Moskwa 1941 831107397X, 9788311073975 [PDF]

Zitiervorschau

Opracowanie graficzne serii: Jerzy Kępkiewicz Ilustrację na obwolucie projektował: Konstanty M. Sopoćko Redaktor Zbigniew Czerwiński Redakcja map: Iwona Ziemkiewicz Redaktor techniczny: Danuta Wdowczyk

© Copyright by Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej Warszawa 1987 r. ISBN-83-11-07397-X Wydanie I. Nakład 20 000+280 egz. Objętość (z wkładkami) 10,11 ark. wyd., 12,0 ark. druk. Papier offsetowy III kl., 70 g. format 82x104/32. Oddano do składania we wrześniu 1986 r. Druk ukończono w maju 1987 r. Wojskowe Zakłady Graficzne w Warszawie. Zam. nr. 8161 ' Cena zł 2S0.— K-27

HISTORYCZNE BITWY

WIESŁAW WRÓBLEWSKI

MOSKWA 1941 Wydawnictwo Ministerstwa Warszawa 1987

Obrony

Narodowej

WSTĘP Przy autostradzie prowadzącej z podmoskiewskiego lotniska Szeremietiewo do centrum stolicy Związku Radzieckiego wznosi się monu­ mentalny pomnik stanowiący symbol bohaterskiej obrony Moskwy w 1941 r. Pokazuje on, jak głęboko hiderowskie zagony wdarły się na terytorium Związku Radzieckiego, symbolizuje grozę dni, jakie prze­ żywali mieszkańcy miasta wobec stojącego u jego bram wroga. Z perspektywy lat, w świetle opublikowanych dokumentów i opra­ cowań, pełniej dostrzegamy historyczne znaczenie zwycięstwa pod Moskwą. To bitwa moskiewska przygotowała przełom pod Stalingra­ dem i Kurskiem rozpoczynając nieuchronną zagładę hitlerowskiej ar­ mii. Analizując dostępny materiał dokumentacyjny zdajemy sobie spra­ wę, jak ogromnego wysiłku, tak ludzkiego, jak i materialnego, musiały dokonać narody Związku Radzieckiego, aby powstrzymać wroga dy­ sponującego przewagą w ludziach, a zwłaszcza w sprzęcie. Kierownictwo III Rzeszy postawiło sobie zdobycie Moskwy jako jeden z głównych celów prowadzących do błyskawicznego podboju i zniszczenia Związku Radzieckiego. Cel ten miał być realizowany w ramach tzw. planu „Barbarossa”. Moralno-psychologiczne przygo­ towania do wojny radziecko-niemieckiej faszystowskie Niemcy rozpo­ częły jeszcze na długo przed podpisaniem przez Hidera — 18 grudnia 1940 r. — dyrektywy do jego wykonania. Stąd też decyzja Hidera z końca lipca 1940 r. o rozpoczęciu prac nad przyszłą wojną ze Związ­ kiem Radzieckim nie była zaskoczeniem dla dowództwa Wehrmachtu, chociaż przyjęto ją z obawami, czy nie dojdzie do wojny na dwa fronty.

Obawy te nie miały jednak wpływu na wszechstronne, solidne opra­ cowanie wspomnianej dyrektywy. W kolejnych wersjach planu »Bar­ barossa” stwierdzano, że upadek radzieckiej stolicy zdecyduje o zała­ maniu się Związku Radzieckiego i błyskawicznym zakończeniu wojny na wschodzie. W takim właśnie duchu sformułowany został rozkaz Hitlera do niemieckiej armii wschodniej. Czytamy w nim: „...Żołnie­ rze! przed wami Moskwa! W ciągu dwóch lat wszystkie stolice konty­ nentu pokłoniły się przed wami. Wyście przemaszerowali ulicami naj­ piękniejszych miast. Pozostała Moskwa. Zmuście ją do pokłonu, po­ każcie jej siłę naszego oręża, przejdźcie po jej placach. Moskwa — to koniec wojny. Moskwa to odpoczynek. Naprzód!” Kierownictwo III Rzeszy w momencie rozpoczęcia agresji na Zwią­ zek Radziecki, jak również w pierwszych miesiącach wojny było prze­ konane o niezwyciężoności swej armii i niepodważalności doktryny „Blitzkriegu”. Niemcy wierzyli, że wojna z Krajem Rad zakończy się w ciągu sześciu tygodni. Tymczasem na skutek narastania oporu i aktywności obrony strate­ gicznej Armii Radzieckiej, w miarę upływu czasu, średnie tempo na­ tarcia Wehrmachtu z 60 km na dobę w czerwcu zmalało do 4 i mniej km w październiku 1941 r. Na silną i coraz lepiej organizowaną obro­ nę natknęli się Niemcy na moskiewskim kierunku strategicznym. Dą­ żąc do zdobycia Moskwy hitlerowcy zaczęli wzmacniać siły Grupy Armii „Środek” kosztem swych skrzydeł strategicznych: północnego i południowego. W październiku 1941 r. na kierunku moskiewskim zgromadzili niemal połowę sił użytych na froncie wschodnim. Bitwa o Moskwę toczyła się przez sześć miesięcy. Po dwóch ofen­ sywach niemieckich: październikowej i listopadowej, które zakończyły się wyczerpaniem sił niemieckich i ich odwodów operacyjnych, w grudniu 1941 r. Armia Radziecka przeszła do przeciwnatarcia, które następnie przerodziło się w ogólne natarcie strategiczne. O rozmiarach bitwy pod Moskwą świadczy liczba zaangażowanych przez obie strony sił i środków — około 2 min ludzi, 2,5 tys. czołgów, 1,5 tys. samolotów oraz ponad 20 tys. dział i moździerzy. Zainteresowanie bitwą pod Moskwą zaowocowało wieloma interesu­ jącymi publikacjami. Wszyscy są zgodni co do oceny tej bitwy. Pod Moskwą nastąpił krach wojny błyskawicznej. Fundamentalną pracą podejmującą w szerokim zakresie militarne aspekty bitwy moskiewskiej jest książka pod redakcją marsz. Wasilija Sokołowskiego Razgrom niemiecko-faszistskich wojsk pod Moskwoj. Po­ dobny charakter ma powstała w Instytucie Historii Akademii Nauk ZSRR Wielikąja bitwa pod Moskwoj. Na szczególną uwagę zasługują też: Wielikąja bitwa pod Moskwoj A. Samsonowa, Pobieda pod Moskwoj K. Bukowa oraz Dado Murijewa Prował opieracji „ Tajfun”. O bitwie moskiewskiej ukazało się także wiele publikacji będących

rezultatami konferencji rocznicowych i sympozjów naukowych. Wy­ mienić tu należy materiały z konferencji naukowej, która odbyła się w ćwierćwiecze bitwy oraz materiały z konferencji poświęconej jej 40-leciu. Pierwsze z nich wydano w zbiorze noszącym tytuł Besprimiemyj podwig, a drugie Pobieda pod Moskwoj. W literaturze poświęconej bitwie moskiewskiej znajduje się dużo prac o charakterze wspomnieniowym. Wyjątkowo cenne są tu pamięt­ niki dowódców radzieckich, których losy wojenne związały z obroną stolicy. Na plan pierwszy wysuwają się wspomnienia marsz. Gieorgija Żukowa, Konstantego Rokossowskiego oraz gen. Konstantina Tieliegina. Waga wspomnień pierwszego z nich jest wyjątkowa, bowiem w czasie decydujących walk o Moskwę dowodził on Frontem Zachod­ nim, na którym spoczywał wówczas główny ciężar walki. Spojrzenie dowódcy Frontu na całokształt wydarzeń jest spojrzeniem stratega. Interesujące jest zestawienie oceny sytuacji ze szczebla do­ wódcy Frontu z ocenami dowódcy armii. Pozwala na to lektura książki G. Żukowa Wspomnienia i refleksje i K. Rokossowskiego Żołnierski obowiązek.

Oryginalny charakter ma praca gen. Konstantina Tieliegina. Autor, członek Rady Wojennej Moskiewskiego Okręgu Wojskowego i Mo­ skiewskiej Strefy Obrony, przez cały czas bitwy o Moskwę znajdował się w centrum wydarzeń. Stąd też jego obserwacje stanowią wyjątkowo cenny materiał poznawczy. Tieliegin nie ogranicza swych wspomnień do rejestru wydarzeń, ale także przybliża sylwetki tych, których po­ stawa i działanie nie pozwoliły hitlerowskiemu najeźdźcy na wkrocze­ nie do Moskwy. W podobnej konwencji utrzymane są wspomnienia gen. Daniła Źurawlewa, dowódcy obrony powietrznej Moskwy. Praca ta jednak, ze względu na funkcję, jaką pełnił jej autor, dotyczy tylko pewnego wycinka obrony miasta. Interesujące są także wspomnienia gen. Andreja Jeremienki, Mi­ chaiła Katukowa, Dmitrija Leluszenki oraz wielu innych obrońców radzieckiej stolicy. Na zakończenie warto wspomnieć o książce Lwa Bezymienskiego Bitwa pod Moskwą. Autor, znakomity znawca problemu, zastosował bardzo ciekawy zabieg, a mianowicie dotarł do byłych dowódców hit­ lerowskich, którzy walczyli pod Moskwą, pytając ich o ocenę tamtych wydarzeń z perspektywy kilkudziesięciu lat. Efekt okazał się bardzo interesujący. Klęska Wehrmachtu pod Moskwą stanowi zwrot nie tylko w wojnie radziecko-niemieckiej, ale jest także nie kwestionowanym w historio­ grafii zachodniej, zwrotem w drugiej wojnie światowej. Zwycięstwo Armii Radzieckiej w tej bitwie udowodniło światu, że doktryna wojny błyskawicznej nie jest uniwersalna. Na polach bitwy o radziecką stolicę pogrzebany został bezpowrotnie mit o niezwyciężoności Wehrmachtu.

PLANY NIEMIECKIE WOBEC MOSKWY Plan „Barbarossa” opracowywany był wyjątkowo dopadnie. Z zachowanych pierwszych szkiców z 21 lipca 1940 r. wynika, że na rozwinięcie wojsk do ofensywy przewidywano 4 do 6 ty­ godni. Zakładano w nim przy pomyślnym przebiegu ofensywy rozgromienie Armii Radzieckiej. Natomiast gdyby ofensywa nie przebiegała zbyt gładko, planowano głębokie wejści« na te­ ren Związku Radzieckiego, tak aby Berlin i śląski okręg prze­ mysłowy pozostały poza zasięgiem radzieckiego lotnictw« bom­ bowego. Planowano użycie 80—100 dywizji uważając, że Armia Czerwona dysponuje 50—75 dobrymi dywizjami *. Do pracy nad planem „Barbarossa” przystąpili niezależnie od siebie: gen. Erich Mareks, gen. Hans von Greiffeaberg i ppłk Gerhard Feyerabend. Założyli oni utworzenie środka ciężkości na południowym odcinku frontu, co zmusiłoby siły radzieckie, zgrupowane w rejonie Moskwy, do przyjęcia walki „odwróconym frontem”. „Na mapie — jak pisze Lew Bezymienski — zamiar ten wyglądał zachęcająco: potężna, strzała przeszywa południową część ZSRR, mija Kijów i dochodzi do Moskwy, a znajdujące się w rejonie Mińsk—Smoleńsk armie radzieckie są odcięte od własnej stolicy 2. 1 2

L. Bezymienski, Jak powstawał plan „Barbarossa“, Warszawa 1979, s. 214. Tamże, s. 214.

Na odprawie w Naczelnym Dowództwie Wojsk Lądowych (Ober­ kommando des Heeres — OKH), która odbyła się w ostatnim dniu lipca 1940 r., Hitler dał kolejne wytyczne. Ustalił początek realizacji planu „Barbarossa” na maj 1941 r., a czas jej wykona­ nia na pięć miesięcy. Jako cel strategiczny postawiono zni­ szczenie Związku Radzieckiego. Operacja miała składać się z dwóch etapów: pierwszy wiązał się z uderzeniem na Kijów w kierunku Dniepru, drugi z uderzeniem na państwa nadbałtyc­ kie i w kierunku na Moskwę. Na podstawie wytycznych Hitlera gen. Marcks opracował „operacyjny projekt Wschód”. Z planu tego wynika, że natarcie na Moskwę miało nastąpić po uderzeniu na rubież Rogaczew — Witebsk. Inny projekt, którego twórcą był gen. Georg von Sodenstern, zakładał użycie trzech grup uderzeniowych. Jedna z nich miała uderzyć na Moskwę. Propozycje te zostały wykorzystane przez gen. Friedricha Paulusa do opracowania dokumentu „Dyrektywa nr 21. Plan »Barbarossa«”. Nosi on datę 18 grudnia 1940 r. Zadanie zdo­ bycia Moskwy otrzymała w nim grupa niemiecko-rumuńska. Brzmiało ono następująco: „Na północy — szybko osiągnąć Moskwę. Zdobycie tego miasta oznacza decydujący sukces za­ równo z politycznego, jak i z gospodarczego punktu widzenia, nie mówiąc już o tym, że Rosjanie utracą najważniejszy węzeł kolejowy” 3. Dla historyków pytaniem pozostającym dłuższy czas bez od­ powiedzi było, skąd wzięły się różnice pomiędzy dyrektywą nr 21 a pierwotnym planem gen. Marcksa? W planie tego ostat­ niego główne uderzenie miało zostać skierowane na Ukrainę. Hitler przeniósł je na północ od błot Prypeci, przywiązując szczególną wagę do zdobycia Leningradu. Źródeł tej decyzji na­ leży szukać w projekcie planu, który był ogniwem pośrednim pomiędzy pierwotnym planem gen. Marcksa a dyrektywą nr 21. Był nim projekt sporządzony przez Naczelne Dowództwo Sił Zbrojnych (Oberkommando der Wehrmacht — OK W) pod patronatem gen. Alfreda Jodła, zwany „studium Lossberga”. Studium to nosi datę 15 września 1940 r. i jest osnową zaakcep­

3

Tamże, s. 219.

towanej przez Hitlera dyrektywy nr 21. Odcinek północny zos­ tał wybrany jako rejon ześrodkowania głównych sił niemieckich z kilku powodów. Niemcy byli przekonani, że tu znajduje się najważniejsze zgrupowanie Armii Radzieckiej. Mieli tu także dobre warunki do ześrodkowania własnych wojsk, ze względu na przebieg linii kolejowych. Sieć dróg kołowych i kolejowych na terenie Związku Radzieckiego stwarzała dogodniejsze wa­ runki do natarcia na Moskwę i Leningrad, a droga do Moskwy była najkrótsza. Nie bez znaczenia było także usytuowanie na tym kierunku krajów nadbałtyckich, które stanowiły główny cel pierwszego etapu realizacji dyrektywy nr 21. O gruntownym przygotowaniu się niemieckich sił zbrojnych do realizacji planu „Barbarossa” świadczy między innymi przeprowadzenie już w połowie grudnia 1940 r. dwudniowej gry wojennej pod kierownictwem gen. Paulusa, który tak o tym pisze: „Najpierw została zreferowana podstawowa koncepcja strategiczna opracowana w myśl lipcowych wytycznych OKW: w szybkich operacjach i przez głębokie wdarcie się sił pancer­ nych zniszczyć jednostki armii rosyjskiej, znajdujące się w za­ chodniej części Rosji, i uniemożliwić jednostkom zdolnym do walki odwrót w głąb Rosji. Pierwszy cel: Ukraina (włącznie z Donbasem), Moskwa, Le­ ningrad. Zasadniczy kierunek — Moskwa. Ostateczny cel: Wołga — Archangielsk. Zgodnie z wytycznymi OKW za pod­ stawę koncepcji Sztabu Generalnego armii lądowej przyjęto, co następuje: Moskwa jako ośrodek polityczny, komunikacyjny i wojskowo-przemysłowy, Donbas i Leningrad jako ośrodek przemysłu zbrojeniowego, Ukraina jako główny spichlerz — miały znaczenie decydujące dla rosyjskiego kierownictwa woj­ skowego. Dlatego zakładano, że jeśli nawet Rosjanie wycofując się będą korzystać ze swoich wielkich przestrzeni, to tak czy inaczej będą musieli przyjąć bitwę w tych rejonach. ...Głównym celem była Moskwa. Aby osiągnąć ten cel i wye­ liminować zagrożenie od północy, należało zniszczyć wojska ro­ syjskie w krajach nadbałtyckich. Następnie zamierzano zdobyć Leningrad i Kronsztadt, a rosyjską Flotę Bałtycką pozbawić jej bazy. Na południu pierwszym celem była Ukraina z Donba­ sem, a później Kaukaz ze złożami roponośnymi. Szczególne znaczenie w swoich planach OKW przywiązywało do zdobycia

Moskwy. Ale zdobycie Moskwy musiało być poprzedzone zdo­ byciem Leningradu” 4. Przygotowania Niemiec do wojny z ZSRR nie ograniczały się do celów militarnych, ale także obejmowały precyzyjne plany dotyczące przyszłości zajętych terenów. Na dwa dni przed na­ paścią na Związek Radziecki reichsleiter Alfred Rosenberg wy­ stąpił jako pełnomocnik führera, powołany do skoordynowania wszystkich zagadnień dotyczących okupowanych obszarów wschodnioeuropejskich. Przewidywano utworzenie na terenie ZSRR czterech komisariatów Rzeszy. Jednym z nich miał być Reichskommissariat Moskwa, z komisarzem Rzeszy Siegfriedem Kasche na czele. W skład Reichskommissariatu Moskwa miały wejść komisariaty generalne: Moskwa, Tuła, Leningrad, Gorkij, Wiatka, Kazań, Ufa, Perm. W proponowanych przez Rosenberga reichskommissariatach Himmler tworzył stanowiska szefów policji i SS. Na takie sta­ nowisko w Moskwie przewidywano SS-Gruppenfiihrera Eri­ cha von dem Bach-Zelewskiego. W czerwcu 1941 r. w niemieckim Sztabie Generalnym opra­ cowano dokument pt. »Memoriał w sprawie okupowania i ochrony terytorium rosyjskiego oraz reorganizacji wspólnych sił po zakończeniu operacji Barbarossa”. Moskwę przewidywano w nim na miejsce stacjonowania sztabu Grupy Armii „Północ”. W tym czasie wojskom niemieckim brakowało do stolicy ZSRR »tylko” 400 km. Moskwa i Leningrad to miasta, które uosabiały w oczach Hitlera wszystko co »bolszewickie”. Z tego też względu wydał on na nie wyrok, miały zniknąć z powierzchni ziemi. Mówi o tym zapis w dzienniku szefa Sztabu Generalnego Wojsk Lądo­ wych gen. Franza Haidera z 8 lipca 1941 r.: »Stanowczą de­ cyzją führera jest zrównanie z ziemią Moskwy i Leningradu w celu zapobieżenia pozostawieniu w tych miastach ludzi, których przez zimę musielibyśmy karmić. Miasta mają zostać zniszczo­ ne przez lotnictwo. Nie należy do tego celu używać czołgów. »Klęska narodowa, która pozbawi centralnych ośrodków nie tylko bolszewizmu,'ale także wszystkich Moskali«” 5. 4 5

Cytat za: Bezymienski, op. ät., s. 225—227. F. Haider, Dziennik wojenny, Warszawa 1974, t. 3, s. 85.

Załamanie się w końcu lipca 1941 r. letniej ofensywy na Moskwę spowodowało, że szef Zarządu Operacyjnego Sztabu Generalnego gen. Adolf Heusinger zwrócił się 18 września 1941 r. do OKW o wytyczne dotyczące Moskwy i Leningradu. Sztab Dowództwa Operacyjnego OKW, którym kierował gen. Jodl, 7 października wysłał w tej sprawie ściśle tajne zarządzenić. Oto jego fragment: „Führer ponownie postanowił, że nie należy przyjmować kapitulacji Moskwy ani Leningradu, nawet jeśli przeciwnik sam ją zaproponuje. Moralne uzasadnienie tego posunięcia jest zupełnie oczywiste w oczach całego świata. Po­ dobnie jak w Kijowie może tu powstać dla naszych wojsk szczególne zagrożenie z powodu min z opóźnionym działaniem. Dlatego należy w jeszcze większym stopniu liczyć się z analogi­ czną sytuacją w Moskwie i Leningradzie... Stanowczo trzeba liczyć się z poważnym niebezpieczeństwem epidemii. Dlatego też żaden żołnierz niemiecki nie powinien wchodzić do tych miast. Każdy, kto wyjdzie z miasta i będzie próbował przejść przez nasze pozycje, powinien być ostrzelany i przepędzony z powrotem. Niewielkie, otwarte przejścia, poz­ walające ludności na masową ucieczkę do Rosji środkowej, są raczej pożądane... Byłoby rzeczą bardzo nierozważną narażać życie żołnierzy niemieckich dla ratowania miast przed pożarami lub karmić ich mieszkańców z uszczerbkiem dla Niemiec” 6. Dowódca Grupy Armii „Środek” feldmarsz. von Bock już 7 października wydał rozkaz okrążenia stolicy Związku Ra­ dzieckiego. Jego sztab opracował wytyczne pt. „Sprawy zwią­ zane z okrążeniem Moskwy”. Zawierały one rejestr problemów dotyczących: traktowania Volksdeutschow i obcokrajowców, funkcjonowania tajnej policji polowej oraz przekazania jej fun­ kcji kontrolnych SD, stosunku do obywateli Związku Radziec­ kiego, przygotowania akcji sanitarnych, żywienia w obozach tranzytowych i obozach jeńców wojennych, propagandy w cza­ sie okrążenia, a także przygotowania kwestionariuszy śledczych. 11 października 1941 r. ukazał się następny dokument o du­ żym stopniu uszczegółowienia. Nosił on tytuł „Propozycje do­ tyczące podjęcia natychmiastowych kroków przy zajmowaniu 6

L. Bezymienski, op. dt., s. 261—262.

Moskwy”. W dokumencie tym zalecano zwrócenie bacznej uwagi na: kompleks spraw związanych z demobilizacją żołnie­ rzy Armii Radzieckiej, przedsięwzięcie środków uniemożliwia­ jących wrogie akcje wobec Wehrmachtu oraz sabotaże, rozwią­ zanie wszystkich instytucji centralnych, zapewnienie funkcjo­ nowania transportu oraz środków łączności. Przewidywano wstrzymanie łączności przewodowej, przy jak najszybszym wy­ korzystaniu sieci rozgłośni radiowej, przywrócenie działalności przedsiębiorstw komunalnych i przemysłowych, zajmowanie dużych obiektów administracyjnych, a także wprowadzenie za­ kazów gromadzenia się, wydawania prasy i druków oraz uży­ wania napojów alkoholowych. Zamierzano również niezwło­ cznie wydać zarządzenia w sprawie ochrony instytucji kultu­ ralnych, walki z epidemiami i postępowania z oficerami kontr­ wywiadu w wojsku. Ze szczególną pieczołowitością został opra­ cowany podrozdział dokumentu pt. „Różne posunięcia w spra­ wie ulotek”, w którym czytamy, że w przygotowawczej akcji ulotkowej należy podkreślić następujące sprawy: „1. Rząd radziecki przegrał definitywnie. Wkraczającym woj­ skom niemieckim, które prowadzą wojnę przeciw rządowi, a nie przeciwko narodowi, nie należy stawiać żadnego oporu. Zagrozić karami! 2. Ludność powinna zadbać, by wszystko, co jest jej do życia niezbędne, nie zostało zniszczone i zachowało się. Jeżeli miasto znajdzie się w biedzie, będzie to wina nie tylko władzy radziec­ kiej, ale także mieszkańców Moskwy”. Dalej zakłada się apelowanie do różnych grup zawodowych radzieckiej stolicy, aby właściwie zabezpieczały przed zniszczeniem swoje miasto. „Ulotki powinny informować ludność, jak ma się zachować podczas wkraczania wojsk niemieckich i powinny wywołać wra­ żenie, że zatroszczy się o nowy ład i że ten nowy ład nadcho­ dzi” 7. Tekst tego dokumentu opracowany był tylko w brulionie i nie doczekał się druku, jednak zdumiewa jego naiwność. By dokument został wprowadzony w życie, brakowało „niewiele”. Trzeba było tylko zamknąć pierścień okrążenia i przystąpić do nakazanych działań. 7

Tamże, s. 268.

W czasie pobytu w Borysowie, w sztabie feldmarsz. von Bocka, Hitler powiedział: „Moskwę należy okrążyć tak, żeby nie mogli jej opuścić ani żołnierze rosyjscy, ani ludność cywil­ na. Zostaną powzięte środki w tym celu, aby zatopić Moskwę i jej okolice” 8. Miało to miejsce w październiku 1941 r. Zada­ nie zdobycia śluz na kanale Moskwa—Wołga, którego wody miały zalać miasto, miał otrzymać największy specjalista SS od dywersji Sturmbannführer Otto Skorzenny. Starannie opracowane przez niemieckie sztaby plany zdoby­ cia Moskwy nie zostały jednak zrealizowane. Zadecydowała o tym postawa jej obrońców. Byli wśród nich zarówno żołnie­ rze jednostek regularnych, jak i żołnierze pospolitego ruszenia. Miasta bronili nie tylko ci, którzy otrzymali broń i niezbędne przeszkolenie wojskowe. Niezmiernie istotną rolę w walce o nię odegrali mieszkańcy Moskwy, wybitni uczeni i prości robotnicy, starcy i nieletni. Miłość do rodzinnego miasta sprawiła, że wysiłek jej mieszkańców pracujących dla frontu często oscylo­ wał na granicy ludzkich możliwości. To zdecydowało, że dzia­ łania oddziałów i 2:wiązków Grupy Armii „Środek” feldmarsz. Fedora von Bocka dążących za wszelką cenę do zdobycia Moskwy spełzły na niczym. 8

L. Bezymienski, Bitwa o Moskwę, Warszawa 1983, s. 130.

FIASKO LETNIEJ OFENSYWY NIEMIECKIEJ NA MOSKWĘ

Z założeń planu „Barbarossa” wynikało, że po zakończeniu walk na południe i północ od błot Prypeci należy z marszu opanować Moskwę. Czerwcowe sukcesy wojsk hitlerowskich wywołały przekonanie w kierownictwie III Rzeszy, że wojna ze Związkiem Radzieckim jest już rozstrzygnięta. W końcu czerw­ ca Hitler wraz ze swymi podopiecznymi zaczął określać terminy wkroczenia do Moskwy. W dzienniku Haidera pod datą 30 czerwca czytamy: „Führer liczy się z tym, że po zdobyciu w po­ łowie Kpca Smoleńska, Moskwa będzie mogła być zajęta przez związki piechoty dopiero w sierpniu” Jeszcze większym opty­ mistą był szef niemieckiego Sztabu Generalnego: „...nie będzie przesadą, jeśli powiem, że kampania przeciwko Rosji będzie wygrana w ciągu 14 dni... Gdy sforsujemy Dźwinę i Dniepr, to sprawa będzie polegała już nie tyle na rozbiciu sił zbrojnych przeciwnika, ile na odebraniu mu rejonów przemysłowych” 2. Oceny te wynikały z przekonania, że wojna ze Związkiem Ra­ dzieckim, podobnie jak z Polską i Francją, będzie wojną bły­ skawiczną. Komitet Obrony Państwa i Kwatera Główna radzieckiego Naczelnego Dowództwa w pełni zdawały sobie sprawę z kon1

Cyt. za: W. Anfiłow, Krach „Blitzkriegu”, Warszawa 1978, s. 537.

2

Tamże, s. 537.

sekwencji, jakie zaistniałyby w przypadku przerwania się wojsk hitlerowskich ku Moskwie. W związku z tym skupiono uwagę na ześrodkowaniu odwodów strategicznych oraz zorganizowa­ niu głęboko urzutowanej obrony na wszystkich kierunkach ze szczególnym uwzględnieniem kierunku zachodniego. Rozwija­ jąc ten zamysł Kwatera Główna 14 lipca utworzyła Front Od­ wodowy pod dowództwem gen. Ilicza Bogdanowa. W jego skład weszły 29, 30, 24, 28, 31 i 32 armie. Zadaniem tego Fron­ tu była obrona tyłowej rubieży strategicznej. Wkrótce podjęto decyzję o rozwinięciu oprócz 32 armii jeszcze dwóch armii 33 i 43 na rubieży na zachód od Wołokołamska—Możajska—Małojarosławca. Armie te tworzyły front możajskiej linii obrony. Do­ wodzić tym frontem miało dowództwo i sztab Moskiewskiego Okręgu Wojskowego. Równolegle rozpoczęto budowę tzw. rubieży tyłowej na sty­ ku kierunku zachodniego z południowo-zachodnim. Prace roz­ poczęły się w połowie lipca. Rubież ta przebiegała wzdłuż rzeki Soż na południe od Homla, rzeki Snow od Szczorska do Czernihowa i wzdłuż rzeki Sudość od Poczepu do Czernihowa. Pod­ jęto także decyzję dotyczącą wzmocnienia obrony wojsk Frontu Południowo-Zachodniego, ześrodkowując w tym celu na po­ łudnie od Kijowa kilka związków taktycznych, które w połowie lipca weszły w skład 26 armii. Ze względu na to, że od początku działań wojennych na froncie radziecko-niemieckim wyodrębniły się trzy podstawowe kierunki strategiczne, Komitet Obrony Państwa 10 lipca podjął uchwałę o utworzeniu pośrednich organów dowodzenia — do­ wództw kierunków: Dowództwo Kierunku Północno-Zachod­ niego (dowódca — marsz. Kiimient Woroszyłow, członek rady wojennej — Andriej Zdanow, szef sztabu — gen. mjr Matwiej Zacharów), któremu podporządkowano Fronty Północno-Zachodni i Północny, Flotyllę Północną i Flotyllę Bałtycką; Do­ wództwo Kierunku Zachodniego (dowódca — marsz. Siemion Timoszenko, członek rady wojennej — Nikołaj Bułganin, szef sztabu — gen. lejtn. Gierman Małandin), któremu podporząd­ kowano Front Zachodni i Flotyllę Pińską; Dowództwo Kierun­ ku Południowo-Zachodniego (dowódca — marsz. Siemion Budionny, członek rady wojennej — Nikita Chruszczów i szef sztabu — gen. mjr Aleksandr Pokrowski), któremu podporządko-

wano Fronty Południowo-Zachodni i Południowy, Flotyllę Czarnomorską wraz z Dunajską Flotyllą Rzeczną 3. Na interesującym nas zachodnim kierunku strategicznym działały związki niemieckiej Grupy Armii „Środek”, którą do­ wodził feldmarsz. Fedor von Bock. Hitler niejako desygnował go na zdobywcę Moskwy już w grudniu 1940 r. sytuując w pla­ nie „Barbarossa” jego Grupę Armii na kierunku moskiewskim. Temu pociągnięciu zawdzięczał Hitler gorącą aprobatę von Bocka dla planu „Barbarossa”. Hitler z kolei umożliwił feld­ marszałkowi zgromadzenie w sztabie znaczących specjalistów z różnych dziedzin, często przedstawicieli pruskiej arystokracji wojskowej. Szefem wydziału operacyjnego został płk Henning von Trescow — jeden z najlepszych specjalistów w tej dziedzi­ nie w Wehrmachcie. Oddziałem wywiadu sztabu kierował płk Riediger Christoph von Gersdorff. Miejscem dyslokacji grupy operacyjnej przeznaczonej do przyszłych działań przeciwko ZSRR był Poznań. Von Bock przybył tam 3 lutego, a 12 marca podpisał rozkaz o rozwinięciu tej grupy 4. Była ona zalążkiem sztabu Grupy Armii „Środek”, która od 10 lipca zaczęła grać główną rolę w historycznej bitwie smoleńskiej. W momencie rozpoczęcia tej bitwy wytworzyła się wyjątko­ wo niesprzyjająca sytuacja dla wojsk Frontu Zachodniego. Związki i oddziały 13, 4, 3 i 10 armii były wycofywane na tyły ze względu na straty, jakie poniosły podczas walk w rejonach przygranicznych, natomiast luzujące je związki i jednostki 22, 19, 20, 21 i 16 armii nie zajęły jeszcze wyznaczonych rejonów. Część ich oddziałów toczyła jeszcze walki w poprzednich miejs­ cach dyslokacji. W połockim rejonie umocnionym były to jed­ nostki i związki 22 armii, na kierunku lepelskim — 20 armii i na przeprawach przez Dniepr pod Bychowem i Rogaczewem — 21 armii. Na początku bitwy swoje pozycje na rubieży od Idricy do rejonu na południe od Złobina zdołało zająć 37 z 48 skierowanych tam dywizji. Front Zachodni w pierwszych rzu­ tach swoich armii miał 24 dywizje, broniące pasów szerokości 25—30 km 5. 3 4 5

Tamże, s. 541—542. Bezymienski, Bitwa...,s. 33. Historia drugiej wojny światowej, Warszawa 1979, t. 4, s. 94.

Charakteryzując sytuację na Froncie Zachodnim w momen­ cie rozpoczęcia bitwy o Smoleńsk marsz. Żuków stwierdził: „Słabość naszej obrony operacyjno-taktycznej w pewnej mierze polegała na tym, że z powodu braku ciągników dysponujących odpowiednią szybkością i dużą zdolnością pokonywania terenu wojska nie mogły tak manewrować artylerią, aby we właściwym momencie przyjść z pomocą w odpieraniu ataków czołgów nie­ przyjaciela. We Frontach i armiach pozostało niewiele pancer­ nych oddziałów i związków taktycznych” 6. Siły radzieckie broniące kierunku smoleńskiego od północne­ go zachodu składały się z: 22 armii gen. lejtn. F. Jerszakowa, 19 armii gen. lejtn. Iwana Koniewa; na odcinku od Witebska do Orszy znajdowała się 20 armia gen. lejtn. Pawła Kuroczkina. Na południu, na lewym brzegu Dniepru do Rogaczewa zajmo­ wała obronę 13 armia gen. lejtn. Fiodora Remizowa. Odwód Frontu stanowiła ześrodkowana w rejonie Smoleńska 16 armia gen. lejtn. Michaiła Łukina. Na prawym skrzydle Frontu Za­ chodniego zajmowała pozycje 21 armia dowodzona początkowo przez gen. lejtn. Wasilija Gierasimienkę, a następnie przez gen. płk. Fiodora Kuźniecowa. Zamiarem niemieckim było rozcięcie Frontu Zachodniego przy pomocy potężnych pięści uderzeniowych, a następnie okrążenie podstawowych sił radzieckich w rejonie Smoleńska i zniszczenie ich. Powodzenie tego zamiaru gwarantowało, zdaniem nieprzyjaciela, otwarcie drogi na Moskwę. Podstawowym trzonem wspomnianych pięści uderzeniowych były 2 i 3 grupy pancerne Grupy Armii „Środek”. Zadaniem pierwszej z nich dowodzonej przez gen. Heinza Guderiana było obejście Smoleńska od południowego zachodu. Główne jej uderzenie wykonywane było z rejonu Szkłowa, natomiast wchodzący w jej skład XXIV korpus pancerny rozpoczynał na­ tarcie w kierunku na Kriczew i Jelnię z rejonu Bychowa. Zada­ nie obejścia Smoleńska od północnego zachodu powierzone zostało 3 grupie pancernej gen. płk. Hermana Hotha we współ­ działaniu z V i VI korpusem piechoty. Ogółem siły niemieckie w momencie rozpoczęcia bitwy smo­ leńskiej liczyły 62 dywizje i 2 brygady. Niemcy wyszli na 6

G. Żuków, Wspomnienia i refleksje, Warszawa 1976, t. 1, s. 374—375

Dźwinę na kierunku polockim i nad Dniepr na odcinku od Wi­ tebska do Rogaczewa siłami 3 i 2 grup pancernych oraz związ­ kami czołowymi 9 i 2 armii. W ciągu pierwszych pięciu dni bitwy przeciwnik użył do natarcia na wojska Frontu Zachod­ niego 29 dywizji, w tym 9 pancernych i 7 zmotoryzowanych. Przewaga hitlerowców w ludziach była tam dwukrotna, podob­ nie w artylerii i samolotach, a w czołgach aż czterokrotna. Umożliwiało to Niemcom dokonanie głębokich włamań w rejo­ nie Połocka, Witebska oraz na północ i południe od Mohylewa. Do rejonu Witebska zostały przerzucone jednostki radziec­ kiej 19 armii, nie zdołały się jednak ześrodkować i rozwinąć. Sytuację jeszcze bardziej skomplikowało panowanie lotnictwa niemieckiego w powietrzu. W rezultacie próba przeciwuderzenia, dokonana niewielkimi siłami 19 i 20 armii, nie zdołała za­ trzymać natarcia 3 grupy pancernej, mimo że Niemcy ponieśli odczuwalne straty. W dniach 10 ill lipca jej oddziały sforso­ wały Dniepr w rejonie Szkłowa i Bychowa. Związki 2 grupy pancernej próbowały forsować Dniepr w pasie 13 armii już 9 lipca, jednak bez powodzenia. W tym sa­ mym dniu oddziały 10 dywizji pancernej, dywizji SS „Das Reich” i pułku „Gross Deutschland” usiłowały z marszu zdo­ być Mohylew. Miasta broniły związki 61 korpusu, wśród któ­ rych szczególnie wyróżniła się 172 dywizja piechoty pod do­ wództwem gen. mjr. M. Romanowa. Oddziały radzieckie obro­ niły miasto, a następnie odrzuciły przeciwnika na kilka kilome­ trów w kierunku zachodnim. Aktywnie do walki włączyli się mieszkańcy miasta. Ataki niemieckie odpierano przez dwa ty­ godnie wiążąc wspólnie z jednostkami 21 armii, prowadzącymi kontrataki w kierunku miasta, części sił XLVI i XXIV korpu­ sów grupy pancernej Guderiana. Nie było to zresztą jedyne miejsce, gdzie jednostki niemiec­ kie nie osiągnęły powodzenia. O innych wspomina Guderian: „... na południe od Orszy 17 dywizja pancerna natrafiła na tak znaczne siły przeciwnika, że dalsze natarcie na wschodnim brzegu (Dniepru) ze zdobytego już tu małego przyczółka wy­ dawało się niecelowe. Dowódca pułku, pułkownik Licht, oso­ biście kierujący działaniami na przyczółku słusznie postanowił wycofać się z niego” 7. 7

H. Guderian, Wspomnienia żołnierza, Warszawa 1958, s. 143.

Związki 21 armii gen. Kuźniecowa 13 lipca dokonując przeciwuderzenia sforsowały Dniepr, wyzwoliły Rogaczew i Żłobin, a następnie przesunęły się w kierunku na Bobrujsk. Główne uderzenie na tym kierunku wykonywał 63 korpus dowodzony przez gen. Leonida Piotrowskiego, który podczas tych walk bo­ hatersko zginął. 13 lipca dowódca Frontu Zachodniego marsz. Timoszenko wydał rozkaz podsumowujący działania bojowe wojsk tego Frontu. Znalazło się w nim stwierdzenie, że oddziały Armii Czerwonej zadały duże, sięgające 40—50%, straty większej części hitlerowskich dywizji pancernych i zmotoryzowanych. W dniu następnym „marsz. Timoszenko i członek rady wojennej frontu P. Ponomarienko zameldowali Stalinowi i Żukowowi, że zde­ cydowali postawić wojskom zadanie zamknięcia powstałych na odcinkach Szkłowa i Starego Bychowa wyłomów, odcięcia od­ działów zmechanizowanych, które się tam przerwały i zadania ciosu wszystkimi będącymi w dyspozycji siłami w celu rozbicia nieprzyjaciela na wschodnim brzegu Dniepru” 8. Źadań tak sformułowanych nie udało się oddziałom radziec­ kim w pełni wykonać, niemniej jednak nieprzyjaciel poniósł duże straty, a poza tym udało się związać jego znaczne siły. Os­ łabiło to tempo natarcia oddziałów Grupy Armii „Środek”, a tym samym ograniczyło jego skuteczność. Gen. Guderian tak napisał o działaniach radzieckich w tym czasie: „Rosjanie już 13 lipca prowadzili gwałtowne przeciwuderzenia. Około dwu­ dziestu dywizji nacierało z rejonu Homla na prawe skrzydło grupy pancernej, jednocześnie zaś z okrążonych przyczółków rosyjskich dokonywano wypadów — z Mohylewa w kierunku południowym i południowo-wschodnim, z Orszy w kierunku południowym. Wszystkimi tymi działaniami kierował marszałek Timoszenko z wyraźnym celem odrzucenia wojsk niemieckich z powrotem za Dniepr” 9. W wyniku bezpośredniego zagrożenia Smoleńska, 14 lipca został wydany przez Radę Wojenną Zachodniego Kierunku Strategicznego rozkaz o utworzeniu jednolitego dowództwa dla wojsk broniących Smoleńska. Zostały one podporządkowane dowódcy 16 armii gen. Łukinowi. Anfiłow, op. cit., s. 550. ’ Guderian, op. cit., s. 147. 8

Walka o miasto z oddziałami pancernymi przeciwnika rozpo­ częła się już na dalekich podejściach do jego granic. Intensywne wsparcie lotnictwem pozwoliło oddziałom tym wedrzeć się do części miasta. Walka na jego ulicach ze zmiennym szczęściem toczyła się w dzień i w nocy. Walczono o każdą ulicę, o każdy dom. Przez kilka dni oddziały niemieckiej 2 grupy pancernej próbowały sforsować Dniepr, żeby przeprawić się do północnej części miasta. W Smoleńsku walczyły oddziały 127 dywizji piechoty gen. T. Korniejewa, 46 dywizji piechoty gen. A. Fiłatowa, 127 dy­ wizji gen. Awksentija Gordoniańskiego i 152 dywizji piechoty płk. Piotra Czernyszewa. Związki taktyczne 2 i 3 niemieckich grup pancernych nie ograniczały się do działań w rejonie Smoleńska, lecz także stara­ ły się rozwijać natarcie w rejonie Jelni i Jarcewa. Miało to na celu głębokie obejście wojsk Frontu Zachodniego. Niemiecki XLVI korpus pancerny zdobył Jelnię i podjął próbę uderzenia w kierunku na Dorogobuż. Po opanowaniu Jelni przez Nie­ mców jednostki radzieckie nieustannie prowadziły ataki mające na celu wyparcie przeciwnika z miasta. Guderian tak o tym wspomina: „W ciągu najbliższych dni Rosjanie z niesłabnącą si­ łą kontynuowali ataki. Mimo to, na prawym skrzydle zdołaliś­ my jeszcze posunąć się nieco naprzód, na środkowy zaś odcinek przybyły tymczasem tak bardzo pożądane posiłki: 18 dywizja pancerna i pierwsze dywizje piechoty. Niemniej jednak próby posuwania się naprzód w kierunku Dorogobuża zakończyły się całkowitym niepowodzeniem” 10. W związku z zagrożeniem kierunku homelskiego Kwatera Główna utworzyła 24 lipca Front Centralny, włączając do niego 3, 13, 21 armie Frontu Zachodniego, walczące na rubieży Sieszcza — Propojsk i dalej na południe od Dniepru. Mimo bohaterstwa żołnierzy walczących w oddziałach bro­ niących Smoleńska, 16 lipca oddziały niemieckie prawie całko­ wicie opanowały miasto. 16 i 20 armie znalazły się w okrążeniu w północnej jego części. Mimo przewagi nieprzyjaciela konty­ nuowały one walkę jeszcze prawie przez dziesięć dni, po­ wstrzymując w ten sposób natarcie Niemców na kierunku mo­ skiewskim. 10 Tamże,

s. 150.

„Wiadomość o upadku Smoleńska została z przygnębieniem przyjęta przez Komitet Obrony Państwa (właśc. Państwowy Komitet Obrony — W.W.), a zwłaszcza przez Stalina. Stracił on panowanie nad sobą. Swój gniew wyładował na nas, pra­ cownikach najwyższego szczebla wojskowego. Jednakże napię­ cie walk w rejonie Smoleńska nie tylko nie zmalało, ale na od­ wrót — jeszcze bardziej wzrosło. Kwatera Główna w trybie naty­ chmiastowym utworzyła nowy front obrony rozwijając go na zapleczu Frontu Zachodniego” “. Był to Front Odwodowy w składzie 32, 33, 43 armii. Mimo utraty Smoleńska, trzeba wyraźnie stwierdzić, że za­ sadnicze zgrupowanie nieprzyjaciela, działające na kierunku moskiewskim zostało poważnie wykrwawione. Natarcie prze­ ciwnika na tym kierunku zostało zatrzymane. Był to poważny sukces strategiczny. Dzięki niemu zyskano czas niezbędny na tworzenie nowych odwodów, jak również na wzmocnienie obrony stolicy Związku Radzieckiego. Dowództwo niemieckie musiało pogodzić się z niewykona­ niem do końca lipca bliższego celu strategicznego: rozbicia Ar­ mii Radzieckiej i opanowania Leningradu, Moskwy i Zagłębia Donieckiego. Przekonanie Hitlera, że w początkowym okresie wojny uda mu się rozbić główne siły Armii Radzieckiej, a tym samym uzyskać pełną swobodę działania, spełzło na niczym. Ten etap „wojny błyskawicznej” przeciwko ZSRR nie przy­ niósł zakładanego sukcesu. Zaktywizowały swe działania oddziały partyzantów radziec­ kich przeciwko niemieckim liniom komunikacyjnym. W ich re­ zultacie sytuacja zaopatrzeniowa jednostek Grupy Armii „Śro­ dek” stała się trudna, bowiem problemem niezmiernie trudnym do rozwiązania było powiększenie stanów osobowych w dywiz­ jach, które w końcu lipca, mimo systematycznych uzupełnień, obniżyły się do 80% w dywizjach piechoty, a w zmotoryzowa­ nych i pancernych — do 50%. Znaczne były też straty lotnictwa niemieckiego, które tylko przez trzy i pół tygodnia bitwy smo­ leńskiej straciło w walkach powietrznych 169 samolotów 12. W tym stanie rzeczy dowództwu niemieckiemu nie pozostało nic innego, jak zaniechanie natarcia na Moskwę i przejścia do 11 12

Żuków, op. cit., s. 377. Historia..., t. 4, s. 98.

obrony głównymi siłami Grupy Armii „Środek”. Znalazło to wyraz w Dyrektywie nr 34 z 30 lipca. Podobnie wyglądało położenie pozostałych grup armii. Gru­ pa Armii „Północ”, zablokowana przez siły radzieckie na łużańskiej linii obrony, nie była w stanie wznowić natarcia na Lenin­ grad, a główne siły Grupy Armii „Południe” zostały związane na kierunku kijowskim. W związku z tym Dowództwo Wehrmachtu zostało zmuszo­ ne do wniesienia istotnych zmian do planu „Barbarossa”. Prob­ lem ten był przedmiotem narady w sztabie von Bocka w dniu 4 sierpnia. Podczas tego posiedzenia z udziałem Hitlera, Keitla i Jodła analizowana była sprawa dalszego natarcia Grupy Armii „Środek” na kierunku moskiewskim. Postanowiono, że: „tylko po całkowitej likwidacji groźnego położenia na skrzydłach i po uzupełnieniu grup pancernych powstaną warunki do natarcia na szerokim froncie głęboko urzutowanymi zgrupowaniami skrzydłowymi przeciwko wielkim siłom nieprzyjaciela” l3. Trwająca dwa miesiące bitwa smoleńska obfitowała w opera­ cje, które dla obu stron przebiegały ze zmiennym szczęściem. Dla strony radzieckiej była ona doskonałą, aczkolwiek kosztow­ ną szkołą mistrzostwa bojowego. Dla hitlerowskiego najeźdźcy bitwa ta była jednym z pierwszych sygnałów o niedoskonałościach doktryny wojny błyskawicznej. Mimo sukcesów wojsk niemieckich, w realizacji planu „Barbarossa” zaczęły tworzyć się wyraźne szczeliny. Przebieg bitwy smoleńskiej wywarł bardzo istotny wpływ na udaremnienie natarcia wojsk hitlerowskich na Moskwę już la­ tem 1941 r. Zadecydowała o tym uporczywa obrona wojsk ra­ dzieckich połączona z aktywnymi działaniami zaczepnymi. W konsekwencji oddziały i związki niemieckie zostały pozba­ wione możliwości swobodnego manewru.

15

Anfiłow, op. cit., s. 576.

STRATEGICZNA OPERACJA OBRONNA ARMII RADZIECKIEJ (październik — początek grudnia 1941)

Niepowodzenie wojsk niemieckich w bitwie smoleńskiej nie spowodowało zaniechania działań zmierzających do opanowania stolicy Związku Radzieckiego. Niemcy byli przekonani w dal­ szym ciągu o tym, że rezerwy ludzkie i materiałowe ZSRR są na wyczerpaniu. I właśnie to zadecydowało o tym, że przygo­ towali i podjęli operację „Tajfun”. W myśl założeń tej operacji, Grupa Armii „Środek” miała rozbić obronę wojsk radzieckich trzema silnymi ugrupowaniami pancernymi z rejonów: Duchowszczyzny, Rosławla i Szóstki. Kolejnym etapem miało być zniszczenie Frontów: Zachodniego i Odwodowego w rejonie Wiążmy oraz Frontu Briańskiego w rejonie Briańska. Celem operacji było oskrzydlenie Moskwy z północy i południa z jed­ noczesnym czołowym natarciem i zdobyciem jej. 1.POŁOŻENIE STRON NA FRONCIE RADZIECKO-NIEMIECKIM W KOŃCU WRZEŚNIA 1941 R.

Linia frontu radziecko-niemieckiego w ostatnich dniach września 1941 r. przebiegała: na północ i południe od Lenin­ gradu, wzdłuż rzeki Wołchow do Nowgorodu, dalej przez Wielkie Łuki, Jarcewo i Konotop na południe.

Obrona strategiczna Moskwy

Na kierunku moskiewskim w odległości 300 km od stolicy ZSRR działała Grupa Armii „Środek”, która w końcu września 1941 r. dysponowała 74 dywizjami, w tym 14 pancernymi i 8 zmotoryzowanymi. Związki te wchodziły w skład 9, 4 i 2 ar­ mii oraz 3, 4 i 2 grup pancernych i stanowiły 64% wszystkich związków szybkich działających na froncie radziecko-niemieckim 1. W sumie Grupa Armii „Środek” 1 października dysponowa­ ła około 1 800 tys. żołnierzy, 14 tys. dział i moździerzy, 1700 czołgami. Do wsparcia natarcia na Moskwę wydzielono około 1390 samolotów. By uzmysłowić sobie wagę, jaką dowództwo hitlerowskie przywiązywało do październikowego natarcia na Moskwę, należy pamiętać, że siły i środki hitlerowskie zgroma­ dzone na kierunku moskiewskim stanowiły 42% ludzi, 33% dział i moździerzy, 75% czołgów całego potencjału, jakim do­ wództwo niemieckie dysponowało na froncie radziecko-niemieckim 2. Armia Radziecka skoncentrowała w tym czasie w pasie dzia­ łania Grupy Armii „Środek” 95 związków taktycznych. Znala­ zły się wśród nich 3 zmotoryzowane dywizje piechoty, 9 dywi­ zji kawalerii, 13 brygad pancernych. W sumie stanowiło to oko­ ło 30% armii czynnej 3. Nie należy jednak zapominać o tym, że wiele związków i jednostek nie zdołano w tym czasie uzupełnić do pełnych stanów etatowych, jak również o tym, iż znajdujące się wśród nich dywizje pospolitego ruszenia nie miały odpo­ wiedniego przygotowania i wyposażenia oraz nie dysponowały doświadczeniem bojowym. Rzutowało to w poważnym stopniu na efektywność działań bojowych. Siły Armii Radzieckiej ześrodkowane zostały na trzech ru­ bieżach. Zadanie obrony pierwszej z nich, którą wyznaczały miejscowości Andreapol, Jarce wo, Jelnia (ok. 350 km), otrzymał Front Zachodni dowodzony w tym czasie przez gen. Iwana Koniewa. W składzie Frontu znajdowały się 22, 29, 30, 19, 16, i 20 armie. Drugiej rubieży od Jelni do m. Frołowka (ok. 80 km) broniły wojska Frontu Odwodowego dowodzonego przez marsz. Bu_1

Historia..., t. 4, s. 121. Tamże, s. 121. 3 Tamże, s. 122.

2

dionnego. W pierwszej linii znajdowały się 24 i 43 armie, na­ tomiast główne siły tego Frontu — 31, 49, 32, 33 armie stano­ wiły odwody Naczelnego Dowództwa Armii Radzieckiej i były rozwinięte na rubieży Rżew—Wiaźma, to znaczy 50—100 km za Frontem Zachodnim. Wojska na tych rubieżach broniły Moskwy od zachodu. Trzeciej rubieży (wył.) Frolowka — Szostka — Głuchów (ok. 300 km) broniły siły Frontu Briańskiego. W jego skład wchodziły 50, 3 i 13 armie oraz grupa wojsk gen. Arkadija Jermakowa. Frontem dowodził gen. Andriej Jeremienko. Siły te broniły Moskwy od południowego zachodu. Ogółem w składzie wyżej wymienionych Frontów znajdowa­ ło się 1 250 tys. żołnierzy, 7600 dział i moździerzy, 990 czoł­ gów, 677 samolotów (łącznie z grupami odwodowymi). Wojska niemieckie posiadały przewagę w sile żywej — 1,4 raza, w arty­ lerii — 1,8 raza, w czołgach — 1,7 raza i w samolotach — 2 ra­ zy 4. Jeśli dodamy do tego, że tylko kilkanaście procent czołgów radzieckich to czołgi ciężkie i średnie oraz, że tylko jedna piąta samolotów to samoloty nowych typów, to okaże się, że przewa­ ga techniczna po stronie niemieckiej była jeszcze większa niż wynikałoby to z powyższych wskaźników. Dowództwo niemieckie w dalszym ciągu utrzymywało inicja­ tywę strategiczną. Mogło swobodnie manewrować odwodami, bowiem nie obawiało się, że podjęte zostaną jakiekolwiek dzia­ łania na zachodzie Europy. To umożliwiło mu dokonanie we wrześniu koniecznych przegrupowań. Wzmocnienie jednostek Grupy Armii „Środek” było w tym czasie niezbędne, ponieważ straciła ona dużo sił i środków w czasie bitwy smoleńskiej. Dowódca Grupy Armii „Środek” feldmarsz. Fedor von Bock rozważał dwa warianty zdobycia Moskwy. Pierwszy z nich zwany „małym rozwiązaniem” znalazł odzwierciedlenie w jego rozkazie z 26 września 1941 r., w którym następująco rozdzielił zadania: 4 armia (gen. Hans von Kluge) i 4 grupa pancerna (gen. płk Erich Hoeppner) nacierają wzdłuż szosy Rosławl — Moskwa i okrążają Wiaźmę od południa i wschodu; 9 armia (gen. płk Adolf Strauss) i 3 grupa pancerna (gen. płk Her­ man Hoth) przełamują front radziecki koło Duchowszczy' Tamże, s. 122.

zny i okrążają Wiaźmę od północy i wschodu; związki na skrzydłach wewnętrznych 4 i 9 armii powinny stworzyć pozory natarcia i związać siły nieprzyjaciela; 2 armia (gen. Maksymi­ lian von Weichs) przełamują obronę Frontu Briańskiego w kie­ runku Suchiniczi—Mieszczowsk, 2 grupa pancerna (gen. płk Heinz Guderian) rozpoczynając operację dwa dni wcześniej, uderza na Orzeł i Tułę, a następnie na Briańsk, żeby stworzyć tutaj kocioł 5. Drugi wariant to tak zwane duże rozwiązanie, które miało polegać na zadaniu przez dywizje Grupy Armii „Środek” dwóch potężnych ciosów na północ i południe od Moskwy i po­ łączeniu się tych grup w rejonie Włodziemierza i Gorkiego. W ślad za tym Moskwa miała być otoczona hermetycznym pier­ ścieniem oddziałów. Poza tym pierścieniem miano utworzyć je­ szcze jeden, który uniemożliwiłby wszelkie próby odblokowania oblężonej stolicy Związku Radzieckiego. Szczegółowe zadania związane z tym wariantem sformułowane zostały w dokumencie noszącym tytuł „Uwagi o okrążeniu Moskwy”6. Zadziwiający jest fakt przekonania kierownictwa III Rzeszy, że zdobycie Moskwy jest nieuniknione. Doświadczenia walk letnich nie zostały wykorzystane. Wiara w sukces operacji „Taj­ fun” była głęboka. Świadczy o tym chociażby następujący fragment odezwy Hitlera do żołnierzy z października 1941 r.: „Powstała w końcu przesłanka ostatniego potężnego, ogro­ mnego uderzenia, która do nastania zimy powinna doprowadzić do zniszczenia wroga” 7. Kolejny termin wkroczenia wojsk hitlerowskich do stolicy Związku Radzieckiego został wyznaczony na 7 listopada 1941 r. Na początku października, największe w czasie całej kampanii wschodniej ugrupowanie Wehrmachtu rozpoczęło ofensywę.

5 6 7

Bezymienski, Bitwa..., s. 106. Tamże, s. 112—114. Cytat za: Anfiłow, op. cii., s. 653.

2. PIERWSZA NIEMIECKA „OFENSYWA GENERALNA" (2 X - 15 XI 1941)

Już 30 września związki 2 grupy pancernej Guderiana przy­ stąpiły do działań, a 2 października oddziały von Weichsa, von Klugego, Straussa, Hoeppnera i Hotha. Dowódca 2 grupy pancernej tak zanotował początek działań podległych mu sił: „30 września ruszyły: XLVIII korpus pan­ cerny w rejon Gadiacz, Sztepowka przez Niedrigajłow na Putiwl, 9 dywizja pancerna w pierwszym rzucie, za którą — do­ piero po zluzowaniu przez piechotę XXXIV korpusu — podą­ żyły 25 i 16 zmotoryzowane dywizje piechoty; XXIV korpus pancerny — z Głuchowa, wzdłuż i na południowy zachód od szosy na Siewek i Orzeł, wysunąwszy do przodu 3 i 4 dywizję pancerną, za którymi podążała 10 zmotoryzowana dywizja pie­ choty; XLVII korpus pancerny — z Jampola posuwając się 18 i 19 dywizją pancerną na prawym skrzydle na Siewsk; na lewym skrzydle 29 zmotoryzowana dywizja piechoty miała w ugrupo­ waniu schodami w tył podążać na Seredina Buda” 8. Niemcy dysponując przewagą w sile żywej i w sprzęcie już w pierwszym dniu operacji uzyskali powodzenie, włamując się klinem w obronę radziecką na styku 30 armii dowodzonej przez gen. Wasyla Chomienkę i 19 armii dowodzonej przez gen. Mi­ chaiła Łukina, na głębokość 15—30 km. Przeprowadzone w dniach 3 i 4 października próby przeciwuderzeń oddziałów Armii Radzieckiej nie przyniosły oczeki­ wanych rezultatów. 6 października niemieckie grupy szybkie podeszły od północy pod Wiaźmę, oskrzydlając tym samym dużą część wojsk Frontu Zachodniego. Hitlerowcy przerwali się także w pasie 43 armii, która wchodziła w skład Frontu Odwodowego. Nieco wcześniej, w dniach 4—5'października od­ działy niemieckie opanowały rejon Spass Diemieńska i Juchnowa, obchodząc od południa jednostki radzieckie ugrupowane w rejonie Wiaźmy. Wytworzyło się niebezpieczeństwo całkowi­ tego okrążenia tego zgrupowania. W tej sytuacji Kwatera Główna podjęła decyzję o zezwoleniu dowódcom Frontów na wycofanie oddziałów z tego rejonu, nocą z 5 na 6 października, B

Guderian, op. cit., s. 189.

na rżewsko-wiaziemską linię obrony. Przebieg wydarzeń unie­ możliwił jednak ten manewr. Doszło do połączenia niemieckiej 4 grupy pancernej, która nacierając przez Spass Diemieńsk do­ szła do Wiaźmy, z 3 grupą pancerną nacierającą z kierunku Duchowszczyzny. Doprowadziło to do okrążenia w dniu 7 paź­ dziernika na zachód od Wiaźmy 19 i 20 armii Frontu Zachod­ niego i 24 i 32 armii Frontu Odwodowego. Wytworzyła się bardzo groźna sytuacja, ponieważ w momencie przełamania obrony wojsk na kierunku moskiewskim dowództwo radzieckie nie dysponowało odwodami strategicznymi. Pierwsze informacje o postępach natarcia niemieckich grup szybkich przekazane zostały przez pilotów myśliwskich, którzy dokonywali rozpoznania w rejonie Spass Diemieńska w dniu 5 października. Złożyli oni stosowny meldunek dowodzącemu lotnictwem Moskiewskiego Okręgu Wojskowego płk. Nikoła­ jowi Sbytowowi. Gdy wiadomość ta dotarła do marsz. Borysa Szaposznikowa, polecił on jeszcze raz wysłać samoloty na roz­ poznanie. Kolejne rozpoznanie potwierdziło, że kolumny pan­ cerne posuwają się w kierunku Juchnowa. Dane zostały przeka­ zane do Sztabu Generalnego, gdzie przyjęto je w dalszym ciągu z niedowierzaniem. W dniu 7 października, zgodnie z decyzją Stalina, do Mosk­ wy z Frontu Leningradzkiego przybył gen. Gieorgij Żuków. W swych wspomnieniach tak napisał o tym spotkaniu : „Skinąw­ szy głową na moje powitanie, Stalin poprosił mnie do mapy i wskazując na rejon Wiaźmy powiedział: — Popatrzcie. Tutaj powstała niezwykle ciężka sytuacja. Nie mogę uzyskać od Fron­ tu Zachodniego i Odwodowego wyczerpującego meldunku o rzeczywistym położeniu. Nie możemy powziąć decyzji, nie wiedząc, gdzie i w jakim ugrupowaniu naciera nieprzyjaciel, w jakim stanie znajdują się nasze wojska. Pojedźcie natychmiast do sztabu Frontu Zachodniego, starannie przeanalizujcie poło­ żenie i telefonujcie do mnie stamtąd o każdej porze. Będę cze­ kał” 11 października, zgodnie z decyzją Kwatery Głównej, Żuków mianowany został dowódcą Frontu Zachodniego, któremu podporządkowane zostały jednostki rozformo­ wanego Frontu Odwodowego. 9

Żuków, op. cit., t. 2, s. 6—7.

Od początku października trwały ciężkie walki w pasie Frontu Briańskiego. 2 października 2 grupa pancerna Guderiana wspierana zmasowanymi uderzeniami lotnictwa zdobyła Dmitrowsk Orłowski i wyszła na głębokie tyły 13 armii. Grupa gen. Jermakowa została rozbita na dwie częśW dniu 3 października niemiecka 4 dywizja pancerna za­ jęła Orzeł, natomiast XLVII korpus pancerny został skiero­ wany na Briańsk. Po zdobyciu Orła niemieckie związki szybkie kontynuowały natarcie wzdłuż szosy Orzeł—Tuła. Kwatera Główna podjęła decyzję o skierowaniu prze­ ciwko niemieckim oddziałom pancernym 1 korpusu pie­ choty gwardii. W rejonie Mcenska Niemcy trafili na przyk­ rą niespodziankę. Przyznaje to w swych wspomnieniach Guderian: „W dniu 6 października... 4 dywizja pancerna została na południe od Mcenska zaatakowana przez rosyj­ skie czołgi i przeżyła krytyczne chwile. Po raz pierwszy w jaskrawy sposób uwidoczniła się wyższość rosyjskiego czołgu T-34. Dywizja poniosła ciężkie straty. Od zamiaru szybkiego natarcia na Tułę musiano na razie odstąpić” l0. Czołg T-34 był najbardziej udaną konstrukcją w ciągu całej drugiej wojny światowej i w dużej mierze zadecydował o sukce­ sach Armii Radzieckiej. Wspomniane przez Guderiana czołgi wchodziły w skład 4 brygady pancernej gen. Katukowa. 1 korpus piechoty gwardii wspierany przez 6 odwodową grupę lotniczą Kwatery Głównej i lotnictwo frontowe zatrzymał nieprzyjaciela i wyparł go z re­ jonu Mcenska w dniu 11 października. Oddziały niemieckie nacierające na innych kierunkach uzy­ skiwały sukcesy. 6 października zdobyły one Briańsk i Karaczew. Armie Frontu Briańskiego zostały rozbite. Okrążone od­ działy radzieckie przebijały się wykorzystując luki w ugrupo­ waniu nieprzyjaciela. Sytuacja, jaka wytworzyła się na kierunku moskiewskim, wy­ magała maksymalnej konsolidacji wysiłku na rzecz utworzenia silnego frontu obrony, który zatrzymałby wroga na przedpolu Moskwy. Gieorgij Żuków tak ocenia działania zmierzające do 10

Guderian, op. cit., s. 193.

niedopuszczenia wroga do stolicy: „Należało natychmiast utwo­ rzyć ciągłą i trwałą obronę na rubieży Wołokołamsk—Możajsk— Małojarosławiec—Kaługa; rozwinąć obronę w głąb, zorganizo­ wać drugie rzuty Frontu i odwody, aby można było nimi ma­ newrować w celu wzmocnienia najbardziej wrażliwych odcin­ ków obrony. Konieczne było również zorganizowanie rozpoz­ nania naziemnego i lotniczego. Należało zapewnić sprężyste dowodzenie wojskami Frontu oraz uporządkować sprawy mate­ riałowo-technicznego zabezpieczenia oddziałów. A co najwa­ żniejsze — rozwinąć pracę partyjno-polityczną, podnieść żoł­ nierzy na duchu, umocnić ich wiarę we własne siły, utwierdzić w przekonaniu, że nieprzyjaciel nieuchronnie zostanie rozgro­ miony na przedpolach Moskwy” “. Już od 7 października trzeba było przerzucać wojska z odwo­ dów Kwatery Głównej i innych Frontów na możajską linię obrony. W rejon ten skierowano 14 dywizji piechoty, 16 brygad pancernych, ponad 40 pułków artylerii i innych oddziałów. Przystąpiono do odtworzenia 16, 5, 43, i 49 armii. W połowie października w ich składzie znalazło się 90 tysięcy ludzi u . Zgromadzone siły były jednak daleko niewystarczające, aby przy ich pomocy utworzyć trwałą, ciągłą linię obrony. Brak by­ ło odwodów w odległości dającej możliwość szybkiego ich uży­ cia natomiast przerzut wojsk z Dalekiego Wschodu był bar­ dzo skomplikowany. W tej sytuacji dowódca Frontu Zachod­ niego podjął decyzję o obsadzeniu najważniejszych kierunków, to znaczy: wołokołamskiego, możajskiego i kałuskiego, koncen­ trując na nich większość środków artyleryjskich i przeciwpan­ cernych. a. Obrona kierunku wołokołamskiego

Kierunku wołokołamskiego broniła 16 armia dowodzona przez gen. Konstantego Rokossowskiego. W skład tej armii wchodził 3 korpus kawalerii pod dowództwem gen. Lwa Dowatora, posiadający dwie dywizje (50 i 53), wprawdzie poważnie przerzedzony, jednak stanowił wówczas poważną siłę. Kawale11 12

Żuków, op. cit., t. 2, s. 20—21. Tamże, s. 21.

rzyści niejednokrotnie brali już udział w walkach zdobywając doświadczenie bojowe. Bardzo istotna wobec niemożności zbudowania ciągłej linii obrony, była duża ruchliwość korpusu. Trzeba bowiem pamiętać, że 16 armia miała za zadanie zorga­ nizowanie obrony na szerokim froncie na północ od Wołokołamska aż do Zalewu Wołżańskiego. Pozostałe jednostki 16 ar­ mii to: pułk kursantów utworzony na bazie Szkoły Wojskowej im. Rady Najwyższej RFSRR, oddział tzw. kremlowskich kur­ santów, którym dowodził płk Siemion Mładiencew i 316 dywiz­ ja piechoty z odwodu Frontu pod dowództwem gen. Iwana Panfiłowa. Dywizja gen. Panfiłowa ugrupowana była na lewym skrzydle. Jej zadaniem była osłona Wołokołamska od zachodu i połud­ niowego zachodu do rzeki Ruzy. Komisarzem dywizji był S. Jegorow. Gen. Rokossowski bardzo wysoko ocenił dywizję już od pierwszego zetknięcia się z nią: „Takiej pełnowartościo­ wej dywizji piechoty — zarówno pod względem liczebności, jak i wyposażenia — dawno nie widzieliśmy. Miała dobrą kadrę dowódczą” l3. Dowódca armii i dowództwo 316 dywizji na podstawie anali­ zy ukształtowania terenu przewidywali, że uderzenie nieprzyja­ ciela nastąpi najprawdopodobniej na jej lewe skrzydło. Ta oce­ na sytuacji spowodowała podjęcie decyzji o przygotowaniu głę­ boko urzutowanej obrony przeciwpancernej. Interesujące są rozważania dotyczące tych walk zawarte we wspomnieniach marsz. K. Rokossowskiego, ostrość spojrzenia na realia walki, wprowadzanie w praktykę bojową własnych przemyśleń i wniosków14. Dotychczasowe doświadczenia w walce z Niemcami wskazy­ wały na wykorzystanie przez nich w sposób skuteczny miaż­ dżącej przewagi w czołgach. To zadecydowało o wykorzystaniu do walki z nimi całej artylerii, którą dysponowała armia z katiuszami i artylerią przeciwlotniczą włącznie. Ponieważ nie było jej zbyt wiele, zastosowano szeroki manewr zarówno ogniem, jak i sprzętem. Każda bateria, a nawet działo przezna­ czone do walki z czołgami otrzymało do osłony przed niemiec­ 13 14

K. Rokossowski, Żołnierski obowiązek, Warszawa 1976, s. 92. Tamże, s. 92—101.

kimi fizylierami pododdziały piechoty. Zaplanowano wcześniej i sprawdzono drogi przerzutów na zagrożone odcinki. Sformowane zostały także ruchome oddziały saperów dyspo­ nujące minami i ładunkami wybuchowymi. Przygotowując obronę przeciwpancerną wykopano i zaminowano rowy prze­ ciwpancerne na stykach oraz w odstępach pomiędzy poszczegól­ nymi pułkami. Miało to bardzo istotne znaczenie ze względu na brak ciągłości obrony. Pas obrony 16 armii wynosił ok. 100 km. Budowę urządzeń obronnych podjęto na całej szerokości. Dowództwo armii było w stałym kontakcie ze stołecznymi władzami partyjnymi. Dzię­ ki temu z mieszkańców Moskwy, w październiku i listopadzie, utworzono dziesiątki kompanii i batalionów szturmowych, któ­ re wzmocniły przerzedzone w dotychczasowych walkach pod­ oddziały frontowe. Niepełne stany osobowe zmuszały dowód­ cę 16 armii do ugrupowania związków taktycznych w jednym rzucie i mimo to pasy ich działania były znacznie szersze niż przewidywał regulamin walki. Na każdy batalion piechoty i pułk kawalerii przypadało 5—6 km odcinka obrony, a nasyce­ nie artylerii nie przekraczało dwóch dział na 1 km frontu. Odwód stanowił w tym czasie pułk piechoty 126 dywizji, który wcześ­ niej w sposób zorganizowany wydostał się z okrążenia, oraz 18 dywizja piechoty pospolitego ruszenia, wycofana z pierwszej li­ nii w celu uzupełnienia. Armia została wzmocniona dwoma pułkami artylerii przeciwpancernej, dwoma pułkami artylerii polowej, dwoma dywizjonami moskiewskiej szkoły artylerii, dwoma pułkami i trzema dywizjonami katiusz. Walki rozpoczęły się 16 października. Zgodnie z przewidy­ waniami, główne uderzenie nieprzyjaciela spadło na 316 dywiz­ ję. Przedni skraj jej obrony znajdował się w odległości od 12 do 15 km od szosy wołokołamskiej. Niemcy ześrodkowali na kie­ runku pasa obrony dywizji gen. Panfiłowa cztery dywizje — dwie pancerne i dwie piechoty, oraz ponad 200 czołgów. Hitlerowcy rzucili do walki grupy liczące od trzydziestu do pięćdziesięciu czołgów, za którymi posuwała się tyraliera fizylierów wspierana ogniem artylerii oraz samolotami. Dobrze zor­ ganizowany opór zmuszał przeciwnika do wycofania się, jed­ nak nie rezygnował on i mimo dużych strat z determinacją po­ nawiał ataki.

17 października nieprzyjaciel, na północ od Wołokołamska, zaatakował korpus gen. Dowatora i w tym samym czasie, siłami około stu czołgów pułk 316 dywizji działający na styku z lewym sąsiadem — 5 armią gen. Dmitryja Leluszenki. Uderzenie to spowodowało wycofanie się pododdziałów pułku z dwóch miejscowości. Niemcy liczyli na rozwinięcie powodzenia w głąb, ale natknęli się na ogień przegrupowanej z innych odcin­ ków artylerii i ponosząc duże straty w czołgach zostali odrzuce­ ni. Nieprzyjaciel nie odniósł także sukcesu w pasie obrony kawalerzystów. Wszystkie ich ataki zostały odparte. Hitlerowcy, mimo niepowodzeń, ponowili atak w dniu na­ stępnym, rzucając do walki na kierunku Ignatkowa, Żylina i Ostarzyna ponad 150 czołgów i pułk piechoty zmotoryzowanej. Spotkał je ogień artylerii przeciwpancernej, baterii armat i katiusz. Nie był to w tym dniu jedyny atak. Około 100 czołgów rozpoczęło natarcie ponownie w rejonie Żylina, na południo­ wym brzegu Ruzy. Dowódca armii podjął decyzję o urucho­ mieniu najbliższych odwodów artylerii, a następnie odwodów artyleryjskich armii. I tu przeciwnik został odrzucony. W rezul­ tacie kilkudniowych walk, nieprzyjaciel uzyskał nieznaczne po­ wodzenie na odcinku 316 dywizji, lecz poniesione straty w czołgach i sile żywej zmusiły go do zaprzestania ataków. Męstwo żołnierzy 316 dywizji pozostawiało wrażenie na wro­ gu, który często, mimo użycia na jej kierunku znacznej liczby czołgów, pospiesznie wycofywał się pozostawiając setki zabi­ tych i rannych oraz dziesiątki zniszczonych czołgów. Nieprzyjaciel prowadził ataki z dużą częstotliwością. Niemcy byli aktywni na całym froncie, ale szczególną uwagę skupiali na kierunku wołokołamskim, koncentrując na nim coraz to nowe oddziały. W przypadku powodzenia na tym kierunku droga do Moskwy stanęłaby otworem. Przewaga jaką dysponowali, za­ równo w ludziach, jak i w sprzęcie, zmuszała oddziały radzieckie do stopniowego wycofywania się z uprzednio zajmowanych po­ zycji obronnych. Potężne uderzenie pancerne wspomagało hit­ lerowskie lotnictwo. Oddziałom 16 armii nie udało się utrzymać Bołyczewa i Ostaszewa. Niemcy sforsowali Ruzę. Wprowadze­ nie przez nieprzyjaciela do walki około 125 czołgów zadecydo­ wało o zdobyciu 25 października stacji kolejowej Wołokołamsk. Dziesięciodniowe walki 16 armii okupione zostały dużymi

stratami, szczególnie dotkliwymi w artylerii. Położenie armii zaczęło się poważnie komplikować. Dowódca artylerii armii zameldował gen. Rokossowskiemu o braku dostatecznej ilości środków artyleryjskich do walki z nowo wprowadzonymi siłami nieprzyjaciela. Przeprowadzone rozpoznanie i przesłuchanie jeńców wskazywało jednoznacznie na pojawienie się nowych niemieckich oddziałów pancernych. Dowódca armii został zmuszony do zwrócenia się o pomoc do gen. Żukowa. Gen. Rokossowski tak to wspomina: „Z góry przewidywałem, iż roz­ mowa nie będzie należała do przyjemnych. Ze stoickim spoko­ jem wysłuchałem wszystkiego, co powiedziano pod moim ad­ resem. Udało mi się jednak osiągnąć to, że do rana 26 paździer­ nika przysłano dwa pułki trzydziestosiedmiomilimetrowych dział przeciwlotniczych. Mniejsza lub większa, lecz zawsze to pomoc. Żuków też w owych dniach każdą baterię cenił na wagę złota” 15. Oddziały te dowódca armii przydzielił 316 dywizji. Niemcy w dalszym ciągu dążyli do opanowania Wołokołamska. Oddzia­ ły dywizji gen. Panfiłowa odpierały ataki przeciwnika, który zgrupował na tym kierunku około dywizji piechoty i dwie dy­ wizje pancerne. Koniecznym okazało się wzmocnienie lewego skrzydła armii. Decyzją gen. Rokossowskiego pod Wołokołamsk przegrupowany został korpus gen. Dowatora, zluzowany przez 126 dywizję, której z pomocą spieszyła 18 dywizja pie­ choty. Sytuację 16 armii skomplikował fakt, że oddziały niemieckie, które 14 października zdobyły Kalinin, zepchnęły prawoskrzydłowe oddziały 30 armii i kontynuując natarcie wzdłuż północne­ go brzegu Morza Moskiewskiego zagroziły prawemu skrzydłu armii. Nie lepiej przedstawiała się sytuacja na lewym skrzydle armii, ponieważ Niemcom udało się zepchnąć oddziały 5 armii gen. Leluszenki, opanować znajdujące się około 100 km od Moskwy Możajsk i Ruzę oraz przesunąć się na wschód, wzdłuż pasa obrony 16 armii i obejść Wołokołamsk od południa. W tym samym czasie nastąpiły także niekorzystne zmiany na pół­ noc od miasta, skąd wycofał się nieustannie atakowany przez nieprzyjaciela pułk kursantów szkoły oficerskiej. 27 październi­ 15

Tamże, s. 97—98.

ka Niemcy wprowadzili do walki znaczne siły piechoty i czoł­ gów wspomagane lotnictwem i wspierane artylerią. Tym razem Wołokołamsk został zdobyty. Przeciwnikowi nie udało się jed­ nak przeciąć szosy prowadzącej do Istry. Próba ta została uda­ remniona przez przybyłą w odpowiednim momencie dywizję kawalerii gen. Plijewa, którą wsparła artyleria. W krwawych walkach o Wołokołamsk, prowadzonych na wschód od miasta, po raz kolejny okryła się chwałą dywizja gen. Panfiłowa. Stanowiska jednego z pododdziałów tej dywizji, 6 kompanii 1073 pułku piechoty, udało się zdobyć nieprzyjacie­ lowi dopiero, gdy zginęli wszyscy broniący go żołnierze. Sławą okrył się także pułk kursantów szkoły oficerskiej dowodzony przez płk. Mładiencewa. Bohaterstwo żołnierzy 16 armii oraz rozwaga i kwalifikacje ich dowódców spowodowały to, że nieprzyjaciel mimo kilka­ krotnej przewagi w sile żywej i sprzęcie nie zdołał przesunąć się dalej w kierunku Moskwy. Nadal do jej granic pozostawało około 100 km. Straty poniesione w ludziach i czołgach zadecydowały o przerwaniu natarcia i rozpoczęciu przegrupo­ wań mających na celu podciągnięcie nowych sił. Przerwa w walkach nie trwała długo. Na przełomie paździer­ nika i listopada Niemcom udało się zdobyć kilka miejscowości na lewym skrzydle 16 armii. Wśród nich znalazło się także Skirmanowo. Utrzymanie tej miejscowości w niemieckich rę­ kach stwarzało poważne niebezpieczeństwo. Teraz Niemcy mie­ li duże szanse na przecięcie linii Wołokołamsk — Istra, co gro­ ziło wyjściem ich na tyły 16 armii. W pełni zdawał sobie z tego sprawę gen. Rokossowski, który, by zlikwidować zagrożenie, podjął decyzję o wyparciu nieprzyjaciela ze Skirmanowa. Zada­ nie takie powierzone zostało 50 dywizji kawalerii gen. Issy Pli­ jewa, 18 dywizji piechoty płk. Czernyszewa oraz niedawno przybyłej do 16 armii 4 brygadzie pancernej gen. Katukowa, która 11 listopada, w dniu rozpoczęcia walk o Skirmanowo, rozkazem Ministra Obrony ZSRR została przemianowana na 1 brygadę pancerną gwardii. Do wspierania natarcia wyznaczo­ nych zostało kilka oddziałów artylerii i dywizjon katiusz. Natarcie było ryzykowne, bowiem miało — jak wynikało z rozpoznania — wyprzedzić uderzenie nieprzyjaciela. Ryzyko to jednak dawało szansę zaskoczenia. Szansę, którą wykorzysta­

no. Oddziały artylerii i pododdziały katiusz zadały nieprzyjacie­ lowi duże straty, a reszty dokonała piechota wspierana przez czołgi gen. Katukowa. Wieczorem 14 listopada batalion piechoty zmotoryzowanej umocnił się w Skirmanowie. Efekty walk 1 brygady to zniszczenie 21 czołgów, 8 dział przeciwpancernych, 5 moździerzy, 30 drewnianych schronów bojowych, 7 gniazd karabinów maszynowych i zlikwidowanie około 50 żołnierzy nieprzyjaciela. Wśród zdobytych dział uwagę gen. Katukowa przyciągały ciężkie działa. „Na ich tarczach namalowane były czerwoną farbą czołgi KW z zamieszczonym pod nimi napisem: Strzelać tylko do KW. Pociski do tych dział miały inny kształt; otrzyma­ ły one później nazwę podkalibrowych. Ich zewnętrzna otoczka wykonana była z miękkiego metalu, którym otoczony był rdzeń z hartowanej stali. Te właśnie pociski przebijały mocny pancerz KW. Działa i pociski odesłaliśmy do Głównego Zarządu Arty­ lerii... Do bitwy na łuku kurskim przemysł radziecki zdążył uruchomić produkcję pocisków podkalibrowych; odegrały one ważną rolę w pomyślnym dla nas przebiegu bitew pancernych latem 1943 r.” 16 Bardzo dobrze spisała się grupa fizylierów z 18 dywizji pos­ politego ruszenia oraz kawalerzyści gen. Plijewa, którzy wyszli niemal na tyły hitlerowców. Oddziały hitlerowskie zajmujące Skirmanowo i położone w jego sąsiedztwie Kozłowo zostały rozbite. Hitlerowska 10 dywizja pancerna, która zamierzała przeciąć szosę wołokołamską, poniosła wielkie straty i została zmuszona do odwrotu. b. Obrona kierunku możajskiego

Na kierunku możajskim ześrodkowana została 5 armia pod dowództwem gen. D. Leluszenki (po jego ranieniu w dniu 17 października dowództwo przejął gen. Leonid Goworow). Two­ rzenie tej armii rozpoczęło się 11 października. W jej skład weszły: 32 dywizja piechoty, 18 i 19 brygady pancerne, 36 pułk motocyklistów i dwa dywizjony artylerii rakietowej. 16

M. Katukow, Pancerny grot, Warszawa 1976, s. 81.

Gen. Leluszenko, wspominając moment, w którym rozpoczę­ ło się formowanie 5 armii, szczególnie ciepło pisze o zaangażo­ waniu robotników moskiewskich zakładów pracy i kołchoźni­ ków w pracach przy budowie umocnień w rejonie Możajska. Wśród pracujących było bardzo dużo kobiet. Dowódca 5 armii przytacza w swych wspomnieniach rozmowę z jedną z nich: „Przy szosie pracowały kobiety. Jedna z nich — starsza wie­ kiem — podeszła do nas. Popatrzyła na mnie i powiedziała: — Wy jak widać jesteście wielkim dowódcą. Powiedzcie, faszy­ stów do Moskwy nie dopuścicie? — Nie dopuścimy matko. — Na pewno? — Tak matko. — Pamiętajcie, naród nie daruje, jeś­ li Hitlerowi Moskwę oddacie” 17. Tak jak ta kobieta myśleli w tym czasie mieszkańcy Moskwy, tak myślał naród radziecki. Po przybyciu na miejsce grupy operacyjnej, został opracowa­ ny plan obrony 5 armii. Na polu bitwy pod Borodino, gdzie w 1812 r. oddziały rosyjskie zmagały się z wojskami Napoleo­ na, główną pozycję obrony powierzono 32 dywizji piechoty. Pułki artylerii usytuowano w dwóch rzutach, pozostawiając je­ den z nich jako odwód. Brygady pancerne miały także stanowić odwód. Jeszcze do godzin wieczornych 11 października jedynymi obrońcami kierunku możajskiego była grupa operacyjna armii. Późnym wieczorem tego dnia sytuacja się zmieniła, przybył 230 szkolny pułk zapasowy i batalion słuchaczy szkoły oficerów po­ litycznych im. Lenina. 12 października dołączyły7 do nich skie­ rowane z Dalekiego Wschodu pierwsze oddziały 32 dyw'izji pie­ choty. Dywizją dowodził płk Wiktor Połosuchin. Kolejną jed­ nostką, która przybyła do armii, była 20 brygada czołgów płk. T. Orlenki mająca pełne stany. W dniu 13 października do dowódcy 32 dywizji dotarł rozkaz o niezwłocznym ogłoszeniu gotowości bojowej i o niedopu­ szczeniu do przerwania obrony w przypadku natarcia nieprzy­ jaciela. Przewidywane natarcie rozpoczęło się w godzinach po­ południowych atakiem lotnictwa. W tym czasie oddziały 18 i 19 brygad pancernych pod naporem nieprzyjaciela cofały się na li­ nię możajskiego rejonu umocnionego. Nacierała na nie 10 dy­ 17

s. 50—51.

D.

Leluszenko,

Moskwa, Stalingrad, Berlin, Praga,

Moskwa

1970,

wizja pancerna i dywizja SS „Reich”. Sytuacja w pasie obrony 5 armii coraz bardziej się komplikowała. Wczesnym rankiem 14 października wznowione zostały walki na linii możajskiego rejonu umocnionego. Po przygotowaniu ar­ tyleryjskim lotnictwo niemieckie dokonało nalotu na pozycje 18 i 19 brygad pancernych. Następnie do ataku ruszyło 35 czołgów i piechota. Ogień artylerii przeciwpancernej powstrzymał na­ cierające czołgi. Niemcy jednak nie dawali za wygraną. Nad pozycjami ra­ dzieckimi pojawiło się ponownie 20 bombowców. Następnie na pozycję 17 pułku piechoty 32 dywizji znowu ruszyły czołgi i piechota. Pododdziały pułku pozostały na zajmowanych po­ zycjach. Do przeciwnika otworzyło ogień ponad 20 dział. Zapa­ liło się 15 nieprzyjacielskich czołgów, a kolejne zostały uszko­ dzone na polach minowych i w rowach przeciwczołgowych. W sumie w pierwszym dniu walki Niemcy stracili 31 czołgów, 19 armat i 400 żołnierzy l8. W wyniku wytworzenia się ciężkiej sytuacji na innych odcin­ kach Frontu Zachodniego jednostki, które pierwotnie miały wejść w skład 5 armii (pułki przeciwpancerne z Moskiewskiej Strefy Obrony, oraz dywizje formowane na Uralu), zostały przerzucone na bardziej zagrożone kierunki. Od świtu 15 października przeciwnik rozpoczął kolejne na­ tarcie, którego ostrze zostało wymierzone w kierunku autostra­ dy Moskwa—Mińsk. Mimo użycia przez oddziały radzieckie ar­ tylerii przeciwpancernej i czołgów, nieprzyjacielowi udało się wedrzeć w ugrupowanie bojowe 32 dywizji. W tej sytuacji dowódca armii podjął decyzję o użyciu na zagrożonym odcinku dwóch pułków przeciwpancernych z odwodu armii i katiusz, a następnie zwrócił się do dowódcy Frontu o wsparcie lotnicze. Z pomocą przyszło lotnictwo szturmowe. Nad historycznym polem bitwy pod Borodino doszło do walk powietrznych. Nie­ mcy w dalszym ciągu nie dawali za wygraną wprowadzając do walki coraz to nowe jednostki. Doszło do przerwania obrony na odcinku 17 pułku piechoty. Dowódca dywizji skierował na ten odcinek pozostałe rezerwy. Było to jednak za mało. W tej sy­ tuacji dowódca armii zdecydował się na skierowanie na zagro­ 18

Bitwa za Moskwu, Moskwa 1968, s. 132.

żony odcinek pułku artylerii przeciwpancernej i batalionu 32 dywizji piechoty, który w tym czasie przybył na front. Niektóre pozycje po kilka razy przechodziły z rąk do rąk. Natarcie nie­ mieckie udało się wprawdzie powstrzymać, jednak oddziałom radzieckim, mimo bohaterskiej walki szeregowców i oficerów, nie udało się w pełni odtworzyć poprzedniej linii obrony. Następny dzień walki rozpoczął się również przygotowaniem artyleryjskim i bombardowaniem lotniczym. Lotnictwo nie­ mieckie działało tym razem na całej głębokości obrony 5 armii. Z kolei do natarcia ruszyły czołgi. Powitały je działa przeciw­ pancerne i czołgi brygady płk. Orlenki, które celnym ogniem eliminowały nieprzyjaciela z wałki. Na listę najmężniejszych w tym dniu wpisali się celowniczy armaty Fiedor Czihman, który ranny pozostał ostatni z działonu i zniszczył sześć czołgów. Cztery czołgi zniszczył sierż. Sierebriakow. Zastępca do spraw politycznych dowódcy 32 dywizji G. Martynow wraz z 28 żoł­ nierzami walczył o uratowanie sztandaru 17 pułku. Uratowali się tylko Martynow i chorąży sztandaru Żdanow 19. W godzinach popołudniowych 16 października Niemcy otrzymali nowe siły i wykorzystując wsparcie lotnicze wznowili natarcie. Około 30 czołgów wraz z piechotą przerwało linię obrony i część z nich uderzyła w kierunku punktu obserwacyj­ nego dowódcy armii. Oficerowie sztabu wraz z dowódcą armii zajęli stanowiska ogniowe. Gen. Leluszenko został ranny i 17 października dowodzenie 5 armią przejął gen. L. Goworow. Niemcy, nie zważając na straty, konsekwentnie dążyli do zdobycia Możajska. 18 października samoloty hitlerowskiej Luftwaffe kontynuowały bombardowanie wojsk 5 armii. Po za­ kończeniu działań bombowców rozpoczęło się natarcie silnych oddziałów pancernych i piechoty na Możajsk. Tym razem kontr­ ataki oddziałów radzieckich nie były w stanie powstrzymać przeciwnika, który wkroczył do Możajska. Dzięki wzmocnieniu 5 armii 50 dywizją piechoty gen. N. Lebiedenki i 82 dywizją zmotoryzowaną dowodzoną przez płk. G. Karmyszewa, udało się zatrzymać wroga na tym kie­ runku. W końcu października linia frontu ustabilizowała się na

,g

K. Tielegin, Nie otdaliMoskwu, Moskwa 1968, s. 196.

rubieży Ruza—Dorochowo—Naro-Fomińsk—Tuła, a więc w od­ ległości od 60 do 150 km od Moskwy. Działania 5 armii na polu bitwy pod Borodino miały istotny wkład w obronę stolicy. Wyrazem uznania dla bohaterstwa żoł­ nierzy 32 dywizji, w tych i następnych walkach, było przyzna­ nie jej tytułu 29 dywizji piechoty gwardii. c. Walki na kierunku tulskim

W pierwszych dniach października, Niemcy rozumiejąc, że bez zdobycia Tuły nie mogą liczyć na szybkie okrążenie Mosk­ wy z południa i południowego zachodu, rozpoczęli działania zmierzające do zdobycia miasta. Dowództwo niemieckie było przekonane, że sukces jest pewny. Gen. Guderian podjął decyz­ ję o czołowym natarciu oddziałów 2 grupy pancernej na Tułę. Zakończyło się ono niepowodzeniem. Wówczas niemieckie dy­ wizje pancerne i zmotoryzowane obeszły od południa Briańsk i 3 października wkroczyły do Orła. W tym samym dniu na mocy rozkazu dowódcy Moskiew­ skiego Okręgu Wojskowego został powołany sztab tulskiego od­ cinka obrony. Sytuacja na froncie stawała się coraz groźniejsza. Moskiewski Okręg Wojskowv z tyłowego stał się frontowym. W obliczu zagrożenia Tuły, dowódca okręgu gen. Paweł Artiemjew wydał pierwszy rozkaz bojowy. Czytamy w nim: „Tulska wojskowo-techniczna szkoła uzbrojenia skieruje przodujący oddział w rejon Mcenska w celu obrony szosy do Tuły. 14 zapasowa brygada piechoty: pierwszym pułkiem zorgani­ zuje obronę na wschodnim brzegu Oki w rejonie Kurakowo, tworząc skuteczną obronę na kierunku Bielew, Tuła; drugi pułk zorganizuje obronę na kierunku Jelec, Tuła w rejonie Jefremowa; pozostałe oddziały z przydzieloną kompanią saperów z 330 dywizji i tulskim oddziałem piechoty zorganizują obronę na ru­ bieży Sapasskoje Zacharowka—Żyrowo—Kriukowka z zadaniem niedopuszczenia przeciwnika do Tuły. Sztab brygady w Szczekino. 330 dywizja piechoty: pierwszy pułk i bateria 76 mm armat od 23.00 3.10.1941 r. zajmie obronę na rubieży Pawszino—Słoboda—Kurakino. Pozostałe oddziały dywizji zorganizują obronę

rubieży Michałkowo—Nowo Tulskie—Kriwołucze, opierając oba skrzydła na rzece Ugra. Tulska wojskowo-techniczna szkoła uzbrojenia z dwo­ ma kompaniami saperów z 330 dywizji piechoty do 20.00 3.10.1941 r. zajmie obronę na rubieży północno-wschodni brzeg rzeki Zuszy w rejonie Mcenska na odcinku Mcensk, Samozwanowka”21'. Kwatera Główna zdając sobie sprawę z zagrożenia kierunku tulskiego postanowiła, by w rejon między Orłem a Mcenskiem przebazował się 1 korpus piechoty gwardii gen. D. Leluszenki. W składzie korpusu znajdowały się: dwie dywizje piechoty, dwie brygady pancerne i rezerwowa grupa lotnicza (4 pułki). Korpusowi przydzielono także: 5 korpus powietrznodesantowy, tulską szkołę artylerii i 36 pułk motocyklistów 21. Pod Mcenskiem natarcie niemieckie napotkało na silny i zo­ rganizowany opór. Szczególną rolę odegrały tu oddziały pan­ cerne gen. Katukowa, które prowadziły wzdłuż szosy Orzeł— Mcensk obronę ruchomą. Dokonywały one także śmiałych raj­ dów na tyły przeciwnika. Władze polityczne i administracyjne Tuły podjęły nadzwy­ czajne środki wobec zagrażającego niebezpieczeństwa. Posta­ wiono w stan gotowości bojowej oficerską szkołę uzbrojenia, 400 żołnierzy NKWD oraz bataliony pospolitego ruszenia. Rozpoczęto ewakuację najważniejszych zakładów przemysło­ wych miasta i władz. Sprawna organizacja i dyscyplina pozwo­ liła na ewakuację zasadniczej części maszyn i urządzeń oraz dóbr kultury do 26 października. W połowie października oddziały niemieckie atakując wyco­ fujące się wojska Frontu Briańskiego, prowadziły natarcie na kierunku Lichwin, Tuła. W związku z tym komitet obwodowy w Tule, w porozumieniu z dowództwem 69 brygady wojsk NKWD, podjął decyzję o wysłaniu na ten odcinek 800 żołnie­ rzy batalionów piechoty i 200 żołnierzy wojsk NKWD. Byli oni uzbrojeni w karabiny, karabiny maszynowe, butelki z benzyną i granaty. Żołnierze ci walczyli mężnie wspierając oddziały Frontu Briańskiego. Efektem wspólnych walk było wiązanie sił 2,1 21

Tamże, s. 88—89. Bitwa..., s. 128.

przeciwnika oraz znaczne osłabienie tempa jego natarcia. Wy­ grywano czas, tak niezbędny do nadejścia odwodów Kwatery Głównej z głębi Związku Radzieckiego. Zagrożenie Tuły wzrastało, w związku z tym Kwatera Głów­ na zadecydowała, by obronę miasta wzmocniła 238 dywizja pie­ choty gen. Gienadija Korotkowa. Jednocześnie prowadzone by­ ły prace związane z budową rubieży obronnych. Było ich trzy: pierwsza na dalszych podejściach do miasta na linii Pławsk— Krapiwna—Paszino, druga na bliższych podejściach, wyznaczały ją miejscowości Jasnaja Polana—Kosaja Gora i trzecia, to gra­ nica miasta i samo miasto. W bardzo krótkim czasie, mimo intensywnych ataków lot­ nictwa nieprzyjacielskiego, zbudowano umocnienia przeciwczołgowe ponad 20-kilometrowej długości, a przed nimi na po­ łudniowych i południowo-zachodnich krańcach miasta po­ stawiono pola minowe. Oprócz tego wykopano okopy, punkty ogniowe i rowy łącznikowe o pełnym profilu. Szczególnie sta­ rannie przygotowywano stanowiska ogniowe przeznaczone do zwalczania czołgów. Równolegle z ewakuacją zakładów przemysłowych i dóbr kultury oraz budową umocnień w poszczególnych rejonach obwodu tulskiego organizowano oddziały partyzanckie. W omawianym czasie działało ich 30 oraz około 80 grup dywersyj­ nych liczących 1150 ludzi. W drugiej połowie listopada i w grudniu tylko w Tule zorganizowano 219 grup i oddziałów, które przerzucono na tyły przeciwnika 22. Oddziały niemieckie 12 października zajęły Kaługę, miasto położone nad Oką na południowy zachód od Moskwy. Spowo­ dowało to wycofanie z obrony Tuły, zgodnie z decyzją Kwatery Głównej, 238 dywizji piechoty. Miała ona zatrzymać Niemców w rejonie Aleksina, by nie dopuścić do przerwania drogi Moskwa—Tuła. Po odejściu dywizji w mieście pozostały tylko 732 pułk artylerii przeciwlotniczej OPK oraz wojska NKWD. 22 października miejski komitet partii postanowił powołać Komitet Obrony Miasta z pierwszym sekretarzem Wasilijem Żaworonkowem na czele. Organ ten w dniu następnym podjął decyzję o sformowaniu z batalionów piechoty pułku robotni 22

Na ogniennych rubieżach moskowskoj bitwy, Moskwa 1981, s. 95.

czego o stanie 1500 ludzi. Od 25 października w mieście został wprowadzony stan oblężenia. Dowództwo niemieckie usiłowało, nie bacząc na duże straty, zdobyć miasto. Toczyły się ciężkie walki. Nieprzyjaciel dyspo­ nował na tym kierunku 3,6-krotną przewagą w sile żywej oraz 6-krotną w artylerii i czołgach. Obrońcy Tuły dysponowali zbyt małą ilością sił i środków, by zorganizować skuteczną obronę na podejściach do miasta. Jedynym rozwiązaniem było organizo­ wanie obrony w granicach Tuły. Od 27 października położenie oddziałów broniących miasta przedstawiało się następująco: po lewej stronie drogi Orzeł—Tu­ ła zajął ugrupowanie bojowe tulski pułk robotniczy, a po prawej 156 pułk wojsk NKWD. W bojowych ugrupowaniach tych pułków znajdowały się też działa przeciwlotnicze 732 pułku ar­ tylerii przeciwlotniczej OPK. Na lewym skrzydle pułku robot­ niczego, na szosie woroneskiej zajęła obronę 260 dywizja pie­ choty licząca tylko 200 ludzi, odeskiej szosy bronił batalion mi­ licji. Na północnym skraju Tuły ugrupowany został 447 pułk artylerii z odwodów Naczelnego Dowództwa. Zakładu zbroje­ niowego bronił pociąg pancerny nr 16, a południowych krań­ ców miasta 702 pułk artylerii przeciwpancernej o bardzo niskim stanie osobowym oraz małej ilości uzbrojenia. Dyspo­ nował on bowiem tylko siedmioma działami 37 mm 23. Zdobycie miasta z marszu przez grupę Guderiana nie po­ wiodło się. „29 października szpica pancerna podeszła na odleg­ łość 4 km od Tuły. Próba zdobycia miasta rozbiła się o silną obronę przeciwpancerną i przeciwlotniczą, powodując znaczne straty w czołgach i oficerach”24. Nocą przeciwnik dokonał koncentracji oddziałów pancer­ nych, piechoty zmotoryzowanej i artylerii. We wczesnych go­ dzinach rannych 30 października artyleria niemiecka rozpoczęła przygotowanie ogniowe. Następnie do natarcia ruszyły czołgi i oddziały piechoty zmotoryzowanej. Główne uderzenia pro­ wadziły na drogę orłowską, osiedle Rogożyńskoje i drogę woroneską. Atak nie przyniósł Niemcom wielkiego sukcesu. Stracili 31 czołgów i znaczną ilość piechoty. Była to cena za zajęcie 25 Dane liczbowe dotyczące walk o Tułę na podstawie: Na ogniennych..., s. 97 nn. 24 Guderian, op. cit., s. 202.

części osiedla Rogożyńskoje i za włamanie się na 300—400 m w obronę pułku robotniczego. W tym dniu przeciwnikowi zdobyć Tuły nie tylko nie udało się, ale także nie przerwał on linii obrony na żadnym odcinku frontu. Obrońcy miasta stracili 150 ludzi. Szczególnie ciepło wspominają obrońcy Tuły bohaterstwo sanitariuszek: Kławy Czurlajewy, Tani Mielnikowej, Wali Urasowej i Zoi Władimirowej, które wynosiły rannych z pola bitwy ratując im życie 25. W dniu 30 października dowódca 50 armii gen. mjr Arkadij Jermakow podjął decyzję o utworzeniu tulskiego odcinka bojo­ wego. Jego dowódcą został mianowany zastępca dowódcy armii gen. mjr Wasilij Popow, a od 12 listopada gen. mjr Jaków Fokanow. W godzinach wieczornych zgodnie z planem Kwatery Głów­ nej obronę Tuły wzmocniła 32 brygada pancerna i batalion pie­ choty o stanie 960 ludzi. W ostatnim dniu października Niemcy przeprowadzili sześć silnych ataków, które zostały odparte. Przeciwnikowi nie tylko nie udało się posunąć do przodu, lecz jeszcze w tym jednym dniu stracił 34 czołgi i znaczną ilość pie­ choty. 31 października do Tuły przybyły 154 i 217 dywizje pie­ choty, które wydostały się z okrążenia, oraz 34 gwardyjski dy­ wizjon rakietowy. W nocy z 31 października na 1 listopada od­ dał on jedną salwę na zgrupowanie czołgów nieprzyjaciela w trakcie pobierania przez nie paliwa. Zniszczono 13 czołgów, kilka cystern z paliwem i kilka samochodów ciężarowych. W sumie 30 i 31 października obrońcy miasta zniszczyli 78 czoł­ gów. Od pierwszych dni listopada obrona stawała się coraz silniej­ sza. 5 listopada w skład 50 armii weszła dobrze przygotowana i wyposażona 413 syberyjska dywizja piechoty. Obrońcy kie­ runku tulskiego nie tylko odpierali ataki przeciwnika, ale także rozpoczęli kontrataki. Zaplanowano operację uderzeniową, któ­ ra została zrealizowana w dniach 6—8 listopada siłami 413, 154, 217, 290 i 258 dywizji piechoty, 32 brygady pancernej, pułku robotniczego, 16 pociągu pancernego oraz 34 gwardyjskiego dywizjonu rakietowego 26. 25 26

Na ogniennych..., s. 99. Tamże, s. 100.

6 listopada był dniem zakończenia pierwszego etapu tulskiej operacji obronnej. Rankiem 7 listopada 50 armia dokonała przeciwnatarcia i pod koniec 8 listopada jej oddziały podeszły pod Kosają Gorę oraz wyparły Niemców z kilku miejscowości. Przeciwnik jednak nie zaniechał swoich planów i 10 listopada dokonał silnego uderzenia na styku 49 i 50 armii. W ten sposób dążył do wyprowadzenia wojsk na krótszą drogę do Moskwy. Stwarzało to także zagrożenie dla lewego skrzydła Frontu Za­ chodniego. Przez dwa dni wojska obu armii odpierały ataki niemieckie w rejonie Suchodołu i nie dopuściły do przerwania się Niemców na szosę Tuła — Moskwa. Z każdym dniem walki 0 Tułę stawały się coraz bardziej zacięte. Wojska 50 armii wal­ czyły na froncie szerokości około 100 km. Po nieudanej próbie przerwania się do szosy Moskwa — Tu­ ła, oddziały 2 armii pancernej Guderiana 27 realizowały kolejny wariant operacji. Część sił wiązała wojska radzieckie pod Tułą, a główne uderzenie starały się wykonać na kierunku dediłowo-stalinogorskim, aby wyjść na szosę Tuła—Wieniew i następnie na północny zachód w stronę szosy Tuła—Sierpuchow. Tu właśnie planował Guderian połączenie z XLIII korpusem, by następ­ nie uderzeniem na Wieniew, Kaszyrę przerwać się do Moskwy. Przy tak rozwijającej się sytuacji, główne siły przeciwnika skie­ rowane na Wieniew znalazły się naprzeciwko 413 dywizji pie­ choty, a jego siły działające na kierunku Dediłowo naprzeciwko 299 dywizji piechoty. Bohaterska obrona Tuły prowadzona przez wojska 50 armii 1 tulskich robotników przekreśliła plan dowództwa niemieckie­ go, mimo że nie bardzo chciało ono przyjąć to do wiadomości. Świadczą o tym decyzje podjęte na odbytej 13 listopada w Orszy odprawie dowódców armii Grupy Armii „Środek”, na któ­ rej wydany został „rozkaz ofensywy jesiennej 1941 roku”. „Naszej 2 armii pancernej — wspomina Guderian — wyzna­ czał on jako cel zdobycia miasta Gorki — dawny Niżnij Now­ gorod — odległego od Tuły o okrągłe 600 kilometrów. Liebenstein z miejsca oświadczył, że w obecnych warunkach armia na­ sza może dojść tylko do Wieniewa. Przecież to nie maj i nie 27 6 października 1941 r. 2 grupa pancerna została przemianowana na 2 ar­ mię pancerną.

jesteśmy już we Francji! Najzupełniej podzielałem pogląd mego szefa sztabu i natychmiast złożyłem dowódcy Grupy Armii pi­ semny raport, w którym stwierdziłem, iż 2 armia pancerna nie jest w stanie wykonać tego rozkazu” 28. Mimo że raport Guderiana dotyczył możliwości bojowych jego jednostek, to jednak był on reprezentatywny dla sytuacji wojsk hitlerowskich w połowie listopada 1941 roku. Hitler nie chciał jednak słyszeć prawdy o froncie wschodnim. Tym tylko można wytłumaczyć podjęcie decyzji o rozpoczęciu 16 listopa­ da drugiej „Ofensywy generalnej”. Przebieg pierwszej niemieckiej „Ofensywy generalnej” nie pozwolił oddziałom Armii Radzieckiej na pełną realizację zadań postawionych przez Naczelne Dowództwo. Obrona na wschód od Smoleńska została przełamana i hitlerowcy przesunęli się w kierunku stolicy Związku Radzieckiego o 200—250 km. Nie­ wątpliwym osiągnięciem oddziałów radzieckich było zatrzyma­ nie niemieckiego natarcia na przełomie października i listopada. Wojskom hitlerowskim mimo dużych strat nie udało się osiągnąć zaplanowanego celu strategicznego. Plan zdobycia Moskwy w październiku został załamany. Armia Radziecka zy­ skała kilkanaście dni na wzmocnienie obrony stolicy, na ściąg­ nięcie odwodów strategicznych oraz na utworzenie ciągłego frontu obrony. Omawiany etap bitwy o Moskwę ze względu na ilość sił i środków zaangażowanych po obu stronach miał bez wątpienia wymiar strategiczny. Zaangażowane weń były wojska czterech Frontów oraz lotnictwo kierowane przez Naczelne Dowództwo. Październikowe natarcie niemieckie na kierunku moskiewskim rozwinęło się na froncie szerokości 600 i głębokości 250 kilome­ trów. Zgodnie z zasadami sztuki wojennej wykorzystywane by­ ły odwody. Organizowanie nowych Frontów dało możliwość późniejszych działań o charakterze zaczepnym. Mimo sukcesów terytorialnych nieprzyjaciela jego wojska poniosły duże straty. Na początku listopada, według oceny od­ działu operacyjnego sztabu generalnego Wojsk Lądowych, 28

Guderian, op. cit., s. 204.

dywizje dysponowały 65% ukompletowania, a pancerne tylko 35% 29. Aktywna obrona wojsk radzieckich pod Moskwą, połączona z wprowadzeniem do walki nowych sił, powodowała obniżenie tempa natarcia wojsk niemieckich do 7—8 km na dobę. Bitwa październikowa wykazała, że w przypadku gdy nieprzyjaciel dysponuje dużą ilością związków pancernych i lotnictwem panującym w powietrzu, nie zdaje egzaminu obrona linearna, że w takim przypadku niezbędna jest rozbudowa obrony w głąb. Doświadczenie wykazało konieczność skuteczniejszej obrony na styku związków taktycznych i operacyjnych, ponieważ często przeciwnik dokonywał właśnie w tych punktach głębokich włamań. Negatywny wpływ na prawidłowe organizowanie walki na szczeblach operacyjnych miały częste zmiany dowódców tych szczebli, co odbijało się na ciągłości dowodzenia. Wnioski wyciągnięte z tego etapu bitwy miały praktyczne zastosowanie w późniejszych walkach. Zaczęto wymagać od wojsk głębokiej rozbudowy obrony w skali operacyjnej oraz posiadania silnych drugich rzutów i odwodów. Niewątpliwym sukcesem było zdobycie doświadczeń w zakresie obrony przeciwpancernej. 3. DRUGA NIEMIECKA „OFENSYWA GENERALNA" (16 XI - 6 XII 1941)

Na kierunku moskiewskim jednostki Grupy Armii „Środek” znajdowały się w odległości 60—200 km od stolicy Związku Radzieckiego. Grupy Armii „Północ” i „Południe” prowadziły aktywne działania. Pierwsza z nich rozwijała natarcie w kierunku Tychwina, a druga w rejonie Rostowa. W drugiej dekadzie listopada nastąpiło przegrupowanie sił hitlerowskich. Jego celem było przygotowanie natarcia na całym froncie radziecko-niemieckim. Zasadnicze uderzenie planowano na kierunku moskiewskim. Planowano zdobycie Moskwy przed nastaniem zimy. 29 B. Mueller-Hillebrand, Suchoputnaja Moskwa 1976. Tłumaczenie z niem., s. 23.

armija

Giermanii

1933—1945,

Dowództwo niemieckie zdecydowało się na powtórzenie tego samego wariantu opanowania Moskwy, który nie sprawdził się w październiku. W dalszym ciągu dwie grupy szybkie miały wykonać jednoczesne uderzenie na prawe i lewe skrzydło Frontu Zachodniego, by następnie okrążyć miasto od północy i południa zamykając pierścień okrążenia od wschodu. Do połowy listopada dowództwo niemieckie dokonało przerzutu 3 grupy pancernej Hotha spod Kalinina na kierunek Wołokołamsk — Klin. Główne siły 2 armii pancernej Guderiana, po uzupełnieniu ponad stoma czołgami, ześrodkowane zostały na prawym skrzydle z zamiarem obejścia Tuły od południowego wschodu. W dniu 15 listopada w składzie Grupy Armii „Środek” działały: trzy armie polowe (4, 9 i 2), jedna armia pancerna (2) i dwie grupy pancerne (3 i 4). Liczyły one ogółem 73 dywizje (w tym: piechoty — 43, kawalerii — 1, pancernych — 14, zmotoryzowanych — 8, ochronnych — 3) oraz 4 brygady. Oskrzydlenie Moskwy od północy powierzone zostało 3 i 4 grupom pancernym, które miały w swym składzie 7 dywizji pancernych, 3 dywizje zmotoryzowane oraz 4 dywizje piechoty. Południowe ramię kleszczy zaciskających się wokół Moskwy miała stanowić 2 armia pancerna ze swymi 4 dywizjami pan­ cernymi, 3 zmotoryzowanymi i 5 piechoty. Zadanie związania głównych sił Frontu Zachodniego, a na­ stępnie zniszczenia ich, dowództwo Grupy Armii „Środek” powierzyło 4 armii polowej. Niemożliwy był manewr 9 i 2 armia­ mi, bowiem związane były one przez wojska Frontu Kalinińskiego 30 i Frontu Południowo-Zachodniego. Z tego też względu siły niemieckie wydzielone do bezpośrednich walk o Moskwę liczyły 51 dywizji, w tym 13 pancernych i 7 zmotoryzowanych. Dowództwo radzieckie doskonale orientowało się, że spadek aktywności oddziałów niemieckich w pierwszej połowie listopa­ da ma charakter pauzy operacyjnej, ponieważ przeciwnik mimo poniesionych dużych strat nie został pozbawiony możliwości prowadzenia działań zaczepnych. Podejmowało ono wszelkie 30 Front Kaliniński zostai utworzony na podstawie dyrektywy Naczelnego Dowództwa Armii Radzieckiej z 17 października 1941 r. z wojsk prawego skrzydła Frontu Zachodniego (22, 29, 30 i 31 armie) broniących Moskwy z pół­ nocnego zachodu. Dowodził nim gen. I. Koniew.

działania, które zapewniłyby lepsze warunki do odparcia natar­ cia. Jednocześnie systematycznie prowadzono działania zmie­ rzające do rozbudowy odwodów strategicznych. Nowe armie formowano i rozwijano na rubieży Wytiegra—Rybnik—Gorkij—Saratow— Stalingrad—Astrachan. Po rozpoznaniu zamiarów przeciwnika radziecka Kwatera Główna określiła zadania dla poszczególnych Frontów. Front Zachodni we współdziałaniu z Frontem Kalinińskim oraz z prawym skrzydłem Frontu Południowo-Zachodniego, zobli­ gowane zostały do niedopuszczenia przeciwnika do obejścia Moskwy z kierunków północno-zachodniego i południowego. Skoncentrowane tu związki taktyczne wzmocnione były artyle­ rią przeciwpancerną i jednostkami artylerii rakietowej. Odwody Frontu Zachodniego ześrodkowane zostały na kierunku wołokołamskim i sierpuchowskim. W pierwszej połowie listopada od­ działy Frontu Zachodniego zostały zasilone 100 tys. żołnierzy, 300 czołgami oraz 2 tys. dział. Od 10 listopada w jego skład we­ szła 50 armia z rozwiązanego Frontu Briańskiego, a 17 listopa­ da 30 armia z Frontu Kalinińskiego. W połowie listopada ugrupowanie Frontu Zachodniego było następujące: na pra­ wym skrzydle 30, 16 i część 5 armii, na lewym armie: 50 i 49. Wzmocnienie kierunków na północ i południowy zachód od Moskwy umożliwiło oddziałom radzieckim organizowanie przeciwuderzeń na kierunkach 16 armii (Wołokołamsk, rejon Skirmanowo) i 49 armii (Sierpuchow). Ogółem, przed rozpoczęciem drugiej niemieckiej „Ofensywy generalnej”, Front Zachodni miał w swym składzie 35 dywizji piechoty, 3 zmotoryzowane, 3 pancerne i 12 kawaleryjskich oraz 14 brygad pancernych 31. Jednak siły te w dalszym ciągu ustępowały liczebnie i w sprzęcie armiom hitlerowskim. Szczególnie widoczne było to na kierunkach głównych uderzeń, np. w pasie działania 30 armii stosunek sił w czołgach wynosił 1:5,3, a w działach i moździerzach 1:4,3. Nad ranem 15 listopada silnym przygotowaniem artyle­ ryjskim i lotniczym rozpoczęła się druga niemiecka „Ofensywa generalna”. 31

Historia..., t. 4, s. 135—137.

a. Działania na lewym skrzydle Frontu Zachodniego

Oddziały niemieckie natarcie na lewym skrzydle Frontu Za­ chodniego rozpoczęły 18 listopada. Nieudane walki o Tułę za­ decydowały o obejściu jej przez nieprzyjaciela ze wschodu. W tym celu armia Guderiana musiała głównymi siłami zaatakować Nowomoskowsk (Stalinogorsk), Wieniew i Kaszyrę oraz uchwy­ cić przeprawy na Oce, a następnie wykonać uderzenia w kie­ runku na Nogińsk. Równolegle z tymi działaniami Niemcy pla­ nowali koncentryczne uderzenie na Tułę, bowiem bez jej zdo­ bycia nierealne było rozwinięcie powodzenia w kierunku pół­ nocnym. Zadanie zdobycia miasta otrzymał XXIV korpus pancerny w składzie trzech dywizji pancernych (17, 3 i 4) oraz pułku piechoty „Gross Deutschland”. Korpus poprzedzała specjalna grupa bojowa 17 dywizji pancernej dowodzona przez gen. Heinricha Eberbacha. Jej zadaniem było uchwycenie z marszu mostu na Oce w kierunku na Kaszyrę. XLIII korpus piechoty składający się z 31 i 131 dywizji piechoty otrzymał zadanie natarcia na Tułę z zachodu, na odcinku pomiędzy rzekami Upą i Oką. Drugim jego zadaniem było zapewnienie łączności operacyjnej na odcinku Tuła — Aleksin pomiędzy 2 armią pancerną i 4 armią połową. Działające na prawym skrzydle korpusy 4 armii otrzymały zadanie forsowania Oki na północ od Aleksina i natarcia na Sierpuchow. 50 armia w pasie działania przeciwnika na swym prawym skrzydle oraz w centrum miała ugrupowane pięć dywizji pie­ choty i jedną dywizję kawalerii. Na lewym skrzydle, na które szło główne uderzenie przeciwnika, znajdowały się dwie dywiz­ je piechoty: 413 i 299. Ta ostatnia liczyła nie więcej niż 800 żołnierzy. Wszystkie dywizje miały niskie stany, co zadecydo­ wało o ugrupowaniu ich w jednym rzucie. W drugim rzucie armii znajdowała się tylko 260 dywizja piechoty, zajmowała ona obronę na północnym brzegu rzeki Upy, już w granicach Tuły. Odwód dowódcy armii stanowiła 108 dywizja pancerna wypo­ sażona zaledwie w 30 lekkich czołgów typu T-26 i dysponują­ ca około 2 tys. ludzi. Podobna była sytuacja w 11 i 32 bryga­ dach pancernych, które współdziałały z lewoskrzydłowymi dy­

wizjami armii. Na jeden kilometr frontu 50 armii przypadały 3 działa i moździerze oraz 0,4 czołgu. Sytuację komplikował je­ szcze fakt istnienia 40—50 km luki niędzy Frontem Zachodnim a Południowo-Zachodnim. Nie ułatwiała także obrony prawe­ go skrzydła armii swoboda operacyjna, jaką dysponowały tam oddziały 2 armii poncernej Guderiana. Ponad czterokrotna przewaga Niemców w ludziach i sześcio­ krotna w czołgach umożliwiła im osiągnięcie w początkowym okre­ sie działań istotnych sukcesów. „Przy skutecznym wsparciu lotnictwa XLVII korpus pancerny zdołał 18 listopada opano­ wać Jepifań, a XXIV korpus pancerny — Dediłowo. 19 listo­ pada XXIV korpus pancerny osiągnął miejscowość Bołochowo (właściwie Bołchow — W.W.). 21 listopada LIII korpus pie­ choty zdobył miejscowość Uzłowaja. 24 listopada XXIV korpus pancerny zajął Wieniew, przy czym w walkach o tę miejsco­ wość unieszkodliwił 50 rosyjskich czołgów” 32. W pierwszych dniach natarcia sukcesy niemieckie to nie tyl­ ko zdobywanie miejscowości, ale także i poważne straty zadane związkom i oddziałom 50 armii. W walkach prowadzonych 20 listopada w rejonach Bołchowa i Kurakino 413 dywizja piecho­ ty poniosła takie straty, że jej stan osobowy nie przekraczał sta­ nu jednego pułku. Równie ciężkie straty poniosły 299 dywizja piechoty oraz 108 dywizja pancerna. Wszystkie trzy zostały zmuszone do wycofania się na nową rubież obrony na północ­ nym brzegu rzeki Szać. Jednostki te cofając się organizowały zasadzki przeciwczołgowe, które przy ścisłym współdziałaniu z artylerią przeciwpancerną stanowiły skuteczną obronę przeciw­ ko czołgom nieprzyjaciela. Dzięki nim hitlerowcy w nocnych walkach 20 listopada stracili 17 czołgów i około 200 żołnierzy. W tym samym dniu hitlerowcy wprowadzili nowe siły. Pozostawała nadal otwarta sprawa braku styku pomiędzy 50 armią Frontu Zachodniego i 3 armią Frontu Południowo-Zachodniego. Kwatera Główna podjęła decyzję o skierowaniu w ten rejon 239 syberyjskiej dywizji piechoty dowodzonej przez płk.Gajka Martirosjana. Dowódca tej dywizji podporząd­ kował sobie pododdziały 41 dywizji kawalerii, które po wyjściu z okrążenia znalazły się w strefie jego działania oraz batalion n

Guderian, op cit., s. 207.

pancerny 108 dywizji pancernej i samodzielne pododdziały 299 dywizji piechoty. Pozwoliło to na powstrzymanie nacierającego przeciwnika, a następnie na przejście do przeciwuderzenia. Aktywne działanie dywizji poprawiło położenie na lewym skrzydle 50 armii, jednak przeciwnikowi w późniejszym czasie udało się obejść dywizję na skrzydłach i okrążyć ją. Sybiracy walczyli bohatersko i 27 listopada wyszli z okrążenia na kierun­ ku północno-wschodnim. Wspomina o tym fakcie Guderian w tonie bardzo odbiegającym od tego, którym posługiwał się kilka dni wcześniej: „...postanowiłem udać się 27 listopada naj­ pierw do sztabu XLVII korpusu pancernego, a potem do 29 zmotoryzowanej dywizji piechoty. Rano dowiedziałem się w Jepifaniu od generała Lemelsena, że w ciągu nocy dywizja ta znalazła się w krytycznej sytuacji: główne siły 239 syberyjskiej dywizji strzelców... przedarły się na wschód. Oddziały 29 zmo­ toryzowanej dywizji, słabo tylko obsadzając rozciągniętą linię okrążenia, nie mogły temu przeszkodzić i poniosły ciężkie stra­ ty” Walki na lewym skrzydle 50 armii wspomagało lotnictwo Frontu Zachodniego i odwodów Naczelnego Dowództwa. W dniach 20 i 21 listopada bombardowało ono wojska XXIV kor­ pusu pancernego oraz LIII korpusu armijnego w rejonie Stalinogorska i na południe od miasta. Nowo mianowany dowódca 50 armii gen. Iwan Bołdin, zdając sobie sprawę z zagrożenia Kaszyry i Wieniewa, podjął decyzję o utworzeniu wieniewskiego rejonu obrony. W jego skład weszły 413 i 299 dywizje pie­ choty, 31 dywizja kawalerii, pułk piechoty ze 173 dywizji, 11 i 32 brygady pancerne, 125 samodzielny batalion pancerny i kil­ ka baterii artylerii. Zadaniem tego rejonu obrony było zapewnienie obrony ob­ szaru na południe od Arseniewa oraz gotowość do odparcia ata­ ków przeciwnika na Tułę z kierunku południowo-zachodniego, od strony Stalinogorska. W tym celu 108 dywizja pancerna i 125 batalion pancerny miały atakować skrzydła i tyły przeciw­ nika działającego w rejonie Arseniewa. Wieniewa oraz bliższych podejść do tego miasta broniły pod­ oddziały pułku 173 dywizji piechoty, 11 i 32 brygady pan­ Ji

Tamże, s. 208.

cerne dysponujące tylko 30 lekkimi czołgami oraz batalion ni­ szczycieli czołgów. System obrony oparty był na sieci samo­ dzielnych punktów oporu. Drogi prowadzące do miasta z za­ chodu, południa i wschodu były pokryte zasadzkami przeciwczołgowymi. W każdej z nich znajdowały się 2—3 czołgi, pododdziały piechoty oraz grupy niszczycieli czołgów. Wieniewskim odcinkiem obrony kierował dowódca 413 dywizji pie­ choty gen. mjr Aleksiej Tierieszkow. Pododdziały wieniewskiego odcinka obrony prowadziły uporczywe walki z przeciwnikiem, który chciał przeprawić się przez rzekę Szać. 413 dywizja piechoty poniosła duże straty, a 31 dywizja kawalerii została zmuszona do wycofania się szosą w kierunku Wieniewa. Walki na bezpośrednich podejściach do Wieniewa rozpoczęły się 22 listopada i przebiegały w tym dniu ze zmiennym szczęściem. Rankiem 23 listopada Niemcy silnym uderzeniem podjęli próbę zdobycia miasta, jednak po stracie pięciu czołgów zaniechali walki. Drugi atak rozpoczęli w godzi­ nach popołudniowych i tym razem nie; osiągnęli celu tracąc 14 czołgów i około batalionu piechoty. Obrona Wieniewa od go­ dzin wieczornych 23 listopada wzmocniona została oddziałami i pododdziałami 108 dywizji pancernej i 125 batalionu czołgów, które zostały zmuszone do wycofania się z poprzednio zaj­ mowanych pozycji. 24 listopada nastąpił krytyczny moment w walkach o Wieniew. Znaczne siły piechoty przeciwnika przy współudziale kilkudziesięciu czołgów zajęły miejscowość Gati i Chawki w odległości 2—5 km na południe od Wieniewa i wyszły na szosę Wieniew—Tuła. W godzinach wieczornych oddziały radzieckie po długotrwałych walkach opuściły Wieniew. Zdol­ ność bojową zachowała tylko 413 dywizja piechoty, której pod­ porządkowano jednostki 299 dywizji. Stało się jasne, że przeciwnik chce obejść Tułę z południo­ wego wschodu i wyjść na Moskwę od południa, od strony Kaszyry i Kołomny. W tej sytuacji dowództwo Frontu Zachod­ niego rozpoczęło przegrupowanie 2 korpusu kawalerii gen. Pawła Biełowa z rejonu Sierpuchowa w rejon Kaszyry i Zarajska, w celu wykonania uderzenia na 2 armię pancerną. 26 listo­ pada 9 dywizja kawalerii ześrodkowała się w rejonie Zarajska, a 5 dywizja w Kaszyrze. Tymczasem niebezpieczeństwo pełnego okrążenia Tuły zary­

sowało się wyraźnie. W związku z tym dowódca 50 armii gen. Bołdin podjął decyzję o ześrodkowaniu głównych sił w mieście i wokół niego. W mieście też rozlokowano dowództwo i sztab armii. Kontynuując natarcie na kierunku kaszyrskim wojska nie­ mieckie posunęły się dalej, rozcinając tym samym 50 armię na dwie części. By nie dopuścić do wprowadzenia w wyłom no­ wych sił niemieckich, na tyłach przeciwnika rozpoczęła aktyw­ ne działanie 31 dywizja kawalerii. Współdziałnie z kawalerzystami podjęła 239 syberyjska dywizja piechoty. 41 dywizja ka­ walerii otrzymała zadanie rozgromienia przeciwnika nacierają­ cego w kierunku Michajłowa. Gen. Bołdin tak wspomina ten okres: „Wyjście z zaistniałej sytuacji widziałem jedno: dokonać przegrupowania wojsk i zor­ ganizować silną pięść uderzeniową, kontratakować wroga na kierunku Suchodoł, Manszyno, a zatem razem ze związkami 49 armii zlikwidować przerwę między armiami. Zadzwoniłem do dowódcy 49 armii generała Zacharkina. Powiadomiłem go o swych planach, zaakceptował je. Uzgodniliśmy czas i niektóre detale dotyczące współdziałania. Następnie wydałem rozkaz 0 zdjęciu części sił z tulskiego odcinka obrony i o przygotowaniu przeciwuderzenia. Aby zapewnić obronę Tuły z północy, poleci­ łem generałowi Fokanowowi zorganizowanie łaptiewskiego rejo­ nu obrony. Dowódcą tego rejonu został dowódca 510 pułku 154 dywizji piechoty major Gordjenko. Do pomocy przydzielono mu pociąg pancerny i oddział saperów z minami” 34. Odwód armii został utworzony z kilku batalionów 290 i 217 dywizji piechoty i ześrodkowany w odległości 10 km na północ od Tuły. 855 pułk 290 dywizji piechoty otrzymał zadanie przy­ gotowania obrony frontem na północ w celu obrony szosy Tu­ ła—Sierpuchow. Sytuacja na froncie wymagała wzmocnienia obrony miasta 1 uzupełnienia 50 armii świeżymi siłami i sprzętem. Gen. Bołdin zameldował o tym dowódcy Frontu oraz Kwaterze Głównej. Walki toczyły się z nie zmniejszającym się napięciem. Tuła w dalszym ciągu zagrożona była z trzech stron. Jedynym wyjś­ 34

Prował gitlerowskogo nastuplenija na Moskwu, Moskwa 1966, s. 214. Tłu­

maczenie — W. Wróblewski.

ciem zapobiegającym zamknięciu pierścienia okrążenia było prowadzenie aktywnych działań wiążących i osłabiających siły przeciwnika. Wszystkie oddziały i pododdziały broniące miasta wykony­ wały postawione zadania doceniając znaczenie utrzymania Tuły dla obrony Moskwy. Wśród oddziałów tych znajdował się także 732 pułk artylerii przeciwlotniczej OPK dowodzony przez mjr. Michaiła Bondarenkę. Pododdziały tego pułku zapisały na swe konto dziesiątki zestrzelonych samolotów i nie mniej zniszczo­ nych czołgów. 85 mm działa, w które uzbrojony był pułk, zna­ komicie dawały sobie radę z pancerzem czołgów armii Guderiana. Duża manewrowość baterii powiększała efekty ich dzia­ łania, wzbudzając strach u Niemców. Skutecznie działały także trzy dywizjony rakietowe, nie tylko niszcząc sprzęt i ludzi przeciwnika, ale także oddziałując destrukcyjnie na psychikę wroga. Amunicja dla tych dywizjonów dostarczana była samo­ lotami TB-3 prosto z Moskwy. 27 listopada 1 gwardyjski korpus kawalerii 35 dokonał silnego uderzenia na niemiecką 17 dywizję pancerną oraz na grupę gen. Eberbacha, w skład której wchodziły oddziały XXIV korpusu pancernego i pułk „Gross Deutschland”. Efektem działania kawalerzystów było wycofnie się przeciwnika na południe. Z korpusem kawalerii współdziałała 112 dywizja pancerna, która wprawdzie początkowo nie odniosła sukcesów terenowych, jed­ nak skutecznie niszczyła nieprzyjacielskie czołgi w pasie swego działania. Z pomocą przyszły także radzieckie samoloty myśliw­ skie, których działania znacznie zmniejszyły skuteczność bom­ bowców nieprzyjaciela. Guderian jeszcze raz zebrawszy siły za­ atakował 112 dywizję pancerną. Atak zakończył się niepowo­ dzeniem. Skomplikowana była sytuacja na lewym skrzydle 49 armii. Przeciwnik zdobył miejscowość Aleksin i parł w kierunku Łaptiewa, prowadząc jednocześnie walki rozpoznawcze w kierunku na Tułę. Gen. Bołdin chcąc pomóc północnym sąsiadom podjął decyzję o zaatakowaniu oddziałów niemieckich. Zadanie to po­ wierzył 258 dywizji piechoty. 30 listopada uderzenia na oddzia­ 35 Rozkazem Ministra Obrony ZSRR z 26 listopada 1941 r. 2 korpus kawa­ lerii przemianowany został na 1 korpus kawalerii gwardii.

ły przeciwnika, po przygotowaniu artyleryjskim i we współdzia­ łaniu ze 124 pułkiem pancernym i jednostkami 49 armii, doko­ nał 999 pułk dowodzony przez ppłk. Andrieja Wiedienina. Walki trwały siedem godzin i zakończyły się odwrotem prze­ ciwnika w kierunku zachodnim. Na początku grudnia bitwa o Moskwę osiągnęła punkt kul­ minacyjny. W rejonie Tuły trwały ciężkie walki. 1 grudnia 50 armia częścią swych sił we współdziałaniu z 238 dywizją 49 ar­ mii kontynuowała kontrataki na swym prawym skrzydle. W tym samym czasie 31 dywizja kawalerii aktywnie działała na ty­ łach przeciwnika skutecznie paraliżując jego linie komunikacyj­ ne. Działanie tej dywizji pomogło w przygotowaniu przeciwuderzenia korpusowi gen. Biełowa. Niemcy uparcie dążyli do opanowania szosy Tuła—Sierpuchow, aby zamknąć pierścień wokół miasta. W dniach 2—3 grudnia 3 i 4 niemieckim dywizjom pancernym udało się wyjść w rejon miejscowości Rewjakino, tym samym jedyna linia kolejowa łącząca miasto ze stolicą zos­ tała przerwana. Zaopatrzenie do Tuły mogło już tylko docierać szosą, która przebiegała na zachód od Rewjakina. Nieprzyjaciel dążył konsekwentnie do przerwania i tej drogi zaopatrzenia. W tym tak trudnym momencie, rozkazem dowódcy Frontu, armia została wzmocniona w pełni ukompletowaną 340 dywizją pie­ choty płk. Sarkisa Martirosjana. W związku z tym gen. Bołdin podjął decyzję o dokonaniu przeciwuderzenia na kaszyrskie ugrupowanie przeciwnika, okrą­ żające Tułę z północnego wschodu. Na północny zachód od miasta dowódca armii polecił zorganizowanie grupy operacyjnej pod dowództwem gen. Popowa. Jej zadaniem była koordynacja działań 50 i 49 armii na tym kierunku. 3 grudnia nieprzyjaciel rozpoczął natarcie. Około 60 jego czołgów przecięło linię kolejową Tuła—Sierpuchow w rejonie Rewjakina, zajmując kilka miejscowości. Następnie przeciwnik w kilku miejscach na odcinku 15—20 kilometrów od Tuły prze­ ciął szosę do Moskwy. Zadanie odrzucenia przeciwnika z szosy otrzymał 999 pułk piechoty. Dowódca armii tak w swoich wspomnieniach zrelacjonował rozmowę przeprowadzoną w tym dniu z gen. Żukowem: „ — Co to generale Bołdin — rozpoczął dowódca Frontu — wygląda na to, że trzeci raz w ciągu kilku miesięcy wojny znaj­

dziecie się w okrążeniu. A mówiłem wam, żeby sztab armii i stanowisko dowodzenia przenieść do Łaptiewa. — Towarzyszu dowódco, jeśli ja bym ze sztabem armii opuś­ cił Tułę, położenie byłoby jeszcze gorsze niż teraz. — Jaką decyzję podejmujecie? — Melduję, że 999 pułk piechoty 258 dywizji rozpoczął wal­ ki o oswobodzenie szosy moskiewskiej. Oprócz tego szereg od­ działów armii przygotowuje uderzenie na kaszyrskie ugrupo­ wanie przeciwnika. — Jaka wam potrzebna pomoc? — Proszę, aby na spotkanie 999 pułkowi skierować z północy wzdłuż szosy moskiewskiej czołgi [112] dywizji Hetmana. — Zaraz rozkażę, ale i wy podejmijcie niezbędne decyzje zmierzające do odrzucenia przeciwnika z szosy” 36. Po kilkunastogodzinnej walce przeciwnik musiał wycofać się z szosy i przywrócono na niej ruch pojazdów zaopatrujących armię i miasto. Wieść o tym szybko dotarła do miasta oraz wojsk 50 i 49 armii. Był to przełomowy moment w walkach o miasto. Plany zdo­ bycia miasta przez nieprzyjaciela nie powiodły się, a radzieckie 340, 413 i 217 dywizje piechoty i 31 dywizja kawalerii rozpoczę­ ły przeciwnatarcie. Silnie związawszy nieprzyjaciela aktywną obroną, zaczęły przejmować inicjatywę. 4 grudnia oddziały 50 armii rozgromiły 3 dywizję pancerną w rejonie Rudniewa. Przeciwnik jednak nadal nie rezygnował i w tym samym dniu dwa niemieckie pułki piechoty rozpoczęły natarcie w pasie 413 dywizji piechoty opanowując kilka miejscowości. Fakt ten nie mógł zmienić ogólnej sytuacji w rejonie Tuły. Radzieckie pułki i dywizje przechodziły do natarcia. Dzięki sprawnemu działaniu 413, 340 i 290 dywizji piechoty oraz 31 dywizji kawalerii Niemcy na początku grudnia ponieśli bardzo ciężkie straty. Mimo to nie chcieli nadal uwierzyć, że zdobycie Tuły jest niemożliwe. Podejmowali jeszcze szereg prób wznowienia natarcia. Nocą 7 grudnia próbowali ataku na Tułę z rejonu Masłowa, rano dwie kompanie rozpoczęły natar­ cie z Aleksina i Jamny. Próby te miały opłakane rezultaty, przeciwnik musiał się cofnąć pozostawiając na polu walki wielu zabitych i rannych. 36

Prował..., s. 220.

W konsekwencji działań 740, 1144 i 510 pułków piechoty szerokość korytarza na północ od Tuły wzrosła do 30 km. Aktywne działania związków i oddziałów 50 armii w rejonach północno-zachodnich, północnych i północno-wschodnich od Tuły pozbawiły nieprzyjaciela inicjatywy i zmusiły go do przejścia do obrony. Współudział w sukcesie 50 armii miały 1 gwardyjski korpus kawalerii gen. Biełowa oraz świeżo wprowa­ dzona do walki 10 armia gen. Filipa Golikowa. W czasie przeciwuderzeń oddziałów armii gen. Bołdina kawalerzyści uderzyli na Niemców od strony Kaszyry, a wojska 10 armii z rejonu Michajłowa. Kostrowsko-rewiańskie i wieniewskie ugrupowa­ nia niemieckie znalazły się w potrzasku i aby uniknąć okrąże­ nia, zostały zmuszone do odejścia na południe. Nie sposób nie przytoczyć tu fragmentu wspomnień Guderiana z 6 grudnia 1941 r.: „Tak więc nasza ofensywa na Mosk­ wę nie udała się. Wszystkie ofiary i wysiłek naszych walecznych wojsk były daremne. Ponieśliśmy poważną klęskę, która w cią­ gu najbliższych tygodni z powodu uporu najwyższego kierow­ nictwa pociągnęła za sobą zgubne następstwa. Wszystko dlate­ go, że ludzie zasiadający w OKW i OKH w dalekich Prusach Wschodnich mimo wszystkich raportów nie mieli żadnego po­ jęcia o prawdziwym położeniu swych wojsk w warunkach zi­ mowych. Nieznajomość sytuacji prowadziła do tego, że stawiali im coraz to nowe niewykonalne zadania” 37. b. Działania na prawym skrzydle Frontu Południowo-Zachodniego

W listopadowych walkach obronnych z niemiecką Grupą Armii „Środek” uczestniczyły dwie prawoskrzydłowe armie Frontu Południowo-Zachodniego: 3 armia gen. Jakowa Krejziera i 13 armia gen. Awksientija Gorodniańskiego. W skład pierwszej z nich wchodziły: 6 gwardyjska i 269, 283 oraz 137 dywizje piechoty, 29 i 41 dywizje kawalerii i trzy brygady pancerne. 3 armia w połowie listopada prowadziła walki w rejonie Uzłowaja, Nikitskoje i na południe od Jefremowa. Zadaniem armii była obrona kierunku wschodniego i północno-wschodniego. Realizacja tego zadania była trudna, bowiem związki i oddziały 37

Guderian, op. cii., s. 213.

były bardzo słabo wyposażone w sprzęt, jak również były dalekie do pełnych stanów osobowych. W dywizjach piechoty stany nie przekraczały 3 tys. ludzi. Szerokość pasa obrony armii wynosiła ponad 100 km. 18 listopada przeciwnikowi udało się rozszerzyć włamanie na styku między Frontem Zachodnim i Południowo-Zachodnim. Stwarzało to poważne zagrożenie dla lewego skrzydła Frontu Zachodniego oraz dla prawego skrzydła i tyłów Frontu Połud­ niowo-Zachodniego. W tej sytuacji wojska 3 i 13 armii nie były w stanie utrzymać bronionych pozycji i pod silnym naciskiem przeważających sil przeciwnika rozpoczęły odwrót. Odpierając ataki 10 zmotory­ zowanej, 18 pancernej, 112, 293 i 262 dywizji piechoty prze­ ciwnika oddziały 3 armii w dniach 20—21 listopada walczyły na rubieży Michajłowskoje—Lubimowka na wschód od Safronowki—Jefremow. Były to działania na samodzielnym kierunku, ale nie był to już zwarty front. Przekazanie 50 armii 239 dywizji piechoty i 41 dywizji kawa­ lerii jeszcze bardziej osłabiło 3 armię i w konsekwencji tego przeciwnikowi udało się dotrzeć pod Jefremow. Zgodnie z de­ cyzją dowódcy armii, do obrony miasta wydzielono 6 gwardyjską dywizję piechoty oraz nowo przybyłe 52 dywizję kawalerii i 212 dywizję piechoty. Niemcy ześrodkowali na podejściu do miasta dużą ilość czoł­ gów, piechoty zmotoryzowanej oraz artylerii i przy wsparciu lotniczym uderzyli na miasto. 22 listopada, prowadząc ciężkie walki, oddziały 3 armii zostały zmuszone do opuszczenia Jefremowa. W czasie od 23—26 listopada na prawym skrzydle 3 armii włączone zostały do walk z 10 niemiecką zmotoryzowaną dywiz­ ją piechoty oddziały 212 dywizji piechoty i 52 dywizji kawalerii. Natomiast w pasie działania 6 gwardyjskiej dywizji piechoty, w rejonie Jefremowa, wprowadzone zostały do walki 150 i 121 brygady pancerne. Dzięki temu pod koniec listopada sytuacja armii na froncie zaczęła się stabilizować. Jej oddziały zajęły po­ zycje na rubieży Michajłowskoje — Aleksandrowka — Burełany — Inozjemka. W skład 13 armii wchodziły 307, 143, 121, 132, 160, 155 dywizje piechoty, 2 i 6 gwardyjskie dywizje piechoty oraz 55

dywizja kawalerii. Zadaniem armii była obrona rubieży Nowosil — Wierchowje — Kratoje — Wysznie — Dołgoje — Tim. W pasie obrony 13 armii działały niemieckie 293, 262, 134, 45 i 95 dywizje piechoty, 9 dywizja pancerna oraz 16 dywizja zmo­ toryzowana. Związki te wchodziły w skład 2 armii polowej. Dowództwo niemieckie postawiło wyżej wspomnianym od­ działom zadanie rozbicia 13 armii uderzeniem na kierunkach kastorieńskim i jeleckim, a następnie opanowanie węzłów kole­ jowych Jelec i Kastornoje. Uderzyć na Jelec miały 262, 134 i 45 dywizje piechoty, natomiast na Kastornoje 95 dywizja piechoty, 9 dywizja pancerna i 16 dywizja zmotoryzowana. Dowódca 13 armii, przewidując zamiary przeciwnika, podjął decyzję o wyrównaniu frontu do 3 armii. Jednocześnie rozpo­ częły przegrupowanie na skrzydła armii 55 dywizja kawalerii i przydzielona z 3 armii 52 dywizja kawalerii. Odwód dowódcy armii stanowiła 132 dywizja piechoty. Przegrupowanie jednostek zakończono rankiem 20 listopada. Natarcie niemieckie rozpoczęło się następnego dnia na przewi­ dywanych kierunkach. Przewaga nieprzyjaciela w ludziach i sprzęcie doprowadziła do wycofania się związków 13 armii na wschód. Pod koniec listopada linia frontu ustabilizowała się na rubieży Grumin — Wargoł — Petiszczewo — Denisowo — Wazowoje — Wierchnie — Olszanoje — Wysznie — Kobyle. Utrzymanie tej rubieży kosztowało dużo, ale dzięki temu Nie­ mcy nie mogli użyć związanych tu sił na innych odcinkach frontu. 3 i 13 armie odegrały istotną rolę w bitwie o Moskwę ograni­ czając możliwości manewrowe walczących w ich pasach działa­ nia związków niemieckich. Armie te nie były jednak w stanie, ze względu na poważne braki w ludziach i sprzęcie, przywrócić styku z 50 armią, tzn. styku między Frontem Południowo-Za­ chodnim i Frontem Zachodnim. c. Działania na centralnym odcinku Frontu Zachodniego

W momencie rozpoczęcia drugiej niemieckiej „Ofensywy ge­ neralnej” (16 listopada) w pasie działania 5, 33 i 43 armii, zaj­ mujących obronę w środkowej części Frontu Zachodniego, pa­ nował względny spokój. Działania bojowe ograniczały się tu do

wymiany ognia artyleryjskiego oraz do walk oddziałów rozpo­ znawczych. Działania przeciwko armiom radzieckim prowadzi­ ły wojska 4 niemieckiej armii polowej feldmarsz. von Kluge. Cisza była jednak tylko pozorna. Niemcy rozpoczęli natarcie 19 listopada na kierunku zwienigorodskim. Prawoskrzydłowe związki 5 armii, pod naciskiem przeważających sił przeciwnika, były zmuszone do cofania się. W tej sytuacji dowódca 5 armii gen. Goworow podjął decyzję o wzmocnieniu skrzydła odwo­ dową 108 dywizją piechoty dowodzoną przez gen. Iwana Biriczewa i 22 brygadą pancerną. Związki te, wraz z 18 brygadą pancerną i 1310 pułkiem piechoty ze 144 dywizji, prowadząc ciężkie walki obronne, pod koniec listopada zatrzymały nieprzy­ jaciela pod Zwienigorodem. Zasadnicze działania prowadzone były w pasie działania 33 armii w rejonie Naro-Fomińska. Niemcy starali się w tej opera­ cji okrążyć główne siły 5 i 33 armii, dlatego też próbowali do­ konać uderzeń z rejonu Zwienigorodu i Naro-Fomińska w ogólnym kierunku na Golicyno. 4 armia połowa zamierzała wziąć 5 armię w kleszcze, a jednocześnie okrążyć 33 armię w re­ jonie Naro-Fomińska. Miało się to stać dzięki równoległym uderzeniom na północ i południe od miasta. Jak wynika z tak sformułowanych zadań, nie mogło to być natarcie z ograniczonym celem, jak to usiłują twierdzić niektó­ rzy historycy zachodnioniemieccy. Przeciwnik dążył do przer­ wania Frontu Zachodniego na jego środkowym odcinku, okrą­ żenia znajdujących się tam wojsk i otwarcia tym samym drogi do Moskwy. Ataki niemieckie w rejonie Zwienigorodu zostały odparte przez związki i oddziały 5 armii. Tu nieprzyjaciel napotkał na drodze 19 dywizję piechoty dowodzoną przez płk. Aleksandra Utwienkę. Zmusiło to hitlerowców do zaniechania dalszego na­ tarcia na kierunku narofomińskim, gdzie początkowo udało im się przerwać radziecką obronę. Na wschodnim brzegu Nary w 35 km pasie frontu broniły się związki i oddziały 33 armii gen. Michaiła Jefremowa. Na pra­ wym jej skrzydle znajdowała się nie w pełni ukompletowana 222 dywizja piechoty, broniąca 15 km odcinka frontu, na którą Niemcy planowali główne uderzenie. Ukompletowanie po­ szczególnych związków armii było dalekie od zadowalającego.

Plakat W.S. Klimaschina (1941)

Fragment planu „Barbaros­ sa”. Ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warsza­ wie

Barykady na szosie możajskiej w Moskwie

Mieszkańcy Moskwy przy kopaniu rowów przeciwczotgowych

Kobiety frontu

pracujące

dla

Zestrzelony samolot niemiecki eksponowany w Moskwie

Posiedzenie miejskiego komitetu obrony Tuły. Od lewej: sekretarz komitetu obwodowego WKP(b) w Tule Wasilij Żaworonkow, do­ wódca 50 armii gen. Iwan Boldin, członek rady wojennej armii Konstantin Sorokin

W oczekiwaniu na wroga. Obrona przedmieścia Tuły

Dowództwo 316 dywizji piechoty na rekonesansie we wsi Gusieniewo. Od lewej: Iwan Panfilów. I. Sieriebriakow. S. Jegorow

„Panfiłowcy". Obraz W. Panfiłowa. Ze zbio­ rów Muzeum Wojska Polskiego w Warsza­ wie

Szkolenie bojowe żoł­ nierzy robotniczych batalionów na przed­ mieściach Moskwy

Na stanowisku dowodzenia 1 gwardyjskiego korpusu kawalerii w rejonie m. Stucino. W środku dowódca korpusu gen. Paweł Biełow Żołnierze 1 moskiewskiej robotniczej wisku ogniowym przy szosie kijowskiej

dywizji

piechoty

na

stano­

Dowódca związków taktycznych kawalerii na stanowisku dowo­ dzenia. Trzeci od lewej gen. Issa Plijew. drugi z prawej gen. Lew Dowator Na stanowisku dowodzenia Frontu Zachodniego. Od prawej: Gieorgij Żuków, Nikołaj Bułganin, Wasilij Sokołowski

I tak: w 222 dywizji było 6714 żołnierzy; w 113 — 4025; w 110 — 6637. Nie lepiej było także z uzbrojeniem. Armia dyspono­ wała 184 działami i moździerzami, 20 działami przeciwpancer­ nymi i 31 czołgami. W sumie na 1 km frontu przypadało około: 5 dział i moździerzy, 0,5 działa przeciwpancernego i 1 czoł­ gu 38. Dywizje w tej sytuacji można było ugrupować tylko w jednym rzucie. Brak było drugich rzutów i odwodów, tak w związkach taktycznych, jak i w armii. Podobnie trudna była sytuacja w 5 armii, przeciwko której walczyły trzy dywizje piechoty, dywizja zmotoryzowana, dywiz­ ja pancerna, bojowa grupa pancerna i około pięciu pułków arty­ lerii. Przeciwnik miał przewagę ponad 1,5-krotną. Jego oddziały pancerne koncentrowano w sposób skryty, często zaskakując tym oddziały radzieckie. Niemieckie lotnictwo prowadziło nie tylko działania rozpoznawcze, ale także w szerokim stopniu wy­ korzystywało bombowce. Lotnictwo wykorzystywano także ja­ ko wzmocnienie przygotowania artyleryjskiego przed atakiem. Miało to miejsce między innymi 1 grudnia, kiedy to główne siły niemieckiej 258 dywizji wzmocnione 60—70 czołgami 19 dywizji pancernej, a także część sił 292 dywizji piechoty i 3 dywizji zmotoryzowanej, uderzyły na ugrupowanie bojowe 222 dywizji piechoty. Artyleria dywizji skoncentrowała cały ogień na ugru­ powanie czołgów. Nie atakowane pododdziały wykorzystywano do przeciwuderzeń. Mimo to niemieckim czołgom i piechocie zmotoryzowanej udało się przerwać do szosy Naro-Fomińsk — Kubinka i około godziny 16 zdobyć miejscowość Akułowo. Przeciwnik dążył do wyjścia na tyły 5 armii w Kubince i na autostradę Moskwa — Mińsk. Dowódca 5 armii, zdając sobie sprawę z powagi sytuacji, po­ lecił przegrupować część sił 32 dywizji piechoty w rejon Akułowa, gdzie wcześniej zostały przygotowane przeciwczołgowe punkty oporu oraz rozbudowano sieć inżynieryjną. Dowódca dywizji, płk Wiktor Połosuchin, dokonał sprawnego przegrupo­ wania pułku piechoty z lewego skrzydła oraz odwodów i wyko­ rzystując całą artylerię dywizji rozpoczął walkę z przeciwni­ kiem, który przełamał obronę. W rezultacie Niemcy stracili 20 czołgów i około batalionu piechoty czym zostali zmuszeni do przerwania natarcia na Kubinkę. 38

D. Murijew, Prował opieracji „ Tajfun”, Moskwa 1972, s. 145—146.

Wchodząca w skład 33 armii 1 gwardyjska zmotoryzowana dywizja piechoty gen. Timofieja Nowikowa swoim 1289 puł­ kiem odpierała ataki niemieckie na północ od Naro-Fomińska w rejonie poligonu wojskowego. Jej 175 pułk prowadził walki z przeciwnikiem usiłującym przebić się na teren tego poligonu. Odpierając ataki oddziały dywizji utrzymały zajmowane pozy­ cje na rzece Narze pod Naro-Fomińskiem. W pasie obrony 110 dywizji piechoty sytuacja była trudniej­ sza. Tu przeciwnik na odcinku Alipcewo — Slizmewo rzucił do natarcia 183 dywizję piechoty, wspierając ją czołgami. Dowód­ ca dywizji płk Józef Matusiewicz wykorzystując odwody prze­ prowadził dwa przeciwuderzenia odrzucając przeciwnika. Nie­ mcy nie dali jednak za wygraną. Po południu 1 grudnia wpro­ wadzili nowe siły i sforsowali Narę, włamując się na 2—3 km w obronę radziecką. Samodzielne grupy fizylierów przedostały się na tyły dywizji, uniemożliwiając dowodzenie przez sztab dywizji. 1 grudnia Niemcy dążyli do rozwinięcia natarcia w pasie działania 113 dywizji piechoty dowodzonej przez płk. Konstantina Mironowa. Na jej lewym skrzydle dokonali wielokrotnych ataków. Po południu sforsowali Narę. Rozgorzały krwawe walki 0 miejscowość Kamieńskoje. Trzy ataki na tę miejscowość zos­ tały odparte. Czwarty, zgodnie ze schematem, poprzedzony przygotowaniem artyleryjskim połączonym z bombardowaniem lotniczym, zakończył się zdobyciem miejscowości i zniszcze­ niem stanowiska dowodzenia 1290 pułku piechoty. Przeciwnik stracił jednak 7 czołgów i kilkudziesięciu zabitych. W nierównej walce bohaterską śmiercią zginął komisarz pułku L. Demiczew 1 szef sztabu F. Mołczanow. Pułki walczące w środku ugrupo­ wania dywizji i na jej lewym skrzydle zdołały utrzymać zajmo­ wane pozycje. Wieczorem 1 grudnia sytuacja w pasie 33 armii przedstawiała się następująco: Niemcom udało się sforsować Narę w odległoś­ ci ok. 100 km od Moskwy w pasie obrony 222 i na styku 110 i 113 dywizji. Ich oddziały wdarły się w radziecką obronę. Zamiar nieprzyjaciela był jasny: uderzyć na północ od Naro-Fomińska i wyjść na tyły 5 armii, a następnie obejść główne siły 33 armii na południe od Naro-Fomińska. W związku z tym dowódca Frontu gen. Żuków podjął decyzję o wzmocnieniu

pasa obrony 33 armii, ze szczególnym uwzględnieniem jej sty­ ków na skrzydłach. Następnego dnia walki wznowione zostały w całym pasie 33 armii i na lewym skrzydle 5 armii. W wyniku przeciwuderzenia 32 dywizji piechoty duże straty poniosło ugrupowanie niemiec­ kie pod Akułowem. Przeciwnik w ciągu dwudniowych walk stracił około pułku piechoty, 23 czołgi i wycofał się w rejon Gołowienki. Wkrótce jednak rozpoczął przesuwanie się po drogach lokalnych na wschód. Pod koniec dnia wyszedł w rejon Pietrowskoje, Juszkowo, Burce wo, tzn. na 10—15 km na wschód od Kubinki. Oddziały 222 dywizji znalazły się w niezwykle skomp­ likowanym położeniu. Prowadziły one walkę w odcięciu od własnych tyłów, odczuwając brak amunicji. Pułki 110 dywizji piechoty, pod naciskiem przeważających sił niemieckich, wycofały się z miejscowości Magutowo, Iwanowka i Afanasjowka znajdujących się kilkanaście km na południowy wschód od Naro-Fomińska. Umocniwszy się na nowej rubieży obrony, powstrzymały nacierającego przeciwnika. 2 grudnia, zgodnie z decyzją dowódcy armii gen. Jefremowa, zorganizowano grupę pancerną, w skład której weszło 11 czoł­ gów z 5 brygady pancernej, 30 czołgów z samodzielnego bata­ lionu pancernego i zbiorczy oddział ze 183 zapasowego pułku piechoty. Grupa ta weszła do walki w rejonie Piotrowskoje, aby odzyskać utracone pozycje i poprawić położenie 222 dywi­ zji. Chociaż przeciwnik w toku dwudniowych walk osiągnął pewne sukcesy to jego natarcie wygasło. Na wielu odcinkach Niemcy zostali zmuszeni do przejścia do obrony. Wieczorem 2 grudnia, zgodnie z decyzją dowódcy Frontu Zachodniego, 33 armię wzmocniły: 18 brygada piechoty, dwa bataliony narciarzy, dwa bataliony czołgów, pułk artylerii przeciwpancernej i dywizjon artylerii rakietowej. Dowódca ar­ mii otrzymał rozkaz wykonania w dniu 3 grudnia uderzenia na Juszkowo, Gołowienki w celu poprawienia sytuacji na prawym skrzydle armii. W wyniku decyzji podjętych przez dowódcę armii 18 brygada piechoty płk. A. Surczienki, wzmocniona 18 czołgami wraz z 20 brygadą pancerną 5 armii płk. G. Antonowa, miała wykonać przeciwuderzenie okrążając Piotrowskoje z północy i południowego wschodu. Grupa pancerna, składają­

ca się z dwóch batalionów czolgów i dwóch batalionów nar­ ciarzy, miała uderzyć z rejonu Burcewo, Albino w celu za­ mknięcia pierścienia z południa, Efektem tych działań miało być okrążenie i zniszczenie oddziałów niemieckich w rejonie Bur­ cewo, Juszkowo, Pietrowskoje, a następnie natarcie na kierunku wzgórze Prożektornaja i Gołowienki, aby pozbawić przeciwnika możliwości wycofania się na zachód. W kierunku wzgórza Pro­ żektornaja nacierał także oddział zbiorczy pod dowództwem dowódcy 5 brygady pancernej ppłk. Michaiła Sachno w skła­ dzie batalionu 183 pułku zapasowego i armijnych kursów młod­ szych oficerów — łącznie 600 ludzi i 9 czołgów. Oddział ppłk. Sachno wykonał atak rankiem 3 grudnia, jednak nie odniósł sukcesu. W drugiej połowie dnia oddziały płk. Surczienki, po przygotowaniu artyleryjskim wykonanym przez działa i artyle­ rię rakietową, zaatakowały Niemców z dwóch kierunków. Nie­ przyjaciel w wyniku poniesionych strat opuścił Juszkowo, Bur­ cewo i Piotrowskoje i pod koniec dnia odszedł w kierunku za­ chodnim. W nocy z 3 na 4 grudnia związki i oddziały 33 armii dokonały niezbędnych przegrupowań i przywróciły prawidłowe współdziałanie. Rankiem 4 grudnia wznowiono natarcie i pod koniec dnia przeciwnik został odrzucony na drugi brzeg Nary. W toku następnego dnia wojska radzieckie umocniły swoje położenie na południe od Naro-Fomińska. Związki 3.3 armii w ciągu czterodniowych (1—4 grudnia) walk z przeciwnikiem, który wdarł się w ich ugrupowanie, powróciły na wcześniej zajmowaną rubież. W omawianym czasie uniesz­ kodliwiły około 2 tysięcy żołnierzy niemieckich i zdobyły: 35 dział różnych kalibrów, 10 moździerzy, 40 ciężkich i lekkich ka­ rabinów maszynowych oraz 250 karabinów. Tylko w rejonie Akułowa 1 i 2 grudnia Niemcy mieli kilkuset zabitych żołnie­ rzy, stracili 23 czołgi i 5 samolotów, a działające tu oddziały ra­ dzieckie zdobyły: 6 dział, 6 moździerzy, 11 dział przeciwpan­ cernych, 5 czołgów, 5 lekkich karabinów maszynowych, 72 pi­ stolety maszynowe i dużo innego sprzętu bojowego 39. Bardzo istotną rolę w walce z przeciwnikiem na kierunku naro-fomińskim odegrało lotnictwo radzieckie, które wykonało 39

Tamie, s. 151.

tu kilkaset samolotów niszcząc piechotę i czołgi, a także jed­ nostki tyłowe i lotniska. Rozbicie ugrupowania niemieckiego w rejonie Naro-Fomińska, udaremniło kolejną próbę przeciwnika zmierzającego do bezpośredniego zaatakowania stolicy Związku Radzieckiego. d. Na kierunku wotokotamskim

Walki na kierunku wołokołamskim nie miały właściwie pauzy operacyjnej. Od początku drugiej dekady listopada trwały tu, zakończone powodzeniem, walki o Skirmanowo. 16 armia przed 5 listopada została uzupełniona przybyłymi z Azji Środ­ kowej czterema dywizjami kawalerii (17, 20, 24 i 44) oraz kolej­ ną syberyjską 78 dywizją piechoty. O tej ostatniej Konstanty Rokossowski pisał: „Przyprowadził ją pod Moskwę znakomity, waleczny dowódca, pułkownik Afanasij Biełoborodow. Składała się prawie z samych Sybiraków, którzy wśród naszych doskona­ łych żołnierzy zawsze wyróżniali się szczególną wytrwałością. Była całkowicie skompletowana oraz wyposażona według etatu wojennego. Trudno nawet powiedzieć jak bardzo w porę nastą­ piło przybycie Sybiraków do naszej armii! Jeśli pod Wołokołamskiem wielką rolę odegrała dywizja generała majora Iwana Wasiljewicza Panfiłowa, to w listopadzie nie mniejszy wkład w decydującą bitwę o Moskwę wniosła dywizja pułkownika Afanasija Pawłantjewicza Biełoborodowa” 40. 16 armii przydzielono także dwie brygady pancerne dysponu­ jące niepełnym wyposażeniem w czołgi oraz prawie pozbawioną sprzętu 58 dywizję pancerną. Sztab armii znajdował się w miejscowości Nowopietrowskoje, w pobliżu szosy Wołokołamsk—Moskwa. Decyzja o takiej jego dyslokacji spowodowana była ześrodkowaniem dużych sił pancernych nieprzyjaciela na lewym skrzydle 16 armii. Stwarzało to korzystniejsze warunki dowodzenia. W pasie działania 16 armii Niemcy ześrodkowali V korpus piechoty oraz XLVI i XL korpus zmotoryzowany 4 grupy pan­ cernej. Na północ od Wołokołamska ugrupowały się 106 i 35 dywizje piechoty, natomiast przed lewym skrzydłem armii gen. 40

Rokossowski, op. cit., s. 102—103.

Rokossowskiego rozwinięte zostały przez nieprzyjaciela cztery dywizje pancerne (2, 11, 5 i 10) oraz dywizja piechoty zmotory­ zowanej SS „Das Reich” 41. Meldunki dowódcy 16 armii dotyczące sił nieprzyjaciela przyjmowane były w dowództwie Frontu z niedowierzaniem. W tej sytuacji postanowił on wzmocnić swe lewe skrzydło kor­ pusem, gen. Dowatora oraz podciągnąć na nie 78 dywizję pie­ choty, ugrupowując ją schodami w tył. 16 listopada w pasie działania 16 armii nieprzyjaciel rozpo­ czął atak przy wsparciu artylerii i moździerzy oraz lotnictwa bombowego. Zgodnie z przewidywaniami główne uderzenie zostało skierowane na lewe skrzydło bronione przez 316 dywiz­ ję piechoty i pułk słuchaczy szkoły wojskowej. Po bombardo­ waniu lotniczym do ataku ruszyły czołgi. Działały one w gru­ pach od piętnastu do trzydziestu. Parły do przodu przebojem, nie zwracając uwagi na ponoszone straty. Fizylierzy napotkaw­ szy silny ogień oddziałów radzieckich zalegli, jednak niektórzy z nich czołgając się dotarli do okopów, gdzie doszło do walki wręcz. Panfiłowcy wspomagani przez artylerię wzmocnienia i czołgi bezpośredniego wsparcia piechoty stawiali zacięty opór. Właśnie w tym dniu doszło do heroicznego czynu 28 panfiłowców koło mijanki kolejowej Dubosiekowo. Tam właśnie padły z ust oficera politycznego Wasilija Kłoczkowa słowa, które obiegły cały Kraj Rad: „Rosja jest wielka, ale nie ma gdzie się cofać — za nami jest Moskwa”. Zacięte ataki odpierał wytrwale pułk słuchaczy szkoły woj­ skowej. Nie łatwo było także żołnierzom wprowadzonej do wal­ ki na lewo od dywizji Panfiłowa 18 dywizji piechoty. Na styku pomiędzy obiema dywizjami wytworzyła się trudna sytuacja. Hitlerowcy wprowadzili tam świeże siły — 5 dywizję pancerną. Dowódca 16 armii zadecydował w tej sytuacji o ubezpieczeniu zagrożonego odcinka przez kawalerzystów gen. Issy Plijewa i płk. Kondrata Mielnika. Przybyli oni w samą porę. Następnego dnia Niemcy kontynuowali natarcie wprowadza­ jąc do walki coraz to nowe siły. Mróz stał się ich sprzymierzeń­ cem ścinając bagna, po których teraz swobodnie mogły poru­ szać się związki pancerne i zmotoryzowane, stanowiące trzon 41

Tamie, s. 105.

zgrupowań uderzeniowych nieprzyjaciela. Niemcy omijali bro­ nione wsie i przez zagajniki parli naprzód. Tam, gdzie obejście obrony było niemożliwe, nieprzyjaciel podciągał większą ilość czołgów, wspierał je działaniem artylerii i moździerzy oraz ude­ rzeniami z powietrza. Jako antidotum na takie działanie wojska radzieckie utworzyły koczujące baterie, pojedyncze działa i czołgi. Przechwytywały one nieprzyjacielskie czołgi, niszcząc je ogniem bezpośrednim. Skuteczne okazało się także działanie saperów, którzy jeżdżąc samochodami stawiali na drodze nie­ przyjaciela miny. Taktyka ta przyniosła niezłe wyniki. Każdy przebyty metr ziemi radzieckiej wiele kosztował wroga, ginęli jego żołnierze, niszczony był sprzęt, malała jego siła uderze­ niowa. Przeciwnik wciąż jednak dysponował rezerwami, bowiem nieustannie ponawiał ataki. 18 listopada na lewym skrzydle 16 armii, oprócz walczących już czterech dywizji pancernych i dywizji piechoty zmotoryzowanej SS, pojawiła się 252 dywizja piechoty. Odrzucone zostały prawoskrzydłowe oddziały 5 armii i w powstałą lukę między 5 i 16 armię Niemcy wprowadzili nowe siły, znacznie posuwając się do przodu. 16 armii zaczęło grozić niebezpieczeństwo okrążenia lewego skrzydła, a nawet jej ty­ łów, ponieważ nieprzyjaciel kierował się na szosę Wołokołamsk — Moskwa. Sytuację uratowała wprowadzona do walki 78 dy­ wizja piechoty. Dowódca 16 armii tak wspomina jej działania: „W owej krytycznej chwili przystąpiła do walki trzymana przez nas w odwodzie 78 dywizja piechoty A. Biełoborodowa. Wyda­ no jej rozkaz kontratakowania wojsk hitlerowskich, zmierzają­ cych w kierunku szosy. Biełoborodow szybko rozwinął swoje pułki i ruszył do ataku. Sybiracy szli wyprostowani. Uderzyw­ szy na skrzydło nieprzyjaciela zgnietli je i odrzucili. Było to wspaniałe uderzenie. Ono przyczyniło się do uratowania sytua­ cji. Żołnierze, ogarnięci bojowym zapałem, zaczęli ścigać nie­ przyjaciela depcząc mu niemal po piętach. Dopiero po ściąg­ nięciu na ten kierunek nowych oddziałów udało się Niemcom powstrzymać dalsze natarcie 78 dywizji” 42. Sytuacja w pasie działania armii była ciężka. Niemcom nie udało się przełamać obrony jedynie dzięki operatywnemu prze­ 42

Tamże, s. 110.

rzucaniu sił na zagrożone odcinki. Na dłuższy okres nie było to możliwe, w związku z tym dowódca armii podjął decyzję o zor­ ganizowanym wycofywaniu się. W ciągu trzech dni oddziały cof­ nęły się w niektórych miejscach 5—8 km, jednakże nigdzie Nie­ mcom nie udało się przerwać obrony. 18 listopada na swoim punkcie obserwacyjnym zginął gen. Iwan Panfiłow. Stało się to na krótko przed ogłoszeniem ko­ munikatu radia moskiewskiego o odznaczeniu 316 dywizji Or­ derem Czerwonego Sztandaru i przyznaniem jej miana 8 dy­ wizji piechoty gwardii. Niemcy spotkawszy w pasie działania 16 armii zorganizowa­ ny i bardzo skuteczny opór przekonali się, że możliwe jest je­ dynie posuwanie się na tym kierunku w tempie 2—3 km na do­ bę. Mimo to wiązali nadal siły armii, ale jednocześnie podjęli przygotowania do dokonania przełamania na południe od Zale­ wu Wołżańskiego. Przeciwnik dokonał koncentracji na kierun­ ku klińskim. Niebezpieczeństwo przerwania się oddziałów hit­ lerowskich przez obronę radziecką stawało się coraz groźniej­ sze. Dowódca 16 armii wobec wyczerpujących się odwodów szu­ kał możliwości, aby polepszyć sytuację podległych mu oddzia­ łów i aby powstrzymać natarcie wroga. Walki toczyły się w pobliżu Zalewu Istryńskiego. Był on zdaniem gen. Rokossowkiego łącznie z rzeką Istrą oraz przylegającym terenem natural­ ną rubieżą obrony. W tej sytuacji dowódca 16 armii przedstawił dowódcy Frontu Zachodniego propozycję wyprowadzenia wojsk na rubież istryńską. Dowódca Frontu nie zaakceptował propozycji. W tej sytuacji gen. Rokossowski przekonany o swej racji zwrócił się do szefa Sztabu Generalnego marsz. Borysa Szaposznikowa i uzyskał akceptację proponowanego rozwiąza­ nia. Radość trwała jednak krótko, bowiem nadszedł następujący telegram od Żukowa: „Wojskami Frontu dowodzę ja. Rozkaz w sprawie odejścia wojsk nad Zalew Istryński unieważniam. Roz­ kazuję bronić zajmowanej rubieży i nie cofać się ani o krok. Generał armii Żuków” 43. Tymczasem Niemcy sforsowali Istrę i uchwycili przyczółki na wschodnim jej brzegu, a na południe od Zalewu Wołżań43

Tamże, s. 113.

skiego przełamali obronę 30 armii i zaczęli rozszerzać wyłom. 126 dywizji piechoty walczącej na prawym skrzydle armii za­ groziło okrążenie. Wytworzyła się bardzo zawiła sytuacja na kierunku klińskim i sołniecznogorskim. Hitlerowcy wprowadzili tu trzy dywizje pancerne (6, 7 i 2), dwie dywizje piechoty (106 i 35) oraz dy­ wizję piechoty zmotoryzowanej (14). Parły one w kierunku Klina i wykorzystując znaczne siły pancerne i zmotoryzowane zaczęły obchodzić 16 armię od północy. Jednak próby rozwi­ nięcia powodzenia w kierunku wschodnim natrafiły na zdecy­ dowany opór. Oddziały radzieckie wiązały przeciwnika upor­ czywymi walkami. Na kierunku sołniecznogorskim oddziały niemieckie zepchnęły pułk słuchaczy szkoły wojskowej, obeszły Zalew Istryński i po zajęciu Sołniecznogorska zaczęły posuwać się na południe w kierunku Moskwy. Mimo że oddziały 16 armii wciąż się wycofywały wiążąc nieprzyjaciela walką, w dal­ szym ciągu nie był on w stanie przerwać linii jej obrony. Wyjątkowo czułym miejscem w pasie obrony armii stał się rejon szosy leningradzkiej. Ponieważ brak było odwodów, trze­ ba było je stworzyć. Droga do tego była tylko jedna: osłabienie innych odcinków. Dowódca armii nie miał innego wyjścia. Na zagrożonym odcinku znalazły się 289 i 296 pułki artylerii prze­ ciwpancernej oraz 138 pułk artylerii armat. Wzmocniła je grupa kawalerii gen. Dowatora, dwa bataliony czołgów i dwa batalio­ ny z dywizji panfiłowskiej. Stanowisko dowodzenia dowódcy armii zostało zorganizowane w miejscowości Ljałowo. Dowódca 16 armii otrzymał rozkaz natarcia na Sołniecznogorsk. Początkowo rozwijało się ono pomyślnie, jednak po pod­ ciągnięciu przez nieprzyjaciela nowych sił oddziały radzieckie musiały przejść 25 listopada do obrony na rubieży położonej ok. 90 km od Moskwy. W rezultacie powstała sytuacja, w któ­ rej wojska radzieckie nie zdołały odrzucić przeciwnika od mia­ sta, ale on także nie był w stanie rozwinąć powodzenia w kie­ runku Moskwy. Walki w pasie działania armii toczyły się nieustannie. Nie­ mcy usiłowali nacierać także nocą, czego w dotychczasowych działaniach nie stosowali. Napotykali jednak na zdecydowany opór. „Wszyscy — pisze Konstanty Rokossowski — od szere­ gowca do dowódcy armii, wyczuwaliśmy, że nadeszły owe de­

cydujące chwile, kiedy trzeba wytrwać za wszelką cenę. Każdy tego pragnął i każdy starał się uczynić możliwie najlepiej wszystko, co do niego należało. Tych ludzi nie trzeba było po­ naglać. Armia, która przeszła piekło takich walk, w pełni zda­ wała sobie sprawę ze swej odpowiedzialności” 44. Pod miastem Klin walki były coraz cięższe. Niemcy usiłowali bowiem tędy od północnego wschodu oskrzydlić Moskwę, wyjść na jej tyły, gdzie zamierzali połączyć się z uderzającymi od południa, z rejonu Kaszyry, korpusami Guderiana. W skład grupy wojsk 16 armii, którą w rejonie Klina dowodził gen. Fie­ dor Zacharów, wchodziły: 17 dywizja kawalerii, 126 i 133 dy­ wizje piechoty, pułk podchorążych szkoły im. Rady Najwyższej RFSRR oraz brygada pancerna. Wszystkie wymienione jed­ nostki były dalekie od pełnego ukompletowania i wyposażenia. Siły niemieckie nacierające na tym kierunku to 6 i 7 dywizje pancerne, 23 i 106 dywizje piechoty, a od 1 grudnia także od­ działy 1 dywizji pancernej. Chociaż grupa Zacharowa nie miała szans na powstrzymanie przeciwnika, to jednak potrafiła skutecznie opóźniać jego marsz. Żołnierze wierzyli, że sytuacja musi się odwrócić, że wróg zo­ stanie odparty od Moskwy. W walkach szczególnie wyróżnili się słuchacze szkoły wojskowej oraz pułk piechoty 133 dywizji, którym dowodził płk Nikołaj Multan. Dowództwo niemieckie dążyło do jak najszybszego rozstrzyg­ nięcia ofensywy. Świadczyło o tym rzucenie na szalę ostatnich odwodów w pasie działania 16 armii — 1 dywizji pancernej i 23 dywizji piechoty. Przewaga nieprzyjaciela była nadal duża. Od­ działy armii gen. Rokossowskiego, wobec wyczerpania odwo­ dów, były zmuszone do cofnięcia się. W tej sytuacji dowódca Frontu przydzielił armii brygadę pancerną gen. Fiodora Riemizowa, a nieco później przybyły kolejne jednostki: pułk piechoty, samodzielny pułk kawalerii, pułk artylerii armat i pułk artylerii przeciwpancernej. Rozmiary wzmocnienia świadczyły o tym, że odwody Frontu Zachodniego były niewielkie. Pod koniec listopada z dowódcą 16 armii rozmawiał Stalin. „Zapytał, czy wiem — wspomina Rokossowski — o pojawieniu się w rejonie Krasnej Polany oddziałów nieprzyjaciela i jakie 44

Tamże, s. 120.

przedsięwziąłem środki, aby go nie dopuścić do tej miejscowoś­ ci. Stalin ze szczególnym naciskiem podkreślił, że po zajęciu Krasnej Polany hitlerowcy mogą przystąpić do ostrzeliwania stolicy z dział wielkiego kalibru. Zameldowałem, że wiem o przedostaniu się czołowych oddziałów niemieckich do rejonu na północ od Krasnej Polany i że podciągnęliśmy tu siły z in­ nych odcinków. Naczelny Dowódca poinformował mnie, że Kwatera Główna zarządziła również wzmocnienie tego odcinka wojskami Moskiewskiej Strefy Obrony 45. Po tej rozmowie sztab Frontu przydzielił ze swego odwodu gen. Rokossowskiemu brygadę pancerną, pułk artylerii i cztery dywizjony katiusz z przeznaczeniem do wykonania przeciwuderzenia na kierunku Krasnej Polany położonej ok. 30 km na pół­ noc od Moskwy. Dowódca armii powierzył zorganizowanie przeciwuderzenia gen. Wasilijowi Kazakowowi i płk. Oriołowi, wydzielając im ponadto ze składu armii dwa bataliony piechoty z pułkiem artylerii oraz dwa pułki artylerii armat przydzielone z odwodów Naczelnego Dowództwa. Przeciwuderzenie rozpoczęło się 7 grudnia w godzinach ran­ nych. Oddziały radzieckie wspierane ogniem artylerii i salwami katiusz ruszyły na nieprzyjaciela, pozbawiając go możliwości umocnienia się. Niemcy nie rezygnowali jednak z utrzymania Krasnej Polany, stawiali zacięty opór wykonując częste kontr­ ataki. Nieprzyjaciel wprowadził do akcji lotnictwo bombowe i szturmowe. Pod koniec dnia konsekwentne działania oddziałów 16 armii, wsparte dodatkowo 36, 37, 40 i 49 brygadami piecho­ ty wojsk Moskiewskiej Strefy Obrony 46, wyparły nieprzyjaciela z Krasnej Polany i odrzuciły go od 4 do 6 km na północ. Za­ grożenie Moskwy ostrzeliwaniem z armat dalekonośnych 210 mm przestało istnieć. Armie feldmarsz. von Bocka nie dawały za wygraną. Nie­ przyjaciel po niepowodzeniach w rejonie Krasnej Polany doko­ nał uderzenia w kierunku Sołniecznogorska, którego broniły: 7 i 8 dywizje piechoty gwardii,pułk z 354 dywizji,korpus kawale­ rii gen. Dowatora oraz 20 dywizja kawalerii. W efekcie uderze­ nia oddziałów niemieckich wymienione jednostki radzieckie 45 46

Tamże, s. 125—126. Tieliegin, op. cit., s. 282.

zmuszone zostały do cofnięcia się na rubież Kłuszyno — Maruszkino — Kriukowo. Zmusiło to dowódcę armii do wprowa­ dzenia na tym odcinku do działań wszystkiego czym dyspono­ wał. Istotnej pomocy udzieliło radzieckie lotnictwo, które dzia­ łało bardzo aktywnie, mimo liczebnej przewagi Luftwaffe. Ciężkie walki toczyły się zarówno w pasie działania 16 armii, jak i sąsiednich 30 i 5 armii. Jednakże główne uderzenie nie­ mieckie skierowane było przeciwko związkom i oddziałom gen. Rokossowskiego. Tu bowiem przebiegała oś uderzenia wroga, tu ześrodkował on swe główne siły, składające się w zasadniczej części z dywizji pancernych i zmotoryzowanych, licząc na prze­ łamanie obrony i przedarcie się do Moskwy. Wzmagając ma­ ksymalnie wysiłek Niemcy zmusili oddziały lewego skrzydła armii do cofnięcia się na rubież Barancewo — Chowanskie — Pietrowskie — Lenino. Więcej nie udało się im dokonać. W walkach na tym odcinku walczyły dwie radzieckie dywizje pie­ choty 18 i 78. Obie za męstwo otrzymały zaszczytne miano gwardyjskich. Pierwsza z nich dowodzona przez płk. A. Czernyszewa — 11 dywizji gwardii, a druga wspomniana już, dowo­ dzona przez płk. Afanasija Biełoborodowa — 9 dywizji gwardii. Prowadzono jeszcze zacięte walki o Kriukowo położone o około 45 km od Moskwy. Miejscowość przechodziła kilkakrot­ nie z rąk do rąk. Jednak siłom feldmarsz. von Bocka nie udało się już zrobić ani kroku naprzód. e. Działania na kierunku klińskim

30 armia gen. D. Leluszenki walczyła na 30-kilometrowym froncie wzdłuż południowego brzegu Morza Moskiewskiego. Jej zadaniem była obrona kierunku klińskiego. W pasie działa­ nia armii znajdowały się XXVII korpus niemiecki oraz niektóre dywizje XLI i LVI korpusu zmotoryzowanego. Przeciwnik dysponował dziesięciokrotną przewagą w czołgach. Walki w pasie 30 armii rozpoczęły się wczesnym rankiem 15 listopada. Uderzenia w tym rejonie dokonały jednostki nie­ mieckiej 3 grupy pancernej Hotha. Pod koniec 16 listopada udało się Niemcom między innymi kosztem 60 czołgów i dział pancernych sforsować rzekę Lamę. 17 listopada nieprzyjaciel zdobył miasto Nowozawodskij.

W rejonie na północny zachód od Moskwy na styku Frontu Kalinińskiego i Zachodniego powstała groźna sytuacja. Dążąc do zażegnania niebezpieczeństwa przerwania się oddziałów niemieckich na Klin, dowódca Frontu Kalinińskiego gen. Iwan Koniew oddał do dyspozycji gen. Leluszenki 185 dywizję pie­ choty i 46 dywizję kawalerii oraz zapewnił w pasie działania armii wykonanie kilku uderzeń lotniczych. 30 armia miała w swym składzie tylko trzy dywizje (5 piechoty, 107 zmotoryzo­ waną i 18 kawalerii)47, dwa samodzielne pułki piechoty i jedną brygadę pancerną prawie bez czołgów (dysponowała tylko 6 czołgami). Było to — jak na stojące zadania — niewiele. Od 17 listopada 30 armia została podporządkowana dowódcy Frontu Zachodniego. W szczególnie trudnym położeniu była 107 dywizja zmotory­ zowana płk. Czanibadze, która znalazła się poza głównymi si­ łami armii. Jednak 20 listopada udało się jej wyjść z okrążenia. Walki trwały z różną zaciętością w całym pasie działania ar­ mii. Niemcy po wykonaniu bombardowania 22 samolotami oraz nawale artyleryjskiej przełamali obronę w pasie działania 18 dywizji kawalerii. Dowódca armii pilnie skierował na ten odcinek 46 pułk motocyklistów. Ciężkie walki toczyły się od 20 listopada w pasie działania 5 dywizji piechoty płk. Winduszewa. Praktycznie nie było szans na udzielenie jej w tym dniu pomocy ze względu na brak odwodów. 21 listopada sztab 30 armii został nieoczekiwanie zaatakowany przez niemieckie czoł­ gi. Do walki włączyli się oficerowie sztabu wspierając działania 20 pułku zapasowego. Natarcie zostało odparte. W tym samym dniu armia otrzymała wzmocnienie, była nim 8 brygada pan­ cerna dowodzona przez płk. Pawła Rotmistrowa. W dwa dni później nieprzyjaciel obszedł Klin z północnego wschodu i wdarł się do miasta. Na pomoc obrońcom Klina ru­ szyły 58 dywizja pancerna i 24 dywizja kawalerii. Przeciwuderzenie radzieckiej dywizji pancernej nie powiodło się, ponieważ jej 15 lekkim czołgom nieprzyjaciel przeciwstawił około 100. 24 listopada Niemcy przełamali front na styku 30 i 16 armii na odcinku 8 km. Brak sił nie pozwolił na zlikwidowanie tego wyłomu. W tym czasie odwodami nie dysponował także do­ 47

Bitwa..., s. 137.

wódca Frontu. W dniu następnym Niemcy, wprawdzie w nieco zwolnionym tempie, jednak nadal posuwali się naprzód. Ich oddziały pancerne parły w kierunku Rogaczewo, Dymitrow. Na lewe skrzydło armii nacierało około 200 czołgów wspieranych ogniem artylerii. Pojawiło się niebezpieczeństwo przełamania obrony radzieckiej. Ponieważ nie było odwodów, dowódca armii polecił sformować plutony z żołnierzy działających na tyłach armii i dywizji. Powstało siedem takich plutonów, po 20 ludzi w każdym. Wyposażono je w broń i dużą ilość min przeciwczołgowych. Mimo bohaterskiej postawy wszystkich żołnierzy, położenie w pasie działania 30 armii było coraz trudniejsze. 27 listopada na całym froncie armii toczyły się krwawe walki. W nocy armia została wzmocniona batalionem rusznic przeciwpancernych z Moskiewskiej Strefy Obrony. Pomoc ta była bardzo potrzeb­ na i przyszła w odpowiednim momencie. Na początku grudnia front pod Moskwą zaczął się stabilizo­ wać, miała w tym swój znaczny udział 30 armia.

4. MOSKIEWSKA STREFA OBRONY Skomplikowana sytuacja na froncie radziecko-niemieckim stworzyła jesienią 1941 r. poważne zagrożenie dla stolicy Związku Radzieckiego. W związku z tym Państwowy Komitet Obrony 12 października 1941 r. podjął decyzję o zorganizowa­ niu jeszcze jednej linii obrony na bezpośrednich podejściach do Moskwy. Podjęto także decyzję o utworzeniu przy Radzie Mo­ skiewskiej dpwództwa budowy rubieży obronnych z M. Jasnowem na czele. Każdej dzielnicy miasta został przydzielony konkretny odci­ nek obrony, sprecyzowano ilość i charakter przedsięwzięć obronnych, określono czas ich zakończenia. Władze dzielnico­ we zobowiązane były do mobilizowania niezbędnej siły robo­ czej, przygotowania narzędzi pracy, zapewnienia odzieży, zasi­ lania, rozmieszczenia oraz do prowadzenia pracy partyjno-polity­ cznej wśród budujących umocnienia. Wewnątrz miasta budowano zapory czołgowe i barykady na wszystkich drogach, biegnących do miasta. Określenie rodzaju

umocnień dla zakładów produkcyjnych oraz dla szczególnie ważnych rejonów miasta spoczywało na sztabie obrony miasta przy współudziale dzielnicowych komitetów partyjnych. Zadania dotyczące przygotowania Moskwy do obrony bardzo konkretnie zostały sformułowane przez sekretarza Komitetu Moskiewskiego partii Aleksandra Szczerbakowa w dniu 13 października: „— Zmobilizować wszystkich mieszkańców do budowy umocnień na bliższych podejściach do miasta. Przeobrazić mia­ sto w twierdzę. — Uznać wszystkich członków partii i komsomolców za zmobilizowanych, powołać robotników pod broń, formować w każdej dzielnicy kompanie i bataliony robotnicze. — Organizować w zakładach pracy i domach mieszkalnych oddziały i drużyny przeciwlotnicze, przeciwpancerne, karabinów maszynowych, snajperów i minerów. — Każdy zakład pracy powinien zorganizować produkcję dla potrzeb miasta i frontu” 48. Wieczorem 13 października rozpoczął funkcjonowanie miej­ ski obywatelski sztab z szefem wydziału Wojskowego Komitetu Miejskiego WKP(b) Moskwy A. Czugunowem na czele oraz podobne sztaby dzielnicowe. W skład sztabów dzielnicowych weszły rejonowe komendy wojskowe. W tym samym dniu pod­ jęto decyzje o formowaniu w każdej z 25 dzielnic, w miarę moż­ liwości, nie kompanii, lecz batalionów oraz o tworzeniu oddzia­ łów i drużyn przeciwpancernych, saperskich, karabinów ma­ szynowych. Szkoleniem objęto wszystkich ochotników. Prowa­ dzono je w wymiarze 3—4 godziny dziennie bez odrywania od pracy, według programu opracowanego przez sztaby Moskiew­ skiego Okręgu Wojskowego i Moskiewskiej Strefy Obrony. Została określona linia obrony tzw. półokręgu. Przebiegała ona od m. Socjalistycznyj Gorodok, a następnie w kierunku ka­ nału Moskwa—Wołga, dalej wzdłuż wschodniego brzegu rzeki Moskwy, potem na zachód i południowy zachód od Kuncewa do m. Saburowo, później po północnym brzegu Moskwy do końcowego punktu m. Czegino. Zadanie budowy tej linii obro­ ny powierzone zostało inżynierom Moskiewskiej Strefy Obrony. 48

Tieliegin, op. cit., s. 185.

Dowództwo budowy miejskiego rejonu obrony otrzymało po­ lecenie wykonania do 20 października rubieży obronnej na linii Rostokino — Lichobory — Koptiewo — Chimki — Iwańko wo — Szczukino — Piettich — wzgórze 180,4 — Kuncewo — Matwierskoje — Nikolskoje — Zjazino — Wołchonka — Batrakowo. W wyżej wspomnianym rozkazie polecono także sformowa­ nie Sztabu Obrony Moskwy z gen. mjr. Siergiejem Frołowem na czele, któremu powierzono zadanie: skonsolidowania wysił­ ków wszystkich moskiewskich organizacji; przygotowania pla­ nów obrony bezpośredniej i ich realizacji; sformowania sztabu w ciągu dwóch dni; podzielenia rubieży obrony na pięć sekto­ rów, wyznaczenie ich dowódców i zastępców do spraw polity­ cznych oraz sformowanie ich dowództw. Rada Moskiewska zo­ stała zobligowana do udzielenia gen. Frołowowi maksymalnej po­ mocy kadrowej i materiałowej. Powzięta została decyzja o stworzeniu obrony przeciwpancernej na ważniejszych drogach prowadzących do Moskwy do 17 października. Wykonanie tego zadania powierzono szefowi artylerii Moskiewskiego Okręgu Wojskowego gen. Ustinowowi. Ciężka sytuacja na froncie zmuszała obrońców Moskwy do wzmożonego wysiłku w celu umocnienia obrony na podejściach do miasta jak i w samym mieście. W ciągu zaledwie trzech dni powstały w każdej dzielnicy kompanie i bataliony oraz wiele oddziałów i drużyn specjalnych. Zakończył się dobór i tworze­ nie dowództw. Przygotowano broń, obuwie i umundurowanie. Pierwsze kompanie rozpoczęły szkolenie wojskowe. Zwrócono w nim szczególną uwagę na taktykę walk ulicznych, walkę z czołgami, posługiwanie się bronią. Powstawanie i szkolenie od­ działów nie mogło i nie odbywało się kosztem obniżenia pro­ dukcji w zakładach wykonujących zadania na rzecz frontu. Po­ mógł w tym zapewne fakt wcielenia do oddziałów, w te pier­ wsze najgorętsze dni ich tworzenia, wszystkich tych, którzy w różnym czasie odbywali przeszkolenie wojskowe. Na obrzeżach miasta kopano okopy, rowy przeciwczołgowe, budowano stanowiska ogniowe. Każdy mieszkaniec Moskwy wiedział, że finał może być tylko jeden — odrzucenie przeciw­ nika od stolicy- i temu zadaniu podporządkowano całokształt życia w mieście.

Tempo tworzenia oddziałów ochotniczych było bardzo wy­ sokie. Pod koniec 16 października ich szeregi liczyły 12 tys. lu­ dzi. Były to już oddziały sformowane, uzbrojone, gotowe do działania. W ich szeregach znaleźli się ludzie, którzy wykony­ wali zawody typowe dla okresu pokojowego. Broń do ręki wzię­ li weterani rewolucji, kadra zakładów przemysłowych, studenci, pracownicy nauki, kultury i sztuki. Znaleźli się wśród nich: ro­ botnik Stiepynin, prof. Koszkin, kierowca Czesnokow, reżyser filmowy Pawłów, maszynista Diaczkow i komsomołka Ałła Agijewa. Do oddziałów trafiały całe rodziny: ojciec, matka i syn Bołdano, maszynista Gałkin z synem, żołnierz wojny domowej, kawalerzystka Woroszyłowa i dowódca drużyny sanitarnej Gładkowa-Bogdanowa z 18 letnią córką Oktabriną stanęły na zmianę na miejsce poległego męża i ojca 49. Przykłady takie mo­ żna by mnożyć w nieskończoność. Od 15 października położenie wojsk na kierunkach możajskim i małojarosławieckim skomplikowało się. Zagrożenie Moskwy było coraz większe. W tej sytuacji Komitet Centralny i Państwowy Komitet Obrony podjęły decyzję o ewakuacji cen­ tralnych instytucji, korpusu dyplomatycznego i niektórych przedsiębiorstw przemysłowych. W stolicy pozostawały: Biuro Polityczne w pełnym składzie, Naczelne Dowództwo, Pań­ stwowy Komitet Obrony z nieodzownym aparatem, zasadniczy zespół operacyjny Sztabu Generalnego. W każdym minister­ stwie zostawały grupy operacyjne z ministrami na czele. Ze względu na istniejące niebezpieczeństwo przerwania obrony przez nieprzyjaciela w pasie Frontu Zachodniego podję­ to decyzję o wzmocnieniu obrony dróg dojazdowych do Mos­ kwy. Szczególnie wzmocnione zostały kierunki północny, za­ chodni i południowo-zachodni. 16 października o godzinie 3.00 gen. Frołow wydał rozkaz o zajęciu obrony na bliższych po­ dejściach do Moskwy nie później niż do końca dnia 17 paź­ dziernika. W niektórych oddziałach moskwiczan znajdowały się pluto­ ny, a nawet kompanie przeciwpancerne. Ich żołnierze uzbrojeni byli w granaty obronne i przeciwczołgowe oraz butelki z ben­ zyną. Jednak ich ilość nie pokrywała w pełni zapotrzebowania. 49

Tamże, s. 205.

W jednym szeregu z kompaniami i batalionami moskiewskiego pospolitego ruszenia stanęły także bataliony piechoty miasta i obwodu. Linia obrony pokryta była transzejami, barykadami, stanowiskami ogniowymi, ziemiankami. Na bliższych podejściach do miasta tworzących tzw. półkolco znajdowało się około 40 batalionów. Po to, aby były należy­ cie wykorzystane, niezbędne było zorganizowanie sprawnego dowodzenia. Na dowódcę rubieży obronnej Moskwy wyzna­ czony został gen. mjr D. Kramarczuk. Rubież podzielona zosta­ ła na trzy odcinki obrony. Ewakuacja z Moskwy części instytucji, zakładów przemysło­ wych oraz dóbr kultury spowodowała plotkę o planowanym oddaniu miasta w ręce nieprzyjaciela. By plotkę tę zdemento­ wać, wystąpił w radio moskiewskim A. Szczerbakow. Nie ukry­ wał on przed mieszkańcami miasta, jak ciężka jest sytuacja, ale w sposób jednoznaczny stwierdził, że Komitet Centralny i Komitet Moskiewski stoją na stanowisku obrony miasta do ostatniej kropli krwi. Przemówienie to wprawdzie uspokoiło nastroje, ale napływa­ jący potok rannych z frontu, ruch wojsk, przemieszczanie przez Moskwę uciekinierów z rejonów zagrożonych przez Niemców wytworzyły atmosferę napięcia i niepokoju. Wymagało to ostrzejszych działań gwarantujących bezwzględne zachowanie porządku publicznego i dyscypliny. Uznano za konieczne wpro­ wadzenie w Moskwie i przyległych miastach stanu oblężenia, który został ogłoszony z dniem 20 października 1941 r. Surowo brzmiał następujący fragment komunikatu radiowego w tej sprawie: „Naruszycieli porządku niezwłocznie pociągać do od­ powiedzialności z przekazaniem Trybunałowi Wojennemu, a prowokatorów, szpiegów i innych agentów wroga wzywających do naruszenia porządku publicznego rozstrzeliwać na miejs­ cu” 50. Wcielenie w życie postanowień dotyczących wprowadzenia stanu oblężenia rozpoczęto od zmian w organizacji komendan­ tury miasta. Na stanowisko komendanta garnizonu po odwoła­ niu gen. mjr. Riewiakina wyznaczony został gen. mjr K. Siniłow. Powstało dwadzieścia komendantur w Moskwie, dziewięć 50

Tamże, s. 214.

w osiedlach podmiejskich i komendantury w Podolsku, Kołomnie, Sierpuchowie, Nogińsku, Rumieńsku, Oriechowo-Zujewie i Zagorsku. Na stanowiska komendantów i ich zastępców do spraw politycznych zostali powołani ludzie z dużym do­ świadczeniem. Każdą nominację ze względu na wagę sprawy musiała zatwierdzić Rada Wojenna Okręgu. W systemie obrony miasta wydzielone zostały trzy rubieże: pierwsza — po obwodnicy kolejowej; druga — wzdłuż ulicy Sadowoje Kolco; trzecia — po kręgu linii miejskiej „A” i na rzece Moskwie z południa. Między rubieżami budowano obronę wzdłuż poprzecznych ulic z przykryciem ogniowym i blokadą ulic wlotowych i wylo­ towych. System ognia oparty był na punktach oporu w oknach budynków, na balkonach i dachach. 24 października Rada Wojenna postanowiła zorganizować oddziały moskwiczan zajmujące odcinki bojowe, w trzy grupy bojowe: północno-zachodnią, zachodnią i południowo-zachodnią z takim założeniem, aby w najbliższym czasie rozwinąć je w dywizje typu polowego. W cztery dni później, po wzmoc­ nieniu ich batalionami piechoty obwodu moskiewskiego, miano utworzyć moskiewskie dywizje piechoty pospolitego ruszenia. Jedną dywizję sformowano z komunistycznych i robotniczych batalionów Moskwy i dano jej nazwę 3 Moskiewskiej Komuni­ stycznej Dywizji Piechoty. 2 Moskiewską Dywizję Piechoty zor­ ganizowano ze zmobilizowanych mieszkańców Moskwy, Wło­ dzimierza i Jarosławia. 4 i 5 Moskiewskie Dywizje Piechoty zostały zorganizowane z batalionów piechoty. Proces organiza­ cyjny zakończony został na początku listopada. W sumie stany osobowe dywizji wynosiły 39 023 żołnierzy 51. W tym czasie organizacje moskiewskie przygotowywały drugi rzut obrońców Moskwy. Na dzień 20 października zorganizo­ wano 169 drużyn bojowych, w których znalazło się 7 tys. ludzi, w tym 300 dziewcząt. W oddziałach przeciwpancernych przy­ gotowywano 2 tys. ludzi. W pierwszych dniach listopada osiągnęły gotowość bojową, zcśrodkowane na zewnętrznych rubieżach obrony, moskiewskie dywizje piechoty pospolitego ruszenia: 3 komunistyczna — 51

Tamże, s. 224.

broniła podejść do miasta przy wlotach dróg z Leningradu i Wołokołamska; 4—magistrali Moskwa—Mińsk i miejscowości Choroszewo, Tatarowo, Trocko-Liwkowo, Tieriechowo, Kuncewo, Setuń, Filia, Matwiejewskoje, Aminino, Trocko-Goleniszczewo; 2—szosy możajskiej i miejscowości Pokłonnaja Gora, Potylicha, Kałużskaja-Zastawa; 5—szosy małojarosławieckiej, autostrady kijowskiej oraz szosy do Naro-Fomińska na odcinku od Kuncewa do Lubierec. Dywizje oprócz broni strzeleckiej posiadały 205 armat i 148 karabinów maszynowych. Kwatera Główna poleciła dowództwu Moskiewskiego Okręgu Wojskowego sformowanie dla tych dywizji ośmiu dywizjonów wyrzutni rakietowych — popularnych katiusz, dziesięciu puł­ ków artylerii przeciwpancernej oraz po baterii przeciwpancer­ nej na każdy pułk piechoty. Na rubieżach obronnych nieustannie trwały prace nad ich doskonaleniem. Prace te wymagały olbrzymiego wysiłku fizy­ cznego i materiałowego. Zadaniem zasadniczym była rozbu­ dowa obrony w głąb, wynikało to z doświadczeń walk z nie­ mieckimi oddziałami pancernymi w pierwszych miesiącach wojny. Bliższe podejścia do miasta i krańce Moskwy pokryły umoc­ nienia przeciwczołgowe o łącznej długości 324 km, umocnienia przeciw piechocie miały łączną długość 256 km. Zbudowano 3800 punktów ogniowych, w tym 1500 żelbetowych, 37,5 tys. zapór przeciwczołgowych zabezpieczało przed działaniem sił pancernych przeciwnika. Siedemdziesiąt pięć procent tej pracy wykonane zostało rękami radzieckich kobiet i młodzieży. W końcu października budowniczych podmoskiewskich rubieży obronnych było 54,5 tys. Liczba ich została jeszcze zwiększona o 50 tys. ochotników i zmobilizowanych przez Moskiewską Ra­ dę 52. O tym, jak ciężka była praca przy budowie umocnień i z ja­ kim samozaparciem była wykonana, pisze K. Tieliegin: „Oto odcinek rostokińskiego rejonu. Z odległości wydawało się, że lekka mgła opada nad pracującymi, ale to nie była mgła, ale pa­ ra z mokrej odzieży. Brygadzista Mikołajew nie bez dumy 52

Tamże, s. 226.

oświadczył, że jego brygada wykonuje 200% normy, a dwie ko­ biety Polina Bogaczewa i Maria Siergiejewa są przykładem dla wszystkich. Pracują po 16—18 godzin na dobę” 53. Te działania, jak również wiele innych, pozwoliły na wyko­ nanie całości prac przewidzianych planami budowy rubieży obronnych pod Moskwą. _ W budowie wewnętrznego pasa obrony Moskwy uczestniczy­ ło około 110 tys. ludzi, natomiast we wszystkich pracach na rzecz obrony i w pracach leśnych wzięło udział około 250 tys. ludzi, w tej liczbie 75% stanowiły kobiety i nieletni mężczy­ źni. Imponująca jest ilość robót ziemnych, oblicza się ją na 3103866 m3 54. Na rubieżach obronnych trwało intensywne szkolenie. Żoł­ nierze opanowali po kilka specjalności, w warunkach wojen­ nych było to konieczne. Szkolenie prowadzono też w Moskwie, formując kolejne oddziały przeciwpancerne, moździerzy i pie­ choty. Placami ćwiczeń stały się stadiony sportowe. Razem z dorosłymi do walki przygotowywała się także młodzież. Szko­ liła się ona w takich specjalnościach jak zwiad, łączność czy ob­ serwacja wzrokowa. Dodatkowym czynnikiem mobilizującym nastolatków do wytężonej nauki były przykłady zachowań ich rówieśników. W październiku 1941 r. obiegła Moskwę wiado­ mość o tym, jak 13-letni Tola Nikiszin wyprowadził z okrążenia słuchaczy z kompanii Botwińskiego w rejonie Medyni po sobie tylko znanej drodze przez bagna; jak Wowa Zinowin odnalazł miejsce lądowania uszkodzonego niemieckiego samolotu i wskazał je żołnierzom, którzy wzięli pilota do niewoli. Radziecka Kwatera Główna podjęła nieoczekiwaną decyzję o zorganizowaniu w dniu 7 listopada na Placu Czerwonym co­ rocznej parady wojskowej w rocznicę Rewolucji Październiko­ wej. Miało to ogromne psychologiczne znaczenie. Ukazało światu, że naród radziecki nie dopuści wroga do swojej stolicy. W Moskwie pozostała w tym czasie jeszcze część korpusu dy­ plomatycznego. Cel uroczystości był dwojaki, po pierwsze po­ kazanie narodom Związku Radzieckiego, że Moskwa trwa nieulękniona oraz zademonstrowanie korpusowi dyplomatyczne­ mu siły i sprawności armii. 53 54

Tamże, s. 226. Na ogniennych..., s. 89.

7 listopada rozległ się w radioodbiornikach głos popularnego spikera moskiewskiego radia, Lewitana: „Tu mówią wszystkie radiostacje Związku Radzieckiego... Centralna radiostacja w Moskwie rozpoczyna transmisję z defilady oddziałów Armii Czerwonej odbywającej się na Placu Czerwonym z okazji XXIV rocznicy Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październi­ kowej” 55. Naród radziecki zrozumiał, że jeżeli w tak ciężkie dni dla je­ go Ojczyzny odbyła się doroczna uroczystość, to wróg nie ma szans na dotarcie do stolicy. Sytuacja na Froncie Zachodnim jednak nadal była trudna. Wymagało to przygotowania sił, któ­ re mogłyby być wykorzystane na zagrożonych odcinkach. Trzeba było rozbudowywać odwody. 9 listopada Rada Wojenna Okręgu podejmuje decyzję o formowaniu 2 samodzielnego mo­ skiewskiego oddziału specjalnego przeznaczenia w składzie: dwóch dywizjonów artyleryjskich, batalionu karabinów maszy­ nowych, sztabu i pododdziałów obsługi. W celu niedopuszczenia do nieprzewidzianych sytuacji w re­ jonie Moskwy, Rada Wojenna podjęła, na wniosek szefa sztabu okręgu A. Kudriaszewa, decyzję o zaktywizowaniu działania służb rozpoznawczych w dywizjach Moskiewskiej Strefy Obro­ ny. Wykonując to zadanie dokonano uzupełnień w pododdzia­ łach zwiadu, kierując tam najlepiej przygotowanych ludzi. W porozumieniu ze sztabami dywizji walczących na froncie najlepiej przygotowane oddziały przechodziły chrzest bojowy w pasie ich działania. Pod koniec pierwszej połowy listopada sytuacja na froncie stawała się coraz bardziej złożona, toteż dowództwo Moskiew­ skiej Strefy Obrony zintensyfikowało działania obronne. W tym czasie otrzymało ono rozkaz Kwatery Gfównej o uzupełnieniu wszystkim niezbędnym dywizji przybywających z Powołża, Uralu i Syberii. Dywizje te po uzupełnieniu niezwłocznie kie­ rowano na front. 24 listopada na polecenie Kwatery Głównej dowódca 1 kor­ pusu OPK gen. Żurawlew otrzymał zadanie sformowania grup artylerii przeciwlotniczej do walki z czołgami. Wszystkie grupy osłaniane miały być przeciwlotniczymi karabinami maszyno­ ss

Tieliegin, op. cit., s. 253.

wymi. Zadanie sformowania tych grup zostało wykonane. Pierwsza i druga grupa zajęły stanowiska ogniowe 5 km na po­ łudnie od Sołniecznogorska w rejonie na północny zachód od linii Pieszki-Nowinki, a trzecia grupa zajęła stanowiska w re­ jonie Fiedorowka-Chrabrowo. Grupy te we współdziałaniu z dywizjami piechoty: 7 gwardii, 18, 126 i 133 odpierały ataki nieprzyjaciela, nie pozwalając mu na marsz ku Moskwie. Żołnierze Moskiewskiej Strefy Obrony wnieśli wielki wkład w obronę stolicy, walczyli oni o każdą piędź ziemi na podejś­ ciach do bronionych przez nich rubieży. Niebezpieczeństwo dla stolicy mimo to w dalszym ciągu wzrastało, ale odwody Kwate­ ry Głównej były już niedaleko. Wróg starał się im w tym przeszkodzić włączając do walki lotnictwo, które bombardowało drogi i linie kolejowe. W odpowiedzi swe działanie zintensyfi­ kowało lotnictwo Moskiewskiej Strefy Obrony, które w dniach 25—30 listopada wykonywało do 372 samolotolotów na dobę. Piloci startowali po 8—10 razy. W ostatnie dni listopada pod Moskwą trwały nieustanne walki. Z północy wróg osiągnął bliższe podejście do miasta, na północnym zachodzie forsował Zalew Istryński. Na południu oddziały 2 armii pancernej Guderiana zajęły Wieniew, obeszły Tułę ze wschodu i północy, a 25 listopada podeszły pod Kaszy­ rę. Kleszcze niemieckie zarysowywały się coraz wyraźniej. Konieczne było wygranie jeszcze kilku dni niezbędnych do dotarcia na front odwodów Kwatery Głównej. Dowództwo Moskiewskiej Strefy Obrony wyszukiwało dodatkowe rezerwy. Do zagrożonej Kaszyry wysłany został batalion piechoty, dwa dywizjony artylerii i batalion karabinów maszynowych. Obrona Kołomny została wzmocniona batalionem piechoty, dywizjo­ nem artylerii i dwoma kompaniami karabinów maszynowych. Cienka linia frontu pozbawiona drugich rzutów była ciągle łatana dzięki przerzutom oddziałów z mniej na bardziej zagro­ żone odcinki. Nie małą rolę w jej utrzymywaniu miało tworze­ nie przez dowództwo Moskiewskiej Strefy Obrony batalionów narciarzy, brygad słuchaczy szkół wojskowych, organizowanie wzmocnienia w punktach, w których groziło przerwanie frontu lub w tych, w których został przerwany i niezbędne było zor­ ganizowanie sił do przeciwuderzeń.

W nocy 27 listopada Kwatera Główna poleciła dowództwu Moskiewskiej Strefy Obrony szybkie zorganizowanie grupy operacyjnej pod dowództwem gen. mjr. Aleksandra Liziukowa z 28 i 43 brygady piechoty, które wyładowywały się w Zagor­ sku i wzmocnienia jej dwoma dywizjami artylerii rakietowej i kompanią czołgów. Zadaniem grupy była obrona Moskwy od strony dróg: rogaczewskiej i leningradzkiej. Bardzo sprawnie przebiegało przetransportowanie 28 bryga­ dy w rejon Chlebnikowa i 43 brygady w rejon Czerkizowa. By­ ło to zasługą szefa służby drogowej Moskiewskiej Strefy Obro­ ny inż. P. Bondarienko-Iwanickiego. Kolejne polecenie Kwatery Głównej dotyczyło wzmocnienia grupy gen. Liziukowa trzema brygadami piechoty 35, 36 i 40 oraz brygadą morską. Zadaniem tej ostatniej było zajęcie rubie­ ży Czarne—Suchariewo do Chlebnikowa i obrona drogi do Puszkina. Po przybyciu kolejnych oddziałów odwodowych Kwatery Głównej zapadła decyzja o rozwinięciu grupy gen. Li­ ziukowa w 20 armię, po wzmocnieniu jej 517 pułkiem artylerii z Moskiewskiej Strefy Obrony. Armia ta po uzupełnieniu przekazana została Frontowi Zachodniemu. Front ten został wzmocniony świeżo przybyłymi związkami 329 dywizji piecho­ ty oraz 19 i 60 brygadami piechoty. Uzupełniane były także inne związki operacyjne. 84 brygada piechoty została przekazana do dyspozycji dowódcy 1 armii uderzeniowej, a 17 brygada piechoty do dyspozycji dowódcy 1 gwardyjskiego korpusu kawalerii. Na przełomie listopada i grudnia na kierunku moskiewskim wytworzyła się jakościowo nowa sytuacja. 1 armia uderzeniowa ześrodkowała się w rejonie Nogińsk, Woskriesiensk, Oriechowo — Zujewo. Dzięki temu na kierunku Kołomny wytworzyła się korzystna sytuacja dla strony radzieckiej. 61 armia ugrupowała swe siły w rejonie Riażsk, Ranienburg, Miczurińsk, natomiast 10 aripia na południe od Riazania. W ciągu kilku dni w sposób istotny wzmocniono także siły 30 i 16 armii. Do dyspozycji pierwszej oddano cztery dywizje piechoty, a drugiej jedną dy­ wizję i pięć brygad piechoty. Utworzona została druga linia obrony rubieży Moskiewskiej Strefy Obrony. Zgodnie z dyrek­ tywami Sztabu Generalnego 2 grudnia dowództwo Moskiew­

skiej Strefy Obrony zakończyło pracę nad planem przeciwuderzenia na wypadek, gdyby Niemcom udało się przerwać do jej rubieży. Jednak wkrótce dokument ten stracił na aktualności i jak pisze Tielegin: „Już nie było wątpliwości, że minął kryzys i na naszą ulicę nadchodzi święto”. Na zewnętrznym pasie obrony Moskwy rozlokowane zostały cztery dywizje piechoty i dziewięć brygad piechoty oraz dwie rezerwowe, które weszły w skład od nowa formowanej 24 armii gen. mjr. Konstantina Rakutina. W pasie bezpośredniej obrony Moskwy znajdowały się 334, 336, 348, 358, 360 dywizje piecho­ ty i 11 dywizja kawalerii tworzące 60 armię. W wewnętrznym miejskim pasie obrony znajdowała się jedna dywizja i jedna brygada piechoty oraz odwód dowództwa: dywizja piechoty, trzy brygady piechoty oraz samodzielna brygada morska. Związki ogólno wojskowe wzmacniało ponad dwadzieścia puł­ ków artylerii polowej i dywizjon artylerii dużego kalibru oraz osiem dywizjonów rakietowych. Współdziałało z nimi także po­ nad dwadzieścia pułków artylerii przeciwlotniczej oraz lotnict­ wa Moskiewskiej Strefy Obrony i lotnictwa OPK. Oprócz tych oddziałów był także drugi rzut, w skład którego wchodziły pododdziały utworzone z trzeciego naboru ochotników. Liczyły one ponad dwadzieścia tysięcy ludzi gotowych w każdej chwili do chwycenia broni w ręce. W sumie w jednostkach Moskiew­ skiej Strefy Obrony znajdowało się ponad 200 tysięcy żołnierzy. * *

*

Listopadowe walki o Moskwę były ważnym etapem działań Armii Radzieckiej, mających na celu definitywne załamanie niemieckiej koncepcji wojny błyskawicznej. Niemcy podczas 20 dni walk posunęli się w kierunku Moskwy o 90—100 km na północy i o 80—90 km na południu. W konsekwencji listopa­ dowych walk oddziały niemieckie straciły około połowy sił ży­ wych i dużą ilość sprzętu. Linia frontu radziecko-niemieckiego została rozciągnięta do 1100 km. Zamierzenia oskrzydlenia Moskwy od północy i południa zdecydowanie nie powiodły się. Rachuby na wyczerpanie re­ zerw radzieckich okazały się płonne. Siły Armii Radzieckiej

pod Moskwą nie tylko nie zmniejszyły się, ale zaczęły poważnie rosnąć dzięki nadciągającym z głębi kraju odwodom. Działania obronne w listopadzie, podobnie jak w październi­ ku, miały charakter strategicznej bitwy obronnej, kierowanej bezpośrednio przez Naczelne Dowództwo. Charakterystyczne dla bitwy listopadowej było prowadzenie aktywnych działań na skrzydłach oraz wzrost oporu oddziałów radzieckich w miarę zbliżania się nieprzyjaciela do Moskwy. Główne odwody stra­ tegiczne zostały skoncentrowane na zasadniczych kierunkach uderzenia nieprzyjaciela z zamiarem przejścia do przeciwnata­ rcia (1 armia uderzeniowa oraz 20 i 10 armie). Obrona kierunku moskiewskiego wiązała się ściśle z działa­ niami na innych odcinkach frontu. Szczególnie z działaniami w rejonie Tychwina i Rostowa. Tu właśnie oddziały radzieckie przeszły w drugiej połowie listopada do przeciwnatarcia. Zwią­ zało to nieprzyjaciela na skrzydłach frontu radziecko-niemieckiego, uniemożliwiając mu swobodę manewru. Tym samym miał on ograniczone szanse na przegrupowanie sił na kierunek moskiewski. Istotnym dla przebiegu bitwy obronnej było uzyskanie przez lotnictwo radzieckie panowania w powietrzu na kierunku mo­ skiewskim, mimo przewagi ilościowej Luftwaffe na całym fron­ cie radziecko-niemieckim. Bez zdobycia panowania w powie­ trzu rozpoczęcie ofensywy byłoby bardzo utrudnione, a nawet wręcz niemożliwe. Prowadzone w listopadzie operacje charakteryzowały się większą uporczywością i lepszym dowodzeniem aniżeli w paź­ dzierniku. W pasie Frontu oraz przeważającej części jego armii w toku bitwy utrzymywany był zorganizowany front obrony. Na podkreślenie zasługuje szerokie zastosowanie manewru, co w wielu przypadkach zapewniło ciągłość obrony. W toku dzia­ łań okazało się, że ugrupowanie w wielu przypadkach miało za małą głębokość. Bitwa o Moskwę wykazała, że nastąpił wzrost umiejętności walczących oddziałów, przejawiało się to między innymi w skuteczniejszym współdziałaniu oraz w stosowaniu planowego odwrotu. Listopad 1941 r. przyniósł zdecydowane załamanie się opera­ cji „Tajfun”. W toku walk trwających od 16 listopada do

5 grudnia Wehrmacht stracił pod Moskwą 155 tys. żołnierzy, 777 czołgów, setki dział i moździerzy 56. Trafnie ocenił sytuację armii niemieckiej na początku grudnia gen. Blumentritt, który pisał: „Był to punkt zwrotny naszej kampanii wschodniej — nadzieje na wyeliminowanie Rosji z wojny w 1941 roku rozwia­ no w ostatniej minucie. Teraz przywódcy polityczni Niemiec powinni zrozumieć, że dni wojny błyskawicznej minęły bez­ powrotnie. Stawiała nam opór armia, która pod względem swych cech bojowych przewyższała inne armie, z którymi zda­ rzało nam się kiedykolwiek spotkać na polu walki” 57. Zbieżna z tą opinią jest opinia Guderiana, który w swoich wspomnieniach napisał: „Tak więc nasza ofensywa na Moskwę nie udała się. Wszystkie ofiary i wysiłek naszych walecznych wojsk były da­ remne” 58. W końcowym etapie radzieckiej obrony strategicznej pod Moskwą siły Grupy Armii „Środek” zostały rozciągnięte na kilkusetkilometrowym froncie. Znaczna część sił niemieckiej 2 i 9 armii związana została walką przez wojska Frontu Kali­ nińskiego i prawego skrzydła Frontu Południowo-Zachodniego, cq w efekcie znacznie osłabiło nacisk wojsk niemieckich w środkowej części Frontu Zachodniego. Niemcy wobec braku rezerw nie byli w stanie kontynuować natarcia. 56 57 58

Historia..., t. 4, s. 143. Tamże, s. 144. Guderian, op. cit., s. 213.

PRZECIWNATARCIE ARMII RADZIECKIEJ POD MOSKWĄ W GRUDNIU 1941 R.

W pierwszych dniach grudnia sytuacja w obszarze Moskwy zmieniła się wyraźnie na korzyść Armii Radzieckiej. Niemcy zostali zmuszeni do przejścia do działań obronnych. Wojska radzieckie nie tylko powstrzymały przeciwnika, lecz także zgromadziły siły do przeciwnatarcia. Już 17 i 18 listopada oddziały Armii Radzieckiej przeszły do przeciwnatarcia pod Rostowem i Tychwinem, przeciwko wojskom Grup Armii „Po­ łudnie” i „Północ”. W pierwszych dniach grudnia dojrzała sy­ tuacja do rozpoczęcia działań przeciwko Grupie Armii „Śro­ dek” feldmarsz. von Bocka. Zgodnie z ustaleniami Kwatery Głównej ześrodkowano w re­ jonie Moskwy oraz na północ i południe od niej sześć armii odwodowych. Były to: 1 armia uderzeniowa gen. Wasilija Kuźniecowa ugrupowana w rejonie Dmitrow, Zagorsk; 20 armia płk. Leonida Sandałowa w rejonie Łobnia, Chimki; 10 armia gen. Filipa Golikowa w rejonie Riazań, Prońsk. Armie te we­ szły w skład Frontu Zachodniego. 61 armia gen. Fiodora Kuźniecowa ugrupowana została w rejonie Riażska, Ranienburga i wchodziła w skład Frontu Południowo-Zachodniego. W Mo­ skiewskiej Strefie Obrony znalazły się natomiast armie: 24 — gen. Konstantina Rakutina i 60 — gen. Maksyma Purkajewa. Panowanie w powietrzu lotnictwa radzieckiego i obrona po­ wietrzna rejonu Moskwy oraz rygorystycznie przestrzegane za­

sady maskowania zapewniały w pełni tajemnicę dokonywanych przegrupowań oddziałów i związków. Przeciwnatarcie wojsk radzieckich rozpoczynało się w wa­ runkach przewagi niemieckiej, mimo wzmocnienia Frontów działających na kierunku zachodnim odwodami Kwatery Głównej. „Na początku grudnia 1941 r. Grupa Armii »Środek« — wspólnie z siłami powietrznymi — liczyła 1 708 tys. żołnierzy, około 13,5 tys. dział i moździerzy, 1170 czołgów i 615 samolo­ tów. Wojska radzieckie przygotowane do przeciwnatarcia liczy­ ły niemal 1 100 tys. ludzi, 7652 działa i moździerzy, 774 czołgi (w tej liczbie 222 średnie i ciężkie) oraz 1000 samolotów. Woj­ ska hitlerowskie miały przewagę nad radzieckimi w ludziach 1,5 raza, artylerii 1,7 raza, w czołgach 1,6 raza. Tylko w lotnictwie zgrupowanie radzieckie przewyższało przeciwnika (1,6 raza)” Front Zachodni gen. G. Żukowa działał w pasie 600 km. Szerokość pasa natarcia jego poszczególnych armii wynosiła od 20 do około 80 km. „Gęstość operacyjna wojska była niedosta­ teczna: na dywizję piechoty przypadała od 5 do 14 km frontu. Średnia gęstość artylerii wynosiła 14—17 dział na km frontu, tylko w niektórych armiach będących na kierunkach głównych uderzeń dochodziła od 37 do 52 dział na km (16 i 31 armia). Gęstość czołgów wahała się od 0,5 do 2 wozów na km frontu, tylko w pasie 16 armii wynosiła niewiele ponad 6 czołgów” 2. Wojska niemieckie przechodząc do obrony przystąpiły do umacniania się na zajmowanych rubieżach. Rozpoczęły także rozbudowę pozycji tyłowych. Niemcy szczególnie skoncentro­ wali siły i środki do budowy umocnień obronnych na rubieży rzek Łama i Ruza. Charakterystycznym dla niemieckiej obrony w tym okresie był system samodzielnych punktów oporu i sa­ modzielnych węzłów oporu. Punkty te organizowali Niemcy w miejscowościach oraz na skrzyżowaniach dróg. Przed rozpo­ częciem radzieckiego przeciwnatarcia hitlerowcom udało się stworzyć silne węzły oporu w rejonach: Klina, Rogaczewa, Krasnej Polany, Kriukowa, Tarusy, Aleksina i Michajłowa. Dlatego też natarcie radzieckie łączyło się z ciężkimi walkami o te miejscowości. 1 2

Histońa.., t. 4, s. 370. Tamże, s. 368—369.

Niemieckie punkty i węzły oporu miały obronę okrężną z za­ pewnioną łącznością ogniową pomiędzy sobą. Siły punktów li­ czyły do kompanii piechoty, natomiast załogi węzłów składały się z batalionu lub pułku piechoty. Czołgi stanowiły odwody lub też wykorzystywano je jako punkty ogniowe, okopując je. W głębi obrony Niemcy starali się zgromadzić chociaż nie­ wielkie odwody piechoty i czołgów. Podejścia do punktów i węzłów oporu pokrywały rowy przeciwczołgowe i zapory przeciw piechocie. Punktowo-węzłowy system obrony stanowił liczącą się siłę. Miał on jednak także i słabe strony. Obrona nie była ciągła. Umożliwiało to nacierającym wojskom obchodzenie punktów i węzłów oporu ze skrzydeł przy jednoczesnym ich związaniu niewielkimi siłami po to, by głównymi prowadzić na­ tarcie. Niemcy w dalszym ciągu, mimo że zostali zmuszeni do przejś­ cia do obrony, nie doceniali sił radzieckich. Wynikało to z nie­ dostatecznego rozpoznania, jak też z przekonania o wyczerpa­ niu możliwości mobilizacyjnych i materiałowych Kraju Rad. Nie bez znaczenia było tu także sprawne ześrodkowanie związ­ ków i oddziałów odwodowych, które odbyło się przy pełnym zachowaniu tajemnicy. Głównym celem grudniowego przeciwnatarcia wojsk ra­ dzieckich było jednoczesne rozbicie wojsk niemieckich działa­ jących pod Moskwą, a następnie okrążenie i zniszczenie głów­ nych sił Grupy Armii „Środek”, by zlikwidować bezpośrednie zagrożenie stolicy. Miało ono być wykonane siłami trzech Fron­ tów: Kalinińskiego, Zachodniego i Południowo-Zachodniego. Podstawowe zadanie w realizacji tego zamierzenia przypadło Frontowi Zachodniemu, który armiami prawego skrzydła 30, 1 uderzeniową 20 i 16 miał rozgromić 3 i 4 niemiecką grupę pan­ cerną i 27 grudnia wyjść na linię Połotnianyj Zawód, Kozielsk; wojska 5, 33, 43 armii miały prowadzić działania wiążące na kierunku możajskim i małojarosławieckim, aby uniemożliwić przeciwnikowi manewr wojskami. Bliższym zadaniem Frontu Zachodniego było rozbicie i unieszkodliwienie północnej i po­ łudniowej grupy wojsk przeciwnika w rejonach Klina, Sołniecznogorska na północy oraz Stalinogorska i Jepifanii na połud­ niu, a następnie rozwinięcie powodzenia na kierunku wołokołamskim i kozielskim.

Idea okrążenia i rozbicia północnej i południowej grupy wojsk niemieckich — zmierzających do okrążenia Moskwy — została sprecyzowana w dyrektywie Rady Wojennej Frontu Za­ chodniego. Czytamy w niej: „Główne zadanie wojsk Frontu Zachodniego wyraża się w tym, by możliwie jak najszybciej rozbić skrzydłowe ugrupowania przeciwnika, zdobyć jego środ­ ki techniczne, transport i uzbrojenie, a następnie manewrem oskrzydlającym okrążyć i zniszczyć wszystkie armie przeciwnika walczące w pasie Frontu Zachodniego” 3. Siły Frontu Zachodniego zostały ugrupowane w jednym rzu­ cie, natomiast 24 i 60 armia Moskiewskiej Strefy Obrony sta­ nowiły odwody Kwatery Głównej. Zadanie Naczelnego Dowództwa dla lewego skrzydła Frontu Kalinińskiego sformułowane zostało w dyrektywie z 1 grudnia 1941 r. i dotyczyło rozgromienia kalinińskiego ugrupowania przeciwnika, a następnie współdziałania z prawym skrzydłem Frontu Zachodniego w rozgromieniu niemieckiej północnej grupy uderzeniowej. Front Południowo-Zachodni miał przejść do natarcia swoim prawym skrzydłem i współdziałając z wojskami lewego skrzydła Frontu Zachodniego uczestniczyć w rozbiciu niemieckiej po­ łudniowej grupy uderzeniowej. Oprócz tego zadaniem Frontu było rozbicie jeleckiego ugrupowania przeciwnika. Na prawym skrzydle Frontu Południowo-Zachodniego rozwinięta została 61 armia odwodowa w pasie działania prawego skrzydła wojsk niemieckich w rejonie Tuły. Po wykonaniu tych zadań Front miał kontynuować natarcie w kierunku na Orzeł. Lotnictwo, utrzymując panowanie w powietrzu, miało ściśle współpracować z wojskami lądowymi, niszcząc siłę żywą i sprzęt przeciwnika oraz ubezpieczając dowóz odwodów. Przeciwnatarcie planowano na froncie szerokości 600 km, stosując frontalny atak, operacyjne oskrzydlenie i operacyjne okrążenie na zbieżnych kierunkach w celu rozbicia uderzenio­ wych grup przeciwnika. Główne uderzenia wojsk radzieckich były skierowane na skrzydła północnej i południowej niemiec­ kiej grupy pancernej, zamierzających okrążyć Moskwę z półno­ cy i południa. 3

Rozgrom niemieckich wojsk pod Moskwoj, cz. II, Moskwa 1943, s. 7.

1. PRZECIWNATARCIE WOJSK RADZIECKICH NA PRAWYM SKRZYDLE FRONTU ZACHODNIEGO

Na prawym skrzydle Frontu Zachodniego ugrupowane zosta­ ły 30, 1 uderzeniowa, 20 i 16 armie. W pasie ich działania znajdowały się 3 i 4 niemieckie grupy pancerne. W skład tych grup wchodziły: 1, 2, 5, 6, 7, 10 ill dywizje pancerne; 14 i 36 dywizje zmotoryzowane, 35, 86, 106 dywizje piechoty oraz dy­ wizja SS „Reich” i 990 brygada SS. Wojska prawego skrzydła Frontu Zachodniego znajdowały się na rubieży: północna część Morza Moskiewskiego — pół­ nocny wschód od Rogaczewa — wschodni brzeg kanału Mosk­ wa—Wołga — Dmitrow — na południe od Krasnej Polany — Kriukowo — Diedowsk. Dowództwo Frontu Zachodniego w dyrektywie z 3 grudnia 1941 r. postawiło prawoskrzydłowym armiom następujące za­ dania: — 30 armia we współdziałaniu z 1 uderzeniową miała dokonać głównego uderzenia z północy w kierunku na Klin i pomocni­ czego na Nowo Zawodskij i Rogaczewo, rozbić przeciwnika, zdobyć Klin i następnie nacierać na zachód; — 1 armia uderzeniowa we współdziałaniu z 30 armią miała przejść do natarcia w kierunku na Fiedorowkę, Klin i zniszczyć klińskie ugrupowanie przeciwnika i następnie nacierać na za­ chód; — 20 armia we współdziałaniu z 16 armią miała zniszczyć sołniecznogorskie ugrupowanie przeciwnika, a następnie nacie­ rając na południowy zachód zdobyć Wołokołamsk; — 16 armia we współdziałaniu z 20 i 5 armią miała rozgro­ mić istryńskie ugrupowanie przeciwnika, wyzwolić Kriukowo, Istrę i nacierać na zachód 4. Głębokość bliższego zadania dla poszczególnych armii wyno­ siła 30—40 km. W ramach realizacji dalszego zadania armie te miały nacierać w kierunku zachodnim i osiągnąć rubież Zubcow, Gżatsk. Operacyjne ugrupowanie armii składało się z jednego, dwóch rzutów. Przy jednoliniowym urzutowaniu wydzielono z armii od­ 4

Razgrom memiecko-jaszislskich wojsk pod Moskwoj, Moskwa 1964, s. 182.

wód. Front natarcia armii wynosił 25—30 km. Wyjątek stanowiła 30 armia, która nacierała w 60 km pasie. W pasie działania prawoskrzydłowych armii przeciwnik wy­ kazał szczególny opór na odcinku Jachroma—Szosa Wołokołamska. Na froncie tym, ciągnącym się na przestrzeni 75 km, Nie­ mcy zgromadzili siedem dywizji pancernych, cztery dywizje piechoty i jedną zmotoryzowaną. 6 grudnia 30, 1 uderzeniowa i 20 armie rozpoczęły przeciw­ natarcie, natomiast 16 armia w nocy z 6 na 7 grudnia. Jedno­ cześnie natarcie rozpoczęła grupa uderzeniowa 31 armii Frontu Kalinińskiego ześrodkowana w rejonie Kalinina. Obu uderzeń dokonano na kierunkach szczególnie niebezpiecznych dla prze­ ciwnika. Pierwszy z nich zagrażał głębokim obejściem lewego skrzydła niemieckiej północnej grupy uderzeniowej i wyjściem na jej tyły, natomiast natarcie w rejonie Kalinina stwarzało nie­ bezpieczeństwo dla północnego skrzydła i tyłów całej Grupy Armii „Środek”. W przeciągu dwóch dni wojska lewego skrzydła Frontu Kalinińskiego i prawego skrzydła Frontu Za­ chodniego atakowały 3 i 4 grupy pancerne na całym froncie od Klina do Szosy Wołokołamskiej. Sukcesy w pierwszych dniach przeciwnatarcia odniosły 1 armia uderzeniowa i 30 armia. Część sił 30 armii przeprawiła się na południowy brzeg Morza Moskiewskiego. 9 grudnia jej grupa uderzeniowa przecięła linię kolejową Moskwa—Kalinin na północ od Klina i rozpoczęła natarcie na kierunku Klina. Nie­ mcy, chcąc utrzymać ten tak ważny punkt, próbowali wykorzy­ stać lotnictwo oraz rozpoczęli szybkie przegrupowanie sił w re­ jon Klina. Skoncentrowanie sił niemieckich w rejonie Klina doprowa­ dziło do kilkudniowych krwawych walk. W tym czasie, na po­ łudnie od Dmitrowa i na północny zachód od Moskwy, wojska radzieckie odrzuciły osłabionego przeciwnika i 11 grudnia wy­ szły na rzekę Istrę. W dwa dni później przez front niemiecki przerwał się 2 korpus kawalerii gwardii gen. Dowatora i rozpo­ czął aktywne działania na tyłach przeciwnika. Dowództwo niemieckie zamierzało w tej sytuacji wprowadzić na linię Klin — Sołniecznogorsk — Zapora Istryńska — rzeka Istra główne siły 3 grupy pancernej, aby na tej rubieży po­ wstrzymać wojska radzieckie. Oddziały radzieckie 30 armii,

przeciwdziałając zamierzeniom przeciwnika, 14 grudnia siłami armii 30 i 1 uderzeniowej okrążyły oddziały niemieckie działa­ jące w tym rejonie. Unikając całkowitej klęski, przeciwnik w nocy z 14 na 15 grudnia częścią sił przełamał pierścień okrąże­ nia i szybko rozpoczął odwrót w kierunku zachodnim. O godzi­ nie 2.00 wojska 30 armii wkroczyły do Klina i przystąpiły do likwidacji okrążonego przeciwnika. Bardzo istotną rolę w roz­ gromieniu klińskiego ugrupowania odegrało lotnictwo radziec­ kie, które dokonywało uderzeń na punkty oporu, na wycofujące się wojska oraz ich tyły. W rejonie Klina Niemcy stracili 122 czołgi z 380, którymi dysponowała 3 grupa pancerna oraz pozostawili na placu boju 13 tys. zabitych i rannych. Sukces pod Klinem miał bardzo istotne znaczenie dla rozwinięcia natarcia wszystkich prawoskrzydłowych armii Frontu Zachodniego. Ciężkie boje toczyły się na kierunku sołniecznogorskim. Tu, w rejonie Krasnej Polany, dokonała uderzenia 20 armia. Walki o tę miejscowość rozpoczęły się 4 grudnia. W konsekwencji działań 331 dywizji piechoty i 28 brygady piechoty Niemcy zostali wyparci z Krasnej Polany w nocy 8 grudnia. Sołniecznogorsk został otoczony z zachodu i południa. 11 grudnia 31 brygada pancerna, czołowy oddział 20 armii i 64 dywizja piechoty z marszu zdobyły miasto. Niemcy wyparci ze Sołniecznogorska wycofali się za Zaporę Istryńską. W nocy 7 grudnia na kierunku istryńskim przeszła do natar­ cia 16 armia posiadająca w swym składzie: 7, 8, 9 gwardyjskie, 354 i 18 dywizje piechoty, 44 dywizję kawalerii, 17, 36 i 40 brygady piechoty oraz 1 gwardyjską, 17 i 145 brygady pancer­ ne. Szerokość pasa natarcia armii wynosiła 25 km (3 km na dy­ wizję). Na 1 km frontu przypadało 40 dział i moździerzy oraz 5 czołgów. Były to najwyższe wskaźniki na prawym skrzydle Frontu Zachodniego. Armia była ugrupowana w dwóch rzu­ tach. W pierwszym znajdowało się pięć dywizji piechoty, jedna kawalerii, dwie brygady piechoty i jedna brygada pancerna; w drugim — dwie brygady pancerne i dwie brygady piechoty. Większa część armii ześrodkowana została na jej skrzydłach w rejonie Kriukowo (Szosa Leningradzka) i na Szosie Wołokołamskiej. Ze względu na sprawność zaopatrzenia w warunkach śnieżnej zimy było to bardzo istotne.

Głębokość bliższego zadania armii — opanowanie rzeki Istry — wynosiła 20—25 km. Cel miał zostać osiągnięty frontalnym przerwaniem obrony niemieckiej na dwóch odcinkach, a rozwi­ nięcie powodzenia miało nastąpić wzdłuż Szosy Wołokołamskiej oraz Szosy Leningradzkiej. Ciężkie walki toczyły się w re­ jonie Kriukowo, Rożdiestwienskoje. Niemcy robili wszystko, aby utrzymać tu obronę, bowiem przerwanie jej groziło okrąże­ niem oddziałów hitlerowskich w rejonie Sołniecznogorska i Klina. Zadanie zdobycia Kriukowa otrzymała, utworzona w dniu 5 grudnia na rozkaz Naczelnego Dowódcy, grupa operacyjna pod dowództwem gen. mjr. Wasilija Riewiakina. W jej skład weszła 8 dywizja piechoty gwardii, 44 dywizja kawalerii i 17 brygada piechoty, wzmocnione lekkimi pułkami artylerii oraz dwoma gwardyjskimi dywizjonami rakietowymi i batalionem pancer­ nym. Natarcie grupy wspomagał gwardyjski pułk lotnictwa szturmowego. Siły niemieckie w Kriukowie składały się z dwóch pułków piechoty 35 dywizji piechoty i z 70 czołgów 5 dywizji pancer­ nej. Plan natarcia grupy gen. Riewiakina przewidywał podwójne okrążenie kriukowsko-kamieńskiego węzła oporu. Główne siły grupy, 8 dywizja piechoty gwardii i jeden pułk 44 dywizji kawa­ lerii, rozpoczęły okrążenie Kriukowa i Kamienki z północy i południa, a pozostałe siły przedsięwzięły obejście węzła w je­ szcze większym promieniu. W każdym batalionie sformowano dwie grupy szturmowe. W ich składzie znajdowali się piechurzy, kilka rusznic przeciwpan­ cernych, saperzy z materiałami wybuchowymi i chemicy ze środkami do tworzenia zasłon dymnych. Gęstość artylerii wy­ nosiła do 30 dział i moździerzy na 1 km frontu. Wieczorem 6 grudnia do rejonu Kriukowa i Kamienki skie­ rowano fizylierów wyposażonych w rakietnice. Ich zadaniem było wskazywanie celów. Przed rozpoczęciem ataku przepro­ wadzono silne przygotowanie artyleryjskie. Na kwadrans przed rozpoczęciem ataku lotnictwo dokonało nocnego ataku na Kriukowo i Kamienkę. Aby zorientować pilo­ tów współdziałających z piechotą, znajdującą się zaledwie 200 m od przedniego skraju obrony, każda kompania wykopała

doły, umieszczony w nich materiał zapalano na sygnał pilotów „Pokaż przedni skraj”, aby uniknąć bombardowania własnych wojsk. Natarcie rozpoczęto 7 grudnia o godzinie 2.00. Niemcy sta­ wiali szczególnie silny opór w budynkach, które zamienili w punkty oporu. Oddziały radzieckie obchodziły te punkty, wią­ żąc ich ogień niewielkimi siłami. O godzinie 10.00 1 batalion 1075 pułku i prawoskrzydłowy pułk 44 dywizji kawalerii wyszły na zachodnie krańce miejscowości Kriukowo, Skripicyno, Kamienka i zamknęły pierścień okrążenia wokół tych miejscowoś­ ci. Wiele uwagi tym walkom poświęca dowódca 16 armii, gen. Rokossowski: „Nasze wojska przeszły do przeciwnatarcia bez żadnej pauzy. W rejonie Krasnej Polany, Ljałowa i Kriukowa w ogóle nie było przerw w walkach. Pod Kriukowem miały one niezwykle zacięty charakter. Niemcy kurczowo trzymali się tej miejscowości... Po blisko trzydniowych zmaganiach, w któ­ rych często dochodziło do walki wręcz, a także na skutek obejś­ cia miasta od południowego zachodu, opór nieprzyjaciela został złamany do dnia 8 grudnia. Opuściwszy Kriukowo i wiele oko­ licznych wsi, Niemcy uciekali na zachód, porzucając broń i sprzęt bojowy. W walkach o Kriukowo nasze oddziały zdobyły około sześćdziesięciu czołgów, stu dwudziestu samochodów, znaczną ilość broni, amunicji i sporo innego sprzętu wojskowe­ go. We wsi Kamienka nieprzyjaciel pozostawił dwa trzystumilimetrowe działa, które miały ostrzeliwać Moskwę” 5. Główne siły niemieckiej 4 grupy pancernej ześrodkowały się na rubieży Zalewu Istryńskiego i rzeki Istry. Nieprzyjaciel przygotowując obronę w tym rejonie wysadził tamę, a zachodni brzeg Istry zaminował w wielu miejscach. Utrudniało to w po­ ważnym stopniu forsowanie rzeki i zalewu. Próby forsowania podjęte w dniach 12 i 13 grudnia przez oddziały 16 armii nie uzyskały powodzenia. W konsekwencji spuszczenia wody z za­ lewu rubież ta okazała się silną pozycją obronną przeciwnika. Szukając rozwiązania gen. Rokossowski podjął decyzję o utwo­ rzeniu dwóch ruchomych grup i polecił im obejście Zalewu Is­ tryńskiego z północy i południa. Pierwszą w składzie 44 dywizji kawalerii, 17 brygady piechoty i 145 brygady pancernej dowo5

Rokossowski, op. cit., s. 129—130.

dził gen. Riemizow, a drugą złożoną z 40 brygady kawalerii, 1 gwardyjskiej i 17 brygady pancernej oraz 89 batalionu pancer­ nego dowodził gen. Katukow. Gen. Riemizow dokonał obejścia pozycji istryńskiej z półno­ cy i jego grupa łącznie z oddziałami 20 armii zagroziła przeciw­ nikowi z kierunku północnego. Grupa gen. Katukowa obeszła Zalew Istryński z południa. Jej oddziały przeprawiły się przez Istrę na odcinku 5 armii i wyszły w rejon na południe od miejs­ cowości Istra zagrażając przeciwnikowi z południa. Dzięki te­ mu manewrowi 15 grudnia wytworzyła się możliwość okrążenia wojsk niemieckich broniących się na rubieży Zalewu Istryńskiego. Wytworzona sytuacja zmusiła Niemców do wycofania się z tej rubieży na Wołokołamsk. W dniu 16 grudnia 30, 1 uderzeniowa, 20 i 16 armia opano­ wały rubież Klin — Sołniecznogorsk — Zalew Istryński — rzeka Istra. Oddziały niemieckie, pozostawiając dużo sprzętu, zabitych i rannych, pośpiesznie zaczęły wycofywać się w kie­ runku linii rzek Łamy i Ruzy, starając się tam powstrzymać ra­ dzieckie przeciwnatarcie. Wojska radzieckie przeszły do pości­ gu, w czasie którego zadały przeciwnikowi duże straty w sile żywej i sprzęcie. Bardzo skutecznie działało lotnictwo, o czym w swych wspomnieniach pisze dowódca Frontu Zachodniego: „Związki taktyczne prawego skrzydła Frontu Zachodniego prowadziły działania zaczepne bez przerwy. Aktywnie wspierało je lotnic­ two Frontu, OPlot obszaru kraju (OPK), lotnictwo dalekiego za­ sięgu. Działaniami lotnictwa kierował Aleksander Gołowanow. Lotnictwo wykonywało potężne uderzenia na stanowiska og­ niowe artylerii, oddziały czołgów, stanowiska dowodzenia, a kiedy nastąpił odwrót wojsk hitlerowskich, atakowało i bom­ bardowało kolumny piechoty, czołgów i samochodów. W rezul­ tacie wszystkie drogi na zachód, którymi wycofywały się wojska nieprzyjacielskie, były zatarasowane ich sprzętem bojowym i samochodami” 6. Bardzo istotnej pomocy oddziałom regularnym udzielili par­ tyzanci, którzy w czasie przeciwnatarcia dezorganizowali linie komunikacyjne przeciwnika oraz organizując zasadzki niszczyli 6

Żuków, op. cii., t. 2, s. 53.

kolumny wycofującego się przeciwnika. I tak np. 12 grudnia wołokołamski oddział partyzancki, niszcząc most na rzece Siestra, zatrzymał na dobę wycofujących się Niemców i dzięki temu lotnictwo radzieckie bombardowało oddziały przeciwnika znaj­ dujące się przy zerwanym moście. Walczącym wojskom udzielała pomocy także ludność cywil­ na. Nieodosobnionym był fakt, który zarejestrował w swoich wspomnieniach gen. Katukow: „Często minioną wojnę nazy­ wamy narodową. I taką była ona w istocie. W okresie działań obronnych i zaczepnych w rejonie Wołokołamska często korzy­ staliśmy z pomocy miejscowej ludności. Mieszkańcy wsi ułat­ wiali nam rozpoznawanie sił hitlerowskich, wskazywali drogi, którymi niespostrzeżenie wprowadzaliśmy oddziały na tyły wroga”. W dniu 17 grudnia 1941 r. czołgi 1 brygady pancernej gwar­ dii znalazły się w rejonie miejscowości Nowopiotrowskoje. Pró­ ba forsowania rzeki, po wiadukcie kolejowym, nie powiodła się, bowiem okazało się, że został on wysadzony przez wycofujące się oddziały niemieckie. Te ostatnie zaminowały także brzegi rzeki, o czym ostrzegła czołgistów gen. Katukowa starsza ko­ bieta w towarzystwie syna. Ludzie ci wskazali niezaminowany odcinek brzegów rzeki. Znajdował się on na wysokości ich gospodarstwa. Czołgiści przeprawiając się musieli przejechać przez podwórko swych in­ formatorów. Na odcinku od podwórka do szosy pilotował czołgi syn właścicielki gospodarstwa. Był mróz poniżej 20° C, w pewnym momencie przejeżdżają­ cy przez podwórko czołg KW zawadził o węgieł domu zawala­ jąc ścianę. W chwilę później, jakby nieszczęścia było mało, czołg najechał gąsienicą na niewielką minę, której wybuch- spo­ wodował kontuzjowanie chłopca. Jak się później okazało, była to kontuzja nieodwracalna. Zmartwieni czołgiści zostawili kobiecie pismo do miejsco­ wych władz z prośbą o udzielenie jej pomocy przy odbudowie domu. Minęły 23 lata. W rejonie Nowopiotrowskoje znalazł się ko­ misarz pułku czołgów, który przed laty przeprawił się przez Magłuszę, Jaków Kołmow. Postanowił odwiedzić bohaterską kobietę i jej syna. Zastał dom nieudolnie naprawiony, a w nim

staruszkę i kontuzjowanego wtedy już nie chłopca, lecz trzydziestokilkuletniego mężczyznę. Ludzie ci nie zwracali się do niko­ go o pomoc uważając, że spełnili swój obowiązek. Interwencja Kołmowa spowodowała odznaczenie bohaterów mroźnego grudniowego dnia 1941 r. Orderem Wojny Ojczy­ źnianej I klasy, jak również odbudowanie i wyposażenie ich domu na koszt Ministerstwa Obrony Związku Radzieckiego 7. Przeciwnik chwytał się różnych sposobów, aby powstrzymać radzieckie natarcie. Niemcy wysadzali mosty, niszczyli drogi, budowali zasieki, stawiali przeciwczołgowe pola minowe. W barbarzyński sposób palili miejscowości, zostawiając po swym przejściu spustoszenie. W trakcie odwrotu oddziałów niemieckich szczególnie inten­ sywne walki prowadzono w rejonie dróg i znajdujących się przy nich osiedli. Oddziały radzieckie powszechnie stosowały takty­ kę wiązania przeciwnika w tych punktach niewielkimi siłami, natomiast zasadnicze siły kontynuowały natarcie lub działania pościgowe. Działania takie dawały bardzo dobre wyniki. Oddziały 3 i 4 niemieckich grup pancernych wycofały się na kolejną rubież obrony wyznaczoną linią rzek Łamy i Ruzy skracając linię frontu prawie dwukrotnie, ze 150—200 km do 80—100 km. Pozwoliło to przeciwnikowi zachować dostateczną gęstość obrony. Wojska 30, 1 uderzeniowej, 20 i 16 armii, po­ cząwszy od 21 grudnia, zaczęły wychodzić na rubież rzek Łamy i Ruzy, jednak próba zdobycia tej rubieży z marszu zakończyła się niepowodzeniem. W okresie od 6 do 25 grudnia armie prawego skrzydła Fron­ tu Zachodniego skruszyły obronę przeciwnika i zmusiły go do odwrotu. Bardzo ciężkie straty zadane 3 i 4 niemieckim grupom pancernym zmusiły do wycofania się jednostek działających w ich pasie na odległość od 90 do 100 km od linii, na której rozpoczęło się grudniowe przeciwnatarcie wojsk Armii Ra­ dzieckiej.

7

Katukow, op. cit., s. 122—129-.

2. DZIAŁANIA WOJSK LEWEGO SKRZYDŁA FRONTU ZACHODNIEGO

Na lewym skrzydle Frontu Zachodniego walczyły 49 armia gen. Iwana Zacharkina, 50 — gen. Iwana Bołdina i 10 — gen. Wasilija Popowa oraz grupa operacyjna — 1 gwardyjski korpus kawalerii gen. Grigorija Biełowa. Działały one na rubie­ ży Tarusa — Aleksin — południowa granica Tuły. Na kierunku ich działania znajdowały się 2 niemiecka armia pancerna i prawoskrzydłowe związki 4 armii polowej. W sumie przeciwnik posiadał cztery dywizje pancerne, trzy zmotoryzowane i około ośmiu dywizji piechoty. Zasadnicze siły niemieckiej 2 armii pancernej były rozpro­ szone na szerokim froncie. Wojska przeciwnika nie były w sta­ nie stworzyć ciągłej linii obrony i w związku z tym koncentro­ wał on poszczególne oddziały w miejscowościach najważniej­ szych z wojskowego punktu widzenia. Dowódca Frontu Zachodniego gen. Żuków w następujący sposób sformułował zadania dla armii i związków działających na lewym skrzydle: — 49 armia uderzeniami z północy i południa miała okrążyć i zlikwidować ugrupowanie niemieckie w rejonie Aleksina; — 50 armia silnym uderzeniem w kierunku południowym i południowo-zachodnim powinna wyjść z rejonu Dediłowo i od­ ciąć stalinogorskiej grupie przeciwnika drogę odwrotu na za­ chód; — 10 armia powinna dokonać głównego uderzenia w kie­ runku na Michajłow, Stalinogorsk i we współdziałaniu z 1 gwardyjskim korpusem kawalerii i 50 armią zlikwidować ugrupowanie przeciwnika w rejonie Seriebrianyje Prudy, Mi­ chajłow, Stalinogorsk. Głębokość bliższego zadania armii wynosiła 40—60 km. Na­ stępnie armie miały wyjść na linię Połotnianyj Zawód, Kozielsk i okrążyć przeciwnika działającego na kierunkach: możajskim, małojarosławieckim i sierpuchowskim. Jak z tego wynika, plan operacyjny dowództwa Frontu Zachodniego zasadzał się na idei dokonania uderzeń na zbieżnych kierunkach, w celu rozgro­ mienia głównych sił 2 armii pancernej Guderiana, która klinem wchodziła w pozycje radzieckie pomiędzy Tułą a Michajłowem.

Ugrupowanie armii lewego skrzydła Frontu Zachodniego składało się z jednego rzutu oraz odwodów armijnych. Nie była tu zachowana ciągłość obrony, lecz wojska poszczególnych ar­ mii działały na samodzielnych kierunkach. Wojska lewego skrzydła przeszły do natarcia 6 grudnia. W tym dniu oddziały lewego skrzydła 50 armii zadały duże straty XXIV korpusowi pancernemu w rejonie Riewiakino, zmuszając go do odwrotu, a następnie przeszły do pościgu. 1 gwardyjski korpus kawalerii rozbił niemiecką 17 dywizję pancerną oraz 167 dywizję piechoty i wyszedł w rejon miejsco­ wości Mord wies. W nocy 6 grudnia 10 armia rozpoczęła prze­ ciwnatarcie na 80-kilometrowym froncie. Było to pełnym zasko­ czeniem dla związków i oddziałów hitlerowskich działających w jej pasie. Jednostki radzieckie opanowały Sirebrianyje Prudy i Michajłow. Opanowanie Michajłowa nakazano 330 i 328 dywizjom pie­ choty 10 armii. Miasto było bardzo dobrze przygotowane do obrony, poszczególne budynki zamienione zostały w silne punkty oporu. Na podejściach do miasta wykonano zasieki i zapory, jak również postawiono pola minowe. Miejscowości broniły oddziały 10 dywizji zmotoryzowanej. 330 dywizja pie­ choty otrzymała zadanie zdobycia Stiepanowki i Wilenek we współdziałaniu z 51 samodzielnym batalionem pancernym oraz uderzenia częścią sił na Michajłow z północy. To drugie zada­ nie miało na celu wzmocnienie działania oddziałów 328 dywizji piechoty. Dowódca 330 dywizji po otrzymaniu informacji o niedotarciu w wyznaczonym czasie na miejsce ześrodkowania od­ działów 328 dywizji podjął decyzję, aby, wykorzystując czynnik zaskoczenia, uderzyć w nocy 7 grudnia na miasto tylko siłami swojej dywizji. Czekanie na 328 dywizję stwarzało niebezpie­ czeństwo ściągnięcia przez Niemców dodatkowych sił. Artylerzyści rozpoczęli przygotowanie ogniowe o godzi­ nie 24.00, po którym do ataku ruszyła piechota. Zdezorien­ towany przeciwnik zaczął wycofywać się do miasta. Pozwoliło to na szybkie podejście oddziałów radzieckich do jego zabudo­ wy. Niemcy na północnych granicach miasta podpalili skrajne domy, a na wschodnich przy pomocy pocisków zapalających sterty słomy. Oświetlenie konturów miasta umożliwiło prze­ ciwnikowi przykrycie ogniem nacierających pododdziałów 1111

pułku piechoty, jednak artyleria działająca w ugrupowaniu pie­ choty zniszczyła punkty ogniowe przeciwnika. Oddziały dywizji o godz. 2.00 7 grudnia wdarły się do miasta, uniemożliwiając przeciwnikowi prowadzenie ognia artyleryjskiego, gdyż mógł razić własne oddziały. Wśród Niemców wybuchła panika, co pomogło w ich rozbiciu. Niedobitki oddziałów niemieckich rozpoczęły ucieczkę na południowy zachód. O godz. 7.00 7 grudnia Michajłow został całkowicie opano­ wany przez oddziały 330 dywizji piechoty. Przeciwnik zostawił na polu walki 250 zabitych żołnierzy. Dywizja zdobyła 550 sa­ mochodów, ponad 30 dział i dużo innego sprzętu. O sukcesie zadecydował czynnik zaskoczenia. Na szczególne podkreślenie zasługuje trafność decyzji dowódcy 330 dywizji, która zamiast działań wspomagających wykonała zadanie główne — zdobyła miasto. Do znacznych strat przyznaje się we wspomnieniach Guderian: „...w pasie działania XLVII korpusu pancernego wskutek uderzenia Rosjan 10 zmotoryzowana dywizja piechoty musiała w nocy z 7 na 8 grudnia oddać Michajłow ponosząc przy tym ciężkie straty” 8. Po wyparciu przeciwnika z Michajłowa oddziały 10 armii szybko posuwały się do Stalinogorska. 8 grudnia rozpoczęła natarcie 50 armia jednostkami centrum i prawego skrzydła kierując swoje uderzenie z rejonu połud­ niowych granic Tuły na Szczekino. W dniach 6—8 grudnia nie­ miecka 2 armia pancerna znalazła się pod uderzeniami z trzech kierunków. Ponadto jej tyłom zagrażała 61 armia Frontu Po­ łudniowo-Zachodniego, która nacierała z rejonu Ranienburga, Riażska w ogólnym kierunku na Orzeł. Główne siły Guderiana znalazły się w kleszczach. Niemieckie oddziały, prowadząc cięż­ kie walki w pasie działania 50 armii, rozpoczęły wycofywanie się na rubież rzek Szać i Don. Hitlerowcy przystąpili tu naty­ chmiast do budowy pasa umocnień. W celu wzmocnienia tego rejonu skierowana została 112 dywizja piechoty. Przeciwnik po­ stanowił bronić tego odcinka frontu za wszelką cenę. Tymczasem 1 gwardyjski korpus kawalerii, ścigając przeciw­ nika zdobył 9 grudnia Wieniew, a 11 grudnia Stalinogorsk. W tym samym dniu wraz z 10 armią wyparł przeciwnika z ru8

Guderian, op. cit., s. 214.

Przeciwnatarcie pod Moskwą (grudzień 1941)

bieży rzek Szać i Don. Także 50 armia 11 grudnia przełamała obronę na południe od Tuły. W dniach 12—16 grudnia trwały ciężkie walki w rejonach Dediłowo, Uzłowaja, Bogorodick, Kaganowicz i Szczekino. Niemcy ponieśli tu zdecydowaną porażkę. Oddziały radzieckie przeszły do działań pościgowych. W ich konsekwencji 19 grud­ nia zdobyty został Pławsk. 49 armia rozpoczęła natarcie 16 grudnia. Jej zadaniem było zlikwidowanie przyczółka aleksińękiego i uderzenie na Wysokiniczi. Na prawym skrzydle 50 armii walczyły oddziały 258 dywizji piechoty, która po osiągnięciu Porieczina i Słobody miała na­ cierać w kierunku północno-zachodnim, aby podjąć współdzia­ łanie z wojskami lewego skrzydła 49 armii w opanowaniu przy­ czółka aleksińskiego. Na kierunku natarcia dywizji znalazło się duże miasto Dubna. W wyniku rozpoznania okazało się, że siły niemieckie w mieście są niewielkie i miasto zostało zdobyte. Pod koniec 17 grudnia wojska 49 armii zdobyły miasto Ale­ ksin. Ciężkie walki toczyły się o Tarusę nad Oką, silny węzeł oporu przeciwnika. Natarcie na tę miejscowość prowadzono nocą jednocześnie z kilku kierunków. Oprócz tego część sił ar­ mii sforsowała rzeki Okę i Tarusę w pewnej odległości od mia­ sta, dokonując głębokiego jego obejścia z północy i zachodu. Wykorzystując ciemną noc grupa flzylierów dotarła do miasta. Nocny atak zakończył się sukcesem. Miasto zostało zdobyte 19 grudnia. W dniu następnym pozostałe oddziały 49 armii broniąc się na Oce rozpoczęły forsowanie rzeki. Niemcy poczy­ nając od dolnego biegu rzeki Nary do Bogorodicka rozpoczęli wycofywanie się w kierunku na Kaługę, Bielew i Orzeł. Grupa wojsk pod dowództwem gen. Popowa z 50 armii wy­ szła na bliższe podejścia do Kaługi, natomiast oddziały gen. Biełowa i 10 armii po wyjściu w rejon Kapiwna i Pławska roz­ poczęły natarcie w kierunku na Odojewo, Liwny. W dyrektywie wydanej 20 grudnia dowództwo Frontu Za­ chodniego uaktualniło zadania dla poszczególnych armii. 49 armii polecono do końca 22 grudnia wyjść na rubież Małojarosławiec — Dietczino — Sladniewo, natomiast 50 armia w tym samym czasie miała zdobyć Kaługę i wyjść na linię Sladniewo, Wierietie. Wojska 10 armii do końca 23 grudnia miały wyjść na linię Połszewo, Odojewo, Liwny.

Bardzo złożone zadanie otrzymała grupa gen. Biełowa. Miała ona po zdobyciu Odojewa sforsować Okę na odcinku Lichwin, Bielew, a następnie 26 grudnia opanować Juchnow. Po. wyko­ naniu tego zadania miała zamknąć drogi odwrotu grup nieprzy­ jaciela broniącego się w rejonie Małojarosławca i Kaługi. Ze względu na wielkość i różnorodność zadań grupa gen. Biełowa została znacznie wzmocniona. W jej skład weszły poza 1 gwardyjskim korpusem kawalerii, 322 i 328 dywizje piechoty, 41, 57 i 75 dywizje kawalerii oraz 9 brygada pancerna. 49 armia w trakcie wykonywania swego zadania napotkała poważne trudności w przełamaniu obrony przeciwnika. W związku z tym dowództwo armii podjęło decyzję o wzmoc­ nieniu natarcia na lewym skrzydle armii. Dzięki temu natarcie rozwinęło się pomyślnie. Największy sukces uzyskano na le­ wym skrzydle, gdzie nastąpiło przesunięcie o 30—40 km. 50 armia głównymi siłami nacierała na Kaługę. Rano 21 grudnia część grupy gen. Popowa wdarła się do miasta i podjęła tam ciężkie walki uliczne. Przed nacierającymi oddziałami 50 armii rozpoczęły odwrót związki XLIII niemieckiego korpusu piechoty. Dowództwo niemieckie starało się wykorzystać wszelkie moż­ liwe siły i środki, aby powstrzymać przeciwnatarcie radzieckie na rubieży Kaługa, Bielew. Do Kaługi pośpiesznie Niemcy ściągnęli oddziały policyjne i 4 pułk piechoty SS. Tu też ściąga­ ły cofające się oddziały 31, 131 i 137 dywizji piechoty XLIII korpusu piechoty. Do rejonu Lichwina przybywały zbiorcze pododdziały wojsk kolejowych i saperów. Pod koniec 21 grud­ nia oddziałom niemieckim udało się kontratakując przechwycić szosę na południe od Kaługi z jednoczesnym naruszeniem sty­ ku grupy gen. Popowa z głównymi siłami 50 armii. Mimo to wojska tej grupy w okresie od 21 do 24 grudnia nie zaprzestały walk o Kaługę, prowadząc zacięte boje w południowo-wschod­ niej części miasta. Prawoskrzydłowe związki 50 armii odpierały kontrataki nie­ przyjaciela próbując wyjść w rejon Kaługi. Niemcy bronili się jednak z determinacją, zdając sobie sprawę, że znaleźli się na krawędzi klęski. Jednakże oddziały radzieckie zaczęły odczuwać niedostatki w sile żywej i w sprzęcie, spowodowane długotrwa­ łymi walkami. Doskonale. realizowała swoje zadanie grupa Biełowa, która

zbliżała się do Odojewa. Miasto miała ona zdobyć, zgodnie z rozkazem, do wieczora 22 grudnia. Odpierając kontratak 296 dywizji piechoty i samodzielnego pułku „Gross Deutschland” oddziały tej grupy posunęły się o 15 km. 1 gwardyjska dywizja kawalerii współdziałając z 2 dywizją kawalerii i 322 dywizją piechoty wykonały zadanie w nakazanym terminie. Przeciwnik został wyparty z Odojewa. Na pomoc walczącym w Kałudze oddziałom gen. Popowa przyszły 340 i 290 dywizje piechoty. 30 grudnia miasto było wyzwolone. W walkach o Kaługę zabito i raniono około 2 tysię­ cy żołnierzy niemieckich. Istotnej pomocy oddziałom 50 armii udzielili tulscy partyzanci, którzy przekazywali informacje o ruchach wojsk niemieckich i dezorganizowali ich tyły. W okr.esie od 6 do 30 grudnia 1941 roku wojska lewego skrzydła Frontu Zachodniego zniszczyły wiele niemieckich linii obronnych, zadały ciężkie straty 2 armii pancernej gen. Guderiana, stając się jedną z przyczyn jego odwołania. W pościgu za nieprzyjacielem wojska 49, 50 i 10 armii oraz oddziały grupy gen. Biełowa posunęły się na zachód około 220 km. 3. WALKI NA CENTRALNYM ODCINKU FRONTU ZACHODNIEGO

W centrum Frontu znajdowały się dowodzone przez genera­ łów: Leonida Goworowa, Michaiła Jefremowa i Konstantina Gołubiewa — 5, 33 i 43 armie. Do 13 grudnia wojska działające w tym pasie prowadziły walki, których celem było wiązanie sił przeciwnika. Ograniczało to w znacznym stopniu jego możli­ wości manewrowe. W związku z sukcesami, jakie osiągnęły związki i oddziały działające na skrzydłach, gen. Żuków wydał rozkaz o przejściu do natarcia armii działających w centrum ugrupowania Frontu. Plan operacji, w których miały uczestniczyć 5, 33, 43 armie, zakładał, aby działania wojsk radzieckich związały siły niemiec­ kie na rzekach Ruza, Nara i Oka i pozbawiły przeciwnika szans na dokonanie przegrupowań oddziałów na skrzydła. Zadania dla poszczególnych armii zostały sformułowane w dyrektywach z 13 i 16 grudnia: 5 armia otrzymała rozkaz natarcia swym le­

wym skrzydłem w kierunku na Możajsk, natomiast 33 i 43 ar­ miom rozkazano nacierać na Bałabanowo i Małojarosławiec. W pasie natarcia związków środkowej części Frontu Zachod­ niego znajdowały się zasadnicze siły niemieckiej 4 armii. W ich skład wchodziło czternaście dywizji piechoty, dwie dywizje pancerne i jedna zmotoryzowana. Dysponowały one 100 czoł­ gami. Przeciwnik miał przewagę w sile żywej 1,5 raza i w arty­ lerii 2,5 raza 9. 5 armia współdziałając z 16 armią, oddziałami swego prawe­ go skrzydła przeszła 13 grudnia do natarcia, odrzucając tyłowe oddziały przeciwnika wykonującego działania odwrotowe w kie­ runku na zachód. 2 gwardyjski korpus kawalerii gen. Dowatora zgodnie z rozkazem dowódcy Frontu Zachodniego został włą­ czony do 5 armii i skierowany na tyły przeciwnika. 10 grudnia korpus ten w składzie 3, 4 i 20 dywizji piechoty oraz 1 samo­ dzielnego pułku kawalerii ześrodkował się w kompleksie leśnym w rejonie Kubinki. 13 grudnia przy 30° mrozie jednostki kor­ pusu wykonały 15-kilometrowy marsz, a następnie pościg za odchodzącą na kierunek północno-zachodni 78 niemiecką dy­ wizją, którą 16 grudnia w rejonie Safonicka zaatakowały i roz­ biły. Sukcesy korpusu na tyłach wroga ułatwiały działania pra­ wego skrzydła 5 armii na kierunku rzeki Ruzy. Armia ta zadała ciężkie straty trzem dywizjom nieprzyjaciela i 20 grudnia wy­ szła na linię Ruza, Tuszkowo. 18 grudnia przeszły do natarcia 33 i 43 armie. Jednocześnie z nimi rozpoczęły natarcie lewoskrzydłowe oddziały 5 armii i prawoskrzydłowe oddziały 49 armii. W wyniku ich działań przeciwnik został odrzucony o dalsze 40—60 km. Wyzwolono Naro-Fomińsk, Małojarosławiec, Borowsk i dziesiątki innych miejscowości. Natarcie to ponownie związało oddziały niemiec­ kiej 4 armii i uniemożliwiało przeciwnikowi przerzucenie sił, dla wzmocnienia ugrupowań niemieckich działających na pół­ noc i południe od Moskwy. Tak jak i w innych rejonach walk, tak i w pasie środkowym Frontu Zachodniego istotnej pomocy walczącym oddziałom udzielała ludność cywilna. Pomagali dorośli, pomagały dzieci. 11-letni Wania Andrianow dotarł do sztabu 33 armii, gdzie ’ Murijew, op. cit., s. 250—251.

przekazał dane dotyczące zamaskowanych stanowisk ogniowych przeciwnika znajdujących się na zachodnim brzegu rzeki Protwy. Informacje te zaoszczędżiły życie wielu żołnierzom. Za ten czyn chłopca odznaczono Orderem Czerwonej Gwiazdy. Mimo osiągniętych sukcesów zadania postawione 33 i 43 ar­ miom w dyrektywach Frontu Zachodniego z 13 i 16 grudnia nie zostały w pełni zrealizowane. Obrony przeciwnika nie przerwa­ no na pełnej głębokości. W tej sytuacji dowództwo Frontu Za­ chodniego zmieniło zadania dla tych armii, polecając im do końca 22 grudnia opanować rubież Simbuchowo — Borowsk — Barabanowo — Borbi. Jednak i tego zadania związki i oddziały 33 i 43 armii nie mogły wykonać. Przyczyną niepowodzenia by­ ła znaczna przewaga przeciwnika w sile żywej i w środkach oraz zajmowanie przezeń dobrze przygotowanych rubieży obron­ nych. Przyczyn niepowodzeń należałoby także szukać w niedo­ statkach organizacji działań bojowych oraz w nie zawsze spra­ wnym działaniu sztabów. Przeważały ataki frontalne, ognia artylerii często nie ześrodkowywano na newralgicznych punk­ tach. Zdarzały się niedociągnięcia w rozpoznawaniu środków ogniowych przeciwnika. Były też przyczyny obiektywne, głębo­ ki śnieg i mróz bardzo utrudniał prowadzenie natarcia. Najistotniejsze jednak, że nieprzyjaciel został skutecznie związany w centrum Frontu. Dzięki temu feldmarsz. von Bock nie miał możliwości manewrowania oddziałami i związkami, co w rezultacie stwarzało sprzyjające warunki gen. Żukowowi do skutecznego wykorzystania armii walczących na prawym i le­ wym skrzydle Frontu. 4. PRZECIWNATARCIE FRONTÓW KALINIŃSKIEGO I POŁUDNIOWO-ZACHODNIEGO

Przeciwnatarcie Frontów Kalinińskiego i Południowo-Zachodniego prowadzone było w ścisłym współdziałaniu z Fron­ tem Zachodnim. W stosunku do przeciwnika, który ześrodkował swe oddziały na północ od Moskwy, związki i oddziały Frontu Kalinińskiego zajmowały położenie oskrzydlające. Uwzględniając ten fakt Na­ czelne Dowództwo poleciło dowódcy Frontu przygotowanie uderzenia wojskami lewego skrzydła w celu rozgromienia kaliniń-

skiego ugrupowania przeciwnika. Wykonanie tego zadania w istotny sposób miało pomóc prawemu skrzydłu Frontu Za­ chodniego w likwidacji niemieckiej północnej grupy uderze­ niowej. Po otrzymaniu dyrektywy Naczelnego Dowództwa dowódca Frontu Kalinińskiego gen. Iwan Koniew podjął decyzję o przer­ waniu obrony niemieckiej na zachód i wschód od Kalinina. Część sił grupy uderzeniowej Frontu miała okrążyć i zniszczyć przeciwnika w rejonie miasta i jednocześnie rozpocząć natarcie na południe atakując tyły 3 niemieckiej grupy pancernej. Głę­ bokość operacji wynosiła 40—50 kilometrów. W skład grupy uderzeniowej weszły: 31 armia ze swymi pięcioma dywizjami piechoty, trzy dywizje z 29 armii i jedna dywizja z odwodów Frontu. Na początku grudnia Front Kaliniński dysponował następu­ jącymi siłami: — 22 armią, dowodzoną przez gen. Władimira Wostruchowa mającą w swym składzie 178, 179, 186, 220 i 249 dywizje pie­ choty i samodzielną brygadą zmotoryzowaną; — 29 armią gen. Iwana Maslennikowa w składzie trzech dy­ wizji piechoty (174, 183 i 246) i 54 dywizją kawalerii; — 31 armią gen. Wasilija Juszkiewicza składającą się ze 119, 243, 250, 252 i 256 dywizji piechoty. Jak z powyższego wynika grupa uderzeniowa zgromadziła ponad połowę sił całego Frontu Kalinińskiego. Nieprzyjaciel działający w pasie Frontu posiadał VI, XXIII i XXVII korpusy armijne 9 armii polowej. W sumie było to trzynaście dywizji ukompletowanych do 70—80% stanów oso­ bowych. Dawało to Niemcom przewagę w sile żywej 1,5-krotną, a w artylerii 2-krotną. Mimo to ze względu na skompliko­ waną sytuację Naczelne Dowództwo wymagało od Frontu Ka­ linińskiego aktywnych działań. Szczególnie silna i dobrze zorganizowana była obrona wojsk niemieckich w rejonie Kalinina. Miasto zostało przekształcone w twierdzę. W samym tylko mieście ześrodkowane były trzy dywizje piechoty, a w czasie walk siły te zostały wzmocnione o dalsze dwie dywizje. Front natarcia 31 armii wynosił 28 km. Siły, którymi dyspo­ nowała, nie pozwoliły na jednakowy wysiłek w całym pasie.

W związku z tym 60% artylerii skoncentrowanych zostało na 6-kilometrowym odcinku. Stanowiło to 280 dział i moździerzy różnych typów, tzn. 45 na km frontu. Takie ugrupowanie za­ pewniało armii na odcinku przełamania czterokrotną przewagę w sile żywej i artylerii. Przewidywano 45-minutowe przygoto­ wanie artyleryjskie oraz wcześniejsze użycie lotnictwa. Natarcie wojsk 29 i 31 armii rozpoczęło się po przygotowaniu artyleryjskim i lotniczym rankiem 5 grudnia. Szybko sforsowa­ no Wołgę i zlikwidowano punkty ogniowe nieprzyjaciela na po­ łudniowym brzegu rzeki. Niemcy nie dawali jednak za wygraną i często kontratakowali. W wyniku 10-dniowych walk wyczer­ pany przeciwnik, zagrożony zamknięciem pierścienia okrążenia, rozpoczął nocą 15 grudnia odwrót z Kalinina na południe. Następnego dnia wojska 29 i 31 armii zajęły w walce miasto i rozpoczęły natarcie w kierunku południowym. W rezultacie operacji duże straty poniosły związki i oddziały niemieckiej 9 armii. Był to sukces wojsk Frontu Kalinińskiego. W Kalininie oddziały radzieckie zdobyły 190 dział i moździe­ rzy, 31 czołgów, około 100 samochodów i dużo innego sprzę­ tu 10. Straty niemieckie tylko w zabitych są oceniane na około 10 tys. ludzi. Efektami operacji kalinińskiej, poza wyzwoleniem miasta by­ ło także opanowanie linii kolejowej Moskwa—Kalinin oraz za­ bezpieczenie prawego skrzydła Frontu Zachodniego z północy i północnego zachodu. Główne siły Frontu Kalinińskiego zajmowały w dalszym cią­ gu położenie oskrzydlające w stosunku do niemieckiej Grupy Armii „Środek”. Była to bardzo dogodna sytuacja do rozwinię­ cia natarcia we współdziałaniu z Frontami Zachodnim i Pół­ nocno-Zachodnim. Jednocześnie z operacją kalinińską Front Południowo-Zachodni przygotował i przeprowadził równie ważną operację jelecką. Realizowały ją 3 i 13 armie oraz grupa operacyjna gen. Fiodora Kostenki. Celem tej operacji było rozgromienie ugru­ powania przeciwnika usiłującego przedostać się w rejon Jelca oraz zagrożenie tyłom 2 armii pancernej Guderiana. Działania 10

Tamże, s. 260—261

te miały istotne znaczenie dla wojsk lewego skrzydła Frontu Zachodniego, które dążyły do rozgromienia ugrupowania prze­ ciwnika w rejonie Tuły. Jelec był dla oddziałów niemieckich ważnym punktem, który mógł stać się podstawą dla dalszego natarcia na Woroneż i Lipieck. Dlatego w celu obrony miasta Niemcy ześrodkowali tu 446 pułk 134 dywizji piechoty i 133 pułk 45 dywizji piechoty. Były to znaczne siły. Wojska Frontu Południowo-Zachodniego w walkach obron­ nych w październiku i listopadzie poniosły bardzo duże straty. Wprawdzie w momencie rozpoczęcia przeciwnatarcia w grud­ niu 1941 r. dysponowały one dwukrotną przewagą nad prze­ ciwnikiem w ludziach, jednak w środkach technicznych przewa­ ga była po stronie niemieckiej — prawie 4-krotna w działach i moździerzach i 1,5-krotna w czołgach. W związku z tym, w skład Frontu Południowo-Zachodniego włączona została 61 armia z odwodów radzieckiego Naczelnego Dowództwa. Po włączeniu tej armii do działań w rejonie Jelca, jak również po sformowa­ niu grupy uderzeniowej w rejonie na południe od tego miasta, stosunek sił i środków stał się korzystniejszy dla wojsk radziec­ kich, jednakże Niemcy zachowali jeszcze wyraźną, dwukrotną przewagę w sprzęcie. Koncepcja operacji jeleckiej zakładała, że główne uderzenie na tyły i skrzydła ugrupowania niemieckiego wykona ruchoma grupa operacyjna gen. Kostenki, a 13 armia wykona jednocześ­ nie uderzenie pomocnicze oskrzydlając Jelec z północy i z pół­ nocnego zachodu. W celu zrealizowania takiej koncepcji operacji dowódca Frontu Południowo-Zachodniego marsz. Timoszenko polecił zorganizowanie dwóch grup uderzeniowych. Ruchoma grupa operacyjna gen. Kostenki zajęła pozycje na południe od Jelca. W jej skład weszły 5 korpus kawalerii, 1 gwardyjska dywizja piechoty, 121 dywizja piechoty, 34 brygada zmotoryzowana, 129 brygada pancerna, 642 pułk artylerii, 4 i 7 gwardyjskie puł­ ki rakietowe. Grupa operacyjna 13 armii ześrodkowana została na północ od Jelca i składała się z 307 dywizji piechoty, 57 bry­ gady NKWD, 55 dywizji kawalerii i 150 brygady pancernej. Grupa ta miała wykonać działania pomocnicze w okrążeniu jeleckiego zgrupowania przeciwnika.

Operację jelecką rozpoczęła 6 grudnia 1941 r. grupa gen. Kostenki rozcinając 95 dywizję piechoty nieprzyjaciela na dwie części. Niemcy usiłowali przy pomocy kontrataków powstrzy­ mać natarcie, jednak bez rezultatu i zostali zmuszeni do wyco­ fywania się w kierunku północnym. Przy odwrocie starali się wykorzystywać każdy punkt oporu. Oddziały radzieckie parły naprzód obchodząc silnie umocnione miejscowości. Bardzo dobrze wykonywali swe zadania kawalerzyści, walcząc zarówno konno jak i w szyku pieszym. Tempo natarcia wzrastało, 9 grudnia 5 korpus kawalerii po­ sunął się 12 kilometrów. Jeszcze lepsze były rezultaty w dniu następnym, kiedy to korpus w ciągu doby posunął się na pół­ nocnym kierunku o 20 km. Grupa gen. Kostenki 10 grudnia dotarła do rubieży Prilepy—Chudłowo—Nikitskoje wychodząc na skrzydło i tyły całego jeleckiego ugrupowania przeciwnika i przecinając drogę Liwny—Jelec. W ten sposób zamknięta została droga odwrotu przeciwnika na zachód, a jednocześnie rozpoczę­ ło się okrążenie 45, 134 dywizji XXXIV niemieckiego korpusu piechoty. 9 grudnia oddziały 148 dywizji piechoty płk. Filipa Czierokmanowa wspomagane uderzeniami lotnictwa bombowego i sztur­ mowego, prowadząc zacięte walki, wkroczyły do Jelca. Na­ stępnie zdobyły doskonale rozbudowany punkt oporu m. Ko­ zaki. Pod koniec 10 grudnia wojska 13 armii wyszły na linię Siergiejewka, Stieganowka. Ze względu na to, że grupie uderzeniowej 13 armii nie udało się wyjść w rejon Nikitskoje, główne siły przeciwnika opuściły rejon wyznaczony miejscowościami Jelec, Dołgorukowo, Nikit­ skoje na północny brzeg rzeki Sosny i razem z oddziałami 134 dywizji piechoty rozpoczęły marsz na zachód. Dowódca Frontu Południowo-Zachodniego, aby nie dopuścić do wymknięcia się wyżej wymienionych sił przeciwnika, posta­ wił w dniu 11 grudnia 13 armii zadanie zwiększenia tempa na­ tarcia tak, aby 13 grudnia osiągnęła ona rubież Wierchowje— Liwny—rzeka Kszeń, natomiast oddziałom ruchomej grupy operacyjnej gen. Kostenki polecił zajęcie rejonu Chomutowo, Wierchowje, Izmałkowo i zamknięcie pierścienia okrążenia głównych sił 45 i 134 dywizji piechoty w rejonie Izmałkowo, Rossosz, Wierchnia, Liubowsza, Zybino, Bolszaja Czemowa. Próby przeciwnika zmierzające do wyrwania się z okrążenia

nie przyniosły sukcesu. 15 grudnia okrążone oddziały zostały rozbite na niewielkie grupy i następnie zniszczone. W rezultacie operacji jeleckiej Niemcy stracili 16 tys. żołnie­ rzy. Oddziały radzieckie zdobyły 150 dział, ponad 700 samo­ chodów oraz duże ilości innego sprzętu. Wzięto do niewoli 557 żołnierzy. Nieprzyjaciel został wyparty z ponad 400 miejscowoś­ ci, w tym z miast Jefremow i Jelec. Na sukces omawianej operacji złożył się między innymi właś­ ciwy wybór kierunku głównego natarcia. Uderzenie na skrzydła nieprzyjaciela umożliwiło wyjście na jego tyły. Bardzo istotną rolę odegrały w tej operacji oddziały 5 korpusu kawalerii, które w ciągu siedmiu dni natarcia przebyły 90—100 km. Średnie tempo dobowe wynosiło więc 12—14 km, a w niektóre dni od­ działy tego korpusu potrafiły przebyć 30—40 km. Trzeba przy tym zaznaczyć, że nie był to marsz, ale marsz połączony z ciężkimi walkami. Nie bez znaczenia było także uderzenie na kierunkach pomocniczych. Dzięki niemu ugrupowanie prze­ ciwnika było atakowane niemal na całym froncie. Operacja jelecka wykazała, że uderzenie na skrzydłach w celu okrążenia i zniszczenia przeciwjiika możliwe jest także przy równowadze sił, bo tak chyba można ocenić stosunek sił ra­ dzieckich do niemieckich, ponieważ radziecką przewagę w sile żywej rekompensowała przewaga Niemców w środkach walki. Pod Jelcem została rozgromiona jedna trzecia 2 armii niemiec­ kiej. W momencie przejścia 61 armii do natarcia z rejonu Riażsk, Ranienburg w ogólnym kierunku na Orzeł oraz natarcie 40 armii na zachód, na całym froncie od Bogorodicka do Ka­ stornoje Niemcy zaczęli odwrót na zachód. Do 30 grudnia 61, 3 i 13 armie w pościgu za przeciwnikiem wyszły na rubież Arseniewo—Czerń—Wierchowie—Liwny. * Przeciwnatarcie pod Moskwą zakończyło się sukcesem stra­ tegicznym Armii Radzieckiej. W czasie 20—25 dni główna siła uderzeniowa na froncie radziecko-niemieckim, Grupa Armii „Środek”, poniosła poważną klęskę. W znacznym stopniu zosta­ ły zniszczone jej ugrupowania uderzeniowe, których zadaniem było obejście Moskwy z południa i z północy i zamknięcie pier­ ścienia okrążenia. Pozostałości tych grup zostały odrzucone od Moskwy na 100—300 km.

Ogólne straty niemieckie w okresie radzieckiego przeciwna­ tarcia, wliczając w to rannych, zabitych i chorych, obliczane są na około 300 tys. ludzi 11. Wojskom radzieckim nie udało się w pełni zlikwidować sił niemieckich znajdujących się pod Mo­ skwą. Jedną z głównych przyczyn był bez wątpienia brak od­ powiedniej ilości wojsk szybkich, szczególnie pancernych i zmotoryzowanych. Przeciwnatarcie doprowadziło do definitywnego załamania planu zdobycia Moskwy, a jednocześnie zlikwidowało bezpo­ średnie zagrożenie stolicy Związku Radzieckiego. Realizacja je­ go stworzyła dogodne warunki do rozwinięcia ogólnego natarcia wojsk Armii Radzieckiej, nie tylko na kierunku centralnym, lecz także na innych odcinkach frontu radziecko-niemieckiego. Grudniowe walki odegrały poważną rolę w rozwoju radzie­ ckiej sztuki wojennej. Było to pierwsze w wojnie z hitlerow­ skimi Niemcami przeciwnatarcie noszące charakter strategi­ cznej operacji zaczepnej. Stanowiło ono część składową szero­ kiego planu strategicznego Naczelnego Dowództwa Armii Radzieckiej, który obejmował również uderzenia pod Tychwinem i Rostowem. Duże znaczenie w prowadzeniu walk pod Moskwą miało za­ skoczenie strategiczne, które sprzyjało uchwyceniu inicjatywy przez wojska radzieckie. Możliwe było dzięki wybraniu odpo­ wiedniego czasu do rozpoczęcia działań. Przeciwnatarcie zosta­ ło przeprowadzone znacznie większymi siłami aniżeli poprze­ dzająca je bitwa obronna. Oprócz wojsk trzech Frontów wzięły w niej udział odwody Naczelnego Dowództwa. W sumie w działaniach bojowych wzięło udział piętnaście ar­ mii ogólnowojskowych. Rozwinęły się one na szerokim froncie — około 1000 km i na głębokości 100—300 km w średnim tempie natarcia od 5 do 15 km na dobę, a w czasie pościgu 15—20 km na dobę. Szczególnie przykrą niespodzianką dla nieprzyjaciela było wprowadzenie do walki świeżych sił radzieckich. Raz jeszcze okazało się, że prognozy hitlerowskie dotyczące rozwoju wyda­ rzeń na froncie niemiecko-radzieckim w poważnym stopniu mi­ jają się z realiami. 11

Razgrom niemiecko-fajzistskich..., s. 304.

OFENSYWA ARMII RADZIECKIEJ NA KIERUNKU ZACHODNIM W 1942 R.

1. SYTUACJA NA FRONCIE RADZIECKO-NIEMIECKIM PRZED ROZPOCZĘCIEM OFENSYWY

Dowództwo niemieckie, mimo poniesionej klęski pod Moskwą, Kalininem i Jelcem oraz olbrzymich strat w ludziach i sprzę­ cie, nie utraciło wiary w możliwość poprawy swego położenia na środkowym odcinku frontu radziecko-niemieckiego. W zwią­ zku z tym nakazało swoim związkom obronę rubieży, na które zostały one zepchnięte w trakcie grudniowego przeciwnatarcia w 1941 r. Szczególną wagę przywiązywali Niemcy do trójkąta wyznaczonego miejscowościami Rżew, Gżatsk, Wiaźma, uważa­ jąc go za dogodny rejon do koncentracji sił, które wiosną 1942 r. mogłyby przejść do nowej ofensywy na Moskwę. Na liczącym 650 km froncie od Seliżarowa do Suchiniczi Niemcy dysponowali 9 armią połową, 3 i 4 grupami pancerny­ mi i 4 armią połową. Wchodziły one w skład Grupy Armii „Środek”. Siły te ugrupowane zostały w dwóch rzutach. W pierwszym znajdowały się czterdzieści dwie dywizje piechoty, cztery dywizje zmotoryzowane i dziewięć pancernych, nato­ miast w drugim tylko siły trzech dywizji, które trzeba by raczej nazwać niewielkim odwodem, a nie drugim rzutem. Przeciętna gęstość operacyjna wynosiła — jedna dywizja na 12 km. Była ona jednak zróżnicowana na poszczególnych kie­ runkach i tak: na rżewskim 8—10 km, na wołokołamsko-możaj-

sko-gżatskim na 5—10 km frontu. Bardzo mała gęstość obrony była na skrzydłach Grupy Armii „Środek”, na kierunkach Ostaszków, Toropieck, Kozielsk i Suchiniczi. Tu na jedną dy­ wizję przypadało 30 km frontu, a nawet więcej. Wojska niemieckie na wielu odcinkach miały przygotowaną obronę, opartą na systemie punktów i węzłów oporu. Były one zbudowane w poszczególnych miejscowościach oraz na skrzy­ żowaniach dróg. Niemcy wykorzystywali także umocnienia rozbudowane jesienią 1941 r. przez wojska radzieckie. Przeciw związkom i oddziałom Grupy Armii „Środek” dzia­ łały wojska czterech Frontów radzieckich: Północno-Zachod­ niego, Kalinińskiego, Zachodniego i sformowanego powtórnie 25 XII 1941 r. Frontu Briańskiego. Pierwszy z nich wzmocnio­ ny został 3 i 4 armiami uderzeniowymi z odwodów Naczelnego Dowództwa. Wychodząc z założenia, że związki Frontu Kali­ nińskiego zajmują dogodne położenie do uderzenia na skrzyd­ łach przeciwnika, znacznie powiększono jego skład. Na począt­ ku stycznia Front ten dysponował 22, 29, 30, 31 i 39 armiami. We Froncie Zachodnim znajdowało się dziewięć armii (1 ude­ rzeniowa, 20, 16, 5, 33, 43, 49, 50 i 10) oraz grupa operacyjna gen. Biełowa. W skład Frontu Briańskiego wchodziły 3, 13 i 61 armie. W sumie Fronty te dysponowały dziewiętnastoma ar­ miami mającymi w swym składzie około stu dywizji. Obok wymienionych armii radzieckie Naczelne Dowództwo posiadało liczące się odwody ześrodkowane w rejonie Moskwy. Znaczna ilość związków odwodowych na głębokich tyłach była także gotowa do przerzucenia na moskiewski kierunek strategi­ czny. Niemcy skoncentrowali najwięcej sił naprzeciw prawego skrzydła i centrum Frontu Zachodniego. Na odcinku Starica, rzeka Ruza, Kaługa znajdowało się prawe skrzydło 9 armii, 3 i 4 grupy pancerne i 4 armia połowa. Na 300-kilometrowym odcinku frontu Niemcy skoncentrowali 49 dywizji, w tym 35 dywizji piechoty, 10 pancernych i 4 zmotoryzowane. Wojska radzieckie na początku stycznia 1942 r. znajdowały się w dogodnym położeniu w stosunku do Grupy Armii „Śro­ dek”, ponieważ oskrzydlały ją z północy i z południa. W związ­ ku z tym Naczelne Dowództwo Armii Radzieckiej zamierzało, wykorzystując dogodne pozycje wyjściowe, rozgromić ostate-

cznie wojska Grupy Armii „Środek”, aby w ten sposób odsu­ nąć groźbę jakiegokolwiek zagrożenia dla Moskwy. Zamiar Naczelnego Dowództwa przewidywał wykonanie głównego uderzenia na kierunkach: Rżew—Wiaźma, Możajsk— Wiaźma, Juchnow — Wiaźma, czyli na skrzydła i tyły Grupy Armii „Środek”, a następnie okrążenie rżewsko-wiaziemskiego zgrupowania przeciwnika i zniszczenie go. Zada­ niem Frontu Północno-Zachodniego było wykonanie uderzenia głównego z rubieży Ostaszków—Sieliżarowo w kierunku na Witebsk i Smoleńsk, natomiast pomocniczego na Chołm, a za­ tem na głębokie tyły Grupy Armii „Środek”. Dzięki temu Front, ten udzieliłby pomocy Frontowi Kalinińskiemu i Za­ chodniemu w rozbiciu rżewsko-wiaziemskiego ugrupowania hitlerowców. Wojska Frontu Briańskiego miały aktywnymi działaniami wiązać nieprzyjaciela na kierunku bołchowskim i orłowskim. 2. DZIAŁANIA BOJOWE FRONTU KALINIŃSKIEGO

W celu likwidacji lewego skrzydła Grupy Armii „Środek” utworzone zostały dwie grupy uderzeniowe. Pierwsza w rejonie Torżoka w składzie: 39 armia i wydzielone siły 22 i 29 armii Frontu Kalinińskiego oraz druga, w rejonie Ostaszkowa, w której skład weszły 3 i 4 armie uderzeniowe Frontu Północno-Zachodniego. Zgrupowanie uderzeniowe Frontu Kalinińskiego składało się z dziesięciu dywizji piechoty 39 armii oraz skrzydłowych dywizji sąsiednich armii, tzn. 22 i 29, trzech pułków artyleryjskich, dwóch dywizjonów rakietowych, sześciu batalionów narciarzy i dwóch batalionów pancernych. Niemcy na odcinku działania tego zgrupowania mieli zaledwie około dwóch dywizji piechoty, więc wyraźna przewaga, ale tylko na tym odcinku, zarówno w ludziach jak i sprzęcie była po stronie wojsk radzieckich. 24 grudnia na kierunku rżewskim rozpoczęło się natarcie. Obrona niemiecka została przełamana i armie Frontu Ka­ linińskiego rozpoczęły ruch w kierunku południowo-zachodnim. 1 stycznia 39 armia doszła do Rżewa, 29 armia zdo­

była Staricę, natomiast 22 dotarła do Wołgi w rejonie Rżewa. Wojska 39 armii prowadziły ciężkie walki z oddziałami nie­ mieckimi walczącymi na kierunku syczewskim. Wyszły one 15 stycznia w rejon położony na zachód i południowy zachód od Syczewki. Jednak armii zabrakło sił do zajęcia tego tak wa­ żnego punktu. 29 armia, w składzie 220, 369, 252, 243, 246 i 174 dywizji piechoty, pięciu samodzielnych batalionów czołgów oraz dwóch samodzielnych dywizjonów rakietowych, nacierała na Rżew z północy, ale nie udało jej się przełamać obrony oddzia­ łów VI korpusu armijnego nieprzyjaciela. Natarcie wojsk Fron­ tu Kalinińskiego w pierwszej połowie stycznia zakończyło się ograniczonym sukcesem, czego zasadniczą przyczyną był nie­ dostatek sił i środków. Na pozostałych odcinkach frontu sytuacja ukształtowała się następująco: 15 stycznia wojska 22 armii rozpoczęły natarcie, W którego rezultacie zdobyły Sieliżarowo i przeprawiły się przez Wołgę w rejonie Polichowa; 31 armia prowadziła walki ze 161 i 162 niemieckimi dywizjami piechoty na rubieży Iraża — Tierieszkowo — Kromzino; 30 armia, spotkawszy się z zacię­ tym oporem 36 zmotoryzowanej i 2 pancernej dywizji przeciw­ nika na rubieży Stupino — Jagodino — Gołowino — Korszikowo — Makarów, przystąpiła do przegrupowania sił. Podsumowując działania Frontu Kalinińskiego po 7—8 dniach styczniowej operacji trzeba stwierdzić, że największy sukces odniosły one na kierunku syczewskim, lecz był to sukces poło­ wiczny. Mimo dotarcia na podejścia do Syczewki, miejscowości tej nie udało się zdobyć, a linia kolejowa Rżew—Syczewka— Wiaźma pozostawała nadal w rękach nieprzyjaciela. Niemiecka 9 armia połowa stawiała wyjątkowo zacięty opór w rejonie Rżewa i Syczewki. Przeciwko 39 armii działającej na rubieży Syczewka—Osuga Niemcy skierowali 1 dywizję pancer­ ną działającą poprzednio w rejonie 30 armii, a także 208 dywiz­ ję piechoty przegrupowaną z odwodów z rejonu Smoleńska. Rejon Rżewa został wzmocniony oddziałami VI korpusu armij­ nego. Dobrze zorganizowanej obrony niemieckiej na wschód od Rżewa nie udało się przełamać wojskami 31 i 30 armii. Na kierunku sieliżarowskim oddziały XXIII niemieckiego korpusu armijnego zostały zmuszone do odwrotu na południe

ze względu na natarcie Frontu Północno-Zachodniego. Cofały się one w kierunku miejscowości Toropiec. W dniu 17 stycznia 1942 r. dowódca Frontu Kalinińskiego gen. Koniew wydał rozkaz, w którym postawił zadania dla ar­ mii Frontu. 29 armia miała swą grupą uderzeniową zdobyć Rżew, a następnie na północ od miasta przejść do obrony; 39 armia otrzymała zadanie kontynuowania natarcia na Wiaźmę i po umocnieniu swojej pozycji w rejonie Syczewka, Osuga przejść do obrony; 11 korpus kawalerii miał nacierć na Siemlewo; 31 armia otrzymała zadanie natarcia swym lewym skrzyd­ łem na Zubcow, a 30 armii nakazano natarcie w ogólnym kie­ runku Pogoriełoje Gorodiszcze, Syczewka. Pod koniec drugiej dekady stycznia związki i oddziały skrzyd­ łowe Frontu Północno-Zachodniego sąsiadujące z Frontem Kalinińskim zdobyły Toropiec i wyszły na wysokość linii kolejo­ wej Rżew—Wielkie Łuki. Zadecydowało to o przekazaniu przez Naczelne Dowództwo Frontowi Kalinińskiemu 3 i 4 armii uderzeniowych oraz o postawieniu dla tego Frontu w dyrekty­ wie z dnia 19 stycznia następujących zadań: 39 armia i 11 kor­ pus kawalerii miały nacierać w kierunku na st. Siemlewo i nie później niż 21 stycznia zaniknąć w tym rejonie we współdziała­ niu z wojskami Frontu Zachodniego nacierającymi ze strony Mosaiska pierścień okrążenia wokół gżatsko-wiaziemskiego ugrupowania niemieckiego; 29 i 31 armie — nie później niż 21 stycznia zdobyć Rżew i Zubcow; 3 armia uderzeniowa miała nacierać od Chołma na Wielkie Łuki i dalej na Witebsk, Orszę, a następnie obejść Smoleńsk z zachodu i zdobyć miasto '. Na podstawie tej dyrektywy Kwatery Głównej dowództwo Frontu Kalinińskiego sprecyzowało zadania dla poszczególnych armii i tak: 3 armia uderzeniowa miała rozwinąć natarcie w kie­ runku Wielkich Łuków, 4 armia uderzeniowa w dalszym ciągu nacierać w kierunku na Wielinę, 22 armia ubezpieczać prawe skrzydło i tyły 39 armii oraz nacierać na Biełyj, 39 armia kon­ tynuować likwidację przeciwnika w rejonie Osuga, Syczewka, nie dopuszczając do jego przebicia się na zachód i północny za­ chód, 29 armia okrążyć i zniszczyć rżewskie ugrupowanie przeciwnika oraz zdobyć miasto, a 31 armia miała nacierać w kierunku na Zubcow. 1

Razgrom niemiecko-faszistskich..s. 329.

Jak wynika z przebiegu działań, ten szeroko zakrojony zamiar Naczelnego Dowództwa Armii Radzieckiej nie był w pełni realny. Obie armie uderzeniowe 3 i 4 zbyt mocno rozciągnęły swe siły w pasie swego działania i w związku z tym kontynuo­ wanie natarcia okazało się niemożliwe. Ułatwiało to tylko prze­ ciwnikowi obronę. Wobec ograniczonych możliwości pozosta­ łych armii Frontu Kalinińskiego wytworzyła się sytuacja, w której Niemcy przeszli do aktywnych działań na zachód od Rżewa i zdobyli dwie miejscowości Star i Korostielewo. Od tego momentu zaczęła się komplikować sytuacja 39 i 29 armii oraz 11 korpusu kawalerii, działających na kierunku rżewskim. Niemcy prowadząc działania aktywne, usiłowali wzmocnić obronę Rżewa i odciąć oddziały radzieckie działające na południowym brzegu Wołgi od ich głównych sił, pozostają­ cych jeszcze na północnym brzegu rzeki. W tej sytuacji, aby poprawić położenie 29 armii, dowódca Frontu Kalinińskiego podjął 21 stycznia decyzję o przegrupowaniu w rejon jej działa­ nia 30 armii. 3. DZIAŁANIA NA LEWYM SKRZYDLE FRONTU PÓŁNOCNO-ZACHODNIEGO

Walki na lewym skrzydle Frontu Północno-Zachodniego do­ wodzonego przez gen. Fiodora Kostenkę miały charakter walk pozycyjnych, szczególnie widoczne to było na kierunku toropieckim. W ostatnich dwóch miesiącach 1941 r. był to stosun­ kowo „spokojny” odcinek frontu radziecko-niemieckiego. Przy­ gotowanie oddziałów radzieckich do natarcia na kierunku toropieckim rozpoczęło się w połowie grudnia 1941 r. Natarcie lewego skrzydła Frontu — 3 i 4 armii uderzenio­ wych rozpoczęło się 9 stycznia 1942 r. W składzie pierwszej z nich znajdowały się 23, 33, 257 dywizje piechoty, 20, 27, 31, 45, 54 i 42 brygady piechoty, dwa pułki artylerii i dwa batalio­ ny pancerne. Front natarcia armii wynosił 27 km, gęstość arty­ lerii 9—10 dział i moździerzy na 1 km frontu. Natarcie rozpoczę­ ło się półgodzinnym przygotowaniem artyleryjskim. Silny opór Niemców i dobrze zorganizowany ich system obrony nie poz­ woliły związkom i oddziałom 3 armii uderzeniowej na szybkie przełamanie obrony przeciwnika.

4 armia uderzeniowa miała w swym składzie: 249, 332, 334, 358 i 360 dywizje piechoty, 21, 39, 48 i 51 brygady piechoty, dwa pułki artylerii, dwa dywizjony rakietowe i dwa bataliony pancerne. Front natarcia armii — 70 km. Średnia gęstość nasy­ cenia artylerii 10—12 dział i moździerzy na 1 km frontu. Natar­ cie rozpoczęło się dwugodzinnym przygotowaniem artyleryj­ skim. Silny opór nieprzyjaciela, śnieg i bezdroża były przyczy­ ną powolnego włamywania się w jego obronę. W pierwszym dniu natarcia 3 armia uderzeniowa posunęła się 5—7 km, a 4 armia uderzeniowa 8—15 km. Przyczyną tego by­ ła między innymi mała aktywność lotnictwa Frontu, bowiem wykonało ono w pasie działania obu armii tylko 66 samolotolotów 2. A oto jak wspomina pierwsze dni natarcia 4 armii uderze­ niowej jej ówczesny dowódca, późniejszy marsz. A. Jeremienko: „Po dwugodzinnym przygotowaniu artyleryjskim o godz. 10.30 środkowe ugrupowanie armii (249 i 332 dywizje piechoty) ru­ szyło naprzód przez zaspy śnieżne łamiąc zaciekły opór nieprzy­ jaciela. Siły główne 249 dywizji nacierały na miasto Pieno, dążąc do oskrzydlenia go. Wieczorem 925 pułk piechoty dotarł do pół­ nocnego skraju Pieno, a dwa bataliony 917 pułku osiągnęły wschodni skraj miasta, lecz z powodu silnego ognia i kontrata­ ków nieprzyjaciela musiały się wycofać na wschodni brzeg Wołgi. Dopiero po podciągnięciu artylerii, która opóźniła się z powodu zasp śnieżnych i wykonania artyleryjskiej nawały ogniowej z udziałem moździerzy gwardyjskich, 10 stycznia o świcie dywizja ruszyła ponownie do ataku na miasto. 925 pułk uderzył z północy, a 917 pułk piechoty ze wschodu. O godz. 12.00 67 batalion narciarzy dotarł do południowego krańca miasta. Nieprzyjacielowi odcięto wszystkie drogi odwrotu. Nasze oddziały jednoczesnym uderzeniem z trzech kierunków złamały opór nieprzyjaciela i około godziny 13.00 wyzwoliły Pieno. Ści­ gając rozgromiony pułk kawalerii i oddział rozpoznawczy bry­ gady kawalerii SS „Totenkopf’, wieczorem 10 stycznia dywizja zdobyła siłami 925 pułku piechoty Szewyriewo, 917 pułku Sob2

Tamże, s. 332.

łago i siłami 67 batalionu narciarzy Łaugę. W dobrze zorgani­ zowanym uderzeniu na Piano zlikwidowano prawie doszczętnie nieprzyjaciela broniącego miasta” 3. Podczas kolejnych dni operacji natarcie obu armii rozwijało się pomyślnie. 11 stycznia 3 armia posunęła się o 6—8 km, a 4 armia nacierająca w kierunku Andreapola zdobyła Szczewieriewo, rozbijając przerzuconą tu hitlerowską kawaleryjską bry­ gadę SS. W ciągu pierwszych trzech dni operacji wojska lewego skrzydła Frontu Północno-Zachodniego wdarły się na głębo­ kość 25—30 km w obronę przeciwnika. W całym pasie działania obu armii uderzeniowych obrona niemiecka została zdezorgani­ zowana i Niemcy zaczęli odwrót w kierunkach południowo-zachodnim i południowym. Sukcesy osiągnęły też oddziały lewego skrzydła sąsiedniej 34 armii, które opanowały rejon Diemieńska z południa. Dowództwo Frontu nie było jednak zadowolone z tempa natarcia. Wychodziło bowiem z założenia, że aby wykorzystać dotychczasowy sukces, nieodzowne jest przyspieszenie natarcia. Po tygodniu od rozpoczęcia operacji okazało się, że 3 i 4 ar­ mie uderzeniowe działają na rozbieżnych kierunkach, co spo­ wodowało rozciągnięcie frontu. 17 stycznia front 3 armii ude­ rzeniowej liczył 100 km, analogiczny był także pas frontu 4 ar­ mii. Między nacierającymi związkami obu armii, a szczególnie 3, pojawiły się znaczne luki. 20 stycznia wojska jej prawego skrzydła prowadziły jeszcze walki o Mołowoticę, a lewoskrzydłowe nacierały na Chołm starając się uchwycić szosę Chołm— Toropiec. Bardzo aktywnie działała 4 armia uderzeniowa. Głównym jej zadaniem w tym czasie było zdobycie miasta Toropiec, punktu mającego ważne znaczenie operacyjne. Niemcy przywiązywali do niego dużą wagę. Jednak hitlerowcom nie udało się utrzy­ mać miasta. 21 stycznia wojska 4 armii uderzeniowej zajęły miasto oczyszczając jednocześnie z wojsk nieprzyjaciela miasto Zapadnaja Dwina. Okrążony został także Stary Toropiec. Uchwycono również linię kolejową Rżew — Wielkie Łuki. Zdobycie Toropca oznaczało, że wojska niemieckiej 9 armii zos­ 3

A. Jeremienko, Wspomnienia, Warszawa 1961, s. 149.

tały rozbite, a front jej obrony przerwano na znacznej głębo­ kości. W tym samym czasie pod koniec 21 stycznia 3 armia uderze­ niowa kontynuowała natarcie na Wielkie Łuki i prowadząc ciężkie walki, zbliżyła się do Chołma, a przednie jej oddziały wyszły na szosę Chołm — Toropiec. Efekty natarcia prowadzonego przez 3 i 4 armie uderzeniowe to: przesunięcie się w stosunku do rubieży, z której rozpoczęto operację o 120 km, wyzwolenie 200 miejscowości oraz zdobycie wiele sprzętu przeciwnika: 221 dział, 90 moździerzy, 12 czołgów i dział pancernych, 705 samochodów, 18 radiostacji i jednego zestawu pontonowo-przeprawowego 4. Wrócimy raz jeszcze do wspomnień dowódcy 4 armii ude­ rzeniowej, do tej ich części, w której ocenia działania bojowe: „Cechą charakterystyczną działań bojowych 4 armii była wyso­ ka manewrowość, osiągnięta, pomimo że warunki do manew­ rowania były niezwykle trudne. Walcząc o drogi i osiedla, oddziały armii śmiało obchodziły nieprzyjacielskie punkty oporu, wypierały Niemców z umoc­ nień, a następnie niszczyły ich na otwartym polu. Tempo na­ tarcia hamowało nienadążanie czołgów, artylerii i urządzeń ty­ łowych. Mimo to oddziały piechoty, wsparte ogniem moździe­ rzy, rozwijały natarcie. Wojska zyskały bogate doświadczenie marszów w warunkach zimowych. Na szczególną uwagę zasłu­ guje marsz 360 dywizji piechoty, która w ciągu 12 dni przebyła odległość 135 km w gęstym masywie leśnym (w średnim tempie 11 km na dobę), dosłownie przebijając się i wydeptując sobie drogę przez gęstwinę i głęboki śnieg, wzmacniając lód na jezio­ rach i ciągnąc za sobą gołymi prawie rękami sprzęt, co natural­ nie jeszcze bardziej utrudniało marsz” 5. 22 stycznia 1942 r., zgodnie z decyzją Naczelnego Dowództ­ wa, 3 i 4 armie uderzeniowe zostały podporządkowane Fronto­ wi Kalinińskiemu. Działania wojsk lewego skrzydła Frontu Północno-Zachodniego zakończyły się niewątpliwym sukcesem, bowiem wyszły one głęboko na skrzydło Grupy Armii „Środek”, zagrażając jej 4

5

Razgrom niemiecko-faszistskich..., s. 335. Jeremienko, op. cit., s. 167.

od zachodu. Nie spowodowało to jednak istotnych zmian w sy­ tuacji operacyjno-strategicznej na froncie radziecko-niemieckim. 4. DZIAŁANIA WOJSK FRONTU KALINIŃSKIEGO W TRZECIEJ DEKADZIE STYCZNIA

Chociaż 3 i 4 armie uderzeniowe zostały przekazane Frontowi Kalinińskiemu, jednak do przełamania obrony przeciwnika na kierunku rżewskim nie doszło. Działania niemieckie na tym kierunku nie ograniczały się tyl­ ko do obrony. 22 stycznia Niemcy w składzie około dwóch pułków VI korpusu armijnego, przy współdziałaniu czołgów i lot­ nictwa, dokonali uderzenia na zachód od Rżewa i zajęli kilka miejscowości. Jednocześnie wykonali kontratak z rejonu Truszkowa i w jego wyniku zepchnęli na północny brzeg Wołgi od­ działy 178 dywizji piechoty 22 armii. W tej sytuacji dowódca Frontu Kalinińskiego podjął decyzję o przyspieszeniu przegrupowania 30 armii w rejon Olenino, Czertolino. 23 stycznia sztab armii przybył do miejscowości Kury i przystąpił do przygotowania działań mających na celu zlikwidowanie luki we froncie w rejonie Nowoje Korostielewo. Niemcy w dalszym ciągu prowadzili aktywne działania. 23 sty­ cznia, wykonując kontratak z rejonu Rżewa uchwycili na po­ łudniowym brzegu Wołgi wsie Burgowo, Żukowo, Riaziacewo i połączyli się ze swymi oddziałami nacierającymi ze strony Nielidowa. Dzięki temu udało im się zamknąć front na zachód od Rżewa w rejonie przełamania. Wkrótce na tym odcinku ut­ worzył się korytarz. Niemcy część sił rozwinęli w kierunku na północ, odpierały one ataki osłabionych oddziałów 29 i 30 ar­ mii. Druga część sił niemieckich została rozwinięta frontem na południe i odpierała ataki oddziałów 29 armii od strony Monczałowa i Czertolina. Korytarz, o którym mowa, rozdzielał wojska Frontu Kaliniń­ skiego na dwie części. W pierwszej znalazły się związki i od­ działy z północnego brzegu Wołgi i północnych podejść do Rżewa, były to 22, 30, 31 i część 29 armii. W drugiej natomiast, która znalazła się między Czertolinem a Syczewką, była 39 ar­ mia, główne siły 29 armii i 11 korpus kawalerii.

Piechota przemieszcza się na nowe pozycje Kontratak piechoty wsparty czołgami KW-2. Na pierwszym planie niemiecki czołg Pz KpFw-IV

Dowodca 1 gwardyjskiej brygady pancernej gen. Michaił Katukow (drugi z lewej) Dowodca 33 armii gen. Michaił Jefremow (pierwszy z lewej) na SD w Naro-Fomińsku

Dowódca 5 armii gen. Leonid Goworow

Pułki syberyjskie w drodze na front

Piechota w natarciu Przygotowanie artyleryjskie 6 grudnia 1941 r

Na stanowisku dowodzenia 16 armii. Od lewej: gen. Wasilij Kazakow, członek rady wojennej Aleksiej Łobaczew. gen. Konstanty Rokossowski, płk Michaił Malinin

Desant piechoty

Zawieszanie flagi w wyzwolonym Klinie

Niemcy pod Moskwą

Dowódca 1 korpusu OPK Moskwy gen. Danił Żurawl^wsł ciłonek rady wojennej korpusu N. Gritczin Balon zaporowy na placu Swierdłowa

Działo przeciwlotnicze sierż. A. Pleszaka w obronie mos­ kiewskiego nieba

Jeże przeciwczołgowe - pomnik na 23 kilome­ trze szosy leningradzkiej

Podejmowane przez armie Frontu Kalinińskiego próby lik­ widacji tego korytarza nie zakończyły się niestety sukcesem. W końcu stycznia 1942 r. zasadnicza grupa wojsk Frontu Ka­ linińskiego ze względu na brak sił i środków, nie mogąc w pełni zamknąć z północy linii okrążającej gżatsko-wiaziemskie ugru­ powanie nieprzyjaciela, przeszła do walk pozycyjnych. Działa­ nia te miały tylko charakter nękający, atakowano Niemców na niewielkich odcinkach, bowiem nawet w momencie uzyskania lokalnych sukcesów brak było sił na rozwinięcie powodzenia. W tym czasie 3 i 4 armia uderzeniowa kontynuowały natarcie na Wielkie Łuki i Rudino. W wyniku tych działań związkom i oddziałom radzieckim udało się głęboko wedrzeć w rubieże obronne przeciwnika w kierunku Wielkich Łuków i Wieliża. Fakt ten bardzo zaniepokoił dowództwo niemieckie, które zda­ wało sobie sprawę, że istnieje poważne zagrożenie dla lewego skrzydła Grupy Armii „Środek”. W związku z tym 30 stycznia Niemcy ściągnęli do Witebska dowództwo 3 armii pancernej, zlecając mu zadanie zorganizowania obrony północno-zachod­ niego skrzydła Grupy Armii „Środek” na styku między 9 armią a Grupą Armii „Północ”. Skład 3 armii pancernej został wzmo­ cniony L korpusem armijnym oraz innymi związkami i od­ działami. Analizując działania styczniowe Frontu Kalinińskiego można dojść do wniosku, że zadania nie mogły być w pełni wykonane, mimo bohaterskiej postawy żołnierzy oraz sprawności ich do­ wództw. Przyczyny tego stanu rzeczy to zbyt szeroki front na­ tarcia oraz niedostatek sił i środków. Mówiąc o tych ostatnich trzeba przypomnieć, że brak było czołgów, artylerii, samolo­ tów, amunicji i innych środków walki. Przy tym sytuacja pod koniec stycznia nie tylko nie poprawiła się, lecz wręcz uległa pogorszeniu. W ostatnich dniach stycznia Front miał tylko 35 czołgów, pułki artyleryjskie odwodów Naczelnego Dowództwa miały po 6—18 dział, w dywizjach piechoty było 3—5 tys. lu­ dzi. Front nie posiadał odwodów i nie mógł w tym czasie liczyć na uzupełnienia. Działań nie ułatwiały także bezdroża, głęboki śnieg i silny mróz. Wymienione przyczyny zadecydowały o niepełnym powo­ dzeniu operacji. Mimo to wojska Frontu, prowadząc działania

na granicy swych możliwości, doprowadziły do sytuacji kryzy­ sowej dla przeciwnika na północnym skrzydle Grupy Armii „Środek”. 5. DZIAŁANIA WOJSK FRONTU ZACHODNIEGO W STYCZNIU 1942 R.

W styczniu wojska Frontu Zachodniego, zgodnie z zamiarem Naczelnego Dowództwa, prowadziły operacje zmierzające do rozgromienia wojsk niemieckich broniących wschodnich i południowo-wschodnich podejść do Wiaźmy. Diametralnie inne były warunki przygotowania operacji Frontu Zachodniego w stosunku do pozostałych Frontów dzia­ łających na strategicznym kierunku zachodnim. Działania ofen­ sywne planowano zarówno na skrzydłach, jak i na centralnym odcinku. Wojska prawego skrzydła Frontu (1 armia uderzeniowa oraz armie 20 i 16) miały za zadanie przerwać obronę niemiecką na zachód od Wołokołamska i rozwinąć natarcie w kierunku na Syczewkę i we współdziałaniu z Frontem Kalinińskim zni­ szczyć syczęwsko-rżewskie ugrupowanie przeciwnika. Armie lewego skrzydła (43, 49, 50 i 10) otrzymały zadanie zdobycia Miatlewa, Kondorowa i Juchnowa oraz przerwania obrony przeciwnika na zachód od Juchnowa wzdłuż szosy war­ szawskiej, a następnie kontynuowania natarcia w ogólnym kie­ runku na Wiaźmę. W konsekwencji miało to doprowadzić do okrążenia rżewsko-wiaziemskiego ugrupowania przeciwnika. Armie działające w centrum Frontu (5 i 33) otrzymały zada­ nia zdobycia Możajska, Gżatska, Borowska i Wierei, a następ­ nie rozwinięcia natarcia w kierunku na Wiaźmę, we współdzia­ łaniu z wojskami lewego i prawego skrzydła, miały zdobyć to miasto. Wiaźma stanowiła wówczas główny punkt strategiczny Grupy Armii „Środek”. Pas natarcia Frontu Zachodniego był znaczny — wynosił on około 500 km. Mimo że Front dyspo­ nował dziewięcioma armiami, to jednak trzeba pamiętać o tym, że jego związki i oddziały prowadziły nieprzerwanie walki, po­ czynając od obrony strategicznej po przeciwnatarcie — co nie mogło nie odbić się na stanach osobowych oraz na ilości środ­

ków walki. Realizacji wyżej wspomnianych działań nie ułatwiał także brak drugiego rzutu, jak również fakt nieposiadania od­ wodów. W pasie Frontu Zachodniego ześrodkowane zostały główne siły Grupy Armii „Środek”. Były one wprawdzie już osłabione, ale przewaga wojsk radzieckich była tylko nieznaczna. W sile żywej stosunek ten wynosił 1,1:1, w czołgach 1,3:1 (z tym, że przeważająca część czołgów radzieckich to czołgi lekkie), w ar­ tylerii 1:1. W dalszym ciągu Niemcy mieli przewagę w artylerii przeciwpancernej 1:2,8 i w artylerii dużego kalibru 1:1,7 6. Aby obraz warunków, w jakich rozpoczynała się ofensywa wojsk radzieckich pod Moskwą, był pełniejszy, trzeba wspo­ mnieć o warunkach meteorologicznych tego okresu. Średnia temperatura dobowa wahała się od 35—40°C poniżej zera, po­ krywa śnieżna sięgała 60 cm, a w lasach 100 cm. Tym samym możliwość przerzutu wojsk po bezdrożach była ograniczona. Niemcy na wielu odcinkach frontu mieli dobrze przygotowa­ ną obronę, której przełamanie wymagało ogromnych wysiłków. a. Działania na prawym skrzydle Frontu Zachodniego

Zgodnie z rozkazem dowódcy Frontu Zachodniego z 6 sty­ cznia 1942 r. na prawym skrzydle Frontu, na 8-kilometrowym odcinku pomiędzy miejscowościami Michajłowka i Anonino, głównego uderzenia miała dokonać 20 armia gen. Aleksandra Liziukowa. Głębokość działania wynosiła 32 km (do miejscowości Szachowskaja). W momencie rozpoczęcia natarcia stosunek sił w pasie działania 20 armii wynosił: w piechocie 3,2:1, w działach 3,5:1, w moździerzach 4:1, w czołgach 2:1 na korzyść armii ra­ dzieckiej 7. Gęstość ognia artyleryjskiego wynosiła 50 dział i moździerzy na 1 km frontu. Uzyskano ją dzięki ześrodkowaniu na tym odcinku wszystkich możliwych środków. W skład ugrupowania 20 armii wchodziły: pierwszy rzut składający się z pięciu brygad piechoty, dwóch dywizji piechoty oraz trzech brygad pancernych; grupa rozszerzenia wyłomu 6

Razgrom niemiecko-faszistskich..s. 320.

7

Archiwum MO ZSRR, f. 208. op. 2511, g. 1457, 1.87.

Ofensywa Armii Radzieckiej (styczeń 1942)

w obronie przeciwnika w składzie: 2 korpus kawalerii gwardii, brygada pancerna i pięć batalionów narciarzy; odwód, który stanowiły dwie brygady piechoty. Pierwszy rzut wzmacniało sześć przydzielonych pułków artylerii i dwa dywizjony artylerii rakietowej. W pasie działania armii znajdowały się oddziały niemieckiej 6 i 5 dywizji pancernych oraz 106 i 35 dywizji piechoty V ar­ mijnego i XLVI zmotoryzowanego korpusu. Operacja 20 armii rozpoczęła się 10 stycznia o godz. 8.00 przygotowaniem artyleryjskim na pomocniczym kierunku ude­ rzenia, a o godz. 9.00 na głównym kierunku. Natarcie oddziałów pancernych i piechoty ruszyło o godz. 10.30. Szybko udało się przełamać przedni skraj obrony nie­ mieckiej 35 dywizji piechoty, ale na pozostałych odcinkach frontu przeciwnik bronił się uporczywie. Walkę utrudniał głę­ boki śnieg. W ciągu pierwszego dnia natarcia związkom 20 ar­ mii udało się wedrzeć w obronę niemiecką na 3—4 km. Podob­ ne rezultaty osiągnęły nacierające w tym samym czasie lewoskrzydłowe oddziały 1 armii uderzeniowej. Kolejne dni przyniosły sukcesy w natarciu 20 armii. Szcze­ gólnie zapisał się 12 stycznia, kiedy to związkom tej armii udało się odrzucić Niemców na kolejne 5—6 km i zdobyć miejsco­ wości Afanasowo i Kurianowo. Tempo natarcia w kolejnych dniach wynosiło 4—5 km na dobę. 16 stycznia rozpoczęła natarcie 16 armia. W jego pier­ wszym dniu przeciwnik został zmuszony do wycofania się z czter­ nastu miejscowości. Pomyślnie, chociaż niezbyt szybko rozwijające się natarcie 20 armii oraz jej sąsiadów, 1 armii uderzeniowej i 16 armii, dopro­ wadziło do głębokiego włamania w obronę niemiecką i stwo­ rzyło zagrożenie oskrzydlającego uderzenia wojsk radzieckich od strony Wołokołamska. Spotęgowane zostało jeszcze rozpo­ czynającym się natarciem 5 armii wzdłuż autostrady Moskwa— Mińsk. W związku z wytworzoną sytuacją Niemcy rozpoczęli wycofywanie się na gżatską linię obrony. Dlatego też dowódca 20 armii polecił przesunąć oś głównego uderzenia na Sieriedę i Gżatsk. Korekta ta była bardzo istotna, ponieważ dzięki niej natarcie skierowane zostało na skrzydło możajsko-gżatskiego ugrupowania przeciwnika.

Efekty siedmiodniowego natarcia wojsk prawego skrzydła Frontu Zachodniego to odrzucenie wojsk hitlerowskich na 25—30 km w kierunku zachodnim. Biorąc pod uwagę uporczy­ wą obronę przeciwnika, który wszelkimi siłami usiłował reali­ zować wytyczne Hitlera z 3 stycznia 1942 r., w których rozka­ zywał on: „...trzymać każdą miejscowość, nie wycofywać się ani na krok, walczyć do ostatniego naboju, do ostatniego granatu — tego wymaga od nas bieżąca chwila” — był to istotny sukces. Rzecz była teraz w tym, aby go właściwie zdyskontować, a do tego niezbędne były dodatkowe siły i środki. Pełnym zaskocze­ niem dla dowództwa Frontu Zachodniego była decyzja Naczel­ nego Dowództwa o skierowaniu 1 armii uderzeniowej od 19 stycznia do odwodów Naczelnego Dowództwa. Nic też dziwne­ go, że dowódca Frontu Zachodniego interweniował w Sztabie Generalnym odnośnie pozostawienia 1 armii uderzeniowej. Padła odpowiedź: „Taka jest decyzja Naczelnego Dowódcy”. Po takiej informacji pozostała interwencja u Stalina. Według wspomnień marsz. Żukowa rozmowa ta miała następujący przebieg: „...Tłumaczę, że wycofanie tej armii doprowadzi do osłabienia zgrupowania uderzeniowego. Słyszę w odpowiedzi: — Wyprowadzić bez żadnego gadania. Macie wiele wojsk, policzcie, ile macie armii. — Powiedziałem, że nasz Front jest bardzo szeroki, że na wszystkich kierunkach toczą się zacięte walki, które wykluczają możliwość przegrupowania. Prosiłem, by do zakończenia roz­ poczętego natarcia nie wyprowadzać 1 armii uderzeniowej ze składu wojsk prawego skrzydła Frontu Zachodniego i nie osła­ biać na tym odcinku nacisku na nieprzyjaciela. Stalin w odpowiedzi odłożył słuchawkę. Rozmowa z Szaposznikowem w tej sprawie również nie odniosła żadnego skutku. — Gołąbeczku — powiedział Szaposznikow — nic na to nie poradzę, to osobiste polecenie naczelnego dowódcy” 8. Wycofanie 1 armii uderzeniowej doprowadziło do rozszerze­ nia pasa działania 20 armii. Zmieniło to stosunek sił na zajmo­ wanym przez nią odcinku. W tym przypadku pomyłka Stalina była ewidentna, uniemożliwiała ona wykorzystanie rezultatów dotychczasowych walk. Błąd ten wynikał z niewłaściwej, zbyt 8

Żuków, op. cit., t. 2, s. 63.

optymistycznej oceny sytuacji przez Stalina, który wyraźnie nie doceniał możliwości obronnych związków i oddziałów Grupy Armii „Środek”. Siły te były już wprawdzie na granicy wy­ czerpania, ale do pełnego powodzenia niezbędny był korzyst­ niejszy dla oddziałów Armii Radzieckiej, działających w tym pa­ sie, stosunek sił i środków. Działania ofensywne na prawym skrzydle Frontu prowadzo­ no, mimo wspomnianych kłopotów, konsekwentnie. 19 stycznia oddziały 2 korpusu kawalerii gwardii zdobyły Sieredę. Sukcesy odniosły także pozostałe związki 20 armii gen. Liziukowa. 21 stycznia wojska 16 armii zostały przekazane 5 armii gen. Goworowa, natomiast jej dowództwo z gen. Rokossowskim zos­ tało skierowane na lewe skrzydło Frontu w rejon Suchiniczi, gdzie przeciwnik dokonał silnego przeciwuderzenia z rejonu Zyzdry. Zadaniem gen. Rokossowskiego i podległego mu szta­ bu było przejęcie dowodzenia nad działającymi we wspomnia­ nym rejonie związkami taktycznymi i przywrócenie ich po­ przedniego położenia. Wycofanie 1 armii uderzeniowej przyniosło kolejne negatyw­ ne następstwa dla sytuacji na prawym skrzydle Frontu Za­ chodniego. Doszło do zablokowania działań ofensywnych w pa­ sie 20 i 5 armii. Rozgorzały zacięte walki o umocnione punkty oporu przeciwnika. 25 stycznia rozpoczęło się przeciwuderzenie niemieckie w pasie działania prawoskrzydłowych armii, które nie osiągnęły zakładanego celu. Oddziały radzieckie poniosły jednak znaczące straty, co z góry zadecydowało o braku możli­ wości kontynuowania natarcia. Reasumując należy stwierdzić, że sukces prawoskrzydłowych armii Frontu Zachodniego miał ograniczony charakter. W cią­ gu dwóch tygodni 20 armia we współdziałaniu z armiami są­ siednimi posunęła się o 40—50 km i zablokowana została na li­ nii świeżo przygotowanych niemieckich pozycji obronnych na odcinku Wasilewskoje, Bykowo. Nie udało się jej także nawiązać łączności z 39 armią Frontu Kalinińskiego. Do uzyskania styku brakowało około 50 km. Odległość ta okazała się w tym przy­ padku nie do pokonania. Związki niemieckiej 9 armii polowej i 4 grupy pancernej, zdając sobie sprawę z powagi sytuacji oraz z groźby okrążenia, z determinacją walczyły o każdy metr ziemi. Dowództwo Gru

py Armii „Środek” podjęło wszelkie możliwe działania w celu wzmocnienia walczących tu wojsk. Pod koniec stycznia w trój­ kącie Rżew, Syczewka, Gżatsk skoncentrowane zostały powa­ żne siły niemieckie. Były to VI, XXVII i V korpusy armijne oraz XLI, XLVI i LVI korpusy zmotoryzowane. Ich zadaniem była obrona z zachodu, północy i wschodu podejść do linii kole­ jowych Rżew—Wiaźma i Smoleńsk—Wiażma oraz autostrady mińskiej. Utrzymanie tych dróg komunikacyjnych było sprawą kluczową dla rżewskd-wiaziemskiego zgrupowania nieprzyjacie­ la. b. Działania wojsk w centrum Frontu Zachodniego

W środkowym pasie Frontu Zachodniego działała 5 armia w składzie: 19, 32, 50, 108, 144, 329 i 336 dywizje piechoty, 82 dywizja zmotoryzowana, 37, 43 i 60 brygady piechoty i 20 bry­ gada pancerna oraz 33 armia dysponująca 93, 110, 113, 160, 201, 222, i 338 dywizjami piechoty oraz 1 gwardyjską dywizją zmotoryzowaną. Zadaniem pierwszej z nich było zdobycie do 16 stycznia Mo­ żajska. 9 stycznia oddziały 32 dywizji piechoty przerwały obro­ nę niemiecką w rejonie Maurino i zdobyły tę miejscowość. Dowódca armii, wykorzystując ten fakt, nakazał przegrupować do tego rejonu 329 dywizję piechoty. Manewr został wykonany szybko i sprawnie. Związki i oddziały 5 armii uaktywniły dzia­ łania na południe od autostrady Moskwa—Mińsk i jednocześ­ nie podjęły działania wzdłuż autostrady w kierunku na Możajsk. 14 stycznia zdobyte zostały Dorochowo i Simbuchowo, natomiast w trzy dni później Ruza. Kontynuując natarcie, związki 5 armii dotarły pod Możajsk, który został zdobyty 20 stycznia. Następnie armie rozpoczęły natarcie wzdłuż autostra­ dy w kierunku na Uwarowkę. Miejscowość tę zdobyto 22 sty­ cznia, była ona ostatnim silnym niemieckim punktem oporu na terenie obwodu moskiewskiego. 30 stycznia natarcie 5 armii za­ trzymało się na silnie umocnionej przez Niemców linii obrony wyznaczonej przez miejscowości Bykowo, Kurianowo, Siemienowskoje. W ciągu trzech tygodni armia w wyniku aktywnych działań odrzuciła działającego w jej pasie nieprzyjaciela na 80—90 km

i tylko brak uzupełnień uniemożliwił jej kontynuowanie natar­ cia. 33 armia nacierała na południe od 5 armii. Jej zadaniem było obejście Możajska od południa i zdobycie do 15 stycznia Wierei. Po zdobyciu w dniu 4 stycznia Borowska natarcie trzech dywizji piechoty (201, 160 i 338) w kierunku na Wieniew ze względu na silny opór przeciwnika nie odniosło większych sukce­ sów. W tej sytuacji dowódca armii zadecydował o przegru­ powaniu sił i polecił 1 dywizji zmotoryzowanej gwardii i 113 dywizji piechoty uderzyć na Wiereę z południa wzdłuż rzeki Protwy, a 222 i 110 dywizji piechoty ze wschodu. Miasto zosta­ ło zdobyte 19 stycznia. Dwa dni wcześniej, kiedy stało się oczywiste, że 5 armii nie będzie potrzebna pomoc w opanowaniu Możajska, dowództwo Frontu postawiło 33 armii nowe zadanie. Od 19 stycznia armia miała rozpocząć ześrodkowanie w rejonie Dubna, Zamytskoje, a następnie uderzyć na Wiaźmę, w zależności od tego, jaka wytworzy się sytuacja, atakiem czołowym, lub obejść miasto z południa. Na nowym kierunku natarcia przeciwnik nie miał ciągłej linii obrony. Oddziały Grupy Armii „Środek” wycofywały się na oddzielnych kierunkach, trzeba jednak podkreślić, że odwrót był zorganizowany. Zdarzały się także przypadki zorganizowa­ nych przeciwuderzeń samodzielnych grup wojsk niemieckich. Zażarte walki prowadziły główne siły 33 armii na rubieży Ponomarucha—Szewieniewo 24 stycznia. Niemcy wykorzystali w tym dniu lotnictwo, które atakowało oddziały radzieckie znajdujące się w marszu. Sukcesy 33 armii potwierdziły, że zaskoczenie pozwala na skuteczne działanie ofensywne nawet w przypadku braku zde­ cydowanej przewagi nad przeciwnikiem. Otworzyło to drogę na Wiaźmę. 1 lutego ugrupowanie części sił 33 armii przedstawiało się następująco: 113 dywizja piechoty znalazła się w rejonie Duszkowa, 160 dywizja piechoty w rejonie Ljado i 338 dywizja pie­ choty w rejonie Worobjewki. W dniu następnym dywizje te rozpoczęły natarcie na Wiaźmę, ale zakładanego celu nie osiąg­ nęły. Przeciwnika, który rozumiejąc konsekwencje utraty Wiaźmy ściągnął w trybie alarmowym wszystkie możliwe posił­

ki, w tym lotnictwo i jednostki pancerne. Niemieckie kontrataki zerwały łączność wyżej wspomnianych trzech dywizji, które znalazły się w okolicy Wiążmy. Przeciwnik zlikwidował wyłom w swojej obronie w rejonie Zacharowa. W efekcie 33 armia zos­ tała rozcięta na dwie części. W pierwszej znalazły się dywizje walczące pod Wiaźmą, dowodził nimi gen. Michaił Jefremow wspomagany przez niewielką grupę operacyjną ze sztabu armii. W drugiej części znajdowały się zasadnicze siły armii dowodzo­ ne przez szefa sztabu gen. Aleksandra Kondratiewa. Były one ugrupowane w rejonie miejscowości Iznoski. Początkowo dowództwo Frontu nie przywiązywało specjalnej wagi do wytworzonej sytuacji, posyłając w rejon działań obu grup armii niewielkie posiłki, które nie były w stanie pomóc w przywróceniu połączenia armii. Wówczas zgodnie z decyzją dowódcy Frontu, ugrupowanie wiaziemskie 33 armii oraz zrzu­ cona w ten rejon 8 brygada powietrznodesantowa, jak również znajdujący się tam korpus kawalerii gen. Biełowa, pozostały na tyłach wroga i wspólnie z partyzantami przez dwa miesiące prowadziły działania nękające. Dowództwo Frontu nawiązało z wyżej wymienionymi związ­ kami łączność radiową oraz zaopatrywało je drogą lotniczą w broń, amunicję, leki. Drogą powietrzną transportowano tak­ że rannych. Na początku kwietnia sytuacja związków i oddziałów gen. Jefremowa i Biełowa skomplikowała się. Niemcy, zorganizo­ wawszy duże siły, przystąpili do działań zmierzających do lik­ widacji wojsk radzieckich. Ponieważ pole manewru dla oddzia­ łów radzieckich ze względu na działanie przeciwnika coraz bar­ dziej zmniejszało się, dowódca Frontu na wniosek gen. Jefremowa i Biełowa podjął decyzję o wycofaniu oddziałów z rejonu Wiaźmy szlakami partyzanckimi w kierunku na Ki­ rów. c. Działania wojsk na lewym skrzydle Frontu Zachodniego

Na lewym skrzydle Frontu Zachodniego znajdowały się 43, 49, 50 i 10 armia oraz grupa gen. Biełowa. W połowie stycznia siły te wzmocnione zostały jeszcze 61 armią, która została prze­ kazana ze składu Frontu Briańskiego.

Zadania dla wojsk lewego skrzydła zostały sformułowane w dyrektywach dowódcy Frontu z dnia 9 i 14 stycznia i doty­ czyły likwidacji ugrupowania przeciwnika działającego w rejonie miejscowości Kondórowo, Juchnow, Miedyń, opanowania linii kolejowej Wiaźma—Briańsk na odcinku Kirów—Ludinow oraz współdziałanie z pozostałymi armiami Frontu i armiami Frontu Kalinińskiego w okrążeniu możajsko-gżatsko-wiaziemskiego ugrupowania przeciwnika. W skład 43 armii gen. K. Gołubiewa wchodziły 17, 53 i 415 dywizje piechoty, 5 dywizja kawalerii oraz 26 brygada pancer­ na. Związki armii po zdobyciu Małojarosławca otrzymały kolej­ ne zadanie, opanowanie Miedynia. Był to bardzo ważny punkt oporu przeciwnika, położony przy szosie warszawskiej. Od 8 stycznia toczyły się ciężkie walki na rubieży rzeki Łuża. Czę­ sto ponawiane ataki oddziałów radzieckich doprowadziły w konsekwencji do zdobycia Miedynia 14 stycznia. Był to bar­ dzo istotny sukces, który umożliwił uderzenie na skrzydła prze­ ciwnika ześrodkowanego w rejonie Juchnowa. Niemcy z uporem bronili się wzdłuż szosy warszawskiej, z tego też względu natarcie poważnie uszczuplonych związków 43 armii coraz bardziej traciło tempo. 16 stycznia został zdoby­ ty silnie umocniony punkt oporu znajdujący się w miejscowości Koszniaki, a przednie oddziały armii zdołały dotrzeć w rejon miejscowości Iznoski. Część sił 43 armii walczyła na rubieży rzeki Szania. W dniu 29 stycznia wojska armii opanowały Miatlewo i wyszły na rubież rzeki Izwier. Właściwie na tym za­ kończyły się działania ofensywne 43 armii, ponieważ Niemcy wprowadzili nowe siły do ugrupowania juchnowskiego. Wzmo­ cnione zostało ono oddziałami z LVII, XXIII, XII i XLIII korpusu 4 armii polowej. Do likwidacji tego ugrupowania do­ szło dopiero w marcu 1942 r. Kolejna 49 armia gen. Iwana Zacharkina dysponowała: 5 gwardyjską, 60, 133, 173, 194 i 238 dywizjami piechoty, 19, 26, 30 i 34 brygadami piechoty oraz 18 i 23 brygadami pancer­ nymi. Armia nacierała w kierunku Letczino, Kondrowo, Juch­ now. 9 stycznia ze względu na postępy w natarciu 43 i 50 armii Niemcy działający w pasie 49 armii rozpoczęli zorganizowany odwrót. Dzięki temu zdobyte zostało Dietczino. Przeciwnik nie

cofał się jednak długo i 15—16 stycznia dokonał kilku kontrata­ ków na rubieży Kondrowo—Połotnianyj Zawód. W wyniku za­ ciętych walk oddziały 49 armii 18 stycznia zdobyły Połotnianyj Zawód, a następnego dnia Kondrowo, odrzucając nieprzyjaciela na zachód w kierunku szosy warszawskiej. W końcu stycznia związki 49 armii dotarły do rubieży Rudienka—Fiediukowo, gdzie napotkały dobrze umocnioną obronę niemiecką. W trakcie styczniowych działań armia przesunęła się o 50—60 km. Na podkreślenie zasługuje jej ścisłe współdziałanie z sąsiednimi armiami. Szczególnie skomplikowane warunki działania miała 50 ar­ mia, dowodzona w tym czasie przez gen. Iwana Bołdina, w któ­ rej skład wchodziły: 154, 217, 258, 290, 340 i 413 dywizje pie­ choty, 31 dywizja kawalerii, 112 dywizja pancerna i 32 brygada pancerna. Zadaniem armii było uderzenie na Juchnow z połud­ niowego wschodu. Oddziały jej spotkały się z silnym oporem przeciwnika w rejonie na południe od miejscowości Połotnianyj Zawód oraz na zachód i południe od rzeki Ugra. Wojska armii w czasie operacji dokonywały przegrupowania oddziałów na swe lewe skrzydło, aby oskrzydlić broniącego się przed nimi przeciwnika. Odbywało się to we współdziałaniu z oddziałami grupy gen. Biełowa, która nacierała początkowo na Juchnow, a następnie na Mosalsk. 9 stycznia, w związku z otrzymanym zadaniem, grupa gen. Biełowa została zluzowana przez lewoskrzydłowe oddziały' 50 armii, które realizowały od tego momentu natarcie na Juch­ now z południa wzdłuż drogi Mosalsk—Juchnow. Natarcie to przebiegało bardzo wolno ze względu na zacięty opór nieprzy­ jaciela. W połowie stycznia stało się oczywiste, że natarcie na Juch­ now z powodu braku możliwości wzmocnienia 50 armii, nie ma większych szans na powodzenie. Wytworzona sytuacja w pasie działania armii pod koniec stycznia nie uległa większym zmia­ nom do marca 1942 r. Bardzo sprawnie działała grupa wojsk gen. Biełowa w skła­ dzie: 1 i 2 gwardyjskich, 57 i 75 dywizji kawalerii oraz 239 i 325 dywizji piechoty. To ona znalazła się najszybciej w pierwszych dniach stycznia pod Juchnowem i rozpoczęła walki o miasto

zanim dotarły tam związki 50 armii. Kawalerzyści nie byli jed­ nak w stanie przełamać dobrze zorganizowanej obrony prze­ ciwnika opartej na silnych punktach oporu oraz dysponującej czołgami i artylerią. Ponieważ oczywiste było, że kawalerzyści nie zdołają zdobyć miasta, dowódca Frontu, po dotarciu 50 ar­ mii, polecił gen. Biełowowi, aby jego grupa skierowała się na Mosalsk. Miasto zostało szybko zdobyte i kawalerzyści uderzyli na Liudkowo i Sołowiewkę, a następnie przerwali obronę nie­ miecką na szosie warszawskiej w kierunku na Wiaźmę. Tu jed­ nak napotkali silną obronę, której z marszu — mimo współ­ działania z czołgami — nie udało się przełamać. Niemcy doskonale wiedzieli, że oddanie szosy warszawskiej to brak linii komunikacyjnej dla zaopatrzenia południowego skrzydła 4 armii polowej. Dlatego podjęli wszelkie wysiłki, aby wzmocnić jej obronę. Obrona ta była oparta na systemie punk­ tów i węzłów oporu połączonych transzejami i bardzo dobrze zorganizowanym ogniem. Na podejściach do linii obrony znaj­ dowały się pola minowe. W połowie stycznia kawalerzyści, działając w rejonie miejs­ cowości Ławriszczewo, Sołowiewka, starali się odnaleźć naj­ bardziej dogodny punkt do przerwania się przez linię obrony nieprzyjaciela w kierunku północnym. Jednemu z batalionów narciarzy nocą 25 stycznia udało się uchwycić most na rzece Poplotą. Niezwłocznie ześrodkowano w tym rejonie zasadni­ cze siły grupy i w dwa dni później trzy dywizje kawalerii i je­ den pułk piechoty po przecięciu szosy pomiędzy Mosalskim Bolszakom a rzeką Poplotą rozpoczęły marsz manewr w kie­ runku Wiaźmy. Niemcy usiłowali odtworzyć poprzednie położenie wykonu­ jąc kontrataki, na pewien czas nawet im się to udało, ale nocą 30 stycznia przejście głównych sił grupy gen. Biełowa przez szosę zostało zakończone i ześrodkowały się one w rejonie Fiedotkowo, Choroszyłowo, północny skraj szosy warszawskiej. Jednocześnie grupie udało się nawiązać łączność z oddziałem powietrznodesantowym mjr. Surżka w rejonie Tynowki. Kon­ tynuując marsz w kierunku Wiaźmy, 2 lutego konnica dotarła do miejscowości Stogowo znajdującej się 12 km od Wiaźmy. Po przejściu głównej części oddziałów gen. Biełowa Nie­ mcom udało się zlikwidować lukę w linii obrony, co w konsek

wencji uniemożliwiło połączenie się z głównymi siłami dużej części pododdziałów artylerii konnej i części środków obrony przeciwlotniczej. W tym samym czasie, kiedy w rejonie Wiążmy znalazły się główne siły grupy gen. Biełowa, dotarły tam trzy dywizje 33 armii oraz oddziały 11 korpusu kawalerii Frontu Kaliniń­ skiego. Próby zdobycia Wiążmy niestety nie zakończyły się sukcesem. Znawcy problemu upatrują tu cały szereg przyczyn niepowodzenia. Po pierwsze nie próbowano atakować miasta z marszu, co dało czas przeciwnikowi na ściągnięcie wzmoc­ nienia, a po drugie dowódcy oddziałów kawalerii próbowali wykorzystywać kawalerię w walkach ulicznych, co było komplet­ nym nieporozumieniem. Nie bez znaczenia był także fakt, że pod Wiaźmą znalazły się oddziały dwóch Frontów, których nie podporządkowano jednemu dowódcy. Stało się oczywiste, że zdobycie Wiążmy ześrodkowanymi w jej rejonie oddziałami jest niemożliwe. W związku z tym grupa gen. Biełowa została wykorzystana, zgodnie z decyzją dowódcy Frontu, do walk na tyłach przeciwnika. Kolejnym związkiem operacyjnym działającym na lewym skrzydle Frontu Zachodniego była 10 armia ze swymi sześcio­ ma dywizjami piechoty (322, 323, 324, 326, 328 i 330). Dowo­ dził nią do 1 lutego 1942 r. gen. Filip Golikow, a następnie gen. Wasilij Popow. Armia działała w specyficznych warunkach. Dywizje nacierały na samodzielnych kierunkach w odstępach 20—30 i więcej km. 8 stycznia znajdowały się one 6—8 km od linii Korow, Ludinow, Żyzdra. Ogólna szerokość pasa natarcia ar­ mii w tym czasie wynosiła 110—120 km. W rozkazie dowódcy Frontu Zachodniego z 9 stycznia 1942 r. 10 armia otrzymała zadanie zdobycia Kirowa oraz opanowania linii kolejowej Wiaźma—Briańsk na odcinku pomiędzy miejsco­ wościami Zanoznaja i Ludinow, a następnie współdziałania w natarciu na Wiaźmę. 9 stycznia oddziały armii zajęły Ludi­ now, a 11 Kirów i kontynuowały natarcie prawym skrzydłem na Czypalewo i lewym na Żyzdrę. Dalszy postęp natarcia był jednak niemożliwy ze względu na skuteczny opór przeciwnika. Od 12 stycznia wojska hitlerowskie rozpoczęły aktywne dzia­ łania na lewym skrzydle 10 armii. Nieprzyjaciel dążył do prze­ bicia się do okrążonych Suchiniczi. Znajdujący się w mieście

garnizon niemiecki rozpoczął także aktywne rozpoznanie na niektórych odcinkach, starając się odnaleźć najsłabsze punkty w ugrupowaniu bojowym okrążającej miasto 324 dywizji pie­ choty. Działania niemieckie wskazywały na przygotowanie do przeciwnatarcia. Niebezpieczeństwo zwiększały także rozciąg­ nięcie frontu 10 armii oraz słabo broniony uskok pomiędzy skrzydłami Frontu Zachodniego i Briańskiego. Brak styku mię­ dzy Frontami był także przedmiotem niepokoju Naczelnego Dowództwa, które w związku z tym przekazało 13 stycznia Frontowi Zachodniemu 61 armię Frontu Briańskiego dowo­ dzoną przez gen. Popowa. Problem był tylko w tym, że nie mo­ żna jej było wprowadzić w lukę między Frontami, bowiem nie zdjęto z niej zadania likwidacji bielewsko-bołchowskiego ugru­ powania nieprzyjaciela. W tym czasie Niemcy rozpoczęli aktywne działania na lewym skrzydle 10 armii. W ich wyniku oddziały 322 dywizji piechoty zostały zmuszone do wycofania się na północny wschód i 19 stycznia zostały wyparte z Ludinowa. Sytuacja zaczęła się komplikować, tym bardziej że Niemcy wykorzystali do natar­ cia w kierunku na Suchiniczi 208 dywizję piechoty wzmocnioną oddziałami 4 dywizji pancernej. W ciągu 7—8 dni natarcia przeciwnik posunął się na 40—45 km. Oddziały 10 armii zosta­ ły zmuszone do odwrotu w kierunku północnym od miejsco­ wości Ludinow oraz w kierunku północno-zachodnim i północno-wschodnim od Żyzdry, a następnie do przejścia do obrony. Powstała sytuacja wymagała szybkich i konkretnych działań ze strony dowództwa Frontu Zachodniego, które — jak już mówi­ liśmy — podjęło decyzję o przerzuceniu dowództwa 16 armii na lewe skrzydło Frontu z zadaniem utworzenia nowej armii, która byłaby w stanie zapewnić skuteczną obronę tego skrzydła z południowego zachodu i z południa. Dowództwo 10 armii w dniu 22 stycznia zakończyło prze­ grupowanie sił. Celem jego było odparcie przeciwnatarcia nie­ mieckiego. Niemcy nie zaprzestawali aktywnych działań i po zaciętych walkach toczonych ze zmiennym szczęściem w rejonie Duminiczi rozpoczęli natarcie w kierunku Suchiniczi, by odblokować okrążone tam swoje oddziały.

Związki 10 armii przystąpiły do likwidowania skutków prze­ ciwnatarcia nieprzyjaciela 23 stycznia. Zacięta obrona przeciw­ nika udaremniła realizację tego zadania. Nie był to jeszcze ko­ niec kłopotów 10 armii, bowiem w tym samym czasie suchiniczewskie ugrupowanie przeciwnika rozpoczęło próbę przer­ wania okrążenia. Siły 324 dywizji piechoty nie były w stanie sku­ tecznie się temu przeciwstawić. Niemcy 26 stycznia zajęli Nikolajewo, południowe Michalewiczi, a następnie Woroniety. Walki trwały do 27 stycznia, do chwili, kiedy siły niemieckie grup żyzdrowskiej i suchiniczewskiej połączyły się w rejonie Nikołajewa. W rejonie Suchiniczi 27 stycznia została utworzona nowa 16 armia. W jej skład weszły przekazane z 10 armii dywizje piechoty: 323, 328, 324, 322 i 12 gwardyjska, 146 brygada pan­ cerna i dwa bataliony narciarzy. Gen. Rokossowski polecił, aby prowadzić takie działania dezinformacyjne, żeby przeciwnik uwierzył, że w jego pasie działania znalazły się jednostki 16 ar­ mii przerzucone z prawego skrzydła Frontu. W związku z tym numery tych jednostek były używane w korespondencji ra­ diowej. Efekt tego działania przeszedł najśmielsze oczekiwania. Niemcy bez walki wycofali się z Suchiniczi i 29 stycznia wojska 16 armii wkroczyły do miasta. Tu, zgodnie z decyzją dowódcy armii, przeniesiony został sztab armii. Rubieże przed miastem zostały obsadzone przez oddziały 12 dywizji piechoty gwardii. Pierwszym zadaniem, jakie postawił dowódca 16 armii swemu sztabowi, było uporządkowanie wojsk w pasie działania armii oraz stworzenie silnych ugrupowań na kierunkach najbardziej prawdopodobnego działania nieprzyjaciela. W rozkazie dowódcy Frontu dla 16 armii znalazło się nastę­ pujące sformułowanie: „Trzymając nieugięcie Suchiniczi, kon­ tynuować wyczerpywanie nieprzyjaciela działaniami zaczepny­ mi, aby uniemożliwić mu trwałe umocnienie się i gromadzenie sił”. Ciekawa jest ocena tak postawionych zadań, sformułowa­ na przez dowódcę 16 armii gen. Rokossowskiego. Pisze on: „Żądania Frontu były trudne do spełnienia. Inna sprawa wy­ czerpywać nieprzyjaciela za pomocą działań obronnych, do­ prowadzić do wyrównania sił, co — podobnie jak i inne armie — robiliśmy przed przejściem do przeciwnatarcia. Czy jednak można wyczerpywać i osłabiać działaniami zaczepnymi przy

jawnie niekorzystnym dla nas stosunku sił i to jeszcze podczas surowej zimy?” 9. Lewym sąsiadem 16 armii była 61 armia dowodzona przez gen. Markiana Popowa. W końcu stycznia jej pas działania wy­ nosił 140—150 km, co uniemożliwiało jej kontynuowanie natar­ cia. Istotnym był fakt, że armia ta posiadała dobrze zamknięty styk z 16 armią. W tym czasie obie armie zapewniały bardzo skuteczną obronę lewego skrzydła Frontu Zachodniego, wzdłuż uskoku pomiędzy Frontami Zachodnim i Briańskim. Pod ko­ niec stycznia walka na tym odcinku frontu zaczynała nabierać charakteru pozycyjnego. W trakcie ofensywy styczniowej wojska Frontów radzieckich posunęły się na 60—100, 150—250 km, zadając przeciwnikowi duże straty, tak w sile żywej, jak i w sprzęcie. Mimo to zadania postawione przez Naczelne Dowództwo nie zostały w pełni zrealizowane. Przyczyną była złożona sytuacja na odcinkach działania tych Frontów wynikająca przede wszystkim z ograni­ czonych sił i środków. Faktycznie na początku lutego zakończyła się bitwa pod Moskwą. Wprawdzie, zgodnie z rozkazem Naczelnego Do­ wództwa, od 1 lutego w celu zagwarantowania jak najściślejsze­ go współdziałania Frontów Zachodniego i Kalinińskiego utwo­ rzono dowództwo Kierunku Zachodniego 10 z gen. armii Żuko­ wem na czele, nie dało to jednak możliwości kontynuowania ofensywy, bowiem rezerwy radzieckiego Naczelnego Dowódz­ twa zostały wyczerpane. Odtworzenie ich wymagało czasu. Z te­ go też względu działania prowadzone w lutym i marcu miały charakter operacji z ograniczonym celem i prowadzone były na wybranych kierunkach. Ogólne natarcie Armii Radzieckiej pod Moskwą, mimo że nie osiągnęło zakładanych celów, to jednak zmusiło wojska nie­ mieckie do przejścia do obrony. Kierownictwo III Rzeszy, aby utrzymać zdolność bojową wojsk walczących na wschodzie, musiało podjąć szereg przed­ sięwzięć na szeroką skalę. Na front radziecko-niemiecki prze­ Rokossowski, op. cit., s. 144. Utworzone 10 lipca 1941 r., zgodnie z uchwalą Państwowego Komitetu Obrony, Naczelne Dowództwo Zachodniego Kierunku Strategicznego zostało rozwiązane 10 września 1941 r. 9

10

rzucono znaczną ilość związków taktycznych z Francji i innych okupowanych krajów Europy. Wywierano presję na kraje sate­ lickie, aby zwiększyły ilość własnych wojsk walczących na tere­ nie Związku Radzieckiego oraz, aby zaangażowały się bardziej materiałowo. W czasie przeciwnatarcia i ogólnego natarcia wojsk radziec­ kich pod Moskwą 36 tys. żołnierzy Armii Radzieckiej zostało odznaczonych orderami i medalami. Stu dziesięciu z nich za szczególne bohaterstwo nadano tytuł Bohatera Związku Ra­ dzieckiego 11.

11

Żuków, op. cit., t. 2, s. 71.

OBRONA POWIETRZNA MOSKWY

Olbrzymią rolę w bitwie o Moskwę odegrała obrona powie­ trzna. Przymiotnik „olbrzymi” ma tu właściwe miejsce. Omówienie problematyki związanej z osłoną moskiewskiego nieba w ramach poszczególnych rozdziałów uniemożliwiłoby jej należyte przedstawienie czytelnikowi, obniżyłoby w pewnym sensie jej rangę. Z tych też względów uznano za celowe wyod­ rębnienie zagadnień dotyczących obrony powietrznej stolicy Związku Radzieckiego w jednym rozdziale. Za takim rozwiąza­ niem przemawiał także fakt, że powietrzna bitwa o Moskwę rozpoczęła się już na początku trzeciej dekady lipca 1941 r. 21 lipca 1941 r. do Kwatery Głównej zostali wezwani ze swymi sztabami: dowódca 1 korpusu Obrony Powietrznej Moskwy gen. Danił Zurawlew i dowódca 6 korpusu lotnictwa myśliwskiego gen. Iwan Klimów. Na życzenie Naczelnego Dowódcy Józefa Stalina mieli oni zaprezentować aplikacyjnie odparcie nalotu niemieckiego lotnictwa w warunkach dzien­ nych. Gen. Żurawlew tak zarejestrował ten fakt w swoich wspomnieniach: „Trzeba powiedzieć, że autorzy założeń do le­ go ćwiczenia nakreślili bardzo złożoną sytuację. Mnie z Klimowem przyszło się nieźle napracować, aby wywiązać się z za­ dania. W trakcie pracy uwierzyłem we własne siły i przesiałem się denerwować. Pomogło mi w tym doświadczenie z wojny domowej... Kiedy program ćwiczeń został wyczerpany, Stalin ograniczył się do kilku uwag. Ćwiczenia podsumował gen. Żu-

kow. Z jego wystąpienia wynikało, że z zadania wywiązaliśmy się. Żegnając się Naczelny Dowódca powiedział: Jutro zade­ monstrujecie odparcie nocnego nalotu” Dzień następny, 22 lipca, przyniósł pierwszy nalot na Mosk­ wę. Uczestniczyło w nim około 220 samolotów. Nalot rozpoczął się o godzinie 22.25 i trwał równe pięć godzin. Został przepro­ wadzony w czterech fazach w odstępach 30—40-minutowych. Bombowce leciały wzdłuż trasy Mińsk, Orsza, Smoleńsk, Wiaźma, Moskwa. Zbliżając się do Moskwy samoloty zmieniały kurs i starały się dotrzeć do miasta z różnych kierunków. W strefę ognia artylerii przeciwlotniczej osłaniającej miasto prze­ ciwnik wchodził małymi grupami i pojedynczymi samolotami. Bombowce wykonywały bombardowanie z wysokości 2—3 tys. metrów. Działanie lotnictwa myśliwskiego i ogień artylerii przeciw­ lotniczej spowodowały, że przeciwnik zrzucił bomby nie dolatu­ jąc do miasta. Pojedyncze samoloty, którym się udało przekro­ czyć granice Moskwy, zrzuciły bomby nie powodując powa­ żniejszych strat. Środki obrony powietrznej zniszczyły 22 samoloty, z czego 10 zapisała na swe konto artyleria przeciwlot­ nicza, a 12 lotnicy. Lotnictwo myśliwskie wykonało 170 samolotolotów, artyleria wystrzeliła 29 tys., a przeciwlotnicze karabi­ ny maszynowe 130 tys. pocisków 2. 1. ORGANIZACJA OBRONY POWIETRZNEJ MOSKWY

Na początku wojny zadanie obrony powietrznej stolicy Związku Radzieckiego wykonywał 1 korpus Obrony Powie­ trznej Kraju \ który wchodził w skład wojsk Moskiewskiej Strefy Obrony Powietrznej, dowodzonej przez gen. Michaiła Gromadina. Oprócz środków naziemnych do obrony powietrzD. Żurawlew, Ogniewoj szczit Moskwy, Moskwa 1972, s. 41. Wszystkie dane liczbowe na podstawie: Wojska protiwowozdusznoj oborony strany w Wielikoj Otieczestwiennoj Wojnie, t. 1, Moskwa 1954. 3 W dotychczasowej historiografii tego okresu stosuje się określenie Wojska Obrony Przeciwlotniczej (Wojska Protiwowozdusznoj Oborony). Porównaj: Wielka Wojna Narodowa Związku Radzieckiego 1941—1945. Zarys historii, War­ szawa 1969; Encyklopedia II wojny s'wiatowej, Warszawa 1975; Historia..., t. 4. (Przypis redakcji). 1

2

nej Moskwy wydzielono pododdziały 24 dywizji lotnictwa myśliwskiego, a następnie na bazie 24 i 78 dywizji lotnictwa myśliwskiego sformowany został 6 korpus lotnictwa myśliw­ skiego. W listopadzie 1941 r., zgodnie z decyzją Państwowego Ko­ mitetu Obrony, na bazie 1 korpusu OPK sformowany został moskiewski korpuśny rejon OPK. Jego zadaniem była obrona powietrzna obiektów w granicach Kaszyn, Klin, Zwienigorod, Sierpuchow, Kaszyra, Riazań, Kasimow i Jurjew Polski. W kwietniu 1942 r. korpuśny rejon został przeformowany na Moskiewski Front OPK, a w lipcu 1943 r. w samodzielną Mo­ skiewską Armię OPK. Była to zatem obrona okrężna z rozbudową w głąb na naj­ bardziej prawdopodobnych kierunkach nalotu lotnictwa nie­ mieckiego. Mankamentami tej obrony była mała głębokość stre­ fy walki lotnictwa myśliwskiego, a także zbyt mała ilość reflek­ torów przeciwlotniczych, która ograniczała działanie myśliw­ ców nocą, a także nocne działanie artylerii przeciwlotniczej. a. Lotnictwo myśliwskie

W momencie wybuchu wojny w systemie obrony powie­ trznej Moskwy znajdowało się jedenaście pułków myśliwskich wchodzących w skład 6 korpusu. Siedem z nich było w pełni ukompletowanych, a pozostałe były w stadium formowania. Miały one 387 samolotów, w tym 45% nowoczesnych (Jak-1, Mig-3, Łagg-3). Różne były kwalifikacje pilotów. 150 załóg mogło działać w dzień na średnich i dużych wysokościach, 68 w nocy, a pozostałe na małych i średnich wysokościach w dzień. Lotniska myśliwców były rozmieszczone w promieniu 100—120 km, w głównej mierze na kierunku północno-zachodnim, zachodnim i południowo-zachodnim. Po pierwszych nalotach na Moskwę część pułków myśliw­ skich przebazowano na lotniska leżące w odległości około 200 km od bronionego miasta (Rżew, Syczewka, Wiaźma). Ko­ rzyść z tego była podwójna: rozszerzenie strefy działania myś­ liwców i możliwość przechwytywania na dalszych podejściach samolotów nieprzyjaciela. Po pierwszych kilku tygodniach wojny, w celu wzmocnienia

System obrony powietrznej Moskwy

obrony powietrznej Moskwy, rozpoczęto formowanie nowych pułków myśliwskich i wyposażanie już istniejących w nowo­ czesne samoloty. Miejsce bazowania pułków myśliwskich często zmieniało się. Wraz z przesuwaniem się frontu w kierunku Moskwy pułki przebazowywały się na lotniska na wschód i północny wschód od Moskwy. Komplikowało to funkcjonowanie korpusu, bo­ wiem odległość od Moskwy nie zapewniała odpowiedniej ilości czasu niezbędnego do przechwycenia przeciwnika i myśliwcy musieli działać w strefie ognia artylerii przeciwlotniczej, co utrudniało działanie obu partnerom. b.Artyleria przeciwlotnicza i przeciwlotnicze karabiny maszynowe

W składzie 1 korpusu OPK na początku wojny znajdowały się 176, 193, 250, 251, 329 i 745 pułki artylerii przeciwlotniczej i pułk przeciwlotniczych karabinów maszynowych. W sumie dysponowały one 548 armatami przeciwlotniczymi średniego kalibru i 28 małego kalibru oraz 81 przeciwlotniczymi karabi­ nami maszynowymi. Pułki te rozmieszczone zostały w sześciu sektorach. W sekto­ rach zachodnim, południowo-zachodnim i południowym, które były mniejsze, siły i środki ugrupowano w trzech liniach dywiz­ jonów, co stworzyło głębokość 20—32 km. W pozostałych pułki rozmieszczono w dwóch liniach na głębokość 18—20 km. Od pierwszego miesiąca wojny uzupełniano pułki istniejące i for­ mowano nowe, które wykorzystywano do zwiększenia głębo­ kości i skuteczności bojowych ugrupowań na najbardziej new­ ralgicznych kierunkach. W chwili pierwszego nalotu na Mosk­ wę w jej systemie OPK znajdowało się 796 dział średniego kalibru, 248 małego kalibru i 336 przeciwlotniczych karabinów maszynowych. Większą część artylerii przeciwlotniczej małego kalibru prze­ znaczono do obrony Kremla, dworców i elektrowni. Pozostałe pułki broniły lotnisk, ugrupowań bojowych artylerii średniego kalibru, pododdziałów reflektorów przeciwlotniczych, śluz kana­ łu Moskwa—Wołga i innych ważnych obiektów na terenie mia­ sta. W zależności od rozmiarów i ważności obiektów, do ich

obrony przeznaczono od jednej do trzech baterii małego kalibru i od plutonu do dwóch przeciwlotniczych karabinów maszyno­ wych. c. Balony zaporowe

W dniu napaści Niemiec na Związek Radziecki w składzie 1 korpusu OPK znajdowały się dwa pułki balonów zaporowych. Zgodnie z etatem w każdym pułku powinno być 216 posterun­ ków, ale w rzeczywistości w obu pułkach było 68 posterunków. Wyposażone w balony mogły tworzyć zapory na wysokości od 2000 do 4500 m. W momencie rozpoczęcia masowych nalotów lotnictwa nie­ mieckiego na Moskwę ilość posterunków balonów zaporowych zwiększyła się do 124. Z tego 37 rozwinięto w centrum miasta, 60 na kierunkach zachodnim i południowym na krańcach miasta oraz 27 posterunków rozlokowano przy ujęciach wod­ nych Rubliewo i Szczitnikowo. W końcu 1941 r. ilość poste­ runków wzrosła do 303.. Pozwoliło to na zwiększenie zapór na linii przewidywanej rubieży bombardowania na kierunkach północnym, północno-zachodnim, południowo-zachodnim i po­ łudniowym. Kierunki północno-wschodni i wschodni były pozbawione balonów zaporowych. d. Oddziały obserwacyjno-meldunkowe

Oddziały te przeznaczone były do rozpoznania przeciwnika powietrznego i powiadamiania o nim odpowiednich szczebli dowodzenia. Pierwsze meldunki przesyłane były na stanowiska dowodzenia już wtedy, gdy przeciwnik znajdował się w odleg­ łości 250 km od Moskwy. Początkowo korpus dysponował dwoma pułkami obserwacyjno-meldunkowymi. W każdym z nich znajdowały się cztery bataliony. Obieg informacji prze­ biegał od posterunku przez Główny Posterunek (GP) batalio­ nu, GP sektora do GP korpusu. Wokół Moskwy utworzono: pierwszy pas posterunków ob­ serwacyjno-meldunkowych w odległości 200—250 km; drugi pas posterunków w odległości 50—60 km od pierwszego; ciągłe pole obserwacji wokół Moskwy w promieniu 120—125 km od

centrum miasta; promieniste pasy posterunków wzrokowych łączące pierwszy pierścień z zewnętrznym obwodem ciągłego pola obserwacji. W całym systemie zgodnie z etatem miało być 580 posterunków, lecz na stopie pokojowej było ich tylko 120. Oprócz obu pułków obserwacyjno-meldunkowych w 1 kor­ pusie OPK znajdował się także batalion radiolokacyjny wypo­ sażony w stacje radiolokacyjne RUS-1, który tworzył pas ob­ serwacji radiolokacyjnej w rejonie Rżew—Wiaźma. Podstawowym środkiem łączności posterunków obserwacyj­ no-meldunkowych z posterunkami kompanijnymi była łączność przewodowa. Wszystkie posterunki kompanijne miały także łą­ czność radiową. Sprawne funkcjonowanie systemu utrudniał brak posterunków na niektórych drogach i liniach kolejowych. Zbyt duże były odległości pomiędzy pierścieniami a promieni­ stymi pasami posterunków, a także odległości pomiędzy po­ szczególnymi posterunkami dochodzące do 15 km; Utrudniało to ciągłe prowadzenie przeciwnika powietrznego. Źle wpływało na sprawność przekazywania informacji korzystanie przez dwa, a niekiedy i trzy posterunki z jednej linii telefonicznej. Wydłużało to czas dotarcia meldunku do posterunku kompanijnego, a także utrudniało słyszalność. 2. DOWODZENIE WOJSKAMI OPK MOSKWY

Dowodzenie w czasie działań bojowych miało charakter scen­ tralizowany. Zdecentralizowane dowodzenie miało miejsce w trakcie obrony obiektów wewnątrz miasta, takich jak lotni­ ska, ujęcia wodne, zakłady pracy. Dowódca 1 korpusu OPK dowodził ze swego stanowiska dowodzenia. W jego składzie znajdował się GP obserwacyjno-meldunkowy i węzeł łączności. Ze stanowiska dowodzenia kie­ rowano działaniami lotnictwa i artylerii przeciwlotniczej. Wojska OPK Moskwy w zależności od sytuacji znajdowały się w dwóch stanach gotowości bojowej: gotowość nr 1 — wszystkie środki i stanowiska dowodzenia gotowe do działania, wszyscy żołnierze na swoich stanowiskach. Gotowość bojowa nr 2 — 30—35% środków z każdego rodzaju wojsk znajdowało się w pełnej gotowości, pozostała część sprzętu znajdowała się

w pełnej gotowości, a stany osobowe znajdowały się w rejonie pozycji ogniowych lub lotnisk i zajmowały się szkoleniem bo­ jowym. Czas na przejście z gotowości nr 2 do gotowości nr 1 wynosił od 1 do 3 minut. Praktycznie oba stany różniły się tyl­ ko ilością środków gotowych do natychmiastowego działania. Charakter działań bojowych wojsk OPK przeciwko lotnictwu nieprzyjaciela wymagał szczególnych przedsięwzięć w organiza­ cji dowodzenia. Decydujące znaczenie miał fakt, że czas dla podjęcia decyzji o przystąpieniu do działań bojowych często był bardzo krótki. Podstawą do podjęcia działań była decyzja do­ wódcy. Współdziałanie poszczególnych rodzajów wojsk OPK, zgod­ nie z obowiązującymi zasadami, było organizowane w strefach działania, oddzielnej dla lotnictwa myśliwskiego i dla artylerii przeciwlotniczej. Na bliższych podejściach do miasta do samo­ lotów nieprzyjaciela ogień prowadziła artyleria przeciwlotnicza średniego kalibru, a na dalszych podejściach działało lotnictwo myśliwskie, które nie mogło wchodzić w strefę ognia artylerii przeciwlotniczej. Było to dopuszczalne jedynie przy odpieraniu dziennych nalotów, aby samoloty myśliwskie mogły zakończyć uprzednio rozpoczęty atak przed tą strefą. Wybór metod i sposobów współdziałania uzależniony był od konkretnej sytuacji powietrznej, pory doby, warunków meteo­ rologicznych, ilości i zdolności bojowej oddziałów OPK, a także od taktyki działania przeciwnika. Podstawowym rodzajem łączności dowodzenia na początku wojny była łączność przewodowa. Oprócz niej w korpusie znaj­ dowała się dość duża ilość środków radiowych. Na stanowisku dowodzenia korpusu funkcjonowało centrum nadawcze wypo­ sażone w pięć radiostacji, dwa centra odbiorcze z siedemnasto­ ma odbiornikami w każdym oraz centrum awaryjne wyposażo­ ne w jeden nadajnik i cztery odbiorniki. Na początku wojny oddziały 1 korpusu OPK dysponowały 187 radiostacjami, a w momencie rozpoczęcia nalotów na Moskwę ich ilość zwięk­ szyła się do 219, by osiągnąć w końcu grudnia 257. W sumie organizacja łączności w systemie obrony powie­ trznej Moskwy w wystarczającej mierze zabezpieczała dowo­ dzenie wojskami, a przy tym rola łączności radiowej ciągle wzra­ stała.

3.DZIAŁANIA BOJOWE WOJSK OPK MOSKWY

Działania związków i oddziałów zapewniających obronę po­ wietrzną Moskwy uzależnione były od przebiegu walk na za­ chodnim kierunku strategicznym. Z jednej strony sytuacja na tym kierunku określała charakter działań lotnictwa przeciwnika, a z drugiej w najbardziej dramatycznych momentach bitwy pod Moskwą wojska OPK częścią swoich sił wspierały walki wojsk lądowych. Działania tych wojsk należy rozpatrywać w czterech okresach: pierwszy związany jest ze smoleńską operacją obron­ ną Armii Radzieckiej, drugi z operacjami obronnymi wojsk ra­ dzieckich na dalszych podejściach do Moskwy, trzeci z opera­ cjami obronnymi na bliższych podejściach do stolicy Związku Radzieckiego, czwarty z przeciwnatarciem wojsk radzieckich pod Moskwą i ofensywą Armii Radzieckiej na kierunku za­ chodnim. a. Pierwszy okres: lipiec — wrzesień 1941 r

Działalność lotnictwa niemieckiego przeciwko Moskwie była ściśle związana z realizacją planów niemieckiego dowództwa, którego celem było zdobycie Moskwy. Pierwsze loty rozpoznawcze nad terytorium moskiewskiej strefy OPK miały miejsce 1 lipca 1941 r., a 4 lipca nad Moskwą pojawił się jeden samolot niemiecki i prowadził rozpoznanie pozycji wojsk OPK. Z każdym dniem głębokość rozpoznania powietrznego lot­ nictwa niemieckiego powiększała się, a jego głównym celem by­ ło rozpoznanie ugrupowania oddziałów OPK na bliższych po­ dejściach do miasta. W okresie od 1—22 lipca 1942 r., czyli do pierwszego nalotu bombowego na miasto, na podejściach do niego, zanotowano 89 lotów rozpoznawczych przeciwnika, w tym 9 na rozpoznanie miasta. W tym okresie artyleria przeciwlotnicza OPK w rejonach Możajska, Wołokołamska i innych punktów, we współdziałaniu z oddziałami lotnictwa myśliwskiego, działającymi na dalszych podejściach do miasta, prowadziła aktywną walkę / samolotami przeciwnika. Ciężkie naloty bombowe na Moskwę rozpoczęły się pod ko

niec lipca. Główne siły niemieckiego lotnictwa bombowego w tym czasie bazowały w następujących rejonach: — 4 eskadra bombowa „Wiewier” stacjonowała na lotni­ skach Królewca, z których dokonała czterech nalotów grupami w składzie 60—70 samolotów bombowych He-111; — 28 eskadra bombowa w składzie 75 samolotów He-111 prowadziła naloty z lotnisk Bobrujska; — 53 eskadra bombowa „Legion Kondor” dysponująca 70 samolotami He-111, w okresie lipiec—sierpień działała z lotnisk Radom, Baranowicze, a później ze smoleńskiego węzła lotni­ skowego; — 55 eskadra bombowa w lipcu bazowała na lotnisku Bara­ nowicze. Były to jedne z najlepszych eskadr w niemieckich Siłach Po­ wietrznych. Miały one doświadczenie w nalotach na duże mia­ sta Europy i były ukompletowane do pełnych etatów. Począwszy od 22 lipca do 15 sierpnia Niemcy dokonali 18 na­ lotów, z tego 8 z udziałem ponad 100 samolotów w każdym, a pozostałe 50—60 samolotów w każdym. Taktyka stosowana w tym czasie była jednakowa. Samoloty nadlatywały z tych samych kierunków pojedynczo i małymi grupami z przerwami 10—15 minut między grupami i 1—2 minut między samolota­ mi. Naloty trwały 3—5 godzin. Po pierwszych nalotach zwięk­ szyła się wysokość działania przeciwnika do 5—6 tys. m. Samo­ loty prowadzące — „liderzy” — rzucały bomby oświetlające i zapalające oświetlając obiekt bombardowania, a kolejne samolo­ ty bombardowały cel. Przeciwnik za każdym razem chciał uporczywie dotrzeć do miasta i jego obiektów przemysłowych. W strefę ognia artylerii przeciwlotniczej samoloty starały się wchodzić z różnych kierunków i na różnych wysokościach. Szczególnie niemieccy piloci starali się wykorzystać te kierunki, na których nie było zorganizowanych pól reflektorów przeciw­ lotniczych. Wojska OPK Moskwy uporały się ze swoimi bojowymi za­ daniami. Główna masa bombowców uczestniczących w nalo­ tach w lipcu i sierpniu do miasta nie dotarła, bezładnie zrzuco­ ne bomby przez pojedyncze samoloty większych szkód miastu i jego zakładom przemysłowym nie wyrządziły. Z 1700 bombow­

ców uczestniczących w nalotach w lipcu i sierpniu nad miasto przedarło się 70, czyli około 4%. Znaczne straty w lotnictwie oraz komplikująca się dla hitle­ rowców sytuacja na zachodnim kierunku strategicznym zmusiła dowództwo niemieckie do ograniczenia w drugiej połowie sierpnia liczby samolotów biorących udział w nalotach na Moskwę. We wrześniu Niemcy przygotowywali się do zasadniczego uderzenia na Moskwę. W tym okresie naloty prowadzono ma­ łymi grupami i pojedynczymi samolotami. Trwały one krótko. Celem tych nalotów było: nękanie sił obrony powietrznej, dez­ organizacja funkcjonowania przemysłu ze względu na alarmy lotnicze, nękanie mieszkańców miasta, aby złamać ich morale. W sumie od 15 sierpnia do 1 października przeciwnik dokonał 19 nocnych nalotów. Wojska OPK skutecznie odpierały naloty hitlerowskiej Luftwaffe i prowadziły walkę z samolotami rozpoznawczymi, których aktywność w związku z przygotowywanym atakiem na Moskwę znacznie wzrosła. W rezultacie do miasta udało się do­ trzeć niewielkiej grupie samolotów, które wykonały mało skuteczne bombardowania. b. Drugi okres: październik 1941 r.

Główne siły lotnictwa niemieckiego działały w tym czasie na polu walki i dokonywały uderzeń na obiekty przyfrontowe. Część sił z dniem 24 września wznowiła naloty na Moskwę. Od 15 października w miarę przesuwania się linii frontu w kierun­ ku Moskwy naloty nasiliły się. Uczestniczyły w nich grupy 15—30 samolotów. W taktyce działania lotnictwa niemieckiego w październiku zaszły zmiany, w ich rezultacie oprócz nalotów nocnych prze­ ciwnik zaczął stosować naloty dzienne. Tych ostatnich w paź­ dzierniku wykonano 13. Niemcy do osłony bombowców zaczęli wykorzystywać samoloty myśliwskie oraz tworzyli specjalne grupy, które wiązały ogień artylerii przeciwlotniczej i blokowały lotniska myśliwców radzieckich. Skuteczne działanie lotnictwa radzieckiego na froncie

wschodnim spowodowało, że znacznie zmniejszyła się ilość do­ świadczonych pilotów w oddziałach niemieckich tutaj walczą­ cych. Wśród pilotów niemieckich zdecydowaną przewagę za­ częli stanowić ludzie młodzi i niedoświadczeni. W momencie wejścia w strefę ognia artylerii przeciwlotniczej często nie wy­ trzymywali oni napięcia psychicznego i pozbywali się ładunku bombowego w miejscach, dla których nie był on przeznaczony. Aktywność przeciwnika nasiliła się w końcu października. I tak 28 października alarm lotniczy ogłoszono w mieście 6 razy (4 razy w dzień i 2 razy w nocy), gdy w całym październiku 13 razy. Naloty październikowe były prowadzone niewielkimi grupami samolotów. Złożyły się na to dwie przyczyny. Po pierwsze Niemcy mieli za mało sił do organizowania dużych na­ lotów i po drugie pod koniec października lotnictwo radzieckie dokonało dużych nalotów na lotniska przeciwnika z użyciem samolotów bombowych i szturmowych, zmusiło to dowództwo hitlerowskie do przeniesienia wielu jednostek lotniczych na lot­ niska położone dalej od linii frontu. W omawianym okresie wojska OPK oprócz walki z przeciw­ nikiem powietrznym prowadziły także boje z wojskami lądo­ wymi częścią sił wydzielonych do tego zadania. 6 korpus lot­ nictwa myśliwskiego łącznie z obroną powietrzną stolicy wyko­ nywał również zadania osłony wojsk Frontu Zachodniego, walcząc z piechotą i czołgami przeciwnika. W pierwszej dekadzie października cztery pułki korpusu wal­ czyły ze zmotoryzowanymi oddziałami niemieckimi w rejonie miejscowości Biełyj i nie dopuściły ich do Rżewa. 24 paździer­ nika myśliwcy atakowali lotnisko przeciwnika w rejonie Kalini­ na i zniszczyli na nim 30 samolotów. Operacją tą dowodził kpt. F. Czujkin. Potrafił on wykorzystać niski pułap chmur oraz dobre uzbrojenie radzieckich samolotów. Radzieccy myśliwcy wrócili bez strat na swoje lotnisko. Podobnych nalotów z nie­ złymi rezultatami dokonano na lotniska w pobliżu Juchnowa i Iniutina. Ataki na lotniska niemieckie pod koniec października i na początku listopada wiązały się z przygotowaniami do defila­ dy na Placu Czerwonym z okazji 24 rocznicy Wielkiej Rewolu­ cji Październikowej. Dawały one gwarancję, że przeciwnik jej nie przeszkodzi. Działanie wojsk OPK w związku z przybliżeniem linii frontu

do Moskwy stało się skomplikowane. Sieć posterunków obser­ wacyjno-meldunkowych skracała się, co odbijało się na spraw­ ności powiadamiania i naprowadzania myśliwców na cele. W związku z tym wokół Moskwy rozmieszczono osiem stacji ra­ diolokacyjnych RUS-2 (w miejscowościach Kaszin, Klin, Możajsk, Kaługa, Tuła, Riazań, Włodzimierz, Jarosławl). Strata kilku lotnisk na zachód od Moskwy, a także zlikwido­ wanie niektórych pól świetlnych na tym kierunku uczyniły bar­ dziej złożonym manewr lotnictwa myśliwskiego i szczególnie trudną walkę bojową myśliwców. c. Trzeci okres: listopad — początek grudnia 1941 r

14 listopada rozpoczęły się operacje obronne wojsk radziec­ kich na bliższych podejściach do Moskwy. Wojska OPK Moskwy od początku natarcia przeciwnika były przygotowy­ wane do walki z wojskami lądowymi. Rozważano sprawę zmia­ ny ugrupowania artylerii przeciwlotniczej w celu przybliżenia jej stanowisk ogniowych do kierunków prawdopodobnego ude­ rzenia jednostek pancernych i zmotoryzowanych przeciwnika. Niektóre baterie specjalnie wydzielono do obrony przeciwczołgowej, zajęły one nowe stanowiska ogniowe z zadaniem walki z czołgami i piechotą przeciwnika. Baterie te zaopatrzono w po­ trzebne ilości amunicji, a podejścia do nich zaminowano. Ze składu pułków 6 korpusu lotnictwa myśliwskiego do walki z czołgami i piechotą wydzielono pewną ilość myśliwców wypo­ sażając je w granaty przeciwczołgowe, butelki zapalające i kara­ biny maszynowe. Oprócz przedstawionych przedsięwzięć zgodnie z poleceniem Państwowego Komitetu Obrony ZSRR ze składu 1 korpusu OPK wydzielono dwie grupy artylerii przeciwlotniczej, których zadaniem było wzmocnienie wojsk w walce z oddziałami pan­ cernymi i lotnictwem nieprzyjaciela. Grupy te wyposażono w 84 armaty przeciwlotnicze średniego kalibru i w 48 przeciw­ lotniczych karabinów maszynowych. Obie działały we współ­ działaniu z 7 gwardyjską, 18, 126, i 133 dywizjami piechoty 16 armii Frontu Zachodniego. Lotnictwo przeciwnika w listopadzie aktywnie działało na po­ lu walki. Bombardowało stacje kolejowe, obiekty przemysłowe

i współdziałało z wojskami lądowymi. Jednocześnie przeciwnik dokonywał nalotów na Moskwę grupami 20—50 samolotów nocą na wysokości 5 tys. m, a w dzień na wysokości 6 tys. m. 6 listopada hitlerowska Luftwaffe dokonała zmasowanego na­ lotu na Moskwę. Uczestniczyła w nim duża ilość samolotów bombowych w osłonie myśliwców. Dzięki ścisłemu współdzia­ łaniu artylerii przeciwlotniczej i lotnictwa myśliwskiego żaden nieprzyjacielski samolot nie przedarł się nad miasto. Nalot trwał pięć godzin. W sumie, w listopadzie, w nalotach na Moskwę wzięło udział 1900 samolotów, z których przez strefę ognia artylerii przedarło się 28. Wojska OPK Moskwy odparły wszystkie naloty. 3 listo­ pada z 50 samolotów przeciwnika, uczestniczących w nalocie, do miasta przedarły się i zrzuciły bomby tylko 2, 9 listopada z 40 przedarły się 3. W pierwszych dniach niemieckiej drugiej „Ofensywy gene­ ralnej” lotnictwo przeciwnika kilka razy niewielkimi grupami nocą i w dzień próbowało przedrzeć się do miasta. W dniach 17, 18 i 19 listopada odparto dziesięć niewielkich nalotów, w których łącznie uczestniczyło 145 samolotów. W trakcie dziesię­ ciu kolejnych dni lotnictwo niemieckie w rejonie Moskwy dzia­ łań nie prowadziło. W końcu listopada i na początku grudnia wojska OPK odpierały naloty niewielkich grup samolotów i samolotów pojedynczych wchodzących w strefę ognia artylerii przeciwlotniczej. d. Czwarty okres: grudzień 1941 — kwiecień 1942 r.

Z przejściem wojsk radzieckich do przeciwnatarcia pod Moskwą w grudniu 1941 r. i jego rozwinięciem w działania ofensywne w styczniu 1942 r. ilość nalotów niemieckich na Moskwę szybko zmalała. Całość sił musieli skierować Niemcy przeciwko nacierającym związkom i oddziałom radzieckim. W styczniu 1942 r. Niemcy dokonali 4 nocnych nalotów na Moskwę, a w marcu i kwietniu 7. Uczestniczyło w nich niewie­ le samolotów, były one źle przeprowadzone z taktycznego punktu widzenia i odparcie ich nie stanowiło dla systemu OPK Moskwy poważniejszych, problemów. W kwietniu samoloty

Luftwaffe przestały niepokoić Moskwę. Przeciwnik w rejonie Moskwy ograniczył się tylko do działań rozpoznawczych. W tej sytuacji lotnictwo radzieckie zapewniające obronę po­ wietrzną stolicy było wykorzystywane do wsparcia wojsk Fron­ tu Zachodniego. Osłaniało ono jednostki na polu walki, a także wykonywało uderzenia na wojska przeciwnika. Od kwietnia 1942 r. nad Moskwą pojawiały się pojedyncze samoloty rozpoznawcze na dużych wysokościach i niekiedy po­ jedyncze bombowce, które wchodziły w strefę ognia artylerii przeciwlotniczej. Lotnictwo niemieckie dokonywało prób ak­ tywnego bombardowania wprawdzie w granicach strefy mo­ skiewskiej, ale w niewielkiej odległości od linii frontu. Obrona powietrzna Moskwy była doskonalona systematy­ cznie aż do zakończenia działań wojennych. 4. SPECYFIKA DZIAŁANIA RODZAJÓW WOJSK OPK W OBRONIE MOSKWY

a. L o t n i c t w o m y ś l i w s k i e prowadziło walki z samolotami rozpoznawczymi przeciwnika i odpierało dzienne i nocne naloty bombowe na Moskwę, a także uczestniczyło w na­ lotach szturmowych na wojska lądowe nieprzyjaciela, osłaniało własne bombowce oraz zapewniało obronę powietrzną wojsk Frontu Zachodniego. Walka z samolotami rozpoznawczymi przeciwnika początko­ wo odbywała się metodą przechwytywania samolotów przeciw­ nika ze stref patrolowania i wylotami na przechwycenie z lot­ nisk, wtedy gdy samoloty przeciwnika znajdowały się w zasięgu widoczności z lotniska. Nie był to najskuteczniejszy sposób zwalczania tych samolotów, ponieważ lotnictwo myśliwskie powiadamiane było często zbyt późno. Zrodziło to konieczność patrolowania myśliwców w powietrzu. Było to także spowodo­ wane małą głębokością sieci powiadamiania, dużymi wysokoś­ ciami przelotów pojedynczych samolotów przeciwnika, niedoszkoleniem pododdziałów obserwacyjno-meldunkowych w rozpoznawaniu samolotów, a także nie zawsze sprawnie dzia­ łającą łącznością. Naprowadzanie myśliwców w pierwszych dniach wojny od

bywało się ze stanowisk dowodzenia pułków lotnictwa myśliw­ skiego i ze specjalnie wydzielonych posterunków obserwacyjno-meldunkowych przy pomocy umownych znaków formowanych na ziemi z płacht płóciennych. W późniejszym okresie, w miarę zdobywania doświadczenia, przezbrajania na doskonalsze samo­ loty, większego nasycenia środkami radiowymi oddziałów i pod­ oddziałów obserwacyjno-meldunkowych, organizacja i taktyka walki z niemieckimi samolotami rozpoznawczymi stała się bar­ dziej efektywna. W styczniu 1942 r. został wprowadzony nowy system naprowadzania myśliwców na samoloty przeciwnika. Na' najbardziej prawdopodobnych kierunkach nalotu samolotów przeciwnika z wojsk obserwacyjno-meldunkowych wydzielono specjalne posterunki, których zadaniem było naprowadzanie własnych myśliwców na samoloty przeciwnika. W tym okresie opracowano również nową organizację przechwytywania i tak­ tyki walki z samolotami rozpoznawczymi. Polegała ona na tym, że po powiadomieniu o pojawieniu się samolotów nieprzyjaciela startowało jednocześnie kilka par samolotów myśliwskich, które kierowały się na punkty naprowadzania po to, żeby stworzyć swego rodzaju zaporę na kierunku lotu samolotów rozpozna­ wczych przeciwnika. W tej sytuacji samoloty rozpoznawcze zbliżające się do obiektu musiały spotkać jedną z patrolujących par. Pary te znajdowały się nie tylko wzdłuż frontu, lecz także urzutowane były w jego głębokości. Przyjęto specjalny sposób walki z pojedynczymi samolotami rozpoznawczymi, który w późniejszym okresie był stosowany w szerokim zakresie. W pułkach lotniczych otrzymał on nazwę „kleszcze”. Sedno tego sposobu to atak pary myśliwców na sa­ molot przeciwnika jednocześnie z dwóch kierunków. Doprowa­ dzał on do dekoncentracji ognia samolotu przeciwnika i zmniej­ szenia jego celności. Umożliwiało to jednemu z myśliwców prowadzenie ognia z niewielkiej odległości do celu. Odpieranie dziennych nalotów bombowych rozpoczęło się na dalszych podejściach do Moskwy. Decyzje o starcie myśliwców w zależności od sytuacji były podejmowane przez dowódcę 6 korpusu lotnictwa myśliwskiego lub przez dowódców pułków lotniczych. Jednak w każdym przypadku na dowódcach spo­ czywała odpowiedzialność za przechwycenie przeciwnika w od­ powiednim czasie i zaatakowanie go. Ilość podrywanych samo­

lotów myśliwskich uzależniona była od ilości samolotów uczestniczących w nalocie oraz od ogólnej sytuacji powietrznej. Dowodzenie myśliwcami w powietrzu odbywało się przez radio oraz przy pomocy określonych ewolucji samolotem przez prowadzącego. Ugrupowanie bojowe praktycznie po pierwszym ataku dezorganizowało się. Walka grupy myśliwców rozpadała się na szereg bojów spotkaniowych pojedynczych samolotów lub par. Przyczyną było to, że Niemcy prowadzili działania niewielkimi grupami bombowców, które po pierwszym ataku dzieliły się na pojedyncze samoloty. Oprócz tego radzieccy pi­ loci myśliwscy na początku wojny nie mieli niezbędnego do­ świadczenia w prowadzeniu walk powietrznych grupami, a brak w większości samolotów myśliwskich radiostacji uniemożliwiał scentralizowane dowodzenie. Mimo niedostatków w przygotowaniu bojowym radzieckiego lotnictwa myśliwskiego na początku wojny, dobrze wykonywało ono swoje zadania związane z odparciem dziennych nalotów na stolicę. Wszyskie naloty zostały odparte, a przeciwnik poniósł duże straty. Nocne działania myśliwców w obronie moskiewskiego nieba zasługują na szczególną uwagę — tu zdobyto duże doświadcze­ nie w działaniu myśliwców w polach świetlnych. Organizowano je zgodnie z instrukcją o współdziałaniu środków obrony po­ wietrznej. Instrukcja przewidywała rozgraniczenie stref działa­ nia między lotnictwem myśliwskim a artylerią przeciwlotniczą. Samoloty myśliwskie miały działać w polach świetlnych na dal­ szych podejściach do bronionych obiektów, startując po ogło­ szeniu alarmu do rejonów oczekiwania, które znajdowały się w tylnej części lub nad centrum pola świetlnego. Rejony ocze­ kiwania znajdowały się nad punktami orientacyjnymi dobrze widocznymi z powietrza nocą. W strefie ognia artylerii prze­ ciwlotniczej oświetlonej reflektorami przeciwlotniczymi mogła działać artyleria przeciwlotnicza lub lotnictwo myśliwskie, zgodnie z tablicami współdziałania opracowanymi przez do­ wództwo OPK Moskwy. Walki nocnych myśliwców w okresie największego nasileniu działalności wojsk OPK Moskwy to 1935 samolotolotów, pod­ czas których stoczonych zostało 105 walk powietrznych, w cza­ sie których strącono 37 samolotów przeciwnika.

b.A r t y l e r i a p r z e c i w l o t n i c z a OPK Moskwy odpierała naloty lotnictwa niemieckiego głównie w warunkach nocnych, bowiem w dzień nieprzyjaciel ograniczał się do dzia­ łań pojedynczymi samolotami, lub małymi grupami samolotów, w celu rozpoznania ugrupowania sił i środków obrony powie­ trznej. W czasie bitwy moskiewskiej artyleria przeciwlotnicza pro­ wadziła nad Moskwą głównie ogień zaporowy. W 1941 r. arty­ leria przeciwlotnicza średniego kalibru wystrzeliła 741 tys. po­ cisków, z czego 715 tys. przypadało na ogień zaporowy. W okre­ sie od 22 czerwca do 22 grudnia 1941 r., to jest w okresie największego nasilenia działań wojsk OPK, ogniem zaporowym zestrzelono 11 samolotów. Mówi to o niskiej efektywności ta­ kiego sposobu prowadzenia ognia. Trzeba jednak pamiętać, że w większości przypadków ogień zaporowy doprowadził do zre­ zygnowania przeciwnika z wykonania zadania i zrzucenia bomb poza celem. We wrześniu 1941 r. rozpoczęła pracę artyleryjska stacja ra­ diolokacyjna SON-2, którą ustawiono w sektorze południo­ wym, którego bronił 329 pułk artylerii przeciwlotniczej. Stacja ta wykorzystywana była do prowadzenia ognia baterią i do prowadzenia ognia zaporowego dywizjonem. W latach 1941 —1942, dzięki danym wypracowanym przez stację, ostrze­ lano 152 cele wykorzystując do tego 14 700 sztuk amunicji. Wprawdzie żaden samolot nie został.zestrzelony, to jednak 120 zrezygnowało z wykonania zadania. W całym okresie nalotów na Moskwę i obiekty leżące w mo­ skiewskiej strefie OPK artyleria przeciwlotnicza i przeciwlot­ nicze karabiny maszynowe zestrzeliły 216 samolotów. c.R e f l e k t o r y p r z e c i w l o t n i c z e . Działania bojowe reflektorów przeciwlotniczych przy odpieraniu nalotów lotnictwa niemieckiego na Moskwę w lipcu i pierwszej połowie sierpnia 1941 r. prowadzone były w sprzyjających warunkach. Pogoda była dobra, a przeciwnik dokonywał nalotów na śred­ nich wysokościach. Z 22 nalotów na Moskwę, które Niemcy dokonali w okresie lipiec—wrzesień, reflektory przeciwlotnicze wykorzystano w 20.

Od drugiej połowy sierpnia pogoda pogorszyła się. Było duże zachmurzenie, mgły i deszcz. Wysokość lotów lotnictwa nie­ mieckiego wzrosła do 5—7 tys. m. We wrześniu i październiku 1941 r. tylko w 15 przypadkach reflektory przeciwlotnicze bra­ ły udział w poszukiwaniu i oświetlaniu celów. W sumie w 1941 r. reflektory przeciwlotnicze użyto podczas 35 z 90 nocy, w których Niemcy prowadzili naloty. Z 2158 sa­ molotów uczestniczących w tych nalotach, były oświetlone w polach świetlnych 322 samoloty i w strefie świetlnej artylerii przeciwlotniczej 308. Z oświetlonych samolotów zestrzelono 56, w tym ogniem artylerii przeciwlotniczej 36, przeciwlotniczych karabinów maszynowych 2, a pozostałe zapisali na swe konto myśliwcy. Współdziałanie reflektorów przeciwlotniczych z lotnictwem myśliwskim oparte na opracowanej specjalnie instrukcji polega­ ło na powiązaniu z każdym polem świetlnym jednego pułku lotnictwa myśliwskiego. Między stanowiskiem dowodzenia 6 korpusu a stanowiskiem dowodzenia pola świetlnego była łą­ czność przewodowa, co umożliwiało wzajemną informację o sy­ tuacji powietrznej. Oprócz tego na stanowisku dowodzenia pola świetlnego znajdował się przedstawiciel pułku lotnictwa myś­ liwskiego, który miał łączność z samolotami w powietrzu i w poszczególnych przypadkach konkretyzował zadania współ­ działania. Stanowiska dowodzenia dowódców batalionów i kompanii reflektorów przeciwlotniczych znajdowały się tam, gdzie sta­ nowiska dowodzenia pułków i dywizjonów artylerii przeciwlot­ niczej. Pozwalało to na podejmowanie decyzji umożliwiających efektywne wykorzystanie reflektorów przeciwlotniczych. W sumie żołnierze-reflektorzyści odegrali istotną rolę w obronie powietrznej Moskwy, mimo że wykonywanie zadań w poważny sposób utrudniał im brak odpowiedniej ilości sprzętu, a posiadane stacje reflektorów wykorzystywane były tylko nu najbardziej prawdopodobnych kierunkach zagrożeniu powie­ trznego. d. B a l o n y z a p o r o w e działające w systemie OPK Moskwy wywarły pewien wpływ na zwiększenie wysokości na

lotów niemieckich na stolicę Związku Radzieckiego. W począt­ kowym okresie nalotów, kiedy lotnictwo niemieckie działało na wysokościach 3—4 tys. m, balony zaporowe zmuszały je do zwiększenia wysokości lub do obchodzenia strefy swego dzia­ łania. Kiedy niemieckie samoloty próbowały przedrzeć się przez strefę balonów, zdarzały się przypadki zderzenia z linami mocującymi balony. W ich rezultacie zniszczonych zostało 7 samolotów. Doświadczenie bojowego zastosowania balonów zaporowych wykazało, że liny podtrzymujące balony mają dostateczną wy­ trzymałość w zderzeniu z samolotami drewnianej konstrukcji. Do walki z samolotami wykonanymi z metalu konieczne były liny o większej wytrzymałości, a także wyposażone w urządze­ nia powodujące wybuch przymocowanych do nich ładunków. Przez cały okres nalotów na Moskwę podniesiono balony za­ porowe 268 razy nocą i 8 razy w dzień, w sumie znajdowały się one w powietrzu 2402 godziny. Wysokość wzniesienia balonów zaporowych nie przekraczała 4500 m. Doświadczenie z wykorzystania balonów zaporowych wska­ zuje, że najbardziej celowe było ich użycie dla wzmocnienia obrony ważnych, ale niewielkich obiektów, a także dla stworze­ nia stref balonów zaporowych dla samolotów i bezpilotowych środków napadu poza strefą ognia artylerii przeciwlotniczej. e. O d d z i a ł y o b s e r w a c y j n o - m e l d u n k o w e. 22 czerwca 1941 r. o godz. 4.00 dowódca Moskiewskiej Strefy Obrony Powietrznej gen. Michaił Gromadin polecił do­ wództwu 1 korpusu OPK rozwinięcie całości systemu obser­ wacyjno-meldunkowego. Po upływie 4 godzin rozwinięto: 1 pułk obserwacyjno-meldunkowy w składzie 16 posterunków kompanijnych i 304 wzrokowych i 12 pułk obserwacyjno-mel­ dunkowy w składzie 16 posterunków kompanijnych i 276 wzro­ kowych. W sumie było to 580 posterunków Wzrokowych i 32 kompanijne. Sprawne rozwinięcie systemu było możliwe dzięki temu, że ich stany osobowe znajdowały się w miejscowościach leżących w pobliżu poszczególnych posterunków. Na początku wojny wystąpiło szereg niedociągnięć w pracy systemu obserwacyjno-meldunkowego. Żołnierze mylili się

w rozpoznawaniu samolotów, tak obcych, jak i własnych. Szcze­ gólnie dużo pomyłek zdarzało się nocą oraz w dzień w trudnych warunkach atmosferycznych. Meldunki nadawano z dużym opóźnieniem. Szwankowała organizacja pracy na posterunkach kompanijnych, a także na głównym posterunku. Dowódca korpusu podjął szereg przedsięwzięć zmierzających do sprawnego funkcjonowania systemu. Rozwinięto dodatkowe posterunki wzdłuż linii kolejowej i niektórych dróg zachodnie­ go i południowo-zachodniego kierunku, a także w strefie dzia­ łań lotnictwa myśliwskiego. Zorganizowano jeszcze jeden pas ostrzegania. W sumie rozwinięto dodatkowo 122 posterunki. W ten sposób ilość ich wzrosła do 702. Mimo początkowych niedociągnięć służba oberwacyjno-meldunkowa zapewniła sprawne powiadamianie o przelotach samo­ lotów przeciwnika. Jednakże w miarę zbliżania się linii frontu do Moskwy praca posterunków stawała się coraz bardziej zło­ żona. Konieczna była zmiana ich dyslokacji, a w szeregu przy­ padkach trzeba je było po prostu zwinąć. W tym czasie, oprócz rozpoznawania samolotów nieprzyjaciela, posterunki wykony­ wały także rozpoznanie wojsk lądowych przeciwnika. Nierzad­ ko ich informacje były jedynymi, na podstawie których dowód­ cy oddziałów wojsk lądowych podejmowali decyzje. Od 4 paź­ dziernika posterunki obserwacyjno-meldunkowe wycofywały się razem z innymi oddziałami. Wtedy główną formą łączności stała się łączność radiowa. Szczególnie trudne warunki pracy służby obserwacyjno-mel­ dunkowej panowały w okresie październik—grudzień, kiedy to głębokość ugrupowania oddziałów zawęziła się do 50—60 km na zachodnim kierunku i do 35—40 km na kierunku północno-zachodnim. W tym okresie istotną rolę w rozpoznawaniu prze­ ciwnika powietrznego odegrały stacje radiolokacyjne typu RUS-2. Znane są przypadki, kiedy były one jedynymi śro­ dkami rozpoznania powietrznego. W ciągu półrocza stacje te przekazały 29 177 meldunków oraz prowadziły 8706 celów. Wraz z przejściem wojsk radzieckich do natarcia i w miarę jego postępów posterunki rozwijano na nowo. I tak do il grudnia 1941 roku rozwinięto 107 posterunków, a w styczniu i lutym 1942 r. jeszcze 157 posterunków. Zasadniczym środkiem łączności była w tym czasie łączność radiowa, ponieważ linie

przewodowe były uszkodzone przez wycofujących się Niem­ ców, a ich naprawa wymagała zbyt dużo czasu i środków. Przez cały okres wojny żołnierze posterunków obserwacyjno-meldunkowych moskiewskiej strefy OPK zestrzelili z broni rę­ cznej i maszynowej 6 samolotów niemieckich, okazali pomoc przy 539 przymusowych lądowaniach własnych samolotów. W tym 170 lotnikom udzielono pomocy medycznej na miejscu, a 116 odtransportowano do szpitali. * Dla przejścia do ofensywy olbrzymie znaczenie miało zdoby­ cie przez lotnictwo radzieckie panowania w powietrzu. Wojska moskiewskiej strefy OPK odegrały w wypełnieniu tego zadania dużą rolę. W okresie lipiec—grudzień 1941 r. — jak już wskazy­ waliśmy — zniszczyły one na podejściach do Moskwy i nad nią 952 samoloty, a ponad 130 uszkodziły. Poczynając od grudnia 1941 r. panowanie w powietrzu nad polem walki Frontu Za­ chodniego i Kalinińskiego lotników radzieckich było faktem. Istotny wkład miał tu 6 korpus lotnictwa myśliwskiego, na któ­ rego koncie zapisano 680 zniszczonych samolotów. Wojska OPK pomyślnie wypełniły zadanie obrony powie­ trznej Moskwy. W omawianym czasie odparły one 122 naloty powietrzne na to miasto, w których w sumie uczestniczyło oko­ ło 3500 samolotów. Do miasta przedarło się 230, co stanowi 7% wszystkich samolotów biorących udział w nalotach. Plany nie­ mieckie związane ze zniszczeniem miasta przy pomocy lotnic­ twa, tak jak i ze zdobyciem go przez wojska lądowe, spełzły na niczym. Doborowe eskadry niemieckich bombowców zostały zniszczone na podejściach do stolicy Związku Radzieckiego. Lato i jesień 1941 r. charakteryzowały się najbardziej inten­ sywnymi nalotami lotnictwa niemieckiego, a tym samym wy­ magało to aktywnego działania wojsk OPK broniących Mosk­ wy. W momencie przejścia wojsk radzieckich do przeciwnatar­ cia, które przerodziło się następnie w ofensywę na kierunku zachodnim, aktywność lotnictwa niemieckiego znacznie się zmniejszyła. W styczniu 1942 r. Niemcy dokonali 4 nocnych nalotów na Moskwę, a w marcu i kwietniu 7. Nalotów dokona­ no niewielkimi ilościami samolotów. Były one, z taktycznego

punktu widzenia, źle przeprowadzone, brak było liderów i ich odparcie nie stanowiło dla systemu obrony powietrznej Mosk­ wy poważniejszych problemów. Dzięki właściwej organizacji i realizacji obrony powietrznej Moskwy oraz przywiązywaniu dużej wagi do tej obrony przez Państwowy Komitet Obrony i Naczelne Dowództwo Armii Radzieckiej wojska obrony powietrznej wykonały powierzone im zadanie, niedopuszczając zasadniczej masy nieprzyjaciel­ skich samolotów do miasta.

ZAKOŃCZENIE

Zwycięstwo Armii Radzieckiej pod Moskwą w sposób jedno­ znaczny udokumentowało, że niezwyciężoność hitlerowskiej armii pozostaje jedynie w sferze mitów. Po raz pierwszy okaza­ ło się jak iluzoryczna była koncepcja wojny błyskawicznej. Przestał funkcjonować czynnik zaskoczenia, który odgrywał za­ sadniczą rolę w początkowych sukcesach wojsk niemieckich. W dalszym ciągu przebieg i wynik wojny uzależnione były od moralnego ducha armii, ilości i jakości związków taktycznych i oddziałów, od zdolności organizacyjnych i kwalifikacji do­ wódców oraz od zwartości zaplecza. Bitwa pod Moskwą stała się decydującym wydarzeniem w pierwszym okresie Wielkiej Wojny Narodowej ZSRR. Nie można również nie docenić jej znaczenia dla dalszego przebiegu drugiej wojny światowej. To właśnie pod Moskwą rozbite zo­ stało najsilniejsze zgrupowanie wojsk hitlerowskich działające na froncie radziecko-niemieckim. Tu został pogrzebany tak sta­ rannie przygotowywany plan „Barbarossa”. Zlikwidowane zostało zagrożenie dla stolicy Związku Ra­ dzieckiego. Wojska radzieckie w ciągu zimy 1941/1942 odrzuci­ ły nieprzyjaciela daleko na zachód od Moskwy, w środkowej części frontu o 120 km, a na skrzydłach o 300—400 km. Stwarza­ ło to dogodne warunki do późniejszych operacji zaczepnych na tym kierunku strategicznym. Wehrmacht poniósł także klęski na innych odcinkach frontu.

Rozgromione zostały oddziały i związki hitlerowskie pod Tychwinem i Rostowem nad Donem. Na nic zdało się użycie w walkach na kierunku moskiewskim trzech czwartych całości niemieckich sił pancernych i zmotoryzowanych. Dowództwo niemieckie wyraźnie nie doceniło zwartości narodu radzieckiego oraz możliwości mobilizacyjnych Związku Radzieckiego. Odrzucenie wojsk niemieckich spod Moskwy miało ogromne znaczenie międzynarodowe, umacniało ono antyhitlerowską koalicję, uwidoczniło światu, jaką w niej rolę odgrywa Związek Radziecki. Zwycięstwo Armii Radzieckiej miało ogromny wpływ na zaktywizowanie ruchu oporu w okupowanej Europie. Udokumentowało ujarzmionym narodom, że potęga hitlerow­ ska może być złamana. Bitwa pod Moskwą miała również duże znaczenie dla rozwo­ ju radzieckiej sztuki wojennej. Wprowadziła ona nowe wartości do radzieckiej strategii, sztuki operacyjnej i taktyki. O zwycię­ stwie pod Moskwą, obok bohaterstwa żołnierza radzieckiego, zadecydował także talent jego dowódcy, od najniższego szczebla dowodzenia począwszy, a na Naczelnym Dowództwie skoń­ czywszy. To ostatnie wykazało ogromną zdolność przewidywa­ nia. Zdolność ta przejawiała się w określeniu kierunku mo­ skiewskiego, jako głównego w letniej kampanii 1941 r., jak również w zimowej 1941/1942 i związanym z tym ześrodkowaniem głównych sił wojsk radzieckich pod Moskwą. Na szcze­ gólną uwagę zasługuje przeprowadzenie w nie spotykanej do­ tychczas skali strategicznej operacji obronnej jesienią 1941 r., a w szczególności silnej obrony na podejściach do Moskwy i złamaniu natarcia wojsk Grupy Armii „Środek”. Podkreślić należy właściwe wykorzystanie odwodów strategicznych. Po­ sługiwano się nimi w sposób niezwykle przemyślany. Nie dopu­ szczono do ich rozproszenia. Wprowadzono je do walki w naj­ bardziej decydujących momentach, takich jak wzmocnienie obrony na najbardziej zagrożonych kierunkach czy też wzmac­ nianie głównych sił uderzeniowych w czasie przeciwnatarcia. Właściwie rozegrane zostało użycie lotnictwa, tak podczas bitwy obronnej, w warunkach panowania w powietrzu hitle­ rowskiej Luftwaffe, jak i w czasie przeciwnatarcia. W nalotach na Moskwę tylko 7% hitlerowskich samolotów zdołało się przedrzeć do miasta. Stało się tak dzięki skoncentrowaniu w re­

jonie Moskwy dużej ilości lotnictwa, które było wykorzystywa­ ne również do wsparcia wojsk na polu walki i to zarówno w bitwie obronnej jak i podczas przeciwnatarcia oraz ofensy­ wy. O powodzeniu przeciwnatarcia zadecydowało prawidłowe wybranie kierunków głównych uderzeń. Nie bez znaczenia był także moment, w którym wojska radzieckie przeszły od bitwy obronnej do przeciwnatarcia. Zostało ono przeprowadzone w nie spotykanej dotychczas skali. Na uwagę zasługuje duża elastyczność w tworzeniu nowych Frontów oraz reorganizowaniu już istniejących. Bardzo dobrze funkcjonowało współdziałanie pomiędzy poszczególnymi Fron­ tami oraz rodzajami wojsk, to znaczy wojskami lądowymi, lot­ nictwem, wojskami powietrznodesantowymi oraz oddziałami partyzanckimi działającymi na tyłach nieprzyjaciela. Naczelne Dowództwo Armii Radzieckiej w porę likwidowało niedociągnięcia w organizacji i prowadzeniu operacji zarówno obronnych jak i zaczepnych. Wyrazem tego były jego dyrekty­ wy i wytyczne o konieczności prowadzenia frontowych i armij­ nych operacji obronnych i zaczepnych drogą większego ześrodkowania sił i środków na głównych kierunkach, o tworzeniu głębokiej obrony przeciwpancernej i zgrupowań uderzeniowych w natarciu, o organizacji lotniczego i artyleryjskiego wsparcia, o wykorzystaniu czołgów. Wszystkie te dyrektywy Naczelnego Dowództwa były istot­ nym wkładem do rozwoju radzieckiej sztuki wojennej i pozwoli­ ły wojskom radzieckim lepiej rozwiązywać zadania bojowe w następnych kampaniach Wielkiej Wojny Narodowej ZSRR. Nie sposób, oceniając bitwę pod Moskwą, nie wspomnieć o wkładzie w jej ostateczny rezultat ludności cywilnej Mo­ skiewskiej Strefy Obrony. Olbrzymiego wysiłku, jaki ludność ta włożyła w przygotowanie rubieży obronnych oraz w produkcję na rzecz frontu, nie da się wyliczyć.

BIBLIOGRAFIA

Anfiłow Wiktor, Krach „Blitzkriegu”, Warszawa 1978. Besprimiernyj podwig, Moskwa 1968. Bezymienski Lew, Bitwa o Moskwę, Warszawa 1983. Bezymienski Lew, Jak powstawał plan „Barbarossa", Warszawa 1979. Bitwa Armii Radzieckiej pod Moskwą 1941, Materiały z sympozjum z okazji 40 rocznicy bitwy pod Moskwą, Warszawa 1981. Bitwa za Moskwu, Moskwa 1968. Buków K. I., Pobieda pod Moskwoj, Moskwa 1962. Itogi wtoroj mirowoj wojny, Moskwa 1957. Jeremienko Andriej, W naczale wojny, Moskwa 1964. Jeremienko Andriej, Wspomnienia, Warszawa 1961. Katukow Michaił, Pancerny grot, Warszawa 1976. Kożewnikow Michał, Dowodzenie lotnictwem radzieckim w drugiej woj­ nie światowej, Warszawa 1981. Leluszenko Dymitr, Moskwa—Stalingrad—Berlin—Praga, Moskwa 1970. Mueller-Hillebrand Burkhart, Suchoputnaja armija Giermanii 1933— 1945, Moskwa 1976. Tłumaczenie z niem. Murijew Dado, Prował opieracji „Tajfun”, Moskwa 1972. Na ogniennych rubieżach moskowskoj bitwy, Moskwa 1981. Opołczenie na zaszczitu Moskwy, Moskwa 1978. Pobieda pod Moskwoj, Moskwa 1982. Prował gitlerowskogo nastuplenija na Moskwu, Moskwa 1966. Razgrom niemiecko-faszistskich wojsk pod Moskwoj, Moskwa 1964. Rokossowski Konstanty, Żołnierski obowiązek, Warszawa 1976. Samsonow Aleksander, Wielikaja bitwa pod Moskwoj, Moskwa 1958. Tieliegin Konstantin, Nie otdali Moskwy, Moskwa 1968.

Wasilewski Aleksander, Dzieło całego życia, Warszawa 1976. Wielikaja bitwa pod Moskwoj, Moskwa 1961. Wojska PWO strany w Wielikoj Otieczestwiennoj Wojnie 1941—1945, Moskwa 1981. Wybrane operacje Armii Radzieckiej w Wielkiej Wojnie Narodowej ZSRR 1941—•1945, Warszawa (b.r.w.). Wystojali i pobiedili, Moskwa 1966. Żuków Gieorgij, Wspomnienia i refleksje, t. 1 i 2, Warszawa 1976. Żurawlew Danił, Ogniewoj szczit Moskwy, Moskwa 1972.

SPIS TREŚCI

Wstęp .........................................................................................................

5

Plany niemieckie wobec Moskwy .....................................................

9

Fiasko letniej ofensywy niemieckiej na Moskwę ..................................

16

Strategiczna operacja obronna Armii Radzieckiej (październik — początek grudnia 1941) ...............................................

25

1. Położenie stron na froncie radziecko-niemieckim w końcu września 1941 r........................................................... 2. Pierwsza niemiecka „Ofensywa generalna” (2 X — 15 XI 1941) ......................................................................................... a. Obrona kierunku wołokołamskiego .................................... b. Obrona kierunku możajskiego ............................................ c. Walki na kierunku tulskim ................................................... 3. Druga niemiecka „Ofensywa generalna” (16 XI — 6 XII 1941) ......................................................................................... a. Działania na lewym skrzydle Frontu Zachodniego ............. b. Działania na prawym skrzydle Frontu Południowo-Zacho­ dniego .................................................................................. c. Działania na centralnym odcinku Frontu Zachodniego . . d. Na kierunku wołokołamskim .............................................. e. Działania na kierunku klińskim ........................................... 4. Moskiewska Strefa Obrony ......................................................

61 63 69 76 78

Przeciwnatarcie Armii Radzieckiej pod Moskwą w gru­ dniu 1941 r......................................................................................

92

I. Przeciwnatarcie wojsk radzieckich na prawym skrzydle l;rontu Zachodniego .................................................................

25 30 33 39 43 50 53

96

2. Działania wojsk lewego skrzydła Frontu Zachodniego ......................... 104 3. Walki na centralnym odcinku Frontu Zachodniego ............................. 110 4. Przeciwnatarcie Frontów Kalinińskiego i Południowo-Za­ chodniego ................................................................................................... 112 Ofensywa Armii Radzieckiej na kierunku zachodnim w 1942 r............................................................................................................ 1. Sytuacja na froncie radziecko-niemieckim przed rozpoczę­ ciem ofensywy ........................................................................................... 2. Działania bojowe Frontu Kalinińskiego ................................................. 3. Działania na lewym skrzydle Frontu Północno-Zacho­ dniego ......................................................................................................... 4. Działania wojsk Frontu Kalinińskiego w trzeciej dekadzie stycznia ...................................................................................................... 5. Działania wojsk Frontu Zachodniego w styczniu 1942 r. ... a. Działania na prawym skrzydle Frontu Zachodniego . . . . b. Działania wojsk w centrum Frontu Zachodniego ............................ c. Działania wojsk na lewym skrzydle Frontu Zacho­ dniego ...................................................................................................

119 119 121 124 128 130 131 136 138

Obrona Powietrzna Moskwy ......................................................................... 147 1. Organizacja obrony powietrznej Moskwy ............................................. 148 a. Lotnictwo myśliwskie ......................................................................... 149 b. Artyleria przeciwlotnicza i przeciwlotnicze karabiny ma­ szynowe ..................................... .......................................................... 151 c. Balony zaporowe ................................................................................. 152 d. Oddziały obserwacyjno-meldunkowe ............................................... 152 2. Dowodzenie wojskami OPK Moskwy ..................................................... 153 3. Działania bojowe wojsk OPK Moskwy ................................................... 155 a. Pierwszy okres: lipiec — wrzesień 1941 r.......................................... 155 b. Drugi okres: październik 1941 r........................................................ 157 c. Trzeci okres: listopad — początek grudnia 1941 r........................... 159 d. Czwarty okres: grudzień 1941 — kwiecień 1942 r........................... 160 4. Specyfika działania rodzajów wojsk OPK w obronie Mo­ skwy ........................................................................................................... 161 a. Lotnictwo myśliwskie .......................................................................... 161 b. Artyleria przeciwlotnicza ................................................................... 164 c. Reflektory przeciwlotnicze ................................................................. 164 d. Balony zaporowe ................................................................................. 165 e. Oddziały obserwacyjno-meldunkowe ............................................... 166 Zakończenie .................................................................................................... 170 Bibliografia ..................................................................................................... 173

W PRZYGOTOWANIU T. Konecki SEWASTOPOL 1941/42, 1944 A. Toczewski KOSTRZYN 1945

iSBN 83-11-07397-X