

‘moeten’ U hoorde zich op te geven.

U had zich horen op te geven.

U behoorde zich op te geven.

U had zich behoren op te geven.

‘iets (proberen te) bereiken’ De dief weet te ontsnappen.

▪ zien

De dief heeft weten te ontsnappen.

‘iets (proberen te) bereiken’ De dief ziet te ontsnappen.

De dief heeft zien te ontsnappen.

Als de werkwoorden ‘komen’, ‘dienen’, ‘(be)horen’, ‘weten’ en ‘zien’ in andere betekenissen worden gebruikt of als ze niet met een infinitief van een ander werkwoord worden gecombineerd, worden de voltooide tijden meestal op de regelmatige manier gevormd, dus met een voltooid deelwoord (‘horen’ en ‘zien’ in de betekenis ‘waarnemen met de oren/ogen’ vormen hun voltooide tijden echter ook op een onregelmatige manier; zie punt 3).

314

Bijzondere voltooide tijden

▪ Hij komt snel naar huis.

Hij is snel naar huis gekomen.

▪ Hij dient in het leger.

Hij heeft in het leger gediend.

▪ Dat hoort niet zo.

Dat heeft (nooit) zo gehoord.

▪ Ik hoor je wel.

Ik heb je wel gehoord.

▪ De jongen wist het niet.

De jongen heeft het niet geweten.

▪ Hij ziet een mooi schilderij.

Hij heeft een mooi schilderij gezien.

Let bij de werkwoorden ‘komen’, ‘zien’ en ‘horen’ op het gebruik van ‘te’, dat afhankelijk is van de betekenis van het werkwoord. ▪ komen

‘letterlijke

geen ‘te’

beweging’

De loodgieter komt de wasmachine repareren. De

loodgieter

is

de

wasmachine

komen

repareren. ‘in een bepaalde wel ‘te’ toestand geraken’

De lezing komt te vervallen. De lezing is komen te vervallen.

▪ zien

‘waarnemen de ogen’

met geen ‘te’ Hij ziet in de verte het klooster liggen. Hij heeft in de verte het klooster zien liggen.

‘iets (proberen te) wel ‘te’ bereiken’

Hij ziet de vertaling op tijd af te maken. Hij heeft de vertaling op tijd af zien te maken.

▪ horen

‘waarnemen de oren’

met geen ‘te’ Hij hoort het onweer naderen. Hij heeft het onweer horen naderen.

‘moeten’

wel ‘te’ Hij hoort de tekst beter te vertalen. Hij had de tekst beter horen te vertalen.

315

Bijzondere voltooide tijden

26.3

Bijzondere voltooide tijden: De belangrijkste regels op een rijtje

Gewone en bijzondere voltooide tijden

Soms verschijnt in de voltooide tijden van normale voltooide tijd: werkwoorden geen voltooid deelwoord, Hij heeft het boek gelezen. zoals gebruikelijk, maar een infinitief. bijzondere voltooide tijd: Hij heeft het boek niet kunnen lezen.

Bijzondere voltooide tijden

In plaats van een voltooid deelwoord Hij heeft willen lezen.

Wanneer verschijnt in de voltooide tijden wordt een infinitief gebruikt, als in de Hij heeft een moeilijke roman kunnen een infinitief in plaats van een voltooid voltooide tijden twee zelfstandige, niet- vertalen. deelwoord?

finiete werkwoorden aan het eind van de zin elkaar direct opvolgen – eventueel gescheiden door het woordje ‘te’. Anders geformuleerd: In plaats van een voltooid deelwoord verschijnt

een infinitief, als in de

tegenwoordige

tijd

meer

dan

één

werkwoord in een (deel)zin voorkomt.

316

Bijzondere voltooide tijden

Bijzondere voltooide tijden (vervolg)

Staat er in de tegenwoordige tijd slechts één zelfstandig werkwoord in de (deel)zin? Ja => dan in de voltooide tijden een Hij leest => Hij heeft gelezen. voltooid deelwoord.

Hij vertaalt een moeilijke roman => Hij heeft een moeilijke roman vertaald.

Nee, in de tegenwoordige tijd staan Hij wil lezen => Hij heeft willen lezen. meerdere zelfstandige werkwoorden in de Hij kan een moeilijke roman vertalen => zin => dan in de voltooide tijden een Hij heeft een moeilijke roman kunnen infinitief. Wezen

vertalen.

‘Wezen’ als infinitief in plaats van het Hij is geweest =>

zijn

=>

wezen

voltooid deelwoord ‘geweest’: als je in zwemmen: hij is wezen zwemmen. plaats

van

‘geweest’

het de

voltooid

infinitief

deelwoord We zijn hem van het station wezen ‘zijn’

gebruiken, verandert ‘zijn’ in ‘wezen’.

moet ophalen. (We zijn naar het station geweest om hem op te halen.) Ze zijn hem wezen uitzwaaien. (Ze zijn even weggeweest om hem uit te zwaaien.)

317

Bijzondere voltooide tijden

‘Te’ verdwijnt in bijzondere voltooide De hoofdregel is: als in de tegenwoordige tijden

tijd ‘te’ voor een infinitief staat, blijft ‘te’ ook in alle andere werkwoordstijden staan. Er zijn echter 6 werkwoorden die ‘te’ verliezen in de bijzondere voltooide tijden: staan te

Hij heeft de hele dag staan praten.

liggen te

Hij heeft de hele dag liggen lezen.

lopen te

Hij heeft de hele dag lopen zoeken.

zitten te

Hij heeft de hele dag zitten lezen.

durven te

Hij heeft de hele dag zijn mond niet durven opendoen.

hoeven te

Dat had je niet hoeven doen.

318

Hoofdstuk 27 Te

▪

Hij hoopt je morgen te ontmoeten.

▪

Alvorens de medicijnen in te nemen dient u de bijsluiter zorgvuldig te lezen.

In de voorbeeldzinnen hierboven staat voor de infinitief steeds het woordje ‘te’. ‘Te’ fungeert in het Nederlands als een soort schakel tussen een infinitief en een ander woord. De algemene regel voor het gebruik van ‘te’ voor infinitieven luidt als volgt: ▪

Zodra een infinitief verbonden wordt aan een ander woord, staat voor de infinitief het woordje te.

Hieronder wordt deze algemene regel nader toegelicht.

27.1

‘Te’ en infinitieven in combinatie met andere werkwoorden Hij hoort het boek te lezen Hij moet het boek lezen

In een zin kunnen verschillende werkwoordsvormen voorkomen. In de vorige zin staan bijvoorbeeld een persoonsvorm (‘kunnen’) en een infinitief (‘voorkomen’). Infinitieven kunnen op verschillende manieren aan de andere werkwoorden in de zin verbonden worden. Soms wordt de infinitief zonder enige toevoeging aan het eind van de zin geplaatst (in de volgende zinnen is de infinitief steeds cursief gedrukt): ▪

Hij wil dat boek lezen.

▪ ▪

Hij moet van zijn moeder naar school gaan. We zullen uw opdracht zo snel mogelijk verwerken.

In andere gevallen moet vóór de infinitief het woordje ‘te’ worden toegevoegd: ▪ ▪

Hij hoopt dat boek morgen te lezen. Hij hoopt dat boek morgen te kunnen lezen.

▪ ▪ ▪

Zijn moeder gebood hem naar school te gaan. We beloven uw opdracht zo snel mogelijk te verwerken. We beloven uw opdracht zo snel mogelijk te zullen verwerken. 319

Te

Aan het eind van dit hoofdstuk volgt een lijst met werkwoorden waar altijd ‘te’ achter komt. Het is echter eenvoudiger om te onthouden wanneer géén ‘te’ wordt gebruikt. In principe moet namelijk tussen een werkwoord en de infinitief van een ander werkwoord altijd ‘te’ worden toegevoegd. Er is slechts een beperkt aantal uitzonderingen op deze algemene regel. Deze uitzonderingen zullen hieronder worden toegelicht. 1. Modale werkwoorden Na de modale werkwoorden (‘kunnen’, ‘mogen’, ‘moeten’, ‘willen’, ‘zullen’) staat geen ‘te’ voor de infinitief. ▪ ▪ ▪ ▪

Hij kan morgen komen. Hij mag morgen niet komen. Hij moet morgen komen. Hij wil morgen komen.

▪

Hij zal morgen komen.

2. Werkwoorden van beweging, blijven, zijn (weggegaan zijn om te) Na werkwoorden van beweging, na ‘blijven’ en na het werkwoord ‘zijn’ in de betekenis ‘weggegaan zijn om te’ wordt geen ‘te’ gebruikt voor een infinitief. ▪ ▪ ▪

Kom je morgen ook eten? Blijf je morgen ook eten? Ze is even boodschappen doen. (Ze is even weggegaan om boodschappen te doen.)

▪

Hij is vissen. (Hij is weggegaan om te vissen.)

Let op: ‘komen’ kan ook gebruikt worden in de betekenis ‘in een bepaalde toestand geraken’. In dat geval staat voor de infinitief na het werkwoord ‘komen’ wel ‘te’. Alleen als het werkwoord ‘komen’ gebruikt wordt om een letterlijke beweging aan te duiden, wordt geen ‘te’ gebruikt voor een infinitief. ▪

Hij kwam jong te overlijden. (Het werkwoord ‘komen’ wordt hier gebruikt om een overgang te beschrijven van de ene toestand naar de andere. Je moet daarom geheel volgens de regels het woordje ‘te’ gebruiken voor de infinitief ‘overlijden’.)

320

Te

▪

De lezing komt te vervallen. (Het werkwoord ‘komen’ wordt hier gebruikt om een overgang te beschrijven van de ene toestand naar de andere. Je moet daarom geheel volgens de regels het woordje ‘te’ gebruiken voor de infinitief ‘vervallen’.)

▪

Een monteur komt de computer repareren. (Het werkwoord ‘komen’ beschrijft hier een letterlijke beweging. Je gebruikt daarom geen ‘te’ voor de infinitief ‘repareren’.)

▪

Ik kom je wel even helpen. (Het werkwoord ‘komen’ beschrijft hier een letterlijke beweging. Je gebruikt daarom geen ‘te’ voor de infinitief ‘repareren’.)

Wat hierboven is gezegd over het werkwoord ‘komen’ in verschillende betekenissen, geldt ook voor ‘zijn’: als het werkwoord ‘zijn’ niet gebruikt wordt in de betekenis ‘weggegaan zijn om te’, gebruik je wel ‘te’ voor de infinitief: ▪ ▪

Het boek is niet te verkrijgen. Het programma is op de website te downloaden.

3. Doen, laten Na de werkwoorden ‘doen’ en ‘laten’ wordt geen ‘te’ gebruikt voor een volgende infinitief. ▪

Hij laat zijn fiets repareren.

▪ ▪ ▪

Laat hem maar weggaan. Het bericht van zijn overlijden deed ons schrikken. De politieke spanningen deden de olieprijzen sterk stijgen.

321

Te

4. Waarnemen: voelen, horen, zien Na de werkwoorden ‘voelen’, ‘horen’ en ‘zien’ (in de betekenis ‘waarnemen’) staat geen ‘te’ voor een volgende infinitief. ▪ ▪

Hij voelde de spanning toenemen. We hoorden het onweer naderbij komen.

▪

In de verte zagen we het klooster liggen.

Let op: ‘horen’ kan ook betekenen ‘behoren te’, ‘moeten’. Als ‘horen’ gebruikt wordt in de betekenis ‘moeten’, staat voor een volgende infinitief wel ‘te’. ▪ ▪

Je hoort op tijd te zijn. (Je moet op tijd zijn.) Hij hoort niet zomaar weg te gaan.

‘Zien’ kan ook gebruikt worden in de betekenis ‘iets (proberen te) bereiken’. Als ‘zien’ in deze betekenis van ‘iets (proberen te) bereiken’ wordt gebruikt, staat voor een volgende infinitief wel ‘te’. ▪

We moesten zonder auto thuis zien te komen. (We moesten proberen om zonder auto thuis te komen.)

▪

Hij heeft geen kans gezien de vertaling te maken.

5. Vinden Een bijzonder geval is het werkwoord ‘vinden’ in de betekenis ‘beschouwen, een mening over iets of iemand hebben’. In sommige gevallen moet wel ‘te’ worden gebruikt voor een volgende infinitief en in andere gevallen niet. De infinitief die aan ‘vinden’ wordt verbonden, geeft informatie over het lijdend voorwerp van de zin. Als dit lijdend voorwerp van de zin met ‘vinden’ de handeling van de infinitief zelf uitvoert, staat voor de infinitief geen ‘te’. ▪

Hij vond haar mooi zingen.

In de bovenstaande zin is het lijdend voorwerp van de zin ‘haar’. De infinitief ‘zingen’ geeft informatie over dit lijdend voorwerp. Het lijdend voorwerp ‘haar’ voert de handeling van het zingen zelf uit, zij is degene die zingt. Je gebruikt daarom geen ‘te’ voor de infinitief ‘zingen’.

322

Te

Hieronder volgen nog enkele voorbeelden: ▪

▪ ▪ ▪

Hij vindt dit gedrag niet kunnen. (Hij vindt, dat dit gedrag niet kan, niet mag; het lijdend voorwerp van de zin voert de handeling van de infinitief ‘kunnen’ zelf uit.) Hij vond zijn kleding niet passen. Hij vond die jas niet staan. (Hij vond dat de jas niet goed bij zijn uiterlijk paste.) Hij vond de nieuwe schoenen niet lekker zitten.

Als het lijdend voorwerp van een zin met ‘vinden’ de handeling van de infinitief niet zelf uitvoert, staat voor de infinitief wel ‘te’. ▪

Hij vindt de erwtensoep niet te eten.

▪

(De erwtensoep eet niet zelf, maar wordt door iemand anders gegeten.) Hij vond de gevolgen niet te overzien. (De gevolgen overzien niet zelf, maar worden door iemand anders overzien.)

▪

Hij vindt dat gedrag niet te tolereren. (Het gedrag voert de handeling niet zelf uit, het tolereert niet zelf, het wordt door iemand anders getolereerd.)

Het werkwoord ‘vinden’ kan ook gebruikt worden in de betekenis ‘aantreffen’, найти. In deze betekenis kan ‘vinden’ niet gecombineerd worden met een infinitief. De regels voor ‘te’ die hierboven zijn gegeven, zijn dus niet van toepassing op het werkwoord ‘vinden’ in de betekenis ‘aantreffen’, найти.

323

Te

6. Hebben Wat hierboven is gezegd over ‘vinden’ met of zonder ‘te’ geldt ook voor het werkwoord ‘hebben’ in de betekenis ‘bezitten’. Als het lijdend voorwerp van de zin met ‘hebben’ de handeling van de infinitief na ‘hebben’ zelf uitvoert, wordt geen ‘te’ gebruikt. ▪

Hij had veel boeken in zijn boekenkast staan.

In de bovenstaande zin is het lijdend voorwerp van de zin ‘veel boeken’. De infinitief ‘staan’ geeft nadere informatie over dit lijdend voorwerp. De vele boeken voeren de handeling van de infinitief zelf uit, ze staan zelf. Daarom mag geen ‘te’ gebruikt worden voor de infinitief. Hieronder volgen enkele andere voorbeelden: ▪

Ik heb een zus in Amsterdam wonen.

▪

(Ik heb een zus die in Amsterdam woont. De zus voert de handeling zelf uit, ze woont zelf.) Hij had veel geld op een buitenlandse rekening staan.

▪ ▪ ▪

Hij had nog ergens een extra exemplaar van het boek liggen. Hij had een mooi schilderij aan de muur hangen. De politie heeft op dit moment een uitgebreid onderzoek naar de moordzaak lopen.

Als het lijdend voorwerp van de zin met ‘hebben’ de handeling van de infinitief niet zelf uitvoert, wordt wel ‘te’ gebruikt voor de infinitief. ▪

Hij had nog veel te doen.

Het lijdend voorwerp van de zin is ‘veel’. De infinitief ‘doen’ geeft nadere informatie over dit lijdende voorwerp. ‘Veel’ voert de handeling van de infinitief ‘doen’ niet zelf uit, het doet niet zelf, maar wordt door iemand anders gedaan. Omdat het lijdend voorwerp de handeling van de infinitief ‘doen’ niet zelf uitvoert, mag je geen ‘te’ gebruiken. Hetzelfde geldt voor zinnen als: ▪ ▪ ▪

Hij had niets te eten in huis. (Het lijdend voorwerp, ‘niets’, eet niet zelf.) Hij heeft nog veel huiswerk voor te bereiden. Hij heeft nog een paar teksten te vertalen.

324

Te

Het werkwoord ‘hebben’ kan ook in andere betekenissen dan ‘bezitten’ gebruikt worden. ‘Hebben’ wordt bijvoorbeeld gebruikt als hulpwerkwoord voor de vorming van voltooide tijden. Als ‘hebben’ als hulpwerkwoord wordt gebruikt, volgt na het werkwoord een voltooid deelwoord. Dit is geen infinitief en er staat dus per definitie geen ‘te’ voor het voltooid deelwoord. ‘Te’ wordt immers alleen gebruikt om infinitieven aan andere woorden te verbinden. ▪ ▪

Hij heeft het boek gelezen. Hij heeft gisteren de hele dag door de stad gelopen.

‘Hebben’ kan met een infinitief gecombineerd worden in de betekenis ‘moeten’ met de bijbetekenis ‘of je wilt of niet’. In deze betekenis van ‘hebben’ staat altijd het woord ‘te’ voor de infinitief: ▪ ▪

Je hebt maar te lopen. (Je moet lopen, of je wilt of niet.) Je hebt je er maar bij neer te leggen. (Je moet het accepteren, of je wilt of niet.)

7. Leren, helpen In sommige gevallen is het gebruik van ‘te’ mogelijk, maar niet verplicht. Na de werkwoorden ‘leren’ en ‘helpen’ mag ‘te’ gebruikt worden, maar het hoeft niet. Vooral in korte zinnen wordt ‘te’ vaak weggelaten. ▪ ▪ ▪ ▪

U leert al aardig spelen! Kunt u mij leren die sonate wat mooier te spelen? Ik hielp de man opstaan. We hielpen hem overeind te komen.

In de combinatie ‘leren kennen’ wordt nooit ‘te’ gebruikt. ▪

Waar heb je hem leren kennen?

▪

Ik heb hem vorige winter op een congres leren kennen.

Hieronder volgt voor de duidelijkheid nog een klein overzicht van werkwoorden die met en zonder ‘te’ een andere betekenis hebben.

325

Te

Betekenisverschil met en zonder ‘te’ horen

zien

-met ‘te’

behoren, moeten ▪ Je hoort op tijd te zijn.

-zonder ‘te’

met het oor waarnemen ▪ Ik hoor hem praten.

-met ‘te’

iets (proberen te) bereiken ▪ Hij ziet geen kans morgen te komen.

-zonder ‘te’

met het oog waarnemen ▪ Ik zie haar staan.

komen

zijn

-met ‘te’

in een bepaalde toestand geraken ▪ De lezing komt te vervallen.

zonder ‘te’

beweging ergens heen ▪ Hij komt vanavond eten.

-met ‘te’

aangeven van een mogelijkheid ▪ Deze opgave is niet te maken. ▪ Het probleem is eenvoudig te verhelpen.

vinden

hebben

-zonder ‘te’

weggegaan zijn om iets te doen ▪ Hij is koffie halen.

-met ‘te’

mening over iets of iemand die de handeling van de infinitief niet zelf uitvoert ▪ Men vond de wijn niet te drinken.

-zonder ‘te’

mening over iets of iemand die de handeling van de infinitief zelf uitvoert ▪ We vonden haar vanavond mooi zingen.

-zonder ‘te’

aantreffen ▪ Ze vonden hem dood in bed liggen.

-zonder ‘te’

iets of iemand bezitten die de handeling van de infinitief zelf uitvoert ▪ Hij heeft veel boeken in zijn boekenkast staan.

-met ‘te’

iets of iemand bezitten die de handeling van de infinitief niet zelf uitvoert ▪ Hij heeft nog veel te doen.

-met ‘te’

de handeling van de infinitief moeten of kunnen uitvoeren ▪ Je hebt maar te lopen (je moet maar lopen).

326

Te

27.2

De structuur van zinnen met ‘te’ en infinitief We verzoeken u (om) uw bagage niet in het gangpad te zetten

Zinnen waarin ‘te’ en een infinitief voorkomen hebben altijd een tweeledige structuur. In het eerste deel van de zin wordt een algemene handeling beschreven. Zo bevat het eerste deel van de zin uit de titel van deze paragraaf de algemene mededeling dat er iets verzocht wordt. Vervolgens wordt in het tweede deel gedetailleerder uitgelegd wat er precies verzocht wordt, namelijk om bagage niet in het gangpad te zetten. Qua structuur ziet de zin uit de titel van deze paragraaf er als volgt uit: ▪

[deel 1, algemene informatie:] We verzoeken u [deel 2, nadere details, wat wordt er precies verzocht:]

(om) uw bagage niet in het gangpad te

zetten. Zinnen met ‘te’ en een infinitief hebben altijd deze structuur, waarbij eerst een algemene mededeling wordt gedaan en daarna in de te-zin nadere details worden gegeven. Het is belangrijk om goed op deze structuur van te-zinnen te letten. De opbouw bepaalt namelijk waar je de verschillende informatie in de zin moet plaatsen. Voor een lezer is het wel zo prettig en duidelijk als eerst alle informatie wordt gegeven die bij het eerste, algemene deel hoort. Pas als alle gegevens van het eerste deel van de zin zijn gemeld, worden de elementen genoemd die horen bij het tweede deel met nadere details. Zo wordt in de laatste voorbeeldzin eerst de algemene mededeling gedaan ‘we verzoeken u’. Pas na deze drie algemene woorden begint het tweede deel met nadere details, eventueel ingeleid door het woord ‘om’. Het lijdend voorwerp ‘uw bagage’, de bijwoordelijke bepaling ‘in het gangpad’ en de ontkenning ‘niet’ behoren alle tot de nadere details bij het werkwoord ‘te zetten’ uit het tweede, gedetailleerde deel. Deze zinsdelen worden dan ook pas genoemd nadat alle informatie van de algemene mededeling ‘we verzoeken u’ is gegeven. Je kunt de tweeledige structuur van zinnen met ‘te’ en een infinitief expliciet maken door het tweede, gedetailleerde deel van de zin te laten beginnen met het woord ‘om’. Alle informatie die bij het algemene deel hoort, staat in dit geval voor ‘om’. De informatie uit het tweede deel met nadere details staat na ‘om’.

327

Te

Vergelijk ook de ordening van de informatie in de volgende te-zinnen. ▪

Het is hem gelukt (om) de ongelooflijk lastige Russische roman in schitterend Nederlands te vertalen. ([deel 1, algemene informatie:] Het is hem gelukt [deel 2, nadere details, wat is hem precies gelukt:] (om) de ongelooflijk lastige Russische roman in schitterend Nederlands te vertalen.)

▪

Hij heeft zijn uiterste best gedaan (om) de vriendelijke, maar bijzonder eigenwijze man van zijn ongelijk te overtuigen. ([deel 1, algemene informatie:] Hij heeft zijn uiterste best gedaan [deel 2, nadere details, waarvoor heeft hij zijn uiterste best gedaan:] (om) de vriendelijke, maar bijzonder eigenwijze man van zijn ongelijk te overtuigen.)

27.3

‘Te’ in combinatie met andere woordsoorten dan werkwoorden

In alle voorbeelden hierboven werd de infinitief gecombineerd met een ander werkwoord. Een infinitief kan echter ook gekoppeld worden aan een andere woordsoort dan een werkwoord, bijvoorbeeld aan een voorzetsel, een bijvoeglijk naamwoord, bijwoord of zelfstandig naamwoord. Als een infinitief in de hoedanigheid van werkwoord (zie ook hieronder) aan een andere woordsoort dan een werkwoord wordt gekoppeld, wordt deze infinitief altijd voorafgegaan door ‘te’. Hieronder volgen enkele voorbeelden.

328

Te

27.3.1 Bijvoeglijk naamwoord of bijwoord en infinitief Deze tekst is moeilijk te vertalen Een infinitief kan gekoppeld worden aan een bijvoeglijk naamwoord of een bijwoord. Als een infinitief verbonden wordt aan een bijvoeglijk naamwoord of bijwoord wordt altijd ‘te’ gebruikt voor de infinitief. In dit soort constructies van bijvoeglijk naamwoord/bijwoord en infinitief geeft de infinitief aan in welk opzicht de eigenschap van het bijvoeglijk naamwoord of bijwoord geldt. In de zin ▪

Deze tekst is moeilijk te vertalen,

geeft de infinitief ‘vertalen’ aan in welk opzicht de tekst moeilijk is. De tekst is niet zomaar moeilijk. Het is bijvoorbeeld misschien niet moeilijk om de tekst te begrijpen, maar het is wel moeilijk om de juiste woorden voor de vertaling te vinden. Hieronder volgen nog enkele voorbeelden: ▪

De man was moeilijk te verstaan. (De man zelf was niet moeilijk, onvriendelijk of asociaal. Het kostte alleen maar

▪

moeite om te horen wat hij zei.) Dit woord is lastig in het Nederlands te vertalen. De man is moeilijk tevreden te stellen.

▪

Het huilende kindje was gelukkig gemakkelijk weer stil te krijgen.

▪

Als het bijvoeglijk naamwoord of bijwoord voorafgegaan wordt door ‘te’ in de betekenis ‘een eigenschap in bovenmatig sterke mate hebben’ (слишком), staat voor de infinitief de woordcombinatie ‘om te’ en niet ‘te’. Eventuele bepalingen staan tussen ‘om’ en ‘te’ in: ▪

De verhuisdoos was te zwaar om te tillen.

▪

Deze tekst is veel te lang om als tentamen te geven. De jongen was al te groot om nog in de speeltuin te spelen.

▪

329

Te

27.3.2 Zelfstandig naamwoord en infinitief Hierbij sturen wij u de te vertalen tekst Een infinitief kan als een soort bijvoeglijk naamwoord voor een zelfstandig naamwoord worden geplaatst om aan te geven dat de handeling uitgevoerd moet, kan of zal worden. De infinitief wordt dan altijd voorafgegaan door ‘te’. Eventuele bepalingen bij de infinitief staan nog voor ‘te’, met andere woorden: het werkwoord staat zo ver mogelijk aan het eind van de constructie. ▪

De binnenkort te verschijnen film zorgt nu al voor veel ophef. (De film die binnenkort zal verschijnen, zorgt nu al voor veel ophef.)

▪

De studenten waren benieuwd naar het te maken examen. (De studenten waren benieuwd naar het examen dat ze moesten maken.)

▪

Het bij het ministerie te verkrijgen formulier moet binnen een maand teruggestuurd worden. (Het formulier dat men bij het ministerie kan verkrijgen moet binnen een maand teruggestuurd worden.)

Let op het verschil tussen een bijvoeglijk gebruikt deelwoord en een bijvoeglijk gebruikte infinitief. Een bijvoeglijk gebruikt deelwoord geeft aan dat de handeling van het werkwoord wordt uitgevoerd of is uitgevoerd. Voor het deelwoord staat geen ‘te’; de regels voor ‘te’ gelden immers alleen voor infinitieven. ▪

▪

De zingende kinderen hadden het erg naar hun zin. (De kinderen die op dat moment zongen, hadden veel plezier. ‘Zingende’ is hier een tegenwoordig actief deelwoord.) We vonden het gezongen stuk erg mooi. (Het stuk dat in het verleden gezongen is, vonden we erg mooi. ‘Gezongen’ is hier een verleden passief deelwoord.)

Een bijvoeglijk gebruikte infinitief geeft aan dat de handeling van het werkwoord moet, kan of zal worden uitgevoerd. Voor de infinitief staat altijd ‘te’. ▪

Het publiek zal het morgen te zingen stuk vast erg mooi vinden. (Het publiek is vast enthousiast over het stuk dat morgen gezongen zal worden. ‘Zingen’ is hier geen deelwoord, maar een infinitief.)

330

Te

27.3.3 Voorzetsel en infinitief Door de aanwijzingen stipt op te volgen behaalt u een optimaal resultaat Ook tussen een voorzetsel en een infinitief is ‘te’ verplicht. Er is slechts een beperkt aantal voorzetsels dat in combinatie met een infinitief gebruikt kan worden. De belangrijkste zijn: ▪ teneinde ▪ door ▪ zonder ▪ na ▪ in plaats van ▪ alvorens ▪ om

Teneinde een optimaal resultaat te verkrijgen, dient men de aanwijzingen stipt op te volgen. Door de aanwijzingen stipt op te volgen behaalt u een optimaal resultaat. Hij vertrok zonder afscheid te hebben genomen. Na zijn jas te hebben aangetrokken ging hij weg. Je kunt beter gaan leren in plaats van tv te kijken. Alvorens de medicijnen in te nemen dient u de bijsluiter te lezen. Hij belt om een afspraak te maken. (Zie voor het gebruik van ‘om te’ ook de volgende paragraaf.)

27.3.3.1 Om te Hij belt om een afspraak te maken Een voorzetsel dat vrij veel gebruikt wordt in combinatie met een infinitief die voorafgegaan wordt door ‘te’, is het voorzetsel ‘om’. De constructie ‘om te’ + infinitief wordt in ieder geval gebruikt om het doel of de reden van een handeling te benadrukken (vergelijk het Russische для того, чтобы). ▪ ▪ ▪ ▪

Ik ga naar de stad om boodschappen te doen. Hij rende enthousiast naar binnen om iedereen het goede nieuws te vertellen. Hij volgt de cursus om beter te leren schrijven. Hij pakte de bus in plaats van de fiets om niet te laat te komen.

Als een zin met ‘te’ en infinitief erg lang is, wordt voor het leesgemak regelmatig ‘om’ toegevoegd, hoewel dit niet noodzakelijk is. ▪

Hij heeft geprobeerd om de als onvertaalbaar bestempelde tekst van deze grote Russische theoreticus in helder Nederlands te vertalen. (Of zonder ‘om’: hij heeft geprobeerd de als onvertaalbaar bestempelde tekst van deze grote Russische theoreticus in helder Nederlands te vertalen.)

331

Te

27.3.3.2 Wel ‘te’, maar geen ‘om’ Hij verwacht de vertaling morgen gereed te hebben In de vorige paragraaf is gezegd dat in lange zinnen voor het leesgemak het woordje ‘om’ mag worden toegevoegd. ▪

Hij heeft geprobeerd om de als onvertaalbaar bestempelde tekst van deze grote Russische theoreticus in helder Nederlands te vertalen.

Er is echter een beperkt aantal werkwoorden waarna wel ‘te’ staat, maar in bepaalde gevallen nooit ‘om’. Het gaat hierbij om werkwoorden die een indirecte rede (of gedachte) inleiden. Deze categorie van zeggen- en denken-werkwoorden omvat werkwoorden die verwijzen naar de activiteiten ‘zeggen’ en ‘denken’, bijvoorbeeld: ▪ ▪ ▪ ▪

zeggen beweren beloven denken

▪ ▪

verwachten voorzien

Voor de categorie zeggen- en denken-werkwoorden geldt de volgende regel voor wat betreft het gebruik van ‘om’ voor een infinitief met ‘te’: ▪

Als het onderwerp van de zeggen- of denken-zin dezelfde persoon is als het geïmpliceerde onderwerp van de ‘te’-zin, wordt nooit ‘om’ toegevoegd.

▪

De minister van Buitenlandse Zaken zegt geen bezwaren te zien tegen het voorgenomen bezoek van de Dalai Lama.

In de voorbeeldzin hierboven is het onderwerp van de zeggen-zin ‘de minister van Buitenlandse Zaken’. Het geïmpliceerde onderwerp van de infinitief in de te-zin is deze zelfde minister van Buitenlandse Zaken: de minister van Buitenlandse Zaken ziet geen bezwaren. Het onderwerp in de zeggen-zin is dus hetzelfde als het geïmpliceerde onderwerp van de te-zin. Je mag daarom geen ‘om’ toevoegen.

332

Te

Hieronder volgen nog twee voorbeelden waarin geen ‘om’ mag worden gebruikt omdat het onderwerp van de zeggen-zin hetzelfde is als het geïmpliceerde onderwerp van de te-zin. ▪ ▪

Het Ministerie heeft meegedeeld geen consequenties te zullen verbinden aan het afwijkende declaratiegedrag van een aantal van zijn ambtenaren. De betrokken ambtenaren zelf hebben echter gezegd zich te zullen bezinnen op hun positie.

Overigens kun je in plaats van dergelijke zeggen- en denken-zinnen met ‘te’ ook altijd een gewone bijzin met ‘dat’ gebruiken. De minister van Buitenlandse Zaken zegt dat hij geen bezwaren ziet tegen het voorgenomen bezoek van de Dalai Lama. ▪ Het Ministerie heeft meegedeeld dat het geen consequenties zal verbinden aan het

▪

▪

afwijkende declaratiegedrag van een aantal van zijn ambtenaren. De betrokken ambtenaren zelf hebben echter gezegd dat ze zich zullen bezinnen op hun positie.

27.3.4 Voorzetsels en gesubstantiveerde infinitieven Met het verstrijken van de tijd werd hij steeds ongeruster In de verschillende voorbeeldzinnen in dit hoofdstuk werd de infinitief van een werkwoord steeds gebruikt als een echt werkwoord. De infinitief van werkwoorden kan echter ook gebruikt worden als zelfstandig naamwoord. Dit zijn zogenaamde gesubstantiveerde werkwoorden. In de volgende zinnen wordt de infinitief van een werkwoord gebruikt als zelfstandig naamwoord, wat je kunt zien aan het lidwoord ‘het’ (gesubstantiveerde infinitieven zijn altijd het-woorden): ▪

Het bezoeken van musea is goed voor de algemene ontwikkeling.

▪

Het eten van veel fruit is goed voor de gezondheid.

333

Te

In paragraaf 27.3.3 zijn verschillende voorzetsel genoemd waarna je een infinitief kunt gebruiken die voorafgegaan wordt door het woordje ‘te’. Voor de duidelijkheid wordt dit rijtje voorzetsels hieronder nog een keer herhaald: ▪ teneinde

Teneinde een optimaal resultaat te verkrijgen, dient men de aanwijzingen stipt op te volgen.

▪ door ▪ zonder ▪ na

Door de aanwijzingen stipt op te volgen behaalt u een optimaal resultaat. Hij vertrok zonder afscheid te hebben genomen. Na zijn jas te hebben aangetrokken ging hij weg.

▪ in plaats van ▪ alvorens ▪ om

Je kunt beter gaan leren in plaats van tv te kijken. Alvorens de medicijnen in te nemen dient u de bijsluiter te lezen. Je moet veel kranten en boeken lezen om je woordenschat te vergroten.

Het is meestal niet goed mogelijk om een infinitief als werkwoord te koppelen aan andere voorzetsels dan degene die hierboven zijn genoemd. Als je een werkwoord wil verbinden aan ander voorzetsel, gebruik je een gesubstantiveerde infinitief, een infinitief die geen werkwoord meer is, maar een zelfstandig naamwoord waar je een lidwoord voor kunt zetten. Als de infinitief van een werkwoord gebruikt wordt als zelfstandig naamwoord, gebruik je geen ‘te’. ▪ ▪ ▪ ▪

Met het verstrijken van de tijd werd hij steeds ongeruster. Tijdens het opruimen van de kamer kwam hij allemaal vergeten spullen tegen. Onder het rijden zat hij een dikke sigaar te roken. Gedurende het binnenkomen van de gasten klonk er muziek.

▪

Met liegen bereik je helemaal niets. (Een constructie met de infinitief als werkwoord is ook mogelijk, maar niet met het voorzetsel ‘met’: Door te liegen bereik je helemaal niets.) We zijn bezig met geld tellen (Een constructie met de infinitief als werkwoord is ook mogelijk, maar niet met het

▪

▪

voorzetsel ‘met’: We zijn bezig geld te tellen / We zijn bezig om geld te tellen.) U kunt aan het onderzoek deelnemen door het invullen van het formulier. (Een constructie met een werkwoord is ook mogelijk en bovendien gebruikelijker: U kunt aan het onderzoek deelnemen door het formulier in te vullen.)

334

Te

27.4

Te: De belangrijkste regels op een rijtje

‘Te’ fungeert als een schakel tussen een infinitief en een ander woord. In principe staat direct voor een infinitief altijd het woordje ‘te’. Slechts na een beperkt aantal werkwoorden valt ‘te’ voor de infinitief weg. (Zie voor ‘te’ in combinatie met werkwoorden zie paragraaf 27.5 en 27.6.) gebruik

bijzonderheden

Bijvoeglijk naamwoord of bijwoord + infinitief

Voor de infinitief staat altijd ‘te’.

voorbeeld

De tekst is moeilijk (om) te vertalen. (De infinitief ‘te vertalen’ geeft aan in welk opzicht de tekst De infinitief geeft aan in welk opzicht de eigenschap moeilijk is. De tekst is misschien niet moeilijk om te van het bijvoeglijk naamwoord of bijwoord geldt. begrijpen, maar het is wel moeilijk om de tekst over te zetten in een andere taal.) De man is moeilijk (om) te verstaan. (De infinitief ‘te verstaan’ geeft aan in welk opzicht de man moeilijk is. De man is geen moeilijke man in het algemeen. Hij is niet asociaal of onvriendelijk. Het is enkel lastig om hem goed te verstaan.) Gebruik van ‘om’: ‘Om’ mag altijd gebruikt worden. Eventuele bepalingen staan tussen ‘om’ en ‘te + infinitief’ in.

Het is moeilijk om de onduidelijk sprekende man te verstaan.

Als voor het bijvoeglijk naamwoord of bij-woord ‘te’ De tekst was te lang om als examenopdracht te geven. in de betekenis cлишком staat, moet ‘om’ worden toegevoegd.

335

Te

gebruik

bijzonderheden

voorbeeld

infinitief + zelfstandig naamwoord

voor de infinitief staat altijd ‘te’. Wanneer een infinitief met ‘te’ vóór een zelfstandig naamwoord wordt geplaatst, geeft de infinitief aan dat de handeling in de toekomst zal worden uitgevoerd, kan worden uitgevoerd of moet worden uitgevoerd.

U kunt de te vertalen tekst ophalen bij de docent. (U kunt de tekst die vertaald moet worden, ophalen bij de administratie.) De binnenkort te verschijnen film zorgt nu al voor veel ophef. (De film die binnenkort zal verschijnen, zorgt nu al voor veel ophef.)

Eventuele bepalingen bij de infinitief staan tussen ‘te’ en de infinitief in. Met andere

Het bij het ministerie te verkrijgen formulier moet binnen een maand worden

woorden: het werkwoord staat direct voor het zelfstandig naamwoord.

teruggestuurd. (Het formulier dat bij het ministerie kan worden verkregen, moet binnen een maand worden teruggestuurd.)

336

Te

gebruik

bijzonderheden

voorbeeld

voorzetsels en infinitief

voor de infinitief staat altijd ‘te’.

Teneinde een optimaal resultaat te verkrijgen, dient men de aanwijzingen stipt op te volgen.

Slechts een beperkt aantal voorzetsels kan gecombineerd worden met een infinitief. - teneinde - door - alvorens - zonder - na - in plaats van - om

Door de aanwijzingen stipt op te volgen behaalt u een optimaal resultaat. Hij vertrok zonder afscheid te hebben genomen. Na zijn jas te hebben aangetrokken ging hij weg. Je kunt beter gaan leren in plaats van tv te kijken. Alvorens de medicijnen in te nemen dient u de bijsluiter te lezen.

337

Te

gebruik

bijzonderheden

voorbeeld

om te + infinitief

‘om te + infinitief’ wordt gebruikt om het doel van de infinitiefhandeling te benadrukken (vergelijk het Russische для того, чтобы).

Ik ga naar de stad om boodschappen te doen.

‘om te + infinitief’ wordt gebruikt om de structuur van de zin overzichtelijker te maken voor de lezer. Alle informatie die hoort bij het eerste,

Hij heeft geprobeerd om de als onvertaalbaar bestempelde tekst van deze grote Russische theoreticus in helder Nederlands te vertalen.

algemene deel staat bij elkaar. Het voorzetsel ‘om’ staat aan het begin van het tweede deel van de zin, dat nadere details geeft bij het eerste, algemene deel. ‘Te + infinitief’ staat helemaal aan het eind van het tweede deel. Informatie die hoort bij het tweede deel met nadere details, staat tussen ‘om’ en ‘te + infinitief’ in. geen ‘om’ in indirecte redes (zeggen- en

De minister van Buitenlandse Zaken zegt

denken-zinnen) als het onderwerp van het eerste deel van de zin (degene die denkt of zegt) ook de handeling van het tweede deel van de zin uitvoert.

geen bezwaren te zien tegen het voorgenomen bezoek van de Dalai Lama. (De minister van Buitenlandse Zaken zegt dat hij geen bezwaren ziet tegen het voorgenomen bezoek van de Dalai Lama.)

338

Te

27.5

▪

Werkwoorden waar nooit ‘te’ achter staat

werkwoord

opmerkingen/voorbeeld

modale werkwoorden

De modale werkwoorden in het Nederlands zijn: - kunnen: hij kan het boek lezen - moeten: hij moet het boek lezen - mogen: hij mag het boek lezen - zullen: hij zal het boek lezen - willen: hij wil het boek lezen

▪

werkwoorden beweging

van Het werkwoord ‘komen’ is in de meeste gevallen een werkwoord van beweging. Als ‘komen’ niet gebruikt wordt om een letterlijke beweging aan te duiden, moet je wél ‘te’ gebruiken voor een volgende infinitief. - Hij komt morgen eten (letterlijke beweging). - De lezing komt te vervallen (geen letterlijke beweging, maar een overgang van de ene toestand in de andere).

▪

blijven

Hij blijft eten.

▪

zijn

Alleen als het werkwoord ‘zijn’ wordt gebruikt in de betekenis ‘weggegaan zijn om iets te doen’, gebruik je geen ‘te’. In andere betekenissen gebruik je wel ‘te’. - Hij is lunchen (hij is weggegaan om te lunchen). - De tekst is moeilijk (om) te vertalen.

▪

doen

- De hoge prijzen doen de onrust in het land toenemen.

▪

laten

- Hij laat zijn fiets repareren.

▪

voelen

- Hij voelde de spanning toenemen.

339

Te

werkwoord ▪

horen

opmerkingen/voorbeeld Alleen als ‘horen’ gebruikt wordt in de betekenis ‘waarnemen met de oren’, wordt geen ‘te’ gebruikt. Als ‘horen’ gebruikt wordt in de betekenis ‘moeten’, gebruik je wel ‘te’. - Hij hoorde het onweer naderbij komen. - Hij hoort zich beter te gedragen.

▪

zien

Alleen als ‘zien’ gebruikt wordt in de betekenis ‘waarnemen met de ogen’, wordt geen ‘te’ gebruikt. Als ‘zien’ wordt gebruikt in de betekenis ‘iets (proberen te) bereiken’, gebruik je wel ‘te’. - In de verte zien we het klooster liggen. - Hij heeft geen kans gezien (om) de vertaling te maken.

▪

vinden

Als het lijdend voorwerp van de zin de handeling van de infinitief zelf uitvoert, gebruik je geen ‘te’. Als het lijdend voorwerp van de zin de handeling van de infinitief niet zelf uitvoert, gebruik je wel ‘te’. - Hij vindt haar mooi zingen (het lijdend voorwerp van de zin, ‘haar’, voert de handeling ‘zingen’ zelf uit). - Hij vindt dit gedrag niet te tolereren (het lijdend voorwerp van de zin, ‘dit gedrag’, voert de handeling ‘tolereren’ (позволить) niet zelf uit).

340

Te

werkwoord ▪

hebben

opmerkingen/voorbeeld Als ‘hebben’ gebruikt wordt in de betekenis ‘moeten’, wordt altijd ‘te’ gebruikt. Als ‘hebben’ gebruikt wordt in de betekenis ‘bezitten’, gebruik je geen ‘te’ als het lijdend voorwerp van de zin de handeling van de infinitief zelf uitvoert. Als ‘hebben’ gebruikt wordt in de betekenis ‘bezitten’, gebruik je wel ‘te’ als het lijdend voorwerp van de zin de handeling van de infinitief niet zelf uitvoert. ▪ Hij heeft het boek maar te lezen (hij moet het boek lezen, of hij dat nu wil of niet). ▪ Hij heeft een mooi schilderij aan de muur hangen (het lijdend voorwerp van de zin, ‘een mooi schilderij’, voert de handeling van de infinitief ‘hangen’ zelf uit). ▪ Hij heeft nog een paar teksten te vertalen (het lijdend voorwerp van de zin, ‘een paar teksten’, voert de handeling ‘vertalen’ niet zelf uit).

▪

leren

Met name in langere zinnen wordt ‘te’ gebruikt. In kortere zinnen mag ‘te’ weggelaten worden. In de werkwoordcombinatie ‘leren kennen’ wordt nooit ‘te’ gebruikt. - Hij leert al aardig piano spelen. - Hij leert mij (om) deze sonate volgens de historische speelwijze uit te voeren. - Waar heb je hem leren kennen?

▪

helpen

Met name in langere zinnen wordt vaak ‘te’ gebruikt. In kortere zinnen mag ‘te’ weggelaten worden. - Hij helpt me vertalen. - Hij helpt me (om) deze lastige tekst beter te vertalen.

341

Te

27.6

Werkwoorden waar altijd ‘te’ achter staat

werkwoord

voorbeeld

▪ ▪ ▪ ▪

achten beginnen beloven beogen

Hij acht dit niet te tolereren. Het begint te regenen. Hij belooft het te doen. Men beoogt de wet volgend jaar in te voeren.

▪ ▪ ▪ ▪

besluiten bevelen beweren blijken

De regering besluit de wet door te voeren Hij beveelt ons weg te gaan. Hij beweert onschuldig te zijn. Het blijkt duurder te zijn dan we dachten.

▪ ▪ ▪

denken dienen dreigen

Hij denkt geslaagd te zijn. U dient het formulier zo spoedig mogelijk te retourneren. De situatie dreigt uit de hand te lopen.

▪ ▪ ▪ ▪

durven eisen gebieden gelasten

Hij durft dat niet te doen. Hij eist te mogen getuigen. Hij gebiedt ons weg te gaan. Hij gelast ons weg te gaan.

▪ ▪ ▪ ▪

geloven hoeven (be)horen hopen

Hij gelooft niet geslaagd te zijn. Je hoeft dat niet te doen. Het (be)hoort op deze manier te gebeuren. We hopen morgen te kunnen komen.

▪ ▪ ▪ ▪

Het lijkt te gaan regenen. Hij meent dat te mogen doen. Hij overweegt zich opnieuw verkiesbaar te stellen. Als kind placht hij iedere zondag naar de kerk te gaan.

▪

lijken menen overwegen plegen (o.v.t.: placht) pogen

▪ ▪

proberen schijnen

Hij probeert de situatie te veranderen. Het schijnt te gaan regenen.

▪ ▪ ▪ ▪ ▪

trachten vallen verbieden vergeten verklaren

Hij tracht de situatie te veranderen. Er valt veel voor dit voorstel te zeggen. Het is verboden hier te roken. Hij is vergeten zijn boek mee te nemen. Hij verklaart zich opnieuw verkiesbaar te stellen.

▪ ▪ ▪

verlangen verzuimen vragen

Hij verlangt zo snel mogelijk het land te verlaten. Hij heeft verzuimd zijn plicht na te komen. Hij vraagt ons weg te gaan.

Hij poogt de situatie te veranderen.

342

Te

▪ ▪

vrezen wagen

Hij vreest niet op tijd te komen. Waag het niet te laat te komen.

▪ ▪ ▪

weigeren wensen zeggen

Hij weigert weg te gaan. Hij wenst weg te gaan. Hij zegt zijn opdracht morgen te zullen inleveren.

343

Te

27.7

‘Te’ en infinitief in plaats van voltooid deelwoord Hij mocht het boek niet kopen, maar hij had het graag willen kopen

De regels voor het gebruik van ‘te’ en voor het gebruik van infinitieven in plaats van voltooide deelwoorden kunnen verwarrend zijn. Een deel van de werkwoorden zonder ‘te’ heeft ook bijzondere voltooide tijden, maar een ander deel juist weer niet. Wanneer moet je nu precies welke regels toepassen? In de tabel hieronder staan aan de linkerkant de werkwoorden die nooit ‘te’ bij zich hebben; aan de rechterkant staan de werkwoorden die in de voltooide tijden een infinitief krijgen in plaats van een voltooid deelwoord als er een tweede infinitief achter het werkwoord staat. Om te bepalen in welke situaties je naar welke kolom moet kijken, kun je het volgende trucje toepassen (het is niet helemaal volgens de regels, maar het levert wel het juiste resultaat op): Tel de werkwoorden in de zin staan er in de zin twee werkwoorden?

► Ja ►

kijk naar de linkerkolom

▼ Nee, er staan meer dan twee werkwoorden in de zin ▼ kijk naar de rechterkolom Een paar voorbeelden: 1. We horen de auto naderen of We horen de auto te naderen Staan er in deze zin twee

► Ja ►

werkwoorden?

kijk naar de linkerkolom die zegt dat je geen ‘te’ mag gebruiken na het werkwoord ‘horen’

in

de

betekenis

‘waarnemen met de oren’.

344

Te

2. We hebben de auto horen naderen of We hebben de auto horen te naderen of We hebben de auto gehoord te naderen of We hebben de auto gehoord naderen Staan

er in

deze zin twee

► Nee ►

werkwoorden?

kijk naar de rechterkolom die zegt dat je een infinitief moet gebruiken in plaats van een voltooid deelwoord en dat je geen ‘te’ mag gebruiken.

345

Te

Geen ‘te’ voor een tweede infinitief

Infinitief in plaats van voltooid deelwoord bij tweede infinitief

2-werkwoordenkolom

meer-dan-2-werkwoordenkolom

(Hij wil/wilde het boek kopen)

(Hij heeft/had het boek willen kopen)

1.

1.

modale werkwoorden:

modale werkwoorden:

kunnen

kunnen

mogen

mogen

willen

willen

zullen

zullen

moeten

moeten Let op: je gebruikt nooit ‘te’.

Hij zal morgen komen.

Hij heeft hun het boek niet willen geven.

2.

gaan

2.

gaan

komen (letterlijke beweging)

komen (letterlijke beweging)

blijven

blijven

zijn (‘weggegaan zijn om iets te doen)

zijn Let op: je gebruikt nooit ‘te’. Let op: als bij het werkwoord ‘zijn’ geen voltooid deelwoord, maar een infinitief wordt gebruikt, verandert ‘zijn’ in ‘wezen’. We zijn gaan zwemmen.

Kom je morgen ook eten?

We zijn wezen zwemmen.

346

Te

3.

4.

doen

3.

doen

laten

laten

Hij laat zijn jas repareren.

Hij heeft zijn jas laten repareren. 4.

voelen

voelen

horen (‘waarnemen’)

horen (‘waarnemen’)

zien (‘waarnemen’)

zien (‘waarnemen’) Let op: je gebruikt nooit ‘te’.

We

hoorden

het

onweer

Hebt u die auto horen aankomen?

naderbij

komen. 5.

hebben (‘bezitten’)

5.

durven hoeven

Als het lijdend voorwerp van de zin met ‘hebben’ de handeling van de infinitief

Let op: in de voltooide tijden

zelf uitvoert, staat voor de infinitief geen

verdwijnt ‘te’.

‘te’. Als het lijdend voorwerp van de zin met ‘hebben’ de handeling van de infinitief niet zelf uitvoert, staat voor de infinitief wel ‘te’. Hij had veel boeken in zijn boekenkast

Hij heeft het niet durven vragen.

staan.

Dat had je niet hoeven doen.

Hij heeft nog veel te doen.

347

Te

6.

vinden (‘van mening zijn’)

6.

vinden (‘van mening zijn’)

Als het lijdend voorwerp van de zin met ‘vinden’ de handeling van de infinitief zelf uitvoert, staat voor de infinitief geen ‘te’. Als het lijdend voorwerp van de zin met ‘vinden’ de handeling van de infinitief niet zelf uitvoert, staat voor de infinitief wel ‘te’. Hij vond het meisje mooi zingen

Hij heeft haar altijd al mooi vinden

(het meisje zingt zelf).

zingen.

Hij vond de vertaling niet te maken

Zonder jouw hulp had hij de vertaling

(de vertaling maakt niet zelf, maar wordt

veel te moeilijk gevonden.

door iemand anders gemaakt).

348

Te

7.

helpen

7.

leren

staan liggen lopen

bij de werkwoorden ‘helpen’ en ‘leren’

zitten

mag je ‘te’ toevoegen. Het is niet verplicht, maar vooral in langere zinnen

Let op: in de voltooide tijden

is het voor de duidelijkheid prettig als je

verdwijnt ‘te’.

wel ‘te’ toevoegt. Let op: in de constructie ‘leren kennen’ wordt nooit ‘te’ gebruikt. Hij heeft uren staan wachten. U leert al aardig piano spelen!

Hij heeft liggen lezen.

Kunt u mij leren die sonate wat mooier

Hij heeft lopen niksen.

te

Hij heeft zitten lezen.

spelen? Ik hielp de man opstaan. We hielpen hem overeind te komen. Waar heb je die man leren kennen? 8.

komen (‘in een bepaalde toestand geraken’) dienen (‘moeten’) (be)horen (‘moeten’) weten (‘iets (proberen te) bereiken’) zien (‘iets (proberen te) bereiken’) Let op: in de voltooide tijden blijft ‘te’ staan Zijn lezing is komen te vervallen. U had zich dienen op te geven. U had zich horen op te geven. U had zich behoren op te geven. De dief heeft weten/zien te ontsnappen.

349

Hoofdstuk 28 De imperatief (Повелительное наклонение) De imperatief of gebiedende wijs wordt in het Nederlands, net als in het Russisch, gebruikt om een bevel te geven. Zo kun je een hond bevelen om te gaan zitten door te zeggen ▪

28.1

Zit!

De vorming van de imperatief Kom maar binnen

De imperatief is gelijk aan de stam (eventueel aangepast volgens de Nederlandse spellingregels): ▪

Werk!

▪

Zwijg!

▪

Pak!

▪

Blijf!

In hedendaags Nederlands is er geen onderscheid tussen imperatieven gericht tot een ‘jij’ en imperatieven gericht tot een ‘u’. In oudere teksten kun je een beleefdheidsvorm op een -t tegenkomen: ▪

Gaat heen!

In hedendaags Nederlands is er een andere methode om een imperatief beleefd te laten klinken. Voor een beleefde imperatief gericht tot een ‘u’ wordt de tweede persoon enkelvoud gebruikt in combinatie met het persoonlijk voornaamwoord ‘u’: ▪

Komt u binnen.

350

Imperatief

De gebiedende wijs van het werkwoord ‘zijn’ is onregelmatig. Om de gebiedende wijs van ‘zijn’ uit te drukken wordt een vorm van ‘wezen’ gebruikt: ▪

Wees zo vriendelijk om me dat boek even aan te geven.

▪

Weest u zo vriendelijk om me dat boek even aan te geven.

De imperatiefvorm van het werkwoord staat altijd op de eerste plaats in de zin. Andere delen van de zin komen na de imperatief: ▪ Loop naar het raam.

▪ Pak het boek.

▪ Loopt u naar het raam.

▪ Pakt u het boek.

Bij werkwoorden met scheidbare prefixen (отделяемые приставки) worden het prefix en de rest van het werkwoord van elkaar gescheiden. Het prefix staat zo ver mogelijk aan het eind van de zin, maar voor niet-finiete werkwoorden22. De kern van het werkwoord staat volgens de regels van de imperatief op de eerste plaats in de zin:

▪ doorlopen

loop door loopt u door

▪ binnenkomen

kom binnen komt u binnen

Zie voor een uitgebreidere uitleg over werkwoorden met scheidbare prefixen Hoofdstuk 31 Scheidbare prefixen.

22

Niet-finiete werkwoorden zijn alle werkwoorden behalve de persoonsvorm. De meest gebruikte niet-finiete werkwoorden in het Nederlands zijn infinitieven en voltooide deelwoorden.

351

Imperatief

28.2

De imperatief: De belangrijkste regels op een rijtje

vorming

De imperatief is gelijk aan de stam, eventueel

Zit!

aangepast volgens de Nederlandse spellingsregels.

Kom binnen. Loop naar de maan.

beleefdheidsvorm

Om een imperatief beleefd te laten klinken, kan de

Gaat u zitten.

tweede persoon enkelvoud in combinatie met ‘u’

Komt u binnen.

worden gebruikt. ‘zijn’

plaats van het werkwoord

scheidbare prefixen

De imperatief van het werkwoord ‘zijn’ is ‘wees’

Wees voorzichtig.

of, beleefd, ‘weest u’.

Weest u alstublieft voorzichtig.

Het werkwoord in de imperatief staat op de eerste

Ga zitten.

plaats in de zin.

Gaat u zitten.

Scheidbare prefixen worden gescheiden.

Kom zo snel mogelijk binnen.

Het werkwoord staat op de eerste plaats in de zin.

Komt u alstublieft binnen.

Het prefix staat zo ver mogelijk aan het eind van de zin, maar voor niet-finiete werkwoorden.

352

Hoofdstuk 29 De aanvoegende wijs (Сослагательное наклонение) De aanvoegende wijs of conjunctief is kenmerkend voor archaïsch taalgebruik. In hedendaags Nederlands wordt de aanvoegende wijs vrijwel uitsluitend nog in enkele versteende uitdrukkingen gebruikt.

29.1

Het gebruik van de aanvoegende wijs Hoe het ook zij

De aanvoegende wijs kan (in archaïsch taalgebruik) voorkomen in de volgende situaties: 1. De aanvoegende wijs drukt een wens uit. ▪

Lang leve de koningin.

▪

Moge het u bekomen.

2. De aanvoegende wijs wordt gebruikt om een vriendelijk bevel te geven. ▪

Gelieve met gepast geld te betalen.

▪

Men neme drie eieren.

3. De aanvoegende wijs wordt gebruikt in een toegevende zin (vergelijk Russische constructies met бы то en een Russische aanvoegende wijs: как бы то ни было; сколько бы ни стоило). ▪

Hoe het ook zij.

▪

Koste wat het kost.

353

Aanvoegende wijs

29.2

Vorming van de aanvoegende wijs Koste wat het kost, als het ware

De tegenwoordige tijd van de aanvoegende wijs wordt als volgt gevormd:

enkelvoud

vorming

voorbeeld

stam + -e

Lang leve de koningin. Moge de beste winnen.

meervoud

stam + -en

Lang leven de prinsessen. Mogen de besten winnen.

Als de stam van een werkwoord eindigt op een klinker, is de aanvoegende wijs enkelvoud gelijk aan de stam: ▪

Het ga je goed.

De aanvoegende wijs tegenwoordige tijd van het werkwoord ‘zijn’ is ‘zij’: ▪

Het zij zo.

In de praktijk kan alleen van het werkwoord ‘zijn’ een aanvoegende wijs in de verleden tijd gebruikt worden: ▪

Dit is een leuk idee, ware het niet dat het niet uitvoerbaar is.

▪

De aarde stampvoette van ergernis om het gedreun, en in de wolkenloze hemel trilden de sterren als waren ze bang dat ze getroffen konden worden. (Joseph Pearce)

▪

Niets is namelijk teleurstellender of pijnlijker dan, na jaren, zijn eigen zinnen weer te lezen. Ze zijn als het ware tot rust gekomen en liggen op de bodem van het boek. (JorisKarl Huysmans)

354

Aanvoegende wijs

29.3

Enkele voorbeelden

Hieronder volgen enkele voorbeelden van ook in hedendaags Nederlands nog gangbare uitdrukkingen waarin een aanvoegende wijs wordt gebruikt. Aanvoegende wijs in wensen

▪

Leve/Lang leve de koningin.

▪

Moge het u bekomen.

▪

Mogen allen dit horen.

▪

Het ga je goed.

▪

Hij ruste in vrede.

▪

Zo waarlijk helpe mij God almachtig.

▪

De hemel/God beware me.

▪

Uw naam worde geheiligd.

▪

Uw koninkrijk kome.

▪

Uw wil geschiede. Aanvoegende wijs in vriendelijke bevelen

▪

Ik moge u erop wijzen dat …

▪

Voor inlichtingen wende men zich tot …

▪

Gelieve met gepast geld te betalen.

▪

Men neme drie eieren. Aanvoegende wijs in toegevende zinnen

▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪

Hoe het ook zij … Hoe het ook moge zijn … Als het ware Wat dies meer zij. Kome wat komt. Er gebeure wat er gebeuren moet. Ze deed mee, zij het niet van harte. Koste wat het kost.

355

Hoofdstuk 30 Het passief (Cтрадательный залог) 30.1

Actieve en passieve zinnen

Als het grammaticale onderwerp van een zin de handeling die wordt uitgedrukt in het gezegde zelf uitvoert, staat de zin in de actieve of bedrijvende vorm (действительный залог). Bijvoorbeeld: ▪

De jury beoordeelt het boek.

▪

(Het onderwerp van de zin is ‘de jury’. De jury is degene die de handeling van de zin uitvoert: de jury beoordeelt zelf. Dit is dus een actieve zin.) Veel mensen stellen deze vraag. (Het onderwerp van de zin is ‘veel mensen’. Dit onderwerp voert de handeling van de zin zelf uit: de vele mensen stellen zelf een vraag. Dit is dus een actieve zin.)

Nu kan het ook voorkomen dat het grammaticale onderwerp van een zin de handeling niet zelf uitvoert, maar de handeling ondergaat. In dat geval staat de zin in de passieve of lijdende vorm (страдательный залог). Bijvoorbeeld: ▪

Het boek wordt door de jury beoordeeld.

▪

(Het onderwerp van de zin is ‘het boek’. Dit boek beoordeelt niet zelf; iemand anders beoordeelt het boek. De zin staat dus in de passieve vorm.) Deze vraag wordt gesteld. (Het onderwerp van de zin is ‘de vraag’. Deze vraag stelt niet zelf een vraag; iemand anders stelt de vraag. De zin staat dus in de passieve vorm.)

356

Passief

30.2

Vorming van het passief

De passieve of lijdende vorm wordt gevormd met behulp van een voltooid deelwoord en het hulpwerkwoord ‘worden’. Het hulpwerkwoord ‘worden’ wordt in de benodigde werkwoordstijd gezet (onvoltooid tegenwoordige tijd, onvoltooid verleden tijd, voltooid tegenwoordige tijd enz.). Voor het hoofdwerkwoord van een passieve zin wordt een voltooid deelwoord gebruikt. Het hoofdwerkwoord van een zin is het werkwoord dat beschrijft wat er precies gebeurt, welke handeling er wordt verricht. In de volgende zin komen bijvoorbeeld twee werkwoorden voor (de werkwoorden zijn cursief gedrukt): ▪

Men zal het boek binnenkort vertalen.

Als je het werkwoord ‘vertalen’ weghaalt zodat alleen het werkwoord ‘zal’ overblijft, weet je niet wat er in de zin gebeurt, welke handeling er wordt verricht. Het werkwoord dat precies beschrijft wat er gebeurt in de zin, is ‘vertalen’. ‘Vertalen’ is in de voorbeeldzin hierboven dus het hoofdwerkwoord. Als je de bovenstaande zin passief maakt, moet je het werkwoord ‘vertalen’ weergeven door middel van een voltooid deelwoord: ▪

Het boek zal binnenkort worden vertaald.

Hieronder volgen enkele voorbeelden van actieve zinnen in de verschillende Nederlandse werkwoordstijden met daarnaast hun passieve tegenhangers.

357

Passief

actieve zin

passieve zin

onvoltooid tegenwoordige tijd

▪ Veel mensen stellen deze vraag.

Deze vraag wordt door veel mensen gesteld.

onvoltooid verleden tijd

▪ Veel mensen stelden deze vraag.

Deze vraag werd door veel mensen gesteld.

onvoltooid tegenwoordige toekomende tijd

▪ Veel mensen zullen deze vraag stellen.

Deze vraag zal door veel mensen worden gesteld.

onvoltooid verleden toekomende tijd

▪ Veel mensen zouden deze vraag stellen

Deze vraag zou door veel mensen worden gesteld.

De voltooid tegenwoordige en voltooid verleden tijd van het werkwoord ‘worden’ zijn respectievelijk ‘zijn geworden’ en ‘waren geworden’. Je zou dus verwachten dat je het volgende zou krijgen, als je de zinnen hierboven in de voltooid tegenwoordige en voltooid verleden tijd passief zet: ▪

*Deze vraag is gesteld geworden.

▪

*Deze vraag was gesteld geworden.

In deze zinnen komen twee voltooide deelwoorden achter elkaar voor: ‘gesteld’ en ‘geworden’. Dit mag niet in het Nederlands: in het Nederlands is het niet mogelijk om twee voltooide deelwoorden in het gezegde van een zin te combineren. Vanwege deze regel wordt in passieve zinnen in de voltooide tijden het voltooid deelwoord ‘geworden’ weggelaten. Als je de zin ‘veel mensen hebben deze vraag gesteld’ passief wil maken, krijg je dus ▪

Deze vraag is door veel mensen gesteld geworden.

358

Passief

Hetzelfde geldt voor het passief van de zin ‘veel mensen hadden deze vraag gesteld’: ▪

Deze vraag was door veel mensen gesteld geworden.

In plaats van de regel dat er in Nederlandse zinnen niet twee voltooide deelwoorden in het gezegde kunnen voorkomen, kun je ook het volgende onthouden: ▪

In de voltooide tijden passief gebruik je geen ‘worden’ of ‘werden’, maar ‘zijn’ of ‘waren’.

Als in een actieve zin een vorm van het hulpwerkwoord ‘hebben’ wordt gebruikt, gebruik je in de passieve zin een vorm van ‘zijn’. Als in de actieve zin een vorm van het hulpwerkwoord ‘hadden’ wordt gebruikt, gebruik je in de passieve zin een vorm van ‘waren’. In plaats van de bovenstaande uitleg kun je ook het volgende schema onthouden:

359

Passief

vorming passief

voorbeeld

onvoltooid tegenwoordige tijd

▪ worden + voltooid deelwoord

Het boek wordt door de jury beoordeeld.

onvoltooid verleden tijd

▪ werden + voltooid deelwoord

Het boek werd door de jury beoordeeld.

voltooid tegenwoordige tijd

▪ zijn + voltooid deelwoord

Het boek is door de jury beoordeeld.

voltooid verleden tijd

▪ waren + voltooid deelwoord

Het boek was door de jury beoordeeld.

onvoltooid tegenwoordige toekomende tijd

▪ zullen + worden + voltooid deelwoord

Het boek zal door de jury worden beoordeeld.

onvoltooid verleden toekomende tijd

▪ zouden + worden + voltooid deelwoord

Het boek zou door de jury worden beoordeeld.

voltooid tegenwoordige toekomende tijd

▪ zullen + zijn + voltooid deelwoord

Het boek zal beoordeeld.

door

de

jury

zijn

Het boek zou beoordeeld.

door

de

jury

zijn

voltooid verleden toekomende tijd

▪ zouden + zijn + voltooid deelwoord

360

Passief

Hieronder volgen nog enkele voorbeelden van actieve en passieve zinnen in de verschillende Nederlandse werkwoordstijden: actieve zin

passieve zin

onvoltooid tegenwoordige tijd

▪ Men vertaalt het boek.

Het boek wordt vertaald.

▪ Men telt de stemmen.

De stemmen worden geteld.

onvoltooid verleden tijd

▪ Men vertaalde het boek.

Het boek werd vertaald.

▪ Men telde de stemmen.

De stemmen werden geteld.

voltooid tegenwoordige tijd

▪ Men heeft het boek vertaald.

Het boek is vertaald.

▪ Men heeft de stemmen geteld.

De stemmen zijn geteld.

voltooid verleden tijd

▪ Men had het boek vertaald. ▪ Men had de stemmen geteld.

Het boek was vertaald. De stemmen waren geteld.

onvoltooid tegenwoordige toekomende tijd

▪ Men zal het boek vertalen. ▪ Men zal de stemmen tellen.

Het boek zal worden vertaald. De stemmen zullen worden geteld.

onvoltooid verleden toekomende tijd

▪ Men zou het boek vertalen. ▪ Men zou de stemmen tellen.

Het boek zou worden vertaald. De stemmen zouden worden geteld.

voltooid tegenwoordige toekomende tijd

▪ Men zal het boek hebben vertaald. ▪ Men zal de stemmen hebben geteld.

Het boek zal zijn vertaald. De stemmen zullen zijn geteld.

voltooid verleden toekomende tijd

▪ Men zou het boek hebben vertaald. ▪ Men zou de stemmen hebben geteld.

Het boek zou zijn vertaald. De stemmen zouden zijn geteld.

361

Passief

30.3

De bedrijver van de handeling in passieve zinnen Het boek wordt door de jury beoordeeld

In passieve zinnen wordt de persoon die de handeling uitvoert, uitgedrukt door middel van het voorzetsel ‘door’: ▪

Het boek wordt door de jury beoordeeld.

▪

Deze vraag wordt door veel mensen gesteld.

Let op: *‘door men’ bestaat niet. Als het onderwerp van een actieve zin het woord ‘men’ is, vermeld je in de passieve tegenhanger simpelweg niet door wie de handeling wordt uitgevoerd:

▪

30.4

actieve zin

passieve zin

Men beoordeelt het rapport.

Het rapport wordt beoordeeld.

Passieve zinnen en modale werkwoorden Het boek kan worden beoordeeld

Het Nederlands kent verschillende werkwoorden die de betekenis van de hoofdhandeling modificeren, een klein beetje aanpassen. De zin ▪

Hans leest het boek

betekent heel iets anders dan ▪

Hans wil het boek lezen.

De zin ‘Hans leest het boek’ constateert een feit, Hans leest daadwerkelijk het boek. In de zin ‘Hans wil het boek lezen’ leest Hans het boek niet; hij wil het alleen maar ooit gaan lezen.

362

Passief

Werkwoorden die de betekenis van een zin modificeren zijn in eerste instantie de modale werkwoorden: ▪ willen ▪ kunnen ▪ zullen

Hij wil het boek lezen (maar nu leest hij het boek niet). Hij kan het boek lezen (maar nu leest hij het boek niet). Hij zal het boek ooit wel lezen (maar nu leest hij het boek niet).

▪ mogen ▪ moeten

Hij mag het boek lezen (maar nu leest hij het boek niet). Hij moet het boek lezen (maar nu leest hij het boek niet).

Naast de modale werkwoorden is er een beperkte groep van werkwoorden met een modale betekenis. Het gaat hier om synoniemen van ‘moeten’: ▪ horen te ▪ behoren te

Hij hoort het boek te lezen. Hij behoort het boek te lezen.

▪ dienen te

Hij dient het boek te lezen.

Omdat modale werkwoorden en werkwoorden met een modale betekenis een extra dimensie aan de mededeling geven, mogen ze niet weggelaten worden in passieve zinnen. Als een modaal of modaal gebruikt werkwoord in de actieve zin de persoonsvorm is, blijft dit werkwoord ook in de passieve zin de persoonsvorm. Infinitieven van modale of modaal gebruikte werkwoorden in actieve zinnen blijven ook in passieve zinnen infinitieven. actieve zin

▪ Hij kan het boek lezen. ▪ Hij moet het boek lezen. ▪ Hij zal het boek lezen. ▪ Hij dient het boek te lezen.

passieve zin

▪ Het boek kan door hem gelezen worden. ▪ Het boek moet door hem gelezen worden. ▪ Het boek zal door hem gelezen worden. ▪ Het boek dient door hem gelezen te worden.

363

Passief

30.5

De plaats van het voltooid deelwoord Hij zei dat het werk morgen zal moeten worden ingeleverd

Zoals uit de voorbeelden hierboven blijkt, kan het in passieve zinnen met modale werkwoorden voorkomen dat er een hele reeks werkwoorden aan het eind van de zin staat. Neem bijvoorbeeld de zin ▪

Hij zei dat het werk morgen zal moeten worden ingeleverd.

Hier staan maar liefst vier werkwoorden aan het eind van de zin: de persoonsvorm ‘zal’, de infinitieven ‘moeten’ en ‘worden’, en het voltooid deelwoord ‘ingeleverd’. Wanneer er aan het eind van een zin meerdere werkwoorden staan, geldt dat het voltooid deelwoord bij voorkeur óf helemaal aan het begin van de reeks staat óf helemaal aan het eind. Je mag de voorbeeldzin hierboven dus ook als volgt formuleren: ▪

Hij zei dat het werk morgen ingeleverd zal moeten worden.

Deze regel voor de plaats van het voltooid deelwoord geldt alleen voor werkwoorden aan het eind van de zin. Een eventuele persoonsvorm op de tweede positie in een zin telt dus niet mee: ▪

Het werk zal ingeleverd moeten worden.

▪

Het werk zal moeten worden ingeleverd.

In de voorbeeldzinnen hierboven staat het voltooid deelwoord ‘ingeleverd’ aan het begin of aan het eind van alle werkwoorden aan het eind van de zin. Deze werkwoorden aan het eind van de zin zijn ‘ingeleverd’, ‘moeten’ en ‘worden’. ‘Zal’ telt niet mee. Dit werkwoord staat namelijk niet aan het eind van de zin; het is de persoonsvorm in een bevestigende hoofdzin en staat dus op de tweede plaats.

364

Passief

30.6

Passieve zinnen en ‘er’ Er wordt vandaag hard gewerkt

Als er in een passieve zin geen onderwerp voorkomt, wordt ‘er’ gebruikt (zie hoofdstuk 37.2.3 ‘Er’ als enige onderwerp in een passieve zin zonder ander onderwerp): ▪

Er wordt vandaag hard gewerkt.

▪ ▪

Vandaag wordt er hard gewerkt. Hij zegt, dat er vandaag hard wordt gewerkt.

365

Passief

30.7

Passief: De belangrijkste regels op een rijtje

voltooid deelwoord voor de hoofdhandeling

In passieve zinnen wordt de hoofdhandeling actief weergegeven in de vorm van een voltooid deelwoord. De De jury beoordeelt het boek. hoofdhandeling van een zin wordt uitgedrukt door het werkwoord dat beschrijft wat er daadwerkelijke gebeurt.

passief

Het boek wordt door de jury beoordeeld.

Een bekende auteur zal het boek voor Het boek voor de Boekenweek zal

hulpwerkwoord ‘worden’

Passieve zinnen worden gevormd met behulp van het hulpwerkwoord ‘worden’ in de benodigde tijd (‘worden’ voor de tegenwoordige tijd, ‘werden’ voor de onvoltooid verleden tijd, ‘zullen worden’ voor de toekomende tijd

de Boekenweek schrijven.

door een bekende auteur worden geschreven.

De jury beoordeelt het boek.

Het boek wordt door de jury beoordeeld.

De jury beoordeelde het boek.

Het boek werd door de jury

enz.)

beoordeeld. De jury zal het boek beoordelen.

Het boek zal door de jury worden beoordeeld.

366

Passief

geen twee voltooide deelwoorden in

In Nederlandse zinnen is het niet mogelijk om twee voltooide deelwoorden direct achter elkaar te plaatsen.

De jury heeft het boek beoordeeld.

Nederlandse zinnen

Daarom valt in passieve voltooide tijden het voltooid

Een bekende auteur had het boek voor Het boek voor de Boekenweek was de Boekenweek geschreven. door een bekende auteur

deelwoord ‘geworden’ weg. Met andere woorden: de voltooid tegenwoordige tijd passief wordt gevormd met behulp van een vorm van ‘zijn’. De voltooid verleden tijd passief wordt gevormd met behulp van een vorm van ‘waren’. modale werkwoorden

plaats van het voltooid deelwoord

Modale werkwoorden en werkwoorden met een modale betekenis geven een extra betekenisdimensie aan een zin en mogen daarom niet verdwijnen. Ze blijven in passieve zinnen behouden, ofwel als persoonsvorm, ofwel als infinitief.

Het boek is door beoordeeld geworden.

de

geschreven geworden.

actief

passief

De jury moet het boek beoordelen.

Het boek moet door de jury worden beoordeeld.

Een bekende auteur zal het boek voor

Het boek voor de Boekenweek zal

de Boekenweek kunnen schrijven.

door een bekende auteur kunnen worden geschreven.

Het voltooid deelwoord staat ofwel helemaal aan het De jury zal begin van de werkwoorden aan het eind van de zin, beoordelen. ofwel helemaal aan het eind van de werkwoordenreeks.

het

boek

kunnen Het boek zal door de jury kunnen worden beoordeeld. Het

boek

zal

door

de

beoordeeld kunnen worden.

367

jury

jury

Passief

bedrijver van de handeling

De bedrijver van de handeling van een passieve zin De jury beoordeelt het boek. wordt uitgedrukt door middel van het voorzetsel ‘door’. Een bekende auteur heeft het boek

Het boek voor de Boekenweek is

voor de Boekenweek geschreven.

door een geschreven.

‘*Door men’ bestaat niet. In passieve zinnen wordt ‘men’ Men beoordeelt het boek. als bedrijver van de handeling weggelaten.

368

Het boek wordt door de jury beoordeeld.

bekende

Het boek wordt beoordeeld.

auteur

Passief

30.8 tijd23 o.t.t.

o.v.t.

v.t.t.

v.v.t.

o.t.t.t.

o.v.t.t.

v.t.t.t.

Schema actieve en passieve zinnen vorming actief stam + uitgang

vorming passief vorm van worden + voltooid deelwoord

men beoordeelt het boek

het boek wordt beoordeeld

stam + de(n)/te(n)

vorm van werden + voltooid deelwoord

men beoordeelde het boek

het boek werd beoordeeld

vorm van hebben/zijn + voltooid deelwoord

vorm van zijn + voltooid deelwoord

men heeft het boek beoordeeld

het boek is beoordeeld

vorm van hadden/waren + voltooid deelwoord

vorm van waren + voltooid deelwoord

men had het boek beoordeeld

het boek was beoordeeld

vorm van zullen + infinitief

vorm van zullen + infinitief worden + voltooid deelwoord

men zal het boek beoordelen

het boek zal worden beoordeeld

vorm van zouden + infinitief

vorm van zouden + infinitief worden + voltooid deelwoord

men zou het boek beoordelen

het boek zou worden beoordeeld

vorm van zullen + infinitief hebben/zijn + voltooid deelwoord

vorm van zullen + infinitief zijn + voltooid deelwoord het boek zal zijn beoordeeld

men zal het boek hebben beoordeeld v.v.t.t.

vorm van zouden + infinitief hebben/zijn + voltooid deelwoord

vorm van zouden + infinitief zijn + voltooid deelwoord het boek zou beoordeeld zijn

men zou het boek beoordeeld hebben 23

o.t.t. = onvoltooid tegenwoordige tijd (hij werkt) o.v.t. = onvoltooid verleden tijd (hij werkte) v.t.t. = voltooid tegenwoordige tijd (hij heeft gewerkt) v.v.t. = voltooid verleden tijd (hij had gewerkt) o.t.t.t. = onvoltooid tegenwoordige toekomende tijd (hij zal werken) o.v.t.t. = onvoltooid verleden toekomende tijd (hij zou werken) v.t.t.t. = voltooid tegenwoordige toekomende tijd (hij zal gewerkt hebben) v.v.t.t. = voltooid verleden toekomende tijd (hij zou gewerkt hebben).

369

Hoofdstuk 31 Scheidbare prefixen (Отделяемые приставки) Nederlandse werkwoorden kunnen voorafgegaan worden door een element dat de betekenis van het werkwoord modificeert, een klein beetje verandert. Deze elementen vóór een werkwoord worden prefixen of voorvoegsels genoemd. Veel prefixen zijn woorden die ook los voor kunnen komen, bijvoorbeeld als voorzetsel. ▪ aan

aannemen, aandoen

▪ af

afnemen, afdoen

▪ bij

bijsluiten, bijdragen

▪ binnen

binnenkomen, binnenlopen

▪ boven

bovenkomen

▪ buiten

buitensluiten, buitenblijven

▪ door

doornemen, doorwerken

▪ heen

heengaan, heenzenden

▪ in

innemen, inleiden

▪ na

nakijken, nazien

▪ om

omzien, omrijden

▪ onder

ondernemen, onderwerpen

▪ op

opnemen, opzien

▪ over

overnemen, overschrijven

▪ met

meenemen, meewerken (let op: het voorzetsel ‘met’ verandert in ‘mee-’ als het fungeert als prefix)

▪ tegen

tegenkomen, tegenwerken

▪ tot

toenemen, toestaan (let op: het voorzetsel ‘tot’ verandert in ‘toe’ als het fungeert als prefix)

▪ tegen

tegenkomen, tegenwerken

▪ uit

uitgeven, uitdoen

▪ voor

voornemen, voorzeggen

▪ weg

wegnemen, weggaan

370

Scheidbare prefixen

Ook andere woordsoorten dan voorzetsels kunnen als prefix aan een werkwoord vastgeplakt worden, bijvoorbeeld:

31.1

▪ geluk

gelukwensen

▪ kwijt

kwijtraken

▪ lastig

lastigvallen

▪ thuis

thuiskomen

Wanneer wel en wanneer niet scheiden? Hij neemt een cadeautje mee Hij zegt, dat hij een cadeautje meeneemt

In sommige gevallen worden het prefix en de kern van het werkwoord van elkaar gescheiden. De moeilijkheid bij geprefigeerde werkwoorden in het Nederlands is of, en zo ja wanneer, het prefix van de kern van het werkwoord gescheiden moet worden. Sommige werkwoorden hebben wel een prefix bij zich, maar dit prefix komt nooit los van de kern van het werkwoord voor. Je kunt je in ieder geval vasthouden aan de volgende regel: ▪

Als de klemtoon niet op het prefix valt, kan het prefix nooit gescheiden worden. ▪ vóórkomen (бывать)

Dat komt voor.

▪ voorkómen (предотвратить)

Dit geneesmiddel voorkomt ontstekingen.

▪ óverdrijven

(пройти, Deze regenbui drijft vanzelf over.

пролететь) ▪ overdríjven (преувеличить)

Hij overdrijft altijd.

371

Scheidbare prefixen

Nooit scheidbaar zijn in ieder geval de volgende prefixen: ▪ ge-

gebeuren:

Dat gebeurt. Wat is er gebeurd?

▪ be-

beslissen:

Hij beslist. Hij heeft beslist.

▪ ver-

vertalen:

Hij vertaalt. Hij heeft vertaald.

▪ ont-

ontmoeten:

Hij ontmoet. Hij heeft ontmoet.

▪ er-

erkennen:

Hij erkent. Hij heeft erkend.

▪ her-

herkennen:

Hij herkent. Hij heeft herkend.

Als het prefix wel van de kern van het werkwoord gescheiden kan worden, is de vorm van het werkwoord bepalend voor de vraag of je het prefix wel of niet van de rest van het werkwoord af moet halen.

31.1.1 Infinitief Hij wil binnenkomen In de infinitief worden het prefix en de kern van het werkwoord in principe als één woord geschreven. ▪

Hij wil binnenkomen.

▪

Hij wil je niet lastigvallen.

Het woordje ‘te’ komt tussen het prefix en de kern van het werkwoord in: ▪

Hij vraagt je om binnen te komen.

▪

Hij vraagt je om hem niet lastig te vallen.

372

Scheidbare prefixen

Als aan het eind van de zin meerdere werkwoorden staan, mogen deze werkwoorden tussen het prefix en de rest van het geprefigeerde werkwoord geplaatst worden: ▪

Hij zou binnen willen komen. Hij zou willen binnenkomen.

▪

Hij zou je niet lastig willen vallen. Hij zou je niet willen lastigvallen.

▪

Hij zegt dat hij binnen wil komen. Hij zegt dat hij wil binnenkomen.

▪

Hij zegt dat hij binnen zou willen komen. Hij zegt dat hij zou willen binnenkomen.

▪

Hij zegt dat hij je niet lastig wil vallen. Hij zegt dat hij je niet wil lastigvallen.

▪

Hij zegt dat hij je niet lastig zou willen vallen. Hij zegt dat hij je niet zou willen lastigvallen.

31.1.2 Voltooid deelwoord Hij is binnengekomen Het prefix voor voltooide deelwoorden (ge-) komt tussen het prefix en de kern van het werkwoord in. Het voltooid deelwoord wordt als één woord geschreven: ▪

Hij is binnengekomen.

▪

Hij heeft je lastiggevallen.

Als er aan het eind van de zin meerdere werkwoorden voorkomen, mogen deze werkwoorden tussen het prefix en de rest van het voltooid deelwoord in geplaatst worden. ▪

Hij zegt dat hij binnen is gekomen. Hij zegt dat hij is binnengekomen.

▪

Het spijt hem dat hij je lastig heeft gevallen. Het spijt hem dat hij je heeft lastiggevallen.

373

Scheidbare prefixen

31.1.3 Persoonsvorm Hij neemt een cadeautje mee Hij zegt, dat hij een cadeautje meeneemt Als een werkwoord met scheidbaar prefix de persoonsvorm is in een zin, moet er een onderscheid gemaakt worden tussen hoofdzinnen en bijzinnen. In hoofdzinnen wordt het prefix gescheiden van de kern van het werkwoord. Het werkwoord staat in principe op de tweede plaats in de zin (tenzij een voorgaande bijzin ervoor zorgt dat de persoonsvorm direct na deze bijzin geplaatst moet worden; zie voor de plaats van werkwoorden Hoofdstuk 32). Het prefix staat zo ver mogelijk aan het eind van de zin. ▪

Hij komt binnen.

▪

Hij kwam gisteren pas laat binnen.

▪

Hij valt je lastig.

In bijzinnen worden het prefix en de kern van het werkwoord als één woord geschreven; het werkwoord staat zo ver mogelijk aan het eind van de zin. ▪

Hij zegt dat hij binnenkomt.

▪

Ik merkte dat hij gisteren pas laat binnenkwam.

▪

Het spijt hem dat hij je soms lastigvalt.

31.1.4 Gebiedende wijs Kom binnen Als een werkwoord met een scheidbaar prefix in de gebiedende wijs staat, wordt het prefix gescheiden van de rest van het werkwoord. Het prefix staat zo ver mogelijk aan het eind van de zin. De kern van het werkwoord staat volgens de regels van de gebiedende wijs op de eerste plaats in de zin: ▪

Kom binnen.

▪

Kom maar binnen.

▪

Komt u binnen.

374

Scheidbare prefixen

31.2

Enkele losse opmerkingen over prefixen en werkwoorden

Prefixen hebben in principe geen invloed op de vervoeging van het werkwoord: sterke werkwoorden blijven sterk en zwakke werkwoorden blijven zwak. Een sterk werkwoord met prefix ondergaat dus dezelfde veranderingen in de verleden tijd als het werkwoord zonder prefix. ▪ nemen

nam

genomen

▪ meenemen

nam mee

meegenomen

▪ komen

kwam

gekomen

▪ binnenkomen kwam binnen

binnengekomen

Sommige werkwoorden hebben weliswaar een beklemtoond prefix, maar dit prefix is niet scheidbaar. Zelden scheidbaar zijn prefixen die ook voorkomen als zelfstandig naamwoord of als werkwoord. ▪

raadplegen

▪

stofzuigen

▪

blokfluiten

▪

zweefvliegen

375

Scheidbare prefixen

31.3

Scheidbare prefixen: De belangrijkste regels op een rijtje

werkwoordsvorm

scheiden of niet scheiden?

voorbeeld

infinitief

- in principe: niet scheiden

Hij wil binnenkomen.

- infinitief gecombineerd met ‘te’: scheiden

Hij vraagt je om binnen te komen.

- als aan het eind van de zin andere werkwoorden staan, mogen deze werk-

Hij zou binnen willen komen.

woorden tussen het prefix en de rest van het geprefigeerde werkwoord

of: Hij zou willen binnenkomen.

geplaatst worden. Hij zegt dat hij binnen wil komen. of: Hij zegt dat hij wil binnenkomen. voltooid deelwoord

- het prefix ge- komt tussen het prefix van het geprefigeerde werkwoord en

Hij is binnengekomen.

de rest van dit werkwoord in. Het geheel wordt als één woord geschreven. - als aan het eind van de zin andere werkwoorden voorkomen, mogen deze werkwoorden tussen het prefix en de rest van het geprefigeerde

Hij zegt dat hij binnen is gekomen. of: Hij zegt dat hij is binnengekomen.

werkwoord geplaatst worden. Hij zegt dat hij binnen zou moeten komen. of: Hij zegt dat hij zou moeten binnenkomen. persoonsvorm

in een hoofdzin:

het prefix en de rest van het werkwoord worden

Hij komt binnen.

gescheiden.

Omdat het regent, komt hij zo snel mogelijk

Het werkwoord staat op de tweede plaats (na een

binnen.

bijzin op de eerste plaats); het prefix staat zo ver mogelijk aan het eind van de zin. in een bijzin: gebiedende wijs

niet scheiden

Hij zegt dat hij binnenkomt.

het prefix en de rest van het werkwoord worden gescheiden.

Kom binnen.

Het werkwoord staat op de eerste plaats; het prefix staat zo ver mogelijk

Komt u binnen.

aan het eind van de zin.

376

Hoofdstuk 32 De plaats van het werkwoord In het Nederlands is de plaats van het werkwoord afhankelijk van het soort werkwoord (persoonsvorm of geen persoonsvorm) en van het soort zin (hoofdzin of bijzin). 32.1

Finiete en niet-finiete werkwoorden Hij is gisteren teruggekomen

Niet-finiete werkwoorden zijn alle vormen van het werkwoord behalve de persoonsvorm. Concreet zijn niet-finiete werkwoorden ▪

▪

de infinitief ▪

Hij zit te lezen.

▪

Hij wil fietsen.

het voltooid deelwoord24 ▪

Heb je het boek al gelezen.

▪

Hij is naar Parijs gefietst.

Het finiete werkwoord van een zin is de persoonsvorm. De persoonsvorm is dat werkwoord in de zin dat het getal en de persoon van het onderwerp van de zin aangeeft (staat het onderwerp in het enkelvoud of in het meervoud; is het onderwerp een eerste, tweede of derde persoon).

24

Ook het tegenwoordig deelwoord is een niet-finiet werkwoord. Omdat het tegenwoordig deelwoord uitsluitend attributief en adverbiaal wordt gebruikt en nooit onderdeel is van het gezegde, wordt deze werkwoordsvorm hier buiten beschouwing gelaten. Voorbeelden van het tegenwoordig deelwoord zijn: ▪ Fluitend liep hij over straat. ▪ Hij liep vrolijk zingend de deur uit.

377

Plaats van het werkwoord

In de zin ▪

Hij heeft besloten om dat boek niet te lezen,

is ‘heeft’ de persoonsvorm. Het werkwoord ‘heeft’ geeft immers aan dat het onderwerp van de zin een derde persoon enkelvoud is. De niet-finiete werkwoorden in deze zin zijn: ‘besloten’ en ‘lezen’.

32.2

Hoofd- en bijzin Hij komt morgen Hij zegt dat hij morgen komt

Een hoofdzin is een zin die los voor kan komen. Een hoofdzin heeft een zelfstandige betekenis, dat wil zeggen: een hoofdzin heeft een betekenis die niet afhankelijk is van een andere zin. Bijvoorbeeld: ▪

Jan loopt naar huis.

▪

Morgen gaan we een ander onderwerp behandelen.

Een lezer kan deze twee zinnen begrijpen zonder uitleg in een andere zin. Een bijzin kan niet los voorkomen. Een bijzin heeft geen zelfstandige betekenis, hij heeft alleen betekenis in relatie tot een andere zin. Neem bijvoorbeeld de volgende zin: ▪

Jan loopt naar huis, omdat zijn band lek is.

In deze zin geeft de bijzin ‘omdat zijn band lek is’ de reden aan waarom Jan naar huis loopt. Het is een nadere bepaling bij dat wat eerder is gezegd. De zin ‘Omdat zijn band lek is’ is alleen te begrijpen in combinatie met de voorgaande woorden ‘Jan loopt naar huis’.

378

Plaats van het werkwoord

De volgende zinnen zijn altijd bijzinnen: 1. Betrekkelijke bijzinnen, dat wil zeggen: zinnen die beginnen met een betrekkelijk voornaamwoord (voor betrekkelijke voornaamwoorden in het Nederlands, zie Hoofdstuk 16 Betrekkelijke voornaamwoorden). ▪

Vandaag houdt hij een lezing over het boek dat ik zo mooi vind.

▪

Dit is het boek waaraan ik refereer.

2. Zinnen in de indirecte rede (косвенная речь). ▪

Specialisten zeggen dat het economisch beter gaat met het land.

▪

Hij vraagt wat hij moet doen.

▪

Hij vraagt of hij dat moet doen.

3. Zinnen die aan een andere zin worden vastgeplakt met behulp van een zogenaamd onderschikkend voegwoord (подчинительный союз). (In paragraaf 32.4 wordt nader ingegaan op onderschikkende voegwoorden en het verschil met nevenschikkende voegwoorden.) Na de meeste voegwoorden volgt een bijzin, waarin alle werkwoorden aan het eind van de zin staan. ▪

Hij ging tv kijken toen hij met zijn huiswerk klaar was.

▪

Hij ging tv kijken nadat hij zijn huiswerk had gemaakt.

Het onderscheid tussen hoofd- en bijzin is van belang voor de plaats die de persoonsvorm in de zin inneemt.

379

Plaats van het werkwoord

32.3

De plaats van het werkwoord in de zin

Voor niet-finiete werkwoorden – alle werkwoorden behalve de persoonsvorm – geldt dat ze zo ver mogelijk aan het eind van de zin staan. Het maakt hierbij niet uit of de zin een hoofdzin of een bijzin is. Bijvoorbeeld (in de onderstaande zinnen zijn de niet-finiete werkwoorden cursief gedrukt): ▪

Jan is gisteren snel naar huis gerend (voltooid deelwoord), omdat het plotseling heel hard begon te regenen (infinitief).

▪

Hij had me plechtig beloofd (voltooid deelwoord), dat hij me onmiddellijk zou bellen (infinitief), zodra hij in Frankrijk zou zijn (infinitief) aangekomen (voltooid deelwoord).

Voor de plaats van niet-finiete werkwoorden is het onderscheid tussen hoofd- en bijzin niet van belang. Om te bepalen waar het finiete werkwoord, de persoonsvorm, moet komen, moet wel een onderscheid gemaakt worden tussen hoofdzin en bijzin.

32.3.1 Bevestigende hoofdzinnen Hij is gisteren snel naar huis gerend In bevestigende hoofdzinnen staat de persoonsvorm op de tweede plaats in de zin (in de onderstaande zinnen is de persoonsvorm cursief gedrukt): ▪

Hij is gisteren snel naar huis gerend.

▪

Gisteren is hij snel naar huis gerend.

▪

Hij beloofde me plechtig dat …

▪

Plechtig beloofde hij me dat …

380

Plaats van het werkwoord

32.3.2 Vraagzinnen Is hij gisteren snel naar huis gerend? Wat hebben jullie gisteren gedaan? In vraagzinnen staat de persoonsvorm op de tweede plaats als de vraagzin begint met een vragend voornaamwoord, zoals ‘wat’, ‘wanneer’, ‘waarom’, ‘hoe’ e.d. (in de onderstaande zinnen is de persoonsvorm cursief gedrukt): ▪

Wat heb je gisteren gedaan?

▪

Om hoe laat moeten we op school zijn?

Als in de vraagzin geen vragend voornaamwoord aanwezig is, staat de persoonsvorm op de eerste plaats in de zin (in de onderstaande zinnen is de persoonsvorm cursief gedrukt): ▪

Kom je ook?

▪

Heb je het boek al gelezen?

Zie voor de vorming van vraagzinnen ook Hoofdstuk 17 Vragende voornaamwoorden en vraagzinnen.

32.3.3 Gebiedende zinnen Ga bij het raam staan In gebiedende zinnen wordt een bevel gegeven. De werkwoordsvorm die gebruikt wordt om bevelen te geven is de imperatief (zie voor de vorming van de imperatief Hoofdstuk 28). Deze imperatief staat op de eerste plaats in de zin (in de onderstaande zinnen is de imperatief cursief gedrukt): ▪

Ga bij het raam staan.

▪

Gaat u maar bij het raam staan.

▪

Lees voor morgen dit boek.

381

Plaats van het werkwoord

32.3.4 Bijzinnen Hij belooft dat hij morgen zal komen In bijzinnen staat de persoonsvorm net als alle andere werkwoorden zo ver mogelijk aan het eind van de zin, maar in de meeste gevallen vóór andere werkwoordsvormen (in de onderstaande zinnen is de persoonsvorm cursief gedrukt): hoofdzin

bijzin

▪ Hij is gisteren snel naar huis gerend,

omdat het plotseling hard begon te regenen.

32.4

▪ Hij beloofde me plechtig,

dat hij het niet zou vergeten.

▪ Hij zal me opbellen,

zodra hij is aangekomen.

Bijzonderheden

32.4.1 Nevenschikkende voegwoorden We gaan eerst met de trein en daarna gaan we verder met de fiets Vrijwel alle voegwoorden in het Nederlands zijn onderschikkende voegwoorden, die een bijzin inleiden. Er is een beperkte groep van zogenaamde nevenschikkende voegwoorden (сочинительные союзы), die twee zinnen aan elkaar verbinden met dezelfde structuur. Het gaat om de volgende zes voegwoorden: ▪ en

▪

want

▪ of (или)

▪

dus

▪ maar

▪

doch (‘doch’ geldt als verouderd; het woord heeft dezelfde betekenis als ‘maar’)

Zoals hierboven gezegd, verbinden deze zes nevenschikkende voegwoorden twee zinnen aan elkaar met dezelfde structuur. Concreet betekent dit het volgende: nevenschikkende voegwoorden verbinden een hoofdzin aan een tweede hoofdzin, een bijzin aan een tweede bijzin of een vraagzin aan een tweede vraagzin.

382

Plaats van het werkwoord

het nevenschikkende voegwoord verbindt twee mededelende hoofdzinnen

▪

Morgen gaan we eerst naar een museum en daarna gaan we naar de bioscoop. (Het nevenschikkende voegwoord ‘en’ verbindt twee bevestigende hoofdzinnen. In beide bevestigende hoofdzinnen staat de persoonsvorm geheel volgens de regels op de tweede plaats: [positie 1:] Morgen [positie 2, persoonsvorm:] gaan [rest van de zin:] we eerst naar een museum [nevenschikkend voegwoord:] en [positie 1:] daarna [positie 2, persoonsvorm:] gaan [rest van de zin:] we naar de bioscoop.)

▪

Hij wilde graag komen, maar helaas was hij op het laatste moment verhinderd. het nevenschikkende voegwoord verbindt twee bijzinnen

▪

We hebben afgesproken dat we morgen eerst naar een museum gaan en daarna naar de bioscoop gaan.

▪

Hij zei dat hij graag wilde komen, maar helaas op het laatste moment verhinderd was. het nevenschikkende voegwoord verbindt twee vraagzinnen

▪

Komt hij morgen ook of is hij verhinderd?

▪

Wanneer kom je terug en kom je volgende maand ook naar de receptie? (In deze laatste voorbeeldzin verbindt het nevenschikkende voegwoord ‘en’ twee zinnen met de structuur van een vraagzin. In het eerste deel van de zin wordt een vraagwoord gebruikt. De persoonsvorm staat daarom op de tweede plaats in de zin. Het tweede deel van de zin is opnieuw een zin met een vraagstructuur. Nu wordt echter geen vraagwoord gebruikt. Daarom staat de persoonsvorm op de eerste plaats. Immers, in vraagzinnen zonder vraagwoord staat de persoonsvorm op de eerste plaats.)

383

Plaats van het werkwoord

32.4.2 Of We gaan met de fiets of we pakken de bus Hij vraagt of je morgen ook komt Het voegwoord ‘of’ is in sommige gevallen een nevenschikkend voegwoord, dat twee zinnen aan elkaar verbindt met dezelfde structuur. In andere gevallen is ‘of’ een onderschikkend voegwoord. Wanneer ‘of’ optreedt als onderschikkend voegwoord, leidt het woord een bijzin in, waarin alle werkwoorden inclusief de persoonsvorm aan het eind van de zin staan. Om te bepalen of het voegwoord ‘of’ onderschikkend of nevenschikkend is, kun je kijken naar de betekenis waarin het woord in een concrete zin gebruikt wordt. Als ‘of’ gebruikt wordt in de Russische betekenis или, is het woord een nevenschikkend voegwoord. Dit betekent dat ‘of’ in dergelijke gevallen twee zinnen aan elkaar verbindt met dezelfde structuur. ▪

Ik kom met eigen vervoer of [или] ik rijd met iemand mee.

▪

We gaan met de fiets of [или] we pakken de bus.

▪

Kom je morgen ook of [или] heb je het te druk?

Als ‘of’ gebruikt wordt om een indirecte vraag in te leiden, kan het woord vertaald worden met het Russische ли. In dit geval is ‘of’ een onderschikkend voegwoord en is de zin na ‘of’ een bijzin met alle werkwoorden aan het eind. ▪

Kunt u me zeggen of [ли] deze bus naar het centrum gaat?

▪

Hij vraagt of [ли] je morgen ook naar zijn verjaardagsfeestje wilt komen.

▪

We vragen of [ли] je lopend naar school gaat of [или] de bus neemt.

▪

Hij wil weten of [ли] we naar Amsterdam verhuizen of [или] toch maar naar Rotterdam gaan.

▪

Hij vraagt of [ли] je morgen ook komt of [или] het te druk hebt.

384

Plaats van het werkwoord

32.4.3 Bijzin vóór de hoofdzin Zodra ik het weet, zal ik het zeggen Als de bijzin vóór de hoofdzin staat, wordt de bijzin beschouwd als de eerste plaats in de hoofdzin. De persoonsvorm van de hoofdzin komt dan direct na de bijzin (in de onderstaande zinnen zijn de persoonsvormen cursief gedrukt): ▪

Omdat het plotseling hard begon te regenen, is hij gisteren snel naar huis gerend.

▪

Zodra hij is aangekomen, zal hij me opbellen.

▪

Toen de man de krant had weggelegd, kroop zijn poes bij hem op schoot.

Er is een uitzondering op deze regel dat de persoonsvorm in de hoofdzin op de eerste plaats staat als de zin begint met een bijzin. Het gaat hier om zogenaamde toegevende zinnen. Het woord ‘ook’ kan, eventueel in combinatie met een woord als ‘al’, gebruikt worden in de betekenis ‘het maakt niet uit wat/wie/hoe’: ▪

Wat hij ook probeerde, het lukte hem niet om de zin mooi te vertalen. (Het maakt niet uit wat hij probeerde, het lukte hem niet om een mooie vertaling te produceren.)

▪

Wie je het ook vraagt, iedereen zal je hetzelfde zeggen. (Het maakt niet uit aan wie je deze vraag stelt, iedereen zal je hetzelfde antwoord geven.)

Zoals uit de voorbeelden hierboven blijkt, staat na toegevende bijzinnen met het woordje ‘ook’ de persoonsvorm in de daarop volgende hoofdzin gewoon op de tweede plaats.

385

Plaats van het werkwoord

Hieronder volgen nog enkele voorbeelden van toegevende zinnen. Let goed op de plaats van de persoonsvorm. ▪

Hoe hard hij ook rende, hij kon de man niet meer inhalen.

▪

Wanneer je ook komt, je bent altijd welkom.

▪

(Ook) al is de leugen nog zo snel, de waarheid achterhaalt haar wel. (Let op: in het eerste deel van de zin staat geen betrekkelijk voornaamwoord of betrekkelijk bijwoord (‘wat’, ‘wie’, ‘hoe’, ‘wanneer’ e.d.). Omdat in het eerste deel van de zin geen woord wordt gebruikt dat van de zin een bijzin kan maken, is de zin met ‘ook al’ een normale hoofdzin met de persoonsvorm op de tweede plaats.)

▪

Ook al kom je om twaalf uur ’s nachts, je bent altijd welkom. (Let op: in het eerste deel van de zin staat geen betrekkelijk voornaamwoord of betrekkelijk bijwoord dat van de zin een bijzin maakt. Het eerste deel van de zin is daarom een normale hoofdzin met de persoonsvorm op de tweede plaats.)

Ook constructies met ‘hoe ..., hoe ...’ en ‘hoe ..., des te ...’ (чем..., тем...) gedragen zich bijzonder qua positie van de persoonsvorm. In constructies met ‘hoe ..., hoe ...’ zijn beide delen van de zin bijzinnen, waarin de persoonsvorm samen met eventuele andere werkwoorden aan het van de zin staat: ▪

Hoe meer hij doet, hoe meer hij vergeet.

▪

Hoe later het werd, hoe ongeruster hij werd.

In constructies met ‘hoe ..., des te ...’ mag na ‘des te’ zowel een bijzin als een hoofdzin worden gebruikt. ▪

Hoe meer hij doet, des te meer vergeet hij / des te meer hij vergeet.

▪

Hoe later het werd, des te ongeruster werd hij / des te ongeruster hij werd.

386

Plaats van het werkwoord

32.4.4 Voegwoord telt niet mee Hij komt niet, want hij moet nog veel doen Het voegwoord zelf telt niet mee bij het bepalen van de zinposities. De eerste positie in de zin is dus de positie direct na het voegwoord: voegwoord,

positie 1

positie 0

▪ Hij had haast

want

positie 2, persoonsvorm

hij

moest

de trein halen.

32.4.5 Meerdere werkwoorden aan het eind van de zin Men denkt dat het gebouw binnenkort zal moeten worden gerenoveerd Men denkt dat het gebouw binnenkort gerenoveerd zal moeten worden Niet-finiete werkwoorden (infinitieven en voltooide deelwoorden) staan aan het eind van de zin. In bijzinnen staat ook de persoonsvorm aan het eind. Dit kan situaties opleveren waarin er een hele reeks werkwoorden aan het eind van een zin staat, zoals in de voorbeeldzinnen in de titel van deze paragraaf: ▪

Men denkt dat het gebouw binnenkort zal moeten worden gerenoveerd.

In de bijzin staan maar liefst vier werkwoorden aan het eind van de zin: de persoonsvorm ‘zal’, de infinitieven ‘moeten’ en ‘worden’ en tot slot het voltooid deelwoord ‘gerenoveerd’. Als er meerdere werkwoorden aan het eind van een zin staan, gelden de volgende regels voor hun onderlinge volgorde:

387

Plaats van het werkwoord

-

Het voltooid deelwoord staat ofwel helemaal aan het begin van de reeks werkwoorden ofwel helemaal aan het eind.

-

▪

Men denkt dat het gebouw binnenkort zal moeten worden gerenoveerd.

▪

Men denkt dat het gebouw binnenkort gerenoveerd zal moeten worden.

Als de persoonsvorm aan het eind van de zin geplaatst moet worden, staat deze meestal voor de andere werkwoorden aan het eind. Volgens de regel dat voltooide deelwoorden helemaal aan het begin van een werkwoordenreeks mogen staan, mag een voltooid deelwoord voor de persoonsvorm geplaatst worden.

-

▪

Men denkt dat het gebouw binnenkort zal moeten worden gerenoveerd.

▪

Men denkt dat het gebouw binnenkort gerenoveerd zal moeten worden.

Voor andere niet-finiete werkwoorden dan het voltooid deelwoord geldt, dat eerst modificerende werkwoorden genoemd worden. Modificerende werkwoorden zijn werkwoorden die een extra nuance aan de betekenis van de handeling geven. Je kunt hierbij in de eerste plaats denken aan de modale werkwoorden (‘zullen’, ‘willen’, ‘kunnen’, ‘moeten’, ‘mogen’). Deze modificerende werkwoorden staan voor het hoofdwerkwoord, dat wil zeggen: voor het werkwoord dat daadwerkelijk beschrijft wat er in de zin gebeurt. ▪

Men denkt dat het gebouw binnenkort zal moeten worden gerenoveerd. (Als modaal werkwoord nuanceert ‘moeten’ de handeling van de zin, ‘gerenoveerd worden’. ‘Moeten’ staat daarom voor de werkwoorden die daadwerkelijk beschrijven wat er gebeurt in de zin, namelijk ‘gerenoveerd worden’.)

▪

Hij zegt dat men een nader onderzoek naar de ware toedracht zal willen gaan uitvoeren. (Als modaal werkwoord nuanceert ‘willen’ de werkwoorden ‘gaan uitvoeren’. ‘Willen’ staat daarom voor deze twee werkwoorden. Op zijn beurt nuanceert het werkwoord ‘gaan’ de handeling ‘uitvoeren’. ‘Gaan’ staat daarom voor de infinitief ‘uitvoeren’.)

388

Plaats van het werkwoord

Let op: de regels voor de onderlinge volgorde van werkwoorden gelden alleen voor werkwoorden aan het eind van een zin. Als er meerdere werkwoorden achter elkaar staan, controleer dan altijd of de persoonsvorm bij de werkwoorden aan het eind van de zin hoort of op de tweede plaats in een hoofdzin staat. Het tweede deel van de onderstaande zin is een bijzin, waarin de persoonsvorm samen met de andere werkwoorden aan het eind staat: ▪

Men denkt dat het gebouw binnenkort zal moeten worden gerenoveerd.

Omdat de persoonsvorm bij de werkwoorden aan het eind hoort, mag het voltooid deelwoord ‘gerenoveerd’ helemaal aan het begin van de werkwoordenreeks genoemd worden: ▪

Men denkt dat het gebouw binnenkort gerenoveerd zal moeten worden.

De volgende zin is een hoofdzin, waarin de persoonsvorm op de tweede plaats staat en dus niet bij de werkwoorden aan het van de zin hoort. ▪

Het gebouw zal worden gerenoveerd.

Als je in de zin hierboven het voltooid deelwoord aan het begin wilt plaatsen van de reeks werkwoorden die aan het eind genoemd worden, levert dit de volgende volgorde op: ▪

Het gebouw zal gerenoveerd worden.

Als persoonsvorm in een hoofdzin staat ‘zal’ op de tweede plaats, waardoor het niet hoort bij de werkwoordenreeks aan het eind van de zin.

389

Plaats van het werkwoord

Schematisch weergegeven zijn de regels voor de onderlinge volgorde van werkwoorden aan het eind van de zin als volgt: voltooid deelwoord Dit is een interessant onderwerp. We zullen het erover hebben.

‘Er’ en het voorzetsel kunnen als één woord worden geschreven: ▪

Dit is een interessant onderwerp. We zullen erover praten. (Dit is een interessant onderwerp. We zullen over het praten => We zullen erover praten.)

▪

Ik zocht het woord op in het woordenboek. Het stond erin. (Ik zocht het woord op in het woordenboek. Het stond in het => Het stond erin.)

Sommige werkwoorden hebben altijd een voorzetsel bij zich (bijvoorbeeld ‘het eens zijn met’, ‘leiden tot’, ‘wijzen op’). Na voorzetsels moet altijd een zelfstandig naamwoord staan; je mag voorzetels niet los gebruiken. Met name bij werkwoorden die een vast voorzetsel bij zich hebben, levert deze regel regelmatig problemen op, omdat het in veel gevallen niet mogelijk is om een concreet zelfstandig naamwoord achter het voorzetsel te plaatsen. Neem bijvoorbeeld de volgende zin met de vaste combinatie van werkwoord en voorzetsel ‘wijzen op’: ▪

*Hij wijst op ???, dat dit een belangrijk punt is.30

Op het voorzetsel ‘op’ volgt geen zelfstandig naamwoord. Als er na een voorzetsel geen zelfstandig naamwoord staat (of een persoonlijk voornaamwoord dat verwijst naar mensen), moet je ‘er’ gebruiken om ervoor te zorgen dat het voorzetsel niet los gebruikt wordt.

30

▪

Hij wijst erop dat dit een belangrijk punt is.

▪

Hij is ervan op de hoogte dat dit een belangrijk punt is.

Een sterretje (*) voor een woord of zin geeft aan dat het woord of de zin grammaticaal niet correct is. 484

Er: Samenvatting

Let erop dat je voorzetsels niet verwart met gescheiden prefixen. Zoals hierboven is uitgelegd kunnen voorzetsels niet zelfstandig voorkomen. Er moet een zelfstandig naamwoord op een voorzetsel volgen en als dit niet kan, moet het woordje ‘er’ gebruikt worden vóór het voorzetsel. Een prefix dat bij een werkwoord hoort, mag wél zelfstandig voorkomen:

▪ Hij kijkt het werk na. (In deze zin is het zelfstandig voorkomende ‘na’ geen voorzetsel, maar een prefix dat van de kern het werkwoord ‘nakijken’ is gescheiden.)

▪ Omdat het plotseling begon te regenen, liep hij snel door. (‘Door’ is hier geen voorzetsel, maar het scheidbare prefix van het werkwoord ‘doorlopen’.) Een aantal voorzetsels verandert van vorm in combinatie met ‘er’. 1. ‘met’ verandert in ‘mee’ ▪

Dit is een goed voorstel. Iedereen is het ermee eens.

2. ‘tot’ verandert in ‘toe’. ▪

Dit leidt ertoe, dat de conclusies herzien moeten worden.

3. ‘naar’ verandert in ‘heen’ of ‘naartoe’, als het voorzetsel ‘naar’ gebruikt wordt om de richting van een letterlijke beweging aan te duiden. ▪

Hij denkt dat het een interessante lezing zal zijn en hij gaat er zeker heen.

▪

Hij denkt dat het een interessante lezing zal zijn en hij gaat er zeker naartoe.

Als ‘naar’ niet gebruikt wordt om de richting van een letterlijke beweging aan te duiden, verandert het voorzetsel niet van vorm. ▪

Dit is een heel goed boek. Ik verwijs er vaak naar.

485

Er: Samenvatting

De positie van ‘er’ in combinatie met een voorzetsel Er zijn twee manieren om te onthouden waar ‘er’ in de zin moet staan als het woord gecombineerd wordt met een voorzetsel. Je kunt ten eerste de algemene regel voor ‘er’ onthouden: ▪

‘Er’ staat vóór alle bijwoordelijke bepalingen die in het middenstuk van een zin genoemd worden (dus niet helemaal aan het begin of achter de werkwoorden die aan het eind van een zin staan). Concreter geformuleerd betekent dit: ‘Er’ staat na het onderwerp en na voornaamwoorden zonder voorzetsel (preciezer: na persoonlijke, wederkerende en wederkerige voornaamwoorden zonder voorzetsel en na zelfstandig gebruikte aanwijzende voornaamwoorden zonder voorzetsel).31

▪

Dit is een interessant onderwerp. We zullen het erover hebben. (‘Er’ staat voor alle bijwoordelijke bepalingen die in het middenstuk van de zin genoemd worden [hier: morgen]). ‘Er’ staat na het onderwerp van de zin [hier: we] en na alle voornaamwoorden zonder voorzetsel [hier: het]).

31

In het vervolg van dit hoofdstuk zal regelmatig gesproken worden over ‘voornaamwoorden’ en de positie van ‘er’ in relatie tot deze woordsoorten. Onder ‘voornaamwoorden’ wordt hier verstaan: persoonlijke, wederkerende en wederkerige voornaamwoorden en zelfstandig gebruikte aanwijzende voornaamwoorden (личные, возвратные и взаимные местоимения, указательные местоимения в самостоятельном употреблении). Eigenlijk is de formulering ‘voornaamwoorden’ in dit verband niet juist. Naast persoonlijke, wederkerende en wederkerige voornaamwoorden, die relatief ver aan het begin van een zin moeten staan, zijn er in het Nederlands ook nog onbepaalde voornaamwoorden. Deze onbepaalde voornaamwoorden gedragen zich qua positie in de zin als normale zelfstandige naamwoorden en vallen daarmee niet onder de categorie voornaamwoorden die aan het begin van een Nederlandse zin en voor ‘er’ geplaatst moeten worden. Voor het leesgemak zal in dit hoofdstuk echter steeds gesproken worden over ‘voornaamwoorden’, waarmee steeds uitsluitend bedoeld worden: persoonlijke, wederkerende en wederkerige voornaamwoorden. 486

Er: Samenvatting

De algemene regel voor de positie van ‘er’ – ‘er’ staat na het onderwerp en na voornaamwoorden zonder voorzetsel – zorgt ervoor dat er soms zinsdelen tussen ‘er’ en het voorzetsel in geplaatst moeten worden, bijvoorbeeld bijwoordelijke bepalingen, die altijd na ‘er’ staan. ‘Er’ staat op zijn vaste plaats na het onderwerp en na voornaamwoorden zonder voorzetsel. Het voorzetsel dat bij ‘er’ hoort, staat op de gebruikelijke plaats voor voorzetsel. Deze gebruikelijke plaats voor voorzetsels is zo ver mogelijk aan het eind van de zin, maar vóór: 1. werkwoorden die aan het eind van de zin moeten staan 2. scheidbare prefixen 3. onderdelen van idiomatische constructies. ▪

Dit is een interessant onderwerp. We zullen het er morgen over hebben.

▪

Dit is een interessant onderwerp. We zijn het er helemaal mee eens, dat we het er morgen over zullen hebben.

In plaats van de algemene regel voor de plaats van ‘er’ kun je ook onthouden welke zinsdelen altijd tussen ‘er’ en het voorzetsel in geplaatst moeten worden. ‘Er’ en voorzetsel worden gescheiden door de volgende vier zinsdelen: 1. Een bijwoordelijke bepaling die niet op de eerste plaats in de zin staat. ▪

Dit is een interessant onderwerp. We zullen het er morgen over hebben.

2. Lijdende voorwerpen, behalve als het lijdend voorwerp wordt uitgedrukt in de vorm van een voornaamwoord (preciezer: in de vorm van een persoonlijk, wederkerend of wederkerig voornaamwoord). ▪

Dit is een interessant onderwerp. Ze gaan er een documentaire over maken.

▪

Hij vindt dit een vervelend onderwerp. Hij wil er niets over horen.

3. De ontkenning ‘niet’. ▪

Dit is een interessant onderwerp, maar we kunnen het er niet over hebben.

4. Een naamwoordelijk deel van het gezegde (именная часть сказуемого). ▪

Dit is een belangrijke uitvinding. Hij is er een beroemd wetenschapper door geworden.

487

Er: Samenvatting

Als ‘er’ één geheel vormt met het voorzetsel, staat de woordcombinatie zo ver mogelijk aan het eind van de zin. In hoofdzinnen staat de combinatie met ‘er’ echter voor niet-finiete werkwoorden32 en scheidbare prefixen. In bijzinnen staat de combinatie met ‘er’ voor alle werkwoorden, dus ook voor de persoonsvorm. ▪

Dit is een belangrijk punt. We zullen het erover hebben.

▪

Gaan we het nog over dit onderwerp hebben? Hij zei net, dat we het erover zullen hebben.

▪

De waarnemers zien erop toe dat de verkiezingen eerlijk verlopen.

▪

De kranten melden dat de waarnemers erop toezien dat de verkiezingen eerlijk verlopen.

Als ‘er’ en het voorzetsel gescheiden moeten worden, staat ‘er’ direct voor de woorden die het woordje van het voorzetsel scheiden. Het voorzetsel staat direct na deze woorden. Het voorzetsel staat daarmee zo ver mogelijk aan het eind van de zin, maar voor onderdelen van idiomatische constructies, voor niet-finiete werkwoorden, scheidbare prefixen en in bijzinnen ook voor de persoonsvorm. ▪

Dit is een belangrijk punt. We zullen het er binnenkort over hebben.

▪

Gaan we het nog over dit onderwerp hebben? Hij zei net, dat we het er binnenkort over zullen hebben.

▪

De waarnemers zien er hopelijk op toe dat de verkiezingen eerlijk verlopen.

▪

De kranten melden dat de waarnemers er hopelijk op toezien dat de verkiezingen eerlijk verlopen.

32

Niet-finiete werkwoorden zijn alle werkwoorden behalve de persoonsvorm. De meest gebruikte niet-finiete werkwoorden in het Nederlands zijn infinitieven en voltooide deelwoorden. 488

Er: Samenvatting

36.3

‘Er’ in combinatie met een aanduiding van hoeveelheid Hij heeft vijf koekjes gepakt. Nu heeft hij er nog twee

‘Er’ wordt vaak gebruikt in combinatie met een aanduiding van hoeveelheid (bijvoorbeeld een telwoord, числительное). ‘Er’ wordt in dit soort gevallen gebruikt ter vervanging van een bekend verondersteld zelfstandig naamwoord. ▪

Vijf minuten geleden had het jongetje drie chocolaatjes. Nu heeft hij er één.

Eigenlijk staat hier: ▪

Vijf minuten geleden had het jongetje drie chocolaatjes. Nu heeft hij één chocolaatje.

Het herhalen van het woord ‘chocolaatje’ is stilistisch niet mooi. De lezer kan de tweede zin ook begrijpen zonder het zelfstandig naamwoord ‘chocolaatje’, dat immers al in de zin ervoor is genoemd. Als je besluit om na een telwoord het zelfstandig naamwoord weg te laten, moet je dit substantief vervangen door het woordje ‘er’: ▪

Vijf minuten geleden had het jongetje drie chocolaatjes.

Nu heeft hij één chocolaatje. => Nu heeft hij er één.

489

Er: Samenvatting

De positie van ‘er’ in combinatie met aanduidingen van hoeveelheid Net als het geval was bij ‘er’ in combinatie met een voorzetsel, zijn er ook voor ‘er’ in combinatie met een aanduiding van hoeveelheid twee manieren om te onthouden waar ‘er’ in de zin moet staan. Opnieuw kun je ten eerste de algemene regel voor ‘er’ onthouden: ▪

‘Er’ staat vóór alle bijwoordelijke bepalingen die in het middenstuk van een zin genoemd worden (dus niet helemaal aan het begin of achter de werkwoorden die aan het eind van een zin staan). Concreter geformuleerd betekent dit: ‘Er’ staat na het onderwerp en na voornaamwoorden zonder voorzetsel (preciezer: na persoonlijke, wederkerende en wederkerige voornaamwoorden zonder voorzetsel en na zelfstandig gebruikte aanwijzende voornaamwoorden zonder voorzetsel).

▪

Hij heeft vijf kaarten gekocht. Hij heeft er vier verstuurd. (‘Er’ staat na het onderwerp [hier: hij] en na voornaamwoorden zonder voorzetsel. Afgezien van het onderwerp in de vorm van het persoonlijk voornaamwoord ‘hij’ komen er in deze zin geen andere voornaamwoorden voor. ‘Er’ staat daarom direct achter het voornaamwoord ‘hij’ en na de persoonsvorm, die in mededelende hoofdzinnen altijd op de tweede plaats moet staan.)

De algemene regel voor de positie van ‘er’ – ‘er’ staat na het onderwerp en na voornaamwoorden zonder voorzetsel – impliceert dat ‘er’ in sommige gevallen van het telwoord gescheiden kan worden. Dit gebeurt bijvoorbeeld als in een zin bijwoordelijke bepalingen voorkomen. ‘Er’ staat op zijn vaste plaats na het onderwerp en na voornaamwoorden

zonder

voorzetsel;

eventuele

bijwoordelijke

bepalingen

en

ontkenningswoorden staan nog voor het telwoord dat bij ‘er’ hoort: ▪

Hij heeft gisteren vijf kaarten gekocht. Hij heeft er vandaag vier verstuurd.

In plaats van de algemene regel voor de positie van ‘er’ kun je ook onthouden welke zinsdelen tussen ‘er’ en de aanduiding van hoeveelheid geplaatst moeten worden. ‘Er’ staat voor de aanduiding van hoeveelheid. Als in de zin met ‘er’ andere zinfuncties voorkomen, gelden dezelfde regels als voor de plaats van ‘er’ in combinatie met een voorzetsel. Concreet betekent dit het volgende. ‘Er’ wordt gescheiden van de aanduiding van hoeveelheid door de volgende zinsfuncties:

490

Er: Samenvatting

1. Bijwoordelijke bepalingen die niet op de eerste plaats in de zin staan. ▪

Hij heeft gisteren vier boeken geleend en hij heeft er vandaag drie teruggebracht.

▪

Hij zei, dat hij gisteren vier boeken had geleend en dat hij er vandaag al drie had teruggebracht.

▪

Hij heeft gisteren vier boeken geleend en vandaag heeft hij er drie teruggebracht. (In deze laatste zin staat de bijwoordelijke bepaling ‘vandaag’ op de eerste plaats van de zin. ‘Er’ staat daarom gewoon voor de aanduiding van hoeveelheid.)

2. De ontkenning ‘niet’. ▪

Hij heeft een paar maanden geleden vier boeken gekocht. Hij heeft er niet één gelezen.

Het gebruik van ‘er’ in combinatie met een aanduiding van hoeveelheid is alleen mogelijk in volledige zinnen, dat wil zeggen: in zinnen die minimaal uit een onderwerp en een persoonsvorm bestaan. ▪

Hoeveel boeken heeft hij geleend? Vier. (Hier is geen ‘er’ mogelijk, want de zin ‘Vier’ is een onvolledige zin.)

▪

Hoeveel boeken heeft hij geleend? Hij heeft er vier geleend. (‘Hij heeft er vier geleend’ is een volledige zin met een onderwerp en een persoonsvorm. Hier kun je dus ‘er’ gebruiken in combinatie met een aanduiding van hoeveelheid.)

491

Er: Samenvatting

36.4

‘Er’ als aanduiding van plaats Hij is in Amsterdam geboren en hij is er ook opgegroeid

‘Er’ als aanduiding van plaats vervangt de beklemtoonde woorden ‘hier’ of ‘daar’. ▪

Hij is in Amsterdam geboren en hij heeft er een groot deel van zijn leven gewoond. (Hij is in Amsterdam geboren en hij heeft hier/daar een groot deel van zijn leven gewoond).

▪

Ben je wel eens in Den Haag geweest? Nee, ik ben er nog nooit geweest.

De positie van ‘er’ als aanduiding van plaats Opnieuw geldt de algemene regel voor de positie van ‘er’: ▪

‘Er’ staat vóór alle bijwoordelijke bepalingen die in het middenstuk van een zin genoemd worden (en dus niet helemaal aan het begin of achter de werkwoorden die aan het eind van een zin staan). Concreter geformuleerd betekent dit: ‘Er’ staat na het onderwerp en na voornaamwoorden zonder voorzetsel (preciezer: na persoonlijke, wederkerende en wederkerige voornaamwoorden zonder voorzetsel en na zelfstandig gebruikte aanwijzende voornaamwoorden zonder voorzetsel).

Concreet stelt deze algemene regel het volgende. Van alle bijwoordelijke bepalingen die in de loop van een zin genoemd kunnen worden, wordt ‘er’ als eerste genoemd. ‘Er’ als plaatsbepaling kan echter nooit op de allereerste plaats in de zin staan. Het woord staat na het onderwerp van de zin en na de volgende voornaamwoorden zonder voorzetsel: -

persoonlijke voornaamwoorden (личные местоимения; ik, jij, hij, hem, haar enz.)

-

wederkerende voornaamwoorden (возвратные местоимения; vormen van ‘zich’)

-

wederkerige voornaamwoorden (взаимные местоимения; elkaar)

492

Er: Samenvatting

▪

We zijn in Amsterdam geweest. Onze vriend heeft er een boek gekocht. (‘Er’ als plaatsbepaling staat na het onderwerp van de zin, ‘onze vriend’.)

▪

Hij heeft gisteren in Amsterdam een tijdschrift gekocht. Hij heeft er laatst ook een boek gekocht. (‘Er’ staat na het onderwerp van de zin, dat hier wordt uitgedrukt in de vorm van een persoonlijk voornaamwoord zonder voorzetsel [‘hij’]. ‘Er’ staat bovendien vóór eventuele andere bijwoordelijke bepalingen [hier: ‘laatst’].)

▪

Iedere week gaan de studenten naar een café. Ze hebben zich er afgelopen donderdag bijzonder goed vermaakt. (‘Er’ staat na het onderwerp van de zin en na het wederkerend voornaamwoord ‘zich’. ‘Er’ staat bovendien vóór eventuele andere bijwoordelijke bepalingen [hier: ‘afgelopen donderdag’ en ‘bijzonder goed’].)

493

Er: Samenvatting

36.5

Restricties op het gebruik van ‘er’

36.5.1 Verschillende functies van ‘er’ in één deelzin In principe kan ‘er’ slechts één keer in een deelzin voorkomen. Let op: het gaat hier om deelzinnen. Als een zin in zijn geheel bestaat uit meerdere deelzinnen, mag je in iedere deelzin één keer ‘er’ gebruiken. Als een zin bijvoorbeeld bestaat uit een hoofdzin en een bijzin, mag je in de hoofdzin één keer ‘er’ gebruiken en kun je vervolgens in de bijzin opnieuw één keer ‘er’ gebruiken. ▪

Er zal worden onderzocht, wat er precies is gebeurd.

Als ‘er’ in een zin als plaatsbepaling voorkomt én in een andere functie, wordt de plaatsbepaling vervangen door het beklemtoonde ‘hier’ of ‘daar’. ▪

Er mag hier niet gerookt worden. (In deze zin moet ‘er’ gebruikt worden als plaatsonderwerp in een passieve zin zonder echt onderwerp. Omdat je ‘er’ als plaatsonderwerp moet gebruiken, mag je niet ook nog eens ‘er’ als onbeklemtoond ‘hier’ of ‘daar’ gebruiken. In plaats van ‘er’ als plaatsbepaling, moet je kiezen voor de beklemtoonde varianten ‘hier’ of ‘daar’.)

▪

Er wordt daar vaak gezongen.

Als in een zin ‘er’ als voorlopig onderwerp voorkomt én ‘er’ in combinatie met een voorzetsel, wordt het woordje ‘er’ dat bij het voorzetsel hoort weggelaten: ▪

Dit is een prettige rugzak. Er past veel in. (In deze zin moet ‘er’ gebruikt worden als voorlopig onderwerp in een zin met een onbepaald echt onderwerp [hier: ‘veel’]. Eigenlijk moet je ook ‘er’ gebruiken in combinatie met het voorzetsel ‘in’. Twee keer ‘er’ in één deelzin is in principe echter niet mogelijk. Daarom laat je het woordje ‘er’ in combinatie met het voorzetsel ‘in’ weg.)

▪

Dit schijnt een goede film te zijn. Er wordt veel over geschreven.

494

Er: Samenvatting

Een uitzondering op de regel dat er slechts één keer ‘er’ in een deelzin mag voorkomen, wordt gevormd door ‘er’ als plaatsonderwerp in combinatie met ‘er’ bij een telwoord. In deze combinatie is het wel mogelijk om twee keer ‘er’ te gebruiken. ▪

Hoeveel boeken zijn er nog? Er zijn er nog vier.

▪

Hoeveel studenten wonen er in dat studentenhuis? Er wonen er tien.

36.5.2 Plaatsbepalingen en ‘er’ als plaatsonderwerp Als een zin begint met een bijwoordelijke bepaling van plaats (het antwoord op de vraag: waar vindt de handeling van de zin plaats), wordt bij voorkeur geen ‘er’ gebruikt. ▪

In de kerk wordt gezongen.

▪

Op de universiteit zal morgen met spoed een nieuw systeem in gebruik genomen worden.

▪

In de Tweede Kamer is vorige week tijdens een vurig debat een nieuw wetsvoorstel behandeld.

495

Er: Samenvatting

36.6

Er: De belangrijkste regels op een rijtje

‘Er’ als plaatsonderwerp

Restricties:

Positie:

Geen

- hoofdzin: direct voor of direct na de

plaatsbepaling (waar?)

‘er’

In de kerk wordt gezongen. als

de

zin

begint

met

een

persoonsvorm Alleen ‘er’ als in de zin geen andere zinsdelen Gisteren hebben veel mensen het nieuwe boek - bijzin: direct na het woord dat de hoofdzin en

bij de handeling zijn betrokken. Dus: alleen ‘er’ van Dan Brown besteld.

de

als in de zin enkel een onbepaald onderwerp Men onderzoekt wat de mogelijke oorzaak van

bijzin verbindt

voorkomt

en

eventueel

bijwoordelijke dit rare verschijnsel kan zijn.

bepalingen of ‘zich’. A. ‘Er’ als voorlopig onderwerp in een zin met een onbepaald echt onderwerp. Een onderwerp is onbepaald in de volgende

Plaats: - hoofdzin: direct voor of direct na de persoonsvorm

Er staat een paard in de gang. Gisteren stond er een paard in de gang.

gevallen: 1.

Onbepaalde voornaamwoorden en rangtelwoorden (iets, niets, iemand,

- bijzin: direct na het woord dat hoofd- en bijzin verbindt

Hij zei dat er gisteren een paard in de gang stond.

niemand, wat, het een of ander, veel, weinig). 2.

Onbepaalde zelfstandige naamwoorden (met ‘een’, ‘geen’ of geen lidwoord).33

3.

Vraagwoorden.

4.

Telwoorden.

33

Zie Hoofdstuk 7 Lidwoorden voor de exacte regels voor het gebruik van lidwoorden om bepaaldheid en onbepaaldheid aan te geven. 496

Er: Samenvatting

‘Er’ als plaatsonderwerp (vervolg) B. ‘Er’ als onderwerp in een passieve zin zonder echt onderwerp

Plaats: - hoofdzin: direct voor of na de persoonsvorm

Er wordt gezongen in de kerk. Gisteren werd er gezongen in de kerk.

- bijzin: direct na het woord dat hoofd- en bijzin verbindt Overige functies van ‘er’

Hij zei dat er gisteren in de kerk werd gezongen.

Plaats: algemene regel - na het onderwerp - na voornaamwoorden zonder voorzetsel (preciezer: na persoonlijke, wederkerende en wederkerige voornaamwoorden

zonder

voorzetsel

en

na

zelfstandig

gebruikte

aanwijzende

voornaamwoorden zonder voorzetsel)34 - overige zinsdelen staan tussen ‘er’ en het woord bij ‘er’ Of: specifieke regels die per functie zullen worden uitgelegd

34

In het vervolg zal gesproken worden over ‘voornaamwoorden’ en de positie van ‘er’ in relatie tot deze woordsoorten. Onder ‘voornaamwoorden’ wordt hier verstaan: persoonlijke, wederkerende en wederkerige voornaamwoorden en zelfstandig gebruikte aanwijzende voornaamwoorden (личные, возвратные и взаимные местоимения, указательные местоимения в самостоятельном употреблении). Eigenlijk is de formulering ‘voornaamwoorden’ in dit verband niet juist. Naast persoonlijke, wederkerende en wederkerige voornaamwoorden, die relatief ver aan het begin van een zin moeten staan, zijn er in het Nederlands ook nog onbepaalde voornaamwoorden. Deze onbepaalde voornaamwoorden gedragen zich qua positie in de zin als normale zelfstandige naamwoorden en vallen daarmee niet onder de categorie voornaamwoorden die aan het begin van een Nederlandse zin en voor ‘er’ geplaatst moeten worden. Voor het leesgemak zal in dit hoofdstuk echter steeds gesproken worden over ‘voornaamwoorden’, waarmee steeds bedoeld wordt: persoonlijke, wederkerende en wederkerige voornaamwoorden en zelfstandig gebruikte aanwijzende voornaamwoorden. 497

Er: Samenvatting

‘Er’ als plaatsbepaling ‘Er’ wordt gebruikt in de betekenis ‘hier’ of ‘daar’

plaats:

Hij is in Amsterdam geboren en hij heeft er

- voor andere bijwoordelijke bepalingen

lang met veel plezier gewoond.

- na het onderwerp en na voornaamwoorden

Hij heeft lang in Amsterdam gewoond en hij

zonder voorzetsel.

heeft zich er altijd goed thuis gevoeld.

‘Er’ in combinatie met een voorzetsel: na een plaats:

Dit is een interessant onderwerp. We zullen

voorzetsel moet een zelfstandig naamwoord - ‘er’ staat na het onderwerp en voornaam-

erover praten.

staan of een persoonlijk voornaamwoord dat

woorden zonder voorzetsel

verwijst naar mensen. Je gebruikt ‘er’ als na het - overige zinsdelen staan tussen ‘er’ en het voorzetsel een zelfstandig naamwoord ontbreekt

voorzetsel in

of als op het voorzetsel een persoonlijk voornaamwoord volgt dat verwijst naar levenloze Of: objecten en dieren.

‘er’ en voorzetsel staan zo ver mogelijk aan het eind van de zin, maar voor: - werkwoorden aan het eind van de zin - scheidbare prefixen schrijfwijze: ‘er’ en voorzetsel worden als één woord geschreven, maar ‘er’ en voorzetsel worden van elkaar gescheiden door de volgende zinsdelen:

498

Er: Samenvatting

‘Er’ in combinatie met een voorzetsel (vervolg)

1. bijwoordelijke bepalingen (обстоятельства, Dit is een interessant onderwerp. We zullen er waar, hoe, wanneer vindt de handeling morgen uitgebreid over spreken. plaats) 2. ‘niet’

Dit is een interessant onderwerp, maar we kunnen er niet over spreken.

3. lijdende voorwerpen (прямое дополнение; Dit is een interessant onderwerp. Ze gaan er кого/что), behalve als het lijdend voorwerp een documentaire over maken. verschijnt

in

de

vorm

van

voornaamwoord

4. naamwoordelijk

een Hij vindt dit een vervelend onderwerp. Hij wil er niets over horen.

deel

van

het

gezegde Dit is een belangrijke uitvinding. Hij is er een

(именная часть сказуемого; verwijst naar beroemd wetenschapper door geworden. het onderwerp van de zin)

499

Er: Samenvatting

‘Er’ in combinatie met een voorzetsel (vervolg)

voorzetsels

die

van

vorm

veranderen

in

combinatie met ‘er’: - met: ermee

Dit is een goed voorstel. Iedereen is het ermee eens.

- tot: ertoe

Dit leidt ertoe, dat de conclusies herzien moeten worden.

- naar (als ‘naar’ een letterlijke beweging beschrijft): erheen, ernaartoe

Hij denkt dat het een interessante lezing zal zijn en hij gaat er zeker heen. Hij denkt dat het een interessante lezing zal zijn en hij gaat er zeker naartoe. Dit is een heel goed boek. Ik verwijs er vaak naar. (Geen letterlijke beweging.)

500

Er: Samenvatting

‘Er’ in combinatie met aanduidingen van

Plaats:

Hij heeft vijf ansichtkaarten gekocht. Hij heeft

hoeveelheid: ‘er’ wordt gebruikt ter vervanging ‘er’ staat na het onderwerp en voornaamwoorden er vier verstuurd. van een bekend verondersteld zelfstandig

zonder voorzetsel

naamwoord. Of: ‘er’ staat voor de aanduiding van hoeveelheid. Tussen ‘er’ en de aanduiding van hoeveelheid staan de volgende zinsdelen: 1. bijwoordelijke bepalingen (обстоятельства; Hij heeft gisteren vier boeken geleend en hij waar, hoe, wanneer vindt de handeling plaats) 2. niet

heeft er vandaag drie teruggebracht. Hij heeft een paar maanden geleden vier boeken gekocht. Hij heeft er niet één gelezen.

501

Hoofdstuk 37 Er Het Nederlands kent een klein woordje dat geen zelfstandige betekenis heeft, maar wel regelmatig opduikt in zinnen: er. Iedere Nederlandse zin bestaat uit verschillende posities, bijvoorbeeld een eerste positie waar een onderwerp of bijwoordelijke bepaling kan staan; een tweede positie waar in bevestigende hoofdzinnen de persoonsvorm moet staan; een derde positie waar het onderwerp staat als dit niet op de eerste zinpositie staat enz. Sommige van deze posities moeten worden opgevuld met een concreet woord; ze mogen dus niet leeg blijven. Zo moet er op een voorzetsel altijd een zelfstandig naamwoord volgen (of een persoonlijk voornaamwoord dat verwijst naar mensen, zie paragraaf 37.3). Het kan voorkomen dat een concreet woord op zo’n verplichte zinpositie ontbreekt. In dit laatste geval wordt het woordje ‘er’ gebruikt. Dit vrij theoretische verhaal over zinposities die opgevuld moeten worden met een concreet woord of in afwezigheid daarvan met het woordje ‘er’, betekent in de praktijk dat ‘er’ in Nederlandse zinnen in vier verschillende functies kan voorkomen: 1.

‘Er’ als plaatsonderwerp ▪

2.

‘Er’ in combinatie met voorzetsels ▪

3.

We zullen het erover hebben.

‘Er’ in combinatie met aanduidingen van hoeveelheid ▪

4.

Er staat een paard in de gang.

Hij heeft vijf ansichtkaarten gekocht. Hij heeft er vier verstuurd.

‘Er’ als aanduiding van plaats ▪

Hij is in Amsterdam geboren en hij is er ook opgegroeid.

502

Er

37.1

De positie van ‘er’

Hieronder zullen alle functies waarin het woordje ‘er’ kan verschijnen afzonderlijk besproken worden. Per functie zal ook de positie van ‘er’ in een zin behandeld worden. Deze positie steeds min of meer hetzelfde. In plaats van per functie van ‘er’ uit je hoofd te leren waar het woordje in de zin staat, kun je daarom ook het volgende onthouden voor de positie van ‘er’ in een Nederlandse zin. 1. ‘Er’ als plaatsonderwerp: -

-

in hoofdzinnen: direct voor of direct na de persoonsvorm. ▪

Er liep gisteren iemand over straat.

▪

Gisteren liep er iemand over straat.

in bijzinnen: direct na het woord dat de hoofdzin en de bijzin verbindt ▪

Ze zeggen dat er gisteren iemand over straat liep.

2. ‘Er’ in andere functies dan plaatsonderwerp: -

‘er’ staat vóór alle bijwoordelijke bepalingen die in het middenstuk van een zin genoemd worden (en dus niet helemaal aan het begin of achter de werkwoorden die aan het eind van een zin staan). Concreter geformuleerd betekent dit: ‘Er’ staat na het onderwerp en na voornaamwoorden zonder voorzetsel (preciezer: na persoonlijke, wederkerende en wederkerige voornaamwoorden zonder voorzetsel).35

35

In het vervolg van dit hoofdstuk zal regelmatig gesproken worden over ‘voornaamwoorden’ en de positie van ‘er’ in relatie tot deze woordsoorten. Onder ‘voornaamwoorden’ wordt hier verstaan: persoonlijke, wederkerende en wederkerige voornaamwoorden (личные, возвратные и взаимные местоимения). Eigenlijk is de formulering ‘voornaamwoorden’ in dit verband niet juist. Naast persoonlijke, wederkerende en wederkerige voornaamwoorden, die relatief ver aan het begin van een zin moeten staan, zijn er in het Nederlands ook nog onbepaalde voornaamwoorden. Deze onbepaalde voornaamwoorden gedragen zich qua positie in de zin als normale zelfstandige naamwoorden en vallen daarmee niet onder de categorie voornaamwoorden die aan het begin van een Nederlandse zin en voor ‘er’ geplaatst moeten worden. Voor het leesgemak zal in dit hoofdstuk echter steeds gesproken worden over ‘voornaamwoorden’, waarmee steeds bedoeld wordt: persoonlijke, wederkerende en wederkerige voornaamwoorden. 503

Er

37.2

‘Er’ als plaatsonderwerp Er staat een paard in de gang

In een Nederlandse zin is helemaal aan het begin een plaats ingeruimd voor het onderwerp. In principe moet een onderwerp op de allereerste plaats in de zin staan of, in hoofdzinnen, direct achter de persoonsvorm. Deze laatste optie, waarbij het onderwerp niet op de eerste plaats in de zin staat, komt vooral voor in hoofdzinnen. In bijzinnen staan onderwerpen die bepaald zijn meestal op de eerste plaats. ▪

Het meisje liep gisteren snel voorbij.

▪

Gisteren liep het meisje snel voorbij.

▪

We zagen dat het meisje gisteren snel voorbij liep.

Soms blijkt het niet mogelijk om een concreet subject te noemen op een van de plaatsen die aan het begin van een zin zijn ingeruimd voor het grammaticale onderwerp van een zin. In sommige gevallen ontbreekt het onderwerp simpelweg. In andere gevallen mag het onderwerp volgens de regels voor de Nederlandse woordvolgorde pas genoemd worden aan het eind van de zin. De positie die aan het begin van een zin is ingeruimd voor het onderwerp zou in deze twee gevallen leeg blijven. Dit mag niet zomaar. Als het niet mogelijk blijkt om een onderwerp te noemen aan het begin van de zin wordt het woordje ‘er’ gebruikt. In deze functie van onderwerp wordt ‘er’ een plaatsonderwerp genoemd. ‘Er’ kan op twee manieren als plaatsonderwerp in een zin verschijnen: 1. ‘Er’ verschijnt als voorlopig onderwerp in een zin met een onbepaald onderwerp (het echte onderwerp). ▪

Er staat een paard in de gang.

2. ‘Er’ verschijnt als enige onderwerp in een passieve zin zonder ander onderwerp. ▪

Er wordt gezongen in de kerk.

504

Er

37.2.1 ‘Er’ als voorlopig onderwerp in een zin met een onbepaald echt onderwerp Er staat een paard in de gang ‘Er’ kan de rol van voorlopig onderwerp vervullen in een zin met een onbepaald onderwerp dat later in dezelfde zin wordt genoemd: ▪ Er

staat

voorlopig

een paard

in de gang.

echt onderwerp

onderwerp

Een onderwerp is onbepaald in de volgende situaties: 1. Het onderwerp wordt uitgedrukt in de vorm van een onbepaald zelfstandig naamwoord. Een zelfstandig naamwoord is onbepaald als het gecombineerd wordt met het onbepaalde lidwoord ‘een’, ‘geen’ (de ontkenning van ‘een’) of als er geen lidwoord voor het substantief staat.36 Met andere woorden een zelfstandig naamwoord is onbepaald bij ‘een’, ‘geen’ of geen lidwoord.37 ▪

Er lopen mensen over straat.

▪

Er zwemmen vissen in de vijver.

▪

Er loopt een man over straat.

▪

Er lopen geen mensen over straat.

2. Het onderwerp wordt uitgedrukt door woorden die verwijzen naar iets onbepaalds, naar een persoon of object waar de lezer zich niets concreets bij kan voorstellen. Dergelijke onbepaalde woorden zijn de onbepaalde voornaamwoorden ‘iemand’, ‘niemand’, ‘iets’, ‘niets’, ‘wat’, ‘het een en ander’ en de onbepaalde rangtelwoorden ‘veel’ en ‘weinig’. ▪

Er loopt iemand over straat.

▪

Er loopt niemand over straat.

36

In plaats van een lidwoord voor een zelfstandig naamwoord kan een aanwijzend voornaamwoord (указательное местоимение) of bezittelijk voornaamwoord (притяжательное местоимение) gebruikt worden. Deze woorden maken een zelfstandig naamwoord bepaald. ‘Dit boek’ en ‘mijn boek’ zijn dus bepaald. 37 Zie Hoofdstuk 7 Lidwoorden voor de exacte regels voor het gebruik van lidwoorden om bepaaldheid en onbepaaldheid aan te geven. 505

Er

Let op: officieel behoren ook ‘alles’ en ‘iedereen’ tot de categorie onbepaalde voornaamwoorden. ‘Alles’ en ‘iedereen’ worden echter beschouwd als woorden die verwijzen naar iets bepaalds. Wanneer ‘alles’ of ‘iedereen’ in een zin verschijnen als onderwerp, mag daarom geen ‘er’ gebruikt worden als voorlopig onderwerp bij een onbepaald echt onderwerp; het echte onderwerp van de zin wordt immers niet als onbepaald beschouwd. 3. Het onderwerp is een vragend voornaamwoord. Meestal gaat het hier om de woorden ‘wat voor (een)’, ‘welk(e)’, ‘wie’, ‘wat’. ▪

Wat voor boeken staan er in je boekenkast?

▪

Wat is er gebeurd?

4. Het zelfstandig naamwoord wordt voorafgegaan door een bepaald of onbepaald telwoord. ▪

Er lopen vier mensen over straat.

▪

Er lopen veel mensen over straat.

Let op: ‘er’ mag alleen als voorlopig onderwerp gebruikt worden als in de zin geen andere zinsfuncties voorkomen die direct bij de handeling betrokken zijn. De exacte regel voor het gebruik van ‘er’ als voorlopig onderwerp in een zin met een onbepaald echt onderwerp luidt dus als volgt: ▪

‘Er’ wordt gebruikt als voorlopig onderwerp als het echte onderwerp van de zin onbepaald is én als in de zin geen andere zinsfuncties voorkomen die direct bij de handeling betrokken zijn (lijdend voorwerp, indirect object, predicaatsnomen).

Anders gezegd: ▪

‘Er’ kan alleen als voorlopig onderwerp gebruikt worden als er enkel een onbepaald onderwerp in de zin voorkomt (en eventueel bijwoordelijke bepalingen).

506

Er

In paragraaf 37.6.2 wordt nader ingegaan op zinnen waarin wél een onbepaald onderwerp voorkomt, maar geen ‘er’ mogelijk is. Hieronder volgen slechts drie voorbeelden van zinnen waarin het onderwerp weliswaar onbepaald is, maar waarin toch geen ‘er’ gebruikt kan worden vanwege de aanwezigheid van andere zinsfuncties die direct bij de handeling betrokken zijn. onbepaald onderwerp en lijdend voorwerp (прямое дополнение)

▪

Gisteren hebben veel mensen het nieuwe boek van Dan Brown besteld. onbepaald onderwerp en indirect object (косвенное дополнение)

▪

Gisteren heeft een man me een reclamefolder in de hand gedrukt. onbepaald onderwerp en predicaatsnomen (именная часть сказуемого)

▪

Men onderzoekt wat de mogelijke oorzaak van dit rare verschijnsel kan zijn.

Let op: ‘er’ kan alleen als voorlopig onderwerp gebruikt worden als het onderwerp van de zin onbepaald is: ▪

Er liggen vier boeken op tafel. (Het onderwerp van deze zin is ‘vier boeken’. Dit onderwerp is onbepaald door de aanduiding van hoeveelheid. Daarom verschijnt het woordje ‘er’ in deze zin als een voorlopig onderwerp in een zin met een onbepaald echt onderwerp.)

▪

Hij heeft vier boeken gekocht. (In deze zin staat wel een telwoord dat ervoor zorgt dat ‘boeken’ onbepaald is, maar de woordcombinatie ‘vier boeken’ is niet het onderwerp van de zin. Het onderwerp van de zin is ‘hij’. ‘Hij’ is bepaald. Daarom mag je hier geen ‘er’ gebruiken als voorlopig onderwerp.)

507

Er

37.2.1.1 De positie van ‘er’ als voorlopig onderwerp In hoofdzinnen staat ‘er’ direct voor of direct achter de persoonsvorm. ▪

Er liepen gisteren veel mensen over straat.

▪

Gisteren liepen er veel mensen over straat.

In bijzinnen staat ‘er’ in de meeste gevallen direct achter het woord of de woordcombinatie die hoofd- en bijzin verbindt. ▪

Hij zei, dat er gisteren veel mensen over straat liepen.

▪

Hij vroeg, wat voor boeken er in je boekenkast stonden.

37.2.2 Bijwoordelijke bepalingen en ‘er’ als plaatsonderwerp Het meisje rende gisteren snel voorbij Er rende gisteren snel een meisje voorbij Onderwerpen die bepaald zijn, staan meestal op een van de eerste posities in de zin: ▪

Het meisje rende gisteren snel voorbij.

▪

Gisteren rende het meisje snel voorbij.

Onbepaalde onderwerpen hebben juist de neiging om verder naar het eind van de zin te verhuizen. Dit verschijnsel zal uitgebreider besproken worden in het hoofdstuk over de Nederlandse woordvolgorde. Voorlopig is het voldoende om te onthouden dat onbepaalde onderwerpen bij voorkeur meer aan het eind van de zin staan en niet aan het begin. Omdat onbepaalde onderwerpen bij voorkeur meer aan het eind van de zin staan, blijft de positie die aan het begin van een zin is ingeruimd voor onderwerpen leeg. Om te zorgen dat deze onderwerpspositie aan het begin van de zin toch opgevuld wordt, wordt het woordje ‘er’ gebruikt als voorlopig onderwerp. Vaak staan bijwoordelijke bepalingen tussen dit voorlopige onderwerp ‘er’ en het echte onderwerp in (in de onderstaande zinnen is het echte onderwerp steeds cursief gedrukt):

508

Er

‘Er’ in hoofdzinnen

▪

Er liep gisteren heel snel een meisje met een boek in haar hand over straat.

▪

Er zal morgen op de universiteit met spoed een nieuw systeem in gebruik genomen worden.

▪

Er is vorige week tijdens een vurig debat in de Tweede Kamer een nieuw wetsvoorstel behandeld.

▪

Gisteren liep er heel snel een meisje met een boek in haar hand over straat.

▪

Morgen zal er op de universiteit met spoed een nieuw systeem in gebruik genomen worden.

▪

Vorige week is er tijdens een vurig debat in de Tweede Kamer een nieuw wetsvoorstel behandeld. ‘Er’ in bijzinnen

▪

Hij zei, dat er gisteren heel snel een meisje met een boek in haar hand over straat liep.

▪

Hij zei, dat er morgen op de universiteit met spoed een nieuw systeem in gebruik genomen zal worden.

▪

Hij zei, dat er vorige week tijdens een vurig debat in de Tweede Kamer een nieuw wetsvoorstel is behandeld.

509

Er

37.2.2.1 Onbepaald onderwerp of generieke uitspraak? Als er geen lidwoord voor een zelfstandig naamwoord staat, kan dit betekenen dat het zelfstandig naamwoord onbepaald is.38 Als dit woord het onderwerp van de zin is, mag je ‘er’ gebruiken als voorlopig onderwerp in een zin met een onbepaald echt onderwerp. ▪

Er staan verhuisdozen in de gang.

Soms zijn zelfstandige naamwoorden zonder lidwoord echter wel degelijk bepaald. Zo staat voor eigennamen in de meeste gevallen geen lidwoord. Eigennamen verwijzen in principe naar iets unieks en zijn daarom wel degelijk bepaald, ook al staat er geen lidwoord voor de naam. Als het onderwerp van een zin een eigennaam zonder lidwoord is, is dit onderwerp dus bepaald en mag je geen ‘er’ gebruiken als voorlopig onderwerp: ▪

Amerika is ontdekt door Christoffel Columbus. (Het onderwerp van deze zin is ‘Amerika’. Er staat geen lidwoord voor dit onderwerp. Toch is het onderwerp van de zin wel degelijk bepaald. ‘Amerika’ is immers een eigennaam en daarmee in principe iets unieks en daarmee iets wat per definitie bepaald is. Hoewel er geen lidwoord voor het onderwerp van de zin staat, mag je dus geen ‘er’ gebruiken als voorlopig onderwerp in een zin met een onbepaald echt onderwerp.)

Als in het Nederlands een zelfstandig naamwoord in het meervoud onbepaald is, geef je dit aan door het lidwoord weg te laten: ▪

Dit boek is met prijzen overladen. (We weten niet precies met welke concrete prijzen het boek is overladen. ‘Prijzen’ is dus onbepaald. Omdat het woord in het meervoud staat, geef je deze onbepaaldheid aan door ieder lidwoord weg te laten.)

Soms staat er geen lidwoord voor een zelfstandig naamwoord in het meervoud, terwijl het substantief wel degelijk bepaald is. Het gaat in dit soort gevallen om zogenaamde generieke uitspraken. Een generieke uitspraak is een uitspraak die volgens de spreker altijd en overal geldig is voor alle exemplaren waar het zelfstandig naamwoord naar verwijst. Bijvoorbeeld:

38

Zie Hoofdstuk 7 Lidwoorden voor de exacte regels voor het gebruik van lidwoorden om bepaaldheid en onbepaaldheid aan te geven. 510

Er

▪

Olifanten sterven uit. (Hier wordt ‘olifanten’ gebruikt in een generieke betekenis: alle olifanten als diersoort sterven uit.)

In zinnen met een onderwerp dat in generieke betekenis wordt gebruikt, mag geen ‘er’ gebruikt worden als voorlopig onderwerp. Een onderwerp dat in generieke betekenis wordt gebruikt, is immers wel degelijk bepaald, ook al staat er geen bepaald lidwoord voor. ▪

Vissen zwemmen in het water.

Hier wordt ‘vissen’ gebruikt in de betekenis: alle vissen als diersoort zwemmen altijd en overal in het water. ‘Vissen’ wordt hier dus gebruikt in generieke betekenis. ‘Er’ als voorlopig onderwerp is daarom niet mogelijk. ▪

Er zwemmen vissen in het water.

Hier wordt niet over alle vissen als diersoort gesproken, maar over een niet nader bepaalde hoeveelheid vissen in bijvoorbeeld een vijver waar de spreker naar kijkt. In deze zin is ‘er’ verplicht, omdat het onderwerp van de zin onbepaald is. Ook ‘iemand’ en ‘niemand’ kunnen in generieke betekenis gebruikt worden. In dit geval geldt hetzelfde als hierboven voor de vissen. Als ‘iemand’ en ‘niemand’ in generieke betekenis worden gebruikt, is het niet mogelijk om zonder meer een zin met ‘er’ te maken. Als ‘niemand’ gebruikt wordt in de generieke betekenis ‘geen enkel lid van de mensheid’, mag geen ‘er’ gebruikt worden. ▪

Op dit tijdstip hoort niemand nog over straat te lopen. (Op dit tijdstip mag geen enkel lid van de mensheid nog over straat lopen, op dit tijdstip hoort geen enkel lid van de mensheid nog over straat te lopen.)

Als ‘niemand’ gebruikt wordt in de betekenis ‘niemand van een beperkte groep mensen’, mag wel ‘er’ worden gebruikt. ▪

Er staat niemand bij de deur.

511

Er

Een voorbeeld met ‘iemand’, eerst in generieke betekenis en daarna als onbepaald voornaamwoord: ▪

Iemand die dit kan, hoort respect te krijgen. (Ieder lid van de mensheid die dit kan, moet respect krijgen.)

▪

Er is vast wel iemand die dit kan. (Er is in de omgeving van de spreker vast wel een niet nader gedefinieerd persoon die dit kan.)

37.2.3 ‘Er’ als enige onderwerp in een passieve zin zonder ander onderwerp Er wordt gezongen in de kerk In alle voorbeelden in de vorige paragraaf fungeerde ‘er’ als voorlopig onderwerp voor een echt onderwerp dat later in de zin genoemd werd. ‘Er’ kan echter ook een onderwerp helemaal vervangen. Met name in passieve zinnen kan het voorkomen dat er geen onderwerp wordt gespecificeerd. In dit soort gevallen vervult ‘er’ de rol van een niet nader gespecificeerd onderwerp. ▪

Er wordt druk schoongemaakt.

▪

Iedere ochtend wordt er in de kerk gezongen.

(In actieve zinnen wordt meestal ‘het’ gebruikt als er geen onderwerp wordt gespecificeerd; denk maar aan zinnen als ‘het regent’, ‘het is al laat’. Zie Hoofdstuk 11.2 ‘Het’ als

onpersoonlijk onderwerp.)

512

Er

37.2.4 De positie van ‘er’ als enige onderwerp van de zin Als ‘er’ gebruikt wordt als enige onderwerp in een zin, staat ‘er’ op de plaats van normale onderwerpen. Concreet betekent dit het volgende: -

In hoofdzinnen staat ‘er’ op de eerste plaats in de zin of, bij inversie, direct achter de persoonsvorm.

-

▪

Er wordt vandaag hard gewerkt.

▪

Vandaag wordt er hard gewerkt.

In bijzinnen staat ‘er’ in de meeste gevallen direct achter het woord dat hoofd- en bijzin verbindt. ▪

Hij zegt, dat er vandaag hard wordt gewerkt.

Hieronder volgen nog enkele voorbeelden. ▪

Er zal voor hapjes en drankjes worden gezorgd.

▪

Tijdens de conferentie zal er voor hapjes en drankjes worden gezorgd.

▪

Hij zegt, dat er druk wordt schoongemaakt.

▪

Hij zegt, dat er iedere ochtend in de kerk wordt gezongen.

513

Er

37.3

‘Er’ in combinatie met een voorzetsel Iedereen is het ermee eens

Als de persoonlijke voornaamwoorden ‘hem’, ‘haar’, ‘het’ en ‘ze’ naar zaken verwijzen (dus niet naar personen), kunnen ze niet gecombineerd worden met een voorzetsel. Als de genoemde persoonlijke voornaamwoorden gecombineerd moeten worden met een voorzetsel, worden ze vervangen door ‘er’. Het voorzetsel komt achter ‘er’. ▪

?Dit is een interessant onderwerp. We zullen het over het onderwerp hebben.39

De laatste zin uit het voorbeeld hierboven is stilistisch niet mooi door de herhaling van het woord ‘het onderwerp’. Je zou ‘het onderwerp’ kunnen vervangen door het persoonlijk voornaamwoord dat gebruikt wordt voor onzijdige woorden, namelijk het persoonlijk voornaamwoord ‘het’: ▪

*Dit is een interessant onderwerp. We zullen het over het hebben.

Nu is de zin echter grammaticaal niet correct. In het Nederlands mogen persoonlijke voornaamwoorden immers niet gecombineerd worden met een voorzetsel, als de persoonlijke voornaamwoorden verwijzen naar dieren of dingen. Om de zin hierboven op een grammaticaal correcte manier te herschrijven, moet je het persoonlijk voornaamwoord ‘het’ na het voorzetsel ‘over’ vervangen door ‘er’. Dit woordje ‘er’ staat vóór het voorzetsel en wordt aan het voorzetsel vast geschreven: ▪ Dit is een interessant onderwerp.

We zullen het over het hebben => We zullen het erover hebben.

39

Een vraagteken (?) voor een zin geeft aan dat de zin stilistisch niet mooi is. Een asterisk (*) voor een zin geeft aan dat de zin grammaticaal niet correct is. 514

Er

Hieronder volgen nog enkele voorbeelden van zinnen waarin het woordje ‘er’ verschijnt in de plaats van een persoonlijk voornaamwoord dat verwijst naar dingen. ▪ Hij deed een goed voorstel.

Iedereen was het met het voorstel eens => Iedereen was het met het eens => Iedereen was het ermee eens.

▪ Dit waren goede voorstellen.

Iedereen was het met de voorstellen eens => Iedereen was het met hen eens => Iedereen was het ermee eens.

▪

Dit is een interessant onderwerp. We zullen erover praten.

▪

Ik zocht het woord op in het woordenboek. Het stond erin.

In alle voorbeelden hierboven werd ‘er’ steeds aan het voorzetsel vast geschreven. ‘Er’ en voorzetsel moeten echter in sommige gevallen van elkaar gescheiden worden. Je kunt simpelweg de algemene regel voor de positie van ‘er’ onthouden: ▪

‘Er’ staat vóór alle bijwoordelijke bepalingen die in het middenstuk van een zin genoemd worden (en dus niet helemaal aan het begin of achter de werkwoorden die aan het eind van een zin staan). Concreter geformuleerd betekent dit: ‘Er’ staat na het onderwerp en na voornaamwoorden zonder voorzetsel (preciezer: na persoonlijke, wederkerende en wederkerige voornaamwoorden zonder voorzetsel en na zelfstandig gebruikte aanwijzende voornaamwoorden zonder voorzetsel).

Het voorzetsel staat op de gebruikelijke plaats voor voorzetsels: zo ver mogelijk aan het eind van de zin, maar vóór: 1. werkwoorden die helemaal aan het eind van de zin moeten staan 2. scheidbare prefixen 3. onderdelen van idiomatische constructies.

515

Er

Als in een zin geen zinsdelen voorkomen die staan op posities tussen ‘er’ en voorzetsels, worden ‘er’ en het voorzetsel als één woord geschreven: ▪

Dit is een interessant onderwerp. We zullen het erover hebben.

▪

Dit is een goed voorstel. Iedereen is het ermee eens.

Als in een zin wel zinsdelen voorkomen die moeten staan op posities tussen ‘er’ en voorzetsels, worden ‘er’ en het voorzetsel van elkaar gescheiden. ▪

Dit is een interessant onderwerp. We zullen het er morgen over hebben.

▪

Dit was een goed voorstel. Iedereen was het er onmiddellijk mee eens.

Je kunt ook onthouden welke zinsdelen altijd tussen ‘er’ en het voorzetsel in staan. ‘Er’ en voorzetsel worden gescheiden als in de zin (een of meerdere van) de volgende vier zinsdelen voorkomen: 1. Een bijwoordelijke bepaling (обстоятельство) die niet op de eerste plaats in de zin staat. ▪

Dit is een interessant onderwerp. We zullen het er morgen over hebben.

2. Een lijdend voorwerp (прямое дополнение), behalve als dit lijdend voorwerp wordt uitgedrukt in de vorm van een voornaamwoord (preciezer: in de vorm van een persoonlijk, wederkerend of wederkerig voornaamwoord). ▪

Dit is een interessant onderwerp. Ze gaan er een documentaire over maken.

▪

Hij vindt dit een vervelend onderwerp. Hij wil er niets over horen.

3. De ontkenning ‘niet’. ▪

Dit is een interessant onderwerp, maar we kunnen het er niet over hebben.

4. Een naamwoordelijk deel van het gezegde (predicaatsnomen; именная часть сказуемого). ▪

Dit is een belangrijke uitvinding. Hij is er een beroemd wetenschapper door geworden.

516

Er

Sommige werkwoorden hebben altijd een voorzetsel bij zich (bijvoorbeeld ‘het eens zijn met’, ‘leiden tot’, ‘wijzen op’). Na voorzetsels moet altijd een zelfstandig naamwoord staan; je mag voorzetels niet los gebruiken. Met name bij werkwoorden die een vast voorzetsel bij zich hebben, levert deze regel regelmatig problemen op, omdat het in veel gevallen niet mogelijk is om een concreet zelfstandig naamwoord achter het voorzetsel te plaatsen. Neem bijvoorbeeld de volgende zin met de vaste combinatie van werkwoord en voorzetsel ‘wijzen op’:

▪ *Hij wijst op ???, dat dit een belangrijk punt is. Op het voorzetsel ‘op’ volgt geen zelfstandig naamwoord. Als er na een voorzetsel geen zelfstandig naamwoord staat (of een persoonlijk voornaamwoord dat verwijst naar mensen), moet je ‘er’ gebruiken om ervoor te zorgen dat het voorzetsel niet los gebruikt wordt.

▪ Hij wijst erop dat dit een belangrijk punt is. ▪ Hij is ervan op de hoogte dat dit een belangrijk punt is. In feite doet zich een soortgelijk probleem voor in het Russisch bij voorzetsels waar geen concreet zelfstandig naamwoord achter kan worden geplaatst. Je kunt ook in het Russisch immers niet zeggen

▪ *Он согласен с ???, что необходимо принять срочные меры. In het Russisch moet er na voorzetsels een woord staan dat verbogen kan worden. Wanneer na een voorzetsel een verbuigbaar woord ontbreekt, kiest het Russisch als oplossing voor dit probleem de constructie то, что:

▪ Он согласен с тем, что необходимо принять срочные меры. ▪ Он уверен в том, что необходимо принять срочные меры. In plaats van het Russische то, что kiest het Nederlands voor het woordje ‘er’:

▪ Hij is het ermee eens, dat het noodzakelijk is om met spoed maatregelen te treffen. ▪ Hij is ervan overtuigd, dat het noodzakelijk is om met spoed maatregelen te treffen. ▪

Deze gegevens leiden ertoe, dat alles herzien moet worden.

▪

De resultaten wijzen erop, dat de hypothese juist is.

▪

Hij heeft erop gewezen, dat we het een en ander moeten veranderen. 517

Er

Let erop dat je voorzetsels niet verwart met gescheiden prefixen. Zoals hierboven is uitgelegd kunnen voorzetsels niet zelfstandig voorkomen. Er moet een zelfstandig naamwoord op een voorzetsel volgen en als dit niet kan, moet het woordje ‘er’ gebruikt worden vóór het voorzetsel. Een prefix dat bij een werkwoord hoort, mag wél zelfstandig voorkomen:

▪ Hij kijkt het werk na. (In deze zin is het zelfstandig voorkomende ‘na’ geen voorzetsel, maar een prefix dat van de kern het werkwoord ‘nakijken’ is gescheiden.)

▪ Omdat het plotseling begon te regenen, liep hij snel door. (‘Door’ is hier geen voorzetsel, maar het scheidbare prefix van het werkwoord ‘doorlopen’.) Een aantal voorzetsels verandert van vorm in combinatie met ‘er’. 1. ‘met’ verandert in ‘mee’ ▪

Dit is een goed voorstel. Iedereen is het ermee eens.

2. ‘tot’ verandert in ‘toe’. ▪

Dit leidt ertoe, dat de conclusies herzien moeten worden.

3. ‘naar’ verandert in ‘heen’ of ‘naartoe’, als het voorzetsel ‘naar’ gebruikt wordt om de richting van een letterlijke beweging aan te duiden. ‘Heen’ en ‘naartoe worden vrijwel altijd gescheiden van ‘er’. ▪

Hij denkt dat het een interessante lezing zal zijn en hij gaat er zeker heen.

▪

Hij denkt dat het een interessante lezing zal zijn en hij gaat er zeker naartoe.

Als ‘naar’ niet gebruikt wordt om de richting van een letterlijke beweging aan te duiden, verandert het voorzetsel niet van vorm. ▪

Dit is een heel goed boek. Ik verwijs er vaak naar.

518

Er

37.3.1 De positie van ‘er’ in combinatie met een voorzetsel Er zijn twee manieren om te onthouden waar ‘er’ in de zin moet staan als het woord gecombineerd wordt met een voorzetsel. Je kunt ten eerste de algemene regel voor ‘er’ onthouden: ▪

‘Er’ staat vóór alle bijwoordelijke bepalingen die in het middenstuk van een zin genoemd worden (en dus niet helemaal aan het begin of achter de werkwoorden die aan het eind van een zin staan). Concreter geformuleerd betekent dit: ‘Er’ staat na het onderwerp en na voornaamwoorden zonder voorzetsel (preciezer: na persoonlijke, wederkerende en wederkerige voornaamwoorden zonder voorzetsel en na zelfstandig gebruikte aanwijzende voornaamwoorden zonder voorzetsel).

▪

Dit is een interessant onderwerp. We zullen het erover hebben. (‘Er’ staat voor alle bijwoordelijke bepalingen die in het middenstuk van de zin genoemd worden [hier: morgen]). ‘Er’ staat na het onderwerp van de zin [hier: we] en na alle voornaamwoorden zonder voorzetsel [hier: het]).

Andere zinsdelen dan het onderwerp en voornaamwoorden zonder voorzetsel staan tussen ‘er’ en het voorzetsel in. ▪

Dit is een interessant onderwerp. We zullen het er morgen over hebben. (In de zin komt naast het onderwerp en voornaamwoorden zonder voorzetsel nog een ander zinsdeel voor: de bijwoordelijke bepaling ‘morgen’. Dit zinsdeel staat tussen ‘er’ en het voorzetsel in.)

Je kunt ook onthouden welke zinsdelen altijd tussen ‘er’ en het voorzetsel in staan (bijwoordelijke bepalingen in het middenstuk van de zin, lijdende voorwerpen, ‘niet’ en het predicaatsnomen). Als je deze laatste methode gebruikt om de plaats van ‘er’ en het voorzetsel te bepalen, luiden de plaatsingsregels als volgt. Als ‘er’ één geheel vormt met het voorzetsel, staat de woordcombinatie zo ver mogelijk aan het eind van de zin. In hoofdzinnen staat de combinatie met ‘er’ echter voor niet-finiete werkwoorden, voor scheidbare prefixen en voor onderdelen van idiomatische constructies. In bijzinnen staat de combinatie met ‘er’ voor alle werkwoorden, dus ook voor de persoonsvorm. 519

Er

▪

Dit is een bijzondere pen. Ik heb ermee geschreven.

▪

Heb je die pen al geprobeerd? Ik zei net, dat ik ermee had geschreven.

▪

Dit is een belangrijk punt. We zullen het erover hebben.

▪

Gaan we het nog over dit onderwerp hebben? Hij zei net, dat we het erover zullen hebben.

▪

De waarnemers zien erop toe dat de verkiezingen eerlijk verlopen.

▪

De kranten melden dat de waarnemers erop toezien dat de verkiezingen eerlijk verlopen.

Als ‘er’ en het voorzetsel gescheiden moeten worden, staat ‘er’ direct voor het zinsdeel dat ‘er’ en het voorzetsel scheidt. Het voorzetsel staat direct achter het zinsdeel dat ‘er’ en het voorzetsel scheidt. Met andere woorden: het voorzetsel staat zo ver mogelijk aan het eind van de zin, maar vóór onderdelen van idiomatische constructies, vóór scheidbare prefixen en nietfiniete werkwoorden en in bijzinnen vóór alle werkwoorden inclusief de persoonsvorm. ▪

Dit is een fijne pen. Ik schrijf er altijd mee.

▪

Vind je dit een fijne pen? Ik zei net, dat ik er altijd mee schrijf.

▪

Dit is een belangrijk punt. We zullen het er morgen over hebben.

▪

Gaan we het nog over dit onderwerp hebben? Hij zei net, dat we het er morgen over zullen hebben.

▪

Hij heeft zijn diploma’s niet zomaar gekregen. Hij heeft er altijd hard voor moeten werken.

▪

Hij heeft zijn diploma’s niet zomaar gekregen. Hij zegt, dat hij er altijd hard voor heeft moeten werken.

520

Er

37.4

‘Er’ in combinatie met een aanduiding van hoeveelheid Hij heeft vijf koekjes gepakt. Nu heeft hij er nog twee

‘Er’ wordt vaak gebruikt in combinatie met een aanduiding van hoeveelheid (bijvoorbeeld een telwoord). ‘Er’ wordt in dit geval gebruikt ter vervanging van een bekend verondersteld zelfstandig naamwoord. Eigenlijk is dit gebruik van ‘er’ in combinatie met een aanduiding van hoeveelheid een vorm van ‘er’ in combinatie met een voorzetsel, namelijk het voorzetsel ‘van’, dat echter in het Nederlands meestal niet meer expliciet wordt genoemd in samenstellingen met een aanduiding van hoeveelheid.40 ▪

Vijf minuten geleden had het jongetje drie chocolaatjes. Nu heeft hij er één.

Eigenlijk staat hier: ▪

Vijf minuten geleden had het jongetje drie chocolaatjes. Nu heeft hij één chocolaatje.

Het herhalen van het woord ‘chocolaatje’ is stilistisch niet mooi. De lezer kan de tweede zin ook begrijpen zonder het zelfstandig naamwoord ‘chocolaatje’. Door de eerste zin is immers duidelijk waarover gesproken wordt, namelijk over chocolaatjes. Je mag het zelfstandig naamwoord echter niet zonder meer weglaten. Telwoorden die attributief worden gebruikt, mogen in principe niet los voorkomen; ze moeten vrijwel altijd gecombineerd worden met een concreet woord, net zoals de voorzetsels die in de vorige paragraaf zijn behandeld niet los mogen voorkomen. Als je besluit om na een telwoord het zelfstandig naamwoord weg te laten, moet je dit substantief dus vervangen. Het woord dat gebruikt wordt om zelfstandige naamwoorden bij telwoorden te vervangen is ‘er’. Als je dit procédé toepast op de voorbeeldzin hierboven, levert dit het volgende op: ▪

Vijf minuten geleden had het jongetje drie chocolaatjes.

Nu heeft hij één chocolaatje. => Nu heeft hij er één.

40

Het voorzetsel ‘van’ verschijnt overigens nog wel na aanduidingen van hoeveelheid als het tweede deel van de samenstelling extra nadruk krijgt, bijvoorbeeld in de vorm van een aanwijzend of bezittelijk voornaamwoord: ▪ We hebben gisteren per e-mail twintig herinneringen verstuurd. Vijf van onze e-mails zijn teruggekomen. ▪ We hebben gisteren twintig e-mails verstuurd. Vijf van deze e-mails zijn teruggekomen (of: Vijf ervan zijn teruggekomen). 521

Er

Zoals uit het laatste voorbeeld hierboven blijkt, staat ‘er’ voor de aanduiding van hoeveelheid.41 Als in de zin met ‘er’ andere zinfuncties voorkomen, gelden dezelfde regels als voor de plaats van ‘er’ in combinatie met een voorzetsel. Concreet betekent dit het volgende. ‘Er’ in combinatie met aanduidingen van hoeveelheid staat voor: 1. bijwoordelijke bepalingen die niet aan het begin van de zin staan ▪

Hij heeft gisteren vier boeken geleend en hij heeft er vandaag drie teruggebracht.

▪

Hij zei, dat hij gisteren vier boeken had geleend en dat hij er vandaag al drie had teruggebracht.

▪

Hij heeft gisteren vier boeken geleend en vandaag heeft hij er drie teruggebracht. (In deze laatste zin staat de bijwoordelijke bepaling ‘vandaag’ op de eerste plaats van de zin. ‘Er’ staat daarom gewoon voor de aanduiding van hoeveelheid.)

2. de ontkenning ‘niet’ ▪

Hij heeft een paar maanden geleden vier boeken gekocht. Hij heeft er niet één gelezen.

De aanduiding van hoeveelheid staat direct achter de eerder genoemde zinsdelen, zoals blijkt uit de voorbeeldzinnen hierboven.

41

Je mag voor de positie van ‘er’ in combinatie met een aanduiding van hoeveelheid de regel onthouden dat ‘er’ vóór de aanduiding van hoeveelheid staat. Eigenlijk is deze regel echter niet helemaal correct. Je kunt een telwoord dat gebruikt wordt als lijdend voorwerp eventueel op de eerste plaats in de zin zetten: ▪

Hij heeft vijf kaarten gekocht. Vier heeft hij er al verstuurd.

In deze zin staat ‘er’ niet meer voor de aanduiding van hoeveelheid. De regel ‘“er” staat voor de aanduiding van hoeveelheid’ klopt eigenlijk niet. In de praktijk levert de regel weliswaar meestal het juiste resultaat op, maar de exacte regel voor de positie van ‘er’ luidt: ‘er’ staat na het onderwerp en na voornaamwoorden zonder voorzetsel. De plaats van de aanduiding van hoeveelheid is afhankelijk van de functie die het woord in de zin vervult. 522

Er

Je kunt natuurlijk ook de algemene regel voor de positie van ‘er’ in een Nederlandse zin onthouden: ▪

‘Er’ staat vóór alle bijwoordelijke bepalingen die in het middenstuk van een zin genoemd worden (dus niet helemaal aan het begin of achter de werkwoorden die aan het eind van een zin staan). Concreter geformuleerd betekent dit: ‘Er’ staat na het onderwerp en na voornaamwoorden zonder voorzetsel (preciezer: na persoonlijke, wederkerende en wederkerige voornaamwoorden zonder voorzetsel en na zelfstandig gebruikte aanwijzende voornaamwoorden zonder voorzetsel).

‘Er’ in combinatie met aanduidingen van hoeveelheid staat theoretisch ook voor het naamwoordelijk deel van het gezegde en voor lijdende voorwerpen. In de praktijk komen zinnen met een naamwoordelijk deel van het gezegde of lijdend voorwerp én ‘er’ in combinatie met een aanduiding van hoeveelheid echter zelden voor. In de weinige gevallen waarin deze combinatie van zinfuncties wel voorkomt, wordt meestal gekozen voor een andere constructie. Je kunt zinnen bedenken waarin een lijdend voorwerp voorkomt en een aanduiding van hoeveelheid die gecombineerd wordt met een voorzetsel, bijvoorbeeld: ▪

Hij houdt erg van de boeken van deze auteur. Hij heeft vorig jaar over vier boeken van deze auteur een scriptie geschreven.

In zinnen zoals deze worden de zelfstandige naamwoorden na de aanduiding van hoeveelheid niet vervangen door ‘er’, maar door ‘ervan’. De combinatie ‘ervan’ staat achter het voorzetsel: ▪

Hij houdt erg van de boeken van deze auteur. Hij heeft vorig jaar over vier ervan een scriptie geschreven.

523

Er

Het gebruik van ‘er’ in combinatie met een aanduiding van hoeveelheid is alleen mogelijk in volledige zinnen, dat wil zeggen: in zinnen die minimaal uit een onderwerp en een persoonsvorm bestaan. ▪

Hoeveel boeken heeft hij geleend? Vier. (Hier is geen ‘er’ mogelijk, want de zin ‘Vier’ is een onvolledige zin.)

▪

Hoeveel boeken heeft hij geleend? Hij heeft er vier geleend. (‘Hij heeft er vier geleend’ is een volledige zin met een onderwerp en een persoonsvorm. Hier kun je dus ‘er’ gebruiken in combinatie met een aanduiding van hoeveelheid.)

‘Er’ in combinatie met een aanduiding van hoeveelheid mag niet verward worden met ‘er’ als plaatsonderwerp (zie paragraaf 37.2). ‘Er’ kan alleen als plaatsonderwerp gebruikt worden in de functie van onderwerp. Als je ‘er’ wilt gebruiken in combinatie met een aanduiding van hoeveelheid ter vervanging van een bekend verondersteld zelfstandig naamwoord, dan kan dit in alle situaties, ongeacht de functie die de aanduiding van hoeveelheid vervult in de zin: ▪

Hij heeft vier boeken gekocht en hij heeft er nu al drie uitgelezen. (In het tweede deel van de zin is het onderwerp ‘hij’. Toch staat het woordje ‘er’ in de zin. ‘Er’ verschijnt hier namelijk als vervanging van het bekend veronderstelde zelfstandig naamwoord ‘boeken’. Dit gebruik van ‘er’ in combinatie met een telwoord is altijd mogelijk, ongeacht de functie die een woord vervult in de zin.)

▪

Vorige week hebben we drie sollicitatiebrieven ontvangen. We moeten er nog één beantwoorden.

524

Er

37.5

‘Er’ als aanduiding van plaats Hij is in Amsterdam geboren en hij is er ook opgegroeid

‘Er’ als aanduiding van plaats vervangt de beklemtoonde woorden ‘hier’ of ‘daar’. ▪

Hij is in Amsterdam geboren en hij heeft er een groot deel van zijn leven gewoond. (Hij is in Amsterdam geboren en hij heeft hier/daar een groot deel van zijn leven gewoond).

▪

Ben je wel eens in Den Haag geweest? Nee, ik ben er nog nooit geweest.

37.5.1 De positie van ‘er’ als aanduiding van plaats Hij heeft gisteren in Amsterdam een tijdschrift gekocht. Hij heeft er laatst ook een boek gekocht Als aanduiding van plaats staat het woordje ‘er’ op dezelfde plaats als zijn beklemtoonde varianten ‘hier’ en ‘daar’. ‘Er’ als plaatsaanduiding kan echter nooit op de eerste plaats in de zin staan. Als er in een zin meerdere bijwoordelijke bepalingen voorkomen, staat ‘er’ als plaatsbepaling helemaal aan het begin van deze bijwoordelijke bepalingen. Voor de plaats van ‘er’ als plaatsaanduiding kun je de algemene regel voor de positie van ‘er’ onthouden: ▪

‘Er’ staat vóór alle bijwoordelijke bepalingen die in het middenstuk van een zin genoemd worden (en dus niet helemaal aan het begin of achter de werkwoorden die aan het eind van een zin staan). Concreter geformuleerd betekent dit: ‘Er’ staat na het onderwerp en na voornaamwoorden zonder voorzetsel (preciezer: na persoonlijke, wederkerende en wederkerige voornaamwoorden zonder voorzetsel en na zelfstandig gebruikte aanwijzende voornaamwoorden zonder voorzetsel).

525

Er

(Zie voor een uitgebreidere uitleg over de woordvolgorde en de plaats van ‘er’ als plaatsaanduiding Hoofdstuk 43 over de Nederlandse woordvolgorde, in het bijzonder paragraaf 43.5.2 Hier, daar, er.) ▪

We zijn in Amsterdam geweest. Onze vriend heeft er een boek gekocht. (‘Er’ als plaatsbepaling staat na het onderwerp van de zin, ‘onze vriend’.)

▪

Hij heeft gisteren in Amsterdam een boek gekocht. Hij heeft er gisteren ook een krant gekocht. (‘Er’ staat na het onderwerp van de zin dat hier wordt uitgedrukt in de vorm van een persoonlijk voornaamwoord zonder voorzetsel [‘hij’]. ‘Er’ staat bovendien vóór eventuele andere bijwoordelijke bepalingen [hier: ‘gisteren’].)

▪

We zijn naar Amsterdam geweest. We hebben er dit boek gekocht. (‘Er’ staat na het onderwerp van de zin dat hier wordt uitgedrukt in de vorm van een persoonlijk voornaamwoord zonder voorzetsel [‘we’].)

▪

Iedere week gaan de studenten naar een café. Ze hebben zich er afgelopen donderdag bijzonder goed vermaakt. (‘Er’ staat na het onderwerp van de zin en na het wederkerend voornaamwoord ‘zich’. ‘Er’ staat bovendien vóór eventuele andere bijwoordelijke bepalingen [hier: ‘afgelopen donderdag’ en ‘bijzonder goed’].)

526

Er

37.6

Restricties op het gebruik van ‘er’

Het kan voorkomen dat je volgens de regels die hierboven zijn gegeven, ‘er’ in een van zijn vier functies moet gebruiken, terwijl in de praktijk ‘er’ toch achterwege blijft. In de paragrafen hieronder zullen enkele situaties beschreven worden waarin ‘er’ niet gebruikt wordt, hoewel je het woord wel zou verwachten.

37.6.1 Verschillende functies van ‘er’ in één deelzin In principe kan ‘er’ niet meerdere keren in één deelzin voorkomen. In iedere hoofdzin en in iedere bijzin mag je slechts één keer ‘er’ gebruiken. Als ‘er’ in een deelzin als plaatsbepaling voorkomt én in een andere functie, wordt de plaatsbepaling vervangen door het beklemtoonde ‘hier’ of ‘daar’. ▪

Er mag hier niet gerookt worden. (In deze zin moet ‘er’ gebruikt worden als plaatsonderwerp in een passieve zin zonder echt onderwerp. Omdat je ‘er’ als plaatsonderwerp moet gebruiken, mag je niet ook nog eens ‘er’ als onbeklemtoond ‘hier’ of ‘daar’ gebruiken. In plaats van ‘er’ als plaatsbepaling, moet je kiezen voor de beklemtoonde varianten ‘hier’ of ‘daar’.)

▪

Er wordt daar vaak gezongen.

Als in een zin ‘er’ als voorlopig onderwerp voorkomt én ‘er’ in combinatie met een voorzetsel, wordt het woordje ‘er’ dat bij het voorzetsel hoort weggelaten: ▪

Dit is een prettige rugzak. Er past veel in. (In deze zin moet ‘er’ gebruikt worden als voorlopig onderwerp in een zin met een onbepaald echt onderwerp [hier: ‘veel’]. Eigenlijk moet je ook ‘er’ gebruiken in combinatie met het voorzetsel ‘in’. Twee keer ‘er’ in één deelzin is in principe echter niet mogelijk. Daarom laat je het woordje ‘er’ in combinatie met het voorzetsel ‘in’ weg.)

▪

Dit schijnt een goede film te zijn. Er wordt veel over geschreven.

527

Er

Een uitzondering op de regel dat er slechts één keer ‘er’ in een deelzin mag voorkomen, wordt gevormd door ‘er’ als plaatsonderwerp in combinatie met ‘er’ bij een telwoord. In deze combinatie is het wel mogelijk om twee keer ‘er’ te gebruiken. ▪

Hoeveel boeken zijn er nog? Er zijn er nog vier.

▪

Hoeveel studenten wonen er in dat studentenhuis? Er wonen er tien.

37.6.2 Wel een onbepaald onderwerp, maar geen ‘er’ Gisteren hebben zich geen grote problemen voorgedaan In de kerk wordt gezongen Eerder in dit hoofdstuk is gezegd dat je ‘er’ als plaatsonderwerp moet gebruiken als het onderwerp van de zin onbepaald is of niet genoemd wordt. Dit gebruik van ‘er’ als voorlopig onderwerp in een zin met een onbepaald echt onderwerp of zonder onderwerp werd verklaard vanuit de regels voor de Nederlandse woordvolgorde. In het Nederlands zijn aan het begin van de zin twee posities ingeruimd voor het grammaticale onderwerp. Een onderwerp kan op de allereerste plaats in de zin staan. Als in een hoofdzin de eerste plaats wordt ingenomen door een bijwoordelijke bepaling (wanneer, hoe, waar vindt de handeling plaats), staat het onderwerp direct achter de persoonsvorm. hoofdzin positie 1

positie 2:

positie 3

rest van de zin

persoonsvorm

▪ Het meisje

liep

▪ Gisteren

liep

gisteren snel voorbij. het meisje

snel voorbij.

bijzin hoofdzin

bijzin:

rest van de zin

werkwoorden

gisteren snel

voorbijliep.

positie 1

▪ We zagen dat

het meisje

528

Er

Zoals uit de voorbeelden hierboven blijkt, kan in bevestigende hoofdzinnen direct voor en direct na de persoonsvorm een onderwerp staan. In bijzinnen staat het onderwerp meestal op de eerste plaats, direct na het woord dat hoofd- en bijzin verbindt. Nu is er in het Nederlands een regel voor de woordvolgorde die stelt dat onbekende informatie zo ver mogelijk aan het eind van de zin genoemd moet worden. Het begin van een zin fungeert als het ware als introductie om de lezer of toehoorder wakker te schudden. Pas als de spreker de volledige aandacht van de lezer of toehoorder heeft, wordt de belangrijkste informatie genoemd (het Russisch heeft dezelfde structuur met bekende informatie aan het begin van de zin en nieuwe informatie aan het eind). Deze regel, die stelt dat nieuwe informatie bij voorkeur aan het eind van de zin wordt geplaatst, zorgt ervoor dat onbepaalde onderwerpen meestal naar het eind van een mededeling verhuizen. Een onderwerp is immers onbepaald als het nieuw is voor de lezer of de toehoorder; als het onderwerp al bekend is, wordt bijvoorbeeld een zelfstandig naamwoord met een bepaald lidwoord gebruikt om te verwijzen naar het al eerder geïntroduceerde thema. Als een onbepaald onderwerp naar het eind van de zin moet verhuizen omdat het nieuwe informatie introduceert, betekent dit dat de vaste plaatsen die aan het begin van de zin zijn ingeruimd voor het onderwerp, niet worden ingevuld. Om te zorgen dat een van de twee onderwerpposities aan het begin van de zin toch opgevuld wordt, wordt in principe het woordje ‘er’ gebruikt in de functie van plaatsonderwerp: ▪

Er liep gisteren snel een meisje voorbij.

▪

Er staan verhuisdozen in de gang.

529

Er

37.6.2.1 Meerdere zinsdelen die bij de handeling zijn betrokken Gisteren hebben veel mensen het nieuwste boek van Dan Brown besteld Naast de woordvolgorderegel die stelt dat nieuwe informatie aan het eind van de zin genoemd moet worden, is er een tweede regel voor de Nederlandse woordvolgorde die bepaalt dat onderwerpen in principe vóór lijdende voorwerpen en indirecte objecten moeten staan. Omdat het Nederlands geen productief naamvalsysteem meer heeft, moet de woordvolgorde immers aangeven welk woord het onderwerp van de zin is en welk woord het lijdend voorwerp. Je kunt in neutrale Nederlandse zinnen daarom niet zomaar een lijdend voorwerp voor het onderwerp van de zin plaatsen. De lezer of toehoorder zou dan in verwarring kunnen raken en niet meer weten wie precies de handeling van de zin uitvoert. Deze tweede woordvolgorderegel – onderwerpen staan in neutrale zinnen voor lijdende voorwerpen en indirecte objecten – zorgt ervoor dat onbepaalde onderwerpen niet naar het eind van de zin kunnen verhuizen als in de zin nog een lijdend voorwerp of indirect object voorkomt. Dit verklaart de toevoeging op de regel voor het gebruik van ‘er’ als plaatsonderwerp in een zin met een onbepaald onderwerp: ▪

‘Er’ wordt gebruikt als voorlopig onderwerp als het echte onderwerp van de zin onbepaald is én als in deze zin geen andere zinsdelen direct bij de handeling betrokken zijn (een lijdend voorwerp, indirect object of een predicaatsnomen).

Met andere woorden: ▪

‘Er’ kan alleen als voorlopig onderwerp gebruikt worden als er enkel een onbepaald onderwerp in de zin voorkomt (en eventueel bijwoordelijke bepalingen).

In de zin ▪

Gisteren hebben veel mensen het nieuwe boek van Dan Brown besteld,

is het onderwerp ‘veel mensen’ (wie hebben besteld? Antwoord: veel mensen). Dit onderwerp is weliswaar onbepaald, maar het is niet mogelijk om het woordje ‘er’ te gebruiken als voorlopig onderwerp in een zin met een onbepaald echt onderwerp. Immers, in de zin komt nog een lijdend voorwerp voor: het nieuwe boek van Dan Brown (wat hebben veel mensen besteld? 530

Er

Antwoord: het nieuwe boek van Dan Brown). In de voorbeeldzin hierboven zijn beide mogelijke onderwerpposities opgevuld: positie 1:

positie 2:

positie 3:

onderwerp /

persoonsvorm

onderwerp

hebben

veel mensen

rest van de zin

bijwoordelijke bepaling

▪ Gisteren

het nieuwe boek van Dan Brown besteld.

Omdat er geen lege posities zijn waar een onderwerp zou moeten komen, is het niet nodig om ‘er’ te gebruiken. Hieronder volgen twee extra voorbeelden met respectievelijk een indirect object en een predicaatsnomen die er beide voor zorgen dat geen ‘er’ gebruikt mag worden hoewel het onderwerp van de zin onbepaald is. indirect object

▪

Gisteren heeft een man me een reclamefolder in de hand gedrukt.

▪

Een man heeft me gisteren een reclamefolder in de hand gedrukt. predicaatsnomen

▪

Wat zou een mogelijke oorzaak van dit rare verschijnsel kunnen zijn?

▪

Men onderzoekt wat een mogelijke oorzaak van dit rare verschijnsel kan zijn.

Ook in zinnen met een wederkerend werkwoord (een werkwoord met ‘zich’) blijft ‘er’ in sommige gevallen achterwege als het onderwerp onbepaald is. Op het eerste gezicht is dit vreemd. Het wederkerend voornaamwoord ‘zich’ wordt namelijk niet beschouwd als een zinsdeel dat direct bij de handeling betrokken is. Dit blijkt onder andere uit het feit dat het in veel gevallen heel goed mogelijk is om ‘er’ te gebruiken in zinnen met een wederkerend voornaamwoord: ▪

Er heeft zich gisteren een bijzonder natuurverschijnsel voorgedaan.

▪

Er hebben zich gelukkig geen problemen gemanifesteerd.

531

Er

Hoewel de aanwezigheid van een wederkerend voornaamwoord dus niet per definitie beperkingen oplegt aan het gebruik van er, zijn ook zinnen als de volgende heel goed mogelijk: ▪

Gisteren hebben zich geen grote problemen voorgedaan.

▪

Wend u zich onmiddellijk tot een arts als zich bijwerkingen voordoen die niet in de bijsluiter vermeld staan.

▪

Veel mensen kunnen zich herinneren wat zich op 11 september 2001 in Amerika heeft afgespeeld.

In de drie voorbeeldzinnen is het onderwerp steeds onbepaald. In de eerste twee zinnen staat dit onbepaalde onderwerp zelfs aan het eind van de zin. Toch wordt geen ‘er’ gebruikt. Mogelijk wordt dit achterwegeblijven van het woordje ‘er’ veroorzaakt door het bijzondere karakter van het wederkerend voornaamwoord ‘zich’. Wederkerende voornaamwoorden verwijzen altijd naar het onderwerp van de zin. Deze woordsoort is dus zeer nauw verbonden met het onderwerp. Misschien zorgt deze nauwe verbondenheid van ‘zich’ met het onderwerp van een zin ervoor dat Nederlandse taalgebruikers het wederkerend voornaamwoord opvatten als onderwerp. In een zin als de volgende ▪

Gisteren hebben zich geen grote problemen voorgedaan,

lijkt het in de beleving van Nederlanders alsof beide onderwerpposities in de zin zijn opgevuld: op de plaats direct voor de persoonsvorm staat een bijwoordelijke bepaling, terwijl op de positie direct na de persoonsvorm het onderwerpachtige wederkerende voornaamwoord ‘zich’ staat. In de volgende zin liggen de zaken anders voor wat betreft de bezetting van de onderwerpposities: ▪

Er hebben zich gisteren geen grote problemen voorgedaan.

In deze zin staat de bijwoordelijke bepaling ‘gisteren’ niet langer op de eerste plaats. De eerste positie in de zin, waar normaal gesproken een onderwerp of bijwoordelijke bepaling staat, is in de laatste voorbeeldzin dus leeg. Dit mag niet: op de eerste plaats in de zin moet een onderwerp of bijwoordelijke bepaling staan. Omdat hier geen van beide aanwezig is, verschijnt in de voorbeeldzin nu wél het woordje ‘er’ als voorlopig onderwerp. Hetzelfde verschijnsel doet

532

Er

zich voor in de volgende zinnen: ook hier is de eerste zinpositie niet ingevuld en ook hier wordt dus het woordje ‘er’ gebruikt om deze lege plaats op te vullen. ▪

Er hebben zich tijdens het testen van het apparaat onverwachte complicaties gemanifesteerd. (Of: Tijdens het testen van het apparaat hebben zich onverwacht complicaties gemanifesteerd.)

▪

Er heeft zich de afgelopen jaren een nieuwe generatie politici aangediend. (Of: De afgelopen jaren heeft zich een nieuwe generatie politici aangediend.)

De theorie die hierboven uiteen is gezet met betrekking tot het wederkerend voornaamwoord ‘zich’ in combinatie met ‘er’, kan worden samengevat in de volgende regel: ▪

Als een zin met een wederkerend werkwoord begint met een bijwoordelijke bepaling, blijft ‘er’ als voorlopig onderwerp achterwege, ook als het echte onderwerp van de zin onbepaald is.

37.6.3 Bijwoordelijke bepalingen en ‘er’ als plaatsonderwerp In de kerk wordt gezongen In de verschillende voorbeeldzinnen hierboven bleef regelmatig het woordje ‘er’ als voorlopig onderwerp achterwege, als de zin begon met een bijwoordelijke bepaling. Er zijn verschillende soorten bijwoordelijke bepalingen. Bijwoordelijke bepalingen kunnen aangeven hoe de handeling wordt uitgevoerd: ▪

In Amsterdam is gisteren zeer gewelddadig een juwelierszaak overvallen.

Bijwoordelijke bepalingen van tijd geven aan wanneer de handeling wordt uitgevoerd: ▪

In Amsterdam is gisteren zeer gewelddadig een juwelierszaak overvallen.

533

Er

Bijwoordelijke bepalingen van plaats, ten slotte, geven aan waar de handeling wordt uitgevoerd: ▪

In Amsterdam is gisteren zeer gewelddadig een juwelierszaak overvallen.

Als een zin begint met een bijwoordelijke bepaling van plaats (het antwoord op de vraag: waar vindt de handeling van de zin plaats), wordt bij voorkeur geen ‘er’ als plaatsonderwerp gebruikt. ▪

In de kerk wordt gezongen.

▪

Op de universiteit zal morgen met spoed een nieuw systeem in gebruik genomen worden.

▪

In de Tweede Kamer is vorige week tijdens een vurig debat een nieuw wetsvoorstel behandeld.

534

Hoofdstuk 38 Voorzetsels en achterzetsels (Предлоги и послелоги) Voorzetsels of preposities (предлоги) zijn woorden die vóór een ander woord worden geplaatst en aangeven wat voor soort betrekking er bestaat tussen verschillende woorden in een zin. Zo beschrijft het voorzetsel ‘aan’ in de constructie hieronder een ruimtelijke relatie tussen ‘schilderij’ en ‘muur’: ▪

Het schilderij hangt aan de muur.

In de zin ▪

We maakten aanstalten om naar huis te gaan,

wordt het voorzetsel ‘om’ gebruikt om het doel van de handeling aan te duiden. Naast voorzetsels heeft het Nederlands ook achterzetsels. Achterzetsels vervullen dezelfde functie als voorzetsels; ze geven een betrekking aan tussen verschillende woorden in een zin. Het enige verschil is dat een achterzetsel wordt geplaatst achter het woord waar het betrekking op heeft. ▪

Hij loopt de kamer in.

▪

Hij loopt de kamer uit.

Het is lang niet altijd mogelijk om te beredeneren welk voor- of achterzetsel je moet gebruiken. Zo zijn er verschillende werkwoorden die altijd met één specifiek voorzetsel gecombineerd worden zonder dat daar onmiddellijk een eenvoudige verklaring voor te geven is. Enkele voorbeelden van dergelijke combinaties van werkwoord en voorzetsel zijn: ▪ twijfelen aan

▪ akkoord gaan met

▪ antwoorden op

▪ veroordelen tot

▪ tevreden zijn met/over

▪ spreken over

▪ benoemen tot

▪ lijden onder

▪ beantwoorden aan

Deze vaste combinaties van werkwoorden en voorzetsels moet je helaas uit je hoofd leren. 535

Voorzetsels en achterzetsels

In dit hoofdstuk zullen na enkele inleidende opmerkingen een aantal veelvoorkomende voor- en achterzetsels besproken worden. Hierbij zal de meeste aandacht uitgaan naar ruimtelijke vooren achterzetsels, dat wil zeggen: voor- en achterzetsels die aangeven hoe twee objecten ten opzichte van elkaar in de ruimte zijn geplaatst.

38.1

Enkele opmerkingen vooraf

38.1.1 Beweging en achterzetsels Hij loopt de kamer in Het Nederlands heeft slechts een zeer beperkt aantal voorzetsels die gebruikt kunnen worden om een beweging aan te duiden. Het meest gebruikte voorzetsel om een beweging ergens heen aan te geven is ‘naar’. ▪

Hij loopt naar de winkel.

▪

Hij loopt naar het plein.

Het voorzetsel ‘naar’ beschrijft heel globaal een beweging in de richting van iets of iemand. In de twee voorbeeldzinnen hierboven wordt niet gespecificeerd of de persoon de winkel daadwerkelijk binnengaat of het plein daadwerkelijk oploopt. In de meeste gevallen is een dergelijke specificatie ook niet nodig en kun je volstaan met het globale ‘naar’. Als je echter wilt benadrukken dat iemand ergens naar binnen gaat of ergens opgaat, moet je een achterzetsel gebruiken. Achterzetsels zijn vaak exact dezelfde woorden als voorzetsels, alleen staat een achterzetsel achter het woord waar het betrekking op heeft, terwijl een voorzetsel voor het woord staat waar het betrekking op heeft. Achterzetsels beschrijven altijd een beweging. ▪

Hij loopt in de kamer. Он ходит по комнате. (‘In’ wordt gebruikt als voorzetsel, het staat immers vóór het zelfstandig naamwoord. Als voorzetsel beschrijft ‘in’ een plaats.)

▪

Hij loopt de kamer in. Он входит в комнату. (‘In’ wordt gebruikt als achterzetsel, het staat immers achter het zelfstandig naamwoord. Als achterzetsel beschrijft ‘in’ een beweging.) 536

Voorzetsels en achterzetsels

▪

Hij loopt op het plein. Он ходит по площади. (‘Op’ wordt gebruikt als voorzetsel, het staat immers vóór het zelfstandig naamwoord. Als voorzetsel beschrijft ‘op’ een plaats.)

▪

Hij loopt het plein op. Он входит на площадь. (‘Op’ wordt gebruikt als achterzetsel, het staat immers achter het zelfstandig naamwoord. Als achterzetsel beschrijft ‘op’ een beweging.)

▪

We liepen met de blinde man over de straat. Мы со слепым мужчиной шли по улице. (‘Over’ wordt gebruikt als voorzetsel en beschrijft daarmee een plaats.)

▪

Hij leidt de blinde man de straat over. Он ведет слепого мужчину через улицу. (‘Over wordt gebruikt als achterzetsel en beschrijft daarmee een beweging.)

▪

De winkel is om de hoek. (‘Om’ wordt gebruikt als voorzetsel en beschrijft daarmee een statische plaats).

▪

Hij ging de hoek om. (‘Om’ wordt gebruikt als achterzetsel en beschrijft daarmee een beweging.).

Het woord ‘tegemoet’ komt alleen als achterzetsel voor. Dit achterzetsel is in nog een tweede opzicht bijzonder. ‘Tegemoet’ wordt namelijk altijd gecombineerd met een datief (дательный падеж, кому/чему), in tegenstelling tot voorzetsels, die altijd met een accusatief gecombineerd worden (винительный падеж, кого/что). In de praktijk maakt het onderscheid tussen datief of accusatief niet veel uit, omdat in het Nederlands praktisch geen naamvallen meer voorkomen. Alleen in de derde persoon meervoud van persoonlijke voornaamwoorden wordt nog een onderscheid gemaakt tussen de accusatief ‘hen’ en de datief ‘hun’: ▪

We snelden hun tegemoet.

537

Voorzetsels en achterzetsels

38.1.2 Omzetsels Om de vijver heen staan bomen Naast voorzetsels en achterzetsels heeft het Nederlands ook een beperkt aantal omzetsels. Omzetsels zijn plaats- of richtingaanduidende woorden die uit twee delen bestaan. Het eerste deel van een omzetsel staat vóór het woord waar het betrekking op heeft; het tweede deel staat achter het woord waar het omzetsel betrekking op heeft. Voorbeelden zijn: ▪ om ... heen

Om de vijver heen staan bomen.

вокруг

Вокруг пруда растут деревья.

▪ (van) ... af

Het jongetje loopt van de trap af.

с

Het jongetje loopt de trap af. Мальчик спускается с лестницы. Het jongetje is van de trap af gevallen. Мальчик упал с лестницы.

▪ achter ... langs

De jongen loopt achter het huis langs.

(обойти) сзади

Мальчик обходит дом сзади.

38.1.3 Met, tot, naar Kan ik u ergens mee helpen? In paragraaf 38.1.1 is uitgelegd dat voorzetsels soms achter een zelfstandig naamwoord geplaatst kunnen worden om een beweging aan te duiden. Er is nog een tweede situatie waarin voorzetsel achter het woord geplaatst worden waar ze bij horen. Sommige woordsoorten kunnen niet zonder meer achter een voorzetsel geplaatst worden. Je kunt hierbij denken aan de aanwijzende bijwoorden ‘hier’ en ‘daar’, het woordje ‘er’ of het betrekkelijke bijwoord ‘waar’. bijwoorden en voorzetsels

▪

Type uw wachtwoord in. Let hierbij op het verschil tussen hoofdletters en kleine letters.

▪

Type uw wachtwoord in. Let daarbij op het verschil tussen hoofdletters en kleine letters. 538

Voorzetsels en achterzetsels

betrekkelijke voornaamwoorden en voorzetsels

▪

U moet nu uw wachtwoord intypen, waarbij u goed moet letten op het verschil tussen hoofdletters en kleine letters. ‘er’ en voorzetsels

▪

De internationale gemeenschap stond erop dat het vredesakkoord werd nageleefd. onbepaalde voornaamwoorden en voorzetsels

▪

Is het boek misschien ergens achter gevallen?

▪

Nee, het boek is nergens achter gevallen.

Er zijn drie voorzetsels die van vorm veranderen wanneer ze achter het woord geplaatst worden waar ze bij horen: 1. ‘met’ verandert in ‘mee’ ▪

Hiermee kan ik u wel helpen.

▪

Daarmee kan ik u wel helpen.

▪

Is er iets waarmee ik u kan helpen?

▪

Kan ik u ergens mee helpen?

▪

Nee, u kunt me nergens mee helpen.

▪

Iedereen was het ermee eens dat het tijd was om naar huis te gaan.

2. ‘tot’ verandert in ‘toe’ ▪

Mensen moeten van tevoren worden ingelicht over de nieuwe regels. Hiertoe zullen de volgende middelen worden ingezet.

▪

Mensen moeten van tevoren worden ingelicht over de nieuwe regels. Daartoe zullen de volgende middelen worden ingezet.

▪

Mensen moeten van tevoren worden ingelicht over de nieuwe regels, waartoe de volgende middelen zullen worden ingezet.

▪

De discussie leidt ergens toe.

▪

De discussie leidt nergens toe.

▪

De discussie heeft ertoe geleid dat de partijen nader tot elkaar zijn gekomen.

539

Voorzetsels en achterzetsels

3. ‘Naar’ verandert in ‘heen’ of ‘naartoe’, als het voorzetsel ‘naar’ en letterlijke beweging beschrijft. ▪

We moeten hierheen / hiernaartoe.

▪

We moeten daarheen / daarnaartoe.

▪

Dit is de plaats waar we heen moeten / waar we naartoe moeten.

▪

We gaan morgen ergens heen / ergens naartoe.

▪

We gaan morgen nergens heen / nergens naartoe.

▪

We gaan erheen / ernaartoe.

540

Voorzetsels en achterzetsels

38.2

Voorzetsels die een plaats aanduiden

voorzetsel

vertaling

gebruik

voorbeeld

grafisch

in

в

plaats in een overdekte Er zit een kindje in de doos. ruimte

op

на

- plaats in een open ruimte

De doos staat op de band.

- plaats aan een horizontaal Er staat een pijl op de doos. of verticaal oppervlak vast zonder enige tussenruimte

541

Voorzetsels en achterzetsels

grafisch

voorzetsel

vertaling

gebruik

voorbeeld

bij

у

plaats in de buurt van iets De man staat bij de dozen. of iemand

naast

рядом с

plaats direct grenzend aan De man staat naast de dozen. iets of iemand

tussen

между

De grote doos staat afgebeeld tussen een kleine doos en een kaart.

boven

над

Het vliegtuig hangt boven de dozen.

542

Voorzetsels en achterzetsels

gebruik

grafisch

voorzetsel

vertaling

voorbeeld

onder

под

De dozen hangen onder het vliegtuig.

achter

за

De grote doos staat achter een kleine doos.

voor

перед

De kleine doos staat voor een grote doos.

aan

на

plaats op een verticaal

Aan de doos hangt een kaartje.

oppervlak met enige tussenruimte

Het schilderij hangt aan de muur.

543

Voorzetsels en achterzetsels

voorzetsel

vertaling

rond

вокруг

gebruik

grafisch

voorbeeld Rond de doos ligt een slang.

om om ... heen

Om de doos ligt een slang.

(omzetsel) Om de doos heen ligt een slang. tegenover

напротив

De mensen staan tegenover elkaar.

544

Voorzetsels en achterzetsels

38.3

Voorzetsels en achterzetsels die een beweging aanduiden

voorzetsel/

vertaling

gebruik

voorbeeld

grafisch

к, в, на

globale beweging ergens Hij loopt naar het huis.

achterzetsel naar

heen (zie ook paragraaf 38.1.1) ... in

в

(achterzetsel)

beweging

ergens

naar Hij loopt het huis in.

binnen. Het achterzetsel ‘in’ kan alleen gebruikt worden

voor

gesloten

ruimtes. uit

из

beweging

vanuit

een Hij loopt uit het huis.

gesloten ruimte.

... uit (achterzetsel)

из

beweging

vanuit

een Hij loopt het huis uit.

gesloten ruimte.

545

Voorzetsels en achterzetsels

voorzetsel/

vertaling

gebruik

voorbeeld

grafisch

на

beweging ergens bovenop. De man loopt de trap op.

achterzetsel ... op (achterzetsel)

Het achterzetsel ‘op’ kan alleen

gebruikt

worden

voor open ruimtes. ... af

с

(achterzetsel)

van ... af

ruimte.

с

(omzetsel)

langs

beweging vanuit een open De man loopt de trap af.

beweging vanuit een open De man loopt van de trap af. ruimte.

вдоль,

beweging parallel aan iets Hij loopt langs het huis.

мимо

anders.

546

Voorzetsels en achterzetsels

voorzetsel/

grafisch

vertaling

gebruik

voorbeeld

мимо

beweging aan de voorzijde Hij loopt het huis voorbij.

achterzetsel voorbij (voorzetsel en

langs iets en dan verder.

achterzetsel)

‘Voorbij’ kan zowel als Hij loopt voorbij het huis. voor- als als achterzetsel gebruikt worden.

voor ... langs

мимо

(omzetsel)

beweging aan de voorzijde Hij loopt voor het huis langs. langs iets en dan verder.

achter ... langs

(обойти)

beweging

aan

de Hij loopt achter het huis langs.

(omzetsel)

сзади

achterzijde langs iets en dan verder.

... tegemoet

навстречу

De mensen lopen elkaar tegemoet.

(achterzetsel; altijd met datief)

547

Voorzetsels en achterzetsels

voorzetsel/

vertaling

gebruik

voorbeeld

grafisch

через

beweging van de ene kant De wagen rijdt de heuvel over.

achterzetsel ... over (achterzetsel)

van een oppervlak naar de andere kant.

over

по

beweging oppervlak.

op

een De gevangenen liepen over de Vladimirka.

548

Voorzetsels en achterzetsels

38.4

Andere typen voorzetsels

relatie

voorzetsel

vertaling

voorbeeld

temporeel

om

в

om vier uur

tot

до

tot vier uur

rond (alleen bij

около

rond vier uur

tijdsaanduidingen) omstreeks (alleen bij

rond het middaguur около

tijdsaanduidingen)

omstreeks vier uur omstreeks het middaguur

over

через

over een kwartier over een jaar

op:

в

- bij dagen van de

op maandag, op dinsdag

week in:

в

- bij maanden

in januari

- bij jaren

in 2009

- bij eeuwen

in de twintigste eeuw

- bij periodes

in de jaren zestig in de renaissance

in de loop van

в течение

in de loop van de afgelopen jaren

gedurende

в течение

gedurende de afgelopen jaren

549

Voorzetsels en achterzetsels

relatie

voorzetsel

vertaling

voorbeeld

reden, oorzaak

dankzij

благодаря

Dankzij zijn hulp is het gelukt.

door

из-за

De winkel is door omstandigheden gesloten.

vanwege

из-за

De winkel is vanwege omstandigheden gesloten.

wegens

из-за

De winkel is wegens omstandigheden gesloten.

als gevolg van

в результате

De winkel is gesloten als gevolg van een inbraak.

in verband met

в связи с

De winkel is in verband met de feestdagen gesloten.

middel

met

с / творительный

Hij schrijft met een

падеж

pen. Hij gaat met de auto naar zijn werk.

met behulp van

с помощью

We hebben een nauwkeurigere berekening gemaakt met behulp van een nieuw computerprogramma.

550

Voorzetsels en achterzetsels

relatie

voorzetsel

vertaling

voorbeeld

doel

om

чтобы

Hij gaat met de auto naar zijn werk om niet te laat te komen. Hij gaat vroeg weg om voor het donker thuis te zijn.

teneinde (archaïsch)

чтобы

U dient veel te lezen teneinde uw woordenschat uit te breiden.

adversatief

ondanks

несмотря на

Ondanks het slechte weer besloten we toch naar buiten te gaan.

bedrijver van de

door

творительный падеж

handeling

Het boek is geschreven door een onbekende auteur. De computer is gerepareerd door een expert.

materiaal

van

имя прилагательное

De stoel is van hout. een bank van bruin leer

551

Voorzetsels en achterzetsels

relatie

voorzetsel

vertaling

voorbeeld

bestemming

voor

из-под

een busje voor thee

для

(ook: een theebusje) een pot voor jam (ook: een jampot) een brief voor de directeur een kaart voor je een cadeautje voor je verjaardag

inhoud van gesprek

over

о

een gesprek over de toekomst Over smaken valt niet te twisten.

omtrent

о, насчет

(bureaucratisch)

We zullen u informeren omtrent (of: over) de verdere gang van zaken.

met betrekking tot

о, по отношению к

We zullen u informeren met betrekking tot de verdere gang van zaken. Met betrekking tot dit vraagstuk zijn de volgende beslissingen genomen.

552

Hoofdstuk 39 Verbindingswoorden (Союзы и союзные слова) Verbindingswoorden zijn vaak kleine woordjes die op het eerste gezicht nauwelijks opvallen. Ze zijn echter uitermate belangrijk. Verbindingswoorden leggen namelijk een verband tussen zinnen, deelzinnen of zinsdelen. Zonder verbindingswoorden zou een tekst enkel uit losse mededelingen bestaan waarbij het voor de lezer niet duidelijk is of de ene mededeling een gevolg is van de andere of misschien juist in tegenspraak is met het voorgaande en dus een tegenstelling uitdrukt. Om te zorgen dat een tekst een samenhangend geheel vormt en in zijn geheel duidelijk is voor de lezer, is het daarom belangrijk om de juiste verbindingswoorden te gebruiken. In paragraaf 39.1 wordt enige algemene informatie gegeven over voegwoorden en verbindingswoorden.

In

paragraaf

39.2

volgt

een

beknopt

overzicht

van

enkele

veelvoorkomende verbindingswoorden, geordend per verband dat ze leggen tussen zinnen, deelzinnen en zinsdelen.

39.1

Enkele opmerkingen vooraf

39.1.1 Voegwoorden: onderschikkend of nevenschikkend Nederlandse voegwoorden worden onderverdeeld in twee categorieën: onderschikkende voegwoorden (подчинительные союзы) en nevenschikkende voegwoorden (сочинительные союзы). Tot de nevenschikkende voegwoorden behoren de volgende zes voegwoorden: ▪ en

▪

want

▪ of

▪

dus

▪ maar

▪

doch (‘doch’ geldt als verouderd; het woord heeft dezelfde betekenis als ‘maar’)

Alle andere voegwoorden zijn onderschikkende voegwoorden.

553

Verbindingswoorden

Nevenschikkende voegwoorden verbinden twee zinnen met dezelfde structuur. Hiermee wordt bedoeld dat nevenschikkende voegwoorden twee hoofdzinnen aan elkaar verbinden, twee bijzinnen, twee vraagzinnen of twee gebiedende zinnen. In de praktijk betekent dit meestal dat nevenschikkende voegwoorden twee zinnen aan elkaar verbinden waarin de persoonsvorm op dezelfde plaats staat. ▪

Hij haalde gelukkig de laatste trein nog en hij kwam nog voor middernacht thuis aan. hoofdzin met de persoonvorm op de 2e

Hij haalde gelukkig de laatste trein nog

plaats: nevenschikkend voegwoord:

en

hoofdzin met de persoonvorm op de 2e

hij kwam nog voor middernacht thuis aan

plaats:

▪

Hij zei, dat hij gelukkig de laatste trein nog had gehaald en nog voor middernacht thuis was aangekomen. hoofdzin met de persoonvorm op de 2e

Hij zei,

plaats: bijzin met alle werkwoorden aan het eind:

dat hij gelukkig de laatste trein nog had gehaald

nevenschikkend voegwoord:

en

bijzin met alle werkwoorden aan het eind:

[dat hij] nog voor middernacht thuis was aangekomen.

554

Verbindingswoorden

▪

Hoewel het betekenisonderscheid heel klein is, is er wel degelijk een verschil tussen ‘want’ en ‘omdat’ en kunnen deze twee voegwoorden niet altijd als synoniemen gebruikt worden. Hoewel het betekenisonderscheid heel klein

bijzin met alle werkwoorden aan het eind:

is, hoofdzin met de persoonsvorm op de 1e

is er wel degelijk een verschil tussen ‘want’ en

plaats als gevolg van de eerdere bijzin:

‘omdat

nevenschikkend voegwoord:

en

hoofdzin met de persoonsvorm op de 1e

kunnen deze twee voegwoorden niet altijd als

plaats als gevolg van de eerdere bijzin:

synoniemen gebruikt worden.

In verzorgd Nederlands mag een zin niet beginnen met een nevenschikkend voegwoord. De nevenschikkende voegwoorden ‘maar’ en ‘en’ komen in hedendaags Nederlands echter steeds vaker voor aan het begin van een zin. Onderschikkende voegwoorden leiden altijd een bijzin in. Let erop dat als een zin met een bijzin begint, de persoonsvorm in de hoofdzin op de eerste plaats staat: ▪

‘Want’ en ‘omdat’ kunnen niet altijd als synoniemen worden gebruikt, omdat er tussen deze twee voegwoorden een heel klein betekenisonderscheid bestaat. hoofdzin met de persoonsvorm op de 2e

‘Want’ en ‘omdat’ kunnen niet altijd als

plaats:

synoniemen worden gebruikt,

onderschikkend voegwoord:

omdat

bijzin met alle werkwoorden aan het eind:

er tussen deze twee voegwoorden een heel klein betekenisonderscheid bestaat.

▪

Omdat er tussen deze twee voegwoorden een heel klein betekenisonderscheid bestaat, kunnen ‘want’ en ‘omdat’ niet altijd als synoniemen worden gebruikt. Omdat er tussen deze twee voegwoorden een

bijzin met alle werkwoorden aan het eind:

heel klein betekenisonderscheid bestaat, hoofdzin met de persoonsvorm op de 1e

kunnen ‘want’ en ‘omdat’ niet altijd als

plaats als gevolg van de eerdere bijzin

synoniemen worden gebruikt. 555

Verbindingswoorden

39.1.2 Tussenwerpsels Tussenwerpsels (междометия) staan altijd tussen komma’s en tellen niet mee bij het bepalen van de verschillende posities in de zin. Vaak staan tussenwerpsels aan het begin van de zin. ▪

De verwachte nederlaag bleef uit. Integendeel, de partij won meer zetels dan ooit

tevoren.

39.1.3 Zininleiders Het Nederlands heeft verschillende verbindingswoorden die aankondigen dat er een opsomming, verklaring, conclusie of samenvatting volgt. Dit zijn zogenaamde zininleiders. Enkele veelvoorkomende zininleiders zijn: ▪

concluderend

▪

dat wil zeggen

▪

kortom

▪

met andere woorden

▪

samengevat

Na zininleidende woorden volgt een dubbele punt: ▪

Samengevat: iedereen was voor.

(Meer informatie en voorbeelden op het gebied van de dubbele punt en zininleiders wordt gegeven in Appendix III over de Nederlandse interpunctie, in het bijzonder in Hoofdstuk 4.1 De dubbele punt als aankondiging.)

556

Verbindingswoorden

39.1.4 Bijwoorden Bijwoorden hebben geen invloed op de structuur van een zin. Met andere woorden: een bijzin blijft een bijzin en een hoofdzin blijft een hoofdzin. Bijwoorden die vaak gebruikt worden als verbindingswoorden, zijn de aanwijzende bijwoorden ‘hier’ en ‘daar’ in combinatie met een voorzetsel. ‘Hier’ en ‘daar’ verwijzen naar een mededeling in de vorige zin. Het voorzetsel geeft vervolgens aan welk verband er bestaat tussen de gebeurtenissen die in de vorige en in de huidige zin beschreven worden. ▪

We hebben een museum bezocht. Daarna/Hierna hebben we even door het park bij het museum gewandeld.

In de voorbeeldzin hierboven verwijzen ‘daar-’ en ‘hier-’ naar de mededeling uit de voorgaande zin: ‘We hebben een museum bezocht’. Het voorzetsel ‘na’ geeft aan dat er een temporele relatie bestaat tussen de voorgaande mededeling en wat volgt: ‘Eerst hebben we het museum bezocht en vervolgens hebben we even door het park bij het museum gewandeld.’ Hieronder volgen enkele andere voorbeelden. temporele relatie

▪

We zijn afgelopen middag naar Amsterdam gegaan. Daarvoor/ Hiervoor zijn we in Delft geweest. causale relatie

▪

De opkomst was te laag. Daardoor/Hierdoor moest de uitslag van het referendum ongeldig worden verklaard. relatie van wijze

▪

De opkomst voor de waterschapsverkiezingen bedroeg 40%. Daarmee/Hiermee werd een nieuw diepterecord gevestigd.

557

Verbindingswoorden

39.1.5 Betrekkelijke bijwoorden De aanwijzende bijwoorden ‘hier-/daar- + voorzetsel’ vormen zelfstandige zinnen; ze leggen een verband tussen twee afzonderlijke zinnen. Het kan ook voorkomen dat je binnen één zin een verband wilt leggen tussen afzonderlijke delen van deze ene zin. In dit laatste geval kun je gebruik maken van betrekkelijke bijwoorden. Net als betrekkelijke voornaamwoorden leiden betrekkelijke bijwoorden altijd een bijzin in. Een betrekkelijk bijwoord wordt gevormd door ‘waar-’ te combineren met een voorzetsel. ‘Waar-’ verwijst hierbij naar een zinsdeel eerder in de zin; het voorzetsel geeft aan welk verband er bestaat tussen dit eerder genoemde zinsdeel en de informatie die gegeven wordt in de betrekkelijke bijzin. Aanwijzend bijwoord; temporele relatie

▪

We hebben een museum bezocht. Daarna/Hierna hebben we even door het park bij het museum gewandeld. Betrekkelijk bijwoord; temporele relatie

▪

We hebben een museum bezocht, waarna we even door het park bij het museum hebben gewandeld. Aanwijzend bijwoord; causale relatie

▪

De opkomst was te laag. Daardoor/Hierdoor moest de uitslag van het referendum ongeldig worden verklaard. Betrekkelijk bijwoord; causale relatie

▪

De opkomst was te laag, waardoor de uitslag van het referendum ongeldig moest worden verklaard. Aanwijzend bijwoord; relatie van wijze

▪

De opkomst voor de waterschapsverkiezingen bedroeg 40%. Daarmee/Hiermee werd een nieuw diepterecord gevestigd. Betrekkelijk bijwoord; relatie van wijze

▪

De opkomst voor de waterschapsverkiezingen bedroeg 40%, waarmee een nieuw diepterecord werd gevestigd. 558

Verbindingswoorden

39.1.6 ‘Immers’ of ‘namelijk’ De verbindingswoorden ‘immers’ (ибо, ведь) en ‘namelijk’ (так как, потому что) geven beide een verklaring voor iets dat eerder in de tekst of het gesprek is genoemd. Zoals duidelijk wordt als je kijkt naar de Russische vertaling, is er echter een betekenisverschil tussen ‘immers’ en ‘namelijk’. ‘Immers’ (ибо, ведь) veronderstelt dat de lezer of aangesprokene de verklaring die gegeven wordt al kent. ‘Namelijk’ (так как, потому что) geeft een verklaring die de lezer of aangesprokene nog niet kent. ▪

Waarom denk je dat hij zich aanstelt? Hij is duidelijk ziek. Hij heeft immers koorts. (De aangesprokene weet al dat de patiënt koorts heeft.)

▪

Waarom denk je dat hij zich aanstelt? Hij is duidelijk ziek. Hij heeft namelijk koorts. (De aangesprokene weet nog niet dat de patiënt koorts heeft.)

39.1.7 ‘Want’ of ‘omdat’ Net als ‘immers’ en ‘namelijk’ geven de voegwoorden ‘omdat’ (так как, потому что, поскольку) en ‘want’ (так как, потому что) een verklaring voor iets dat eerder in de tekst of het gesprek is genoemd. ‘Omdat’ en ‘want’ verschillen van elkaar op dezelfde manier als ‘immers’ en ‘namelijk’, al is het onderscheid tussen ‘omdat’ en ‘want’ regelmatig minder duidelijk dan het verschil tussen ‘immers’ en ‘namelijk’. Bij ‘omdat’ gaat de spreker er vaak van uit dat de luisteraar de oorzaak wel kent. Bij ‘want’ gaat de spreker er juist van uit dat de luisteraar de oorzaak niet kent. ‘Omdat’ maakt een verband expliciet dat de lezer mogelijk zelf al heeft gelegd, terwijl ‘want’ een echte verklaring voor een gebeurtenis geeft. Een zin met ‘want’ fungeert in feite als rechtvaardiging voor dat wat eerder is gezegd. Let er bovendien op dat ‘omdat’ een onderschikkend voegwoord is, dat een bijzin inleidt, waarin alle werkwoorden, inclusief de persoonsvorm, aan het eind van de zin staan. ‘Want’ is een nevenschikkend voegwoord, dat twee zinnen aan elkaar verbindt met dezelfde structuur.

559

Verbindingswoorden

Samengevat is het verschil tussen ‘omdat’ en ‘want’ het volgende: ▪ omdat

- bekende verklaring, de lezer/luisteraar kent de oorzaak mogelijk al - immers, ведь - bijzin

▪ want

- rechtvaardiging, nieuwe verklaring, de lezer/luisteraar kent de oorzaak niet - namelijk, так как, потому что - zin met dezelfde structuur als de zin waaraan de want-zin is verbonden

Het betekenisverschil tussen ‘want’ en ‘omdat’ is in veel gevallen verwaarloosbaar. Zo kun je in de voorbeeldzin hieronder het voegwoord ‘omdat’ probleemloos vervangen door ‘want’ (uiteraard moet je dan wel de woordvolgorde veranderen en de persoonsvorm in de want-zin op de tweede plaats zetten): ▪

De uitslag van het referendum moest ongeldig worden verklaard, omdat de opkomst te laag was.

of ▪

De uitslag van het referendum moest ongeldig worden verklaard, want de opkomst was te laag.

Er zijn echter gevallen denkbaar waarin er een duidelijke voorkeur bestaat voor ‘want’ in plaats van ‘omdat’. In de volgende zin kun je bijvoorbeeld in de meeste gevallen alleen ‘want’ gebruiken: ▪

Ga maar met de auto naar huis, want het regent.

Het eerste deel van deze zin is een vriendelijke aansporing. Volgens het betekenisonderscheid ‘omdat = bekende verklaring, ведь; want = rechtvaardiging, потому что’ is ‘want’ hier het meest geschikte voegwoord: met het voegwoord ‘want’ rechtvaardigt de spreker zijn of haar vriendelijke bevel.

560

Verbindingswoorden

39.2

Enkele veelvoorkomende verbindingswoorden

In het overzicht hieronder worden enkele vaak gebruikte verbindingswoorden op een rijtje gezet. Bij ieder verbindingswoord wordt aangegeven tot welke woordsoort het woord behoort. Deze informatie is van belang voor de woordvolgorde en de interpunctie (alle werkwoorden aan het eind in bijzinnen ingeleid door een onderschikkend voegwoord; komma’s na tussenwerpsels, die niet meetellen bij het bepalen van de verschillende posities in een zin). Temporele verbindingswoorden (временные союзы и союзные слова) Temporele verbindingswoorden geven een verband in de tijd aan tussen verschillende gebeurtenissen. woord

woordsoort en eventuele

voorbeeld

bijzonderheden terwijl

onderschikkend voegwoord

в то время как

Hij maakte het eten klaar, terwijl wij heerlijk lui op de bank zaten te kletsen.

ondertussen/intussen

bijwoord

Hij maakte het eten klaar.

между тем

Intussen/Ondertussen zaten wij heerlijk lui op de bank te kletsen.

wanneer

onderschikkend voegwoord;

Wanneer je naar de

когда

kan niet gebruikt worden in

bibliotheek gaat, kun je dan

de voltooid tegenwoordige

ook voor mij een boek

tijd.

meenemen?

onderschikkend voegwoord

Als je naar de bibliotheek

als когда

gaat, kun je dan ook voor mij een boek meenemen?

561

Verbindingswoorden

Temporele verbindingswoorden (vervolg) woord

woordsoort

en

eventuele voorbeeld

bijzonderheden toen

1. onderschikkend voegwoord

Hij kon zijn oren niet geloven,

когда

(когда).

toen hij dat hoorde.

тогда

kan niet gebruikt worden in

Hij kon zijn oren niet geloven,

de onvoltooid

toen hij dat had gehoord.

tegenwoordige tijd en in de toekomende tijden. 2. bijwoord (тогда);

De jonge hond probeerde zijn

kan niet gebruikt worden in

schaduw in te halen en ging

de onvoltooid

toen maar terug naar zijn

tegenwoordige tijd en in de

mand.

toekomende tijden. dan

bijwoord

U rijdt de hele tijd rechtdoor

тогда то

en slaat dan bij de eerste ‘Dan’ kan alleen gebruikt

zijstraat rechtsaf.

worden in de onvoltooid tegenwoordige tijd, de

Er zullen ontslagen volgen en

toekomende tijden en in

dan zullen er hevige

denkbeeldige situaties.

protesten uitbreken.

In ‘als …, dan’-zinnen staat ‘dan’

Als ik jou was, dan zou ik wel

op de eerste plaats in de

weten wat ik zou doen.

hoofdzin. De persoonsvorm komt direct na ‘dan’.

562

Verbindingswoorden

Temporele verbindingswoorden (vervolg) woord

woordsoort en eventuele

voorbeeld

bijzonderheden daarna, hierna

aanwijzend bijwoord

после этого; затем

We hebben een museum bezocht. Daarna/Hierna hebben we even door het park bij het museum gewandeld.

waarna

betrekkelijk bijwoord

после чего

We hebben een museum bezocht, waarna we even door het park bij het museum hebben gewandeld.

nadat

onderschikkend voegwoord

после того, как

Nadat we een museum hadden bezocht, hebben we even door het park bij het museum gewandeld.

daarvoor, hiervoor

aanwijzend bijwoord

перед этим, до этого

We zijn afgelopen middag naar Amsterdam gegaan. Daarvoor/ Hiervoor zijn we in Delft geweest.

voordat

onderschikkend voegwoord

перед тем, как; до того, как

Voordat we naar Amsterdam zijn gegaan, zijn we in Delft geweest.

eer

onderschikkend voegwoord

прежде чем

Eer het voorstel aangenomen is, zijn we een jaar verder.

‘Eer’ is kenmerkend voor een hoge schrijfstijl. 563

Verbindingswoorden

Temporele verbindingswoorden (vervolg) woord

woordsoort en eventuele

voorbeeld

bijzonderheden sindsdien

bijwoord

Vijf jaar geleden stemden

с тех пор

twee landen tegen de Europese grondwet. Sindsdien wordt er druk gediscussieerd over de toekomst van de Europese Unie.

sinds

nevenschikkend voegwoord

с тех пор как

Sinds twee landen vijf jaar geleden tegen de Europese grondwet hebben gestemd, wordt er druk gediscussieerd over de toekomst van de Europese Unie.

sedert

nevenschikkend voegwoord

с тех пор как

Sedert twee landen vijf jaar geleden tegen de Europese

‘Sedert’ is kenmerkend voor

grondwet hebben gestemd,

hoge schrijftaal.

wordt er druk gediscussieerd over de toekomst van de Europese Unie.

vervolgens

bijwoord

De vergadering werd

потом, впоследствии

geopend door de voorzitter. Vervolgens kwamen de volgende punten aan de orde.

564

Verbindingswoorden

Temporele verbindingswoorden (vervolg) woord

woordsoort en eventuele

voorbeeld

bijzonderheden zolang

onderschikkend voegwoord

до тех пор, пока

De onderhandelingen zullen doorgaan zolang er geen overeenstemming bereikt is over ieder afzonderlijk twistpunt.

totdat

onderschikkend voegwoord

до тех пор, пока

De onderhandelingen zullen doorgaan totdat er overeenstemming bereikt is over ieder afzonderlijk twistpunt.

zodra

onderschikkend voegwoord

как только

Zodra we thuis waren, barstte er een noodweer los.

565

Verbindingswoorden

Adversatieve/tegenstellende verbindingswoorden (противительные союзы и союзные слова) Adversatieve of tegenstellende verbindingswoorden drukken een tegenstelling uit tussen twee gebeurtenissen. woord

woordsoort en eventuele

voorbeeld

bijzonderheden hoewel

onderschikkend voegwoord

хотя

Hoewel het veel moeite heeft gekost, is er eindelijk overeenstemming bereikt.

alhoewel

onderschikkend voegwoord

хотя

Alhoewel het veel moeite heeft gekost, is er eindelijk

‘Alhoewel’ is kenmerkend

overeenstemming bereikt.

voor een hoge schrijfstijl. ofschoon

onderschikkend voegwoord

хотя

Ofschoon het veel moeite heeft gekost, is er eindelijk

‘Ofschoon’ is kenmerkend

overeenstemming bereikt.

voor een hoge schrijfstijl. al

verbindend bijwoord.

хотя

Er is eindelijk overeenstemming bereikt, al heeft het veel

‘Al’ is een bijwoord dat twee

moeite gekost.

hoofdzinnen aan elkaar verbindt. De persoonsvorm in

Al heeft het veel moeite gekost,

de al-zin staat direct na ‘al’. In er is eindelijk overeenstemming de tweede deelzin staat de persoonsvorm op de tweede plaats, ook als de zin in zijn geheel begint met ‘al’.

566

bereikt.

Verbindingswoorden

Adversatieve/tegenstellende verbindingswoorden (vervolg) woord

woordsoort en eventuele

voorbeeld

bijzonderheden echter

- bijwoord;

Er is eindelijk overeenstemming

но; однако

- tussenwerpsel

bereikt. Er zijn echter nog verschillende punten waarover in de

‘Echter’ als tussenwerpsel

toekomst verder gepraat zal moeten

aan het begin van een zin is

worden.

kenmerkend voor bureaucratisch taalgebruik.

Er is eindelijk overeenstemming bereikt. Echter, er zijn nog verschillende punten waarover in de toekomst verder gepraat zal moeten worden.

maar

nevenschikkend voegwoord

но; однако

Er is eindelijk overeenstemming bereikt, maar er zijn nog

In uiterst verzorgd

verschillende punten waarover in de

Nederlands mag een zin

toekomst verder gepraat zal moeten

niet beginnen met ‘maar’.

worden.

‘Maar’ aan het begin van een zin komt echter steeds vaker voor. doch

nevenschikkend voegwoord

но, однако

Er is eindelijk overeenstemming bereikt, doch er zijn nog

‘Doch’ is kenmerkend voor

verschillende punten waarover in de

archaïsch taalgebruik.

toekomst verder gepraat zal moeten worden.

567

Verbindingswoorden

Adversatieve/tegenstellende verbindingswoorden (vervolg) woord

woordsoort en eventuele

voorbeeld

bijzonderheden desalniettemin

bijwoord

Veel mensen hebben afgezegd.

тем не менее

Desalniettemin zal de bijeenkomst (toch) doorgaan.

desondanks

bijwoord

Veel mensen hebben afgezegd.

несмотря на это

Desondanks zal de bijeenkomst (toch) doorgaan.

toch

bijwoord

Veel mensen hebben afgezegd. Toch

все-таки

zal de bijeenkomst doorgaan. ‘Toch’ wordt vaak gecombineerd met een

Veel mensen hebben afgezegd. De

ander adversatief

bijeenkomst zal

verbindingswoord.

(echter/desalniettemin/desondanks) toch doorgaan.

terwijl

onderschikkend voegwoord

в то время, как

De onderhandelingen liepen op niets uit, terwijl de verwachtingen van tevoren hooggespannen waren. Terwijl culturele verschijnselen uit de rest van de wereld diep doordrongen in de Nederlandse literatuur van de Verlichting, drong de Nederlandse literatuur maar mondjesmaat door in de rest van de wereld.

568

Verbindingswoorden

Adversatieve/tegenstellende verbindingswoorden (vervolg) woord

woordsoort en eventuele

voorbeeld

bijzonderheden waar

onderschikkend voegwoord

в то время как

Waar culturele verschijnselen uit de rest van de wereld diep doordrongen in de Nederlandse literatuur van de Verlichting, drong de Nederlandse literatuur maar mondjesmaat door in de rest van de wereld.

tegelijkertijd

bijwoord

Er werd veel beloofd, maar

в то же время

tegelijkertijd werden weinig van die ‘Tegelijkertijd’ wordt vaak

beloften waargemaakt.

gecombineerd met woorden als ‘maar’ en

Er werd veel beloofd. Tegelijkertijd

‘echter’.

werden (echter) weinig van die beloftes waargemaakt.

integendeel

- tussenwerpsel

De verwachte nederlaag bleef uit.

наоборот; напротив

Integendeel, de partij won meer - bijwoord

zetels dan ooit tevoren. De verwachte nederlaag bleef uit. De partij won integendeel meer zetels dan ooit tevoren.

daarentegen

bijwoord

De kleinere partijen wonnen een

наоборот; напротив

aantal zetels. De grote partijen verloren daarentegen veel stemmen.

569

Verbindingswoorden

Adversatieve/tegenstellende verbindingswoorden (vervolg) woord

woordsoort en eventuele

voorbeeld

bijzonderheden juist

bijwoord

De verwachte nederlaag bleef uit.

наоборот; как раз

De partij won juist meer zetels dan Net als ‘precies’ (zie

ooit tevoren.

Verbindingswoorden van graad of intentie) verleent

In het onderzoek is geen aandacht

‘juist’ een woord extra

besteed aan omgevingsfactoren,

nadruk. Er is echter een

terwijl juist de omgeving van

verschil tussen ‘precies’ en

doorslaggevend belang kan zijn als

‘juist’. ‘Juist’ verleent een

het gaat om de ontwikkeling van

woord niet alleen meer

een kind.

nadruk, maar impliceert ook een lichte tegenstelling

Het woord ‘juist’ kan impliceren dat

of paradox. Het woord waar het onverwacht is dat iets wel of ‘juist’ voor staat, wordt in

juist niet is gedaan.

een tegenstelling geplaatst tot dat wat eerder is gezegd. wel

bijwoord

De opkomst was laag, maar wel

± тем не менее; зато

hoger dan een jaar eerder. Bij ‘wel’ doet zich hetzelfde verschijnsel voor als bij ‘juist’: het woord verleent extra nadruk en impliceert daarbij een lichte tegenstelling of paradox.

570

Verbindingswoorden

Causale verbindingswoorden (причинные союзы и союзные слова) Causale verbindingswoorden noemen gevolgen, redenen of doelen die twee gebeurtenissen aan elkaar relateren. woord

woordsoort en eventuele

voorbeeld

bijzonderheden omdat

onderschikkend voegwoord

потому что; так как

De uitslag van het referendum moest ongeldig worden

Zie ook de opmerkingen

verklaard, omdat de opkomst

vooraf voor het verschil

te laag was.

tussen ‘omdat en ‘want’. daar

onderschikkend voegwoord

потому что; так как

daarom

De uitslag van het referendum moest ongeldig worden

‘Daar’ is kenmerkend voor

verklaard, daar de opkomst te

archaïsch taalgebruik.

laag was.

bijwoord

De opkomst was te laag.

по этой причине; поэтому

Daarom moest de uitslag van het referendum ongeldig worden verklaard.

om deze/die reden

bijwoordelijke constructie

по этой причине

De opkomst was te laag. Om deze/die reden moest de uitslag van het referendum ongeldig worden verklaard.

dan ook

bijwoord

De opkomst was te laag. De

следовательно

uitslag van het referendum moest dan ook ongelding worden verklaard.

571

Verbindingswoorden

Causale verbindingswoorden (vervolg) woord

woordsoort en eventuele

voorbeeld

bijzonderheden doordat

nevenschikkend voegwoord

так как; из-за того, что

Doordat de opkomst te laag was, moest de uitslag van het referendum ongeldig worden verklaard.

daardoor/hierdoor

bijwoord

De opkomst was te laag.

из-за этого; в результате

Daardoor/Hierdoor moest de uitslag van het referendum ongeldig worden verklaard.

waardoor

betrekkelijk bijwoord

De opkomst was te laag,

вследствие чего; в

waardoor de uitslag van het

результате чего

referendum ongeldig moest worden verklaard.

derhalve

bijwoord

De opkomst was te laag.

по этой причине

Derhalve moest het ‘Derhalve’ is kenmerkend voor referendum ongeldig worden

dientengevolge

archaïsch taalgebruik.

verklaard.

bijwoord

De opkomst was te laag.

в результате

Dientengevolge moest de ‘Dientengevolge’ is

uitslag van het referendum

kenmerkend voor een hoge

ongeldig worden verklaard.

schrijfstijl.

572

Verbindingswoorden

Causale verbindingswoorden (vervolg) woord

woordsoort en eventuele

voorbeeld

bijzonderheden als gevolg hiervan/daarvan

bijwoordelijke constructie

в результате этого

De opkomst was te laag. Als gevolg hiervan moest de uitslag van het referendum ongeldig worden verklaard.

aangezien

onderschikkend voegwoord

поскольку

De uitslag van het referendum moest ongeldig worden verklaard, aangezien de opkomst te laag was.

zodat

onderschikkend voegwoord

чтобы

Er moet op een aantal punten bezuinigd worden, zodat er meer geld beschikbaar is voor andere probleemgebieden.

opdat

onderschikkend voegwoord

чтобы

Er moet op een aantal punten bezuinigd worden, opdat er

‘Opdat’ is kenmerkend voor

meer geld beschikbaar is voor

een hoge schrijfstijl.

andere probleemgebieden.

573

Verbindingswoorden

Verklarende verbindingswoorden (пояснительные союзы и союзные слова) Verklarende verbindingswoorden geven een verklaring voor twee gerelateerde gebeurtenissen. woord

woordsoort en eventuele

voorbeeld

bijzonderheden want

nevenschikkend voegwoord

так как; потому что

Waarom denk je dat hij zich aanstelt? Hij is duidelijk ziek,

Zie ook de opmerkingen

want hij heeft koorts.

vooraf voor het verschil tussen ‘want’ en ‘omdat’. immers

- bijwoord

Waarom denk je dat hij zich

ибо; ведь

- tussenwerpsel

aanstelt? Hij is duidelijk ziek. Hij heeft immers koorts.

Zie ook de opmerkingen vooraf voor het verschil

Waarom denk je dat hij zich

tussen ‘immers’ en ‘namelijk’.

aanstelt? Hij is duidelijk ziek. Immers, hij heeft koorts.

tenslotte

bijwoord

Waarom denk je dat hij zich

в конце концов

aanstelt? Hij is duidelijk ziek. Hij heeft tenslotte koorts.

per slot van rekening

bijwoordelijke constructive

в конце концов

Waarom denk je dat hij zich aanstelt? Hij is duidelijk ziek. Hij heeft per slot van rekening koorts.

574

Verbindingswoorden

Verklarende verbindingswoorden (vervolg) woord

woordsoort en eventuele

voorbeeld

bijzonderheden namelijk

- bijwoord

Aan de verkiezingsuitslagen

а именно; так как

- zininleider

van twee jaar geleden is duidelijk af te lezen dat

Zie ook de opmerkingen

Nederland de weg kwijt is. De

vooraf voor het verschil

voorgeschiedenis is echter

tussen ‘namelijk’ en ‘immers’.

veel langer en is tot op de dag van vandaag actueel. In Nederland is namelijk in de jaren negentig langzaam maar zeker een consensus verloren gegaan over de inrichting van de samenleving. Nederlands is sinds de jaren negentig hopeloos verdeeld over een zeer belangrijke vraag, namelijk de vraag hoe de samenleving ingericht moet worden. / Nederlands is sinds de jaren negentig hopeloos verdeeld over een zeer belangrijke vraag, namelijk: hoe moet de samenleving ingericht worden.

575

Verbindingswoorden

Verklarende verbindingswoorden (vervolg) woord

woordsoort en eventuele

voorbeeld

bijzonderheden te weten

- tussenwerpsel

Nederlands is sinds de jaren

то есть

- zininleider

negentig hopeloos verdeeld over een zeer belangrijke vraag, te weten, de vraag hoe de samenleving ingericht moet worden. / Nederlands is sinds de jaren negentig hopeloos verdeeld over een zeer belangrijke vraag, te weten: hoe moet de samenleving ingericht worden.

dat wil zeggen

- tussenwerpsel

Politici strijden met alle

то есть

- zininleider

middelen om de gunst van de kiezer, die op dit moment vogelvrij door het politieke luchtruim zweeft, dat wil zeggen, zich niet meer gebonden voelt aan één vaste politieke partij. / Politici strijden met alle middelen om de gunst van de kiezer, die op dit moment vogelvrij door het politieke luchtruim zweeft, dat wil zeggen: zich niet meer gebonden voelt aan één vaste politieke partij. 576

Verbindingswoorden

Verklarende verbindingswoorden (vervolg) woord

woordsoort en eventuele

voorbeeld

bijzonderheden kortom

- tussenwerpsel

Politici vliegen elkaar om het

короче говоря

- zininleider

minste geringste in de haren en strijden met alle middelen om de gunst van de kiezer, die op dit moment bijna nooit meer aan één vaste partij gebonden is en vogelvrij door het politieke luchtruim zweeft. Kortom, Nederland is de weg kwijt. / Kortom: Nederland is de weg kwijt.

samenvattend резюмируя

- werkwoord in een beknopte bijzin

Politici vliegen elkaar om het minste geringste in de haren

- zininleider

en strijden met alle middelen om de gunst van de kiezer, die op dit moment bijna nooit meer aan één vaste partij gebonden is en vogelvrij door het politieke luchtruim zweeft. Samenvattend kunnen we stellen dat Nederland de weg kwijt is. / Samenvattend, Nederland is de weg kwijt. / Samenvattend: Nederland is de weg kwijt. 577

Verbindingswoorden

Verklarende verbindingswoorden (vervolg) woord

woordsoort en eventuele

voorbeeld

bijzonderheden concluderend

- werkwoord in een

Politici vliegen elkaar om het

резюмируя

beknopte

minste geringste in de haren en

bijzin

strijden met alle middelen om

- zininleider

de gunst van de kiezer, die op dit moment bijna nooit meer aan één vaste partij gebonden is en vogelvrij door het politieke luchtruim zweeft. Concluderend kunnen we stellen, dat Nederland de weg kwijt is. / Concluderend, Nederland is de weg kwijt. / Concluderend: Nederland is de weg kwijt.

oftewel

- tussenwerpsel

Politici vliegen elkaar om het

иными словами

- zininleider

minste geringste in de haren en strijden met alle middelen om de gunst van de kiezer, die op dit moment bijna nooit meer aan één vaste partij gebonden is en vogelvrij door het politieke luchtruim zweeft. Oftewel, Nederland is de weg kwijt. / Oftewel: Nederland is de weg kwijt.

578

Verbindingswoorden

Verklarende verbindingswoorden (vervolg) woord

woordsoort en eventuele

voorbeeld

bijzonderheden met andere woorden

- tussenwerpsel

Politici vliegen elkaar om het

иными словами

- zininleider

minste geringste in de haren en strijden met alle middelen om de gunst van de kiezer, die op dit moment bijna nooit meer aan één vaste partij gebonden is en vogelvrij door het politieke luchtruim zweeft. Met andere woorden, Nederland is de weg kwijt. / Met andere woorden: Nederland is de weg kwijt.

579

Verbindingswoorden

Verbindingswoorden van wijze (союзы и союзные слова образа действия) Verbindingswoorden van wijze noemen het middel waarmee of de manier waarop een gebeurtenis wordt uitgevoerd. woord

woordsoort en eventuele

voorbeeld

bijzonderheden daarmee/hiermee

bijwoord

De AEX-index is afgelopen

таким образом; тем самым

vrijdag onder de 200 punten gezakt. Daarmee/hiermee werd een nieuw diepterecord gevestigd.

waarmee

betrekkelijk bijwoord

таким образом; тем самым

De AEX-index is afgelopen vrijdag onder de 200 punten gezakt, waarmee een nieuw diepterecord werd gevestigd.

daartoe/hiertoe

bijwoord

Orgaandonatie moet meer

для этого

onder de aandacht gebracht worden. Hiertoe/Daartoe zullen verschillende middelen worden ingezet.

waartoe

betrekkelijk bijwoord

для чего

Orgaandonatie moet meer onder de aandacht gebracht worden, waartoe verschillende middelen zullen worden ingezet.

580

Verbindingswoorden

Verbindingswoorden van wijze (vervolg) woord

woordsoort en eventuele

voorbeeld

bijzonderheden zo

bijwoord

Tijdens het onderzoek zijn de

так; таким образом

verschillende doodsoorzaken onder de mannelijke bevolking in kaart gebracht. Zo kon worden vastgesteld welke omgevings-factoren bijdragen aan het hoge sterftecijfer in het gebied.

zodoende

bijwoord

Tijdens het onderzoek zijn de

так; таким образом; тем

verschillende doodsoorzaken

самым

onder de mannelijke bevolking in kaart gebracht. Zodoende kon worden vastgesteld welke omgevingsfactoren bijdragen aan het hoge sterftecijfer in het gebied.

581

Verbindingswoorden

Voorwaardelijke verbindingswoorden (условные союзы и союзные слова) Voorwaardelijke verbindingswoorden geven een voorwaarde aan voor een gebeurtenis. woord

woordsoort en eventuele

voorbeeld

bijzonderheden tenzij

onderschikkend voegwoord

если (только) не; за

Vandaag kom ik wel op tijd bij je, tenzij ik weer verdwaal.

исключением Het is verboden om uw auto voor de ingang neer te zetten, tenzij u een speciale vergunning heeft. mits

onderschikkend voegwoord

при условии

U mag uw auto voor de ingang neerzetten, mits u een speciale vergunning heeft.

als

onderschikkend voegwoord

если

Als ik jou was, zou ik dit hoofdstuk nog eens nakijken. Als u verhinderd bent om te komen, dient u dit uiterlijk 24 uur van tevoren te melden.

indien

onderschikkend voegwoord

если

Indien u verhinderd bent om te komen, dient u dit uiterlijk

‘Indien’ is kenmerkend voor

24 uur van tevoren te melden.

een hoge schrijfstijl. wanneer

onderschikkend voegwoord

если

Wanneer u verhinderd bent om te komen, dient u dit uiterlijk 24 uur van tevoren te melden.

582

Verbindingswoorden

Voorwaardelijke verbindingswoorden (vervolg) woord

woordsoort en eventuele

voorbeeld

bijzonderheden al

bijwoord

Al is de leugen nog zo snel, de

хотя бы

waarheid achterhaalt hem Hoewel ‘al’ een bijwoord is,

wel.

kan het woord heel goed gebruikt worden om twee

De rechter besloot de

deelzinnen te combineren tot

ondernemer zwaar te

één volledige zin. ‘Al’ is echter

bestraffen, al was het maar

geen voegwoord en telt dus

om een andere ondernemers

gewoon mee bij het bepalen

af te schrikken.

van de posities in de zin. In principe staat ‘al’ op de eerste plaats in een deelzin. De persoonsvorm staat hier direct achter. Ook de tweede deelzin is een hoofdzin met de persoonsvorm op de tweede plaats. voor zover

onderschikkend voegwoord

настолько

Voor zover gisteren bekend was, zijn er bij het ongeluk geen slachtoffers gevallen.

583

Verbindingswoorden

Aaneenschakelende verbindingswoorden (соединительные союзы и союзные слова) Aaneenschakelende verbindingswoorden verbinden de onderdelen van een opsomming door de verschillende elementen op één lijn met elkaar te stellen. woord

woordsoort en eventuele

voorbeeld

bijzonderheden en

nevenschikkend voegwoord

и

De hond probeerde tevergeefs zijn eigen schaduw in te halen en sjokte toen teleurgesteld naar zijn mand.

alsmede

nevenschikkend voegwoord

а также

U wordt verzocht het ondertekende

‘Alsmede’ verbindt meestal

inschrijfformulier in te sturen

afzonderlijke woorden en niet

alsmede een kopie van een

hele zinnen.

geldig legitimatiebewijs.

Het woord is kenmerkend voor een hoge schrijfstijl. en ook

nevenschikkende

U wordt verzocht het

а также

voegwoordconstructie

ondertekende inschrijfformulier in te sturen

‘En ook’ verbindt meestal

en ook een kopie van een

afzonderlijke woorden en niet

geldig legitimatiebewijs.

hele zinnen. evenals

nevenschikkend voegwoord

а также

U wordt verzocht het ondertekende

‘Evenals’ verbindt meestal

inschrijfformulier in te sturen

afzonderlijke woorden en niet

evenals een kopie van een

hele zinnen.

geldig legitimatiebewijs.

584

Verbindingswoorden

Aaneenschakelende verbindingswoorden (vervolg) woord

woordsoort en eventuele

voorbeeld

bijzonderheden én ... én ...

nevenschikkende

Dit boek is bedoeld als

как ..., так и

voegwoordconstructie

naslagwerk én voor specialisten én voor

‘Én ... én’ verbindt meestal

beginnende studenten.

afzonderlijke woorden en niet hele zinnen. zowel … als (ook)

onderschikkende

Dit boek is bedoeld als

как ..., так и

voegwoordconstructie

naslagwerk voor zowel specialisten als (ook)

‘Zowel ... als (ook)’ verbindt

beginnende studenten.

meestal afzonderlijke woorden en niet hele zinnen. niet alleen ..., maar ook ...

nevenschikkende voegwoord-

Dit boek is bedoeld als

Niet alleen ... Ook

constructie

naslagwerk niet alleen voor

не только ..., а также ...

specialisten, maar ook voor ‘Niet alleen ..., maar ook ...’

beginnende studenten.

met een komma voor ‘maar’ verbindt meestal afzonderlijke Niet alleen specialisten, maar woorden en niet hele zinnen.

ook beginnende studenten

Als de constructie wordt

kunnen gebruikmaken van dit

gebruikt om afzonderlijke

naslagwerk.

zinnen te verbinden, wordt meestal gekozen voor de

Niet alleen specialisten

woord-combinatie ‘Niet alleen kunnen gebruikmaken van dit ... Ook ...’

naslagwerk. Ook studenten kunnen het boek raadplegen.

585

Verbindingswoorden

Aaneenschakelende verbindingswoorden (vervolg) woord

woordsoort en eventuele

voorbeeld

bijzonderheden deels …, deels …

bijwoordelijke constructie

Het stijgende geboortecijfer

gedeeltelijk …, gedeeltelijk …

kan deels verklaard worden

частично; отчасти

uit de verbeterde economische omstandigheden en deels uit betere voeding. Het stijgende geboortecijfer kan gedeeltelijk verklaard worden uit de verbeterde economische omstandigheden en gedeeltelijk uit betere voeding.

ook

bijwoord

De demonstratie trok veel

также

mensen. Er waren ook enkele politici aanwezig. Het kabinet heeft overeenstemming bereikt over de 1,8 miljoen euro aan bezuinigingen die in 2011 moeten worden doorgevoerd. Ook is overeenstemming bereikt over structurele bezuinigingen.

586

Verbindingswoorden

Aaneenschakelende verbindingswoorden (vervolg) woord

woordsoort en eventuele

voorbeeld

bijzonderheden tevens

bijwoord

Het kabinet heeft

также

overeenstemming bereikt over de 1,8 miljoen euro aan bezuinigingen die in 2011 moeten worden doorgevoerd. Tevens is overeenstemming bereikt over structurele bezuinigingen.

verder

bijwoord

Het kabinet heeft

также; дальше

overeenstemming bereikt over de 1,8 miljoen euro aan bezuinigingen die in 2011 moeten worden doorgevoerd. Verder is overeenstemming bereikt over structurele bezuinigingen.

587

Verbindingswoorden

Disjunctieve verbindingswoorden (разделительные союзы и союзные слова) Disjunctieve verbindingswoorden delen een reeks op in verschillende, niet-aaneengeschakelde onderdelen. Disjunctieve verbindingswoorden geven aan dat er een keuze moet worden gemaakt tussen de verschillende genoemde onderdelen. woord

woordsoort en eventuele

voorbeeld

bijzonderheden of

nevenschikkend voegwoord

или

Studenten van de Technische Universiteit Delft hebben besloten dat ze een racewagen op zonne-energie gaan bouwen of een voetballende robot willen ontwerpen. U moet te allen tijde een geldig paspoort of rijbewijs kunnen tonen.

dan wel

nevenschikkend voegwoord

или

U moet te allen tijde een geldig paspoort dan wel

‘Dan wel’ verbindt meestal

rijbewijs kunnen tonen.

afzonderlijke woorden en niet hele zinnen.

De media in dit land zijn direct dan wel indirect gelieerd aan de staat.

588

Verbindingswoorden

Disjunctieve verbindingswoorden (vervolg) woord

woordsoort en eventuele

voorbeeld

bijzonderheden of … of / ofwel … ofwel

nevenschikkende

U moet te allen tijde of/ofwel

или ... или ...

voegwoordconstructie

een geldig paspoort of/ofwel een geldig rijbewijs kunnen tonen. De studenten van de Technische Universiteit Delft hebben besloten dat ze of/ofwel een racewagen op zonne-energie gaan bouwen of/ofwel een voetballende robot willen ontwerpen.

enerzijds … anderzijds

bijwoordelijke constructie

De belangen van het

с одной стороны, с другой

museumpubliek enerzijds en

стороны

de conserveringsstaat van het schilderij anderzijds zorgden voor een lastig dilemma. Er werd geprobeerd om enerzijds het publiek de mogelijkheid te geven het schilderij te bewonderen en anderzijds rekening te houden met de slechte staat waarin het werk verkeerde.

589

Verbindingswoorden

Verbindingswoorden van graad of intensiteit (градационные союзы и союзные слова) Verbindingswoorden van graad voegen extra nadruk of een extra argument toe aan het voorgaande. woord

woordsoort en eventuele

voorbeeld

bijzonderheden naarmate

onderschikkend voegwoord

по мере

Het kleine kindje begon zich steeds meer te vervelen, naarmate de avond vorderde. Naarmate een uitheems woord zich aanpast aan het Nederlandse taalsysteem, wordt ook de schrijfwijze vernederlandst.

hoe ..., hoe ...

onderschikkende

Hoe later het werd, hoe meer

чем ..., тем ...

voegwoordconstructie

het kind zich begon te vervelen.

De constructie ‘hoe …, hoe …’ is een van de weinige gevallen waarin een zin bestaat uit twee bijzinnen zonder hoofdzin.

590

Verbindingswoorden

Verbindingswoorden van graad of intensiteit (vervolg) woord

woordsoort en eventuele

voorbeeld

bijzonderheden hoe ..., des te ...

Het eerste deel van de

Hoe later het werd, des te

чем …, тем …

constructie – het deel met

meer begon het kind zich te

‘hoe’ – is een bijzin. Het

vervelen.

tweede deel van de constructie – het deel met

Hoe later het werd, des te

‘des te’ is vaak een hoofdzin –

meer het kind zich begon te

al mag een bijzin met alle

vervelen.

werkwoorden aan het eind ook. bovendien

bijwoord

Er moest rekening gehouden

к тому же, кроме того

worden met de verwachtingen van het publiek en met de slechte staat waarin het schilderij verkeerde. Bovendien stelde het museum dat het werk had uitgeleend verschillende eisen.

daarbij

bijwoord

Er moest rekening gehouden

кроме того

worden met de verwachtingen van het publiek en met de slechte staat waarin het schilderij verkeerde. Daarbij stelde het museum dat het werk had uitgeleend verschillende eisen.

591

Verbindingswoorden

Verbindingswoorden van graad of intensiteit (vervolg) woord

woordsoort en eventuele

voorbeeld

bijzonderheden daarbij komt dat

onderschikkende

Er moest rekening gehouden

к тому же, кроме того

voegwoordconstructie

worden met de verwachtingen van het publiek en met de slechte staat waarin het schilderij verkeerde. Daarbij kwam dat het museum dat het werk had uitgeleend verschillende eisen stelde.

daarnaast

bijwoord

Er moest rekening gehouden

кроме того

worden met de verwachtingen van het publiek en met de slechte staat waarin het schilderij verkeerde. Daarnaast stelde het museum dat het werk had uitgeleend verschillende eisen.

niet zozeer …, als wel …

bijwoordelijke constructie

не столько … сколько

Het gaat bij dit onderzoek niet zozeer om de vraag wie het

‘Niet zozeer …, als wel …’

misdrijf heeft gepleegd, als

verbindt meestal afzonderlijke wel om de motieven van de woorden en niet hele zinnen.

592

dader.

Verbindingswoorden

Verbindingswoorden van graad of intensiteit (vervolg) woord

woordsoort en eventuele

voorbeeld

bijzonderheden precies

bijwoord

Dit onderzoek concentreert

как раз, именно

zich op de vraag naar de Anders dan ‘juist’ (zie

invloed van de vader op de

Adversatieve/tegenstellende

ontwikkeling van een kind. Dit

verbindingswoorden) verleent

is precies een van de factoren

‘precies’ een woord

die in traditioneel onderzoek

uitsluitend extra nadruk.

buiten beschouwing wordt

‘Juist’ impliceert een lichte

gelaten.

tegenstelling. ‘Precies’ heeft deze bijbetekenis niet.

Recent is er een levendige belangstelling ontstaan voor gebarentaal. Dit is precies het onderwerp waar dit artikel over gaat.

593

Verbindingswoorden

Andere woorden die gebruikt kunnen worden om de samenhang tussen zinnen duidelijk te maken woord

woordsoort en eventuele

voorbeeld

bijzonderheden aanwijzende

aanwijzende

Er moet nog veel onderzoek

voornaamwoorden (deze, die,

voornaamwoorden zijn

verricht worden. Deze

dit, dat)

bepalingen bij een zelfstandig

conclusie kan uit het huidige

этот

naamwoord die niet van

onderzoek getrokken worden.

invloed zijn op de zinsstructuur. Ook als

De daders van de roofoverval

aanwijzende

zijn opgepakt. Dit heeft de

voornaamwoorden zelfstandig politie gemeld. gebruikt worden om bijvoorbeeld te verwijzen naar iets dat in een eerdere zin is gezegd, hebben ze geen invloed op de structuur van een zin. zulke

aanwijzend voornaamwoord

такие

Bij de laatste parlementsverkiezingen bedroeg de

‘Zulke’ kan alleen gebruikt

opkomst 70 %. Zulke hoge

worden bij woorden in het

opkomstcijfers waren door

meervoud. Het woord kan

niemand voorzien.

niet zelfstandig gebruikt worden. Er moet dus altijd een zelfstandig naamwoord achter ‘zulke’ staan.

594

Verbindingswoorden

Andere woorden die gebruikt kunnen worden om de samenhang tussen zinnen duidelijk te maken (vervolg) woord

woordsoort en eventuele

voorbeeld

bijzonderheden zo’n

aanwijzend voornaamwoord

такой

Bij de laatste parlementsverkiezingen bedroeg de

‘Zo’n’ kan alleen gebruikt

opkomst 70 %. Zo’n hoog

worden voor woorden in het

opkomstpercentage was door

enkelvoud. Het woord kan

niemand verwacht.

niet zelfstandig gebruikt worden. Er moet dus altijd een zelfstandig naamwoord achter ‘zo’n’ staan. dergelijk(e)

bijvoeglijk naamwoord

такой

Bij de laatste parlementsverkiezingen bedroeg de opkomst 70 %. Een dergelijk opkomstpercentage was door niemand verwacht. Bij de laatste parlementsverkiezingen bedroeg de opkomst 70 %. Dergelijke opkomstcijfers waren door niemand verwacht.

dit soort

constructie met een

Bij de laatste parlements-

такой

zelfstandig naamwoord

verkiezingen bedroeg de opkomst 70 %. Dit soort cijfers waren door niemand verwacht.

595

Verbindingswoorden

Andere woorden die gebruikt kunnen worden om de samenhang tussen zinnen duidelijk te maken (vervolg) woord

woordsoort en eventuele

voorbeeld

bijzonderheden bijvoorbeeld

bijwoord

Er moet nog veel onderzoek

например

zo

verricht worden. Er moet In volledige zinnen staat

bijvoorbeeld nog onderzocht

‘bijvoorbeeld’ zelden aan het

worden hoe de verschillende

begin van de zin.

factoren elkaar beïnvloeden.

bijwoord

Er moet nog veel onderzoek

так, например

verricht worden. Zo moet nog Anders dan ‘bijvoorbeeld’

onderzocht worden hoe de

staat het bijwoord ‘zo’ juist

verschillende factoren elkaar

vaak aan het begin van een

beïnvloeden.

zin. zoals

bijwoord

Verschillende factoren, zoals

как, например

de omgeving en leefwijze, spelen een rol.

als

bijwoord

Factoren als de omgeving en

как, например behalve

leefwijze spelen een rol. voegwoord

Behalve de voorzitter was er

кроме, помимо

door een vergissing niemand ‘Behalve’ is officieel een

anders aanwezig tijdens de

voegwoord, maar dit

vergadering.

voegwoord kan alleen gevolgd worden door zelfstandige

Door een vergissing was er

naamwoorden. Voor de

behalve de voorzitter

woordvolgorde geldt dat

niemand anders aanwezig

‘behalve’ zich samen met het

tijdens de vergadering.

daarop volgende zelfstandig naamwoord gedraagt als een bijwoord. 596

Hoofdstuk 40 Zinsontleden: Samenvatting (Разбор предложения: резюме) In dit hoofdstuk wordt een beknopt overzicht gegeven van de belangrijkste zinsfuncties in een Nederlandse zin. Het volgende hoofdstuk bevat uitgebreidere informatie over het redekundig ontleden van Nederlandse zinnen. Het gezegde (сказуемое) Het gezegde bestaat uit alle werkwoorden in de zin. Het gezegde is het antwoord op de Russische vraag: Что делать? ▪

Hij heeft me het boek gisteren gegeven.

De persoonsvorm (личная/спрягаемая форма глагола) De persoonsvorm is dat werkwoord dat informatie geeft over het getal en de persoon van het onderwerp van de zin (подлежащее). Als het onderwerp van de zin ‘ik’ is, staat de persoonsvorm in de eerste persoon enkelvoud. Als het onderwerp van de zin in het meervoud staat, staat ook de persoonsvorm in het meervoud. ▪

Hij heeft me het boek gisteren gegeven.

Het onderwerp (подлежащее) Het onderwerp is diegene die de handeling van de zin uitvoert. Om het onderwerp te vinden kun je in het Russisch de vraag stellen: Кто/что? Een Nederlands equivalent van deze Russische vraag is: Wie + gezegde? ▪

Hij heeft me het boek gisteren gegeven. (Wie heeft gegeven? Antwoord: hij.)

597

Zinsontleden: Samenvatting

Het lijdend voorwerp (прямое дополнение) Het lijdend voorwerp van de zin is dat zinsdeel waarop de handeling van de zin gericht is. Om het lijdend voorwerp te vinden kun je in het Russisch de vraag stellen: Кого/что? Een Nederlands equivalent van deze Russische vraag is: Wie/wat + gezegde + onderwerp? ▪

Hij heeft me het boek gisteren gegeven. (Wat heeft hij gegeven? Antwoord: het boek.)

Het indirect object (косвенное дополнение) Het indirect object is degene die indirect bij de handeling van de zin (het gezegde) betrokken is. Het indirect object kun je in het Russisch vinden door de vraag te stellen: Кому/чему? Een Nederlands equivalent van deze Russische vraag is: Aan/voor wie + gezegde + onderwerp? Let op: helaas komt het regelmatig voor dat zinsdelen die in het Russisch het indirect object zijn, in het Nederlands een andere grammaticale functie vervullen en vice versa. ▪

Hij heeft me het boek gisteren gegeven. (Aan wie heeft hij gegeven? Antwoord: (aan) me.)

De bijwoordelijke bepaling (обстоятельство) Bijwoordelijke bepalingen geven informatie over de vraag wanneer, hoe of waar de handeling van de zin plaatsvindt. Bijwoordelijke bepalingen kun je vinden door de vraag te stellen: Wanneer/hoe/waar? (Когда/как/где?) ▪

Hij heeft me het boek gisteren gegeven. (Wanneer heeft hij gegeven? Antwoord: gisteren.)

598

Zinsontleden: Samenvatting

Het voorzetselvoorwerp (предложное дополнение) In het Nederlands zijn er verschillende werkwoorden die altijd met een specifiek voorzetsel gecombineerd worden, bijvoorbeeld: ▪

het eens zijn met iets/iemand

▪

leiden tot iets

Het voorzetselvoorwerp is dat zinsdeel dat met een vast voorzetsel aan het gezegde is verbonden. ▪

Hij is het met je eens.

▪

Het onderzoek heeft geleid tot een wetenschappelijke revolutie.

Het naamwoordelijk deel van het gezegde/het predicaatsnomen (именная часть сказуемого) Het naamwoordelijk deel van het gezegde is dat zinsdeel dat door middel van een koppelwerkwoord (связочный глагол) verbonden is aan het onderwerp van de zin. In de zin ▪

De man leest een boek,

zijn ‘de man’ en ‘een boek’ verschillende entiteiten. In de volgende twee zinnen verwijzen de cursief gedrukte zinsdelen echter naar het onderwerp van de zin: het onderwerp van de zin en het cursief gedrukte zinsdeel verwijzen naar een en dezelfde entiteit in de werkelijkheid. ▪

De jongen is piloot.

▪

De stoel is rood.

Deze zinsdelen die verwijzen naar het onderwerp van de zin vormen het naamwoordelijk deel van het gezegde of het predicaatsnomen.

599

Zinsontleden: Samenvatting

Het naamwoordelijk deel van het gezegde wordt aan het onderwerp verbonden door middel van een werkwoord. Er is slechts een beperkt aantal werkwoorden dat het onderwerp kan verbinden aan een predicaatsnomen. Met andere woorden: een predicaatsnomen kan slechts na een beperkt aantal werkwoorden voorkomen. Deze werkwoorden zijn de zogenaamde koppelwerkwoorden (связочные глаголы). De Nederlandse koppelwerkwoorden zijn: ▪ zijn

De jongen is altijd al een goede leerling geweest.

▪ worden

Hij wil later piloot worden.

▪ blijken

De enorme reus bleek Peter de Grote te zijn.

▪ blijven

Hij is zijn hele leven een bescheiden man gebleven.

▪ lijken

Hij lijkt een groot wetenschapper.

▪ schijnen

Hij schijnt een groot wetenschapper te zijn.

Een ezelsbruggetje om deze zes koppelwerkwoorden te onthouden is het woord ZWaBBeLS, waarin de beginletters van de koppelwerkwoorden voorkomen. Tot slot zijn er nog twee verouderde koppelwerkwoorden die in hedendaags Nederlands zelden gebruikt worden: ▪

dunken (‘schijnen’, ‘lijken’)

▪

voorkomen (‘schijnen’, ‘lijken’).

600

Hoofdstuk 41 Zinsontleden (Разбор предложения) Een verzameling woorden, zoals een zin, kan op twee manieren worden geanalyseerd. Je kunt kijken naar de categorie waartoe de afzonderlijke woorden behoren (bijvoorbeeld: zelfstandige naamwoorden, bijvoeglijke naamwoorden, werkwoorden enz.). Deze manier van woorden onderverdelen in categorieën heet woordbenoemen of taalkundig ontleden. Er is nog een tweede manier om de woorden in een zin te analyseren: zinsontleden of redekundig ontleden. Als je een zin redekundig ontleedt, analyseer je de functie die woordcombinaties in de zin vervullen (bijvoorbeeld: onderwerp, gezegde, lijdend voorwerp enz.). Zinsontleden is in het Nederlands van belang, omdat de plaats van een woord in de zin mede bepaald wordt door de functie die het woord vervult. Hieronder volgen de belangrijkste functies die woorden in een zin kunnen vervullen en de manier waarop je kunt achterhalen welke functie een woord of woordgroep heeft.

41.1

Het gezegde Hij heeft zijn vriend gisteren een boek gegeven

Het gezegde (сказуемое) bestaat uit alle werkwoorden in een (deel)zin. Enkele voorbeelden (het gezegde is steeds cursief gedrukt): ▪

[hoofdzin:] We hebben gisteren lang door de stad gedwaald, [bijzin:] want we waren verdwaald.

▪

[hoofdzin:] Hij heeft tegen mij gezegd, [bijzin:] dat hij je morgen zal kunnen komen opzoeken.

601

Zinsontleden

41.2

De persoonsvorm Hij heeft zijn vriend gisteren een boek gegeven

De persoonsvorm (личная форма глагола/спрягаемая форма глагола) is de vervoegde vorm van het werkwoord. Door middel van de persoonsvorm geef je het getal van het onderwerp van de zin aan (enkelvoud of meervoud) en de tijd waarin de zin staat (tegenwoordige tijd, verleden tijd, toekomende tijd). De persoonsvorm ontdek je door te kijken welk werkwoord verandert als je de zin in een andere tijd zet (tegenwoordige tijd in plaats van verleden tijd en vice versa) of als je de zin in een ander getal zet (meervoud in plaats van enkelvoud en vice versa). Enkele voorbeelden (de persoonsvorm is steeds cursief gedrukt): ▪

De jongen loopt over straat. (Vergelijk: de jongens lopen over straat.)

▪

Hij zal je morgen kunnen komen opzoeken. (Vergelijk: hij zou je morgen kunnen komen opzoeken.)

41.3

Het onderwerp Hij heeft zijn vriend gisteren een boek gegeven

Het onderwerp (подлежащее) is het zinsdeel dat de handeling van de zin uitvoert. Je kunt het onderwerp ontdekken door eerst het gezegde te bepalen en daarna de vraag te stellen: ‘Wie/wat + werkwoorden van het gezegde?’ Met andere woorden: het onderwerp van een zin is het antwoord op de Russische vraag: Кто/что? Om in de voorbeeldzin van deze paragraaf het onderwerp te vinden, stel je de vraag: ‘Wie heeft gegeven?/Кто/что?’. Het antwoord is ‘hij’. ‘Hij’ is dus het onderwerp van de zin.

602

Zinsontleden

Enkele andere voorbeelden (het onderwerp is steeds cursief gedrukt): ▪

De toeristen hebben gisteren het museum bezocht. (Wie hebben bezocht? De toeristen.)

▪

[hoofdzin 1:] De dag daarvoor waren ze ook al naar het museum gegaan, [hoofdzin 2:] maar toen was het gesloten. (Hoofdzin 1: Wie waren gegaan? Ze. Hoofdzin 2: Wat was gesloten? Het.)

41.4

Het lijdend voorwerp Hij heeft zijn vriend gisteren een boek gegeven

Het lijdend voorwerp (прямое дополнение) is het zinsdeel dat de handeling van de zin ondergaat. Je kunt het lijdend voorwerp ontdekken door de vraag te stellen: ‘Wie/wat + gezegde + onderwerp?’ Met andere woorden: het lijdend voorwerp is het antwoord op de Russische vraag: Кого/что? Om in de voorbeeldzin van deze paragraaf het lijdend voorwerp te vinden, stel je de vraag: ‘Wat heeft hij gegeven / кого/что’. Het antwoord op deze vraag is ‘een boek’. ‘Een boek’ is dus het lijdend voorwerp van deze zin. Enkele andere voorbeelden (het lijdend voorwerp is steeds cursief gedrukt): ▪

We hebben gisteren bloemen gekocht. (Wat hebben we gekocht? Bloemen.)

▪

[hoofdzin:] We hebben vorige week eindelijk het boek gekocht [bijzin:] dat de kranten zo hoog aanprezen. (Hoofdzin: Wat hebben we gekocht? Het boek. Bijzin: Wat prezen de kranten aan? Dat.)

603

Zinsontleden

41.5

Het meewerkend voorwerp Hij heeft zijn vriend gisteren een boek gegeven

Het meewerkend voorwerp of indirect object (косвенное дополнение) is dat zinsdeel waarop de handeling is gericht die wordt uitgedrukt door het gezegde van de zin in combinatie met het lijdend voorwerp. Je kunt het meewerkend voorwerp ontdekken door de vraag te stellen: ‘Aan/voor wie/wat + gezegde + onderwerp’. Met andere woorden: het meewerkend voorwerp is het antwoord op de Russische vraag: Кому/чему? Om in de voorbeeldzin van deze paragraaf het meewerkend voorwerp te vinden, stel je de vraag: ‘Aan wie heeft hij (het boek) gegeven?’ Het antwoord is ‘zijn vriend’. ‘Zijn vriend’ is dus het meewerkend voorwerp van de zin. Het verschil tussen lijdend voorwerp en meewerkend voorwerp is in het Nederlands niet altijd duidelijk te zien. Bovendien lopen het Russisch en het Nederlands op dit punt soms uiteen: een Russisch lijdend voorwerp kan in een Nederlandse zin een meewerkend voorwerp zijn. Dit laatste doet zich bijvoorbeeld voor bij de werkwoorden ‘vragen’ en ‘verzoeken’. In het Nederlands is degene aan wie je iets vraagt of verzoekt een meewerkend voorwerp, terwijl je in het Russisch bij спросить en попросить geen derde naamval gebruikt (спросить кого en niet *спросить кому). Wanneer in een Nederlandse zin zowel een lijdend voorwerp als een meewerkend voorwerp voor kunnen komen, geldt het volgende: het deel van de zin dat de handeling ondergaat is het lijdend voorwerp. Het deel van de zin dat slechts zijdelings bij de handeling betrokken is en geen veranderingen ondergaat is het meewerkend voorwerp. In de zin ▪

De man gaf zijn vrouw een bos bloemen

is ‘een bos bloemen’ het zinsdeel dat de handeling ondergaat. ‘Een bos bloemen’ is dus het lijdend voorwerp. ‘Zijn vrouw’ is slechts zijdelings bij de handeling betrokken, zij ondergaat de handeling ‘geven’ niet zoals ‘een bos bloemen’ de handeling ondergaat. ‘Zijn vrouw’ is daarmee in deze zin het meewerkend voorwerp.

604

Zinsontleden

Enkele andere voorbeelden (het meewerkend voorwerp is steeds cursief gedrukt): ▪

Ik heb mijn vriend een verjaardagskaart gestuurd. (Aan wie heb ik (een verjaardagskaart) gestuurd? Mijn vriend.)

▪

De expert vond het niet leuk dat niemand hem iets had gevraagd. ( Bijzin: Aan wie heeft niemand gevraagd? Hem.)

41.5.1 Het indirect object Dit verbaast ons niet In paragraaf 41.5 is het meewerkend voorwerp of indirect object behandeld. De informatie die in deze paragraaf werd gegeven, is eigenlijk niet volledig. Het meewerkend voorwerp is slechts één van de subcategorieën die vallen onder de overkoepelende term ‘indirect object’. De term ‘indirect object’ is een verzamelnaam voor verschillende zinsfuncties die allemaal indirect bij de handeling van de zin betrokken zijn, in tegenstelling tot het lijdend voorwerp of direct object. Het lijdend voorwerp of direct object is waar de handeling van de zin direct op gericht is. Het lijdend voorwerp ondergaat de handeling van de zin. Neem bijvoorbeeld de volgende zin: ▪

Hij heeft de jongen een boek gegeven.

Het zinsdeel dat de handeling ‘geven’ ondergaat is ‘een boek’. ‘Een boek’ is hier dus het lijdend voorwerp van de zin. In de laatste voorbeeldzin komt naast het onderwerp (de uitvoerder van de handeling, ‘hij’) nog een tweede persoon voor, namelijk ‘de jongen’. Je kunt niet zeggen dat deze jongen de handeling ‘geven’ op dezelfde manier ondergaat als het boek dat wordt gegeven. De jongen is slechts zijdelings bij de handeling betrokken. ‘De jongen’ is daarmee het indirecte object van de zin. Zoals eerder gezegd, is de term ‘indirect object’ een verzamelnaam voor verschillende zinsfuncties die indirect bij de handeling van de zin zijn betrokken. Hieronder volgt een overzicht van de belangrijkste subcategorieën van het indirecte object. 605

Zinsontleden

1. Meewerkend voorwerp Het meewerkend voorwerp is dat zinsdeel waarop de handeling is gericht die wordt uitgedrukt door het werkwoord in combinatie met het lijdend voorwerp. In de zin ▪

Hij heeft hem een boek gegeven,

is de handeling van werkwoord en lijdend voorwerp, ‘een boek geven’ gericht op ‘de jongen’. ‘De jongen’ is in deze zin dus het meewerkend voorwerp. Een meewerkend voorwerp kan in veel gevallen ook uitgedrukt worden met behulp van het voorzetsel ‘aan’: ▪

Hij heeft een boek aan de jongen gegeven.

2. Belangebbend voorwerp Het belanghebbend voorwerp is dat zinsdeel in het belang waarvan de handeling wordt verricht die wordt uitgedrukt door de combinatie van het gezegde en het lijdend voorwerp van de zin. ▪

Hij heeft de jongen een glas water ingeschonken.

Het zinsdeel dat de handeling ‘inschenken’ ondergaat, is ‘een glas water’. ‘Een glas water is dus het lijdend voorwerp van de zin. Dit glas water wordt ingeschonken in het belang van iemand, ‘de jongen’. ‘De jongen’ is daarmee het belanghebbend voorwerp van de zin. Een belanghebbend voorwerp kan in veel gevallen ook uitgedrukt worden met behulp van het voorzetsel ‘voor’: ▪

Hij heeft een glas water voor de jongen ingeschonken.

606

Zinsontleden

3. Ondervindend voorwerp Het ondervindend voorwerp is dat zinsdeel dat de handeling van het werkwoord ondervindt, dat de handeling van het werkwoord voelt of ervaart: ▪

Het spijt de man dat hij je heeft teleurgesteld. (De man voelt, ervaart spijt.)

▪

Het verbaast de organisatoren dat er geen ongelukken zijn gebeurd. (De organisatoren voelen, ervaren verbazing.)

Anders dan bij het meewerkend en belanghebbend voorwerp, kan een ondervindend voorwerp niet worden uitgedrukt met behulp van een voorzetsel. Bovendien komt een ondervindend voorwerp alleen voor bij onovergankelijke werkwoorden (непереходные глаголы; werkwoorden die niet gecombineerd kunnen worden met een lijdend voorwerp). Een meewerkend of belanghebbend voorwerp kan moeiteloos voorkomen in zinnen met overgankelijke werkwoorden (переходные глаголы; werkwoorden die gecombineerd kunnen worden met een lijdend voorwerp). Immers, het meewerkend voorwerp is dat zinsdeel waarop de handeling is gericht die wordt uitgedrukt door de combinatie van werkwoord en lijdend voorwerp, terwijl het belanghebbend voorwerp dat zinsdeel is in het belang van wie de handeling wordt uitgevoerd die wordt uitgedrukt door de combinatie van werkwoord en lijdend voorwerp.

4. Bezittend voorwerp Het bezittend voorwerp is dat zinsdeel dat uitdrukt aan wie het lijdend voorwerp toebehoort. ▪

Hij heeft de kinderen op de vingers getikt.

Het zinsdeel dat de handeling ‘tikken’ ondergaat, is ‘de vingers’. Deze vingers behoren toe aan de kinderen die in de zin genoemd worden. ‘De kinderen’ is daarmee het bezittend voorwerp. Net als het ondervindend voorwerp kan het bezittend voorwerp niet worden uitgedrukt met behulp van een voorzetsel.

607

Zinsontleden

41.6

De bijwoordelijke bepaling Hij heeft zijn vriend gisteren een boek gegeven

Bijwoordelijke bepalingen (обстоятельства) geven extra informatie over afzonderlijke elementen van een zin. Vaak geven bijwoordelijke bepalingen nadere details over de handeling die in de zin wordt uitgevoerd. Je kunt een bijwoordelijke bepaling achterhalen door de vraag te stellen: ‘Hoe/waar/wanneer wordt de handeling uitgevoerd’. In het Russisch: Как/где/когда? Om in de voorbeeldzin van deze paragraaf de bijwoordelijke bepaling te vinden, stel je de vraag: ‘Hoe/waar/wanneer heeft hij (zijn vriend een boek) gegeven?’ Het antwoord is ‘gisteren’. ‘Gisteren’ is in deze zin dus een bijwoordelijke bepaling. Enkele andere voorbeelden (de bijwoordelijke bepalingen zijn steeds cursief gedrukt): ▪

We hebben gisteren snel het nieuwste boek van de populaire schrijver gekocht. (Wanneer hebben we gekocht? Gisteren. Hoe hebben we gekocht? Snel.)

▪

[hoofdzin 1:] Hij is gisteren vergeten een cadeautje voor zijn vriend te kopen en [hoofdzin 2:] daarom moet hij vandaag nog even snel iets voor hem kopen op het station. (Hoofdzin1: Wanneer is hij vergeten? Gisteren. Hoofdzin 2: Hoe moet hij kopen? Nog even snel. Waar moet hij kopen? Op het station.

608

Zinsontleden

41.7

Het voorzetselvoorwerp Hij heeft gisteren op zijn vriend gewacht

Sommige werkwoorden hebben een vast voorzetsel bij zich, bijvoorbeeld: ▪

het eens zijn met

▪

staan op (in de betekenis ‘eisen’)

▪

wachten op

Het zinsdeel dat begint met dit vaste voorzetsel wordt ‘voorzetselvoorwerp’ genoemd (предложное дополнение). Je kunt het voorzetselvoorwerp ontdekken door eerst na te gaan of er in het gezegde een werkwoord voorkomt dat een vast voorzetsel bij zich moet of mag hebben. Vervolgens ga je op zoek naar het zinsdeel dat begint met dit vaste voorzetsel. Je stelt dan dus de vraag: ‘Voorzetsel wat/wie + gezegde + onderwerp’. In de voorbeeldzin uit deze paragraaf kun je het voorzetselvoorwerp vinden door de vraag te stellen: ‘Op wie heeft hij gewacht?’ Het antwoord is ‘op zijn vriend’. ‘Op zijn vriend’ is in deze zin dus een voorzetselvoorwerp. Enkele andere voorbeelden (het voorzetselvoorwerp is steeds cursief gedrukt): ▪

Weinig aanwezigen waren het eens met de hypothese. (Met wat waren weinig aanwezigen het eens? Met de hypothese.)

▪

[hoofdzin:] We hebben het aan zijn vasthoudendheid te danken, [bijzin:] dat we eindelijk zijn overgegaan tot een algemene stemming. (Hoofdzin: Aan wat hebben we het te danken? Aan zijn vasthoudendheid. Bijzin: Tot wat zijn we overgegaan? Tot een algemene stemming.)

609

Zinsontleden

41.8

Het predicaatsnomen Hij is een goede leerling

In de volgende zinnen is er een verschil tussen respectievelijk ‘een boek’ en ‘een goede leerling’: ▪

De jongen leest een boek.

▪

De jongen is een goede leerling.

In de eerste zin, de jongen leest een boek, is het boek iets anders dan de jongen. De jongen en het boek zijn niet een en dezelfde persoon. In de tweede zin, de jongen is een goede leerling, zijn ‘jongen’ en ‘een goede leerling’ wel identiek. Beide woordgroepen verwijzen naar dezelfde persoon. Dit zinsdeel dat verwijst naar het onderwerp van de zin wordt het predicaatsnomen genoemd of het naamwoordelijk deel van het gezegde (именная часть сказуемого). Nog een paar voorbeelden (het predicaatsnomen is steeds cursief gedrukt): ▪

De jonge student lijkt een veelbelovend schrijver te zijn. (‘De jonge student’ en ‘een veelbelovend schrijver’ zijn een en dezelfde persoon.)

▪

De lange jongen is basketballer geworden. (‘De lange jongen’ en ‘basketballer’ verwijzen naar dezelfde persoon.)

Er is slechts een beperkt aantal werkwoorden dat het onderwerp kan verbinden aan een predicaatsnomen. Met andere woorden: een predicaatsnomen kan slechts na een beperkt aantal werkwoorden voorkomen. Deze werkwoorden zijn de zogenaamde koppelwerkwoorden (связочные глаголы). De Nederlandse koppelwerkwoorden zijn: ▪ zijn

De jongen is altijd al een goede leerling geweest.

▪ worden

Hij wil later piloot worden.

▪ blijven

Hij is zijn hele leven een bescheiden man gebleven.

▪ blijken

De enorme reus bleek Peter de Grote te zijn.

▪ lijken

Hij lijkt een groot wetenschapper.

▪ schijnen

Hij schijnt een groot wetenschapper te zijn.

Een ezelsbruggetje om deze zes koppelwerkwoorden te onthouden is het woord ZWaBBeLS, waarin de beginletters van de koppelwerkwoorden voorkomen. 610

Zinsontleden

Tot slot zijn er nog twee verouderde koppelwerkwoorden die in hedendaags Nederlands zelden gebruikt worden: ▪

dunken (‘schijnen’, ‘lijken’)

▪

voorkomen (‘schijnen’, ‘lijken’).

41.9

De bepaling van gesteldheid Hij liep tevreden naar huis

Bijwoordelijke bepalingen (zie paragraaf 41.6) kunnen informatie geven over hoe de handeling van de zin wordt uitgevoerd: ▪

De student vertaalt snel. (Hoe vertaalt de student? Snel.)

In de zin ▪

De man liep tevreden naar huis

geeft het woord ‘tevreden’ informatie over hoe de handeling ‘lopen’ wordt uitgevoerd, namelijk tevreden. ‘Tevreden’ zegt echter ook iets over het onderwerp van de zin. De man loopt niet alleen tevreden, de man is zelf tevreden. In de volgende zin geeft het bijwoord ‘schoon’ informatie over hoe de handeling wordt uitgevoerd. Tegelijkertijd zegt het woord iets over het lijdend voorwerp van de zin: ▪

Hij legde de lakens schoon in de kast.

Dit soort bepalingen die informatie geven over zowel het gezegde (de handeling) van de zin als over het onderwerp of het lijdend voorwerp, worden bepalingen van gesteldheid genoemd (предикативные определения).

611

Zinsontleden

Hieronder volgen nog enkele voorbeelden van zinnen met bepalingen van gesteldheid (de bepalingen van gesteldheid zijn steeds cursief gedrukt): ▪

We gingen moe maar voldaan huiswaarts. (De handeling wordt ‘moe maar voldaan’ uitgevoerd én het onderwerp van de zin is ‘moe maar voldaan’.)

▪

Hij liep fluitend over straat. (De handeling wordt ‘fluitend’ uitgevoerd én het onderwerp van de zin fluit.)

▪

De familie vond zijn vriendin heel aardig. (‘Heel aardig’ geeft informatie over het gezegde, over hoe de familie vindt. Tegelijkertijd zegt ‘heel aardig’ iets over het lijdend voorwerp van de zin, ‘zijn vriendin’.)

612

Hoofdstuk 42 Nederlandse woordvolgorde Samenvatting Hieronder worden zeer kort enkele basale regels voor de Nederlandse woordvolgorde op een rijtje gezet. Je kunt dit beknopte overzichtje later gebruiken als geheugensteuntje of als steuntje in de rug bij het uitgebreidere en soms misschien verwarrende hoofdstuk over de woordvolgorde in het Nederlands dat op deze samenvatting volgt. De grammaticale termen die hier en in het volgende hoofdstuk worden gebruikt, worden uitgelegd in Hoofdstuk 41.

42.1

De structuur van een Nederlandse zin

Neutrale, mededelende zinnen kunnen worden verdeeld in drie stukken. 1. In het beginstuk van hoofdzinnen kunnen de volgende zinsdelen staan: ▪

een bijwoordelijke bepaling op de eerste plaats

▪

soms: het onderwerp van de zin

▪

in hoofdzinnen: de persoonsvorm.

2. Het middenstuk begint met voornaamwoorden die verwijzen naar een persoon of object waar de lezer of luisteraar zich een concrete voorstelling van kan maken (persoonlijke, wederkerende, wederkerige voornaamwoorden en zelfstandig gebruikte aanwijzende voornaamwoorden). 3. Het eindstuk van een Nederlandse zin kan, in de volgorde waarin de respectievelijke zinsdelen verschijnen, de volgende zinsfuncties bevatten: ▪

het predicaatsnomen

▪

het voorzetselvoorwerp

▪

onderdelen van idiomatische constructies

▪

het gezegde

▪

één zinsdeel dat begint met een voorzetsel.

Achter deze zinsfuncties in het eindstuk van een Nederlandse zin kunnen geen andere zinsdelen staan. 613

Woordvolgorde: Samenvatting

BEGIN

MIDDEN

bijwoordelijke

hoofdzin:

(voorlopig)

voornaam-

bepaling /

persoonsvorm

onderwerp

woorden

gisteren

heeft

de man

het

vroeger

wilde

de jongen

de discussieleider

heeft

EIND

rest

predicaats-

voorzetsel-

nomen

voorwerp

idioom

gezegde

voorzetsel

(voorlopig) onderwerp aan hem

gegeven

piloot hem

worden op de kast

gejaagd

met

zijn

scherpzinnige opmerkingen

614

Woordvolgorde: Samenvatting

42.2

Woordvolgordecriteria

De paragrafen hieronder en met name het uitgebreide volgende hoofdstuk over de Nederlandse woordvolgorde lijken op het eerste gezicht een ondoordringbaar oerwoud van regels, uitzonderingen op regels en uitzonderingen op de uitzonderingen. Om te voorkomen dat je de weg kwijtraakt in dit woud der woordvolgorderegels, is het goed om de volgende twee basale criteria te onthouden die bepalen waar een woord of woordgroep in een Nederlandse zin terecht kan komen: 1. De informatiestructuur van de zin: bekende informatie wordt eerst genoemd; nieuwe of belangrijke informatie komt zo ver mogelijk aan het eind van de zin. 2. De functie die een woordgroep in de zin vervult (bijvoorbeeld: onderwerp, indirect object, lijdend voorwerp, bijwoordelijke bepaling). Deze twee criteria leveren samen de volgende basisregels voor de Nederlandse woordvolgorde op: 1. Informatiestructuur, de manier waarop informatie over een zin verdeeld wordt: het belangrijkste criterium dat de onderlinge volgorde van Nederlandse zinsdelen beregelt, is informatiestructuur. Dit criterium stelt het volgende: 1a. Eerst bekende informatie, dan nieuwe informatie Daarom: -

eerst voornaamwoorden die verwijzen naar concepten die al zijn geïntroduceerd (bijvoorbeeld persoonlijke voornaamwoorden) ▪

-

Ze zeggen, dat hij hem een boek heeft gegeven.

onbepaalde onderwerpen en lijdende voorwerpen aan het eind ▪

Er waren gisteren veel mensen.

▪

De man heeft de jongen gisteren een boek gegeven.

615

Woordvolgorde: Samenvatting

1b. Hoe verder naar het eind van de zin, hoe meer nadruk Daarom: -

achterplaatsing: lange bepalingen zo ver mogelijk aan het eind van de zin ▪

Er is een bijzonder handschrift in de archieven van de gemeente Den Haag ontdekt.

▪

Er is een bijzonder handschrift ontdekt in de archieven van de gemeente Den Haag.

-

voorplaatsing: bijwoordelijke bepalingen die algemene informatie geven over de tijd of ruimte waarin het verhaal zich afspeelt, mogen op de allereerste plaats in de zin staan ▪

In Moskou is een ernstig ongeluk gebeurd.

▪

Gisteren is er in Moskou een ernstig ongeluk gebeurd.

2. Directheidscriterium: de zinsfuncties die het meest direct bij de handeling betrokken zijn, worden eerst genoemd. Daarom: -

eerst onderwerp, dan indirect object, dan lijdend voorwerp ▪

De man heeft de jongen gisteren een boek gegeven.

2a. Bij botsende regels (dus een onbepaald onderwerp, dat aan het eind van de zin moet staan, maar een bepaald lijdend voorwerp, dat na onderwerpen moeten staan): het directheidscriterium wint. Daarom: -

onderwerpen staan altijd voor lijdende voorwerpen, ook als het onderwerp onbepaald is ▪

Een onbekende man heeft de jongen gisteren een boek gegeven.

Deze twee criteria beregelen tot op grote hoogte zinsdelen die geen vaste plaats in de zin hebben. Naast ‘los rondlopende’ zinsfuncties zijn er in het Nederlands ook zinsdelen die een vaste plaats hebben. Deze zullen als eerste besproken worden, omdat zij vanwege hun vaste plaats in een zin de minste problemen opleveren.

616

Woordvolgorde: Samenvatting

42.3

Zinsdelen bij het gezegde

Er zijn drie zinsdelen die altijd zo dicht mogelijk bij het gezegde staan. Deze zinsdelen staan in het eindstuk van de zin. Tussen de zinsfuncties bij het gezegde en het gezegde zelf kunnen geen andere zinsdelen staan, zoals bijwoordelijke bepalingen. In de volgorde waarin ze verschijnen in de zin, zijn de zinsdelen die altijd zo dicht mogelijk bij het gezegde moeten staan de volgende: 1. Predicaatsnomen (naamwoordelijk deel van het gezegde, именная часть сказуемого; een zinsdeel dat verwijst naar het onderwerp van de zin). ▪

Ze zeggen dat hij vroeger altijd al piloot heeft willen worden. (‘Piloot’ is het predicaatsnomen van de zin. Dit predicaatsnomen staat zo dicht mogelijk bij het gezegde aan het eind van de zin. Tussen het predicaatsnomen en het gezegde mogen geen andere zinsfuncties staan.)

2. Voorzetselvoorwerp (waaronder indirecte objecten met een voorzetsel; предложное дополнение; een zinsdeel dat begint met een voorzetsel dat vast bij het hoofdwerkwoord van de zin hoort). ▪

Ze zeggen dat hij het helemaal met het voorstel eens is.

▪

Ze zeggen dat hij een boek aan de jongen heeft gegeven.

3. Onderdelen van idiomatische constructies ▪

Ze zeggen dat hij de man gisteren op de kast heeft gejaagd. (Het zinsdeel ‘op de kast’ is onderdeel van de idiomatische constructie ‘iemand op de kast jagen’. Het gezegde, ‘heeft gejaagd’, staat helemaal aan het eind van de zin. Direct daarvoor staat het onderdeel van de idiomatische constructie, ‘op de kast’.)

617

Woordvolgorde: Samenvatting

42.4

Informatiestructuur

Met informatiestructuur wordt bedoeld: de manier waarop de informatie van een mededeling over de zin wordt verdeeld. Nederlandse zinnen hebben net als Russische zinnen een zogenaamde topic-focusstructuur. Dit betekent dat in een zin eerst minder belangrijke of al bekende informatie wordt gegeven. Nieuwe informatie of informatie die extra nadruk (focus) moet krijgen, staat aan het eind van de zin. Het criterium ‘informatiestructuur’ stelt dus het volgende: ▪

Informatieve zinsdelen staan zo ver mogelijk aan het eind van de zin. ‘Informatief’ betekent hier dat de zinsdelen nieuwe informatie bevatten, belangrijke informatie bevatten of erg lang zijn en door hun lengte veel informatie bevatten.

Kort samengevat levert het criterium informatiestructuur de volgende drie subregels voor de Nederlandse woordvolgorde op: 1. Voornaamwoorden waarbij de lezer of luisteraar zich een concreet persoon of object kan voorstellen, staan op een positie relatief aan het begin van de zin. 2. Bekende informatie (woorden die bepaald zijn) staat voor nieuwe informatie (woorden die onbepaald zijn). 3. Zinsdelen met nadruk worden later in de zin genoemd.

618

Woordvolgorde: Samenvatting

42.5

Voornaamwoorden Ze zeggen dat hij het hem heeft gegeven

De eerste subregel die voortvloeit uit het woordvolgordecriterium informatiestructuur luidt: ▪

Voornaamwoorden waarbij de lezer of luisteraar zich een concreet persoon of object kan voorstellen, staan op een positie relatief aan het begin van de zin.

Aan het begin van het middenstuk van een Nederlandse zin staan de volgende voornaamwoorden zonder voorzetsel: ▪

persoonlijke voornaamwoorden (ik, jij, hij, hem, het e.d.)

▪

wederkerende voornaamwoorden (zich e.d.)

▪

wederkerige voornaamwoorden (elkaar)

▪

aanwijzende voornaamwoorden die zelfstandig gebruikt worden, dus zonder een zelfstandig naamwoord (deze, die, dit, dat [zonder een zelfstandig naamwoord erachter])

Let op: het gaat hier om voornaamwoorden zonder voorzetsel. Zodra er een voorzetsel voor voornaamwoorden staat, gelden andere regels voor de woordvolgorde. De onderlinge volgorde van de verschillende voornaamwoorden aan het begin van het middenstuk van een zin is als volgt: 1. persoonlijke voornaamwoorden, waarbij geldt: eerst onderwerp, dan lijdend voorwerp, dan indirect object 2. wederkerende voornaamwoorden 3. wederkerige voornaamwoorden 4. zelfstandig gebruikte aanwijzende voornaamwoorden Dus: ze – hen – hun – zich – elkaar – dat ▪

Ze zeggen dat hij het hem heeft gegeven.

619

Woordvolgorde: Samenvatting

42.5.1 Zinsdelen die direct bij de handeling betrokken zijn Ze zeggen dat de man Jan een boek heeft gegeven In een zin kunnen tegelijkertijd een onderwerp, een indirect object en een lijdend voorwerp voorkomen. Wanneer deze zinsfuncties niet worden uitgedrukt in de vorm van voornaamwoorden, geldt de volgende regel voor hun onderlinge volgorde: ▪

Degene die het meest direct bij de handeling betrokken is, wordt als eerste genoemd.

Dit levert de volgende onderlinge volgorde op: ▪

onderwerp – indirect object zonder voorzetsel – lijdend voorwerp – indirect object met voorzetsel

▪

Ze zeggen dat de man Jan een boek heeft gegeven.

▪

Ze zeggen dat de man een boek aan Jan heeft gegeven.

Deze neutrale volgorde waarbij eerst het onderwerp genoemd wordt, kan doorbroken worden. Zeker bij lijdende voorwerpen die beginnen met een aanwijzend voornaamwoord of volledig bestaan uit een enkel aanwijzend voornaamwoord is het mogelijk om de zin te beginnen met dit lijdende voorwerp en pas later het onderwerp te noemen. ▪

Dat wist ik niet.

▪

Deze boeken moet ik nog lezen.

Ook in directe en indirecte vraagzinnen verandert de onderlinge volgorde van voorwerpen regelmatig. Een directe of indirecte vraag begint immers met het woord waarnaar gevraagd wordt. Het maakt hierbij niet uit of dit woord waarover de vraag gaat het onderwerp, lijdend voorwerp of indirect object van de zin is: vraagwoorden staan aan het begin van een vraag. ▪

Wat heb je gisteren gedaan? (Het lijdend voorwerp ‘wat’ staat aan het begin van de vraagzin.)

▪

Hij vraagt wat je gisteren hebt gedaan. (Het lijdend voorwerp ‘wat’ staat aan het begin van de indirecte vraag.)

620

Woordvolgorde: Samenvatting

De plaats van de verschillende zinsdelen die bij de handeling betrokken zijn ten opzichte van andere zinsdelen wordt bepaald door het criterium informatiestructuur. Nieuwe informatie wordt eerst genoemd; informatie die onbekend of belangrijk is, wordt verder naar het eind van de zin genoemd. Dit levert de volgende regel op: ▪

Onbepaalde onderwerpen en onbepaalde lijdende voorwerpen bevatten voor de lezer of luisteraar nieuwe informatie en staan daarom zo ver mogelijk aan het eind van de zin, achter bijwoordelijke bepalingen. onbepaald onderwerp

▪

De kranten melden dat zich gisteren voor de tweede keer in korte tijd in Mexico een bijzonder natuurverschijnsel heeft voorgedaan. onbepaald lijdend voorwerp

▪

Hij heeft hem gisteren een boek gegeven. bepaald lijdend voorwerp

▪

Hij heeft hem gisteren het boek gegeven. (‘Het boek’ is belangrijker dan ‘gisteren’.)

▪

Hij heeft hem het boek gisteren gegeven. (‘Gisteren’ is belangrijker dan ‘het boek’.)

621

Woordvolgorde: Samenvatting

42.5.1.1 Botsende regels: Informatiestructuur en directheidscriterium Gisteren heeft een onbekende man hem een boek gegeven Hierboven is uitgelegd dat zinsdelen die onbepaald zijn, verder naar het eind van de zin verhuizen. Onbepaalde woorden introduceren immers nieuwe informatie, die volgens het criterium informatiestructuur

aan het eind van de zin moet staan. Naast het

woordvolgordecriterium informatiestructuur geldt een extra regel die stelt dat onderwerpen eerst genoemd moeten worden en pas daarna indirecte objecten en lijdende voorwerpen. Deze twee regels voor de woordvolgorde – nieuwe informatie aan het eind en onderwerpen eerst – botsen regelmatig. Wat moet je bijvoorbeeld doen als je in een zin een onbepaald onderwerp hebt, dat aan het eind moet staan, en tegelijkertijd een bepaald lijdend voorwerp wilt gebruiken, dat als lijdend voorwerp achter het onderwerp geplaatst moet worden? In dergelijke gevallen wint de regel voor de onderlinge volgorde van zinsdelen die direct bij de handeling betrokken zijn: ▪

Onderwerpen staan voor indirecte objecten en lijdende voorwerpen, ook als het onderwerp onbepaald is. ▪

Gisteren heeft een onbekende man hem een boek gegeven. (Het onderwerp van de zin, ‘een onbekende man’, is onbepaald. Dit onbepaalde onderwerp kan echter niet naar achteren verhuizen, want in de zin komen andere zinsdelen voor die direct bij de handeling betrokken zijn: het indirecte object ‘hem’ en het lijdend voorwerp ‘een boek’.)

▪

Een groot aantal mensen heeft het nieuwste werk van deze auteur gekocht.

▪

Twee mensen hebben elkaar veertig jaar lang iedere week geschreven.

Zoals gebruikelijk bij de Nederlandse woordvolgorde zijn we er nog niet met de regel dat onderwerpen moeten staan vóór andere zinsdelen die bij de handeling betrokken zijn, ongeacht de bepaaldheid of onbepaaldheid van het onderwerp. Het wederkerend voornaamwoord ‘zich’ onttrekt zich aan deze regel. Het wederkerend voornaamwoord ‘zich’ wordt niet opgevat als een zinsdeel dat direct bij de handeling is betrokken, zoals blijkt uit de achterplaatsing van het onbepaalde onderwerp in de volgende zinnen: ▪

Gisteren heeft zich een bijzonder natuurverschijnsel voorgedaan.

▪

Gelukkig hebben zich geen problemen gemanifesteerd.

622

Woordvolgorde: Samenvatting

Op grond van deze uitleg kan de volgende regel geformuleerd worden met betrekking tot de plaats van onbepaalde onderwerpen: ▪

Onderwerpen staan voor indirecte objecten en lijdende voorwerpen, ook als het onderwerp onbepaald is, maar ‘zich’ telt niet mee.

Samen leveren de regels voor de plaats van direct bij de handeling betrokken zinsdelen het volgende overzicht op: 1. Informatiestructuur: onbepaalde onderwerpen en lijdende voorwerpen bevatten nieuwe informatie en worden daarom verder aan het eind van de zin geplaatst. 2. Directheidscriterium: degene die het meest direct bij de handeling is betrokken wordt eerst genoemd. Daarom is de onderlinge volgorde meestal: eerst onderwerp, dan indirect object, dan lijdend voorwerp. 3. Het directheidscriterium gaat voor het criterium informatiestructuur. Daarom: indirecte objecten en lijdende voorwerpen staan altijd achter onbepaalde onderwerpen. Het wederkerend voornaamwoord ‘zich’ telt niet mee: onbepaalde onderwerpen mogen achter ‘zich’ staan.

623

Woordvolgorde: Samenvatting

42.6

Bijwoordelijke bepalingen Ze zeggen dat de jongen gisteren op de fiets naar school is gegaan

De hoofdregel voor de plaats van bijwoordelijke bepalingen in een zin luidt: 1. Informatiestructuur: hoe verder naar het eind van de zin, hoe meer nadruk. Bijwoordelijke bepalingen komen voornamelijk voor in het begin- en middenstuk van een zin. 1. Begin: bijwoordelijke bepalingen kunnen op de eerste plaats in de zin staan. ▪

In Apeldoorn is gisteren een jongetje ontvoerd.

2. Midden: bijwoordelijke bepalingen kunnen op vrijwel iedere plaats in het middendeel van de zin staan na de voornaamwoorden die aan het begin van het middendeel geplaatst moeten worden. ▪

Er is gisteren in Apeldoorn een jongetje ontvoerd.

▪

Er is gisteren een jongetje in Apeldoorn ontvoerd.

42.6.1 Predicaatsbepalingen en vrije bepalingen Sommige groepen bijwoordelijke bepalingen geven informatie over slechts één onderdeel van de zin. Dit zijn de zogenaamde vrije bepalingen. Vrije bepalingen staan vóór het deel van de zin waar ze op slaan. ▪

Vooral de grote opkomst wekt verbazing. (Vergelijk: de grote opkomst wekt vooral verbazing [en geen ergernis].)

▪

Verschillende kranten melden dat vooral de grote opkomst verbazing wekt.

624

Woordvolgorde: Samenvatting

Naast vrije bepalingen zijn er bijwoordelijke bepalingen die informatie geven over de hele handeling van de zin (meestal geven deze bepalingen antwoord op de vragen wanneer, hoe, waar

vindt

de

handeling

plaats).

Dit

zijn

zogenaamde

predicaatsbepalingen.

Predicaatsbepalingen – bijwoordelijke bepalingen die informatie geven over de handeling van de zin – verschijnen onderling in de volgende volgorde: 1. wanneer 2. hoe 3. waar(heen) ▪

Ze zeggen dat de man gisteren[wanneer] op de fiets[hoe] naar school[waarheen] is gegaan.

Bij meerdere bijwoordelijke bepalingen van dezelfde soort (bijvoorbeeld drie bijwoordelijke bepalingen van tijd) wordt de meest algemene aanduiding het eerst genoemd en de meest specifieke aanduiding het laatst: ▪

Ze zeggen dat hij vroeger iedere dag om acht uur opstond.

De plaats van de bijwoordelijke bepalingen die antwoord geven op de vraag wanneer, hoe of waarheen, is afhankelijk van de nadruk die ze moeten krijgen. Met andere woorden: de plaats van deze bijwoordelijke bepalingen wordt bepaald door het criterium ‘informatiestructuur’. Uit dit criterium vloeien de volgende regels voort die bepalen waar een bijwoordelijke bepaling in een zin kan staan. 1. Informatiestructuur: hoe verder naar het eind van de zin, hoe meer nadruk. 2. Bijwoordelijke bepalingen in het middenstuk van de zin die verwijzen naar al bekende situaties staan vóór andere bijwoordelijke bepalingen. Bijwoordelijke bepalingen die impliceren dat de lezer of luisteraar de situatie al kent, zijn bijvoorbeeld: ‘hier’, ‘daar’ en ‘er’. ▪

Hij is in Amsterdam geboren en hij heeft daar zijn hele leven gewoond.

▪

Hij is in Amsterdam geboren en hij heeft er zijn hele leven gewoond.

▪

Dit is een goed compromis. Iedereen was het er onmiddellijk mee eens.

▪

Dit is de favoriete stoel van de kat. Hij zit er altijd op.

625

Woordvolgorde: Samenvatting

3. Lange, informatieve bepalingen die met een voorzetsel beginnen, staan zo ver mogelijk aan het eind van de zin en mogen in sommige gevallen zelfs achter het gezegde geplaatst worden. Bijwoordelijke bepalingen zijn lang en informatief wanneer ze op hun beurt nader bepaald worden, bijvoorbeeld door een betrekkelijke bijzin. ▪

Enkele science-fictionliefhebbers hebben afgelopen maandag mogelijk een vliegende schotel gesignaleerd boven een weiland in Amsterdam waar plotseling meerdere felle lichtflitsen door de lucht schoten.

▪

Afgelopen maandag hebben enkele science-fictionliefhebbers mogelijk een vliegende schotel gesignaleerd boven een weiland in Amsterdam waar plotseling meerdere felle lichtflitsen door de lucht schoten.

42.7

Achterplaatsing

In het Nederlands moet het gezegde aan het eind van een zin staan (in hoofdzinnen verhuist de persoonsvorm naar een positie relatief aan het begin van de zin). ▪

Ze zeggen dat het gebouw binnenkort gerenoveerd zal worden.

Na alle werkwoorden aan het eind van de zin is echter nog één plaats beschikbaar voor zinsdelen die beginnen met een voorzetsel. Er zijn in het Nederlands drie zinsdelen die kunnen beginnen met een voorzetsel: 1. Een voorzetselvoorwerp (предложное дополнение; het zinsdeel dat begint met een voorzetsel dat vast bij het hoofdwerkwoord van de zin hoort) ▪

Hij zegt dat hij het helemaal eens is met het voorstel.

2. Een

bijwoordelijke

bepaling

(обстоятельство;

het

antwoord

op

de

vraag

wanneer/hoe/waar(heen)) ▪

Enkele science-fictionliefhebbers hebben een vliegende schotel gesignaleerd boven een weiland in Amsterdam waar plotseling meerdere felle lichtflitsen door de lucht schoten.

626

Woordvolgorde: Samenvatting

3. Onderdelen van idiomatische constructies ▪

De man heeft de discussieleider met zijn voortdurende vragen op de kast gejaagd.

De mogelijkheid om een zinsdeel dat begint met een voorzetsel achter het gezegde te plaatsen verschillen en zijn afhankelijk van de functie van het zinsdeel. 1. Onderdelen van idiomatische constructies kunnen nooit achter het gezegde geplaatst worden. ▪

De man heeft de discussieleider met zijn voortdurende vragen op de kast gejaagd.

2. Voorzetselvoorwerpen mogen altijd achter het gezegde geplaatst worden. ▪

Hij zegt dat hij het helemaal met het voorstel eens is. Hij zegt dat hij het helemaal eens is met het voorstel.

▪

Men hoopt dat de internationale waarnemers op een eerlijk verloop van de verkiezingen kunnen toezien. Men hoopt dat de internationale waarnemers kunnen toezien op een eerlijk verloop van de verkiezingen.

3. Voor bijwoordelijke bepalingen geldt: alleen lange en daardoor informatieve bijwoordelijke bepalingen die beginnen met een voorzetsel kunnen achter het gezegde geplaatst worden. ▪

De man heeft hem gisteren een boek gegeven op het verjaardagsfeestje waar het heel druk was. Gisteren heeft de man hem een boek gegeven op het verjaardagsfeestje waar het heel druk was. (De plaatsbepaling ‘op het verjaardagsfeestje’ wordt nader bepaald door de betrekkelijke bijzin ‘waar het heel druk was’. Deze nadere bepaling maakt dat de plaatsbepaling erg lang en daardoor informatief is. Om deze reden mag ‘op het verjaardagsfeestje van zijn vriend’ achter het gezegde geplaatst worden.)

▪

Recent heeft men in de archieven van Den Haag een onbekend zestiende-eeuws handschrift ontdekt. Recent heeft men een onbekend zestiende-eeuws handschrift ontdekt in de archieven van Den Haag.

627

Woordvolgorde: Samenvatting

▪

Afgelopen maandag hebben enkele science-fictionliefhebbers boven een weiland in Amsterdam een vliegende schotel gesignaleerd. Afgelopen maandag hebben enkele science-fictionliefhebbers mogelijk een vliegende schotel gesignaleerd boven een weiland in Amsterdam.

628

Woordvolgorde: Samenvatting

De onderlinge volgorde van zinsfuncties kan worden weergegeven in de volgende schema’s:

BEGIN

bijwoordelijke bepaling / (voorlopig) onderwerp

hoofdzin: persoonsvorm

(voorlopig) onderwerp

MIDDEN

pers.vnw.

wederk. vnw.

O