Marks Neden Haklıydı [1 ed.] 9786055541354 [PDF]

Zitiervorschau

Terry Eagletcm ingiltere'de Lancaster ve ABD'de Notre Dame üniversitelerinde İngiliz Edebiyatı Profesörü­ dür. Dublin'dc yaşamaktadır.

Yazarın Tiirkçede yayınlanmış eserlerinden bazıları şunlardır:

Kuramdatı Sonra (Literatür, 2004),

Postmo­

(Ayrıntı, 1999), ide­ oloji (Ayrıntı, 2005), Azizler ve Alimler (Agora, 2003). dernizmin Yanı/Jamalarr

E•erin

Orijinal Aton

acılar çekilecek ve adaletsizlikler olacaktır. Son unda öz­ gürlüğü fi nanse edecek maddi refah, özgürsüzlüğün mey­ vesid i r

.

G üzel bir sonuca ulaşmak umu duyla k ötül ük yapmak ile

kötülüğünü yararlı bir şeye dönüştürmeye ça­ l ışmak arasında fark vardır. Sosyalistler kapitalizmden so­

başkasının

rumlu değil ve onun s uçları bakımından masumdur; ama madem ki kapit alizm var, o zaman ondan en iyi b içimde yararianın a n ı n rasyonel olacağı düşünülebilir. Bu müm ­ kündür t ab i i çünkü kapital i zm kötülükten ibaret değil. ,

Eğer aksi düşünülürse bu çok b üyük bir tek tarafl ı lık olur ki, bu tür bir hata Marx'a atfedilemez. Gördüğümüz gibi sistem özgürlüğün yan ı sıra ba rbarlığ ı da beslemektedir; özgürlükle birlikte köleleştirme de vardır. Kapitalist top­ lum muazzam s ervetler ya ratmak ta ama bir bakıma bunu yurttaşlar ı n ı n çoğunun erişimine uzak tutmaktadır. Böyle olmakla birlikte zenginlik h er zaman ulaşılabilir olabil i r. Onu yaratan , açgözlü, bi reyci biçiminden çıkarıl abilir ; bütün olarak toplum için kullanılabilir ve arzu edilmeyen işler asgariye indi ri lebilir. Böylece erkekler ve kadınlar ik­ tisadi zorunluluk zincirlerinden kurtularak, yaratıcı po­ tansiyellerini geliştirebilecekleri özgür bir yaş ama sahip olabilir. Bu, Marx'ın komünizm tasavvuruydu. Bü tün bunlar kap italizm i n yükselişi n i n mutlak olarak iyi olduğu anlamına ge lmez İnsanın kurtuluşu çok daha .

az kan, ter ve gözyaşı olmadan gerçekleşebilseydi daha iyi olurdu. Bu anlamda, Marx'ın ta rih teorisi "teoloji.k" değil­ dir. Teoloj ik bir teoriye göre, tarihin her aşaması acıma-

Mar� Nederı Hoklrydr 1 1 77

sızca daha önce olan

bitenlerden doğar.

Sürecin her aşa ­

ması kendi başına gereklidir ve diğer aşamalarla birlikte belli bir amacı gerçekleşt irmek bakımından zorunludur.

O amacın kendisi zaten ka çınılmazdır ve bütün sürecin gizli din amiği işlevini gö rür. Bu söylernde hiçbir şey dışa­ rıda bırakılamaz ve ne kadar zararlı ya da olumsuz olursa olsun, her şey bütünün iyiliğine katkıda bulunur.

Bu,

Marksizmin

öğretti ği bir şey değildir. D ah a iyi bir

gelecek için kapitalizmden yararlanılabileceğini söyle­ mek, onun bu nedenle var olduğunu

ima

etmez. Ne de

sosyalizmin zor unlu olarak bundan çıkacağı anlamına gelir. Kapitalizmin suçları, sosyalizmin gelmesiyle ak­ lanmaz. Kapit alizmin doğmak zorunda olduğu da i ddia edilmemektedir. Üretim biçimleri zorunlu olarak ortaya

çıkmaz. Sanki bir tür i çsel m antıkla bunlar bütün önceki aşamalara bağlanmış değildir. Sürecin hiçbir aşaması, di­ ğerlerinin yararına var olmaz. B olşeviklerde olduğu gibi aşamaları atlamak mümkündür. Ve sonuç hiçbir şekil­ de garanti edilmiş değildir. Marx'a göre tarih, belirli bir doğrultuda hareket etmemekted ir. Kapitalizm, sosyalizmi kurmak için kullanılabilir ama bütün tarihsel sürecin giz­ lice bu amaç için çalıştığın ı düşünmek anlamsızd ır. Modern kapitalist dönem kuşku götürmez yararlar da getirmi ştir. Anesteziden, ceza refo r mlarına, sağlık işlerin­ den ifade özgürlüğüne kadar pek çok çehresi vardır; basit­ çe sosyalist gelec ekte bir biçimde yararlanabilecek olduğu için değil, bunlar kendi başlarına değerlidir. Ama bu, sis­ temin en sonunda temize çıkarıldığı anl a m ı na gelmez. Sı-

78

1

Terry Eagle ıoıı

nıflı

toplum sonunda s osyal i z m l e

sonuç

sonuçlansa

bi le, mutlu

iç in in s anlığın öde diğ i bedelin çok yüksek olduğu­

nu idd i a

etmek mümkün. G e ç miş e

d ön üp sınıf-tarihinde yaşanan onca acının haklı gösterilebilmesi için sosyalist bir dünyanın ne kadar ya şam as ı ve ne denli güçlü bi r bi­ ç imd e yeşermesi

ge rek i r? Böyle bi r şey Auschwitz'i haklı gösterebilir mi? Marksist felsefeci Max Ho rkh e imer "Ta­ rihi n rota s ı bireyl eri n acısının ve se faletinin ortasından ,

geçer. Bu iki olgu arasında bir dizi açıklayı cı i lişki vardır ama anlamlı bir h aklı ç ı karma bulunamaz'' demiştir. 1 3 Marksizm genellikl e dü nya nı n traj i k

bir düşü olarak görülmez. Son perde olan komünizmdeki iyimse rl i k ise aşırıdır. Ancak trajik gerilimi değerlendirememek, onun kar m aş ı k derinliğinden çok şeyi kaçırmak a n lamın a ge­ lir. Marksist

anlatı, kötü

sonuçlanmak anlamınd;ı t r aj ik

deği ldir. Ama b i r hikayen in trajik olma sı için kötü so - , nuçlan rnası gerekmez. Erkekler ve kadınlar s o nuç t a po­ tansiyellerini iyi ku l la n maktan hoşnut olsala r bile, bunu n için atalarının cehennemden g eçm ek zorunda kalmaları traj iktir Ve yarı yolda düşüp kalan pek çok insan kendini .

gerçekleşticememiş olacak ve hatırlanmayacak.

Ed e bi ola­

y eniden canlandınlanlar dışmda, hezimete uğr ayan m i lyonlarca insanı h i çbir zaman telafi edemeyiz. M a rx ı n tarih teorisi tam da bu aç ı dan trajiktir. A ij a z Ahmad'in çok iyi yakaladığı gibi söz konusu olan niteliktir. Bu noktaya Marx'ın köyl ülüğ ün yıkılışı konurak

'

\ 3 Aktaran Jl...lfred Sc.hmidl, The

Cmıcept of Nature in Marx (l..ond­ ra, l 97 l), s. .36. [ Marx'ta Doğa Kavramı !

Mar� Neoefi Hr:ıklfYdl?

J

sundaki fikirlerinden bahsederke n parmak basınıştır ama

çalışması nda bu meselenin daha gen i ş bir uygularnası gö­ r ül ü r Şöyle yazar burada: "Muazzam bir kopuş ve tel afi edi le m e z k ayıpl a r ne yeni nin, ne de eskinin ol u ml andığı .

,

ahlaki bir açmaz; m ağdu run bir zamanlar do ğru düzgün ve kusurlu olduğunun farkmda o l ma aynı zamanda zafer ,

ve ye n i lgi tarihinin gerçekten maddi üretim tarihi ol d u ğunu teşhis etme ve sonunda bu acımasız tarihten iyi bir şeyin de doğabileceğine dair hafif bir u mut ışı ğı duygusu vardır."14 Tr aj ed id e umudun olmaması zo run l u değildir. Daha ziyade, s öylen m e k istenen şey, dehşete kap ılm ış bi r suratla, ko rkuyla ve titreyerek iletilir. Son olar ak bir nokta daha var. Marx'ın, sosyalizm için kapitalizmin vazgeçilmez olduğunu varsaydı ğ ım gö rd ük Ama bu d oğr u mudur? Üretim güçleri çok d ü ş ük seviye­ lerd e n mümkün olduğunca demokratik sos yal is t değer­ lere uygu n b içi md e geliştirilirse ne olur? Bu son derece güç bir görev olacaktır. Ama ka b ac a bu, Bo lşe v ik Rusya d a ­

.

,

'

bazı sol muhalefet üye l eri n in

görüşüydü; bu proje başarı­ sız olmakl a birlikte, o koşul l ard a bun un doğr u bir strateji olduğu kuvvetle savunulabilir. Her neyse ya kapitalizm hiç olmasaydı? İnsanlık, Marx'ın en kıymetli beklentiler

dediği maddi refa h ı yaratıcı i nsa n güçlerini, küresel il e ­ ,

tişimi, ka der in i tayin hakkım, kişi s e l özgürlükleri, muh­ teşem bir kültürü vb. geliştirecek daha az acımasız b ir yol 14 Aijaz Ahmad, In 'flıeory Classes, Nııtions, s. 228.

(Teoride Sınıf.

Liwratures

Ulus, Edebiyat ]ameson., Salman

(Londra,l 992),

Rüşdi, Edward

Sııid Eleştirisi, çev. Ahmet Fethi, Alan Yay ıncılık. 1 995. )

79

80

1

Terry Eagleton

bulamaz m ıyd ı? Alternatif bir tarih Raph ael ve Shakespe­

are il e e ş değe rd e

dahiler ortaya çıkaramaz m ıyd ı ? İnsan,

Eski Yu n an , Mısır, Çin, Hindistan, Mezopotamya ve b aşka yerl e rd e gelişen sanatları ve bilimler i düşünüyor. Kapita­ list modernite gerçekten

gerekli m iyd i? Modern bilim ve

in sa n özgürlüğünün değe ri, kabile toplumlarındaki ma­ nevi değerlerle nasıl karşılaştırılabilir? D emokrasiyi, so y­ kırımla birlikte teraziye vurursak ne olur? Sorun, akademik olmaktan daha fazlası olabilir. Az sa­

yıd a insanla birlikte

n üklee r yıkım ya da

laketten kurtulduğumuzu

ve sıfırdan

çevresel bir

fe ­

uygarlığı inşa etme

ürkütücü görevine giriştiğimizi varsayalım_ Yıkımların nedenlerini b i l diğimize göre bu kez sosyalist yolu mekle da h a makul davranmış olmaz mıyız?

dene­

DÖRT

Marksizm rüyadıı göriilen şiddetin

�ıcımn,

müke m m el

bir

ya

bir ütopyadır. Zorlukların,

da

toplumun

çatışmaların miimkün

olmlidığı olacağına

irıarııyor. Komünist sistemde çekişm e bencillik. sahip ,

olm a

Isteği, rekabet ya da eş.itsizlik olmayacaktır.

Hiç

kimse ba şkas ın ı n üsti.i ya da as t ı olm ayacaktır. Kimse çr:ı lışmayacak, in sa n la r birbiriyle tam b i r uyu m içirıde yaşaya cak ve mallar soruuı biçimde a k a caktır. Bu

şaşırtıcı derece d e saf b �ıkı ş açısı, insan dolasına s afça i n an ma k ta n kayna k/ an m ak ta dı r 1manı n ahtaksızlıgı .

bas itçe b Jr kenara itllmi1tir. B izim doğn l olarak bençi/,

a çgöz lii saldırgan ve re lc a b ıt ç i yaratılda r olduğu muz ,

ve h içbir s osy al m i.ihtndislltln b u n u dekiJtiremeyeceği olgusu görmezden geli n m iştir. Ma rx'ın geleceğe a i t

snf

r€iyası b i r b i.i t i.i n ola rak o n u n politJkas ı n ı n a bes

gerçıkdış ılıkın ı yr:m sı t ı r.

halA. yol ujraşmaya

"Yani sizin bu Marksis t ütopyanızda lar ı olabileı:ek mi?" Bu, Marksistlerin

kaza­ ahşık

olduğu alaycı bir s orgulam a türü dür. Aslında bu soru, Marksist yan Llsama lardan ziyade yorumcunun cehal etini göstermekted ir.

Çünkü e�er ütopya.

mükemmel

toplum

82

l Terry Eagletorı dem e ks e , o za ma n "Marksist ütopya" ifades i birbiriyle çe­ lişen sözcüklerdir. Gerçekte

"

sözcüğünün

ü topya

"

Marksist

gelenekte

çok daha ilg i çekici kullanımları vardır. 1 İngiliz devrim ­ c i Marks i stl e ri n i n en ön emlile ri n den biri olan William Morris, ütopyanın u n utu lm az eserlerinden News from

Nowh e re d e , (Gelecekten Anılar, Ayr ıntı Yay ı n l arı, 2002) '

ütopyayla ilgili neredeyse bütün eserlerden farklı olarak,

ayrıntılı bi çim de siyasi değişim sü recinin nasıl o rtaya çı­ kabileceğini anlatmıştır. Ama bu sözcüğün günlük dilde kullanımına ge l ince acıların, ölümlerin, kayıpların, başa­ ,

rısızlıkların, çöküntülerin, çelişki leri n hatta çalışman ı n ,

olmadığı bir geleceğe Marx zerre ka dar ilgi gös t e rm e m iş ­ tir. Aslında o, gelecekte fazl a il gi l i de değildi. Kitaplar ına

il işkin dile düşen bir ol gu da sosyalist ya da komü nist bir topl u m un neye benzeyeceğine ilişkin ayrıntılı ·biçi m de çok az şey söyl emiş olmasıdır. D olayıs ıyla eleştirmenleri onu affedilemez bir belirsizl ikle su çlayabilirler ama bunu yaparken aynı zamanda ayr ı nt ı lı üto pik p l an l a r yapmak­

la suçlayamazlar. Gelecekle vadeli işlemler y apan Mark­ sizm

değil, kapitalizmdir.

Alman

İdeolojisi'nde ge rçe ği n "

kendisini ayarlaması gereken bir ideal" ol arak komünizm fikri ni reddederek "şimdiki düzeni kal dıran gerçek bir ha­ reket" olduğunu söyle r 2 .

1

Bu sözçüğün

daha

olumlu

anlamları üstüne yapılan çok güzel ça l ış­

ınalardan birisi için bkz. Frcdric Jaıneson, Archaeologies of the Future

(Londra 2005). [Geleceğin Arkeolojileril ,

2

Marx ve Engels,

The Germatı ldeology (londra, 1974).

Mrırx Ne