Little Big Horn 1876 [PDF]

Zitiervorschau

Generał Custer pozostanie na zawsze wzorem dla każdego kawalerzysty . Kiedy bitwa nad Little Big Horn zostanie przeanalizowana bez emocji, okaże się , że zrobił on właśnie to, co powinen zrobić. Gen.George B.Mc Ciellan

Poznaj fakty i pisz. jak było George Forsyth

Pewne wydarzenia historyczne są rzeczami aktualnymi , bo dalej się nimi przejmujemy. Między aktualnością a wiecznością istnieje ścisły związek, Krzysztow Kąkolewski

HISTORYCZNE BITWY

GRZEGORZ SWOBODA

LITTLE BIG HORN 1876

Dom Wydawniczy Bellona Warszawa 1998

OD AUTORA

Rząd USA stosuje politykę segregacji rasowej wobec rdzennych Amerykanów i zamyka ich w rezerwatach, wskutek czego żyją w chronicznej biedzie i zacofaniu. Z odpowiedzi Rady Państwa Chińskiej Republiki Ludowej na raport departamentu stanu USA, krytykujący stan praw człowieka w Chi­ nach (marzec 1996 r.)

Custer nad Little Big Horn? Czy warto poświęcać temu osobną książkę? Przecież wszyscy świetnie znają tę historię. Oto garść cytatów z najnowszej dostępnej literatury. „W czerwcu 1876 r. potężne oddziały armii amerykańskiej zostały wysłane do południowo-wschodniej Montany, aby spacyfikować Siuksów i Czejenów. Najważniejszym oddziałem w kampanii był siódmy pluton [!] kawalerii1. „Setki białych tratowały świętą ziemię Siuksów, zapominając o układzie, który wyraźnie mówił, że tereny Dakoty będą należały do Indian «tak długo, jak będzie rosła trawa i będą płynęły rzeki» [...] Szalony Koń i Siedzący Byk wezwali wodzów Siuksów i sprzy­ mierzonych Czejenów na naradę. Zdecydowali rozbić obóz w dolinie Little Big Horn i odpierać ataki, nawet gdyby mieli zginąć”2. „Nastąpiło zgromadzenie wojsk amerykańskich nad rzeką Big Horn u ujścia potoku Little Big Horn. Tu wojownicy Sioux dokonali pogromu wojsk amerykańskich. Amerykańscy żołnierze zostali wycięci, a garstka z nich ocalała tylko dzięki korzystnemu zbiegowi okoliczności. Jednakże dobrze umocniony [!] obóz wojowników Sioux już wkrótce uległ silnym oddziałom federalnym...”3. 1

USA — zachód. Praktyczny przewodnik, Bielsko-Biała 1994, s. 221. Wielkie zagadki przeszłości. Eksperci ujawniają kulisy wydarzeń historycznych, Warszawa 1996, s. 406. 3 E . N o w i c k a , l . R u s i n o w a , Wigwamy, rezerwaty, slumsy, Warszawa 1988, s. 228. 2

„Elitarna jednostka, Siódma Kawaleryjska [!], pod dowództwem płka Custera, zaprawiona w boju i przeznaczona specjalnie do zabijania Indian, została doszczętnie wybita [!] przez połączone siły Siuksów i Czejenów w bitwie pod [!] Little Big Horn”4. „Oddział Custera był pierwszym, który zjawił się w Little Bighorn Valley [!]. Nie czekając na posiłki, dowódca poprowadził żołnierzy na indiańską wioskę nad rzeką Little Bighorn, uchodzącą za najwięk­ sze osiedle Indian na obszarze Wielkich Równin. Kiedy część jego ludzi ruszyła w pościg za uciekającymi kobietami i dziećmi, 2000 wojowników otoczyło kotlinę, odcinającą oddziałowi drogę ucieczki. Żołnierze zsiedli z koni i próbowali strzelając utorować sobie drogę, jednak wkrótce zostali pokonani. Jednocześnie został zlikwidowany posterunek dowodzenia [!] Custera na pobliskim wzgórzu [...] Jedynie Custer zdołał wyjść żywy [!]5. „Custer miał przy sobie pisemny rozkaz, aby wyprzedzić kolumnę, przeprowadzić zwiad i zlokalizować indiańskie stanowiska nad Little Big Horn [...] Prowadził swe oddziały do celu z niebezpieczną prędkością, jadąc nawet nocami, co doprowadziło łudzi i konie do skrajnego wyczerpania. Na miejsce dotarł 22 czerwca i do 27 czerwca miał czekać na przybycie pozostałych wojsk. Zakładano, że Indianie zaczną w popłochu uciekać, stając się łatwym celem dla strzelców [...] Custer odkomenderował jedną kompanię do ochrony wolno jadącego pociągu towarowego [!]... Zignorował rozkazy— miał czekać na połączone natarcie przewidziane na 27 czerwca... Custer absolutnie nie nadawał się na oficera kawalerii, był bowiem próżny, brakowało mu rozsądku i lubił brawurę. Nigdy nie zdradzał jakich­ kolwiek talentów militarnych ani przywódczych [...] Siedząc w siodle przyjmował bohaterską postawę. Wzniósł swoją szablę w zwyczajo­ wym geście rozpoczynającym atak i skierował żołnierzy na zgubne spotkanie z Indianami [...] Batalion Reno rozproszył się w panice. Tuzin tych, którzy zostali w tyle, rozproszył się później [...] Benteen wycofał się w stronę pociągu towarowego [...] Custer ze sztabem wyruszył na rekonesans w dół rzeki. Indianie szybko odkryli stanowiska kawalerzystów i zaatakowali. Gdy Custer po krótkim zwiadzie powrócił na wzgórze, mogło dołączyć do niego tylko 20 ludzi. Kilku ludzi prawdopodobnie wysłano, aby sprowadzili pomoc, 15 innych zginęło w wąwozie, próbując ratować się ucieczką na 4 5

J. G ą s s o w s k i , Indianie Ameryki Północnej, Warszawa 1996, s. 166. USA — zachód, s. 222.

wzgórza. Custer został pojmany wraz z ok. 40 żołnierzami, gdy, ukryci za swymi zabitymi końmi, próbowali odpowiadać na ogień [...] Indian oskarżono o zamordowanie Custera [...] Zostali uwięzieni lub wywiezieni do Kanady [...]”6. „Custer był jednym z najwięcej niezdyscyplinowanych [!] oficerów. [...] Chciał kandydować na urząd prezydenta [!] i dlatego usilnie zabiegał o udział w wyprawie przeciwko Dakotom i Szejenom w 1876 r. Wiedział, że Amerykanie chętnie oddawali swe głosy na bohaterów walk z Indianami. Wyruszając na wyprawę wbrew rozkazowi, zabrał korespondenta wojennego „New York Herald”, który wysyłał do dziennika entuzjastyczne depesze. One to z zadu­ fanego oficera uczyniły bohatera narodowego”7. „George Armstrong Custer [...] został dowódcą Siódmej Brygady [!] Kawalerii i walczył przeciw Siuksom. Nie podporządkowawszy się pisemnym rozkazom oraz wbrew radom zwiadowców zaatakował przeważające siły Indian [...] Poniósł śmierć wraz z całą swą brygadą”8. „Custer George Armstrong [...]; Sławny z powodu bezwzględności; 1876 zginął wraz z ok. 250 żołnierzami 7 pk w bitwie nad rzeką Little Big Horn; po śmierci wokół C. powstała legenda ekstrawagan­ ckiego i nieustraszonego pogromcy Indian”9. „Little Big Horn, bitwa [...]; Custer, ignorując rozkazy, zakazujące mu samodzielnej potyczki, rozdzielił swój oddział, liczący 265 ludzi, na 3 części [!], aby zaatakować duży obóz indiański nad rzeką Little Big Horn, u podnóża Black Hills [!]; w wyniku walki około 200 [!] żołnierzy amerykańskich wraz z Custerem poniosło śmierć, była to największa klęska armii amerykańskiej w walkach z Indianami”10. „Sitting Bull [...]; organizator oporu przeciwko zawłaszczaniu ziem plemiennych przez białych; połączył wojowników Sioux, [i?] Arapaho i podjął walkę przeciwko białym osadnikom, gdy 1875-76 wkroczyli oni do Black Hills; 1876 doprowadził do zwycięskiej dla Indian bitwy pod Little Big Horn”11. 6

Wielkie zagadki przeszłości..., s. 407—409. K. i A. S z k I a rsc y, Ostatnia walka Dakotów, Katowice 1979, przypis na s. 300. 8 G ą s s o w s k i, op. cit, s. 167. 9 A. B a r t n i c k i , K . M i c h a ł e k , 1 . R u s i n o w a , Encyklopedia Historii Stanów Zjednoczonych Ameryki. Warszawa 1992, hasło „Custer". 10 Tamże, hasło „Little Big Horn, bitwa”. 11 Tamże, hasło „Sitting Bull”. 7

„To znaczące zwycięstwo rdzennych Amerykanów dowodzonych przez Sitting Bulla było też wielkim pokazem oporu Indian wobec nowych przybyszów. Rozwścieczony prezydent Grant zgromadził olbrzymie siły do kampanii wojskowej...”12 „Zemsta Amerykanów była bezlitosna. Armie pogranicza ruszyły z fortów, tropiąc Indian od wodopoju do wodopoju, wybijając całe plemiona, nie szczędząc kobiet ani dzieci [...] Ci, którzy przeżyli, bywali zapędzani do rezerwatów, by wieść tam życie na pograniczu głodu i w ciągłym upokorzeniu”13. „Kiedy Kara Mustafa, wielki wódz Krzyżaków, prowadził swoje wojska przez Alpy na Kraków...” Czy warto poświęcać książkę wydarzeniu, istniejącemu w po­ wszechnej świadomości jako stereotyp, nad którego utrwaleniem pracują pospołu autorzy encyklopedii, przewodników, literatury popularnej, dzieł naukowych i pseudonaukowych? Jako niestrawny klops przeinaczeń, schematów, zmyśleń, półprawd, fałszów i zwyk­ łych andronów, niegdyś podawany w ostrym sosie antyamerykańskim i „antyimperialistycznym”, a dziś odsmażany na fryturze politycznej poprawności? Czy warto przypominać, że nie Europejczycy przynieśli do Ameryki wojnę, lecz na kontynencie amerykańskim miała ona charakter endemiczny? Indiańskie plemiona nieustannie toczyły ze sobą walki, których bezwględność miewała cechy eksterminacji; ich ślady sięgają 1325 r., kiedy w obecnej Dakocie Południowej została starta z powierzchni ziemi osada indiańska, a 426 mieszkańców obojga płci, od niemowląt do starców, zostało zabitych, okaleczonych i oskalpowanych (z wyjątkiem młodych kobiet, które prawdopodobnie uprowadzono)14. Wojny o supremację trwały do połowy XIX w.; jeszcze w 1830 r. plemię Wron wybiło około 500 Pieganów. Takich strat Indianie nigdy z rąk białych nie ponosili. Indianie potraktowali Europejczyków jak jeszcze jedno plemię — obce, więc wrogie. Już w 1675 r. wódz Wampanoagów Metacomet oświadczył, że „tylko martwy biały jest dobrym białym” i puścił z dymem 10 miast w Massachusetts. W 1861 r. z kolei wódz Apaczów Cochise zawyrokował, że „tylko martwy Amerykanin jest 12

USA-zachód, s. 222. G ą s s o w s k i , op. cit., s. 166. 14 P. W i 11 e y, Prehistorie warfare on the Great Plains: skeletal analysis of the Crow Creek massacre victims, New York 1990. 13

dobrym Amerykaninem”15. Sjuksowie Santee w 1862 r. w Minnesocie wymordowali prawie 1000 farmerów i zrównali z ziemią miasto New Ulm. Przykłady wskazujące, jak bezradni okazywali się biali w kon­ frontacji z niepojętą dla nich agresywnością, brutalnością i okrucień­ stwem, można by mnożyć. Ale po co? Czy ma sens przypominanie, że chociaż odpowiedzialny za bezpie­ czeństwo zachodu gen. Philip Sheridan wygłaszał bezkompromisowe poglądy (przypisuje mu się osławioną apokryficzną wypowiedź: „Jedyni dobrzy Indianie, jakich znam, to martwi Indianie”16), fakty mówiły co innego? W ciągu 26 lat walk, w latach 1865—1891, od Teksasu po Oregon i od Kansas pó Kalifornię, w wojnach z Apaczami, Szejenami, Sjuksami, Modokamf, Komańczami, Nez Perce, Bannockami i Utesami rozegrało się 1065 bitew i potyczek (z tego 592 stoczone zostały przez oddziały w sile kompanii i mniejsze, a 70 przez 5 lub więcej kompanii). Zginęło w nich 932 żołnierzy i oficerów oraz 461 cywilów (zwiadow­ ców, taborytów itp.), a 1061 żołnierzy i oficerów oraz 116 cywilów odniosło rany. Stosunek liczby zabitych i rannych (2570) do liczby zaangażowanych sił przewyższał wojnę secesyjną. Według tych samych danych wojskowych liczba zabitych i rannych Indian wyniosła 5519. Liczba ta jest raczej zawyżona (np. według danych Sjuksów ich straty w 12 bitwach pomiędzy rokiem 1865 a 1876 wyniosły 69 zabitych i 102 rannych). Ale nawet gdyby pomnożyć szacunkową liczbę Indian zabitych w ciągu 25 lat przez dwa, to i tak — ani w stosunku do około miliona Indian mieszkających w tym okresie w USA, ani do 250 000 Indian prerii i równin — nie uzasadniałyby określenia „eksterminacja”. Trudno sądzić, że dla rządu USA pokonanie Indian siłą byłoby technicznie niewykonalne, lecz nie czynił tego — chcąc godzić potrzeby rozwoju kraju z interesami Indian zawierał traktaty, nie bacząc, że traktowanie koczowniczych plemion jak równorzędnego partnera dla nowoczesnego państwa jest ponurą groteską. Gdy dochodziło do konfliktu, groteska zamieniała się w schizofrenię — jeden organ rządowy wysyłał przeciw Indianom wojsko, drugi zaś dostarczał tymże Indianom broni i amunicji. 15

H. J. S t a m m e 1, Der Indianer. Legende und Wirklichkeit von A — Z, München 1989, s. 86 i 157. 16 R. K e i m D e B e n n e v i 11 e, Sheridan ’s troopers on the border etc., Glorieta 1977, s. 16; P. L. H e d r e n , ed, The Great Sioux War 1876-77, Helena 1991, s. 103. Sheridan zaprzeczał, jakoby wygłosił taką wypowiedź.

Traktat ze Sjuksami nie zawierał tak poetyckich zwrotów, jak „dopóki trawa rośnie etc.”; był to drętwy dokument, w dodatku ograniczony czasowo, a rząd wykonywał go, nawet mimo utraty przezeń ważności. Legenda „złota Gór Czarnych” budzi romantycz­ ne skojarzenia, ale nie złoto było przyczyną wojny lat 1876-1877, lecz prozaiczny konflikt interesów, będący jednocześnie konfliktem cywilizacyj. Na równinach przybysze z ery kapitalizmu zastali, mówiąc słowami Kiplinga, „posępny lud, pół diabły i pół dzieci”, koczowników ery łowiectwa i zbieractwa, których jedynym zaję­ ciem było polowanie i wojna. Co roku, gdy wyrosła trawa, nomadzi łączyli się w wielki obóz, celebrowali uroczystości, odbywali polowanie na bizony, staczali bitwę z wybranym wrogim plemie­ niem, a następnie rozdzielali się, aby na własną rękę napadać na wrogów — do jesieni, do końca sezonu polowania i wojowania. Jak czambuły tatarskie „po świeżej trawie”, rajdy Indian nieuchronnie spadały na osadników kresowych. Jak one, nie miały celów strategicznych — chodziło o zdobywanie łupów i branie jasyru. Nie mogły na jednym obszarze współistnieć cywilizacje, z których jedna opierała się na hodowli, a w drugiej kradzież bydła i koni uchodziła za czyn chwalebny. Po co wskazywać, że ogromny rezerwat Sjuksów nie był przez wojsko naruszany, a wojna toczyła się poza nim, o setki mil od Czarnych Gór? Dlaczego tłumaczyć, że Sjuksowie opuszczali go nie, jak chce jeden z cytowanych autorów, „aby upolować nieco zwierzy­ ny”, lecz w innych celach? Że bitwa nad Little Big Horn została stoczona... w rezerwacie Wron? Kiedy rozgrywały się opisywane wydarzenia, większość Indian zamieszkiwała rezerwaty. Lecz na równinach Dakoty i w górach Montany 10 tysięcy Indian kultywowało tryb życia, który nosił w sobie zarzewie konfliktu. Paradoksem jest, że swoim stosunkowo krótkotrwałym oporem tak zdominowali oni zbiorową wyobraźnię, że przez ten pryzmat dostrzega się całą epokę. Do masowej świadomości przeszły nie imiona Indian, którzy jak wódz Wron Wiele Ciosów akceptowali cywilizację, lecz jej nieprzejednanych wrogów: Czerwonej Chmury, Szalonego Konia i Siedzącego Byka. „Większość cywilizowanych przyjaciół Indian kocha ich za szlachetne występki, wspaniałe wykroczenia, olśniewające przestępstwa. Dla sentymentalistów genialna zbrodnia zawsze jest godna podziwu,

pospolita praca zasługuje tylko na pogardę” — napisał znawca za­ chodu17. Czy można odważyć się na zakwestionowanie obowiązującego obrazu, na którym żołnierze, wyszkoleni „specjalnie w zabijaniu Indian”, gonią kobiety i dzieci, a gdy Indianie nie chcą „stać się łatwym celem dla strzelców”, mogą tylko rzucić się do ucieczki albo się ukryć, a jeśli „garstka z nich ocaleje”, to tylko „dzięki korzystnemu zbiegowi okoliczności!” Negatywne ukazywanie jednej strony, aby druga wypadała lepiej, to zabieg propagandowy. Jednakże po przekroczeniu pewnych granic zamienia się on w zwykłą hucpę. Czy trzeba więcej zuchwalstwa, czy ignoracji, aby z całkowitą dezynwolturą oświadczyć, że naj­ wybitniejszy dowódca jazdy Unii, który wygrał wszystkie swoje bitwy wojny secesyjnej (i wszystkie walki z Indianami — oprócz ostatniej)... „absolutnie nie nadawał się na oficera kawalerii” i „nigdy nie zdradzał żadnych talentów militarnych”? Czy nie wystarczy gloryfikować jego przeciwników, lecz koniecznie trzeba kłamać lub w najlepszym razie tak manipulować faktami, aby przestawić go jako niesubordynowanego głupca? Walka z obowiązującymi wersjami historii bywa beznadziejna — odmienny głos tonie w beczeniu orwellowskich owiec. Niniejsza praca nie rości sobie pretensji do zmiany ustalonych przez autorytety poglądów. Zamiarem autora było tylko oddanie sprawiedliwości gen. George’owi Armstrongowi Custerowi poprzez opisanie wydarzeń na podstawie źródeł, relacji i wspomnień ich uczestników. Jedyne miejsce, w którym ze względu na ich brak autor pozwolił sobie na własną interpretację, zostało wyróżnione kursywą. Autor nie pretenduje do obiektywizmu, nie uważa bowiem, że rok 1492 zapoczątkował pasmo nieszczęść. Stada bizonów były z pew­ nością piękne, a pędzący za nimi łowcy w barwnych pióropuszach godni podziwu. Ubolewanie z powodu ich braku ma jednak podobny sens, jak nad tym, że w Wiślicy nie zasiada już „pogański książę silny wielce”, a żubry spacerują po skrawku puszczy, która jeszcze kilkaset lat temu porastała prawie całą Polskę.

17 R. I. D o d g e , Our Wild Indians: 33 Years’ Personal Experience, etc., Hartford 1882. s. 259.

ŻYWI I DOBRZY

Tylko martwy biały jest dobrym białym.

Metacomet (Król Filip), 1675 r. Tylko martwy Amerykanin jest dobrym Amerykaninem.

Cochise, 1861 r. Po wojnie secesyjnej rozpoczęła się emigracja na uważane przedtem za mało atrakcyjne prerie i równiny. Nowa edycja osadników nie przypominała tych, którzy byli od kilku pokoleń obyci z „wojną na podwórku” w Kentucky i Ohio. Nadchodzili imigranci z Irlandii, Niemiec i Skandynawii, którzy o Indianach nie wiedzieli nic, oraz mieszkańcy wschodu USA, którzy Indian znali z mrożących krew w żyłach opowieści przodków. Na ich drodze stanął, mówiąc słowami Kiplinga, „posępny lud, pół diabły i pół dzieci” — Dakotowie, przez białych zwani Sjuksami. Na północnych równinach, za Missouri, przebywał ich zachodni odłam, Lakotowie, czyli Sjuksowie Teton. Składał się z siedmiu plemion — Brule, czyli Poparzone Uda (przydarzyło im się to kiedyś podczas pożaru prerii); Oglala, czyli Rzucający Błotem (wyrażali w ten sposób pogardę); Minneconjou, czyli Obozujący Koło Wody; Sans Arc, czyli Bez Łuków (jedni mówili, że wrogowie odebrali im kiedyś łuki, inni zaś, że zawsze ponad łuki przedkładali włócznie); Dwa Kotły (lubili dobrze zjeść i zawsze mieli dwa kotły jadła); Hunkpapa, czyli Obozujący u Wejścia Do Obozu; Sjuksowie-Czame Stopy (chodzili kiedyś po spalonej prerii boso). Niegdyś byli ludem osiadłym i uprawiali ziemię po wschodniej stronie Missouri. W drugiej połowie XVIII w. dosiedli koni, uzbroili się w maza wakan (strzelby) i przekroczyli rzekę, ruszając na leżące za nią równiny. Nie mieli domów — zamieszkiwali w skórzanych namiotach, jak plemiona azjatyckie, i ciągnęli na zachód, jak ongiś Dżyngis Chan. Na początku XIX w. podbili rolniczych Mandanów i Hidatsa (nie pozabijali wszystkich, ponieważ

potrzebowali ich do handlu)1. Wojowniczych, lecz słabszych liczebnie Arikarów uczynili helotami. W 1804 r. najechali Ponków i zmusili ich do szukania schronienia u pokrewnych Omahów. Jednakże w bitwie ze Sjuksami zginęło ponad 60 Ponków i nawet razem z Omahami nie mogli się oprzeć najeźdźcom. Jedno po drugim małe plemiona - Osagowie, Missouri, Otosi — musiały ustępować ze swoich terenów. Sjuksowie współdziałali z mniejszym plemieniem Szejenów. Około 1820 r. razem zadali na północy miażdżący cios Wronom - kiedy większość wojowników była na polowaniu, napadli na ich obóz2, zabili pozostałych w nim mężczyzn i uprowadzili kilkaset kobiet i dzieci. Dzięki mobilności i dobremu uzbrojeniu Sjuksowie ponieśli wojnę na całe północne równiny. Na ich połu­ dniowym skraju opierało się im semi-osiadłe plemię Paunisów, lecz w 1839 r. Sjuksowie zabili około 100 Paunisów, w 1843 r. około 70, a w 1847 r. zniszczyli ich wieś, zabijając 83 mieszkańców. Na zachodzie w podobnej sytuacji znaleźli się Szoszoni. Kiedy Indianie napotkali ciągnących na równiny białych, potrak­ towali ich tak, jak obce plemiona - jako konkurentów i jako obiekty, nadające się do złupienia. Nikt nigdy nie zliczył ograbionych wozów, spalonych chat, zabitych osadników, porwanych kobiet i dzieci3. Amerykanie, czyli wasichun (Washington), byli atrakcyjnym przeciw­ nikiem, zasobnym w dobra materialne i niezbyt groźnym. Indianin, którego całe życie stanowiła wojna, przygotowywał się do niej od dzieciństwa — bawiąc się w nią jako dziecko, strzelając z łuku do ciał zabitych wrogów, w wieku chłopięcym pomagając starszym podczas wypraw wojennych i kradzieży koni. Polowanie na bizony, które było organizowane tak samo, jak wyprawa wojenna, wdrażało go do działania zespołowego i kształciło w używaniu broni. Hartował ducha, uczestnicząc w torturowaniu jeńców i poddając się rytualnym męczarniom tańca słońca. Potem co roku walczył i polował, dosko­ naląc się w tym rzemiośle. Celem „małej” wojny były przede 1

A. M a c G i n n i s, Counting Coup and Cutting Horses: Intertribal Warfare on the Northern Plains 1738-1889, Evergreen 1990, s. 102. 2 W tłumaczeniach tekstów źródłowych autor zachowuje przyjęte w nich określenie „wioska” (village), jakkolwiek właściwym słowem, jeśli chodzi o koczowników, jest „obóz”. 3 Słynny reporter Henry Morton Stanley w reportażu z Kansas w 1867 r. napisał: „Morderstwa z powodu swojej masowości wydają sie tak nudne, że nikt na nie nie zwraca uwagi”. A. W. H o o p e s , The Road to Little Big Hom-and Beyond, New York 1975, s. 105.

wszystkim osobiste korzyści. Pozycja Indianina w społeczności zależała niemal wyłącznie od umiejętności wojennych. Kto zdobył więcej łupów, a zwłaszcza koni, mógł poślubić więcej żon i dzięki temu wygodnie żyć. Kto wykazał się męstwem i brawurą, cieszył się wyższym prestiżem w swoim stowarzyszeniu wojowników. Kto wykazał się umiejętnością zorganizowania i przeprowadzenia rajdu, w wyniku którego wielu wojowników zdobyło łupy, nadawał się na przywódcę stowarzyszenia. Podstawowym kryterium oceny Indianina jako wojownika była liczba „zaliczonych ciosów”. Dosłownie chodziło o dotknięcie wroga (lub jego tipi)' ręką lub specjalną laską (biosem nazywano również zdobycie na wrogu konia, broni etc.). Reguły określały wartość ciosu, zależnie od tego, czy wróg był żywy, czy martwy, i czy Indianin dotknął go jako pierwszy, czy w następnej kolejności. Ciosy świadczyły o osobistej odwadze. Skalpowanie zabitych miało za cel zdobycie dowodu zadania nieprzyjacielowi strat — skalpy kobiet i dzieci były więc tak samo ważne, jak skalpy wojowników. Aby wojownicy mogli wykazać się męstwem, a ich stowarzyszenia współzawodniczyć ze sobą, organizowano doroczne wyprawy wojenne przeciw innym plemionom. Na wyprawę całe plemię szło razem, prowadzone przez wodzów, zgrupowane w stowarzyszenia. Porządku pilnowali żołnierze-psy (hotamitaniu) — rodzaj żandarmów; służbę tę z reguły pełniły po kolei stowarzyszenia. Podczas dużej bitwy — która była właściwie serią popisów i pojedynków — Indianie dokonywali rozmaitych wyczynów, uważnie obserwowani przez innych, czy znają reguły wojowania i stosują się do kodeksu wojownika. Wojna miała w dużym stopniu charakter ludyczny — była rozrywką. Po zakończeniu dużej wyprawy wojownicy rozchodzili się dla zdobycia łupów, w indywidualnych rajdach lub w małych grupach. Dlatego nie narażali się zbytnio w walce. Bitwa indiańska polegała na ciągłych atakach i odskokach, gdy bowiem jedna strona atakowała, druga cofała się, na przemian, czekając, aż przeciwnik zrobi błąd, który umożliwi zadanie mu ciosu bez strat własnych. Stąd zaskakujące połączenia demonstracyjnego męstwa ze skłonnością do unikania walki, gdy nie rokowała ona sukcesu, a zwłaszcza, gdy mogła przynieść straty. Rolą wodza, czyli przywódcy stowarzyszenia wojowników, było dawanie osobistego przykładu, a jednocześnie kształcenie młodych adeptów i pilnowanie, by się lekkomyślnie nie narażali. Wódz ani nie dowodził bitwą, ani tym bardziej nie wydawał

rozkazów — nie miał takich uprawnień. Indiańską „armię” cechował skrajny indywidualizm oraz pragmatyzm, wyrażający się w nieuzna­ waniu zasad absolutnego dobra i zła. Męstwo nie miało nic wspólnego z bohaterstwem — nikt nie ryzykował dla żadnych ideałów. Kradzież koni była uważana za czyn bardziej chwalebny niż zwycięstwo w bitwie, a strzelenie komuś w plecy po wypaleniu z nim fajki pokoju i zjedzeniu razem posiłku w oczach Indianina nie było zdradą, lecz uprawnionym podstępem wojennym. Jeśli Indianie mieli nad wrogiem przewagę, wykorzystywali ją bezlitośnie. Zabijani byli wszyscy, a jeńców torturowano — w wypadku wojowników miało to cechy rytualne, w innych wypadkach była to po prostu obostrzona egzekucja lub zabawa. Zwłoki wrogów cięto na sztuki i okaleczano w celu gruntownego fizycznego zniszczenia przeciwnika — tym dokładniejszego, im był groźniejszy. Podnosiło to morale i ośmieszało wroga (często w tym celu okaleczone zwłoki i części ciała układano w humorystyczny sposób)4. Zachowanie Indian bywało dla białego niezrozumiałe. Jak pisze znawca Zachodu, cechowała je huśtawka nastrojów: dumps — depresja, podczas której nie reagował na bodźce zewnętrzne, i notions — postępowanie często nierozumne, ale od którego Indianin nie odstępował. Zdarzało się, że przechodziło ono w podniecenie i morderczy amok — rampage. Prawdopodobnie była to psychoza maniakalno-depresyjna, spowodowana okresami nieróbstwa w prze­ rwach pomiędzy pełnymi napięcia wyprawami wojennymi i polowa­ niami na bizony (na inne zwierzęta, a zwłaszcza małe, na które musiał polować pieszo, Indianin polować nie lubił). Potwierdza to fakt, że wśród zajętych pracą kobiet dumps i notions nie wy­ stępowały5. Przybysz z Europy nie mógł dorównać Indianinowi w walce. Musiał liczyć na pomoc. Bronić go mieli dragoni, strzelcy konni, od 1855 r. zwani kawalerią, a przez Indian miła hańska, Długimi Nożami. Po wojnie secesyjnej było jej sześć pułków. W 1866 r. utworzono jeszcze cztery, w tym dwa murzyńskie (oprócz nich armia — 57 tysięcy oficerów i żołnierzy — liczyła 45 pułków piechoty i 5 pułków artylerii). 4 D o d g e , op. cit.\ G. B. G r i n n e 11, Pawnee, Blackfeet and Chezynne, New York 1961; J. L. Humfreville, Twenty Years Among Our Hostile Indians, etc., New York 1899. 5 T. H. T i b b 1 e s, Buckskin and Blanket Days, New York 1964, s. 242—257.

Pułk kawalerii składał się z 12 kompanii (pułk piechoty miał ich 10). Oprócz dowódcy w stopniu pułkownika sztab pułku składał się z 7 oficerów, 6 podoficerów (starszy sierżant, sierżant kwatermistrz, sierżant intendent, sierżant siodlarz, główny muzyk, główny trębacz), chirurga, dwóch asystentów i sanitariusza szpitala pułkowego. Pułk miał weterynarza, który nie występował oficjalnie w strukturze organizacyjnej. W każdej kompanii było 4 oficerów (kapitan, porucznik i podporucznik; nadliczbowy porucznik mógł pełnić funkcję adiutanta pułku lub kwatermistrza), 15 podoficerów (sierżant szef, sierżant kwatermistrz, 5 sierżantów, 8 kaprali) i od 60 do maksy­ malnie 78 szeregowców. W 1876 r. zmniejszono ich liczbę do '54 (w piechocie 34). Kompania miała dwóch podkuwaczy (w praktyce podkuwacz zwykle pełnił funkcję kompanijnego weterynarza), dwóch kowali, dwóch trębaczy, siodlarza i woźnicę. Pułki murzyńskie miały białych oficerów, a organizacyjnie różniły się tym, że miały kapelana, który oprócz obowiązków duszpasterskich kształcił żołnierzy na poziomie podstawowym (normalnie kapelani byli przydzieleni do posterunków wojskowych). Około roku 1868 większość kawalerii stacjonowała na zachodzie—92 kompanie w 59 posterunkach, rozrzuconych na ogromnej przestrzeni od Kanady do Meksyku i od Kansas do Kalifornii. Warunki panujące na tym obszarze narzucały jej działanie w małych jednostkach. Zwykle załogę posterunku stanowiły dwie kompanie — jedna kawalerii i jedna piechoty, ale często była to tylko jedna kompania. Typowy fort nie miał palisady (wyjątkiem był Fort Phil Keamy). Jego centrum był plac parad, po którego jednej stronie stał szereg kwater oficerskich, a po drugiej kwatery szeregowców. Podoficerowie zamieszkiwali w kwaterach w sąsiedztwie pralni (ich żony najczęściej pełniły funkcje praczek). Na terenie fortu znajdował się też budynek dowództwa, wartownia, kaplica, szpital, apteka, magazyn kwatermis­ trzostwa, zbrojownia, stajnie i sklep markietana. Czasem markietan prowadził kasyno oficerskie i klub żołnierski. Zapasy umundurowania, sprzętu i uzbrojenia zgromadzone w okre­ sie wojny secesyjnej wystarczały na kilka lat, toteż przez dłuższy czas nie wprowadzano w nich żadnych zmian. Początkowo bronią strzelecką kawalerii był 7-strzałowy karabinek powtarzalny Spencer kal. 52 (13,2 mm), których podczas wojny dostarczono armii Unii 60 tysięcy. W 1873 r. do uzbrojenia wprowadzono jednostrzałowy karabin i karabinek Springfield kal. 45 (11,43 mm), przerobiony

z broni odprzodowej na system „trapdoor" (zamek klinowy). Kawaleria używała go przez cały okres walk z Indianami do 1892 r. Zdania o jakości Springfielda są podzielone. Chwalono jego celność i skuteczność, krytykowano zaś skłonność do zacinania się; czasem, gdy broń się rozgrzała, a miedziana łuska była zabrudzona, pazur wyciągu rozdzierał kryzę i pozostawiał łuskę tkwiącą w komorze. Karabinek był zaopatrzony w kółko z boku i przyczepiony karabiń­ czykiem do szerokiego skórzanego pasa, którym na ukos przepasany był żołnierz; miało to umożliwić szybki i łatwy dostęp do niego w każdej sytuacji. Bronią boczną kawalerzysty był od 1871 r. rewolwer Colt kal. 45 na naboje z łuską metalową. Szable były wprawdzie etatowym uzbrojeniem, ale uważano je za mało przydatne i często z nich rezygnowano. Lanca, sporadycznie występująca podczas wojny, nie była używana. Innowacją w uzbrojeniu był Gatling, wprowadzony w 1867 r. W walkach z Indianami wystąpił on zaledwie sześciokrotnie z mier­ nym sukcesem. Gatling miał 6 lub 8 luf, które były wprawiane w ruch obrotowy za pomocą korby i strzelały kolejno, ze zmienną szybkostrzelnością. Wielkokalibrowy Gatling o kal. I cala był przystosowany do strzelania loftkami i skuteczny na odległość do 200 jardów. Gatling kal. 50 miał większy zasięg, lecz i wiele niedoskonałości: lufy nie były chłodzone, czarny proch przy spalaniu pozostawiał zanieczyszczenia, broń miała skłonność do zacinania się. Trudno było korygować jego celność, gdyż na większą odległość nie było widać, gdzie padają kule. Standardowa artyleryjska laweta nie pozwalała na strzelanie ogniem poszerzanym — kąt w poziomie zmieniano, przesuwając ogon lawety. Największym problemem był ciężar: Gatling z lawetą i przodkiem ważył 2 tony i ciągnięty przez zaprzęg czterech wybrakowanych koni kawaleryjskich nie dawał sobie rady w terenie. W 1868 r. mjr Alfred Gibbs z 7 pułku kawalerii zaproponował zamontowanie Gatlinga na resorowanym podwoziu ambulansu wojskowego, co pozwoliłoby mu na towarzyszenie kawalerii. Jego projekt został przyjęty w 1874 r., lecz nigdy nie zrealizowany6. Próbowano opracować lekki Gatling, nadający się do transportu w jukach, ale problem ciężaru, wynikający przede wszys­ tkim z wielolufowej konstrukcji, nigdy nie został zadowalająco rozwiązany. 6

D. A. A r m s t r o n g , Bullets and Bureaucrats. The Machine Gun the Unitet States, 1861 — 1916, Westport and London 1981, s. 52—54, 67.

Nie było szkoły kawalerii (dopiero w 1892 r. utworzono Szkołę Kawalerii i Artylerii Lekkiej w Forcie Riley). Redukcja armii w latach 1869—1870 (liczbę pułków piechoty zredukowano do 25, a wielkość całej armii do 25 tysięcy), w której wyniku zmniejszono liczbę podoficerów w kompanii, pogorszyła dodatkowo główny problem kawalerii, jakim było niedostateczne wyszkolenie. Typowy szeregowiec był imigrantem, pochodził najczęściej z Irlandii lub z Niemiec, byli także Francuzi i Włosi. Imigracja z Europy Wschod­ niej jeszcze nie osiągnęła znacznych rozmiarów, ale i tak problemem była nieznajomość przez rekrutów języka angielskiego. Kierowani bez przeszkolenia do posterunków wojskowych na odludziu, które niekiedy dopiero powstawały, nie mieli możliwości podnieść swoich wojskowych kwalifikacji. „Biedny nieszczęśnik, który zaciągnął się z mętnym wyobrażeniem, że jego kraj go podziwia i potrzebuje jego służby przeciw wrogim Indianom, nagle stawał się honorowym architektem, noszącym szafliki i wykonującym różne dorywcze prace, jak tynkowanie i bielenie ścian. [...] Żołnierz był niezadowo­ lony, ponieważ nie było o tym mowy ani w biurze rekrutacyjnym, ani w jego kontrakcie, i zdarzało się, że rozwiązywał problem urywając się zaraz po pierwszej wypłacie żołdu”7 (który wynosił 13 dolarów miesięcznie). Odbijało się to zwłaszcza na wyszkoleniu strzeleckim. W 1874 r. Departament Wojny zarządził ze względu na cięcia budżetowe oszczędności w zużyciu amunicji do ćwiczeń. W pierwszym roku szkolenia dozwolone było tylko strzelanie ślepymi nabojami (które nie dawały odrzutu broni), a w następnym przy­ dzielano w tym celu 10 naboi ostrych miesięcznie (120 rocznie). Nawet schodzący z posterunku wartownik nie mógł, jak to wcześniej praktykowano, oddać strzału do celu, tylko musiał nabój schować do ładownicy. W efekcie nawet po roku służby rekrut nie umiał strzelać do celu. Pozwalano wprawdzie na zakup amunicji do polowania, ale polowali żołnierze, którzy i tak już umieli strzelać. Po wojnie pozostały znaczne rezerwy koni (ponad 100 tysięcy sprzedano, pozostawiając 4645, w tym 3829 dla kawalerii), więc nie kupowano przez kilka lat nowych. W 1868 r. zlikwidowano Biuro Kawalerii i kierowane przez nie stadniny, które dostarczały remontów. Wkrótce kawalerii zaczęło brakować ujeżdżonych i przeszkolonych koni. Niewiele lepiej było z jeźdźcami, którzy zwykle po raz pierwszy 7

J. G. B o u rk e, On the Border with Crook, Glorieta 1971, s. 7.

dosiadali konia dopiero po przybyciu na prerie. Wprawdzie jeździe konnej poświęcano więcej uwagi niż szkoleniu ogniowemu, ale nazbyt często „szczytem ambicji ludzi było utrzymanie się na grzbiecie konia między jednym biwakiem a drugim, a wielu miało z tym trudności podczas ostrego kłusa”8. Trudno było w takiej sytuacji mówić o szkoleniu w dokonywaniu ewolucji konnych; nawet konna służba wartownicza bywała pełniona nieregularnie. Braki umiejętności lub obojętność jeźdźca szkodziły również koniowi. Ze względu na rozproszenie oddziałów nie prowadzono manew­ rów zespołowych nawet w sile batalionu, nie mówiąc już o pułku. Brakło szkoleń taktycznych i ćwiczeń w warunkach zbliżonych do bojowych, ćwiczebnych marszów i biwaków. Żołnierz poznawał warunki przyszłego pola walki wytyczając i patrolując szlak dyliżansu, naprawiając zerwane linie telegraficzne i strzegąc budow­ niczych kolei. Kompania była podstawową jednostką i wyznaczała horyzonty myślowe i umiejętności większości oficerów. Na domiar złego teorii wojny indiańskiej nie wykładano w West Point, jakby jej dowództwo hołdowało myśli wyrażonej przez gen. R. S. Ewella, iż „na pograniczu oficer nauczy się wszystkiego o dowodzeniu czterdzies­ toma dragonami, a zapomni wszystko inne”. Praktycznej pomocy udzielali wojsku znający zachód westmani — zwiadowcy i przewod­ nicy, z którymi kontrakty zawierało kwatermistrzostwo. W 1866 r. utworzono korpus zwiadowców indiańskich (Indian Scouts), co pozwoliło na zaciągnięcie tysiąca Indian (przedtem wojsko mogło korzystać z usług indiańskich przewodników i zwiadowców, ale nie byli oni oficjalnie częścią armii). Zaciągali się Paunisi, Arikarowie, Wrony i Szoszoni, nie tyle zwabieni żołdem, który wynosił 18 dolarów miesięcznie, ile poszukując przeciw najeźdźcom sojusz­ ników wśród białych. Dowództwo armii po doświadczeniach wojny secesyjnej uważało wojny z Indianami za drobiazg nie warty uwagi, a według Kongresu nie były to w ogóle wojny. Doktryna wojenna zakładała udział kawalerii w wojnie z wrogiem zewnętrznym, mimo że jej dyslokacja w praktyce czyniła to niemożliwym. Nie stworzono doktryny wojny indiańskiej sądząc, że konflikty na pograniczu wkrótce się skończą. W 1876 r. gen. W. S. Hancock poinformował Kongres, że dla 8 Kpt. C. B. T h r o c k m o r t o n , 4 p a w 1878 r. Cyt. w: J. P. Ta te, ed. The American Military on the Frontier, Washington 1978, s. 130.

reformy armii, określenia jej pożądanej siły, organizacji i składu kwestia indiańska nie ma znaczenia. Zgodnie z zasadą, że generałowie przygotowują się do tej wojny, która się ostatnio skończyła, uważano, że tak, jak w wojnie secesyjnej, kawaleria ma walczyć pieszo, wykorzystując konia jako środek transportu, jakkolwiek dopuszczano szarże. Konsekwentnie w 1873 r. za regulamin walki kawalerii przyjęto regulamin piechoty. Armia myślała wyłącznie o wojnie „konwencjonalnej” i taką też prowadziła z Indianami. Długie kolumny kawalerii i piechoty, zlepione z kompanii należących do różnych pułków, przykute do powolnych karawan wozów, pełzły po nie znanych białym terenach w poszukiwaniu Indian. Większość takich ofensyw kończyła się wyczerpaniem zapasów, załamaniem koni, przyzwyczajonych do owsa i stajni, i niechlubnym powrotem bez spotkania z nieprzyjacie­ lem. Lotni koczownicy, nie obciążeni taborami, unikali ich bez trudu. Kiedy zaś wojsku udało się dopaść jakąś grupę, nie mogło zadać jej ciosu; Indianie rozpraszali się i uciekali. Nie było to tchórzostwo — Indianin uważał narażanie się bez potrzeby za nierozsądne. Nie atakował, jeśli nie był pewien przewagi liczebnej; rzucał się w pościg, kiedy nieprzyjaciel się cofał, a cofał się, kiedy nieprzyjaciel atakował. Jeśli Indianie mieli przewagę, to najczęściej potrafili ją wykorzystać. Wprawdzie zwykle strzelali gorzej od przeciętnego żołnierza, ale byli lepiej od niego uzbrojeni. W okresie, któremu poświęcamy uwagę, Indianie mieli dość broni palnej, karabinów i rewolwerów, a 16-strzałowy Winchester dawał im nad wojskiem przewagę w sile ognia. Dodać należy do tego łuk, zwykły lub refleksyjny — opowieś­ ciami o jego celności i sile rażenia przepełnione są wspomnienia żołnierzy. Indianin lepiej też jeździł konno — robił to codziennie od dziecka, a ewolucje były dla niego drobnostką. Po spotkaniach z Indianami w polu oficerowie i żołnierze nabierali skłonności do przeceniania poziomu ich sztuki wojennej. Grubą przesadą było nagminne określanie mianem „indiańskiego Napoleo­ na” każdego wodza plemiennego, który potrafił pokonać zagubioną na bezdrożach kompanię wojska. Jedyną indiańską strategią było wciąganie przeciwnika w zasadzkę, najczęściej przez pozorowanie przez małą grupę ucieczki (w dawnych czasach prowokowali białych, profanując na ich oczach Biblię lub torturując jeńców). Dziwne, ale zawsze znaleźli się ludzie, gotowi się nabrać na ten odwieczny trick.

Słabą stroną indiańskiej sztuki wojennej było jej nastawienie na bezpośrednie i natychmiastowe korzyści. Nie byli zdolni do żadnej bardziej złożonej i długotrwałej akcji, która miałaby przynieść efekty dopiero w przyszłości. Walczyli, jeśli mieli wizję łupów i sławy, i to tylko, dopóki im się nie znudziło. Z tego samego względu nie prowadzili zwiadu (z wyjątkiem tropienia nieprzyjaciela) ani szpiegos­ twa, nie mieli w marszu ubezpieczeń (z wyjątkiem straży tylnej, której zadaniem było zwalczanie nieprzyjacielskich tropicieli). Nie mogli zrozumieć, że akicita — żołnierze — mogą ich ścigać długo, nawet w zimie, po sezonie wojowania, kiedy jest pora, by spać. Często nie wystawiali wart, dzięki czemu możliwe było zaskoczenie ich w obozie. Indianie najczęściej nienawidzili akicita i gardzili nimi, ponieważ w ich pojęciu walczyli niehonorowo, atakując Indian z niewia­ domych powodów — bo nie dla łupów albo osobistej zemsty — i nie stosując się do ich zasad prowadzenia wojny. Nawet skalp zdobyty na akicita nie liczył się. Wygląd białych, brody, łyse czaszki, woń, obyczaje — wszystko to budziło odrazę9. Uważali ich za słabeuszy i tchórzy. Nie rozumiejąc sformułowań urzędowych dokumentów, interpretowali je na swój sposób, a w wypadku sporu dyskwalifikowali białych jako kłamców. Żołnierze i oficerowie z reguły nie wyrażali się o Indianach z pogardą ani z lekceważeniem. Nie głosili też poglądów, które określa się dziś jako rasistowskie. Choć czasem nazywali Indian „diabłami” lub „demonami”, było to raczej wyrazem grozy i podziwu. Ponadto liczni oficerowie sympatyzowali z Indianami, wyrażając zrozumienie dla ich problemów i krytykując postępowanie władz cywilnych wobec nich10. Ponieważ mieszkańcy zachodu nie mieli zaufania do rządu, który ich zdaniem zbyt często brał stronę Indian, traciło na tym również wojsko. Nie podnosił w ich oczach jego autorytetu również bezstron­ ny, pozbawiony wrogości sposób traktowania Indian, który zbytnio przypominał im indyfererityzm. Z tego powodu na zachodzie podej­ mowano próby formowania ochotniczych oddziałów lub milicji, po których spodziewano się większego zaangażowania po stronie białych osadników. Zaangażowanie emocjonalne prowadziło jednak do bezwzględności, a tego właśnie rząd i dowództwo armii chciały 9

L. S t a n d i n g B e a r , My People, the Sioux, Boston s.a., s. 57-66. S. L. S m i t h, The View From Officer’s Row: Army Perception of Western Indians, Tucson 1990; R. M. U tl ey. Frontier Regulars: the lnited States Army and the Indian, 1866-1891, New York 1973. 10

uniknąć i przeciwstawiały się takim inicjatywom. Wojsko regularne nie zabijało umyślnie kobiet ani dzieci, choć mogło się to zdarzyć przez przypadek, w gorączce walki podczas ataku na obóz Indian, albo z tej przyczyny, iż kobiety brały często udział w walce na równi z mężczyz­ nami i trudno je było od wojowników odróżnić (inne obyczaje mieli zwiadowcy indiańscy, którzy wojowali na własną modłę.) Natomiast oddział ochotniczy, złożony z ludzi mających z Indianami osobiste porachunki, mógł się dopuścić ekscesów, jak w bitwie nad Sand Creek w 1864 r., kiedy zabijano bez wyboru, profanując przy tym zwłoki. Gen. Schofield nie był daleki od prawdy, kiedy nazwał kawalerię zwykłą siłą policyjną". W pewnym sensie jednak kawaleria-była wojskiem; w takim sensie, w jakim plemiona indiańskie, na mocy dziwacznej konstrukcji prawnej, były podmiotem prawa między­ narodowego, zdolnym do zawierania ze Stanami Zjednoczonymi międzypaństwowych traktatów. USA zawarły i ratyfikowały ich prawie 370. Sprowadzały się z reguły do dwóch elementów — rząd przyrzekał, że pewien teren zostanie pozostawiony do wyłącznego użytku Indian, bez białego osadnictwa, Indianie zaś przyrzekali powstrzymać się od napadania na białych poza jego granicami. Rząd marzył o „królu” Indian, który mógłby taki dokument podpisać- Ponieważ Indianie jeszcze do feudalizmu nie doszli, musiał zadowalać się gromadzeniem jak największej liczby wodzów i namawianiem, by „dotknęli pióra”. Decydującym argumentem było rozdawanie podarków i obietnice przydziału „dóbr traktatowych”. Co o tym sądzili wodzowie, można się domyślać — kiedy delegat rządu, wręczając jednemu z nich nowy Winchester, wyraził nadzieję, że nie posłuży on do uśmiercania jego rodaków, usłyszał lekceważące mruknięcie, iż do tego wystarczy maczuga. Wojownicy nie rozumieli, dlaczego nagle mieliby zmieniać odwieczny sposób życia. Białych zaś trudno było przekonać, że jakiś teren, nadający się do górnictwa lub wypasu bydła, miałby leżeć odłogiem. Konflikt był zaprogramowany już w chwili podpisywania traktatu. Po dyplomatach nadchodził czas kawalerzystów. W połowie XIX w. północne równiny zostały zdominowane przez „alians Sjuksów”, złożony z Tetonów, Północnych Szejenów i Pół­ nocnych Arapahoe, wspomaganych przez mieszkających na stałe na wschód od Missouri Sjuksów Yankton i Yanktonnai. Razem liczyli 11 M. L. S t u b b s , S . R . C o n n o r , Armor-Cavalry, Part II: Army National Guard, Washington 1972, s. 22.

ponad 20 tysięcy ludzi, w tym ponad 5 tysięcy wojowników — ich liczba była większa od populacji niejednego małego plemienia. W 1851 r. Amerykanie zawarli ze Sjuksami traktat z Laramie, uznając ich supremację nad podbitymi plemionami, od kraju Paunisów aż po kraj Wron, który obejmował Czarne Góry i całą dolinę Yellowstone. Cudzym kosztem mieli nadzieję okupić uczynienie szlaków do Oregonu i Kalifornii bezpiecznymi dla białych podróż­ nych. Tak się jednak nie stało. Karawany wozów były napadane w pobliżu samego Fortu Laramie. Była to niedobra wróżba. W lecie 1864 r. Indianie w ciągu 6 tygodni spustoszyli tereny od Colorado do Nebraski tak, że ruch na nich ustał, a pocztę do Kalifornii przesyłano przez Panamę. W styczniu 1865 r. ponowili tę akcję, niszcząc 100 mil drogi dla dyliżansów, rabując i paląc wszystkie leżące na niej stacje i rancha, ścinając słupy telegraficzne i zabierając „szepczący drut”12. W ciągu kilku lat po podpisaniu traktatu z Laramie Sjuksowie wspierani przez Szejenów wyparli Wrony z ich terenów aż po dolinę Big Horn. W ten sposób od północy bezpośrednio zagrozili osadnikom w Montanie i Wyomingu, a także budowanej wzdłuż Platte kolei Union Pacific. Głośne zaczęły stawać się imiona Siedzącego Byka13, szamana Hunkpapów, Czerwonej Chmury, wodza Oglalów, Tępego Noża i Małego Wilka, wodzów Szejenów. Wymieniano też imię młodego Szalonego Konia14, wodza Oglalów. 12 G. E. H a y d e, Red Cloud’s Folk. A History of the Oglala Sioux Indians, Oklahoma 1957, s. 104-113. 13 Jego imię. Tatanka lyotonka, bywa w opracowaniach tłumaczone na „Byk, Który Przebywa Między Nami” lub podobnie. Należy jednak rozumieć je dosłownie (sj. iyotonka - siedzieć, siedzący). Na wykonanych przez siebie rysunkach Siedzący Byk zawsze identyfikował siebie postacią bizona, siedzącego na zadzie z czterema nogami wyciągniętymi do przodu. F. M. Hans pisze, że Siedzący Byk powiedział mu, iż imię to nadano mu w młodości, ponieważ czaił się w krzakach na kobiety i gwałcił je (The Great Sioux Nation: A Complete History of Indian life and Warfare in America, Minneapolis 1906, s. 82-83). Trudno powiedzieć, czy jest to prawda, czy dowód specyficznie indiańskiego poczucia humoru Siedzącego Byka. 14 Podobnie imię Tashunka (popr. Shunktanka) Witko bywa upiększane jako „Niepo­ skromiony Koń”. Jednakże dosłownie sj. witko — głupi (witkotkoka — głupiec). Wódz ten miał w młodości wizję, w której wysłannik Wielkiego Ducha objawił mu między innymi, że nie zginie od kuli. Znany był z szarżowania konno na nieprzyjaciół, w czasie którego narażał się na ostrzał bardziej niż przeciętny wojownik. Już wcześniej jednak nazywano go „dziwnym człowiekiem”. Autor zachowuje przyjęte w literaturze dosłowne tłumaczenie anglojęzycznej wersji imienia.

O POKÓJ I POSTĘP

Filozof:

Powtarzam, iż to jest nieodbitą, samowolną wiarą we mnie, że czas nadchodzi wyzwolenia kobiet i Murzynów. Zygmunt Krasiński, Nie-Boska komedia

Rajdy Indian nad Platte w zimie 1864 r. spowodowały zaniepoko­ jenie na zachodzie. Mieszkańcy, firmy transportowe i operatorzy dyliżansów starali się uzyskać interwencję wojskową dla ich po­ skromienia. Powstały plany operacji nad rzeką Powder, gdzie chronili się Indianie, a także pomysł zbudowania dwóch fortów nad Powder oraz Yellowstone i umieszczenia w nich sił wojskowych, zdolnych do kontrolowania Indian. O tym Sjuksowie nie wiedzieli, kiedy wiosną 1865 r. budzili się z zimowego snu. W lipcu Indianie zaatakowali posterunek wojskowy nad Platte, zabijając por. Collinsa i kilkunastu żołnierzy oraz uprowadzając stado mułów. Zwycięstwo to okupili stratą jednego zabitego. Małe grupy pozostały, by dokonywać napadów na osadników, a większość powróciła nad Powder. W tym czasie trzy kolumny kawalerii (3 tysiące szabel) zmierzały ku Powder, aby się tam skoncentrować i zadać im cios. Taki w każdym razie był zamiar Departamentu Wojny. Jednakże właśnie skończyła się wojna secesyjna, żołnierze oczekiwali demobilizacji i nie mieli ochoty nadstawiać karku. W sierpniu Czerwona Chmura i Tępy Nóż z Szejenami zatrzymali karawanę wozów jadącą pod eskortą wojska do Montany i przepuścili ją, biorąc w charakterze myta wóz pełen cukru, kawy i ryżu. Wojsko poznało praktyczne problemy, związane z zawieraniem umów z Indianami, gdy karawana została powtórnie zaatakowana przez innych Indian, z którymi Czerwona Chmura rarytasami się nie podzielił. Wkrótce potem Siedzący Byk zaatakował 2 tysiące żołnierzy, którzy snuli się nad Powder między obozami Indian, nie

mogąc ich znaleźć. Kawalerzyści próbowali się bronić, ale na początku września dali za wygraną i odeszli, głodni i zziębnięci, szarpani przez Indian, tracąc setki koni, mułów i sprzętu. Tak skończyła się wielka kampania przeciw Sjuksom, nie powodując wzrostu respektu wobec wojska. Przeciwnie, Indianie wspominali spotkanie z akicita jako jedno z najprzyjemniejszych wydarzeń obfitującego w łupy lata. W tym samym czasie republikański Kongres zaczął - obok problemu murzyńskiego—poświęcać uwagę sprawom Indian. Grupy humanitarystów i idealistów, przy dużym udziale Kościołów, forsowały zmianę postępowania w kwestii indiańskiej. Sprzyjali im politycy, którzy specjalizowali się w załatwianiu pomocy dla Indian i w jej rozdzielaniu. W marcu 1865 r. komisja Kongresu, badająca okoliczności ataku jednostek 1 i 3 pułku kawalerii z Colorado na obóz Szejenów nad Sand Creek 29 listopada 1864 r., podczas którego zginęło około 150 Indian —mężczyzn, kobiet i dzieci — potępiła żołnierzy za „dopuszczenie się aktów barbarzyństwa o szczególnie odrażającym charakterze, jakimi nigdy przedtem nie zhańbili się ludzie uważający się za cywilizowa­ nych”, a oficerów za „demoniczną złośliwość i okrucieństwo, z jakim skwapliwie uknuli masakrę”!. W atmosferze pacyfizmu i antymilitaryzmu, która zapanowała po wojnie secesyjnej, takie słowa padały na podatny grunt. Ponieważ kongresmani zapewniali, że Indianie pragną pokoju, zawieszono działania wojskowe i powołano komisję dla zawarcia traktatów. Był to początek tak zwanej polityki pokojowej2 (Indian Peace Policy), po której oczekiwano zapewnienia białym bezpieczeństwa, a Indianom postępu cywilizacji. U jej podstaw leżała doktryna, że Indianie mają zawsze słuszność, a biali jej nigdy nie mają3, zaś 1 F. P. P ru c h a, The Great Father. The United States Government and the American Indians, Lincoln and London 1979, t. 1, s. 460. 2 Nazywa się ją często „polityką pokojową Granta”, ponieważ za jego prezydentury zostały formalnie zapoczątkowane działania reformatorskie wobec problemu indiańskiego, jej podwaliny zostały jednak położone wcześniej. Prucha {op. cit., s. 481) napisał: „Polityka pokojowa nie może być precyzyjnie datowana ani ściśle zdefiniowana. W zasadzie był to stan ducha, przekonanie, że skoro dawne metody postępowania z Indianami nie odniosły skutku, należy położyć nacisk na dobroć i sprawiedliwość”. 3 W raporcie po rozmowach z Indianami w 1868 r. komisja rządowa stwierdziła: „Wśród ludzi cywilizowanych wojna zwykle rodzi się z poczucia niesprawiedliwości. Ta sama zasada dotyczy Indian. Czy byliśmy zawsze niesprawiedliwi (wobec nich)? Odpowiadamy bez wahania, że tak”.

zadaniem rządu jest zmuszenie obywateli do przestrzegania praw Indian. 28 października 1865 r. w Forcie Sully nad Missouri zawarto układ, który dawał białym prawo tranzytu przez tereny łowieckie Sjuksów i budowania na nich posterunków wojskowych. Komisarze z Waszyngtonu sądzili, że zawarli pokój ze wszystkimi Indianami. Nie było podstaw, by przypuszczać, że plemiona Sjuksów znad Powder podporządkują się warunkom traktatu, podpisanego przez Indian znad Missouri. Mimo to traktat ratyfikowano i ogłoszono, a karawany imigrantów wyruszyły do Montany przez okolice Powder, ufając, że będą bezpieczne. Tak jednak nie było i rząd musiał podjąć jakieś działania w celu umożliwienia ruchu imigrantów; jeśli -nie chciał przyznać, że pokój z Indianami jest mrzonką. W czerwcu 1867 r. Kongres ustalił, że powodem „napięć” jest „okupacja wojskowa” szlaku do Montany, i zalecił „zaniechanie agresywnej wojny przeciw­ ko skrzywdzonym Indianom na rzecz negocjacji”4. Agresji dopusz­ czały się forty Phil Kearny, Reno i C. F. Smith z łączną załogą 700 ludzi, które przez dwa lata były oblegane przez kilka tysięcy Sjuksów i Szejenów. Od 1 sierpnia do końca roku 1866 tylko wokół Fortu Phil Kearny zostało zabitych 154 białych, w tym cały 80-osobowy oddział kpt. Fettermana. W lipcu komisja pokojowa przystąpiła do dzieła, rozdając Indianom prezenty i zapraszając na naradę w Forcie Laramie. Czerwona Chmura poinformował, że jest zajęty (wokół Fortu Phil Keamy) i ma nadzieję na spotkanie za rok. Komisja przeniosła się na południe, gdzie trwała bezowocna kampania przeciw Indianom w Kansas. W październiku 1867 r. nad Medicine Lodge Creek podpisano traktaty z plemionami Południowych Szejenów, Arapahoe, Komanczów, Kiowów i Apaczów-Kiowów. Indianom przydzielono rezerwaty na Terytorium Indiańskim (obecnie Oklahoma). Jakie wrażenie odnieśli asystujący przy tym wojskowi, świadczą zapiski kpt. Bamitza z 7 pułku kawalerii: „Indianie podpisali traktat. Prezenty rozdane — wśród nich 65 nowych rewolwerów firmy Union Arms Company! i setki nowych noży rzeźniczych! Rozdawanie tych prezentów było dość zabawne! [...] Szejenów było bardzo trudno przekonać, by podpisali traktat [...] Nie mają pojęcia, że rezygnują z kraju na północ od Arkansas, który uważają za swój. Cały ten traktat jest nic nie wart, bo z całą pewnością prędzej czy później będziemy mieli 4

G r a y , Centennial Compaign. The Siottx War of 1876, Fort Collins 1976, s. 10.

nową wojnę z Szejenami, a prawdopodobnie i z innymi Indianami, w rezultacie niezrozumienia jego warunków”5. Komisja w swym raporcie ze stycznia 1868 r. stwierdziła jednak, że „zainaugurowała nigdy dotąd nie stosowaną politykę w stosunku do Indian, próbę odniesienia zwycięstwa dobrocią”6. Zachęceni sukcesem komisarze zwrócili się znów do Sjuksów. Walki wokół Fortu Phil Kearny wykazały, że wrodzy Sjuksowie, utożsamiani z Czerwoną Chmurą (od 1865 r. Siedzący Byk nie brał udziału w walkach z wojskiem, a Szalony Koń zdobywał dopiero rozgłos), są tak liczni, iż ich pokonanie wymagałoby wielkiej liczby wojska i nakładów finansowych7. Ponadto sądzono, że Indianie mogliby zagrozić kolei Union Pacific. Wydawało się, że korzystniej będzie ustąpić — zawrzeć pokój i zapewnić szybkie ukończenie kolei, dzięki czemu szlak do Montany stałby się zbędny. Żeby zaś zawrzeć pokój, należało wziąć Indian na utrzymanie. „Karmić ich lub z nimi walczyć” — brzmiało hasło krucjaty pokojowej. Miejscem rozmów był Fort Laramie. Komisja występowała w po­ dwójnej roli — reprezentanta zarówno rządu, jak i Indian, starając się zadbać jednakowo dobrze o interesy obu stron. 29 kwietnia traktat podpisali Brule Cętkowanego Ogona, a 25 i 26 maja Oglalowie Amerykańskiego Konia i Boi Się Swojego Konia8, Minneconjóu i Yanktonnai. Rozdawano broń, amunicję, noże, siekiery, koce i racje wojskowe, Indianie przyjeżdżali, zwabieni wieścią, że „coś dają”, po czym odjeżdżali zadowoleni. Tylko Czerwona Chmura wciąż się nie spieszył. Taka wojna była w guście Sjuksów — wojsko pozostawiało im inicjatywę, nie zakłócając ich rocznego cyklu aktywności. Wiosną jeździli do fortów handlować i zaopatrywać się w amunicję, potem polowali na bizony i odbywali taniec słońca, w środku lata urządzali dużą bitwę, by zdobyć sławę, a później indywidualnie dokonywali s A. B a r n i t z , Life in Custer’s Cavalry, e d . b y R . M . U t l e y , New Haven and London 1977, s. I l l , 115. 6 P r u c h a , op. cit., s. 491. 7 Podczas kampanii przeciw Sjuksom nad Powder w 1865 r. same koszty transportu zaopatrzenia dla wojska wynosiły 2 miliony dolarów miesięcznie. Oceniono, że nowa kampania wymagałaby zaangażowania 100 tysięcy ludzi, a jej koszty liczyłyby się w miliardach dolarów ( H y d e , op. cit., s. 169). 8 Jego imię w języku Sjuksów brzmiało Tashunka Kokipapi. Wiele opracowań każe je rozumieć przenośnie (Boją Się Nawet Jego Koni), ale ponieważ imię to przechodziło z ojca na syna od czasu, kiedy Sjuksowie w XVIII w. zetknęli się z końmi, należy raczej tłumaczyć je dosłownie.

napadów, gromadząc konie i inne łupy, dopóki nie nadeszła zima, podczas której mogli być pewni dobrego wypoczynku. W sierpniu opuszczono flagę nad Fortem Phil Kearny, a wódz Szejenów Mały Wilk przyłożył pochodnię do jego zabudowań, symbolicznie dając początek rozmowom o pokoju i postępie. 6 listopada 1868 r. Czerwona Chmura dotknął pióra wraz z innymi wodzami Oglalów, Hunkpapów, Dwóch Kotłów, Sjuksów-Czamych Stóp, Sans Ares i Santee. Położył podpis pod dokumentem o wysokiej randze politycznej. Artykuł 1 traktatu oświadczał, że „od tego dnia wszystkie wojny między umawiającymi się stronami ustaną na zawsze”, a ponieważ obie strony „pragną pokoju”, jego utrzymanie będzie dla nich „sprawą honoru”. Dość chaotyczny i niespójny dokument liczył 17 artykułów. Artykuł 2, najeżony prawniczą terminologią, wyznaczał obszar, który miał być „wydzielony do absolutnego i niezakłóconego użytku i zamieszkania przez Indian”, na którym inne osoby, z wyjątkiem uprawnionych agentów i urzędników, „nigdy nie będą miały prawa przechodzić, osiedlać się lub rezydować”. Obejmował on prawie cały obecny stan Dakota Południowa, od 104 południka do Missouri. Według artykułu 11 Indianie „zrzekali się wszelkich praw do permanentnego zajmowania terytorium poza swoim rezerwatem, jak niniejszym zdefiniowano”, lecz zachowywali „prawo do polowania na wszystkich terenach na północ od North Platte i nad dopływem Republican rzeki Smoky Hill”(czyli na połowie obszaru Nebraski), dopóki będą tam bizony. Artykuł 15 precyzował, że „permanentnym domem” Indian ma być rezerwat i nie mogą oni „permanentnie osiedlać się nigdzie indziej”. Ponadto artykuł 16 określał „kraj na północ od rzeki North Platte i na wschód od szczytów gór Big Hom”jako „niescedowane terytorium indiańskie”, na którym „żadna biała osoba bądź osoby nie będą mogły osiedlać się, zajmować jego części lub [...] przez nie przejeżdżać”. Mówiąc jasno, artykuł ten rozszerzał rezerwat na zachód na obszar Wyomingu i Montany, aż po dolinę Big Horn, nie dając jednak Indianom prawa do stałego zajmowania tej jego części. Zapewne w ten sposób chciano uprawo­ mocnić stan faktyczny na tym obszarze — koczowniczy Sjuksowie mieli tam przebywać na zasadzie „beatus qui tenet”. Po raz kolejny rząd USA sankcjonował agresję Sjuksów, uznając ich supremację nad obszarem, który w traktacie z 1851 r. był uznany za należący do Wron (w traktacie zawartym w 1868 r. z Wronami rząd pozbawił ich

ostatecznie tych terytoriów na rzecz Sjuksów, wyznaczając im rezerwat na zachód od 107 południka i od granicy Montany z Wyomingiem po rzekę Yellowstone). Artykuły 3—10, 13 i 14 dotyczyły zobowiązań rządu. Nad Missouri, „w pobliżu centrum rezerwatu”, miały zostać zbudowane magazyny, budynki agencji, „tartak z dobrą parową piłą tarczową, z dołączoną do niej maszyną do gontów i z młynem”, szkoła, domy lekarza, cieśli, farmera, kowala, młynarza i inżyniera. Indianie mieli przez cztery lata otrzymywać racje żywnościowe w wysokości funta mięsa i funta mąki dziennie, „o ile nie osiągną wcześniej samowystarczal­ ności”. Każdy Indianin mógł wybrać sobie 320 akrów (150 ha) ziemi uprawnej z wpisem do księgi wieczystej (gdyby wybrał ziemię poza rezerwatem, mógł otrzymać 160 akrów). Stawał się wówczas „obywatelem Stanów Zjednoczonych, uprawnionym do wszelkich przywilejów i immunitetów obywatelskich (o obowiązkach obywatel­ skich nie wspominano), zachowując jednocześnie wszystkie prawa do korzyści, nadanych Indianom niniejszym traktatem”. Rząd miał dostarczyć mu „dobrą amerykańską krowę i parę dobrze ułożonych amerykańskich wołów”, nasiona i sprzęt rolniczy. Pomyślano nawet o współzawodnictwie pracy — najlepsi rolnicy mieli dostawać nagrody. Wyrażając niezachwianą wiarę w „konieczność oświaty”, arty­ kuł 7 wprowadzał dla dzieci obojga płci w wieku od 6 do 16 lat „przymusowe uczęszczanie do szkoły”. Na każdych 30 dzieci miał być zapewniony „budynek i kompetentny nauczyciel”. Ustępstwa ze strony Indian określał artykuł 11 w punktach 3—5. Indianie „zgadzali się nie atakować żadnych osób w domu lub w podróży ani nie molestować lub zakłócać ruchu karawan wozów, dyliżansów, mułów lub bydła należącego do ludności Stanów Zjednoczonych lub do osób zaprzyjaźnionych z nimi”, „nigdy nie porywać ani nie uprowadzać z osiedli białych kobiet ani dzieci”oraz „nigdy nie zabijać lub skalpować białych mężczyzn ani nie próbować czynić im krzywdy”. Nie wiadomo, czym było motywo­ wane to rozróżnienie czynów, które były dozwolone wobec męż­ czyzn i wobec kobiet, i czy można je traktować jako dyskryminację jednej z płci, a jeśli tak, to której. Punkty 1 i 2 zawierały zgodę Indian na „wycofanie sprzeciwu wobec budowy kolei żelaznych i pozwolenie na pokojową budowę kolei nie przechodzących przez rezerwat”. Punkt 6 precyzował, że Indianie wycofają sprzeciw wobec budowy kolei Union Pacific i „w przyszłości nie będą sprzeciwiać

się budowie kolei żelaznych, dróg dla wozów, stacji pocztowych ani innych obiektów o charakterze użytecznym i koniecznym”, a gdyby „takie drogi lub inne obiekty miały zostać zbudowane na terenie ich rezerwatu”, rząd miał wypłacić im odszkodowanie. W punkcie 7 Indianie „wycofywali wszelki sprzeciw wobec posterunków wojsko­ wych lub dróg istniejących na południe od rzeki North Platte”. Zgodnie z artykułem 17 traktat „anulował wszystkie traktaty i umowy zawarte uprzednio między stronami, tak dalece, jak zobowiązywały one Stany Zjednoczone do dostarczania pieniędzy, odzieży lub innych artykułów Indianom [...], lecz nie dalej”. Artykuł 12 wreszcie przewidywał, że dla dokonania cesji jakiej­ kolwiek części rezerwatu wymagana będzie zgoda pisemna „co najmniej trzech czwartych wszystkich dorosłych Indian płci męskiej, mieszkających na niej lub zainteresowanych nią”, przy czym cesja nie może naruszać praw własności Indian do wybranych przez nich ziem uprawnych. Pod traktatem złożyli podpisy członkowie komisji i 184 wodzów Indian9. Nie dotknęli pióra Siedzący Byk, Inkpaduta, Czarny Księżyc, Szalony Koń i inni realiści. — Zabiłem, obrabowałem i raniłem zbyt wielu białych, by wierzyć w pokój — powiedział Siedzący Byk w 1867 r. Charlesowi Larpenteurowi. — Wszyscy powinni zrobić jak ja — iść, gdzie są bizony, jeść mnóstwo mięsa, a kiedy będą potrzebować konia, pójść do fortu i ukraść go. Spójrz na mnie! Patrz, czy jestem biedny, ja, albo moi ludzie. Może, jak mówisz, biali mnie w końcu dostaną, ale do tego czasu będę dobrze żył10. W tym czasie na południu realizowano traktat z Medicine Lodge. Z wiosną 1868 r. Szejenowie napadli na Indian Kaw. Aby ich ukarać, Biuro do spraw Indian wstrzymało dostawę broni — karabinów Lancaster, rewolwerów, prochu i ołowiu (takie sankcje przewidywał traktat z 1851 r.). Na znak protestu Szejenowie odmówili przyj­ mowania innych dostaw. Wstrząśnięty agent załatwił sprawę. Szeje­ nowie otrzymali broń 9 sierpnia, a między 10 a 12 sierpnia odwiedzili osady w Kansas. Zostali przyjaźnie przyjęci przez mieszkańców, zjedli z nimi posiłek, po czym spalili ich chaty, uprowadzili bydło, zabili 15 mężczyzn i zgwałcili 5 kobiet. Odtąd dzień nie mijał bez 9 F . E . H o s e n , Rifle, Blanket and Kettle. Selected Indian Treaties and Laws, Jefferson and London 1985, s. 123—137. 10 H e d r e n , op. cit., s . 3 0 .

wiadomości o zabójstwach, gwałtach (często zbiorowych, niekiedy ze szczególnym okrucieństwem, czasem kończących się zabójstwem), porwaniach kobiet i dzieci, atakach na rancza, dyliżanse i karawany wozów, uprowadzeniach stad zwierząt. Do końca sezonu wojowania ofiarami padło co najmniej 350 osób". Gen. Sheridan zaczął rozważać odwrót od dobroci12, napotkał jednak opór humanitarystów, którzy kwestionowali informacje o wyczynach Indian lub byli skłonni je usprawiedliwiać13. Argument nie do odparcia wysunął komisarz do spraw Indian Manypenny: „A skąd generał Sheridan wie, ile razy jaka kobieta została zgwałcona? Czy był przy tym?” Nie był to najlepszy prognostyk dla innych traktatów.

WASZYNGTON-NOWY JORK, MAJ-CZERWIEC 1870 r.

W 1868 r. John Iliff przeprowadził pierwsze duże stado 1300 teksaskich longhomów na północne równiny. „W Colorado i Wyomingu suszona latem trawa jest bardziej wartościowa niż siano — oceniał. — Procent strat podczas zimowania tutaj jest znacznie niższy niż w stanach, w których bydło karmi się sianem i kukurydzą. Tereny za Missisipi pokonają wszelką konkurencję w produkcji wełny, baraniny, wołowiny i koni”14. Po kilku latach ranczo Iliffa było warte ponad milion dolarów i liczyło 50 tysięcy sztuk bydła, z których rocznie przeciętnie 13 tysięcy trafiało na rynek. Napływ imigrantów i rosnąca stopa życiowa zapewniały stały wzrost popytu na mięso i jego przetwory. W latach 1866-1895 a Teksasu na północne równiny 11

Record of Engagements with Hostile Indians within the Military Division of the Missouri, from 1868 to 1882, Lieutenant-general P. H. Sheridan, Commanding. Compiled at Headquarters Militaiy Division of the Missouri from Official Records, Washington 1882, s. 9-16. 12 Sheridan stwierdził w raporcie z podróży inspekcyjnej wiosną 1868 r.: „Wszystkie plemiona uważają traktat za nieistotny z wyjątkiem otrzymywania przyrzeczonych w nim dostaw towarów i nie zamierzają iść do rezerwatu [...] Motywy komisji pokojowej były humanitarne, lecz zawarcie z tymi Indianami pokoju zeszłej jesieni było błędem. Powinni byli zostać ukarani, zmuszeni do oddania łupów, a potem przekazani cywilnym agentom”. 13 „Indianin jest dzikim, a jego obyczaje torturowania ofiar są barbarzyńskie. Jednakże w naszej wojnie przeciwko niemu, a szczególnie odkąd gen. Sheridan dowodzi Departamentem (sic).Missouri, prześcignęliśmy go w barbarzyństwie” (G. W. M a n y p e n n y , Our Indian Wards, Cincinnati 1880, s. 246). 14 R. W. Ho w a r d , ed., This is the West, New York 1957, s. 155.

przybyło 3 miliony krów i milion koni. Ich właściciele irytowali się, że Indianie uważają konie za bezpańskie, a krowy traktują jak zwierzynę łowną, a w dodatku obchodzą się z nimi równie marno­ trawnie, jak z bizonami15. Nie widzieli także powodu, dla którego „niescedowane tereny”z dobrymi pastwiskami na północ od Platte miałyby być ostoją trawożerców. Postrzegali Indian i bizony jako barierę rozwoju hodowli bydła, podobnie jak brak możliwości transportu. Teraz jednak kolej żelazna była na ukończeniu. Indianie mieli przenieść się do rezerwatu. Pozostały bizony, ale było jasne, że gdy nie będzie Indian, krowy wyprą je z pastwisk. Zaczęto domagać się usunięcia Indian spoza terenów rezerwatu i rozważać ekspedycję na „tereny niescedowane”, gdzie spodziewano się znaleźć oprócz pastwisk zasoby węgla kamiennego i minerałów — miedzi, ołowiu, złota. Pogłoski o tym dotarły do uszu stronnictwa pokojowego na wschodzie, budząc grozę. Stronnictwo pokojowe w ciągu kilku lat okrzepło. Należały do niego stowarzyszenia humanitarne, jak Komisja Indiańska Stanów Zjednoczonych, utworzona w 1868 r. w wyniku starań przemysłowca-filantropa Petera Coopera, do której należeli m.in. przedstawiciele YMCA, kwakrzy oraz takie osobistości, jak biskup Henry Whipple i wielebny Henry Ward Beecher (ten od „Biblii Beechera”). Problemom Indian poświęcali się byli abolicjoniści, mający po zniesieniu niewolnictwa mniej pracy, ale zachowujący status auto­ rytetów moralnych i będący ekspertami w dziedzinie propagandy: na przykład Lydia Child (!), która określiła raport komisji pokojowej z 1868 r. jako „dokument, który nareszcie wyraża coś w rodzaju właściwego ducha wobec biednych Indian i budzi nadzieję, że rasa anglosaska jest zdolna do cywilizacji”16, albo Alfred Love (!), przywódca Związku Pokoju Powszechnego. Wendell Phillips, dodał Indian do upośledzonych mniejszości, o których dobro walczyła jego Liga Reform (niestety, na końcu listy, po Murzynach, imigracji Chińczyków, prawach kobiet, trzeźwości i reformie więziennictwa). Ruch nabierał rozmachu i uzyskiwał coraz większe wpływy w polityce i w prasie. Działo się tak tylko na wschodzie, bo na zachodzie widziano w nim w najlepszym razie przejaw łagodnego obłędu 15 H. J. W h e e l e r (Buffalo Days, Lincoln 1990, s. 110) opisuje, jak Indianie zabili ponad 100 należących do niego krów, przy czym z wielu wycięli tylko ozory, a z kilku nie narodzone cielęta, „uważane przez nich za wielki delikates”. 16 P r u c h a, op. cit., s. 497—498.

(„trądzik infantylizmu, rzewny sentymentalizm, ogólna głupota” — pisała jedna z tamtejszych gazet), a w najgorszym - cynicznego wykorzystywania humanitarnych pretekstów dla robienia nie zawsze czystych interesów. Genialnym pomysłem stronnictwa pokojowego okazało się za­ proszenie do Waszyngtonu Czerwonej Chmury. Oficjalne i nieofic­ jalne wizyty wodzów i delegacji indiańskich w stolicy nie były niczym nowym ani rzadkim, wręcz przeciwnie - dla wodzów odwiedzenie Waszyngtonu stanowiło o prestiżu. Jednakże ta wizyta miała być przełomem. Po raz pierwszy wodzowie Sjuksów Teton mieli rozmawiać o pokoju z Wielkim Ojcem. Określenie „Wielki Ojciec” było prawdopodobnie tworem Indian. Sugerowało, jaką wizję prezydenta mają Indianie — w indiańskiej rodzinie ojciec jest wspaniałomyślny, rozdaje podarki i nigdy nie karze. Być może wychowani w purytańskich rodzinach biali sądzili, że Indianie zaakceptują pokornie jego dłoń uzbrojoną w dyscyplinę, oni jednak oczekiwali czego innego. 27 maja Czerwona Chmura z delegacją Oglalów wsiadł do pociągu jadącego na wschód. Trudno powiedzieć, jakie odnieśli wrażenia, gdy ujrzeli piętrowe budynki w Omaha, a potem wylądowali w kipiącej życiem metropolii Chicago, ale po przyjeżdzie do Waszyngtonu zachowywali kontenans. Czerwona Chmura stracił go w hotelu Washington House — w lobby siedział nie kto inny, jak Cętkowany Ogon z delegacją Brule. Natychmiast wybuchła awantura o precedencję. Gdy się wykrzyczeli, Cętkowany Ogon ustąpił pierwszeństwa Czerwonej Chmurze, uznając jego osobistą wyższość (mimo że Brule mieli wśród Tetonów wyższą rangę niż Oglalowie). Departament Spraw Wewnętrznych podarował w nagrodę jego delegacji konie, dzięki czemu Cętkowany Ogon mógł galopować po Waszyngtonie jak przystało na wodza, podczas gdy Czerwona Chmura — o hańbo! - jeździł powozem. Czerwona Chmura zażądał powrotu do domu. Zaalarmowani filantropi obiecali zakupić konie dla Oglalów i wódz zgodził się zostać. Pokazano gościom budynki użyteczności publicznej, ogród zoolo­ giczny, statki na Potomaku, arsenał, wystrzelono na pokaz z 15-calowego Rodmana z baterii nadbrzeżnej. Sjuksowie odwiedzili teatr, urząd patentowy i Instytut Smithsonian. Im więcej jednak widzieli, tym mniej byli zaciekawieni. Cętkowany Ogon przyjął rolę duszy towarzystwa.

— Podobno Wielki Ojciec ma tylko jedną żonę? — spytał podczas zwiedzania Departamentu Skarbu, gdzie zafascynował go widok młodych kobiet, sortujących banknoty. — Dlaczego, skoro jest tu tyle kobiet, spośród których mógłby wybierać? — Takie są prawa białych - wyjaśnił krótko przewodnik. — Indiańskie prawa są lepsze — pogodnie odparł Cętkowany Ogon. Następnie zwiedzano mennicę, ale widok złotych monet nie zrobił na nim wrażenia. — Owszem, ładne — powiedział — ale wolałbym jeszcze popatrzeć na ładne squaws. Co do squaws, wodzowie nie mieli powodu do narzekania. Właściciel hotelu, Ben Beveridge, co wieczór zabierał ich tam, gdzie mogli się do woli napatrzeć (i nie tylko). 8 czerwca zaczęto część oficjalną, która była mniej przyjemna. Czerwona Chmura domagał się prawa do handlowania w Forcie Laramie, wbrew ustaleniom traktatu, zgodnie z którym Sjuksowie mieli się trzymać z dala od Platte, i nie chciał osiedlić się nad Missouri, gdzie miało być centrum rezerwatu. Swoje żądania po­ wtórzył następnego dnia na spotkaniu z prezydentem Grantem. Wielki Ojciec Grant był jakby roztargniony i odrzekł, że jego zdaniem byłoby najlepiej, gdyby Sjuksowie osiedlili się nad Missouri i zajęli uprawą roli. Wieczorem podczas kolacji z korpusem dyp­ lomatycznym wodzowie byli uprzejmi, ale posępni. 10 czerwca sekretarz spraw wewnętrznych wyciągnął kopię traktatu, aby wykazać, że o handlowaniu w Forcie Laramie nie ma w nim mowy. Czerwona Chmura rozgniewał się i nazwał traktat stekiem kłamstw i oszustw. To po to on pokonuje długi szlak, w imię zapobieżenia rozlewowi krwi, aby teraz pokazywano mu jakiś papier i mówiono, że ma się osiedlić nad Missouri? Inni wodzowie poparli go — żaden z nich nie znał treści traktatu i nie wiedział, co podpisuje17. Przyjaciele Indian byli wstrząśnięci: ich arcydzieło, traktat z 1868 r., Sjuksowie nazywali oszustwem i grozili powrotem do domu. W błyskawicznym tempie zorganizowali spotkanie Czer­ wonej Chmury z publicznością w Instytucie Coopera w Nowym Jorku, licząc, że nacisk opinii publicznej zmusi rząd do ugięcia się. 16 czerwca wielka sala Instytutu pękała w szwach. Czerwona Chmura oświadczył, że reprezentuje cały naród Sjuksów i jego słowa 11 Przed podpisaniem warunki traktatu objaśnił Czerwonej Chmurze komendant Fortu Laramie, gen William Dye ( H o o p e s , op. cii., s. 100).

są wiążące dla wszystkich. Nie odmówił sobie wypadu pod adresem konkurenta: „Ja nie jestem Cętkowanym Ogonem, który dziś coś mówi, a jutro daje się kupić za grosze”. To właśnie biali chcieli usłyszeć - nareszcie wódz, który był przywódcą wszystkich Indian! Czy można było pozostać obojętnym wobec jego słów: „Chcę tylko prawa i sprawiedliwości. Chcę, żebyście mi pomogli otrzymać to, co słuszne i sprawiedliwe. Pragniemy zachować pokój. Pomożecie?”18 „Nikt, kto słyszał znakomitą mowę Czerwonej Chmury, nie może wątpić, że jest on człowiekiem o ogromnych talentach” — pisał „Times”. „Jego magnetyczny wpływ na publiczność wywarł na zgromadzonym tłumie kolosalny efekt". „Tribune” dodawała: „Nie­ zwykły sukces Czerwonej Chmury był jednym z najbardziej uderza­ jących triumfów w historii tubylczej rasy. Kiedy począł wyliczać krzywdy swego ludu i domagać się sprawiedliwości, w słowach, które były jednocześnie proste, silne i serdeczne, publiczność była pod wielkim wrażeniem”. Na zachodzie wrażenie było zgoła inne — gazety zdumiewały się, że skądinąd inteligentni ludzie mogą traktować komunały wodza Oglalów jak objawienie. W drodze na zachód Sjuksowie dyskutowali swoje przeżycia, dochodząc do wniosku, że nie jest możliwe, aby na świecie było tyle miast. Zapewne wasichun mieli sposób, by przesuwać je tak, jak oni wędrują z obozami, i pokazywali im ciągle to samo miasto19. 24 czerwca byli na miejscu. Czerwona Chmura zaraz pojechał do Fortu Laramie, gdzie zgromadziło się tysiąc tipi Sjuksów, z mnóstwem skór i futer. Rząd się ugiął — Sjuksowie mogli handlować nad Platte (chociaż wojsko dopiero co usunęło Indian z tej okolicy), a co więcej, mieli uzyskać agencje niedaleko. Pokój ocalono jeszcze raz. Sjuksowie odbyli taniec słońca, a potem napadli na agencję Wron. Zakupili nad Platte dużo broni i amunicji i użyli jej także przeciw żołnierzom, którzy chronili agencję. Agent Wron, brutalny eks-wojskowy, w swym niezrozumieniu Polityki Pokojowej zażądał od Biura do spraw Indian uzbrojenia Wron, aby mogli sami się bronić, ale nie doczekał się odpowiedzi.

18 A. R o s e n s t i e 1, Red and White. Indian Views of the White Man, New York 1983, s. 136-137. 19 J. V i o 1 a, Diplomats in Buckskins. A History of Indian Delegations in Washington City, Washington 1981, s. 92. Siedzący Byk nie uwierzył w ich opowieści, twierdząc, że dali się omamić magii wasichun.

AGENCJA CZERWONEJ CHMURY I CĘTKOWANEGO OGONA

Sekretarz spraw wewnętrznych Delano zdefiniował politykę poko­ jową w pięciu punktach. Po pierwsze, Indianie mieli zostać umiesz­ czeni w rezerwatach, gdzie poznawaliby sztukę uprawy ziemi i inne zdobycze cywilizacji. Po drugie, gdyby nie chcieli zastosować się do punktu pierwszego, mieli zostać ukarani. Po trzecie, rząd miał zaopatrywać Indian w towary. Po czwarte, organizacje religijne miały wyłonić kompetentnych agentów w celu rozdzielania towarów. Po piąte, kościoły i szkoły miały nauczyć Indian rozumieć i doceniać „zalety i korzyści cywilizacji chrześcijańskiej”20. Podstawą systehiu rezerwatów był zamysł odizolowania Indian od białych. Chodziło o to, by dzieci natury „uchronić przed padnięciem ofiarą występków i pokus, które są najgorszą cechą naszej cywilizacji” — pisał twórca tej koncepcji, komisarz William Dole2'. Zalecał tworzenie rezerwatów na wielkich obszarach, „dostosowanych do szczególnych potrzeb i wymagań Indian”. Biali nie mieliby tam wstępu, gdyż „ludzie biali i czerwoni nie mogą wspólnie zajmować terytorium”, z wyjątkiem „misjonarzy, którzy swoim przykładem i dobrocią uczyliby ich sztuki rolnictwa”. Dole sądził, że „sposobem utrzymania Indian może być hodowla bydła oraz uprawa ziemi”. Trzeźwo zauważał przy tym: „Najlepszą szkołą jest szkoła przez pracę, a im więcej pracy, tym lepiej [...] Jeśli [Indianin] nie będzie pracował, lecz powróci do łowiectwa albo uzależni się od zasiłków, to wszystkie wydatki, które na niego poniesiemy, obrócą się na gorsze”. Wydawało się, że utopia jest w zasięgu ręki. Szybko jednak okazało się, że wysokie kwalifikacje moralne misjonarzy nie wystar­ czają do zarządzania agencją. Nie mieli pojęcia o prowadzeniu ksiąg ani o finansach, więc szybko tracili reputację. Ponieważ w zbiuro­ kratyzowanym systemie rozdzielania rządowych funduszy „można było ukraść wszystko, od funta bekonu po warsztat cieśli ze wszystkimi narzędziami, jeśli tylko wypełniło się we właściwy sposób oficjalne formularze”22, trudno było odróżnić zwykłe pomyłki lub lekkomyślność od świadomej nieuczciwości. Nadużycia były łatwe, jeśli agent Cętkowanego Ogona rozdzielał rocznie 2 tysiące 20 21 22

P r u c h a , op. cit., s. 481-482. Tamże, s. 463-465. G . E . H y d e , Spotted Tail's Folk. A History ofthe Brule Sioux, Norman 1961,s. 188.

ton wołowiny i drugie tyle innej żywności, za podstawę mając ustne informacje wodzów o liczebności ich obozów. Nowa polityka pokojowa zapewniała duże dzienne racje wołowiny, wieprzowiny, bekonu, mąki, kawy, cukru, a nawet tytoniu. Wprawdzie peklowanej wieprzowiny Indianie nie lubili i wyrzucali jąr bekon też im nie smakował, tytoń był za mocny, a mąkę najlepiej było wysypać do rzeki - worek mógł się do czegoś przydać23 - ale i tak było tego tak dużo, że agencje Czerwonej Chmury i Cętkowanego Ogona zyskały miano „tłustych agencji”. Dostawcy towarów dla Indian byli często oskarżani o nieuczciwość, lecz jej źródła tkwiły w systemie. Solidny kupiec dostaw tych nie tykał; było to raczej zajęcie dla hazardzisty - inwestował w towar, łecz nigdy nie wiedział, kiedy otrzyma zapłatę. Czasem następowała szybko, ale zwykle czekali — nawet do trzech lat. Skubali więc rząd, jak umieli, najczęściej zawyżając koszty transportu. Szczególnie zuchwałych nadużyć dopuszczali się squaw meni24. Powierzchnia rezerwatu, wraz z „ziemiami niescedowanymi”, wynosiła prawie 200 tysięcy km2, (około 2/3 obszaru Polski). Zamieszkiwało w nim ponad 18 tysięcy Sjuksów zachodnich (Lakotów, czyli Tetonów), co równało się liczbie 2600 tipi i odpowiednio 5200 wojowników. Oprócz nich na północnych równinach przebywało 1500 Północnych Szejenów (190 tipi, 380 wojowników). Oglalowie i Szejenowie byli obsługiwani przez agencję Czerwonej Chmury, Brule przez agencję Cętkowanego Ogona25, a inne plemiona przez agencje nad Missouri — Standing Rock, Cheyenne River i Lower Brule. Wobec niemożliwości dokonania spisu, według danych szacunkowych ocenia się, że w agencjach na stałe mieszkało 11 tysięcy Indian26. Drugą grupę stanowili koczownicy sezonowi: 5 tysięcy Indian, którzy spędzali w agencjach zimę, a z wiosną wyruszali na łowiska. Przyłączali się oni do koczowników ca­ łorocznych, którzy nigdy nie zamieszkiwali w pobliżu agencji (było ich 3500, w tym tysiąc wojowników), i okresowo przyjmowali 23

S t a n d i n g B e a r , op. cit., s. 71—74. Początkowo squaw menem nazywano mężczyznę, który nie poddał się z pomyślnym wynikiem rytualnym męczarniom podczas tańca słońca. Później określeniem tym objęto białych, którzy pojęli za żony Indianki lub zamieszkiwali z Indianami. 25 Agencja ta początkowo nosiła nazwę Whetstone. W 1874 r. ze względów prestiżowych Cętkowany Ogon doprowadził do nazwania jej swoim imieniem. 26 Zagadnienie to obszernie analizuje Gray, w: Centennial..., s. 308-320. 24

ich styl życia. Bo właściwie w jaki inny sposób Indianin mógł się samorealizować? Jak Indianin mógł uzyskać pozycję społeczną, gdy przestał polować i wojować? Grzebiąc w ziemi i licząc na nagrodę agenta za dobre plony? Grupa Indian, na stałe mieszkających w agencjach, porzucając koczowniczy tryb życia kierowała się różnymi motywami, nie należała jednak do nich chęć do pracy. „Marsz drogą białego człowieka” sprowadzał się do naśladowania jego stylu konsumpcji. „Indianin nie nienawidzi pracy bardziej niż biały, ale obaj raczej będą pracować, niż umrą z głodu. Jeśli można żyć nie pracując, tylko idiota by pracował”—podsumował znawca Indian27. Pracować zaś w rezerwacie nikt poza białą obsługą nie musiał. Jedzenie „należało się” i nie myślano o punktach traktatu, dotyczących samowystarczalności. Poza tym były źródła łatwych dochodów; na przykład sprzedaż białym „towarów traktatowych”. W 1871 r. agencja Cętkowanego Ogona otrzymała 5 tysięcy koców, 20 bel materiałów, płótno namiotowe, 20 skrzyń koszul, skarpet, marynarek, spodni i kapeluszy, 48 skrzyń garnków, 48 tuzinów siekier itp28. Można je było wymienić na minnie wakan u squaw menów, a po wytrzeźwieniu narzekać na chłód i głód i domagać się, by agent coś w tej sprawie zrobił. Oprócz tego, że co tydzień dostarczano Sjuksom byki na rzeź, jednego na każde tipi (wypędzali je na prerię i gonili jak bizony), mieli prawo polować poza rezerwatem — na przykład na terenach Paunisów. Byli to Indianie przyjaźni wobec białych, nie byli więc przez humanitarystów rozpieszczani i musieli polować, mimo że z ich strony było to ryzyko. W 1873 r. Sjuksowie napadli na polujących Paunisów, zabili około 100, w tym 39 kobiet i 10 dzieci, i porwali II, uprowadzili 100 koni i zabrali 800 skór bizonów29. Biuro do spraw Indian nie tylko ich nie ukarało, lecz w następnym roku założyło na południe od Platte bazę zaopatrzeniową dla Sjuksów, aby podczas polowania niczego im nie brakło. Skóry bizonów dawały niezły dochód, więc Indianie w zabijaniu ich niewiele ustępowali białym30. Dla skór zabijali też nieraz rzeźne byki, 27

D o d g e , op. eit., s. 260. H y d e , op. cit., s. 192. 29 Była to ostatnia walka, w jakiej uczestniczył Cętkowany Ogon. Masakra Paunisów spowodowała upadek plemienia i przeniesienie go w 1874 r. na Terytorium Indiańskie. 30 Z północnego stada bizonów Indianie z jednej tylko agencji zabili dla skór w latach 1876-1879 szacunkowo 375 tysięcy sztuk ( H o o p e s , op. dt., s . U ) . 28

pozostawiając mięso psom. Za skóry i konie (kradzione Paunisom i osadnikom) handlarze dostarczali nowoczesną broń i amunicję. Dopiero w rezerwacie Sjuksowie zaczęli naprawdę dobrze się uzbrajać. Inaczej było z Indianami, którzy zajmowali się rolnictwem: Mandanami, Hidatsami i Arikarami. Uprawiali pola w pobliżu Fortu Berthold, ale niewiele im to pomogło, W 1869 skarżyli się agentowi: „Sjuksowie zabijają nasze kobiety podczas pracy, zabierają plony, a my nie mamy broni, aby ich trzymać z daleka”31. Los nie sprzyjał także małemu plemieniu Ponków. Nie byli sygnatariuszami traktatu z 1868 r.; rząd po raz kolejny usankcjonował w nim agresję Sjuksów i, nie pytając Ponków o zgodę, włączył do rezerwatu Sjuksów ich tereny, leżące między Niobrarą a Missouri. Mimo że skupili się obok Fortu Randall, byli nieustannie napadani. Sjuksowie przychodzili do ich agencji, uprowadzali konie i zabijali bydło dla zabawy32. Ponkowie prosili o pozwolenie na przyjazd ich delegacji do Waszyngtonu, aby przedstawić swoją sprawę rządowi, agent ich poparł, pisząc: „byłaby to dobra sposobność dla Depar­ tamentu, by wypłacić im premię za dobre zachowanie”, ale spotkali się z odmową. Departament właśnie podejmował delegację Sjuksów. „Rząd zwykle robi najwięcej dla tych Indian, którzy zachowują się najgorzej” - skomentowali Ponkowie33. Planiści z Waszyngtonu postanowili przenieść agencje bardziej na północ. Czerwona Chmura sprzeciwił się, twierdząc, że cały kraj na północ od Platte należy i tak do niego34 i żaden biały, nawet agenci rządowi, nie ma prawa tam przebywać, po czym zażądał przeniesienia agencji na południe od Platte. Zagroził wojną, w agencjach wybuchły rozruchy, agent wezwał na pomoc wojsko, ale nie przyjechało. Przymusowo wydłużane okresy bezczynności dawały się we znaki młodym wojownikom, a ich frustracja wyładowywała się przez agresję. „W roku 1872 na terenie dywizji [Missouri] nie miała miejsca powszechna wojna z Indianami, ale liczba morderstw i grabieży popełnionych w różnych miejscach przez małe grupy była większa niż w poprzednim roku” — raportował Sheridan35. W zimie M a c G i n n i s, op. cit., s. 120—121. s. 127-128. 33 V i o l a , op. cit., s. 39. W 1877 r. Ponków przeniesiono na Terytorium Indiańskie. 34 W 1874 r. agent próbował wywiesić nad agencją flagę USA. Sjuksowie zrąbali maszt flagowy i pocięli go, przy czym omal nie doszło do walki z kompanią wojska. 35 Record..., s. 34. 3l

32Tamże,

1873 r. liczne grupy koczowników nawiedziły agencje (choć traktat z 1868 r. tego zabraniał), domagając się jedzenia. Koczownicy szybko odkryli zalety agencji jako miejsca, w którym można było znaleźć kryjówkę po dokonaniu napadu, a także zaopatrzyć się gratis w żywność i amunicję. Na „Indian z agencji” takie wizyty miały zły wpływ — agresywni przybysze nadawali ton, terroiyzując jednych, a imponując innym. Demonstracyjne okazywanie przez wojowników agentowi lekceważenia i traktowanie go jak lokaja, który ma dostarczać im towarów, nie sprzyjało jego autorytetowi; agent miał i tak dość problemów z fluktuacją Indian między agencjami, przez co nigdy nie wiedział, ile racji i kiedy ma zamówić. Ponieważ gości było więcej niż zwykle, żywności i koców zabrakło. Sjuksowie zostali przekonani przez stronnictwo pokojowe, że biali dają im towary, aby uniknąć wojny, więc znaną skądinąd zasadę „czy się stoi, czy się leży” uzupełnili „czy się leży, czy się stoi, agent doda, bo się boi”. Dewastacje obiektów i zastraszanie pracowników agencji były na porządku dziennym, ale urzędnicy z Waszyngtonu nie robili nic. Wreszcie w lutym 1874 r. Sjuksowie, wracający z rajdu do Nebraski, podczas którego zabili porucznika i kaprala z 14 pułku piechoty i dwóch cywilów, odwiedzili agencję Czerwonej Chmury, ostrzelali budynki i wybili wszystkie okna. Następnej nocy został zamordowany pracownik, Frank Appleton36, spłonął dom innego, a agent wezwał wojsko. Tym razem pomoc nadeszła, a Indianie na ten widok uciekli w badlands. Oburzeni komisarze zażądali dochodzenia, dlaczego agent przestraszył swych podopiecznych. Żołnierze jednak pozostali i niedaleko agencji założyli posterunek Camp Robinson. Na wschodzie starano się o takich sprawach nie wiedzieć. O wiele przyjemniej byfo gawędzić z wodzami o postępie. W 1872 r. Czerwona Chmura i Cętkowany Ogon odwiedzili Waszyngton; nie załatwili niczego, ale dobrze się bawili. Sam koszt ich pobytu w Washington House wyniósł 5500 dolarów (agent zarabiał 1500 dolarów rocznie) i został przez Departament Spraw Wewnętrznych pokryty z dwóch funduszów: na realizację traktatów ze Sjuksami i na pomoc cywilizacji Sjuksów Teton. W 1873 r. Cętkowany Ogon pojechał z kolejną (bezowocną) wizytą do Waszyngtonu, tym razem z synem. Ufając w pęd Indian do oświaty, prezydent Grant zaproponował wykształcenie chłopca na koszt rządu, lecz ojciec odmówił. 36 Morderca ukrył się w obozie Minneconjou, ale wojownicy Cętkowanego Ogona znaleźli go i zabili.

— Mój syn właśnie zabił pierwszego wroga — rzekł — i będzie wojownikiem. Tak cywilizowano Sjuksów Teton. Przez odizolowanie Indian od białych działający ze szlachetnych pobudek humanitaryści stworzyli getto ze wszystkimi jego negatywnymi cechami. Nie warto się sprzeczać, czy gdyby Indianom dano więcej czasu, zamieniliby się w rolników. Socjal, zafundowany im przez inżynierów społecznych, skutecznie do tego zniechęcał. Zasiłki utrwalały subkulturę pasożytnictwa i chuligańs­ twa, a przedłużanie ich wypłacania poza ustalony okres dodatkowo demoralizowało, ucząc pogardy dla prawa. Wymuszoną przez humanitarystów ustępliwość przed każdym żądaniem Sjuksowie brali za słabość. Zapominali przez to, że byli jeszcze inni biali, którzy pracowali, podatkami finansowali ekstrawagancje rządu i nie wyrażali dla pretensji Indian zrozumienia. „Dostają utrzymanie dla siebie, ich żon i dzieci, i wszystkich krewnych, włączając w to pośrednio squaw menów, dzięki czemu mogą prowadzić dzikie, beztroskie, pozbawione ograniczeń życie, wolni od brzemion i odpowiedzialności cywilizowanej egzystencji. W obliczu faktu, że tysiące ludzi muszą w pocie czoła pracować na swój chleb z masłem, powinni być zadowoleni” — zanotowała kronikarka37.

CZARNE GÓRY

Czarne Góry — Pa Sapa — budziły zainteresowanie. W odróżnieniu od mało gościnnych równin wspaniałe sosnowe lasy, w wyższych partiach ustępujące jodłom i świerkom, lasy liściaste od północy, a topole, brzozy i wierzby w dolinach potoków, były bardzo atrakcyjne. Bogate trawy w dolinach i obfitość dzikich owoców wskazywały na możliwości rozwoju rolnictwa. W 1872 r. redaktor gazety w Sioux City, Charlie Collins, próbował zorganizować wielką wyprawę w góry w celu ich skolonizowania, ale na jego anonse dowództwo departamentu zareagowało ogłoszeniem, że „każda ekspedycja, zorganizowana w celu wejścia w Czarne Góry, zostanie rozproszona, a przywódcy aresztowani i osadzeni w najbliższym więzieniu wojskowym”. W góry zapuszczali się tylko poszukiwacze złota. Nie ryzykowali wiele, ponieważ Indianie rzadko zaglądali 37

A. D. T a 11 e n t, The Black Hills or the Last Hunting Ground of the Dakotahs (repr.), New York 1975, s. 134.

w cieniste leśne doliny. Kiedy romantyczna wizja gór jako indiańskich pól elizejskich została zweryfikowana negatywnie, biali wytłumaczyli sobie absencję czerwonoskórych tym, że zapewne traktują je jako świętość i nie chcą profanować. Niektórzy sądzili, że Indian odstraszają częste w górach burze z piorunami. W rzeczywistości dla konnych nomadów lesiste góry były interesujące tylko jako zapas drągów do tipi. W czerwcu 1873 r. krach na giełdzie wiedeńskiej skończył ponad 20-letni okres rozkwitu gospodarczego Europy. Impulsy dekoniunk­ tury przebyły Atlantyk i we wrześniu nastąpiło załamanie na giełdzie w Nowym Jorku. Rok 1874 zapoczątkował okres depresji. Stanęły fabryki, wstrzymano inwestycje - dawał się we^znaki brak kapitału i spadek siły nabywczej ludności. W kilkadziesiąt lat później John Maynard Keynes uczył, że w celu wyjścia gospodarki z takiej sytuacji rząd mógłby zakopywać butelki z pieniędzmi i pozwalać je wykopywać prywatnym przedsiębiorcom, w wyniku czego uruchomione procesy mnożnikowe doprowadziłyby do wzrostu dochodów społeczeństwa i jego kapitału rzeczowego do poziomu znacznie wyższego niż przed załamaniem. W 1874 r. w USA pieniądze leżały w ziemi bez łaski rządu i bez obciążania podatników. Przypomniano sobie o pogłoskach, jakoby w Czarnych Górach były pokłady złota. Mimo protestów stronnictwa pokojowego w góry wyruszyła ekspedycja wojskowa z zadaniem wyznaczenia miejsca pod budowę fortu. Był to pretekst — naukowcy i specjaliści wchodzący w skład ekspedycji zajmowali się głównie badaniem zasobów mineralnych, oceniali potencjał leśny i rolny. Stwierdzono, że w górach jest złoto w ilościach czyniących wydobycie opłacalnym, a warunki naturalne sprzyjają kolonizacji. Pozostawał pewien problem: góry leżały w rezerwacie Indian, do którego biali nie mieli wstępu. Poza tym eksploatacja ich bogactw była niemożliwa, jak długo wokół nie było farmerów, hodowców i biznesmenów. Nikt zaś nie zainwestowałby tam, gdzie groziło spotkanie z rozgniewanym Sjuksem. Tereny wokół rezerwatu musiały więc zostać uczynione bezpiecznymi dla osadników. Ekspedycja powróciła, opublikowano wyniki badań i zaczęto rozważać problem. Uznano, że najlepszym wyjściem byłoby przekonanie Indian, by sprzedali Czarne Góry i zgodzili się na tranzyt do nich. Ponieważ główne zagrożenie dla osadników upatrywano w Sjuksach Siedzącego Byka i Szalonego Konia, zamierzano również zakupić „tereny niescedowane”i skłonić koczowników do przeniesienia się do rezer­

watu. W Czarnych Górach wydobywanoby złoto, w dolinie Yellow­ stone rozwinęłaby się hodowla bydła i rolnictwo, ruszyłaby znowu budowa kolei Northern Pacific, ożywienie objęłoby wschód... Rezerwat nie był enklawą na terytorium USA. Artykuł 2 traktatu z 1868 r. określał jego tereny jako „wydzielone do użytku i zamieszkania”przez indiańskich sygnatariuszy. Nie oznaczało to nadania ani uznania praw własności, ani zrzeczenia się przez Stany Zjednoczone suwerenności na tym obszarze. Rezerwat nie był eksterytorialny — USA expressis verbis zachowywały jurysdykcję na jego terenie (artykuł 1). Artykuł 6 zakazywał przekazywania Indianom na własność terenów, na których znajdują się zasoby mineralne, artykuł 11 w punkcie 6 zezwalał na budowę na terenie rezerwatu „na polecenie Stanów Zjednoczonych (...) dróg albo innych obiektów”za odszkodowaniem, a artykuł 12 dopuszczał implicite możliwość dokonania cesji części rezerwatu. Indianie nie mogli sprzedać Czarnych Gór, ponieważ nie były ich własnością. Należało jednak domniemywać, że wymagana w artykule 12 zgoda trzech czwartych populacji dorosłych Indian płci męskiej na cesję części rezerwatu będzie kosztować. „Zakup Czarnych Gór”miał być kupieniem zgody Indian, nie terytorium. 12 sierpnia 1874 r. informacje o zasobach Czarnych Gór trafiły do gazet. Rozgłos zaniepokoił gen. Sheridana, który 17 sierpnia rozkazał gen. Terry’emu postawić w stan gotowości siły nad Missouri i Platte, aresztować osoby, próbujące naruszyć rezerwat Sjuksów, oraz niszczyć ich wozy i sprzęt. Rząd nie chciał spontanicznego ruchu, który naraziłby go na ataki ze strony przyjaciół Indian — biali mieli być powstrzymywa­ ni od przybywania w Czarne Góry, dopóki nie zostanie zawarta umowa z Indianami, prawnie sankcjonująca eksploatację zasobów mineralnych. Jesienią 1874 i wiosną 1875 r. wojsko blokowało szlaki, lecz grupy górników przeniknęły przez blokadę. Mimo że kawaleria szukała w górach osadników, usuwała ich i niszczyła ich własność, w sierpniu 1875 r. wydobyto pierwszą tonę złotonośnego kwarcu, zawierającą złota za 17 dolarów. Indianie nie napadali na górników —był to twardy orzech do zgryzienia, cenniejsze łupy z mniejszym ryzykiem dało się zdobyć na ranczach i farmach, a poza tym rząd przyrzekł zapłacić za Czarne Góry. Czekali więc, obiecując sobie „dobrą, wysoką cenę”38. Tymczasem przenieśli działalność poza rezerwat i „tereny niescedowane”. „Osadni­ cy wzdłuż linii kolei Union Pacific w Wyomingu, Nebrasce i Colorado w D. R o b i n s o n , A History of the Dakota or Sioux Indians, Minneapolis 1904, s. 415-416.

byli bardzo podnieceni i wzburzeni powtarzającymi się inwazjami Indian z północy. Choć wiele tropów skradzionego bydła wiodło wprost do rezerwatu Sjuksów, to Indianie z agencji zawsze zapewniali, że przestępstwa te popełniali pewni wrodzy Indianie pod wodzą Szalonego Konia i Siedzącego Byka” — pisał w raporcie dowódca departamentu Platte gen. George Crook39. Trzody były uprowadzane także osadnikom w Montanie, nad Missouri i Yellowstone. Sjuksowie nie zostawiali również w spokoju koni należących do Wron, Szoszonów i Bannocków. Hodowcy byli wzburzeni, jeśli bowiem biały koniokrad lub bydłokrad był bezwzględnie karany śmiercią, trudno było im zrozumieć, dlaczego Indianie powinni być traktowani inaczej. Z powodu napadów szlaki komunikacyjne łączące Montanę ze wschodem były zamknięte. Niebezpiecznie było zapuszczać się w dolinę Powder. Nad Yellowstone doszło do trzydniowej bitwy między Wronami a Sjuksami. Nigdzie nie obywało się bez rozlewu krwi. Indianie, tak skrupulatni wobec postanowień traktatu w od­ niesieniu do Czarnych Gór, uważali prawdopodobnie punkty 3, 4 i 5 artykułu 11 za mniej wiążące. Podobnie musiał myśleć por. Bourke, który napisał: ,,[W 1875 r.] było trochę zabitych i rannych, i pewna liczba zniszczonych wozów, lecz wrogie działania nie osiągnęły niebezpiecznego poziomu”40. Beztroska oficera daje się porównać do fatalizmu, z jakim policjant traktuje wypadki drogowe. Rząd zaś przygotowywał się. W Czarne Góry wyruszyła (pod eskortą 400 żołnierzy) ekspedycja prof. Jenneya, geologa, który na zlecenie komisarza do spraw Indian miał zbadać góry i złożyć raport o bogactwach naturalnych i klimacie w celu oceny ich wartości. Przyjechał także gen. Crook, aby usunąć osadników, co było warunkiem wyrażenia przez Sjuksów zgody na rozmowy. 10 sierpnia Crook spotkał się z górnikami na wiecu i poinformował, że w ciągu pięciu dni mają opuścić góry i nie wracać do czasu zawarcia umowy z Indianami. Następnego dnia powstało towarzystwo, które wytyczyło 1200 działek budowlanych o łącznej powierzchni jednej mili kwad­ ratowej. Miało na nich powstać miasto o nazwie Custer. Działki rozdzielono przez losowanie i 15 sierpnia rozpoczął się exodus z Czarnych Gór. Reporter „Heralda”poprosił o wypowiedź oficera, który z żoną przyjechał z zachodu do Nowego Jorku na urlop. 59 40

H e d r e n , ed., op. cit., s. 31. B o u r k e , op. cit., s. 244.

— Czy otwarcie Czarnych Gór dopomoże w rozwiązaniu problemu indiańskiego? — Tak sądzę, ponieważ zmusi to stopniowo dzikich Indian do zamieszkania w rezerwacie. — Czy Indianie w sposób naturalny zaczną uprawiać ziemię? — Z pewnością nie, ale można ich tego spokojnie nauczyć. — Czy sądzi pan, że będą kłopoty? — Jesienią nie, ponieważ to nie jest dla Indian odpowiedni czas. Poczekają do wiosny, do świeżej trawy. Prawdopodobnie wtedy będzie dużo roboty, bo uczynią podróżowanie w okolicy Czarnych Gór trochę niebezpiecznym. Oficer nie znał sytuacji w agencjach Sjuksów, a w Czarnych Górach ostatnio był w 1874 r., lecz jego ocena była właściwa. Był nim ppłk George Armstrong Custer.

AGENCJA CZERWONEJ CHMURY-WASZYNGTON

Cętkowany Ogon za którąś wizytą na wschodzie zorientował się, że wasichun jest faktycznie więcej, niż mógł sobie wyobrazić. Dowiedział się o niedawno stoczonej wojnie między wasichun, w której w jednej bitwie padało więcej zabitych, niż liczyło całe jego plemię, i zdał sobie sprawę, że gdyby naprawdę chcieli eksterminować Lakotów, mogliby to zrobić bez większego trudu. Porzucił więc myśl o wojowaniu i lawirując między stowarzyszeniami wojowników a białymi, z dużym powodze­ niem starał się wyciągnąć z zaistniałej sytuacji jak najwięcej korzyści dla swego plemienia. Można by do niego odnieść wypowiedziane przez innego wodza w późniejszych czasach słowa: „Bizonów już nie ma, ale mamy rząd — i to jest teraz nasz bizon”. Czerwona Chmura hołdował złudzeniu, że wasichun drżą przed Oglalami, a jego słowa zawsze będą przyjmować z nabożnym podziwem. Ponieważ był przez rząd traktowany jak głowa suwerennego państwa, uważał logicznie, że jego partnerem jest Wielki Ojciec, nie uznawał autorytetu agenta i chciał się go pozbyć z rezerwatu. Podczas wizyt w Camp Robinson informował oficerów, że agent okrada Indian i rząd. Wojskowi brali stronę wodza, lecz nie chcieli wkraczać w kompetencje Departamentu Spraw Wewnętrznych. Czerwona Chmu­ ra poskarżył się prof. Marshowi, który za zgodą Indian zbierał skamieniałości w badlands. Uczony, wstrząśnięty relacją wodza

o morzeniu Indian głodem, zabrał do Waszyngtonu przygotowane przez niego próbki żywności: mąkę pół na pół z piaskiem, zapleśniały tytoń, zepsutą kawę — zgniłej wieprzowiny nie dało się dowieźć. Zima 1875 r. była ciężka. Koczownicy mieli w swoich tipi na równinach zapasy mięsa i jagód, ale Indianie w agencji zostali od tego odzwyczajeni. Po co robić zapasy, jeśli o dostawy jedzenia dba rząd? Często zjadali podczas dwudniowej uczty mięso, które miało wystarczyć na pięć dni. Tymczasem śnieg spowodował opóźnienia w dostawach bydła. Na domiar złego, ponieważ na skutek depresji gospodarczej zmniejszyły się wpływy z podatków, Kongres w napadzie gospodarnoś­ ci obciął im fundusze. Trzeba było zmniejszyć ilość lub obniżyć jakość towarów. Wszystko to nie zwiększało popularności agenta i Czerwona Chmura domagał się jego odwołania. Na wiosnę został wraz z Cętkowanym Ogonem i wodzami znad Missouri zaproszony do Waszyngtonu. Już na początek Czerwona Chmura i Cętkowany Ogon usłyszeli, że będą gościć w innym hotelu, nie w Washington House. Okazało się, że Benowi Beveridge’owi Departament Spraw Wewnętrznych zakwestio­ nował niebotyczne rachunki za kawę i cygara, którymi pokrywał koszty wizyt wodzów w domach publicznych. Jak tłumaczył, kierował się wskazówkami Departamentu, aby Indian utrzymywać w dobrym humorze, i nie widział powodu, by to robić na własny koszt41. Dopiero po awanturze wodzowie zostali zakwaterowani w ulubionym hotelu. Na wstępie rozmów nastąpił kolejny zgrzyt — Indianie nie dostali bogatych prezentów (Kongres zarządził oszczędności). — Przyjechaliśmy tu na zaproszenie Wielkiego Ojca — oburzył się Mała Rana. — Spodziewaliśmy się, że dostaniemy konie, sprzęt i karabiny. Jeśli wrócimy do domu bez niczego takiego, ludzie nas wyśmieją! Zarówno Cętkowany Ogon, jak Czerwona Chmura wiedzieli, że zostali zaproszeni, aby rozmawiać o Czarnych Górach; Cętkowany Ogon był za sprzedażą, ale Czerwona Chmura udawał zaskoczenie i chciał mówić tylko o nadużyciach agenta. 15 maja rozpoczął konferencję z komisarzem Smithem od oświadczenia, że ponieważ wszyscy biali kłamią, pragnie spotkać się z prezydentem. Konferencja nic nie przyniosła, a wieczorem wodzowie, w nowych jedwabnych cylindrach, poszli do teatru. 19 maja Grant poinformował ich, że osobami kompetentnymi w ich sprawach są sekretarz spraw wewnęt­ 41

V i o l a , op. cit., s. 123-126.

rznych i komisarz do spraw Indian. Tym razem Cętkowany Ogon stwierdził, że obaj są kłamcami i nie chce z nimi mówić. 26 maja jednak odbyła się runda z sekretarzem Delano, który zapowiedział renegocjowanie traktatu z 1868 r.42 i namawiał do zrezygnowania za opłatą z przewidzianego w artykule II prawa do polowania na terenie Nebraski. Cętkowany Ogon chciał sprzedać i podbijał cenę, argumentując, że „nie chce przecież pieniędzy Delano, tylko pieniędzy Kongresu, a ten ma ich dużo”. Czerwona Chmura zaś starał się sprowadzić dyskusję na boczny tor, wyliczając indiańskie krzywdy. — Przez dwa lata dostarczano nam byki, a kiedy je ważono, to jedne były małe, a inne duże, ale i tak je ważono - mówił. — W zimie było nam bardzo ciężko. To była dla nas ciężką zima. Przez miesiąc lub dwa było nam bardzo ciężko żyć. Nie mieliśmy świeżej wieprzowiny, tylko wieprzowinę w beczkach, a taka nam nie odpowiada. Tytoń, który dostajemy, nie jest bardzo dobry, nie odpowiada nam, nie pali się dobrze i jest za słodki. Co do koców, to jesteśmy dużymi ludźmi i chcemy wielkich koców, aby się w nie owinąć. Bardzo dużo koców było ostemplowanych, jak koce woj­ skowe. Nie podobają nam się takie koce ze stemplami, jak żołnierskie. Klnę się na Wielkiego Ducha, że mówię prawdę43. Wymowę słów Czerwonej Chmury osłabiło to, że wyparł się, jakoby dawał prof. Marshowi jakieś próbki zepsutej żywności (twierdził, że pewnie profesor pomylił go z Czerwonym Psem). Ale i tak nie zrobiłby tą przemową takiego wrażenia w Instytucie Coopera, jak w 1870 r. Wtedy wzruszeni słuchacze spodziewali się, że szlachetny wódz pojedzie do rezerwatu, nawróci się i będzie uprawiać rolę. Tymczasem w rezerwacie nie było ani grządki i tylko coraz większe kwoty przeznaczano na socjal44. Co do nawrócenia, 42 W 1871 r. Kongres dostrzegł absurd uznawania plemion indiańskich za podmioty prawa międzynarodowego, zdolne do zawierania umów międzypaństwowych, mimo że nie miały one ani rządów, ani parlamentów, ani nawet przywódców, którzy mogliby występować w ich imieniu lub kontrolować działania ich członków. W efekcie zaprzestano zawierania nowych traktatów, ale nie unieważniało to traktatów już zawartych ani nie zabraniało ich renegocjacji. 43 H o o p e s , op. cit., s. 156. 44 Koszty wyżywienia i ubierania Sjuksów wynosiły w 1868 r. 142490 USD; w 1869 r. 485784 USD, w 1870 r. 1608600 USD (deficyt 120000 USD); w 1871 r. 2024800 USD; w 1872 r. 1911800 USD; w 1873 r. 1900000 USD (deficyt 350000 USD). W roku fiskalnym 1875-1876 koszt samej żywności dla agencji Czerwonej Chmury wyniósł 726522 USD ( H y d e , Spotted..., s. 216).

Sjuksowie najczęściej pozostawali obojętni. Nie było to jeszcze najgorsze; Ewangelia silnie przemówiła do wyobraźni Apaczów i w krajobrazie Arizony zaczęły pojawiać się krzyże z przybitymi do nich wrogami. 2 czerwca prezydent Grant przyjął wodzów i oświadczył, że „biali ludzie wkrótce zajmą terytoria, czy Indianie chcą, czy nie”, toteż byłoby lepiej, gdyby przyjęli zapłatę. Indianie „wpadli w furię”, a prezydent wyszedł. 4 czerwca uzgodniono z Delano, że wodzowie przedyskutują kwestię korzystania z terenów ło­ wieckich w Nebrasce u siebie i powiadomią sekretarza tele­ graficznie45. Sprawa Czarnych Gór nie została podjęta. — Teraz nie warto mówić o górach — powiedział Cętkowany Ogon. — Zażądamy za nie ogromnej ceny...

AGENCJA CZERWONEJ CHMURY, 4-29 WRZEŚNIA 1875 r.

W lecie delegacja rządu przyjechała do agencji Czerwonej Chmury. Rząd uważał Czerwoną Chmurę za najważniejszego wodza Sjuksów, ale Cętkowany Ogon szybko wyprowadził go z błędu. Kiedy delegacja odwiedziła go w jego agencji, nie zgodził się na propozycję odbycia narady nad Missouri, gdzie zamieszkiwała większość Sjuksów. — To my, Brule i Oglalowie, zdobyliśmy Czarne Góry i strzeżemy ich — oświadczył. — Rada odbędzie się u nas, a plemiona znad Missouri muszą przyjechać tutaj. Delegacja ustąpiła, mimo że pociągało to za sobą konieczność dostarczenia do agencji żywności dla wielkiej liczby Sjuksów. Organizacja transportu drogą wodną była łatwiejsza i koszty niższe, ale nie można było sobie pozwolić na urażenie wodzów. Cętkowany Ogon dobrze przygotował się do rozmów. W sierpniu, w towarzystwie swego agenta i pod eskortą 6 wojowników Brule i 6 Oglalów, „z ponies, rynsztunkiem i psami”, przybył w Czarne Góry, aby zapoznać się z przedmiotem negocjacji. Rozmawiał z zespołem prof. Jenneya i starał się ocenić wartość zasobów złota46. 45 23 czerwca 1875 r. Indianie zrezygnowali z prawa do polowania w Nebrasce za cenę 25 000 USD. 46 Ta 11 en t, op. cit., s. 138.

Agent „uważał za swój obowiązek "poinformowanie wodza, że wycenił Czarne Góry na 30—40 milionów dolarów. 4 września w agencji Czerwonej Chmury zjawiła się komisja negocjacyjna. Przewodniczył jej senator W. B. Allison, a członkami byli dowódca departamentu wojskowego Dakoty gen. Alfred Terry, prawnik z wykształcenia, który podpisywał traktaty z 1865 i 1868 r., misjonarz Hinman, kupiec Beauvais (ci byli znawcami Sjuksów) oraz trzej politycy, którzy znali ich słabiej. Na równinie po horyzont rozciągał się obóz 20 tysięcy Indian. Rozmów nie można było rozpocząć, ponieważ Czerwona Chmura i Cętkowany Ogon spierali się o miejsce negocjacji: Czerwona Chmura żądał, by była nim jego agencja, Cętkowany Ogon zaś proponował Chadron Creek, odległy o 25 mil od jednej i od drugiej agencji. 16 września, po zaciekłych kłótniach, w których groził rozlew krwi, za miejsce rozmów przyjęli równinę leżącą o 8 mil od agencji Czerwonej Chmury. 17 września miano zacząć, ale wybuchła nowa awantura (nie zanotowano, co tym razem było jej powodem) i dopiero 20 września komisja zasiadła w cieniu pod namiotem. Musiał zrobić na niej wrażenie widok setek wojowników, którzy nadjeżdżali galopem, jakby chcieli roznieść namiot wraz z komisją na końskich kopytach, i w ostatniej chwili skręcali w bok. Kiedy popisy się skończyły, komisję otaczał ogromny krąg uzbro­ jonych Indian. Wprawdzie za namiotem stała kompania kpt. Egana z 2 pułku kawalerii, ale pewnie niejeden negocjator czuł się nieswojo. Wypalono fajkę pokoju i wreszcie Allison mógł zabrać głos. Komisja miała wynegocjować od Indian zgodę na cesję Czarnych Gór oraz terenów nad rzekami Powder i Big Horn. Część zapłaty miała nastąpić w formie rzeczowej: żywności, odzieży, bydła hodowlanego, narzędzi i maszyn rolniczych, a także nauki i szkolenia w dziedzinie uprawy roli i hodowli. Dla Indian ważniejsze było jednak to, że komisja tym razem nie rozdawała prezentów. Byli rozczarowani i podejrzliwi. Komisja miała dosyć czasu, by się zorientować, że Sjuksowie zażądają za Czarne Góry sumy, jakiej rząd nie będzie w stanie zaoferować, a co do „terenów niescedowanych”, to nie było na co liczyć. Władali nimi koczownicy, a Indianie z agencji nie odważyliby się zrobić czegokolwiek bez ich zgody. Czerwona Chmura i Cętkowany Ogon zapraszali ich, lecz bez powodzenia.

— Jeśli wielki wódz białych chce ze mną rozmawiać, to niech tu przyjdzie — brzmiała odpowiedź Siedzącego Byka. - Ja nie przyjdę do rezerwatu. Nie mam ziemi na sprzedaż, ale mam dużo amunicji. Siedzący Byk „umiał mówić i rzadko pomijał sposobność do powiedzenia czegoś”47. Inaczej Szalony Koń — ten nie odpowiedział w ogóle, ale wodzowie z agencji zrozumieli go i tak. Mimo to Allison rozpoczął od oferty zakupu Czarnych Gór wraz z terenami nad Powder i Big Horn48. Louis Richaud tłumaczył zdanie po zdaniu. Kiedy skończył, wodzowie poprosili o czas na konsultacje wewnętrzne. Na tym skończyła się pierwsza runda negocjacji. Przez trzy dni w obozach trwała ogłuszająca wrzawa. Chociaż większość była za scedowaniem Czarnych Gór za odpowiednio wysoką cenę, to musiała się liczyć z przeciwną temu mniejszością, która składała się z młodych i agresywnych wojowników. Chwilami obie strony były gotowe do bójki. 23 września Sjuksowie jeszcze się nie pogodzili i stanęli wokół namiotu komisji uzbrojeni i źli. Do kompanii kpt. Egana dołączyła kompania kpt. Millsa, ale duża grupa wrogo usposobionych Indian ustawiła się na ich tyłach. Widząc to, pokojowo nastawiony Młody Boi Się Swojego Konia z grupą zwolenników stanął za nią, aby interweniować w razie potrzeby. W południe powtórzyło się szarżowanie na zaniepokojonych negoc­ jatorów. Zgromadzony krąg liczył 7 tysięcy wojowników. Cętkowany Ogon, Czerwona Chmura, wodzowie Minneconjou, Sans Arc, Hunkpapów, Dwóch Kotłów i Yanktonnai zasiedli w kole i rozmawiali, paląc fajki. Trwało to godzinę, a tłum Indian huczał dookoła. — Nie mogą się zdecydować, kto ma mówić — wyjaśnił Richaud — bo niektórzy wojownicy zagrozili, że pierwszemu, który będzie umawiał się z białymi, rozłupią czaszkę. Niespodziewanie w kręgu Indian otworzyło się przejście, przez które wpadł pędem nagi Indianin, jadący na oklep i bez uzdy. Miał na sobie pas z rewolwerami, a w dłoni trzymał Winchester. Zatrzymał się przed namiotem i grzmiącym głosem oznajmił, że przychodzi zabić białych, którzy chcą zabrać jego kraj. Był to 47

B o u r k e , op. ci/., s. 245. Istnieje kontrowersja co do tego, czy negocjacje rozpoczęto od propozycji zakupu, czy też wydzierżawienia od Sjuksów praw górniczych w Czarnych Górach. Allison twierdził, że proponował dzierżawę, która miała zakończyć się po wyczerpaniu zasobów mineralnych ( R o b i n s o n , op. cit., s. 417-418). Inne źródła mówią inaczej. 48

Mały Wielki Człowiek49, Oglala z obozu Szalonego Konia. Po krótkim zamieszaniu hotamitaniu Czerwonej Chmury otoczyli go i wyprowadzili z kręgu. Większość Indian nie wiedziała, co się stało, ale zaczęło narastać podniecenie. Niektórzy jeździli szybko tam i z powrotem jak harcownicy, a pewni przywódcy stowarzyszeń wojowników wznosili okrzyki „Hokahey”, jak w czasie szarży. „Każdy z białych był wzięty na muszkę przez jednego albo więcej z tych czartów, którzy wyglądali, jakby mieli chęć pozabijać wszystkich dla zabawy, żeby zobaczyć, jak wierzgają nogami [...] Stary Czerwona Chmura rozglądał się za mysią dziurą, żeby w nią wleźć. Gdyby nie spokój Cętkowanego Ogona, naszych ludzi spotkałoby nieszczęście. Stary Ogon, wystrojony w najlepsze klamoty, wstał i z zimną krwią powiedział, że jeśli chcą się bić, to on jest gotów i jego bluff zadziałał”50. Młody Boi Się Swojego Konia ze swymi ludźmi oddzielił napierających Sjuksów od kompanii Egana, która stała nieruchomo w linii z karabinkami na „gotuj broń”. Koniec narady! - krzyknął Egan. — Idźcie do tipi i nie wracajcie, aż się uspokoicie! Komisja w pośpiechu załadowała się do ambulansów i pod eskortą kompanii Millsa ruszyła do agencji. „Młodzi wojownicy naciskali nas, grożąc zabiciem kogoś z komisji. Jeden wjechał na nas z furią, wołając, że chce krwi. Powstrzymywaliśmy się z otwarciem ognia. Przyjazny indiański żołnierz-pies wskazał mu źrebaka, który pasł się o jakieś sto jardów od nas, i powiedział mu, żeby go zabił i uspokoił się. Dziwne, ale pojechał tam, zastrzelił źrebaka i wszyscy wrodzy Sjuksowie cofnęli się. Tak się skończyło formułowanie traktatu”51. „Po krótkiej konsultacji między czołowymi wodzami wszyscy się rozeszli bez ustalenia daty kolejnych spotkań” - mówi oględnie sprawozdanie komisji. Za radą Cętkowanego Ogona 27 września komisja spotkała się w agencji z kilkunastoma wodzami. Indianie byli gotowi sprzedać Pa Sapa, ale każdy żądał innej ceny. Zgadzali się tylko w kwestii „planu siedmiu pokoleń”. 49 Autor zachowuje przyjęte w literaturze polskiej dosłowne tłumaczenie imienia, choć należy je rozumieć „Syn Dużego” lub „Duży Junior”. W języku Sjuksów imię Indianina brzmiało Wichasha Tonka (Duży Mężczyzna), jak imię jego ojca, przy czym Chikala (mały) dodawano, by uściślić, że nie chodzi o ojca, który jeszcze żył. 50 G. C r o o k , Genem/ George Crook, Norman 1986, s. 190. 51 M i l l s , cyt. wg: J. W. V a u g h n , With Crook at the Rosebud, Harrisburg 1956, s. 2-3.

— Przez siedem pokoleń niech rząd daje nam teksaskie byki na mięso - zaczął listę postulatów Czerwona Chmura. - Rząd ma dostarczyć broń i amunicję. Poza tym rząd ma wydawać nam mąkę, kawę i herbatę, bekon w najlepszym gatunku, kukurydzę, fasolę, ryż, suszone jabłka, proszek do pieczenia, tytoń, a także mydło, sól i pieprz dla starców. Chcę wóz i lekki wóz z zaprzęgiem koni, i sześć jarzem wołów dla każdej rodziny. Chcę świnię i knura, krowę i byka, owcę i barana oraz kurę i koguta dla każdej rodziny. Ja jestem Indianinem - to wy chcecie zrobić ze mnie białego człowieka. A więc chcę, żeby w agencji zbudowano dla Indian takie domy, jak dla białych ludzi. Mają być w nich ładne, czarne łóżka i krzesła oraz 'inne meble, talerze i- kosa, i mechaniczna kosiarka. Ma być także tartak, który będzie moją własnością. Może myślicie, że żądam za wiele, ale Bóg Wszechmogący dał mi te góry, abym był bogaty. Czarne Góry były dla Indian świętością, ale o innym charakterze, niż to sobie wyobrażali romantycznie nastrojeni biali... — Pa Sapa to nasz bank — oświadczył Mały Niedźwiedź. — Wielki Ojciec ma sejf i my też mamy — rzekł Cętkowany Niedźwiedź, który bywał w Waszyngtonie - Te góry to nasz sejf. — Pieniądze wpłacimy na rachunek u prezydenta — zaproponował Cętkowany Ogon. — Ma być ich tak dużo, żebyśmy już zawsze mogli żyć z odsetek. Czerwona Chmura podsumował: oprócz świadczeń rzeczowych dla siedmiu pokoleń Sjuksów rząd miał zapłacić jednorazowo 600 milionów dolarów52. Widząc konsternację komisji, Cętkowany Ogon poprosił, aby na następne spotkanie przygotowała kontrpropozycje na piśmie, i Indianie wyszli. Wieczorem komisja przygotowała dwie wersje umowy. W wersji pierwszej Indianie wyrażali zgodę na dzierżawę przez białych praw do górnictwa, wypasania bydła i uprawiania ziemi na obszarze Czarnych Gór. Za dzierżawę mieli otrzymywać rocznie 400 tysięcy dolarów, z czego 300 tysięcy miało być przeznaczone na ich utrzymanie, a reszta na opłacenie „instytucji korzystnych dla ich 52 Sprawozdanie komisji zwraca uwagę na „godny ubolewania wpływ nie-Indian na Sjuksów”, sugerując, że w ich interesie finansowym było utrzymywanie atmosfery wrogości i braku porozumienia. Liczne źródła podają, że „instrukcję negocjacyjną” dla Czerwonej Chmury opracowali squaw meni.

cywilizowania”. W wersji drugiej rząd za cesję Czarnych Gór zapłaciłby sumę 6 milionów dolarów, płatną w 15 równych ratach rocznych. Przewidywano wytyczenie trzech dróg tranzytowych przez rezerwat (dwóch od Missouri i jednej od kolei Union Pacific), zarezerwowanie sobie przez rząd możliwości zakupu terenów nad Big Horn i Yellow­ stone (komisja zdawała sobie sprawę, że ten punkt nie przejdzie i włączyła go tylko dla porządku) oraz - post factum — rozdanie Indianom prezentów. Zadanie uzyskania zgody na cesję trzech czwartych populacji dorosłych mężczyzn spoczywało na wodzach, komisja miała zaś zapewnić ratyfikowanie umowy53. Wodzowie odrzucili te propozycje. Dzierżawa była ich zdaniem mało atrakcyjna. Lepiej byłoby Pa Sapa od razu sprzedać, ale cena była za niska zarówno w stosunku do ich wyobrażeń o wartości gór, jak i do kwoty 2 milionów dolarów, którą w tej chwili rząd przeznaczał rocznie na utrzymanie Sjuksów. Wieczorem 29 września Cętkowany Ogon poprosił o kontynuowanie negocjacji w Waszyng­ tonie z udziałem kilku wodzów z każdego plemienia. Na komisji silne wrażenie wywarła zarówno nieustępliwość wodzów, jak wojowniczość Indian. Dotychczas stykali się tylko z Indianami przyjaznymi. Teraz poznali innych. Zwłaszcza dla gen. Terry’ego było to doświadczenie, które musiało mu uświadomić, jak niewiele wie o Indianach, mieszkających na terenie jego wojskowej jurysdykcji. W sprawozdaniu komisja stwierdziła, że dojście do porozumienia będzie mało prawdopodobne z uwagi na rozbieżność w kwestii ceny. Kontynuowanie negocjacji było więc bezprzedmiotowe. Komisja zaleciła rozwiązanie problemu przez Kongres, notyfikowanie Sjuksów o podjętych uchwałach, a gdyby nie chcieli się do nich zastosować — wstrzymanie dostaw zaopatrzenia oprócz wyraźnie przewidzianych traktatem z 1868 r. Indianie mieli się dowiedzieć, że gdy jedzenie staje się kwestią polityczną, rząd, który karmi, może również przestać karmić. Komisja wskazała także na konieczność zapewnienia porząd­ ku przez stacjonowanie we wszystkich agencjach oddziałów wojska oraz zwiększenia kontroli i nadzoru wojska nad zaopatrzeniem. Jej wnioski poparł prezydent Grant. 53 J. W. B a i I e y, Pacifying the Plains: General Alfred Terry and the decline of the Sioux, 1866-1890, Westport 1979, s. 118. Jak widać, mająca być zawarta z Indianami umowa dzierżawy lub kupna-sprzedaży, mimo że była aktem prawnym niższej rangi, w praktyce zachowywała wszelkie wymogi traktatu.

Kluczem do zapewnienia porządku było jednak rozwiązanie problemu koczowniczych Sjuksów, którzy otwarcie ignorowali wszelkie traktaty (w końcu niczego nie podpisywali) i dawali demoralizujący przykład osiadłym Indianom lub ich terroryzowali. Byli też spiritus movens napadów i grabieży, które hamowały rozwój osadnictwa, rolnictwa i hodowli. Należało skłonić ich również do wkroczenia na drogę życia osiadłego i korzystania z uroków agencji permanentnie. Komisja była świadoma, że prawdopodobnie nie uda się to bez użycia w taki czy inny sposób siły. Znała zasadę polityki pokojowej — „karmić ich albo z nimi walczyć”, ale teraz spotkała kilka tysięcy Indian, którzy mimo karmienia wcale nie stracili ochoty do walki.

CZARNE GÓRY

Wiadomość o fiasku negocjacji spowodowała nie tylko roz­ czarowanie górników, którzy mieli nadzieję na zaprzestanie ściga­ nia ich przez wojsko, lecz także, paradoksalnie, zwiększony napływ imigrantów. Gen. Crook meldował, że ich powstrzymanie jest niewykonalne, gen. Terry natomiast przeczesywał góry, zmuszając osadników do ciągłych ucieczek, niszczył ich własność, a schwyta­ nych umieszczał w areszcie o chlebie i wodzie. Po kilku dniach więźniowie byli odwożeni do Cheyenne, gdzie komisarz rządowy zwalniał ich, „niewątpliwie dochodząc do konkluzji, że nie ma prawa ich zatrzymywać”54. Górnicy, którzy opuścili góry w sierpniu na polecenie Crooka, zaczęli wracać. Za nimi ruszyła fala ludzi, chcących budować egzystencję na ziemiach, które uważali za „dzikie pola” — zakładać miasta i farmy, organizować życie społeczne. Większość stanowili „biznesmeni ze swymi warsztatami pracy, sklepikarze z towarami spożywczymi i mieszanymi, restauratorzy z wyposażeniem, ludzie wiozący tartaki, meble do saloonów, stoły bilardowe etc.”. Ducha dodawała im masowość tego ruchu i poczucie, że „nie mogło być intencją rządu dalsze rezerwowanie zasobnego kraju do wyłącznego użytku dzikich”55. 54

T a 11 e n t, op. cit., s. 135.

55 Tamże,

s. 130. Ocenia się, że od 15 listopada 1875 r. do 1 marca 1876 r. do Czarnych Gór przybyło 11 tysięcy imigrantów.

POLITYCY, ŁOWCY WILKÓW I GENERAŁOWIE

WASZYNGTON

3 listopada 1875 r. w Białym Domu odbyła się konferencja, o której gazety napisały, że „dotyczyła głównie spraw indiańskich. Sekretarz wojny [William W.] Belknap i generałowie Sheridan i Crook dali wyraz swoim dobrze znanym opiniom wobec problemu indiańskiego, a ponadto poinformowali o praktycznym stosowaniu polityki pokojowej [...] Na zakończenie zaproszono sekretarza [spraw wewnętrznych Zachariaha] Chandlera i [zastępcę sekretarza spraw wewnętrznych] gen. [Benjamina R.] Cowena i temat dyskutowano dalej. Zdecydowano, że rząd zachowa neutralność wobec górników, którzy w wielkiej liczbie napływają w Czarne Góry. Można powie­ dzieć z całą pewnością, że nie będą oni molestowani przez wojsko. Gen. Crook mówi, że górnicy nadchodzą zewsząd tłumnie i po­ wstrzymanie ich jest niemożliwe [...] Rodzą się plotki, jakoby wojsko miało w przyszłości mieć więcej do czynienia ze sprawami indiań­ skimi, niż miało w przeszłości [...] Prawdopodobnie plemiona koczownicze i Indianie znani jako dzicy zostaną oddani pod kuratelę wojska, dopóki nie zostaną ujarzmieni na tyle, by pozostawać w swych rezerwatach i przyjąć cywilizowany sposób życia”1. Nie trzeba było do tego wielkiej przenikliwości; Sherman i Sheridan od dawna nalegali na przyjęcie takiego kursu. Niekoniecznie jednak była to deklaracja wojny; mogło równie dobrze chodzić o przeniesie­ nie rezerwatów Indian na stałe pod nadzór Departamentu Wojny. Możliwe również było większe zaangażowanie wojska w „sprawy indiańskie” - zwolnione od „molestowania górników” oddziały mogłyby poświęcić więcej uwagi ochronie osadników, imigrantów 1 Gray. Centennial,.., s. 25-29. Opracowania najczęściej interpretują tę informację jako dowód, iż podczas konferencji zdecydowano o rozpoczęciu wojny z Indianami w celu zdobycia Czarnych Gór siłą, co można nazwać nadinterpretacją.

i podróżnych. Na razie 1 grudnia kawaleria opuściła Czarne Góry, co samo w sobie dało wytchnienie górnikom. Por. Bourke, adiutant Crooka, zanotował: „Crook powiedział, że na konferencji generał Grant zdecydował, że Północni [koczowniczy] Sjuksowie powinni odejść do swoich rezerwatów albo zostać pobici”2. Zapis adiutanta był raczej świadectwem wishful thinking jego przełożonego; nawet gdyby prezydent podjął taką decyzję, nie mógłby jej wprowadzić w czyn; w sprawach Indian kompetentny był Departament Spraw Wewnętrznych, który Indian „bić” nie mógł i nie zamierzał. Jak deus ex machina pojawił się jednak raport Erwina C. Watkinsa, inspektora w biurze komisarza do spraw Indian, który właśnie wrócił z podróży inspekcyjnej do agencji w Dakocie i Montanie. Poddał on krytyce „wojowników pod wodzą Siedzącego Byka”, którzy „plądrowali i mordowali osadników, myśliwych i emigrantów”, a także atakowali pokojowo usposobione plemiona. Nie było to nic nowego. Takie raporty dochodziły i z innych źródeł. Na przykład agent Wron donosił, że w drugiej połowie 1875 r. Sjuksowie dokonali 17 ataków na białych i Wrony, zabijając 9 ludzi i raniąc 10, i uprowadzili 138 koni, mułów i wołów, a ponadto uniemożliwiali budowę nowej agencji. Wrony skarżyli się, że „większa i najżyźniejsza część ich rezerwatu jest permanentnie okupowana przez ich nieprzyjaciół”, którzy dzięki rządowi są lepiej od nich uzbrojeni3. Pisali raporty oficerowie z fortów, składali petycje mieszkańcy pogranicza, lecz Watkins był stosunkowo nowym pracownikiem i zapewne nie zdążył przesiąknąć duchem humanitaryz­ mu, pisał więc konkretnie. „W mojej ocenie, tysiąc ludzi pod dowództwem doświadczonego oficera, wysłanych do ich kraju w zimie, kiedy Indianie niemal zawsze przebywają w obozie, i kiedy są najbardziej bezbronni, wystarczyłoby całkowicie do ich schwytania lub ukarania [...] Należy wysłać wojsko, im szybciej, tym lepiej, i pobić ich. Zasługują na karę za nieustanne prowadzenie wojny przeciw pokojowym plemionom, ciągłe kradzieże i liczne morderstwa białych osadników i ich rodzin albo białych ludzi, których znajdują nieuzbrojonymi”. Komisarz do spraw Indian Smith po długich wahaniach wysłał raport do sekretarza spraw wewnętrznych Chandlera, który z kolei skierował go do sekretarza wojny Belknapa. Departament Wojny mógł jednak podjąć działania tylko na bezpo2 3

B o u r k e, op. cit., s. 287. H ed re n, op. cit., s. 36-37.

średnią prośbę Departamentu Spraw Wewnętrznych. 3 grudnia Chandler napisał do Belknapa: „Poleciłem komisarzowi do spraw Indian notyfikować Indian, że muszą przenieść się do rezerwatów przed 31 stycznia przyszłego roku, a jeśli tego nie zrobią, zostaną zgłoszeni Departamentowi Wojny jako wrodzy Indianie i siły militarne zostaną wysłane przeciwko nim, aby ich zmusić do wykonania poleceń Biura do spraw Indian. Zostanie pan poinformowany o wykonaniu lub niewykonaniu przez Indian tego polecenia. Jeśli Indianie nie wykonają go, mam zaszczyt prosić o polecenie od­ powiedniemu oficerowi armii zmuszenia ich do przeniesienia się i zamieszkiwania w granicach rezerwatu”4. 20 grudnia gen; Sheridan przekazał kopie raportu Watkmsa z uwagami Chandlera swoim dowódcom departamentów, gen. Crookowi i gen. Terry’emu, z prośbą o raport w sprawie możliwości prowadzenia zimowej kampanii. Fakt, że zrobił to dopiero w 6 tygodni po naradzie w Białym Domu, każe sądzić, że 3 listopada o działaniach militarnych nie myślano. Crook zameldował o natychmiastowej gotowości, lecz Terry w dość mętnym piśmie stwierdził, że wprawdzie ma do dyspozycji 5 kompanii kawalerii w Forcie Abraham Lincoln i 2 w Forcie Rice, „co powinno wystarczyć”, jednak „będzie niemożliwe ściganie Indian na większą odległość, gdyby się dowie­ dzieli o nadchodzących oddziałach i szukali ratunku w rozproszeniu się i ucieczce. Byłoby niepraktycznie zabierać zapasy żywności i paszy na więcej niż kilka dni”. Nie chciał oczywiście napisać, że zaniedbał zgromadzenia jesienią zapasów na wypadek kampanii zimowej i nie zdoła ich uzupełnić, zanim nie ruszą statki i koleje. Sheridan nie wgłębiał się w temat, lecz zameldował gen. Shermanowi, że oba departamenty są gotowe, i prosił o instrukcje operacyjne. „Notyfikowanie Indian może dobrze wyglądać na papierze” - pisał — „ale najprawdopodobniej zostanie przez nich uznane za dobry żart. Jeśli mamy zamiar podjąć operacje wojskowe przeciw tym Indianom, to wszelkie możliwości sukcesu znikną, jeśli niezwłocznie nie zostaną wydane wytyczne. Jeśli wrogie obozy nie zostaną schwytane przed wczesną wiosną, nie zostaną schwytane w ogóle”5. ,,Miał rację, ale nic nie stało na przeszkodzie, by wcześniej podjął sam przygotowania mobilizacyjne w swojej dywizji. Być może kluczem jest pierwsze z jego ,jeśli,,: ,,jeśli mamy zamiar...” 4 5

G r a y , Centennial..., s . 3 1 . Tamże, s . 3 3 .

Do 31 stycznia 1876 r. (lub niedługo po tym terminie) prawie wszyscy Arapahoe, ale tylko niewielu koczowniczych Sjuksów, zgłosili się do agencji Czerwonej Chmury6. 1 lutego Chandler napisał do Belknapa, iż „przekazuje wspomnianych Indian [pozostałych koczowni­ ków] Departamentowi Wojny, aby ze strony armii zostały podjęte działania, jakie pan uważa za stosowne”. Zirytowany Belknap odpowie­ dział, że „zostaną powzięte kroki w celu zmuszenia tych Indian do powrotu i pozostawania w ich rezerwacie, jak o to prosił pański departament”. 8 lutego Sheridan powiadomił Crooka i Terry’ego o rozkazie rozpoczęcia operacji. Crook był gotowy, ale Terry odpowie­ dział, że Indianie mogą być bardzo daleko. Sheridan tym razem zrozumiał go właściwie.„Jeśli nie może pan dosięgnąć Indian szybkim marszem, jak to pan rozważał poprzednio, to obawiam się, że niewiele pan może obecnie zrobić — odpisał. — Będzie pan musiał użyć własnego osądu, czego może pan dokonać w tej chwili albo wczesną wiosną”7. Terry użył własnego osądu. „Sugeruję, aby podpułkownik Custer dostał polecenie zameldowania się u mnie” — napisał do Sheridana.

SAINT PAUL, MINNESOTA

15 lutego w kwaterze głównej gen. Terry’ego zameldował się ppłk Custer, który wracał z żoną Elizabeth z urlopu w Nowym Jorku do Fortu Abraham Lincoln, gdzie stacjonowało 5 kompanii 7 pułku kawalerii. Custer był zastępcą dowódcy pułku i faktycznie od kilku lat pełnił obowiązki jego dowódcy zastępując nieobecnego płk. Sturgisa. Najbliższe dwa tygodnie miał spędzić jednak w sztabie departamentu Dakoty w Saint Paul. George Armstrong Custer urodził się 5 grudnia 1839 r. w mias­ teczku New Rumley w stanie Ohio. Jego ojciec był kowalem. O pochodzeniu rodziny Custerów niewiele wiadomo. Według nie­ których źródeł byli potomkami heskich najemników z amerykańskiej wojny o niepodległość8. On sam szukał przodków na Orkadach. Młodość Custera upływała na farmie. W 1857 r. ukończył gimnazjum 6 B o u r k e , op. cit., s. 250. Zaprzecza to często spotykanemu twierdzeniu, że z powodu zimy Indianie nie mogli wykonać polecenia. 7 G r a y , Centennial..., s . 3 7 . 8„Jego dziadek podpisywał się jeszcze Küster” (W. K a u f m a n n , Die Deutschen im Amerikanischen Bürgerkriege, München 1911, s. 584.

w Hopedale w stanie Ohio i został przyjęty do Akademii Wojskowej w West Point. Dla wiejskiego chłopca była to droga do kariery. W West Point oprócz wykształcenia otrzymywał 28 dolarów miesięcznie, co dla ubogiej, wielodzietnej rodziny było istotnym odciążeniem. Jako kadet Custer wyróżnił się w dość specyficzny sposób: zebrał największą w historii uczelni liczbę uwag9. Dotyczyły one najczęściej brudnego munduru, nieporządku w pokoju, źle wyczyszczonej broni... Można sądzić, że Custer z trudem odnajdywał się w środowisku, w któiym ton nadawali dżentelmeni z południa i naśladujący ich synowie kupców z północy, i swoim niechlujstwem odreagowywał kompleksy. Również w nauee nie wybijał się, choć kiedy musiał, potrafił przysiąść fałdów10. Ratowało go poczucie humoru. Do historii akademii przeszła jego odpowiedź na pytanie, na ile części rozrywa się granat („co najmniej na dwie,,), albo tłumaczenie „Leopold, due d’Autriche” na „Leopard, duck and ostrich”11. 24 czerwca 1861 r., kiedy trwała już wojna secesyjna, otrzymał dyplom z ostatnią lokatą w klasie. Custer rozpoczął służbę jako podporucznik w 2 pułku kawalerii regularnej armii USA. Kawaleria jankeska słynęła z nieudolności i dla oficera po West Point nie widziano tam miejsca, toteż szybko znalazł się w służbie sztabowej, dochodząc jako kapitan do funkcji adiutanta dowódcy Armii Potomaku, gen. George’a B. McClellana. „Custer był pełen brawury i odwagi, nie znał zmęczenia ani strachu, w niebezpieczeństwie zawsze zachowywał jasność myślenia i zawsze dostarczał mi jasne i czytelne raporty o tym, co widział, nawet pod najcięższym ogniem” - napisał McClellan12. Służba w sztabach nauczyła Custera samodzielnego zdobywania informacji — nie wahał się w tym celu przemierzać całych obszarów operacji — oraz ich oceniania i analizowania. Po odwołaniu McClellana Custer powrócił jako porucznik do kawalerii13. Szybko znalazł się w sztabie gen. Alfreda Pleasontona, 9 100 uwag w ciągu semestru oznaczało skreślenie z listy kadetów. W jednym semestrze Custer uzyskał ich 90, a w ciągu 4 lat - 726. 10 „Jest on jednym z ludzi o najlepszym sercu i najmądrzejszych, jakich znam. Najgorsze, że jest za mądry dla swego własnego dobra. Nigdy się nie uczy więcej, niż musi” — pisał o nim kolega ze studiów (R. M. U11 e y, Cavalier in Buckskin: G. A. Custer and the western military frontier, Norman 1988, s. 16). 11 „Leopold, książę Austrii” — „lampart, kaczka i struś”. 12 U11 ey, op. cit. s. 19. s 13 Stopień kapitana Custer miał w armii ochotniczej, a porucznika — w armii zawodowej.

„twórcy kawalerii federalnej”. Był rok 1863. Armia Potomaku potrzebowała zdolnych i agresywnych dowódców, aby zatrzymać pochód południowców, dowodzonych przez gen. Roberta E. Lee. 28 czerwca Custer (który był już znowu kapitanem) dostał nominację na generała brygady w armii ochotniczej i dowództwo brygady kawalerii. 3 lipca, rozstrzygającego dnia bitwy pod Gettysburgiem, poprowadził ją do ataku na przeważające siły wroga, elitę jazdy Konfederacji, korpus samego Jeba Stuarta. „O kilka mil na wschód od Gettysburga kawaleria Unii i Konfederacji toczyła desperacką walkę konną, szarżujące linie uderzały o siebie w pełnym galopie, jakby kawalerzyści sami mogli wygrać tę bitwę i tę wojnę. Gdyby brygadom Stuarta udało się przebić, mogłyby dostać się na bezbronne tyły Armii Potomaku i spowodować ogromne zagrożenie. Ale nie przebiły się, wycofały się w końcu z ciężkimi stratami — a później ludzie mówili tylko: «Tak, kawaleria też walczyła pod Gettysburgiem, nieprawdaż?»” — napisał wybitny historyk14. Custer potwierdził swoje umiejętności w wielu potyczkach podczas odwrotu gen. Lee i walk obu armii w Wirginii. Bardzo szybko stał się popularną postacią. Starał się być rozpoznawany przez swoich i przez nieprzyjaciela — jego rozwiane, długie, jasne włosy były wkrótce tak znane, jak panache blanc Henryka IV. Nosił czarną welwetową bluzę z dużym niebieskim kołnierzem, na którym widniały ponadwymiarowe srebrne gwiazdki generała brygady, i ze złotymi galonami po łokcie. Złote lampasy zdobiły czame spodnie, wpuszczone w wysokie buty z ostrogami. Wokół szyi miał zawiązaną szkarłatną chustę, a przy boku nosił toledański pałasz, który zdobył na oficerze konfederacji. W bitwie towarzyszył mu sztandarowy z jego osobistym sztandarem — na czerwono-niebieskim polu skrzyżowane białe szable — a orkiestra zawsze była w pobliżu. „Gdy rozlegało się «Yankee Doodle», każdy odruchowo sięgał do szabli. Był to zawsze sygnał do szarży” — wspominał jeden z oficerów. Custer zawsze galopował na czele — zwykł był mawiać, że jego kwatera główna jest przed atakującą brygadą. Podawał jako swojego idola marszałka Murata i cytował jego dyrektywę dla kawalerii ,jechać ku odgłosowi wystrzałów”. Jak nakazywała inskrypcja na głowni jego broni — „No me tires sin razón, no me envaines sin honra”15 — nie unikał walki wręcz i stoczył niejeden zwycięski pojedynek. 14 15

B. C a t t o n , This Hallowed Ground, New York 1961, s. 313—314. „Nie dobywaj mnie bez potrzeby, nie chowaj mnie bez honoru”.

Custer rozumiał, jak ważne dla morale żołnierza jest identyfiko­ wanie się z jednostką, towarzyszami broni i dowódcą —to, co nazywa się esprit de corps. Jego osobowość nikogo nie pozostawiała obojętnym. Miał wielbicieli, zajadłych wrogów i najliczniejszych — zawistników. Ci ukuli złośliwe i lekceważące w zamierzeniu powiedzonko „szczęście Custera”. Jak wiadomo, tym, co potocznie nazywa się szczęściem, jest umiejętność bycia gotowym na każdą ewentualność i właściwego reagowania w każdej sytuacji, której to umiejętności nabywa się przez wytężoną pracę. Był również Custer ilustracją słów Salustiusza , fortuna meliores seąuitur ” - „szczęście trzyma się lepszych”: zabito pod nim 11 koni, lecz on sam został tylko raz niegroźnie ranny w nogę podczas szarży na baterię armat pod Culpeper. Mniej zdolni imputowali, że był protegowanym gen. Sheridana. Czy jakakolwiek ludzka protekcja mogła sprawić, że nie przegrał żadnej bitwy? Druga Brandy Station, Yellow Tavern (tam z ręki jego żołnierza padł Jeb Stuart), Winchester, Fisher’s Hill, Tom’s Brook, Waynesboro, Dinwiddie Court House, Five Forks, Namozine Church, Sayler’s Creek — te nazwy oznaczają krwawe zmagania armii gen. Granta z rozpaczliwie broniącą się armią ginącej Konfederacji. W każdej z tych bitew Custer zwyciężał dzięki niezwykłej kombinacji odwagi, śmiałości, zimnej krwi, właściwej oceny sytuacji, szybkiego podejmowania decyzji i umiejętności porwania żołnierzy we właś­ ciwym momencie do szarży osobistym przykładem. Po zwycięstwie pod Tom’s Brook jego żołnierze sprezentowali przed sekretarzem wojny Stantonem 13 zdobytych sztandarów. Stanton mianował Custera generałem majorem16, natomiast Lincoln wysłał do Custera telegram: „Tad chciałby dostać trochę sztandarów. Czy może na to liczyć?” Custer sprawił synowi prezydenta tę przyjemność — zdobył po kilkadziesiąt sztandarów i dział, a sam nigdy żadnego nie stracił. „Rebelianci boją się do niego strzelić z armaty, bo jeśli to zrobią, Custer im ją zabierze” - mawiali jego ludzie. Pod Appomattox najpierw przed Custerem stanął parlamentariusz gen. Lee z białą flagą, zamykając jego niczym nieskalany szlak zwycięstw. Gen. Sheridan podarował żonie Custera stolik, na którym Lee podpisał akt 16

Był to tzw. brevet, czyli ranga honorowa (tytularna), przyznawana z reguły za zasługi, dająca pewne przywileje, ale nie równa stopniowi w armii regularnej ani ochotniczej.

kapitulacji, ze słowami: „Nikt tak się nie przyczynił do osiągnięcia tego pożądanego rezultatu, jak pani dzielny mąż”. Można rzec, że swemu „szczęściu” zawdzięczał Custer to, iż po wojnie został podpułkownikiem17 w nowo utworzonym 7 pułku kawalerii. Konkurencja była ogromna; skoro Sheridan chciał na tym stanowisku Custera, musiał być pewien, że „szczęście” będzie mu dopisywać także na zachodzie. Nie pomylił się. Custer okazał się romantykiem: kochał indiańskie pieśni i obrzędy, podziwiał sprawność wojowników, zachwycał się urodą indiańskich dziewcząt, otaczał się zwiadowcami Delawarami (ulubione plemię Coopera), jakby z kart „Pięcioksięgu” zstąpili jego wiefny tropiciel Krwawy Nóż i zwiadowca „California Joe” Moses Milner. Z roman­ tyczną wizją zmieszały się realia wojny na pograniczu: spalone stacje dyliżansów, wyrżnięci osadnicy, zgwałcone kobiety... Na zawsze zapamiętał obraz ciał por. Kiddera i 10 ludzi z 2 pułku kawalerii, którzy dostali się w zasadzkę Sjuksów. „Każdy był oskalpowany i miał rozbitą czaszkę [...] Ubrania zabrano. Wszystkie ciała były najeżone strzałami, od 20 do 50. Niektóre leżały w popiele, co wskazywało, że dzicy uśmiercili ich torturą ognia. Ścięgna ramion i nóg były wycięte, nosy odrąbane, a twarze tak zniekształcone, że nawet krewny nie rozpoznałby ofiar” — napisał w książce Moje życie na równinach. Kiedy poznał zachód, zaczął traktować go z fatalizmem zaprawionym goryczą. „Pozbawiony romantyczności, którą go sami otaczamy [...] Indianin [...] jest dzikim w każdym znaczeniu tego słowa. Swą okrutną i drapieżną naturą przewyższa dzikie bestie pustyni” — pisał. Jednakże „gdybym był Indianinem, wolałbym być z tymi, którzy pozostają na otwartych przestrzeniach równin, zamiast poddać się zamknięciu w granicach rezerwatu, jako odbiorca błogo­ sławieństw cywilizacji wraz z jej występkami.” Lecz „cywilizacja nadchodzi... (Indianin, którego Natura przeznaczyła do stanu dzikości), musi ustąpić, albo cywilizacja, jak wóz Juggemauta, bezlitośnie przejedzie po nim. Wydaje się, że tak chce przeznaczenie”18. Narzędziem przeznaczenia Custer uczynił 7 pułk. Dawno już zniknął niechlujny kadet; zastąpił go służbista, ściśle dbający o porządek i tępiący dezercje. Dobry dowódca nie wymaga od 17 Po Appomattox Custer został mianowany generałem majorem armii ochotniczej. W armii regularnej nadal miał stopień kapitana i powrócił do niego po demobilizacji ochotników. 18

G. A. C u s t e r , My Life on the Plains. New York 1876, s. 16-18.

żołnierzy tego, czego sam nie potrafiłby wykonać, lecz Custer wymagał od nich tyle samo, co od siebie — a to żołnierzy często przerastało. Nie potrafili, jak on sypiać w polu tylko po dwie - trzy godziny na dobę. Nazywali go Żelaznym Tyłkiem, nie mogąc mu dorównać w wytrzymałości na trudy konnej jazdy. Stopniowo nabierali dla niego podziwu, a on budował esprit de corps: w jego pułku kompanie miały konie jednakowej maści, jego pułk miał marsz bojowy, a on sam miał własny bojowy sztandar. W 1868 r. Custer przeprowadził zwycięską kampanię przeciwko Szejenom, którzy pustoszyli Kansas, zabijali osadników, uprowadzali bydło i porywali kobiety. 27 listopada 7 pułk zaatakował o świcie ich obóz nad Washita. Cztery oddziały uderzyły z kilku stron jednocześ: nie, wywołując panikę. Zginęło kilkudziesięciu Indian19. 7 pułk zniszczył tipi, zapasy broni, amunicji i żywności oraz pozbawił Indian mobilności, zabijając konie. Niestety, nie udało się uratować więzionej w obozie pani Clary Blinn i jej dwojga dzieci - Indianie zabili brańców na początku ataku. W dodatku pułk miał 13 rannych (w tym kpt. Bamitza, który dostał w brzuch kulę z karabinu Lancaster, jednego z dostarczonych przez Departament Spraw Wewnętrznych) i 21 zabitych, w tym mjr. Joela Elliotta. Sprawa śmierci żołnierzy Elliotta doprowadziła do rozdźwięków w pułku, które nigdy nie wygasły. Wprawdzie słyszano, jak Elliott, ruszając bez rozkazu w pościg, zawołał „Jadę po brevet albo po trumnę”, ale Custerowi miano za złe, że nie wyruszył mu na pomoc. Gdyby to zrobił, mógłby obok majora lec w trumnie - Elliott wjechał na inny obóz Indian, o którym nikt nie wiedział, i ze swymi 18 ludźmi został otoczony przez kilkuset wojowników. Tego argumentu nie przyj­ mowali oponenci Custera, z których najbardziej nieprzejednanym był kpt. Benteen. Jego wrogość wobec samego faktu stoczenia bitwy nad Washita daje się być może wytłumaczyć wstrząsem psychicznym, jaki przeżył, zmuszony do zastrzelenia młodego chłopca, który go atakował, nie słuchając wezwań do rzucenia broni. Mimo wszystko był to sukces i przełom w wojnie na równinach. Custer zebrał gratulacje od przełożonych i zdobył uznanie na zachodzie: nie tylko rozbił obóz Szejenów, lecz również dowiódł, że wojsko jest w stanie operować w zimie — odtąd Indianie nie mogli już czuć się bezpieczni w zimowych leżach. Ponieważ jednak 19 Custer w raporcie podał liczbę 103 zabitych wojowników. Faktyczna liczba zabitych wynosiła 9—20 mężczyzn oraz 18—40 kobiet i dzieci (U 11 ey. Cavalier..., s. 231).

w tumulcie walki zginęły również indiańskie kobiety i dzieci, humanitaryści ze wschodu przyczepili mu etykietkę bezmyślnego rzeźnika, posuwając się nawet do twierdzeń, że zniszczył „wioskę pokojowo usposobionych Indian”. Jakby nie dość było oskalpowanych zwłok pani Blinn i jej dwojga dzieci, w obozie znaleziono nawet albumy ze zdjęciami i listy, za pomocą których możliwe było zidentyfikowanie ofiar wycieczek Indian po Kansas. Cóż z tego — bezrobotny zawodowy abolicjonista Wendell Phillips nazwał Custera ,jedynym prawdziwym dzikusem na równinach”. Wkrótce potem Custer wytropił inny obóz Szejenów i nie zaatakował (w obozie były dwie młode kobiety, wzięte w jasyr w Kansas), lecz zaryzykował20 i udał się do nich na rozmowy. W swojej książce pisze z entuzjazmem o ceremonialnym pow-wow. „Przyznano mi honorowe miejsce po prawej stronie wodza” — napisał. Nie wiedział, że został potraktowany obraźliwie — miejsce po prawej stronie było miejscem ostatnim. Szejenowie, którzy byli mistrzami magii, zaufali jej bardziej niż kuli. „Moje zainteresowanie wzrosło, gdy szaman swoją lewą ręką chwycił moją prawą, przyciskając ją silnie do ciała w okolicy serca, a jednocześnie, jak mi się wydało, zaczął odmawiać modlitwę do Wielkiego Ducha [...] Na zakończenie wypuścił moją rękę i ujął w dłonie długą glinianą fajkę, której ustnik umieścił w moich ustach [...] Jego zaklęcia i pieśni trwały”21. Custer nigdy nie dowiedział się tego, o czym wiedzieli wszyscy Szejenowie; siedział pod Magicznymi Strzałami, a ich Strażnik rzucił na niego klątwę: jeśli odważyłby się znowu walczyć z Szejenami, miał zamienić się w proch, jak tytoń w fajce. Nie powiedziała mu o tym ani Szejenka Me-o-tzi, która skądinąd zabiegała o jego względy22, chcąc uzyskać korzyści dla swego plemienia. Custer wymógł uwolnienie branek, ale opinii humanitarystów o sobie nie poprawił, a w dodatku naraził się żołnierzom milicji z Kansas, którzy mieli mu za złe, że nie pozwolił im zaatakować i odegrać się na Indianach. Custer uważał tego rodzaju osobiste zaangażowanie za niekorzystne dla dyscypliny 20 10 marca 1873 r. wódz Modoków Kapitan Jack zaprosił gen. E. R. S. Canby’ego na konferencję pokojową i zastrzelił go. Takie postępowanie często uchodziło wśród Indian za uprawniony podstęp wojenny. 21 C u s t e r, op. cit., s. 239-240. Niektóre opracowania sugerują, że Custera łączył z Me-o-tzi bliższy związek (opierając się na pomówieniach Benteena), a niekiedy wręcz utrzymują, jakoby miał on z nią syna (taka wersja pojawiła się wśród Szejenów, prawdopodobnie podawana przez samą Me-o-tzi). Nie ma na to żadnych dowodów.

. Ł-

Mjr Joel H. Elliott. Jego śmierć w bitwie nad Washita zaciążyła nad dalszymi losami 7 pułku kawalerii

Ppłk George Armstrong Custer ze zwiadowcami i psami podczas ekspedycji Yellowstone w 1873 r. Zwiadowca wskazujący mapę to Krwawy Nóż

Gatling w Forcie McKean, terytorium Dakota

Delegacja Ogalów w Waszyngtonie w 1876 r.Od lewej:Czerwony Pies,Mała Rana Czerwona Chmura,Amerykański Koń,Czerwona Koszula.

Generał George Crook

Generał Alfred H. Terry

Płk John Gibbon

Frank Grouard

Dwa wcielenia Calamity Jane

Kpt. Guy V. Henry

Mjr Marcus A. Reno

i doprowadził później do likwidacji ochotniczej kawalerii. Czy się to komu podobało, czy nie, po jego kampanii w Kansas zapanował spokój. Nazwano go „łowcą sławy”. Dlaczego - pytał Custer - miałby jej szukać w dziczy, po tym, jak wojna secesyjna wyniosła go na szczyty? „Sława i chwała? A ilu wojskowych zdobyło iaury w kam­ paniach indiańskich? [...] Jeśli nie uda się nam pobić Indian, ludzie na zachodzie, którzy byli ofiarami ich napadów, potępią nas za nieudolność... Jeśli ukarzemy Indian tak, jak na to zasługują, w całym kraju podniesie się lament humanitarystów, oskarżających nas o atakowanie i zabijanie przyjaznych i bezbronnych Indian”23. Po interludium w Kentucky, gdzie stacjonowała i zwalczała Ku-Klux-Klan część 7 pułku kawalerii, w 1873 r. Custer przybył na równiny Dakoty, do Fortu Abraham Lincoln. Na tle korpusu oficerskiego bardzo się wyróżniał — był abstynentem, nie palił ani nie żuł tytoniu, nie grał w gry hazardowe i nie klął. Za to polował, zbierał okazy, wypychał trofea, interesował się botaniką, geologią, paleontologią (badlands dostarczały tysięcy skamieniałości), oswajał zwierzęta, zaopatrywał w nie ogrody zoologiczne. Oprócz koni i dziesięciu psów jego menażeria obejmowała żbika, pieska preriowego, jeżozwierza, szopa pracza, borsuka, dzikiego indyka i mysz polną. Pisywał artykuły o przyrodzie zachodu i o wojnie secesyjnej nie tylko dla „Turf, Field and Farm”, lecz i dla „Galaxy Magazine” (był to poważny periodyk, o objętości grubego tomu). Dużo czytał — w gabinecie miał pełne półki książek, „głównie pouczających”, jakby nadrabiał dawną niechęć do przemęczania się nauką. Lubił się bawić — w długie wieczory dom rozbrzmiewał dźwiękami pianina (wynajętego w St. Paul), a ulubioną rozrywką były „szarady”: gra, polegająca na odgadywaniu słów, przedstawianych gestami lub strojem. W Forcie Lincoln panowała atmosfera niezwykła jak na posterunek wojskowy z dala od cywilizacji. Wkrótce stał się on celem odwiedzin licznych gości, którzy opuszczali fort pod wrażeniem osobowości Custera. Cały garnizon starał się urozmaicić służbę, organizując potańcówki i bale, występy minstreli, amatorski teatr, koncerty orkiestry pułkowej. W lecie urządzano zawody sportowe, wyścigi konne, mecze baseballowe, wycieczki i pikniki. Custer, który wszystko zgłębiał gruntownie, podczas urlopów w Nowym 22

Tamże, s. 20 i 183.

Jorku interesował się muzyką i aktorstwem, a nawet starał się o sprowadzenie do fortu instruktora teatralnego. Nie było odpowied­ niejszego od niego człowieka do prowadzenia ekspedycji badawczych. Zawsze sam jechał w przodzie, jak na czele szarży, wytyczając szlak przez bezdroża. Staczał potyczki ze Sjuksami i napełniał wóz kolekcją okazów fauny, flory i skamielin. W 1873 r. był taktycznym dowódcą Ekspedycji Yellowstone, ponieważ jej nominalny dowódca, gen. Stanley, był nieustannie pijany. W rok później Custer po­ prowadził ekspedycję w Czarne Góry. Gen. Terry nie miał pojęcia o walce z Indianami, ale wiedział, że ppłk Custer jest najlepszym znawcą w jego departamencie, jeśli nie w całym kraju. Custer wiedział, że kampania przeciw Indianom wisi w powietrzu, lecz pewnie się zdziwił, gdy dowiedział się, że Terry nie rozpoczął żadnych przygotowań. Jako dowódca departamentu Terry powinien był mieć plany kampanii w różnych wariantach, na każdą ewentualność. Miał tylko jeden plan o bardzo prostej strategii: wysłać Custera w pole i oczekiwać wyników. „Myślę, że mój jedyny plan będzie polegał na daniu Custerowi do dyspozycji bezpiecznej bazy w górnym biegu Yellowstone, z której będzie mógł operować, gdzie będzie się zaopatrywać i dokąd będzie mógł się wycofać w razie gdyby Indianie zebrali się w zbyt wielkiej liczbie” - napisał do Sheridana24. 7 pułk poszukiwałby nieprzyjaciela, piechota zaś obsadzałaby bazę i strze­ gła dróg zaopatrzenia. Całością sił miał dowodzić Custer. Miało to być powtórzenie jego kampanii nad Washita. Custer zabrał się więc do pracy. Dotychczasowe doświadczenia ze Sjuksami, a zwłaszcza ekspedy­ cja 1873 r. nad Yellowstone, wskazywały, że byli oni agresywnym i dobrze uzbrojonym (również w broń powtarzalną) przeciwnikiem. W zimie mieli zwyczaj rozbijać obozy blisko siebie, toteż należało się liczyć z napotkaniem około tysiąca wojowników. Terry dys­ ponował w departamencie wystarczającą liczbą piechoty, ale jedyną kawalerią był 7 pułk kawalerii. Miał on znaczne braki kadrowe, a w dodatku trzy jego kompanie pełniły służbę w Missisipi i Luizjanie, wskutek czego do dyspozycji było tylko około 550 szabel. 16 lutego Terry poprosił Sheridana o skierowanie detaszowanych kompanii na 24 R. P. H u g h e s, The Campaign Against the Sioux in 1876 (From Official Sources), „Journal of The Military Service Institution of the United States”, vol. XVIII, No. LXXIX, styczeń 1896, s. 6.

powrót do pułku. 20 lutego Sheridan poinformował, że sekretarz wojny nie wyraził zgody. Niektóre kompanie nie miały w ogóle oficerów, 19 lutego Custer zwrócił się więc do sztabu dywizji o dokonanie transferów. Sheridan zaopiniował jego pismo negatyw­ nie, ponieważ transfery „wiążą się z niesprawiedliwością wobec kogoś”. 20 lutego Terry poprosił o zgodę na zaciągnięcie dodat­ kowych zwiadowców indiańskich. 21 lutego Sheridan wyraził zgodę na zaciągnięcie tylko 20. Ponieważ 1 maja upływał termin służby 70 kawalerzystów, 2 marca Terry poprosił o skierowanie do 7 pułku kawalerii nowych rekrutów. Pismo pozostało bez od­ powiedzi. Wyglądało na to, że „indianożercy” ze sztabu dywizji i Departamentu Wojny nie bardzo przejmowali się nadchodzącą kampanią.

FORT PEASE

W czerwcu 1875 r. na wzgórzu nad Yellowstone naprzeciw ujścia rzeki Big Horn stanął Fort Pease. Załogę tej fortalicji (kilku blokhauzów połączonych palisadą) stanowiło 40 ryzykantów z Boze­ man, których kupiec Fellows D. Pease skusił wizją dobrego interesu; spodziewał się, że ekspedycje nad Yellowstone ożywią transport i handel rzeczny. Zgromadził zapasy towarów i flotyllę łodzi na przystani Pease Bottom i czekał na pojawienie się na rzece parowców. Zamiast nich zjawili się Sjuksowie Minneconjou, dla których odizolowana placówka była kuszącym celem. Załoga, wśród której »byli tak znani westmani jak George B. Herendeen i H. M. (Muggins) Taylor, mimo to pozostała, poświęcając się polowaniu na wilki. W styczniu 1876 r. Fort Pease znalazł się w oblężeniu. 14 lutego kurier opuścił fort pod osłoną blizzardu, po czterech dniach dotarł do Bozeman i powiadomił o sytuacji należący do Dystryktu Montana garnizon w Forcie Elłis. Jego dowódca, mjr James S. Brisbin (z powodu niezwykłej tuszy i zamiłowania do rolnictwa zwany Jimem Pasikonikiem), wyruszył 22 lutego na odsiecz z czterema kompaniami 2 pułku kawalerii, 40 cywilami i 50 Wronami, Gatlingiem i 12-funtowym Napoleonem. Indianie schodzi­ li mu z drogi. 4 marca dotarł do Fortu Pease, gdzie zastał 19 obrońców (w tym jednego Murzyna). Oblężenie kosztowało łowców wilków 6 zabitych i 8 rannych (pewnej grupie udało się opuścić fort).

Wydarzenie to zwróciło uwagę Terry’ego na możliwość włączenia do kampanii sił Dystryktu Montana, dowodzonych przez płk. Johna Gibbona z 7 pułku piechoty. 25 lutego Terry polecił Gibbonowi opracowanie „planu kampanii w dolinie Yellowstone, opartego na założeniu, że Crook nadchodzi z południa, a pan i Custer musicie uniemożliwić Sjuksom ucieczkę na północ, a następnie zawrócić i dopomóc Crookowi w pobiciu ich”25. Byłaby to Washita w powięk­ szeniu. 27 lutego Crook poinformował Terry’ego, że 1 marca rozpocznie działania z 12 kompaniami kawalerii. Gibbon miał zamiar skoncentrować 4 kompanie 2 pułku kawalerii i 6 kompanii 7 pułku piechoty w Forcie Ellis, 5 kwietnia wyruszyć ku ujściu Big Horn, a potem w dół Yellowstone, zaciągając po drodze zwiadowców Wrony i zatrudniając przewodników. Tymczasem 26 lutego gen. Sheridan w liście do komisji wojskowej Kongresu ponowił wniosek o budowę fortów u ujścia Big Horn i Tongue, dodając: „Czarne Góry będą prawdopodobnie za 5-6 lat pokryte miastami. Kolej Northern Pacific zostanie przedłużona na południe od Yellowstone, a inna linia poprowadzona do Czarnych Gór [...] Powodzenie tych interesów zależy od założenia dwóch wymienionych posterunków. Na prośbę Departamentu Indian [sic] rozpoczęto działania militarne przeciwko obozom wrogich Sjuksów i uważam tę decyzję za konieczną”26. Jeśli kampania miała się rozpocząć za miesiąc, to było dziwne wiązanie jej z budową fortów, która musiała zająć o wiele więcej czasu. Czyżby Sheridan chciał tylko stworzyć atmosferę, w której łatwiej byłoby—pomimo niechęci polityków — o dodatkowe fundusze dla wojska? Mały pokaz na użytek Kongresu — a przy okazji lekkie przetrzepanie uciążliwych nomadów...

CZARNE GÓRY

Imigracja w Czarne Góry nasiliła się od początku 1876 r. W ciągu pierwszych trzech miesięcy w „nowym mieście Custer” stanęło 1400 budynków z bali i o konstrukcji szkieletowej, małych, dużych i „całkiem pretensjonalnych”, w których mieściły się hotele, re­ stauracje, sklepy, masarnie, warsztaty, tartaki i oczywiście saloony. 25 26

Gray, Centennial..., s. 42. Tamże, s. 44.

W marcu wybrano radę miejską i najwyższy sąd cywilny dla ca­ łych Czarnych Gór. Liczba mieszkańców Custer zbliżyła się do 10 tysięcy, obejmując wiele rodzin (pierwsze dziecko osadników, Alvena Sasse, urodziło się 11 maja). 7 maja w budynku z bali przy Custer Avenue misjonarz wielebny H. W. Smith odprawił pierwszą mszę w Czarnych Górach27. Również w maju ukazał się pierwszy numer tygodnika „Pioneer”, wydawanego najpierw w Custer, a potem w założonym 26 kwietnia mieście górników — Deadwood. „Podróż w Czarne Góry na przełomie lat 1875 i 1876 była niebezpieczna. W roku 1875 bardzo prawdopodobne było schwytanie przez wojsko, a w 1876 spotkanie zabójczych Sjuksów, którzy wtedy byli otwarcie i aktywnie wrodzy [...] Niektórzy byli w grupach o różnej liczebności, z wozami dobrze wyładowanymi zapasami i amunicją; inni jechali konno, z kocami i karabinami przytroczonymi do siodeł, opasani pasami z amunicją, najeżeni rewolwerami, nożami etc., prawdziwe ruchome arsenały, wielu zaś szło pieszo, z całym wyposażeniem w węzełku na kiju, uciekając się do różnych forteli, aby ukryć swoje tropy [...] Wielu znalazło śmierć w zasadzkach wroga — ilu, nigdy się nie dowiemy. Jednak liczne świeże groby wzdłuż dróg do Czarnych Gór świadczyły o smutnym losie tych, których okaleczone ciała znaleźli i śpiesznie pochowali inni pielg­ rzymi, idący ich śladem”28. Masa poczty prywatnej i handlowej zaczynała stanowić problem. Zanim utworzono lokalny Pony Express, przesyłki najczęściej powierzano firmom przewozowym, które do­ starczały je do Deadwood. Tam, w punkcie dystrybucji, można je było odebrać za opłatą 50 centów (niejaki Frank Smith kupował listy od woźniców i sprzedawał je po 10 centów w Custer, a po 25 centów w Deadwood). Bywały opóźnienia, jak w marcu, kiedy Indianie kilkakrotnie oblegali karawany wozów. Mieszkańcy Custer w połowie marca sformowali 125-osobowy batalion „Custer Minute Men”, który ścigał Indian, najczęściej z miernymi wynikami. W marcu koło 27 „Wielebny Smith wkrótce opuścił stosunkowo moralną atmosferę miasta pionierów i 25 maja 1876 przeniósł się do Deadwood, gdzie od razu rozpoczął bitwę w imię dobra” (T a 11 a n t, op. cit., s. 275), odprawiając msze na skrzyżowaniu ulic Głównej i Złotej i wygłaszając kazania z wysokości skrzynki po mydle. Odwiedzał także odległe obozy górników. 28 Tamże, s. 115-116. Niektóre opracowania podają „niezwykłą wstrzemięźliwość, z jaką Indianie zareagowali na inwazję Czarnych Gór”, jako dowód ich pokojowego usposobienia. Faktycznie dobrze uzbrojeni podróżni nie byli przez Indian atakowani, pojedyncze ofiary zaś nie zostały uwzględnione w źródłach wojskowych.

Crook City Indianie zabili pracownika „Evans’ Transportation Company” i uprowadzili kilkadziesiąt wołów. Nie powstrzymało to rozwoju firmy, która wkrótce liczyła ponad tysiąc wozów, 3 tysiące wołów i 1500 mułów, i niestrudzenie przewoziła towary na linii Pierre — Czarne Góry. Konkurowało z nią pięć innych, z Cheyenne, Fortu Laramie i Bismarck29. 1 kwietnia Indianie zaatakowali wozy imigrantów prowadzonych przez niejakiego Hildebranda, zabili jednego, ranili dwóch i uprowa­ dzili 22 konie. W kilka dni potem zabili kupca Leggetta, który wiózł towar z Custer do Deadwood. W miarę pojawiania się świeżej trawy wzmagali aktywność. 22 kwietnia zabili dwóch i ranili jednego pracownika „Cheyenne and Black Hills Stage Company”, którzy poszukiwali dogodnego szlaku dla dyliżansów. 24 kwietnia zaatako­ wali i zniszczyli dyliżans linii „Cheyenne and Custer Stage Com­ pany”, zabijając trzech pasażerów i raniąc czterech. Tegoż dnia zabili podróżującą wozem czteroosobową rodzinę Metzów. „Te ataki Indian miały godną uwagi wspólną cechę: rzadko zabierali należącą do ofiar żywność, której nie potrzebowali, jako podopieczni rządu byli bowiem w nią obficie zaopatrywani” — pisze kronikarka30. Powstające inne miasta nie były w lepszym położeniu. Od połowy marca mieszkańcy Rapid City żyli z karabinem w ręku, ciągle mając się na baczności przed napadem. 14 marca Indianie uprowadzili spod samego miasta 28 koni. 12 kwietnia udało się ich odpędzić, ale uciekając zniszczyli wóz i zabili psa należącego do Rufusa Madisona. 6 kwietnia koło Rapid zabili niejakiego Hermana, 15 kwietnia — przewodnika karawany z Bismarck, nazajutrz - wędrowca idącego z Pierre, 6 maja czterech podróżnych na tej samej drodze, a wkrótce jeszcze trzech. Mimo to miasto rozwijało się; niejaki Felix Poznansky zaprojektował i zrealizował nawet system wodociągów miejskich. Gorzej poszło sąsiadom; w marcu rozpoczęto budowę miasta Upper Rapid, ale ataki spowodowały zaniechanie projektu. Od wiosny wokół Deadwood trwały poszukiwania złota i jego eksploatacja z potoków przy pomocy śluz i innych urządzeń hydraulicz­ nych; wkrótce wartość wydobycia sięgnęła setek tysięcy dolarów. Już w marcu O. G. Tallent i Emil Faust wywieźli pierwszy złoty piasek do Cheyenne. W maju powstały pierwsze kopalnie złotonośnego kwarcu i młyny kwarcowe. 29 30

Tamże, s. 352—354. Tamże, s. 294.

Główny strumień imigrantów napływał z Dakoty. W marcu z Montany wyruszyła wyprawa, która w maju dotarła w Czarne Góry, tracąc po drodze jednego uczestnika. Nie byli to górnicy, lecz rolnicy. W żyznej dolinie potoku Spearfish, w pobliżu miasta o tej samej nazwie, powstały farmy - pola zboża i ziemniaków, ogrody warzywne i pastwiska krów. Wkrótce ceny żywności spadły. Ataki Indian osłabły pod koniec maja. Wykorzystali to niektórzy rozczarowani, aby opuścić Czarne Góry; jak pisze kronikarka, byli to ci, którzy „poszukiwali szczęścia, a nie wiedzieli, że marzenia realizuje się tylko długą i ciężką pracą, nie zrażając się niepowodze­ niami i nie tracąc ducha”.

FORT FETTERMAN - RZEKA POWDER, 1-26 MARCA

1 marca z Fortu Fetterman wyruszyła wyprawa, którą gen. Crook ochrzcił Ekspedycją Big Horn. Crook jechał z nią jako obserwator; dowództwo przekazał płk. Josephowi J. Reynoldsowi z 3 pułku kawalerii. Kolumna składała się z 5 kompanii 2 pułku kawalerii, 5 kompanii 3 pułku kawalerii i 2 kompanii 4 pułku piechoty — razem ze sztabem było to 30 oficerów i 662 żołnierzy. Wyprawie towarzyszyło 80 wozów (wiozły między innymi 100 ton paszy), 5 ambulansów oraz na każde dwie kompanie 50 jucznych mułów. Kolumna zabierała racje na 40 dni, z tego dwie trzecie w formie 45 sztuk bydła rzeźnego, poganianego przez trzech kowbojów. 31 zwiadowców i przewodników najsłynniejszymi byli Frank Grouard, Francuzi „Duży Nietoperz” Baptiste Pourier i „Mały Nietoperz” Baptiste Gamier oraz półkrwi Sjuks Louis Richaud. Grouard pochodził z wysp Polinezji i był jednym z lepszych znawców Indian; jako dziecko został porwany i adoptowany przez Siedzącego Byka. Znał również dobrze Szalonego Konia. Sjuksowie nazywali go „Łapacz”, ponieważ stosował chwyty zapaśni­ cze, co przypominało im niedźwiedzia. W nocy szalała burza śnieżna. „Im gorzej, tym lepiej; zawsze poluj na Indian w złą pogodę” - rezonował Crook, którego dotych­ czasowe doświadczenia obejmowały ściganie małych grupek Apaczów po pustyniach Arizony. Dzień nastał słoneczny, choć mroźny. Nocą 2 marca kolumnę odwiedzili Indianie — zabili kowboja i uprowadzili wszystkie krowy. 5 marca oddział dotarł do rzeki Powder. Od Gór Big Horn wiał wicher i wkrótce zaczęła się zamieć. Spotykano ślady

małych obozów Indian i widziano ich zwiadowców. Wieczorem Crook wysłał Grouarda z grupą zwiadowców w kierunku rzeki Tongue. Zaledwie odeszli, obóz został ostrzelany z dwóch stron. Tylko jeden żołnierz został ranny, lecz na odgłos wystrzałów zwiadowcy powrócili do obozu i rozpoznania nie wykonano. 6 marca pogoda była wiosenna. W słońcu żołnierze wyraźnie widzieli dymy ognisk sygnalizacyjnych i błyski lusterek wokół kolumny. Perspektywa zaskoczenia obozu Indian oddalała się... W nocy znów zrobiło się zimno. Kilku oficerów zajrzało do namiotu, w którym por. Bourke przy świecy oglądał mapę. - Nie boi się pan tak świecić? — spytał ktoś. — Indianie mogą panu przewietrzyć namiot. - Nie - odrzekł Bourke. — Ci, którzy nas ostrzelali, to była mała grupa, która chciała uprowadzić konie. Możemy być pewni, że już o nich po tej stronie Tongue nie usłyszymy. Jest zimno, a Indianie nie lubią marznąć, więc wrócili do wsi. Pokażę wam na mapie, gdzie nas najprawdopodobniej zaat... Z ciemności gruchnęła salwa. Jedna z kul przewróciła świecę, inna zrobiła dziurę w mapie. Wszyscy wyskoczyli z namiotu. Płk Reynolds zapamiętał jakiegoś żołnierza, który krzyczał: - Ja chcę do do-o-o-o-mu!31 Rano Crook przejął sprawy w swoje ręce i wydał rozkazy, mimo że dowódcą miał być Reynolds. Piechota i wozy zawróciły, a kawaleria przygotowała się do dalszego marszu. Każdy żołnierz miał zabrać futro bizona lub dwa koce i połówkę płaszcza-namiotu; żadnej zapasowej odzieży. Z broni zabierali tylko karabinki i po 100 naboi; w jukach mułów jechało jeszcze po 100 na żołnierza, racje sucharów, kawy i cukru na 15 dni, bekonu na 7 dni i furażu na 3 dni. 7 marca oddział przeszedł 35 mil na północ i został unieruchomiony przez blizzard i zaspy śnieżne. 9 marca pogoda się poprawiła i Crook ruszył w stronę Tongue. Zwiadowcy znajdowali tylko opuszczone obozowiska Indian. W jednym znaleźli uciętą rękę Wrony, porzucone trofeum Szejenów. Kolumna wlokła się w dół Tongue, nie widząc Indian i wykańczając zapasy. 16 marca zdesperowany Crook usłuchał Grouarda, który wiedział z doświadczenia, że Indian należało się raczej spodziewać w dolinie Powder, i skierował się na wschód. Już po kilku godzinach Grouard znalazł indiański szlak, który z pewnością prowadził do 31

W i 11 ert, op. cit., s. 80.

obozu. Ponieważ podkowy mułów były tak zdarte, że Crook obawiał się, iż nie poradzą sobie w trudnym terenie, wyznaczył 6 kompanii (3 bataliony), liczące 15 oficerów i 359 ludzi, pod komendą płk. Reynoldsa, do wytropienia i uderzenia na obóz. Sam z resztą oddziału i taborami skierował się w stronę górnego biegu Powder, gdzie po bitwie obie grupy miały się spotkać32. 17 marca o 4.00 Reynolds dotarł do doliny Powder. Grouard szybko znalazł obóz — leżał między wzgórzami a lasem, Indianie spali, a duże stado ponies odgrzebywało trawę spod śniegu. Reynolds skierował batalion kpt. Noyesa (kompanie kpt. Egana i Noyesa), by zaszedł obóz od południa. Batalion kpt. Moore’a miał zająć wzgórza i zablokować Indianom odwrót w tym kierunku, a batalion kpt. Millsa uderzyć na obóz w drugim rzucie w centrum. Atak powinna rozpocząć kompania Egana, która jako jedyna zachowała broń boczną. Szarżując na obóz i strzelając z rewolwerów, miała spowodować panikę wśród Indian. Noyes otrzymał zadanie uprowadzenia ponies. Była 9.00, gdy batalion Noyesa dobrnął do obozu. Był on duży -potem naliczono 105 tipi, a więc 735 osób, w tym 210 wojowników. Indianie spali tak mocno, że hałas podnoszony przez konie i ludzi nie obudził ich. Kompania Egana wrzeszcząc i strzelając pognała przez obóz. Indianie wyskakiwali z tipi. Byli przestraszeni, ale nie ponieśli żadnych strat — bardzo trudno trafić z rewolweru trzymanego w odmrożonych palcach, z grzbietu biegnącego konia. 200 wojow­ ników, rozjuszonych widokiem swoich ponies, uprowadzanych przez Noyesa, rzuciło się na 47 kawalerzystów, którzy szybko musieli szukać osłony i sięgnąć po karabinki. Tymczasem Moore spóźnił się; nie obsadził wzgórz, a Reynolds mimo trudnej sytuacji Egana zwlekał ze skierowaniem Millsa do natarcia. W ten sposób dominującą pozycję na wzgórzach zdobył nieprzyjaciel. Kiedy wreszcie Mills znalazł się w obozie, a z nim (nie wiadomo po co) Moor«, ich ponad 300 żołnierzy zostało unieruchomionych przez 200 Indian. Kosztem 4 zabitych i 6 rannych wojsko zajęło obóz i zdobyło ponies, ale nie bardzo było wiadomo, co robić dalej.- Wyparcie Indian ze wzgórz raczej nie wchodziło w grę. Pozostawanie w obozie nic nie dawało oprócz dalszych strat, a Indianie podejmowali już zakusy na ich własne konie. Reynolds rozkazał więc spalić tipi wraz z zawartością i wycofać się. Żołnierze próbowali ratować futra i żywność, mimo 31

Crook, op. cit., s. 191.

licznych eksplozji amunicji i prochu. O 13.30 zaczął się odwrót. Nie zabrano zabitych; rozeszły się pogłoski, że zostawiono jednego rannego. Oddział zerwał kontakt z nieprzyjacielem i stanął na biwak po 20 milach. W ciągu 36 godzin żołnierze przeszli 56 mil i stoczyli walkę, bez odpoczynku i posiłku. 66 miało ciężkie odmrożenia, a wszyscy byli w złych nastrojach. W nocy Indianie odebrali 550 zdobytych ponies, a Reynolds zakazał ich ścigać. Następnego dnia w południe nadszedł Crook. Jego oddział po drodze napotkał Indian i zdobył 50 ponies. Crook z początku był zadowolony, ale szybko dowiedział się o nieudolnym przeprowadzeniu ataku, bezsensownym zniszczeniu żywności i futer oraz o utracie większości ponies. Zdemoralizowany oddział Reynoldsa nie nadawał się do dalszego poszukiwania Indian, więc Crook zawrócił. Idąc najpierw w śniegu, a potem w błocie, zarzynając i zjadając ponies, 26 marca jego kolumna wróciła do Fortu Fetterman. Tam Crook postawił płk. Reynoldsa, kpt. Moore’a i kpt. Noyesa przed sądem wojennym pod zarzutem „złego za­ chowania w obliczu nieprzyjaciela”33. Crook napisał w raporcie, że stoczył walkę z obozem Szalonego Konia, stanowiącym połowę wrogich Indian34. W rzeczywistości był to obóz Północnych Szejenów, do którego dołączyli Minneconjou, znudzeni obleganiem Fortu Pease, oraz Oglalowie wodza Samca Psa, który był bratem krwi Szalonego Konia i dostał od niego kilka ponies. Grouard rozpoznał je wśród zdobytego stada i wyciągnął stąd ten mylny wniosek35.

WASZYNGTON-SAINT PAUL, 21 MARCA—8 MAJA

6 marca ppłk Custer z żoną, kucharką i psami przybył do Fargo na granicy Dakoty. Czekał tam na niego specjalny pociąg, złożony z salonki, 4 wagonów dla pasażerów i oddziału 22 pułku piechoty, wagonu — jadalni dla 40 robotników, którzy mieli odśnieżać tory, 33 Crook, op. cit., s. 192. Po długim procesie Reynolds został skazany na zawieszenie w służbie z pozbawieniem stopnia i funkcji na okres 1 roku, Moore na zawieszenie w służbie i areszt w forcie na okres 6 miesięcy, a Noyes otrzymał naganę. 34 Crook albo chciał zawyżyć liczbę tipi w obozie, albo zaniżał liczbę wrogich Indian, która jesieńią 1875 r. komisarz do spraw Indian oceniał na 430 tipi. W lutym 1876 r. gen. Sheridan oficjalnie podawał znacznie zaniżoną liczbę 150-160 tipi wrogich Indian (być może, aby uzasadnić niezwiększanie sił wojska). 35 DeBarthe, Life and Adventures of Frank Grouard, s. 97.

8 wagonów towarowych (wiozły bagaże, paliwo, żywność, zwierzęta i 3 Gatlingi), trzech lokomotyw i dwóch pługów śnieżnych, którym miał dojechać do Bismarck. Pociąg wyruszył 7 marca i utknął w zaspach o 65 mil od celu. Jeden z pasażerów, dziennikarz i były telegrafista Mark Kellogg, który wybierał się w Czarne Góry, znalazł przenośny telegraf, podłączył się do linii i zawiadomił Bismarck. 13 marca nadjechał saniami kpt. Tom Custer z Fortu Abraham Lincoln i zabrał Custerów z psami. Reszta pasażerów tkwiła pośrodku białej pustyni do 20 marca. Custer dowiedział się w forcie, że pod jego nieobecność nie dostarczono żadnego zaopatrzenia ani ludzi, nie zaciągnięto też indiańskich zwiadowców. Było jasne, że nawet jeśli Gibbon wyruszy w pole 5 kwietnia, to Terry nie zdoła do tego czasu nadrobić tych zaległości. Nie miał możliwości sam się zająć przygotowaniem pułku do kampanii, 21 marca bowiem musiał opuścić fort, by stawić się w Waszyngtonie. Chodziło o jedną z afer, w które obfitowała prezydentura Granta. W 1870 r. sekretarz wojny Belknap zlikwidował tradycyjną funkcję markietana i utworzył stanowisko handlowca garnizonowego. Różnica była subtelna, ale istotna — markietana mianowała i kontrolowała lokalna rada oficerów, handlowiec zaś uzyskiwał koncesję od Sekretariatu Wojny i tylko jemu podlegał. Był to „skok na kasę”, tym większy, że pojawiła się tendencja do łączenia stanowisk handlowca w garnizonie i w agencji indiańskiej (mimo że tym ostatnim niezależnie wydawało koncesje Biuro do spraw Indian). Procedura przyznawania koncesji była łatwa do przewidzenia. W dodatku w 1874 r. wszystkie koncesje nad górną Missouri zostały z dnia na dzień bez podania powodu cofnięte. Jakby przypadkiem pojawił się w okolicy brat prezydenta, Orvil L. Grant. Po rozmowie z nim niektórym handlowcom odnowiono koncesje. Łapownictwo stało się na zachodzie publiczną tajemnicą, ale na wschodzie było ignorowane, dopóki w 1875 r. tematu nie podjął nowojorski „Herald” (we współpracy z „Tribune” w Bismarck), który opublikował serię artykułów o korupcji. Belknap zakazał oficerom kontaktów z prasą, więc z zapałem zaczęto poszukiwać ich inspiratora. Podejrzenie rzucono na Custera. Spotkał on Belknapa we wrześniu 1875 r., kiedy sekretarz wracał z wizyty w Parku Narodowym Yellowstone, i przyjął go w forcie uprzejmie, lecz chłodno, jako osobę o niezbyt czystych rękach. Oczywiście od handlowców Custer wiedział o łapówkach,

był również świadomy niezadowolenia żołnierzy, zmuszonych do kupowania u handlowca towarów, które, gdyby istniała konkurencja, mogliby kupić taniej. Wiedział też o zbieraniu przez „Herald” informacji, ale nie on ich udzielał (inspiratorem był zwolniony z wojska w 1870 r. kpt. Armes z 2 pułku kawalerii). W lutym 1876 r. „Herald” zażądał pozbawienia Belknapa urzędu i sprawą zajęła się komisja Kongresu. Dowody przeciwko Belknapowi były tak poważne, że 1 marca podał się on do dymisji. Sprawa jednak na tym nie wygasła. Jako jeden ze świadków został wymieniony Custer. 15 marca otrzymał on wezwanie pod karą sądową do stawienia się przed komisją. Custerowi nie było na rękę przerywanie^przygotowań do kampanii i (na sugestię Terry’ego) poprosił o zgodę na złożenie zeznań telegraficznie36, lecz po namyśle, obawiając się, że zostanie to zinterpretowane jako odmowa zeznań, zdecydował się jechać do Waszyngtonu. 21 marca specjalnym dyliżansem pojechał do Fargo (pociągi jeszcze nie kursowały). 24 marca wymógł na Terrym ponowne zwrócenie się do Sheridana o powrót trzech kompanii 7 pułku kawalerii z południa do pułku (skoro sekretarza Belknapa, na którego odmowę powoływał się Sheridan, już nie było...). 28 marca był w Waszyngtonie. 29 marca i 4 kwietnia stawał przed komisją. Custer zeznał to, co wiedział ze słyszenia, ale było to zgodne z bezpośrednimi zeznaniami handlowców. Poza tym Orvil Grant już wcześniej przyznał się do wykorzystywania informacji o koncesjach, którymi dysponował jako brat prezydenta (innego zawodu nie miał), do czerpania korzyści materialnych, a Belknap milcząco uznał słuszność zarzutów. Zeznania Custera nie zaważyły więc na wyniku dochodzenia37, choć jego obecność miała znaczenie jako osoby cieszącej się szacunkiem, popularnością i autorytetem. Custer wykorzystał pobyt w Waszyngtonie do zajęcia się kampanią. Dwukrotnie prosił o audiencję u prezydenta, lecz spotkał się z odmową. W Biurze do spraw Indian informował się o siłach koczowników. Odwiedził dowódcę armii, gen. Shermana, i razem H u g h e s, op. cit., s. 7-8. Niektóre opracowania bezkrytycznie powtarzają szerzony przez przeciwników Custera zarzut, jakoby inspirował on sprawę Belknapa, narzucał się ze swoimi zeznaniami, które były oparte tylko na tym, co słyszał od handlowców, i — co najgorsze — postąpił niehonorowo, zeznając przeciw „braciom oficerom”. W rzeczywistości ani Belknap, ani Orvil Grant nie byli oficerami, zeznania Custera pokrywały się z zeznaniami handlowców, a do stawienia się przed komisją został zobowiązany pod karą sądową. 36

37

odbyli rozmowę z nowym sekretarzem wojny, Alphonsem Taftem, w wyniku czego Custer otrzymał swoje trzy kompanie i nowych rekrutów. Kontakty Custera z Taftem i Shermanem musiały jednak kogoś zaniepokoić. Był rok wyborów prezydenckich. Custer z prze­ konań był demokratą. Nie angażował się w politykę38 ale w zaistniałej sytuacji łączony był z przeciwnikami politycznymi Granta i jego republikańskiej administracji. Jako znana osobistość nadawał się na cel politycznego ataku, który nie dał na siebie długo czekać. Przygotowanie artyleryjskie rozpoczął senator Cox, który wygłosił „wyszukaną mowę o problemie indiańskim”, poddając Custera krytyce za olcrutne potraktowanie Indian nad Washita. - No cóż, Custer, chyba zdobyłem pański skalp - stwierdził po zakończeniu. — Niech pan przyjedzie na równiny - rzekł Custer — to przekażę pana w ręce pańskich łagodnych przyjaciół. W marcu komisja spraw wojskowych Kongresu konsultowała z Custerem ustawę o reorganizacji armii. Niestety, przy okazji wciągnęła go w dochodzenie w sprawie nadużywania stanowiska przez mjr. Lewisa Merrilla z 7 pułku kawalerii podczas służby na południu. Custer oświadczył, że nie wie nic na ten temat. Merrill przyznał, że przyjął 21 400 dolarów nagrody za schwytanie członków Ku-Klux-Klanu (mimo że chwytanie ich należało do jego obowiąz­ ków). Jednakże w kilku artykułach prasowych gwałtownie oskarżył Custera o oszczerstwo. Nie pomogły wyjaśnienia Custera, że sprawa leżała w kompetencjach dowódcy pułku, płk. Sturgisa, a on nie miał z nią nic wspólnego. Zwolennicy Belknapa i wrogowie Custera połączyli siły i rozpoczęli prasową kampanię oskarżeń o „szkalowanie braci oficerów” (chociaż to Merrill publicznie szkalował Custera) i o pisanie anonimowych artykułów przeciw Belknapowi. 18 kwietnia gazety podały, że „eks-sekretarz Belknap i jego przyjaciele gromadzą materiał w sprawie przeciwko gen. Custerowi z zamiarem postawienia go przed sądem wojennym [...] Custerowi zarzuca się składanie fałszywych zeznań pod przysięgą i tak ma brzmieć oskarżenie”39. 38 Podczas bytności w Waszyngtonie, powołując się na obowiązki, Custer nie skorzystał z zaproszenia Klubu Manhattan, głównego klubu demokratów w Nowym Jorku, mimo że spotkanie nie miało charakteru oficjalnie politycznego (M e r i n g t o n, The Custer Story. The Life and Intimate Letters of General George A. Custer, New York 1950, s. 284). 39 Gray, Centennial..., s. 66.

Nie napisano, jakie to fałszywe zeznania miałby składać Custer, ani nie odniesiono się do kwestii winy lub niewinności Belknapa. Custer zaczął już tęsknić za czystym powietrzem prerii. Ponieważ nie miał nic do dodania w sprawie Belknapa, bez trudu uzyskał od komisji zwolnienie od obowiązku zeznawania. 20 kwietnia opuścił Waszyng­ ton, zatrzymał się w Filadelfii, by przyjrzeć się Wystawie Stulecia, a następnie pojechał do Nowego Jorku, gdzie oczekiwali go wydawcy z zamówieniami na nowe artykuły oraz profesor Baird z Instytutu Smithsonian, który poprosił Custera o dostarczenie mu tipi z kom­ pletnym wyposażeniem. 24 kwietnia niespodzianie otrzymał wezwa­ nie do stawienia się przed komisją Senatu w sprawie Belknapa. 27 kwietnia Custer był znów w Waszyngtonie i prosił Shermana o interwencję. Sekretarz Taft obiecał poprosić komisję Senatu o zgo­ dę na zwolnienie Custera od zeznawania, by mógł wrócić do pułku. 28 kwietnia prezydent Grant dowiedział się o tym i zażądał, aby tego nie robił, lecz wyznaczył innego oficera na dowódcę ekspedycji. Okazało się, że nie we wszystkich sprawach wydawanie rozkazów się odwleka: ten rozkaz w ciągu kilku godzin przebył drogę od Tafta przez Shermana i Sheridana do Terry’ego. Terry zaproponował do wyboru trzech pułkowników piechoty (mjr Reno z 7 pułku kawalerii proponował swoją kandydaturę, lecz Terry ją odrzucił). Sheridan odpowiedział, że „dowództwo [dywizji] będzie bardziej usatysfak­ cjonowane, jeśli dowodzić będzie dowódca departamentu”. „Pójdę sam” - odpowiedział krótko Terry40. Custer nie uważał, że z tak błahego powodu miałby zostać odwołany ze stanowiska, na któiym był niezastąpiony41. Sam załatwił w Senacie zwolnienie i 29 kwietnia, w sobotę, odwiedził Shermana. Dowódca armii zgodził się na jego wyjazd do pułku, ale mimo to doradził mu uzyskanie audiencji u prezydenta w poniedziałek 1 maja. Custer od 10.00 antyszambrował w Białym Domu, aż o 15.00 Grant kazał mu powiedzieć, że go nie przyjmie. „Dziś po raz trzeci prosiłem o rozmowę z Prezydentem - napisał Custer w krótkim liście do Granta — i ubolewam, że Prezydent odmówił mi okazji do złożenia krótkiego oświadczenia, którego Hughes, op. cit., s. 9. W połowie kwietnia w Waszyngtonie płk J. W. Forsyth oceniał jego pozycję następująco: „Nie warto pytać, kto będzie dowodził ekspedycją przeciw Indianom w Dakocie, bo jeśli Custer będzie do dyspozycji, z pewnością otrzyma dowództwo” (Utley, op. cit., s. 160-161). 40

41

wymagała sprawiedliwość wobec niego i wobec mnie”. Sherman był nieobecny, więc potwierdził w Departamencie Wojny zgodę na powrót do pułku i wsiadł do pociągu. Następnego dnia Sherman zadepeszował do Sheridana: „Poinfor­ mowano mnie, że gen. Custer wyjechał do Fortu Lincoln. Nie miał upoważnienia, by wyjechać bez rozmowy z Prezydentem lub ze mną. Proszę o zatrzymanie go w Chicago lub w Saint Paul w celu oczekiwania na dalsze rozkazy. W międzyczasie ekspedycja z Fortu Lincoln wyruszy bez niego”. Sherman nie odpowiedział na trzy telegramy, które Custer do niego wysłał po zatrzymaniu go 4 maja w Chicago. Po "konsultacji z Grantem zgodził się tylko, by Custer „oczekiwał na dalsze rozkazy” w Forcie Lincoln. W Saint Paul Custer zameldował się u Terry’ego. Terry był świadomy, że jako dowódca ekspedycji byłby figurantem, i ze zgrozą myślał o sytuacji, w której rzeczywiste dowództwo spoczęłoby na barkach majora kawalerii. 6 maja napisał list do prezydenta i skłonił upokorzonego Custera do podpisania go: „Z całym szacunkiem, lecz najpoważniej proszę, abym, jeśli nie mam zezwolenia na dowodzenie ekspedycją, otrzymał pozwolenie na służbę w moim pułku w polu. Apeluję do pana jako do żołnierza o oszczędzenie mi poniżenia, jakim byłoby dla mnie, gdyby mój pułk wymaszerował na spotkanie nieprzyjaciela, a ja nie dzieliłbym z nim niebezpieczeństw”. Terry dodał od siebie: „Nie znam przyczyn, dla których zostały wydane rozkazy, lecz jeśli tego nie zabraniają, to usługi Custera byłyby dla jego pułku bardzo cenne”. Kiedy list drogą służbową trafił do Sheridana, ten opatrzył go następującą dekretacją: „Przykro mi, że ppłk Custer nie wykazał tak dużego zainteresowa­ nia pozostaniem w garnizonie i przygotowywaniem pułku do eks­ pedycji, jak teraz towarzyszeniem mu [...] Mam nadzieję, że jeśli spotka się z wyrozumiałym traktowaniem, wywrze ono wystarczający skutek, by na przyszłość zapobiec z jego strony próbom dys­ kredytowania jego zawodu i braci oficerów”. Jak widać, Sheridan, który sam pisał, że „jeśli wrogie obozy nie zostaną schwytane przed wczesną wiosną, nie zostaną schwytane w ogóle”, szykował już w osobie Custera kozła ofiarnego na wypadek niepowodzenia kampanii. 6 maja „Herald” ostro zaatakował Granta, wskazując, że aresztował Custera nie stawiając mu żadnych zarzutów. Biuro prezydenta tego samego dnia „oficjalnie zdementowało informację, jakoby prezydent

zwolnił gen. Custera ze stanowiska dowódcy, ponieważ jest on świadkiem w procesie Belknapa. Przeciwnie, życzeniem prezydenta było, aby gen. Custer, będąc zobowiązany pod karą sądową do stawienia się jako świadek, pozostał, dopóki nie złoży zeznań”. Czy miałoby to oznaczać, że Custer nadal dowodził ekspedycją i czekałaby ona na zakończenie sprawy Belknapa? 8 maja Sherman zadepeszował do Terry’ego: „Prezydent informuje, że jeśli pragnie pan mieć ze sobą gen. Custera, wycofuje obiekcje. Proszę zwrócić Custerowi uwagę, by był rozważny, nie zabierał ze sobą żadnych dziennikarzy, którzy zawsze sieją niezgodę, i w przy­ szłości poniechał rozgrywek personalnych”42. Rzekome „rozgrywki personalne” były więc jedynym zarzutem. Co ciekawe, Custerowi zwraca się uwagę, by nie zabierał dziennikarzy, jakby to nie Terry o tym decydował. Powód nagłej akcji Granta może być tylko przedmiotem domysłów. Może istotnie planowano postawienie Custera przed sądem wojennym pod zarzutem fałszywych zeznań w sprawie Belknapa i Orvila Granta. Ponieważ okazało się to niemożliwe, Grant wykorzystał inną możliwość zdezawuowania go: gdyby Custera pozostawiono na czele ekspedycji, zostałoby to zrozumiane jako potwierdzenie prawdziwości jego zeznań. Usunął go więc pod byle pretekstem, mimo że narażał kampanię przeciw Indianom na szwank. Gdyby jednak Grantowi zależało na powodzeniu kampanii, czyli gdyby wiązał z nią jakieś nadzieje polityczne, z pewnością nie narażałby jej. Ale prezydent nie potrzebował wojny z Indianami. Na konferencji 3 listopada 1865 r. w kwestii indiańskiej przewidywano podjęcie ograniczonych działań: wojsko zwiększyłoby kontrolę nad Indianami, może przeniesionoby Biuro do spraw Indian do Departamentu Wojny. To mogłoby przysporzyć popularności administracji na zachodzie, nie antagonizując przyjaźnie usposobionej wobec Indian opinii publicznej na wschodzie. Zaprzestanie hamowania rozwoju osadnictwa i górnictwa w Czarnych Górach zostałoby wszędzie dobrze przyjęte, ze względu na pozytywny wpływ na rozwój gospodarki kraju. Wprawdzie raport Watkinsa wymusił pewną aktywność, ale i tu dałoby się zminimalizo­ wać szkody. Rząd wydał groźne ultimatum do koczowniczych Indian (dobre na użytek propagandowy) i nie śpieszył się z jego egzekwowa­ niem. Sheridan nie przejął się fiaskiem ekspedycji Crooka, mimo że 42

H u g h e s , op. cit., s. 13-14.

zmarnował on szansę schwytania koczowników. Było jasne, że w lecie zmuszenie ich do powrotu do rezerwatu będzie niemożliwe. To znaczy, niemożliwe dla Terry’ego... Custer musiał wzbudzić zaniepokojenie energią, z jaką zabrał się do przygotowań ekspedycji, i skutecznością działań wobec Tafta i Shermana. Jeśli udałoby mu się wzmocnić 7 pułk i wyruszyć nawet późną wiosną, to przy jego zdolnościach („szczęściu”) sukces nie byłby taki nieprawdopodobny. Prezydentowi jednak nie było po­ trzebne zwycięstwo nad Indianami, które zostałoby przez jego przeciwników wykorzystane przeciwko niemu (można sobie wyob­ razić.krzyk humanitarystów na wieść o „masakrze Indian”!). Lepsza była pozornie szeroko zakrojona kampania, która iiie zaszkodziłaby Indianom, a przy tym dowiodła, że rząd troszczy się o osadników na zachodzie. Trzeba było tylko zapewnić, by na czele ekspedycji stali ludzie, których dominującą cechą nie była zbytnia błyskotliwość. Wprawdzie nie udało się odsunąć Custera całkowicie, ale Terry nie mógł już tak, jak zamierzał, wypuścić go na Indian - musiał sam jechać z ekspedycją i pilnować, aby Custer był „rozważny”. Sprawa ta nadszarpnęła nerwy Custera. Kiedy 8 maja Terry powiadomił go o depeszy Shermana, wyszedł z kwatery głównej i poszedł do hotelu. Po drodze spotkał kpt. Ludlowa, znajomego z ekspedycji gen. Stanleya do Yellowstone w 1873 r. Według Ludlowa Custer oświadczył, że radził sobie ze Stanleyem i poradzi sobie także z Terrym. Custer faktycznie dowodził tamtą ekspedycją z powodu pijaństwa gen. Stanleya. Było więcej niż prawdopodobne, że sytuacja się powtórzy ze względu na niedoświadczenie gen. Terry’ego. Zamiast oficjalnie dowodzić ekspedycją, będzie wykonywać całą pracę, ewentu­ alne niepowodzenie zostanie wytłumaczone zaniedbaniem przygotowań na skutek jego pobytu w Waszyngtonie, a w razie sukcesu laury zbierze Terry. Ale Custer zwykł był sobie radzić z przeciwnościami.

FORT ELLIS-BIG HORN, 30 MARCA-20 KWIETNIA

Płk Gibbon ściągnął do Fortu Ellis, w którym stacjonowały 4 kompanie 2 pułku kawalerii mjr. Brisbina, 6 kompanii 7 pułku piechoty i przygotowywał się do wymarszu. Tam dowiedział się, że przygotowany przezeń na polecenie Terry’ego „plan kampanii w dolinie Yellowstone” został oparty na błędnych założeniach:

Crook nie nadchodził z południa, lecz poszedł na wschód, ku Powder. Kiedy otrzymał wiadomość o powrocie Crooka do Fortu Fetterman, 30 marca zadepeszował do Terry’ego: „W świetle informacji od gen. Crooka, czy nie popełnię błędu, idąc na południe od Yellowstone, zamiast na północ od niej? Brisbin melduje o wielkim, świeżym tropie obozu, prowadzącym od ujścia Rosebud na północ”. 1 kwietnia Terry odpowiedział: „Dopóki nie dowiem się, jakie będą dalsze posunięcia gen. Crooka i dopóki Custer nie wyruszy, sądzę, że nie powinien pan iść na południe od Yellowstone, lecz skierować wysiłki na zapobieżenie ucieczce Indian na północ. Wszystkie informacje wskazują, że miejscem pobytu (Siedzącego Byka) jest Powder, a gen. Crook jest tego pewien. Myślę, że jeśli pah przeniesie się do ujścia Big Horn, to kiedy pan tam dojdzie, będę w stanie poinformować pana o ruchach Crooka i Custera, na podstawie których będzie pan mógł określić swoje posunięcia [...] Proszę nie zaniedbać celu głównego, którym jest utrzymywanie się pomiędzy Indianami a Missouri”43. 3 kwietnia Gibbon wyruszył z Fortu Ellis na czele 27 oficerów i 409 żołnierzy. Po przejściu 110 mil zatrzymał się na ranczu Horace’a Countrymana, gdzie założył bazę zaopatrzeniową Camp Supply. 8 kwietnia kwatermistrz, któiy zatrudniał dwóch zwiadowców z pensją 50 dolarów miesięcznie — Henry’ego Bostwicka i Johna Williamsona — dołączył do nich Mugginsa Taylora (jako zwiadowcę z pensją 100 dolarów) i jako przewodnika Mitcha Boyera. Ten ostatni w żyłach miał trzy czwarte krwi Sjuksów i choć mieszkał z Wronami i prowadził z plemieniem Sjuksów nieubłaganą wojnę, znał ich dobrze od lat. Jako westman dorównywał sławą samemu Jimowi Bridgerowi, toteż dostał najwyższą pensję — 150 dolarów. Gibbon chciał również zatrudnić George’a Herendeena, ale ten wzgardził zarówno proponowanym mu etatem woźnicy, jak pensją 16 dolarów miesięcznie. Dowódca zwiadu, złożonego z piechurów na mułach, por. James Bradley z 7 pułku piechoty, zwerbował dodatkowo 25 Wron (w tym dwóch białych, zamieszkałych z nimi: Bameya Bravo44 i młodego Toma LeForge; nie było to legalne, ale potrzebował tłumaczy). Po doliczeniu Wron, zwiadowców kwater­ mistrzostwa, 10 poganiaczy mułów i dwóch pakowaczy, siły Gibbona wzrosły do 27 oficerów i 450 ludzi. Miał także do dyspozycji 12-funtowe gładkolufowe działo typu Napoleon i dwa Gatlingi. Po 43 44

Gray, Centenial.s. 72-73. Był on Niemcem a jego prawdziwe nazwisko brzmiało Bemard Prevo.

pozostawieniu kompanii piechoty w Camp Supply kolumna Gibbona wyruszyła północnym brzegiem w dół Yellowstone i 20 kwietnia dotarła do ujścia Big Horn.

FORT ABRAHAM LINCOLN, 21 MARCA-16 MAJA

Mjr Reno, pobudzony do działania podczas krótkiej bytności Custera w forcie, zatrudnił 30 zwiadowców Arikarów oraz dwóch przewodników i jednego zwiadowcę. Jednym był Charles („Samotny Charley”) Reynolds, najlepszy przewodnik i myśliwy w Dakocie. Drugim był zwiadowca wojskowy w stopniu kaprala, Krwawy Nóż (zatrudnienie przez kwatermistrzostwo stanowiło awans finansowy). Był synem kobiety z plemienia Arikarów i Sjuksa Hunkpapa. Wychowywał się w obozie Hunkpapów, przez których był traktowany z pogardą jako Arikara. Odwzajemniał im się nienawiścią, szczególnie zapiekłą między nim a przywódcą jego dręczycieli, Żółcią. Przez lata prowadzili vendettę, w której Żółć zabił i pociął dwóch jego braci, Krwawy Nóż zaś ciężko poranił jego. Trzecim był Boston Custer, 27-letni brat ppłk. Custera, przewodnik raczej tytularny — nie znał zachodu, a przebywał tam od 8 miesięcy, aby przez zmianę klimatu podleczyć chroniczny bronchit. Reno zatrudnił także tłumacza języka Arikarów, Francuza Fredericka F. Gerarda, i języka Sjuksów, Isaiaha Dormana, Murzyna żonatego z Indianką z plemienia Sjuksów. Na początku kwietnia u ujścia Little Missouri pojawili się Sjuksowie, którzy zaczęli przychodzić do Fortu Berthold, aby handlować. „Samotny Charley” Reynolds udał się tam i wkrótce poinformował Reno i Custera w Waszyngtonie, że było to 300-400 tipi Sjuksów, koczowników całorocznych. Pierwsi koczownicy sezonowi zaczęli już także opuszczać agencje, a agent z Fortu Berthold ocenił liczbę tipi na 1500. Liczba ta została powtórzona w innych doniesieniach. 10 maja „Tribune” napisała: „Wrogowie w sile 1500 namiotów obozują nad Little Missouri, czekając niecierpliwie na długowłosego wodza” (na zachodzie nię przyjmowano do wiadomości, że Custer nie był już wodzem ekspedycji i że obciął swoje długie loki). Mogli to przeczytać Terry i Custer, którzy tego dnia przybyli do Fortu Lincoln. 14 maja Terry formalnie objął dowództwo ekspedycji. Ze względu na opóźnienie kampanii można było inaczej niż w zimie planować logistykę. Pociągi ruszyły 14 kwietnia, a 24 kwietnia pierwszy statek

dopłynął do Bismarck. Dzięki temu z początkiem maja przez Bismarck przyjechały z południa 3 kompanie, których powrót Custer załatwił w Waszyngtonie, a ponadto przybyło 62 nowych rekrutów. Dwie kompanie sprowadzono z Fortu Rice i dwie z Fortu Totten. Po raz pierwszy pułk miał wystąpić w pełnym składzie 12 kompanii. Terry zaczarterował dwa parowce: „Far West” i „Josephine”. Dowódcą „Far West” był Grant Marsh, jeden z najbardziej doświadczonych kapitanów na Missouri. Jego statek miał długość 190 stóp, szerokość 33 stopy, zanurzenie 20 cali bez ładunku, a 4 stopy i 6 cali z 400 tonami ładunku. Był tylnokołowcem, napędzanym przez dwie maszyny, do których dostarczały pary trzy kotły. Miał na dziobie dwa parowe kabestany, które służyły również za windy ładunkowe — był jedynym tak wyposażonym statkiem na środkowym i dalekim zachodzie. Sterówkę opancerzono blachą kotłową, a osłonę dolnego pokładu stanowiły stosy drewna opałowego i worki ze zbożem. Zabierał w kabinach 30 pasażerów. Czarter „Far West” kosztował wojsko 360 dolarów dziennie. 9 maja batalion mjr. Moore’a (3 kompanie 6 pułku piechoty - 7 oficerów, 120 ludzi, trzech zwiadowców i wojskowy lekarz kpt. G. E. Lord) wyruszył drogą wodną z Fortu Buford do ujścia Glendive Creek, gdzie założono bazę zaopatrzeniową. 15 maja Terry napisał do Sheridana: „Sjuksowie zgromadzili się w obozach nad Little Missouri i między nią a rzeką Powder. Ocenia się, że mają 1500 namiotów. Rozkazałem już płk. Gibbonowi przemieścić się na wschód i sugeruję, iż byłoby bardzo pożądane, by kolumna gen. Crooka jak najszybciej ruszyła na północ. Gdyby Indianie podjęli walkę i gdyby trzy kolumny były w stanie działać jednocześnie, oczekiwałbym wielkiego sukcesu”. Zatelegrafował także do Gibbona via Fort Ellis, polecając mu iść w dół Yellowstone, pobrać zaopatrzenie w bazie Glendive i skręcić ku Little Missouri, gdzie trzy kolumny miały wziąć Indian w kleszcze. Sheridan odpowiedział tego samego dnia: „Przyspieszę Crooka, ale musi pan polegać na własnej kolumnie. Sądzę, że dorówna ona wszystkim Sjuksom, którzy mogą się zwrócić przeciw niej i mam tylko nadzieję, że zaczekają, by się z nią spotkać [...] Wie pan, że jest niemożliwe, aby wielka liczba Indian utrzymała się razem jako wrogi oddział choćby przez tydzień”. „Moja kolumna może pobić wszystkich Sjuksów, których zdołamy znaleźć” — zapewnił go Terry45. 45

Tamże, s. 89-90.

Wieczorem burza połączona z ulewą zamieniła równinę wokół Fortu Lincoln w rozlewisko, nie do przebycia dla wozów.

WYOMING

Od powrotu z Ekspedycji Big Horn gen. Crook siedział w Forcie Fetterman. Jak twierdził, czekał na świeżą trawę. Trawa pojawiła się między 22 a 24 kwietnia, ale Crook nadal nic nie robił. Tymczasem w agencjach Czerwonej Chmury i Cętkowanego Ogona sytuacja wyglądała nieciekawie. Przewożenie zaopatrzenia pomiędzy agencjami w celu wyżywienia Indian, zgromadzonych we wrześniu 1875 r. w celu negocjowania umowy, spowodowało chaos. Niektóre obozy dostały za wiele żywności, inne nie otrzymały jej wcale. Ppłk Merritt z 9 pułku kawalerii poinformował Kongres, że Indianie byli głodni i źli, a na ich dokarmianie trzeba będzie do końca roku fiskalnego przeznaczyć dodatkowe 135 tysięcy dolarów. Kpt. Jordan z 9 pułku piechoty dodał, że Indianie z głodu będą zmuszeni do dokonywania napadów (!). Agent Czerwonej Chmury z urazą zaprzeczył jednemu i drugiemu. Jednakże nawet gdyby dostarczono dodatkową żywność, to i tak nadeszła już po­ ra przemieszczania się koczowników całorocznych i opuszczania rezer­ watów przez koczowników sezonowych. Napady tak się nasiliły, że gubernator Wyomingu zwrócił się do Crooka z prośbą o pomoc. 16 maja kpt. Egan z kompanią 2 pułku kawalerii i kompanią piechoty rozpoczął patrolowanie wzdłuż drogi z Cheyenne do Czarnych Gór i już następnego dnia przyszedł z pomocą karawanie wozów, oblężonej przez około 200 Indian. Na widok wojska napastnicy odeszli, ale siły Egana były za małe, aby myśleć o pościgu. Napady sparaliżowały ruch na tej trasie do końca maja. Gubernator udał się osobiście do prezydenta. O jego reakcji poinformowała „Tribune”: „Prezydent powiedział, że ludzie, którzy poszli w Czarne Góry, są tam nielegalnie [...] ale rząd podjął pewne kroki, które prawdopodobnie spowodują otwarcie kraju na zasiedlenie, a w międzyczasie nie można pozwolić Indianom na zabijanie i skalpowanie kogokolwiek [...] Wszystkie osoby, które obchodzą [z Czarnych Gór], albo dostarczają żywność i zapasy ludziom tam się znajdującym, otrzymają ochronę”46. W roku wyborczym Grant chciał, aby wilk był syty i owca cała. 46

Tamże, s. 92.

14 maja Crook zawitał do agencji Czerwonej Chmury, z nadzieją zaciągnięcia jako zwiadowców 300 Sjuksów. Udawało mu się to z Apaczami, ale tu czekało go rozczarowanie. Kiedy konferował z wodzami, w agencji podpalono stogi siana i uprowadzono stado bydła. Nazajutrz, gdy wyjeżdżał, zaniepokojenie jego otoczenia wzbudziły sygnały dymne, wznoszące się zza obozu Sjuksów. Ponieważ jednak przez przypadek razem z nim wracali inspektor z departamentu i płatnik w drodze do Laramie, obaj z eskortą, a dołączyło do nich kilkunastu cywilów, Crook miał szczęście — Sjuksowie czekali na niego w zasadzce, ale nie odważyli się zaatakować grupy liczącej 65 ludzi. Pecha miał natomiast listonosz Charley Clark — znalazł się na tej samej drodze, więc wojownicy zabili go i zabrali z jego bryczki dwa konie, aby nie wracać z całkiem pustymi rękami47. Crook zadepeszował do rezerwatów Szoszonów i Wron, prosząc o zwiadowców i jako miejsce ich zgłoszenia się podając szlak nad Powder. 21 maja Grouard wyprawił się w tamte strony i ledwo uszedł z życiem — w dolinie Powder roiło się od Sjuksów. Dopiero wtedy Crook zauważył, że koncentracja sił w Forcie Fetterman pozostawia osadników bez ochrony. Na jego prośbę z 29 maja Sheridan skierował 2 czerwca 8 kompanii 5 pułku kawalerii z Kansas w okolice agencji Czerwonej Chmury i Cętkowanego Ogona. Tego samego dnia Sheridan wysłał list do Shermana. „Nie dałem żadnych instrukcji generałom Crookowi i Terry’emu” — pisał — ponieważ nie można uzyskać dokładnych informacji o miejscu pobytu wrogich Indian, a gdyby było ono znane, nie można byłoby przewidzieć, jak długo będą oni tam pozostawać [...] Byłoby niemądre czynić jakieś kombinacje w takim kraju, w jakim będą musieli operować [...] Uważam, że każda kolumna będzie w stanie troszczyć się o siebie i — jeśli będzie miała sposobność — ukarać Indian. Organizację oddziałów i ich cele pozostawiłem dowódcom depar­ tamentów. Przypuszczam, że wydarzenia rozwiną się następująco: gen. Terry zepchnie Indian w kierunku doliny Big Horn, a gen. Crook odepchnie ich na powrót w kierunku Terry’ego, płk Gibbon zaś, poruszający się w dół Yellowstone jej północnym brzegiem, przechwyci, jeśli to będzie możliwe, takich, którzy chcieliby pójść na północ od Missouri. 47

B o u rk e, op. cit., s. 287—288.

W wyniku ruchów trzech kolumn wielu wrogich Indian może zostać zmuszonych do powrotu do agencji [...] Łatwo przewidzieć, że gdy tylko wojsko powróci na jesieni [do fortów], Indianie znowu je opuszczą i będzie konieczna nowa kampania ze wszystkimi wydatkami. Aby temu zaradzić, doradzam, aby tak, jak zalecałem, nad Yellowstone zostały założone dwa forty i aby wojsko otrzymało zezwolenie na rozciągnięcie kontroli nad Indianami w agencjach, by zapobiec ich opuszczaniu przez przyjaznych Indian w celu przyłącze­ nia się do wrogich i przychodzeniu tych ostatnich (z wyjątkiem poddających się) do agencji. Mam nadzieję, że oddziały w polu uzyskają dobre wyniki, ale wcale nie jestem tego pewny, jeśli nie wykona się tego, co sugeruję powyżej. Moglibyśmy równie dobrze rozwiązać problem Sjuksów teraz; tak byłoby lepiej dla wszystkich zainteresowanych”48. Jak widać, Sheridan wyobrażał sobie, że Indianie będą uchylać się przed jedną nadchodzącą kolumną i wpadać na inną, aż w końcu znużeni udadzą się do agencji. Nie spodziewał się żadnej bitwy, a już na pewno nie „eksterminacji” koczowników (skoro oczekiwał ich powrotu do agencji, a później ponownego ich opuszczenia). Nie sądził, że Crook i Terry będą sobie dobrze radzić w polu. „Roz­ wiązanie problemu Sjuksów” dostrzegał w budowie fortów, które dałyby imigrantom poczucie bezpieczeństwa, pobudzając przez to rozwój osadnictwa, oraz w przeniesieniu kompetencji w sprawach Indian do Departamentu Wojny, co ustanowiłoby nad nimi jakąś egzekutywę. Tak jak wszystkie działania podjęte (lub zaniechane) przez najwyższe dowództwo wojskowe jego list dowodzi, że jeszcze w końcu maja nikt nie myślał o wojnie. W jednym Sheridan miał rację — dla wszystkich zainteresowanych byłoby lepiej, gdyby wysłuchano jego sugestii.

TONGUE-POWDER, 1 MARCA-30 KWIETNIA 1876 r.

Koczownicy z plemienia Szejenów spędzili zimę w dolinie Tongue. Na początku marca przenieśli się na wschód i rozbili obóz nad Powder. Tam też przybyli Minneconjou, którzy spędzili zimę aktywnie, nękając łowców wilków z Fortu Pease i kradnąc konie 48

G r a y , Centenial..., s . 94—95.

Wronom. Część z nich została z Szejenami, ale większość powęd­ rowała w dół Powder, by przyłączyć się do Hunkpapów Siedzącego Byka, którzy zimowali u jej ujścia. Oglalowie Szalonego Konia w styczniu porzucili zimowe leża na północno-wschodnim skraju gór Big Horn i w marcu obozowali w górnej części doliny Powder. W ten sposób niemal wszyscy koczownicy rozlokowali się wzdłuż Powder, a Crook i Gibbon bezowocnie rozglądali się za nimi nad Tongue, Rosebud i Big Horn. 17 marca Szejenowie zostali obudzeni przez mila hanska, którzy wzięli się nie wiadomo skąd i nie wiadomo, dlaczego ich zaatakowali. Wasichun okazali się nadspodziewanie dobrzy w ^prowadzeniu walki na sposób indiański — uprowadzili najpierw konfe przeciwnika, nie ponosząc ani nie powodując większych strat w ludziach. Ha! Iho! Można i tak; Szejenowie byli w tej grze lepsi. Szybko odzyskali swoje konie, a wasichun odeszli jak niepyszni. Z początkiem topnienia śniegów obóz rozdzielił się: Minneconjou i Oglalowie wyruszyli w dół, a Szejenowie w górę rzeki. 23 marca Szejenowie przybyli do obozu Oglalów Szalonego Konia, którzy byli ich najbliższymi przyjaciółmi. Łączył ich sojusz od czasu wspólnych walk pod Fortem Phil Keamy oraz liczne związki przez małżeństwa. Wodzowie obu plemion obradowali przez trzy dni, dochodząc do wniosku, że wasichun rozpoczęli wojnę z Szejenami i Oglalowie są zobowiązani do udzielenia swoim pobratymcom pomocy49. Obóz Oglalów był niewielki i nie mógł dać wszystkim schronienia, toteż uzgodniono, że Szejenowie udadzą się do dużego obozu Hunkpapów, a Oglalowie dołączą do nich później. 27 marca Szejenowie zawrócili w dół rzeki. Tymczasem obóz Siedzącego Byka, złożony z 70 tipi Hunkpapów i 30 tipi Minneconjou, 16 marca otrząsnął się z zimowego letargu. Część koczowników poszła na wschód i z początkiem kwietnia pojawiła się w okolicy Fortu Berthold. Niektórzy zaczęli przychodzić do agencji, by uzupełnić zaopatrzenie. Gros obozu Hunkpapów wraz z nowo przybyłymi Minneconjou i Oglalami, wyruszył w górę Powder i w drodze zetknął się z idącymi na jego spotkanie Szejenami. Hunkpapowie chętnie zgodzili się udzielić Szejenom pomocy. Do obozu przyłączały się grupy koczowników, dzięki czemu zwiększył się on szybko do ponad 200 tipi i zaczął się sukcesywnie przemiesz­ czać w dół rzeki. W połowie kwietnia dołączyło 55 tipi Sans Arc. 49

T. B. M a r q u i s , The Cheyennes of Montana, Algonac 1978, s. 251—252.

Razem z Hunkpapami, którzy wrócili z Fortu Berthold, liczba tipi doszła do 300. W trzeciej dekadzie kwietnia pojawiła się trawa, co umożliwiło dłuższe wędrówki. Pod koniec kwietnia przyłączył się obóz Szalonego Konia, przez co liczba tipi Oglalów wzrosła do 60. Nadeszły grupy Brule i Sjuksów-Czamych Stóp, a także straszliwy starzec Inkpaduta, który wędrował po preriach z 15 tipi Santee od czasu rzezi wasichun w Minnesocie. Jako pierwszy koczownik sezonowy z agencji Czerwonej Chmury przybył wódz Południowych Szejenów Kulawy Biały Człowiek z 10 tipi; inni sezonowi koczownicy zaczęli opuszczać agencje i przed wyruszeniem w drogę paść konie nad Little Missouri, swoją obecnością niepokojąc białych. Zbliżał się maj. Trawa była wysoka, ponies silne i żwawe. Obóz, który liczył już 385 tipi, opuścił dolinę Powder i ruszył ku Tongue. Pierwsi szli Szejenowie, będący pod opieką Sjuksów, jako zagrożeni wojną. Za nimi podążali ich alianci Oglalowie. Potem szły obozy Brule i Sjuksów-Czamych Stóp, Minneconjou, Sans Arc i wreszcie Hunkpapowie i Santee. Zgodnie z indiańską taktyką w marszu najważniej­ sza była osłona tyłów przed nieprzyjacielem, który mógł obóz tropić, więc największy i najsilniejszy obóz szedł na końcu. Jako najbardziej niebezpieczne, było to miejsce honorowe. Również w takiej kolejności obozowano, tworząc sześć kręgów obozowych jeden za drugim.

JEŹDŹCY NA NIEBIE

FORT ABRAHAM LINCOLN - LITTLE MISSOURI, 17 MAJA-3 CZERWCA

Mglistym porankiem 17 maja kolumna gen. Terry’ego zgromadziła się przed fortem, na równinie, która wyschła już po ulewie sprzed dwóch dni. Głównym elementem kolumny był 7 pułk kawalerii ppłk. Custera (32 oficerów i 718 ludzi). Oprócz kawalerii Terry dysponował batalionem kpt. Sangera z 17 pułku piechoty (7 oficerów i 89 ludzi), plutonem 0,5-calowych Gatlingów por. Lowe’a z 20 pułku piechoty (2 oficerów i 29 ludzi) i kompanią ochrony sztabu kpt. Bakera z 6 pułku piechoty (2 oficerów i 40 ludzi). Sztab gen. Terry’ego liczył 9 oficerów i 3 ludzi. Był z nim znajomy Custera z pociągu do Bismarck, dziennikarz Mark Kellogg1. Pod komendą ppor. Charlesa Vamuma z 7 pułku kawalerii znajdowało się 39 indiańskich zwiadow­ ców wojskowych — Arikarowie, Sjuksowie, i półkrwi Indianie William Cross, William Baker oraz bracia William i Robert Jacksonowie. Cywilami byli „Samotny Charley” Reynolds, Krwawy Nóż, Boston Custer, Frederick Gerard i Isaiah Dorman, a także obsługa wozów taborowych (nominalnie należał do niej siostrzeniec Custera, 18-letni Harry „Autie” Reed, który przyjechał na zachód na wakacje) i kowboje, prowadzący stado bydła rzeźnego. Razem kolumna liczyła około 1200 ludzi i 17 000 zwierząt. Rozległa się komenda. Orkiestra na białych koniach zaczęła grać — zabrzmiał marsz Garry Owen, wywodzący się z irlandzkiej piosenki hymn 7 pułku. Jego słowa nie były zbyt budujące, opowiadały o pijackich burdach i awanturach z szeryfami, lecz żołnierzom przypadały do gustu, melodia łatwo wpadała w ucho, a rozkołysany rytm doskonale pasował do kłusa. Custer ruszył, a za nim po kolei 1

Kellogg był akredytowany przy Terrym jako korespondent „Tribune" z Bismarck, która przekazywała jego artykuły „Heraldowi". Gazeta ta wydrukowała jeden z nich i trzy anonimowe (autorstwa Custera).

kompanie, paradując przed mieszkańcami fortu. Żony, dzieci i praczki machały na pożegnanie. Kolumna szła na zachód, a za nią powoli wstawało słońce. Mgła rozpraszała się i podnosiła, tworząc białą pokrywę chmur. W pewnej chwili żołnierze ujrzeli, jak w górze pojawia się cień, przybierający coraz wyraźniejsze kształty — oddział kawalerii maszerował w chmu­ rach, wznosząc się coraz wyżej w niebo... Rozległy się zdumione okrzyki i szmer zaniepokojenia. Ktoś rozpoznał wśród jeźdźców na niebie sierżanta Kennedy’ego, który zginął z mjr. Elliottem nad Washita. — Uspokójcie się! — zawołał Custer. - To tylko miraż! Przez jakiś czas niesamowity oddział maszerował na niebie nad kolumną, aż wreszcie rozpłynął się w błękicie. Korowód o długości 2 mil pełzł równiną. Na czele na swym ulubionym ogierze imieniem Dandy jechał Custer. Jak to miał w zwyczaju, pochylał się do przodu, zwyczajem westmanów wkładając tylko czubki butów w krótkie strzemiona i wygodnie rozsiadając się w siodle. Obok niego jechały żona Elizabeth i siostra Margaret Calhoun. Dokoła biegały jego 4 psy: Tuck, Swift, Lady i Kaiser. Towarzyszyli mu zwiadowcy i kompania 7 pułku kawalerii. Zwiadowcy byli uzbrojeni w karabiny piechoty typu Springfield, zwane Długimi Tomami, a kawalerzyści w karabinki Springfield i rewolwery Colt. Szable, uznane za nieprzydatne w kampanii, pozostawiono. Z tyłu jechały Gatlingi, każdy zaprzężony w 4 wybrakowane konie kawaleryjskie, a za nimi, w czterech liniach, wozy — 114 wozów wojskowych, z których każdy ciągnięty był przez 6 mułów, o ładowności do 5000 funtów, i zakontrak­ towane lżejsze dwukonne wozy cywilne, zabierające do 2000 funtów ładunku. Wiozły one żywność, furaż na 32 dni, sprzęt obozowy, namioty i amunicję, a także 250 siodeł jucznych dla mułów. Dalej jechały ambulanse. Pomiędzy wozami szła piechota. Dwa bataliony 7 pułku kawalerii jechały na flankach, a trzeci z tyłu, jako tylna straż i pomoc dla uszkodzonych wozów. Na jednym skrzydle kowboje pędzili stado bydła, a na drugim remudę koni. Terry zatrzymał się na biwak po przejściu 13 mil dzielących go od ujścia rzeki Heart. Postój wykorzystano na wypłacenie żołdu; zwlekano z tym, bo Custer nie chciał przed wymarszem wyciągać żołnierzy z saloonów w Bismarck2. Następnego dnia płatnik odjechał. 2 Wypłacono zaległy żołd za 4 miesiące (normalnie żołd wypłacano co drugi miesiąc). Nie jest jasne, czy wstrzymanie wypłaty nastąpiło z inicjatywy Terry’ego, czy Custera.

Jego wozem zabrały się Elizabeth Custer i pani Calhoun. Kolumna ruszyła w górę Heart, w strumieniach deszczu padającego na zmianę z gradem. Pogoda taka utrzymywała się 4 dni. Wozy grzęzły w błocie, a piechurzy pełniący służbę saperską mieli pełne ręce roboty, budując mosty, niwelując teren i zasypując bagienka faszyną. Przejście 135 mil do źródeł Heart zajęło 10 dni. Było to dla wszystkich męczące przeżycie; na równinach brakowało drewna na opał, a łajno bizonie było zbyt mokre, by się palić, więc ludzie byli skazani na zimne posiłki, zwierzęta zaś również nie pożywiły się nędzną trawą. 27 maja przekroczono wzgórza między Heart a Little Missouri. Tereny te były słabo zbadane i nawet „Samotny Charley” Reynolds zgubił drogę. Można jednak "było polegać na pamięci wzrokowej Custera, który był w tej okolicy z ekspedycją gen. Stanleya w 1873 r. i teraz ze zwiadowcami i kompanią D kpt. Weira jechał w przodzie. Po dwóch dniach wędrówki po bezdrożach badlands pokonano 30 mil do Little Missouri3. Nie napotkano ani śladu Indian, co było kłopotliwe dla Terry’ego, który nie tylko wezwał kolumnę Gibbona nad Little Missouri, aby wziąć w kleszcze oczekiwanych tam Sjuksów, lecz w dodatku poinformował o swoich zamiarach Sheridana. Pozostało mu tylko jedno — rozkazał, by Custer z czterema kompaniami 7 pułku kawalerii wykonał rekonesans w kierunku południowym, pozostawiając szlak i odległość do jego uznania. Pierwszy niezależny wypad Custera zajął mu cały 30 maja. „Bawiliśmy się świetnie” — napisał do Libby. Terry był załamany. „Miałem nadzieję, że znajdziemy tu Indian gotowych do walki — pisał. — Teraz się boję, że się rozproszyli i w ogóle ich nie znajdę. Będzie to okropne upokorzenie i może mieć dla mnie szkodliwe konsekwencje”4. 31 maja kolumna przekroczyła rzekę i skierowała się przez badlands ku Yellowstone. W nocy spadł deszcz, a potem rozszalał się blizzard. Rano pokrywa śniegu osiągnęła kilkanaście cali. Wstrzymano marsz, aby oszczędzać zwierzęta. Żołnierze kulili się po dwóch w ciasnych „psich namiotach” albo stali wokół ognisk. Kilku oficerów siedziało w namiocie kuchennym i grało w karty. Godfrey czytał majowy Obaj byli niechętni pijaństwu, a Terry ponadto obawiał się dezercji. 3 R. Thompson, w: H a m m e r , Custer in '76: Walter Camp ’s Notes on the Custer Fight, Provo 1976, s. 247, J. W i l l e r t , Little Big Horn Diary. Chronicle of the 1876 Indian War, La Mirada 1977, s. 61. 4 B a i l e y , op. cit., s. 137.

numer „Harper’s Monthly”. Custer pisał dla „Galaxy” artykuł o wojnie secesyjnej, posługując się notatkami, które zabrał ze sobą. Psy siedziały z nim w namiocie. „Tuck podchodzi, kiedy piszę, opiera głowę na biurku i popycha moją rękę nosem” - napisał do Libby. Śnieg sypał jeszcze nazajutrz i marsz wznowiono dopiero 3 czerwca.

YELLOWSTONE, 20 KWIETNIA-27 MAJA

20 kwietnia kolumna Gibbona rozłożyła się obozćm nad Yellow­ stone, naprzeciw ujścia Big Horn, w Pease Bottom, o 2 mile od opuszczonego Fortu Pease. Nastroje były kiepskie. Wiedziano już, że ani Crook, ani Custer nie wyruszą w pole do połowy maja i chociaż Gibbon w liście do Terry’ego zapewniał, że „jest dość silny, aby rzucić wyzwanie całemu narodowi Sjuksów”, to żołnierzy niepokoiło, że, jak to ujął Bradley, „po dotarciu daleko w głąb kraju Sjuksów zostaliśmy pozostawieni bez wsparcia”. Gibbon uzupełniał zaopat­ rzenie wozami i rozsyłał patrole zwiadowcze w kierunku połu­ dniowym. Zwiadowcy zbadali dolinę Tullock’s Creek i brzegi Yellowstone aż po Rosebud. Bradley widział mnóstwo bizonów, ale ani jednego Sjuksa, i Gibbon zaczął już przypuszczać, że Indianie przestraszyli się i wrócili do agencji. 3 maja jednak zwiadowca Bostwick z głupią miną zameldował, że on i Wrony stracili wszystkie konie — tam, gdzie je zostawili na noc, znaleźli tylko przecięte uwiązy i ślady mokasynów 50 Sjuksów. Ośmieszeni Wrony próbowali gonić ich pieszo, ale zostali ostrzelani z zasadzki i zawrócili. 7 maja Bradley znalazł ślady Indian i upewnił się, że wiodły na południe. Zaopatrzenie było marne, więc żołnierze ucieszyli się, gdy na rzece pojawiła się łódź „Fleetfoot”, a na jej pokładzie „komandor” McCormick i „kapitan” Herendeen oraz spora ilość żywności. McCormick, jeden z handlowców z Fortu Pease, wrócił po towar do Bozeman, ale Herendeen pozostał, by zaopiekować się stojącymi wciąż na przystani kilkoma skifami i łodziami typu mackinaw. 9 maja Gibbon wysłał do Terry’ego meldunek o zaobserwowaniu Indian, następnego dnia zaś wyruszył w dół Yellowstone lewym, północnym brzegiem. Herendeen zaoferował się pełnić honorowo funkcję szypra; kompania 7 pułku piechoty kpt. Clifforda załadowała się na jego łodzie i płynąc przed kolumną, rozpoznawała prawy

brzeg. Z powodu deszczu Gibbon szedł co drugi dzień, a zwiadowcy nieustannie donosili o obecności Indian. 14 maja kolumna ugrzęzła w błocie. W nocy Sjuksom udało się uprowadzić wojskowe konie, ale nagła burza z piorunami (jedyne, przed czym drżeli wojownicy) spłoszyła je i wróciły do obozu. 15 maja por. Bradley z Bameyem Bravo, 5 Wronami i 26 piechurami udał się do doliny Rosebud i kryjąc się przed polującymi Indianami, spenetrował wzgórza między Little Big Horn, Rosebud i Tongue. W dolinie Tongue Bradley odkrył duży obóz Indian. Bravo odradził mu zbliżanie się do niego, więc tylko po liczbie dymów, unoszących się ż ognisk, ocenił liczbę tipi na około 300. 17 maja Gibbon dowiedział się, że nieprzyjaciel znajduje się w odległości 35 mil i zdecydował się zaatakować go nazajutrz. 300 tipi oznaczało 600 wojowników, sądził więc, że poradzi sobie z nimi. O świcie rozpoczęto przeprawę5, lecz wkrótce na nadrzecznych wzgórzach pojawiła się grupa Sjuksów, która najwidoczniej przyszła po śladach Bradleya. Ponieważ o zaskoczeniu Indian nie było już mowy, Gibbon zrezygnował z atakowania. 19 maja Mitch Boyer, Wrony i patrole kawaleryjskie widzieli w dolinie Rosebud grupy Sjuksów, liczące od kilkudziesięciu do kilkuset wojowników. Gibbon otrzymał od Terry’ego wiadomość, że on sam prowadzi ekspedycję, a Custer dowodzi tylko 7 pułkiem kawalerii. Ponieważ Terry napominał go, by nie pozwolił Indianom przedostać się na północny brzeg rzeki, Gibbon rozlokował obóz naprzeciw ujścia Rosebud. Wysłał wozy po żywność, a żołnierze, rozpoczęli polowania. 21 maja Sjuksowie zaatakowali zwiadowców Bradleya, którzy uciekli na drugi brzeg Yellowstone. 22 maja ostrzelali myśliwych, nie czyniąc im szkody. 23 maja strzały rozległy się w lesie znowu. Herendeen z grupą zwiadowców pospieszył na pomoc, lecz znalazł już tylko nagie ciała dwóch kawalerzystów, Stokera i Raymeiera, i cywilnego woźnicy Quinna. Wszyscy byli podziurawieni kulami i okaleczeni, Raymeier miał zmiażdżoną czaszkę, a Stoker był oskalpowany i miał pociętą twarz. W jego głowie przy lewym uchu tkwiły wbite noże Raymei­ era i Quinna. — Podobno Sjuksowie tak robią, jeśli wróg kogoś z nich zabije — odezwał się bez przekonania Bradley. 5

P r e v o, w: H a m m e r , op. cit., s. 244—245.

Zabitych uroczyście pochowano. Sjuksowie licznie zgromadzili się na wzgórzach po drugiej stronie rzeki i przyglądali się, a nazajutrz znikli. Nastroje poprawiły się dzięki przybyciu łodzi mackinaw o dumnej nazwie „Generał Brisbin”, którą inny kupiec-ryzykant przywiózł z Bozeman masło, jaja, warzywa i piwo. 27 maja Bradley, LeForge i 5 Wron znowu zapuścili się na wzgórza nad doliną Rosebud. Teraz była pełna rozkładających się trupów bizonów, odartych ze skór i częściowo zjedzonych. Wokoło wszędzie widoczne były ślady ponies. Ze szczytu Bradley ujrzał obóz Sjuksów - z doliny Tongue przeniósł się do doliny Rosebud, rozrósł się do prawie 500 tipi i był tylko o 18 mil od kolumny Gibbona. Nie wyglądało na to, że Indianie się przestraszyli... Zwiadowca zameldował o swym odkryciu, lecz oficerowie sztabowi byli sceptyczni, a Gibbon nie zareagował. Nie podjął próby zaatako­ wania Indian i nie było wiadomo, jakie ma plany. „Przypuszczam, że będziemy czekać na Crooka i Terry’ego, mając nadzieję, że nasi niewychowani przyjaciele po drugiej stronie rzeki również na nich zaczekają” — pisał lekarz ekspedycji dr Paulding. „W tym czasie Bradley może co dzień sprawdzać, czy jeszcze tam są, aż któregoś dnia z całym swoim zespołem wyląduje w ciasnym grobie”6. Tego samego dnia Gibbon napisał do Terry’ego list, w któiym obszernie omawiał swoje problemy z logistyką, ale ani słowem nie wspomniał o kilkakrotnym wykryciu Indian, jakby stracił z oczu cel kampanii, którym było odnalezienie nieprzyjaciela i pokonanie go. W nocy Williamson i dwóch żołnierzy (mieli za to otrzymać po 100 dolarów) popłynęli łodzią z listem w dół Yellowstone. 28 maja „Fleetfoot” przywiózł warzywa i depeszę Terry’ego z 14 maja, w której Terry polecał Gibbonowi, aby udał się do Glendive, a potem nad Little Missouri, by razem z nim i z Crookiem wziąć Indian w kleszcze7. Gibbon nie powiadomił Terry’ego, że Indianie byli nie nad Little Missouri, tylko w dolinie Rosebud, lecz stał w miejscu jeszcze tydzień, a 5 czerwca ruszył w dół rzeki, choć w świetle odkryć Bradleya nie miało to sensu. Urażony lekceważe­ niem jego pracy Bradley pokłócił się ze sztabowcami. 8 czerwca Gibbon dotarł do ujścia Tongue. Tego dnia mjr Brisbin i por. Doane ‘ Cytat wg G r a y , Centennial..., s. 84. 7 „Usłyszeliśmy, że Custer nadchodzi” — wspomina jeden z Wron, Biały Człowiek Go Ściga. Może to świadczyć o tym, że nazwisko Terry’ego w przeciwieństwie do Custera ~ic im nie mówiło, jak również o tym, że żołnierze byli zorientowani co do faktycznego stanu dowodzenia kolumną z Dakoty.

z 2 pułku kawalerii zabrali się z kompanią Clifforda na łodzie Herendeena i wieczorem byli u ujścia Powder. Tam zastali parowiec „Far West”, którego załoga właśnie rąbała drzewa pod kotły.

LITTLE MISSOURI - POWDER, 3-9 CZERWCA

Terry nie dowiedział się z listu Gibbona niczego istotnego. Przypuszczając, że idzie w dół Yellowstone, wysłał mu przez Williamsona i jednego z kurierów (obiecał im po 200 dolarów) polecenie, by się zatrzymał, i informację, że jego kolumna idzie prosto do doliny Powder, a „Far West” przywiezie do jej ujścia zaopatrzenie (75 ton paszy, racje dla 1200 ludzi na 15 dni, zapasy medyczne i prywatne przesyłki dla oficerów). 4 czerwca Terry ruszył w drogę przez nieznany, trudny teren, w którym wozy z trudem posuwały się naprzód. 6 czerwca Custer zaproponował, że nazajutrz rano wyjedzie jako szpica i do 15.00 znajdzie dogodny szlak dla wozów. Wszyscy uważali to za nieprawdopodobieństwo, lecz Terry się zgodził. Custer od świtu przejechał 50 mil w poszukiwaniu szlaku. Wreszcie natrafił na ogromną kolonię piesków ziemnych, która zajmowała obszar 800 akrów (ponad 300 ha). Jego psy były tak zdumione widokiem mnóstwa zadziornych zwierzątek, że ich nie goniły. Dalej Custer znalazł szlak — 32 mile równego terenu—i o 15.30 napoił konie w Powder. Jego towarzysze upadli zmęczeni, a on zasiadł do pisania meldunku, zaczynającego się: „Rzeka Powder, 15.45, 7 czerwca”. — Tylko generał Custer mógł przeprowadzić nas przez taki kraj! — wykrzyknął Terry. — Jesteśmy prawdopodobnie pierwszymi białymi ludźmi, którzy widzą Powder w tej części jej biegu — zauważył Custer. Nad rzeką Terry spotkał kuriera z Glendive, dowiedział się, że „Far West” wyruszył w rejs 5 czerwca, i zaraz wysłał Arikarów w dół Powder. Zwiadowcy wrócili przed południem 8 czerwca z wieścią, że parowiec jest na umówionym miejscu i uzupełnia paliwo. Poza tym Terry dowiedział się, że Williamson i drugi kurier nie dotarli do Gibbona, lecz zjawili się w bazie mówiąc, iż wpadli na Sjuksów i musieli uciekać®. Po południu Terry z eskortą dwóch 8

W rzeczywistości wzięli za Sjuksów Wrony Bradleya.

kompanii 7 pułku kawalerii ruszył do ujścia Powder. Miał zamiar popłynąć na „Far West” do Gibbona, ale kiedy wieczorem stanął na pokładzie, zastał tam mjr. Brisbina, por. Doane’a, kpt. Clifforda z oddziałem rzecznym i Herendeena. Prawdopodobnie dowiedział się od nich tego, co Gibbon przemilczał w swoich raportach, bo mimo nocy wysłał do niego Herendeena (któremu obiecał 300 dolarów) z rozkazem, aby zatrzymał kolumnę i zameldował się na statku. Konferencja generałów odbyta 9 czerwca trwała półtorej godziny. Chociaż nie sporządzono protokołu, można przypuszczać, że Terry, który miał adwokackie sposoby, wycisnął z Gibbona całą prawdę o jego braku inicjatywy. Mając nadzieję, że obóz Sjuksów był uprzejmy pozostawać w dolinie Rosebud, rozkazał, by Gibbon jäk najszybciej (nawet godząc się z tym, że kawaleria pozostawi piechotę w tyle) powrócił na pozycję naprzeciw jej ujścia i zapobiegł przejściu Indian przez Yellowstone, jeśli jeszcze tego nie zrobili. Terry miał zbadać dolinę Powder (w tym celu wypożyczył od Gibbona Mitcha Boyera). Gdyby nie znalazł nieprzyjaciela, za tydzień Gibbon miał podjąć ofensywę. Aby umożliwić te operacje, Terry polecił przenieść bazę zaopatrzeniową z Glendive do ujścia Powder. Tego samego dnia pojechał do obozu, nie zważając na ulewny deszcz (który kolumnę Gibbona unieruchomił do wieczora). Przybył na miejsce w nocy. Był to niezły wyczyn jak na generała pełniącego większą część służby za biurkiem.

POWDER-ROSEBUD, 10-16 CZERWCA

Custer nie próżnował. Jak napisał dla „Heralda”, „krótka nieobec­ ność Terry’ego postawiła Custera czasowo na stanowisku dowódcy ekspedycji, pomimo wyraźnego zakazu Granta”. Ponieważ wozy nie mogły poruszać się po nierównym terenie, jeśli 7 pułk miał być mobilny, musiał być od nich niezależny. Odtąd jego tabory miały się składać z jucznych mułów. Była to pierwsza taka kolumna transpor­ towa w Departamencie Dakoty i garstka cywilnych specjalistów — pakowaczy musiała przeszkolić w tym rzemiośle żołnierzy. Każda kompania otrzymała 12 mułów. Wybrano je spośród mułów pocią­ gowych, którym daleko było do pełnowartościowych jucznych zwierząt. Także juki nie były najlepszej jakości. Suchary i inne zapasy pakowano na drewniane siodła juczne typu kozła (sawbucks),

a amunicję w skórzane juki typu aparejos. 12 mułów amunicyjnych niosło po 2 skrzynki po 1000 naboi każda. Zwierzęta były uparte, żołnierze niedoświadczeni w obchodzeniu się z nimi i ze sprzętem, nie mówiąc już o formowaniu i prowadzeniu kolumny, szkolenie szło więc opornie. 10 czerwca Terry wydał specjalny rozkaz połowy nr 11. Brzmiał on: „Mjr Marcus S. Reno, 7 pułku kawalerii, z sześcioma kompaniami (prawym skrzydłem) swego pułku i jednym Gatlingiem wyruszy jak najwcześniej w celu dokonania rekonesansu wzdłuż rzeki Powder od obecnego obozu do ujścia Little Powder. Z tego ostatniego miejsca przejdzie do źródeł Mizpah Creek i pójdzie'w dół tego potoku do jego miejsca połączenia z rzeką Powder. Stamtąd pójdzie do Pumpkin Creek i rzeki Tongue, a następnie w dół Tongue do jej ujścia do Yellowstone, gdzie może się spodziewać pozostałych kompanii 7 pułku kawalerii oraz zapasów żywności i furażu. Oddział mjr. Reno otrzyma racje żywnościowe na 12 dni i furaż na taki sam okres w ilości dwóch funtów ziarna na dzień na zwierzę”9. Terry zwrócił uwagę mjr. Reno, aby nie zbliżał się do doliny Rosebud i swoimi działaniami nie spłoszył Indian. Plan przewidywał, że jeśli Reno nie natrafi na nieprzyjaciela, to 16 czerwca Gibbon wyruszy w górę Rosebud z czterema kompaniami 2 pułku kawalerii, trzema kompaniami 7 pułku kawalerii oraz piechotą. Custer z dzie­ więcioma kompaniami i zwiadowcami pójdzie w górę Tongue, przejdzie do górnej części doliny Rosebud i skieruje się w dół tej rzeki. W ten sposób obóz Sjuksów zostanie wzięty w kleszcze. Reno nigdy przedtem nie dowodził samodzielnie w kampanii indiańskiej. Być może dlatego Terry wytyczył mu dokładną marszrutę. Pozostawił mu jednak spory margines decyzji — albo nie zadbał o precyzję rozkazu. Co miał zrobić Reno w razie napotkania jakichś Indian — atakować czy kryć się? A jeśli uciekną i zaalarmują obóz? Przewidziany szlak miał długość 175 mil; idąc z prędkością 30 mil dziennie, Reno byłby u ujścia Tongue za 6 dni — 16 czerwca. Dlaczego więc miał zabrać zaopatrzenie na 12 dni? I właściwie czemu Terry zwlekał, jeśli poszukiwany obóz był blisko, obie kolumny gotowe do akcji, a rekonesans Reno nie obiecywał niczego oprócz potwierdzenia, że gdzie indziej Indian nie ma i w dodatku łączył się z ryzykiem ich spłoszenia? 9

G r a y , Centennial..., s. 126.

Custer wyraził te wątpliwości w korespondencji do „Heralda”. „Nie przypuszcza się, że Reno znajdzie Indian, jak się bowiem uważa, ich prawdopodobne miejsce pobytu znajduje się nie nad Powder, lecz nad Rosebud - pisał. - Custer i większość jego oficerów nieprzychylnie odnieśli się do ruchu w- górę Powder, między innymi dlatego, że wymagało to od pozostałej części ekspedycji bezczynnego leżenia o dwa dni marszu od miejsca, gdzie nad Rosebud oczekuje się wykrycia nieprzyjacielskiej wsi. Zachodziło niebezpieczeństwo, że zawsze czujni Indianie wykryją obecność wojska i korzystając ze sposobności uciekną”10. Po południu Reno wyruszył. Pojechali z nim Mitch Boyer i 8 zwiadowców Custera. Jego oddział zabrał prawie wszystkie juczne muły i część racji pozostałych kompanii, pozostawiając im zapasy tylko na jeden dzień. Reszta kolumny poszła w dół Powder, przy czym Custer znowu wyszukiwał drogę dla wozów i odnajdywał kompanie kawalerii, które pobłądziły w badlands. „Terry prosił mnie, abym spróbował znaleźć drogę” — napisał do Libby. — Wydaje się myśleć, że mam taki dar. Miał nadzieję dojść dziś [11 czerwca] na odległość 10 mil od ujścia rzeki. Pojechałem z jedną kompanią i zwiadowcami [...] Po przejściu przez doskonale straszliwy kawałek kraju natrafiłem na piękną drogę wzdłuż wysokiego płaskowyżu i zamiast o 10 mil cały oddział dojechał do samego ujścia i wozy także”. Na Yellowstone żołnierze ujrzeli „Far West”, a ku ich radości, na brzegu rozłożył towary „ten złodziej markietan” John Smith. Kto zdążył, ten zamienił część żołdu na whisky i znalazł się pod strażą na prerii w celu wytrzeźwienia. Custer wyraził zgodę, aby Libby odwiedziła go w obozie, ale na statku jej nie było. Wprawdzie razem z żoną por. Smitha prosiła kapitana Marsha o zabranie ich, lecz ten odmówił, tłumacząc, że nie może ich narażać na niebezpieczeństwo ataków z brzegu rzeki. Nadszedł tylko list. „Wykluły się kurczęta - pisała Libby. — Mamy 43. Koty garnizonowe odpędzają szczury [...] Nowy trębacz gra sygnały naprawdę pięknie, ale ich przeciągłe nuty wywołują u mnie ból serca. Nie chcę, aby przypominano mi o kawalerii”11. 12 czerwca statek pożeglował do Glendive, unosząc listy żołnierzy i raport, w którym Teny informował Sheridana o swoich planach. Korespondencje z 12 i 22 czerwca, tamże, s. 127. M. M e r i n g t o n , ed., op. cit., s. 299-300. Był to ostatni list, który Custer przeczyiał. Dwa następne już do niego nie dotarły. 10

11

14 czerwca powrócił z resztą zapasów i ludzi, kończąc przenoszenie bazy zaopatrzeniowej z Glendive nad Powder. Terry ze sztabem i kompanią ochrony zainstalował się na statku, a Custer przygotował się do wymarszu z lewym skrzydłem pułku, zwiadowcami i dwoma Gatlingami. Wozy taborowe pozostały w bazie pod strażą trzech kompanii 6 pułku piechoty i dwóch kompanii 17 pułku piechoty. Custer pozostawił także psy, orkiestrę i nowych rekrutów — razem ponad 150 ludzi. 15 czerwca Custer wyruszył. Był w dobrym humorze. Po drodze upolował antylopę i wieczorem piekł na ognisku żeberka na modłę indiańską, wbite jednym końcem w ziemię i nachylone nad żarem. W nocy Tom Custer straszył Bostona, rzucając w niego patykami i grudkami ziemi. Błazeństwa trwały do rana. Nazajutrz oddział natrafił na kości żołnierza. Dokoła leżało wiele kijów, przypominających pałki — czyżby został nimi zatłuczony? Custer stał przez dłuższą chwilę nad szczątkami obleczonymi w strzępy niebieskiego munduru. Czekało go jeszcze jedno odkrycie. „Przechodziliśmy przez resztki indiańskiej wsi. Byłem na czele kolumny i nagle dostrzegłem czaszkę, leżącą w wygasłym ognisku — napisał w liście. — Niedaleko leżał mundur, najwyraźniej kawaleryj­ ski, guziki płaszcza z literą C, a na bluzie widać było żółte kawaleryjskie lamówki”. Za obozowiskiem znaleziono kilka indiań­ skich grobów. Żołnierze rozgrzebali je, szukając pamiątek, chociaż nie wszystkim się to podobało. Autie nie miał skrupułów i zabrał łuk, strzały i mokasyny zmarłego. Isaiah Dorman zabrał zwłoki, wrzucił je do rzeki, a potem łowił w tym miejscu ryby. 16 czerwca Custer stanął obozem niedaleko ujścia Tongue. Tam dołączył do niego Terry na „Far West”. Nie wiadomo, czy Terry uświadomił sobie, że operacja przeciwko Indianom w dolinie Rosebud nie mogła zacząć się tego samego dnia. Custer mógł po powrocie Reno, przegrupowaniu i uzupełnieniu zaopatrzenia wyruszyć w górę Tongue najwcześniej na drugi dzień. Zanim 3 kompanie 7 pułku kawalerii dołączyłyby do Gibbona, a parowiec przewiózł jego oddział na prawy brzeg Yellowstone, byłby 19 czerwca. Idąc z prędkością 20 mil dziennie, Gibbon znalazłby się nad Rosebud 20 czerwca. Kto miał pojęcie o Indianach, ten wiedział, że obóz nie mógł przebywać w jednym miejscu przez miesiąc. Na domiar złego Reno nie pojawiał się.

POWDER-YELLOWSTONE, 10-20 CZERWCA

Reno wyruszył w górę Powder 10 czerwca i 12 o 14.00 był już blisko ujścia Little Powder. Stanął na biwak i wysłał zwiadowców, aby zbadali okolicę. Ponieważ nie znaleźli Indian, Reno nie szedł już dalej i nazajutrz skierował się prosto do doliny Mizpah Creek. Jednakże zamiast, jak rozkazywał Terry, pójść w dół potoku do je­ go połączenia z Powder, a dopiero potem iść do doliny Tongue, skręcił 14 czerwca na zachód, wieczorem był nad Pumpkin Creek, a 15 czerwca ruszył ku Tongue. Prawdopodobnie od Mitcha Boyera dowiedział się, że w dolinie tej rzeki Bradley po raz pierwszy zaobserwował obóz Indian i uznał, że nie warto szukać Indian po to, aby upewnić się, że ich nie ma, lecz lepiej bez zwłoki rozejrzeć się tam, gdzie mogli być. Teren był niesłychanie trudny. Gatling przez całą drogę przydawał się tylko dlatego, że umieszczony na jego lawecie hodometr pozwalał na dokładne określenie liczby przebytych mil, ale poza tym był uciążliwością. Już poprzedniego dnia pozostawał w tyle, a ludzie wyznaczeni do przeciągania go przez przeszkody tak opadli z sił, że oddział kawalerii musiał zawrócić i pozbierać ich. W końcu złamał się dyszel i Gatlinga ukryto z myślą o zabraniu go później12. 16 czerwca Boyer znalazł w dolinie Tongue stare obozowis­ ko, naliczył 400 miejsc po tipi i określił jego wiek na około miesiąca. Gdyby Reno zawrócił teraz w dół Tongue, to mógł być wieczorem u jej ujścia, jak tego oczekiwał Terry. Ale po co zabierałby racje na dwanaście dni, gdyby miał wrócić po sześciu, przynosząc informacje o śladach sprzed miesiąca? Mógł również sprawdzić, dokąd obóz się przeniósł i zweryfikować założenia planu zaatakowania go w dolinie Rosebud. Reno zaryzykował i wbrew rozkazowi poszedł na skróty ku Rosebud. Tam Boyer znalazł dwa stare obozowiska i mocno wydeptany szlak, który wiódł w górę rzeki. Reno wyruszył tropem obozu i o północy zatrzymał oddział na indiańskim obozowisku, wśród resztek bizonów. Teren był tak zdeptany przez ponies i zryty wleczonymi przez nie drągami od tipi, zwłaszcza w pobliżu wodo­ pojów, że trudno było o dobre miejsce na biwak13. 17 czerwca Reno ruszył dalej, zakazawszy sygnałów na trąbce i wszelkich hałasów. Zwiadowcy byli w przodzie i wkrótce natknęli się na wielkie M c G u i re, w: H a m m e r, op. cii., s. 123. P. T h o m p s o n , Peter Thompson’s Narrative of the Little Big Horn Campaign 1876, etc., ed. by D. O. M a g n u s s e n, Glendale 1974, s. 80. 12

13

obozowisko14. Sprawdzili, że szlak prowadzi nadal w górę Rosebud, i powrócili. — Co myślicie o tym szlaku? — spytał ich Reno. — Jeśli Dakotowie nas zobaczą, to zanim słońce przesunie się ku zachodowi, zostaniemy wszyscy zabici — odrzekł Rozdwojony Róg, najstarszy z Arikarów. - Ty jesteś wodzem. Jeżeli powiesz, że idziesz, to my też pójdziemy. — Mam rozkaz Custera - powiedział Reno. — Kazał nam wracać, jeśli znajdziemy szlak. Oddział zawrócił w dół Rosebud. Jeśli Reno chciał zweryfikować plan Terry’ego, to mu się to udało. Upewnił się, żę Indian nie było nie tylko w dolinie Powder, ale i w dolinie Rosebud, więc ofensywa uderzyłaby w próżnię. Przy tym nie został przez Indian wykryty i nie spłoszył ich. Pozostawało tylko wracać, aby wstrzymać niepotrzebny ruch wojsk i zaplanować inny. 18 czerwca Reno wyszedł z doliny Rosebud naprzeciwko obozu Gibbona nad Yellowstone i przekonał się, że żadna ofensywa jeszcze się nie zaczęła. Od por. Bradleya, który przepłynął rzekę, dowiedział się, że 16 czerwca jego zwiadowcy zauważyli dym, unoszący się z doliny Tullock’s Creek, dopływu Big Horn. Według Bradleya wyglądał on na dym bitewny, co spowodowało wiele spekulacji15. Reno uspokoił go, poinformował o swoich odkiyciach i poprosił o przekazanie wiadomości Gibbonowi. Bradley na podstawie nieznanych przesłanek uznał, że znaleziony przez Reno szlak prowadził ku rzece Little Big Horn16. Reno nie mógł tego stwierdzić, mimo to Gibbon napisał do Terry’ego: „Płk Reno [...] nie znalazł Indian, ale z rozmowy zwiadowców z Mitchem Boyerem rozumiem, że znaleźli ślady obozów nad Tongue i Rosebud oraz szlaki wiodące w górę Rosebud. Przypuszczam, że teraz mamy szansę znaleźć Indian tylko w górze Rosebud lub Little Big Horn. Z niecierpliwością oczekuję statku i z radością spotkam się z panem lub dowiem się o pańskich przyszłych planach”17. Jak widać, Gibbon już uznał plan Terry’ego za odwołany... 14

Było to miejsce, w którym Sjuksowie odbyli taniec słońca. Potok ten występuje w źródłach pod nazwami Tullock’s Creek i Tullock’s Fork. Pochodzenie dymu nie zostało ostatecznie nigdy wyjaśnione; jego przyczyną mogło być przypadkowe podpalenie lasu przez polujących Indian. 16 W swoim dzienniku zanotował, że w dolinie Rosebud „znaleziono wyraźny szlak w kierunku Little Big Horn i przypuszcza się, że teraz Indianie znajdują się nad tą rzeką”. 17 G r a y , Centennial..., s. 135-136. 15

19 czerwca Reno poszedł w dół Yellowstone, przeszedł jeszcze 33 mile, ale o 16.00 zatrzymał się o 8 mil od ujścia Tongue. Miał za sobą 238 mil, o 63 więcej, niż przewidywał rozkaz. Musiał być bardzo zmęczony, jego wiadomość dla Terry’ego, którą wysłał kurierem wraz z listem Gibbona, nie zawierała bowiem żadnego wytłumaczenia, dlaczego złamał rozkaz i spóźnił się o 3 dni, tylko zapowiedź, że poinformuje go o wszystkim wyczerpująco nazajutrz rano. Terry zareagował wybuchem gniewu i wysłał do niego jeszcze tego wieczoru adiutanta. Major nie zamierzał się przed nim tłumaczyć. Na drugi dzień Terry zarzucił mu, że złamał rozkaz, zmęczył konie i muły, a ponadto, że przez jego spóźnienie nie rozpoczęto 16czerwca ofensywy18. Reno, który słusznie uważał, że jego zwiad uchronił Terry’ego przed ponownym zbłaźnieniem się przez okrążanie Indian tam, gdzie ich już dawno nie było, a zarazem dał mu przesłanki dla opracowania nowego planu, przeżył głęboki wstrząs psychiczny. Jak dalece zaciążyło to na jego dalszym postępowaniu w tej kampanii, nie wiadomo, ale na pewno nie pozostało bez konsekwencji19.

TONGUE-ROSEBUD, 1 MAJA-17 CZERWCA

Obóz koczowników, liczący 385 tipi, 1 maja znalazł się w dolinie Tongue niedaleko Yellowstone. Tam dołączył do niego wódz Zabija Orła i obóz złożony z 12 tipi Sjuksów-Czamych Stóp i 14 tipi Hunkpapów. Sjuksowie krążyli wokół kolumny Gibbona przez 10 dni, a następnie przenieśli się w górę Tongue (gdzie 16 maja zauważył ich Bradley). Obóz powiększył się w tym czasie o liczącą 20 tipi grupę Szejenów z wodzem Brudne Mokasyny. Było ich więc 431 — więcej, niż oceniał Bradley i naliczył Boyer. 17 maja, kiedy Gibbon chciał go atakować, obóz przeniósł się jeszcze dalej w górę rzeki i do 20 maja zajął polowaniem. Myśliwi zapuszczali się także w dolinę Rosebud, gdzie spotykał ich Bradley. 21 maja cały obóz przeniósł się nad Rosebud. Indianie polowali i atakowali odosobnione 18 Również Custer miał do Reno pretensje, lecz o to, że nie poszedł dalej szlakiem Indian (M e r i n g t o n, op. cii., s. 305). 19 Wstrząs mjr. Reno tak zachwiał jego pamięcią, iż w opublikowanych 10 lat później wspomnieniach napisał, że miał spotkać się z gen. Crookiem, a gen. Gibbona odnalazł nad Little Powder.

grupki żołnierzy, a 25 maja poszli w górę rzeki. Tereny w górnym biegu Rosebud były tradycyjnie łowiskami Szejenów, więc plemiona, które udzielały im ochrony, uważały za sprawiedliwe, że w nagrodę skorzystają jako ich goście z zasobów zwierzyny i trawy, należących do Szejenów20. Do obozu dołączyła ważna osobistość — główny szaman Szejenów i Strażnik Magicznego Bawolego Kapelusza, Węglowy Niedźwiedź, ze swoim magicznym przedmiotem, oraz dalszych 10 tipi. 29 maja Indianie byli w miejscu, w którym 16 czerwca obozował mjr Reno, a 4 czerwca rozbili obóz w górnej części doliny Rosebud, na równinie, która dobrze się nadawała do odbycia tańca słońca. Obóz powiększył się jeszcze o 15 tipi Oglalów z Jackiem Czerwoną Chmurą, synem Czerwonej Chmury, i 10 tipi Szejenów. Było już razem 466 tipi, prawie wyłącznie całorocznych koczowników (jak przekonał się Terry, sezonowi koczownicy dawno już opuścili okolice Little Missouri, lecz jeszcze nie dotarli do wielkiego obozu - napadali na karawany wozów i na osadników w Czarnych Górach lub byli w drodze na zachód). Przygotowania do uroczystości zajęły dwa dni. 6 czerwca rozpoczęły się obrzędy, w których główną rolę odegrał szaman Hunkpapów, Siedzący Byk. Rozpoczął od złożenia ofiary ze stu kawałków swego ciała — szydłem podważał skrawki skóry z przedramion, a potem odcinał je nożem. Potem ruszył do tańca. Tańczył stosunkowo krótko, dzień i noc, a nocą 7 czerwca doznał wizji — ujrzał mnóstwo akicita, spadających głową w dół w środek jego obozu. Wszyscy zgodzili się, że oznacza to wielkie zwycięstwo, i upamiętnili proroctwo rysunkami. Hipnotyczny trans, w jaki wprawiał Indian taniec słońca, widok wielkiej masy wojowników, czerwcowy upał, odurzający zapach kwitnących nad izeką dzikich róż—wszystko to sprawiło, że zebranych ogarnęła euforia. Zaczynał się sezon wojowania. 8 czerwca obóz ruszył w dalszą drogę. Tego dnia przyłączył się do niego pierwszy większy obóz sezonowych koczowników — 20 tipi Dwóch Kotłów z agencji Cheyenne River, z wodzem Ściga Nie­ przyjaciela. Nazajutrz rano powróciła grupa myśliwych, Sjuksów i Szejenów, która zapuściła się daleko na południe poza Tongue. Tam, nad Prairie Dog Creek, podczas ulewy napotkali wielki oddział akicita. Zbliżyli się niepostrzeżenie i obserwowali ich. Na drugi dzień śledzili wasichun aż do ich obozu nad Powder. Kiedy się 20

M a r q u i s , The Cheyennes..., s. 253.

zorientowali, że pozostaną oni w nim na dłużej, wrócili i poinfor­ mowali o możliwości zdobycia koni. Oddział Szejenów nie tracił czasu i pomknął nad Tongue. 9 czerwca wieczorem zaatakowali, ale zostali przyjęci gradem kul i na drugi dzień rano powrócili bez zdobyczy. 15 czerwca Indianie opuścili dolinę Rosebud, skręcili na zachód w dolinę Davis Creek i zatrzymali się u stóp wzgórz Chetish Mountains między Rosebud a Little Big Horn. Ponieważ połączone plemiona szybko zużyły zasoby Szejenów, ci ostatni zaproponowali pójście do obfitującej zwykle w zwierzynę doliny Little Big Horn. Uważali ją za swój teren, mimo że leżała wewnątrz rezerwatu Wron. Następnego popołudnia Mały Sokół z grupą myśliwych, polując u źródeł Rosebud, zauważył nadchodzącą kolumnę akicita. Pośpiesznie powrócili, aby ostrzec obóz, i znaleźli go już po drugiej stronie wzgórz, w dolinie Ash Creek. Tej nocy obóz zatętnił życiem — wojownicy odbywali ceremonie i przygotowywali magiczne insygnia. Robili to szczególnie starannie ci, którzy mieli zamiar przodować w walce. „Z drugiej strony nikt, kto nie miał jakiejś mocy, nie zbliżał się do nieprzyjaciela. Nie ośmieliłby się”21. Kto miał pióropusz, rysował znaki na wygładzonej ziemi, układał pióropusz na niej, śpiewając pieśń podnosił go i odkładał, zanim go założył. Jack Czerwona Chmura założył pióropusz, choć nie miał do tego prawa, lecz nikt nie mógł mu zwrócić uwagi. Biała Tarcza potraktował kopyta swego pony magicznym proszkiem, aby galopował lekko i nie potknął się, a na boku namalował niebieską gliną czaplę, by nie stracił tchu. Na głowie konia umocował skalp, swoją głowę zaś przyozdobił wypchaną czaplą22. Biały Łoś miał wypchaną jaskółkę, a opaskę pióropusza wymalował w motyle i ważki. Magia wypchanego sokoła, którego z tyłu głowy nosił Dzielny Wilk, była najpotężniejsza — kiedy Dzielny Wilk rzucał się na wroga, aby zewrzeć się z nim w walce wręcz, gwiżdżąc przy tym na świstawce z kości orła, ptak ożywał i gwizdał razem z nim. Szalony Koń rozpuścił włosy, założył na ramiona pelerynę z cielęcej skóry i obsypał swego konia kurzem. Wyjąc jak wilki, wojownicy ze wszystkich podobozów zbiegali się i gromadzili w jeden oddział. Jeśli wasichun chcieli się zrewanżować Szejenom za napad w celu zdobycia koni i teraz szukali guza, to mogli go znaleźć.

21 22

S t a n d s - i n - T i m b e r , Cheyenne Memories, New Haven 1967, s. 185. G. B. G r i n n e U, The Fighting Cheyennes, Norman 1966, s. 337—338.

ZAPACH RÓŻ I PROCHU

FORT FETTERMAN - ROSEBUD, 28 MAJA-16 CZERWCA

28 maja gen. Crook objął dowództwo nad Ekspedycją Big Horn i Yellowstone. W jej skład wchodziło 15 kompanii kawalerii (10 z 3 pułku kawalerii i 5 z 2 pułku kawalerii) pod dowództwem płk. Williama B. Royalla z 3 pułku kawalerii i 5 kompanii piechoty (3 z 9 pułku piechoty i 2 z 4 pułku piechoty) pod dowództwem płk. Alexandra Chambersa z 4 pułku piechoty. Razem ze sztabem liczyła 51 oficerów i 1000 ludzi. Tabory składały się z 250 jucznych mułów, 82 pakowaczy i poganiaczy oraz ze 106 wozów i 116 ludzi obsługi. Zwiadowców było tylko trzech (Grouard, Richaud i Pourier), ale nie brakowało korespondentów: było ich pięciu, reprezentujących 10 gazet, w tym Davenport z nowojorskiego „Heralda” i Finerty z chicagowskiego „Timesa”. Zastrzeżenia Shermana wobec dzien­ nikarzy dotyczyły tylko Custera... 29 maja ekspedycja opuściła Fort Fetterman i pomaszerowała ku Powder, gdzie mieli dołączyć do niej Szoszoni i Wrony. 1 czerwca spadł śnieg, a od gór Big Horn wiał lodowaty wicher. Kiedy kolumna, maszerując uparcie w śniegu, padającym na zmianę z marznącym deszczem, 2 czerwca dotarła nad Powder, okazało się, że nikt na nią nie czeka. Grouard, Richaud i Pourier wyruszyli do agencji Wron, aby zwerbować zwiadowców. Crook, który znał okolicę z okresu kampanii zimowej, postanowił pójść nad Goose Creek, gdzie u stóp gór Big Horn, w sąsiedztwie wody, drewna i trawy mógł wygodnie doczekać ich powrotu, zmylił jednak drogę i zamiast ku Goose Creek skręcił w dolinę Prairie Dog Creek. 6 czerwca kolumna zatrzymała się podczas ulewy, nie wiedząc, gdzie się znajduje. Na drugi dzień ruszyła w dół potoku i wkrótce dotarła do rzeki Tongue, gdzie stanęła obozem. 9 czerwca wieczorem salwa wystrzałów padła z urwistego brzegu po drugiej stronie rzeki. Nikt

nie został trafiony, chociaż kule podziurawiły namioty. 4 kompanie kawalerii przekroczyły Tongue, zaatakowały w szyku pieszym i odparły Indian, których liczbę oceniano na od 50 do 900. Rannych zostało dwóch żołnierzy1. 11 czerwca oddział cofnął się w górę Prairie Dog Creek i stanął obozem nad Goose Creek. 14 czerwca do obozu przybyło 175 Wron z wodzem Mnóstwo Ciosów. Kolumna Crooka, z niezliczonymi ludźmi, końmi i wozami, bardzo im się spodobała, a i oni zrobili na żołnierzach dobre wrażenie wyglądem i postawą. „Byli wysocy ponad przeciętną. Wielu miało szlachetne oblicza — zauważył por. Bourke. - Ich bronią były karabiny odtylcowe, większość kalibru 50, a także włócznie, magiczne kije i tomahawki. Tomahawki, zrobione z długich noży, osadzonych na trzonkach z drewna albo rogu, były morderczą bronią. Było z nimi kilku chłopców”. Tego samego dnia nadeszło 86 Szoszonów, których wiódł Washakie2. Twarz miał pomalowaną w pionowe białe pasy, a w dłoni dzierżył kij, na którym dyndały dwa palce Sjuksa. „Przygalopowali do kwatery głównej i wykonali w linię lewo front we wspaniałym stylu. Żadni wyszkoleni żołnierze cywilizowanej armii nie wykonaliby tego manewru ładniej. Okrzyki podziwu i pochwały pozdrowiły barbarzyńskie szyki dzikich wojowników”3. Crook powitał sprzymierzeńców werblami, fanfarami i salwami honorowymi, a wieczorem wydał ucztę na ich cześć. 16 czerwca o 6.00 tysiąc żołnierzy (bez taborów i jucznych mułów), 85 cywilów (wśród nich grupa górników, którzy dołączyli do kolumny po drodze) i 261 indiańskich sojuszników ruszyło w drogę. Crook zmierzał ku Yellowstone. Nie był pewien, czy lepiej iść doliną Tongue, czy Rosebud, ale w każdym razie jego oddział musiał przejść 80-90 mil do ujścia jednej z tych rzek. Ponieważ zabierał racje na 4 dni, zapewne sądził, że znajdzie tam zaopatrzenie. Żołnierze nie byli tego tacy pewni i zabierali tyle zapasów jedzenia, ile mogli zmieścić na siodłach. W południe oddział zatrzymał się nad Tongue, ponieważ Wrony i Szoszoni dostrzegli stado bizonów. Wkrótce napotkali polujących 1 B o u r k e , op. cit., s. 296-297. Doniesienia gazet wywołały zaniepokojenie pani Custer. W liście, którego Custer nie otrzymał, pisała: „Gazety napisały o małej potyczce między kawalerią gen. Crooka a Indianami. Nazwali ją walką. Indianie byli bardzo śmiali. Wydaje się, że niczego się nie boją” ( M e r i n g t o n , op. cit., s. 303). 2 Szosz. Wus 'sik-he - Grzechotka z Tykwy. Było to przezwisko nadane mu, ponieważ płoszył konie Sjuksów grzechotkę, udając grzechotnika. Jego imię brzmiało Pinąuana — Słodko Pachnący. 3 B o u r k e , op. cit.. s. 302-303.

Sjuksów, odpędzili ich i „jak konni maniacy” rzucili się na bizony, mimo niezadowolenia Crooka. Wreszcie kolumna ruszyła dalej i po przejściu 33 mil zatrzymała się u źródeł Rosebud. Szerzyły się pogłoski, że wieś Szalonego Konia jest niedaleko. Crook wystawił wzmocnione pikiety, konie i muły, umieścił pośrodku obozu i zakazał palenia ognisk. Jego alianci byli zajęci czym innym. „Słońce było już nisko, ale w oddali wciąż słychać było szybki trzask indiańskich karabinów, gdy dosłownie zaścielali równinę karkasami nieszczęsnych bizonów” - pisze Finerty. - [Potem] rozpalili ogniska i zajadali się świeżym mięsem. Kiedy się naucztowali, wznieśli jedną z upiornych, nie dających się opisać pieśni wojennych, którymi się jakby nigdy nie męczyli”. Crook chciał ich wysłać na nocny patrol, ale odmówili i tylko kilku Szoszonów zgodziło się pójść z Grouardem.

DOLINA ROSEBUD, 17 CZERWCA, SOBOTA

O 6.00 oddział wyruszył w dół wąwozu. Teren był nierówny, a Rosebud wiła się jak korkociąg, toteż kolumna rozciągnęła się. Po przejściu 5 mil w ciągu 2 godzin jej czoło znalazło się w szerokiej dolinie, pośrodku której wśród gęstych krzewów dzikiej róży leniwie płynęła rzeka. Crook wystawił pikiety od północy, po drugiej stronie rzeki, i zarządził biwak, a kolumna konsolidowała się. Żołnierze rozsiodłali konie. Dzień od rana był upalny. Intensywnie pachniały róże i sosny. Zwiadowcy Wrony wspięli się na szczyt wzgórza na północnym zachodzie, aby się rozejrzeć, gdy po przeciwnej stronie wyłonił się oddział zwiadowczy Sjuksów i Szejenów pod wodzą Dwóch Księży­ ców. Padły strzały, koń jednego ze Sjuksów został ranny, jeden Wrona zachwiał się w siodle, trafiony kulą, i Indianie popędzili — każdy w swoją stronę. O 8.30 Wrony wpadli z krzykiem między pikiety i zdezor­ ganizowali biwak. Szef zwiadu, mjr Randall, opanował zamieszanie i skierował zwiadowców na powrót na odcinek północny. Nieprzyjaciel szybko pojawił się w większej sile. Wrony i Szoszoni przez 20 minut stawiali opór, podczas gdy wojsko grupowało się do walki. Crook skierował dwie kompanie 9 pułku piechoty i 4 spieszone kompanie 2 pułku kawalerii na wzgórza od północy, aby kontratakiem zatrzymały Indian. Wysłał także kpt. Millsa z czterema kompaniami

3 pułku kawalerii na wzgórza od południa, a kpt. Van Vlieta z dwiema na tyły, by zaalarmował wciąż jeszcze nadchodzące części sił. Sam pogalopował na jeden z pagórków, aby rozpoznać, jakie siły go atakują. Jego adiutant, por. Nickerson, napisał: „Kiedy wjechaliśmy na szczyt, przed naszym frontem ujrzeliśmy straszliwy oddział słynnych Sjuksów i Szejenów, wspaniale jadących, w całym splendorze wojennych farb i piór. Wydawało się, że wszystkie wzgórza zaroiły się ich legionami, a z każdej rozpadliny i każdej dolinki wyłaniali się nowi. Wielu nosiło długie pióropusze Sjuksów, które powiewały w powietrzu, a inni mieli na głowach maski z głów dzikich zwierząt, ze sterczącymi uszami i rogami, nadające im wygląd diabłów lub demonów z góry Brocken”. Przeszywający gwizd świstawek wzbijał się ponad tętent kopyt, wycie i huk wystrzałów4. Na czele galopował Szalony Koń. Nad głową podnosił Winchester jak włócznię. — Hokahey! — krzyczał. - Za mną, Lakotowie! Dziś jest dobry dzień, by umierać! Część atakujących skierowała się na tyły, aby uprowadzić konie. Dopadli koni Szoszonów, strzelili w plecy pilnującemu ich chłopcu, który właśnie nakładał sobie na twarz farbę, i „zdarli mu skalp od karku do czoła, pozostawiając upiorną białą czaszkę”5, ale ogień piechoty i spieszonej kawalerii okazał się tak silny, że oddział Indian rozpadł się i wycofał, znów się połączył i stawił czoło rozpoczynającej się szarży Millsa. Indian było 750, ale zaskoczonym żołnierzom mnożyli się w oczach. „Indianie byli odrażający, wymalowani w najobrzydliwsze kolory i wzory, nadzy, tylko w mokasynach, przepaskach biodrowych i nakryciach głowy; niektóre konie też były pomalowane - wspomina Mills. — Ich krzyki i wygląd były tak ohydne, że przerażały konie bardziej niż moich ludzi, więc zsiedliśmy i umieściliśmy je za skałami. Indianie nie nadchodzili w linii, lecz w gromadach lub stadach jak bizony, i skupiali się, aż musiało ich być przed naszym frontem 1000 albo 1500, lecz nie podjęli walki, kiedy zobaczyli, że jesteśmy bezpieczni za skałami. Szarżowałem na następne wzgórze”6 i sytuacja 4 Tamże, s. 51. Magiczne bawole rogate czapki, chroniące przed kulami, nosili Szejenowie, których szamani przed bitwą nad Rosebud zdążyli sporządzić ich 59. Ponieważ uznano, że były skuteczne, do bitwy nad Little Big Horn wykonali je dla wszystkich wojowników. Liczne relacje żołnierzy podają świst magicznych piszczałek jako dźwięk, który zapamiętali najlepiej. 5 B o u r k e , op. cit., s. 314.

się powtórzyła. Indianie ustępowali przed każdym atakiem, a kiedy szarżująca kawaleria rozdzielała się na przeszkodach terenowych, atakowali mniejsze grupy ze wszystkich stron, wykorzystując osłony, które dawał nierówny teren, oraz szybkość i zwinność ponies. Ruchliwością kompensowali mniejszą liczebność, a powtarzalne karabiny, głównie Winchestery, dawały im przewagę w sile ognia7. Wkrótce Crook wprowadził do akcji wszystkich swoich 1300 ludzi. Po godzinie sytuacja wydawała się opanowana. Szarże kawalerii ustabilizowały ataki Indian, którzy zatrzymali się na wzgórzach od zachodu, północnego zachodu i północy, skąd ostrzeliwali wojsko. „Zebrawszy się na wzgórzach, Sjuksowie znowu stali się zuchwali i bezczelni — zapisał Finerty. — Jeździli tam w kółko, wypinając w naszą stronę niedelikatne części ciała i klepiąc się po nich”. Niektórzy Szejenowie jadąc pędem przed pozycjami wojska i narażając się na ogień, testowali swoją magiczną moc i odwagę. Czapla Białej Tarczy sprawdziła się — nie trafiła go żadna kula, choć „trudno było sprawić, żeby aż tylu żołnierzy strzelało do jednego”. Biały Ptak i Dzielny Wilk przejechali również. Następni mieli już trudniej. Koń Kulawca został zabity, ale Kulawiec popisał się tym, że jak nakazywał kodeks wojownika, zdjął z nięgo uzdę, zanim nie pokuśtykał za osłonę. Wyciągnął go wódz Dwa Księżyce. Wschód Słońca miał na głowie wypchaną wydrę, lecz jego magia była słaba i dostał kulę w brzuch. Po nim pojechał Wódz Daje Się Dostrzec. Jego koń został trafiony, a on wylądował na nogach i zaczął uciekać, bo kilku Wron wystartowało ku niemu. Jego siostra, Kobieta Ze Szlaku Cieląt, która obserwowała popisy, konno rzuciła mu się na pomoc i wywiozła go. Dlatego bitwa nad Rosebud przeszła do tradycji Szejenów jako „bitwa, w której dziewczyna uratowała brata”. Sjuksowie pozazdrościli Szejenom i popisywali się również, ale szło im gorzej. Niskiemu Psu się udało, ale Jack Czerwona Chmura stracił konia i bojąc się padających kul, nie zabrał uzdy i rzucił się do ucieczki. Popędziło za nim trzech Wron, ze śmiechem chłoszcząc go pejczami. Na dodatek w ręce Wron wpadł 6 V a u g h n , op. cit., s. 69-70. Liczbę Indian różni widzowie oceniali na od 2 do 5 tysięcy. 7 Kpt. Nickerson za pośrednictwem prasy fachowej wezwał po bitwie firmę Winchester Arms, aby wniosła przeciw Indianom sprawę sądową o naruszenie patentu, pisząc: „Mają bardzo wiele Winchesterów, a ponieważ pracownicy agencji i kupcy uroczyście zapewniają, że im ich nie dostarczają, należy wnioskować, iż Indianie sami je produkują. Gdyby firma Winchester zdołała uzyskać wstępny zakaz posługiwania się przez Indian tą bronią, byłaby to wielka przysługa dla naszych żołnierzy w następnej bitwie”.

zgubiony przez niego Winchester, prezent dla Czerwonej Chmury od rządu USA, z wygrawerowaną dedykacją na znak przyjaźni. Crook pozostawał pod wrażeniem, że obóz Indian musi być o kilka mil w dół Rosebud. Kpt. Mills właśnie zaatakował, aby odrzucić Indian ze wzgórza na północnym zachodzie, gdy otrzymał rozkaz zatrzymania się i przegrupowania do marszu w dół wąwozu. Miał jechać tak szybko, jak wytrzymają konie, nie zważając na ewentualne ataki ze wzgórz po obu stronach, zdobyć obóz i utrzymać go, dopóki nie nadejdzie reszta sił. Mills wyruszył, a dalej za nim pięć kompanii 2 pułku kawalerii kpt. Noyesa. Na widok odchodzącego wojska Indianie rzucili się na opuszczaną pozycję, mocno naciskając pozostałych na niej cywilów. Na odsiecz przybył por. Bourke z plutonem kawalerii i Szoszonami oraz płk Randall z Wronami, odrzucili Sjuksów, ale pogonili za nimi za daleko, musieli się cofnąć i sprowokowali tym kolejny atak. Crook zrozumiał, że nie uda mu się całym oddziałem pójść w dół wąwozu, jeśli nie usunie Indian ze wzgórz, które umożliwiały ostrzał z flanki i dawały podstawę wyjściową do ataku na jego skrzydło. O 11.00 wysłał na wzgórza 3 kompanie piechoty i spróbował skonsolidować rozproszoną kawalerię. Indianie uparcie mu to utrudniali, atakując ludzi, opuszczających pozycje, i starając się uprowadzić konie. Wycofujące się w stronę Crooka cztery kompanie 3 pułku kawalerii płk. Royalla dostały się w okrążenie. Trzy przebiły się, ale kompania kpt. Vrooma została. Żołnierze, którzy brali udział w wojnie secesyjnej, mówili, że tak desperackiej walki nie widzieli w najzacieklejszych bitwach. Dochodziło do starć wręcz — Indianie rzucali się na żołnierzy i„strącali ich z koni włóczniami i nożami. Zabijali ich, a kilku odcięli ręce w łokciu i unieśli je ze sobą”8. Z pomocą przyszedł kpt. Guy V. Henry. Jego kompania przebiła się do Vrooma i oddział zaczął się wycofywać wspólnie. Kpt. Henry jechał na końcu, cofając się tyłem i uspokajając ludzi. Nagle jęknął, ale nie odwrócił się. Indianie cofnęli się i kapitan zawrócił konia. Nie miał połowy twarzy — kula przeszła na wylot przez oba policzki. Jego ludzie na ten widok stracili nerwy i zaczęli uciekać. Kpt. Henry stracił przytomność i zsunął się z konia, a obok niego padł ciężko ranny ordynans. Szejenowie i Sjuksowie na wyścigi rzucili się zaliczać cios. Była to szansa wykazania się dla Szoszonów i Wron. Sam Washakie poprowadził odsiecz, a za nim Mnóstwo Ciosów. Nad ciałem kapitana rozegrała się jedna 8

B o u r k e , op. cit., s. 316.

z tych epickich walk, które przeszły do legendy Zachodu. Po chwili zwiadowcy wrócili, przynosząc rannych kawalerzystów i kilka skalpów. Mimo to sytuacja nie wyglądała dobrze. Kompanie walczyły w odosobnieniu. Wszędzie leżały zabite i ranne konie. Wystrzelano 25 tysięcy naboi. Nie było mowy o usunięciu Indian ze wzgórz—cofali się przed atakiem i wracali, gdy wojsko się zatrzymywało. Z niczym takim Crook nie zetknął się nigdy wśród Apacżów. Widząc, że nie uda się wsparcie Millsa w ataku na Wieś, rozkazał Nickersonowi, aby go zawrócił. W tym momencie jego koń został trafiony, a Crook wyleciał z siodła i runął na,ziemię głową w dół, jak w wizji Siedzącego Byka, Tymczasem Mills bez przeszkód posuwał się w dół Rosebud. Przeszedł już 3 mile, gdy dogonił go Nickerson. Mills skręcił na zachód i szerokim lukiem przedostał się na tyły Sjuksów, którzy właśnie szykowali się do ataku od północy. Zaskoczeni Sjuksowie wycofali się. Na całym polu Indianie znikli tak szybko, jak się pojawili. Mieli dość. Jak mówili, byli zmęczeni i głodni, więc wrócili do domu. Mills ścigał ich przez kilka mil, po czym zawrócił. Była 14.30. Crook trzymał się jeszcze myśli, że obóz Indian jest blisko. Chciał pojechać ku niemu z oddziałem, lecz Wrony odradzili mu to w obawie zasadzki9 i zrezygnował. Miał 9 zabitych i 21 rannych10. Wrony stracili jednego zabitego i 6 rannych, a Szoszoni jednego zabitego i 5 rannych. Jakie straty poniósł nieprzyjaciel, nie wiadomo, ale Wrony zdobyli 10 skalpów, a Szoszoni 3. Oddział zebrał się tam, gdzie biwakował rano, niezdolny do dalszej akcji, bez amunicji, koni i obarczony rannymi. 9

Crook opisał w raporcie wąwóz Rosebud, który w najwęższym miejscu miał około pół mili szerokości, jako „głęboki kanion”, a niektóre opracowania sugerują, że Szalony Koń przygotował w nim zasadzkę, w którą wpadłby oddział Millsa, gdyby nie został zawrócony. Nie ma przesłanek, aby tak sądzić. Indianie nie wciągali Millsa w zasadzkę, jak to mieli w zwyczaju, kiedy ją organizowali, a nie mogli przewidzieć, że Crook skieruje go w dół rzeki. Ponadto ze źródeł indiańskich wynika, że wszystkie siły Indian były zaangażowane w walkę z Crookiem i nie było żadnej grupy, która oczekiwałaby w zasadzce. Zaskoczenie Indian wyjściem Millsa na ich tyły potwierdza tezę, że o nim nie wiedzieli. 10 Takie straty podał Crook w raporcie, ale były one wielokrotnie kwestionowane. W swojej autobiografii Crook mówi o „ponad tuzinie zabitych i bardzo wielu rannych” (op. cit., s. 195). Bourke podaje 10 zabitych, 4 zmarłych z ran i 43 rannych, a Mills twierdzi, że sam Crook podał mu liczbę około 50 zabitych i rannych. Raporty dowódców trzech kompanii 3 pułku kawalerii, które według Millsa poniosły największe straty, zaginęły. Możliwe, że liczba zabitych była nawet dwukrotnie wyższa od podanej oficjalnie.

Kpt. Henry odzyskał przytomność pod opieką lekarzy. Jego rana budziła grozę, a ponadto stracił wzrok (później odzyskał go w jednym oku). — To nic — rzekł z trudem. — Po to jesteśmy żołnierzami. Nocny spoczynek zakłócały tylko zawodzenia Szoszonów, opłaku­ jących śmierć chłopca. Na drugi dzień rano pochowano zabitych, dla zamaskowania miejsca rozpalono na nim ognisko, i ruszono w drogę powrotną. Kolumna jeszcze nie znikła w oddali, kiedy pojawiła się grupa Sjuksów, którzy nie uczestniczyli w bitwie, i rozkopała grób. Sjuksowie oskalpowali zwłoki i zabrali koce, w które były owinięte. Stojący Niedźwiedź dostrzegł u jednego z zabitych sygnet z błysz­ czącym białym kamieniem, więc zabrał go razem z palcem11. Po drodze Wrony odłączyli się i wrócili do wsi — nie było bezpiecznie zostawiać ją teraz bez ochrony. Poza tym byli niezado­ woleni z kunktatorstwa Crooka, którego nazwali „wodzem squaw”. Szoszoni także odeszli do rezerwatu. 19 czerwca oddział znalazł się w bazie nad Goose Creek. „Ostatecznie mój oddział znacznie zdezorganizował i odparł Indian — napisał Crook w raporcie do Sheridana. Pozostaliśmy na polu na noc”. Był to jednak tylko gest. Indianie wycofali się z poczuciem dobrze wykonanej roboty, a Crook ich nie ścigał, przez co nawet to wątpliwe zwycięstwo pozbawił znaczenia. Korespondenci nie oszczędzili generała i podali fakty, które pominął w oficjalnych raportach. „W miarę jak poznajemy szczegóły, sprawa okazuje się w najwyższym stopniu poniżająca i haniebna. Pomysł, aby dwa pułki kawalerii amerykańskiej były rozpędzone przez dzikusów i musiały się formować ponownie za plecami zaprzyjaźnionych Indian, jest niewiarygodnie obraźliwy dla' dumy i honoru armii” — pisał „Daily Independent” w Helena. 21 czerwca wozy pod eskortą piechoty wyjechały do Fortu Fetterman odwieźć rannych i przywieźć zaopatrzenie. Crook wezwał dodatkowo 5 kompanii piechoty oraz nowych zwiadowców i nie zamierzał się ruszać, dopóki nie dostanie wsparcia. Nie wiadomo, dlaczego nie uznał za stosowne poinformować Terry’ego, Gibbona czy Custera, że natrafił na Indian w górnej części doliny Rosebud, stoczył z nimi walkę i stwierdził, że są tak silni liczebnie, dobrze uzbrojeni i bojowi, że poczuł się zmuszony do wycofania się i czekania na posiłki.

11

Stojący Niedźwiedź, w: W i 1 l e r t , op. cit., s. 175.

JEŚLI SZLAK PROWADZI KU LITTLE BIG HORN..

„FAR WEST", 21 CZERWCA

O 8.35 „Far West” przycumował naprzeciw ujścia Rosebud, przy obozie Gibbona. Gibbon i Brisbin zameldowali się u Terry’ego na pokładzie. O 9.30 parowiec odpłynął w stronę obozu 7 pułku kawalerii, który od wczoraj znajdował się o 2 mile poniżej ujścia Rosebud. Tam dołączył do nich Custer. Podczas narady przeanalizowano okoliczności. Ze zwiadu mjr. Reno wynikało, że obóz Indian liczy około 400 tipi, a więc około 800 wojowników. W porównaniu z siłami Custera i Gibbona nie były to siły przeważające. Według informacji zebranych przez Custera w Waszyngtonie, po doliczeniu sezonowych koczowników liczebność nieprzyjaciela mogła osiągnąć tysiąc wojowników. Jak się wydaje, uznano, że nie czyni to dużej różnicy. Prawdopodobnie oficerowie byli przekonani, że Indianie będą unikać starcia z dużymi siłami, skupili się bowiem na zapobieganiu ich ucieczce. Największy problem stwarzało zlokalizowanie obozu. Miejsce, w którym Reno widział 17 czerwca stary szlak, wiodący w górę Rosebud, leżało w odległości 70 mil. Kawaleria potrzebowała co najmniej dwóch dni na przejście takiej odległości. Gdyby wyruszyła następnego dnia, byłaby tam 24 czerwca. Gdyby Indianie byli w dolinie Rosebud 10 czerwca, to przesuwając obóz o 10 mil co 3 dni, 24 czerwca mogliby być o 50 mil dalej, a gdyby się spieszyli, to i o 150 mii dalej. Gdzie mogli być, nikt nie wiedział. Mogli pójść na południe, w górę Rosebud, potem w lewo, ku rzece Tongue, lub w prawo, ku górnemu biegowi Little Big Horn, a następnie w góry Big Horn albo ku jednemu z górnych dopływów Big Horn. Mogli pójść na północ, w dół Tullock’s Creek, w którego dolinie zwiadowcy Gibbona widzieli 16 czerwca dym. Mogli wreszcie pójść na zachód, w dolinę Little Big Horn. Jeśli tak zrobili, to prawdopodobnie

skierowali się w górę Little Big Horn, w dole rzeki narażaliby się bowiem na spotkanie z Wronami, których obozy znajdowały się w tamtej okolicy1. Ostatecznie przyjęto, że najprawdopodobniej obóz Sjuksów znajduje się w gómej części doliny Little Big Horn. Podczas narady nie poświęcono większej uwagi kolumnie Crooka. Wprawdzie Terry stwierdził z ubolewaniem, że gdyby miał od niego informacje, mógłby planować ofensywę „inteligentniej”, ale nie zrobił nic, aby te informacje uzyskać. Nie pomyślał na przykład, aby wysłać kurierów do Crooka (choćby okrężną drogą wokół Powder), jeśli on sam nie dawał znać o sobie. W tej sytuacji jedynym sposobem odnalezienia Indian było wysłanie odkrytym przez Reno szlakiem silnego oddziału kawalerii. Na wypadek, gdyby Indianie zaczęli przed nim uciekać, potrzebny był drugi oddział, który mógłby im zablokować drogę. Oddział ten, który mógł być mniej mobilny i nie tak silny, musiałby w tym celu zająć z góry upatrzoną pozycję i pozostawać na niej. Wobec licznych elementów niepewności skoordynowanie w inny sposób działania dwóch kolumn, a zwłaszcza planowanie jednoczesnego ataku z dwóch kierunków było niepodobień­ stwem. Terry ostatnio przekonał się o tym na własnej skórze. Oddziałem pierwszym mógł być tylko 7 pułk kawalerii. Terry tym razem pozostawił pułk w całości do dyspozycji Custera. Zaproponował także, że dołączy do niego cztery kompanie 2 pułku kawalerii, pozostawiając Gibbonowi tylko piechotę, i wzmocnił oddział zwia­ dowczy Custera o kilku jego zwiadowców. Custer podziękował za dodatkowe kompanie —jak stwierdził, osłabiłoby to zbytnio Gibbona. Przekazał mu także swoje Gatliugi — były bardziej przydatne oddziałowi, który miał zablokować odwrót Indian, niż jego kawalerii. Terry wciąż martwił się dymem w dolinie Tullock’s Creek. „Stałem na pokładzie na dziobie — pisze Herendeen — kiedy wezwano mnie do kabiny, w której generałowie Terry, Gibbon, Custer i Brisbin przy stole odbywali radę wojenną. Terry pokazał mi mapę i poprosił o informacje o okolicach Tullock’s Fork i Little Big Horn [...] Bywałem tam i powiedziałem generałowi wszystko, co wiedziałem. Custer wydawał się zadowolony i powiedział, że takiego jak ja właśnie mu potrzeba, i chciałby, żebym z nim pojechał. Wyszedłem znowu na pokład, a wkrótce potem gen. Gibbon wyszedł do mnie. 1 Ze względu na odejście większości wojowników do gen. Crooka obozy Wron przeniosły się w bezpieczniejsze miejsce dalej na zachód, o czym uczestnicy narady oczywiście nie wiedzieli.

Powiedział, że mogę się uważać za zatrudnionego u gen. Custera. Spytałem go, jakie wynagrodzenie dostanę i co mam robić. Powie­ dział, że mam być zwiadowcą, a kiedy oddział Custera dojdzie do źródeł Tullock’s Creek, mam pojechać w dół potoku z wiadomością dla jego (Gibbona) oddziału. Była pewna rozmowa na temat mojego wynagrodzenia [...] Gen. Brisbin wyszedł z kabiny i spytałem go, gdzie jego kawaleria prawdopodobnie będzie podczas najbliższych kilku dni, żebym mógł go znaleźć. Odpowiedział, że w okolicy ujścia Little Big Horn2. Dowódca zwiadu Gibbona, por. Bradley, był załamany. „Wybrałem — zanotował — 6 najlepszych ludzi i dołączyli do niego. Nasz przewodnik, Mitch Boyer, także mu towarzyszy. Ja zostaję bez przewodnika, a Custer dostaje jednego z najlepszych w tym kraju. Wyraźnie dają mu wszystkie ułatwienia, aby jego pościg się udał”3. Gibbon nie miał iść daleko, toteż Terry uznał, że Custer bardziej potrzebuje zwiadowców Wron, którzy znali okolice Little Big Horn lepiej od Arikarów. Również w zaopatrzeniu odzwierciedlały się różnice: Custer miał zabrać racje na 15 dni, czyli do 6 lipca. Kawaleria, poruszająca się w tempie 30 mil dziennie, mogła więc w tym czasie przebyć 450 mil. Gibbon zabrał racje na 6 dni, a więc do 30 czerwca. Ponieważ zaopatrzenie miał mu przywieźć „Far West”, znaczyło to, że nie mógł oddalić się od rzeki Big Horn. „Żołnierze kolumny z Montany byli rozczarowani, że nie będą obecni przy schwytaniu wielkiej wioski, ale gen. Terry miał dobre powody, aby powierzyć zaszczyt jej zaatakowania gen. Custerowi. Po pierwsze, Custer miał samą kawalerię i mógł ścigać [Indian], gdyby próbowali uciec, kolumna Gibbona zaś składała się w połowie z piechoty i zarówno podczas szybkiego marszu ku wiosce, jak podczas pościgu za Indianami po walce, kawaleria i piechota gen. Gibbona musiałyby się rozdzielić, co osłabiłoby siły całej kolumny. Po drugie, kolumna gen. Custera była silniejsza liczebnie bd Gibbona, a gen. Terry pragnął, aby silniejsza kolumna zadała cios Indianom”4. 2 W. A. G rah am, The Custer Myth i A. Source Book of Custeriana, Lincoln 1986, s. 261. Herendeen został zaangażowany od 21 czerwca do 30 września z wynagrodzeniem w wysokości 100 dolarów miesięcznie. 3 Cyt. wg G r a y , Centennial..., s. 143. 4 Brisbin, korespondencja dla nowojorskiego „Heralda”, 28 czerwca 1876. Nastroje, pojawiające się w kolumnie Gibbona, oddaje fragment dziennika por. Bradleya: „Rozumiemy, że jeśli Custer przybędzie pierwszy, wolno mu od razu atakować. Nie mamy wielu nadziei, że będziemy przy zgonie, bo Custer niewątpliwie wyjdzie z siebie,

O 16.00 narada się skończyła. Custer wrócił do miejsca postoju pułku i kazał zatrąbić Officer’s call. Zebranym oficerom zakomunikował, że pułk wyrusza nazajutrz. Podział na skrzydła i bataliony został zniesiony, a dowódcy kompanii mieli podlegać bezpośrednio dowódcy pułku i osobiście odpowiadać za stan kompanii, a zwłaszcza za pasienie i pojenie koni. Kompanie mjr. Reno miały uzupełnić zapasy, wyczerpa­ ne podczas zwiadu, z ładowni „Far West”. Pułk zabierał w jukach racje sucharów, kawy i cukru na 15 dni, bekonu na 12 dni, oraz po 50 naboi karabinowych na żołnierza. Custer zasugerował także, aby na mułach zabrać dodatkową paszę. Każdy żołnierz miał wieźć na koniu 12 funtów owsa i dwie podkowy, przednią i tylną, a w sakwach i pasach po 100 naboi do Springfieldów i 24 do Coltów. Ppor. Lowe rozpłakał się, kiedy usłyszał, że razem z Gatlingami pozostanie na „Far West”. Kpt. Moylan i por, Godfrey zwrócili uwagę, że muły, które brały udział w zwiadzie mjr. Reno, są w złej formie i mogą nie unieść dodatkowej paszy. — Dobrze, panowie — rzekł „z niezwykłym naciskiem” Custer — możecie zabierać tyle zapasów, ile chcecie. Ja tylko sugerowałem, żeby zabrać więcej paszy, ale to wy odpowiadacie za wasze kompanie. Pamiętajcie, że będziemy iść szlakiem 15 dni, chyba że ich złapiemy wcześniej. Odwrócił się i wchodząc do namiotu rzucił: — Lepiej zabierzcie dużo soli. Może trzeba będzie jeść koninę. Przed wieczorem Custer rozmawiał ze zwiadowcami. Herendeen miał siodło, ale nie miał konia, więc Custer polecił, aby szer. Dennis Lynch5 z kompanii F, któremu wkrótce miał upłynąć drugi pięcioletni termin służby, oddał mu swego, a sam zaopiekował się jego bagażem. „Samotny Charley” Reynolds miał paskudny czyrak na ręce i doktor proponował mu, aby pozostał w bazie, ale odmówił. Barney Bravo przyprowadził grupę wypożyczoną od Gibbona - oprócz Mitcha Boyerą byli to wódz Żółta Połowa Twarzy oraz zwiadowcy Włochaty Mokasyn, Biały Człowiek Go Ściga, Idzie Naprzód, Biały Łabędź aby [...] zdobyć wszystkie laury dla siebie i swojego pułku”. Fragment ten jest cytowany w wielu opracowaniach jako dowód nieokiełznanej żądzy sławy Custera. 2 ustaleń narady wynika jednak, że kolumna Gibbona nigdy nie miała „być przy zgonie”, a opinia Bradleya jest raczej świadectwem jego frustracji, która w ciągu kampanii się powiększała. 5 Lynch w wieku 16 lat zaciągnął się w 1864 r. do kawalerii Custera i brał udział w bitwach pod Cedar Creek, Winchester, Shepherdstown i Yellow Tavern. W 7 pułku kawalerii służył od 3 sierpnia 1866 r.

i najmłodszy z nich — 17-latek, którego imię brzmiało Kędzior, tak samo, jak przezwisko Custera w latach wojny secesyjnej. Jak powiedział Bravo, wszyscy słyszeli o Custerze, którego imię w ich języku brzmiało Ichke Deikdagua — Gwiazda Poranna. — Powiedz im, że moje imię może brzmieć również Szarżuje Na Obóz — rzekł Custer. — Kiedy pobijemy Sjuksów, zdobędą dużo koni. Wieczorem żołnierze pisali listy. Niektórzy rozporządzali mieniem. Szer. Elihu Clear, znany pokerzysta (zdegradowany za hazard podoficer), oddał por. Godfreyowi na przechowanie 320 dolarów. Por. DeRudio pozostawił w depozycie pamiątkową szablę, którą jako jedyny zabrał na kampanię, mimo niezadowolenia Custera i kpin kolegów. Frederick Gerard pisał do swoich trzech córek, że nabył w ich imieniu dwie działki w Bismarck oraz wykupił polisę ubezpieczeniową na 1500 dolarów, a w razie jego śmierci mają się podzielić po równo. Charley Reynolds, bardziej cichy niż zwykle, rozdał swoje rzeczy zakłopotanym Arikarom. Por. Cooke poprosił por. Gibsona o poświadczenie testamentu. Była to zwykła rzecz, ale znany ze swoistego poczucia humoru Gibson roześmiał się: — Co to, strach cię obleciał, Cookie? Boisz się dzikusów? — Nie — odrzekł poważnie Cooke — ale czuję, że to będzie moja ostatnia walka. — Posłuchajcie starej baby — zachichotał ppor. Sturgis. — Byłeś u wróżki? Oficerowie dyskutowali z Custerem nad możliwym przebiegiem kampanii. Rozmowa w pewnej chwili nabrała ostrzejszego tonu, głównie za sprawą kpt. Benteena, który wyraził nadzieję, że w bitwie dostanie lepsze wsparcie niż nad Washita. Sprowokowany* Custer wypomniał mu, że zabił wtedy chłopca — Benteen twierdził, że tylko się bronił. Mark Kellogg napisał 2000 słów dla „Heralda” i krótszy tekst dla „Tribune”. „Kiedy dostaniecie ten list, będzie już po spotkaniu i walce z czerwonymi diabłami, a z jakim rezultatem — zobaczymy. Idę z Custerem i będę przy zgonie” — zakończył6. Boston Custer usiadł do pisania listu do matki. „Jutro odchodzi poczta — pisał. — Nie mam żadnych nowin. Czuję się świetnie. Armstrong bierze cały oddział i rusza na szlak Indian, z nadzieją, że ich dogoni. Zapewnimy im dobrą rozrywkę [...] Autie Reed też idzie. 6 K n i g h t , Following the Indicts Wars. The Story of the Nevspaper Coirespondents Among the Indian Campaigners, Norman 1960, s. 206.

Radził sobie nieźle i podoba mu się to. Nie chorował wcale [...] Jest tam 800 Indian, a prawdopodobnie więcej. Ale mam nadzieję, że kiedy wrócę, będę mógł powiedzieć, że wysłałem jednego albo więcej do krainy szczęśliwych łowów [...] Do widzenia, Mamo. To będzie prawdopodobnie ostatni list, jaki dostaniesz, zanim wrócimy7. Dr DeWolf pisał list do żony. „Nie znaleźliśmy dotąd Indian - ani jednego. Myślę, że to jasne, że nie zobaczymy tego lata żadnych Indian. Nasza bateria Gatlingów zraniła już trzech ludzi przez wywrócenie się . Custer czytał książkę, którą dała mu na drogę Libby. Była to najnowsza powieść angielskiej autorki, piszącej pod pseudonimem „Mrs. Alexander”, Jej najdroższy wróg. Niektórzy oficerowie, jak Tom Custer i Calhoun, grali w pokera z oficerami 6 pułku piechoty na „Far West”. Mitch Boyer usiadł z Krwawym Nożem i butelką whisky. — Jeśli będzie tam Siedzący Byk, to będzie i Żółć — powiedział Krwawy Nóż. — Mieszkałem kiedyś w obozie Siedzącego Byka — rzekł Boyer. — Znają mnie pod imieniem Kamizelka Z Cielęcej Skóry. Jeśli mnie rozpoznają, może być ze mną koniec — ale ostatecznie rząd płaci mi za to pięć dolarów dziennie... Długo w noc słychać było jeszcze, jak wyrażają radość z wymarszu z Custerem.

DOLINA ROSEBUD, 22-24 CZERWCA

22 czerwca rano adiutant kpt. Smith wręczył Custerowi pisemne instrukcje, które brzmiały: „Brygadier9 poleca, aby, gdy tylko pański pułk będzie gotowy do wymarszu, ruszył pan w górę Rosebud w pościgu za Indianami, których szlak został kilka dni temu odkryty przez mjr. Reno. Jest oczywiście niemożliwością dać panu jakiekolwiek określone instrukcje co do tego ruchu, a nawet gdyby nie było to niemożliwe, Dowódca Departamentu pokłada zbyt wielkie nadzieje w pańskim zapale, energii i zdolnościach, aby chcieć narzucać panu precyzyjne rozkazy, M e r i n g t o n, op. cit., s. 306—307. J. S. G r a y , Custer'x Last Campaign: Mitch Boyer and the Little Bighorn Reconstructed, Lincoln 1991, s. 194. 9 Or. „The Brigadier General commanding”. 7 8

które mogłyby krępować pańskie działania, kiedy jest pan niemal w kontakcie z nieprzyjacielem. Jednakże przedstawi on panu swoje poglądy na to, jak powinien pan działać, i pragnie, aby stosował się pan do nich, chyba że będzie pan widział wystarczające powody, by od nich odstąpić. Sądzi on, że powinien pan podążać w górę Rosebud, dopóki nie upewni się pan definitywnie co do kierunku, w którym prowadzi wspomniany szlak. Jeśli zostanie stwierdzone, że (jak się wydaje z niemal całkowitą pewnością, że zostanie stwier­ dzone) skręca on w kierunku Little Big Horn, uważa on, iż powinien pan nadal podążać na południe, być może aż do źródeł Tongue, a potem skręcić w kierunku Little Big Horn, jednakże nieustannie rozpoznając swoją lewą stronę, aby zapobiec ewentualnej ucieczce' Indian na południe lub na południowy wschód po obejściu pańskiej lewej flanki. Kolumna płk. Gibbona znajduje się teraz w marszu ku ujściu Big Horn. Po osiągnięciu tego punktu przekroczy Yellowstone i pójdzie w górę co najmniej do zbiegu Big i Little Horn (sic). Oczywiście, jej przyszłe ruchy muszą być dyktowane przez pojawia­ jące się okoliczności, ale wyraża się nadzieję, że Indianie, jeśli są nad Little Horn (sic), będą mogli zostać w takim stopniu okrążeni przez dwie kolumny10, że ich ucieczka będzie niemożliwa. Dowódca Departamentu pragnie, aby idąc w górę Rosebud zbadał pan gruntownie górną część Tullock’s Creek i aby spróbował11 pan wysłać zwiadowcę do kolumny płk. Gibbona z informacją o wynikach badania. Dolna część tego potoku zostanie zbadana przez oddział z kolumny płk. Gibbona. Parowiec zaopatrzeniowy zostanie skierowany w górę Big Horn aż do wideł rzeki, jeśli okaże się ona żeglowna do tego miejsca. Dowódca Departamentu, który będzie towarzyszył kolumnie płk. Gibbona, pragnie także, aby zameldował się pan u niego tam nie później niż po upływie okresu, na który pańscy żołnierze pobrali racje, jeśli w tym czasie nie otrzyma pan dalszych rozkazów”12. Terry spodziewał się, że szlak skręci ku Little Big Horn gdzieś w górnym biegu Rosebud. Uważał, że Custer powinien iść „być może aż do źródeł Tongue”, sądził bowiem, że obóz Indian znajduje się w górnej części doliny Little Big Horn. Nie był jednak tego pewny, dlatego wydał obu kolumnom polecenie zbadania okolic Tullock’s Creek, a Custerowi przypominał o wysyłaniu czujek na lewą flankę. Gdyby kolumna Custera maszerowała z prędkością 30 10 11 12

Or. „inclosed by the two columns”. Or. „endeavor”. H u g h e s, op. cit., s. 23—24.

jnil dziennie, a kolumna Gibbona. z prędkością 20 mil dziennie, to Gibbon znalazłby się u ujścia Little Big Horn po południu 26 czerwca, podczas gdy Custer byłby wtedy powyżej źródeł Rosebud. Oba oddziały znajdowałyby się więc o ponad 100 mil od siebie - jak widać, mowy nie było o jakimkolwiek ich,współdziałaniu. Gibbon nie dostał żadnych poleceń, co ma robić po 26 czerwca, oprócz „stosowania się do okoliczności”. Miał z nim być Terry — potwierdza to, że nie miał żadnej koncepcji dalszego działania. Nie zostało stwierdzone, czy kolumna Gibbona miałaby iść dalej w górę Little Big Horn i spotkać się gdzieś z idącą w dół rzeki kolumną Custera. Nie było jasne, jak ma wyglądać „okrążanie Indian przez dwie kolumny”. Co miał robić Custer, jeśli „skręciwszy w kierunku Little Big Horn” w górnej części doliny natrafi na obóz Indian? Czy miał go zaatakować i zepchnąć w stronę oczekującego na pozycji oddziału Gibbona, i jak miał to zrobić, aby Indianie zechcieli iść 100 mil na północ, ä nie uciekli w innym kierunku? Nie pomyślano o łączności, co implikowało, że Terry i Gibbon nadal nie będą mieli wiadomości o Indianach (jak więc Gibbon miał „stosować się do okoliczności?”). Konsekwencje mogły iść dalej; zepchnięcie Indian przez Custera na nieświadomy tego oddział Gibbona mogło być dla niego zgubne. Zamiar wysłania zwiadowcy do Gibbona z informacją o wynikach rozpoznania Tullock’s Creek był sensowny. Ale dlaczego zwiadowca nie miałby poinformować, dokąd prowadzi szlak Indian, którym miał iść Custer? Może Terry tylko nie wyraził się jasno, a może - sugeruje to słowo „spróbować” — nie wierzył w możliwość przejścia kurierów przez tereny między obu kolumnami. Jasne było jedno: Terry nie próbował wydawać Custerowi rozkazów, jak majorowi Reno, lecz złożył całą od­ powiedzialność w jego ręce13. Wylewne pochlebstwa, jakimi ozdobił swoją „instrukcję”, wskazują, że nie było mu wygodnie w roli niekompetentnego dowódcy w polu. Custer jednak zetknięcia z niekompetencją przełożonych się spodziewał, a odpowiedzialności się nie bał; dowiódł tego niejeden raz. Dokończył korespondencję dla „Heralda”. „Custer będzie szedł szlakiem Indian — pisał — i ścigał ich tak długo i tak daleko, jak 13 Jak uważa W. W. Camp w: H a m m e r , op. cit., s. 263: „Terry był w równym Stopniu prawnikiem, jak i żołnierzem i zaprojektował ten rozkaz tak, aby w wypadku, gdyby Indianie uciekli, Custer został obciążony za to odpowiedzialnością niezależnie od tego, czy zaatakowałby ich, czy nie”.

końska i ludzka wytrzymałość zaprowadzą jego oddział. Custer nie zabiera wozów ani namiotów, lecz zamierza żyć i podróżować jak Indianie; w ten sposób jego oddział będzie mógł dojść wszędzie tam, gdzie dojdą Indianie [...] Oddział Custera zabiera na jucznych mułach racje na 15 dni. Custer doradził jednak oficerom, iż pożądane byłoby zabranie większej ilości soli, ponieważ jeśli po upływie 15 dni oddział będzie nadal szedł tropem [Indian], nie zamierza wracać z powodu braku racji żywnościowych, lecz będzie żywił ludzi świeżym mięsem — dziczyzną, jeśli będzie dostępna, jucznymi mułami, jeśli nie będzie niczego lepszego”14. Custer podjął wy­ zwanie i wyruszał, aby zrealizować cel kampanii — odnaleźć Indian i zmusić do powrotu do rezerwatu. Nie zamierzał uznać dyrektywy Terry’ego, w myśl której 6 lipca (po 15 dniach) miał zameldować się na „Far West”, za obowiązującą w każdych okolicznościach. Napisał jeszcze krótki list do Libby. „Mam tylko kilka chwil, bo mam pełne ręce roboty. Nie martw się o mnie. Zdziwiłabyś się, gdybyś wiedziała, jak pilnie przestrzegam Twoich instrukcji, bym trzymał się blisko kolumny. Mam nadzieję przysłać Ci następną pocztą dobre wieści. Jeśli odniesiemy sukces, zaraz wszyscy wrócimy do Lincoln”15. O świcie 30 marynarzy z „Far West” wyładowało na brzeg zapasy, a żołnierze zapakowali je na muły. Przed południem Terry, Gibbon i Custer dokonali przeglądu 7 pułku. 566 kawalerzystów i 31 oficerów, którzy mieli wyruszyć na spotkanie Sjuksów, prezentowało się dqbrze. Przeciętny wiek szeregowca wynosił 27 lat16 i był typowy dla armii w okresie pokoju. Większość stanowili imigranci, głównie Irlandczycy (było ich w pułku 32%) i Niemcy. Ich mundury ucierpiały podczas miesiąca w polu, ale oni sami, opaleni i sprawniejsi w obchodzeniu się z końmi, zaczęli już przypominać Indian fighters. Nowi rekruci pozostali nad Powder; zmniejszało to liczebność pułku o 20%, ale poprawiało proporcje doświadczenia (75% służyło dłużej niż rok, a 27% ponad 5 lat)17. Wprawdzie tylko około połowy żołnierzy 14

G r a y , Centennial, s. 146. M e r i n g t o n, op. cit., s. 307. 16 Najmłodszy żołnierz, szer. Wright z kompanii C, miał 17 lat, a najstarszy, podkuwacz Brandon z kompanii F, 45. 17 Niektóre źródła podają, że dla około 100 rekrutów brakowało koni i mieli otrzymać je nad Powder, ale najwyraźniej ich nie dostali. Nie jest jasne, dlaczego nie zaopatrzono pułku w dostateczną liczbę koni przed wymarszem (z drugiej strony, kolumna prowadziła remudą koni) ani dlaczego nie wykorzystano czasu spędzonego w bazie na sprowadzenie 15

było nad Yellowstone w 1873 r. lub nad Washita w 1868 r., ale byli oni przynajmniej obyci ze służbą. Ich nastroje wyraził Charles Windolph, syn niemieckiego szewca: „Czułeś, że jesteś kimś, kiedy tak siedziałeś na dobrym koniu, z karabinkiem tkwiącym w skórzanej tulei przy siodle, z rewolwerem Colt „army” przypasanym przy biodrze i z setką naboi w parcianym pasie i w sakwach. Byłeś kawalerzystą z Siódmego Pułku. Byłeś częścią dumnego oddziału, który miał bojową reputację, i byłeś gotowy do walki lub zabawy”18. W pułku brakowało 14 oficerów. Płk Samuel Davis Sturgis (tytularny generał major) pozostał w biurze rekrutacyjnym na wschodzie. Mjr Joseph B. Tilfórd był na urlopie, a mjr Lewis Merrill pełnił służbę szefa sztabu Wystawy Stulecia w Filadelfii. Był to jeden z bardziej doświadczonych oficerów, więc mimo animozji z okresu pobytu w Waszyngtonie Custer wezwał go z powrotem do pułku, lecz wydany przez Sheridana rozkaz odwołał prezydent Grant. W Filadelfii pozostał także kpt. Michael V. Sheridan, który pełnił funkcję adiutanta swego brata, gen. Philipa Sheridana. Trzej inni kapitanowie byli detaszowani do innych zadań. Kwatermistrz pułku, por. Henry J. Nowlan, został przydzielony do sztabu Terry’ego, trzej porucznicy byli detaszowani, dwaj chorzy, a jeden na urlopie. Custer musiał poprzenosić oficerów między kompaniami, a i tak zamiast po trzech było ich po dwóch. Jedyny pozostały major, Marcus Alfred Reno, miał 44 lata. Przed wojną secesyjną był oficerem dragonów na północnym zachodzie. Podczas wojny doszedł do tytularnej rangi generała brygady. Należał do sztabu pułku i dowodził prawym skrzydłem (kompanie B, C, E, F, I, L). Lewym skrzydłem (kompanie A, D, G, H, K, M) dowodził najstarszy z kapitanów, Frederick William Benteen, tytularny pułkownik (za kampanię przeciw In­ dianom w 1867 r.), dowódca kompanii H. Miał 42 lata i był wielkim indywidualistą. Z powodu wysokiej kompetencji cieszył się podziwem żołnierzy i szacunkiem oficerów, lecz uczuć tych nie odwzajemniał, odnosząc się do świata z sarkazmem i ironią. lub zakup koni albo na przeszkolenie rekrutów w jeździe na mułach. Nie jest wykluczone, że Custer uważał, iż żołnierze z kilkumiesięczną służbą (89 miało za sobą 6 miesięcy szkolenia, a 62 dołączyło do pułku w maju) byliby dla pułku obciążeniem. Warto dodać, że liczne opracowania błędnie wymieniają jako jedną z przyczyn klęski nad Little Big Horn brak doświadczenia rekrutów, którzy faktycznie nie brali udziału w bitwie. Spośród zwiadowców pozostał w bazie Bob Jackson. 18 Ch. W i n d o l p h , / Fought with Custer, Lincoln 1987, s. 53.

Szczególną antypatią darzył Custera, a otaczający go rozgłos uważał za niesmaczny. Pozostali oficerowie stanowili dość barwną gromadę. Kpt. Thomas B. Weir jako jedyny w pułku miał dyplom uniwersytecki. Podczas wojny secesyjnej walczył na froncie zachodnim. Po wojnie mógł liczyć na karierę w cywilu, lecz „wydawało mu się to nudne”, więc jako porucznik (był tytularnym podpułkownikiem) zaciągnął się do Custera, w którego sztabie służył pod koniec wojny. Nie miał rodziny i był silnie związany uczuciowo z Custerem. Do jego wad należało pijaństwo. Nie był w tym odosobniony — ostro pili również mjr Reno, kpt. French, kpt. Moylan i ppor. Wallace, ale Elizabeth Custer, która darzyła Weira sympatią, brała go często za cel „wykładów o potrzebie trzeźwości”19. Kpt. Thomas Custer, młodszy o 6 lat brat G. A. Custera, również służył pod jego komendą podczas wojny. Zdobył dwa sztandary konfederatów, a za męstwo został—jako jeden z niewielu — dwukrot­ nie odznaczony Medalem Honoru. Był dwukrotnie ranny — podczas wojny secesyjnej i nad Washita. Z rodziną Custera związany był także por. James Calhoun, mąż jego siostry Margaret. Kpt. Myles Moylan zawdzięczał wiele Custerowi — to głównie dzięki jego zaufaniu mógł (jako jedyny w pułku) awansować od szeregowca do stopnia oficerskiego. Por. Edward Gustave Mathey urodził się we Francji, a podczas wojny służył w piechocie. Znany był pod przezwiskiem „Bibie Thumper”, ponieważ studiował w seminarium duchownym i umiejętnie miotał bluźnierstwa. Z piechoty wywodzili się również kpt. Thomas M. McDougall (w czasie wojny służył w 10 pułku ochotników pochodzenia afrykańskiego z Luizjany) i ppor. J. J. Crittenden, który był oficerem 22 pułku piechoty i poprosił o przeniesienie na czas kampanii do 7 pułku kawalerii. Adiutant pułku, por. William Winer Cooke, szybkobiegacz i najlepszy w pułku strzelec, pochodził z Kanady i z tego względu, jak również z powodu ogromnych bokobrodów w stylu angielskim, nazywany był „Queen’s Own”. Por. Donald McIntosh był w połowie Szkotem, a w połowie Indianinem. Por. Henry Nowlan urodził się na Korfu, ukończył Królewską Akademię Wojskową w Sandhurst*i brał udział w wojnie krymskiej, walcząc między innymi pod Sewastopolem. Irlandczyk, kpt. Myles Keogh, z powodu doświadczenia zdobytego za granicą przezywany był żołnierzem fortuny, choć faktycznie był 19 A. R o b e r t s , A Summer on the Plains, 1870: From the Diary of... , Mattituck 1983, s. 56. Stronili od whisky kpt. Benteen, kpt. McDougall i porucznicy Godfrey, Edgerly, Hare, Nowlan i DeRudio.

daleki od awantumictwa; przez dwa lata był podporucznikiem papieskich żuawów. Por. Charles DeRudio (Carlo di Rudio) re­ prezentował znany na zachodzie typ „siwowłosego porucznika”. Miał 43 lata, a awansował do tego stopnia dopiero przed pół rokiem. Pochodził z włoskiego rodu szlacheckiego20, walczył w wojnie secesyjnej, a w 1870 r. jako dowódca kompanii 7 pułku kawalerii wyróżnił się w Kansas w obronie osadników przed napadami i kradzieżami bydła ze strony Indian (osadnicy ofiarowali mu list dziękczynny, a kompania - oprawioną w złoto szablę, co spotkało się z niechętną reakcją Custera, który widział w tym naruszenie dyscypliny). W życiorysie miał niezwykły epizod: w 1858 r. uczestniczył w zamachu bombowym anarchisty Orsiniego na cesarza Napoleona III. Schwytanego, ocaliła przed gilotyną interwencja jego żony (i związanych z nią angielskich czartystów) u cesarzowej Eugenii. Większość młodszych oficerów zaczęła karierę po wojnie secesyjnej. Najmłodszy, ppor. James G. Sturgis, syn płk. Sturgisa, ukończył West Point w 1875 r. Z dwudziestu ośmiu oficerów dziewięciu (ppłk Custer, kapitanowie Benteen, Custer, Yates, Moylan i Weir, porucznicy Cooke, Godfrey i Mathey) brało udział w bitwie nad Washita. Czterech (kpt. French, porucznicy Vamum, Calhoun i McIntosh) było nad Yellowstone w 1873 r. Piętnastu jeszcze nigdy nie wąchało prochu. Arikarowie jeździli konno dokoła, wznosząc w górę „długie Tomy” i śpiewając pieśń śmierci. Kiedy pułk sformował się do marszu, zajęli miejsce za Custerem. To był jedyny biały wódz, do którego mieli nieograniczone zaufanie — mógłby być rzeczywiście ich wodzem. „Custer chciał, byśmy śpiewali nasze pieśni śmierci—wspomina Uderza Niedźwiedzia — znaleziono bowiem szlak Dakotów i wkrótce stoczymy walkę. Custer miał serce Indianina. Jeśli kiedykolwiek pominęliśmy coś w naszych ceremoniach, zawsze nam o tym przypominał”21. Terry wszedł do namiotu Custera, który czynił ostatnie przy­ gotowania. — Custer, nie wiem, co. mam panu na koniec powiedzieć — zaczął niepewnie. — Proszę mówić, cokolwiek ma pan do powiedzenia — odrzekł Custer. 20 „Pokazywał mi rodzinny dokument na pergaminie z 1680 r.”, pisze W. Camp ( H a m m e r , op. cit., s. 82). 21 G r a h a m , op. cit., s . 3 0 .

Niech pan kieruje się własną oceną sytuacji, a po znalezieniu szlaku robi to, co uważa za najlepsze. Ale cokolwiek pan zrobi, Custer, niech pan nie zostawia rannych. Custer nie odpowiedział, a Terry zamilkł22. O 12.00 trąbki zagrały sygnał „naprzód”. Forward... ho! Pułk wymaszerował kompaniami w szyku czwórkowym. Za każdą kompanią szły jej juczne muły. Terry stał z boku i oddając oficerom saluty, pozdrawiał każdego miłym słowem. Oddział przeszedł 2 mile w górę Yellowstone do ujścia Rosebud, przekroczył ją i skręcił w dolinę. Wojsko szło po zachodnim brzegu, na czele jechali Custer z Boyerem23, a zwiadowcy, podzieleni na dwie grupy pod wodzą sierż. Krótkoogoniastego Byka i Uderza Dwóch, szli w przedzie i na flankach po obu stronach rzeki. O 16.00, po przejściu 10 mil w górę Rosebud, zatrzymano się na biwak. Organizacja transportu nie zdała egzaminu, muły wlokły się, rozchodziły, zrzucały juki i ogólnie przeszkadzały. Custer polecił sformować tabory i powierzył je pod komendę por. Matheya, który codziennie po marszu miał meldować, jak sprawni są pakowacze poszczególnych kompanii. „Prawdopodob­ nie gdyby musiał wydzielić kompanie do jakiegoś zadania, które wymagałoby szybkiego marszu, wybrałby te, których pakowacze mieliby najlepsze notowania” — przypuszcza Godfrey24. O zachodzie słońca trąbka wezwała na „zbiórkę oficerów”. Oficerowie gromadzili się wokół Custera, siadając grupkami na ziemi. Konferencja zaczęła się od rutynowego ustalenia spraw porządkowych. Stajenni mieli budzić kompanie o 3.00, wymarsz miał następować o 5.00. Przemarsze dzienne miały być z początku krótkie i stopniowo wydłużane. Jak zknotował Godfrey, „krótkie marsze” oznaczały 25-30 mil dziennie. Sygnały na trąbce miały być grane tylko w razie alarmu. Custer zastrzegł do swojej decyzji godziny wymarszu i postoju, pozostałe sprawy (dotyczące pojenia i pasienia koni, organizacji biwaku itp.) pozostawiając w gestii dowódców kompanii. Podkreślał przy tym, jak polega na ich osądzie, odpowiedzialności i lojalności. Zwrócił uwagę na konieczność utrzymy• 22

Dialog ten jest oparty na dokumencie znanym jako „affidavit Mary Adams” (kucharki Custera). Przez pewien czas był on kwestionowany, jednak najnowsze badania potwierdziły jego autentyczność. Por. G r a h a m , op. cit., s. 280, U t l e y , Cavalier... s. 195. 23 Krwawy Nóż rano leczył niedyspozycję „klinem” i dołączył dopiero wieczorem. Custer potraktował go wyrozumiale, co wskazuje, że dokładał starań, aby (jak później powiedział) „uczynić wyprawę tak przyjemną, jak to było możliwe”. 24 G r a h a m , op. cit., s. 134.

wama zwartego szyku kolumny, tak aby wszystkie kompanie pozosta­ wały w odległości pozwalającej na wzajemne wspieranie się i nie wychodziły przed zwiadowców ani nie pozostawały w tyle. Było to mniej więcej to, czego zgromadzeni oczekiwali. Custer nieoczekiwanie wdał się w dłuższą przemowę. Oświadczył, że pułk może spotkać tysiąc, a może i więcej wojowników. — Generał Terry proponował, aby poszedł z nami batalion 2 pułku kawalerii - mówił. - Podziękowałem mu... Chciałem uniknąć zawiści i tarć. Póki jesteśmy sami, możemy działać harmonijnie. Nasz 7 pułk może pobić każdą siłę, jaką Indianie zdołają zgromadzić. Jeśli my nie zdołamy, to żaden pułk nie zdoła. A gdyby Indianie mieli nas pobić, to znaczy, że pobiliby również o wiele większe siły i jeden dodatkowy batalion nie uratowałby nas od klęski. Gatlingi mogłyby się przydać w walce, ale równie dobrze mogłyby stać się utrudnieniem manewru w krytycznej chwili. Poza tym w marszu ich gorsze konie pociągowe nie nadążałyby za naszą kolumną. Nie wiadomo, przez jaki teren przyjdzie nam iść. Właśnie dlatego nie zabraliśmy wozów, tylko juczne muły, a i z nimi mamy dosyć kłopotów... Oszczędzajcie racje i siły, oszczędzajcie muły i amunicję, bo być może będziemy w marszu o wiele dłużej niż 15 dni. Mam zamiar iść tym szlakiem, dopóki nie dostaniemy tych Indian, choćbyśmy mieli dojść do agencji nad Missouri albo do Nebraski. Custer mówił prawie pół godziny. — Moim zamiarem jest odniesienie sukcesu i uczynienie tej wyprawy tak przyjemną, jak to możliwe, toteż będę traktował każdego jak najbardziej fair. Chętnie wysłucham wszystkich sugestii i proszę panów oficerów o zwracanie się do mnie z nimi w każdej chwili. Czy teraz są jakieś propozycje? — zakończył25. Oficerowie spojrzeli po sobie. To było coś nowego i dziwnego. Custer dostrzegł ich reakcję. — Mam na myśli, że chętnie wysłucham wszystkich sugestii od każdego oficera, jeśli zostaną wyrażone we właściwy sposób. Nie znaczy to, że pozwolę na szemrania. Wszystkie rozkazy mają być ściśle wykonywane, nie tylko moje, lecz wszystkie rozkazy, wyda­ wane podwładnym przez przełożonych. — Kogo pan ma konkretnie na myśli, generale? — nie wytrzymał kpt. Benteen. — Czy pan słyszał, abym ja krytykował coś lub szemrał? 25

Wypowiedź Custera oparta jest na relacjach Wallace’a, Edgerly’ego, Godfreya i Gibsona.

— Pułkowniku Benteen — rzekł Custer zmęczonym głosem — dla pańskiej informacji oświadczam, że żadna z moich uwag nie była skierowana przeciwko panu. Być może Custer chciał tylko w interesie dobrej współpracy zapobiec kolejnemu jałowemu sporowi, ale prośba o sugestie oraz taka reakcja zwykle „dominującego i pewnego siebie” dowódcy wywołała u niektórych oficerów „dziwne uczucie depresji”26. Po zakończeniu narady ppor. Wallace, który z powodu swej szkockiej krwi bywał skłonny do przeczuć, zauważył po długim milczeniu: — Godfrey, myślę, że generał Custer zostanie zabity. — Dlaczego? — spytał zaskoczony Godfrey. — Czemu tak myślisz? — Nigdy nie słyszałem, żeby mówił w taki sposób. Depresja jednak szybko minęła. Reno, Calhoun, Moylan, Weir, Smith, Gibson, Crittenden, Porter i dr Lord zgromadzili się u Edger­ ly’ego, który zabrał płachtę namiotową, i „śpiewali przez około godziny. Calhoun powiedział, że żona przysłała mu wielkie ciasto i że na drugi dzień po walce da po kawałku wszystkim oficerom”27. Smith i Gibson powtórzyli swój dialog, który inni znali już na pamięć. — Co będzie z naszą umową, Algy? - spytał Gibson. — Pamiętam, Gib — odparł Smith. — Jeśli mnie zabiją, odziedziczysz moją złotą dewizkę do zegarka w kształcie konia, a jeśli ciebie zabiją, ja dostanę twój sygnet z krwawnikiem. — A jeśli zabiją was obu, kto zabierze łupy? — zadał ktoś rytualne pytanie, ale odpowiedź utonęła w śmiechu. Por. Godfrey poszedł do swojej kompanii i wydał rozkazy dotyczące „cichej” pobudki. W razie nocnego ataku stajenni, pakowacze i kucha­ rze mieli pilnować koni i mułów i uspokajać je, a pozostali, z bronią i wyposażeniem, powinni zgromadzić się w umówionym miejscu zbiórki i czekać. Nikomu nie wolno było strzelać bez rozkazu. Godfrey przeszedł wśród zwierząt, by się upewnić, że są bezpieczne, i skierował się ku ognisku, przy którym siedzieli Mitch Boyer, Krwawy Nóż, Arikarowie i Wrony. Godfrey przez chwilę przyglądał się, jak rozmawiają językiem znaków. — Walczył już pan kiedyś ze Sjuksami? — spytał Boyer. Godfrey przytaknął. — No, a ilu spodziewa się pan spotkać teraz? — Mówią, że możemy ich znaleźć od tysiąca do tysiąca pięciuset — odrzekł porucznik. 26 27

Gibson, cyt. w: F o u g e r a , With Custer's Cavalvy, Lincoln 1986, s. 267. Edgerly, cyt. w: G r a y , Centennial..., s. 154.

— I myśli pan, że możemy pobić tylu? — nie ustawał Boyer. — O tak, myślę, że tak. Boyer przetłumaczył ten dialog, odwrócił się znów ku Godfreyowi i rzekł z naciskiem: — Ja panu mówię, że będziemy mieli cholernie wielką walkę. 23 czerwca pułk wymaszerował o 5.00. Custer powiadomił kpt. Benteena, że ponieważ muły jego kompanii znajdują się wśród trzech najgorzej dających się prowadzić, ma objąć komendę nad trzema kompaniami i iść za taborami, pilnując porządku. W ciągu pierwszych trzech godzin pułk pięciokrotnie przekraczał wijącą się Rosebud, a—jak pisze Benteen — trzeba było półtorej godziny, aby przeprawić tabory i sformować je na drugim brzegu28. Po 7 milach tabory rozciągnęły się na długość 2 mil i Benteen zaczął się obawiać, że pogubi muły, umieścił więc na sposób kowbojski jedną kompanię na czele kolumny mułów, drugą na prawym skrzydle, a trzecią z tyłu, co ułatwiło kontrolę. Teren stał się trudniejszy, falisty i pełen głębokich rozpadlin. Kolumna szła niekiedy wąskimi ścieżkami. W pewnej chwili muł z kompanii C, imieniem Bamum, potknął się i stoczył ze wzgórza. „Na grzbiecie miał dwie skrzynki amunicji. Patrzyliśmy, jak się turla, i zastanawialiśmy się, ile z niego zostanie, jeśli amunicja wybuchnie. Jednakże, wbrew oczekiwaniom, na dole pozbierał się i z obiema skrzynkami wspiął się znów na wzgórze i zajął miejsce w linii, jakby nic się nie stało [...] Kiedy szer. Bennett jechał nad głębokim i skalistym wąwozem, jego koń stanął, podniósł tylną nogę i zaczął drapać się w ucho. Bennett popatrzył bezradnie najpierw w głąb wąwozu, a potem na śmiejących się kolegów”29. — Jeśli szybko skończymy, to zdążymy jeszcze na Wystawę do Filadelfii — odezwał się ktoś. — Jasne! — zawołał inny przy wtórze śmiechu. — I zabierzemy z sobą Siedzącego Byka! Na wschodnim brzegu rzeki pułk odnalazł szlak i obozowisko, które wykrył por. Bradley, a o kilka mil dalej jeszcze dwa. Zwiadowcy byli zgodni, że Indianie przebywali tu dawno temu i było ich bardzo wielu. Ślady tipi były widoczne wszędzie, a trawa została wyjedzona do gołej ziemi. Po przejściu 33 mil o 16.30 pułk zatrzymał się nad Beaver Creek. Woda była silnie alkaliczna, lecz wokół było dużo trawy. Tabory 2K

G r a h a m , op. cit., s. 178. T h o m p s o n , op. cit., s. 91-92.

dołączyły dopiero o zmierzchu. Benteen poprosił adiutanta Cooke’a o wytłumaczenie Custerowi, dlaczego zmienił jego rozkazy i (zgodnie z życzeniem) zasugerowanie, aby zorganizować eskortę taborów tak, jak on to zrobił. Cooke odmówił i Benteen, mimo że obawiał się nowej scysji, musiał z Custerem rozmawiać sam. Dowódca jednak podziękował mu i zapowiedział, że skorzysta z jego rady. Custer trzymał się ustaleń konferencji sprzed dwóch dni. W ciągu półtora dnia przeszedł 45 mil szlakiem Indian odkrytym przez Reno i nie wykrył nowych oznak obecności Indian. Nocą zwiadowcy Wrony wyjechali na rekonesans. 24 czerwca, słonecznym świtem pułk znowu wyruszył o 5.00. Szlak wyryty przez drągi do tipi był szeroki i wyraźny. Custer oczekiwał, że tego dnia dojdzie w okolice Tullock’s Creek i zawia­ domił Herendeena, że ma zamiar wysłać go wraz z „Samotnym Charleyem” Reynoldsem, aby zbadali dolinę potoku aż do źródeł. Po godzinie z przeciwka nadjechali Wrony. Znaleźli świeże tropy koni i nowsze ślady bytności obozu Indian. Około 11.00 pułk dotarł do obozowiska. Pośrodku stała zbudowana z drągów konstrukcja namiotu do tańca słońca. Wewnątrz, na jednym ze słupów, zwiadowcy znaleźli skalp białego człowieka. Herendeen rozpoznał go jako skalp szer. Stokera, jednego z trzech ludzi Gibbona, zabitych 23 maja. Wszędzie były widoczne pozostałości magicznych obrzędów. Na wygładzonym piasku widniały rysunki — zwiadowcy Dakotowie wywnioskowali z nich, że nieprzyjaciel wie o zbliżaniu się wojska. W jednym z szałasów-łaźni Arikarowie znaleźli rysunki na pryzmie piasku, przedstawiające — jak sądzili — żołnierzy Custera po jednej stronie, a Dakotów po drugiej, pomiędzy którymi leżeli zabici, zwróceni głowami ku Dakotom. Pośrodku innego szałasu leżały w rzędzie trzy kamienie, pomalowane na czerwono. „Znaczyło to, że Dakotowie byli pewni zwycięstwa”. W dodatku niedaleko znaleźli osobliwe rysunki wyryte w piaskowcu, przedstawiające walczące bizony, których nie potrafili wyjaśnić. „Arikarowie zrozumieli, że znaczy to, iż magia Dakotów jest dla nich za silna i zostaną przez Dakotów pobici”30. Nikt z nich nie pomyślał jednak o odwrocie. 30 Czerwona Gwiazda, w: G r a h a m , op. cit., s. 30. Magiczne znaki upamiętniały wizję Siedzącego Byka, która dotyczyła bitwy nad Rosebud. Niezrozumiałe rysunki na skale nie zostały wyryte przez Sjuksów, lecz pochodziły z czasów dużo wcześniejszych. Arikarowie z Rozdwojonym Rogiem i Młodym Sokołem byli w tym miejscu już 17 czerwca podczas zwiadu Reno. Nie wspominali o znakach, co wskazuje, że nie badali wtedy dokładnie terenu.

Postój trwał pół godziny. Custer zarządził zbiórkę oficerów i zmienił szyk; z dwiema kompaniami zajął miejsce na czele, a reszta pułku miała iść za nim w odległości pół mili, w dwóch równoległych kolumnach, aby zmniejszyć ilość podnoszonego kurzu. Wysunął flankierów na większą odległość, aby zważali,. czy szlaki nie rozdzielają się, a wszystkich zwiadowców — w tym samym celu — skierował wachlarzem do przodu. Gdy odprawa się kończyła, nagły podmuch wiatru przewrócił sztandar Custera, który był drzewcem wbity w ziemię. Por. Godfrey podniósł go, lecz sztandar znowu upadł, więc oparł go o krzak. — Zły omen — mruknął Wallace. — Upadł do tyłu. To wróży klęskę... Dalej pułk szedł powoli i ostrożnie — w ciągu dwóch godzin przebyto 12 mil. Szlak Indian nie był już tak zwarty i wyraźny. Cała dolina była zryta niezliczonymi śladami kopyt i ciągniętych drągów do tipi i trudno z nich było coś wywnioskować. Widać jednak było liczne świeże tropy. O 13.00 przekroczono dopływ Rosebud, Błotnisty Potok, i Custer zarządził postój. Zaczął się obawiać, że po odprawieniu tańca słońca wielki obóz rozproszył się, a małe obozy wyruszyły w różnych kierunkach. Jakby na potwierdzenie tego Herendeen znalazł trop wiodący w górę Błotnistego Potoku. Custer wysłał do przodu Wrony, aby sprawdzili, czy jakieś szlaki nie prowadzą w lewo. Mieli zwrócić uwagę na okolice Tullock’s Creek, meldować, gdyby coś wykryli, i wrócić przed zachodem słońca. Ppor. Vamuma z Arikarami Custer wysłał w dolinę Błotnistego Potoku. Postój trwał 4 godziny. Vamum wrócił po dwóch godzinach i zameldował, że z doliny Błotnistego Potoku obóz powrócił w dolinę Rosebud i że im dalej iść, tym świeższe stają się tropy. O 16.00 nadjechali kurierzy od Wron z wiadomością, że o 12 mil dalej znaleźli świeże obozowisko nad następnym dopływem Rosebud, zwanym Davis Creek. Pułk podjął marsz o 17.00 i minął kilka wielkich obozowisk. Wydawało się, że zostały opuszczone niedawno. Custer wysłał więcej flankierów na prawo i lewo, aby, jak powiedział, ani jedno tipi nie odłączyło się bez jego wiedzy od głównego szlaku. Nikt, z wyjątkiem być może zwiadowców, nie zorientował się, że Indianie nie rozdzielali się, lecz łączyli, a nowsze tropy pozostawili sezonowi koczownicy, którzy dołączali do obozu. O 19.45 pułk po przejściu 28 mil stanął na biwaku w cieniu urwiska, aby w miarę możności się ukryć31. Custer trzymał się harmonogramu - w ciągu dwóch i pół dnia przeszedł 73 mile. Było

ciepło i sucho, marsz był spokojny i nie męczył ludzi ani zwierząt. Wieczorem Custer usiadł przy ognisku Arikarów. — Co sądzicie o meldunku Wron? - spytał. - Mówią, że są tam wielkie obozy Sjuksów. Jak myślicie, jak to się dla nas wszystkich skończy? W odpowiedzi Zadźgał wstał i zaczął skakać wokół ogniska, udając, że unika kul. — Pokazałem Custerowi, jak my walczymy — rzekł za pośrednic­ twem Gerarda. — Żołnierze stoją jak cel, a Sjuksowie skaczą, więc trudno ich trafić. Ale oni wystrzelają żołnierzy łatwo. — Znam was —odrzekł dyplomatyczni« Custer—jesteście zaprawdę jak kojoty32, umiecie się ukryć, podkraść się i wziąć wroga z za­ skoczenia. Dlatego nie będziecie walczyć razem z żołnierzami. Macie tylko odebrać Sjuksom wiele koni. Arikarowie przyjęli to z zadowoleniem. Custer wyciągnął ku nim ręce. — Ja również cieszę się, że widzę tyle dobrze znanych mi twarzy. Niektórzy z was byli ze mną na jednej lub dwóch wyprawach. Jeśli zwyciężymy, to kiedy wrócimy do domu, Krwawy Nóż, Krótkoogoniasty Byk, Żołnierz, Uderza Dwóch i Zadźgał będą dumni, że za nimi idą na paradzie młodzieńcy, którzy wykazali się męstwem. Jeśli odniesiemy sukces, to po powrocie mój brat Krwawy Nóż i ja będziemy reprezentować was w Waszyngtonie, a może zabierzemy was osobiście do Waszyngtonu...33 O 21.00 Wrony wrócili i powiadomili Custera, że Indianie skręcili w dolinę Davis Creek i skierowali się na łańcuch wzgórz Chetish Mountains między Rosebud a Little Big Horn. Wiódł tamtędy regularny szlak do doliny tej rzeki. Dla pewności Wrony zbadali górny bieg Tullock’s Creek, nie znajdując śladów. Wjechali na wzgórza, ale było już zbyt ciemno, by można było stwierdzić, czy 31 Wieczorem 24 czerwca Custer poprosił Matheya o raport, z taborami której kompanii było najwięcej kłopotów. Mathey odrzekł, że „wszyscy starali się jak mogli, ale gdyby musiał porównywać, to wymieniłby tabory kompanii G i H. McIntosh przyjął krytykę z humorem, ale Benteen rozzłościł się” ( H a m m e r , op. cit., s. 78-79). 32 W indiańskiej symbolice kojot jest zwierzęciem odznaczającym się mądrością i sprytem. 33 Czerwona Gwiazda, tamże, s. 31. Wypowiedź ta bywa przedstawiana jako dowód ambicji Custera zostania prezydentem (przy takiej interpretacji należy przyjąć, że Krwawy Nóż miałby zostać wiceprezydentem), lecz przytoczone stówa jednoznacznie wskazują, że Custer obiecywał Arikarom w nagrodę spełnienie marzenia każdego Indianina — wycieczkę do Waszyngtonu.

w dolinie Little Big Horn jest obóz Sjuksów. Niedaleko znali punkt obserwacyjny, zwany Wronie Gniazdo, z którego widać było okolicę na wiele mil; o świcie, gdy Indianie rozpalą ogniska, dymy wskażą miejsce, gdzie znajduje się ich obóz. Custer rozkazał ppor. Vamumowi pójść z grupą zwiadowców na ten punkt i poinformować go przez kuriera zaraz, gdy coś zobaczy. Vamum zabrał Boyera z 4 Wronami i Reynoldsa z 6 Ankarami i wyruszył. Nadeszła chwila, w której Custer musiał, jak wymagała instrukcja, podjąć decyzję. Mógł pokierować się sugestią Terry’ego i iść jeszcze przez dwa dni dalej, do źródeł Tongue, zawrócić i podejść do obozu Sjuksów doliną od południa. Gdyby obóz był w dolinie i pozostawał w tym samym miejscu, to w ten sposób pułk doszedłby doń 28 czerwca. Custer mógł również od razu, pod osłoną ciemności pójść szlakiem Indian w stronę Little Big Horn, ukryć pułk w jednym z wąwozów, którymi były gęsto pocięte Chetish Mountains, wykorzys­ tać następny dzień na zlokalizowanie obozu i zbadanie przez zwiadowców terenu, po czym następnej nocy podejść i o świcie niespodzianie zaatakować. W tej wersji atak nastąpiłby 26 czerwca, w dniu, kiedy Gibbon po południu miał znaleźć się na pozycji, blokującej dolinę Little Big Horn. Sugestia Terry’ego opierała się jednak na przypuszczeniu, że obóz Indian znajduje się w górnej części doliny Little Big Horn. Teraz zaś, kiedy ze świeżych śladów wynikało, że obóz jest w jej dolnej części, oddalanie się od niego byłoby ryzykowne. Oznaczałoby to, że Custer straci trop, będący jedynym kontaktem z nieprzyjacielem. Do 28 czerwca obóz mógł odejść albo rozejść się. Mógł zawrócić tym samym szlakiem w dolinę Rosebud albo pójść w dół rzeki i zaatako­ wać Gibbona. Podczas marszu pułk mógł zostać wykryty, zaalar­ mowany obóz mógł się rozproszyć i uciec, a wtedy cała kampania nie dałaby efektu. Nie wiadomo było również, czy po 26 czerwca Gibbon będzie pozostawał na pozycji. Wprawdzie Brisbin mówił Herendeenowi, że w ciągu najbliższych dni będzie w okolicy ujścia Little Big Horn, ale w instrukcji Terry’ego była tylko mowa o „stosowaniu się do okoliczności”34. Druga możliwość była bardziej obiecująca. Atakując 26 czerwca o świcie, Custer dysponowałby wynikami rozpoznania i miałby po 34 W liście do Sheridana z 21 czerwca Terry napisał „Gibbon [...] pójdzie do ujścia Little Big Hom i tak dalej”, co z jednej strony potwierdza, że nie miał sprecyzowanego planu działania, a z drugiej strony oznacza, że Custer nie mógł być pewien jego ruchów.

swojej stronie czynnik zaskoczenia. Atak mógł spowodować panikę i skłonić Indian do poddania się. Gdyby zaś próbowali uciekać, to oddział Gibbona znajdował się na tyle blisko, że „okrążenie Indian przez dwie kolumny” było bardziej realne niż w każdym innym przypadku. Żołnierze jedli kolację lub drzemali. Benteen próbował zasnąć, ale przeszkadzał mu Jeden z włoskich patriotów, por. DeRudio, recitalem o niezwykłych przygodach z Mazzinim czy kimś innym, w jakimś innym kraju”. — Słuchajcie, koledzy — „przerwał brutalnie” kapitan - lepiej się prześpijcie, póki możecie, bo pewnie będziemy maszerować przez całą noc. „Zaledwie te słowa padły z mych ust, ordynans powiadomił nas, że mamy zameldować się w kwaterze głównej [...] Coś mi mówiło, że wyruszamy. Wezwałem sierżanta-szefa i kazałem mu dopilnować, żeby aparejos były O.K., linki, uzdy etc. w porządku, by wszystko było gotowe do szybkiego wymarszu kompanii. Zacząłem szukać kwatery głównej, ale zanim zaszedłem daleko, spotkałem oficera, który już wracał. Powiedział: «Nie warto iść, miałeś rację, wymarsz o 23.00»”35. Godfrey z trudem dotarł w ciemności tam, gdzie przy świeczce większość oficerów zebrała się wokół Custera. „Generał powiedział, że szlak prowadzi przez dział wód ku Little Big Hom. Podejmiemy marsz natychmiast, ponieważ zależy mu na tym, aby dojść tak blisko do działu wód, jak to będzie możliwe przed świtem. Tam oddział pozostanie w ukryciu przez cały dzień, mając wystarczająco dużo czasu na zbadanie terenu, zlokalizowanie wsi i sporządzenie planu ataku na 26. Wróciliśmy do naszych kompanii, z wyjątkiem Hare’a, który [z powodu odejścia Vamuma] został przydzielony do zwiadowców”36. Oficerowie pobudzili ludzi. Po północy pułk był gotów do wymarszu.

DOLINA LITTLE BIG HORN, 24 CZERWCA

Od 18 do 23 czerwca Indianie obozowali na terenie rezerwatu Wron, w dolinie Pa-zis-la-wak-pa, Potoku Tłustej Trawy, zwanego przez wasichun Little Big Horn, polując na bizony i świętując 35

36

G r a h a m , op. cit., s. 178-179. G o d f r e y , tamże, s. 136. Potwierdzają to dzienniki Wallace’a i Edgerly’ego.

zwycięstwo. Widzieli odchodzących akicita i utwierdziło to ich w poczuciu siły. Szejenowie wyciągnęli Magiczny Bawoli Kapelusz, przyozdobili go świeżym skalpem i tańczyli wokół niego. Tri­ umfalne śpiewy powiększały bojowy szał. Tańce odbywały się co noc, ponieważ nowi Indianie, sezonowi koczownicy, którzy dołączali każdego dnia zwabieni wieściami o zabawach, także chcieli wziąć w nich udział. Wśród nowo przybyłych był Żółć z obozem Hunkpapów. W ciągu kilku dni obóz zwiększył się ponad dwukrotnie. 24 czerwca postanowiono przenieść się w dół rzeki, ponieważ po zachodniej stronie Big Horn zauważono stada antylop37. Wprawdzie tereny te należały do Wron, ale Sjuksowie i Szejenowie nie zamierzali się tym przejmować. Jak zawsze pierwsi wyruszyli w drogę Szejenowie, a na końcu Hunkpapowie. W takiej też kolejności obozy po dotarciu na miejsce rozbiły tipi wzdłuż zachodniego brzegu Little Big Horn. Na północnym końcu stanęli Szejenowie (120 tipi), potem na południe od nich Oglalowie (240 tipi), Brule, Sjuksowie-Czame Stopy i Dwa Kotły (120 tipi), Minneconjou (150 tipi), Sans Ares (110 tipi), a na południowym skraju Hunkpapowie, Yanktonnai i Santee (260 tipi). W ciągu dnia dołączyło jeszcze kilku Oglalów, 13 tipi Szejenów wodza Sroczego Orła i siedmiu Arapahoe38. Brakowało Szejenów wodza Małego Wilka, ale obóz osiągnął już i tak wielkie rozmiary. Zamiast 400 tipi, naliczonych przez mjr. Reno, w dolinie stało ich ponad 1000. Znaczyło to, że wszystkich Indian było ponad 7000, w tym co najmniej 2000 wojowników39. Taki obóz zużywał zasoby opału i trawy w przyspieszonym tempie, a wokół gromadziło się wiele zanieczyszczeń, postanowiono więc przesuwać go codziennie o godzinę marszu, co nie wymagało wczesnego wstawania.

M a r q u i s , The Cheyennes..., s. 255. Wg Grinnella (op. cii., s. 347-348) Arapahoe zostali przyjęci nieprzyjaźnie i rozważano ich zabicie, ale po interwencji wodzów Ostatniego Byka i Dwóch Księżyców pozwolono im pozostać jako gościom. 39 Liczba Indian, zgromadzonych w obozie nad Little Big Horn, jest trudna do ustalenia. Podane liczby stanowią średnie uprawdopodobnione wartości zaczerpnięte z Kilku źródeł. 37

38

NIEDZIELA, 25 CZERWCA 1876 r.

FILADELFIA, PENSYLWANIA

Na Wystawie Stulecia miały dziać się ciekawe rzeczy. Wprawdzie oficjalne otwarcie miało nastąpić 4 lipca, ale oczekiwano szczególnie ważnych gości. Byli wśród nich cesarz Brazylii Pedro I oraz William Thomson, późniejszy lord Kelvin. Podczas specjalnego pokazu miano im zademonstrować wynalazek Aleksandra Grahama Bella — telefon.

DZIAŁ WÓD MIĘDZY RZEKAMI ROSEBUD I LITTLE BIG HORN, godz. 0.00-8.00

W Montanie była noc. Ppor. Vamum, zmęczony marszem, podczas którego jego grupa zatrzymała się tylko dwukrotnie, aby Wrony mogli wypalić papierosy, zarządził postój. Biały Człowiek Go Ściga, który znał dobrze okolicę z licznych wypraw przeciw Sjuksom, zapewniał, że do Wroniego Gniazda było już niedaleko. Vamum i Boyer zaprowadzili konie do skalnej rozpadliny poniżej szczytu góry, po czym porucznik rzucił się na ziemię i zasnął. Zwiadowcy usiedli razem, znów zapalili i również zdrzemnęli się. Było jeszcze ciemno, gdy Biały Człowiek Go Ściga i Włochaty Mokasyn wspięli się na szczyt Wroniego Gniazda. Dochodziła 4.00, gdy wrócili i obudzili Vamuma. Vamum stwierdził, że znajduje się w zagłębieniu w pobliżu szczytu w grzbiecie Chetish Mountains, pomiędzy Rosebud a Little Big Horn. W kierunku Rosebud płynął wśród drzew Davis Creek, wzdłuż którego jechali nocą. Drugi potok płynął w stronę Little Big Horn, którą to rzekę Vamum widział w odległości około dziesięciu mil. Nad potokiem porucznik dostrzegł dwa tipi, ale poza tym nie było żadnych śladów Indian.

Ponaglany przez Wrony, Vamum wgramolił się na szczyt. Słońce już wzeszło i w jego promieniach, jak twierdził Włochaty Mokasyn, w dolinie Little Big Horn wyraźnie widać było setki namiotów i wielkie stada koni. W górę wznosiły się dymy z setek ognisk. Uderza Niedźwiedzia, który miał najlepszy wzrok, dostrzegł za namiotami dalsze stada koni. Obóz był większy, niż ktokolwiek mógł przypuszczać. Charley Reynolds patrzył długo, najpierw gołym okiem, potem przez lornetkę. Wreszcie skinął głową1. Tylko Vamum nie mógł niczego dostrzec. „Miałem lekkie zapalenie oczu pd braku snu i forsownej jazdy w kurzu i palącym słońcu, ale mam doskonały wzrok i bardzo starałem się coś zobaczyć, ale nie mogłem. Wrony próbowali wskazać mi dym z wiosek za wzgórzami i dali mi tanią lornetkę, lecz nic nie widziałem. Mówili, że pasie się tam ogromne stado koni i kazali mi wypatrywać (jakby) robaków pełzających po trawie, ale nie widziałem ani robaków, ani ponies”2. Ostatecznie porucznik zgodził się, że odkryto „ogromną wieś”. Tymczasem Wrony dostrzegli, że w dolinie Davis Creek zaczął unosić się dym. Żołnierze Custera przygotowywali śniadanie. Wrony byli wściekli z powodu tej nieostrożności. Vamum wyrwał kartkę z notesu, napisał informację dla Custera i podał ją Roz­ dwojonemu Rogowi. Ten polecił, by Uderza Niedźwiedzia i Byk osiodłali konie, i rzekł: — Patrzcie, tam widać dym z naszego obozu3. Dwaj zwiadowcy wyruszyli w kierunku dymów o 5.20. Wkrótce potem, jak pisze Vamum, „zobaczyliśmy Indianina, który jechał na pony, prowadząc drugiego na długim lassie, a w pewnej odległości za nim, indiańskiego chłopca na pony. Najwyraźniej szukali zabłąkanych koni. Byli około mili od nas w stronę Little Big Horn i jechali równolegle do grzbietu, na którym byliśmy. Po naszej prawej stronie w grzbiecie była przełęcz i Wrony sądzili, że przejdą oni tamtędy i wkrótce odkryją Custera [...] Boyer powiedział, że Biały Łabędź chciałby, abyśmy spróbowali odciąć ich i zabić, gdy przekroczą grzbiet, by nie odkryli żołnierzy. Boyer, Reynolds, dwaj Wrony i ja wyruszyliśmy pieszo, aby to zrobić. Po około pół mili trudnego przedzierania się przez G r a h a m , op. cit., s . 3 2 . Ham m e r , op. cit., s . 6 0 . 3 G r a h a m, op. cit., s. 32. Uderza Niedźwiedzia zmienił po bitwie imię na Czerwona Gwiazda i pod nim figuruje w wielu źródłach. 1

2

teren pełen rozpadlin, gdzie niczego nie widzieliśmy, usłyszałem krakanie ze wzgórza i zatrzymaliśmy się. Nasi dwaj Wrony odpowiedzieli naśladowaniem krakania. Łatwo było poznać, że był to sygnał, i ruszyliś­ my z powrotem. Spytałem Boyera, w czym rzecz, ale nie wiedział. Po powrocie dowiedzieliśmy się, że Sjuksowie zmienili kierunek i oddalili się od przełęczy, lecz wkrótce po tym, jak wróciliśmy, znów zawrócili i przekroczyli grzbiet. Widzieliśmy ich, jak jechali szlakiem w stronę naszego oddziału. Widzieliśmy też długą smugę kurzu, wskazującą, że Custer idzie, ale kolumny nie widzieliśmy [...] Sjuksowie nagle zatrzymali się, a potem równie nagle znikli, jeden w prawo, drugi w lewo. Zrozumieliśmy, że odkryli kolumnę”4. Minęła 8.00.

DOLINA ROSEBUD, godz. 0.00-5.00

Przed 1.00 pułk wyruszył i szedł kłusem najpierw przez bagnistą dolinę, potem coraz wyżej wśród skalnych rozpadlin. Konie potykały się, na mułach rozluźniały się juki. Ponieważ ich mocowanie po ciemku byłoby kłopotliwe, zrzucano je5. Ludzie klęli, kolumna rozciągała się. By się nie pogubić, żołnierze gwizdali, nawoływali się i bębnili kubkami i talerzami o siodła. Wszystko to nie przypominało zarządzonego przez Custera skrytego marszu. Chcąc wprowadzić nieco ładu, Custer wysłał por. DeRudio z trębaczem Hardym, aby podgonili tabory i zwarli kolumnę. DeRudio jechał z duszą na ramieniu, spodziewając się w każdej chwili napaści Indian, ale na całej drodze spotykali tylko rozproszone muły. Okazało się, że ostatnia część taboru nie opuściła jeszcze Błotnistego Potoku. 16 mułów tkwiło w błocie, a dowodzący tego dnia tylną strażą kpt. Keogh klął zwierzęta i taborytów. DeRudio i Hardy wracając zgubili drogę, a na domiar złego wpadła na nich niespodzianie zgraja wyjących Indian. Nie byli to jednak Sjuksowie, lecz grupa zwiadow­ ców z Tomem Custerem, który tłumaczył, że wziął DeRudia i Hardy’ego za Sjuksów6. Na czele kolumny jechał Custer z Gerardem, Krwawym Nożem i Żółtą Połową Twarzy. Custer chciał mieć pewność, że żadna grupa a m m e r, op. cit., s. 60-61. Ryan, w: G r a h a m , op. cit., s. 241. 6 DeRudio, w: H a m m e r , op. cit., s. 83—84; Benteen, w: Gra h am, op. cit., s. 179. Można przypuszczać, że był to jeden z łubianych przez Toma Custera żartów. 4H

5 Sierż.

Indian nie kieruje się w lewo, w dolinę Tullock’s Creek. Gerard przekazał Krwawemu Nożowi polecenie. — Mamy zbadać szlak po lewej stronie, żeby małe obozy nie uciekły — powiedział. — Custer chce ich mieć wszystkich razem. — Nie musi się tak martwić o małe obozy - mruknął Krwawy Nóż. - Wystarczy nam ten duży. — O co chodzi? — spytał Custer. — Duży obóz liczy ponad tysiąc wojowników albo i dwa — odrzekł Gerard. Custer nie skomentował, lecz po chwili zwrócił się do Żółtej Połowy Twarzy. — Czy uda nam się przekroczyć dział wód przed świtem? Wódz Wron zaprzeczył. — Dobrze, a jeśli nie zdążymy, to czy można w dzień przejść przez dział wód tak, aby nie zauważono nas z doliny Little Big Horn? Indianin znowu zaprzeczył. — Musimy więc znaleźć po tej stronie jakiś las, w którym moglibyśmy się ukryć i przeczekać dzień... Po trzech godzinach kolumna osiągnęła Potok Davisa i zatrzymała się w. wąwozie w zagajniku7. Żołnierze zapadli w sen, leżąc na ziemi i trzymając konie na wodzach owiniętych wokół ramion. Po wschodzie słońca niektórzy rozsiodłali konie i dali im owsa, rozpalili ogniska, gotowali kawę i przygotowywali śniadanie z bekonu i sucharów. Inni spali dalej. Benteen wypatrzył majora Reno i jego adiutanta ppor. Benny’ego Hodgsona i wprosił się do nich na śniadanie. Kawa przygotowana na wodzie tak alkalicznej, że nawet konie nie chciały jej pić, nie była zbyt smaczna.

DOLINA ROSEBUD, godz. 5.00-8.00

Uderza Niedźwiedzia i Byk nie spieszyli się. Jak wyjaśnia Uderza Niedźwiedzia, musiał jechać wolno, aby nie zgubić Byka, który miał marnego konia. Było już po 7.00, gdy dostrzegł Arikarów, pełniących straż w obozie Custera. Wydał okrzyk i obrócił konia zygzakiem tam i z powrotem, na znak, że wykrył nieprzyjaciela. Gdy wjechał do obozu, wojownicy zgromadzili się wokół niego, by usłyszeć opowieść, a Zadźgał rzekł: 7

Tamże.

— Niemałego czynu dokonałeś, mój synu. Nie śpijcie, Uderza Niedźwiedzia wrócił! Usłyszawszy o nieprzyjacielu, Arikarowie zaintonowali pieśń śmierci. Wkrótce pojawił się przy nich Krwawy Nóż, a za nim nadeszli ppłk Custer, Tom Custer i Gerard. Custer przyklęknął obok zwiadowcy, który odpoczywał, siedząc ze skrzyżowanymi nogami z kubkiem kawy w ręku. W języku znaków Uderza Niedźwiedzia powiedział Custerowi, że widział Dakotów, i podał mu list od Vamuma. Custer przeczytał go, skinął głową i znakami zwrócił się do Krwawego Noża, wskazując Toma: — Twój brat,Tom, boi się, jego serce drży ze strachu, przewraca oczami z przerażenia na wieść o Sjuksach. Kiedy ich pobijemy, wtedy stanie się mężczyzną8. Na kilka minut przed 8.00 Custer dosiadł konia, objechał kompanie i poinformował, że zwiadowcy wykryli obozy Indian w dolinie Little Big Horn, a on postanowił potwierdzić to sam. W tym czasie pułk miał przesunąć się do nowego miejsca postoju bliżej działu wód. Pułk pod dowództwem mjr. Reno zaczął przygotowywać się, lecz niezbyt sprawnie. Custer wyruszył bez zwłoki wraz z Gerardem, Uderza Niedźwiedzia, Krwawym Nożem i jeszcze dwoma Arikarami. Przez chwilę odprowadzali go Tom Custer i trębacz. Widząc, że kolumna jeszcze się nie sformowała, Custer rozkazał trębaczowi obudzić żołnierzy, nie zważając na to, że dźwięki trąbki mogli usłyszeć Sjuksowie9.

DZIAŁ WÓD MIĘDZY ROSEBUD A LITTLE BIG HORN, godz. 8.00

Czarny Niedźwiedź, Sjuks z Agencji Czerwonej Chmury, wracał do domu. Było z nim pięciu wojowników i jedna squaw. Odwiedzili Siedzącego Byka, w którego obozie szukali skradzionych im koni. Odzyskali je i wczesnym rankiem opuścili obóz, kierując się w stronę Rosebud. Gdy przekroczyli Chetish Mountains, dostrzegli oddział wojska, który najwyraźniej jechał w kierunku obozu Sjuksów. Na wszelki wypadek skryli się w rozpadlinach, maskując głowy kępami trawy, i zaczęli go śledzić. 8

G r a h a m , o p . cit., s . 32-33. Niektóre opracowania podają, że wymarsz pułku o 8.45 nastąpił bez rozkazu. Wynika to jednak z błędnej interpretacji źródeł, zwłaszcza Vamuma i Gerarda. 9

Wkrótce za żołnierzami pojawiło się trzech Szejenów. Czarny Niedźwiedź dowiedział się od nich, że należeli do obozu Małego Wilka. Mały Wilk (ten, który w 1868 r. podpalił Fort Phil Keamy) był jednym z czterech głównych wodzów (Old Men Chiefs) Północ­ nych Szejenów oraz przywódcą stowarzyszenia Łosi. Nie wiadomo, dlaczego dopiero teraz opuścił Agencję Czerwonej Chmury, skoro jego plemię i stowarzyszenie od dawna były już ze Sjuksami. Szejenowie szli w trop za żołnierzami od rzeki Powder. Jak powiedzieli, tego ranka znaleźli skrzynkę sucharów i właśnie ją otwierali, gdy nadjechali akicita i zaczęli do nich strzelać. Szejenowie uciekli, a później znowu ruszyli śladem wojska. Czarnego Niedźwiedzia to nie interesowało. Ani on, ani jego ludzie nie byli wrogami białych, toteż nie pojechali ostrzec Sjuksów w obozie, lecz ruszyli w drogę do swej agencji10.

DZIAŁ WÓD MIĘDZY ROSEBUD A LITTLE BIG HORN, godz. 8.00-11.00

O pokojowym usposobieniu Czarnego Niedźwiedzia nie wiedział Varnum. „Siedmiu Sjuksów jechało jeden za drugim grzbietem wzgórza w kierunku strumienia, będącego dopływem Rosebud — zauważył z niepokojem. — Wiedzieliśmy, że wkrótce odkryją oddział Custera, i obserwowaliśmy ich. Jechali spokojnie, lecz nagle zniknęli, a wkrótce potem ich miejsce zajął czarny punkt. Najwyraźniej pojechali ostrzec swój obóz, pozostawiając jednego, aby pilnował kolumny. W tym czasie pojawił się oddział”11. Była 9.00. Vamum zjechał na dół i powitał Custera. Razem wspięli się na Wronie Gniazdo. Słońce było już dość wysoko, powietrze było czyste i widoczność dobra, ale ogniska obozowe już mniej dymiły. Custer długo i usilnie wpatrywał się w dolinę, słuchając przy tym komentarzy Boyera, wreszcie rzekł: — Mam tak samo dobry wzrok jak każdy z was, ale nie widzę żadnej wioski, Indian, ani niczego podobnego. — Generale, jeśli w tej dolinie nie ma więcej Indian, niż pan widział kiedykolwiek, to może mnie pan powiesić — powiedział Boyer. Niedźwiedź, w: H a m m e r , op. cit., s. 203. musiał mieć na myśli grupę Custera, ponieważ pułk opuścił miejsce postoju dopiero w 45 minut po nim. 10 Czamy

11Varnum

Custer zerwał się na równe nogi i warknął: — Cholernie dobrze byłoby cię powiesić! Vamum był zdumiony, że Custer znowu użył przekleństwa, które ostatnio słyszał z jego ust przed trzema laty, podczas walki z In­ dianami nad rzeką Yellowstone12. Charley Reynolds wskazał Custerowi, gdzie ma patrzeć. W końcu Custer skinął głową. Następnie popatrzył przez lornetkę Reynoldsa i również skinął głową. Zwiadowcy usiedli razem. Rozdwojony Róg opowiedział Custerowi o dostrzeżonych rano Sjuksach. Wrony dodali, że w pobliżu Tullock’s Creek widzieli sześciu Sjuksów, a Arikarowie wspomnieli o jeszcze czterech, którzy kręcili się u podnóża szczytu. Biały Człowiek Go Ściga zapytał przez Boyera, co Custer sądzi o odkrytym obozie. — Ten obóz nie wie o naszej armii, żaden zwiadowca nas nie widział — rzekł Custer. — Ci Sjuksowie, których widzieliśmy u stóp wzgórza, to byli zwiadowcy i widzieli dymy naszych ognisk - zaprzeczył Żółta Połowa Twarzy. — Powtarzam, że nikt nas nie widział — powiedział z irytacją Custer. — Zaczekamy tu do zmroku, a potem wyruszymy i otoczymy obóz Sjuksów. — To niedobry plan — stwierdził wódz Wron. — Zwiadowcy Sjuksów widzieli nas, ostrzegą obóz i zaatakują nas. My powinniśmy zaatakować ich pierwsi, już teraz, i zdobyć ich konie. — Dobrze — zakończył dyskusję Custer — damy im dzisiaj nauczkę. Zbyt długo już nękali Wrony i białych. Skończą się kłopoty. Pobijemy ich i Wrony będą mogli znowu żyć w pokoju13. Krótko po 10.00 u podnóża Wroniego Gniazda pojawiła się kolumna i zatrzymała się w wąwozie. Ludzie nie byli zmęczeni. W nocy szli tylko około trzech godzin z niewielką prędkością, a potem mieli dość czasu na odpoczynek, tym bardziej że mjr Reno potrzebował aż trzech Vamum, w: H a m m e r . o p . cit., s. 61. Czerwona Gwiazda, w : G r a h a m , o p . cit., s. 33; Biały Człowiek Go Ściga, tamże, s. 23. Wbrew licznym opracowaniom, z relacji Indian wynika, że jakkolwiek zwiadowcy poinformowali Custera o wielkości obozu, to nie tylko nie odradzali mu zaatakowania go, ale wręcz przeciwnie. Biały Człowiek Go Ściga: „Byłem jednym z najstarszych zwiadowców i wykonywałem większość zwiadu dalekiego zasięgu. Gdybyśmy rano nie widzieli tych dwóch zwiadowców Sjuksów, doradzałbym Custerowi ukryć się w tym miejscu na cały dzień, a potem w nocy zaskoczyć obóz, ale ponieważ ci zwiadowcy widzieli żołnierzy, nie było sensu dłużej czekać” (tamże). 12

13

kwadransów (od.8.00 do 8.45), by wprawić pułk znowu w ruch. „Oficerowie zbierali się w grupki i omawiali sytuację. Niektórzy szukali samotności i spali lub medytowali” — pisze Godfrey14. Wkrótce jednak spokój został zakłócony. Podczas poprzedniego postoju kpt. Yates wysłał sierż. Curtisa z kilkoma ludźmi, aby odnaleźli skrzynkę sucharów, którą jeden z mułów zgubił w nocnym marszu15. Teraz Curtis wrócił i zamel­ dował, że znalazł zgubę, ale uprzedziło go kilku Indian. Gdy nadjechał, właśnie próbowali otworzyć skrzynkę. Kawalerzyści zaczęli do nich strzelać i Indianie uciekli. Kpt. Keogh sądził, że Indianie zaalarmują obóz, i nalegał, aby powiadomić Custera. Wahano się, lecz w końcu Tom Custer i por. Calhoun pojechali na szczyt wzgórza. W połowie drogi spotkali schodzących Custera i Vamuma. „Custer był zły, że opuścili kolumnę, i kazał im wracać” — pisze Vamum. Powodem złości Custera była jednak raczej przekazana przez nich kolejna już wiadomość o wy­ kryciu pułku przez Indian. „Generał wrócił i kazał zatrąbić na zbiórkę oficerów — pisze Godfrey. — Powtórzył raport kpt. Keogha i dodał, że zwiadowcy widzieli kilku Indian na grzbiecie wzgórz na wprost doliny, którą maszerowaliśmy, jakby obserwujących nasze ruchy; sądził, że Indianie ci musieli widzieć kurz, podnoszony przez oddział. W każdym razie nasza obecność tutaj została odkryta i dalsze ukrywanie się nie było konieczne. Wyruszymy natychmiast, aby zaatakować wieś. Miał zamiar atakować następnym rankiem, 26, ale ponieważ zostaliśmy wykryci, konieczne było natychmiastowe działanie, zwłoka po­ zwoliłaby bowiem wsi rozproszyć się i uciec”16. Custer rozkazał dowódcom kompanii wyznaczyć z każdej jednego podoficera i sześciu ludzi i przydzielić ich do taborów, muły bowiem wymagały podczas akcji zwiększonego nadzoru, a następnie dokonać inspekcji kompanii i zameldować o gotowości do wymarszu. Kom­ panie zajmowały miejsca w kolumnie w kolejności zgłoszenia; ostatnia miała eskortować tabory. „Benteen — pisze Godfrey — odszedł i niemal natychmiast wrócił i zameldował, że jego kompania jest gotowa, chociaż nie robił żadnej inspekcji”. „(Custer) tego się po mnie nie spodziewał — dodaje Benteen 14 15 16

Tamże, s. 137. Patrz przypis 6. Tamże, s. 138.

— ale wykrztusił: «Dobrze, pułkowniku Benteen, pańska kompania pójdzie na czele»”17. Gdy oficerowie byli przy kompaniach, Custer rozmawiał ze zwiadowcami. — Dużo ich - rzekł „Samotny Charley” Reynolds. — Nawet jeśli tak jest, to mogę ich pobić - odparł Custer. — Trzeba będzie na to sześciu godzin ciężkiej walki — powiedział Reynolds. — Znajdziemy tam dość Sjuksów, aby walczyć przez dwa albo trzy dni — zaprzeczył Krwawy Nóż. — Myślę, że przejdziemy przez nich w jeden dzień — roześmiał się Custer. — Generale, byłem z tymi Indianami przez trzydzieści lat. To jest największa wioska, o jakiej kiedykolwiek słyszałem — włączył się Mitch Boyer. — Jeśli się boisz — wybuchnął nagłą złością Custer — to nie musisz z nami iść! — Mogę pójść wszędzie, dokąd pan pójdzie! — odparował Boyer. Krwawy Nóż spojrzał w zamyśleniu ku słońcu i westchnął: — Nie zobaczę już, jak dziś zachodzisz za wzgórza. Po chwili dodał w zadumie: — Wracam do domu, ale nie tą drogą, którą przyszliśmy... Herendeen, który miał spenetrować okolice Tullock’s Creek i wracać, przypomniał, że potok ten jest tuż za wzgórzem. Zniecier­ pliwiony Custer odrzekł, że ze wzgórza sam widział dolinę Tullock’s Creek i nie było w niej śladu Indian; nie było sensu wysyłać tam zwiadowcy, który miałby wrócić do Terry’ego z informacją, gdzie Indian nie ma, podczas gdy Custer będzie już ich atakował18. Młodzi Arikarowie zgromadzili się wokół starszych wojowników, którzy przemawiali do nich. Custer podał im instrukcje za pośrednic­ twem Gerarda. — Chłopcy - powiedział — chcę, abyście zabrali Sjuksom konie. Jedźcie prosto do ich obozu i zdobądźcie konie. Chłopcy, to będzie ciężki dzień, musicie być odważni, dziś nabierzecie doświadczenia. Tamże, s. 179. H a m m e r , o p , cit., s. 221 -222; por. także G e r a r d , tamże, s. 231. Byłoby jednak celowe poinformowanie gen. Terry’ego, że obóz Indian został wykryty i 7 pułk kawalerii go atakuje. Nie wiadomo dlaczego Custer tak ściśle trzymał się w tym punkcie instrukcji, że tego nie zrobił. 17 18

Następnie Zadźgał powiedział Ankarom, że mają wykonać pole­ cenie Custera i uprowadzić tyle koni, ile się da. — Młodzieńcy, bądźcie odważni, nie czujcie się dziećmi - mówił. — Dziś będzie ciężka bitwa. Przed nami wielki obóz Sjuksów. Atakujemy bizona i ranimy go, a kiedy jest ranny, boimy się go, chociaż on nie ma kul, by do nas strzelać. Potem pomodlił się: — Mój Ojcze, dziś wspominam obietnicę, którą mi dałeś; przema­ wiam za moimi młodzieńcami. Roztarł w dłoniach nieco świętej gliny, splunął na nią, po czym natarł nią piersi młodych wojowników19. Byk w Wodzie mruknął do Czerwonego Niedźwiedzia: — Zjedzmy śniadanie, bo do krainy szczęśliwych łowów powinniś­ my iść z pełnymi brzuchami.

OBÓZ INDIAN, przed południem

Tymczasem w obozie nad Potokiem Tłustej Trawy nikt nie pojawiał się z wieścią o nadchodzących akicita. Czarny Niedźwiedź był w drodze do agencji, Mały Wilk wybrał okrężną drogę ku północy i teraz oddalał się od obozu, a staty mężczyzna i chłopiec, szukający zabłąkanych koni, również spóźniali się. Poza wszystkim, nikt w obozie na wieści o białych nie czekał. Indianie widzieli odchodzące wojsko i nie mieli powodu spodziewać się, że wróci. Ponadto Sjuksowie nadal sądzili, że działania wojenne były konsekwencją jakiegoś sporu między wasichun a Szejenami. W przekonaniu, że wojsko szukało Szejenów, utwierdził ich fakt, iż bitwa nad Rosebud rozegrała się w centrum terenów, na których zwykli polować Szejenowie. Przypuszczali, że wasichun zostali zaskoczeni spotkaniem tam większej liczby Sjuksów niż Szejenów i odeszli, myśląc, że trafili na niewłaściwy teren. Toteż Sjuksowie nie mieli zamiaru uciekać ani szukać nowej bitwy. Przeciwnie, zgromadzenie wodzów zdecydowało, że obóz będzie w nocy strzeżony przez stowarzyszenia wojowników, aby uniemożliwić indywidualne wypady przeciw wasichun. O zachodzie słońca patrole hotamitaniu, żołnierzy-psów, zajmowały stanowiska obserwacyjne 19

Młody Sokół, w: G r a h a m , op. cit., s. 33; Czerwona Gwiazda, tamże, s. 31.

po obu stronach Little Big Horn, ale ich uwaga zwrócona była ku obozowi. Niektórzy młodzi wojownicy byli jednak gotowi zaryzykować karę chłosty, wymierzaną przez żołnierzy-psów, by spotkać się z wrogiem, który, jak sądzili, znajdował się jeszcze nad Rosebud. Nocą wymknęli się z obozu, przekroczyli Little Big Horn, ale nie odeszli daleko. Ukryli się w zaroślach na drugim brzegu i tam czekali świtu. W obozie zaś odbywała się uroczystość. Kilkunastu chłopców ze szczepu Oglala złożyło przysięgę samobójstwa. Oznaczało to, że w najbliższej bitwie będą walczyć tak długo, aż zostaną zabici. Na ich cześć Sjuksowie wydali w nocy w swojej części obozu „taniec śmierci”. Szejenowie, którzy twierdzili, że to oni stworzyli ideę wojowników-samobójców, a Sjuksowie tylko ją od nich przejęli, nie mogli pozostać na uboczu. Do tańca ruszyło czterech chłopców z ich plemienia — Mała Trąba Powietrzna, Rozcięty Brzuch, Zaciśnięta Dłoń i Chodzący Głośno. Wokół zebrał się tłum, a hałas i śpiewy brzmiały ogłuszająco. Rankiem nastąpiła zwyczajowa parada samobójców. Pochód szedł od obozu Sjuksów do Szejenów i z powrotem. Na czele szli chłopcy, a po ich obu stronach starcy. Obwoływacze wzywali: — Spójrzcie po raz ostatni na tych młodych ludzi; oni wyrzucili swoje życie! Nie wrócą już z następnej bitwy! Chłopcy śpiewali: — Boję się zostać bezzębnym starcem; lepiej zginąć młodo. Dlatego Szejenowie przysięgę samobójstwa nazywali „zaklinaniem starca”20.

DOLINA ROSEBUD-DOLINA ASH CREEK, godz. 11.45-14.15

O 11.45 zagrała trąbka i rozwinięto sztandary — pułkowy i osobisty sztandar Custera, czerwono-niebieski, z białymi skrzyżowanymi szablami, wzorowany na sztandarze, którym posługiwał się jako dowódca 3 dywizji kawalerii Armii Potomaku w latach wojny secesyjnej. „Spowodowało to wielkie podniecenie, wszyscy się przygotowali, zaciśnięto popręgi, zmniejszono obciążenie” - wspo­ 20

S t a n d s - I n - T i m b e r , op. cit., s. 61 i nn. oraz s. 193-195.

mina Młody Sokół. Oficerowie wymienili konie na wierzchowce bojowe, które były prowadzone w taborach. Kpt. Keogh zostawił Paddy’ego i przesiadł się na Komańcza — ten źółtobułany koń był już niemłody i urodą nie grzeszył, ale Keogh jeździł na nim prawie 10 lat i obaj zżyli się ze sobą. Żołnierze wyrzucali owsiaki, zawierające po 2 galony (około 7,5 1) paszy. Niektórzy pozdejmowali kapelusze i obwiązali głowy chustami. Na drugi sygnał trąbki pułk wyruszył w stronę obozu Indian, od którego dzieliło go 15 mil. Biały Człowiek Go Ściga wskazał jako najlepszą drogę podejścia do obozu dolinę potoku Ash Creek21, która łączyła się z doliną Little Big Horn. W samo południe kolumna, prowadzona przez kpt. Benteena, przekroczyła Chetish Mountains i zaczęła schodzić w dolinę. Był kolejny słoneczny dzień i upał zbliżał się do 30°C. Custer jechał na kasztanowatej klaczy pełnej krwi, dużej i szyb­ kiej, o białych pęcinach, gwiazdce na czole i imieniu Vic (Vic­ tory). Miał na sobie kurtkę ze skóry jelenia, zapinaną na dwa rzędy wojskowych guzików, i ozdobione frędzlami na szwach, skórzane spodnie, których nogawki tkwiły w wysokich butach. Na głowie miał jasnoszary, płaski kapelusz z szerokim rondem, a szyję owinął czerwoną chustą, która jeszcze w latach wojny domowej była jego znakiem rozpoznawczym, przyjętym przez całą dywizję22. Jego broń stanowił sportowy sztucer typu Remington, kaliber 50-70, o ośmiogrannej lufie, i dwa angielskie samonapinające rewolwery Webley Bulldog, z białymi kolbami, zaopatrzone na modłę angiel­ ską w kółko, do którego przymocowana była „smycz” do zawie­ szenia rewolweru na szyi. Uzbrojenia dopełniał nóż myśliwski w ozdobionej paciorkami i frędzlami pochwie oraz płócienny pas z nabojami. Na szyi Custer miał lornetkę; była to bardzo dobra lornetka, roboty znanego austriackiego optyka. Należała ona do por. DeRudia, od którego dla pułkownika pożyczył ją Cooke po tym, jak Custer uskarżał się, że z Wroniego Gniazda niewiele zobaczył. 21

Potok ten występuje w źródłach i opracowaniach pod nazwami Ash Creek, Sundance Creek, Benteen’s Creek i'Reno Creek. 22 Legenda mówi, że Custer nosił tego dnia słynne złote ostrogi, które zdobył pod Appomattox na oficerze Południa, który z kolei zdobył je podczas wojny meksykańskiej na samym generale Santa Ana. Co do broni bocznej, to większość źródeł podaje, że były nią dwa rewolwery Webley Bulldog, lecz niektóre utrzymują, że były to jeden lub dwa dwustrzałowe pistolety typu Royal Irish Constabulary.

Kilka minut po 12.00 Custer zatrzymał kolumnę. Wraz z por. Cooke’em przez kilka minut pracował nad kartką papieru, ścigany spojrzeniami oficerów. Wreszcie poinformował, że pułk został podzielo­ ny na bataliony23. Custer zachował pod swoją komendą batalion złożony z kompanii, dowodzonych przez oficerów, do których miał największe zaufanie: C (kpt. Custer, ppor. Harrington i 42 ludzi), E (por. Smith, ppor. Sturgis i 38 ludzi), F (kpt. Yates, ppor. Reily i 38 ludzi), I (kpt. Keogh, por. Porter i 37 ludzi) oraz L (por. Calhoun, ppor. Crittenden i 44 ludzi). Towarzyszyli mu oprócz adiutanta sztandarowy sierż. Hughes z kompanii K, trębacz Dose z kompanii G, lekarz kpt. dr Lord24, sanitariusz kpr. Callahan z kompanii K i Autie Reed. W dużym batalionie Custera kpt. Keogh, który miał najwyższe starszeństwo, objął dowództwo półbatalionu złożonego z kompanii C, I i L. Pod komendą następnego pod względem starszeństwa kpt. Yatesa znalazły się kompanie E i F. Dowództwo drugiego batalionu, złożonego z kompanii A (kpt Moylan, por. DeRudio i 40 ludzi), G (por. McIntosh, ppor. Wallace i 35 ludzi), M (kpt. French i 48 ludzi) oraz indiańskich zwiadowców (ppor. Vamum z kompanii A i ppor. Hare z kompanii K), objął mjr Reno. W jego batalionie znaleźli się również adiutant ppor. Hodgson (który należał do kompanii B), obaj chirurdzy, DeWolf i Porter, a także Mitch Boyer, George Herendeen, Fred Gerard, Charley Reynolds, Isaiah Dorman i Billy Jackson. Kpt. Benteen oprócz własnej kompanii H (por. Gibson i 38 ludzi) otrzymał kompanie D (kpt. Weir, ppor. Edgerly i 43 ludzi) i K (por. Godfrey i 31 ludzi). Kompania B (kpt. McDougall i 38 ludzi), która była gotowa do wymarszu jako ostatnia, eskortowała tabory (por. Mathey z kompanii M), do których oprócz 11 cywilnych pakowaczy przydzielono 84 żołnierzy zebranych ze wszystkich kompanii (dodat­ kowo do obsługi mułów sztabowych przydzielono 4 ludzi: 2 z kompanii L i po jednym z F i I). Taki podział miał zapewnić elastyczność działania w nieznanej sytuacji taktycznej. Ppłk Custer mógł z Wroniego Gniazda tylko 33Teoretycznie

pułk dzielił się na skrzydła, prawe pod dowództwem podpułkownika, a lewe - majora. Odzwierciedleniem tego jest występowanie w niektórych źródłach (np. Thompson) pojęcia „skrzydła” w odniesieniu do 7 pułku kawalerii w bitwie nad Little Big Hom (lewe skrzydło: kompanie B, C, E, F, I, L; prawe skrzydło: kompanie A, D, G,H,K,M),chociaż faktycznie takiej organizacji nie było. 34 Dr.Lord był chory, lecz nie chciał zostać w taborach.

częściowo zapoznać się z topografią terenu i ocenić położenie obozu Indian. Widział obóz w dolnej części doliny Little Big Horn, lecz nie był pewien, czy był to cały obóz i czy się on nie przemieszcza25. Nie wiedział również, czy w górnej części doliny Little Big Horn (powyżej ujścia Ash Creek), której ze szczytu nie było widać, nie ma innych obozów, skąd mogliby wypaść wojownicy, by zaatako­ wać go od tyłu. Najbardziej obawiał się, że Indianie zostali ostrzeżeni, rozproszą się i uciekną. Najważniejszym zadaniem było uniemożliwienie im tego, nie było więc czasu na rozesłanie oddziałów rozpoznawczych. Rozpoznania musiał dokonywać w mar­ szu cały pułk. Custer rozkazał, aby batalion Benteena zbadał górną część doliny Little Big Horn. Gdyby byli w niej Indianie26, to pułk musiałby opuścić dolinę Ash Creek, pójść na południe i obejść obóz, tak aby ewentualny odwrót Indian nastąpił nie na południe, lecz na północ, w kierunku oddziału blokującego. Ponieważ warunkiem powodzenia była szybkość, konieczne było wzmocnienie taborów dodatkowymi ludźmi i przydzielenie do osłony dodatkowej kompanii. Miało to przyspieszyć ich ruch, chociaż osłabiało bataliony. Nikt z oficerów nie kwestionował decyzji dowódcy. Nie udało się powtórzyć skutecznego, niespodziewanego ataku znad Washita. Plan Custera spalił na panewce — zamiast skrycie podejść, dokonać rozpoznania, przeczekać noc i o świcie następnego dnia zaskoczyć nieprzyjaciela, pokonać go lub zepchnąć na oddział Gibbona, pułk w środku dnia atakował z marszu przeciwnika, który o jego zbliżaniu się został ostrzeżony. Przegrupowanie trwało około dziesięciu minut. O 12.12, jak zanotował ppor. Wallace, pułk ruszył. Szlak wiódł najpierw ku północnemu zachodowi, a po kilku milach skręcał na zachód, w dolinę pomiędzy wzgórzami, które porastały krzewy i zarośla. W dolinie, na dnie dość głębokiej i wąskiej rozpadliny, płynął potok Ash Creek, który po 12 milach wpadał do Little Big Horn. Oprócz 25 Gerardowi wydawało się, że widoczny z Wroniego Gniazda obóz był małym podobozem i znajdował się w ruchu. 26 Benteen twierdził, że Custer oprócz dokonania rozpoznania rozkazał mu „walić we wszystko, co napotka na drodze”. Być może (jeśli istotnie wydał taki rozkaz) Custer miał na myśli możliwość napotkania przez Benteena innego obozu Indian w górnej części doliny Little Big Horn. Wówczas, gdyby Indianie zaczęli uciekać na południe, Benteen powinien był zaatakować, odciąć im drogę i zepchnąć na bataliony Custera i Reno.

brzóz i czarnych topól27, rosnących wzdłuż potoku, dolina była pozbawiona roślinności. Pierwsi poszli indiańscy zwiadowcy, Boyer, Herendeen, Gerard i Reynolds. W chwilę po nich w marszu znalazły się bataliony. Custer i Reno jechali razem w dół Ash Creek, Custer po prawym brzegu, a Reno po lewym. Kompanie jechały w szyku dwójkowym, każda z nich nieco z boku w stosunku do poprzedzającej ją kompanii, aby zanadto nie kurzyć. Benteen skierował się w lewo, w stronę wzgórz, widocznych w odległości mili. Custer przypuszczał, że z ich szczytu będzie widać górną część doliny Little Big Horn. Aby skrócić nieobecność Benteena do minimum, rozkazał mu wysłać przodem oficera i 6 ludzi na dobrych koniach. Po stwierdzeniu obecności lub nieobecności Indian w górnej części doliny, mieli zameldować o tym Benteenowi, który z kolei miał powiadomić Custera i dołączyć do niego28. Po kilku minutach Custer zorientował się, że za pierwszym szeregiem wzgórz ciągnie się następny, kryjąc przed wzrokiem dolinę. Wysłał więc w ślad za Benteenem głównego trębacza Vossa, z poleceniem dojścia do drugiego szeregu wzgórz. Wkrótce okazało się, że za drugim szeregiem wzgórz ciągnie się trzeci, toteż Custer skierował do Benteena z nowym rozkazem st. sierż. Sharrowa ze sztabu. Benteen miał kontynuować rozpoznanie, dbając o to, by nie pozostać w tyle za siłami głównymi, i jak najszybciej informować Custera, czego może się spodziewać w górze Little Big Horn, od tego bowiem zależało, z której strony i w jaki sposób pułk zbliży się do obozu Indian. Zwiadowcy jechali szybko w dół Ash Creek w dwóch grupach — ppor. Vamum z Wronami, a ppor. Hare z Ankarami. Choć Hare śpieszył się, batalion Custera deptał mu po piętach. Duże wojskowe konie nawet kłusem nadążały za mierzynami Arikarów i za nieco większymi od nich broncos Wron, mimo że konie Indian galopowały. Wkrótce dogonił go Sharrow z uwagą, że Custer czeka na wiadomości o Indianach. Po chwili zwiadowców doścignął Mark Kellogg. Dosiadał muła i narzekał, że jest powolny. Na jego prośbę Gerard pożyczył mu ostrogi. Or. (Great Plains) cottonwood, Populus sargentii Dode. Por. Gibson, w: F o u g e r a , op. cit.. s. 268. Widać z tego, że pomimo podziału pułku na bataliony Custer miał zamiar utrzymywać go w całości, dopóki nie zostaną rozpoznane siły i zamiary nieprzyjaciela. 27

28

- Ale lepiej ich nie zakładaj - ostrzegł reportera. — Wracaj do sił głównych i zostań z nimi. - Nie - odparł Kellogg - pojadę z wami. Tu się będą działy ciekawe rzeczy. Po przebyciu 8 mil zwiadowcy natrafili na ślady obozu Indian. Na przestrzeni pół mili trawa była wyjedzona przez konie, a na ziemi wśród wygasłych ognisk walały się kości i głowy bizonów. Na miejscu obozowiska stało samotne tipi. Obok dymiły resztki ogniska, leżały kubki i naczynia kuchenne29. Zwiadowcy zwolnili, obawiając się zasadzki. - Hej! — krzyknął Gerard. - Wódz kazał wam pędzić! - A co my robimy? — zawołał Uderza Dwóch i wzniósł okrzyk wojenny. Arikarowie z wyciem pogalopowali w stronę tipi. Uderza Dwóch był pierwszy, chlasnął tipi pejczem, a Młody Sokół rozpruł je nożem. Ujrzeli leżące na rusztowaniu ciało Indianina, owinięte w skórę bizona. Któryś z Arikarów chwycił garnek rosołu i mięsa, pozo­ stawiony dla ducha zmarłego. Nadjeżdżali nowi zwiadowcy. Pod­ nieceni chłopcy, którzy dopiero mieli zasłużyć na miano wojowników, okrążali tipi i tłukli w nie pejczami. Zaliczenie ciosu na tipi było oczywiście więcej warte, gdy było zamieszkałe i stało w obozie, ale i to było nie do pogardzenia. Wkrótce pojawili się pierwsi żołnierze z batalionu Custera. Widok barwnego tipi, pierwszego, jakie wielu z nich widziało, wywołał poruszenie. Po chwili nadjechał Custer. Widząc z daleka zamieszanie, które mogło być spowodowane bliskością nieprzyjaciela, ściągnął batalion mjr. Reno na prawy brzeg Ash Creek i rozkazał mu zająć miejsce na czele kolumny30, lecz podczas przekraczania potoku batalion zdezorganizował się. Toteż gdy Custer zobaczył przyczynę zamętu, wpadł w gniew. - Mieliście pędzić i nie zatrzymywać się! — wykrzyknął, po czym ciągnął „słowami i znakami”. — Nie usłuchaliście mnie. Teraz 29 E. A. B r i n i n s t o o 1, A Trooper With Custer, Columbus 1926, s. 59; T h o m p s o n, op. cit., s. 339 i n. Były to pozostałości obozu, z którego Sjuksowie i Szejenowie

wyruszyli na spotkanie z gen. Crookiem 17 czerwca nad Rosebud i który zwinęli następnego dnia. Ognisko porzuciła w pośpiechu mała grupa Indian, która 24 czerwca obozowała w tym samym miejscu i została zaskoczona zbliżaniem się wojska. W tipi znajdowały się zwłoki brata wodza Sjuksów Sans Arc Krążącego Niedźwiedzia, który zmarł od rany w brzuch, odniesionej w bitwie nad Rosebud. 30 Por. przypis 29.

usuńcie się na bok i przepuśćcie żołnierzy. Jeśli któryś z was nie będzie odważny, zabiorę mu broń i zrobię z niego kobietę! - Powiedz mu, Gerard — odpalił jeden z Arikarów — że jeśli zechce zrobić to samo z jego białymi żołnierzami, którzy nie są tak odważni, jak my, to zajmie mu to bardzo wiele czasu! Zwiadowcy wybuchnęli śmiechem, okazując, ,jak są głodni bitwy”31. Zrzucili wojskowe kurtki i koszule, pozostając nago lub w przepaskach biodrowych. Młody Sokół, który spodziewał się, że zostanie zabity i oskalpowany przez Sjuksów, zaplótł na nowo włosy z przodu głowy i ozdobił je kilkoma orlimi piórami. W zamieszaniu nie brali udziału Wrony z ppor. Vamumem oraz Reynolds, Boyer i Herendeen. Doświadczonych zwiadowców nie zainteresowało tipi, lecz znajdujące się w pobliżu skaliste wzgórze. Kiedy Arikarowie szaleli wokół tipi, oni wspięli się na szczyt i obserwowali dolinę Little Big Horn. Vamum wreszcie zobaczył stado ponies — Sjuksowie pędzili je w stronę obozu, „najwyraźniej po to, by je osiodłać”. Nad nimi unosiła się wielka chmura kurzu. Herendeen dostrzegł także grupę Indian, którzy jechali bardzo szybko. — Indianie uciekają — rzekł. — Będziemy musieli pośpieszyć się, bo inaczej ich nie dogonimy. Ppor. Vamum pojechał z ordynansem w dół Ash Creek, w stronę Little Big Horn, pozostali zwiadowcy zaś powiadomili o swoich obserwacjach ppor. Hare’a, który złożył meldunek Custerowi. „Nie wiem, co zameldował — pisze Herendeen. — Przypuszczam, że tak jak cała reszta myślał, że Indianie uciekają32. Custer nie mógł tego zignorować. Musiał działać, choć nie było wiadomości od Benteena. „Kazał mi wziąć indiańskich zwiadowców, a on pójdzie za mną [...]” — pisze Hare. „Odwrócił się do adiutanta Cooke’a i polecił mu [...] rozkazać majorowi Reno, by ruszył ze swoim batalionem naprzód [...] Batalion Reno ruszył naprzód natychmiast szybkim kłusem33. Za nim podążał batalion Custera. Była 14.15. Aby przejeżdżający żołnierze nie zatrzymywali się przy tipi, podpalono je. 31 Mjr Reno i ppor. Hare zrozumieli, że Custer kazat Arikarom oddać broń, ponieważ odmówili kontynuowania jazdy przed kolumną. Dalsze zachowanie zwiadowców zaprzecza jednak temu. Przedstawiono tu wersję Czerwonego Niedźwiedzia, w: G r a h a m ,op. cit., s. 39-40. Por. także Uderza Dwóch, w: H a m m e r, op. cit., s. 183. 32 G r a h a m , op. cit., s. 263. 33 G r a y , op. cit., s. 257.

DOLINA ASH CREEK, godz. 12.15-15.15

Batalion Benteena maszerował przez niezbyt trudny teren, zdomi­ nowany przez łagodnie wznoszące się wzgórza, porośnięte trawą i kępami bylicy34. Przekroczył dwa kolejne łańcuchy wzgórz i płynące w oddzielających je dolinach potoki. Benteen nie śpieszył się. Por. Gibson z 6 ludźmi jechał na czele i wspinał się na wzgórza, a batalion wybierał dogodniejsze drogi. „Benteen [...] dał mi swoją lornetkę — pisze Gibson. - Przekroczyłem mały strumień płynący wąską doliną. Wiedziałem, źe to nie jest dolina Little Big Horn, więc wjechałem na wysokie wzgórza po jej drugiej stronie. Ze szczytu przez lornetkę ujrzałem wyraźnie górną część doliny Little Big Horn na dużą odległość [...] Nie było w niej żywego ducha, więc pospieszyłem z powrotem i zameldowałem Benteenowi, który zmienił wtedy kierunek marszu, aby wrócić na główny szlak”35. Była 13.20. Benteen uzyskał informację, na którą czekał Custer: Indian nie było w górnej części doliny. Nie wysłał jednak do dowódcy gońca, tylko niespiesznie podążał dolinką aż do zbiegu płynącego nią strumienia z potokiem Ash Creek. Dopiero około 14.30 batalion znalazł się ponownie w dolinie Ash Creek, w miejscu, w którym pół godziny przedtem przeszły główne siły pułku. Niemal jednocześnie z tyłu pojawiły się tabory, które wyruszyły w 20 minut po siłach głównych. Muły szły po trzy lub cztery obok siebie, szeregiem o długości 500 jardów, powoli, by nie rozciągać kolumny i nie podnosić kurzu. Na ten widok batalion przyspieszył, lecz wkrótce dogonił go jeździec na pony. Był to Boston Custer, który porzucił swoje miejsce w taborach i gonił batalion starszego brata. Wyprzedzając Benteena zasalutował wesoło. Po pięciu minutach, przeszedłszy pół mili, batalion zatrzymał się. Natrafiono na bagienko i Benteen stwierdził, że ponieważ „konie nie były pojone od wczorajszego wieczora, a był upalny czerwcowy dzień, bardzo tego potrzebowały. A więc na szlaku zatrzymałem się przy bagienku na kilka chwil, aby dać ludziom i zwierzętom szansę”36. „Kilka chwil” trwało 20 minut. Oficerowie zaczęli się niepokoić. - Ciekawe, po co stary trzyma nas tu tak długo? - mruknął któryś. 34 Or. sagebrush, najczęściej Artemisia tridentata, roślina lub krzak o wysokości dochodzącej do 1—2 m. 35 Tamże, s. 262. 36 G r a h a m , op. cit., s. 180.

— Pewnie czeka, aż wszyscy napełnią manierki - domyślał się inny. Szczególnie niecierpliwił się kpt. Weir, któremu wydawało się, że w oddali słychać strzały. — Powinniśmy być już lam! - rzekł Weir i zebrał swoją kompanię D, która szła na czele kolumny. Widząc, że kompania D samowolnie rusza, Benteen rozkazał batalionowi wymarsz. W samą porę — właśnie nadeszły tabory i muły rzuciły się do wody, zanurzając się w bagnie, pomimo wysiłków poganiaczy, by je powstrzymać37. Batalion szedł stępa, aby nie męczyć napojonych koni. Do samotnego tipi, które płonęło jak pochodnia, dotarł około 15.15. Bataliony Reno i Custera opuściły to miejsce przed godziną. Benteen nie mógłby już ich dogonić, nawet gdyby próbował.

DOLINA ASH CREEK, godz. 14.15-14.45

Bataliony Reno i Custera jechały szybkim kłusem. Po pół godzinie oddział znalazł się w odległości około 3 mil od samotnego tipi, w miejscu, w którym dolina Ash Creek rozszerzała się i łączyła z doliną potoku zwanego Północnym Dopływem38. Tworzyła się w ten sposób równina, zakończona pagórkiem u zbiegu Ash Creek i jego Północnego Dopływu. Na przedzie galopowali Wrony i oni pierwsi wpadli na szczyt pagórka. Po drugiej stronie Little Big Horn w oddaleniu widniały tipi obozu, a całkiem blisko, po ich stronie rzeki, jechało dwóch Sjuksów. Na widok Wron rzucili się do ucieczki w stronę grzbietu wzgórz, które ciągnęły się w dół rzeki na jej prawym brzegu. Na szczycie zatrzymali się i zaczęli zataczać koła, aby zaalarmować obóz. Uciekający Indianie wzbili wysoko kurz. Dostrzegł go Custer, który był przy swoim batalionie z tyłu kolumny. — Co to za kurz? — zapytał Żółtą Połowę Twarzy. — Na pewno Sjuksowie uciekają — odrzekł wódz Wron. — Nie macie u mnie już nic więcej do roboty — powiedział Custer. - Doprowadziliście mnie do Sjuksów. Zaniepokojony brakiem Benteena, dodał: — Tylko czy oni nie uciekają na południe? Chyba będę musiał skierować w tamtą stronę batalion Reno... Godfrey, w: H a m m e r, op. cit., s. 75; por. także G r a h a m, op. cit., s. 180. Potok ten występuje w źródłach i opracowaniach pod nazwami North Fork, Custer Creek i Little Reno Creek. 37

38

Custer pojechał na czoło kolumny, by porozmawiać z majorem. Gerard wjechał na pagórek. Tumany kurzu, wzbijane przez indiańskie konie, zrobiły na nim takie wrażenie, że ujrzawszy zbliżającego się Custera, pomachał kapeluszem, aby ściągnąć jego uwagę, i krzyknął: - Są pańscy Indianie — uciekają jak diabli!39 Była 14.45.

GÓRNA CZĘŚĆ DOLINY LITTLE BIG HORN, godz. 14.45-15.10

Arikarowie40 mieli zdobyć konie Sjuksów. Było to tyleż zadanie bojowe, co nagroda. Nie czekając na rozkaz, 20 Arikarów pogalopo­ wało w stronę odległej o milę Little Big Horn i rzuciło się przez rzekę. Wysokie, urwiste i strome brzegi obniżały się w tym miejscu, a pomiędzy nimi znajdował się bród. Za nim otwierała się równina porośnięta gdzieniegdzie bylicą. Z prawej strony, wzdłuż rzeki, na lewym brzegu rozciągał się las. Ze wzgórza Arikarowie dobrze widzieli stada koni, ale na równinie trudno im było je odnaleźć. Widać było tylko chmury kurzu. Indianie nie uciekali - był to normalny codzienny ruch stad. 15 tysięcy zwierząt bardzo szybko zjadało trawę, musiały więc być często przeganiane na nowe pastwiska. Arikarowie zaskoczyli i dogonili dwóch młodych wojowników Sans Arc — Samotnego Psa i Dwa Niedźwiedzie. Po krótkiej walce Uderza Dwóch zabił Dwa Niedźwiedzie, a Samotny Pies uciekał do obozu, krzycząc: - Zabili naszego! Gonią mnie! Są tuż za mną! Bitwa nad Little Big Horn była rozpoczęta. Kiedy Arikarowie zbliżyli się, wywiązała się potyczka między nimi a Sjuksami Hunkpapa, których tipi stały na południowym skraju obozu. Zwiadowcom wydało się, że cały obóz nie został jeszcze zaalarmowany. Po chwili jednak sierż. Krótkoogoniasty Byk dostrzegł z niepokojem, że przeciwników przybywa. 39 Relacja Gerarda jest w przeważającej większości opracowań mylnie interpretowana, stwarzając wrażenie, że dostrzegł on Indian z okolicy samotnego tipi, co prowadzi do błędnego twierdzenia, że już wtedy Custer wydał mjr. Reno rozkaz do ataku. Gerard jednak nie był na skalistym szczycie, lecz z Arikarami przy tipi, skąd nie mógł niczego widzieć w dolinie Little Big Hom. 40 Ppor. Vamum nie wrócił do nich ze swego patrolu, lecz dołączył do kompanii A.

— Trzeba się rozejrzeć, dokąd mamy uciekać, jeśli żołnierze odejdą - rzekł. — Jest tu więcej łudzi, niż myślałem. Gdy walka się nasilała, z krzaków wyłonił się Krwawy Nóż. Wraz z ośmioma zwiadowcami wysunął się znacznie do przodu i doszedł do samego obozu. Teraz wracał, prowadząc kilka zdobytych koni. Młody Sokół zauważył, że na głowie miał czarną chustę w niebieskie gwiazdki, którą podarował mu Custer. Przyczepił do niej leki — szpon niedźwiedzia i muszlę małża, - Robimy to, co kazał Custer, zabieramy konie! — zawołał. —Weźcie te również. Jeden jest dla mnie!41 Siedmiu Arikarów odłączyło się od grupy, by szukać koni. Zapanowało zamieszanie, które wykorzystały konie zdobyte przez Krwawego Noża i uciekły w stronę rzeki. Arikarowie pogonili za nimi. Na drugim brzegu dostrzegli trzy squaws i dwóch chłopców. Przekroczyli rzekę, która w tym miejscu sięgała koniom po szyje, i rzucili się w pogoń za kobietami. Niespodziewanie w dole rzeki ujrzeli stado koni, liczące co najmniej 200 sztuk. Zostawili squaws w spokoju i popędzili, by zagarnąć stado, a gdy znaleźli się przy nim, zobaczyli za rzeką szczyty tipi, których liczba dała im pojęcie o rozmiarach obozu. Wokół roili się Sjuksowie Minneconjou, zaskoczeni, ale zdecydowani odebrać konie i policzyć się z Arikarami. Zwiadowcy zawrócili i pognali ze zdobyczą w górę rzeki, między jej brzegiem a wzgórzami, ścigani i ostrzeliwani przez coraz liczniejsze gromady Sjuksów. Gonitwa trwała na przestrzeni mili. Wreszcie Arikarowie porzucili większość koni, wspięli się na szczyt wzgórza i stawili opór. Sjuksowie wkrótce odeszli, a Arikarowie ruszyli w dolinę Ash Creek. Prowadzili ze sobą 28 zdobytych koni. Był to wciąż niezły łup, zasobów Sjuksów jednak zbytnio nie zmniejszał.

WYLOT DOLINY ASH CREEK, godz. 14.45-15.00

Ze wszystkich obserwacji wynikało, że obóz został zlokalizowany oraz że uciekał. Nie było już czasu. Nie można było czekać na batalion Benteena i tabory ani wysyłać zwiadu na południe, ani skonsolidować pułku. Przeciwnie, bataliony Custera i Reno musiały się rozłączyć. Custer przekazał mjr. Reno rozkaz przez adiutanta. 41

Młody Sokół, w: G r a h a m , op. cit., s. 34; por. także Czerwony Niedźwiedź,

tamże, s. 40.

— Wieś jest w odległości trzech mil i ucieka — poinformował go Cooke. - Generał rozkazuje panu iść naprzód tak szybko, jak pan uważa za rozsądne, a potem szarżować. Cały oddział będzie pana wspierać42. Reno nie mógł z tego rozkazu dowiedzieć się, na co konkretnie, w jakim celu i w jakim kierunku ma szarżować, ani gdzie i w jakiej formie nastąpi wsparcie. Ponieważ został poinformowany, że obóz ucieka, mógł sądzić, że jego zadaniem będzie uniemożliwienie Indianom ucieczki przez związanie ich walką. Nie wiadomo, czy tak właśnie zrozumiał Cooke’a. W każdym razie nie zadając pytań ruszył szybkim kłusem w stronę Little Big Horn. Na czele jechała kompania M, za nią A, a na końcu G. Ppor. Vamum wyprzedził wszystkich, zerwał z głowy kapelusz i wykrzyknął: — Trzydzieści dni urlopu dla tego, kto zdobędzie pierwszy skalp! — Nie pędźcie tak jeszcze! - zawołał Cooke. — Za parę minut konie będą wam potrzebne! Gdy Reno się oddalił, Custer zdjął kurtkę ze skóry jelenia i przytroczył ją za siodłem. Upał narastał. Batalion Custera ruszył stępa w prawo, w stronę Północnego Dopływu, i tam się zatrzymał. Custer czekał na wiadomość od Cooke’a o postępach Reno, a może i na Benteena. Postój wykorzystano, by napoić konie. — Nie pozwólcie im pić za dużo — ostrzegł Custer. — Będą musiały jeszcze dziś dużo chodzić. Po odejściu Arikarów Custer miał do dyspozycji tylko 6 Wron. Ppor. Hare, tak jak Vamum, pojechał z Reno, chociaż jego miejsce było jeśli nie przy zwiadowcach, to w kompanii K. Z Wronami pozostał tylko Mitch Boyer. Przy batalionie Custera został także Mark Kellogg; nie wiadomo, czy na mule nie mógł dogonić zwiadowców, czy też oczekiwał ciekawszych wrażeń z Custerem. Pułkownik wezwał Żółtą Połowę Twarzy i Białego Łabędzia i polecił im wejść na szczyt łańcucha wzgórz, ciągnącego się wzdłuż rzeki, by stamtąd zobaczyć, co się dzieje. Przez nieporozumienie jednak być może Custer nazbyt ufał swej znajomości języka znaków) obaj pojechali za batalionem Reno. Boyer dostrzegł to, ale było za późno, by jch zatrzymać. 42 Rozkaz ten znamy tylko z relacji mjr. Reno. Można jednak przyjąć, że został w miarę dokładnie powtórzony, ponieważ zachowany na piśmie rozkaz do kpt. Benteena, który także sporządził Cooke, jest równie nieprecyzyjny i enigmatyczny.

— Chodźcie, wjedziemy na ten grzbiet i zobaczymy, co jest po drugiej stronie! — zawołał i pogalopował pod górę, a za nim Kędzior, Idzie Naprzód, Biały Człowiek Go Ściga i Włochaty Mokasyn.

GÓRNA CZĘŚĆ DOLINY LITTLE BIG HORN-WZGÓRZE RENO,

godz. 15.00-16.10

Batalion Reno po kilku minutach znalazł się nad rzeką i rozpo­ czął przeprawę. Żołnierze poili przy tym konie, przez co batalion rozciągnął się i Reno musiał zatrzymać się, by go uporządkować. Por. DeRudio wjechał z impetem do wody. Mjr Reno stał W rzece i rozmawiając z Gerardem pociągał whisky z butelki43, gdy dosięgły go bryzgi wody spod kopyt konia DeRudia. — Co pan chce zrobić? Utopić mnie, zanim mnie zastrzelą? - zapytał Reno. Gdy czoło batalionu znalazło się na drugim brzegu, pojawił się jeden z Arikarów z informacją o toczącej się w pobliżu obozu walce i ostrzeżeniem, że Sjuksowie nadchodzą, by zaatakować Reno. — Do diabła! - wykrzyknął Gerard. - Custer musi się zaraz o tym dowiedzieć, bo myśli, że Indianie uciekają. Powinien wiedzieć, że są gotowi walczyć. Wrócę i zawiadomię go. Wiadomość przekazaną przez Arikarę zrozumieli również dwaj Wrony. Herendeen usłyszał, jak ją sobie powtarzali, i powiadomił Reno. Major wysłał do Custera swego ordynansa Mcllhargeya, by powiadomił go, że przed batalionem są znaczne siły Indian. W chwilę później na wszelki wypadek wysłał z tą informacją również kucharza Mitchella44. Gerard znalazł Cooke’a w pobliżu pagórka, przekazał wiadomość, po czym zawrócił do batalionu. Po drodze minął Mcllhargeya. Custer dowiedział się, że zaczęła się walka, jeszcze zanim ostatni żołnierze Reno przekroczyli Little Big Horn. Nie musiało to oznaczać, że Indianie nie uciekali. Dobiegające z oddali odgłosy rzadkiej i bez­ ładnej strzelaniny mogły oznaczać, że część Indian prowadzi działania opóźniające, aby umożliwić reszcie ucieczkę. Custer skierował batalion w ślad za zwiadowcami pod górę, skąd sam mógł zobaczyć, co jest po drugiej stronie i jak najlepiej zaatakować obóz. 43 44

Według szer. Taylora z kompanii A, butelka miała pojemność 1 kwarty (0, 946 1). Obaj należeli do kompanii I i nie wrócili już do Reno, lecz zostali z nią.

Tymczasem Reno przeprowadził batalion na drugi brzeg i w szy­ ku czwórkowym skierował go w prawo, w stronę lasu, za którym należało spodziewać się obozu. Drzewa i leżące na ziemi kłody utrudniały marsz, toteż dopiero kilka minut po 15.00 batalion znalazł się na otwartej przestrzeni i utworzył linię. Podczas formowania szyku bojowego niektórzy żołnierze oglądali się za siebie i dostrzegli batalion Custera, który właśnie jechał kłusem na wzgórza po drugiej stronie rzeki45. Pozostali nie odrywali wzroku od widniejących przed nimi tipi. Nigdy przedtem nie widzieli tylu na raz. Mjr Reno pociągnął z butelki i podał ją adiutantowi Hodgsonowi. — Kłusem! Marsz! — rozkazał. Batalion wyszedł na pozbawioną przeszkód równinę. — Galopem! Przygotować się do szarży! — zawołał Reno. Żoł­ nierze wyciągnęli rewolwery, konie zaczęły dotykać brzuchami wysokiej trawy. — Szarża! — krzyknął Reno. Zakrztusił się przy tym i rozkaz zabrzmiał jak „szarraża”. Trąbki wyrzuciły w powietrze staccato urywanych dźwięków. Sygnał wzbił się ponad tętent kilkuset końskich kopyt. Rozpędzona jazda cwałem mknęła do przodu, tipi były coraz bliżej. Wkrótce w odległości około 600 jardów przed batalionem pojawiła się duża grupa konnych Indian. Byli to strzegący obozu hotamitaniu — żołnierze-psy. Padły strzały i rozległy się okrzyki wojenne Sjuksów. Żołnierze wznieśli okrzyk „hurra”. — Nie hałasować! — krzyknął Reno46. Konie wojskowe, nieprzywykłe do długiego biegania i huku, zaczęły się płoszyć. Sieiż. Ryan i 10 ludzi z kompanii M wysforowali się nadmiernie. Szer. Roman Rutten miał ze swoim koniem kłopot od przekroczenia rzeki - zwierzę nie chciało stać w miejscu, toteż Rutten musiał nieustannie jeździć wokół oddziału. Teraz koń poniósł i niebez­ piecznie zbliżył się do Indian. Za nim pogoniły konie szer. Meiera, Smitha i Turieya. Rutten i Meier zawrócili (Meier został ranny), ale Smith i Turley mieli mniej szczęścia; konie poniosły ich wprost na grupę Indian, która otworzyła się i pochłonęła ich. Sierż. Ryan pomyślał, że Turley dał mu na przechowanie kilka drobiazgów, przyjął je, Roy, w. H a m m e r , op. cit., s. 112. Większość z tych, którzy słyszeli, podaje, że Reno zawołał Stop that noise, ale niektórzy zrozumieli ten okrzyk jako That ’s right, boys. 45

46

stawiając żartobliwie warunek, że jeśli Turley zginie, staną się jego własnością47. Dobrze rozpoczęta szarża batalionu uderzyła w próżnię. Kawalerzyści nie starli się z zagradzającymi im drogę Indianami ani nie dotarli do obozu. Po przebyciu około dwóch mil Reno przestał kontrolować bieg szarży i zatrzymał ją. Jak wyjaśnił w raporcie, obawiał się, że Indianie wciągną go w pułapkę48. Nie mając określonego celu szarży ani jej zasięgu, a przy tym skonfrontowany nie z uciekającym obozem, lecz z gotowymi do walki wojownikami, Reno uznał, że sytuacja uzasadnia jego postępowanie i że wykona zadanie, podej­ mując walkę w narzuconych okolicznościach i wiążąc nieprzyjaciela. — Z koni! Przygotować się do boju w szyku pieszym! — rozkazał. W każdej kompanii żołnierze byli podzieleni na czwórki. Trzej z każdej czwórki, uzbrojeni w karabinki, zajęli stanowiska w linii, a czwarty odprowadził ich konie na tyły. Trzymanie przez jednego człowieka czterech podekscytowanych koni tylko za wodze byłoby niemożliwe, toteż kawaleryjskie ogłowie miało z boków dodatkowe rzemienie z kółkami, którymi spinało się wszystkie konie ze sobą. Oddział wykonał manewr bez zarzutu, „bardzo pięknie, tak artystycz­ nie, że zaskoczyło to i wielce uradowało” por. DeRudia49. Linia (czy raczej tyraliera) batalionu miała długość około 200 jardów i była zwrócona frontem do obozu Indian. Prawym skrzydłem, które stanowiła kompania G, opierała się o las ciągnący się wzdłuż rzeki. W centrum, na równinie, znajdowała się kompania A, a na lewym skrzydle kompania M zajęła pozycję kończącą się na paśmie niewysokich pagórków. Na samym skraju była grupka zwiadowców, którzy nie pogonili za końmi Sjuksów, lecz zostali, by wziąć udział w walce. Ostatni w linii był sierż. Krótkoogoniasty Byk. Arikarowie także pozsiadali z koni, trzymając je na długich rzemiennych uwiązach, których jeden koniec był przymoco­ wany do łęku siodła, a drugi przyczepiony łatwym do rozwiązania węzłem do pasa z amunicją wojownika. Mimo że dla większości miała to być pierwsza walka, żołnierze byli w dobrych nastrojach, rozmawiali i śmiali się. Jedni kładli się, inni przyklękali. Na odkrytej przestrzeni nie było niczego, co mogłoby dać im osłonę. Na razie jednak nie działo się 47 Rutten, w: H a m m e r , op. cii., s. 118; W i l b e r , tamże. s. 148; Ryan, w: Gra ha m, op. cit., s. 161. 48 G r a h a m , op. cit., s. 139. 49 G. M. C l a r k . Scalp Dance. The Edgerly Papers on the Battle of the Little Big Horn, Oswego 1985, s. 65.

wiele. Padały strzały, ale Indianie trzymali się w odległości około 1000 jardów, poza zasięgiem skutecznego ognia. Tylko nieliczni harcownicy zbliżali się na 500 jardów. Inni jeżdżąc tam i z powrotem podnosili kurz, kryjąc obóz przed wzrokiem przeciwnika. Wiadomość o ataku akicita rozchodziła się i coraz więcej Indian konno lub pieszo przybywało na miejsce walki. Nie potrafili jeszcze ocenić sytuacji. Niektórzy, słysząc zgiełk, sądzili, że wciąż trwają uroczystości związane z paradą samobójców. Kobiety i dzieci gromadziły się i przyglądały walczącym. Wodza Hunkpapów, Żółci50, nie było; znajdował się przy swoich koniach, na pastwisku Szejenów na wzgórzach po drugiej stronie obozu, i do walki włączył się znacznie później, w innej części pola bitwy. Nie wiedział, co się dzieje w jego własnym obozie, a nawet, że zostały zabite dwie jego żony i troje dzieci51. Szaman Hunkpapów, Siedzący Byk, nie opuścił tipi, w którym dokonywał magicznych obrzędów52. Toteż Indianie w tej fazie bitwy działali bez przywództwa i organizacji. Wydaje się, że nawet stowarzy­ szenia wojowników nie wystąpiły wspólnie i odbywały się jedynie indywidualne popisy sprawności i męstwa. Jednakże liczba walczących ciągle rosła i wkrótce było ich około 500. Część zaczęła obchodzić lewe skrzydło batalionu, a inni leżąc i kryjąc się na pagórkach ostrzeliwali go. Po chwili kula trafiła w pierś sierż. 0’Harę z kompanii M, który dopiero przed kilku dniami awansował do tego stopnia. Także sierż. White z tej samej kompanii został ranny i jego karabinek wziął por. DeRudio. Oddał kilka strzałów w kierunku Indian i zobaczył, że kule uderzają w ziemię. Kule Sjuksów gwizdały żołnierzom nad głowami; Indianie mieli najwyraźniej lepszą broń. W pewnej chwili gęsty rój Sjuksów rzucił się na Krótkoogoniastego Byka. Zginął pierwszy z atakujących wojowników-samobójców, Mała Trąba 50

Wiele opracowań błędnie przypisuje mu szczególnie istotną rolę w bitwie. S. L. A. M a r s h a 11, Crimsoned Prairie. The wars between the United States and the Plains Indians during the winning of the West, New York 1972, s. 165—166. Opracowania przyjmują, że śmierć żon i dzieci Żółci nastąpiła na skutek ostrzału obozu Hunkpapów przez batalion Reno, Reno jednak nie zbliżył się do obozu bardziej niż na prawie milę i w ogóle go nie ostrzeliwał. Było to raczej dzieło Krwawego Noża, który jako jedyny był blisko obozu, a może i na jego terenie, i miał z Żółcią porachunki. 52 Fakt, że Siedzący Byk nie wziął czynnego udziału w walce, był przez nieprzychyl­ nych mu Indian interpretowany jako świadectwo tchórzostwa. Siedzący Byk miał już jednak 42 lata, czyli przekroczył wiek 37 lat, do którego oczekiwano od wojowników agresywnego działania. Poza tym w bitwie walczył jego przybrany syn, có spełniało regułę minimum: jeden wojownik z każdego namiotu. 51

Powietrzna, ale Arikarowie nie wytrzymali długo i cofnęli się w stronę żołnierzy. Linia kompanii M na lewym skrzydle wygięła się łukiem w tył i żołnierze również musieli się cofnąć. Zatrzymali się w połowie drogi dzielącej ich od lasu, na wzniesieniu, na którym miały osiedle pieski preriowe. Leżąc za usypanymi przez nie kopcami ziemi, ostrzeliwali Indian. Ppor. Hare pożyczył od ppor. Wallace’a jego dobry karabin i próbował celności oka. Kpt. French, który miał karabin Springfiełda kał. 50—70, starszy, lecz lepszy niż karabinek model 1873, za każdym razem, gdy trafił, nacinał karb na kolbie. Walka nasilała się. Sjuksowie spróbowali ataku konno, ale kilka salw zatrzymało ich. Ppor. Hodgson chodził po linii i napominał żołnierzy, by nie tracili nerwów i mierzyli nisko. Wystrzelali dopiero po około 20 naboi, lecz rezerwy były przy koniach, które koniowodni prowadzili w stronę lasu. Mjr Reno zaczął się niepokoić. Jak stwierdził: „Zobaczyłem, że wciągają mnie w jakąś pułapkę [...] Wieś ciągłe stała [...] Nie widziałem Custera ani żadnego innego wsparcia, a w tym czasie Indianie zdawali się wyrastać jak spod ziemi. Ze wszystkich stron całymi gromadami biegli w moim kierunku. Zrozumiałem, że muszę się bronić”53. Uznał, że lepszą pozycją obronną byłby las, który składał się głównie z czarnych topól i gęstego podszycia. Minęła 15.30. W tym czasie niektórym żołnierzom wydało się, że na szczycie wzgórza za rzeką, ku północy, dostrzegli Custera. — Tam jest Custer! Coś szykuje, macha do nas kapeluszem! — rozległy się głosy54. Reno rozkazał kompanii G wycofać się do lasu jako pierwszej. Koniowodni zawrócili, żołnierze zaczęli dosiadać koni. Nastąpiło krótkie zamieszanie — niektórzy kawalerzyści nie zrozumieli rozkazu, a inni nie mogli znaleźć swoich koni. W miarę, jak kompania G wchodziła do lasu, A i M wydłużały linię, aby zamknąć tworzącą się lukę. Było ich jednak za mało i odległości między żołnierzami zaczęły się niebezpiecznie powiększać. Na widok cofających się nieprzyjaciół Indianie rozpoczęli konny atak według zwyczajowej taktyki. Galopowali jeden za drugim, wisząc z boku ponies, osłonięci przez ich ciała, i strzelając nad grzbietem. W ten sposób okrążyli skraj lewego skrzydła batalionu. „Gdy 53 J. P. D u n n. Massacres of the Mountains. A History of the Indian Wars of the Far West, New York 1886, s. 608-609. Sugerowałoby to, że Reno mógł zrozumieć

zapowiedź wsparcia przez cały oddział jako informację, że batalion Custera będzie atakował w drugim rzucie, z batalionem Benteena — być może — w odwodzie. 5 4 P e t r i n g , w : H a m m e r , op. cit., s. 133.

dosiadaliśmy koni, obejrzałem się i zobaczyłem, że Indianie zamykają koło, jadąc przez krzaki i leżąc na ponies” - wspomina sierż. Ryan. — Kapitanie, Indianie są na naszych tyłach! - zawołał Ryan do kpt. Frencha. — Nie, to ludzie generała Custera — odparł French. „W tym momencie jeden z tych Indian wystrzelił i szeregowiec George Lorentz z mojej kompanii został trafiony. Kula uderzyła go w kark i wyszła ustami. Upadł do przodu na siodło i osunął się na ziemię. Wtedy Indianie zaczęli strzelać do nas ze wszystkich stron. Już nas otoczyli”55. — Pigford, nie zostawiaj mnie! Pomóż, na miłość boską! — krzyknął ranny sierż. O’Hara. Szer. Pigford chwycił go, lecz w następnej chwili O’Harę dosięgła śmiertelna kula. Mjr Reno obrócił batalion tak, że oddział zwrócił się prawym skrzydłem w stronę obozu, a żołnierze mieli las i rzekę za plecami, po czym rozkazał: — Zmienić front w tył! Biegiem marsz! Manewr powiódł się. Oddział dotarł do lasu nie gubiąc formacji. Zajęto stanowiska na lizjerze, a konie odprowadzono w głąb lasu. Reno zgubił słomkowy kapelusz, który kupił od markietana Smitha, i teraz obwiązał głowę czerwoną chustką. Opróżnił swoją butelkę whisky. Potem wysłał por. Mclntosha z 20 ludźmi, aby zbadał, czy w zaroślach na tyłach oddziału nie kryją się Indianie56. Por. DeRudio z 10 ludźmi wysunął się na skraj prawego skrzydła, aby zapobiec przenikaniu Indian przez las od strony obozu. Pomiędzy drzewami mógł dostrzec najwyższy punkt w łańcuchu wzgórz za rzeką, którym był szczyt wysunięty najdalej ku północy. W pewnej chwili ujrzał na nim Custera w niebieskiej koszuli, por. Cooke’a, którego rozpoznał po czarnych bokobrodach, i jeszcze kogoś. Pomyślał, że Custer widział stamtąd pozycję Reno i obóz Indian jakby z lotu ptaka. Po chwili pułkownik i jego towarzysze zjechali ze wzgórza i znikli mu z oczu57. Tymczasem inni Indianie przybywali, by pomóc Hunkpapom. „Hunkowie byli w przedzie — wspomina Samiec Pies ze szczepu Oglala, brat krwi Szalonego Konia. - Hunkowie podchodzili do lasu 55 Ryan, w: G r a h a m , op. cit., s. 242. Znaczyłoby to, że również French oczekiwał wsparcia ze strony batalionu Custera bezpośrednio na tym samym kierunku. 56 O’Neill, w: B r i n i n s t o o 1, op. cit, s. 63. 57 G r a y , Custer’s..., s. 294.

i powstrzymywali żołnierzy. Na wzgórzach Indianie szykowali się, by na dane hasło razem zaatakować żołnierzy w lesie. Jeszcze nie wszyscy Sjuksowie przybyli, ale byli tam Indianie ze wszystkich szczepów”58. Rzucała się w oczy nieobecność wodza Oglalów, Szalonego Konia, i jego ludzi, którzy przygotowywali się do walki zgodnie z regułami, zaczynając od modłów i wzywania duchów. Szalony Koń długo konsultował się z szamanem i zachowywał spokój, mimo że niektórzy wojownicy niecierpliwili się. Od strony południowej Indianie podkradali się do lasu, wykorzys­ tując osłony terenowe. Niektórzy ryzykanci podjeżdżali galopem, strzelali spoza ponies i zawracali. Trwało to już kwadrans. Jak dotąd, batalion nie poniósł dużych strat — dwóch zabitych, dwóch zaginio­ nych, kilku rannych - ale wsparcie nie nadchodziło. Pozycja w lesie wydawała się mjr. Reno niekorzystna jako położona prawie o 10 stóp niżej od opanowanej przez Indian równiny i przez to zarówno narażona na ostrzał z góry, jak trudna do obrony, gdyby Indianie spróbowali frontalnego ataku. Wprawdzie prawe skrzydło było dość dobrze osłonięte, lecz na lewym skrzydle było za mało ludzi, by utworzyć linię o wygiętej do tyłu flance, chroniącej przed oskrzydleniem — a właśnie tam gromadzili się Indianie. Mogli oni także wyjść na tyły batalionu, przekraczając rzekę. Poza tym pozycja mogła być utrzymywana tylko dopóty, dopóki wystarczyłoby amuni­ cji. Jej zapasy zaś znajdowały się w taborach, po drugiej stronie rzeki, i gdyby Indianie otoczyli las, dostęp do nich byłby odcięty. Nie wyglądało na to, że Custer pojawi się szybko z pomocą. Jeszcze podczas walki na równinie widziano, jak batalion Custera jechał grzbietem wzgórz po drugiej stronie rzeki na północ59. Można było domyślać się, że dokonywał obejścia obozu. Manewr ten mógł jednak trwać dłużej, niż 140 żołnierzy i oficerów (w tym 35 koniowodnych) i 28 zwiadowców i cywilów byłoby w stanie opierać się Indianom, których liczba wzrosła już do około 1000. Reno postanowił wycofać się na prawy brzeg Little Big Horn, gdzie mógł zająć pozycję na wzgórzach i oczekiwać taborów oraz — być może — batalionu Benteena. Skonsultował się z dowódcami kompanii (przekrzykując się z niektórymi po linii) i choć nie H a m m e r , op. cit., s. 206. Świadectwo Petringa jest w niektórych opracowaniach kwestionowane, ponieważ jakoby przy innych okazjach zdarzało mu się zmyślać. Jednakże niezależnie od niego potwierdzają to Roy, Vamum, DeRudio i Gerard. 58

59

wszyscy byli za opuszczeniem lasu - ppor. Vamum był zdania, że „było ich dość, by pobić cały naród Sjuksów” — zaczął myśl wprowadzać w czyn. — Do koni! — rozkazał. Herendeen znajdował się na wysuniętej pozycji na lewym skrzydle. W pewnej chwili zaniepokoiło go, że ogień żołnierzy zaczął słabnąć, aż wreszcie ustał. Rozejrzał się i w miejscu, gdzie były uwiązane kawaleryjskie konie, ujrzał tylko własnego wierzchowca. Dosiadł go i pojechał w głąb lasu. Oddział zgromadził się na polanie. Niektórzy żołnierze jeszcze szarpali się z końmi. Mjr Reno siedział w siodle. Po jego lewej stronie, również konno, znajdował się Krwawy Nóż, który był przyzwyczajony, że podczas akcji jego miejsce jest przy boku dowódcy. — Na koń! — rozkazał Reno. Żołnierze znaleźli się w siodłach. Niektórzy położyli gotowe do strzału karabinki w poprzek łęku lub przesunęli je na pasach tak, by zwisały przy boku. — Dokąd teraz pójdziemy? — spytał sierż. Ryan. — Co by pan zrobił, kapitanie French? French zawahał się, jakby się zastanawiał nad odpowiedzią. Wtem zdarzyło się coś nieoczekiwanego. Korzystając z tego, że żołnierze opuścili linię, Indianie zaczęli przenikać w głąb lasu. Kilku Sjuksów zbliżyło się niepostrzeżenie i wzięło majora na cel. Huknęły strzały. — O Boże, dostałem! — krzyknął jakiś żołnierz w pobliżu Reno i osunął się z konia. Krwawy Nóż nie wydał głosu. Kula trafiła go w tył głowy, a krew i kawałki mózgu obryzgały majora60. — Z koni! - zawołał Reno. Był z pewnością zaszokowany, ale jego rozkaz nie był nierozsądny — gdyby Sjuksowie ich otoczyli, to obrona w szyku pieszym dawała większe szanse. Jednakże natychmiast zorientował się, że tak nie było. — Na koń! Wszyscy za mną! - zakomenderował i zatoczył koniem, kierując się w lewo i ku wyjściu z lasu. Być może w istocie był to najlepszy sposób zademonstrowania podkomend­ nym, czego od nich oczekuje. Kolumna wykonała zwrot i ruszyła za nim, zachowując ugrupowanie kompaniami, ale gubiąc formację. 60 Legenda głosi, że dr Henry Porter zachował kilka kawałków mózgu Krwawego Noża, które znalazły się na jego ubiorze, i demonstrował je, zakonserwowane w spirytusie, gdy prowadził praktykę w Bismarck. Por. B. Inn is, Bloody Knife, Custer’s favorite scout, Fort Collins 1973, s. 142—143.

Część żołnierzy nie dosłyszała rozkazów, inni ich nie zrozumieli lub nie zdążyli wykonać. Co gorsza, do kilkunastu rozkaz w ogóle nie dotarł. Por. DeRudio ze swoją drużyną sprawdzał właśnie brzeg rzeki, gdy pojawił się trębacz McVeigh, prowadząc konia. — Poruczniku, pański koń! — zawołał. — Nie potrzebuję konia - odrzekł DeRudio. — Opuszczamy las, panie poruczniku - oznajmił McVeigh. DeRudio nie chciał uwierzyć, ponieważ nie było sygnału trąbki, ale jego ludzie nie zwlekając rzucili się do ucieczki. — Zabierz proporzec! — krzyknął DeRudio do jednego z nich. — Do diabła z proporcem, nie widzi pan, że Indianie nadchodzą? — odparł tamten. Porucznik sam chwycił proporzec kompanii i popę­ dził za nimi. Sierż. Stanislas Roy zorientował się, że jego kompania A już opuściła las. — Poruczniku, nie mogę znaleźć mojego konia! — rzekł do ppor. Wallace’a. — Bierz jakiegokolwiek i uciekaj stąd! — odrzekł Wallace. — Albo wsiadaj na konia za kimś! Szer. O’Neill miał już nogę w strzemieniu, gdy jego koń padł trafiony. Chwycił innego, lecz podkuwacz Meyer zaprotestował, mówiąc, że to jego koń. O’Neill oddał mu go i pobiegł za oddziałem pieszo, potknął się, przewrócił i rozbił nos. Herendeen nie był pewien, co robić, gdy zobaczył, że „Samotny Charley” Reynolds dosiada konia. — Charley, nie próbuj wyjechać. Nie wyjdziemy z tego lasu — ostrzegł. Reynolds nie usłuchał i Herendeen ruszył za nim. Kawalerzyści przedzierali się przez zarośla i wypadali na zewnątrz. Gdy szer. Rutten wyjechał z lasu, zobaczył około 200 Indian, którzy na widok żołnierzy zatrzymali się, wrzeszcząc. Niektórzy strzelali, ale przeważnie tylko „wydawali rozmaite he he i ho ho, wyraźnie będąc tak podnieceni, jak żołnierze”. Sjuksowie zorientowali się szybko, że akicita uciekają, i puścili się w pogoń. Kpr. Streing zginął zaraz po wyjściu z lasu, kpr. Scollin potknął się o kilkanaście jardów dalej na zagłębieniu terenu i padł. Murzyn Isaiah Dorman, którego koń został zabity, spokojnie podniósł się i wymierzył swój sportowy sztucer w stronę nad­ jeżdżających Indian.

— Żegnaj, Rutten - zawołał, kiedy ten go mijał. Koń Ruttena czuł zapach Indian i mknął tak, że jeździec z trudem utrzymywał się w siodle. Na oślep wpadł w grupę około 30 Indian, którzy otoczyli kogoś i „wydawało się, że byli zdecydowani go dostać”. Ich wygląd nie spodobał się koniowi tak samo, jak woń, więc pognał na przełaj, przeskakując krzaki i pnie drzew, póki nie doniósł Ruttena szczęśliwie do rzeki. Mjr Reno twierdził, że oddział „szarżował przez czerwonoskórych w szyku zwartym”61. Miał zapewne taki zamiar, lecz żołnierze, którzy przeżyli ten szaleńczy galop, nie wspominali go jako szarży. Batalion uciekał rozciągniętą gromadą, bez tylnej straży i ubezpieczeń, nie osłaniany przez nikogo. Po obu stronach gnali Indianie, strzelając z łuków i broni palnej, zadając ciosy włóczniami i tomahawkami. Niektórzy, szydząc z wasichun, zali­ czali na nich ciosy laskami lub chłostali uciekających pejczami. Później wspominali, że pościg ten przypominał polowanie na bizony, był tylko jeszcze bardziej emocjonujący. Żołnierze próbo­ wali się ostrzeliwać, ale po wystrzelaniu naboi z rewolwerów rzucali je, ponieważ nie potrafili ich nabijać jednocześnie utrzymu­ jąc się w siodle. Mjr Reno galopował na czele. Obok niego znajdował się kpt. Moylan, a za nim kompania A. Ppor. Vamum wyprzedził uciekają­ cych i zbliżył się do dowódcy. — Trzeba coś zrobić — zawołał. — Nie możemy się wycofywać w takim nieładzie! — Ja tu dowodzę, poruczniku — odkrzyknął Reno. Major starał się wracać w stronę brodu, lecz Indianie odcięli tę drogę odwrotu i zepchnęli go w lewo. Reno skierował się wydeptanym przez indiańskie ponies szlakiem, który wiódł do wodopoju. Nie było tam brodu, ale rzeka, której szerokość w tym miejscu dochodziła do 50 jardów, miała tylko około 3 stóp głębokości. Prąd był bystry, lecz konie pokonywały przeszkodę dość sprawnie, i choć przeciwny brzeg był wysoki na 3 do 5 stóp i urwisty, o 16.00 kawalerzyści z kompanii A znaleźli się po drugiej stronie. Gdyby Reno zatrzymał wtedy pierwszych uciekających i utworzył z nich na brzegu linię obronną, odwrót mógłby zostać uporządkowany. Tak się jednak nie stało. Żołnierze uciekali dalej pobliskim parowem i wspinali się na wzgórze 61

W i n d o I p h, op. cit., s. 166.

po drugiej stronie rzeki, podczas gdy w dolinie Little Big Horn rozgrywały się dantejskie sceny. Jadąca za kompanią A kompania M przez chwilę kontynuowała odwrót w stronę brodu, dopóki omal nie została okrążona. Kpt. French skierował ją w lewo za mjr. Reno, ale przy tym odłączył się od swojej kompanii i ledwo uszedł Sjuksom. — Mógłbym go zabić - warczał wściekle na myśl o Reno. - Gdyby nie uciekł, wygralibyśmy. Ppor. Hare usłyszał o rozkazie wycofania się od szer. Cleara, który przyprowadził mu konia. Las opuszczała właśnie kompania G. Była ostatnia, toteż poniosła największe straty. Por. McIntosh, który miał kłopoty z zebraniem ludzi, zgubił ordynansa i wyjechał z lasu na przypadkowym koniu. Niemal natychmiast koń padł ze strzałą w głowie. Szer. McCormick oddał porucznikowi swego konia, a sam pozostał w lesie. McIntosh pogonił za kompanią, ale nie radził sobie z rzędem szeregowca. Jego koń wlókł za sobą uwiąż, co przeszkadzało mu biec. Wkrótce Sjuksowie otoczyli go. Clear zginął zaraz po wyjechaniu na zewnątrz62, a koń Hare’a został trafiony w szczękę, tak że język zwisał mu z boku, ale niósł porucznika dalej. Sierż. Roy znalazł swojego konia i wyjechał wprost pod ogień. Koń, trafiony w szyję, przekoziołkował wraz z jeźdźcem. Obaj podnieśli się; Roy zgubił pas z karabinkiem, który przeleciał mu przez głowę, lecz nie szukając go wskoczył ponownie na siodło. Koń silnie krwawił, ale przekroczył rzekę. Zabrakło mu już tylko sił, by wdrapać się na wzgórze. Szer. Pigford został ranny w biodro, utrzymał się jednak w siodle. Szer. Sniffin biegł, wołając o pomoc. Szer. Thorpe zatrzymał się i Sniffin wskoczył na konia za nim. Nie ujechali daleko. Koń Thorpe’a został zabity i obaj jeźdźcy runęli na ziemię. Sniffin nie dawał znaku życia. Thorpe podniósł się i dostrzegł w pobliżu indiańskiego pony, który biegał, ciągnąc za sobą lasso. Schwytał go i uciekał dalej na jego grzbiecie. „Indianie byli po wszystkich stronach — wspomina szer. James Wilber. — Wyli jak diabły, strzelali i nawet próbowali ściągać nas z koni. Wielki Sjuks galopował obok mnie i próbował wyciągnąć 62 Por. Godfrey po bitwie nie mógł odnaleźć spadkobierców Cleara (przypuszczał, że zaciągnął się pod przybranym nazwiskiem) i oddał powierzone mu 320 dolarów płatnikowi.

mnie z siodła. Był ranny w ramię i za każdym razem, gdy mnie szarpał, krew tryskała z rany na moją koszulę i spodnie. Uparty był z niego diabeł i wisiał tak na mnie aż do rzeki”63. Wilber miał szczęście — innego kawalerzystę Szejen Drewniana Noga chwycił za pas od Springfielda i ściągnął z konia. W miejscu, gdzie batalion przekraczał rzekę, panował zamęt. Jeźdźcy, którym udało się wygramolić na urwisty brzeg, zlali go wodą i uczynili śliskim. Następni osuwali się i wpadali na jadących za nimi. Żołnierze jeździli w wodzie w górę i w dół rzeki, rozpaczliwie szukając miejsca, w którym mogliby z niej wyjść. W końcu znaleźli szczelinę, wypłukaną przez spływającą wodę. Gdy stłoczyli się w niej, jeden z koni padł, blokując przejście, ale został natychmiast wyciągnięty. „Jak to zrobili, i to tak szybko, nie wiem i nie zatrzymałem się, by o to zapytać — pisze Rutten i dodaje — Wspinaczka tą rozpadliną była ciężką próbą dla koni”64. Koń ppor. Hodgsona skoczył ze skarpy do rzeki i runął, ugodzony w locie. Hodgson nie mógł się podnieść - był ranny w nogę. — Na miłość boską, nie zostawiajcie mnie! — krzyknął. Trębacz Fischer podał mu strzemię i pociągnął przez rzekę. Gdy byli już u drugiego brzegu, Hodgson został znów trafiony — tym razem śmiertelnie. Indianie po dojechaniu do rzeki zatrzymali się i zaczęli ostrzeliwać przeprawę. Pojawiali się również na wzgórzach na drugim brzegu, skąd mogli wziąć akicita w dwa ognie; być może byli to Min­ neconjou, którzy właśnie skończyli bój o konie z Arikarami. Zanim żołnierze zorientowali się w niebezpieczeństwie, padli sierż. Carey, szer. Gordon i podkuwacz Meyer z kompanii M, a szer. Morris został ranny w pierś — trzej ostatni od jednej celnej salwy z góry, gdy zaczynali się wspinać. Pigford wycelował do Indianina, który - jak mu się wydawało - trafił Meyera. Ten skrył się za skałą, a potem wymierzył do niego i Pigford musiał zrobić unik. DeWolf z sanitariuszem Homerem z kompanii K wchodzili na wzgórze w oddaleniu od innych. Byli w połowie drogi, gdy ktoś zawołał: — Uwaga, doktorze! Oni strzelają z góry po lewej, niech pan się skryje w rozpadlinie po prawej! C o f f e e n, The Custer Battle Book, New York 1964, s. 45. H a m m e r , op. cit., s. 119. 63H.

64

Doktor odwrócił się, zachwiał trafiony kulą i potoczył się w dół. Za nim spadł trafiony Homer. Na dole kilku Indian dopadło ich i oskalpowało. Nie wszyscy kawałerzyści stracili zimną krew. Kiedy pewien zbyt przedsiębiorczy Sjuks nieostrożnie się zbliżył, szer. Wallace z kom­ panii G unieszkodliwił go i wkroczył na wzgórze, nonszalancko wymachując zdobytym skalpem. Za ten wyczyn został na miejscu awansowany do stopnia kaprala. Herendeen był jednym z ostatnich, którzy opuścili las. Kiedy zeń wyjechał, ujrzał, jak kilku Indian strzela do leżącego Dormana, a squaws tłuką go kamiennymi młotkami. Niedaleko klęczał „Samotny Charley” Reynolds i mierząc do nadjeżdżających Indian z Winchestera osłaniał odwrót. W następnej chwili koń Herendeena potknął się i upadł, zrzucił go, podniósł się i pognał za batalionem, on zaś pobiegł do lasu i schował się w krzakach. Szer. O’Neill gonił batalion pieszo, krwawiąc obficie z nosa. Żadnego konia nie było w jego zasięgu, za to z tyłu pojawili się Indianie. O’Neill zawrócił. Kiedy zbliżyli się, wycelował do nich ze Springfielda. Indianie minęli go, kryjąc się za ponies, z wyjątkiem jednego, który go zaatakował. O’Neill celnym strzałem strącił go z siodła i szczęśliwie dotarł do lasu. Właśnie wyjeżdżał z niego szer. Rapp z kompanii G, prowadząc konia por. Mclntosha. — Nie wychodź — poradził mu O’Neill. - Muszę - odrzekł Rapp. - Gdzie jest „Tosh”? Mam jego konia. W chwilę potem grupa Indian wróciła. Rapp nie miał szansy. Szer. Petring dojechał do rzeki na końcu. Był spóźniony, straciwszy bowiem konia na skraju lasu wrócił, by znaleźć innego. „Mojej kompanii (G) już dawno nie było, a byłem tak skonfudowany, że nie byłem pewien, w którym kierunku pojechała. Nie pamiętam jak, ale dojechałem do rzeki, a kiedy byłem pośrodku, ujrzałem czterech czy pięciu Indian na brzegu naprzeciw mnie. Jeden z nich, na izabelowatym pony, wymierzył do mnie z karabinu, a ja [...] szybko poderwałem karabinek, strzeliłem bez celowania i Indianin upadł wraz z ponym. Zeskoczyłem z konia i rzuciłem się w dół rzeki tak szybko, jak mogłem w wodzie głębszej niż po pas”65. Po przebyciu kilkuset jardów Petring znalazł się ponownie na lewym brzegu i ukrył w gęstej wierzbinie. Dwaj Indianie dźwigali zabitego towarzysza, 65

Tamie, s. 133.

a pony leżał nadal jak martwy. Nie podniosło go to na duchu; rozważając swoją sytuację doszedł do wniosku, że zrobiłby najlepiej, gdyby się zastrzelił. Powstrzymał go kolega z kompanii, szer. Johnson, który przypadkiem go spotkał. Razem zagłębili się w las. Tymczasem uciekający oddział przekroczył rzekę i znalazł się u stóp łańcucha wzgórz na prawym brzegu Little Big Horn. Wzgórze, naprzeciw którego wyprowadził kawalerzystów szlak indiańskich ponies, miało wysokość około 200 stóp. Od strony rzeki było urwiste i pocięte żlebami i rozpadlinami o różnej głębokości. Jego kąt nachylenia wynosił od 30 do 60 stopni. Żołnierze i ich zwierzęta wykorzystywali każde oparcie dla stóp i kopyt, jakie mogli znaleźć. „Było zdumiewające, po jakich stromiznach ludzie i konie wspięli się, podnieceni niebezpieczeń­ stwem” - napisał por. Godfrey. Ostatecznie około 16.10 oddział zaczął zbierać się na szczycie wzgórza, które miało nosić imię mjr. Reno. 13 ludzi było rannych. Brakowało 4 oficerów, 46 żołnierzy oraz wszystkich zwiadowców.

GÓRNA CZĘŚĆ DOLINY LITTLE BIG HORN, godz. 15.50-16.30

Arikarowie, którzy byli na lewym skrzydle batalionu Reno, odłączyli się, pogubili i wycofywali oddzielnie. — Zsiądźmy z koni i stawmy opór! — zawołał najstarszy, Roz­ dwojony Róg. Chciał pomóc Rrótkoogoniastemu Bykowi, na którego Sjuksowie wyraźnie się zawzięli. Młody Sokół i Gęś zeskoczyli w biegu z koni i wystrzelili do szarżujących Sjuksów, którzy zawrócili ostro i odjechali. Krótkoogoniasty Byk przedostał się przez rzekę, lecz na drugim brzegu zaatakowali go Minneconjou, wśród których rej wodził Żółwie Żebro. Czerwony Niedźwiedź i Mały Wojownik jechali razem, ale koń Czerwonego Niedźwiedzia zrzucił go. Upadek był tak silny, że niefortunnemu jeźdźcowi spadły mokasyny i nabił sobie stopy cierniami. Na szczęście koń nie uciekł daleko, bo wodze zaplątały się w gałęzie. Gdy Czerwony Niedźwiedź szarpał się z wyrywającym się koniem, nie wypuszczając przy tym z dłoni nieporęcznego „długiego Toma”, ujrzał pędzącego ku niemu Sjuksa. Mimo że jego wygląd budził grozę — dolną połowę twarzy miał pomalowaną na czerwono, a górną na żółto — Czerwony Niedźwiedź nie stracił

odwagi i wpakował mu kulę. Kiedy wreszcie przekroczył rzekę, na drugim brzegu kłębili się już Sjuksowie. Niedaleko dostrzegł Małego Wojownika — otoczony, ranny i pozbawiony konia bronił się rozpaczliwie. W chwilę potem obok przemknął z rozwianą grzywą i fruwającymi wodzami piękny, duży koń, pinto w czarne i białe łaty. Czerwony Niedźwiedź rozpoznał wierzchowca Krótkoogoniastego Byka. Czerwony Niedźwiedź obawiał się, że wszyscy żołnierze zginęli, toteż gdy w drodze na szczyt wzgórza natrafił na grupę kawalerzystów, poczuł ulgę, mimo że kilku z nich wzięło go za wroga i zwróciło ku niemu broń. Poznał Reno — major „z ustami i brodą białymi od ściekającej piany przewracał dziko oczarńi” — podjechał do niego i otwartą dłonią dotknął jego piersi, mówiąc: — Zwiadowca, zwiadowca! — Sjuksowie, gdzie są Sjuksowie? — zapytał Reno. Prawdopodobnie nie poznał Arikary i sądził, że był on cały czas na prawym brzegu rzeki i orientuje się w sytuacji na tym terenie. Czerwony Niedźwiedź wskazał w dół, skąd Reno przyszedł, ale również w stronę położonego na wschód wyższego wzgórza. Tam też byli już nieprzyjaciele. Żołnierze otworzyli bezładny ogień w ich stronę, „bez celowania, po prostu kierując karabiny pod kątem w górę i strzelając [...] Reno nie mógł utrzymać ludzi razem, cofali się, ale spora grupa została. Wreszcie Dakotowie zaczęli się cofać i przestali strzelać”66. Tymczasem w dolinie czterej Arikarowie — Młody Sokół, Roz­ dwojony Róg, Gęś i Czerwony Głupi Niedźwiedź — do których dołączyli dwaj Wrony — Żółta Połowa Twarzy i Biały Łabędź - odparli ataki konnych Sjuksów i dotarli do rzeki o 200 jardów poniżej miejsca, w którym przeprawiał się Reno. Woda była tam głęboka i konie musiały płynąć. Ponieważ na drugim brzegu czekali już Sjuksowie, zwiadowcy schronili się w zagajniku. Kule padały gęsto. Młody Sokół usłyszał westchnienie, po czym Gęś jęknął: — Kuzynie, jestem ranny. Gęś miał poszarpaną prawą rękę, a jego koń był zabity. „Moje serce nie zadrżało z trwogi, lecz zrozumiałem, że dzisiaj umrę - wspomina Młody Sokół. — Ogarnęła mnie wściekłość”. — Mój przyjaciel umiera — odezwał się Żółta Połowa Twarzy. — Jest na skraju lasu. 66

Czerwony Niedźwiedź, w: G r a h a m , op. cit., s. 40-41.

Pod drzewem leżał Biały Łabędź. Był ciężko ranny w uda i miał strzaskany nadgarstek prawej ręki. Nigdy już nie miał odzyskać w niej sprawności. — Nie boję się — mówił. - Cieszę się, że jestem ranny... „Miałem dziwne uczucie na widok rannych — mówi Młody Sokół — nie chciałem patrzeć, jak ich okaleczą, więc postanowiłem zabić się na skraju lasu. Wypełzłem i wstałem. Przede mną wojownicy Sjuksów klęczeli, gotowi do strzału. Wystrzeliłem do nich, otrzyma­ łem salwę, ale nie trafili mnie. Byłem zdecydowany znowu spróbować dać się zabić, więc wypełzłem w innym miejscu, podskoczyłem i wystrzeliłem znów, otrzymałem salwę, lecz padłem, zanim mnie trafili”67. Rozdwojony Róg, który leżał za stosem kłód drewna, zawołał: — Nie rób tak więcej, to nic nie daje. To nie żadna walka, takie pokazywanie się jako cel. Sjuksowie podpalili trawę, by wykurzyć oblężonych. Kilka squaws jeździło wokół, jazgocząc po kobiecemu i wzywając wojowników, by pozabijali wszystkich Arikarów. Tak pobudzani Sjuksowie ruszyli do ataku. Jeden z nich, na siwym koniu, zbliżył się bardzo i Młody Sokół strzelił do niego zza osłony, ale chybił. Zerwał się i strzelił znów, tym razem celnie. Młody Sokół zawył — nie był to wyraz triumfu, lecz okrzyk, jaki Indianin wznosił w takiej chwili dla uczczenia majestatu śmierci. „Po chwili Sjuksowie znów podeszli bliżej. Jeden z nich szedł prosto na mnie, pięknie do niego wycelowałem i położyłem go, a potem podskoczyłem i znowu wydałem okrzyk śmierci.” Po pewnym czasie nacisk przeciwnika zelżał. Sjuksowie zaczęli odjeżdżać w dół rzeki, grupy wojowników mijały las, pozostawiając Arikarów w spokoju. „Wstałem i rozejrzałem się. Na urwisku nade mną ujrzałem flagę Stanów Zjednoczonych.” — Okazałeś się najdzielniejszy, mój wnuku — rzekł Rozdwojony Róg. - Tam, gdzie jest ta flaga, muszą być tabory, gdzie mieliśmy się spotkać. Custer mówił mi, co zrobić w takim wypadku. Młody Sokół uciął kij i przywiązał do niego białą chustkę. Zwiadowcy dosiedli koni. Rannego Białego Łabędzia umieszczono w siodle, a Gęś dosiadł konia Czerwonego Głupiego Niedźwiedzia, który szedł pieszo. Prowadził ich Młody Sokół z białą flagą. 67

Tamże, s. 35-36.

WYLOT DOLINY ASH CREEK-WZGÓRZE RENO, godz. 15.00-15.45

Około 15.00 Custer dowiedział się, że Indianie nawiązali walkę. Można było sądzić, że obóz próbował uciekać pod osłoną wojow­ ników. Batalion Custera przekroczył Północny Dopływ i w szyku dwójkowym ruszył kłusem, a następnie galopem, pod górę za Boyerem i Wronami na grzbiet wzgórza, by rozpoznać teren. Po kilku minutach żołnierze znaleźli się na szczycie wzgórza i po raz pierwszy ujrzeli obóz Sjuksów w całej okazałości. „Był to zaiste imponujący widok — wspomina szer. Peter Thompson z kompanii C. — Na lewym brzegu rzeki na przestrzeni trzech mil rozciągały się tipi, ich białe płótna lśniły w słońcu. Za wioską była czarna masa ponies, pasących się na krótkiej zielonej trawie”68. Obóz wyglądał spokojnie, pomiędzy tipi bawiły się dzieci i wałęsały się psy. Kilkadziesiąt squaws bez pośpiechu demontowało niektóre namioty. Nie było widać wojowników. — Gdzie są wojownicy? Czyżby spali w tipi? — zastanawiali się oficerowie. Niektórzy sądzili, że mogli być na polowaniu; przypominali sobie resztki bizonów, zalegające szlak, którym pułk maszerował wczoraj. Custer jednak mógł domyślić się, że wojownicy wyszli na spotkanie Reno. Strzały na południowym skraju obozu było słychać już od kilku minut. Co ważniejsze, obóz nie uciekał. Zadaniem Custera nie było odcięcie drogi uciekinierom, lecz udzielenie wsparcia Reno, na którego w labiryncie tysiąca tipi czekało 2 tysiące wojowników. Custer odwrócił się do żołnierzy. — Pojedziemy w dół rzeki, zejdziemy, przekroczymy rzekę i zdo­ będziemy wieś — powiedział. Żołnierze odpowiedzieli okrzykami i machaniem kapeluszami. „Oficerowie byli zgodni co do tego, że gdyby to się udało, Indianie musieliby się poddać, aby nie strzelać do własnych kobiet i dzieci”69. W dolinie pojawił się batalion Reno — rozwinięty do szarży mknął w stronę obozu. Na ten widok z piersi kawalerzystów wyrwały się gromkie okrzyki. Podniecone konie zaczęły szarpać się do przodu. Niektórzy jeźdźcy również dali się ponieść emocjom i szyk zaczął się łamać. Nie wszystkie konie były jednakowo sprawne i część 68 T h o m p s o n , op. cit, s. 119. Tipi z białego płótna należały zapewne do Indian, którzy niedawno przybyli do obozu z agencji. 69 Martin, w: H a m m e r, op. cit., s. 100. Dowodzi to, że Custer był przygotowany na watkę z Indianami broniącymi obozu, nie na pościg.

zaczęła pozostawać w tyle. Koń Thompsona zatrzyma! się i odmawiał ruszenia z miejsca, koń szer. Watsona upadł i nie chciał się podnieść. Wykorzystywali to maruderzy - szer. Brennan i kowal Fitzgerald z tej samej kompanii C pozostali w tyle, a potem dyskretnie zawrócili70. — Trzymajcie konie razem, chłopcy! — zawołał Custer. — Tam na dole jest dosyć Indian dla nas wszystkich!71 Sierż. Knipe z kompanii C oderwał wzrok od scen rozgrywających się w dolinie i spojrzał w stronę wysokiego grzbietu, leżącego bardziej na północ. Na jego szczycie stała grupa Indian - 60, może 75. „Zameldowałem o tym sierż. Bobo, który zameldował Harringtonowi, a Harrington Tomowi Custerowi, a Tom Custer generałowi Custerowi.” A więc Indian można się było spodziewać nie tylko po drugiej stronie rzeki... Można będzie sobie z nimi poradzić, ale utarczki po drodze naruszałyby zapasy amunicji. W chwilę potem kpt. Tom Custer wezwał sierż. Knipe’a. — Rozkaz generała Custera - powiedział. — Macie wracać do McDougalla i sprowadzić go z taborami prosto tutaj. Ma iść szybko, na przełaj. Jeśli jakieś juki się rozluźnią, niech się nie zatrzymuje, by je troczyć, lecz niech je odetnie — tylko nie juki z amunicją! Knipe zawrócił konia. — A jeśli zobaczycie Benteena, sierżancie — zawołał za nim Tom Custer—powiedzcie mu, żeby przyszedł szybko—duży obóz Indian!72 Knipe wracał tą samą drogą, którą szedł batalion Custera. W dolinie Ash Creek natknął się na grupę Indian, prowadzących konie. Nie był pewien, czy są to swoi, czy wrogowie, więc przygotował karabinek do strzału. Indianie jednak „minęli mnie i pognali naprzód [...] ze stadem wściekłym galopem. Nie tracili czasu, opuszczając dolinę Little Big Horn. Podnosili ogromną chmurę kurzu i wrzeszczeli «jip» i «ki-ji» — było więcej tego wycia, niż kiedykolwiek słyszałem”. 70 Tamże, s. 120-121. „Ludzie z kompanii C zawsze uważali, że John Brennan i John Fitzgerald urwali się z pięciu kompanii Custera powodowani tchórzostwem i w ten sposób uniknęli walki”, szer. McGuire, tamże, s. 126. Łącznie z batalionu Custera dołączyło do taborów lub batalionu Reno 11 maruderów i 2 gońców. 71 Podawane w niektórych opracowaniach twierdzenia, jakoby Custer na widok ogromnego obozu wykrzyknął „Szczęście Custera!” albo „Przyłapaliśmy ich śpiących!” należy uznać za apokryficzne. W szczególności jego dalsze działania nie wskazują, że wybuchnął entuzjazmem. 72 Knipe, tamże, s. 92-97. Knipe często przedstawiał się jako Kanipe, ale zaciągnął się do 7 pułku kawalerii jako Knipe, tak również brzmi nazwisko jego ojca. Być może jest to zniekształcone nazwisko Kneipp.

Pośpiech i zdenerwowanie Arikarów - bo oni to byli — były zrozumiałe. Zaledwie udało im się ujść Sjuksom, gdy w dolinie Ash Creek zostali omyłkowo ostrzelani przez żołnierzy, tworzących tyły batalionu Custera. Zadźgał dawał im znaki, ale go nie zrozumieli. Po pół godzinie od opuszczenia Custera, około 15.45, Knipe ujrzał czoło kolumny wojska. Nie były to jednak tabory, tylko batalion Benteena, który przez ten czas oddalił się zaledwie o półtorej mili od samotnego tipi. Knipe powiedział Benteenowi, iż „potrzebują go tam jak najszyb­ ciej — natrafili na duży obóz Indian”, kapitan jednak tylko nieznacznie przyspieszył. Nie wydawało mu się, że Knipe przywiózł formalny rozkaz dla niego. Nie odniósł również wrażenia, że Custer potrzebuje jego pomocy, lecz że przede wszystkim chodzi mu o amunicję. „Sierżant miał rozkazy dla oficera, pod którego komendą były tabory - pisze Benteen. — Powiedziałem mu, gdzie go ostatnio widziałem”73. Gdy Knipe mijał kolumnę, żołnierze zasypywali go pytaniami. Mamy ich, chłopcy! Custer grzmoci ich, aż wióry lecą! — wołał w odpowiedzi. Z pewnością był o tym przekonany. Oficerowie czasem uciekają się do psychologicznych sztuczek, ale sierżanci podnoszą morale żołnierzy w inny sposób...

WZGÓRZE RENO-WĄWÓZ CEDAR COULEE-DOLINA ASH CREEK,

godz. 15.10-16.00

Custer musiał jak najszybciej skorzystać z tego, że Reno wiązał Indian na południowym skraju obozu. Po urwistym zboczu jednak zjechać nie mógł (chociaż w tym właśnie miejscu wkrótce Reno miał wjeżdżać pod górę). Musiał iść dalej na północ, aby zejść, znaleźć bród, przekroczyć rzekę i oskrzydlić Indian. Niespodziewany atak mógł wywołać panikę i wyrównać przewagę liczebną nieprzyjaciela. Pułkownik rozejrzał się wokoło. Szlak przed batalionem rozwidlał się. Odgałęzienie po prawej strome prowadziło na wschód, w stronę równoległego wyższego grzbietu. Grupa Indian, którą dostrzegł na nim sierż. Knipe, skryła się; ścigać jej nie było warto, a poza tym batalion oddalałby się w ten sposób od rzeki. Custer wysłał tam Boyera i Wrony. 73 G r a h a m , op. cit., s. 180. Knipe twierdzi, że przekazał meldunek kpt. McDougallowi (tamże, s. 93), ale zarówno McDougall, jak por. Mathey zaprzeczali po bitwie, jakoby taką informację otrzymali.

Po chwili zwiadowcy znaleźli się na szczycie grzbietu. Nieprzyjaciela po ich stronie rzeki nie widzieli. Po drugiej stronie batalion Reno zatrzymał się i sformował szyk pieszy. — Nie poradzą sobie, Dakotów jest zbyt wielu — ocenił Biały Człowiek Go Ściga. Inni zgodzili się z nim. Zawrócili i pojechali za Custerem. Pod ich nieobecność Custer skierował się szlakiem po lewej stronie. Aby się ubezpieczyć przed atakiem zza wzgórz od północy, półbatalion Keogha (kompanie C, I, L) jechał z prawej strony, poniżej grzbietu, a półbatalion Yatesa (kompanie E i F) jechał grzbietem. Siwe konie kompanii E rzucały się w oczy. Z doliny zauważył je ppor. Vamum, a zapewne nie tylko on... Po pięciu minutach kłusa oddział znalazł się u wylotu wąskiego parowu zwanego Cedar Coulee, którym niegdyś płynął potok. Kiedy Custer zapuścił się w głąb parowu, jego zbocza pozbawiły go widoczności. Mitch Boyer wysłał Wrony do Custera z wiadomością, że Reno zatrzymał się i walczy, sam zaś z Kędziorem pojechał dalej górą wzdłuż rzeki. Na widok linii spieszonych kawalerzystów spowitej w chmury prochowego dymu Boyer dał upust podnieceniu — krzyczał, choć ludzie Reno nie mogli go usłyszeć, i machał kapeluszem74. Żołnierze, którzy dostrzegli Boyera, wzięli go za Custera. Tymczasem batalion szedł przez Cedar Coulee na północ. Parów zaczął się robić tak ciasny, że oddział znowu utworzył kolumnę. W dodatku po przejściu pół mili Custer stwierdził, że odchyla się on na północny wschód, a więc idąc nim, oddali się od rzeki. Zatrzymał oddział i z Cooke’em i jeszcze jednym oficerem wjechał na najwyższy ze szczytów w łańcuchu nad doliną Little Big Horn. Po chwili dołączyli tam Boyer i Kędzior. Ze szczytu rozciągał się tak szeroki widok, że Custer po raz pierwszy uzyskał pełny obraz sytuacji. W dolinie Reno wycofywał się do lasu. Było jasne, że utrzyma się tam tylko dopóty, dopóki wystarczy mu naboi. Cały pułk miał przed sobą ciężką walkę. Potrzebna była nie tylko amunicja, lecz także szybkie wzmocnienie przez batalion Benteena. Custer zobaczył, że dalej na północnym wschodzie Cedar Coulee łączy się z innym, niezbyt głębokim wąwozem — Medicine Tail 74

Kędzior, w: H a m m e r , op. cit., s. 157.

Coulee, na którego dnie wśród trzcin wił się strumień o tej samej nazwie. Spoglądając w dół Medicine Tail Coulee, Custer znalazł to, czego szukał. Wąwóz kierował się na północny zachód, rozszerzał się i łączył z doliną Little Big Horn. W miejscu tym brzeg obniżał się na odcinku pół mili, dając łatwy dostęp do rzeki. Należało oczekiwać, że jest tam bród. Cedar Coulee umożliwiał zaś skryte podejście. O 15.30 Custer wrócił do batalionu. — Baczność! Czwórki w prawo zwrot! Kolumna w prawo zwrot! Marsz! - padły komendy. Kolumna ruszyła ku Cedar Coulee. Po przejechaniu połowy mili Custer wezwał ordynansą, którym tego dnia był trębacź John Martin z kompanii H. Podczas gdy kolumna nie przerywała marszu, adiutant Cooke zatrzymał się obok szlaku, nabazgrał coś w notesie, wyrwał kartkę i podał ją Martinowi. — Wracaj drogą, którą przyszliśmy — rozkazał Custer. — Znajdź Benteena i daj mu tę wiadomość. Martin, który właściwie nazywał się Giovanni Martini i dopiero przed trzema laty przybył do Ameryki, słuchał uważnie. — Jeśli nie będzie niebezpieczeństwa, wracaj potem do nas - mówił Custer. - Gdybyśmy natrafili na Indian, zostań z Benteenem i dołącz do kompanii. Złożysz mi meldunek po powrocie. — Jedź najszybciej, jak możesz — dodał Cooke. Martin ruszył szybkim kłusem w drogę powrotną. Wydawało się, że wokół panuje spokój, tylko zza rzeki słychać było strzały. Nagle kilka wystrzałów huknęło w pobliżu i kule zagwizdały trębaczowi nad głową. Jego koń rzucił się do przodu. Po kilku minutach na drodze naprzeciw pojawił się jeździec. Był nim Boston Custer. — Gdzie jest generał? — zapytał Boston. — Zaraz za następnym wzgórzem — rzekł Martin — ale uważaj! Tam są Indianie! — Widzę — odparł Boston. — Twój koń kuleje. Dostał w biodro, a ty masz kurtkę opryskaną na plecach krwią. Trudno, ja i tak dołączę do oddziału. Martin ruszył w dalszą drogę75. Wkrótce znowu znalazł się na wzgórzu, z którego Custer ujrzał „uśpiony” obóz Indian—teraz jednak panowało w nim zamieszanie. Nie zatrzymywał się, by patrzeć; 75

Martin, tamże, s. 100-101 i 104.

wstrzymał konia tylko na krótko, gdy dwóch napotkanych maruderów pytało go, w którą stronę poszedł Custer. Jego wędrówka trwała 20 minut, lecz Martin sądził, że minęło półtorej godziny76, zanim dotarł do doliny Ash Creek i z ulgą ujrzał Benteena na czele kolumny. O 16.00 Martin zameldował się i podał mu kartkę por. Cooke’a. „Benteen, przychodź. Duża wieś. Śpiesz się. Przywieź juki. W. W. Cooke. P. przywieź jki.”, przeczytał kapitan77. Ale dokąd miał przyjść? Co to znaczy: „duża wieś”? I co robi Custer? — Gdzie jest generał Custer? - zapytał. — Około trzech mil stąd — odrzekł Martin. — Czy jest atakowany? Martin wydawał się nie rozumieć pytania. — Czy jest atakowany, czy nie? — ciągnął kapitan. — Tak, jest atakowany — potwierdził Martin. — Indianie wieją. „John Martini, trębacz, był głupim, tępym Włochem, który tak samo nadawał się na kawalerzystę, jak na króla” - podsumował Benteen78. Z rozkazu wynikało, że Custer sądził, iż taboiy połączyły się z batalionem Benteena, a co najmniej uważał, że Benteen powinien je skonsolidować i objąć dowództwo nad kpt. McDougallem. „Cóż, tabory były bezpieczne na tyłach. Wiedziałem to lepiej niż ktokolwiek inny” — pisze Benteen. Co było ważniejsze, przyjście jego batalionu, czy sprowadzenie taborów? Ostatecznie sieiż. Knipe pewnie już dojechał do McDougalla i powiadomił go, że Custer potrzebuje amunicji. — Skoro powinienem się śpieszyć, to jak mam przywieźć juki? — zauważył Benteen. - Jeżeli mam mu się przydać, to chyba zrobię lepiej, jeśli nie wrócę po tabory, ani nie będę czekał na nie tutaj...79 G r a y , op. cit., s. 347. Oryginalny tekst listu brzmi: Benteen, Come on. Big Village. Be quick. Bring packs. W. W. Cooke. P. Bring pacs. Prawdopodobnie Cooke miał zamiar dopisać w postscriptum słowa „Przywieź juki z amunicją”, lecz w pośpiechu opuścił słowo „ammunition”, tak jak „S.” w „P.S.” i jedną literę w słowie „juki” („packs”). Może również dlatego w liście nie tylko nie znalazła się informacja o sytuacji Reno ani o miejscu pobytu Custera i jego zamiarach, ale również nie. zostało jasno powiedziane, czy Benteen ma dołączyć do Custera, czy tylko zwiększyć tempo marszu i skonsolidować tabory. 78 G r a h a m , op. cit., s. 180. Jeszcze w 1879 r., podczas przesłuchań przed trybunałem dochodzeniowym w sprawie mjr. Reno, Martin nie wszystko rozumiał z powodu słabej znajomości angielskiego. Z tej przyczyny był też zawsze przedmiotem żartów i docinków w kompanii H (por. W i n d o l p h , op. cit., s. 82). 79 Benteen, tamże; por. także Edgerly, w: H a m m e r, op. cit., s. 54—55. 76

77

Batalion ruszył szybkim kłusem naprzód i po chwili dotarł do końca doliny. Szlak batalionu Custera był wyraźnie widoczny, lecz w pobliżu pagórka rozdzielał się. Jedna odnoga wiodła w stronę rzeki, druga w prawo, w kierunku wzgórz. - Oto dylemat... — mruknął Benteen. Wywiązała się dyskusja. Przerwał ją kpt. Weir, ruszając z kompanią D ku rzece. Por. Gibson, który był za tym, by iść ku wzgórzom, skierował się z kompanią H w prawo, a za nim poszła kompania K. Kpt. Benteen z ordynansem zajął pozycję pośrodku. Minęła 16.00.

WZGÓRZE WEIRA-WĄWÓZ MEDICINE TAIL, godz. 15.30-16.00

Na wzgórzu pozostali Boyer i Kędzior, którym Custer polecił obserwować działania Reno. Batalion Custera szedł stępa w dół wąwozu Cedar Coulee, powoli, aby kurzem nie zdradzić swej obecności. O 15.45 dotarł do miejsca, w którym Cedar Coulee łączył się z wąwozem Medicine Tail. Tam Custer zatrzymał się, praw­ dopodobnie w oczekiwaniu na Benteena i amunicję. Żołnierze pozsiadali z koni, poprawiali siodła i zaciskali popręgi. Podczas postoju dołączył Boston Custer. Nie wiadomo, jak przyjął go pułkownik. Zapewne dowiedział się, iż Boston spotkał Benteena blisko taborów, za samotnym tipi, idącego w stronę Little Big Horn. Custer mógł sądzić, że dwukrotnie już ponaglany Benteen przyspieszył i niedługo nadejdzie, więc może przygotować flankowy atak w celu odciążenia Reno. Boyer i Kędzior widzieli ze szczytu zarówno batalion Reno, jak batalion Custera. Z oburzeniem dostrzegli, że trzej Wrony — Biały Człowiek Go Ściga, Włochaty Mokasyn i Idzie Naprzód — nie poszli dalej z Custerem, lecz zawrócili w górę Cedar Coulee80. Wkrótce jednak wydarzenia w dolinie kazały im zapomnieć o niesubordynowanych zwiadowcach. Batalion Reno opuścił las i zaczął wycofywać się ku rzece w sposób budzący najwyższe zaniepokojenie. — Reno jest pobity — rzekł Kędzior. — Trzeba zawiadomić generała. 80

Kędzior sugerował, że Wrony opuścili batalion Custera bez pozwolenia, oni zaś twierdzili, iż zwolnił ich Boyer, Tom Custer lub ppłk Custer. Mogli powołać się na słowa Custera do Żółtej Polowy Twarzy w dolinie Ash Creek. Nie można również wykluczyć, że zostali zwolnieni jeszcze raz.

Boyer zamachał kapeluszem, by zwrócić uwagę Custera. Pułkownik i Tom Custer zrewanżowali się machaniem, a żołnierze odpowiedzieli okrzykami. W chwilę potem batalion ruszył, skręcił w lewo za wzgórze i znikł zwiadowcom z oczu. - Nie wiem, co Custer chce zrobić - powiedział Boyer - ani czy mnie zrozumiał. Po chwili w dolinie Medicine Tail ukazał się batalion Custera - galopował w stronę rzeki w kolumnie dwójkowej, zachowując dzięki temu zwartość pomimo trudnego terenu; wprawdzie strumień miał głębokość zaledwie 1—2 cali, ale w ciągu lat wyżłobił sobie kręte koryto, głębokie na ponad 3 stopy. - Pojadę do generała — rzekł Boyer i skierował konia w dół niewielkim żlebem na północnym stoku wzgórza. Kędzior ruszył za nim. Żleb łączył się z Medicine Tail Coulee o pół mili przed wylotem Cedar Coulee, toteż zwiadowcom udało się znaleźć w wą­ wozie przed batalionem. Custer jechał na czele. Dostrzegł ich, ale nie zwolnił tempa. Boyer podjechał do niego. „Myślę, że go poinfor­ mował o sytuacji Reno” — stwierdził Kędzior81. W chwilę potem Custer zatrzymał oddział. Minęła 16.00.

CEDAR COULEE-DOLINA ASH CREEK, godz. 15.30-16.00

Trzej zwiadowcy z plemienia Wron nie wracali drogą, którą przyszli, lecz ominęli wzgórze, na którym Boyer z Kędziorem mieli punkt obserwacyjny, skręcili na zachód i po chwili znaleźli się nad rzeką. Z góry ujrzeli batalion Reno, spieszony i strzelający salwami do nacierających konno Sjuksów. Pobudzeni tym widokiem zsiedli z koni i oddali kilkanaście strzałów w kierunku namiotów, widocznych ponad wierzchołkami drzew. Potem ruszyli dalej; zeszli na brzeg rzeki i napoili konie. Ku swemu zadowoleniu znaleźli pięć ponies Sjuksów, pozostałych z walki, jaką przed pół godziną toczyli w tym miejscu Arikarowie. Wrony poczuli się jednak nieswojo. „Napiliśmy się wody i popędziliśmy, jakby śmierć siedziała nam na karku” — wspomina Idzie Naprzód. Skryli się za wzgórzami i wkrótce wrócili na szlak, którym niedawno szli z Custerem. Niespodziewanie pojawił się przed nimi pieszy Indianin i na ich widok rzucił się do 81

Tamże, s. 158, 162, 166-167, 172.

ucieczki. Wrony puścili się w pogoń, lecz uciekinier okazał się Arikarą. Był to Czarny Lis, jeden ze zwiadowców, którzy próbowali uprowadzić konie Sjuksów. A my zdobyliśmy pięć koni! - chełpili się Wrony. - Możesz sobie wziąć tego karego. Po kilku minutach jazdy zwiadowcy znowu stanęli na szczycie wzgórza, z którego Custer po raz pierwszy ujrzał obóz. W dolinie działo się coś niedobrego. „Było tyle kurzu, że niewiele widziałem” — wspomina Idzie Naprzód — ale (rozumieliśmy, że) Dakotowie spychają Reno w kierunku wzgórz”82. Zwiadowcy pogalopowali w stronę Ash Creek. -

RÓWNINA U WYLOTU DOLINY ASH CREEK-WZGÓRZE RENO,

godz. 16.00-16.30

Kpt. Weir z kompanią D nabierał rozpędu. Po chwili znaleźli się przy brodzie, którym przed godziną przechodził Reno. „Ujrzeliśmy dolinę Little Big Horn — pisze por. Godfrey. — Była pełna jeźdźców, jeżdżących tam i z powrotem w kłębach kurzu i dymu, ponieważ Indianie podpalili trawę, aby wykurzyć żołnierzy i ukryć własne manewry. Na zboczach po prawej stronie zobaczyliśmy oddział wojska, który toczył bój. Wydawało się, że walka trwa również w dolinie. Z powodu odległości, dymu i kurzu nie można było poznać, czy są tam nasi, czy wrogowie. Nie byliśmy pewni, w którą stronę powinniśmy iść”83. Benteen wyprzedził wszystkich, przekroczył Północny Dopływ i wjechał na wzgórze. „Najwyraźniej Indianie nie wiali” — stwierdził. „Ogromna liczba Indian na równinie konno ścigała kilku spieszonych ludzi Reno. 12 czy 14 spieszonych było w rzece, najeżdżanych i ostrzeliwanych przez 800-900 wojowników. Większość oddziału uciekała konno na zbocza po tej stronie rzeki, na której byłem ja”84. Benteen zawrócił do batalionu. Po chwili od strony wzgórz nadjechało czterech Indian, prowadzą­ cych cztery konie. 82 G r a y , op. cit., s. 349-351; por. także Włochaty Mokasyn, w: H a m m e r , op. cit., s. 177.

83 84

G r a ha m, op. cit., s. 141. Tamże, s. 180; por. także G r a y , op. cit., s. 282-283.

- Mnóstwo Sjuksów! Mnóstwo Sjuksów! - wołali. Por. Godfrey poznał, że byli to zwiadowcy z plemienia WronS5. — Gdzie są żołnierze? - zapytał w języku znaków. Indianie wskazali w kierunku, z którego przyszli. Okrzykami zawrócono znad rzeki kompanię D i cała kolumna szybkim kłusem ruszyła na wzgórza. Idzie Naprzód, Włochaty Mokasyn, Biały Człowiek Go Ściga i Czarny Lis chcieli iść dalej w drogę powrotną, lecz Benteen zatrzymał ich. O 16.20 Benteen dostrzegł batalion Reno, a sam major wyjechał mu naprzeciw. Benteen, - zatrzymaj oddział! - zawołał Reno. - Poczekaj, aż przeformuję liidzi! - Gdzie jest Custer? - spytał Benteen. — Mam tu jego rozkaz na piśmie. - Nie wiem, gdzie on jest - odparł Reno. — Rozkazał mi przekroczyć rzekę, szarżować, a cały oddział miał mnie wspierać. Od tego czasu nie widziałem go ani o nim nie słyszałem. Gromadki Sjuksów zaczęły się pokazywać na okolicznych wzgó­ rzach i ostrzeliwać batalion Reno. Żołnierze odpowiadali cha­ otycznym ogniem. — No dobrze, straciłem połowę ludzi! — wykrzyknął Reno. — Lepiej się nie dało! Benteen rozkazał ludziom zsiadać i rozwinąć się w tyralierę. Może uznał, że rozkaz obecnego na miejscu Reno ma pierwszeństwo przed pisemnym rozkazem Custera, a może, że według starszeństwa rozkaz ten zaczął od tej chwili odnosić się do majora. W chwilę potem Indianie wycofali się. „Nasz batalion przyszedł w ostatniej chwili, by uratować Reno” — ocenił Benteen. Ppor. Hare podszedł do Godfreya i ściskając mu dłoń rzekł z emfazą: — Mieliśmy ciężką walkę na dole i dostaliśmy baty. Cholernie się cieszę, że cię widzę. Oficerowie zgromadzili się na skraju urwiska i rozmawiali. Zastanawiano się, gdzie jest batalion Custera. Ppor. Wallace, gdy stwierdził, że z jego kompanii G pozostało tylko 7 zdolnych do walki ludzi, posępnie wspomniał mjr. Elliotta - czyżby Custer znów opuścił oddział? Chwilowo jednak nic się nie działo; tylko w dolinie Indianie kręcili się wokół ciał zabitych. Por. Godfrey skierował 85 Godfrey sądził, że rozmawia z Żółtą Połową Twarzy, lecz wódz Wron był w tym czasie z grupą Młodego Sokoła oblężony w zagajniku na prawym brzegu Little Big Hom.

karabinek w stronę grupy Sjuksów, podniósł lufę pod kątem 45 stopni w górę i wystrzelił. Po kilku sekundach Indianie rozpierzchli się — choć kula nie trafiła nikogo, musiała uderzyć wystarczająco blisko, by ich zaniepokoić. Ppor. Vamum pożyczył karabin od Wallace’a i również próbował trafić któregoś z wojowników w dolinie. — Dajcie mi karabinek - powiedział Reno. — Straciłem gdzieś rewolwer. Idę poszukać Benny’ego. Do majora dołączyło kilku żołnierzy z pustymi manierkami i razem zaczęli zsuwać się żlebem ku rzece. „Wystrzeliłem kilka naboi. Oddawałem karabin, kiedy usłyszałem strzały. Był to gęsty ogień, trach, trach; chociaż nie były to salwy” — pisze Vamum86. — Jezu Chryste, a co to znaczy? Słyszysz, Wallace? I kto tu kogo opuścił? Custer toczy ciężki bój — rzekł porucznik. — Musi tam być gorąco... — Słyszałeś to, Hare? — spytał Godfrey. — Tak — odrzekł zapytany. — Strzelają. Odgłosy kanonady dobiegały od północy i nasilały się. Indianie dosiadali koni i opuszczali dolinę, kierując się w dół rzeki. — To musi być Custer. Co się z nim dzieje, czemu nie przysyła nam rozkazów? I dlaczego my tu stoimy? — odzywali się oficerowie. „Okazywali w ten sposób pewne zaniepokojenie, nikt jednak nie okazywał wielkiego lęku, ani nikt na serio nie wątpił, że Custer da sobie radę”87. Wkrótce w górnej części doliny Little Big Horn nie było widać Indian. Była 16.30.

WĄWÓZ MEDICINE TAIL, godz. 16.00-16.30

Mitch Boyer z pewnością poinformował Custera o tym, co działo się z batalionem Reno. Zaledwie kilkanaście minut minęło, odkąd Custer otrzymał od Bostona wiadomość, która mogła uzasadniać rozpoczęcie ataku. Teraz jednak sytuacja była inna. Custer podjechał do kompanii E i zamienił kilka zdań z por. Smithem. Półbatalion Yatesa zwrócił się w dół wąwozu Medicine Tail, w kierunku 86 87

G r a y , op. cit., s. 316. Godfrey, w: G r a h a m , op. cit., s. 141.

Little Big Horn i obozu Indian. Custer z półbatalionem Keogha skręcił w prawo i przekroczył Medicine Tail. W miejscu tym od północy wpadał doń inny strumień, a pomiędzy dwoma wąwozami utworzył się wysoki płaskowyż. Custer poprowadził tam swój oddział. Custer musiał zmienić plan, który przewidywał zaatakowanie obozu Indian z flanki przez cały jego batalion (teraz liczył on 13 oficerów, 193 żołnierzy, 2 zwiadowców i 3 cywilów). Na skutek odwrotu Reno Sjuksowie nie byli już związani walką w górnej części doliny. Custer mógł natrafić po drugiej stronie rzeki na tak znaczną przewagę Indian, że ryzykował klęskę. Na rozpoznanie sił przeciwnika nie było czasu — musiał to zrobić Yates. Jego demonstracja lub pozorowany atak (na przykład uchwycenie brodu) mogły przy tym odwrócić uwagę Indian od batalionu Reno i umożliwić mu uporząd­ kowany odwrót i przegrupowanie się. W tym czasie półbatalion Keogha, zajmując korzystną pozycję na płaskowyżu, miałby na oku grzbiet wzgórz za północnym dopływem Medicine Tail i chroniłby Yatesa przed oskrzydleniem przez Indian, którzy mogli się za nim kryć. Jednocześnie Custer kontrolowałby wąwóz Medicine Tail, którym od strony Cedar Coulee w każdej chwili mógł nadciągnąć batalion Benteena z taborami. Reno w odwrocie mógł się połączyć z Benteenem; gdyby tak się stało, to Custer dysponowałby znów całym pułkiem. Wtedy z Yatesem jako szpicą mógłby przekroczyć rzekę i zaatakować centrum obozu, ubezpieczany przez Benteena i Reno. Gdyby okazało się, że Indianie mają zbyt dużą przewagę, to mógłby jeszcze całością sił przemieścić się dalej na północ i przejść Little Big Horn poniżej obozu, gdzie należało oczekiwać mniejszego oporu i gdzie płaski teren stwarzał dogodną możliwość rozwinięcia się do szarży w kierunku południowym. Gdyby szarża się nie powiodła, pułk mógłby się cofnąć w dół rzeki, ku oddziałowi Gibbona. Custer widział ze swego miejsca zarówno teren działania Yatesa, jak i okolice Cedar Coulee, i mógł reagować na rozwój sytuacji. Był to dość ryzykowny plan, ale mógł się powieść — pod warunkiem, że Benteen (a może również Reno) nadejdą szybko i że Indianie nie zwiążą wcześniej Yatesa walką, w której jego dwie kompanie nie miałyby większych szans. Custer napisał coś na kartce i podał ją żołnierzowi, dosiadającemu kasztanowatego deresza. Po krótkiej rozmowie żołnierz odjechał, kierując się na północ. Nie wiadomo, czy jego celem miał być Benteen, Reno czy też Terry; północny kierunek wskazuje raczej na

Terry’ego, choć bardziej celowe byłoby poinformowanie Reno, gdzie znajduje się Custer i czego od niego oczekuje88. Nie było już powodu, by ukrywać obecność kawalerii. Przeciwnie, Custer „kazał przez jakiś czas trąbić wszystkim trębaczom, w jakim celu, nie rozumiałem” — wspomina Kędzior89. Po raz ostatni nad wzgórzami i wąwozami Montany rozległy się zawadiackie dźwięki Garry Owen.

Półbatalion Yatesa — kompania E pierwsza, a za nią kompania F — w kolumnach czwórkowych pogalopowały wąwozem. Nie było wiele miejsca; mimo że wąwóz był dość szeroki, to u wylotu meandry Medicine Tail wcięły się w jego dno ńa głębokość dochodzącą do 10 stóp. Po kilku minutach czoło kolumny znalazło się nad Little Big Horn. Za nią był obóz Sans Arc i gromady Indian, którzy nie byli zdecydowani, czy iść na pomoc Hunkpapom, czy przekroczyć rzekę i ubezpieczyć się z tej strony, czy też najpierw sprowadzić więcej koni z pastwisk na zachód od obozu. Pojawienie się kawalerii rozstrzygnęło wątpliwości. Sjuksowie wydali „mnóstwo wielkie wycie, jak psy” — stwierdził Kędzior. Kędziorowi wydało się, że rozpędzony oddział przekroczy rzekę i będzie szarżował na obóz. Jednak do rzeki wpadło tylko trzech kawalerzystów, których poniosły konie. Dwa ugrzęzły w niebieskiej glinie blisko brzegu, lecz trzeci, niosący sierżanta, galopem przemknął przez rzekę i znikł wraz z jeźdźcem wśród tipi. Kiedy żołnierze zbliżyli się, ze strony Indian padło „mnóstwo strzałów, bang! bang! bang!” — z pewną przesadą opowiada Kędzior. W rzeczywistości Indianie zaczęli z rzadka strzelać, a kawalerzyści zwolnili i odpowiedzieli ogniem nie zsiadając z siodeł. Ostrzał prowadzili więc początkowo tylko żołnierze jadący na czele kolumny. W miarę, jak oddział wydostawał się z wąwozu, rozciągał i kierował brzegiem w dół rzeki, coraz więcej żołnierzy mogło włączać się do walki i ogień się nasilał. Ponieważ w pobliżu był bród, Indianie mogli sądzić, że mila hańska przeprawią się i zaatakują obóz. Pięciu odważnych Szejenów 88 G r a y , op. cit., s. 358-359. Być może byl to szer. Nathan Short z kompanii C, którego zwłoki znaleziono w miesiąc po bitwie nad Yellowstone. Szer. Goldin z kompanii G twierdził, że przenosił meldunki między Custerem a Reno, lecz jego relacje nie są wiarygodne. Mjr Reno zaprzeczał, jakoby otrzymał jakąś informację od Custera, ale nie stawiał mu nigdy z tego powodu żadnych zarzutów. 89 H a m m e r , op. cit., s. 172.

- Biała Tarcza, Pstry Niedźwiedź, Krótkoogoniasty Koń, Cielę i Zwariowany Wilk - wyjechało im na spotkanie. Na drugim brzegu ujrzeli najpierw pięciu Sjuksów, którzy uciekali przed żołnierzami. Ze zdziwieniem stwierdzili, że akicita nie gonią uciekających ani nie przechodzą rzeki w bród, lecz zwalniają, a niektórzy zsiadają na chwilę z koni, aby celniej strzelać. — Nie możemy szarżować na tych żołnierzy, jest ich za dużo - całkiem rozsądnie zauważył Zwariowany Wilk. Razem z pięcioma Sjuksami cofnęli się do rzeki i zza urwistego brzegu zaczęli ostrzeliwać oddział. Niespodziewanie strzały do akicita padły również z zarośli, porastających brzeg. Na prawym brzegu było więcej Indian, niż ktokolwiek przypuszczał90. Wkrótce na drugi brzeg przybył oddział żołnierzy-psów. Byli to Szejenowie, członkowie stowarzyszenia Szczeniąt Lisów, z wodzem Ostatnim Bykiem, którzy tego dnia mieli służbę. Za nimi poszli inni, w górze i w dole rzeki. Gdyby Yates dalej szedł wzdłuż Little Big Horn, wkrótce straciłby łączność z Custerem. Gdyby pozostał przy brodzie, uwikłałby się w ryzykowną walkę. Półbatalion przeszedł jeszcze ćwierć mili, skręcił do głębokiego wąwozu, który wiódł na północny wschód, i zaczął oddalać się od rzeki. Indian zaś ciągle przybywało. Pojawiali się z przodu i w rozpadlinach po obu stronach, a liczna grupa nadchodziła z tyłu. Czoło oddziału spychało Indian przed sobą, a tyły same były spychane przez innych Indian. Coraz więcej żołnierzy zsiadało z koni, aby strzelać w marszu. Prowadzone przez nich za wodze konie szarpały się, ciągnęły ich i utrudniały celowanie. Custer obserwował te działania z płaskowyżu. Nie było powodu, by miał opuszczać swą pozycję, tym bardziej że wąwozem Medicine G r i n n e 11, The Fighting..., s. 350. Wbrew temu, co sugeruje większość opracowań, zaskoczenie Indian obecnością wojska przy dolnej części obozu prawdopodobnie nie było wielkie. Choć źródła indiańskie o tym nie mówią, można sądzić, że skoro żołnierze Reno widzieli batalion Custera, idący grzbietem wzgórz w dół Little Big Horn, to ruch ten nie mógł ujść uwagi Indian. Część Indian mogła więc jeszcze przed zakończeniem walki z batalionem Reno udać się do obozu Sans Arc i brodu, a nawet penetrować wąwozy na drugim brzegu rzeki. Wyniki badań archeologicznych (por. D. D, S c o t t , ed., Archeological perspectives on the battle of the Little Bighorn, Norman 1989) przeczą także przyjmowanej w nich tezie, jakoby Custer próbował sforsować rzekę, w czym przeszkodziło mu 5 Szejenów. Wódz Sjuksów Ściga Nieprzyjaciela ocenia, że w oma­ wianym momencie na prawym brzegu Little Big Hom było 200 Indian (M a r s h a 11, op. cit., s. 151). 90

Taił od strony Little Big Hom nadeszło kilkudziesięciu Indian, którzy mogli zagrozić Yatesowi, gdyby zaszli go od frontu i za­ blokowali. Oddział Custera otworzył silny ogień i przygwoździł nadchodzących. Już po chwili jednak okazało się, że sukces ten był krótkotrwały. Benteen i Reno nie nadchodzili, a Yates oddalał się. Pozostawanie w miejscu oznaczałoby utratę łączności z nim, a może nawet utratę całego półbatalionu. Korzystając z tego, że ostrzelani Indianie chwilowo nie stanowili zagrożenia, Custer rozkazał dosiąść koni. O 16.30 jego oddział zjechał ze wzgórza i po przekroczeniu północnego dopływu Medicine Tail wspiął się na następny płaskowyż, pomiędzy wąwozem Medicine Tail a bezimiennym wąwozem91, którym w huku kanonady zbliżał się oddział Yatesa.

DOLINA LITTLE BIG HORN, godz, 16.00-16.30

Do górnej części doliny Little Big Horn zaczął powracać spokój. Mila hańska uciekli na wzgórze po drugiej stronie rzeki. Nikt ich nie ścigał — to można było odłożyć na później albo w ogóle sobie darować. Na razie wojownicy dobijali rannych i brali łupy, a squaws, zawodząc żałobne pieśni, obdzierały zabitych z odzieży. Sjuksowie zastanawiali się, z kim stoczyli walkę. Czy był to ten sam oddział, który pobili nad Rosebud? Było to prawdopodobne. Wszyscy zgadzali się, że akicita bili się zupełnie nieźle do chwili, gdy niespodzianie wypadli z lasu, w którym mogli się byli bronić, i rzucili do ucieczki. To jasne — w lesie wasichun naradzili się i zrozumieli, że znów się pomylili. Tak jak nad Rosebud, zamiast na Szejenów, których z sobie wiadomego powodu poszukiwali, natrafili na Sjuksów. Ha! lho! Znowu Lakotowie nadstawiali głowy za Szejenów! Cóż, tym więcej zdobyczy, zaliczonych ciosów i sławy. Washte helo!

Indianie zaczęli się rozchodzić. Wracali do obozów, do prze­ rwanych zajęć, do żon, by pochwalić się łupami, i do wypoczynku. Jednakże wkrótce przygalopowali Wilczy Ząb i Wielka Stopa — jedni z tych młodych wojowników, którzy w nocy przekradli się na drugi brzeg rzeki i przyczaili w zaroślach. Od rana przemykali się w ukryciu przed hotamitaniu, spotykając innych śmiałków. Uzbierało 91 W

opracowaniach przyjmuje się najczęściej określenie „Głęboki Wąwóz”.

się ich około 50. Słyszeli strzały od strony obozu Hunkpapów, ale zanim zdążyli wrócić i zobaczyć, co się dzieje, dostrzegli kolumnę mila hańska, która wychynęła z wąwozu na wprost obozu Sans Arc. Sans Arc zaczęli strzelać przez rzekę, a oni szarpali białych ze wszystkich stron. Wiszący Wilk, który z grupą Szejenów chował się w zaroślach, ostrzelał żołnierzy i trafił jednego konia. Akicita wsadzili jeźdźca na innego konia i zabrali go, ale musieli się przestraszyć, bo skręcili do wąwozu i oddalili się od rzeki. Wojownicy próbowali ich obejść drugim wąwozem i zajść z przodu, ale natknęli się na inny, jeszcze większy oddział wojska, zostali ostrzelani i musieli się zatrzymać. Kto wie, ilu jeszcze akicita czai się wśród wzgórz. Lepiej ściągnąć tam więcej wojowników. A co w tym czasie tutaj się działo?92 A jednak! Wasichun znowu próbują dopaść Szejenów! Jak się zorientowali, że rozbili oni tipi na drugim krańcu? Mniejsza o to. Lakotowie nie opuszczą pobratymców w potrzebie. Idziemy na pomoc!

DOLINA ASH CREEK-WZGÓRZE RENO, godz. 15.45-17.00

O 15.45 tabory minęły samotne tipi, które już niemal całkowicie spłonęło. Kpt. McDougall, jadący z kompanią B z tyłu kolumny mułów, dostrzegł Indian, nadjeżdżających galopem w kłębach kurzu. Było to kilkunastu Arikarów ze stadem koni. Mijając kapitana, jeden z nich - McDougallowi wydało się, że nie był Indianinem — zawołał: - Tam w dolinie jest cały naród Sjuksów! Wracam do naszych kwater nad rzeką Powder!93 McDougall nie starał się ich zatrzymać i dowiedzieć się czegoś więcej. Może myślał, że Arikarowie poinformowali o szczegółach jadącego na czele kolumny por. Matheya. Kpt. McDougall uważał go za zwierzchnika i gdy w kilka minut później zameldował się u niego sierż. Knipe z wiadomościami i rozkazami od Custera, uznał, że rozkazy te przeznaczone były dla Matheya jako dowódcy taborów, który jego tylko o nich informuje. Knipe jednak, który miał rozkaż zameldować się u McDougalla, z Matheyem w ogóle nie rozmawiał. 92 St a n d s - 1 n - T i m b e r , op. cit., s. 197—199; M a r q u i s , The Cheyennes..., s. 257-258. 93 H a m m e r , op. cit., s. 69. Osobą tą mógł być Billy Cross.

Być może z powodu tych nieporozumień kompetencyjnych nie przyspieszono tempa. Mimo że Custer nakazywał McDougallowi śpieszyć się i nie zatrzymywać, nawet gdyby z mułów spadały juki z żywnością, tabory wlokły się noga za nogą, w dodatku znowu rozciągając się na szlaku. Tymczasem Arikarowie prowadzący ponies, które zdobyli na Sjuksach, minęli tylną straż i zatrzymali się. Ich wierzchowce były zmęczone, a im także należał się odpoczynek po trudach walki i ucieczki. Po kilku minutach jednak postanowili wracać do Custera. Jest tam wielu Sjuksów i będzie ciężka walka - powiedział Zadźgał młodym wojownikom — ale poradzimy sobie. Będę z wami, a mam Winchestera i mnóstwo naboi w worku na paszę. Zwiadowcy wymienili konie na nowe i cała grupa, powiększona o kilku Arikarów, którzy byli przy taborach, zawróciła ku Little Big Horn94. Dojeżdżając do rzeki, u stóp wzgórz „natknęliśmy się na białego żołnierza, którego koń zatrzymał się zmęczony - wspomina Żołnierz. - Kopał konia i bił go pięścią, mówiąc: «Ja idę do Custera. Ja idę do Custera.»” Pechowy kawalerzysta próbował zamienić swojego konia na jednego z prowadzonych przez Arikarów ponies, ale ci nie byli chętni do transakcji. „Wkrótce napotkaliśmy drugiego żołnierza, którego koń upadł, zmożony upałem, a on nie mógł zmusić go, by wstał, i klął, nazywał go sukinsynem i kopał go”95. Zwiadowcy wjechali na szczyt i obejrzeli się. Obaj żołnierze razem wspinali się za nimi pieszo po zboczach. Arikarowie nie zaczekali na nich, gdyż z doliny wyłoniło się pięciu Sjuksów. „Ostatnie, co zobaczyliśmy, to że żołnierze rozdzielili się, a pięciu Sjuksów ich otaczało. Zawsze przypuszczaliśmy, że ci dwaj żołnierze zostali tam zaraz zabici, bo byli pieszo, a Sjuksowie dopadli ich w takim miejscu, z którego nie bardzo mogli uciec”96. Około 16.30 zwiadowcy pojawili się u Reno. Tak, jak nikt nie zauważył, że opuścili tabory, również na wzgórzu żaden oficer nie zainteresował się przybyciem kilkunastu Arikarów ze stadem koni 94

Żołnierz, tamie, s. 188. Tamże. Byli to szer. Thompson i szer. Watson z kompanii C. Por. także G r a h a m , op. cit., s . 4 4 i T h o m p s o n , c p . cit., s. 135—136. 96 Nie wymieniony z imienia zwiadowca (Biały Orzeł lub Byk), w: G r a h a m , op. cii., s. 44. „Kiedy powiedziałem temu Arikarze, że przynajmniej jeden z tych dwóch żołnierzy wciąż jeszcze żyje, nie chciał uwierzyć” (z listu W. W. Campa do P. Thompsona, tamże). 95

- nawet ppor. Vamum, pod którego komendą nominalnie byli. Tylko Czerwony Niedźwiedź, który przez pół godziny szukał Arikarów po okolicy, powitał ich z radością. Nie mógł powiedzieć niczego o Custerze. Wkrótce na wzgórzu zjawili się Włochaty Mokasyn, Idzie Naprzód i Biały Człowiek Go Ściga. Oni także szukali swych towarzyszy - Żółtej Połowy Twarzy, Białego Łabędzia i Kędziora. Mieli więcej do powiedzenia, ale nie były to radosne wieści. — Biały Łabędź i Żółta Połowa Twarzy nie żyją — powiedzieli. - Byliśmy na wysokim wzgórzu, skąd było widać, co się dzieje na północ stąd. Lepiej wracajcie do domu. Dakotowie łatwo zabijają żołnierzy. Kędzior też już nie żyje. Nas i tak Custer zwolnił, więc nie zostaniemy tu. Spróbujemy okrężną drogą dojść do naszej wsi97. Wrony odeszli, lecz Arikarowie pozostali. Na wzgórzu panowało bezhołowie. Oficerowie chodzili wokół i wymieniali uwagi na temat nieustannej kanonady, której odgłosy dobiegały z północy. Szerzyło się przekonanie, że Custer walczy i że „nasz oddział powinien coś zrobić, bo inaczej Custer pogoni Reno ostrym kijem”98. Kpt. Benteen jednak nadal ignorował rozkaz Custera, mjr. Reno zaś na wzgórzu nie było. Dopiero po półgodzinie powrócił z wyprawy nad rzekę w poszukiwaniu ppor. Hodgsona. — Znalazłem Benny’ego — rzekł do ppor. Vamuma. — Nie żyje... Niech pan weźmie kilku ludzi i pochowa go. — Nie mam go czym pochować — odparł Vamum. — Wszystkie narzędzia są w taborach. Prawdopodobnie dopiero wtedy Reno uświadomił sobie nieobec­ ność taborów i wezwał ppor. Hare’a. — Mianuję pana adiutantem — powiedział. — Niech pan jedzie do kpt. McDougalla i sprowadzi jak najszybciej tabory. Hare, którego koń był ranny, pożyczył konia od por. Godfreya i pogalopował w stronę doliny Ash Creek. Nagle w bezpośredniej bliskości oddziału zaczął się ruch. Grzbietem wzgórz od północy pędziło, ostrzeliwując się, kilku Indian. Pierwszy z nich wymachiwał białą flagą. — To nasi zwiadowcy! Sjuksowie ich gonią! — rozległy się okrzyki. Żołnierze starali się osłonić uciekających ogniem, ale Sjuksowie strzelali gęsto. Koń jadącego na czele zwiadowcy padł zabity tuż 98

97 Uderza Niedźwiedzia, w: G r a y , op. cit., s. 351. Godfrey, w: G r a h a m , op. cit., s. 142.

przed szczytem wzgórza, lecz jeździec podniósł się i nie wypuszczając białej flagi wbiegł między żołnierzy. Był to Młody Sokół. — O, Szpiczasta Twarz! Nareszcie! — wykrzyknął na widok Vamuma. Za nim w zbawczy krąg wojska wpadli pozostali, którym udało się ujść z doliny Little Big Horn - Czerwony Głupi Niedźwiedź na jednym koniu z rannym Gęsią, Rozdwojony Róg, Biały Łabędź i Żółta Połowa Twarzy. Sjuksowie dali za wygraną i znikli. Varnum z Młodym Sokołem zameldowali się u Reno. Młody Sokół złożył relację z ostatnich wydarzeń i poinformował, że gdy w ucieczce wspięli się na wzgórza, widzieli Dakotów, powracających w dolinę. Znaczyłoby to, że Custer został pobity..." Oficerowie przyjęli te wieści obojętnie; skądinąd zaprzeczały im dające się ciągle słyszeć odgłosy walki. Indianie, których widzieli zwiadowcy, mogli być równie dobrze uciekinierami ze wsi, zaatako­ wanej przez Custera. Reno powiadomił nowo przybyłych o śmierci Krótkoogoniastego Byka. Konia sierżanta z okrwawionym siodłem Arikarowie znaleźli na wzgórzu —pod wrażeniem jego dramatycznych losów nazwali go Sławnym Koniem Wojennym100. Również Zadźgał i inni nie uwierzyli w porażkę Custera. W końcu to samo mówili trzej Wrony, nawet wiedzieli, że zginęli Żółta Połowa Twarzy i Biały Łabędź. Uznali ich za panikarzy i postanowili przekonać się sami. Kilkunastu Arikarów dosiadło koni i pojechało w dół rzeki. Dochodziła 17.00, gdy monotonny pomruk wystrzałów karabino­ wych przycichł, po czym zagrzmiała salwa. Po niej rozległa się druga. — Custer nieźle im dokłada — zauważył ktoś, przerywając pełną napięcia ciszę. Kpt. Weir stracił resztę cierpliwości. — Edgerly — zwrócił się do swego zastępcy — czy pójdziesz w dół rzeki z kompanią, jeśli ja pójdę? Ppor. Edgerly przytaknął. — W porządku - rzekł Weir. - Poproszę Reno o pozwolenie. 99

Młody Sokół, tamże, s. 36. H a m m e r , op. cit., s. 189, także S t a n d s - I n - T i m b e r , op. cit., s. 210. Zdarzenie to stało się źródłem legendy, zgodnie z którą Sławny Koń Wojenny samotnie powrócił do oddalonej o 300 mil wsi Arikarów wokół Fortu Berthold. Na wzgórze Reno dotarło więcej koni — na przykład koń poległego Małego Wojownika, konie Herendeena i Thompsona, a także prawdopodobnie koń Czarnego Lisa. Ranny koń Roya wspiął się do połowy wzgórza i Roy doprowadził go na szczyt przed 17.00. 100

Rozmowa Weira z Reno przebiegała burzliwie. „Kpt. Weir był podniecony i zły - wspomina trębacz Martin. — Machał rękami, gestykulował i pokazywał w dół rzeki. Znowu usłyszeliśmy salwy, po czym Weir wskoczył na konia i pojechał sam”101. Później powiedział Edgerly’emu, że nie prosił Reno o pozwolenie ruszenia kompanii, lecz tylko chciał zobaczyć, co się dzieje z Custerem. Edgerly jednak, sądząc, że Weir ma pozwolenie, wydał rozkaz wymarszu. Po 17.00 kompania D opuściła Wzgórze Reno. Oddział podążał śladem batalionu Custera w kierunku Cedar Coulee, kpt. Weir zaś w towarzystwie ordynansa jechał grzbietem wzgórz nad urwiskami nad rzeką, drogą, którą przed nimi jechali Mitch Boyer i Kędzior.

GÓRNA CZĘŚĆ DOLINY LITTLE BIG HORN - WZGÓRZE RENO, godz. 16.00-17.30 Por. DeRudio nie zdążył opuścić lasu z batalionem Reno. Proporzec kompanii zaczepiał o gałęzie, więc go rzucił, zsiadł i ciągnąc konia za sobą przedzierał się przez zarośla. Gdy znalazł się na skraju lasu, ujrzał oddalających się ostatnich żołnierzy Reno, a pierwsi wspinali się już na wzgórze po drugiej stronie rzeki. Obok zabitego konia klęczał „Samotny Charley” Reynolds i strzelał raz za razem do atakujących Indian. DeRudio chciał już dosiąść konia i zaryzykować wypad z lasu, gdy jakiś młody Indianin wyskoczył z krzaków, wypalił ze strzelby i przeraź­ liwie zawył. Nie trafił, lecz przerażony koń wyrwał się i pomknął na oślep, a równie przerażony porucznik dał nura w chaszcze102. Gerard również pozostał w lesie. „Dostrzegłem DeRudia, po­ chylonego i skradającego się przez las z rewolwerem w dłoni. Kiedy się na mnie natknął, wyprostował się i podniósł rewolwer z od­ wiedzionym kurkiem, mierząc mi prosto w twarz” — wspomina103. Przez chwilę stali bez słowa, wreszcie Gerard zwrócił porucznikowi uwagę, że jego broń nie jest nabita. — Tak, strzelałem z rewolweru — rzekł DeRudio — ale jeszcze jeden nabój w nim jest104. 101

G r a h a m, op. cit., s. 291. H a m m e r , op. cit., s . 8 5 . 103 C l a r k , op. cit., s . 6 7 . 104 Zapewne DeRudio zwykł był dla bezpieczeństwa i w gorączce walki o tym zapomniał. 102

ładować tylko 5

komór

Gerard nie sprzeczał się, lecz powiadomił go, że w pobliżu jest dołek, w którym można się ukryć - oprócz niego był tam Billy Jackson. DeRudio jednak chciał przekonać się, czy nie dałoby się jeszcze uciec. Szer. O’Neill wpadł z powrotem do lasu. „Nagle stanąłem twarzą w twarz z DeRudiem — pisze. — Porucznik spoglądał tęsknie za uciekającą kolumną i na pewno żałował tak jak ja, że go z nią nie ma. Ale ucieszyłem się mimo to, gdyż myślałem, że tylko ja pozostałem”105. Razem poszli do dołka Gerarda i Jacksona. Wkrótce jednak pojawiło się niebezpieczeństwo. Gerard miał ogiera, a Jackson klacz. Konie „zaczęły się źle zachowywać”, podnosząc hałas. - Wypędź te konie, bo Indianie nas wykryją — zażądał DeRudio. - O, nie, na tym koniu wrócę jeszcze do Fortu Lincoln — odrzekł Gerard. - Nie zostanę z wami — zagroził porucznik. - Niech pan robi, co chce — powiedział Gerard. - To pańskie życie, a nie moje. Obrażony DeRudio opuścił dołek. Jackson zakneblował klaczy pysk wiązką trawy, a Gerard związał konie ze sobą głowami. DeRudio podczołgał się do skraju lasu na brzegu rzeki. Już chciał wyjrzeć, gdy jakiś Indianin podjechał i zsiadł z konia o kilka stóp od niego. DeRudio zamarł gotowy do strzału, lecz Indianin załatwił tylko naturalną potrzebę i odjechał. Porucznik popełzł dalej. Słyszał huk wystrzałów, widział dym z podpalonej trawy i był coraz bardziej zaniepokojony. Gdy wreszcie wyjrzał, zobaczył kilka squaws, które zawodziły posępną pieśń i cięły na sztuki jakiegoś sierżanta, a dwie młodsze wykonywały coś w rodzaju tańca. Widok ten odebrał mu chęć do wychodzenia i DeRudio wrócił. - Niech pan się nie kręci, bo przez pana nas odkryją — ostrzegł Gerard. Sam zaczął zdejmować siodło z konia. - Odciążę konia, na oklep pojadę do majora Reno, powiem, że zostaliście w lesie, a jeśli on nie przyśle pomocy, to wrócę tu, gdy zapadnie noc. - Nie, Gerard, jeśli ty pojedziesz, to ja też — zapowiedział Jackson. - Nikt nie pojedzie! - zaprotestował DeRudio. - Indianie was zobaczą, zabiją, wrócą tu i nas znajdą. Ostatecznie wszyscy czterej pozostali w ukryciu. Nie wiedzieli, że oprócz nich w lesie był jeszcze Herendeen i 13 żołnierzy, którzy jak Petring, Johnson czy McCormick stracili konie albo nie usłyszeli 105

B r i n i n s t o o 1, op. cit., s. 67.

rozkazu. „Większość z nich byli to ciężko przerażeni faceci i już teraz wyglądali na pobitych - pisze Herendeen. — Chyba nie mieli doświadczenia wojskowego”106. Trzech było rannych — wśród nich sierż. White. „Żołnierze chcieli wyjść, ale powiedziałem nie, bo nie dostaniemy się do brodu, a poza tym mamy rannych i musimy zostać z nimi. Żołnierze nadal chcieli iść, ale powiedziałem im, że jestem starym wygą z pogranicza i jeśli zrobią to, co mówię, wyciągnę ich z tej kabały, która nie jest gorsza od kabał, w jakich bywałem przedtem”107. Herendeen kazał żołnierzom wypędzić konie — mogły ich zdradzić, a pieszo mięli większą szansę wydostania się z lasu niepostrzeżenie. Po pół godzinie od strony północnej dały się słyszeć odgłosy walki. Herendeen podkradł się do skraju lasu. Na wzgórzu za rzeką dostrzegł ludzi i proporce. Batalion Reno nie odszedł więc daleko. Nie był też atakowany — Indianie opuszczali dolinę. Herendeen wahał się jednak i zwlekał. W oddali kanonada przerodziła się w ogień salwami, pomiędzy którymi padały pojedyncze strzały. Salwy grzmiały niespiesznie. Herendeen naliczył ich dziewięć. Potem znowu nasiliła się strzelanina. Minęła 17.00. Strzały zaczęły milknąć. Herendeen uznał, że jest to ostatni moment, by porzucić kryjówkę, Indianie bowiem mogli wrócić w każdej chwili. Tymczasem niektórzy żołnierze chcieli z ucieczką zaczekać do nocy. — Mogę pójść sam — rozzłościł się zwiadowca — ale jeśli mnie usłuchacie, to was też wydostanę. — Oni pana usłuchają - odezwał sic ranny sierżant. — Zmuszę ich do tego. Zastrzelę pierwszego, który nie usłucha rozkazu albo spróbuje uciekać. Gdy wyłonili się z lasu, napotkali tylko kilka starych squaws, które obdzierały i masakrowały zabitych, i na widok akicita dały drapaka. Herendeen kazał żołnierzom iść bez pośpiechu, aby nie ściągać na siebie uwagi, a strzelać tylko na rozkaz. Szli tyralierą przez odkryty teren w stronę rzeki i dopiero gdy się do niej zbliżyli, zainteresowało się nimi pięciu konnych Sjuksów. Indianie zaczęli strzelać, lecz kiedy Herendeen odpowiedział tym samym, wojownicy zawrócili (być może Indianie wzięli ich za „chodzących mnóstwo”, czyli piechotę, która budziła w nich niewytłumaczalny lęk). Oddziałek bez 106 107

H a m m e r, op. cit., s. 224. G r a h a m , op. cit., s. 258.

dalszych przygód dotarł do rzeki. Nie było wiadomo, jak w tym miejscu jest głęboko, więc pierwszy wszedł do wody najwyższy żołnierz z kompanii M, „Duży Fritz” Sivertsen. Woda sięgała mu po piersi. Herendeen i White zostali na brzegu, osłaniając prze­ prawiających się za Sivertsenem, a potem pod ich osłoną prze­ prawili się sami. Mimo że Herendeen widział z lasu batalion Reno na wzgórzu, stracił orientację i grupa krążyła w dół i w górę rzeki. Wreszcie Herendeen dostrzegł kilku żołnierzy z oficerem, schodzących po stromiźnie. Był to ppor. Vamum, który szedł pochować ppor. Hodgsona. Kawalerzyści popędzili pod górę. Wszystkich wyprzedził „Duży Fritz”, choć niósł karabinki i manierki rannych kolegów. Na szczycie powitał go dowódca jego kompanii, kpt. French. — Fritz! — zawołał. — Cieszę się, że cię widzę. A już wpisałem cię na listę zabitych... Gdy Herendeen wspiął się na wzgórze, stwierdził z ulgą, że zdążyli na ostatnią chwilę. Batalion Reno opuszczał pozycję. Minęła 17.30.

DOLINA ASH CREEK - WZGÓRZE RENO, 16.30-18.00 Por. Mathey, który jechał na czele taborów, około 16.30 znalazł się na równinie na końcu doliny Ash Creek. W dolinie Little Big Horn widział chmury dymu i jakichś ludzi; nie mógł poznać, czy to żołnierze, czy Indianie. Wysłał gońca do kpt. McDougalla z wiado­ mością o toczącej się walce, a sam zatrzymał czoło kolumny, aby ją skonsolidować. Tabory rozciągnęły się na ponad milę, toteż trwało to 20 minut. Wtedy pojawił się ppor. Hare i wskazał dalszy kierunek marszu. Tabory poszły pod górę na skróty. „Hare po­ wiedział, że potrzebują amunicji, więc wysłałem (naprzód) dwa muły z dwiema skrzynkami każdy i kazałem poganiaczom się śpieszyć” — pisze Mathey108. Hare wyprzedził muły i około 17.15 zameldował się u Reno. 107 G r a y , Custer’s..., s. 285. Mathey, Hare ani Reno nie wspominają o narzędziach. Jednakże fakt, że oba muły oprócz amunicji niosły dwa z trzech posiadanych w taborach szpadli, każe przypuszczać, iż nawet jeśli Reno nie wydał takiego rozkazu, to Hare z jego zachowania się wywnioskował, że szpadle te major uważa za równie niezbędne, jak amunicję.

- Dobrze - rzekł major. - Teraz niech pan jedzie do kpt. Weira. Skoro już tam poszedł, niech nawiąże łączność z Custerem i spróbuje otworzyć z nim komunikację. Ja dołączę, gdy tylko nadejdą tabory. Była to raczej zapowiedź osobistego zbadania sytuacji przez Reno niż zamiaru pójścia na odsiecz Custerowi. Reno pamiętał, że miał być „wspierany przez cały oddział”, a nie — wspierać kogoś i uważał, że mimo zmiany sytuacji nadal pełni nadrzędną funkcję i to jemu powinny być podporządkowane działania reszty pułku. Mimo że na wzgórzu znajdowały się dwie trzecie pułku, to panowało przekonanie, że to oni potrzebują pomocy Custera, a przynajmniej jego obecności i rozkazów. Po upokorzeniu klęską i trudach ucieezki, żołnierze Reno nie potrafili wykrzesać z siebie zapału do jakiegokolwiek przedsięwzięcia. W dodat­ ku ich nastrój i relacje mogły demoralizująco oddziaływać na ludzi Benteena i McDougalla. Hare pojechał za widoczną jeszcze na horyzoncie kompanią D. Wkrótce na wzgórze nadeszły dwa muły z amunicją. Oprócz 4 tysięcy naboi przyniosły dwa szpadle i Reno wysłał Vamuma i 5 żołnierzy, by pochowali ppor. Hodgsona. W tym czasie kpt. Benteen na widok oddalającej się kompanii D wymaszerował za nią z resztą swego batalionu — kompaniami H i K, mimo że Reno próbował go powstrzymać. Jak pisze Benteen, , jego trębacz ciągle i uparcie trąbił sygnał do zatrzymania się”, lecz kapitan zignorował go. Nie wiadomo, czy myślał o wykonaniu rozkazu Custera „przychodź szybko”; jeśli tak, to nie wykonał jego dalszej części „przyprowadź juki”. Po chwili ruszył za nim kpt. French z kompanią M, która najpierw uzupełniła amunicję. Około 17.30 nadciągnęły tabory. Kpt. McDougall był podniecony. Z daleka nie mógł poznać, czy na wzgórzu są żołnierze, czy Indianie, i przygotował się na najgorszą ewentualność. — Pierwszy pluton na czoło kolumny! - rozkazał. — Drugi pluton na tyły! W razie ataku pierwszy pluton odpiera Indian i toruje drogę. Jeśli marsz będzie niemożliwy, żołnierze przydzieleni do obsługi taborów ustawią muły w koło i zastrzelą je. Potem będziemy się bronić, jak długo się da. Mięso mułów wystarczy nam na kilka dni. Droga minęła jednak spokojnie, jeśli nie liczyć wybryków Bamuma, który w pewnej chwili zawrócił i potruchtał z powrotem. Sierż. Hanley ruszył za nim w pogoń konno, a szer. McGuire pieszo. Widząc, że jest okrążany, muł pobiegł za taborami i znowu wmieszał się w kolumnę.

McDougall zameldował się u Reno, lecz odniósł wrażenie, iż major go nie słucha. — Benny leży tam, na dole... — rzekł na powitanie Reno. „Wydaje mi się, że Reno nie doceniał powagi sytuacji” — pisze McDougall. On sam ją doceniał i rozwinął swoją kompanię B w ty­ ralierę na przedpolu.109 Tymczasem Arikarowie, którzy pojechali w dół rzeki, aby przekonać się, czy Wrony mówili prawdę, wrócili zdepiymowani. Dotarli na punkt, skąd Mały Sjuks ujrzał „wysokie wzgórze, na zboczach którego konni Dakotowie jeździli gęsto jak mrówki. Na szczycie jacyś żołnierze leżeli i strzelali do Dakotów [...] Na południowym stoku wzgórza grupy Indian poruszały się tu i tam [...] Dakotowie jeździli wśród ciał zabitych i strzelali do nich.” „Widzieliśmy, że Custer jest pobity” - dodaje Uderza Dwóch110. Nieporządek na Wzgórzu Reno nieprzyjemnie ich zaskoczył, więc meldunku nie złożyli. — Co teraz zrobimy, my, zwiadowcy? — przemówił Zadźgał. —Powinniśmy zrobić to, co Custer kazał nam zrobić, jeśli zostaniemy pobici. Powiedział, że mamy wtedy wycofać się nad rzekę Powder, gdzie jest reszta zwiadowców, wozy i prowiant. Ostatecznie 20 zwiadowców (19 Arikarów i Billy Cross) zabrało zdobyte konie i nie żegnając się z nikim wyruszyło w drogę. Widział to Herendeen, który właśnie dotarł na wzgórze i nawet zdążył zamienić kilka zdań z Crossem, ale nie usłyszał niczego ciekawego. Herendeen następnie zameldował się u Reno. Możliwe, że Reno dopiero wtedy pomyślał o skorzystaniu z informacji zwiadowców. Jednakże na wzgórzu pozostała już tylko grupa Młodego Sokoła1", a indagowany przez majora Żółta Połowa Twarzy nie mógł powiedzieć więcej niż Młody Sokół — że Indianie wracają w dolinę Little Big Horn. W końcu Reno dosiadł konia i z ordynansem oraz kilkoma żołnierzami pojechał za Weirem i Benteenem. Mimo że nie wydał takiego rozkazu, wkrótce potem jego śladem poszły szczątki kompanii G ppor. Wallace’a. Ppor. Vamum nie skończył jeszcze czynności pogrzebowych, gdy zawołał go Wallace. Na wzgórzu pozostały już tylko tabory, kompania 109 110

H a m m e r , op. cii., s . 7 0 . Mały Sjuks, w. G r a h a m , op. cit., s. 43, Uderza Dwóch, w: H a m m e r , op. cit.,

s. 185 111 Na wzgórzu byli również Czamy Lis i William Baker, lecz nie wiadomo dokładnie, gdzie przebywali i co robili. Czamy Lis opuścił wzgórze przed południem 26 czerwca, zabierając swoje 2 konie, nie zauważony przez nikogo.

A kpt. Moylana, kompania B kpt. McDougaila i ranni. Dochodziła 18.00.

WZGÓRZE WEIRA-WZGÓRZE RENO, godz. 17.00-18.00

Kompania D szła powoli i ostrożnie w kierunku, z którego dobiegały odgłosy walki. Po kilkunastu minutach napotkała idących z przeciwka Arikarów. Był to Zadźgał i jego ludzie, którzy właśnie wracali z rozpoznania. Nikt nie pomyślał, by ich zatrzymać i czegoś się od nich dowiedzieć. Około 17.30 kpt. Weir dotarł do końca grzbietu wzgórz, których urwiska wyznaczały brzeg Little Big Horn. Północny stok ostatniego wzgórza opadał do wąwozu Medicine Tail. Dalej krajobraz się zmieniał - nad Little Big Horn nie było już urwisk, lecz od brzegu teren wznosił się stopniowo ku wschodowi, o milę od rzeki tworząc równoległy do niej grzbiet wzgórz. Jego kulminację stanowił szczyt widoczny w odległości 3 mil na północ. Punkt, na którym znalazł się Weir, był najwyższy w okolicy i zapewniał dobry widok. Kapitan zasygnalizował kompanii, która w tym czasie doszła już do miejsca, gdzie Cedar Coulee odchylał się na północny wschód, by się zatrzymała. Ppor. Edgerly zawrócił kompanię, skierował ją pod górę i rozlokował w linii nieco poniżej szczytu, od strony północnej, frontem do wąwozu Medicine Tail. — Tam jest Custer! - zawołał Weir, wskazując w stronę grzbietu. —Widzę jeźdźców i proporce! Edgerly wytężał wzrok, ale zobaczył tylko Indian, którzy jeździli tam i z powrotem i strzelali do czegoś na ziemi. Na części najwyższego wzgórza czernił się tłum Indian, wśród których — jak mu się wydało - były również squaws"2. Kpt. Weir dosiadł konia, najwyraźniej mając zamiar pojechać w tamtą stronę. — Proszę, kapitanie, niech pan spojrzy przez tę lornetkę - odezwał się sierż. Flanagan. - Ja myślę, że to Indianie. Weir patrzył przez chwilę, po czym zmienił zdanie. Oddział pozostał na pozycji, konie odprowadzono w osłonięte miejsce. W tym czasie nadjechał ppor. Hare i dołączył do Weira. 112

H a m m e r , op. cit., s. 56; por. także G r a y , op. cit., s. 321—322.

— Custer walczy z Indianami! - zawołał Hare na widok „tłumu strzelających Indian”"3. Weir zaprzeczył. — Nie możemy połączyć się z Custerem — dodał. - Nie możemy iść dalej. Ci Indianie zaraz tu będą. Hare zawrócił do Reno. W kilka minut potem szybkim kłusem wzdłuż nadrzecznych urwisk nadjechały kompanie H, K i M. — Indianie roją się jak szarańcza na polu przed żniwami — zauważył szer. Pigford. Grupy Indian poruszały się tam i z powrotem, zlewając się w czarną masę na zboczu wzgórza od strony rzeki i wzdłuż grzbietu. - Chyba to już koniec walki... — Strzelają w ziemię, pewnie dobijają: rannych - potwierdził sierż. Ryan. Preria wokół obozu i w dolinie, gdzie przedtem walczył Reno, ciągle płonęła, zasnuwając okolice dymem. Kawalerzyści próbowali coś wypatrzeć. „W powietrzu było pełno kurzu — pisze por. Godfrey114. Widzieliśmy nieruchome grupy jeźdźców i pojedynczych jeźdźców, jeżdżących dokoła. Ze sposobu, w jaki się grupowali i jak siedzieli na koniach, wiedzieliśmy, że byli Indianami [...] Na wzgórzu o dwie mile od nas zobaczyliśmy wielkie zgromadzenie. Od czasu do czasu słyszeliśmy wystrzały. Wydawało się, że padają daleko, za wielkimi grupami na wzgórzu. Doszliśmy do wniosku, że Custer został odparty, a strzały, które słyszeliśmy, oddawała na pożegnanie jego straż tylna. Strzelanina ucichła, grupy rozproszyły się i jeźdźcy zaczęli gromadzić się i kierować w naszą stronę. Nasz oddział zsiadł z koni, by walczyć pieszo”. Kompania M zajęła pozycję obok kompanii D na północno-wschodnim stoku wzgórza, frontem do Cedar Coulee, a kompania K wzdłuż urwiska, frontem do rzeki. Manewr ten musiał nastąpić samorzutnie, kpt. Benteen bowiem takiego rozkazu nie wydał. Przeciwnie, na widok zbliżających się Indian odwrócił się do por. Gibsona i rzekł: — To miejsce nadaje się jak cholera, żeby tu walczyć z Indianami. Pojadę do Reno i zaproponuję, żebyśmy wrócili tam, gdzie staliśmy przedtem115. Nie wiadomo, dlaczego Benteen uznał za konieczne uzgodnienie z Reno ruchu w tył, skoro nie pytał go o zgodę na ruch do przodu. Pojechał jednak z powrotem, a za nim, mimo że słów Benteena 113 114 115

H a m m e r , op. cit., s . 6 7 . G r a h a m , op. cit., s. 142. Gibson, w. H a m m e r , op. cit., 8 1 .

niepodobna było zrozumieć jako rozkazu dla niego, zawrócił Gibson z kompanią H. Przedtem zatknął proporzec kompanii w najwyższym punkcie wzgórza - miał to być znak orientacyjny dla Custera. W tym czasie Hare napotkał grupę mjr. Reno idącą na Wzgórze Weira. — Kpt. Weir zatrzymał się — zameldował. - Nie może skomuniko­ wać się z generałem Custerem, ponieważ cały teren przed nim jest zajęty przez Indian. Sytuacja jest beznadziejna! — Ilu jest tych Indian? - chciał wiedzieć Reno. — Co najmniej 1500 w polu widzenia, a kto wie, ilu jeszcze chowa się w wąwozach i za wzgórzami—odrzekł Hare. — Są ich całe hordy"6. Po kilku minutach do grupy dołączyli Benteen i Weir; nie wiadomo, czemu ten ostatni uznał za stosowne opuścić wzgórze. Nastąpiła krótka narada. Wszyscy zgodzili się, że pozycja na Wzgórzu Weira jest niekorzystna, ponieważ może być łatwo oskrzydlona przez Indian zarówno od zachodu, jak i przez Cedar Coulee od wschodu, a więc należy wracać na Wzgórze Reno. Hare pojechał na Wzgórze Weira, a Reno, Benteen, Weir i kompania H pozostali. Sierż. Knipe, który był z kompanią H, dostrzegł konia ka­ waleryjskiego w pobliżu wylotu Cedar Coulee. Rozpoznał wierz­ chowca szer. Thompsona z jego własnej kompanii C. W chwilę potem jego uwagę zwrócił ruch od strony rzeki. Zaniepokoił się możliwością, że Indianie zachodzą ich z tej strony, lecz z ulgą dostrzegł, że po zboczu wspinają się dwaj żołnierze. Byli to Thompson i Watson. — Thompson, gdzieś ty był, do diabła”! - wykrzyknął na powitanie. — Dlaczego nie jesteś z kompanią? — Mój koń padł — wyjaśnił Thompson. - Próbowałem was dogonić, ale nie udało mi się. Potem spotkałem Watsona. Indianie odcięli nam drogę, gonili nas, ale uciekliśmy. — Twój koń stoi niedaleko stąd, w wąwozie — rzekł Knipe. - Złap go i jedź za nami117. 116 F . B . T a u n t o n , The enigma of Weir Point, w : F . B . T a u n t o n , ed., No pride in the Little Big Horn, London 1987, s. 30. 117 H a m m e r , op. cit., s. 125, por. także T h o m p s o n , op. cit., s. 179-185. Wspomnienia szer. Thompsona wzbudziły wiele kontrowersji i mają ograniczoną wartość jako źródło, jeśli chodzi o wydarzenia od pozostania przez niego w tyle do dołączenia do oddziału na Wzgórzu Reno. Relacje Arikarów potwierdzają, że koń Thompsona odmówił mu posłuszeństwa, pozostawił go więc i szedł pieszo za batalionem Custera, a potem wraz z szer. Watsonem był ścigany przez Sjuksów. Thompson jednak

Kompania H zawróciła na Wzgórze Reno. W tym czasie por. Godfrey był zajęty rozmieszczaniem kompanii K na skraju wzgórza. Miał długi front, a tylko około 30 ludzi. „W dolinie było widać tylko kilku Indian, samotnych jeźdźców, daleko od siebie nawzajem i od nas, niektórzy ludzie jednak zaczęli do nich strzelać. Wyjaśniłem im sytuację i zwróciłem uwagę, że ludzie Reno zużyli już bardzo dużo amunicji”118. — Kompanii H już nie widać — zauważył ktoś. Zaskoczyło to Godfreya, który sądził, że por. Gibson odchodzi, aby zająć pozycję obronną w pobliżu. Od strony kompanii D rozlegały się wystrzały. Indianie pokazywali się tu i tam w Medicine Tail Coulee, w odległości około 800 jardów. „Strzelaliśmy dużo, ale myślę, że trafialiśmy bardzo rzadko” — ocenia ppor. Edgerly. — Edgerly! — zawołał kpt. French. - Major Reno rozkazuje nam się wycofać! — Ja nie mam takiego rozkazu — odparł Edgerly. — Ale ja mam — rzekł French — i wracam. Jego kompania M oddaliła się galopem. Edgerly na ten widok „poczuł się trochę samotny” i rozkazał kompanii D dosiąść koni. Kiedy sam się do tego zabierał, w pobliżu znienacka pojawił się Indianin. Edgerly strzelił do niego, lecz nie trafił i spłoszył tylko własnego konia. W tym czasie jeszcze dwaj Indianie wyskoczyli skądś i wszyscy trzej otworzyli szybki ogień z Winchesterów. Kula wybiła dziurę w manierce kpr. Wyliego, a inna trafiła w drzewce proporca kompanii, który trzymał w ręku. Drzewce złamało się i proporzec upadł na ziemię, lecz Wylie go podniósł. Podkuwacz Vincent Charley został trafiony w biodro, spadł z konia i rozbił głowę do krwi. Żołnierze wpadli w popłoch. — Schowaj się w rozpadlinie — zawołał do Vincenta Edgerly, szamocząc się z koniem. — Potem po ciebie wrócimy 119. Godfrey nadal nie wiedział, co się dzieje, gdy zjawił się Hare. twierdził, że potem spotkał Custera i był świadkiem ostatnich chwil jego batalionu. Ponieważ opowieść ta była wysoce nieprawdopodobna, została zakwestionowana: prawdopodobnie były to halucynacje, zrodzone w umyśle człowieka wyczerpanego i przerażonego. 118 T a u n t o n, op. cit., s. 35. 119 Tamże, s. 21 i 24-25 oraz H a m m e r , op. cit., s. 57. Żołnierz ten pochodził ze Szwajcarii. Nie jest jasne, czy nazywał się Vincent Charley, czy Charley Vincent.

— Jest rozkaz do odwrotu120 — powiedział. — Adiutant czy nie adiutant, nie wracam już do Reno. Zostaję z moją kompanią. „Zacząłem wykonywać ten rozkaz, gdy zobaczyłem, że kompania Frencha wyrywa przez zbocza, a za nią pędzi na złamanie karku kompania Weira. Edgerly był już blisko szczytu, a wciąż nie mógł dosiąść szalejącego konia. Wyglądało, że mu się to nie uda, ale dał susa na siodło i pogonił za kompanią [...] Taki odwrót spowodowałby w całym oddziale zamęt i mógłby być przyczyną klęski”121. — Patrz, Hare! A niech to diabli! - krzyknął Godfrey. Na wzgórzu, opuszczonym przez obie kompanie, zaczynali pojawiać się Indianie. Kompania K dosiadła koni- i opuściła pozycję, lecz po chwili Godfrey zatrzymał ją, sformował pieszą tyralierę pod kątem prostym do rzeki i rozkazał koniowodnym odprowadzić konie do sił głównych. „Spieszyłem moją kompanię, aby tamte mogły się zebrać. Czy się zebrały? Nie bardzo! Zostawili mnie, żebym trzymał się sam! [...] A gdybym, widząc jak French i Edgerly mkną na łeb na szyję, dał ostrogę kompanii K? Czy ta horda (mówiąc słowami Hare’a) nie popędziłaby za nami, prosto na siły główne? [...] Zacząłem odwrót, zgodnie ze starą taktyką, wycofując na zmianę numery parzyste i nieparzyste. Z początku przypominało to wyuczony manewr, ale niezadługo znów wszyscy byli w jednej linii. Z początku również ludzie zatrzymywali się, przyklękali i strzelali po wycelowaniu. Po chwili już zatrzymywali się, strzelali pośpiesznie i cofali się, a w końcu niektórzy przestali się zatrzymywać i strzelać, więc oczywiście znaleźli się daleko w przodzie. Zobaczyłem, że tracę kontrolę. Z dużym trudem i z pomocą ppor. Hare’a zatrzymałem ich, ale zaczęli zbijać się w grupy. Zmusiłem ich do zachowania odstępów, lecz w tym czasie Indianie znowu zaatakowali. Ot­ worzyliśmy ogień, odpędziliśmy ich i kontynuowaliśmy odwrót, tym razem całą linią. Reno przekazał mi rozkaz, bym się śpieszył. Wydałem komendę «Biegiem marsz!» i ku memu zdumieniu ludzie wystartowali jak sprinterzy. Serce we mnie zamarło i wy120 Po bitwie Reno twierdził, że Hare na własną odpowiedzialność, choć powołując się na niego, wydał rozkaz do odwrotu. Hare temu zaprzeczał. Campowi jednak powiedział, że „Reno zdecydował o odwrocie”, lecz on sam „nie pamięta, kto wydał rozkaz do odwrotu” ( H a m m e r , op. cii., s. 67). 121 Por. Godfrey, w: G r a h a m , op. cit., s. 143.

krzyknąłem «Boże! Uciekną!» Straciłem już głos od rozkazywania i gadania, więc z rozpaczą wyciągnąłem rewolwer i wypaliłem kilka razy w powietrze. Obrzuciłem ich piętrowymi przekleństwami i zagroziłem, że zabiję każdego, kto będzie uciekał - mogę ich tak samo zabić, jak Indianie. Spojrzeli na mnie ze zgrozą. Była to straszna chwila, ale odzyskałem kontrolę...”122 Niemal w tej samej chwili, gdy rozpoczął się odwrót ze Wzgórza Weira, ze Wzgórza Reno wyruszyły w jego kierunku kompania A z rannymi i kompania B z taborami. Pozbawieni informacji o zamiarach dowództwa i opuszczeni przez siły główne, Moylan i McDougall zdecydowali się na wymarsz. Chyba nie do końca byli przekonani, że Reno nie porzuci rannych na pastwę losu. Ruch był trudny i mozolny. Część rannych dosiadała koni, ale ciężko rannych trzeba było nieść na noszach, zaimprowizowanych z koców. Na szczęście nie musieli iść daleko; Reno zatrzymał ich, muły zrobiły w tył zwrot i zawróciły na pozycję, od której ostatni w szeregu muł oddalił się zaledwie o ćwierć mili. Wkrótce nadjechała kompania M. Benteen spróbował ją zatrzymać, spieszyć i utworzyć linię prostopadle do rzeki, aby pod jej osłoną mogła schronić się na wzgórzu zbliżająca się w nieładzie kompania D, od której nie oczekiwał już niczego. Jednakże „nie wyszło to tak dobrze, jak miałem nadzieję, że wyjdzie — pisze oględnie Benteen. — (Na szczęście) por. Godfrey wykonywał instrukcje wierniej i bardziej po żołniersku”123. Na Wzgórzu Weira czerniła się już masa Indian, ale nie naciskali zbytnio kompanii K. „Ogień Indian nie był ciężki pisze Godfrey. — Kule uderzały o ziemię wokół nas, ale «ping-ping» kul przelatujących nad głową jest jakby bardziej przerażający niż «świst-pac» kul, które padały obok. Kiedy do­ szliśmy do grzbietu przed pozycją Reno, zauważyłem, że Indianie śpieszą, by opanować wzgórze po prawej. Nie widziałem reszty oddziału, ale wiedziałem, że wzgórze to będzie dominować nad jego pozycją. Rozkazałem, aby Hare wziął 10 ludzi i utrzymał to wzgórze, ale kiedy odchodził, Reno rozkazał nam wracać jak najszybciej. Odwołałem Hare’a, znowu odpędziłem Indian 122 123

Por. Godfrey, w: T a u n t o n, op. cii., s. 23, 35-36. G r a h a m , op. cit., s. 181.

i rozkazałem ludziom, aby biegli do linii. Dziwne, ale ruch ten został wykonany bez żadnych strat”124. Kilka minut po 18.00 wszyscy byli znowu na Wzgórzu Reno. Kpt. McDougall podszedł do Benteena, „z którym był w bardzo dobrych stosunkach”. — Trzeba uważać - rzekł cicho — bo będziemy tu mieli drugi Fort Phil Kearny. Benteen nie zareagował na tę aluzję do zagłady oddziału Fettermana, lecz McDougall niezrażony kontynuował. — Reno nic nie robi, aby przygotować obronę. Jest pan najstarszym kapitanem... To pan powinien przejąć dowodzenie i pokierować wszystkim. Benteen uśmiechnął się i nie odpowiedział125.

WZGÓRZE TŁUSTEJ TRAWY, godz. 16.30-18.00

Trzy kompanie Custera zjechały w dolinę strumienia, będącego północnym dopływem Medicine Tail. Custer widział, że jego działania były skuteczne — Indianie nadciągali w dużej liczbie, większej, niż gdyby przybywali tylko z tej części obozu, do której dotarł Yates. Znaczyło to, że Indianie opuszczali górną część doliny Little Big Horn, a więc udało się odciążyć batalion Reno. Dlaczego Reno, a zwłaszcza Benteen i tabory nie nadchodzą, Custer nie wiedział. Mogli zostać zablokowani wśród wzgórz przez jakieś nie wykryte dotąd siły Indian. Teraz jednak należało na powrót połączyć się z Yatesem. Custer zostawił dobrą pozycję obronną i skierował się ku płaskowyżowi, w stronę którego, odgryzając się Indianom, głębokim wąwozem od strony rzeki szły kompanie E i F. 124

Tamże, s. 143. McDougall, w: H a m m e r , op. cit., s. 70-71. Benteen nie wspomina o tej rozmowie, co nie jest dziwne, albowiem tak lekko podana przez kpt. McDougalla propozycja nie była niczym innym, jak podburzaniem do rokoszu. Postępowanie mjr. Reno nie stwarzało podstaw do pozbawienia go dowództwa i nawet gdyby kpt. Benteen chciał to uczynić, nie mógł być pewien, czy inni oficerowie poparliby go. jednak jego zachowanie podczas oblężenia Wzgórza Reno uległo tak wyraźnej przemianie, że być może dlatego McDougall twierdzi dalej: „(Benteen) zrobił, jak sugerowałem”. 125

Oddział Custera przekroczył dolinkę i wspiął się na następny płaskowyż. Kolumna zachowała przy tym szyk dwójkowy, choć było to trudne, ponieważ zbocza były mocno zniszczone przez erozję. Z góry Custer znowu mógł widzieć oddział Yatesa i przekonać się, w jakich jest opałach. Zatrzymał kolumnę, żołnierze zsiedli z koni i utworzyli linię strzelecką wzdłuż północnego skraju. Gęsty ogień karabinowy mimo dużej odległości rozproszył Indian, którzy za­ chodzili Yatesa z przodu i z prawej flanki. Wykorzystując chwilową przewagę, oddział Custera znów dosiadł koni i zapuścił się w dół głębokiego wąwozu, by wyjść na spotkanie Yatesa. Po chwili Indianie zaczęli pojawiać się także wokół niego. „Nie przeszliśmy jeszcze nawet jednej trzeciej drogi do (kolejnego) grzbietu, gdy na prawej i lewej flance zaroiło się od Sjuksów, którzy nas gęsto ostrzeliwali [...] Sjuksowie byli ze wszystkich stron, z wyjątkiem frontu [...] Ogień był tak ciężki, że oddział nie mógł dojść do grzbietu bez strat”126. Kilku ludzi zostało zabitych, Mitch Boyer stracił konia, ale kompania E nadeszła w porę i uratowała sytuację. Indianie cofnęli się i około 16.50 batalion znalazł się w całości po drugiej stronie głębokiego wąwozu, na południowo-wschodnim skraju grzbietu, który wznosił się ku północy. Na jego drugim skraju widniało porośnięte trawą zaokrąglone wzgórze o płaskim szczycie. Żołnierze zsiedli z koni i zajęli pozycje w szyku zwartym. Coraz więcej Indian naciskało od południa i południowego wschodu. Batalion otworzył ogień salwami i napór został zahamowany. Na chwilę zapanował względny spokój. Tylko Indianie, którzy usadowili się w długiej rozpadlinie od strony północnej, nękali oddział ostrzeliwaniem. Oficerowie zgromadzili się wokół Custera. Boyer przysłuchiwał się przez jakiś czas, po czym wrócił do Kędziora. — Zastanawiają się, czy gdzieś tutaj nie ma dobrego miejsca do obrony - powiedział. - Chcą doczekać nadejścia reszty pułku. — A co ty o tym myślisz? — spytał Kędzior. — Nikt nam nie przyjdzie z pomocą, tamtych Sjuksowie wystraszyli. Chyba Custer rozkaże przebijać się na północ, w kierunku tamtego 126 Kędzior, w: H a m m e r, op. dt., s. 162. Manewry batalionu Custera, co do których nie istnieją zapisy źródłowe, zostały zrekonstruowane na podstawie wyników badań archeologicznych.

wzgórza. Ale najpierw musielibyśmy wykurzyć Sjuksów z tej rozpadliny, bo zagradzają nam drogę. Gdyby tak było, ty lepiej nie pchaj się do przodu. Jesteś zwiadowcą, może Custer będzie chciał jeszcze wysłać cię z meldunkiem. Wyglądało, że przewidywania Boyera się sprawdzą. Ogień Indian z rozpadliny nieco osłabł. Wykorzystując to, kilkunas­ toosobowy spieszony oddział zaatakował ich, a pozostali zaczęli dosiadać koni. Nagle z rozpadliny wysypali się wojownicy, którzy jakby tylko na to czekali. Pod gęstym ostrzałem z Winchesterów zginął sierż. Finley z kompanii C i atak załamał się. Custer nie podjął nowej próby przerwania pozycji Indian, lecz zdecydował się iść grzbietem w kierunku szczytu. Wykonując ten manewr kompanie C, E, F i I musiały zwrócić się bokiem do feralnej rozpadliny. Nieunikniony ostrzał z flanki spowodował wśród nich zamieszanie; tylko kompanii E udało się utrzymać szyk. Kompania L pozostała spieszona jako straż tylna, rozwinięta w tyralierę. Szybko znalazła się pod ogniem prawie 40 karabinów powtarzalnych ze wzniesienia, znajdującego się od niej o 300 stóp na południowy wschód. Wtórowało im drugie tyle z innego wznie­ sienia, od zachodu i południa. Grad kul zaczął dziesiątkować żołnierzy. Jednocześnie rozpoczęło się natarcie, które wyszło z głę­ bokiego wąwozu od strony południowej — Indianie uznali, że żołnierze się wycofują, i przeszli do ataku. Na czele byli Szejenowie. Przykład dawali Żółty Nos, Brzuch Odmieńca i Wódz Daje Się Dostrzec — zuchwale szarżowali, płosząc trzymane za linią konie. „Szejenowie wykonywali największą pracę” — przyznaje Żółć, który sprowadził kilku swoich Hunkpapów i dołączył do grupy atakującej koniowodnych127. Było to oczywiste — z pewnością jeszcze nie wszyscy Sjuksowie z górnej części doliny zdążyli dotrzeć do dolnej, a ci, którzy bili się przedtem z batalionem Reno, byli zbyt zmęczeni, aby wyróżniać się aktywnością. Niektórzy po spotkaniu z kompanią E w głębokim wąwozie mogli się zniechęcić; być może to ich widział Młody Sokół wracających w dolinę Little Big Horn. Nacisk Indian był silny, lecz por. Calhoun i ppor. Crittenden zachowali 127 „Schwytałem wiele wojskowych koni i pośpieszyłem z nimi do mego namiotu, ale kiedy wróciłem, wszyscy byli zabici” (T. M a r q u i s , Custer on the Little Bighorn, Algonac 1986, s. 110). Również te słowa Żółci zaprzeczają jego dominującej roli w bitwie.

kontrolę i kompania L pieszo cofała się na końcu kolumny, ostrzeliwując się w marszu. Tymczasem od strony rzeki nadciągały nowe gromady Indian, głównie Szejenów. W końcu to była ich wojna i nikomu nie mieli zamiaru ustępować pierwszeństwa. Ponadto akicita pojawili się u krańca obozu, gdzie stały tipi Szejenów, a więc ich obowiązkiem — i przywilejem — było przodowanie w walce, tak jak poprzednio Hunkpapowie odgrywali główną rolę w starciu z batalionem Reno. Dołączyły do nich grupki Oglalów. „Wszyscy, którzy mieli konie i byli gotowi, natychmiast ruszyli ku brodowi — wspomina Deszcz w Twarz. — Ci, którzy byli wokół mnie, byli chyba wszyscy bardzo młodzi.” — Spójrzcie! — zawołał Deszcz w Twarz. — Jest wśród nas młoda kobieta! Niech nikt nie schowa się za jej suknią! Była to Poruszające Się Futro, której brat zginął nad Rosebud. Wznosząc nad głową jego laskę do zaliczania ciosów, pochylała się do przodu w galopie i „wyglądała pięknie jak ptak. Zawsze, kiedy w ataku jest kobieta, sprawia ona, że wojownicy prześcigają się wzajemnie w demonstrowaniu męstwa”128. Indianie przekroczyli płytką rozpadlinę i weszli na drugi, dość niski grzbiet, który od wzgórza (zwanego Wzgórzem Tłustej Trawy) ciągnął się ukosem w kierunku rzeki. Przed nimi była dolina o szerokości około 300 jardów, a po przeciwnej stronie grzbietem jechali pod górę -akicita. Ogień Indian z tej pozycji trafił ich znowu z flanki. „Żołnierze byli zabijani, kiedy maszerowali w stronę wzgórza na końcu grzbietu - wspomina Głupi Łoś ze szczepu Oglala. — Nie bronili się, lecz wszyscy szli. Siwe konie [kompania E] szły w zwartej grupie, potem gniade i ludzie piesi pomieszani razem. Ludzie na koniach nie zatrzymywali się, by walczyć, ale szli naprzód najszybciej, jak mogli. Jednakże ludzie piesi [kompania L] strzelali idąc”129. Gdyby Indianie nie poprzestali na ostrzeliwaniu batalionu, lecz zajęli przed nim Wzgórze Tłustej Trawy, do którego swoim grzbietem mieli bliżej, sytuacja stałaby się bardzo groźna. Custer skierował 128 C. E a s t m a n , Rain-hi-The-Face, The Story of a Sioux Warrior, The Outlook, 27.10.1906, przedruk w: C o f f e e n , op. cit., s . 6 3 . 129 H a m m e r , op. cit., s. 199.

kompanię E przez dolinę na przeciwległy grzbiet, aby usunęła z niego Indian, pozostałe zaś kompanie kontynuowały marsz ku upatrzonej pozycji na wzgórzu130. Kpt. Keogh z kompanią I zamykał kolumnę. Odwrócił się, by zobaczyć, czy straż tylna nadąża, i ze zgrozą stwierdził, że kompania L została odcięta. Indianie roili się ze wszystkich stron. Żołnierze strzelali z rewolwerów. Dochodziło do starć wręcz. Żółty Nos zobaczył tkwiący w krzaku bylicy proporzec kompanii („była to jedyna rzecz, która tam stała” — wspomina), chwycił go, galopem wpadł między żołnierzy i uderzył nim jednego, zaliczając cios. Akicita uciekają! - zakrzyknęli Indianie, ale to tylko rozbiegły się spłoszone konie. Keogh zawrócił kompanię I na pomoc, lecz było już za późno. Kompania L była zgubiona. Indianie byli wszędzie. Z każdej rozpadliny, biegnącej w dół po północno-zachodnim stoku grzbietu, zza każdego krzaka lub kępy trawy nieustannie padały strzały. Żołnierze „strzelali dobrze i bili się twardo, ale wokół nich było tylu ludzi, że nie mogli nie zostać pozabijani” — wspomina wódz Szejenów Dzielny Wilk131. Keogh poczuł uderzenie w lewą nogę, a jednocześnie jego koń Komańcz zarżał z bólu. Kula przebiła kolano kapitana i przeszła na wylot przez kark Komańcza. Nie było już sensu ani możliwości przebijania się do kompanii L. Należało dołączyć do Custera, ale kompania C zbliżała się właśnie do szczytu wzgórza, a kompania F również była daleko. Blisko byli tylko Indianie. Teraz kompania I była strażą tylną. Keogh z wysiłkiem przeniósł ranną nogę nad grzbietem konia i zsiadł po prawej stronie, mimo że było to wbrew regulaminowi, a w dodatku bolała go złamana przed kilku laty w kostce prawa noga. Mógł zastrzelić rannego konia i za jego ciałem 130 Jest to hipoteza autora. Opracowania przyjmują, że kompania E ruszyła w kierunku rzeki i została przez Indian zatrzymana dopiero po tym, jak Custer i kompania C dotarli na wzgórze. Podawane jednak w nich tłumaczenie powodów takiego działania (demons­ tracja w celu podniesienia morale lub brak miejsca na wzgórzu) nie jest przekonujące. Z indiańskich opisów bitwy wynika, że kompania E zagrodziła drogę Szejenom, nadchodzącym od strony rzeki, i dopiero jej zniszczenie umożliwiło im nawiązanie kontaktu bojowego z resztą batalionu Custera. Był to więc manewr, który był w pełni uzasadniony sytuacją taktyczną, nie zaś niezrozumiały ruch. 131 G r i n n e 11, The Fighting..., s. 352—353.

szukać osłony. Zbyt długo jednak był razem z Komanczem, by tak zrobić. Kapitan oparł się o siodło i wyciągnął rewolwer. Komańcz stał spokojnie i nie uciekał. Tymczasem w drugiej części pola walki szarża kompanii E wywarła spodziewany efekt. Na widok oddziału na siwych koniach, który już przedtem wzbudził ich respekt, nadjeżdżający od strony brodu Indianie zatrzymali się, a ci, którzy byli na grzbiecie, cofnęli się do rozpadliny, przebiegającej między nim a rzeką. Sądzili, że oddział będzie atakował obóz, lecz kawalerzyści wjechali na grzbiet, zsiedli z koni i zajęli pozycję obronną, której prawe skrzydło dochodziło do stóp wzgórza Custera, a lewe opierało się o skraj głębokiej rozpadliny. Formacja batalionu przybrała w ten sposób z grubsza kształt litery V, której wierzchołek stanowiło wzgórze Custera. Gdyby teraz oddział skonsoli­ dował się, byłoby trudno go ruszyć. Od wschodu jeszcze nic mu nie zagrażało, a od zachodu Indianie stracili właśnie dobrą pozycję, z której mogli zarówno dogodnie ostrzeliwać kompanie kierujące się na wzgórze, jak i wyprowadzić atak. Znalazłszy się sami pod ostrzałem, stracili animusz, pozsiadali z koni i zastanawiali się, co robić. Najbliżej oddziału na siwych koniach byli Szejenowie, członkowie stowarzyszenia Łosi, ale pod nieobecność wodza Małego Wilka nie mieli przywódcy, a zazdrość nie pozwalała im wybrać jednego spośród siebie. Był jednak z nimi gość, wódz Południowych Szejenów Kulawy Biały Człowiek, którego wszyscy mogli zaakceptować — był wodzem, był obcy, był także starszy i doświadczony. Jego donośne okrzyki wkrótce poderwały wojowników do współzawodnictwa w męstwie. Jedni dokonywali gwałtownych wypadów w kierunku żołnierzy, inni podpełzali bliżej. Coraz gęściej wzbijający się kurz krył ich przed wzrokiem akicita, sami zaś wiedzieli, gdzie znajduje się przeciwnik. Piękne siwki stawały się coraz bardziej niespokojne; zapach Indian był coraz silniejszy. — Teraz! — krzyknął Kulawy Biały Człowiek. — Chodźcie ze mną, młodzieńcy, zabierzmy im konie! Pokażcie, że jesteście dzielni! Jednocześnie pojawili się obwoływacze. — Czekajcie! - rozległy się ich okrzyki. — Patrzcie na tych, którzy wyrzucili swoje życie! Wszyscy zatrzymali się i zaczęli się rozglądać. Na południowym skraju grzbietu Indianie rozprawili się już z kompanią L i wykańczali

kompanię I. Część Indian zaczęła ostrzeliwać kompanię E od tyłu; zdobyta na żołnierzach broń zwiększała liczbę luf, wymierzonych w pozycję oddziału na siwych koniach. Tymczasem od strony brodu przygalopowała grupka chłopców. Na czele jechali samobójcy: Chodzący Głośno, Rozcięty Brzuch, Zaciśnięta Ręka i Drewniane Kości. Ominęli pozycję kompanii E, zawrócili w dolinie i wpadli pędem między konie. Przerażone siwki wyrwały się koniowodnym i runęły w stronę rzeki, tratując po drodze żołnierzy. Samobójcy zeskoczyli z koni i rzucili się do walki wręcz. Po chwili byli już martwi, ale Indianie bardziej niż ich losem interesowali się siwkami. Nie było trudno je schwytać - spragnione konie zatrzymały się po dobiegnięciu do wody. Kiedy Indianie znowu zwrócili uwagę ku oddziałowi, ogarnęło ich zdumienie. Jeden z akicita podniósł się, rozejrzał bezradnie, przyłożył lufę rewolweru do skroni i wystrzelił. Potem zrobił to jeszcze jeden, a następnie kilku innych. Dwóch akicita skierowało karabinki ku sobie wzajemnie i jednocześnie nacisnęło na spusty. Akicita z żółtymi naszywkami zastrzelił dwóch innych, którzy rzucili broń i zaczęli uciekać na oślep... Indianie stali w osłupieniu. — Co oni robią? Walczą ze sobą wzajemnie? — zapytywali. — Może napili się minnie wakan — domyślał się ktoś. — Nie, to potężna magia Siedzącego Byka! — wołał jakiś Sjuks. —Sprawiła, że poszaleli! — Tak, to szaleńcy — zgodzili się inni. — Lepiej się do nich nie zbliżać. To zła magia, przynosząca pecha. Kulawy Biały Człowiek nie przejął się tym. Dosiadł konia i rzucił się do ataku, a za nim pobiegła gromada młodych wojowników, żądnych łupów i zaliczania ciosów. Nie napotkali oporu. Kompania E przestała istnieć — w ciągu kilku minut prawie wszyscy żołnierze zginęli z własnej ręki. Dotychczas wykazywali się spokojem, zdyscyplinowaniem i odwagą. Ucieczka koni, w połą­ czeniu z budzącą grozę wizją dostania się żywymi w ręce Indian, sprawiła, że długo powstrzymywane napięcie rozładowało się w zbiorowym samounicestwieniu. Amokowi uszedł por. Smith, który dołączył do Custera na wzgórzu132. Kulawy Biały Człowiek 132 T. B. M a r q u i s, Keep the Last Bullet for Yourself. The true story of Custer’s last stand, Algonac 1976, s. 159-165. Por. także She watched Custer’s Last Battle. Kate

przejechał przez dolinę aż do przeciwległego grzbietu, po czym zawrócił. W tym czasie Custer i kompania C byli już na wzgórzu, które mogło stanowić centralny punkt oporu. Szczyt okazał się niewielki - pomieścił tylko jedną kompanię. Custer widział z niego całe pole walki. „Indianie byli tak liczni, że żołnierze już nie mogli iść dalej i wiedzieli, że muszą umrzeć”'33. Mitch Boyer podjechał do Kędziora, który był na końcu kompanii C. - Przed chwilą rozmawiałem z generałem i z Tomem Custerem - powiedział. - Obaj powiedzieli, że zwiadowcy powinni spróbować ratować się. Lepiej uciekaj, bo wszyscy tu zginiemy. — A co z tobą? — spytał Kędzior. — Nie widzisz, że jestem ranny? Będę musiał zostać i walczyć, chociaż myślę, że nas tu wszystkich pozabijają. Generał też tak sądzi. Kędzior wahał się. Boyer przemówił rozkazująco. - Pojedziesz do generała Terry’ego. Jedź głębokim wąwozem na wschód, a potem możesz wejść na jeden z tych tam szczytów - wskazał na wysokie wzniesienie — i chwilę jeszcze popatrzeć. Potem jedź do Terry’ego i powiedz mu, że nas wszystkich zabili. Kędzior usłuchał. Zawrócił konia w prawo, przez niewielką przełęcz pomiędzy wzgórzem, na którym była kompania C, a grzbietem, na którym znajdowała się kompania F, zjechał do parowu i ruszył na wschód. Nie było to trudne. Z tej strony pojawiały się tylko małe grupki nieprzyjaciół i pojedynczy wojownicy, a nagi Indianin nie zwracał ich uwagi. Parów łączył się z głębokim wąwozem, w którym przed pół godziną toczyła się walka. Po kilku minutach jazdy Kędzior natrafił w nim na martwego Sjuksa. Zamienił swój wojskowy karabin na nowy Winchester zabitego i zabrał jego pas z amunicją oraz czerwony koc. Później schwytał dwa indiańskie ponies i zabrał je jako luzaki. Następnie podążał głębokim wąwozem na wschód, dopóki nie natrafił na jego rozwidlenie. Wybrał odnogę, która kierowała się bardziej ku północy i prowadziła do wzgórz. Kędzior wspiął się na szczyt i stwierdził, że oddalił się od pola walki na półtorej mili. To, co zobaczył, upewniło go, że Boyer jak zwykle Bighead's Slory, w: M a r q u i s , Custer..., s. 89, S t a n d s - 1 n - T i m b e r, op. cit., s. 201—205, G ri n n e 11, The Fighting..., s. 351—354. 133 Głupi Łoś, w: H a m m e r, op. cit., s. 199.

miał rację. Zawrócił konia i ruszył w stronę majaczących na horyzoncie gór, porośniętych sosnowym lasem134. Mitch Boyer pojechał w kierunku rzeki i pozycji kompanii E, otoczonej już przez Indian. Tam dosięgła go kula, po niej kilka loftek, a następnie ciężki pocisk kalibru 50-70 strącił go z konia. Boyer wylądował na plecach na dnie płytkiej rozpadliny. Nie mógł już nic zrobić. Nadeszła chwila, o której zwykł był mawiać: „Jeśli Sjuksowie mnie zabiją, to będę miał chociaż taką satysfakcję, że ja ich już przedtem kropnąłem tylu, że moja śmierć nie wyrówna tego rachunku.” Nad rozpadliną pojawiło się kilka postaci. — O, Kamizelka z Cielęcej Skóry! — wykrzyknął Sjuks na widok leżącego. — Nareszcie cię dostaliśmy! — Tak, ze mną koniec — zgodził się Boyer. — Możesz zaliczyć na mnie cios, dopóki jeszcze żyję. Ale białych żołnierzy jest wielu. Wszystkich ich nie zabijecie. — Mówisz o tamtych na wzgórzu? — roześmiał się Sjuks. — Wkrótce będą martwi. — Przyjdzie ich więcej... — Boyer nie dokończył. Cios maczugi zgruchotał mu czaszkę135. Była 17.15. Zbliżał się kres. Dla kompanii C i F oraz niedobitków kompanii 1 nadchodził on w postaci chmary Indian, która przekroczyła rzekę w dolnym biegu i teraz galopowała od północnego wschodu, zataczając łuk wokół wzgórza, aby uderzyć w niewielką przełęcz. Prowadzili wojownicy Oglala. Przez kilka godzin przygotowywali się, aby stoczyć walkę według odwiecznych reguł. Wielu z nich na znak pełnego wtajemniczenia w zasady wojowania nosiło pióropusze. Ich nagie ciała oraz ciała ich ponies pokrywały malunki, które chroniły przed kulami wasichun. Był wśród nich sam Szalony Koń na swym żółtym pin to. Jego ciało pokrywały symbole gradu, a na twarzy miał wymalowaną czerwoną błyskawicę. Swoim zwyczajem 134 Tamże, s. 159, 163, 167-168, 172. Por. także G r a y , Custer's..., s. 373—376. Być może na skutek błędów w tłumaczeniu powstała legenda, jakoby Kędzior uratował się, kryjąc się pod kocem Sjuksa (w upał zwróciłby tym na siebie uwagę). Kędzior na próżno wyjaśniał, iż koc zabrał nie po to, by się ukryć, lecz ponieważ „był to dobry koc” (M a r q u i s, Custer..., s. 120). 135 G r a y , Custer's..., s. 395—398. Por. także C o f f e e n , op. cit., s. 48 oraz S c o t t , op. cit., s. 73—74 i 80—82.

nie przywdział pióropusza, lecz jak nakazywała jego magia, na głowie przymocował wypchanego myszołowa136. Jego pony nie był pomalowany, ale Szalony Koń natarł go ziemią, którą wziął z nory susła, a w grzywę wplótł kilka krótkich źdźbeł trawy. Był wódz Czamy Księżyc. By zrehabilitować się za słaby występ nad Rosebud, był także Jack Czerwona Chmura. Hopo! Hokahey! Oddział rozciągnięty w marszu na grzbiecie o długości pół mili, przeszedł do obrony. Kompania C skonsolidowała się na wzgórzu, ale kompania F i resztki kompanii I utworzyły wzdłuż grzbietu linię tak długą, że żołnierze nie mogli wspierać się wzajemnie, będąc zbyt daleko od siebie. Falisty teren sprzyjał atakującym, uniemożliwiając obrońcom ogień zaporowy. Żołnierze zaczęli zbijać się w grupki, w których mogli przynajmniej chronić jeden drugiego. Mimo to szarża Indian nie dotarła do przełęczy. Ogień ze wzgórza i z grzbietu był wciąż jeszcze zbyt silny. Chociaż Szalony Koń dawał przykład, demonstrując potęgę leków, dzięki której kule się go nie imały, a w jego ślady szedł z powodzeniem Szejen Parszywiec137, to inni mieli gorszą magię lub może złamali jakieś tabu i osłabili działanie leków. Zginął Czamy Księżyc, za nim spadł z konia martwy jeden ze Sjuksów. Szejen o imieniu Chodzi Ostatni przeżył, by wspominać: „Przejechałem szybko na moim pony obok żołnierzy. Wielu do mnie strzelało. Mój pony został zabity. Spadłem i leżałem obok niego jakiś czas, a potem odpełzłem”138. Deszcz w Twarz został ciężko ranny w nogę i wyeliminowany z walki139. Indianie pozsiadali z koni i zaczęli czołgać się w stronę żołnierzy. Szalony Koń poderwał ich do jeszcze jednego ataku i tym razem Sjuksowie wdarli się na przełęcz. Wkrótce oddział na grzbiecie został odcięty od oddziału zgrupowanego wokół Custera na wzgórzu i otoczony. Do Sjuksów podchodzących z jednej strony dołączyli z drugiej strony Szejenowie, którym nie zagradzała już drogi kompania E. Wśród atakujących były kobiety: wsławiona czynem nad Rosebud, Kobieta 136 Or. red-backed hawk (popr. red-shouldered hawk), Buteo lineatus. Por. W i 11 s e y, op. cit., s.199 oraz S t a n d i n g B e a r , op. cii., s . 8 8 . 137 Nie jest jasne, czy było to imię Szejena, czy też należał on do obozu Parszywców (oivimana). Por. E. A d a m s o n H o e b e l , The Cheyennes. Indians of the Great Plains, New York I960, s. 31. 138 139

M a r q u i s , Keep..., s. 158. Por. także H y d e , Red..., s. 270. H u m f r e v i l l e , op. cit., s. 374.

Ze Szlaku Cieląt z rewolwerem w dłoni wspierała męża, Czarnego Kojota, a inna, znana jako Kaśka Wielkogłowa, śpiewała pieśni wojenne, mając nadzieję, że usłyszy ją jej kuzyn Chodzący Głośno. Indianie zaciskali pierścień okrążenia, zaczynając od niższej części grzbietu, gdzie walczyły resztki kompanii I. Wdzierali się pomiędzy grupki kawalerzystów, izolując jedną od drugiej. Nie było to trudne, gdyż zasięg skutecznego ognia obrońców ze względu na ukształ­ towanie terenu nie mógł przekraczać 50 jardów i poszczególne grupy najczęściej nie mogły się wzajemnie wspierać ogniem. Wybijając je po kolei, Indianie posuwali się stopniowo coraz wyżej w kierunku Wzgórza Custera^ „Zobaczyłam mnóstwo Indian, biegnących w stronę końca grzbietu wspomina Kaśka Wielkogłowa - Konie żołnierzy uciekały. Zobaczyłam, że wszyscy biali są martwi, a wojownicy zabierają ich karabiny. Myślę, że pozabijali się sami. Indianie tłoczyli się wzdłuż grzbietu i po jego obu zboczach [...] Na małym pagórku leżała na ziemi grupa żołnierzy. Nie mieli koni. Wojownicy byli naokoło nich, podpełzali coraz bliżej. Po kilku minutach zobaczyłam, że ludzie ci strzelają do siebie wzajemnie i do siebie samych [...] Zobaczyłam, że z tyłu na grzbiecie pozostał żywy żołnierz. Siedział na ziemi i był całkiem widoczny. Po prostu tak siedział i pocierał głowę, jakby nie wiedział, gdzie jest i co się dzieje. Trzech Sjuksów podbiegło i chwyciło go. Rozciągnęli go na ziemi. Nie śpieszyli się z tym i byłam ciekawa, co robią. Zaraz się dowiedziałam. Dwóch go trzymało, a trzeci ucinał mu głowę nożem. Widziałam jeszcze kilku żołnierzy, niezupełnie martwych. Indianie ucinali im ręce i nogi, tak samo, jak tym całkiem martwym [...] Pozostali żołnierze zebrali się na drugim końcu grzbietu. W tym czasie na każdego żywego białego żołnierza musiały przypadać setki wojowników. Wojownicy wokół nich przeskakiwali spoza jednej osłony za drugą, a każdy starał się podejść blisko, by zaliczyć cios na żywym wrogu. Setki indiańskich głów wychylały się, by szybko spojrzeć, a potem znikały, aby przesunąć się znowu trochę dalej. Żołnierze musieli widzieć wiele tych głów, ale chyba nie wiedzieli, do których strzelać. Indianie nie widzieli dobrze białych, ale łatwo było zobaczyć, gdzie byli. Na wzgórzach wokoło stał tłum indiańskich chłopców na koniach i patrzył. Było z nimi wielu starych. Starzy mieli dobry widok

i wykrzykiwali pomocne rady ukrytym wojownikom, którzy pod­ chodzili coraz bliżej. Niektórzy młodzi zbliżali się za bardzo, chcąc zaliczyć cios. Zobaczyłam, jak młody Sjuks padł na twarz zabity [...] Strzały przestały padać z miejsca, gdzie żołnierze leżeli za zabitymi końmi. Indianie skoczyli i pobiegli ku nim, myśląc, że wszyscy byli martwi. Ale siedmiu białych zerwało się na nogi i pobiegło w stronę rzeki. Setki chłopców popędziły za nimi konno. Była taka gonitwa i zamieszanie, jakby cały świat oszalał. Był taki tłum, tyle kurzu i dymu w powietrzu, że nie widziałam, co się stało z tymi siedmioma. Goniły ich setki wojowników Sjuksów i Szejenów. Potem mówiono, że zabili się sami, tak jak tamci, ktorzy'kryli się za końmi”140. Ucieczka w kierunku rzeki nie dawała żadnych szans, toteż można sądzić, że zbiegowie nie biegli w jej stronę z wyboru, lecz byli przez Indian pędzeni. Gonitwa zakończyła się na skraju głębokiej rozpad­ liny, która ciągnęła się między grzbietem a rzeką. Ciała uciekających spoczęły na jej brzegu lub dnie. Na spowitym w prochowy dym wzgórzu żołnierze kompanii C i kilkunastu niedobitków z innych kompanii — razem około 50 ludzi — zgromadzili się wokół Custera. Wciąż jeszcze powiewał bojowy sztandar ze skrzyżowanymi szablami, trzymany przez sierż. Hughesa z kompanii K, a trębacz Dose z kompanii G, który był jednym z trzech ordynansów Custera, ciągle trąbił sygnały. Transfer do sztabu przyniósł im pecha, ale nie okazywali tego. Custer ogarnął spojrzeniem pozycję. Na horyzoncie słońce chyliło się za majestatyczne, ośnieżone szczyty gór Big Horn. Bliżej, u stóp urwistych wzgórz, wiła się rzeka Little Big Hom. Jej drugi brzeg porastał las, za którym widać było setki tipi. Dymy snuły się w dolinie — wokół w dziesiątkach miejsc płonęła preria. Na 140 M a r q u i s , Custer..., s. 89-90. Opis ten pozwala postawić hipotezę, że niektóre z 14 ciał, znalezionych na brzegach rozpadliny o stromych zboczach, o głębokości 15 i szerokości 20 stóp, przebiegającej między grzbietem a rzeką, a także 28 ciał, znalezionych na jej dnie, należały do żołnierzy, którzy zostali przez Indian zapędzeni nad nią lub do niej wrzuceni. Wbrew temu, co przyjmują opracowania, prawdopodobnie nie byli to żołnierze kompanii E. Nikt z Indian nie zauważył, aby z kompanii E ktoś próbował ucieczki. Ponadto uciekający z pozycji kompanii E w kierunku południowym musieliby najpierw przekroczyć rozpadlinę, co byłoby nielogiczne i praktycznie niemożliwe. Również nie jest prawdopodobne, aby jacyś żołnierze dobrowolnie zajęli w niej pozycje lub szukali schronienia, ze względu na jej wątpliwe walory obronne - byłaby to raczej pułapka.

okolicznych wzgórzach gromadzili się Indianie — starzy, squaws i dzieci. Teraz, gdy ze strony wasichun nie trzeba już się było niczego obawiać, nadchodzili z obozu, by przyjrzeć się popisom męstwa i rywalizacji wojowników i ich stowarzyszeń, okrzykami dodawać im ducha i wyrażać podziw. Indianie riie spieszyli się. Teren im sprzyjał. Na otoczonych kawalerzystów sypały się kule. Żołnierze strzelali w kierunku wznoszących się obłoczków pro­ chowego dymu, lecz ukrytych Indian nie mogli dostrzec. Oni zaś wiedzieli, gdzie są żołnierze. Mieli także przewagę w sile ognia. Wprawdzie Springfield model 1873 kalibru 45—55 miał większą stopping power, był celniejszy i miał większy zasięg niż używane przez Indian karabiny Sharps, Winchester i Henry, lecz na każdy wojskowy karabinek przypadały dwa w rękach wojowników. Ich karabiny powtarzalne wypluwały ołów z większą prędkością, niż żołnierze nadążali ładować i strzelać141. Strzelali także zza osłony z łuków - strzały wzbijały się w górę i spadały z ogromną siłą na wzgórze. A przy tym powoli, nieubłaganie podpełzali ku oblężonym. To tu, to tam pojawiała się na ułamek sekundy pomalowana twarz i znikała, zanim żołnierz wycelował. Setki głów wyskakiwały dokoła jak diabły z pudełka. Czasem nagi, pomalowany wojownik z okrzy­ kiem rzucał się w stronę żołnierzy i padał, nie wiadomo, trafiony czy nie. Inni skradali się, by zdobyć trofeum; jakiś młody wojownik chwycił sakwę zabitego żołnierza i uniósł ją z triumfem. Jeszcze inni podchodzili coraz bliżej, dążąc do zwarcia. Niektórzy wojownicy uważali, że z wasichun bezpieczniej walczyć na małą odległość — akicita celowali lepiej od nich i z daleka łatwiej mogli trafić. Ale jeśli wystrzelali naboje, to zwykle nie zdążali już nabić broni, a mieli najczęściej tylko broń palną, podczas gdy Indianie zawsze jeszcze mogli posłużyć się maczugą lub tomahawkiem. Sjuks imieniem Śmierdzący Niedźwiedź dostrzegł, jak jakiś wojownik rzucił się na żołnierza. Ten chwycił karabinek za lufę i zadał Indianinowi potężny cios kolbą. Impet zadanego z rozmachem uderzenia sprawił, że obaj upadli, i Śmierdzący Niedźwiedź stracił ich z oczu. 141 Z badań archeologicznych na wzgórzu Custera wynika, że na każdego żołnierza przypadało co najmniej 18 kul wystrzelonych z indiańskiej broni powtarzalnej ( S c o t t , op. cit., s. 118).

Kawalerzyści nie rozumieli zachowania Indian. Większość z nich zresztą nigdy nie walczyła z Indianami, a wielu widziało ich po raz pierwszy, jeśli nie liczyć wałęsających się w pobliżu fortu coffee coolers, którzy byli całkiem niepodobni do tych Indian, których teraz mieli przed sobą. Pozornie bezładne ataki, to grup, to znów pojedynczych wojowników, oddziaływały na żołnierzy psychicznie. Nikt nie wiedział, czego ma się w następnej chwili spodziewać. Nie było wiadomo, gdzie ukaże się wymalowana twarz, czy nagle jak spod ziemi nie wyrośnie postać nagiego Indianina, by zadać cios. Nawoływania zgromadzonych wokół Indian, widzów spektaklu, którego byli bohaterami, wrzaski, wycia i okrzyki śmierci, wznoszone przez jego indiańskich uczestników, wyczerpywały ich nerwowo. Dawały się we znaki trudy kampanii, do jakich nie mieli okazji się przyzwyczaić. Byli zmęczeni upałem, kurzem, walką, duszącym dymem prochowym i pragnieniem. Frustrowało ich, że na skutek zabrudzenia naboi zaczynały zacinać się rozgrzane karabinki i trzeba było wyciągać łuski nożami z komór nabojowych142. Coraz wyraźniej zdawali sobie sprawę z beznadziejności sytuacji. Krew spływała po prawej ręce Custera — został ranny w przedramię. Wokół niego obrońców ubywało. Tom, odważny aż do brawury, dwukrotnie odznaczony za męstwo w wojnie secesyjnej — teraz także jeździł konno tam i z powrotem wzdłuż linii, nie kryjąc się...143 Boston —jego problemy z bronchitem na zawsze skończone... Autie Reed — to był nieprzewidziany koniec wakacji... Dr Lord—mimo że był chory, nie chciał zostać na tyłach... Mark Kellogg - nie będzie nowego reportażu... Coraz więcej rannych i zabitych. Żywi leżeli lub klęczeli za ciałami 142

Kwestia zacinania się Springfieldów była wielokrotnie dyskutowana. Niektóre opracowania widzą w niej nawet jedną z głównych przyczyn klęski Custera. Niewątpliwie zacięcia się zdarzały, z badań archeologicznych wynika jednak, że dotknęły one nie więcej niż 5% Springfieldów, użytych przez batalion Custera, nie miały więc istotnego wpływu na wynik bitwy ( S c o t t , op. cit., s. 113—115). Poza tym broń znajdująca się w rękach Indian zacinała się równie często, jeśli nie częściej, z powodu gorszej konserwacji i niestaranności w obchodzeniu się z nią. Zacięcia zdarzały się także na skutek używania przez Indian zdobytej amunicji kal. 45—55 do broni kal. 50, co powodowało rozerwanie łuski. 143 Jest to przypuszczenie autora. Wódz Szejenów Dwa Księżyce mówi: „Żołnierze w linii padali, ale jeden jeździł po linii tam i z powrotem, krzycząc przez cały czas. Dosiadał rudego kasztana z białą strzałką i białymi przednimi pęcinami. Nie wiem, kto to był. To był dzielny człowiek [...] Miał koszulę ze skóry jelenia. Dobrze walczył dużym nożem” (cyt. w W i n d o 1 p h, op. cit., s. 213-214).

koni. Kawalerzyści zabili je sami, aby stworzyć sobie osłonę lub jej iluzję — ciało konia chroniło ich tylko z jednej strony, a Indianie pojawiali się zewsząd. Szkoda koni - próżna ofiara, przedłużająca być może życie jeźdźca o kilka chwil. Przeciętny żołnierz nie był uczuciowo związany ze swoim koniem, a często nie lubił ani jego, ani związanych z jego obrządzaniem kłopotów. Co innego oficerowie, którzy dobierali sobie wierzchowce, dbali o nie i traktowali jak zwierzęta domowe. Custer nie zastrzelił Vic. Miał nadzieję, że uda jej się wyjść cało z okrążenia144. Bronił się, strzelając do atakujących najpierw z Reming­ tona, któremu zawdzięczał tyle myśliwskich trofeów145. Teraz stal na linii, nie kryjąc się, by dodać ducha żołnierzom. Niech widzą, że dowódca jeszcze żyje. W dłoniach trzymał krótkie angielskie rewolwery i strzelał, gdy jakaś głowa pokazywała sią bliżej. Zbyt wiele tych głów... Zbyt blisko... Strzelał na zmianą, prawa, lewa, liczaę naboje. Raz i dwa, i trzy, i cztery... Poczuł silne uderzenie w pierś. Zatoczył się, ale utrzymał na nogach. Siedem i osiem, dziewięć i dziesięć... Przyklękną}. Jedenaście... Głowy coraz bliżej... Nabić ponownie już nie zdąży. Przyłożył lufę_ rewolweru do lewej skroni. Dwanaście...146 Potem wszystko trwało nie dłużej, niż potrzeba na wypalenie fajki, jak mówili Indianie. Kiedy strzały na wzgórzu umilkły, 144

Jest to przypuszczenie autora. Choć np. Edgerly ( H a m m e r , op. cit., s. 58) twierdzi, że Vic została zabita, to nie znaleziono jej ciała (kpt. Bourke sądził, że znalazł jej szczątki i z kopyt zrobił kałamarze, z których jeden ofiarował muzeum w Filadelfii — por. W h e e l e r , op. cit., s. 184 - lecz znaleziony przez niego koń miał tylko trzy pęciny białe) ani nie odkryto jej wśród koni, zdobytych przez Indian. W kilka lat po bitwie szerzyły się pogłoski, że Vic została przez Indian zabrana do Kanady, ale nigdy nie zostały one zweryfikowane (W i n d o 1 ph, op. cit., s. 54). 145 Wokół ciała Custera znaleziono kilkanaście łusek od naboi do Remingtona. 146 Autor pozwala sobie na przypuszczenie, że Custer „zachował ostatnią kulę dla siebie”, ponieważ licowałoby to z jego charakterem, a ponadto byłoby zgodne z rozpowszechnionym wśród żołnierzy przekonaniem, że jest to właściwy sposób postępowania w beznadziejnej sytuacji. Jak pisze Rudyard Kipling (The Young British Soldier): When you 're wounded and left on Afghanistan 's plains And the women come out to cut up what remains, Just roll to your rifle and blow out your brains — An ’ go to your Gawd like a soldier. Spekulowanie na temat, kto z Indian zabił Custera, jakkolwiek powszechne w opraco­ waniach, jest pozbawione sensu. Indianie nie wiedzieli, że mają do czynienia z Custerem, a nawet gdyby wiedzieli, nie mogliby go rozpoznać w dymie, kurzu i chaosie, wśród podobnie wyglądających postaci.

zalała je fala wojowników, chętnych zaliczać ciosy147. Wśród zabitych i rannych nie było już nikogo zdolnego do stawienia oporu, brakło sił nawet, by nacisnąć na spust Colta. „Wielu leżało na ziemi, z otwartymi niebieskimi oczami, i czekało, aż ich zabijemy. W ciągu kilku minut wszyscy zostali zabici... Było mi ich żal. Żaden to zaszczyt mieć takie słabe ofiary za przeciwników” — wspomina Stojący Niedźwiedź148. Nieliczni akicita, którym udało się zachować konie, próbowali ucieczki. Nie wiadomo, czy widzieli proporzec, który na Wzgórzu Weira zatknęli żołnierze, obserwujący ich ostatnie chwile, ale kierowali się w jego stronę. Oficer na kasztanowatym koniu pomknął w stronę wzgórz szlakiem, którym przyszedł oddział. Pogonili za nim Stary Niedźwiedź, Zabija Nocą i jeszcze kilku Indian, ale zostawił ich w tyle. Oddalał się już, gdy celny strzał Starego Niedźwiedzia trafił go między łopatki. Innego akicita Indianie zaskoczyli w wąwozie Medicine Tail — Niski Pies i Małe Słońce zagrodzili mu drogę. Udało mu się przejechać, ale Niski Pies zeskoczył z konia i trafił go, mierząc z podpórki. Jeszcze jeden, choć dosiadał dobrego konia, „mknął jak wiatr” i miał szansę ujść z życiem, widząc za sobą uparcie goniących go Indian nie wytrzymał i zastrzelił się. St. sierż. Butler, który przeżył zagładę kompanii L, wydostał się pieszo z okrążenia i został osaczony dopiero za wąwozem Medicine Tail. Bronił się zawzięcie i prawdopodobnie drogo sprzedał swoje życie149. Tymczasem na pobojowisku kotłowali się Indianie. Chłopcy uganiali się na ponies wśród ciał zabitych, zaliczając na nich ciosy. Było to uważane za odważny czyn jak na chłopca - nigdy nie było pewności, czy wróg jest istotnie martwy i czy nie udaje tylko. Strzelali z broni palnej do zwłok i szpikowali je dziesiątkami strzał. 147 Niektórzy autorzy (np. G r a y , Custer's..., s. 393—394) dopuszczają możliwość, że kompania E utrzymała się na pozycji równie długo, jak oddział Custera, lecz relacje Indian jednoznacznie wskazują, iż po zagładzie kompanii E walka na grzbiecie i wzgórzu jeszcze trwała. l48 S t a n d i n g B e a r , op. cit., s. 83. Z małej liczby kul i łusek od naboi do Colta kal. 45 znalezionych w wyniku badań archeologicznych można wnioskować, że kiedy Indianie zbliżyli się na odległość umożliwiającą ich użycie, większość żołnierzy była martwa lub niezdolna do walki ( S c o t t , op. cit., s. 130 i 281). 149 Gr i n n e 11, op. cit., s. 353, S t a n d s - I n - T i m b e r , op. cit., s. 206-207. Zabitym przez Starego Niedźwiedzia mógł być por. Harrington, którego ciała nie odnaleziono. Wokół ciała sierż. Butlera naliczono 28 łusek.

W zamieszaniu czasem trafiali jedni drugich. Niektórzy wojownicy skalpowali zabitych - raczej z przyzwyczajenia. Skalpy akicita były bez wartości i nie można się nimi było poszczycić podczas tańca skalpów, toteż zaraz je wyrzucali; gdyby ktoś przyniósł taki skalp do obozu, zostałby skrytykowany i wyśmiany. Inni dobijali rannych i okaleczali zwłoki. Sjuksowie zostawiali na ciałach swoje znaki rozpoznawcze - głębokie do kości cięcia nożem na obu udach, a Szejenowie swoje, odrąbując ręce w łokciu150. Wszyscy, mężczyźni, squaws i chłopcy, poszukiwali łupów. Oczywiście pożądana była broń i amunicja, ale przydawało się wszystko. Z martwych koni zdejmowano uzdy i rzędy. Zabitych żołnierzy obdzierano do naga i dokładnie obszukiwano. Szukano zwłaszcza tytoniu. Oprócz niego w kieszeniach, a także w noszonych pod ubraniem pasach było sporo monet i banknotów. Ze srebrnych dolarów można było zrobić sprzączki, naszyjniki, ozdoby dla ludzi i koni. Banknotów używały do zabawy indiańskie dzieci. Tylko nieliczni wojownicy, prawdopodobnie obyci z życiem białych w agen­ cji, orientowali się w wartości pieniędzy i zbierali je do sakiew151. Przydawała się także odzież — kurtki, koszule i kapelusze można było nosić. Ze spodni można było zrobić legginsy. Cholewy butów nadawały się do przerobienia na torby. Zbierano noże, scyzoryki, zegarki, obrączki, grzebienie, notesy... Sprawdzano też zawartość manierek. Krótkoogoniasty Koń znalazł płaską butelkę, w której było trochę minnie wakan, i zaraz ją opróżnił. Ciepła whisky nie pozostała w nim jednak długo152. Wśród wędrujących po pobojowisku znalazły się dwie kobiety z plemienia Południowych Szejenów. Na wzgórzu, na którym akicita stoczyli ostatnią walkę, jeden z zabitych zwrócił ich uwagę. Nie był 150

Dało to asumpt do powstania legendy, iż sztandarowy, st. sierż. Vickory, po śmierci nie wypuszczał z zaciśniętej ręki sztandaru pułkowego, toteż Indianie musieli mu ją wraz z nim odrąbać. Sztandar pułkowy pozostał jednak przy taborach, a sztan­ darowym Custera był sierż. Hughes. 151 Suma wypłaconego 18 maja żołdu wynosiła ponad 25 tysięcy dolarów. Pozbierane pieniądze wraz z pewnymi innymi łupami Indianie ukryli w szczelinie w skale w dolinie Ash Creek. Nie wiadomo, czy zostały one odnalezione. Wokół historii tej narosła legenda ze wszystkimi atrybutami ukrytego skarbu, włącznie z mapą, która miała wskazywać drogę do niego (S t a nd s -1 n - T i m b e r, op. cit., s. 206 i przypis 26). 152 M a r q u i s , Keep..., s. 128. Whisky było więc niewiele, a fakt, że pozostała, dowodzi, że żołnierze nie byli pijani.

już piękny i elegancki, nie miał słynnych długich loków, lecz mimo to go rozpoznały. Kilku Sjuksów właśnie zdzierało z niego ubranie. Kiedy zabrali się do cięcia, starsza z kobiet zaprotestowała. — To nasz krewny — powiedziała, pomagając sobie znakami. - Nazywa się Hi-es-tzi. Wojownicy odeszli, a kobiety uklękły obok ciała. Ułożyły je równo i zaczęły ocierać z kurzu i krwi. — Tak, Hi-es-tzi — mruczała starsza. — Nie powinieneś był znowu walczyć przeciwko Szejenom. Me-o-tzi będzie w żałobie. Z woreczka przyczepionego do paska wyjęła szydło i wbiła je w ucho martwego. Kościany szpikulec wszedł głęboko w czaszkę. — Nie słuchałeś, kiedy Strażnik Magicznych Strzał ostrzegał cię, że zginiesz, jeśli jeszcze raz spróbujesz z nami walczyć — mruczała, wbijając szydło w drugie ucho. — Teraz będziesz słyszał lepiej...153 Podpułkownik Custer patrzył niewidzącymi oczami w niebo. 9

WZGÓRZE RENO - DOLINA ASH CREEK - DOLINA ROSEBUD, godz. 18.00-24.00

Arikarowie, którzy ze zdobytymi końmi opuścili Wzgórze Reno, najpierw wjechali na grzbiet, przebiegający równolegle do niego po stronie wschodniej. Stamtąd rzucili pożegnalne spojrzenie, ku dolinie Little Big Horn. Zabici ludzie i konie leżeli za rzeką, na brzegu i u stóp wzgórza. Przy ziemi snuł się gęsty dym. Po prawej stronie rzeki, na wzgórzu o trzy mile na północ, Dakotowie jeździli wśród martwych ciał i ścigali kilku spieszonych żołnierzy. Gdy zwiadowcy przenieśli wzrok na południe, ujrzeli zbliżających się Sjuksów. — Uciekajmy do tego lasu - rzekł Zadźgał, wskazując leżący nie opodal zagajnik. Lasek okazał się jednak zbyt rzadki, aby dać wszystkim osłonę. Sjuksowie nie spieszyli się, wiedząc, że obciążeni stadem koni Arikarowie łatwo im nie uciekną. — Połowa niech zsiądzie z koni, zostanie tu ze mną i zatrzyma tych Dakotów, a reszta wycofa się z końmi — polecił Zadźgał. Dziewięciu Arikarów i Billy Cross pozostali. 153

Marquis, Custer, s. 96.

Sjuksowie byli uparci i strzelanina trwała jeszcze godzinę po zachodzie słońca, który nastąpił około 20.00. W oddali zwiadowcy widzieli błyski z luf, dzięki czemu wiedzieli, że oddział na Wzgórzu Reno trzyma się jeszcze. Wreszcie dosiedli koni i pozorując atak rzucili się w stronę Sjuksów, strzelając w pędzie. Kiedy Sjuksowie cofnęli się, zawrócili i pogonili za swymi towarzyszami, którzy w tym czasie byli już w dolinie Ash Creek. Sjuksowie nie dali za wygraną i dwukrotnie zachodzili ich z przodu, próbując odciąć im odwrót. W końcu dopadli ich za miejscem, w którym stało samotne tipi, obecnie spalone. „Sjuksowie — wspomina Żołnierz — mocno nas naciskali, a jeden, wymalowany na czerwono, na bułanym koniu o łysej twarzy, niemalże nas dogonił. Miał włosy przewiązane żółtą wstążką. Postanowiliśmy pojechać do przodu, skręcić w bok i zaata­ kować. Strzeliłem do niego, ale się uchylił. Był blisko i inni też do niego strzelali, a Zadźgał twierdził, że go trafił, bo tak się zachowywał, jakby dostał. (Kilka lat później dowiedzieliśmy się, że) był on Szejenem i że trafiliśmy go”. Sjuksowie zawrócili i odjechali, skąd przyszli. Straż tylna próbowała dołączyć do grupy prowadzącej konie, lecz w ciemnościach wyprzedziła ją, nie wiedząc o tym. Tymczasem ich towarzysze w dolinie Ash Creek wpadli na inny oddział Sjuksów, a jednocześnie z tyłu zaszedł ich pościg. Wyrwali się prześladowcom, lecz zgubili przy tym szlak, a na domiar złego potyczka toczyła się zbyt blisko zdobytych koni — przerażone błyskami i hukiem wystrzałów wyrwały się i uciekły. Arikarowie nie szukali ich już, lecz ruszyli dalej. Dochodziła 22,00, gdy przekroczyli dział wód i około północy dotarli do doliny Rosebud. Tu poczuli się bezpieczniej i ułożyli do snu154, nieświadomi, że niedaleko obozowała ich tylna straż.

WZGÓRZE RENO, godz. 18.00-24.00

Wzgórze, na którym znalazł się oddział, złożony z batalionów mjr. Reno i kpt. Benteena oraz taborów, miało w najwyższym punkcie, to jest na południowo-wschodnim krańcu, wysokość 225 stóp ponad rzeką, a w najniższym — pośrodku — około 190 stóp. Leżało na skraju 154

Mały Sjuks, w: G r a h a m , op. cit., s . 43 oraz H a m m e r , op. cit., s. 181, Uderza Dwóch, tamże, s. i 85, Żołnierz, tamie, s. 189.

łańcucha wzgórz, ciągnących się wzdłuż rzeki, w pewnej odległości od jej urwistego brzegu. Od strony zachodniej teren był pełen parowów, żlebów i rozpadlin, które wiodły ku rzece. Tu i ówdzie rosły w nich małe jałowce155. O pół mili na północny wschód od Wzgórza Reno znajdował się równoległy do niego grzbiet, o wysoko­ ści równej jego najwyższemu punktowi. Wzgórze, grzbiet i dolinę pomiędzy nimi porastała wysoka trawa i bylica. Tam, gdzie nie rosła trawa, widać było drobny piasek, który zapadał się pod naciskiem stóp i unosił w postaci kurzu. Od północy wzgórze było osłonięte dosyć krótkim, skalistym grzbietem, którego zbocza opadały łagodnie od frontu i od tyłu. Bezpośrednio na tyłach grzbietu wznosił się pagórek, za którym, w centrum wzgórza, znajdowało się obszerne zagłębienie w kształcie spodka, osłonięte ze wszystkich stron z wyjątkiem wschodniej. Wzgórze kończyło się od południa drugim skalistym grzbietem. Pierwsze na wzgórze powróciły tabory i kompanie A i B z rannymi. Muły odprowadzono do zagłębienia pośrodku wzgórza, wraz z końmi ze wszystkich kompanii. Tam też umieszczono rannych. Kompanie pośpiesznie zajmowały pozycje, aby stawić czoło natarciu Indian, które, jak byli pewni, miało zaraz nastąpić. — Wallace! - zawołał Benteen. — Ustaw prawe skrzydło swojej kompanii tutaj! — Jakie prawe skrzydło? — odparł Wallace. - Nie mam kompanii, zostało przy mnie trzech ludzi. — Mniejsza o to, stój tu z tymi trzema i niech ci nie uciekną — rzekł Benteen. Pięć kompanii — B, G, M, K, i D - rozmieściło się pod kierunkiem Benteena od lewej do prawej na grzbiecie na północnym krańcu wzgórza, skąd mógł nadejść główny atak. Mjr Reno ulokował się na skraju lewego skrzydła, od strony rzeki. Nie była to linia, lecz raczej łuk, i to dosyć nieregularny. Kompania A pozostała w cent­ rum — przy taborach, od strony wschodniej. Ponieważ teren nie dawał ludziom z kompanii A żadnej osłony, ustawilili przed sobą barykadę ze skrzynek sucharów i worków z bekonem. Na prawym skrzydle dla swojej kompanii H Benteen wybrał grzbiet na połu­ dniowym skraju wzgórza; „rozciągnąłem kompanię na tak wielkim 155

Or. (western red) cedar — jałowiec wirginijski, Juniperus virginiana L.

terenie, jak zajmowany przez sześć pozostałych - pisze - daleko w tyle, na skraju linii wzgórz, blisko rzeki”156. Od zachodu nie wystawiono żadnej obrony - atak od strony rzeki, w górę po zboczu, nie był prawdopodobny, a gdyby jakaś próba została podjęta, z obu krańców łatwo byłoby krzyżowym ogniem ostrzelać atakujących. Indianie pojawili się bardzo szybko na wysokim grzbiecie od strony wschodniej. Tak jak oceniał por. Godfrey, dominował on nad pozycją mjr. Reno i wkrótce miał zasłużyć na nazwę Grzbietu Strzelców Wyborowych. Na razie jednak sądzono, że Indianie przygotowują się do ataku, toteż gdy na przedpolu pojawił się jeździec, niektórzy żołnierze wymierzyli do niego. - Nie strzelajcie, to Thompson! — wykrzyknął jego kolega z kom­ panii, McGuire. Po chwili Thompson znalazł się wśród swoich. Jego widok ucieszył zwłaszcza McGuire’a, który był jednym z siedmiu ludzi z kompanii C przydzielonych do taborów. — Daj mi konia, Thompson — powiedział — a ja mam dla ciebie miejsce w linii. McGuire odszedł z koniem, a Thompson położył się za krzakiem bylicy. Żołnierzy mogło dziwić, że właśnie on, kompanijna oferma, któremu spadały ostrogi, który gubił pas z amunicją, którego karabinek zacinał się, bo nie umiał utrzymać naboi w czystości, uszedł z życiem. Nie opowiadał o tym, a oni nie pytali. „Nowi ludzie tego nie rozumieli, a starzy nigdy nie lubili takich pytań”157. Poza tym nastrój nie sprzyjał rozmowom. Ogień Indian nasilał się i przechodził w gęstą palbę. Jego intensywność zaskoczyła żołnierzy i niemalże pozbawiła ich woli walki. „Nożem wygrzebałem sobie dziurę za kępą bylicy — pisze „Duży Fritz” Sivertsen. — Nie miała nawet dwóch stóp wysokości, a ja byłem najwyższy w kompanii, ale mimo to wydawała mi się jakąś osłoną”158. „Wszyscy leżeli i starali się rozpłaszczyć tak cienko, jak mogli” - wspomina por. Godfrey. - Po kilku minutach leżenia ze zgrozą stwierdziłem, że zastanawiam się, czy łodyga, gruba mniej więcej jak mój palec, może zatrzymać kulę, więc wstałem i poszedłem po linii, ostrzegając ludzi, by 156

G r a h a m , op. cit., s. 181. McGuire, w: Ha m me r, op. cit., s. 125. 158 C o f f e e n, op. cit., s. 44.

157

nie marnowali amunicji. Rozkazałem, by dobrzy strzelcy strzelali, a inni podawali im nabitą broń”159. Większości jednak strzelanie nie było w głowie. Początkowo nieprzyjacielski ostrzał kierował się głównie na kompanie po stronie północnej oraz na zgrupowane pośrodku wzgórza tabory. „Nie można było osłonić ludzi i zwierząt przed ogniem Indian ze wzgórza od wschodu. Zabijali zwierzę po zwierzęciu, trafiali też ludzi. Ciężko było nic na to nie móc poradzić” — pisze sierż. Windolph, którego kompania H była na skraju południowym. Wkrótce on również stał się celem. „Kompania H była na naszym wzgórzu równie bezradna, jak zwierzęta. Zaledwie obsadziliśmy linię tyralierą, w odstępach 20 stóp, gdy Indianie nas otoczyli. Jeszcze nie wiedzieliśmy, w jakim jesteśmy niebezpieczeństwie, kiedy pośpiesznie stawialiśmy nieudolne barykady z siodeł, skrzynek sucharów, bekonu, wszys­ tkiego, co wpadło w ręce. Nie była to najczęściej żadna osłona, ale czuliśmy się bezpieczniej. Walka zaczęła się na poważnie. Małe grupki Indian podpełzały jak najbliżej i otwierały ogień zza krzaków lub wzgórków. Naciskali kompanię H twardo i zagrażali zdobyciem naszej pozycji. Atak jednak nie nastąpił. Czasem nagi czerwonoskóry zrywał się nagle na nogi i padał na ziemię, zanim zdążyliśmy go wziąć na muszkę. Gdyby użyli głowy i zaatakowali ze wszystkich stron jednocześnie, zalaliby nas. Ale nie zrobili tego”160. Indianie nie zamierzali atakować. Straty poniesione w boju z batalionem Custera kazały im przemyśleć dotychczasową taktykę. Akicita na wzgórzu nie byli niebezpieczni dla obozu. Nie było wiadomo, ilu ich jest, ale zaatakowanie ich przyniosłoby raczej wątpliwe zyski, a być może znowu duże straty. Było tylko kwestią czasu, kiedy oblężonym zabraknie amunicji, żywności, a zwłaszcza wody. Indianie zaś mieli tego wszystkiego pod dostatkiem. Przed godziną zdobyli dodatkowo znaczne ilości broni i amunicji i nie zamierzali jej oszczędzać. „Zostało nam mnóstwo amunicji, a mieliśmy sposoby, aby dostać jeszcze więcej... Wielu z nas miało Winchestery, ale mieliśmy wszelkie rodzaje 159

G r a h a m , op. cit., s. 143. i n d o l p h , op. cit., s. 99—101. Cytat uporządkowany przez autora.

160 W

karabinów. Mogliśmy ich wyniszczyć” - ocenia Samiec Pies161. Wprawdzie zabicie wroga z daleka było nieważne bez zaliczenia ciosu, lecz zwyciężył pragmatyzm. „Indianie polewali nas prysznicem ołowiu, który dręczył nas w najwyższym stopniu [...] - pisze Thompson. Niektórzy z nas rozładowali muły i użyli skrzynek sucharów jako przedpiersia. Gdybyśmy tego nie zrobili, załatwiliby nas jednego po drugim [...] Człowiek, który leżał obok mnie, chował się za skrzynką sucharów i mówił wesoło, że prawdopodobnie wyjdziemy z tego cało, gdy kula z trzaskiem przeszyła skrzynkę, trafiła go i zabiła na miejscu. Wciągnął tylko powietrze i ucichł. Popełnił błąd, ustawiając skrzynkę tak, że krawędzie sucharów były zwrócone na zewnątrz. (Następna) kula trafiła skrzynkę, za którą ja leżałem. Słyszałem, jak ołów z trzaskiem ryje zawartość i myślałem, że czas przyszedł na mnie. Ale nie, kula zatrzymała się...”162 Zginął sierż. DeWitt Winney z kompanii K. Trębacz Helmer został trafiony w brzuch i skonał, błagając kolegów, aby go dobili. Kpr. King z kompanii A odniósł śmiertelną ranę. Szer. Voigt z kompanii M dostał kulę w głowę, gdy próbował uspokoić przerażone konie i stał między nimi, nie zważając na ostrzeżenia163. Ranni zostali st. sierż. Heyn i 5 żołnierzy. Rzeź, jaką indiańskie kule czyniły wśród zwierząt — zabitych zostało blisko 50 — wprawiała je w popłoch. Czasem rannym koniom, których nie pilnowano, udawało się wybiec za linię. Wyrywające się konie i muły żołnierze przywiązywali do ciał ich martwych towarzy­ szy, co nie poprawiało im samopoczucia. Było to za wiele dla starego Bamuma. Nieposkromiony muł znowu się wyrwał i pobiegł na oślep, unosząc na grzbiecie 2000 naboi karabinowych. Sierż. Hanley pogonił za nim. Muł biegł prosto ku Indianom na Wzgórzu Strzelców Wyborowych. Kule cięły grunt dookoła. Hanley przypuszczał, że zostanie zabity, lecz jeszcze bardziej obawiał się, że będzie obwiniany, 161 H a m m e r , op. cit., s. 208. Na podstawie źródeł i badań archeologicznych ocenia się liczbę posiadanych przez Indian karabinów powtarzalnych typu Winchester i Henry na od 340 do 403. Liczbę sztuk broni palnej innych typów ocenia się na 375 (nie licząc broni, która została zdobyta na żołnierzach batalionów Reno i Custera i użyta w późniejszej fazie bitwy). Por. S c o t t , op. cit., s. 117—121. 162 T h o m p s o n , op. cit., s. 186—188. 163 Według sierż. Ryana Voigt osłaniał konia kpt. Frencha, „najlepszego w całym oddziale konia do polowania na bizony” ( G r a h a m , op. cit., s. 245).

jeśli Bamum ucieknie. Klnąc zwierzę, wyciągnął rewolwer, gotów je zastrzelić. Bamum jednak opamiętał się i pozwolił odprowadzić na Wzgórze Reno164. Kpt. Weir, jakby zatopiony w myślach, chodził tam i z powrotem za linią swojej kompanii. Kpt. French siedział ze skrzyżowanymi nogami pośrodku stanowisk swojej kompanii i komentował toczące się wydarzenia, gdy kula przeszyła jego kapelusz. — To było blisko, chłopcy — powiedział French. — Chyba muszę się przesiąść... Indianie ostrzeliwali Wzgórze Reno do zmierzchu. Strzały cichły stopniowo, od czasu do czasu nad głowami gwizdnęła kula. O 22.00 ogień ustał całkowicie. Żołnierze zaczęli odprężać się po trudach dnia. Najbardziej zmęczeni zapadli w sen, inni rozglądali się wokół. Byli dość spokojni — powszechnie panowała opinia, że Indianie nie walczą nocą. Szer. Golden z kompanii D podszedł do sierżanta. — Tom, czy Indianie wrócą? — zapytał. — Prawdopodobnie wrócą o świcie — odrzekł zapytany. Golden nieoczekiwanie wybuchnął płaczem. — Jeśli wrócą, to mnie zabiją! — wykrztusił. Sierżant, zaskoczony, Golden bowiem dotąd sprawował się dobrze, starał się go uspokoić. Szer. Thompson poszedł do taborów. „McGuire pilnował pięciu koni. (Kiedy go ostatnio widziałem), siedział na ziemi z głową wciśniętą w ramiona i oczami wyłażącymi z orbit. Gdy wróciłem, siedział dokładnie w tej samej pozycji, ciągle trzymając wodze pięciu koni w ręce, ale trzy były martwe. Spytałem go, czy wie, że trzy konie nie żyją. Żałośnie potrząsnął głową. Ponieważ jeden z zabitych koni był mój, odszedłem zdegustowany”165. W taborach znalazł się również szer. Taylor z kompanii A. W jego kompanii sierżantem-szefem po ranieniu Heyna został sierż. Fehler, „podstarzały Niemiec o raczej spokojnym usposobieniu”, który nie przywiązywał wagi do dyscypliny. Kompania rozeszła się i Taylor poszukiwał jakiegoś przełożonego. Dostrzegł Fehlera wśród jucznych mułów, podszedł i zapytał: 164 Hanley, w: H a m m e r , op. cit., s. 127. Hanley został odznaczony Medalem Honoru za „schwytanie jucznego muła”. 165 T h o m p s o n, op. cit., s. 192.

— Co robimy, zostajemy tu, czy spróbujemy odejść? — Chciałbym wiedzieć, jak, do diabła, mielibyśmy odejść - od­ powiedział mu inny głos. Był to mjr Reno. Taylor był zaskoczony, że odzywa się do niego w takiej formie sam dowódca batalionu (jak się okazało, Reno miał powód, by opuścić stanowisko dowodzenia - w bagażu miał butelkę whisky166). Kontynuował jednak, zwracając się nadal do Fehlera. — Bo jeśli mielibyśmy zostać, to powinniśmy też zbudować taką barykadę, jak tutaj. Indianie rzucą się na nas od rana. — Tak, sierżancie — wtrącił się znowu Reno. — Niech wszyscy ludzie zaraz biorą się do roboty. Fehler zaczął wydawać rozkazy, ale większość nie była zaintere­ sowana pracą. Zwłaszcza cywilni pakowacze z oporem tylko pod­ dawali się wojskowej dyscyplinie, która, jak uważali, ich nie obejmowała. Mjr Reno znalazł dwóch, Fretta i Churchilla, dekujących się między końmi. Rozgniewany bezczelnym zachowaniem Fretta, trzasnął go w szczękę. W końcu żołnierze i pakowacze wzięli się do dzieła. Dopiero teraz rozsiodłano wszystkie konie, pozdejmowano z mułów siodła juczne i przywiązano je do wbitych w ziemię metalowych szpilek167. Na pozycję od strony północnej przeniesiono skrzynki, worki i siodła, a tabory dodatkowo osłonięto od wschodu ciałami zabitych zwierząt. Próbowano także kopać okopy, ale w taborach były zaledwie trzy szpadle i dwa kilofy. Żołnierze wkopywali się w ziemię, używając jako narzędzi noży, talerzy i połówek manierek. Na domiar złego pod cienką i kruchą powierz­ chnią zeschniętego piasku kryła się warstwa twarda jak zeschła glina, a dalej, na głębokości 1—2 stóp zaczynał się drobny, osypujący się piach. Mimo to już około północy na Wzgórzu Reno zaczęło wyłaniać się coś, co w opowieściach żołnierzy nosi dumną nazwę „fortyfikacji”. Tylko kompania H pozostała bez osłony — grzbiet był skalisty, co uniemożliwiło kopanie, a kpt. Benteen uznał, że na wąskim szczycie nie ma miejsca na barykadę. 166 Według Reno miała ona pojemność 1 pinty (0,473 1). Godfrey utrzymuje, że Reno miał baryłkę o pojemności 0,5 galona (1,89 1) „ale wątpię, czy jakiś inny oficer spróbował jej zawartości” ( G r a h a m , op. cit., s. 149). 167 Sierż. Ryan ( G r a h a m , op. cit., s. 245) podaje, że konie rozsiodłano dopiero następnego wieczora. Gdyby tak było, stanowiłoby to zdumiewający przykład niekawaleryjskiego zachowania.

Pomimo zabezpieczeń pozycja kompanii A wyglądała na niepewną. Mjr Reno nie był całkiem przekonany, że Indianie nie zechcą odstąpić od swych zwyczajów i zaatakować pod osłoną ciemności, toteż zdecydował wystawić czujki. Sierż. Stanislas Roy pisze: „Reno przyszedł i rozkazał Moylanowi: «Niech jeden podoficer z sześcioma ochotnikami wyjdzie i stanie na pikiecie przed linią kompanii A.» Powiedziałem, że pójdę, jeśli będą ochotnicy do pójścia ze mną. Zgłosili się Conner, Gilbert, Bancroft, McClurg i Harris. Jeden, którego nazwiska nie wymienię, zgłosił się, ale się wycofał tuż przed wyjściem [...] Sjuksowie wciąż galopowali dokoła. Słyszeliśmy ich wyraźnie. Reno' powiedział, żebyśmy przemykali się pojedynczo. Dwóch z nas miało czuwać jednocześnie i odzywać się do siebie, aby nie zasnąć. Powiedział też, że jeśli Indianie otworzą ogień jutro wczesnym rankiem, mamy biec do szańców, ale nie w grupie, lecz w rozproszeniu...”168 Ppor. Vamum zaproponował, że wydostanie się z okrążenia i nawiąże kontakt z gen. Terrym. Zdecydowano jednak, że prak­ tyczniej będzie wykorzystać w tym celu Wrony, którzy dobrze znali okolice. „Jeden z oficerów — wspomina Młody Sokół — przy­ szedł do zwiadowców i powiedział, że trzeba zanieść wiadomość, aby wszyscy wiedzieli, co się stało. Każdy z nich miał nieść taką samą wiadomość. Mieli dosiadać rządowych koni, ponieważ były szybsze od ich własnych. Mieli jechać szybko i nie zważać na nikogo, kto byłby zastrzelony przez Dakotów. Gdyby ktoś został ranny lub zabity, miał wyciągnąć kartkę z wiadomością i zostawić ją obok siebie na ziemi, aby żołnierze ją znaleźli, kiedy przyjdą. Rozdwojony Róg powiedział, że rządowe konie są podkute i chce, aby pozdejmować im podkowy, by mogły biec szybciej. Gęś powiedział, że pójdzie także, mimo że jest ranny w rękę; jeśli mamy zostać zabici, to chce, żebyśmy wszyscy zostali zabici [...] Gęś, Rozdwojony Róg, Czerwony Głupi Nie­ dźwiedź, Młody Sokół i biały sierżant wyjechali na zewnątrz rozpadliną, ale tam Dakotowie ich ostrzelali, i wszyscy popędzili z powrotem...”169. Po tym doświadczeniu również i Vamum zniechęcił się do wychodzenia. 168 169

H a m m e r , op. cit., s. 113. G r a h a m, op. cits. 36. Cytat uporządkowany przez autora.

Tymczasem wewnątrz umocnień uporządkowano kompanie. Na wzgórzu było 14 oficerów, 335 żołnierzy, 8 zwiadowców i 11 cywilów (w tym ranni). 4 zabitych ułożono w jednym miejscu, a rannych umieszczono w lazarecie zaimprowizowanym na północnym stoku zagłębienia, pod opieką doktora Portera. Nie zanotowano, czy odbyła się narada oficerów, czy też toczące się między nimi rozmowy były nieformalne. Jednakże ponownie podjęta została kwestia opuszczenia wzgórza pod osłoną ciemności i powrotu szlakiem, którym przyszli. Reno zasugerował taką moż­ liwość Benteenowi. — Nie będziemy mogli szybko poruszać się nocą, zwłaszcza z rannymi — wyraził wątpliwość Benteen. — Część rannych może utrzymać się na koniach, a innych musielibyśmy zostawić — rzekł Reno. To rozstrzygnęło sprawę170. „Wszyscy zastanawiali się nad Custerem — pisze Godfrey. — Dlaczego nie skomunikował się z nami przez gońców lub sygnałami? Wydawało się, że przeważał pogląd, iż został pobity i odparty w dół rzeki, gdzie prawdopodobnie połączy się z generałem Terrym i wraz z nim powróci nam na odsiecz. Bardzo często też pytanie «Co się dzieje z Custerem?» spotykało się ze zniecierp­ liwieniem”171. Czy zniecierpliwienie to wynikało z poczucia, że Custer pozostawił dwie trzecie swojego pułku na łasce Indian, czy też raczej ze wstydu, że sprzeniewierzono się naczelnej dyrektywie kawalerzysty, po tylekroć powtarzanej przez Custera — ,jechać ku dźwiękowi wy­ strzałów”? A może zagłuszano nim myśl, której nikt nie chciał wypowiedzieć głośno? Ze Wzgórza Weira żołnierze mogli widzieć, co się działo z Custerem zaledwie o trzy mile od nich. Gdyby widok ten nie wzbudził w nich grozy, nie wpadliby tak łatwo w panikę i nie rzuciliby się do ucieczki. 170

Godfrey kwituje tę bulwersującą sprawę enigmatycznym zdaniem: „Dyskutowano kwestię wyruszenia, ale warunki związane z tą propozycją sprawiły, że została z oburzeniem odrzucona” ( G r a h a m , op. cit., s. 144). Można się domyślać, że nawet jeśli ta wymiana zdań odbyła się tylko między mjr. Reno a kpt. Benteenem, to inni oficerowie (a przynajmniej kpt. Weir) byli jej świadomi. Szerzej na ten temat w listach Godfreya z !924 i 1930 r. cyt. w: W i n d o 1 p h, op. cit., s. 203—207. 171 G r a h a m , op. cit., s. 143.

„Chociaż wrogowie już nie molestowali nas ani nie naprzykrzali się zbytnio, to nie należy domniemywać, iż pozwolili nam zapomnieć o swojej bliskości i spędzić noc na beztroskim wypoczynku — pisze Godfrey. - Indiańska oszczędność opału jest przysłowiowa, ale tym razem go nie skąpili. Zmierzch został przedłużony przez liczne stosy, płonące w całej wsi. Długie cienie wzgórz i załamujące się światła nadawały krąjobrazowi nienaturalny charakter. W obozie Indian panowało istne pandemonium. Przez całą noc wyprawiali szaleńcze hulanki: bili w tam-tamy, wyli, wydawali demoniczne wrzaski i strzelali z broni palnej”172. Żołnierzy nie opuszczał koszmar, który zawsze prześladował białych ludzi w kraju Indian — wyobrażenie tortur, zadawanych jeńcom. Niespodziewanie ponad dźwięki, dobiegające od strony obozu, wzniósł się zew trąbki. Zawtórowały mu głosy dwóch innych. Trębacz na Wzgórzu Reno zagrał sygnał „Do stajni”, a potem kilka równie znanych i przyjaznych. „Jedyną odpowiedzią był przeciągły, żałosny lament; nie było to to, czego oczekiwaliśmy - pisze Thompson. — Odwróciłem się, poszedłem do zabitego konia i pozdej­ mowałem rzeczy z siodła, a potem ułożyłem się do snu za moją skrzynką sucharów. (Zasypiając) słyszałem wycie Indian i skargi trąbek”173. Na szczycie wzniesienia, u stóp którego leżał Thompson, kom­ pania H trwała na wysuniętej pozycji. „Ciemność przyniosła przenikliwe uczucie lęku i niepewności jutra — pisze Windolph. — Czuliśmy się strasznie samotni na tym niebezpiecznym wierz­ chołku. Byliśmy o milion mil od nikąd. Wokół nas czyhała śmierć. Za rzeką, w dolinie Little Big Horn, na dnie której tylu naszych kolegów leżało martwych, widzieliśmy wielkie ogniska i słyszeliśmy rytmiczne dudnienie indiańskich tam-tamów. Strach wkradał się w nasze serca, a myśl o zniknięciu Custera mroziła nam krew w żyłach. Gdzie był Custer? Przecież nie mogli wszyscy zostać zabici. Nie Custer, nie pięć wspaniałych kompanii, które pojechały z nim...”174

172

Tamie, s. 143—144. Cytat uporządkowany przez autora. T h o m p s o n , op. cit., s. 194. 174 W i n d o l p h , op. cit., s. 102. 173

W obozie panował ruch. Z pobojowiska nadchodziły ponies, ciągnące travois - kobiety przywoziły swoich zabitych i rannych. Kiedy pierwsi zabici znaleźli się w obozie, zaczęto go zwijać. Obyczaj nakazywał przemieszczać obóz, gdy wśród mieszkańców zdarzyła się śmierć. Nie odchodzono daleko. Było już późno, a następnego dnia obóz miał i tak ruszyć na inne miejsce postoju. Toteż kobiety nie rozbijały na nowym miejscu tipi, lecz najczęściej zbierały gałęzie wierzby i sporządzały z nich kopulaste szałasy — wickiups. Niektóre nie robiły i tego, przygotowując posłania pod gołym niebem. Zabitych przebierano w odświętne stroje. Sjuksowie pozostawiali swoich w tipi, w których mieszkali za życia. Niektóre rodziny udały się na skraj obozu, by tam ustawić rusztowania, na których miały spocząć ciała. Szejenowie zabierali swoich zabitych na wzgórza, by ich pochować w jamach, wydrążonych w zboczu. Ilu zginęło, trudno było się doliczyć. Kaśka Wielkogłowa naliczyła 24 martwych Sjuksów i 6 Szejenów. Był wśród nich jej kuzyn Chodzący Głośno, który jak zapowiadał, wyrzucił swoje życie. Kaśka znalazła go na skraju pobojowiska od strony rzeki. Miał ranę postrzałową i kilka ran kłutych. Niedaleko leżał Kulawy Biały Człowiek, zastrzelony i oskalpowany. Najwidoczniej gdy wracał ze swego wypadu, któryś ze Sjuksów, widząc nadjeżdżającego od strony akicita nagiego Indianina, wziął go za Arikarę. Powszechnie wyrażano ubolewanie z tego powodu, podkreślając, że gdyby nie męstwo i zdolności przywódcze Kulawego Białego Człowieka walka z oddziałem na siwych koniach nie poszłaby tak łatwo. W pewnej chwili kobiety, zajęte pracami obozowymi, zostały zaskoczone dźwiękiem trąbki. Z przerażeniem zobaczyły kilkunastu jeźdźców na dużych, siwych koniach, w niebieskich ubiorach, z powiewającym proporcem, którzy pojawili się w okolicy brodu. Podniosły krzyk i rzuciły się do ucieczki. „Matki i dzieci uciekały, szukając schronienia. Pewna kobieta chwyciła swych dwóch małych chłopców i pobiegła do wąwozu [...] Złapała ich za stopy i przewiesiła ich sobie głowami w dół przez ramiona.” Niebawem jednak do­ strzeżono, że jeźdźcy mają na sobie tylko kurtki. Byli to Sjuksowie

- przebrali się dla żartu w mundury akicita, lecz żaden szanujący się Indianin nie założyłby spodni175. Nie wszyscy Indianie byli w nastroju do żartów. Obok zadowolenia ze zwycięstwa narastał gniew z powodu strat, zbyt dużych jak na indiańskie nawyki. Opinie bardzo się różniły, podawano liczby zabitych od kilkunastu do kilkudziesięciu, ale nawet ta najniższa liczba była nie do przyjęcia. Zwłaszcza kobiety uważały, że wojenni wodzowie pozwolili na zbyt wielkie i nieuzasadnione ryzyko, i powinni ponieść za to karę według obyczaju — ich ponies powinny zostać zabite, tipi podarte, a dobytek zniszczony. Kiedy w godzinę po walce pojawił się w obozie Mały Wilk ze swymi Szejenami, gniew skierował się również przeciw niemu. Mimo licznych zasług Mały Wilk nie był łubiany; wielu pamiętało, że zabił kiedyś współplemieńca, przez co złamał najstarsze prawo Szejenów, zepsuł magię Strzał i ściągnął na całe plemię wiele nieszczęść. Odtąd cokolwiek nie zrobił, brano mu to za złe. Teraz też zarzucano mu, że na skutek jego nieobecności pozbawieni wodza młodzieńcy ze stowarzyszenia Łosi niepotrzebnie się narażali176. Słudzy stowarzyszeń wojowników układali w obozach wszystkich szczepów stosy drewna. Gdy zapadł zmierzch, zapłonęły wielkie ogniska, zwane skunksami, przy których ani nie można się było ogrzać, ani przygotować jadła. W ich świetle odbywały się ceremonie. Do ognia wrzucano bezużyteczne części mundurów akicita. Niektórzy Indianie chełpili się swymi czynami, inni lekceważąco twierdzili, że 175

M a r q u i s , Custer..., s. 92, S t a n d s - 1 n - T i m b e r, op. cit., s. 208—209. Straty Indian w bitwie podawane są różnie. Marquis, (Keep..., s. 167), wymienia wg następujących źródeł:, wdowa po Cętkowanym Rogu: 22, Deszcz w Twarz: 14—16, Wroni Król: 30—50, zwiadowcy z plemienia Sjuksów: 30—40. On sam jest zdania, że liczba ta wyniosła 31. Szalony Koń wymienia 58 zabitych i 60 rannych, z których ponad połowa zmarła ( W i n d o l p h , op. cit., s. 210). Stands-In-Timber podaje liczbę co najmniej 66 Sjuksów i 7 Szejenów zabitych (op. cit., s. 204), Czerwony Koń: 136 zabitych i 160 rannych ( C o f f e e n , op. cit., s. 39), Rogaty Koń: 50—60 ( B u r k ę , op. cit., s. 416), Samiec Pies: 30—40, nie licząc zmarłych z ran (H a m m e r, op. cit., s. 208), Biały Byk: 26 (tamże, s. 267), Żółwie Żebro: „(Było) wielu zabitych i jeszcze więcej rannych. Potrzeba było bardzo wielu do noszenia wody z rzeki dla rannych” (tamże, s. 202). Sierż. Knipe twierdzi, że w namiotach pogrzebowych leżało 65-70 zabitych (tamże, s. 96). Mjr Reno naliczył 18, ale przyjmuje, że było ich więcej (tamże, s. 267). Ppor. Hare słyszał od Indian, że zabitych na miejscu było Al (tamże, s. 68). Młody Sokół widział w obozie cztery grupy po kilku zabitych ( G r a h a m , op. cit., s. 37—38). Odnośnie do Małego Wilka, por. M a r q u i s , Keep..., s. 68 i 168 oraz S t a n d s - l n T i m b e r , op. cit., s. 54-55. 176

chwalić się nie ma czym, wasichun bowiem dali się pozabijać jak owce, lecz w miarę, jak uświadamiano sobie rozmiary własnych strat, pojawił się i narastał nastrój żałoby. Zginęli Czarny Kojot, Rogaty Pies, Garbus, Brzydkie Żółte Włosy, Jeden Pies, Niedźwiedzi Łoś, Mały Skunks, Psi Zadek, Mnóstwo Wszy, Dziura w Tyłku... Zewsząd podnosiły się zawodzenia, żałobne pieśni i okrzyki śmierci. Dwie siostry, młode dziewczyny z plemienia Hunkpapa, natknęły się w lesie na zwłoki Arikary. Odcięły wrogowi zniekształconą przez postrzał głowę, zatknęły ją na kiju i poniosły do obozu. Na ten widok ich matka cofnęła się wstrząśnięta. — Zabierzcie to! Zabierzcie to, proszę... - jęknęła. Poznała swego brata, Tamena Wayway, znanego także pod imieniem Nes I Ri Pat, a wśród wasichun jako Krwawy Nóż177. Siostra Krwawego Noża była przekonana, że zabił go Żółć. Ten jednak o niczym nie wiedział. Siedział ponury i milczący. Gdy ujrzał skrwawioną głowę, uśmiech pojawił się na jego twarzy. — Mój najzawziętszy wróg nie żyje — rzekł. — Teraz mogę nawet zatańczyć...

177

I n n i s, op. cit., s. 141, por. także G r i n n e 11, The Fighting..., s. 355.

PONIEDZIAŁEK, 26 CZERWCA 1876 r.

GÓRNA CZĘŚĆ DOLINY LITTLE BIG HORN, godz. 0.00-9.00

— Kiedyś trzeba umrzeć - mruczał DeRudio - ale mam nadzieję, że wyjdziemy z tego żywi. Indianie nie walczą w nocy. Może teraz uda nam się dołączyć do oddziału. Drugiego dnia tutaj na pewno nie przeżyjemy... Obok niego O’Neill, Gerard i Jackson leżeli na brzuchach w zagłębieniu wśród zarośli. W ciągu kilku godzin, które w nim spędzili, przeżywali koszmar. W każdej chwili spodziewali się wykrycia przez kręcących się poszukiwaczy łupów lub przez squaws, które snuły się dokoła, zbierając swoich zabitych i rannych i masakrując bezbronnych wrogów. Zawodzenie kobiet działało O’Neillowi na nerwy, a na widok ciał kolegów ciętych nożami robiło mu się niedobrze. Las zapalił się od płonącej prerii, trzask ognia zbliżał się szybko, lecz na szczęście wiatr ustał i płomienie przygasły. W górze i w dole rzeki słyszeli strzelaninę. Kiedy strzały w dole rzeki ucichły, a nasiliły się na wzgórzach po drugiej stronie rzeki, doszli do wniosku, że Custer został zmuszony do odwrotu i połączył się z Reno. Rozmawiali tylko szeptem, a najczęściej milczeli. Dopiero gdy po zmroku strzały na wzgórzach ucichły, podjęli temat ucieczki z lasu1. Noc była ciemna i pochmurna. Gerard i Jackson dosiedli koni, a DeRudio i O’Neill uczepili się ich ogonów. Po chwili wydostali się z zarośli i wyczuli raczej, niż ujrzeli przed sobą równinę. Z oddali dochodziły ich głosy Indian — skąd, nie mogli się zorientować. 1

Por. relacje: Gerarda w: Hammer, op. cit., s. 234—235, Clark, op. ci!., s. 67 i G r a h a m, op. cit., s. 251; DeRudia w: G r a h a m, op. cit., s. 254-255 i C 1 a r k, op. cit., s. 66; O’Neilla w: Hammer, op. cit., s. 108—109 i Brininstool, op. cit., s. 68—82, oraz J. W. Schultz, William Jackson, Indian Scout, Springfield 1976.

— Gdybyśmy wpadli na Indian — szepnął Gerard — i musiałbym was zostawić, nie martwcie się. Jeśli dołączę do oddziału, powiadomię Reno, czy kto tam dowodzi, o waszym położeniu. Skierowali się szlakiem batalionu Reno. Nie było trudno znaleźć drogę. Wyznaczały ją trupy ludzi i koni. Przebłyskujący księżyc oświetlał upiornym blaskiem nagie, pocięte i porąbane zwłoki. Konie parskały. Dalej natrafili na ciało por. Mclntosha. Było spalone pożarem. „Nie zatrzymywaliśmy się tam na wiele sekund” — przyznaje O’Neill. Po pewnym czasie w ciemnościach zamajaczyła grupa konnych Indian. DeRudio i O’Neill przywarli do koni, w nadziei, że ich nie dostrzegą i wezmą Gerarda i Jacksona za swoich. Gdy Sjuksowie byli od nich o 100 jardów, na szczęście skręcili w bok i oddalili się. Wkrótce czwórka dotarła do miejsca, w którym, jak sądzili, batalion Reno przeprawiał się w odwrocie. Po drugiej stronie rzeki wyniosłe wzgórze czerniło się stromą ścianą. Panowała cisza. Czyżby oddział odszedł lub został wybity? Nie mieli odwagi zawołać. — Jak tu głęboko? — szepnął O’Neill. — Gerard, wejdź do rzeki i sprawdź. — Wejdź sam — burknął Gerard. O’Neill wszedł do wody i wpadł po szyję. Prąd zbił go z nóg, ale chwycił się gałęzi wierzby, DeRudio przytrzymał go, po czym wszedł również do wody, by przekonać się, że brodu nie ma. Skorzystali tylko z możliwości ugaszenia pragnienia. O’Neill napełnił wodą kapelusz, który mieścił cały galon, i puścił go w obieg. Postanowili ruszyć w górę rzeki, odnaleźć bród, którym przyszli, i dostać się do doliny Rosebud. Ostrożnie szli brzegiem, starając się wyczuć płytsze miejsce. Za sobą mieli obóz Indian. „Indianie tańczyli w wielkich kręgach wokół płonących stosów. Na tle płomieni wyraźnie było widać sylwetki Indian, skaczących i wymachujących bronią. Jedynym akompaniamentem było jakieś „Hu-ha, hu-ha!”. Nigdy nie zapomnę niesamowitego wyglądu tych dzikusów, których wycia i wrzaski rozchodziły się echem w górę i w dół doliny” — wspomina O’Neill. Gerard, niezadowolony z siebie, rozważał, dlaczego nie trafił do brodu. Doszedł do wniosku, że zmylony przez napotkanych Indian, skierował się za bardzo w dół rzeki. Toteż gdy po pewnym czasie wydało mu się, że rozpoznaje bród, którym w odwrocie przeprawiał się Reno, a w dodatku na drugim brzegu dostrzegł kilka postaci, z których jedna właśnie zapalała zapałkę, rzekł z ulgą:

— Są tutaj, rozbijają obóz - i zawołał: — Halo, hej, wy tam! Zapałka zgasła i odezwał się gardłowy głos. Gerard ruszył pośpiesznie dalej, ciągnąc za końskim ogonem DeRudia. Nie ścigano ich. Mieli szczęście; wreszcie dotarli do miejsca, gdzie woda była płytsza, a rzeka wydawała się węższa. Choć nie byli pewni, czy jest to ten bród, którego szukali, przeszli na drugi brzeg. Teren tam był podmokły i porośnięty gęstymi kępami krzaków bułberry2, wśród których rosły młode topole. Wilgotna trawa sięgała im do pasa. Kiedy przebrnęli przez zarośla, ku swemu zaskoczeniu znaleźli się znowu na brzegu rzeki. Po drugiej stronie majaczyły znajome urwiska, a prąd był wartki. Wyspa? Nie zauważyli jej przedtem. Czyżby dokumentnie zgubili drogę?3 Nagle na tle nieba ukazały się sylwetki około 10 jeźdźców. Gdyby nawet nie było widać ich włóczni i piór we włosach, było słychać, jak rozmawiają w języku Sjuksów. Czwórka zatrzymała się i zaczęła powoli cofać. — Ugh! - rozległ się tuż obok okrzyk. Jakiś Indianin niespodzie­ wanie wyłonił się z gęstwiny. — Indianie! — krzyknął niepotrzebnie Gerard. Zawrócił konia w lewo, a Jackson w prawo. Konie zakręciły gwałtownie, a DeRudio i O’Neill, którzy wciąż trzymali się ogonów, uderzyli o siebie, odpadli i zostali ciśnięci w krzaki bułberry. Gerard i Jackson, schyleni na karkach koni, rwali naprzód, spodziewając się salwy. Ze strony Indian jednak zabrzmiała tylko salwa śmiechu. — Dokąd to? — wołali ze śmiechem żołnierze-psy. — Czemu uciekacie? Wracajcie! Gerard znał język Sjuksów, lecz się nie zatrzymał. DeRudio i O’Neill nie rozumieli, ale zamarli w krzakach. Niemal jednocześnie Indianie przestali się śmiać i skoczyli za uciekającymi. O’Neill usłyszał dwa strzały z rewolweru DeRudia, zerwał karabinek z pasa i wystrzelił. Znowu huknął Colt porucznika. Zanim O’Neill załadował broń, Indianie przejechali przez rzekę. O’Neill usłyszał tętent i hałasy, po czym zapanowała cisza. Po chwili dobiegł go odgłos kroków. Wycelował w tę stronę, lecz na tle nieba ujrzał zarys czapki porucznika. — O’Neill! - zawołał DeRudio. — Wychodź, wszyscy uciekli! 2

Bułberry (bull berry), Shepherdia argentea, krzew o jadalnych owocach. Trudno stwierdzić, czy była to wyspa, półwysep, czy też zakole rzeki. Little Big Horn zmieniała koryto po wiosennych roztopach i dokładne zrekonstruowanie go jest niemożliwe. 3

Dochodziła 2.00. Gerard i Jackson pędzili w górę rzeki. Tuż przed świtem natrafili na miejsce, które wydało im się płytsze. Gerard wjechał do wody, lecz po kilku krokach koń nagle wpadł w głębinę i zaczął płynąć. Po drugiej stronie natrafił na wysoki brzeg, a ponieważ nie miał pod kopytami gruntu, zawrócił. W połowie nurtu zderzył się z koniem Jacksona. Przestraszone konie zaczęły się wspinać na siebie wzajemnie i zrzuciły jeźdźców. Jackson zgubił przy tym karabin, a Gerard karabin i rewolwer. Ostatecznie Gerard wylądował na prawym brzegu, ä konie i Jackson z powrotem na lewym. Obaj poszli dalej w górę rzeki, aż w końcu Jackson znalazł bród. Okazało się jednak, że urwiska na prawym brzegu są zbyt strome, by na nie wejść, więc znowu wrócili na lewy brzeg. Wędrowali tak, dopóki nie znaleźli lasku, gdzie zasnęli pod gałęziami wierzb. Tymczasem DeRudio i O’Neill chodzili bezradnie brzegiem rzeki tam i z powrotem, nie rozumiejąc, skąd wzięli się na wyspie, otoczeni nie tylko przez Indian, lecz i przez wodę. — Poruczniku, proszę, usiądźmy — jęknął wreszcie O’Neill. — Zimno mi... Usiedli. DeRudio ściągnął buty. O’Neill rozebrał się, wyżął mundur i zaczął się ubierać. Ze zdumieniem zauważył, że już wstaje świt. Na drugim brzegu u stóp wzgórza ujrzeli grupę Indian. Pośpiesznie wciągnęli mokre buty i ukryli się. Po kilku minutach usłyszeli odgłos podkutych końskich kopyt uderzających o kamienie i plusk wody. DeRudio ostrożnie wyjrzał. — To nasz oddział! — powiedział z podnieceniem. O 200 jardów od nich kolumna jeźdźców jechała po drugiej stronie rzeki, nad samą wodą. Kilku jadących na czele wspięło się na wysoki brzeg. Porucznikowi wydało się, że widzi siwe konie, a na nich ludzi w wojskowych bluzach i kapeluszach. Na przedzie jechał ktoś ubrany w kurtkę z jeleniej skóry, wysokie buty i biały kapelusz... DeRudio wybiegł na brzeg i zawołał: — Hej! Tom Custer! Tom Custer! Zaczekajcie na nas! Odpowiedziało mu „piekielne wycie”4. Przerażony porucznik skoczył w zarośla, a za nim posypały się kule. Był pewien, że było ich 300 albo i 400. Na czworakach pełzli obaj w głąb wyspy przez krzaki bulberry, a na ich głowy spadały ścięte kulami gałązki — Indianie strzelali 4

Był to oddział Szejenów, prawdopodobnie stowarzyszenie Szczeniąt Lisów z wodzem Ostatnim Bykiem.

w kierunku poruszających się wierzchołków krzewów. W końcu otwarła się przed nimi szeroka na 20 jardów polanka, a za nią topolowy zagajnik, ale gdy na nią wybiegli, wpadli na grupę nadjeżdżających 6—8 Indian. O’Neill miał karabinek gotowy do strzału, a DeRudio od kilku godzin nie wypuszczał rewolweru z ręki. Na wystrzał porucznika Indianie zawrócili. O’Neill położył jednego, który właśnie zataczał przestraszonym koniem, a Indianin trafiony przez DeRudia po chwili spadł na ziemię. Porucznik opróżnił Colta, O’Neill wystrzelił trzykrotnie. — Uciekajmy! — krzyknął DeRudio. Ostatnią rzeczą, jaką zapamiętał O’Neill, było dwóch albo trzech Indian, którzy leżeli na ziemi, a kilka ponies wierzgało i stawało dęba. Po przebiegnięciu 150 jardów ujrzeli stos naniesionych przez rzekę kłód, które oparły się o pnie drzew tak, że tworzyły trójkąt. Wskoczyli do środka, a o kłody natychmiast zaczęły uderzać kule. — Dalej już nie uciekniemy — rzekł O’Neill. DeRudio bez słowa uścisnął mu rękę. O’Neill zdjął pas z amunicją i przeliczył naboje. Było ich 25 do Springfielda i 12 do Colta. Oddał swój rewolwer z amunicją porucznikowi. „On był lepszy z rewolweru. Ja na strzelnicy prawie za każdym razem trafiałem z karabinka na 200 jardów w cel wielkości mojego kapelusza. Już się nie denerwowałem. Pomyślałem, że nie wyjdziemy stąd żywi — bę­ dziemy się bronić, jak długo się da. Poddanie się oznaczałoby śmierć od najstraszniejszych tortur”. Po jakimś czasie kule przestały padać, ale Indianie nie nadchodzili. Zastanawiali się, jak długo to potrwa. — Chyba boją się przyjść po nas — rzekł w końcu cicho DeRudio. — Może nas uratuje to, że daliśmy im nauczkę. Wiedzą już, że mają więcej do stracenia niż do zyskania. Dopiero teraz zdali sobie sprawę, że ze wzgórz rozlegają się odgłosy kanonady. Była 9.00.

WZGÓRZE RENO, godz. 0.00-12.00

— Hej, ty, wstawaj! — Thompson poczuł, że ktoś kopie go w podeszwę buta. Nad nim stał kpt. Benteen, w pobliżu którego kompanii Thompson ułożył się do snu.

- Będziesz nam pomagał - powiedział Benteen. — Indianie próbują podkraść się do mojej pozycji przez wąwóz od strony rzeki. Jeśli im się uda, to będzie to dla nas smutny dzień. Noc na wzgórzu była zimna i żołnierze owijali się w płaszcze, które mieli przytroczone do siodeł. Niektórzy spali tak mocno, że Benteen i por. Gibson, którzy chodzili przez całą noc po linii, nawet kopniakami nie mogli ich obudzić. Wielu do rana ryło ziemię, próbując zbudować sobie schronienie. Benteen zasnął przed samym świtem, ale już około 3.00 z Grzbietu Strzelców Wyborowych padły pierwsze strzały. Kula trafiła w obcas buta kapitana, inna obsypała go piachem. Na drugim skraju pozycji szer. Dom zginął, gdy budził kpt. McDougalla, a on sam został lekko ranny. Szer. Corcoran z kompanii K dostał w prawe ramię. Więcej szczęścia miał Vamum — kiedy zasnął na linii, szer. Siebelder zaniósł go do lazaretu, gdzie porucznik był w miarę bezpieczny. Indianie strzelali jakby testując czujność akicita, lecz w miarę, jak zaczynało się rozjaśniać, ich ogień się nasilał. Pod osłoną ciemności wielu Indian zajęło pozycje również w rozpadlinach i chociaż nie mieli stamtąd tak dobrego widoku, jak z wysokiego grzbietu na wschodzie, to próbowali nimi podpełzać bliżej. Czujki z sierż. Royem wróciły, czołgając się wśród traw i kęp bylicy. Oblężenie trwało. „Obok mnie leżał Jones, młody facet z Milwaukee — pisze Windolph. - Wykopaliśmy szeroki, płytki okop i usypaliśmy z piasku małe przedpiersie. Było już całkiem widno i strzelcy wyborowi na szczycie wzgórza odległego o jakieś tysiąc jardów walili do nas od niechcenia. Jones powiedział coś o zdejmowaniu płaszcza i zaczął obracać się na bok, żeby wyciągnąć ręce z rękawów bez wystawiania się na ostrzał. Nagle krzyknął. Dostał kulę prosto w serce. Na wzgórzu widziałem postać w leżącej pozycji. Wyglądało, że opierał dalekonośny karabin na białej czaszce bizona. Spróbowałem go dosięgnąć, ale mój Springfield tak daleko nie niósł. W parę minut potem kula rykoszetowała o twardy grunt i rozdarła mi ubranie. Przyszedł chirurg, żeby spojrzeć na Jonesa. Spytał, czy nie jestem ranny. Powiedziałem, że nie, w porządku. «Włóż rękę pod koszulę» powiedział. Była okrwawiona — ten rykoszet lekko mnie zranił. Chirurg chciał mnie przewiązać, ale powiedziałem mu, że jest więcej ciężej rannych. Po minucie czy dwóch kula ze wzgórza trafiła w kolbę mojego karabinka, aż pękła na dwoje. Byłem wściekły, że nie mogę

z wojskowej broni odwzajemnić komplementu. Jakoś zawsze wyda­ wało mi się, że ten strzelec wyborowy musiał być białym renegatem albo squaw menem. Za dobrze strzelał jak na Indianina”5. Ogień Indian skupiał się na pozycji kompanii H. Początkowo Benteen nadrabiał miną — o 6.00 rozkazał trębaczowi grać pobudkę. Jednakże ostrzał nasilał się, a pod jego osłoną Indianie gromadzili się w wąwozie, który od rzeki prowadził prosto na pozycję Benteena. Nie można ich tam było dosięgnąć krzyżowym ogniem z wzniesień na północnym i południowym skraju wzgórza. W oczekiwaniu ataku Indian Benteen zbierał pośpiesznie dodatkowych ludzi. „Musiałem wejść na pagórek na skraju urwiska u wylotu wąwozu pisze Thompson. - Spakowałem amunicję, by łatwiej ją nieść [...] Nie wyobrażałem sobie, jak tam wejdę, bo kule Indian ryły piasek ze wszystkich stron. Zacząłem biec. Strzały Indian padały chyba z trzech stron i wszystkie odkryte miejsca terenu były nieźle podziurawione. Wyglądało, że czerwone diabły zawzięły się na nas [...] Biegłem pod górę i miałem chęć się skurczyć. Miałem wrażenie, że zaraz mnie trafią w nogi [...] Już myślałem, że wyjdę z tego cało, ale kiedy byłem przed wylotem wąwozu, schowani w nim Indianie wystrzelili i wywinąłem kozła, trafiony w prawą dłoń i ramię”6. Benteen pobiegł na dół, do taborów. Oprócz pakowaczy znalazł tam kilku żołnierzy, schowanych za końmi. — Wyłaźcie stąd! — krzyknął, pomagając sobie kopniakami. — Do roboty! Pakowacze, mimo protestów, byli zmuszeni wziąć wraz z żoł­ nierzami skrzynki, worki oraz siodła juczne i ponieść je na pozycję kompanii H. Potem Benteen zatrzymał ich jako odwód na wypadek ataku Indian przez wąwóz. Była to według niego „falstaffowska zgraja”, razem 11 lub 12 ludzi, ale odciążał w ten sposób własną kompanię, która musiała teraz bronić nie tylko południowego krańca s W i n d o l p h , op. cit., s. 103-104. Reno: „Myślę, że walczyliśmy z całym narodem Sjuksów, a także ze wszystkimi desperados, renegatami, Metysami i squaw menami między Missouri a Arkansas, na wschód od Gór Skalistych, a musiało to być co najmniej 2500 wojowników” ( D u n n , op. cit., s. 618). Wielu żołnierzy było przekonanych o obecności białych w szeregach Indian i powstały na ten temat liczne legendy, nawet tak groteskowe, jak przytaczana przez Grahama, (op. cit., s. 357), o siwobrodym białym patriarsze, który jako wódz Indian występował w masce. Nie ma jednak na to żadnego dowodu, a źródła indiańskie nie wspominają o białych renegatach ani squaw menach. 6 T h o m p s o n, op. cit., s. 195— 1V7.

wzgórza, lecz także obu jego zboczy. Przeszedł się po linii, napominając ludzi, by nie tracili głowy i nie marnowali amunicji. — Niech się pan położy, pułkowniku — zawołał Windolph. — Bo pana zabiją! — Nie martw się - odrzekł ponuro kapitan — nic mi nie będzie. Wrócił na pagórek i stanął przed swym odwodem. — To jest najsłabszy punkt naszej obrony — powiedział. - Jeśli Indianie tędy przejdą, to koniec z nami. Zaatakujcie w dół wąwozu i przepędźcie ich. Gotowi? Grupa uderzeniowa ruszyła do wąwozu, lecz szybko musiała się cofnąć. Było ich za mało, w dodatku pakowacze nie przejawiali większego zapału do walki. Nacisk Indian się zwiększył (taki był zawsze skutek cofania się) i wzmógł się ich ostrzał. Szef pakowaczy Wagner został trafiony w głowę kulą, która już wytraciła prędkość. „Wyglądał na zabitego, ale powierzgał trochę i w końcu usiadł i zaczął obmacywać głowę”7. Ponieważ kompania H była ostrzeliwana nie tylko od frontu, ale również z tyłu, od północy, i z boku, od wschodu, niektórzy żołnierze zaczęli opuszczać linię i cofać się w kierunku centrum wzgórza. Benteen zatrzymał ich w połowie stoku. — Dokąd biegniecie? — krzyczał. — Wracać! Możecie być zabici tak samo tam, jak tutaj. McDougall i French, którzy spoglądali z północnego skraju wzgórza, na widok ludzi Benteena uciekających lub znoszonych do lazaretu, zaczęli przygotowywać się do zwrócenia części swoich ludzi frontem na południe, na wypadek, gdyby Indianie przełamali obronę. Benteen zapędził żołnierzy z powrotem na pozycję i zwrócił się do por. Gibsona. — Idę do Reno - powiedział. — Musi nam dać posiłki. Ty trzymaj się, wszystko jedno, co się stanie. To jest klucz do całej pozycji. Odwrócił się i zbiegł ze wzniesienia, nie zważając na kule. Indianie podchodzili już tak blisko, że rzucali w obrońców grudami ziemi i kamieniami — „z czystej złośliwości”, jak uważał Benteen. Jednemu udało się celnym rzutem złamać nogę kawalerzyście. Reno znajdował się na prawym krańcu linii na północnym wzniesieniu. Leżał w okopie i był w złej formie, mimo że dr Porter 7

Knipe, w: H a m m e r , op. cit., s. 94. „Jako pakowacze byli świetni, ale jako bojownicy byli beznadziejni [...] Szef pakowaczy został ranny w głowę kulą, która wytraciła prędkość. Z obandażowaną głową i twarzą poplamioną krwią wyglądał na twardziela” ( T h o m p s o n , op. cit., s. 235).

dał mu ze szpitalnych zapasów butelkę whisky8. Benteen nie lubił majora i niechętnie zwracał się do niego o pomoc. — Potrzebuję ludzi — powiedział. — Indianie robią, co mogą, żeby przerwać moją linię. Mam wielu rannych. - Ja też jestem zagrożony — rzekł Reno. Być może nie podobało mu się zbyt aktywne zachowanie Benteena, którego mógł widzieć ze swego wzniesienia. - Jeśli tak dalej pójdzie, nie utrzymam się, a wtedy koniec z pańskimi kompaniami także! Reno nie chciał ustąpić. Dyskusję przerwało przybycie szer. McDermotta z wiadomością od Gibsona (McDermott zgłosił się na ochotnika do tej niebezpiecznej misji). - Por. Gibson prosi o szybką pomoc - zameldował. — Coraz więcej rannych i kończy się amunicja. Mamy już tylko po 4—5 naboi. Po usilnym ponaglaniu Reno ustąpił. — Może pan wziąć jedną kompanię... — zaczął. — W porządku, biorę Frencha — rzucił Benteen i odwrócił się. Kpt. French nie wahał się, lecz przeszedł po linii i kazał ludziom przygotować się. Na sygnał mieli wyskoczyć z dołków i pobiec na linię Benteena. „Wszyscy obecni, ale nie wszyscy ludzie z kompanii M, którzy mogliby być obecni — pisze oględnie Roman Rutten — zerwali się na nogi, rozproszyli i pobiegli pod górę”9. Musieli przebiec około 100 jardów po zboczu. Szer. Glenn niósł na ramieniu skrzynkę amunicji rewolwerowej - trafiły w nią dwie kule10. Rutten dostał w ramię. Szer. Wilber, który wyszedł cało z utarczki ze Sjuksem w dolinie, na skutek rany został częściowo sparaliżowany. Kompania M jednak dobiegła i została przyjęta z ulgą. Wracając Benteen zatrzymał się na odcinku wschodnim, zajętym przez kompanię A. Na jego polecenie żołnierze kompanii A zdemon­ towali część barykady i zanieśli tworzące ją przedmioty na jego pozycję. „Nasza barykada była dłuższa, niż faktycznie potrzebowaliś­ my — pisze szer. Taylor. — Niosąc ładunki pod górę na pozycję Benteena byliśmy przez część drogi narażeni na bardzo silny ogień 8 Corcoran, H a m m e r , op. cits. 150. Jak podaje, butelka miała pojemność jednej kwarty (0,946 1). 9 Tamże. s. 120. 10 Tamże, s. 136. George W. Glenn uprzednio zdezerterował i zaciągną) się ponownie do 7 pułku pod nazwiskiem Glease, pod którym figuruje na liście pułku i w niektórych źródłach.

Indian, a kiedy dotarliśmy tam, zobaczyliśmy, że ludzie Benteena leżą wszyscy rozpłaszczeni na ziemi w ogóle bez osłony, rzuciliśmy więc ładunki i niezwłocznie wróciliśmy do naszej barykady”11. Luki w niej wypełnili ciałami zabitych koni. Tymczasem pozostawiony samemu sobie Gibson załamał się psychicznie. „Nasza kompania miała trzech zabitych i 21 rannych. Indianie strzelali do nas z czterech stron i zdumiewam się, że nie wszyscy zostaliśmy zabici - napisał po bitwie do żony na wojskowym papierze toaletowym. - Indianie roili się wokół nas jak diabły, tysiące ich, wszyscy z nowoczesnymi karabinami, podczas gdy my mieliśmy stare karabinki [...] Kule padały jak prawdziwy prysznic gradu i w każdej chwili byłem pewien, że następnym trafionym będę ja [...] (Byliśmy) w paszczy śmierci, i to jakże straszliwej śmierci”12. Nowo przybyli zastali go, gdy „próbował się schować w zbyt płytkim dołku i zachowywał się tak tchórzliwie, że przeszkadzał ludziom, którzy chodzili tam i z powrotem. Benteen wstydził się za niego i kazał ludziom chodzić po nim, jeśli dalej będzie tam leżał”13. Z części obu kompanii Benteen sformował nowy „oddział sztur­ mowy” i stanął na czele. „Przeszedłem się przed frontem i powie­ działem im, że jestem wściekły, i kiedy wrzasnę, mają razem ze mną zaatakować w dół wąwozu, a każdy ma tak wyć, jakby nas było tysiąc”. Żołnierze podnieśli się i wychylili poza osłaniający ich z przodu grzbiet. Szer. Meador z kompanii H dostał kulę i potoczył się w dół. Zza kępy bylicy wyskoczył wymalowany wojownik14, podbiegł do zabitego i zaliczył na nim cios laską. Kiedy wracał, został trafiony, wpadł w rozpadlinę i znikł z oczu. Sierż. Carey z kompanii M został ranny w biodro. Raniony szer. Morris wił się koło Thompsona. Na ten widok Thompson pomyślał, że on także powinien udać się ze zranioną ręką do lekarza. Benteen wrzasnął. Okrzyk podchwycili sierż. Pahl, szer. Slaper, Newell, „Szalony Jim” Sievers, a za nimi reszta. „Nie wierzyłem tak naprawdę w skuteczność tej chińskiej opery, ale kiedy gardziele rozdarły się, runęliśmy na niczego nie podejrzewających dzikusów [...] 11 Tamże, s. 120. Również wielu żołnierzy kompanii M wyrażało się bardzo krytycznie o warunkach obrony, które zastali na odcinku Benteena. 12 F o u g e r a , op. cit., s. 269—271. W rzeczywistości kompania H miała podczas oblężenia 3 zabitych i 17 rannych, z których jeden zmarł. 13 Glenn, w: Hammer, op. cit., s. 136. 14 Był to Sans Arc imieniem Długa Droga (czasem błędnie nazywany Długim Futrem).

Łagodnie mówiąc, była to niespodzianka, bo wywijali kozły i salta w dół wąwozu jak wyćwiczeni akrobaci, chociaż bezładnie. Zwiewali szybko, lecz ostatnich gryzą psy! [...] Wpakowałem prezent od Wuja Sama, kaliber 45, w tak szlachetny okaz Dakoty, jaki kiedykolwiek łopotał orlim piórem w loku skalpowym. Raczej bardziej lubię Indian, niż ich nie lubię, ale kropnąłem go w kręgosłup, kiedy fikał przez rozpadliny; tylu ich było naokoło, że braku jednego nawet nie zauważą. Byłem taki wściekły, że widok martwego czerwonego sprawił mi wielką satysfakcję [...] Cóż, był ze mnie Silny Człowiek, chociaż zmęczony i niewyspany. Ale jak musiał być zmęczony mój dobry przyjaciel dr Lord, takiej słabej kompleksji, kiedy jechał z Custerem”15; . Gdy oddział powrócił na wzgórze, okazało się, że szer. Tanner z kompanii M pozostał ciężko ranny na przedpolu. Sierż. Ryan z trzema ochotnikami zbiegł po stoku, zawinęli Tannera w koc i wrócili z nim cało. Ranny jednak wkrótce zmarł w lazarecie16. Dochodziła 9.00. Ogień Indian znacznie osłabł, tylko strzelcy wyborowi kontynuowali nękanie oblężonych. Uspokoiła się sytuacja wokół kompanii H — kontratak był skutecznym sposobem przeciw­ działania naciskowi Indian. Jednakże ludzie z kompanii M byli niezadowoleni z powodu strat (a może i dlatego, że Benteen zatrzymał ich i przedłużył nimi swoją linię) i twierdzili, że cała akcja byłaby zbędna, gdyby Benteen lepiej przygotował pozycję do obrony. Faktem jest jednak, że nieprzyjaciel opuścił wąwóz, zabierając kilku zabitych i rannych, i już nie wrócił. Po godzinie ostrzał zaczął się nasilać. Jednocześnie wzgórza naokoło zaroiły się od Indian. Oblężeni przypuszczali, że szykuje się atak. Tak jednak prawdopodobnie nie było. Nie wiadomo, jaka grupa Indian zajmowała wąwóz17. Zapewne, kiedy została z niego wy­ rzucona, spotkała się z kpinami i teraz wojownicy i ich stowarzyszenia zaczęli popisywać się, aby zatrzeć to wrażenie lub aby zaimponować mniej sprawnym i odważnym. „Indianie podchodzili pod osłoną tak blisko, jak mogli, i przez chwilę strzelali bardzo szybko. Żołnierze leżeli wtedy przy ziemi i byli cicho. 15

Benteen, w: G r a h a m , op. cit., s. 182. R y a n , tamże, s. 245. 17 Relacje Indian z oblężenia Wzgórza Reno praktycznie nie istnieją, co wskazuje na to, że pomimo zadanych wojsku strat, ze względu na brak łupów i zaliczonych ciosów Indianie nie uważali tej walki za godne zapamiętania wydarzenie. 16

Kiedy strzelanina cichła, rozlegało się naokoło ogólne «ki-ji» i Indianie szykowali się do ataku, a wtedy żołnierze podnosili się na kolana i strzelali jak najszybciej, aby powstrzymać Indian”18. Był to fortel, który miał na celu wywabienie akicita zza osłony i sprowokowanie do zużywania amunicji. Korzystali w tym celu z różnych sposobów i podstępów. Czasem grad strzał spadał na oblężonych pionowo z góry. Czasem grupa strzelała salwą. Czasem wojownik zrywał się na nogi, stawał wyprostowany i padał na widok unoszącego się prochowego dymu, zanim doleciała do niego kula. Czasem kilku wojowników rzucało się z krzykiem na pozycję nieprzyjaciela, lecz zaraz znikało w rozpadlinach. Czasem wojownicy galopowali wzdłuż pozycji na ponies. Jeden z nich jeździł tam i z powrotem, szyderczo wymachując zdobytym proporcem, aż wreszcie trafiony spadł z konia. Niektórzy błaznowali, poprzebierani w mundury i kapelusze. Wystawiali je również zza osłony, zatknięte na patyki. A przez cały czas strzelcy wyborowi kontynuowali ostrzał. Ppor. Vamum został lekko ranny w obie nogi. „Kiedy ludzie padali jeden po drugim zabici lub ranni, zaczęło wyglądać na to, że stopniowo zbliża się klęska”19. Benteen chodził wyprostowany po linii i zachęcał do walki. — Ludzie, to jest sprawa życia lub śmierci — mówił. — Albo oni, albo my. W żołnierzach budził podziw pomieszany z niedowierzaniem i grozą. „Wydawało się, że to charaktemik” napisał jeden z nich. „Był jedynym, który nigdy nie schylał się przed kulami — wspomina inny— a one go omijały”. Jedna wreszcie drasnęła go w kciuk prawej ręki. Kapitan spojrzał. — To już lepiej — powiedział. — Spróbujcie znowu. — Ściąga pan ogień! - protestowali żołnierze. — I tak bez przerwy strzelają — odrzekł Benteen. — I co z tego? Rząd wam płaci za to, żeby do was strzelano. Zdjął kurtkę, a koszulę miał wyciągniętą z tyłu ze spodni. Było coraz goręcej. Kompania A była ostrzeliwana tak intensywnie, że kule skosiły przed nią całą bylicę. Pakowacz Mann strzelał z karabinka zza barykady o wysokości trzech stóp. Celował długo i starannie, toteż zwrócił na siebie uwagę dopiero, gdy pozostawał bez ruchu kilkanaś­ cie minut. 18

Vamum, w: H a m m e r, op. dl., s. 62.

19Tamże.

- Coś jest niedobrego z tym pakowaczem - zauważył ktoś. „Był martwy jak kamień; dostał w skroń i skonał tak szybko, że nie zmienił pozycji, z jakiej celował z karabinka”20. „Liddiard z kompanii E mierzył do jakichś Indian, których pokazywał mu Benteen. Kilku ludzi tam było, rozmawiali, a Liddiard, który dobrze strzelał, położył się, żeby wycelować, i mówił jedno­ cześnie. Przestał mówić, głowa mu opadła i po krwi, która płynęła po rondzie kapelusza, poznaliśmy, że nie żyje”21. Szer. Moore z kompanii G, który wraz z Herendeenem przebył drogę z lasu na wzgórze, strzelał w pozycji stojącej. - Uklęknij — zwrócił mu uwagę jego towarzysz z lasu, McGonigle. — Nie umiem w takiej pozycji dobrze celować — odparł Moore. Po chwili padł trafiony w nerki. — To ktoś z naszych mnie trafił — jęczał. — Kula nadleciała z tyłu. Niech doktor da mi morfiny! Został odniesiony do lazaretu, gdzie wkrótce skonał. Kpr. Cunningham z kompanii B, mimo że ranny, nie zszedł z linii22. Szer. Pigford z kompanii M, ranny podczas odwrotu z doliny, znowu dostał w prawe przedramię. On także pozostał na miejscu, mimo że w pewnej chwili ostrzał nasilił się tak, że żołnierze znów zaczęli uciekać i kryć się na stoku. Polował na pewnego Indianina, który co pewien czas wychylał się, by wystrzelić. Za którymś razem Pigford był na niego przygotowany i trafił. Później udało mu się strącić z drzewa Indianina w lasku po drugiej stronie rzeki. Słońce podnosiło się, nagrzewając piasek. Z płócien namiotowych, które mieli w bagażach oficerowie, sporządzono dach nad rannymi i zabitymi. Namiot był niski, ponieważ jako podpory były do dyspozycji tylko krótkie kawałki drewna z siodeł jucznych. Anton „Tony” Siebelder, który o świcie troszczył się o ppor. Vamuma, teraz sam potrzebował opieki. Leżał jak nieżywy twarzą do ziemi i przeszkadzał ludziom, szykującym namiot. Nie ruszał się, mimo że jeden zaczął mu wymyślać i kopać go. W końcu „z wysiłkiem podniósł się na nogi. Wyglądał na bardzo przerażonego. Powiedział, że jest mu niedobrze [...] Przeszedł kilka kroków i upadł, nie zważając na palące słońce ani na cokolwiek innego”23. 20 21 22 23

R o y , tamże, s. 114. W y I i e, tamże, s. 130. Został za to odznaczony Medalem Honoru. T h o m p s o n , op. cit., s. 216—217.

Nie było bezpiecznego miejsca na wzgórzu. McGuire został ranny w ramię, kiedy chował się między końmi, i poszedł do lazaretu. „Co chwilę jakaś kula z gwizdem przelatywała przez namiot i wydało mi się, że ranni byli tak samo zagrożeni tutaj ponownym trafieniem, jak gdyby pozostali na linii”24. Indianie używali niekiedy pocisków przyciętych nożem do innego niż standardowy kształtu25. Biały Labędż mimo ciężkich ran wypełzł spod namiotu. Chwytał za kępy trawy i ciągnął bezwładne ciało w kierunku linii, wlokąc za sobą karabin, i nie dawał się zatrzymać. W pewnej chwili nawet dr Porter z karabinkiem w ręce rzucił się do walki, lecz zatrwożeni żołnierze zmusili go do powrotu do lazaretu. — Ile dałby pan teraz za bilet na Wystawę Stulecia, doktorze? - zapytał Edgerly. — 486 dolarów i 55 centów — odrzekł bez namysłu chirurg. Zdziwionemu tą dokładnością Edgerly’emu wyjaśnił, że tyle wynosi stan jego konta. Trupy koni i mułów coraz bardziej cuchnęły. Herendeen leżał za ciałem swego wierzchowca, który dotarł samotnie na wzgórze i tam go dosięgnął los. W słońcu martwy koń wzdymał się i kiedy trafiały w niego kule, Herendeen słyszał syk uchodzących gazów. Indianie koncentrowali się teraz od strony północnej i Benteen obawiał się, że podejmą atak. Poszedł do Reno, aby zwrócić mu na to uwagę. Wrócił zły i Knipe, który był z kompanią H, usłyszał, jak mówił: — Leży tam, gdzie go widziałem przedtem... Ponieważ Reno nic nie przedsięwziął, po pewnym czasie kapitan poszedł do niego znów. — Jeśli pan nie zatrzyma tych Indian, i to szybko, to zaraz będą na pańskiej linii - powiedział. -I wtedy się nie utrzymamy. To, co pan robi, nie wystarczy. Ja kontratakowałem i pan też musi ich odepchnąć. Reno być może miał za złe Benteenowi, że wzmocnił swój odcinek zabraną mu kompanią M. Był oporny i ostatecznie oświad­ czył, że jeśli Benteen chce kontrataku, to może poprowadzić go sam. Benteen stanął wyprostowany w najwyższym punkcie grzbietu. 24 McGuire, w: H a m m e r , op. cit., s. 124. W wyniku badań archeologicznych odkryto w rejonie lazaretu pocisk z Remingtona kal. 50-70, który został wystrzelony z pozycji Indian od strony wschodniej i mógł pochodzić z broni zdobytej na Custerze ( S c o t t , op. cit., s. 116). 25 Dwa takie pociski znaleziono w rejonie lazaretu ( S c o t t , op. cit., s . 173).

Indianie strzelali gęściej niż przedtem. „Wydawało się, że wszyscy strzelają do niego” — wspomina Edgerly26. — W porządku, ludzie! — zawołał. - Dajcie im łupnia! Idziemy! Kompania B ruszyła pierwsza, za nią D, G i K — wszyscy „z wyjątkiem jednego, który leżał w dołku, płacząc jak dziecko”. Żołnierze krzyczeli i strzelali w biegu. Kierowali się ku północy, gdzie grupa Indian wydawała się gromadzić do ataku. Na widok atakujących Indianie rozbiegli się. Dodało to ducha żołnierzom. Gdy jednak oddalili się od pozycji na około 100 jardów, Reno zaczął wołać: — Wracajcie, ludzie, wracajcie! Miał słuszność — pozostawienie północnego skraju wzgórza bez obrony było co najmniej lekkomyślne27. Indianie, którzy zajmowali grzbiet od strony wschodniej, mogliby bez trudu wpaść na nie chroniony odcinek, odciąć im odwrót i zaatakować z tyłu pozostałe na wzgórzu kompanie. Żołnierze powrócili bez strat. „Zaraz, kiedy wrócili do dołków, człowiek, który nie wyszedł, został zabity strzałem w głowę”28. Szer. Golden z kompanii D, mimo że poprzedniego wieczoru przeczuwał śmierć, wybiegł z dołków i wrócił cało. Ppor. Edgerly i szer. Stivers zajmowali wspólnie dołek, lecz gdy padł rozkaz zajęcia pozycji strzeleckich, nie wrócili do niego. — Czyj to dołek? — zapytał Stivers, widząc Goldena w obszernym zagłębieniu. — Nie wiem - odrzekł zapytany — ale wchodźcie, jest tu dość miejsca dla trzech. „Nie byliśmy w nim nawet minuty, gdy kula przeszła (przez przedpiersie) obsypując nas wszystkich ziemią i uderzyła Goldena w głowę. Nawet nie wiedział, co go trafiło — umarł natychmiast”29. 26

H a m m e r , « / ) , cit., s. 57—58. Nikt nie wspomina o możliwości rozciągnięcia linii kompanii A w lewo, by osłonić pozycję od północy. Niektóre opracowania podają, że w kontrataku uczestniczyły tylko kompanie B i D, lecz stoi to w sprzeczności ze świadectwami Edgerly’ego, McOougalla i Godfreya, którzy twierdzą, że kontratakowała „cała strona północna”. 28 Godfrey, w: G r a h a m , op. cit., s. 145. Wydarzenie to jest dość zagadkowe i prawdopodobnie celowo opisane przez Godfreya nieprecyzyjnie, z pominięciem nazwiska zabitego i oznaczenia kompanii (chyba że interpretuje się dwuznaczny tekst tak, by zeń wynikało, iż należał on do kompanii K por. Godfreya). Niewykluczone, że żołnierz ten został zabity przez Godfreya, który już podczas odwrotu z punktu Weira groził swoim ludziom rewolwerem. 29 Edgerly, cyt. w: T h o m p s o n , op. cit., s. 223. Źródła podają co najmniej trzy wersje okoliczności śmierci Goldena. Wykorzystano wersję ppor. Edgerly’ego, ponieważ Golden należał do jego kompanii. 27

Nie wiadomo, czy gdyby nie nastąpił kontratak, Indianie zaatako­ waliby, ale i na tym odcinku osłabła ich aktywność. Minęła 11.00. Strzelanina cichła. Nie działo się nic wielkiego. W końcu Młody Sokół usłyszał śpiew w języku Dakotów. — Chodź, wasichun, chodź, jeśli masz odwagę, czekamy tu na ciebie! — śpiewał ukryty Sjuks. Gdy skończył, ogień Indian ustał. Wojownicy konno odjeżdżali w stronę Cedar Coulee. Zbliżało się południe.

BIG HORN - DOLINA LITTLE BIG HORN, godz. 3.30-20.40

O pierwszych promieniach świtu mjr Brisbin obudził por. Bradleya, który spał kamiennym snem po trudach poprzedniego dnia. Bradley był wściekły. Gen. Terry wykorzystywał jego oddział zwiadowczy, który teraz składał się z 18 Wron i 11 piechurów na mułach, w najwyższym stopniu nieefektywnie. 25 czerwca od 4.30 -był w siodle — najpierw już drugi raz pchał się w górę Tullock’s Creek tylko po to, by doścignął go goniec z informacją, że Terry idzie na zachód ku rzece Big Horn i wzywa go. Bradley pogratulował sobie intuicji, która kazała mu nie śpieszyć się zbytnio z marszem w drugim kierunku, i ruszył na skróty. W ten sposób zwiadowcy znaleźli się w ariergardzie, a 6 Wron, którzy stanowili szpicę zwiadu, w ogóle się zgubili. Terry początkowo również szedł w górę Tullock’s Creek, ale po przejściu 3 mil odkrył dolinkę jego wyschniętego dopływu, która prowadziła w prawo, na zachód. Nie zastanowił się, dlaczego żaden ze znających okolicę zwiadowców nie polecił mu tej drogi, lecz zapuścił się w nią. Szlak doprowadził kolumnę na wyżynę pooraną rozpadlinami i wąwozami, o zboczach kruchych od erozji. Oddział wędrował tam i z powrotem, pod górę i w dół. Upał wyczerpywał siły (spodziewając się marszu wzdłuż potoku, większość żołnierzy nie nabrała wody do manierek). Tabory zostały w tyle, kompanie pomieszały się, a lawety Gatlingów uszkadzały się raz za razem. Około południa znalazł ich Bradley. Terry, nie zatrzymując przy sobie ani jednego z Wron, wysłał go natychmiast na grzbiet wzgórz, rysujący się w odległości 8 mil, aby stamtąd rozpoznali dolinę Little Big Horn. Okazało się, że z grzbietu widać było tylko szeregi kolejnych grzbietów i nic więcej (co prawdopodobnie Wrony mogli mu powiedzieć, gdyby ich zapytał).

Bradley zawrócił i o 17.30 spotkał Terry’ego nad brzegiem Big Horn, do którego oddział dotarł po wielu trudach30. Chociaż kolumna przeszła prawie 24 mile, nie zbliżyła się nawet o 10 mil do pozycji, którą miała zajmować wieczorem. Przy Terrym Bradley zastał swych 6 zgubionych Wron. Okazało się, że poszli w górę Tullock’s Creek, i dojrzeli dymy, wznoszące się z doliny Little Big Horn. Nie były to dymy ognisk... Jeśli to Custer palił obóz Indian, należało się śpieszyć. Terry, zdenerwowany, że nie wykonuje ustalonego przez siebie planu, zostawił piechotę i tabory i nie pozwalając Bradleyowi zsiąść z konia wyruszył z kawalerią i Gatlingami w górę rzeki. Wkrótce zaczął padać ulewny deszcz31, zmieniając szlak w śliskie bagno i powodując przedwczesny zmrok. W ciemności kompania kawalerii odłączyła się, wpadła w osuwiska i trzeba ją było ratować. Potem zgubiły się Gatlingi. Wreszcie oddział znalazł się na cyplu o stromych zboczach i został unieruchomiony. Dopiero wtedy porucznik odważył się zasugerować generałowi, by któryś z jego Wron poprowadził oddział. Stary wojownik Mała Twarz szybko wyplątał kolumnę z gmatwaniny parowów i o północy żołnierze położyli się do snu pod gołym niebem lub w szałasach, przeszedłszy 12 mil w 6 godzin, wciąż daleko od ujścia Little Big Horn32. Bradley miał więc prawo być wściekły, gdy grubas Brisbin wyrwał go ze snu i wysłał bez śniadania znowu na zwiady. O 4.30 zwiadowcy natrafili na ślady ponies i zauważyli gęste dymy, wzbijające się ku niebu o 20 mil przed nimi. Bradley wysłał gońca do Terry’ego i ruszył dalej. Trop wiódł ku rzece Big Horn. Na jej brzegu zwiadowcy znaleźli konia Sjuksów oraz ubrania Indian, którzy zdjęli je, najwyraźniej by przepłynąć rzekę. Wrony ze zdumieniem rozpoznali własność kolegów, przydzielonych do Custera. Po drugiej stronie rzeki Bradley dostrzegł trzech Indian i usłyszał ich zawodzącą pieśń. 30 „Musieliśmy ostatecznie pójść do wody, mając wzgląd na cierpienia piechoty [...] Powiedziałem gen. Terry’emu, że piechota nie może iść dalej bez 2—3 godzin odpoczynku. Wlekli się wyczerpani i mdleli, a ja z moimi ludźmi spędziłem kilka godzin na noszeniu im wody” — pisze lekarz dr H. O. Paulding (A Surgeon at the Little Big Horn, w: P. L. H e d r e n , ed., op. cit., Helena 1991, s. 133). 31 W tym czasie w dolinie Little Big Horn padał przelotny deszcz. Charakterystyczną cechą tych okolic jest wielkie zróżnicowanie opadów na małej przestrzeni. 32 Gen. Terry opisywał marsz 25 czerwca jako jeden z najtrudniejszych, jakie kiedykolwiek wykonywali amerykańscy żołnierze (tamże).

— Śpiewają pieśń śmierci — wyjaśnił Barney Bravo. — To Biały Człowiek Go Ściga, Idzie Naprzód i Włochaty Mokasyn — powiedział Mała Twarz. — Hej, wracajcie do nas! — Nie wrócimy! - odkrzyknęli tamci. - Jesteśmy zmęczeni i boimy się. Myśleliśmy, że jesteście Sjuksami. Biały Łabędź, Żółta Połowa Twarzy i Kędzior nie żyją! Custer nie żyje! Wszyscy zabici, wszyscy! — Wszyscy? — krzyknął Bravo. - Skąd to wiecie? Czy widzieliście, jak padli? — Może ci, którzy nie pojechali z Custerem, jeszcze żyją, ale Dakotowie palą las, aby ich spalić lub wykurzyć, więc oni też zginą. Dakotów jest osiem tysięcy. Przyjdą teraz i was też zabiją! Z Custerem było więcej ludzi niż jest was!33 Bradley wstrząśnięty stwierdził, że choć Bravo jest sceptyczny, to jego Wrony nie wątpią w prawdziwość tych słów. Nie mógł ich zlekceważyć. Galopem wrócił do Terry’ego. W sztabie Terry’ego był już płk Gibbon. Po 15 godzinach rejsu po nieznanej rzece „Far West” przybił do brzegu w miejscu, w którym Terry pozostawił piechotę. Oddział już odszedł, ale na miejscu był adiutant Terry’ego, który poinformował Gibbona o najnowszych wydarzeniach i polecił kapitanowi Marshowi płynąć dalej w górę Big Horn. Gibbon zapomniał o dręczącej go od wczoraj „kolce żołądka i jelit” i popędził konno za piechotą. Teraz wraz z Terrym przyjął raport Bradleya. — To niemożliwe! W całym kraju nie ma tylu Indian, aby pobić, nie mówiąc już o zniszczeniu, wspaniały pułk kawalerii pod dowództwem Custera. Nikt w całej kolumnie nie powie inaczej! — orzekł Gibbon34. Spekulowano, że Custer mógł w celu zaskoczenia obozu zrezygnować z ubezpieczeń bocznych, dostać się w jakimś wąwozie pod ogień z flanki, ale oczywiście zaatakował, spalił obóz, lecz być może poniósł duże straty, okopał się i oczekuje wsparcia. Na głowy Wron posypały się szyderstwa, a zwiadowców Custera oskarżono o tchórzostwo. Bradley nie odzywał się. „Gen. Terry nie brał udziału w tej krytyce, lecz siedział na koniu milczący i zamyś­ lony, przygryzał dolną wargę i wyglądał, jakby wcale nie podzielał hurtowego sceptycyzmu dowcipnych sztabowców” — zaobserwował35. 33 Idzie Naprzód (w: H a m m e r , op. cit., s. 175; Włochaty Mokasyn, tamie, s. 177; Biały Człowiek Go Ściga, tamże, s. 179); Paulding, w: He dr en, op. cit., s. 134. 34 M. Ko u ry, ed., With Gibbon on the Sioux Campaign of1876, Bellevue 1970, s. 26. 35 Faulding, w: H e d r e n , ed., op. cit., s. 135; G r a y , Centennial..., s. 189.

Terry rozkazał wymarsz, lecz zaraz znowu zatrzymał kolumnę, uznał bowiem, że lepiej zaczekać na piechotę („która jest po prostu najgorszym utrudnieniem pościgu za Indianami” — skomentował dr Paulding). Piechota i tabory nadciągnęły o 10.30 i po pół godzinie połączone siły pomaszerowały na południe. Bradley kazał Wronom sprowadzić trzech zwiadowców Custera, którzy byli jeszcze na drugim brzegu Big Horn, ale był to błąd, gdyż po krótkiej rozmowie wszyscy indiańscy zwiadowcy oraz Bravo odjechali bez pożegnania36. Bradley z 11 mulimi piechurami zapuścił się w dolinę Little Big Horn. W górze rzeki ciągle unosił się dym. Po południu Terry dotarł do ujścia Little Big Horn, przekroczył ją i o 14.20 zatrzymał kolumnę na zachodnim brzegu. Był na miejscu i o czasie. Ale co z Custerem? Czy pobił Indian, czy istotnie sam został pobity? Terry wezwał Mugginsa Taylora i Bostwicka i obiecał im 200 dolarów za odszukanie Custera i dostarczenie mu listu. Taylor pojechał wzgó­ rzami na prawym brzegu rzeki, a Bostwick doliną na lewym brzegu. O 17.20 Terry ostrożnie ruszył w górę rzeki, z Bradleyem w przodzie. Kolumna szła doliną, a kompania F 2 pułku kawalerii ppor. Roe, której towarzyszył dr Paulding, jechała grzbietem wzgórz. „Wzgórza wznosiły się na wysokość 200 do 300 stóp, zapewniając uroczy i rozległy widok na okolicę — pisze Paulding. — Wkrótce zobaczyliśmy Indian wyjeżdża­ jących z wąwozów przed nami. Galopowali małymi grupami i skoncent­ rowali się w 20—30-osobowy oddział na najwyższym szczycie. Inni jakby próbowali nas zajść od tyłu. Szliśmy ku największej grupie, zastanawiając się, czy nie są to Arikarowie Custera [...] Wysłaliśmy trzech ludzi do przodu, żeby się przekonać. Wkrótce usłyszeliśmy strzały [...] Ludzie wrócili i powiedzieli, że byli już tak blisko, by móc zamachać chusteczką, gdy zostali ostrzelani. Potem w odległości około 5 mil na szczyt wzgórz wjechały trzy duże oddziały, razem może 300, i zatrzymały się. Z daleka wyglądały jak kompanie kawalerii, tylko większe i bardziej nieregularnie uformowane niż zwykle. Za nimi, na równinie, było niewyraźnie widać innych, rozciągniętych na milę, idących powoli, podnosząc wiele kurzu [...] Pytanie było, czy to Indianie, czy żołnierze. Ci blisko nas byli bez wątpienia Sjuksami. Jedna 36 Prevo twierdził, że Wrony Custera odradzili Wronom Terry’ego pójście na pole bitwy nad Little Big Horn. Najpierw mieli zamiar iść na końcu kolumny, lecz ostatecznie odeszli, a Prevo poszedł w ich ślady. Kiedy Gibbon później okazywał gniew z tego powodu, Prevo wyjaśnił mu, że Wrony byli po prostu zbyt długo na wyprawie wojennej i stęsknili się za kobietami ( H a m m e r , op. cit., s. 246).

grupa galopowała doliną, aby pozbierać stado koni, które nasza kolumna wypłoszyła z nadrzecznych zarośli, a inni uganiali się przed nami, wrzeszcząc w języku Sjuksów «Chodźcie tu». Roe wysłał gońców z informacją, co widzieliśmy, ale dostał rozkaz, by się zatrzymał i dołączył o zmierzchu, co też zrobił”37. Tymczasem Bostwick wrócił już po godzinie. — Tam w dolinie jest więcej Indian niż za 200 dolarów - stwierdził. Terry rozkazał zewrzeć kolumnę z taborami pośrodku i przyjąć szyk bojowy. Wkrótce wrócił także Muggins Taylor. — Na wzgórzach zobaczyłem duży oddział — powiedział. — Myś­ lałem, że to kawaleria, więc kiedy kilkunastu wyjechało mi naprzeciw, nie spodziewałem się niczego złego, dopóki jeden nie zsiadł z konia, schował się w rozpadlinie i wystrzelił. Kula przeszła pod moim koniem. Zeskoczyłem i zacząłem strzelać, oni zawrócili, a ja uciekłem... Roe zrelacjonował Terry’emu swoje obserwacje bez komentarzy, tylko Paulding twierdził, że to, co widzieli, wyglądało dokładnie jak obóz Indian w marszu, więc Custer musiał zostać odparty. Obraził się na Gibbona, którego nazwał „niedowiarkiem”. „Oficerowie piechoty byli zdania, że [...] Custer został pobity i przygotowywali się na nieprzyjem­ ne odkrycia w dniu jutrzejszym. Niektórzy oficerowie kawalerii podzielali to przekonanie, ale ich większość i prawie cały sztab byli bardzo sceptyczni. Dyskutowanie z nimi nie miało sensu”38. Na wzgórzach dokoła ciągle kręcili się Indianie. Kawalerzyści chcieli ruszyć za nimi, ale Teny zdecydował inaczej. O 20.40 jego kolumna zatrzymała się na nocleg w odległości 12 mil od ujścia Little Big Horn, 8 mil od Wzgórza Reno i 5 mil od Wzgórza Tłustej Trawy.

GÓRNA CZĘŚĆ DOLINY LITTLE BIG HORN-WZGÓRZE RENO, godz. 11.00-22.00

— O’Neill, jesteś żonaty? - spytał DeRudio. — Nie, sir — odrzekł O’Neill. — No, cóż, nie przejmowałbym się tak, gdybym był samotny, ale mam żonę i troje dzieci. Co z nimi będzie, gdy mnie zabiją? Tym się martwię... 37 38

H e d r e n , ed., op. cit., s. 135—136. Bradley, cyt. wg G r a y , Centennial..., s. 192.

W pobliżu rozległy się głosy i stuk kopyt końskich. Ostrożnie wyjrzeli z kryjówki. Brzegiem rzeki jechały duże grupy kobiet i dzieci. Jak ze zdziwieniem zauważył O’Neill, squaws siedziały na ponies po męsku, a na plecach miały przywiązane małe dzieci. Dzieci powyżej 6 lat same dosiadały ponies. Konie ciągnęły travois wyładowane naczyniami kuchennymi i zapasami. „Squaws były wesołe, śpiewały i pokrzykiwały «ki-ji», śmiały się, nawoływały. Trwało to ponad godzinę. Gromady ich miały czasami szerokość kilkuset jardów”39. O’Neill i DeRudio nabierali otuchy — oddział najwidoczniej odpędził Indian. Ze wzgórz od czasu do czasu dochodził ich odgłos wystrzałów. Około 17.00 umilkły ostatecznie. Nie było też już słychać przechodzących Indian. Z duszą na ramieniu wyczołgali się z ukrycia. Po drugiej stronie rzeki na wysokim brzegu stał Indianin na koniu, jakby na widecie. Popełzli przez zarośla. Unieśli głowy i ze zgrozą ujrzeli, że na polance w odległości 300 jardów kilkunastu Indian siedzi w kole, gawędząc i paląc papierosy. Już chcieli na powrót się skryć, kiedy na domiar złego las zaczął się palić. Poczołgali się na przeciwległy skraj lasu i stwierdzili, że z tej strony także się pali. Droga do kryjówki była odcięta przez ogień, cofnęli się więc w zarośla. Płomienie huczały dokoła, ale nie przeszły po mokrej trawie i nie ogarnęły krzaków bułberry. DeRudio stłumił pojawiające się języki ognia rękawicami. Wiatr ucichł i pożar zgasł, po­ chłonąwszy suche podszycie. A więc to, co brali za odwrót Indian, musiało być ich pościgiem — oddział został pobity, wycofał się, a główne siły Indian poszły za nim, zostawiając część wo­ jowników, aby ich wykurzyli ogniem i dopadli... Pozostało im tylko powrócić drogą, którą przyszli, do Yellowstone, a potem zbudować tratwę i spróbować dopłynąć do ujścia Powder. Ale przedtem musieli doczekać nocy... Był to najdłuższy dzień, jaki O’Neill kiedykolwiek przeżył. Słońce zaszło. „Byłem tak zdenerwowany, że wychodziłem z siebie — wspomina O’Neill. - Bałem się tak po raz pierwszy. W ciszy panującej dokoła wyobrażałem sobie, że widzę cienie Indian, pełzną­ cych ku nam, chciałem już strzelać...”40 — Wytrzymaj jeszcze trochę — uspokajał go DeRudio. — Indianie nie walczą w nocy. Zaraz stąd odejdziemy. 39 40

O’Neill, w: B r i n i n s t o o 1, op. cit., s. 82. Tamże, s. 85-86.

Otoczeni wodą, nie pili od poprzedniej nocy. Nie jedli jeszcze dłużej. O’Neill spróbował gryźć kawałek suchara, ale musiał go wydmuchnąć w postaci okruchów - w ustach nie miał śliny. Kiedy wreszcie odważyli się dojść do rzeki, najpierw zanurzyli się w niej i pili. Przez niezbyt głęboką wodę przedostali się na drugi brzeg, wyżęli mundury i starali się wyschnąć. Wokół panowała cisza. Tylko wiatr wzdychał wśród bujnych nadrzecznych traw.

OBÓZ INDIAN, popołudnie

Ostatni zapaleńcy czepiali się jeszcze uwięzionych na wzgórzu akicita, ale większość Indian miała już tego dość. Rozeszły się pogłoski, że z dołu rzeki nadchodzą jeszcze jacyś wasichun, ale nie

byli ich ciekawi. Wystarczy już wojny jak na jedno lato. Wielu zginęło, ale dla tych, którzy przeżyli, było to najwspanialsze lato w życiu. Wszystko było tak, jak przepowiedział Siedzący Byk. Dwa wielkie zwycięstwa nad wasichun, ogromne łupy, chwalebne czyny, ciężka walka — teraz nadchodziła pora na wypoczynek. Poza tym nie można było odkładać na później zwykłych, corocznych, rutynowych zajęć. Należało zmienić obozowisko, a potem pójść w góry Big Horn, aby w sosnowych lasach zaopatrzyć się w zapas nowych drągów do stawiania tipi. Później, w lipcu, zacznie się jesienny marsz na wschód, będzie czas, by wrócić na równiny, bawić się, ucztować, tańczyć, dzielić łupy, obdarowywać się i kłócić... Indianie zwijali obóz i odchodzili na południe, obok lasu, obok brodu, przez równinę, na której pobili pierwszych akicita, przez osiedle piesków preriowych... Zostawiali po sobie wśród spopielonej prerii kilkanaście namiotów pogrzebowych i ślady nocnych uroczystości.

WZGÓRZE RENO, godz. 12.00-24.00

Było nieco chłodniej, niż poprzedniego dnia, ale nikt już nie miał wody w manierkach. Około południa niespodzianie spadł drobny deszcz. Ludzie próbowali chwytać wodę w płaszcze, lecz bez powodzenia41. „Podniecenie i upał sprawiały, że niemal szaleliśmy 41

Po południu 25, w nocy i około południa 26 czerwca padały krótkotrwałe deszcze.

z pragnienia. Ludzie wkładali do ust kamyki, by pobudzić wydzielanie śliny. Niektórzy jedli korzenie trawy, ale nie sprawiło im to ulgi. Rozdano trochę ziemniaków i to przyniosło pewną ulgę” — wspomina por. Godfrey42. Ale „krzyk o wodę był bardzo głośny, zwłaszcza wśród rannych. Niektórzy szeregowcy proponowali, że pójdą na ochotnika do rzeki” — pisze Roy. Kpt. Benteen był na pozycji kompanii H. „Miałem w rękach klucz do pięknej modrej wody, której fale płynęły tuż u naszych stóp od dwóch dni, za którą tak tęsknili ranni i zdrowi — była nasza, tylko brać”, stwierdził, spoglądając w stronę wąwozu, wolnego już od Indian. „Ale nie była to najprostsza sprawa, nabrać jej do kociołka...”43 — dodał. Indianie ciągle strzelali. Ppor. Hare dołączył do niego i zrobił jakąś uwagę na ten temat. — Jeśli cię mają dostać, to cię dostaną gdzie indziej, jeśli nie tutaj — rzekł z roztargnieniem Benteen. Było jasne, że zejście wąwozem do rzeki będzie ryzykowne, lecz innej możliwości nie było. Wezwał ochotników. Zgłosiło się 19, ale Benteen uznał, że wystarczy 12 i tylu poszło w pierwszym rzucie44. Byli wśród nich sierż. Roy, Thompson z ręką na temblaku i bez broni (jak twierdził, karabinek ktoś mu ukradł, rewolwer zaś pożyczył komuś, a ten go zgubił) oraz szer. Mike Madden. Ten Irlandczyk „był facetem, który lubił wypić i narozrabiać, i nie był zbytnio szanowany, toteż gdy się zgłosił na ochotnika, wszyscy byli bardzo zaskoczeni” — pisze Hare45. Wzięli po dwie manierki każdy oraz 6 dwugalonowych (7,5 1) kociołków. Do ich ochrony Benteen wyznaczył czterech najlepszych strzelców w kompanii. „Zajęliśmy odsłoniętą pozycję na skraju wzgórza, frontem do rzeki. Mieliśmy stać i nie tylko ściągać na siebie ogień Indian w dole, lecz również wpakować tyle ołowiu, ile się da, 42

G r a h a m op. cit., s. 145. „Żuliśmy trawę, żeby mieć ślinę w ustach, a Cowley (z kompanii A) oszalał z pragnienia i nie mógł dojść do siebie. Musieliśmy go związać” (Roy, w : H a m m e r op. cit., s. 114). „Trawa przyklejała się do warg, nawet nie można było jej wypluć” (Herendeen, w : G r a h a m , op. cit., s. 259). 43 G r a h a m , op. cit., s. 145. 44 Liczba i nazwiska ochotników, przynoszących wodę, nie dają się dokładnie ustalić. 16 żołnierzy (w tym Stanislas Roy i Peter Thompson) zostało za to odznaczonych Medalami Honoru. Jednak nie wszyscy noszący wodę zostali odznaczenia (np. Madden, Wilber, Foley, Gilbert, Boren, McDermott, Rafter, Rott i Slaper nie dostali medali, a Goldin dopiero po 20 latach i to po wielu własnych interwencjach); dlaczego, nie wiadomo. 45 Hammer, op. cit., s. 67-68.

w krzaki, gdzie Indianie się kryli [...] Tak się złożyło, że wszyscy czterej byliśmy Niemcami: (sierż.) Geiger, (kowal) Meckling, (siodlarz) Voit i ja — pisze Windolph. — Staliśmy tak na grzbiecie bez osłony przez ponad dwadzieścia minut, strzelając równo w krzaki. Chociaż posyłali nam dużo ołowiu, nikt z naszej czwórki nie został ranny”46. Benteen na miejscu awansował Windolpha do stopnia sierżanta. Nosiwodowie zbiegli ze wzgórza, pokonali 100-jardowy odcinek dzielący ich od wąwozu i schronili się w nim. Bezpiecznie zeszli wąwozem na sam dół. Od wody dzieliło ich 20 jardów, a na drugim brzegu rzeki widzieli Indian ukrytych w krzakach. Usiedli i naradzili się. Ostatecznie ustalili kolejność, w której mieli biec do wody. „Mieliśmy wymienić nazwisko, a on mógł iść albo nie, jak wybierze — mówi Roy. - Pierwszy pobiegł i wrócił z pełnym kociołkiem i wszyscy napiliśmy się. Potem napełniliśmy manierki [...] Jako trzeci popędził do wody Madden...” Madden, wielki i silny mężczyzna, wziął dwa kociołki. Kiedy wyciągał je, pełne wody, zza rzeki padła salwa. Kule podziurawiły kociołki i raniły Maddena. Ze złamaną w dwóch miejscach prawą nogą, znacząc drogę kałużami krwi, Madden doczołgał się z powrotem do wąwozu pod osłoną ognia kompanii B, którą kpt. McDougall ściągnął na skraj wzgórza, aby ostrzeliwać zajmowany przez Indian lasek. „Potem nastąpiła półgodzinna przerwa, zanim poszedł następ­ ny”. Był nim Thompson, a potem Roy. „Byliśmy w tym wąwozie około godziny, nabierając wody. Po półtorej godziny od wyruszenia wróciliśmy na wzgórze z wodą [...] Madden był ciężki, a jego rana bardzo bolesna, więc poprosił, żebyśmy go zostawili na dole. Myślał, że będzie tam bezpieczny. Wniesiono go na górę, zanim się ściemniło”47. Oprócz niego nikt nie został ranny. Indianie strzelali niecelnie, prawdopodobnie deprymowani gęstym ogniem osłonowym. W lazarecie objął nad wodą straż ranny ppor. Vamum, dr Porter zaś zajął się rozdzielaniem. Zdesperowani ranni oferowali po 20 dolarów za manierkę, a szer. McVay próbował wywalczyć ją sobie rewolwerem. Jeszcze kilkakrotnie śmiałkowie zapuszczali się wąwozem nad rzekę i wracali z pełnymi manierkami — Thompson odbył tę wyprawę czterokrotnie, narażając się nie tylko na kule Indian, lecz i na napaści żołnierzy, którzy chcieli mu cenną zdobycz odebrać, aż w końcu upadł, zmęczony upałem i wspinaczką. 46 47

W i n d o l p h , op. cit., s. 104—105. Wszyscy zostali odznaczeni Medalami Honoru. Tamże; także T h o m p s o n . o p . cit., s. 214—215.

Po 14.00 indiańscy strzelcy wyborowi znowu zaczęli ostrzeliwać wzgórze. W dolinie pojawiło się kilka wielkich zgrupowań Indian — Benteen ocenił, że miały one liczebność pułków. Ponieważ również z ich strony padały strzały, przypuszczano, że Indianie chcieli wszyscy postrzelać, lecz na okolicznych wzgórzach nie było już miejsca. Ogień nękający z dalekonośnych karabinów z grzbietu na wschodzie i północy48 był bardzo męczący dla obrońców, toteż wielokrotnie próbowali strzelców tych uciszyć. Z Grzbietu Strzelców Wyborowych „Indianie wpakowali nam kilka dobrze wymierzonych strzałów, które położyły paru naszych — pisze sierż. Ryan. — Nie wiem, jakiej broni używał jeden z Indian, ale wydawała potężny huk. Byli poza zasięgiem naszych karabinków Springfield kal. 45. Kpt. French zapytał mnie, czy nie mógłbym czegoś zrobić z tymi Indianami, ponieważ byłem posiadaczem 15-funtowego Sharpsa kal. 45 z lunetą, który kazałem sobie przerobić w Bismarck (na wojskową amunicję) zanim wyruszyliśmy z ekspedycją i który kosztował mnie 100 dolarów. Wystrzeliłem kilka razy, aż namierzyłem odległość do tej grupy Indian. Potem wpakowałem w nich pół tuzina kul szybko jedną po drugiej. Indianie rozpierzchli się i tak się skończyło strzelanie z ich strony, a chłopcy wznieśli niezły okrzyk”49. O 15.00 strzały prawie ucichły. Tylko od czasu do czasu jakiś wojownik próbował jeszcze szczęścia. Oblężeni zaczęli rozglądać się. Ze wzgórza widać było tylko niecałą czwartą część obozu, lecz nie ulegało wątpliwości, że Indianie go likwidowali. Jedna po drugiej skórzane i płócienne powłoki znikały z drewnianych szkieletów tipi. Kobiety pakowały bagaże na travois. Chłopcy zbierali stada ponies w pobliżu obozu. Formowała się kolumna, której rozmiary były według Reno porównywalne z dywizją Armii Potomaku. Indianie wciąż jeździli wokół i podpalali trawę. Gęsty dym spowił dolinę i spływał w kierunku południowym. Około 19.00 spoza dymów wyłonił się korowód, którego rozmiary wprawiły wszystkich w osłu­ pienie. „To był jakiś biblijny exodus, Izraelici wędrujący do Egiptu 48

W wyniku badań archeologicznych na Wzgórzu Reno znaleziono liczne pociski z karabinów typu Sharps (kal. 40, 45 i 50), popularnych ze względu na celność i dalekonośność, używanych chętnie zwłaszcza do polowania na bizony. Część z nich miała ślady, wskazujące na trafienie w cel — odkształcenia i tkwiące w nich kawałki kości ( S c o t t , op. cit., s. 158). 4 9 G r a h a m , op. cit., s. 245. W wyniku badań archeologicznych na południowym stoku Grzbietu Strzelców Wyborowych znaleziono standardowy pocisk wojskowy kal. 45-55-405, którego analiza balistyczna wykazała, że został wystrzelony ze sportowego karabinu Sharpsa ( S c o t t , op. fit., s. 116 i 173-174).

(sic), potężne plemię w marszu” - zdumiał się Windolph50. Porusza­ jąca się masa ludzi i koni miała dwie do trzech mil długości i pół mili szerokości. Hare, który w Teksasie widywał wielkie spędy bydła i koni, oceniał liczbę ponies na ponad 20 tysięcy. Kawalkada Indian szła na południe, w stronę widocznych na horyzoncie gór Big Horn, a jej sylwetka odcinała się wyraźnie na tle zachodzącego słońca. Kpt. French i sierż. Ryan posłali za odchodzącymi kilka kul, choć byli zbyt daleko, by nawet dobre karabiny mogły ich dosięgnąć51. Były to ostatnie strzały w bitwie nad Little Big Horn. Oficerowie zaczęli rozważać sytuację. Zastanawiający odwrót przeciwnika mógł być spowodowany zbliżaniem się oddziału Gib­ bona, z którym Custer zdołał się połączyć. Może Indianom skończyła się amunicja. Może wycofywali obóz w bezpieczne miejsce, aby wojownicy mogli nie narażając rodzin wrócić i dokończyć dzieła. A może był to zwykły podstęp, aby wywabić ich ze wzgórza... Postanowiono pozycji na razie nie opuszczać. Ponieważ odór rozkładających się zwłok stał się nie do wytrzymania, oddział zmienił pozycję. Kompanie A i B umieściły się nad urwiskiem, po obu stronach wąwozu, prowadzącego ku rzece - A od północy, B od południa. Żołnierze znowu zabrali się do kopania, przygotowując pozycje na wypadek ataku, który, jak sądzono, powtórzy się nazajutrz rano. Ciężko pracując, wykopano w pobliżu rzeki długi rów do obrony okrężnej. Zapewniono również lepszą osłonę koniom i mułom. Przyniesiono więcej wody w kociołkach. „Nareszcie było dużo wody. Pod wieczór kucharze kompanijni przygotowali nam najlepszy posiłek, na jaki ich było stać. Przynajmniej była gorąca kawa, dużo bekonu i namoczone suchary”52. Zaczęto też sprowadzać zwierzęta po kilka na raz do wodopoju. 13 zabitych pochowano w opuszczonych przez oddział dołkach. Sierż. Criswell, szer. Ryan i siodlarz Bailey z kompanii B53 zeszli nad rzekę, odszukali ciało Benniego Hodgsona, wnieśli je n wzgórze i pochowali w pobliżu stanowiska ich kompanii. Spośród 55 rannych większość odniosła stosunkowo lekkie rany; prawdopodobnie na skutek tego, że większość kul nadlatując z dużej 50

W i n d o i p h, op. cit., s. 106. „Poruszająca się masa była odległa od nas o 5 albo 6 mil, ale na tle zachodzącego słońca wydawała się być znacznie bliżej” (Godfrey, w: G r a h a m , op. cit., s. 145). 52 W i n d o I p h, op. cit., s. 107. 53 Z tej grupy tylko Criswell został za to odznaczony Medalem Honoru. 51

odległości wytracała impet. Wśród ciężej rannych w lazarecie leżał szer. Madden. Dr Porter zdecydował się na amputację nogi. Za stół operacyjny posłużyło rozpostarte na ziemi płótno namiotowe. Morfiny ani środków usypiających nie było. Dr Porter podał pacjentowi butelkę whisky, którą przezornie zachował w zapasach. Pomocnicy doktora mdleli, ale Madden trzymał się dzielnie54. Został awansowany do stopnia sierżanta, chociaż był to tylko awans symboliczny; jego kariera w wojsku się skończyła. Ppor. Vamum znowu zaproponował, że pójdzie z wiadomością do Gibbona, jeśli tylko ktoś będzie na tyle odważny, by mu towarzyszyć. Po bezskutecznym oczekiwaniu w końcu sam zrezygnował, lecz namówił do pójścia zwiadowców Wrony. Mjr Reno napisał kartki z wiadomościami. Żółta Połowa Twarzy nalegał, aby podkreślić, że zdobył wiele ponies i zabił znaczną liczbę Sjuksów. Być może Vamum to zrobił, aby wprawić wodza w dobry humor, Reno jednak na widok jego uzupełnień wpadł w złość55. Ostatecznie nikt wzgórza nie opuścił z wiadomością. Tylko Czamy Lis wraz ze swymi dwoma końmi oddalił się w ciągu dnia po angielsku, nie zwracając niczyjej uwagi. Zbliżała się północ, kiedy od strony wąwozu prowadzącego ku rzece rozległ się okrzyk: — Halo, hej tam! — Kto idzie? — zawołał wartownik. Wokół szczęknęły zamki karabinów. — Gerard! Po chwili na wzgórze wkroczyli Gerard i Billy Jackson. Żołnierze otoczyli ich tłumnie. Gerard był zasypywany pytaniami, pokazywał zdobyty skalp Indianina, lecz zmęczenie go przemogło, zwymiotował dopiero co zjedzone suchary i kawę i zasnął z nie przeżutym kawałkiem solonej wieprzowiny w ustach56. 54 Legenda mówi, że po operacji Madden dokończył butelkę whisky, po czym rzekł: „Doktorze, utnij mi drugą nogę!” 55 Vamum podaje, iż został przez mjr. Reno ukarany za to, że „dodał pewne dodatkowe sprawy do notatek, które Reno próbował wysłać 26 czerrwca” ( H a m m e r , op. cit., s. 63). Niewykluczone jest również, że Vamum, który był krytyczny wobec działań Reno, uzupełnił wiadomość w tym duchu. 56 Gerard ( H a m m e r , op. cit., s. 236) pisze krótko: Zanim wspięliśmy się na górę do nich, znaleźliśmy martwego Indianina”. Był to prawdopodobnie Długa Droga. Gerard oskalpował go. W roku 1879, podczas sesji trybunału dochodzeniowego w sprawie mjr. Reno, podarował skalp pewnemu dziennikarzowi (Vamum, w: B r i n i n s t o o 1, op. cit., s. 90).

WTOREK, 27 CZERWCA 1876 r.

DOLINA LITTLE BIG HORN - WZGÓRZE RENO, godz. 0.00-9.00

Księżyc świecił jasno, od czasu do czasu znikając za chmurami. DeRudio i O’Neill szli w kierunku, który uważali za właściwy, chwilami zatrzymując się i nasłuchując. Dolina wydawała się bezludna. Postanowili wracać przez doliny Ash Creek i Rosebud, licząc, że po drodze w opuszczonych obozowiskach Indian znajdą coś do jedzenia. Musieli się śpieszyć - chcieli jeszcze w nocy przejść przez dział wód, a dzień znów przeczekać w ukryciu. Wkrótce odkryli ujście Ash Creek. Przed nimi ciemniał pagórek, z którego tak niedawno Gerard zobaczył Indian „uciekających jak diabli”. DeRudio i O’Neill wspięli się na szczyt, w nadziei, że dostrzegą gdzieś ognie obozowe, ale żadnych nie było widać. Bardzo ich to przygnębiło, a w dodatku na wschodzie pojawił się pierwszy promień jutrzenki. Znowu będą musieli się ukryć... Wtem do uszu O’Neilla dotarła „najsłodsza muzyka, jaką kiedykol­ wiek słyszał” — przeraźliwy ryk muła, który zwyczajem tych zwierząt witał świt. Dźwięk dobiegał ze wzgórz. — Niech się dzieje, co chce, idziemy tam - rzekł DeRudio. - Nie jestem pewien, czy to nasi, ale nie ma innego sposobu, żeby się przekonać. Wołać nie będę, mam niedobre doświadczenia. Przeszli przez Północny Dopływ i ruszyli ostrożnie pod górę. Wreszcie usłyszeli głosy, lecz nie mogli stwierdzić, czy to żołnierze, czy Indianie. „Czołgaliśmy się na brzuchach cal po calu, w każdej chwili spodziewając się kuli. Ciągle słyszałem głosy i czasem myślałem, że to Indianie, a znów czasem wydawały mi się znajome”1 — wspomina O’Neill. W końcu nadspodziewanie wyraźnie usłyszał, jak ktoś zawołał: — Dawaj tu tego konia!2 1

B r i n i n s t o o 1, op. cit., s. 88. O’Neill usłyszał Bring that horse here, a DeRudiemu wydało się, że wartownik woła Halt, who goes there, (por. G r a h a m , op. cit., s. 256). 2

O’Neill poznał głos trębacza McVeigha z kompanii A. — Mac, nie strzelaj do nas! To my, O’Neill i DeRudio! — zawołał. Ppor. Vamum, który szykował się właśnie do snu, stwierdził, że muła z jego bagażem nie ma, przez co został pozbawiony koców. Urządził sobie posłanie z rzeczy należących do DeRudia, lecz nie zdążył zapaść w sen. Okrzyki na przedpolu sprawiły, że otrzeźwiał ze zmęczenia. — DeRudio! Zaczekaj, zejdę po ciebie, bo wpadniesz w rozpadlinę! — zawołał i zbiegł po zboczu. W ciemności potknął się i przewrócił — jak stwierdził, o ciało Indianina. „Potem biegłem dalej, wołając DeRudia. Wreszcie przybiegł do mnie, uściskał i był bardzo pod­ ekscytowany. Zaprowadziłem go do jego posłania i dałem coś do jedzenia”3. DeRudio nie mógł jednak zasnąć. „Rozmawiałem z Varnumem o bitwie i opowiadałem mu o moich przygodach i o tym, jak wiele razy ledwo uszedłem z życiem”. — Nie wiem, czy to możliwe, żeby to się nam rzeczywiście zdarzyło — myślał głośno O’Neill - czy był to tylko jakiś straszny koszmar. Poranek mijał spokojnie. Żołnierze budzili się i przygotowywali śniadanie. Spragnione konie sprowadzano do wody - w najbardziej stromych miejscach siadały i zjeżdżały na zadach. „Ich pęd do rzeki, kiedy już były blisko, wzbudzał żal i współczucie” — pisze Edgerly4. Mjr Reno nie był pewien, czy Indianie nie szykują jakiejś niespodzianki, toteż rozkazał, by wszyscy byli gotowi natychmiast znowu zająć stanowiska. „Nic nie było określone, oprócz tego, że pozostajemy tam, gdzie byliśmy. W polu widzenia nie było Indian. Tylko w dolinie pasło się kilka ponies” — pisze Godfrey5. Wyglądało na to, że tym razem wysłanie gońca do gen. Terry’ego będzie możliwe, więc Reno zasiadł do pisania meldunku. „Miałem niezwykle przerażające starcie z wrogimi Indianami” — pisał. — Opuścili obóz zeszłego wieczoru o zachodzie słońca, kierując się na południe w kierunku gór Big Horn. Poniosłem bardzo wielkie straty i nie mogę ich ścigać. Wśród zabitych są porucznicy 3 B ri n i n s t oo1, op. cit., s. 90. „Ten oficer [Vamum], jeden z naszych najdzielniej­ szych i najsprawniejszych, przybiegł do mnie i byl bardzo szczęśliwy, że mnie widzi, bo już zaliczył mnie do zabitych” (DeRudio, w: G r a h a m , op. cit., s. 256). 4 H a m m e r , op. cit., s. 58. „Był to żałosny widok, gdy biedne zwierzęta zanurzały głowy po oczy w wodzie i piły” (R o y, tamże, s. 116). 5 G r a h a m , op. cit., s. 146.

McIntosh i Hodgson oraz dr DeWolf. Mam wielu rannych, a wiele koni i mułów zostało zastrzelonych. Straciłem oba moje własne konie. Nie widziałem Custera ani nie miałem od niego wiadomości od chwili, gdy rozkazał mi szarżować moim batalionem (trzy kompanie), obiecując mnie wspierać. Szarżowałem około 14.00, ale nie otrzymawszy wsparcia zostałem wyparty na wzgórza. W tym punkcie dołączył do mnie Benteen z trzema kompaniami i tylną strażą taborów (jedna kompania). Walczyłem z kilkoma tysiącami i wciąż mogę się utrzymać, ale nie mogę stąd odejść ze względu na rannych. Przyślijcie mi niezwłocznie pomoc medyczną i żywność. Jak mogę obecnie ocenić, mam ponad 100 zabitych i rannych. 10R 11Z K 2Z 3R M 19R D 2Z 8R 3Z H 12Z 6R A 8Z 8R”6 G Po 9.00 w dole rzeki dostrzeżono chmurę kurzu. Czyżby znowu Indianie? Zatrąbiono na zbiórkę, odprowadzono konie i muły w osłonięte miejsce, pośpiesznie napełniono wodą wszystkie kociołki i manierki. W napięciu upłynęła godzina. — To muszą być nasi, Indianie już by tu byli - domyślali się niektórzy. — Tylko wojsko chodzi tak powoli. Ale co to za oddział? Na próżno wypatrywano kompanii na siwych koniach. A więc nie był to Terry, byłby bowiem z nim Custer i jechałby na czele kolumny. To musiał być gen. Crook! Żołnierze zaczęli wznosić okrzyki na jego cześć. Trębacze zagrali sygnały. Reno wysłał Młodego Sokoła i Rozdwojonego Roga na spotkanie nadchodzących, wkrótce potem pojechali za nimi ppor. Hare i por. Wallace. Mijały minuty. Wreszcie na wzgórze wjechał Muggins Taylor. — Nie mogłem dostać się do was wcześniej, bo w nocy ciągle wpadałem na Indian — rzekł na powitanie. - Mam wiadomość od generała Terry’ego dla generała Custera. Wasi zwiadowcy, Wrony, opowiadali wczoraj, że zostaliście pobici i Sjuksowie prawie wszys­ tkich was zabili. Terry nie wierzy, ale na wszelki wypadek idzie w górę Little Big Horn z pomocą lekarską dla waszych rannych. 6 G r a y , Centennial..., s. 182. Podana przez mjr. Reno statystyka ofiar jest najwcześniejsza, ale zawiera błędy. Suma podanych przez Reno ofiar wynosi 92, a nie ponad 100, w rzeczywistości zaś oba bataliony straciły we wszystkich starciach 47 zabitych żołnierzy i oficerów, 6 zwiadowców oraz 55 rannych. Liczbę wojowników indiańskich Reno i inni oficerowie oceniali na 4 tysiące, czyli zawyżyli ją dwukrotnie.

Zapanowała konsternacja. Zaraz jednak na wzgórze przybył por. Bradley i zapytał o por. Godfreya. — Gdzie jest Custer? — zapytał Godfrey po serdecznym powitaniu. — Nie wiem — odrzekł Bradley. — Chyba został zabity. Niedaleko stąd leży bardzo wiele ciał, sam naliczyłem 197. Sami biali. Nie sądzę, że ktoś mógł stamtąd uciec. Słuchający oniemieli. To było niepojęte, niemożliwe! Godfrey pośpiesznie zaprowadził Bradleya do mjr. Reno i przedstawił go innym oficerom.

DOLINA LITTLE BIG HORN, godz. 7.30-11.00

O 7.30 kolumna Terry’ego podjęła marsz. Bradley badał wzgórza, a większość oddziału szła doliną. Wokół panowała upiorna cisza. Po przejściu 4 mil żołnierze ujrzeli obozowisko. „Znaleźliśmy się na skraju ogromnej wsi, która zajmowała dolinę na przestrzeni co najmniej 8 mil w górę i 2—3 mil w poprzek. Sądząc z wyglądu, została opuszczona w pośpiechu w nocy. Na miejscach, gdzie stały tipi, oprócz śmieci, ogryzionych kości i gnijących resztek, pozostawiono stosy niewyprawionych filter, toporki, siekiery, blaszane kubki, wojskowy sprzęt obozowy, indiańskie i kawaleryjskie siodła, ostrogi, pęta, pocięte niebieskie mundury. Leżały tam martwe ponies, a sporo rannych koni kawaleryj­ skich chodziło wokół, kulejąc. Dwa namioty stały, wypełnione 16 martwymi Indianami. Większość została niedawno pochowana wokół wsi, na rusztowaniach. Znaleźliśmy też kilka ciał białych ludzi i kilka odciętych głów [...] We wsi nie było śladów walki [...] Podniosłem część kurtki z jeleniej skóry, z oznaczeniem „Porter”, dziurą od kuli pod prawym ramieniem i śladami spływającej krwi, parę rękawic oznaczo­ nych „Yates 7 kaw.”, bieliznę ppor. Sturgisa i inne rzeczy. Szliśmy i czuliśmy się coraz gorzej” — pisze dr Paulding7. Po pewnym czasie nadjechał Stara Wrona, zwiadowca z płonienia Wron. Na wzgórzu za rzeką leży mnóstwo zabitych żołnierzy — rzekł, podając gen. Terry’emu kartkę, napisaną przez sierż. Servera z 2 pułku kawalerii. — Znaleźliśmy ich, idąc w ubezpieczeniu8. Adiutant Terry’ego, por. Smith, pojechał ze Starym Wroną. Na pobojowisku był już Bradley i liczył zabitych. 7 8

H e d r e n , ed., op. cit., s. 137. Server, w: H a m m e r, op. cit., s. 242.

— To straszne — powiedział Smith — ale to nie wszyscy. Gdzie jest reszta pułku? Terry, uspokojony, że nie cały 7 pułk został w tym miejscu wybity, polecił kontynuować marsz. Kolumna przeszła przez obozowisko i znowu natrafiła na leżące w spalonej trawie trupy ludzi i koni, zmasakrowane i najeżone strzałami. Gibbon rozkazał opuścić ten teren, znaleźć w pobliżu odpowiednie miejsce i rozbić obóz. Nadjechali ppor. Hare i por. Wallace. Kiedy żołnierze przygoto­ wywali obóz nad brzegiem rzeki, gen. Terry ze sztabem wyruszył na Wzgórze Reno. Zbliżała się 11.00.

WZGÓRZE RENO-DOLINA LITTLE BIG HORN, godz. 11.00-24.00

Na wzgórzu rozlegał się gwar i okrzyki radości. Nie do wszystkich dotarły jeszcze wieści od Bradleya. Kiedy nadjechał Terry, „został powitany długimi, radosnymi okrzykami. Poważny wyraz twarzy generała sprawił, że ludzie zamarli w milczeniu [...] Niemal ani jedno oko nie pozostało suche. Prawie nic nie mówiono, ale serdeczne uściski rąk dawały wyraz wdzięczności za ratunek i żalu po zabitych”9. „Kiedy Terry przemówił, łzy popłynęły mu po policzkach. Myślę, że większość z nas też miała łzy w oczach”10. „Vamum załamał się kompletnie i płakał jak dziecko [...] Wiadomość o losie Custera spadła na nich jak nieoczekiwany wstrząs, (ale) wkrótce się pozbierali”1„Nikt nie bolał bardziej niż Wrony. Kiedy usłyszeli opowieść, jeden po drugim odłączali się od słuchaczy, odchodzili na bok, siadali sami, kiwali się, płakali i zawodzili straszną żałobną pieśń”12. Mjr Reno złożył Terry’emu meldunek i przekazał mu dowództwo. Do 15.30 Terry zapoznawał się ze stanem oddziału i ocenami poniesionych strat. — Nie uwierzyłbym w śmierć Custera — powiedział Benteen. — Myśleliśmy raczej, że pasie swoje konie gdzieś w dole Big Horn. Nad Washita też odszedł i zostawił część oddziału. 9 Godfrey,

w: G r a h a m , op. cit., s. 146. W i n d o l p h , op. cit., s. 109. Istnieje wiele świadectw, iż Terry, żołnierze i oficerowie płakali. 11 Paulding, w: H e d r e n , ed., op. cit., s. 142—143. 12 Bradley, cyt. wg W i 11 s e y, op. cit., s. 220. 10

— Myślę, że się pan myli - rzekł rozdrażniony Terry. — Niech pan weźmie kompanię, pójdzie tam i zbada tożsamość zabitych13. Z Benteenem i kompanią H pojechali również Weir, DeRudio i Knipe, który chciał się dowiedzieć, co się stało z jego kompanią C. Nie byli pewni, że wszyscy Indianie opuścili okolicę, toteż wyruszyli w gotowości bojowej, włącznie z kompanijnym mułem z amunicją. Kompania H skierowała się najpierw w stronę Wzgórza Weira, potem przez Cedar Coulee i wąwóz Medicine Tail ku rzece, a następnie przez głęboki wąwóz dotarła do miejsca, w którym Custer rozpoczął marsz na szczyt swojego wzgórza. — Boże - jęknął Weir cokolwiek bez sensu — jacy biali... jacy biali! „Pierwszym zabitym żołnierzem, którego znaleźliśmy, był sierż. Finley z mojej kompanii - pisze Knipe. - Jego ciało było na­ szpikowane strzałami. Zabici leżeli wokół, wszyscy odarci z odzieży. Szliśmy dalej i znaleźliśmy sierż. Finckle’a. Finley i Finckle byli bardzo zmasakrowani. Wydawało się, że żołnierze zostali pozabijani mniej więcej w pozycji, jaką zajmuje kolumna marszowa [...] Dalej znalazłem konia sierż. Bobo z mojej kompanii. Najwidoczniej jechał konno wzdłuż grzbietu blisko wąwozu, bo koń zsunął się po zboczu do wąwozu i tam skonał. W stosie ludzi leżących wokół kpt. Keogha rozpoznałem sierż. Edwarda Bobo [...] Gdy dotarłem na koniec grzbietu, rozpoznałem ciała gen. Custera, Bostona Custera, Cooke’a, por. Smitha i innych, ale nie widziałem Toma Custera, mojego własnego kapitana. Nie rozumiałem, jak mogłem go przeoczyć...”14 Żołnierze nie przyglądali się zabitym bardziej, niż to było konieczne, i szybko opuścili pobojowisko, przekraczając rzekę najbliższym brodem. Zobaczyli zbliżających się od strony obozowiska jeźdźców i Benteen rozkazał przygotować się do szarży. Kawalerzyści wyciągnęli rewolwery i sformowali linię. „Sierż. Geiger i ja byliśmy z tyłu z mułem jucznym z amunicją - pisze szer. Adams. — Kiedy Benteen przygotował się do szarży, podjechałem i dołączyłem do linii. Geiger rozkazał mi wracać i obrzucał mnie różnymi groźbami, ale powiedziałem mu, że jeśli mamy szarżować przez Indian, to chcę być z szarżującymi, a nie z tyłu z nim i z mułem, gdzie nas połkną [...] Była to jednak kompania 2 pułku kawalerii”15. 13

14 15

Roe, w: H a m m e r , o p . cit., s . 249-250. H a m m e r, op. cit., s. 95. Cytat uporządkowany przez autora. Tamże, s. 122.

Benteen, blady i przygnębiony, zameldował się u Terry’ego. — Znalazłem go, chociaż nie sądziłem, że go znajdę - powiedział. — Nie będzie już więcej walczył. Żołnierze z kompanii H niechętnie mówili o tym, co widzieli. — Wszyscy nie żyją - odpowiadał ciekawym Knipe. - Nie zostali oskalpowani. Prawie wszyscy mają rozłupane głowy, przez czoło albo przez oczy. Przede wszystkim należało zająć się rannymi. Okolicę przytłaczał odór, przyciągając chmary much, nie należało więc przedłużać pobytu. Terry obiecał 100 dolarów za dostarczenie na „Far West” rozkazu, by na statku przygotowano się do przyjęcia rannych. O zmierzchu Henry Bostwick i ordynans Terry’ego Goodwin pojechali w dół rzeki.

OBRAZ MDLĄCEJ, UPIORNEJ ZGROZY

UJŚCIE LITTLE BIG HORN, 28 CZERWCA, przed południem

Bostwick i Goodwin na próżno rozglądali się za parowcem, który powinien być już w tym miejscu od dwóch dni. Przy­ puszczając, że „Far West” wszedł na mieliznę, pojechali w dół rzeki. Tymczasem niedługo potem pojawił się „Far West”. Na­ wigacja na nie zbadanej dotąd Big Horn okazała się niezwykle trudna. Tylko dzięki zdolnościom kapitana Marsha, który uciekał się do nowatorskich technik (na przykład przeciągając statek przez mielizny za pomocą lin, które mocowano do drzew na obu brzegach, a następnie nawijano na kabestany), posuwano się naprzód. Rankiem 27 czerwca statek znalazł się naprzeciw ujścia rzeki, którą Marsh uznał za Little Big Horn, lecz kpt. Baker, dowódca kompanii ochrony sztabu, nie zgodził się z nim i rozkazał płynąć dalej w górę rzeki. Wreszcie natknięto się na porohy i zacumowano parowiec na noc. Na drugi dzień kpt. Baker rozkazał kontynuować rejs, lecz wkrótce zgodził się na powrót. Droga powrotna, choć szybsza, okazała się ryzykowna. Rwący prąd unosił statek, a wiry obracały go rufą do przodu. Za którymś obrotem „Far West” uderzył o brzeg, a potem podwodna kłoda rozpruła jego dziób. Z pracującymi pompami i cieślami usuwającymi uszkodzenia statek około 8.00 wpłynął w końcu na spokojne wody Little Big Horn. James Sipes, fryzjer, podróżował na „Far West” „głównie dla przyjemności i by zwiedzić kraj”. Około 9.00 wraz z kapitanem Marshem, stewardem i jednym z marynarzy łowił ryby o milę od statku, gdy z krzaków na drugim brzegu wyłonił się nagi Indianin na pony, uzbrojony i prowadzący dwa luzaki, i ruszył ku nim w bród. „Byliśmy bardzo zaskoczeni i przypuszczam, że okazaliśmy trochę strachu, bo podniósł w górę ręce czy karabin i wykonał znak pokoju.

Miał karabin - nie wiem, czy to był Springfield, czy Winchester. Włosy miał ułożone ä la pompadour” - zauważył fryzjer1. - Absaroke! Absaroke! - powiedział młody Indianin, uderzając się w pierś. Widząc, że nie został zrozumiany, zaczął gestykulować. - Coś jest nie w porządku z tym Indianinem — powiedział kapitan Marsh, już spokojniejszy. Razem wrócili na statek. Tam również nie było nikogo, kto rozumiałby język gościa. Ten zaś był coraz bardziej zdenerwowany. Słuchacze wychwycili słowo „Custer” i domyślili się, że jest zwiadowcą. Indianin chwytał się za włosy, jęczał i wykonywał gest skalpowania. Wreszcie chwycił kartkę i ołówek, narysował kółko, a w nim wiele kropek. Potem nakreślił wokół niego drugie kółko. - Mnóstwo Sjuksów, mnóstwo Sjuksów - powtarzał, stawiając w nim kropki. „Biali ludzie byli tępi” - orzekł Kędzior, był to bowiem on, „ale wtedy zrozumieli”2.

WZGÓRZE TŁUSTEJ TRAWY, 28 CZERWCA

Noc nie przyniosła odpoczynku. Zwłaszcza ludzie Gibbona w do­ linie narzekali na roje much i zaduch rozkładu. Co wrażliwsi kładli się na brzegu rzeki, z twarzą przy wodzie. Terry w nocy pisał raport, a o 5.00 wysłał 7 pułk na pobojowisko. Po trzech dniach leżenia w słońcu zwłoki ludzi i zwierząt były w stanie rozkładu. Powstrzymując torsje i pokonując odrazę, żołnierze powoli szli tyralierą, starając się znaleźć wszystkie ciała i w miarę możności rozpoznać je. Było to trudne — wiele zwłok było sys­ tematycznie rozczłonkowanych, a niemal wszystkie miały zmiażdżone twarze3. „Klatki piersiowe i brzuchy były porozcinane, a wnętrzności wystawały. Dłoń, stopa, ramię, noga albo więcej niż ta jedna część ciała, albo wszystkie, były oddzielone i zabrane, bez zastosowania 1

Sipes, w: H a m m e r , op. cit., s . 240—241. Kędzior, tamże, s. 159—160, 164, 169-170. Źródła często podają błędnie datę przybycia Kędziora na „Far West” jako 27 czerwca. Jest to wynikiem tego, że kpt. Grant Marsh, chroniąc kpt. Bakera i siebie, pominął 26 czerwca w dzienniku okrętowym, aby zatrzeć ślady niefortunnego rejsu. Kędzior 27 czerwca dotarł do Pease Bottom, gdzie został poinformowany przez Le Fore’e, że „Far West” z gen. Terrym popłynął w górę Big Horn. 3 Wszystkie czaszki, odkryte w wyniku badań archeologicznych, nosiły ślady uderzeń; najczęściej'z przodu, w twarz, lub z góry, rzadko z tyłu ( S c o t t , op. cit., s . 277-288). 2

jakiegoś widocznego systemu. W kilku przypadkach brakowało głów”4. Był to „obraz mdlącej, upiornej grozy” - jak go nazwał Godfrey, lecz budził niekiedy ponurą fascynację. „Ludzie Calhouna i Crittendena leżeli w naprawdę dobrej linii, z oficerami na właściwej pozycji, jakby spokojnie zaplanowali stawianie oporu” - wspomina Edgerly5. W ciele Crittendena tkwiło wiele strzał. Jedna z nich rozbiła jego szklane lewe oko. Calhouna rozpoznano po charakterystycznie plombowanych zębach. Dalej leżeli zabici z kompanii I. Obok kpt. Keogha spoczywały ciała st. sierż. Vardena i sierż. Bustarda. Trębacz Patton leżał w poprzek na zwłokach dowódcy kompanii. Benteen ze zdziwieniem zauważył, że Indianie pozostawili na szyi Keogha złoty łańcuszek z katolickim medalikiem Agnus Dei. „Koło Keogha [...] martwi leżeli gęsto. Rozpoznawaliśmy ludzi ze wszystkich kompanii — pisze szer. Adams. — Ciała były okaleczone na wszystkie możliwe sposoby. Jeden zabity miał ładnie odciętą nogę, chyba ostrym nożem, w stawie biodrowym. Zrobiono to tak starannie, że wnętrzności nie wyszły”6. Kilku zabitych stało opartych na łokciach i kolanach, a ich „tylne części ciała” były nadziane strzałami, co nadawało im podobieństwo do jeżozwierzy. Niedaleko leżał trębacz Dose ze strzałami w bokach i plecach. Czyżby Custer wysłał go w ostatnich chwilach z wiadomością do Reno? Szer. Lynch z kompanii F, który nie pojechał ze swoją kompanią, ponieważ oddał konia Herendeenowi, rozglądał się za kolegami. Poznał Tima Donnelly’ego i kpr. Briody’ego — tego ostatniego po marynarskim tatuażu na ramieniu. Piechurzy z 7 pułku piechoty wyciągali zabitych z głębokiej rozpadliny. Szło im to niesporo. Ostatecznie ciała pozostawiono w rozpadlinie. Sierż. Roy zajrzał do niej, rozpoznał ludzi z kompanii E, ale zrobiło mu się niedobrze i pobiegł do rzeki. „O 50 jardów od końca grzbietu leżało ciało Toma (Bossa) Tweeda z kompanii L, z którym kiedyś spałem prycza w pryczę, więc go rozpoznałem — pisze szer. Glenn. — Został rozcięty w kroku siekierą, a jedną nogę miał założoną na ramię. W oczy miał wbite strzały. Obok niego leżał ranny koń i jęczał, a my daliśmy mu po 4

White, w: M a r q u i s , Custer..., s . 4 2 .

5

Hammer, op. cit., s. 58.

6

Tamże, s. 122.

głowie zakrwawioną siekierą, która leżała niedaleko, wyraźnie będąc użyta przez Indian do cięcia rannych”7. Tyraliera szła w kierunku szczytu wzgórza. „Instynktownie wie­ dzieliśmy, że znajdziemy tam Custera - pisze Wi.ndolph. - Leżało tam ze 30 ciał. Nie śpieszyliśmy się”8. Wokół szczytu leżało kilkanaście zabitych kasztanów z kompanii C. Na szczycie byii tylko martwi ludzie. Ppłk Custer siedział na ziemi z wyciągniętymi, skrzyżowanymi nogami, oparty plecami o zwłoki trzech żołnierzy, leżące jedne na drugich. Jego prawe ramię spoczywało na jednym z ciał, a dłoń podpierała głowę. Z odzieży pozostała na nim dolna część jednego buta. Nie był okaleczony. Po lewej stronie piersi, niedaleko serca, miał niewielką ranę postrzałową. Dopiero po bliższych oględzinach odkryto ranę od kuli na lewej skroni. Na ciele nie było widać śladów spalonego prochu. „Wydawało się, że zmarł śmiercią naturalną — napisał por. Bradley. — Miał raczej wygląd człowieka, który zasnął i śnił spokojnie, a nie kogoś, kogo śmierć spotkała wśród tak straszliwych scen, jakich to pole było świadkiem. Jego twarz nie była naznaczona piętnem strachu, grozy ani rozpaczy”9. Żołnierze rozejrzeli się dokoła. Najbliżej dowódcy leżało ciało adiutanta Cooke’a. Sjuksowie zostawili na jego udach swoje znaki rozpoznawcze, lecz pogardzili łysym skalpem, oskalpowano natomiast jego wspaniałe bokobrody. Obok leżał ppor. Reily, nadziany strzałami. Byli tam, pocięci w zwyczajowy sposób, kpt. Yates, por. Smith, sierż. Vickory, główny trębacz Voss, dr Lord10, Boston... Ciało Autiego Reeda rozpoznano po białych bawełnianych skarpetkach. Nie udało się odnaleźć zwłok por. Harringtona, por. Portera i ppor. Sturgisa. Por. Smith miał na sobie spodnie. W ich kieszeni kpt. Moylan znalazł złotą dewizkę od zegarka w kształcie konia, przedmiot podziwu por. Gibsona. Jedno z ciał Jeżących za plecami Custera zwróciło swoim kształtem uwagę por. Godfreya. To chyba Tom Custer... — rzekł, ale obudziły się w nim wątpliwości. 7

Tamże, s. 136—137. W i n d o 1 p h, op. cit., s. 110. 9 G r a h a m , The Story of the Little Big Horn, New York 1926. 10 Liczne źródła podają, że ciało dr. Lorda zaginęło. Płk Thompson jednak zapewniał, że je zidentyfikował na wzgórzu ( H a m m e r , op. cit., s. 248). Możliwe, że ciało zaginęło dopiero podczas pochówku. 8

Nie było nic dziwnego w tym, że poprzedniego dnia sierż. Knipe nie mógł poznać swego kapitana. Zabity miał twarz porąbaną toporkiem i zmiażdżony tył głowy. W plecach i w głowie tkwiły strzały. Brzuch był rozpruty, a wnętrzności wyciągnięte. Wreszcie Godfrey dostrzegł wytatuowane na prawym ramieniu litery „T.W.C.” obok bogini wolności i flagi amerykańskiej i uzyskał pewność". Zabrano się do grzebania. Nie robiono sobie z tym wielu ceregieli — zamiast kopać groby, ciała przysypywano ziemią tam, gdzie leżały. Ponieważ grunt był twardy, a narzędzi brakowało, często tylko przykrywano je bylicą i przyrzucano piaskiem. Nie starano się rozpoznawać żołnierzy i zapisywać ich nazwisk. Tylko w wypadku oficerów wbijano w ziemię kawałek żerdzi z wypisa­ nym nazwiskiem. Dla Custera wykopano płytki grób. Zajęli się tym szer. O’Neill i kpr. Hammon z kompanii G. Oni też ułożyli w grobie ciało dowódcy. Przedtem ppor. Wallace napisał jego nazwisko na kawałku papieru, zwinął go, włożył do łuski od naboju i położył koło głowy Custera, a dr Porter odciął z niej kosmyk włosów12. Obecni pozbierali na pamiątkę leżące w pobliżu mosiężne łuski od nabojów do Remingtona. Obok Custera ułożono w grobie szczątki Toma. Ciała przykryto kocami i płótnem namiotowym, przysypano ziemią, a na koniec na travois przywieziono kilka kamieni i pozostawiono je wraz z travois na grobie. Płk Thompson z 6 pułku piechoty szkicował te sceny dla „Harper’s Weekly”. W okolicy głębokiego wąwozu od strony rzeki żołnierze ujrzeli konia, który siedział na zadzie. Nie miał siodła ani uzdy, był brudny i zakrwawiony. Kiedy podeszli, podniósł się z wysiłkiem i stał na 11 Bardziej gruntowne od innych zmasakrowanie ciała kpt. Custera mogło być swoistym wyrazem uznania jego odwagi i męstwa (por. G r i n n e l l , Pawnee..., New York 1961, s. 57 i 78). Fakt ten stał się zapewne przyczyną powstania legendy, według której Custera zabił mściwy Deszcz w Twarz, a następnie wyciął jego serce i pożarł je, czy też że Indianie tańczyli wokół serca nadzianego na włócznię. Utrwalił tę wersję m.in. H. W. Longfellow w poemacie Revenge of Rain-In-The-Faee. Wierzyła w nią także Elizabeth Custer. Jednakże Deszcz w Twarz odniósł w ostatniej fazie bitwy ciężką ranę w nogę, na skutek której do końca życia chodził o kulach, i nie był zdolny do takich czynów, nawet gdyby udało mu się rozpoznać Custera. 12 O’Neill, w: H a m m e r , op. cit., s. 110. Kosmyk włosów Custera dr Porter przekazał Elizabeth Custer, a ona ofiarowała go Katherine Gibson Fougera (Fougera, op. cit., s. 137). Badania archeologiczne wykazały, że żaden z nielicznych grobów oficerów nie był głębszy niż 12-14 cali. Jedynie grób Custera miał głębokość 18 cali (Scott, op. cit., s. 23).

opuchniętych nogach, opuściwszy dużą głowę, z oczami pełnymi bólu13. - Nie przyda się już na nic - powiedział por. McClemand z 2 pułku kawalerii. — Myślałem, że go sobie wezmę, ale trzeba go będzie zastrzelić. Por. Nowlan rozpoznał charakterystyczną bułanożółtą maść, czarną pręgę na grzbiecie... - Komańcz! - zawołał. Koń zarżał cicho. Nowlan obejrzał Komańcza. Koń kpt. Keogha odniósł 3 ciężkie i 3 lekkie rany, ale wydawało się, że będzie można go uratować. Żołnierze przynieśli wodę, a szer. Lynch napoił go i obmył rany. Później konia zaprowadzono do szpitala, gdzie dr PauJding opatrzył go i uraczył połową butelki koniaku marki Hennessy, aby go postawić na nogi14. Po południu oddział zajął się pobojowiskiem w dolinie. Herendeen przechodził przez rzekę w miejscu, w którym Reno przeprawiał się w czasie odwrotu. „Pośrodku rzeki leżał martwy koń. Woda była za płytka, by go unieść. Koń był bardzo rozdęty, a pod nim znaleźliśmy martwego żołnierza. Nie wiem, czy się utopił, przygnieciony koniem, czy został zabity wraz z nim”15. Pod lasem Herendeen znalazł ciało „Samotnego Charleya” Reynoldsa. O 30 stóp od niego leżał Isaiah Dorman. Brzuch miał rozpruty, a nogi podziurawione kulami. Obok stały jego dzbanek i kubek do kawy, napełnione krwią — „nie wiem, w jakim diabelskim celu”. Por. Gibson i szer. Adams znaleźli nadpalone zwłoki por. Mclntosha. „Gibson chciał, żebym sprowadził muła i zabrał je na Wzgórze Reno — pisze Adams — ale nie podobała mi się ta robota i powiedzia­ łem mu, że nie wiem, jak miałbym je spakować, więc zdecydował pochować je tam, gdzie leżały”16. Szer. Pigford przeszedł się do lasu, w którym spodziewał się znaleźć zabitego przez siebie z dużej odległości Indianina. Znalazł go i stwierdził, że tylko ranił Indianina w udo, a śmierć nastąpiła na skutek upadku z drzewa. 13

S t a n d s - l n - T i m b e r , op. cit., s. 210-211. 1 4 B . B r o w n , Comanche; The Sole Survivor of all the Forces in Custer's Last Stand, the Battle of the Little Big Horn, Kansas City 1935, s. 51-56; także Lynch, w: H a m m e r , op. cit., s . 139. Komańcz jest nieściśle określany jako jedyna istota, która

przeżyła ostatnią walkę Custera. Rannych koni było na pobojowisku więcej, lecz inne zostały dobite. 15

16

Herendeen, w; H a m m e r , op. cit., s. 226. Tamże, s. 122.

Ppor. Edgerly wrócił w okolice Wzgórza Weira, by zobaczyć, co się stało z Vincentem Charleyem. Podkuwaczowi nie udało się ukryć przed Indianami. Był martwy, a do gardła miał wtłoczony kij. Niektórzy wiedzeni ciekawością poszli na miejsce, gdzie Indianie pozostawili część obozu. Szperając po opuszczonych namiotach, żołnierze dokonywali różnych odkryć. Znalazła się torba z narzędzia­ mi chirurgicznymi dr. Lorda i siodło Mitcha Boyera. Szer. Foley podniósł leżący do góry dnem kocioł. Pod spodem leżała, jak groteskowe jajo wielkanocne, głowa rudego kpr. Ottona Hagemanna z kompanii G. W innym namiocie trzy powiązane drutem odcięte głowy wisiały nad paleniskiem. Sierż. Ryan znalazł w wypalonych ogniskach szczątki czegoś, co wyglądało na ludzkie kości. Być może w płomienie „skunksów” ciskano nie tylko części mundurów...17 Młody Sokół zajrzał do dużego tipi. Wewnątrz ujrzał leżącego na skórze bizona martwego Sjuksa w białej koszuli, który na czole miał wymalowany czerwony znak tajnego stowarzyszenia. Młody Sokół poznał go — był to Chat-ka, niegdyś zwiadowca w Forcie Lincoln. Z boku na kocu spoczywał szereg ciał Dakotów, a u ich stóp leżał bęben, pocięty i porąbany. Żołnierze szukali ciał Indian i zabierali ich broń, części ubioru i ozdoby. „Rozciąłem futro bizona, w które owinięte było jedno z ciał, żeby zobaczyć, co zostało pochowane z tym Indianinem, i znalazłem kawał rzemienia, o długości około dwóch stóp, pełen skalpów białych ludzi. Niektóre z nich były to skalpy kobiet, długie na kilka stóp. Zostawiłem te skalpy przy Indianinie”18 — pisze sierż. Knipe, Thompson znalazł kilka kamiennych młotków ze śladami krwi i przylepionymi włosami. Szer. White i por. Doane z 2 pułku kawalerii pozbierali kilka par mokasynów. Dr Paulding zauważył wyszywane paciorkami mokasyny na nogach martwego Indianina. „Pociągnął, ale siedziały ciasno, bo ciało nabrzmiało, a kiedy chwycił za nogę, skóra ześliznęła się. Mimo że był doktorem, odór i ogólnie obrzydliwa sytuacja zmusiły go, by przestał”19. White 17 Ryan, w: G r a h a m , op. cit., s. 245. Indianie zaprzeczali, jakoby torturowali jeńców lub palili ich na stosie. Możliwe jednak, że palono przyniesione do obozu poodcinane części zwłok (por. G r i n n e l l , Pawnee..., s. 118). Jeszcze w latach późniejszych Siedzący Byk używał w celach magicznych popiołu ze spalonych palców żołnierzy zabitych nad Little Big Horn op. cit., s. 49. 18 H a m m e r , op. cit., s . 9 6 19 White, w: M a r q u i s..„ s. 37.

znalazł trofea z wojennych wypraw: worek pełen listów i innych papierów, w tym księgę kasową jakiegoś kupca, pełną indiańskich rysunków. Znaleziono też prawie kompletne wyposażenie kuźni: młotki, miechy, szlifierkę i inne narzędzia. Ludzie Gibbona zajęli się porządkowaniem terenu. Porzucone przez Indian rzeczy zbierano w stosy i palono. Bostwick i Goodwin ciągle nie wracali, ale Terry nie uważał za celowe pozostawanie dłużej na pobojowisku. Wysłał Mugginsa Taylora z raportem do Fortu Ellis (obiecując mu za to 50 dolarów), a o 18.30 oddział ruszył w dół rzeki, z nadzieją, że „Far West” będzie na miejscu. Żołnierze sporządzili z drągów od tipi nosze dla rannych, ale tak utrudniały one marsz, że kiedy o północy Terry zatrzymał oddział, oddalono się od pobojowiska zaledwie o 4 mile. Następnego dnia żołnierze zabrali się do robienia według po­ mysłu por. Doane’a „noszy dla mułów z drewnianych ram i rze­ mienia, wyciętego z rannych koni, które znaleźliśmy w obozie i w lesie i które zabiliśmy i obdarliśmy ze skóry — pisze dr Paulding. — Rzemieniem owijało się ramę, tworząc rodzaj łóżka, na którym kładło się koce i płótno namiotowe. Wystające końce wiązaliśmy do jucznych siodeł mułów”20. Wykonano 19 takich noszy i 10 travois. Muły zostały przeszkolone, aby szły w tym osobliwym zaprzęgu równym krokiem, a noszami zajmowało się czterech ludzi — dwaj prowadzili muły, a dwaj szli po obu stronach, trzymając drążki, by nosze nie wpadały w wibracje. Travois były o tyle dogodniejsze, że wymagały obsługi tylko przez jednego żołnierza. Płk Gibbon wykorzystał postój, by zwiedzić pobojowisko na Wzgórzu Tłustej Trawy. Przy okazji znalazł przeoczone przez grabarzy zwłoki żołnierza, a także zwłoki cywila, oskalpowane i z odciętym uchem. Mimo daleko posuniętego rozkładu zbadano bieliznę i pończochy, lecz nie znaleziono na nich nazwiska. Wreszcie ktoś rozpoznał po oryginalnych butach ciało Marka Kellogga21. Adiutant kpt. Smith ze sztabu Terry’ego określił oficjalnie liczbę zabitych, pochowanych na pobojowisku, na 261 oficerów, żołnierzy i cywilów. Jednakże, o ile łatwo było stwierdzić, ilu ludzi zginęło na wzgórzu Reno, to trudniej było ustalić liczbę poległych w dolinie, 20

H e d r e n , op. cit., s. 143. Legenda głosi, że Indianie nie rozebrali ani nie pocięli reportera, czując przed nim respekt jako człowiekiem, który dzięki magii sprawiał, że papier mówił. 21

a co do batalionu Custera, bylo to wręcz niemożliwe. Źródła podają liczby od 206 do 212 pochowanych na polu walki Custera22. O 17.30 kolumna ruszyła w drogę. Wieczorem napotkano Bostwieka i Goodwina, od których dowiedziano się, że „Far West” już czeka — kiedy gońcy wreszcie znaleźli parowiec, usłyszeli, że o 5.00 Muggins Taylor pojawił się na brzegu Big Horn, uzupełnił o szcze­ góły wieść przekazaną przez Kędziora, zmienił konia i pojechał dalej, a kapitan Marsh zaczął przygotowania do przyjęcia rannych. Maszerowano więc dalej mimo zapadnięcia zmroku. Nosze na mułach zdały egzamin, ale nie obyło się bez incydentu — z jakiegoś powodu jeden z mułów uklęknął, a Mike Madden spadł prosto w kolczaste krzaki. „Język, jakiego użył, nie pozostawiał wątpliwo­ ści, że w rannym tliło się jeszcze życie”23. W ciemnościach i padającym deszczu gubiono kilkakrotnie drogę, ale ostatecznie 30 czerwca około 2.00 znaleziono statek i przy świetle ognisk rozpo­ częto układanie 43 rannych ludzi i jednego konia na wymosz22 Uzupełniając źródła osobowe o wyniki badań dokumentów (rejestrów kompanii, list transferów etc.) przyjęto liczbę 263 zabitych, z tego 210 na polu walki Custera (13 oficerów, 193 żołnierzy, 1 zwiadowca, 3 cywilów), a 53 na polu walki Reno i Benteena (3 oficerów, 44 żołnierzy, 4 zwiadowców, 2 cywilów). Por. G r a y , Custer’s..., s. 405—412. Nie można jednak mieć pewności, że liczba 210 jest zgodna ze stanem faktycznym. Nie dają się ustalić rzeczywiste stany osobowe kompanii, wchodzących w skład batalionu Custera, ponieważ większość prowadzonych przez szefów kompanii list zaginęła. Nie jest pewne, że żołnierze przysypani ziemią na dnie głębokiej rozpadliny zostali dokładnie policzeni. Nie zostało definitywnie wyjaśnione, czy znalezione nad Rosebud szczątki były ciałem szer. Nathana Shorta (notabene nie został stwierdzony również los zaginionych 2 żołnierzy batalionu Reno, 2 żołnierzy, którzy wg niektórych źródeł pozostali w lesie po opuszczeniu go przez grupę Herendeena, i zaginionego sierżanta z półbatalionu Yatesa). Utrudnia badania fakt, że wielu żołnierzy zaciągało się do wojska pod różnymi przybranymi nazwiskami. Tego, że nie wszystkie ciała zostały policzone, dowodzą szkielety, znajdowane na pobojowisku w latach późniejszych. W 1926 r. znaleziono szkielet przy budowie autostrady o milę od pola walki Reno w dolinie. W 1928 r. w wąwozie Medicine Tail, o 2 mile od pola bitwy, odkryto szkielet żołnierza z metalowym grotem strzały tkwiącym w kręgu szyjnym, wokół którego leżało 19 łusek i jeden nabój. Niedaleko znaleziono but, zawierający kości nogi, z inicjałami J. D. (szer. John Darris z kompanii E lub szer. John Duggan z kompanii L). W 1984 r. podczas badań archeologicznych, oprócz 411 kości, należących do 34 żołnierzy, odkryto kompletny szkielet, przeoczony podczas pogrzebów. Żołnierz ten odniósł dwie rany postrzałowe w klatkę piersiową, następnie prawdopodobnie został dobity uderzeniami ciężkim narzędziem w głowę i rozkawałkowany siekierą ( S c o t t , op. cit., s. 280). Trzeba tu dodać, że trudności w ustaleniu liczby zabitych nie są niczym niezwykłym i występują niemal zawsze. 23 McDougall, w : H a m m e r, op. cit., s. 73.

czonym sianem pokładzie. Załadował się także gen. Terry ze sztabem i Gatlingami. — Ma pan na pokładzie najcenniejszy ładunek, jaki kiedykolwiek wiózł statek — zwrócił się Terry do kpt. Marsha. — Każdy cierpiący tu od ran żołnierz jest ofiarą błędu24; smutnego i strasznego błędu. Marsh po uświadomieniu sobie, jakie zadanie go czeka („ostrożność i szybkość — czy to było możliwe?”), dostał ataku histerii i oznajmił pierwszemu oficerowi i sternikowi, że rezygnuje z dowodzenia. Gdy doszedł do siebie, o 13.40 rzucono cumy i „Far West” ruszył pełną parą w dół rzeki. Rejs minął bez przeszkód i wieczorem statek był w Pease Bottom. Gibbon wyruszył w drogę powrotną wieczorem tego samego dnia i 2 lipca po południu znalazł się naprzeciwko bazy. Ranni z „Far West” zostali przeniesieni na ląd, a parowiec posłużył za prom dla kolumny Gibbona. 3 lipca 41 rannych (kpr. King z kompanii A zmarł z ran 1 lipca, a Biały Łabędź pozostał pod opieką współplemieńców) ponownie zaokrętowano pod opieką dr. Portera. Statek zabrał również listy do rodzin i adiutanta Terry’ego z nowym raportem, który generał napisał poprzedniego dnia. Kapitan Marsh rozkazał „całą naprzód” i „Far West” zaczął pruć rwące wody Yellowstone, mijając ujścia Rosebud i Tongue. Utrzymywano wysokie ciśnienie pary, podnosząc temperaturę palenisk przez dorzucanie do ognia bekonu, którego duże zapasy były na statku. Marsh jednak nie zdecydował się na zawiązanie zaworów bezpieczeństwa, jak to praktykowano na wyścigach parowców na Missisipi. Przez kilka najciemniejszych nocnych godzin statek cumował przy brzegu, ale już następnego ranka był w bazie u ujścia Powder. Był 4 lipca, stulecie Deklaracji Niepodległości. Przybycie statku zmieniło nastrój - zamiast uroczystości odbył się pogrzeb szer. George’a z kompanii H, który zmarł z ran. Uzupełniono zapas drewna, zabrano pozostawione w bazie rzeczy poległych25 i wy­ ruszono. Na pewnym węższym odcinku rzeki grupa Indian, ga­ lopując brzegiem, ostrzeliwała peyta watah, póki ryk syreny nie spłoszył ich ponies. Rankiem 5 lipca statek pozostawił za rufą Fort Buford i wkrótce wpłynął na szerokie wody Missouri. 24

Nie wiadomo, czyj Wąd miał na myśli gen. Terry. Interesujące jest, że użył słowa „blunder”, tego samego, jakim angielskie dowództwo skwitowało masakrę lekkiej brygady w szarży pod Bałakławą. 25 Rzeczy żołnierzy, po które nikt się nic zgłosił, sprzedano za około 5500 dolarów.

Mijając Fort Berthold wysadzono na brzeg Gęś, którym zaopiekowali się mieszkający tam Arikarowie26, i wreszcie o 23.00 „Far West”, udrapowany żałobnym kirem, mając na pokładzie jeszcze jednego zmarłego z ran (szer. Bennetta z kompanii C), zacumował w Bis­ marck. W podróży tej kapitan Marsh pobił wszystkie dotychczasowe rekordy: trasę liczącą 709 mil przebył w 59 godzin, wliczając w to postoje, co daje średnią prędkość 12 mil na godzinę27. Następnego ranka, 6 lipca, 37 rannych i jeden zmarły żołnierz oraz jeden ranny koń przybyli do szpitala w Forcie Lincoln. „Był to bardzo posępny dzień w forcie. Są tu 24 kobiety, które ta klęska uczyniła wdowami” — zapisał w dzienniku szpitala jego komendant28.

MONTANA

2 lipca zdrożony Muggins Taylor przybył do osady Stillwater29. Ponieważ nie było tam hotelu, zatrzymał się w sklepie, należącym do panów Nortona i Countrymana, którym nie tylko opowiedział o wydarzeniach sprzed kilku dni, ale i dał do przeczytania raport Gibbona. Norton był korespondentem wychodzącej w Helenie gazety „Herald”, toteż zaraz zorientował się, jaki skarb wpadł mu w ręce. Na drugi dzień Taylor i Countryman pojechali do Fortu Ellis. Po południu Taylor zameldował się u kpt. Benhama i wręczył mu raport. Nie wiadomo, dlaczego Benham zwlekał do następnego dnia z prze­ kazaniem go telegraficznie dalej. Tymczasem Taylor odwiedził redakcję „Timesa” w Bozeman i już o 19.00 na ulicach ukazał się dodatek nadzwyczajny, pierwsza publikacja o bitwie nad Little Big Horn30. Była to sucha relacja, kończąca się komentarzem: „Sytuacja teraz wygląda poważnie”. 4 lipca o świcie Countryman wyjechał do Heleny i był tam po południu. Odszukał w tłumfe świętujących wydawcę „Heralda” i doręczył mu korespondencję Nortona i egzemplarz dodatku 26

Szer. Thompson zauważył moment wyokrętowania Gęsi. O jego stanie psychicznym świadczy, że wziął Arikarę za szpiega Sjuksów (op. cit.. s. 290—292). 27 G r a y , Centennial..., s. 283. 28 Tamże. 29 Obecnie Columbus. 30 H e d r e n , op. cit., s. 181.

nadzwyczajnego „Timesa”. O 18.30 zaczęto sprzedaż wydania specjalnego. Straszliwa walka! - wykrzykiwali tytuły gazeciarze. - Custer i 315 ludzi zabitych! 7 pułk pocięty na kawałki! Opuszczono flagi do połowy masztów. Wieść rozchodziła się lotem błyskawicy. Wieczorem dodatki nadzwyczajne ukazały się w „Miner” w Butte i „New Northwest” w Deer Lodge („Madisonian” w Virginia City nie chciał zakłócać święta i wstrzymał się z drukiem). Tego samego dnia redakcja „Heralda” przekazała wiadomość do sieci Associated Press (stąd otrzymali pierwsze informacje Sherman i Sheridan, którzy przebywali na Wystawie Stulecia, ale im nie uwierzyli). 6 lipca pierwsze notatki ukazały się w Salt Lake City i San Diego, a „Tribune” w Bismarck wydrukowała pierwszy obszerny artykuł. Za nim poszły „Rocky Mountain Husbandman” w Diamond City, „Avant Courier” w Bozeman i „Record” w Fort Benton. Nowiny wędrowały coraz dalej na zachód, aż jako ostatni wydrukował je 12 lipca „Missoulian”. Los Custera szybko stracił na zachodzie znamiona sensacji. Było to bez wątpienia dramatyczne wydarzenie, ale czegoś takiego mieszkańcy Montany od dawna się spodziewali. Toteż po kilku dniach komentarzy, w zależności od politycznych sympatii gazet bardziej krytykujących utrzymywanie wojsk okupacyjnych w południowych stanach kosztem bezpieczeństwa zachodu (demokraci) lub ogólnie politykę pokojową administracji (republikanie), „Miner” znowu zajął się problemami górnictwa, „Husbandman” - rolnictwa, „Record” — handlu, a wojna wróciła na kolumny poświęcone Indianom. Początkowo wśród mieszkańców terytorium utrzymywał się niepokój, którego wyrazem był list pewnego ranczera, wydrukowany przez „Herald”. Obawiał się on, że Indianie zlikwidują niewielką grupę Gibbona, co zachęci pokojowo usposobionych Indian do przyłączenia się do wrogów białych, wspólnie rozbiją większe siły Crooka, „a wtedy żegnaj, John! i wszyscy inni, bo oczyszczą kraj aż po rzekę Colum­ bia”31. Gubernator Potts 5 lipca ponowił propozycję utworzenia 1000-osobowej milicji terytorialnej. Wyraził wprawdzie zgodę na formowanie lokalnej milicji dla obrony kopalń i rancz — miała to być jednak sprawa władz terytorium. Te zaś dysponowały w Helenie arsenałem 60 gładkolufowych, ładowanych od przodu karabinów. 31

Tamże, s. 184.

W Virginia City było ich 1200 i 12-funtowa górska haubica, ale ze spróchniałą lawetą. Pewna liczba odtylcowych Springfieldów po­ winna była znajdować się u farmerów, którym kiedyś zostały przez władze przydzielone, lecz większość beztrosko wymieniła je z In­ dianami na konie. Gubernator Potts zamówił w Departamencie Wojny 2000 nowych karabinów i polecił naprawić haubicę, a tym­ czasem uspokajał mieszkańców, że pomiędzy nimi a Sjuksami jest przegroda w postaci Wron, obozujących nad Yellowstone. 15 lipca jednak Wrony oznajmili, że kończy im się amunicja i jeśli nie zostaną w nią zaopatrzeni, odejdą i zostawią Sjuksom otwartą drogę. Zbyt wiele razy zwracali uwagę, że władze chętnie zaopat­ rują w broń i amunicję nieprzyjaznych Indian, a ignorują tych, którzy nie sprawiają kłopotów. Tego samego dnia wokół Bozeman dostrzeżono w górach ognie, które wzięto za sygnały Indian. Potts pośpiesznie wybłagał od kpt. Benhama amunicję dla Wron, a okoli­ czni farmerzy uchwalili subskrypcję na opłacenie oddziału zwiado­ wców i sporządzili listę ochotników na wypadek formowania milicji. Podniecenie trwało około tygodnia, a potem sytuacja wróciła do normy. Kilka ważnych spraw udało się załatwić. W końcu lipca nadszedł transport 500 karabinów od Departamentu Wojny. Gubernator osobiście pokwitował odbiór i zamknął je w arsenale, aby uniknąć nowej zamiany na konie. Naprawiono haubicę (niejaki Deimling otrzymał za to 58,75 dolarów z publicznej kasy) oraz uchwalono regulamin korzystania z broni przez milicję, który był namiastką ustawy o obronie terytorialnej i uniezależniał Montanę od Depar­ tamentu Wojny. Ponadto komisarz do spraw Indian J. Q. Smith uległ i zakazał handlu bronią i amunicją (z łuską metalową) z Indianami. Wprawdzie godziło to w interesy kupców („Record” stanął w ich obronie, wskazując na udział farmerów w zaopatrywaniu Indian), ale większość przyjęła tę decyzję z ulgą, jak również decyzję o budowie dwóch fortów nad Yellowstone (każdego z załogą 6 kompanii kawalerii i 5 kompanii piechoty), czego domagał się nie tylko Sheridan, lecz i delegat Maginnis. Lipiec dobiegł końca bez większych wydarzeń. Ludzie znów skupili uwagę na codziennych zajęciach, mając nadzieję, że na wschodzie wzrosło zainteresowanie Montaną. „Madisonian” re­ klamował nową atrakcję turystyczną — „eleganckie letnisko - zdrowy klimat, widoki gór, urocze miejsca na pikniki w górskich dolinkach

dopływów słynnej Little Big Horn. Woda o właściwościach zdrowot­ nych, bardzo zalecana przez ostatnich gości, majora Reno i jego przyjaciół”32. „Rocky Mountain Husbandman” zaś wyrażał nadzieję, że wojna terytorium nie ominie — byłaby ona korzystna dla rolnictwa, oznaczając dostawy dla wojska, a więc wzrost cen, rozwój upraw i hodowli. Na razie jednak na to się nie zanosiło.

LITTLE BIG HORN-POWDER, 27 CZERWCA - POCZĄTEK SIERPNIA

Wielkiego zgromadzenia Indian nie dało się dłużej utrzymywać — nie było to ani celowe, ani możliwe, ponieważ zaczynało brakować jedzenia i trawy. Zaraz po bitwie niektóre obozy wywędrowały, najczęściej na wschód. Część Indian ruszyła ku wygodom rezerwatów, kończąc letnie koczowanie. Pierwsi zaczęli pojawiać się tam w po­ łowie lipca. Większa część wielkiego obozu poszła na południe, w górę Little Big Horn. Na postoju w nocy 27 czerwca urządzono właściwe uroczystości ku czci zwycięstwa. Następnego dnia kolejne duże obozy letnich koczowników odeszły na wschód, a główny obóz ulokował się u podnóża gór Big Horn. Pozostawał tam przez dwa tygodnie, niepokojony tylko przez zamieszkujący góry odłam Szoszonów — plemię Owcojadów. 9 lipca Indianie wyruszyli ku źródłom Rosebud (decyzję tę ułatwiło pojawienie się w okolicy mila hańska, których Indianie wprawdzie przepędzili, ale stracili przy tym dwóch wojowników Szejenów—Białą Antylopę i Wysokiego Niedźwiedzia)33. Część pozostała w okolicy dłużej, by poszukać łupów w napadach na akicita, lecz większość nie była zainteresowana wojną. Wódz Sjuksów-Czamych Stóp Zabija Orła wrócił do rezerwatu (zameldował się w agencji Standing Rock 21 lipca). Pozostali kontynuowali marsz na wschód, paląc po drodze za sobą prerię, co ich zdaniem miało pobudzić wzrost traw w następnym sezonie. Zatrzymali się dopiero w połowie lipca, kiedy napotkali duże stado bizonów u ujścia Tongue. Polowanie, uczty i robienie zapasów trwało dwa tygodnie, po czym główny obóz poszedł dalej, a Szejenowie odłączyli się i polowali na bizony nad Powder. W pierwszych dniach sierpnia wielki obóz przestał istnieć. Szejenowie odeszli w górę Powder. Część Sjuksów z Szalonym Koniem poszła swoim utartym szlakiem do Little Missouri, a następnie w górę 32 33

Tamże, s. 189—190. Była to potyczka z oddziałem zwiadowczym por. Sibleya 7 lipca.

rzeki, ku Czarnym Górom. Hunkpapowie, Sans Arc i Minneconjou wyruszyli w okolice Missouri wypasać konie na dobrej trawie i handlować z Arikarami. Siedzący Byk ze stu tipi jak zwykle rozłożył się nad dolną Yellowstone. Liczne małe obozy, jak Min­ neconjou Amerykańskiego Konia Starszego, poszły do swych rezer­ watów. Preria płonęła jeszcze przez dwa tygodnie, dopóki nie ugasiły jej ulewne deszcze, które zaczęły się 11 sierpnia.

GOOSE CREEK t OKOLICE

Kolumna Crooka od bitwy nad Rosebud wałkoniła się w obozie nad Goose Creek. Nudę zwalczano polowaniem i łowieniem ryb (Bourke ocenił liczbę złowionych pstrągów na 15 tysięcy), meczami base­ ballowymi, wyścigami pieszymi... „Pakowacze urządzili wyścigi mułów, które skupiły całe zainteresowanie [...] Do końca czerwca nie było żadnych wiadomości o gen. Terrym, co spowodowało liczne komentarze, nie pozbawione niepokoju”. 28 czerwca kpt. Mills z górskiego szczytu dostrzegł słup czarnego dymu, unoszący się z doliny Little Big Horn. 1 lipca Frank Grouard i „Duży Nietoperz” Pourier, jedyni zwiadowcy Crooka, wyprawili się do źródeł Little Big Hom, ale wpadli na Sjuksów i szybko zawrócili. Crook z grupą oficerów był na polowaniu („aby zaopatrzyć oddział w mięso” — pisze niewinnie Bourke) i wrócił dopiero 4 lipca. Wysłał na rozpoznanie zwiadowców z 25 ludźmi pod dowództwem por. Sibleya z 2 pułku kawalerii (dołączył do nich Finerty), po czym znów udał się na łowy. 7 lipca u źródeł Little Big Horn Sibley natrafił na Indian, został dostrzeżony i salwował się ucieczką ku górom Big Horn. Wkrótce Indianie zmusili go do zatrzymania się i obrony u podnóża gór. Strata dwóch wojowników nie zachwiała atakującymi. Ich liczba i siła ognia wciąż rosła. Koń Finerty’ego został ranny i zrzucił go. — Teraz będziesz miał o czym pisać do tej twojej gazety — zauważył Pourier. — Idż do diabła, Nietoperzu — warknął Finerty — ostatni raz poszedłem z wami na zwiady34. Wyglądało na to, że tak będzie w istocie. Szejenowie i Sjuksowie podchodzili już tak blisko, że poznali Grouarda. 34 J. F. F i n e r t y War-Path and Bivouac or the Conquest of the Sioux, Chicago 1890, s. 171-179.

- Łapacz! — wołali. - Myślałeś, że oprócz was nikogo w tym kraju nie ma? Czas mijał i było jasne, że odgłos wystrzałów będzie ściągał coraz więcej Indian, a na pomoc nie można było liczyć. Grouard doradził żołnierzom, by zachowali ostatnią kulę dla siebie. Kilku rozpłakało się. Grouard zauważył z podziwem, że Finerty dalej spokojnie zrywał krokusy i niezapominajki i wkładał je między kartki notatnika35. Żołnierze uniknęli zguby dzięki fortelowi Grouarda. Zostawili konie jako przynętę dla Indian i wymknęli się zabierając tylko broń i amunicję. Szli 50 mil, przekraczając góry i lodowate potoki, w nocy dręczeni zimnym wiatrem i gradem, w dzień kryjąc się przed Indianami, aż głodni i wyczerpani, w podartych mundurach i butach, z krwawiącymi stopami, 9 lipca znaleźli się znowu nad Goose Creek. „Wyglądali bardziej na nieboszczyków niż na żołnierzy [...] Dwaj kompletnie oszaleli i nie chcieli uwierzyć, że namioty, które widzą, należą do oddziału; myśleli, że są to tipi Sjuksów i Szejenów, i chowali się wśród skał, dopóki ich nie schwytano i nie do­ prowadzono”36. Również Finerty dostał ataku histerii. — Straciłem siodło i uzdę. Straciłem fajkę i koc! Straciłem konia! — wykrzykiwał coraz głośniej, aż wydał przeraźliwy wrzask. — Ale najgorsze, że straciłem szczoteczkę do zębów!37 W nocy Indianie ostrzelali obóz i uprowadzili 3 konie i muła. Powtórzyli wizytę następnej nocy, zadając kłam rozpowszechnionym poglądom na indiańskie obyczaje wojenne. W dodatku podpalili prerię, przy czym omal nie spłonęły namioty, i pozbawili wojskowe konie pastwisk w promieniu stu mil. „Przez następne dwa tygodnie co noc przypominali o sobie w jakiś sposób, uprowadzając zwierzęta, podpalając trawę, nękając pikiety... [...] Oprócz zniszczenia pastwisk Sjuksowie poddali nas udręce wdychania drobnych cząsteczek sadzy, która unosiła się w powietrzu i zaciemniała niebo”38. Wkrótce żołnierze przyzwyczaili się do nocnych ataków. Pewnego razu, gdy ostrzał trwał już ponad godzinę, zabłąkana kula uderzyła 35

D e B a r t h e. Life and Adventures of Frank Grouard, s. 140-141. B o u r k e, op. cii., s. 322. Finerty wyjaśnia, że dwaj żołnierze nie oszaleli, lecz bali się wejść do głębokiego po pachy Big Goose Creek, gdyż nie umieli pływać. 37 K. n i g h t, op. cit., s. 239. 38 B o u r k e , op. cit., s. 334. 36

w ziemię tuż obok śpiącego spokojnie Irlandczyka, który, wzbudzając ogólną wesołość, zerwał się z krzykiem: — Hej, chłopaki! Obudźcie się! Indianie idą! 10 lipca Louis Richaud i Ben Arnold z Fortu Fetterman, przynieśli informacje od Sheridana o klęsce Custera. Trzy kompanie kawalerii wyruszyły, by sprowadzić Crooka z polowania. Udało się to bez strat, a ku jeszcze większej uldze na drugi dzień powrócił Washakie na czele 213 Szoszonów i 2 Utesów. 12 lipca trzej żołnierze z 7 pułku piechoty, „brudni, obdarci, odziani w strzępy mundurów”, przywieźli Crookowi wieść o Custerze od Terry’ego. Terry propono­ wał „połączenie lub przynajmniej ścisłą współpracę” obu kolumn, dodając: „W mojej ignorancji co do naszej obecnej sytuacji i co do pozycji Indian nie jestem w stanie zaproponować żadnego planu, ale jeśli pan opracuje takowy i przekaże mi go, zastosuję się do niego. Gdyby nasze siły się połączyły, pomimo mego starszeństwa będę gotów współpracować z panem jak najserdeczniej, pozostawiając panu całkowicie wolną rękę”39. Terry potraktował Crooka tak, jak Custera, ale Crook nie był Custerem. Chociaż 13 lipca dołączyło do niego 7 kompanii piechoty i karawana wozów z zaopatrzeniem, nie podjął żadnych działań. Nawet rozpoznanie ograniczało się do tego, że Washakie każdego ranka wspinał się na górę z lornetką, a potem opowiadał, co mu się zdawało, że widział. Richaud i Arnold dostarczyli Crookowi także rozkaz gen. Sherida­ na, aby „uderzył Indian jeszcze raz i uderzył ich mocno”. Sheridan zawiadamiał go także, iż zostanie wzmocniony przez 5 pułk kawalerii płk. Wesleya Merritta. „Z moich informacji wynika, że Sjuksowie mają trzech wo­ jowników na jednego mojego żołnierza” - napisał w odpowiedzi Crook. — Choć nie wątpię, że byłbym zdolny ich pobić, to zwycięstwo byłoby pozbawione rezultatów. Myślę, że odłożę atak, dopóki nie będę miał tutaj 5 pułku kawalerii, a wtedy zakończę kampanię jednym miażdżącym ciosem”40. Crook liczył, że „wrogowie, którzy obozują nad Little Big Horn, pozostaną tam, dopóki nie nadejdą dla mnie posiłki”. Skąd czerpał tę wiarę w uprzejmość nieprzyjaciela, nie wiadomo. Faktycznie w tym czasie Indianie byli już w dolinie Tongue, a Crooka 39 40

G r a y , Centennial..., s. 202. Tamże, s. 200-201.

nękała nocami tylko ich tylna straż. Informacje o przewadze nieprzyjaciela mogły pochodzić tylko od Washakiego. Crook zlekceważył zaś relacje trzech gońców Terry’ego, którzy nie spotkali po drodze ani jednego Indianina, lecz znaleźli wiele szlaków, rozchodzących się ku rzekom Tongue i Powder. Odejście Indian w tamte strony potwierdzały ponadto chmury dymu z płonącej prerii na północnym wschodzie. Crook sam je widział, a jednak, gdy 16 lipca zdecydował się odpowiedzieć Terry’emu, pisał: „Ponieważ wrogowie otrzymali posiłki, postanowiłem wstrzymać wszelkie ruchy do czasu przybycia 5 pułku kawalerii [...] Nie­ przyjacielska wieś znajduje się w miejscu, gdzie Little Big Horn wypływa z gór”. Dodawał przy tym, że zgadza się na współpracę i „jak najszczerzej będzie służył pod [Terrym]”41. 19 lipca do obozu przybyli czterej Wrony. Przywieźli duplikat listu od Terry’ego i zapewnili, że w dolinach Big Horn i Little Big Horn nie spotkali Sjuksów. 23 lipca Crook napisał drugi list do Terry’ego. Bez żadnych podstaw zawiadamiał, że Indianie są w górach Big Horn, i prosił, by Terry poinformował go o swych planach. „Nieustannie obawiam się, że zostanę zaatakowany i wykurzony ogniem, ponieważ trawa jest sucha jak hubka. Być może będę zmuszony do agresywnych działań w samoobronie z moimi obecnymi siłami, które nie przekraczają 1200 ludzi” — zakończył. Sporządził też raport dla Sheridana. „Jestem nie­ zmiernie zakłopotany spóźnianiem się kolumny Merritta — pisał. — Nad rzekami Powder, Tongue i Rosebud cały kraj płonie i jest spowity dymem. Nieustannie obawiam się ataku; podczas ostatniego [9 lipca] podpalili trawę, lecz ponieważ większość jej była jeszcze zielona, ugasiliśmy ją bez trudu. Gdyby jednak podpalili ją teraz, nie wiem, jak moglibyśmy się tu utrzymać. Nie wiem, co zrobić [...] Sjuksowie są w górach Big Horn, skąd mogą widzieć aż po Yellowstone, i zauważą nadchodzącego Terry’ego [...] Gdyby się rozproszyli, mieliby nad nami wielką przewagę, ponieważ my również musielibyśmy się rozdzielić, a ich znajomość terenu i szybkość poruszania się umożliwiałyby im koncentrowanie się i niszczenie naszych słabych oddziałów”42. Jak widać, szok Rosebud siedział w kościach „pogromcy Apaczów” głęboko. 25 lipca po raz pierwszy wysłał Szoszonów na zwiad. O 5 mil 41 42

Tamże, s. 204. Tamże, s. 205.

od obozu, w dolinie Tongue, zwiadowcy napotkali kilku Sjuksów, którzy obrzucili ich obelgami. Szoszoni spiesznie wrócili, a zaalar­ mowany obóz przygotował się do obrony. Wróg jednak nie nadszedł, natomiast 28 lipca goniec od Sheridana przywiózł list, w którym dowódca dywizji zapewniał Crooka, że Merritt dołączy około 1 sierpnia, i zachęcał go do podjęcia działań zaczepnych zaraz potem. 31 lipca Crook zajął się poważnie rozpoznaniem. Richaud z grupą Szoszonów wyruszył w góry Big Horn, a Grouard z inną grupą skierował się w stronę Little Big Horn. W górach zwiadowcy nie znaleźli Indian, śladów ich obecności, ani nawet bizonów. Grouard miał więcej szczęścia. U podnóża gór natrafił na wielkie, opuszczone obozowisko. Trawa wokół była wyjedzona. Wszędzie walały się ogryzione kości psów i koni. Szoszoni znaleźli wiele przedmiotów, należących do kawalerzystów 7 pułku, a także ciała dwóch wojow­ ników43, które oskalpowali, by nie wracać z niczym. Wszystko wskazywało na to, że bizony z górskich dolin wywędrowały na wschód, a Indianie powrócili do regularnych migracji i odeszli. 2 sierpnia Crook dostał od Sheridana odpowiedź na swój list z 23 lipca. „Jeśli nie czuje się pan na siłach zaatakować i pokonać Indian” — pisał Sheridan — to najlepiej niech się pan od razu połączy z Terrym. Wysłałem do pana i do gen. Terry’ego wszystkich ludzi, jakich miałem dostępnych w dywizji, i jeśli to nie uczyniło kolumny wystarczająco silną, to Terry i pan powinniście połączyć wasze siły”. Poza tym dowódca dywizji pocieszał Crooka, że wraz z gen. Shermanem aprobują jego działania 17 czerwca, i radził mu, by nie przejmował się tym, co o nim piszą gazety. 3 sierpnia siły Crooka wzmocnił 5 pułk kawalerii. 4 sierpnia Crook napisał do Sheridana: „25 lub 26 wszyscy wrodzy Indianie opuścili góry Big Horn, więc nie jest celowe komunikowanie się teraz z gen. Terrym przez gońców. Obawiam się, że się rozproszą, ponieważ w okolicy nie ma dość zwierzyny dla tak wielkiej liczby [...] Jutro rano pozostawimy wozy i zabierając racje na 15 dni z około 2000 ludzi pójdziemy w dół rzeki Tongue, w kierunku, w którym przypuszczalnie poszli wrogowie. Jeśli napotkamy Indian w zbyt wielkiej sile, zawrócę i połączę się z gen. Terrym”44. Czy wprowadzał dowódcę dywizji w błąd co do ruchów nieprzyjacie­ la celowo, czy też błędnie go informował w dobrej wierze, nie 43 44

Białej Antylopy i Wysokiego Niedźwiedzia. Tamże, s. 207.

Obniżony brzeg rzeki między wylotem wąwozu Medicine Tail a Głębokim Wąwozem

Wzgórze Weira widziane z południowego skraju grzbie­ tu Wzgórza Tłustej Trawy. Na pierwszym planie widoczny brzeg Głębokiego Wąwozu

Widok ze szczytu Wzgórza Tłu­ stej Trawy w stronę rzeki.

Widok ze Wzgórza Reno w stronę miejsca,gdzie znajdo­ wał się obóz Indian.

Wzgórze Reno widziane z pozycji Indian na Wzgórzu Strzelców Wyborowych.

Wąwóz prowadzący ze Wzgórza Reno do rzeki

Komancz Por. Henry J. Nowlan, kwatermistrz 7 pułku kawalerii

Kapitan Grant Marsh

„Far West”

,,Far West” i „Nellie Peck” u nabrzeża Bismarck

Pomnik wzniesiony w 1877 r. nad kośćmi zebranymi z pobojowiska nad Little Big Horn

Siedzący Byk i Buffalo Bill. Zdjęcie to było wydawane masowo z podpisem: „Wczorajsi wrogowie — dziś przyjaciele”

wiadomo. Gorzej, że nie uznał za stosowne powiadomić Terry’ego, któremu sugerował, aby wspólnie „zakończyć kampanię jednym miażdżącym ciosem” w górach Big Horn, że sytuacja już dawno się zmieniła.

WARBONNET CREEK, NEBRASKA, 17 LIPCA

Płk Wesley Merritt spóźniał się na spotkanie z Crookiem, ale miał powody. Jego 5 pułk kawalerii patrolował wschodni Wyoming i zachodnią Dakotę i Nebraskę w celu blokowania ruchu między agencjami Czerwonej Chmury i Cętkowanego Ogona a obozami wrogich Indian w Montanie. Choć otrzymał rozkaz połączenia się z kolumną Crooka, Merritt uważał, że obowiązują go oprócz tego nadal uprzednie rozkazy. Toteż gdy dotarła do niego wiadomość, że 800 Szejenów przygotowuje się do opuszczenia agencji Czerwonej Chmury45, bez wahania wykonał błyskawiczny marsz (w ciągu 31 godzin pułk przeszedł 85 mil) i wieczorem 16 lipca dotarł nad Warbonnet Creek46. Żołnierze rozlokowali się w zasadzce za urwis­ kami na zachodnim brzegu potoku, w poprzek indiańskiego szlaku z rezerwatu do Montany, którym mieli nadejść Szejenowie. 17 lipca o świcie dostrzeżono kilkudziesięciu Indian. Szejenowie nadchodzili, nie widząc ukrytych kawalerzystów. Nagle zatrzymali się, wskazując sobie coś. Drogą nadchodziły tabory 5 pułku kawalerii. Od karawany wozów oderwało się dwóch jeźdźców i skierowało się ku leżącemu w zasadzce pułkowi. Szejenowie zauważyli ich i bardzo obiecujące wozy. Siedmiu Indian pogalopowało przeciąć nadjeż­ dżającym drogę, a reszta ku karawanie. Płk Merritt ze zwiadowcami, których szefem był sam „Buffalo Bill” William Cody, i plutonem por. Kinga z kompanii K, znajdował się na wysuniętej pozycji obserwacyjnej po wschodniej stronie Warbonnet Creek. Ze wzgórza widzieli, że Szejenowie będą przejeż­ dżać blisko nich. Ukryli się za wzgórzem, a King leżąc na szczycie czekał. Gdy rozpędzona grupa wojowników była już tak blisko, że było słychać dyszenie ponies, King dał sygnał. Zza wzgórza wypadli „Buffalo Bill”, zwiadowcy Tait i „Buffalo Chips” White oraz 45 Panowało przekonanie, że mieli oni zamiar zaatakować miasto Custer (por. T a 11 e n t, op. cit., s. 295). 46 H e d re n, op. cit., s. 201-202.

6 żołnierzy. Wznieśli okrzyk i znikli Merrittowi z oczu. Pułkownik z kilkoma żołnierzami wspiął się na wzgórze, aby coś zobaczyć. Niedaleko stał konny Szejen i rozglądał się. — Czy mam strzelać? — zapytał kpr. Wilkinson. Merritt skinął głową. Padł strzał, Szejen zsunął się na bok konia i wypalił spod jego szyi. Kula gwizdnęła koło ucha Merritta47. Tymczasem Cody wysforował się do przodu i niespodziewanie znalazł się oko w oko z galopującym naprzeciw niego Indianinem. Był to widok, który zapewne podsunął Cody’emu myśl o rewii „Wild West Show” — Szejen w barwach wojennych i rozwianym pióropuszu i „Buffalo Bill” w uszytym przez żonę stroju meksykańskiego vaquera — czamo-złotym welwetowym kostiumie z karmazynowymi wypustkami i srebrnymi guzikami, obszytym takąż koronką (miał go na sobie na scenie miesiąc przedtem). Obaj wystrzelili jednocześnie. Cody trafił Szejena w nogę, zabijając przy tym jego konia. Szejen chybił, ale koń Cody’ego potknął się o norę susła i zrzucił go. Cody wstał. Jego karabin leżał nie opodal, a Szejen w odległości 50 stóp próbował się podnieść. „Buffalo Bill” chwycił karabin i wypalił jeszcze raz. Gdy podszedł, zobaczył, że Indianin miał przepaskę biodrową zrobioną z amerykańskiej flagi. Imponujący pióropusz był przybrany skalpem jasnowłosej kobiety. „Wbiłem mu nóż w serce, zerwałem pióropusz i naukowo oskalpowałem go w około pięciu sekund” — pisze Cody48. Merritt dał rozkaz do ataku. Pierwsza ruszyła do szarży kompania K. Indianie oddali nierówną salwę, ale na widok dwóch innych kompanii oskrzydlających ich, zgodnie z tradycyjną taktyką rzucili się do ucieczki, pozostawiając luźne konie, koce, sprzęt obozowy, broń i amunicję. Kiedy kompania K mijała „Buffalo Billa”, ten zrobił coś dla podniesienia morale. — Pierwszy skalp za Custera! — zawołał, podnosząc go wraz z pióropuszem. 47 H. B. S e l l , V . W e y b r i g h t , Buffalo Bill and the Wild West, New York 1959, s. 139—143. Nie należący do wybitnych zwiadowców Withe uzyskał przydomek „Buffalo Chips” („Bawole Placki”), ponieważ w każdych okolicznościach trzymał się blisko „Buffalo Billa” i starał się go naśladować. 48 W. F. Cod y, The life of hon. William F. Cody known as Buffalo Bill, Hartford 1879, s. 343—344. Walka ta została opisana w licznych legendach. Podana wersja oparta jest na opisie „Buffalo Billa”, zweryfikowanym przez por. Kinga i dwóch żołnierzy, którzy byli jej świadkami.

Był to jedyny skalp w tej potyczce. Pułk ścigał Indian przez 35 mil, aż do rezerwatu. Tam Szejenowie rozpierzchli się, a ponieważ nie można było stwierdzić, kto z obecnych w agencji Indian brał udział w niefortunnej dla nich wyprawie, sprawę na tym zakończono. „Mały Nietoperz” Garnier zidentyfikował zabitego Szejena jako młodego wodza imieniem Żółta Ręka, syna wodza Uciętego Nosa49. „Buffalo Bill” wysłał żonie skalp i inne trofea z prośbą, aby je wystawiła w witrynie sklepu sąsiada. „Zdrowie nie bardzo mi dopisuje... Zapracowałem się na śmierć. Strzelałem do wielu Indian, a zdobyłem tylko jeden skalp” - dodał. Był to jego ostatni wyczyn na zachodzie. „Zdecydowałem, że powrócę na wschód i zamówię dla siebie nowy dramat, oparty na wojnie ze Sjuksami. Będzie to opłacalna inwestycja, bo pojawiło się znaczne zainteresowanie kampanią” — napisał50. Akcja Merritta opóźniła jego połączenie z kolumną Crooka, nie policzono mu jednak tej niesubordynacji. Mimo małej skali, wydarzenie to miało duże znaczenie, nie tylko dlatego, że zniechęciło tę i być może także inne grupy Indian do opuszczania agencji. Okazało się, że wojsko potrafi zorganizować udaną zasadzkę (choć poświęcono ją dla ratowania dwóch żołnierzy). Był to pierwszy sukces w naznaczonym klęskami roku, który znacznie podniósł ducha kawalerzystów. „Weszliśmy do agencji mimo możliwości spotkania tam tysięcy Indian” — daje świadectwo ich uczuć Cody. „Nie wiedzieliśmy, czy inni Indianie w agencji nie są na wojennej ścieżce, ale nie robiło to różnicy 5 pułkowi. Bilibyśmy się z nimi wszystkimi, gdyby było trzeba”51.

CZARNE GÓRY

Z powodu utrudnionej komunikacji dopiero 20 lipca wiadomość o klęsce Custera dotarła do Deadwood52, wzbudzając niedowierzanie, które przerodziło się w szok. Dodatek nadzwyczajny gazety „Pioneer” błyskawicznie rozszedł się wzdłuż potoków, nad którymi 49 Imię Szejena brzmiało Hay-owai. Jego tłumaczenie na „Żółta Ręka” przyjęło się, chociaż prawdopodobnie w rzeczywistości znaczyło ono „Żółte Włosy” i odnosiło się do ozdoby ze skalpu blondynki. 50 Tamże, s. 355-356. 51 Tamże, s. 344-345. 52 T a l l e n t , op. cit., s. 222.

rozciągał się ogromny obóz górników. Na głównej ulicy Deadwood wieczorem zebrał się wiec i nawet kasyna gry na ten czas zamknięto. Pesymiści spodziewali się krwawej łaźni na podobieństwo 1862 r. w Minnesocie. Było jasne, że nic nie powstrzyma Indian przed runięciem w Czarne Góry i oczyszczeniem ich z białych, którzy tę „indiańską świętość” profanowali. Przecież Czarne Góry miały być powodem całej wojny! Na wiecu uzgodniono budowę palisady. Mieszkańcy ofiarowali na ten cel pieniądze lub zaoferowali swą pracę. Następnego ranka przystąpiono do dzieła i wkrótce w centrum, na skrzyżowaniu Alei Custera z 7 Ulicą stanęła budowla z bali o wymiarach 100 na 150 stóp. Z indywidualnej inicjatywy powstało ponadto kilka bunkrów-ziemianek, zaopatrzonych w tunele dobiegowe i strzelnice. Również Rapid City przygotowało się na wypadek bezpośredniego zagrożenia — u zbiegu ulic 5 i Rapid zbudowano piętrowy blokhauz z wieżyczką obserwacyjną. Akcja nad Warbonnet Creek odwróciła niebezpieczeń­ stwo ataku ze strony Indian z agencji, lecz wkrótce wokół miast zaczęły pojawiać się grupy Indian, powracających znad Little Big Horn. Przedmiotem zainteresowania były przede wszystkim stada koni, bydła i owiec. W okolicy Crook City uprowadzili 400 sztuk bydła. W pobliżu Centennial zaatakowali wielką zagrodę, w której mieszkańcy Deadwood i górnicy z okolicznych obozów trzymali swoje konie. Zdobyli około 100 koni, a ponad 50 spłoszonych przez nich wpadło na główną ulicę Deadwood. Zaalarmowani mieszkańcy puścili się w pogoń, lecz koni nie odzyskali, a w starciu z Indianami zginęli szeryf Isaac Brown i niejaki Holland. Indianie po drodze zabili księdza H. W. Smitha, który mimo ostrzeżeń wybrał się z Deadwood do Crook City, gdzie miał odprawić mszę. Podczas dalszego pościgu zginął jeden ze ścigających oraz jeden Indianin. Z rancza „Skewa” Johnstona {który pierwszy sprowadził w Czarne Góry krowy z Wyomingu) Indianie uprowadzili stado bydła i uszli bez przeszkód, chociaż w pogoń wyruszyła kompania 3 pułku kawalerii, dowódca bowiem zaprzestał pościgu, bojąc się zasadzki. Udało się odzyskać natomiast kierdel owiec. Indianie nie gardzili i mniejszymi łupami. 24 lipca koło Custer uprowadzili 10 koni, a 27 lipca tuż za granicą miasta porwali z dwóch wozów 4 konie wraz z uprzężą (woźnice uciekli). Zaraz potem próbowali zdobyć 4 konie na farmie Welcha, lecz wobec zdecydowanej postawy farmera i jego żony, którzy powitali ich ze

strzelb, oddalili się w las. Na północ od Custer zabili 4 górników, którzy wozem wieźli zaopatrzenie, i uprowadzili 2 konie. Niedaleko, na łące Ernesta Schleuninga, zabili i oskalpowali 4 kosiarzy. Na innej łące zginął drukarz Jimmy Irion, którego kosiarze wynajęli jako obserwatora. Więcej szczęścia miał niejaki Ganzio, który został napadnięty na południe od Custer. Indianie ogłuszyli go ciosem kolby i zaczęli skalpować. Jego krzyki zaalarmowały kosiarzy, którzy spłoszyli Indian. Z na wpół odciętym skalpem Ganzio dotarł do wojskowego szpitala w Laramie. Na zachód od Deadwood Indianie wybili grupę poszukiwaczy złota. Niedaleko Spearfish grupa prospektorów została zaatakowana, gdy badała złoża węgla kamiennego. Bronili się skutecznie i praw­ dopodobnie wszyscy uszliby cało, gdyby nie to, że nowy przybysz ze wschodu nazwiskiem Hayward, co chwila wstawał, by zobaczyć, czy Indianie jeszcze tam są, aż dosięgła go kulą. W wyniku kilku napadów w okolicy Rapid City czterech osadników zostało zabitych, a widok ich zmasakrowanych ciał doprowadził miejscowych tenderfeet do histerii. Panika udzielała się, aż miesz­ kańcy (około 200 ludzi) opuścili miasto i udali się do Fortu Pierre, pozostawiając w blokhauzie 18 mężczyzn i jedną kobietę. Wkrótce jednak liczbę tę zwiększyli osadnicy, którzy nękani przez Indian porzucili farmy w promieniu 8 mil od miasta. Pomimo trudności (stacje były palone, a konie i muły uprowadzane) kontynuowano wysiłki, by uruchomić linię dyliżansu Cheyenne — Deadwood. W lipcu czterokonny dyliżans przyjechał do Custer, ale gdy opuścił miasto, został zaatakowany. Po kilkumilowym pościgu Indianom udało się zabić woźnicę i zabrać konie. Chociaż pasażerowie uszli z życiem (4 z nich zostało rannych), ruch zawieszono53. Również poczta przeżywała problemy. Od niedawna pony express kursował między Fortem Laramie a Deadwood, ale było to ryzykow­ ne. Jeden z jeźdźców został zabity i oskalpowany koło Deadwood, a inny, niejaki Brant Street, napadnięty nad Hat Creek, stracił konia, ale obronił siebie i worek z pocztą. Mieszkańcy Deadwood byli jednak zdania, że „Sjuksowie czy nie Sjuksowie, Czame Góry są już opierzonym terytorium”. W lipcu wystąpili do Kongresu o powołanie dla Czarnych Gór organów władz terytorialnych i sporządzili projekt ustawy Senatu, tworzącej 53

H e d r e n , op. cit., s. 204.

Terytorium Lincoln. Chociaż nie odnieśli sukcesu, to lipiec w Dead­ wood zapisał się również otwarciem pierwszego w Czarnych Górach banku - Miner’s & Mechanic’s Bank — oraz hotelu „General Custer House”. 22 lipca nastąpiła inauguracja teatru (Deadwood Theatre and Academy of Music) - po raz pierwszy w Czarnych Górach wystąpił słynny komik Jack Langrishe ze swoją trupą. W Long Branch Hall produkował się zespół minstreli (wstęp 75 centów). Największą sensację wzbudził jednak Meksykanin, który przegalopował ulicą główną, wyjąc jak Sjuks i podnosząc w górę odciętą głowę Indianina z powiewającymi długimi czarnymi włosami. Ponieważ „skalp Indianina był właśnie tym, co przeciętny mieszkaniec Deadwood gorąco pragnął zobaczyć”54, Meksykanin szybko uzbierał prawie 80 dolarów i jeszcze szybciej je przehulał. Czame Góry żyły swoimi problemami. 11 września wybrano burmistrza (ex officio sędziego pokoju), radę miejską i szeryfa Deadwood. Z końcem września w mieście działało 171 placówek usługowych i handlowych (w tym 6 piekarń, 3 owocarnie, 21 sklepów spożywczych, 3 sklepy mięsne, 2 browary, 8 pralni, łaźnia, 5 hoteli, 6 restauracji, 27 saloonów, szkoła, 3 fryzjerów, 3 jubilerów, dentysta, 5 lekarzy, 4 aptekarzy i 7 adwokatów). 25 września powitano w Deadwood pierwszy dyliżans, któremu udało się w ciągu 6 i pół dnia przejechać bezpośrednio 300-milową trasę z Cheyenne (tym uroczyściej, że przyjechała nim pierwsza pasażer­ ka, pani R. B. Fay). Jesienią z Czarnych Gór wysłano na wschód pierwszy duży transport złota, wart ponad 100 tysięcy dolarów. 1 grudnia do Deadwood dotarła linia telegrafu. Pionierzy nie od dziś wiedzieli, że mogą liczyć tylko na siebie, toteż nie zrażała ich nieobecność wojska ani to, że Sjuksowie byli w okolicy aktywni aż do lipca 1877 r. PEASE BOTTOM

W bazie Pease Bottom Terry zajął się najpierw sporządzeniem raportu dla Sheridana. Jego pierwszy raport z 27 czerwca był zwięzły i nie zawierał niczego, co nie dotyczyło bezpośrednio działań nad Little Big Horn. W miarę jednak, jak mijał szok, sztabowcy zaczęli 54 T a I I e n t , op. cit., s. 360, 368, 380-382. W latach 1886—1889, podczas podziału terytorium i tworzenia stanów, mieszkańcy starali się o utworzenie odrębnego stanu Black Hills.

rozmyślać nad wytłumaczeniem się z klęski. Oczywistym roz­ wiązaniem było zrzucenie winy na nieżyjącego Custera. Wystarczyło w raporcie zasugerować, że sztab cały czas wiedział, gdzie jest obóz Indian, precyzyjnie zaplanował jednoczesny atak obu kolumn w wy­ znaczonym terminie, lecz Custer nie wykonał rozkazu i pospieszył się, przez co nie tylko spowodował własną zgubę i porażkę swego pułku, ale również pokrzyżował doskonały plan. Pod naciskiem sztabowców Terry umieścił w nowym raporcie dodatkowe stwier­ dzenia. Zastrzegając, iż nie stawia zarzutów Custerowi (który „za wszystkie popełnione błędy poniósł karę”), faktycznie obarczył go winą za niepowodzenie „planu”. Raport popłynął 3 lipca z adiutantem Terry’ego na „Far West”. Miał być poufny i przeznaczony tylko dla dowódcy armii. W podejrzany sposób trafił jednak do prasy i 7 lipca został opublikowany przez filadelfijski „Enquirer”55. Tak rozpoczęła się publiczna kontrowersja na temat Custera, która mogła być na rękę zaniepokojonym o swój los sztabowcom Terry’ego. Zapewne prze­ czuwając nadchodzącą nagonkę, 4 lipca 235 żołnierzy 7 pułku kawalerii podpisało petycję o mianowanie mjr. Reno podpułkow­ nikiem, a kpt. Benteena majorem. Tegoż dnia Terry podjął próbę porozumienia się z Crookiem — wyznaczył dla śmiałka 500 dolarów nagrody. Westman „Sandy” Morris kilkakrotnie próbował szczęścia, lecz wpadał na Sjuksów i wreszcie zniechęcił się. 7 lipca Terry uzyskał pierwsze informacje o Crooku od grupy Wron, która przybyła do jego obozu. Jeszcze się wahał, ale gdy 9 lipca ich ponure opowieści o bitwie nad Rosebud zostały potwierdzone przez gońca z bazy nad Powder, Terry wysłał do Crooka trzech gońców z listem (tym miało się udać), a Herendeen pojechał do wsi Wron, aby zwerbować nowych gońców (na wszelki wypadek). Tego samego dnia por. Bradley, ostatecznie wyprowadzony z równowagi złośliwościami oficerów sztabowych, zrezygnował ze służby, pozostawiając Terry’ego bez dowódcy zwiadu. 14 lipca Herendeen wrócił, sprowadzając na powrót zwiadowców Wrony, którzy opuścili Terry’ego nad Big Horn 26 czerwca, oraz 23 nowych. Przybył również łodzią z Fortu Ellis Muggins Taylor. Przywiózł rozkaz od Sheridana, aby Terry we współdziałaniu 55 Jedna z wersji mówi, że adiutant Terry’ego przez pomyłkę wręczył raport dziennikarzowi, którego wziął za oficera ze sztabu dywizji. Według innej zrobił to Sherman, któremu Sheridan przekazał raport na Wystawie Stulecia (miał wziąć dziennikarza za kuriera z Departamentu Wojny).

z Crookiem „ukarał Sjuksów”. „Far West” z rekrutami, piechotą, artylerią i zaopatrzeniem był w drodze do ujścia Powder, a dalsze parowce już zaczarterowano. Terry postanowił przenieść bazy znad Powder i z Pease Bottom do ujścia Rosebud, aby po dołączeniu piechoty, artylerii i taborów pójść stamtąd w górę rzeki, połączyć się z kolumną Crooka i wspólnie zadać „miażdżący cios” Indianom. Utwierdził go w tym list od Crooka, potwierdzający jego przypuszczenie, że Indianie nie opuścili jeszcze gór Big Hom. Nie zachwiały nim chmury dymu, które wznosiły się w okolicy Rosebud, łuna, rozświetlająca niebo ani to, że od 19 lipca meldowano o tropach Indian w pobliżu Fortu Pease, a nocami Indianie próbowali uprowadzać konie. 30 lipca Terry otrzymał list od Sheridana, datowany 20 lipca. Sheridan informował go o decyzji zbudowania nad Yellowstone dwóch fortów, „podobnych do Fortu Lincoln”. „Teraz jedyne, co jest konieczne — pisał - to zadać cios wrogim Indianom, abyśmy mogli skierować wystarczającą liczbę żołnierzy do ochrony robotników. Polecam panu połączyć się z gen. Crookiem, chyba że czuje się pan dostatecznie silny, by pobić wrogich Indian. Nie możemy wysłać więcej żołnierzy ani nie byłoby to rozsądne, jeśli jest możliwe połączenie sił pańskich i Crooka. Płk Merritt donosi, że bardzo niewielu Indian—jeśli w ogóle - opuściło agencje po walce Custera”56. Sheridan uzyskał już swoje cele (kontrolę wojskową nad agencjami i fundusze na budowę fortów) i nie zamierzał zwiększać skali operacji. 1 sierpnia parowiec „Carroll” przywiózł do ujścia Rosebud 6 kompa­ nii 22 pułku piechoty, a następnego dnia na pokładzie „Durfee” przybył płk Nelson Miles i 6 kompanii 5 pułku piechoty. „Josephine” przywiozła rekrutów dla 7 pułku kawalerii (zwano ich „mścicielami Custera”). Poziom wyszkolenia „mścicieli” był mamy, więc Miles uzupełniał go w drodze. „Na każdym postoju parowca schodziliśmy na brzeg — w trzy minuty — i odbywaliśmy ćwiczenia batalionowe i zwiadowcze, tak że przynajmniej ten oddział będzie w dobrej kondycji” - napisał57. Przywiózł także remonty, artylerię i prowiant. Znad Powder zwieziono wozami, ile się dało, pozostawiając kilkaset ton paszy. Coraz więcej wskazywało na to, że nieprzyjaciel nie czeka na Terry’ego w górach. Już 14 lipca Indianie ostrzelali wiozący nieuzbrojo­ nych rekrutów parowiec „Key West”, nie powodując strat, ale dając 56 57

H u gh e s, op. cit., s. 42. T a t e , ed., op. cit., s. 157 i 158.

początek pogłoskom, że nadchodzi „armia Siedzącego Byka”. 29 lipca „Carroll” zaobserwował około 200 Indian, rabujących magazyny paszy u ujścia Powder. Indianie ostrzelali statek, raniąc jednego żołnierza, ale gdy wysadzono na ląd kompanię piechoty, zniknęli w lesie. Takie same obserwacje poczyniły 31 lipca „Durfee” i „Josephine”, na której jeden żołnierz został zabity. Tego samego dnia kurierzy z Fortu Buford napotkali Indian po obu brzegach Powder i ledwo uszli z życiem. Preria i lasy płonęły coraz bliżej. 2 sierpnia „Far West” wysadził 3 kompanie piechoty nad Powder. Za uciekającymi do lasu Indianami posłano kilka pocisków artyleryjskich. Żołnierze zabrali się do załadunku pozostawionej paszy, a kilku zwiadowców, pilot parowca Dave Campbell i dr Porter zapuścili się w las. Czekała tam na nich zasadzka. Zwiadowca Brockmeyer został ranny i skonał, mimo pomocy dr. Portera. Zwiadowca Morgan zabił Indianina, a Campbell go oskalpował58. Bez innych strat „Far West” przywiózł do bazy 75 ton uratowanego owsa i kukurydzy. Oficerowie namawiali Terry’ego, by zamiast iść w górę Rosebud, zaatakował Indian, od których roiła się okolica, lecz on myślał dziwnie jednotorowo. Może podchwycił sugestię Sheridana i „nie czuł się dostatecznie silny”... 8 sierpnia jego kolumna ruszyła szlakiem Custera. Gdy zabrakło Custera, nie było nikogo, kto miałby tyle wiedzy, umiejętności i chęci do walki z Indianami, by móc zająć opuszczone przez niego miejsce. Na tle „budzącego grozę i mdłości obrazu” sytuacji, jaśniejszym punktem była tylko potyczka nad Warbonnet Creek. Miało zaś być jeszcze gorzej

58

Campbell podarował później skalp dr. Porterowi, który eksponował go w Bismarck.

W AGENCJACH I W POLU

AGENCJE CZERWONEJ CHMURY I CĘTKOWANEGO OGONA

W połowie lipca pierwsi koczownicy zaczęli pojawiać się w agen­ cjach, a w sierpniu strumień powracających przybrał już znaczne rozmiary. Powracali jak zwykle, aby bądź to przeczekać zimę w rezerwacie i na wiosnę podjąć na nowo wędrówki, bądź też zaopatrzyć się w nowy sprzęt obozowy, broń i amunicję i udać się na zimowe leża poza nim. Tym razem jednak czekała ich przykra niespodzianka. 7 lipca informacje o klęsce Custera były w gazetach w całym kraju, a Kongres zwrócił się do sekretarza do spraw wojny J. D. Camerona o przedłożenie raportu o przyczynach konfliktu i celach operacji wojskowych. Sekretarz dostarczył go 8 lipca. „Obecne operacje wojskowe — wyjaśniał raport - nie są wymierzone przeciwko Narodowi Sjuksów, lecz przeciw pewnej jego części, która rzuciła wyzwanie rządowi, i zostały podjęte na specjalną prośbę biura rządu, sprawującego nad nią nadzór, i jedynie po to, by umożliwić cywilizowanie pozostałych. Żadna część operacji nie toczy się w rezerwacie Sjuksów ani w jego pobliżu [...] Cel ekspedycji wojskowych leży w interesie pokojowo usposobionej części Narodu Sjuksów, która stanowi przypuszczalnie dziewięć dziesiątych całości, i nikt z pokojowo nastawionych Indian nie był molestowany przez władze wojskowe”1. Kongres zajął się raportem (został on opublikowany w prasie wraz z raportem Watkinsa)2 oraz funduszami na budowę fortów nad Yellowstone; 13 lipca przyznał na ten cel 200 tysięcy dolarów. G r a y , Centennial..., s. 256-257. Fakt, że raport Watkinsa został opublikowany dopiero po ponad pół roku i w przy­ musowej sytuacji, przeczy prezentowanej przez niektóre opracowania tezie, że miał on być pretekstem do wojny. 1

2

22 lipca gen. Sherman odbył z sekretarzami do spraw wojny i spraw wewnętrznych naradę, której wyniki jeszcze przed wieczo­ rem telegraficznie przekazał Sheridanowi. „Pan (sekretarz spraw wewnętrznych) Chandler zgadza się, aby pan natychmiast przejął kontrolę nad wszystkimi agencjami w kraju Sjuksów — pisał. — Chce, i ma ku temu powody, aby agenci u Czerwonej Chmury i Cęt­ kowanego Ogona zostali usunięci, a ich obowiązki były wykonywane przez dowódców garnizonów. Nie należy wydawać żadnych racji żywnościowych, dopóki Indianie faktycznie nie będą obecni w agen­ cjach. Wszyscy, którzy są poza rezerwatem albo go teraz opuszczą, mają być traktowani tak, jak pan proponował - jak nieprzyjaciele, rozbrajani i pozbawiani koni”3. Sheridan entuzjastycznie zawiadomił Terry’ego, iż przejmuje „absolutną” kontrolę nad agencjami Czer­ wonej Chmury, Cętkowanego Ogona, Standing Rock, Cheyenne River i Lower Brule. 26 lipca płk Ranald Mackenzie przybył do agencji Czerwonej Chmury na czele 8 kompanii 4 pułku kawalerii. Nie napotkał oporu; od kwietnia, kiedy agencję opuściło 2 tysiące koczowników letnich, nikt stamtąd nie dołączył do obozów nieprzyjaznych Indian. Miesz­ kańcy agencji najczęściej uważali koczowników za awanturników, przez których mogą kiedyś ucierpieć wszyscy. Nawet nie przypusz­ czali, jak bardzo mieli rację... Mackenzie doliczył się 4760 Indian, którzy pobierali racje żyw­ nościowe. Ponieważ agent podawał jako liczbę swych podopiecznych 12 873, znaczyło to, że albo wielka liczba Indian opuściła agencję, albo agent liczył martwe dusze. Ostatecznie kwestii tej nie wyjaśniono. Wojsko zaczęło wprowadzać rygorystyczne porządki, wskutek czego część Indian uciekła, lecz nie odeszła daleko i wkrótce zameldowała się po żywność. Wyjątkiem był Czerwona Chmura, który rozbił obóz o 23 mile od agencji i odmawiał powrotu, odgrażając się, że wstąpi na wojenną ścieżkę4. Zaskakujące jest, że towarzyszył mu Czerwony Liść z obozem Obiboków (tak nazywanych z powodu wielkiego przywiązania do stylu życia w agencji). Inni wodzowie starali się wyperswadować Mackenziemu, że powinien ze swymi mila hańska szukać wrogów, a nie zatruwać życie spokojnym Dakotom. 15 sierpnia Kongres uchwalił doroczną ustawę o zaopatrzeniu Sjuksów, w której na same racje żywnościowe przeznaczono 1 min 3 4

Tamże, s. 259. H y d e , Red..., s. 283-284.

dolarów. Zawierała ona jednak klauzulę, zgodnie z którą żadne środki nie miały być przyznane obozom, zaangażowanym w nie­ przyjazne działania. Ponadto przyszłe ustawy o zaopatrzeniu uzależ­ niono od zgody Sjuksów na rezygnację z praw do niescedowanych terytoriów, na ustalenie zachodniej granicy rezerwatu wzdłuż 103 południka, co oznaczało wyłączenie z niego Czarnych Gór, i na umożliwienie tranzytu do nich trzema drogami przez rezerwat. Kongres wychodził z założenia, że rząd nie ma obowiązku karmić Sjuksów, a wartość terytoriów pokrywa w pewnym stopniu pono­ szone koszty. W celu zmniejszenia kosztów transportu Sjuksowie mieli odbierać dostawy nad Missouri (gdyby nie zechcieli, miano zaproponować im przeniesienie się na Terytorium Indiańskie, czyli do Oklahomy). Domagano się także od nich osiągnięcia samowy­ starczalności żywnościowej: aby to umożliwić, rząd zobowiązał się do budowy szkół i prowadzenia szkoleń w zakresie mechaniki i rolnictwa (podtrzymano tu zobowiązania traktatowe z 1868 r.) oraz budowy „wygodnych domów” dla tych, którzy zechcą upra­ wiać ziemię. Do uzyskania samowystarczalności Indianie mieli otrzymywać żywność — dziennie na osobę półtora funta wołowiny lub pół funta bekonu, pół funta mąki, pół funta kukurydzy, a na każde sto racji dodatkowo 4 funty kawy, 8 funtów cukru i 3 funty fasoli. Z otrzymywania racji wyłączeni byli Indianie zdolni do pracy, a nie pracujący (rząd zobowiązywał się do pomocy w poszu­ kiwaniu pracy i do organizowania w rezerwacie robót publicznych), oraz ich dzieci w wieku od 6 do 14 lat, które nie chodziły do szkoły5. Rząd gwarantował także każdemu Indianinowi indywidual­ nie prawo do ochrony życia i własności. Prezydent Grant wy­ znaczył komisję pod przewodnictwem znanego przyjaciela Indian, byłego komisarza Manypenny (który zagładę oddziału Custera określił jako „smutną sprawę”, dodając, że gdyby Custer zwyciężył, z pewnością bez litości pozabijałby wszystkich Indian6). Jej członkami byli sympatycy Indian, jak biskup Whipple, i ludzie mniej humanitarni, jak zastępca prokuratora generalnego Gaylord. 7 września komisja przybyła do agencji Czerwonej Chmury. Zaskoczeni Oglalowie dowiedzieli się, że nie będzie żadnych negocjacji. Zwłaszcza prokurator Gaylord zrobił na nich mocne wrażenie. 5 6

H o s e n , op. cit., s. 145-148. M a n y p e n n y , op. cit., s. 311.

— Kiedy mówisz, czuję się, jakby ktoś walił mnie po głowie kijem - stwierdził podczas rozmowy z Gaylordem Stojący Łoś. - Mamy tylko mówić: tak! tak! tak! A jeśli się od razu nie zgadzamy, to zaraz mówisz: nie dostaniecie jeść! nie dostaniecie jeść!7 Indianie przekonywali się boleśnie, że pozostawanie na czyimś utrzymaniu, choć bywa wygodne, w nie sprzyjających okolicznościach może zaszkodzić. Już 20 września Czerwona Chmura oraz 28 Oglalów, 5 Szejenów i 6 Arapahoe podpisali umowę. Następnie komisja udała się do Cętkowanego Ogona. Ten okazał się twardszy i po wysłuchaniu propozycji przerwał rozmowy, aby się skonsultować z Czerwoną Chmurą. Po powrocie powiedział jednak: — Gdyby Öglalowie nie podpisali, pomógłbym im stawić opór, ale ponieważ podpisali, proszę, aby wszyscy, którzy czują się od­ powiedzialni, podeszli i podpisali. Cętkowany Ogon podpisał umowę, a za nim poszli inni Brule. W pozostałych agencjach nie napotkano żadnych problemów. W raporcie komisja wyraziła Indianom współczucie, ale po Little Big Horn opinia publiczna patrzyła na Indian z mniejszą sympatią niż zwykle.

MONTANA

5 sierpnia kolumna gen. Crooka wyruszyła w pościg za Indianami. Crook miał 25 kompanii z 2,3 i 4 pułku kawalerii oraz 10 kompanii z 4, 9 i 14 pułku piechoty (ponieważ kompanie miały około połowy stanów etatowych, było to razem 1800 żołnierzy), 225 Szoszonów, 25 Utesów oraz 35 ochotników, zwiadowców i dziennikarzy. Wozy pozostawił, zabierając ze sobą 300 mułów, zapas sucharów, bekonu i kawy na 15 dni, 150 tysięcy naboi i kilkanaście travois na wypadek konieczności transportowania rannych. Crook, zakazał zabierania niczego, co nie mogło być przytroczone do siodła. Każdy oficer i żołnierz zabrał tylko koc, derkę, gumową matę i płaszcz. Kolumna przeszła 22 mile w dolinę Tongue, nie napotykając żadnego Indianina. Następnego dnia zwiadow­ cy znaleźli tylko dwa szkielety cywilów, chyba spalonych żywcem. 7 sierpnia Crook po przebyciu 23 mil dotarł do doliny Rosebud. Kolumna szła w dół Rosebud przez budzący przygnębienie krajobraz. 7

H y d e , Red..., s. 282.

Po horyzont trawa była spalona, a płomienie nie oszczędziły również lasów na stokach wzgórz. 9 sierpnia wśród starych indiańskich obozowisk znaleziono szlak kolumny Custera. Po południu zaczął padać zimny, ulewny deszcz. Wieczorem rozbito biwak nad Błotnistym Potokiem. Deszcz ustał, ale w nocy temperatura spadła poniżej zera i przemoczeni żołnierze, bez dodatkowych koców, namiotów i odzieży na zmianę, cierpieli dotkliwie. Tymczasem kolumna gen. Terry’ego, składająca się z 7 pułku kawalerii (zreorganizowanego do 7 kompanii) i 4 kompanii 2 pułku kawalerii, 21 kompanii 5, 6, 7 i 22 pułku piechoty (razem 1700 żołnierzy) oraz 75 zwiadowców Wron i Arikarów, pełzła w górę Rosebud, obciążona taborem 240 wozów. Ponieważ wiozły one namioty, racje na 35 dni i paszę dla koni, nie narzekano, że kolumna pokonała pierwszego dnia niecałe 10 mil. Terry nie nastawiał się na pościg, lecz miał zamiar założyć bazę u stóp gór Big Horn i podjąć operacje wspólnie z Crookiem. Wieczorem Barney Bravo z 5 Wro­ nami wyruszył do Crooka, który, jak sądził Terry, wciąż był nad Goose Creek, by go powiadomić, że Terry nadchodzi. 9 sierpnia deszcz zamienił szlak w błotnistą maź i po przejściu 11 mil zatrzymano się. Wieczorem wrócił Bravo, który nie dotarł do Crooka, gdyż natrafił po drodze na Sjuksów. Następnego dnia podjęto marsz w kolumnie zwartej z ubezpieczeniem. Około południa Wrony przygalopowali, krzycząc, że z góry rzeki nadciąga „cały naród Sjuksów”. Wkrótce w oddali dostrzeżono grupę jeźdźców. Zagrały trąbki. 7 pułk sformował linię kompanii na czele, wspierany przez 2 pułk. Kolumna szła naprzód, gotowa do bitwy, lecz nieznajomi okazali się kawalerią Crooka. Nie zanotowano, czy generałowie Crook i Terry wyjaśnili sobie, jak to się stało, że każdy z nich miał zamiar poszukiwać nieprzyjaciela na terenie drugiego. W wyniku narady ustalono jednak dalszy plan działania. Crook chciał ścigać Indian, których spodziewał się w dolinie Tongue. Terry wiedział, że już przed dwoma tygodniami Indianie byli u ujścia Powder, ale z niewiadomych przyczyn milczał o tym (może nie chciał ściągnąć na siebie oskarżenia o bezczynność) i mimo swego starszeństwa pozwolił dominować Crookowi. Uzupełnił racje jego kolumny ponownie do stanu na 15 dni, odchudził swoją kolumnę na jej podobieństwo, odesłał tabory pod osłoną 5 pułku piechoty płk. Milesa z powrotem do bazy i 11 sierpnia połączone 36 kompanii kawalerii i 25 kompanii piechoty ruszyło w pościg.

Szczęście wydawało się sprzyjać generałom, gdyż wyraźny szlak Indian prowadził przez dział wód prosto w dolinę Tongue. Tam jednak rozdzielił się na trzy — jeden szlak wiódł w dół rzeki, drugi w górę, a trzeci na wprost, w dolinę Powder8. Wszelkie wahania przerwał ulewny, lodowaty deszcz. Kolumna zatrzymała się - bez namiotów, w zgliszczach prerii, które zamieniały się w lepkie, czarne błoto, podmywani przez strumienie wody, żołnierze spędzili noc. Deszcz padał przez cały następny dzień. Pomiędzy generałami pojawiły się różnice zdań (Crook jako dowódca Departamentu Platte był bardziej zaintereso­ wany Indianami, którzy kierowali się na południe i mogli zagrozić tamtejszym osadom, a Terry, dowódca Departamentu Dakoty, poświęcał więcej uwagi Indianom, którzy szli na północ), a ich sztaby zaczęły odnosić się do siebie z nieukrywaną niechęcią. Jedni wskazywali, że z winy Crooka, który pozwolił, aby Indianie nie wiadomo kiedy uciekli mu sprzed nosa, teraz muszą cierpieć udręki marszu, a inni twierdzili, że nieudolność Terry’ego poszukiwania te utrudnia. 13 sierpnia pomaszero­ wano dalej. Jakby nie dość było błota, przekraczano kilkakrotnie wijącą się rzekę i żołnierze odparzali stopy w mokrych butach. Dodatkowym utrudnieniem były płonące torfowiska, których nawet ulewa nie mogła ugasić. Trzeba je było omijać, bowiem nieopatrzne wejście na wypalony pod powierzchnią teren groziło zapadnięciem się w żar. Terry spodziewał się, że Indianie zechcą przekroczyć Yellowstone, i wysłał Mugginsa Taylora z poleceniem, by do patrolującego rzekę parowca „Far West” dołączył jeszcze jeden statek. Wkrótce ta przezorność okazała się zbędna—następnego dnia w nieustannym deszczu kolumna dotarła do miejsca, w którym szlak Indian opuszczał dolinę Tongue i kierował się w dolinę Powder. Wieczorem wrócił Muggins Taylor z wiadomością, że „Far West” nie zaobserwował żadnych Indian nad Yellowstone. 15 sierpnia zabłysło słońce i temperatura raptownie wzrosła, lecz marsz nie stał się przez to łatwiejszy. Mnożyły się przypadki dyzenterii, szkorbutu, reumatyzmu, kpt. Goodloe z 22 pułku piechoty został dotknięty paraliżem, a kpt. Cain z 4 pułku piechoty „zdradzał symptomy choroby umysłowej”. W nocy lunął deszcz i padał przez cały następny dzień. Oficerowie przestali się do siebie odzywać, a por. Godfrey wspomina, że mjr Reno „robił z siebie nieznośnego osła”, czym rozzłościł Terry’ego. 17 sierpnia szlak Indian rozpadł się na kilkanaście mniejszych, które wszystkie wiodły na wschód. Preria wokół 8

Indianie rozdzielili się 14 lipca.

po horyzont była spalona, co oznaczało, że Indianie byli tam przed 11 sierpnia. Generałowie musieli uznać, że już ich nie dogonią. Kolumna zawróciła ku Yellowstone, ale wieczorem, gdy po przebyciu ostatkiem sił 24 mil żołnierze znaleźli się u ujścia Powder, spotkało ich gorzkie rozczarowanie — nie czekał na nich „Far West” z zaopat­ rzeniem, a na brzegu nie było prowiantu. Tylko konie pożywiły się owsem, którego pozostało jeszcze w dawnej bazie 30 ton. Wkrótce nad Powder przybyły łodzie kupców, a niedługo i „Far West” dostarczył prowiant. Kontrowersje między Terrym a Crookiem zaostrzyły się. Terry wysłał „Far West” na patrol, aby upewnić się, czy Indianie nie próbują przekraczać Yellowstone. Crookowi te troski były obojętne i chciał, aby statek dostarczył więcej zaopatrzenia, lecz Terry nie ustąpił. Za to, gdy zaproponował natychmiastowy wymarsz obu kolumn, Crook zrewanżował mu się, oświadczając, że brakuje mu racji żywnościowych, furażu dla koni i butów dla piechurów. Mimo nalegań Terry’ego, który perswadował, że prowiantu wystarczy na 14 dni, a w ostateczności można będzie jeść koninę, tym razem Crook nie ustąpił. „Far West” wrócił wieczorem 19 sierpnia, nie napotkaw­ szy śladów Indian, i został wysłany po zaopatrzenie. Teraz bazę zaopatrzeniową z ujścia Rosebud na powrót przenoszono nad Powder. O świcie 20 sierpnia zdegustowany Washakie opuścił ze swymi Szoszonami i Utesami bazę i udał się do domu. W jego ślady poszli Wrony, którzy przez całe lato nie dostawali racji żywnościowych, a dodatkowo ugodziło w nich embargo na amunicję. Wprawdzie ich agent pojechał do Waszyngtonu, by wyjaśnić urzędnikom bezsens uprzykrzania życia przyjaznym plemionom, ale Wrony nie chcieli czekać na decyzje departamentu. Crook stracił swoich zwiadowców, a Terry’emu pozostali tylko Arikarowie. Następne dni przyniosły pewną poprawę nastrojów, ponieważ statkami i wozami zaczęło nadchodzić zaopatrzenie. Niestety, 23 sierpnia znowu lunął ulewny deszcz, wicher poprzewracał namioty, a w wojsku nasiliły się oznaki demoralizacji. „To zakrawa na kiepski żart — pisał do żony płk Carr — że mamy tu stać i cierpieć z powodu dwóch głupków, którzy nie znają się na niczym. Sam bym opuścił tę ekspedycję jeszcze dziś, gdybym mógł. Niepodobna, byśmy pod takimi auspicjami coś zdziałali”9. 9

G r a y , Centennial..., s . 228.

Terry zamierzał wyruszyć 24 sierpnia, ale kiedy chciał uzgodnić to z Crookiem, z zaskoczeniem stwierdził, że jego kolumny nie ma. Muggins Taylor pojechał na poszukiwanie i po 10 milach zlokalizował zaginionych, idących w górę Powder. Crook nie czekał na pełne zaopatrzenie, lecz wymaszerował, nie informując Terry’ego. 25 sierpnia Teny ze swą kolumną wyruszył za Crookiem. Wieczorem dostał wiadomość, że Indianie są nad Yellowstone — ostrzelali parowiec „Yellowstone”, zabijając żołnierza, zabili też jednego dezertera, a innego ranili. Grupy Indian próbowały także kraść konie wokół bazy, ale prewencyjny ostrzał lasu z 3-calowego Rodmana zapobiegł otwartym atakom. Terry, utwierdzony w przekonaniu, że Indianie idą na północ, pogonił za Crookiem, by go nakłonić do powrotu. Crook uprzejmie, ale stanowczo odmówił. Na perswazje Terry’ego, iż są to przypusz­ czalnie zwolennicy Siedzącego Byka, który, „gdyby został zniszczony, byłby to koniec całej sprawy”, Crook odparł, że Szalony Koń jest równie silny, więc pójdzie za nim na południe. Powtórzył to w chłodnym liście, który Terry otrzymał następnego dnia, kończącym się słowami: „Wyruszam dziś rano. Do widzenia”10. Od 27 do 30 sierpnia Terry miotał się po okolicy, próbując dopaść nieprzyjaciela. Jego kolumna nie zauważyła nawet, że wypłoszyła Indian, którzy sprowokowali całą tę akcję — nie był to Siedzący Byk, lecz mały obóz Hunkpapów Długiego Psa. 31 sierpnia nadeszła wieść, że Siedzący Byk jest w okolicy Fortu Berthold i próbuje się przeprawiać przez Missouri. W rzeczywistości była to grupa Sjuksów, którzy chcieli handlować z Arikarami (proponowali im między innymi zdobyte na żołnierzach Custera zegarki). Wybuchła awantura, podczas której Sjuksowie zagrozili, że zniszczą wieś Arikarów. Terry wysłał w tamtą stronę 7 pułk z mjr. Reno. 3 września Reno wrócił, nie zobaczywszy nic oprócz spalonej ziemi. Nadeszła też wiadomość od Crooka — nie napotkał Indian i prawdopodobnie wkrótce będzie wracał do domu. 5 września Terry ogłosił zakończenie kampanii. Było to zgodne z intencjami Sheridana, który bardziej potrzebował w tej chwili wojska w agencjach niż w polu. Już 17 sierpnia wydał rozkaz, aby płk Miles z 5 i 22 pułkami piechoty (wzmocniony w przyszłości pułkiem kawalerii) pozostał na zimę u ujścia Tongue, gen. Gibbon 10Tamże,

s. 233-234.

wrócił do fortów w Montanie, 7 pułk kawalerii do Fortu Lincoln, a gen. Terry zameldował się w St. Paul. Ostatnia akcja 7 pułku w tej kampanii była równie niefortunna jak cały jej przebieg. 9 września Terry usłyszał w drodze powrotnej, że Długi Pies i osławiony Inkpaduta z obozem Santee są nad Missouri. Mjr Reno popędził na ich poszukiwanie, lecz Długi Pies w tym czasie dawno już był przy granicy kanadyjskiej. Ostatecznie 26 września szczątki niegdyś świetnego 7 pułku kawalerii znalazły się w Forcie Lincoln. Powrót uczczono hałaśliwym pijaństwem w kasynie, ale nie zagłuszyło ono rozdźwięków między oficerami — Reno i Vamum pokłócili się i omal nie pobili, a Weir bezskutecznie próbował ich uspokoić. Sam zadarł z płk. Sturgisem i już 30 września został odesłany z fortu do pracy biurowej na wschodzie11. 20 października rozwiały się nadzieje na awans dla Reno i Benteena podpułkownikiem został komendant Fortu Lincoln, mjr Otis, a Sturgis objął formalnie dowództwo 7 pułku kawalerii. Źle to wróżyło stronnikom Custera.

DAKOTA

26 sierpnia kolumna gen. Crooka wyruszyła na wschód. Crook szedł 160-milowym szlakiem, który saperzy Terry’ego wytyczyli dla jego wozów jeszcze na wiosnę, i mógł mieć tylko nadzieję, że natrafi na jakieś tropy Indian. Ludzie mieli niepełne racje żywnościowe, brakowało furażu, a trawa po horyzont była spalona. 27 sierpnia zaczął znowu padać deszcz, a następnego dnia burza połączona z gradobiciem zalała obóz i spłoszyła część koni. „Zastanawiamy się, dokąd idziemy - pisał płk Carr — ale nie wierzę, że Crook to wie. Pomyślałem dziś, że może idzie do agencji Czerwonej Chmury, wyobrażając sobie, że zapędza do niej Indian”12. 29 sierpnia Crook pozwolił ludziom odpocząć. Jego kilku zwiadow­ ców Arikarów (których zabrał Terry’emu) rozjechało się na wszystkie strony w poszukiwaniu śladów Indian, a żołnierze próbowali rozpalić ogniska z mokrej bylicy i gotować kawę na błotnistej i nieznośnie alkalicznej wodzie. Crook zezwolił na polowanie, ale na popielisku nie było na co polować. W nocy zerwał się straszliwy norther, 11 12

T a u n t o n , op. cii., s. 10. K n i g h t, op. cit., s. 239.

przewracał zaimprowizowane szałasy i lodowatym podmuchem przeszywał ludzi do kości. Wielu zameldowało się jako chorzy - gorączka, reumatyzm, biegunka... 31 sierpnia norther szalał nadal i kolumna ruszyła z miejsca, lecz po to, by po 10 milach zatrzymać się w osłoniętej dolinie. 1 września zwiadowcy wrócili z niczym. Następnego dnia ruszono dalej. W nocy pojawiły się przymrozki, a ranki przynosiły marznącą mżawkę. 4 września kolumna wkroczyła (po raz pierwszy w tej kampanii) na teren rezerwatu Sjuksów. Zacinał lodowaty deszcz - miał to być pierwszy z 10 dni takiej pogody. Zaczął się kończyć prowiant, a Crook nie przewidział żadnego miejsca, do którego miałby on mu zostać dostarczony. Napotkano wreszcie kilka indiańskich szlaków; prowadziły na południe13, lecz Crook zignorował je, przekroczył Little Missouri i kontynuował marsz na wschód, wykorzystując zbudowaną przez Terry’ego drogę i mosty przez liczne strumienie. Bourke podziwiał okolicę — tam, gdzie deszcz zapobiegł spaleniu prerii, „były pastwiska z najsoczystszą trawą — raj dla hodowcy bydła i kowboja. Puściliśmy wodze fantazji, przewidując zmiany, jakie za 10 lat mogą nastąpić w tym pięknym regionie, teraz będącym terenem polowań dzikusów i legowisk dzikich bestii [...] O żyzności gleby świadczyła obfitość traw, grubość drzew (topól, wierzb, jesionoklonów) rosnących w rzecznej dolinie, gęstwina bluszczu, dzikich śliw i bull berries, dojrzewających już w promieniach słońca i ciągłych ulewach. Tam, gdzie na wiosnę stała kawaleria Terry’ego i konie rozsypały ziarna kukurydzy, wyrósł plon, którego łodygi miały wysokość 10-12 stóp, a na każdej było od dwóch do czterech wielkich «uszu»”14. Zwiadowcy i szpica kawalerii nie oddawali się zachwytom, lecz rzucili się zbierać kukurydzę. Również niedojrzałe śliwki i buli berries były w cenie. Żołnierze zbierali kolczaste owoce opuncji („indiańskie figi”), opalali kolce, wydobywali spod grubej skóry miąższ, smażyli go i zjadali, mimo obrzydliwego smaku. Racji żywnościowych pozostało na dwa dni. 5 września w drobnym deszczu i lepkim błocie kolumna dotarła do źródeł rzeki Heart. Tam zwiadowcy wpadli na grupę Sjuksów jadących na południe15. „Duży Nietoperz” Pourier strącił jednego 13

Były to szlaki obozu Szalonego Konia. B o u r k e , op. cit., s. 364—365. 15 Byli to prawdopodobnie Sjuksowie z obozu Amerykańskiego Konia Starszego i Czerwonego Konia. 14

z pony, lecz reszta rozpłynęła się we mgle. Crook uznał, że Indianie poszli ku Czarnym Górom, rozkazał więc zawrócić ku Deadwood. Kiedy żołnierze usłyszeli, że czeka ich marsz na odległość 175 mil, a prowiantu zostało na jeden dzień, morale osiągnęło dno. Korespon­ dent Strahom, który (wbrew rozkazom) zabrał ze sobą trochę fasoli, zaprosił na jej resztkę mjr. Luhna z piechoty. Ostatnią łyżkę podzielili ostrożnie nożem na pół - każdy trzymał przy tym w ręce rewolwer, aby drugi nie próbował szachrować16. Po raz pierwszy od miesiąca Crook napisał meldunek do gen. Sheridana. Konfabulował obficie, starając się stworzyć wrażenie, iż szedł za zwartym wielkim obozem Indian, który rozdzielił się dopiero teraz. Poprosił również o dostarczenie prowiantu do Custer i zapowie­ dział uczynienie z tego miasta swej bazy dla operacji zimowych. Wieczorem wydano połowę racji, a następnego dnia — jedną czwartą. Krajobraz zmienił się na całkiem pozbawione drzew badlands. „Spoczywają w nich kości niezliczonych tysięcy skamie­ niałych potworów — żółwi, jaszczurów i innych — które jeszcze zostaną zmuszone do złożenia trybutu muzeom całego świata” — pocieszał się Bourke. Kolumna wlokła się w błocie, w zimnej, gęstej mgle. Ludzie budzili się do życia tylko wtedy, gdy spod kopyt zerwał się czasem dziki królik — wtedy dziesiątki łowców z workami i lassami wrzeszcząc rzucały się w pogoń. Deszcz wypłukał z sakiew resztki cukru i soli. Ostatnie suchary rozmiękły. Do rozpalenia ognisk była tylko mokra trawa, a kiedy udało się w jakimś kubku ugotować kawę, to była ona tak zasolona i pełna osadów z alkalicznej wody, że budziła odrazę. Konie zaczęły padać ze zmęczenia. Wkrótce około 300 kawalerzystów szło pieszo na końcu kolumny. 7 września zaczęto jeść mięso koni, a potem mułów. „To niemal kanibalizm” — żalił się oficer kawalerii, „to jest jak morderstwo” - pisał inny, a płk Carr stwierdził ze zgrozą: „Jestem hippofagiem!” Finerty zaś zanotował rzeczowo: „Mięso starego konia kawaleryjskiego, o od­ parzonym grzbiecie, smażone bez soli, twarde jak skóra, smakuje jak koc, obrzydliwe. Koń kawaleryjski, młodszy od poprzedniego, nie tak wynędzniały, przypomina bardzo podłą wołowinę; indiański pony, dorosły, ma zapach i wygląd mięsa łosia; indiański pony, źrebak, smakuje jak antylopa albo młoda owca górska; mięso muła, tłuste i stęchłe, jest kombinacją wszystkich poprzednich, z dodatkiem 16

K n i g h t , op. cit., s. 270.

wieprzowiny”17. Crook nie mógł dłużej ignorować nastrojów, które pogarszały się nie tylko na skutek głodu i zimna, lecz przede wszystkim z powodu jego coraz wyraźniej widocznej niekompetencji. Wieczorem kwatermistrz por. Bubb z karawaną jucznych mułów i pod eskortą 150 ludzi z 3 pułku kawalerii (kpt. Mills wybrał z każdej kompanii po 15, którzy mieli najlepsze konie), prowadzonych przez Grouarda, wyruszył do Deadwood, aby zakupić prowiant na wolnym rynku. Przyłączyli się do nich Davenport i Strahom. 8 września, w dzień urodzin gen. Crooka, kolumna szła dalej „w deszczu tak nieprzerwanym, błocie tak lepkim, powietrzu tak wilgotnym, że przy braku jedzenia i ciepła ludzie tracili odwagę, a niemało oficerów także”18. Na szczęście po raz pierwszy od wielu dni znaleziono las. Zwiadowcy upolowali kilka antylop, których mięso podano chorym. Ludzie próbowali ogrzać się i wysuszyć przy ogniskach, na których gotowano koninę z „prawie dojrzałymi”, jak mówi Bourke, śliwkami i bull berries — na biegunkę nie robiła dobrze, ale nic innego do jedzenia już nie zostało. Kilkunastu oficerów złożyło wieczorem życzenia Crookowi, ale było to „raczej marne przyjęcie urodzinowe”. Tymczasem karawana Bubba szła przez całą noc, przerywając marsz tylko na krótką drzemkę. Grouard instynktem wyszukiwał szlak w ciemności, mgle i padającym wciąż deszczu. Po południu w dali zamajaczyły szczyty Slim Buttes, skalistego grzbietu, który ciągnął się z północy na południe. Grouard pojechał ku nim na rekonesans. Przeczucie go nie myliło — u stóp wzgórz pasło się duże stado ponies, a w zakolu grzbietu od wschodu widać było szczyty tipi. 9 września o 2.30 żołnierze we mgle zbliżyli się do obozu na odległość mili i przegrupowali do ataku. Mills podzielił oddział na cztery grupy. Por. Crawford i por. von Luettwitz, każdy z 50 spieszonymi kawalerzystami, mieli w tyralierach otoczyć obóz od wschodu i od zachodu. Por. Schwatka na czele 25 ludzi miał szarżować przez środek obozu, wywołać panikę i zablokować odwrót przeciwnika, formując się na końcu obozu od strony południowej. Pozostałych 25 ludzi z por. Bubbem miało strzec taborów, służyć za koniowodnych, a na odgłos wystrzałów zbliżyć się i uniemożliwić odwrót Indian ku północy. 17 18

F i n e r t y , op. cit., s. 248. B o u rk e, op. cit., s. 368.

Żołnierze ruszyli ostrożnie ku obozowi, lecz w mroku spłoszyli ponies. Stado rzuciło się do ucieczki i z tętentem kopyt wpadło między tipi. Schwatka i jego oddział galopowali za nim, strzelając na oślep z rewolwerów. Z tyłu biegły dwa pozostałe oddziały, gubiąc szyk w ciemności. Z jakiejś przyczyny zamiast się rozdzielić, oba zajęły pozycję na wschód od obozu i zaczęły go ostrzeliwać. Schwatka przejechał przez obóz, dogonił stado i schwytał prawie 200 ponies. Nie był to jednak sukces — Indianie wprawdzie zostali zaskoczeni, ale mieli otwartą drogę odwrotu ku wzgórzom na zachodzie, a na domiar złego Bubb nie dosłyszał wystrzałów i nie zbliżał się. Dopiero wtedy Mills pomyślał o zawiadomieniu Crooka — jeśli w pobliżu było więcej Indian, to mogli sprowadzić posiłki i uzyskać nad nim przewagę albo wycofać się i zaatakować niespodzianie kolumnę. Zaalarmowany Bubb wysłał dwóch pakowaczy do Crooka, a jego ludzie również rozlokowali się od wschodniej strony obozu, oprócz jucznych mułów i kawaleryjskich koni pilnując zdobytych ponies. Indianie zajęli stanowiska na wzgórzach od zachodu i odpowiedzieli ogniem. Jedna z pierwszych kul strzaskała kolano von Luettwitza. Crawford kilkakrotnie próbował atakować, ale pozycja Indian okazała się bardzo korzystna i mając 4 rannych, musiał się okopać. Po pół godzinie od rozpoczęcia ataku żołnierze zamiast okrążyć obóz, sami znaleźli się w okrążeniu, a Bubb musiał odpierać coraz zuchwalsze zakusy na jego zwierzęta. Myśląc, że Indianie porzucili tipi, kilku żołnierzy nieostrożnie zbliżyło się. Z rozpadliny na skraju obozu padł strzał i szer. Wenzel został śmiertelnie trafiony w głowę. Przypuszczając, że w rozpadlinie skrył się strzelec wyborowy, pozostali zaatakowali ją, lecz powitały ich kule, raniąc jeszcze trzech. Mills rozkazał powstrzymać wszelką aktywność, dopóki nie nadejdzie Crook. Do 14.00 cała kolumna Crooka przybyła pod Slim Buttes. W dużym tipi urządzono lazaret, a chirurg zabrał się do amputowania nogi von Luettwitza. Żołnierze łakomie spoglądali na opuszczone tipi - było ich tylko 37, ale kto wie, jakie kryły się w nich delikatesy. Kucharze zawczasu zaczęli rozniecać ogniska. „Czegoś takiego nigdy nie widziałem — pisze por. Schuyler, adiutant Crooka. - 2000 ludzi rozproszyło się w nieładzie po wiosce, zbierając futra bizonów i inne przedmioty, podczas gdy o sto jardów dalej przy rozpadlinie krąg

ludzi został zatrzymany przez garstkę Indian w dziurze, a od południa atakowane były pikiety”19. Crook z niesmakiem zauważył, że, sądząc z rozmiarów obozu, 150 kawalerzystów Millsa miało do czynienia tylko z około 100 wojow­ nikami, ale ostatecznie uznał, że małe zwycięstwo będzie lepsze niż żadne i wyznaczył oddział z por. Clarkiem do uciszenia Strzelca wyborowego. Clarke wezwał wojownika do poddania się. W odpowiedzi padły strzały. Clarke rozkazał otworzyć ogień. Z rozpadliny strzały padały rzadko, lecz skutecznie. Jedna kula trafiła szer. Kennedy’ego w nogę, wyrywając całą łydkę; inny miał strzaskaną kostkę. O Boże, dostałem! - krzyknął „Buffalo Chips” White. Po chwili nie żył — kula trafiła go w okolice serca. „Duży Nietoperz” schylony rzucił się ku rozpadlinie i wskoczył do niej. Wyskoczył na powrót, unosząc krwawy skalp wojownika. Żołnierze wznowili gęsty ogień, a Clarke znowu wezwał ukrytych obrońców, by się poddali. Po chwili z rozpadliny wyłoniło się kilka squaws. Po uzyskaniu obietnicy dobrego traktowania, nakłoniły innych, by wyszli. Pierwszy wyszedł ciężko ranny w brzuch Amery­ kański Koń Starszy, znany też jako Żelazna Tarcza, wódz Oglalów, a za nim jeszcze dwaj wojownicy, kilka kobiet i siedmioro dzieci. W rozpadlinie leżały ciała jednego wojownika, trzech kobiet i dziecka. Amerykański Koń Starszy zmarł mimo pomocy lekarskiej. Zmarł także podczas amputacji szer. Kennedy. Kobiety oświadczyły, że obóz składał się z Oglalów oraz z Minneconjou z wodzem Czerwonym Koniem i był w drodze do agencji. Ostrzegły też, że niedaleko znajduje się obóz Szalonego Konia, liczący co najmniej 300 tipi. Mimo to Crook nie podjął żadnych przygotowań, a nawet nie wysłał zwiadowców na rozpoznanie. W obozie żołnierze znaleźli zapasy mięsa i jagód, futra i koce (a także konie ze znakami 7 pułku kawalerii, wojskowe siodła, części umundurowania, rękawice kpt. Keogha i proporzec 7 pułku kawalerii; stawiało to w niezbyt korzystnym świetle agenta, który podpisał Indianom tym „certyfikaty dobrego sprawowania”), najedli się i zapadli w drzemkę pod ciepłym okryciem. O 16.00 obudziła ich strzelanina. Na wzgórzach od zachodu zaroili się Sjuksowie. Było ich tylko około 300, lecz mieli przewagę 19

C r o o k , op. cit., s. 206-207.

zaskoczenia i terenu. Crook wprowadził do akcji wszystkie 2 tysiące swych karabinków i „długich Tomów”. „Nagły powrót dyscypliny i porządku był wprost cudowny” - stwierdził Schuyler. Ostrzał Indian nie był zbyt celny, tylko 5 żołnierzy zostało poważnie rannych, ale byli uparci. Odrzuceni przez kontrataki, powracali w innym miejscu. Walka trwała do zmierzchu, po czym Indianie wycofali się. Nazajutrz o świcie zaatakowali znowu, we mgle spychając czujki w stronę obozu. Crook zwolnił swoich jeńców20 i zarządził odwrót. Batalion piechoty trzymał Sjuksów w szachu, podczas gdy kolumna, z rannymi na travois i na mulich noszach, formowała się do marszu. O 8.00 Crook wymaszerował na czele kolumny na południe, zostawiając płk. Carra i 5 pułk kawalerii w straży tylnej. Pod ostrzałem kawalerzyści zluzowali piechotę, spalili obóz, zniszczyli zapasy amunicji i sprzętu i ruszyli w drogę. Jak zwykle, na widok cofającego się przeciwnika, Indianie zaatakowali z furią. Carr miał ciężką przeprawę, było kilku rannych, ale po dwóch milach Sjuksowie znudzili się. Zabitych pochowano w błocie szlaku, po którym następnie przeszła kolumna, aby zatrzeć ślad grobu. Wieczorem Crook sporządził długi raport dla Sheridana o wydarzeniach minionego tygodnia, lecz akcji, która stała się znana pod nazwą „bitwy pod Slim Buttes”, poświęcił tylko dwa zdania. Nie miał się czym chwalić — nie próbował podjąć żadnej inicjatywy, mimo że było to to, czego właśnie szukał i po co ciągnął kolumnę wojska przez badlands — otwarta bitwa z Szalonym Koniem, w której miał przewagę liczebną. Znacznie obszerniejsze były relacje Davenporta i Strahorna, z których, czy się to komu podobało, czy nie, można było uzyskać obraz tych wydarzeń21. 11 września ranek znowu był zimny i dżdżysty. Nastroje szybko upadły; kwatermistrz oceniał ilość zdobytej żywności na ponad 2 tony i miał nadzieję, że wystarczy to na 3 dni, lecz żołnierze do tego stopnia stracili umiar, że smętne resztki prowiantu trzeba było zarezerwować dla rannych. Crook wysłał znowu por. Bubba, kpt. Millsa i 50 ludzi na zdobytych ponies po prowiant, a kucharze zabrali 20 Jeden z nich, Atakujący Niedźwiedź, przyłączył się po bitwie do kolumny Crooka jako zwiadowca i wkrótce dosłużył się stopnia kaprala. 21 Davenport pisał między innymi, że kampanię Crooka można przyrównać do odwrotu Napoleona spod Moskwy, oskarżał go o zaprzepaszczenie szansy na zwycięstwo pod Slim Buttes przez nieudolność i sugerował, aby postawić go przed sądem wojennym.

się do przyrządzania obiadu z innych ponies, które były według Finerty’ego smaczniejsze od mułów. Do wieczora kolumna brnęła w błocie przez księżycowy krajobraz wokół Slim Buttes, natrafiając po drodze na stary indiański szlak, który nie wzbudził w nikim zapału do zbadania go. Nazajutrz Crook zmienił zdanie i skierował mjr. Uphama i 150 ludzi z 5 pułku kawalerii z powrotem na znaleziony szlak. Upham zabrał po dwie uncje bizoniego mięsa na głowę, trochę kawy i tyle koniny, ile zostało z kolacji, i poszedł. Dlaczego Crook kazał ścigać Indian na szlaku, na którym ich już dawno nie było, kiedy właśnie zignorował Indian, którzy atakowali jego kolumnę, nie wiadomo. Tymczasem Bubb maszerował cały dzień, całą noc i następny dzień prawie bez przerwy. W nocy kpt. Mills próbował kierować się kompasem, ale po stwierdzeniu, że kierunek marszu staje się „ekscentryczny”, prowadzenie przejął Grouard i jego instynkt. Następnego wieczoru kolumna dobrnęła do Crook City, gdzie Bubb zakupił 13 wozów mąki, warzyw i innej żywności oraz 50 sztuk bydła, i na drugi dzień ruszył w drogę powrotną. Był już najwyższy czas. 12 września był najgorszym dniem kampanii. Kilkaset koni padło, a kawalerzyści porzucali siodła i uprząż, zbyt słabi, by je nieść. Muły potykały się i zrzucały rannych z noszy. Połowa piechurów osłabła i pozostała w tyle. Amunicja tak ciążyła, że ją zakopywano. „Widziałem ludzi tak wyczerpanych, że stracili zmysły [...] Nawet odważni ludzie siedzieli i płakali jak dzieci, ponieważ nie wytrzymali” — pisze por. Schuyler. Kolumna rozwlokła się na 10 mil. Po przejściu 35 mil czoło zatrzymało się, a ludzie padali w błoto tam, gdzie stali. Ostatni dołączali przez całą noc. Najsłab­ szych zbierał do południa oddział kawalerii. Prawdopodobnie nie ruszyliby już z miejsca, gdyby goniec od Bubba nie pobudził ich wieścią, że o 5 mil, jest dobre miejsce na obóz, a zaopatrzenie będzie tam czekać. Po południu żołnierze, mokrzy od deszczu i przekraczania potoków, suszyli się przy ogniskach, na których kucharze szykowali kolację i zaległy obiad. Według Schuylera, „wszyscy jedli tak, jakby nigdy już nie spodziewali się ujrzeć następnego posiłku”. Na drugi dzień obóz ogarnęła epidemia biegunki. Po południu wrócili żołnierze mjr. Uphama. Nie widzieli ani jednego Indianina, ale Indianie widzieli ich - jeden z żołnierzy, który odłączył się, szukając jakiejś zwierzyny, został znaleziony bez skalpu. Nieprzerwanie napływał strumień wozów z całych Czarnych

Gór, dowodząc wyższości prywatnej inicjatywy nad zaopatrzeniem rządowym. Urządzono fetę, na której serwowano szampana w bla­ szanych kubkach. Zjawił się nawet fotograf, który robił pamiątkowe zdjęcia i wywoływał je na miejscu w ruchomej ciemni. Przyjechał również goniec od Sheridana z wezwaniem dla Crooka do Fortu Laramie na konferencję 17 września (raportu z 10 września dowódca dywizji jeszcze nie otrzymał). Sheridan oznajmiał ponadto, że nie życzy sobie, aby wojsko przez zimę byczyło się w Custer, lecz ma ją spędzić aktywnie w obozie w dorzeczu Powder. „Nikt nie może winić pana za to, że nasza kampania nie została uwieńczona całkowitym sukcesem” — pocieszał Crooka por. von Luettwitz. — Nasze siły były za małe. Obszar, przez który przeszedł pański oddział, rozciąga się od północnej Platte do Yellowstone i od Big Horn do Little Missouri - jest to obszar dwa razy większy od Francji. Ośmiuset tysiącom Prusaków nie udało się z powodzeniem okupować Francji w 1870 roku. Jak można było oczekiwać, że 2000 ludzi będzie kontrolować kraj dwukrotnie większy?”22 16 września Crook wyruszył w drogę, lecz dotarł tylko do Deadwood. Przyjęcie zgotowane przez mieszkańców tak przypadło mu do gustu, że został na kilka dni23. Dopiero po tygodniu spotkał się z Sheridanem w Forcie Laramie. Żołnierze, nabrawszy sił w Custer, w miesiąc później dotarli do obozu zimowego.

AGENCJE CZERWONEJ CHMURY I CĘTKOWANEGO OGONA

20 września, w drodze do Fortu Laramie, gen. Crook odwiedził agencję Czerwonej Chmury i zastał tam komisję Kongresu, właśnie fratemizującą się z Indianami po podpisaniu umowy. Wściekły płk MacKenzie, którego wyłączono od wpływu na wydarzenia, poinfor­ mował go, jak iluzoryczna jest „absolutna kontrola” gen. Sheridana nad agencjami — o przyjmowaniu kapitulacji i rozbrajaniu Indian powracających do agencji nie było mowy, ponieważ rozpływali się po rezerwacie. MacKenzie zaprotestował w liście, który skierował drogą służbową do samego prezydenta, przeciw mieszaniu się władz cywilnych do spraw indiańskich i zażądał zawieszenia wszelkich 22

C r o o k , op. cit., s. 207-208. Przy tej okazji wręczono mu petycję, podpisaną przez 713 dorosłych obywateli Deadwood (nie licząc Chińczyków), z prośbą o wojskową ochronę. 23

rozmów ze Sjuksami bez pośrednictwa władz wojskowych. Genera­ łowie Crook, Sheridan i Sherman przekazali list dalej, dołączając pozytywne dekretacje. Nie wywarł on żadnego skutku, zaczęli więc działać, nie biorąc pod uwagę uzgodnień dokonanych przez komi­ sję, której zależało najwyraźniej tylko na załatwieniu sprawy Czarnych Gór. Gdyby przyjąć za słuszne twierdzenie przyjaciół Indian, iż powodem wojny było odkrycie złota i infiltracja Czar­ nych Gór przez białych, a jej celem było ich zdobycie, to należałoby uznać, że zwycięstwo było kompletne. Czarne Góry były zdobyte - i to nie przez wojsko, lecz grupkę cywilów, nie za pomocą broni, lecz tak, jak zapowiadali po nieudanych negocjac­ jach we wrześniu 1875 r. - groźbą wstrzymania dostaw żywności. Gdyby więc chodziło o Czame Góry, to można byłoby zrezyg­ nować z kampanii, która przez cały czas toczyła się o setki mil od nich i w której w ciągu prawie 5 miesięcy wojsko ponosiło same porażki (jeśli pominąć zniszczenie 37 tipi pod Slim Buttes). Niektórzy wodzowie sugerowali zresztą MacKenziemu, że jeśli potrzebne mu Czame Góry, to może by wyniósł się tam ze swymi mila hańska i szukał złota do woli24. Wojna jednak trwała, ponieważ sprawa Czarnych Gór była odrębna od problemu 10 tysięcy koczowników, utrudniających osadnictwo i hamujących rozwój gospodarczy terytoriów. Rankiem 23 października płk MacKenzie otoczył obozy Oglalów Czerwonej Chmury i Obiboków Czerwonego Liścia i rozbroił Indian. Obozy pod strażą wróciły do agencji. Crook oświadczył, że skoro rząd karmi Indian, ma prawo oczekiwać od nich lojalności, lecz „rezerwaty, zamiast być siedzibą lojalnych Indian, dla których warunki traktatu byłyby święte, stały się gniazdem nielojalności wobec rządu i biczem na ludzi, którzy mieli nieszczęście znaleźć się w ich zasięgu”25. Ogłosił w związku z tym, iż pozbawia Czerwoną Chmurę stanowiska wodza i powierza obie agencje Cętkowanemu Ogonowi (który, jako wieczny antagonista wodza Oglalów, chętnie się zgodził). Złośliwi określili to jako koronację Cętkowanego Ogona na „króla Indian”, ale ponieważ zdolny i kompetentny wódz Brule miał wielu zwolenników, posunięcie Crooka nie spotkało się ze sprzeciwem. W kilka dni później gen. Terry rozbroił Sjuksów w agencjach nad Missouri. 24 25

H y d e , Red..., s. 284. M a ny p e n n y, op. cit., s. 314.

Indianie zaprotestowali przeciwko odbieraniu karabinów i koni, wskazując, że komisja Kongresu gwarantowała im ochronę praw własności. Wojskowi twierdzili, że komisja nie miała prawa udzielać takich gwarancji. Spór ten utrwalił zapewne opinię o „podwójnych językach” wasichun. Dopiero wtedy Crook uznał swoją kampanię za zakończoną. „Wojna z Indianami jest ze wszystkich wojen najbardziej wyczer­ pującą i niewdzięczną — pisał w pożegnalnym rozkazie. - Nie będąc uznawana przez Kongres za wojnę, ma wszystkie niekorzystne cechy wojny cywilizowanej, przy wszystkich dodatkowych okropnościach, jakie barbarzyńcy mogą wymyślić, a dzicy wykonać. Wymaga się od was służby,, nie dając bodźców w postaci awansów i uznania, w istocie bez żadnej nadziei na nagrodę. Mieszkańcy naszego skąpo zaludnionego pogranicza, w których obronie działaliście, mają bardzo małe wpływy w potężnych aglomeracjach wschodu. Ich przed­ stawiciele mają słaby głos w zgromadzeniach narodowych, podczas gdy wasi dzicy wrogowie są nie tylko podopiecznymi rządu, wspieranymi przez naród w ich próżniactwie, lecz są również darzeni sympatią przez wielką liczbę ludzi skądinąd dobrze poinformowanych. Możecie więc pogratulować sobie, że wykonując wasze wojskowe obowiązki byliście po stronie słabych przeciwko silnym i że garstka ludzi na pograniczu zachowa wasze wysiłki we wdzięcznej pamięci”26. Nie był to jednak koniec. Crook pokonał Indian w agencjach, ale koczownicy wciąż pozostawali poza rezerwatem.

26

T a l l e n t , op. dl., s . 234-235.

PRZEZ „MAGICZNĄ LINIĘ”

MONTANA-WYOMING, JESIEŃ 1876-WIOSNA 1877

Płk Miles nie zagrzał długo miejsca w obozie u ujścia Tongue. Zaledwie zdążył postawić pierwsze baraki (zaczątek Fortu Keogh), gdy w okolicy pojawił się na powrót Siedzący Byk. Kiedy Terry na próżno ścigał go po kraju, jego obóz bawił nad Little Missouri, a teraz powracał na doroczne jesienne polowanie. Po przekroczeniu Yellowstone odkrył drogę, którą wozy Milesa dostarczały materiały budowlane i zaopatrzenie. W nocy 10 października Sjuksowie zaatakowali karawanę około stu wozów, zdobywając 47 mułów i tak zniechęcając cywilnych woźniców, że zrezygnowali z pracy i musieli ich zastąpić żołnierze. Powtórzyli to 14 i 15, ale eskorta 5 kompanii piechoty (195 ludzi pod dowództwem ppłk. Otisa) tym razem odparła ich bez strat, mimo że na pewnym odcinku wozy musiały przejechać przez płonącą prerię. 16 października Otis znalazł na drodze list od Siedzącego Byka. „Chcę wiedzieć, co robisz na tej drodze — pisał szaman Hunkpapów. — Wystraszasz wszystkie bizony. Ja chcę tu polować. Chcę, abyś stąd zawrócił. Jeśli tego nie zrobisz, będę znowu z tobą walczył. Chcę, abyś zostawił wszystko, co masz, i zawrócił stąd. Twój przyjaciel, Siedzący Byk. P. S. Mam na myśli wszystkie racje, które masz, i wszystek proch. Pragnę, abyś odpisał mi tak szybko, jak możesz”1. Otis wysłał Billy’ego Jacksona do Siedzącego Byka z informacją, że ma zamiar doprowadzić wozy do rzeki Tongue, a jeśli Indianie chcą walki, to mogą ją mieć w każdej chwili. Po kilku godzinach dwóch Sjuksów z białą flagą przywiozło odpowiedź - Siedzący Byk zapraszał Otisa na konferencję w swoim obozie. Otis zaproponował 1 List ten napisał półkrwi Indianin Johnny „Duże Legginsy" Brughiere. Według niektórych źródeł on także zaaranżował późniejszą konferencję Milesa z Siedzącym Bykiem.

jako miejsce rozmów swój tabor. Siedzący Byk nie przyjechał, przysłał trzech wodzów w swym zastępstwie. Otis zaproponował im poddanie się, podarował 150 funtów sucharów i trochę bekonu, po czym ruszył dalej. 18 października napotkał Milesa, który szedł mu na pomoc z 5 pułkiem piechoty — 400 ludźmi i armatą, i powiadomił go, że Sjuksowie są chętni do rozmów. 20 października Miles spotkał się z Siedzącym Bykiem u źródeł Cedar Creek. Ich konferencja owiana jest mgłą legend. Siedzący Byk ponawiał żądania, które przedstawił w liście, a Miles domagał się bezwarunkowej kapitulacji Indian i udania się przez nich do rezerwatu. Rozmowy kontynuowano następnego dnia. — Bóg stworzył mnie Indianinem, ale nie Indianinem z agencji! — zawołał, jak chce tradycja, Siedzący Byk. Na Milesie nie zrobiło to wrażenia. — Macie 15 minut na zastanowienie się — powiedział. — Poddaj­ cie się albo walczcie. Siedzący Byk miał 3 tysiące wojowników, ale nie mieli oni serca do walki — sezon na wojowanie już dawno się skończył. Sam Siedzący Byk był szamanem, nie wodzem wojennym. Przewaga była więc po stronie Milesa. Po krótkiej walce, podczas której piechota atakowała, nie powstrzymana przez wzniecony przez Indian pożar prerii, a ostrzał z działa demoralizował wojowników i zapobiegał kontratakowi, 2600 Sjuksów i Szejenów (mężczyzn, kobiet i dzieci) poddało się, a Siedzący Byk uszedł z kilkoma tysiącami zwolenników. Jego ślady zatarł pierwszy śnieg. Miles zostawił jeńcom broń, aby mogli w drodze polować, i polecił im zameldować się w agencjach. Większość zrobiła to - sezon wojowania się skończył... 27 października poddało się bez walki 2 tysiące Indian — 400 tipi — i również udało się bez eskorty do agencji. Znajdowano przy nich wiele przedmiotów, zdobytych na żołnierzach Custera. Były między nimi pamiątki po oficerach — nóż por. Portera, sygnet ppor. Reily’ego, notes por. Mclntosha, przedziurawiony kulą, koperta złotego zegarka ppor. Hodgsona, z wygrawerowaną dedykacją od ojca z okazji ukończenia West Point... Znaleziono zegarek kpt. Keogha i zdjęcie, które dała mu siostra por. McDougalla, z plamą krwi...2 Na południu, w Wyomingu, wznowił działania płk Ranald Macken­ zie. Miał 9 kompanii kawalerii z 2,3,4 i 5 pułku kawalerii, 11 kompanii 2 Takie pamiątki odzyskiwano jeszcze w kilka lat po bitwie, np. w 1880 r. zegarek ppor. Crittendena.

piechoty z 9, 14 i 23 pułku piechoty, 4 kompanie spieszonej artylerii z 4 pułku artylerii konnej oraz 400 zwiadowców - Szoszonów, Paunisów, Wron, Sjuksów, Arapahoe, Utesów, Bannacków, a nawet 10 Szejenów. Pod koniec listopada jego zwiadowcy odkryli wielki obóz Szejenów w górach Big Horn. Zwiadowcy Szejenów również wykryli żołnierzy i złożyli raport Starym Wodzom (w obozie byli wszyscy czterej: Mały Wilk, Gwiazda Poranna alias Tępy Nóż3, Stary Niedźwiedź i Czamy Mokasyn). Byli również Czamy Włocha­ ty Pies, Strażnik Magicznych Strzał, Węglowy Niedźwiedź - Straż­ nik Magicznego Bawolego Kapelusza. Teoretycznie najwięcej do powiedzenia miał Czamy Włochaty Pies, a był on zdania, że należy zwijać obóz i połączyć się z Szalonym Koniem. Poparł go stary i ślepy Jesionoklon, najczcigodniejszy z szamanów, który miał wizję żołnierzy i zwiadowców atakujących obóz - miała to być straszliwa klęska... Jednak Ostatni Byk, szef stowarzyszenia Szczeniąt Lisów, który od bitwy nad Little Big Horn był zadufany bardziej niż przeciętny przywódca stowarzyszenia wojowników, oznajmił, że obóz pozostanie — i nikt z ważniejszych od niego wodzów nie sprzeciwił się jego arogancji. Ostatni Byk nie zgodził się również przenieść obozu w bardziej obronne miejsce wyżej w górach. Szczenięta Lisy przed kilkoma dniami zaskoczyły i wyrżnęły polujących Szoszonów, zdobywając ponad 30 skalpów. Zażądał więc godnego uczczenia tego zwycięstwa. Bawiono się całą noc. Ostatni Byk poprzecinał popręgi tym, którzy chcieli odjechać — wszyscy mieli tańczyć wokół „skunksa” wielkiego jak tipi, wymachując skalpami Szoszonów. Atmosfera była tak gorąca, że matki powiązały córki po kilka razem, aby ktoś ze Szczeniąt Lisów korzystając z okazji nie pociągnął ich w mrok. 25 listopada o świcie, kiedy tancerze układali się do snu, w huku wystrzałów do obozu wpadli galopem inni Szoszoni — żądni zemsty zwiadowcy MacKenziego. Na szczęście większość Szejenów ufała przepowiedniom Jesionoklona i nie zdjęła na noc odzieży i mokasy­ nów. Wycofali się w góry, zgrupowali wokół Żółtego Nosa i stawili zaciekły opór. Pod gradem kul Paunisi zawahali się i wyglądało, że się cofną. 3 Imię Tępy Nóż było przezwiskiem, które Gwieździe Porannej nadał jego szwagier, lecz przylgnęło ono do niego tak, że bitwa 25 listopada 1876 r. jest znana jako „walka Tępego Noża” (por. S t a n d s - 1 n - T i m b e r , op. cit., s. 214).

— Pierwszego z moich ludzi, który ucieknie, ja sam zabiję — powiedział spokojnie Pa-ni Le-shar North, który mimo niebez­ pieczeństwa nie zsiadł z karego ogiera Mazepy4 Nadeszli żołnierze por. McKinneya z 4 pułku kawalerii i ruszyli do szturmu na wzgórza. Aby zatrzymać ich atak, Szejenowie sięgnęli po najsilniejszą broń. Czarny Włochaty Pies rozwinął pakiet i ułożył Magiczne Strzały grotami w stronę nieprzyjaciela. Zaintonował pieśń, a wszyscy czterokrotnie wznieśli okrzyk, tupiąc do taktu. Sprawiło to, że McKinney padł zabity, atak załamał się, a walczący po stronie wasichun Szejenowie wkrótce pomarli. Ponadto Magiczny Niedźwiedź wywijał nad głową Od­ wracaczem, dzięki czemu kule akicita chybiały5. W walce został ranny Żółty Nos i zginęło około 25 Szejenów, a MacKenzie miał 6 zabitych i 26 rannych. Pod osłoną nocy Szejenowie odeszli. Wędrówka przez ośnieżone góry, bez ciepłej odzieży, zapasów żywności, przy temperaturze spadającej do 30 stopni poniżej zera, była koszmarem. 10 wojownikom udało się podejść MacKenziego i odebrać część zdobytych przez niego koni6. Dzięki temu jednym udało się dotrzeć do obozu Szejenów wodza Dwa Księżyce w górnym biegu Little Big Horn, a inni znaleźli schronienie w obozie Oglalów Szalonego Konia nad Belle Fourche. Ostatni Byk został przez stowarzyszenie pozbawiony przywództwa i wyniósł się do rezerwatu Wron, gdzie spędził resztę życia. MacKenzie zniszczył 173 tipi i pozostawione w nich zapasy. Szoszoni z furią zacierali ślady po znienawidzonych wrogach, paląc to, czego nie zdołali zabrać. Wśród wielu trofeów żołnierze znaleźli pamiątki znad Little Big Horn: konie ze znakami US i 7C, siodła, worki na paszę, zgrzebła i szczotki... Z proporca kompanii skrzętna squaw zrobiła poduszkę. Znaleziono płaszcz i dwie bluzy oficerskie oraz oficerską pelerynę nieprzemakalną, srebrny zegarek, złote etui do ołówków, portfele - w jednym było 47 dolarów. Była kurtka ze skóry jelenia z podszewką z tafty, własność Toma Custera. Były listy pisane do żołnierzy 7 pułku kawalerii, był także list, napisany przez jednego z nich do dziewczyny na wschodzie, ze znaczkiem, gotowy 4

G r i n n e l , Pawerme..., s . 3 4 . S t a n d s - l n - T i m b e r , op. cit., s. 217, 221. Szejenowie MacKenziego, których dowódcą był pułkownik Twarde Futro, słyszeli śpiew i, aby przebłagać współplemieńców, odchodząc, pozostawili do ich użytku duży zapas amunicji. 6 G r i n n e l l , Fighting..., s. 381—382. 5

do wysłania. Znaleziono także kilka notatników, prowadzonych przez sierżantów-szefów kompanii. Jeden z nich kończył się zapisem „Wymarsz znad Rosebud, 25 czerwca”, a st. sierż. Brown z kompanii G zanotował na ostatku: „McEagan zgubił karabinek na służbie w taborach podczas marszu, 24 czerwca 76”7. W notatnikach tych Indianie uwiecznili w postaci rysunków swoje przewagi nad akicita, Wronami i Szoszonami. Dość upiornym świadectwem tych przewag był znaleziony przez „Dużego Nietoperza” niewielki skórzany worek, pełen odciętych prawych rąk szoszońskich dzieci. Pourier oddał go Szoszonom. Nie fetowali zwycięstwa, lecz zawodzili całą noc. Osobliwością był naszyjnik Wysokiego Wilka. „Składał on się ze skórzanego kołnierza, inkrustowanego małymi niebieskimi i białymi paciorkami (oraz) przedziurawionymi muszelkami” - pisze kpt. Bourke. Ozdabiały go cztery woreczki na leki, które „dr Yarrow z Waszyngtonu starannie zbadał pod szkłem powiększającym i orzekł, iż są to ludzkie worki mosznowe”. Z naszyjnika zwisało także osiem ludzkich palców. „Były to lewe środkowe palce Indian, zabitych przez Wysokiego Wilka. Zostały przecięte wzdłuż po stronie we­ wnętrznej, kość usunięto i poddano je starannej terapii antyseptycznej w celu całkowitego ich wysuszenia. Kości nie wstawiono z powrotem, lecz zastąpiono je patykami”. Wysoki Wilk miał dwa takie naszyjniki. Jeden z nich Crook kazał zniszczyć, drugi zaś, mimo że później Wysoki Wilk wielokrotnie domagał się jego zwrotu, oddano do Muzeum Narodowego w Waszyngtonie. „Nie był on ani trochę okropniejszy od ozdób z ludzkich kości, które można oglądać na cmentarzu kapucynów w Rzymie” - orzekł światowiec Bourke8. Północni Szejenowie nigdy już nie podnieśli się po zadanym im ciosie. Zadecydowały o tym nie straty w ludziach, lecz zniszczenie przez Szoszonów ich dóbr kultury materialnej. Na północy tymczasem Miles ścigał Indian, mimo że temperatura spadała czasem do 20 stopni poniżej zera. „Wyekwipowałem ludzi, jakby mieli walczyć w Arktyce” — mówił. Nie bez powodu stał się wśród Indian znany pod imieniem „Niedźwiedzia Kurtka”. Żołnierze mieli nawet wełniane maski. Gorzej się wiodło mułom i koniom. 7

H e d r e n , op. cit., s. 158-159. B o u r k e , op. cit., s. 402—403. Por. Bourke’a nie można jednak w pełni zaliczyć do prekursorów politycznej poprawności, ponieważ nie napisał, że wyrabiania naszyjników z części ludzkiego ciała zapewne nauczyli Szejenów kapucyni. 8

Zdarzało się, że zamarzały na śmierć, choć w poszukiwaniu schronienia wdzierały się nawet do namiotów. 7 grudnia jeden z trzech oddziałów, na które Miles podzielił kolumnę (3 kompanie 5 pułku piechoty - 100 ludzi pod dowództwem por. Baldwina), znalazł obóz 190 tipi Siedzącego Byka i 18 grudnia nad Redwater Creek dopadł go i rozproszył. 29 grudnia oddział Milesa — 436 ludzi i dwie armaty - wyruszył w górę Tongue, staczając potyczki 1 i 3 stycznia. 7 stycznia 1877 r. do jego obozu zabłąkało się kilka kobiet i dzieci z plemienia Szejenów. Nazajutrz na odsiecz zatrzyma­ nym nadeszli Szejenowie z wodzem Dwa Księżyce, wspierani przez Sjuksów Szalonego Konia. — Zjedliście dziś wasze ostatnie śniadanie! — wołali do akicita. Bitwa trwała kilka godzin. Dochodziło do walki wręcz. Żołnierze byli mocno przyciskani i choć ze śniegu, lodu i grud ziemi improwizowali szańce, stracili 3 zabitych i 8 rannych. Działa prowadziły ogień szrapnelami, lecz Odwracacz (na którego zabranie zezwolił Strażnik Magicznego Kapelusza) i tym razem działał bez zarzutu. Pociski spadały nie wybuchając, a Indianie z ciekawością wysypywali z nich proch i kule. Magiczny Niedźwiedź jeździł dokoła, wymachując Odwracaczem. Niewybuch trafił w bok jego konia, przewrócił go, ale większej szkody nie zrobił — nawet skóra, zdarta z boku konia, odrosła. Szejenowie stracili tylko jednego zabitego. Nie odbili kobiet i dzieci, ale zmusili Milesa do odwrotu9. Szli za oddziałem trop w trop, póki mila hańska nie schronili się w Forcie Keogh. Gen. Miles namówił najstarszą squaw, imieniem Słodka Kobieta, aby posłużyła za posła do Szejenów. Towarzyszył jej „Duże Legginsy” Brughiere i kilku żołnierzy, prowadzących obładowane podarkami juczne konie. Usłyszawszy, że „Niedźwiedzia Kurtka” przysyła dary i zaprasza na konferencję pokojową, wodzowie i stowarzyszenia wojowników obradowały przez dwa dni i dwie noce bez przerwy. Dwa Księżyce zdecydował, że pójdzie do Fortu Keogh, i wezwał chętnych do pójścia z nim. Nie wszyscy ufali Milesowi, niektórzy odeszli z Szalonym Koniem albo do Południowych Szejenów do Oklahomy. 19 lutego Dwa Księżyce spotkał się z Milesem i odbył z nim pierwszą z wielu konferencji, które ostatecznie 22 kwietnia zakończyły ponad roczną wojnę wasichun 9 Miles w raporcie nazwał tę walkę bitwą pod Wolf Mountain, ale słuszniejsze byłoby nazwanie jej bitwą nad Tongue, ponieważ Wolf Mountain znajduje się o kilkadziesiąt mil dalej.

z Szejenami (w której Sjuksowie brali udział jako ich alianci) i zapoczątkowały karierę Dwóch Księżyców jako wodza plemiennego w nieoficjalnej agencji Milesa10. Wiosna 1877 r. zaczynała się dla koczowników pod niedobrymi auspicjami. W obozie Siedzącego Byka narastało przeświadczenie, że w zasięgu mila hańska nie ma dla nich przyszłości. Zaczęli sobie uświadamiać, iż bitwa nad Potokiem Tłustej Trawy była czymś niezwykłym, co z niezrozumiałych przyczyn rozjuszyło wasichun i sprawiło, że nie pozwolą Lakotom w spokoju kontynuować ich trybu życia. Sjuksowie wyruszyli na północ. Tylko Kulawy Jeleń z grupą Minneconjou pozostał i rozłożył się obozem nad Błotnistym Potokiem. 7 maja znalazł go Miles. Podczas rozmów przez nieporo­ zumienie wywiązała się walka, w której omal nie stracił życia Miles, a wojsko miało 4 zabitych i 7 rannych. Zginęło 14 Indian — w tym Kulawy Jeleń, którego imieniem odtąd nazywa się Błotnisty Potok. Pozostali Indianie odeszli". Na tym skończyła się Kampania Stulecia, ale nie był to koniec epopei Sjuksów.

TERYTORIUM PÓŁNOCNO-ZACHODNIE, KANADA

Pewnego listopadowego dnia 1876 r. drzwi do sklepu w Wood Mountain prowadzonego przez Jeana-Louisa Legare, otworzyły się gwałtownie. Do środka weszło 12 Indian. Nie byli to miejscowi Kri, Saulteaux ani Czarne Stopy. Mieli na sobie futra, a na ich szyjach na łańcuszkach zwisały srebrne i złote zegarki. Bez słowa zasiedli w krąg na podłodze. Przez otwarte drzwi wpadały podmuchy lodowatego wiatru, ale Legare bał się poruszyć — przybysze nie budzili zaufania. Milczenie trwało dwie godziny. Wreszcie jeden z Indian wstał. — Jestem Mały Nóż - powiedział, podając rękę kupcowi. Za nim poszli inni. 10 Niektóre opracowania błędnie przypisują Dwom Księżycom istotną rolę w bitwie nad Little Big Hom (być może myląc go z Czarnym Księżycem). Dwa Księżyce był przywódcą wojennym, ale nie był wodzem. Stał się znany i poważany dopiero jako autor korzystnych umów z gen. Milesem (por. S t a n d s - I n - T i m b e r , op. cit., s. 54, 222—223). Agencja w Forcie Keogh została zlikwidowana w 1881 r., a Indianie przeniesieni do Standing Rock. 11 Kolumna pod dowództwem mjr. Brisbina, w której składzie była kompania z 7 pułku kawalerii, bezskutecznie ich ścigała i 30 sierpnia powróciła do bazy, całkowicie wyczerpana.

— Jesteśmy Lakotami i przyszliśmy z Czarnych Gór — powiedział jeden, który przedstawił się jako Wrona. — Amerykanie są bardzo źli. Nie dają nam spokojnie spać. Słyszeliśmy, że wielka matka jest bardzo dobra dla swoich dzieci. Przyszliśmy tu, aby nasze dzieci mogły spokojnie spać12. Rozmowa się nie kleiła. Ostatecznie Indianie kupili amunicję i tytoń, zapłacili 30 dolarów amerykańskich i wyszli. Legare powiadomił o wizycie Jamesa Walsha, superintendenta Północno-Zachodniej Policji Konnej (NWMP). James Morrow „Bub” Walsh, tytułowany majorem jako były oficer kawalerii, miał pod komendą 300 konstabli w szkarłatnych kurtkach i odpowiadał za utrzymanie prawa i porządku. Mjr Walsh wiedział, z kim miał okoliczność kupiec. W Kanadzie z uwagą śledzono działania w Monta­ nie. Obawiano się, że w wyniku walk zostanie przerwana droga z Fortu Benton, którą kierowano zaopatrzenie dla posterunków NWMP, a także, że Indianie albo armia amerykańska mogą naruszyć granicę. Walsh słyszał o Siedzącym Byku, spotkał także Dakotów, kiedy w czerwcu 1875 r. budował dla NWMP fort w Cypress Hills, na wzgórzach podobnych Czarnym Górom, wznoszących się pośród kanadyjskiej prerii. Wojownicy Siedzącego Byka w ucieczce przed kawalerią przekroczyli „magiczną linię”, za którą mila hańska nie ośmielali się ich ścigać. Z niezadowoleniem przyjęli po drugiej stronie shaglashapi (Czerwone Kurtki) i zagrozili, że zlikwidują Walsha i jego obóz. — Stracicie wielu z waszych, a wkrótce przyjdzie tu więcej shaglashapi, niż jest bizonów, i nikt z was nie ujdzie z życiem — odpowiedział major w — jak sądził — dobrym indiańskim stylu. Na Sjuksach nie zrobiło to wrażenia i tylko pojawienie się wielkiej grupy Kri spowodowało ich odwrót. Walsh przyśpieszył prace i kiedy w sierpniu nadciągnął liczący 700 tipi obóz Dakotów, przerażeni Metysi, Assiniboinowie i Kri mogli już znaleźć schronienie w Forcie Walsh, a on sam z kompanią lansjerów odpędzał Sjuksów, dopóki nie powrócili na amerykańską stronę „magicznej linii”. Metysi donieśli też majorowi, że niejaki Laframboise słyszał wypowiedź Siedzącego Byka: — Dokądkolwiek pójdziemy, zewsząd wystawiają głowy wasichun. Nasz kraj jest jak mała wyspa... Mamy wybór — możemy pójść do kraju Hiszpanów albo do kraju wielkiej matki. 12

F. C. T u r n e r , Across the Medicine Line, Toronto 1973, s. 50.

Już w 1862 r., po rzezi farmerów w Minnesocie, znalazło w Kanadzie azyl 1200 Santee. Teraz rząd w Ottawie dostawał dreszczy na myśl, że Dakotowie mogliby pod osłoną wielkiej matki stworzyć sobie bazę do wypadów do kraju wielkiego ojca. „Indianie ci są jakoby winni takich barbarzyńskich okrucieństw, iż gdyby powrócili (do USA) w celu skalpowania kobiet i dzieci, ich zachowanie niewątpliwie wzbudziłoby urazę rządu i narodu Stanów Zjednoczonych do naszego kraju”13 - zwracał uwagę minister spraw wewnętrznych. Sjuksowie przenikali przez granicę i wkrótce w okolicy Wood Mountain stało ponad 100 tipi. Legare starał się utrzymywać gości w dobrym humorze, choć drażniło go, że mieli zwyczaj brać towary bez płacenia, a ich szorstkie obyczaje wypłaszały Kri, jego stałych klientów. W kwietniu doniesiono, że nadchodzi Siedzący Byk. Walsh w towarzys­ twie jednego policjanta oraz zwiadowców Louisa Leveille i „Kosa Morina wyszedł mu naprzeciw. Tuż przed granicą napotkał Sjuksów Hunkpapa z wodzem Cztery Rogi. Na zaimprowizowanej konferencji Walsh wyjaśnił, że jeśli Indianie chcą pozostać w kraju wielkiej matki, to muszą podporządkować się jej prawom. Zdumieni Indianie usłyszeli, że ich wojenne czyny dla shaglashapi nazywają się rozbój, kradzież, gwałt, zabójstwo, podpalenie, i są ujęte w paragrafy kodeksu karnego, a policjanci nie będą toczyć z nimi wojny, lecz każdego przestępcę aresztują. Przez noc Walsh z towarzyszami byli gośćmi, a de facto więźniami Sjuksów, ale rano Cztery Rogi zgodził się na podane warunki i zapowiedział, że można wkrótce oczekiwać samego Siedzącego Byka. Pod koniec maja Walsh usłyszał, że Siedzący Byk zbliża się do granicy, i wyjechał powitać go w towarzystwie kilku konstabli i zwiadowców. Sjuksów zastał już w głębi terytorium kanadyjskiego. Shaglashapi nonszalancko rozbili namioty obok ich obozu, a Leveill przeszedł się między malowanymi tipi, nawiązując znajomości. Wrócił prowadząc kilku wodzów. Podano sobie ręce. — Jesteście w obozie Siedzącego Byka — rzekł po powitaniu Cętkowany Orzeł, wódz Sans Arc. — Po raz pierwszy w życiu widzę białych, którzy tak beztrosko weszli do obozu Siedzącego Byka i rozbili w nim namioty! Nadeszła grupa Indian, na której czele szedł, lekko kulejąc, tęgi Sjuks średniego wzrostu. Wachmistrz McCutcheon stał z przodu 13

Tamże, s. 121.

i dzięki temu jako pierwszy przedstawiciel władz kanadyjskich uścisnął dłoń Siedzącego Byka. „Spodziewałem się zobaczyć kogoś bardziej przerażającego — stwier­ dził Walsh. - Jego twarz była surowa i pomarszczona. Potrafił się szczerze uśmiechać, ale jego usta miały najczęściej wyraz posępny, zdeterminowany i mściwy. Miał szerokie i wysokie czoło i przenik­ liwe oczy, w których można się było jednak dopatrzyć pewnej dozy współczucia albo litości. Miał we włosach przedziałek pośrodku, a dwa orle pióra z tyłu głowy dodawały mu wzrostu. Na piersi opadały mu dwa warkocze, owinięte chyba w skórki łasic”14. Wodzowie zaprosili Walsha do namiotu narad. Rozmowa toczyła się za pośrednictwem tłumacza Solomona. Siedzący Byk natychmiast zaczął przemawiać — „chyba to zdolności oratorskie zapewniły mu tak potężną pozycję wśród wszystkich plemion” - pomyślał Walsh. Siedzący Byk rozpoczął od wyliczenia złamanych przez wasichun traktatów i prześladowań, jakie jego lud wycierpiał ze strony mila hańska („Długie Noże krzywdzili mnie jak dzikie zwierzęta, żądne mej krwi!”). Zapewnił, że przekroczył granicę w pokojowych zamiarach i liczy na dobre traktowanie. Po nim przemawiał Cęt­ kowany Orzeł. Większe wrażenie niż jego retoryka zrobiła jednak na superintendencie dzierżona przezeń broń — „największy i najbardziej złowrogi tomahawk, jaki widziałem w życiu — trzy długie, szpiczaste, stalowe ostrza, osadzone w nabijanej ćwiekami drewnianej rękojeści... Był to ekwiwalent trzech siekier albo włóczni. Pewnie niejeden nieszczęśnik nad Little Big Horn poczuł, jak rozszarpują one jego ciało, zanim wyzionął ducha”15. Walsh starał się zachęcić Indian do powrotu do Stanów Zjednoczonych i podkreślał prawa, dotyczące ochrony życia i własności, których przestrzegania oczekuje się w Kanadzie. Z pewnym zmartwieniem usłyszał, że Sjuksowie podają się za Indian brytyjskich — niektórzy pokazali mu medale, jakie ich dziadowie otrzymali od króla Jerzego w nagrodę za służbę u boku Anglików przeciwko Amerykanom, i przypomnieli obietnicę, że Sjuksowie zawsze będą mile widziani na brytyjskiej ziemi. Siedzący Byk bywał już zresztą na niej nieraz (o czym Walsh nie musiał wiedzieć), by kraść konie słynącym z ich hodowli shlota („zatłuszczonym”, czyli Metysom). Rada skończyła się ponownym wy­ stąpieniem Siedzącego Byka. 14 15

Tamże, s. 76—77. Tamże, s. 77—82.

— Po raz pierwszy w życiu poddaję się życzeniom białych — rzekł. — Nigdy też nie poznałem ich praw. To dobre prawa i chciałbym dowiedzieć się o nich więcej. Okazja nadarzyła się nazajutrz. Spacerując po obozie i podziwiając konie ze znakami U.S., siodła i sakwy z oznaczeniami 7 pułku kawalerii, karabinki i pasy z amunicją a nawet trąbki, Leveille i Solomon rozpoznali trzy konie, które były własnością katolickiego księdza Julesa Decorby. Ten popularny wśród Indian i Metysów misjonarz zawsze był gotów oddać konie komuś, kto był w potrzebie, ale ich obecny posiadacz, znany z wrogiego usposobienia Biały Pies, nie wyglądał na kogoś, kto by go o to poprosił. Biały Pies otoczony kręgiem ponad 50 wojowników opowiadał o swych wyczynach, gdy stanął przed nim wachm. McCutcheon i oznajmił, że aresztuje jego i dwóch jego towarzyszy. Biały Pies nie wierzył własnym uszom. Co to znaczy — być aresztowany? Konie są jego i nie odda ich, a jeśli shaglashapi chcą walki, to mogą ją mieć. Konstable jednak zachowali się nie po męsku i rozbroili ich. — Albo pojedziesz 'ze mną w kajdankach do Fortu Walsh - rzekł major —albo powiesz, skąd masz te konie i co chciałeś z nimi zrobić. Biały Pies ugiął się. — Znalazłem te konie na prerii i zabrałem je. Nie wiedziałem, że tu nie wolno tego robić. W naszym kraju jest taki zwyczaj, że konie chodzące po prerii zabiera się. — Na północ od magicznej linii nie wolno sięgać po cudzą własność — pouczył go Walsh. - Oddaj konie i możesz iść. Biały Pies mruknął coś o zemście. Solomon usłyszał to i prze­ tłumaczył. Walsh zażądał, by powtórzył swoje słowa i odwołał je. Biały Pies znowu ustąpił... Groźny przywódca obozu, o reputacji wroga białych, stracił twarz. Siedzący Byk wydawał się zafascynowany prawem. Żegnając Walsha poprosił go o dalsze instrukcje, co w Kanadzie Sjuksom wolno, a czego nie wolno, oraz o pozwolenie na zakup amunicji. Walsh zgodził się pod warunkiem, że nie użyją jej przeciw Amerykanom. Walsh potwierdził, że „w Kanadzie prawo jest wodzem”, kiedy po kilku dniach 600 Assiniboinów, którzy kłusowali na łowiskach należących do Saulteaux, napadło na ich obóz, zniszczyło tipi i wystrzelało psy. Major nie szarżował na obóz Assiniboinów, lecz z 30 konstablami wjechał doń i mimo groźnej postawy Indian odwiózł czterech ich wodzów w kajdankach do Fortu

Walsh. Za naruszenie praw własności Saulteaux sąd wlepił dzielnym wojownikom po od miesiąca do pół roku ciężkich robót, co zrobiło na Siedzącym Byku takie wrażenie, że kiedy jego Sjuksowie na dobry początek ukradli shlota setkę koni, zwrócił je Metysom, a sprawców ukarał. Walsh zdobył wśród Indian rozgłos i imię „Ten, Który Wiąże”, a plemiona kanadyjskie uzyskały przeświadczenie, że mogą liczyć na policyjną ochronę. Ale było wątpliwe, czy na dłuższą metę policji uda się opanować sytuację na łowiskach. W Kanadzie konkurencja rosła, a bizonów ubywało. Indianie zabijali je masowo dla skór, za które kupowali whisky, także Metysi zabijali po kilkaset sztuk dziennie. NWMP likwidowała „wódczane forty”, gdzie Indianie zaopatrywali się w whisky, ale nie byłaby w stanie kontrolować prerii. 1 czerwca do obozu Sjuksów przybył zastępca szefa policji Irvine. Jemu też spodobał się uśmiech Siedzącego Byka i jego wysokie czoło. Podziwiał piękną postawę wojowników, ich powtarzalne karabiny i ozdabiające pasy jasnowłose skalpy. Wódz Jeden Byk zademonstrował mu również tradycyjną broń — kamienny młot, którym — jak twierdził — nad Little Big Horn rozłupał 23 czaszki. Ceremonialne pow-wow rozpoczęto od wypalenia fajki, z której popiół został uroczyście zakopany. Następnie Siedzący Byk i dwaj pomniejsi wodzowie przez kilka godzin recytowali listę nieszczęść, jakich Dakotowie doznali od Amerykanów. — Amerykanie chcą pić moją krew — mówił szaman. — Chcą pociąć moje ciało. Ja chcę widzieć tylko krew bizonów. Po stronie amerykańskiej nigdy nie wiedziałem, czy czegoś nie kradnę lub nie czynię źle. To Amerykanie kradną. Byłem kiedyś bogaty, miałem dużo pieniędzy, ale Amerykanie ukradli mi je w Czarnych Górach. Naszymi przyjaciółmi są tylko Anglicy i Hiszpanie. Chcę mieszkać u was. Amerykanie wciąż dawali nam mąkę, a my chcemy mięsa bizonów. Dawali mąkę, ale nie dawali nam prochu i kul... Na dowód dobrych intencji Siedzący Byk podarował Irvine’owi swoje wyszywane paciorkami mokasyny oraz przedstawił mu księdza Martina, katolickiego misjonarza z agencji Standing Rock, który przybył, aby nakłonić go do powrotu do USA, i został uwięziony. Szaman wylał na księdza oskarżenia o wszystkie możliwe zbrodnie. Zapytał również Irvine’a, czy wielka matka będzie go chronić, jeśli pozostanie w jej kraju. Irvine potwierdził — po wysłuchaniu wodzów

uznał ich za „biednych ludzi”, a ponadto jako były pułkownik Strzelców Quebeckich uważał, że armia amerykańska ma rozkaz „zabijać wszystko, co mówi”16. — Chciałem was przekonać, że powinniście wrócić do waszego kraju i zamieszkać z waszymi braćmi w agencjach - rzekł Martin - ale słysząc te słowa i to, co mówią brytyjscy oficerowie, myślę, że będzie wam lepiej na brytyjskiej ziemi. Gdybyście jednak chcieli wrócić, moim życiem gwarantuję wam życie i wolność. - Zostajemy z dziećmi wielkiej matki — uciął Siedzący Byk. Mogło to być takie proste dla szamana Hunkpapów, mógł pod­ komisarz Irvine sądzić, że „Siedzący Byk będzie przestrzegał prawa”, jak napisał w raporcie, ale szef policji, komisarz MacLeod, uważał, iż „nie należy pokładać zbytniej ufności w ich obietnicach”, i oczekiwał konfliktu Sjuksów z Kri i Czarnymi Stopami o stada bizonów. Dlatego nalegał na premiera MacKenziego, aby rząd nie uznawał Sjuksów za obywateli brytyjskich, nie przydzielał im rezerwatów, nie przyjmował za nich odpowiedzialności, lecz podjął z Waszyngtonem rozmowy o ich powrocie do USA — „im dłużej z tym zwlekać, tym będzie to trudniejsze”. Z Ottawy przybył do Sjuksów znany im misjonarz Jean-Baptiste Genin. Po rozmowie z szamanem mógł tylko poinformować premiera: „Szczerze ubolewam, że oficerowie policji kanadyjskiej tak rozpieścili Siedzącego Byka, zamiast doradzić mu, aby się poddał i skończył wszystkie kłopoty”. W czerwcu rząd Kanady za pośrednictwem ambasady brytyjskiej w Waszyngtonie zwrócił się do Amerykanów o podjęcie starań o powrót Sjuksów. Rząd USA odmówił: ponieważ Indianie otrzy­ mali w Kanadzie azyl polityczny, USA nie mogą domagać się ich ekstradycji, ani nie będą żadnymi ustępstwami nakłaniać ich do powrotu. Teraz Kanadyjczycy stali przed alternatywą „karmić ich lub z nimi walczyć”. Ponieważ premier MacKenzie sądził, że na karmienie Sjuksów go nie stać, a walczyć z nimi nie chciał, zaczął rozważać zaproszenie armii USA do Kanady, by wyrzuciła uciążliwych gości. Po wielu działaniach dyplo­ matycznych prezydent Hayes, który objął urząd po Grancie, zgodził się wysłać do Kanady komisję do negocjowania z ucho­ dźcami. Na jej czele stanął gen. Terry. MacLeod został po16

Tamże, s. 93-100.

instmowany przez ministra spraw wewnętrznych, że ma za pomocą wszelkiej możliwej perswazji skłonić Indian do rozmawiania z komisją. W praktyce perswadował Walsh, ale Siedzący Byk zareagował taką tyradą pod adresem Amerykanów, że Leveill i „Kos” Morin nie nadążali z tłumaczeniem. Dopiero po kilku dniach perswazji szaman zgodził się porozmawiać z Terrym i z 25 towarzyszami udał się do Fortu Walsh. 15 października Terry przybył na granicę, gdzie powitał go MacLeod na czele plutonu lansjerów w szkarłatnych kurtkach, białych spodniach i hełmach. Następnego dnia zawitali do Fortu Walsh. Sjuksowie czekali tam od kilku dni. W nagrodę za cierpliwość i obietnicę przestrzegania prawa dostali tytoń, amunicję i koce. Czas umilało im picie herbaty, do której nabrali upodobania, i ucztowanie. 17 października zaczęły się rozmowy. Rozpoczął Terry, oferując Sjuksom amnestię i takie warunki życia w agencjach, jakie mają wszystkie inne szczepy, pod warunkiem, że oddadzą broń i konie (ponad liczbę wystarczającą dla celów pokojowych); na powrót Indian w agresywnych zamiarach nie było zgody. — Od 64 lat prześladujecie mój naród! — rozpoczął Siedzący Byk. — Nic złego nie zrobiliśmy. To wy zaczęliście. Wypędziliście nas, więc znaleźliśmy schronienie tutaj. Dziś ściskam ręce tych ludzi — tu podszedł do komisarza MacLeoda i superintendents Walsha i uścisnął im dłonie. — Widzisz, jakie mam z nimi stosunki? Myślisz, że jestem głupi, ale ty jesteś większym głupcem. Możesz wracać. Nic już nie mów. Nie chcemy słuchać kłamstw. Ten kraj jest teraz moim krajem, będziemy mieszkać tutaj. Ściskam ręce tych ludzi — ponowił uściski. — Chcę, abyś wracał, skąd przyszedłeś17. W takim tonie toczyła się konferencja. Na głowy komisji sypały się obelgi, przy wylewnych demonstracjach sympatii do Kanadyjczyków. — Policja jest dobra! — mówił Dziewiątka, Yankton. — Wszyscy tu podają sobie ręce! — To Brytyjczycy nauczyli mnie strzelać — chwalił Ściga Arikarów, Santee. Wrona rzucił się na MacLeoda i Walsha i uściskał ich. — Tak lubię tych ludzi! — zawołał. — A wy, jak śmiecie tu przychodzić! To nie jest wasz kraj! Ten kraj należy do policji! Terry zachował spokój i po kilku godzinach podsumował: — Czy mam powiedzieć prezydentowi, że odmawiacie powrotu? 17

H o o p e s , op. cit., s. 234.

— Powiedziałem już - odparł Siedzący Byk. - To powinno wystar­ czyć. — Chyba już nie ma o czym mówić, pułkowniku - zwrócił się Terry do MacLeoda. — Przypuszczam, że ma pan rację — rzekł z zakłopotaniem MacLeod. Siedzący Byk jeszcze raz demonstracyjnie uściskał ręce policjan­ tów, ignorując komisję, i Sjuksowie wyszli. MacLeod poszedł za nimi. Musiał wyjaśnić, że chociaż uważają się za Indian brytyjskich, to są tylko uchodźcami na brytyjskim terytorium i nie mogą od wielkiej matki oczekiwać niczego prócz ochrony; w szczególności nie mogą liczyć na wyżywienie... — Ja mówiłem tylko prawdę — w innym tonie przemówił Siedzą­ cy Byk. — Wasichun zawsze kłamią, nie można im wierzyć. Żadnych warunków nie możemy przyjąć, bo i tak ich nie do­ trzymają. Mówiłem im, żeby nie szli w Czarne Góry. Ale oni wiedzieli, że tam jest złoto. Nie oddałbym im go dobrowolnie. Bardzo lubię was i całą policję, tylko dla was zgodziłem się spotkać z wasichun. „Twierdzą, że zostali wypędzeni z ich kraju przez Amerykanów, którzy są zawsze agresorami i nigdy nie dotrzymują obietnic — napisał MacLeod w raporcie. — Uzyskanie od Indian jakiegokolwiek dokład­ nego stwierdzenia faktów jest prawie niemożliwe; mówią wyłącznie ogólnikami, i choć usilnie starałem się wydobyć z nich informacje na ten temat, nie zdołałem uzyskać zadowalającego sformułowania ich pretensji”’8. Walsh odprowadził komisję do granicy. Skorzystał z okazji, aby poprosić Terry’ego o zgodę na zatrzymanie siwka z kompanii E 7 pułku, którego kupił od Sjuksów. Jedynym sukcesem Terry’ego było odzyskanie od Indian zegarka Custera, który przekazano wdowie.

MONTANA I DAKOTA

Cętkowany Ogon, który chyba jako jedyny wódz Sjuksów wy­ kraczał horyzontami poza granice własnego obozu, dobrze radził sobie w roli „króla Indian”. Czerwona Chmura nie odzywał się do IS

T u r n e r , op. cii., s . 135—136.

niego, a kiedy spotykali się w kasynie oficerskim na obiedzie, uprzejmie się ignorowali. Chcąc odzyskać utraconą pozycję, Czer­ wona Chmura zaproponował Crookowi, że zgromadzi oddział wojow­ ników i zmusi do powrotu do agencji ostatniego z koczowników — Szalonego Konia. Crook wolał jednak prosić o pomoc Cętkowanego Ogona, który był niekwestionowanym autorytetem, a w dodatku wujem Szalonego Konia. W lutym 1877 r. Cętkowany Ogon, otrzymawszy wolną rękę do negocjowania, wyruszył w drogę. Płk Miles nawiązał tymczasem kontakty z Indianami i nawet namówił już kilka grup do bezwarunkowej kapitulacji, gdy usłyszał od Sjuksów, że Cętkowany Ogon jest nad Little Missouri i w imieniu gen. Crooka oferuje lepsze warunki. Miles był wściekły, że Crook wchodzi mu w paradę. Zdołał jeszcze przyjąć kapitulację 300 Szejenów, ale nie poddał mu się już żaden Sjuks. Cętkowany Ogon wrócił z wieścią, że 105 tipi (Minneconjou z wodzem Dotyka Chmur i Sans Ares z Wysokim Niedźwiedziem) zbliża się już do jego agencji, a sam Szalony Koń z 200 tipi przybędzie nieco później19. 14 kwietnia zameldowało się 917 Indian. Zazdrosny Czerwona Chmura przypomniał sobie, że i on jest spokrewniony z Szalonym Koniem. Wyjechał na jego powitanie z liczną karawaną i prezentami, by zrobić odpowiednie wrażenie, i 5 maja sprowadził jego obóz do swojej agencji. Z dumą jechał na czele, obok Szalonego Konia, Małego Wielkiego Człowieka, Samca Psa i kilku innych wodzów. Za nimi jechali wojownicy, a potem konie juczne, travois, kobiety, dzieci i starcy. Kolumna rozciągała się na 2 mile. Dojeżdżając do agencji, wymalowani wojownicy unieśli broń i zaczęli śpiewać pieśni wojenne. Śpiewali, dopóki nie zatrzymali się przed gen. Crookiem i jego oficerami. Szalony Koń nie robił wrażenia przegranego. Obóz liczył ponad 1100 ludzi, w tym 300 wojowników. Razem w obu agencjach poddało się około 4500 Indian20. Ostatni, pochodzący z rozbitego obozu Kulawego Jelenia, zjawili się w agencji Cęt­ kowanego Ogona we wrześniu. Tak został wykonany plan inspektora Watkinsa zgromadzenia wszystkich Sjuksów w rezerwatach. To, co miało według jego koncepcji zająć kilka tygodni, trwało półtora roku i kosztowało wiele potu i krwi. 19 Cętkowany Ogon otrzymał w nagrodę stopień i żołd porucznika armii regularnej (R o b i n s o n, op. cit., s. 443). 20 H y d e , op. cit., s. 292.

Crook sądził, że Szalony Koń pogodzi się z życiem w agencji. Był zbytnim optymistą. Szalony Koń, mimo że wkrótce pojął za żonę córkę Louisa Richauda, nie mógł się zadomowić. Nie przychodził na obiady do kasyna, a jego posępny wygląd napełniał oficerów obawą, że czekają ich kłopoty. Nieoczekiwanie 13 czerwca mało znane, pokojowe i postępowe plemię Nez Perce, zamieszkujące Oregon i Idaho, w odpowiedzi na zamiar osiedlenia go w rezerwacie wkroczyło na wojenną ścieżkę i wyruszyło na tereny nad Yellowstone, dopiero co opuszczone przez Sjuksów i Szejenów, zabijając ranczerów i osadników, uprowadzając stada i wzbudzając aplauz opinii publicznej na wschodzie. 17 czerwca, w rocznicę Rosebud, 2 kompanie 1 pułku kawalerii straciły w bitwie nad White Bird Creek 34 zabitych i 4 rannych (straty Nez Perce wyniosły 4 rannych). Powtórzyła się historia sprzed roku — wojsko bez taborów i zaopatrzenia, zjadając własne konie, ponosząc znaczne straty ścigało nieuchwytnych Indian21. Aby zapo­ biec utracie przez armię resztek prestiżu, wszystkie rezerwy zostały skierowane w ten rejon. Również większość sił Crooka opuściła okolice agencji. Szalony Koń zamierzał z tego skorzystać i razem ze swym przyjacielem Dotyka Chmur (oba obozy liczyły 2 tysiące ludzi) wrócić nad Yellowstone. Jego plany spotkały się jednak z oporem. Wodzowie z agencji zawsze uważali Szalonego Konia za nieobliczalnego awanturnika, a nawet wodzowie jego koczowników nie widzieli żadnych korzyści we wznowieniu walk. Szalony Koń zażądał od Crooka, aby zezwolił jego obozowi na wyjazd na polowanie nad Big Hora; był przekonany, że poza agencją przy pomocy swego stowarzyszenia łatwo sobie wszystkich podporządkuje. Crook chciał się z nim spotkać, by mu ten pomysł wyperswadować, lecz wodzowie z agencji ostrzegli, że Szalony Koń w razie niespeł­ nienia jego woli zabije go22. 3 września Crook zaprosił wodzów na konferencję. Przybyli wszyscy prócz Szalonego Konia. Kiedy wo­ dzowie potwierdzili złe zamiary Szalonego Konia i odcięli się od 21 W walkach tych brał udział także 7 pułk kawalerii, tracąc zabitych 2 oficerów i 22 ludzi oraz rannych 3 oficerów (French, Moylan i Godfrey) i 49 ludzi. 22 Niektóre opracowania obwiniają o sprowokowanie wrogości między Crookiem a Szalonym Koniem Franka Grouarda, który jakoby umyślnie błędnie przetłumaczył wypowiedź wodza. Gdyby nawet tak było, to Szalony Koń wystarczająco często dawał wyraz nieprzejednanej wrogości wobec białych, aby można było nie uważać tego incydentu za istotny.

nich, Crook zażądał, aby go aresztowali. Wzbudziło to ich niepokój — aresztowanie może być ryzykowne; czy nie lepiej po prostu go uśmiercić? Crook sprzeciwił się, tłumacząc, że byłoby to morderstwo. W końcu wodzowie zgodzili się aresztować Szalonego Konia. Tymczasem Szalony Koń tego samego dnia rozkazał swojemu obozowi zwinąć tipi. Kiedy nadeszło, by go aresztować, 400 Indian w towarzystwie 8 kompanii 3 pułku kawalerii (taką siłę wodzowie uważali za wystarczającą)23, stwierdzili, że obóz odszedł. Po drodze Oglalowie odmówili wodzowi posłuszeństwa i wrócili. Opuszczony Szalony Koń pojechał do agencji Cętkowanego Ogona — może liczył na pomoc wodza Dotyka Chmur? Tam został zatrzymany przez Indian. Chociaż zaprzeczał, że zamierzał opuścić rezerwat, 5 września Indianie przywieźli Szalonego Konia do Camp Robinson, by go przekazać wojsku. W wartowni, w której było kilku oficerów, Szalony Koń wyciągnął zza pleców dwa sztylety i rzucił się na jednego z nich. Zakotłowało się. Jedni wodzowie próbowali go zastrzelić, inni chcieli go powstrzymać, a Mały Wielki Człowiek skoczył mu na plecy i zaczął wykręcać rękę. Wbił przy tym niechcący trzymany przez niego sztylet w okolice nerki24. Po kilku godzinach Szalony Koń zmarł w szpitalu, w obecności swoich rodziców i Dotyka Chmur. — Szukał śmierci i wreszcie przyszła — rzekł Dotyka Chmur. — Washte helo.

23

Na czele oddziału Indian stali Czerwona Chmura, Mała Rana, Młody Boi Się Swoich Koni i Żółty Niedźwiedź (Oglala z agencji), Amerykański Koń Młodszy (Oglala), Czarny Węgiel (Arapahoe), Wielka Droga, Mały Wielki Człowiek i Skacząca Tarcza (Oglala Szalonego Konia). Wskazuje to na skalę sprzeciwu Indian wobec planów Szalonego Konia. 24 Niektóre opracowania podają, że śmiertelny cios Szalonemu Koniowi zadał bagnetem wartownik. Mały Wielki Człowiek nigdy jednak nie zaprzeczał, że za przypadkową śmierć wodza odpowiedzialny był on. Por. H y d e , Red..., s. 295—298; S t a n d i n g B e a r , op. cit., s. 86; R. A. C 1 a r k, ed., The killing of Chief Crazy Horse: 3 eyewitness views, Lincoln 1988.

KONIEC EPOPEI

Widziałem Indian dzikich w Ameryce I wiem, w ojczyźnie własnej wyszli na co? Gdy pogardzili rzemiosłem i pracą. Na łowy jeżdżąc lub malujac lice... Cyprian Norwid, ,,Praca” LITTLE BIG HORN-WEST POINT, 2 LIPCA-10 PAŹDZIERNIKA 1877 r.

2 lipca 1877 r. rozpoczęto ekshumację ciał oficerów, pochowanych przed rokiem. Pole sprawiało przygnębiające wrażenie. Płytkie groby były zniszczone przez erozję i zwierzęta. Ludzkie kości mieszały się z końskimi wśród traw. Kiedy rozkopano grób, w którym, jak sądzono, spoczywały zwłoki Custera, znaleziono szkielet, a przy nim resztki bluzy z naszywkami kaprala, nikt zaś nie pamiętał, by przykrywano nią ciało dowódcy. Obok spoczywała czyjaś czaszka, żebra i kość udowa. „Było to niepokojące odkrycie, że nawet generała nie możemy zidentyfikować w sposób zadowalający” — stwierdził jeden z obecnych. Mimo to za szczątki Custera uznano zdekompletowany szkielet.1 Ppłk Custer miał, zgodnie ze swym życzeniem, zostać pochowany w West Point. W uzgodnieniu z Elizabeth Custer wyznaczono termin pogrzebu na jesień, aby umożliwić udział w nim wszystkim kadetom i oficerom akademii, którą jej słynny absolwent ukończył z najniższą lokatą. 10 października statek spowity kirem, z banderą opuszczoną do połowy masztu, wśród salutów i przy dźwięku syren przewiózł trumnę Custera rzeką Hudson do West Point. Trumna udrapowana była flagą, która służyła już przy pogrzebie Louisa Hamiltona, poległego nad Washita, i przybrana kwiatami, tworzącymi naramien­ nik generała majora - tło z geranium, gwiazdki z tuberoz. Chór 1

S c o t t , op. cii., s. 245—247.

kadetów śpiewał psalmy, a batalion 300 kadetów oddał trzy salwy honorowe2. Wraz z echem salw nie przebrzmiały jednak kontrowersje i zajadłe spory. Rozpoczęły się od „poufnego” raportu Terry’ego, który sugerował, że Custer nie wykonał rozkazu; jakoby po znalezieniu tropu Sjuksów „nie miał iść nim bezpośrednio do Little Big Horn”, lecz „wysłać nim zwiadowców (?) i utrzymywać siły główne dalej na południe (?), aby zapobiec wymknięciu się Indian pomiędzy nim a górami (?). Miał również po drodze zbadać źródła Tullock’s Creek i poinformować mnie, co tam znalazł [...] Ruchy proponowane dla kolumny Gibbona zostały wykonane co do joty i gdyby atak został odłożony do czasu, aż będzie ona gotowa (?), nie mogę wątpić, że odnieślibyśmy sukces”. W tej mętnej i rozmijającej się z faktami opowieści, instrukcja, która nakładała na Custera odpowiedzialność za powodzenie kampanii i pozwalała mu w związku z tym na podejmo­ wanie samodzielnych decyzji, zamieniła się w ścisły rozkaz3. Warto podkreślić, że w pierwszym raporcie z 27 czerwca Terry pisał tylko: „22 bm. o 12.00 (Custer) wyruszył z całym pułkiem i silnym oddziałem zwiadowców znad ujścia Rosebud. Po przejściu około 20 mil w górę tej rzeki natrafił na bardzo wyraźny trop Indian, który został już odkryty przedtem, i podążając nim stwierdził, że prowadzi on tak, jak przypuszczano, ku rzece Little Big Horn. Odkrył tam wieś Sjuksów i Szejenów o niemal bezprzykładnych rozmiarach i natych­ miast zaatakował ją”. Jak widać, teza o planie kampanii, który przewidywał jednoczesny atak dwóch kolumn na obóz Indian i który gwarantował sukces, lecz na skutek samowoli Custera nie został wykonany, pojawiła się później4. Miała zdjąć z nieudolnych sztabow2

H e d r e n , op. cit., s. 270—271. Zapewne przyzwoitość nie pozwoliła gen. Terty’emu na użycie słowa „rozkaz” w raporcie. Mówi tylko o „planie”, który „przedstawił gen. Gibbonowi i gen. Custerowi, a oni go zaaprobowali”. Styl sformułowań sugeruje jednak dyrektywny charakter poleceń, wydanych Custerowi. 4 Typowa dla kłamliwego przedstawiania wydarzeń jest wypowiedź adiutanta gen. Terry’ego, kpt. Smitha: „Gen. Terry wiedział, gdzie byli Indianie. Obawiał się, że uciekną na południe w kierunku Czarnych Gór. Aby temu zapobiec, zdecydował wysłać kawalerię na południe. Kawaleria musiałaby przejść około 75 mil. [...] Rozumiano, że zajmie (jej) to dwa dni i piechota będzie niedaleko od miejsca, w którym byli Indianie. Gen. Custer po tym, jak odszedł (got away) od oddziału, maszerował przez całą noc. Odległość, która, jak zakładano, miała mu zająć dwa dni, pokonał w mniej niż 24 godziny i wszedł do walki ze zmęczonymi żołnierzami i bez żadnego wsparcia” (Graham, op. cit., s. 281). 3

ców odpowiedzialność, ale wpisała się w spór, który ogarnął cały kraj i objął wszystkie sfery. Na poziomie osobistym płk Samuel D. Sturgis, dowódca 7 pułku kawalerii, którego syn zginął w bitwie, oskarżał Custera o samolubstwo, chorobliwą ambicję, obłąkańczą żądzę sławy, prowokowanie konfliktu z Indianami, nieznajomość charakteru Indian, tyranizo­ wanie żołnierzy, brawurę i utrzymywał, że bitwa została prze­ grana, ponieważ Custer „zaatakował 36 godzin wcześniej, niż był powinien”. Twierdzono, że Custer nie czekał na kolumnę Gib­ bona, z którą rzekomo był umówiony, lecz śpieszył się, ponieważ nie chciał dzielić się z nią zwycięstwem. Jako świadectwo lekkomyślności podawano, że Custer w obliczu nieprzyjaciela podzielił pułk na bataliony i rzekomo zlekceważył wiadomości zwiadu o sile przeciwnika. Nawet Sherman i Sheridan uznali, że „Custer był bardzo nieprzezomy, atakując tak wielką liczbę Indian”, i sugerowali, że przemęczył ludzi i konie. Prezydent określił bitwę jako „poświęcenie żołnierzy, któremu zawinił sam Custer i które było całkiem niepotrzebne — całkiem niepotrzebne”. Dziwnie brzmiały te słowa w ustach „rzeźnika Granta”, który podczas wojny secesyjnej wysyłał na śmierć tysiące ludzi w ata­ kach frontalnych na szańce konfederatów i któremu przypisywano powiedzenie: „Nigdy nie liczę moich zabitych”. Chyba, że Grant chciał przez to powiedzieć, że bitwa nad Little Big Horn nie była mu potrzebna... Źle jednak o nim świadczy, że powtórzył kłamst­ wo, jakoby Custer „miał zakaz atakowania przed dokonaniem połączenia z Terrym i Gibbonem. Został notyfikowany, by połączył się z nimi 26, ale zamiast maszerować powoli, jak nakazywał mu rozkaz, w celu połączenia się 26, wykonał forsow­ ny marsz na odległość 83 mil w 24 godziny (!) i w ten sposób spotkał Indian sam 25”5. W obronie Custera stanęło niewielu: przede wszystkim agresywny płk Nelson A. Miles. Poparli go jego dawni przeciwnicy, konfederaci, którzy wiedzieli, co to kawaleryjska fantazja: gen. Joseph Johnston, gen. McCausland („kawaleria służy do szarżowania”), gen. Birkett D. Fry i gen. Thomas Rosser. Ten ostatni oskarżył wprost mjr. Reno o ucieczkę z pola walki i rzucenie batalionu Custera na pastwę losu. Inni szydzili z batalionu Reno i Benteena, przypominając, iż „płakali 5

Wywiad dla „Heralda” w: W i n d o 1 ph, op. cit., s. 198.

z radości, że Terry uratował ich przed okropnymi Sjuksami... Czy „Sandy” Forsyth i jego ludzie płakali nad Arickaree?”6 Gazety wykorzystywały los Custera w zależności od politycznych afiliacji. Mocniejszą pozycję miała prasa demokratyczna, atakująca republikańską administrację. „Kto zabił Custera?” pytał „Herald”. „Przesławna polityka pokojowa Granta, która karmi, ubiera i opiekuje się niekombatantami, podczas gdy mężczyźni zabijają naszych żołnierzy — oto, co zabiło Custera... To gniazdo złodziei, zwane Biurem do spraw Indian, ze złodziejskimi agentami i faworytami, handlującymi z Indiana­ mi, z całym jego załganym humanitaryzmem i pseudopobożnością — oto, co zabiło Custera”. Sugerowano, że Grant, by się zemścić na Custerze za demaskowanie korupcji, wysłał go na śmierć. Ponieważ oficjalna wersja bitwy nad Little Big Horn obciążała Custera winą za klęskę, Elizabeth Custer niestrudzenie walczyła o jego dobre imię. We wrześniu 1876 r. dopomogła Frederickowi Whittakerowi w pisaniu monumentalnego Życia gen. George’a A. Custera (647—stronicowe dzieło ukazało się drukiem w grudniu), sama napisała trzy tomy wspomnień. Jednak kiedy w 1879 r. odsłonięto w West Point pomnik Custera (zbiórkę składek zainaugurował „Herald” już 10 lipca 1876 r.)7, uznała go za brzydki i ośmieszający i nie spoczęła, dopóki w 1885 r. rzeźby nie umieszczono w magazynie. Dopiero w 1910 r. w Monroe stanął zaaprobowany przez nią konny pomnik Custera, a w 1933 r., na krótko przed jej śmiercią, drugi—przed rodzinnym domem Custera w New Rumley. W 1879 r. żołnierze z Fortu Custer uporządkowali pole bitwy, pozbierali kości koni i umieścili je wewnątrz piramidy z ziemi i kłód drewna. W 1881 r. na miejscu tego pierwszego pomnika stanął granitowy obelisk, na którym wyryto nazwiska 261 poległych8. Wokół niego, w czworobocznym rowie, pochowano zabitych, których ekshumowano z dotychczasowych grobów. Możliwe, że w ten sposób Custer spoczął wśród swoich żołnierzy, a jeden z szeregowców mimo woli zajął jego miejsce w West Point. W 1889 r. na Wzgórzu 6 Od 17 do 26 września 1868 r. mjr George A. „Sandy” Forsyth z 50 ochotnikami był oblężony przez około 1000 Sjuksów, Szejenów i Arapahoe na wysepce na rzece Arickaree w Kansas (Beecher Island). Trzykrotnie ciężko ranny, stracił 5 zabitych i 17 rannych, lecz utrzymał się do czasu nadejścia pomocy. 7 Przeciw temu projektowi ostro protestował płk Sturgis, a grupa obywateli złożyła petycję, motywując swój protest „odejściem Custera od reguł prowadzenia zorganizowanej wojny” nad Washita. 8 Dwa nazwiska'pominięto na skutek pomyłki mjr. Reno.

Tłustej Trawy założono Cmentarz Narodowy. W 1890 r. na pole bitwy dostarczono marmurowe płyty, aby oznaczyć nimi miejsca, w których zginęło 253 oficerów i żołnierzy 7 pułku kawalerii9, lecz było ich z niewiadomych powodów tylko 249. Sprawę komplikował fakt, że cmentarz nie objął pola walki Reno w dolinie i na wzgórzu, gdzie także pochowano żołnierzy. Toteż wszystkie płyty ustawiono na polu walki Custera, zwiększając liczbę poległych na nim o 43, a skazując na zapomnienie wielu żołnierzy z doliny i Wzgórza Reno. Wyjątkiem jest „Samotny Charley” Reynolds, którego miejsce śmierci właściciel gruntu upamiętnił drewnianym krzyżem. Wkrótce po bitwie także Indianie postawili kopiec kamieni tam, gdzie zginął Długa Droga10. Zaciekłym przeciwnikiem uwiecznienia walki mjr. Reno i jego batalionu był por. Godfrey, który zarzucał mu tchórzostwo i obwiniał o nieudzielenie pomocy batalionowi Custera. Reno zamiast, jak się spodziewał, zyskać uznanie za obronę wzgórza, stał się przedmiotem często obraźliwych napaści. Kiedy oskarżenia pod jego adresem zostały odczytane w Kongresie, Reno zażądał oficjalnego dochodzenia w sprawie jego działania w bitwie nad Little Big Horn. Trybunał dochodzeniowy obradował od 13 stycznia do 1 lutego 1879 r. w Chicago. Nie spełnił on wszystkich oczekiwań Reno; powołani na świadków oficerowie zamknęli się jak ostrygi, stracili pamięć lub zniekształcali fakty. Mimo że major zaciemniał wydarzenia, to zeznania 23 zwiadowców, pakowaczy i żołnierzy dostarczyły dosyć materiału, aby obciążyć go, jeśli nie w kwestii samej decyzji o wycofaniu się z doliny, to nieudolnego i powodującego straty odwrotu oraz ponadgodzinnej bezczynności na wzgórzu, zanim kpt. Weir nie wymusił podjęcia działań. Trybunał uniewinnił jednak Reno od zarzutów (zaznaczając, że w niektórych przypadkach jego podwładni uczynili dla bezpieczeństwa oddziału więcej niż on) i nie zalecił postawienia go przed sądem wojennym. Przewodniczący, gen. Merritt, podsumował: Mogliśmy tylko potępić Reno przez udzielenie mu wątłej pochwały”11. Reno stwierdził z rezygnacją, że jego 9 Na płytach wyryte są nazwiska oficerów. Płyty pozostałych noszą napis „Żołnierz 7 pk, zginął tu 25 czerwca 1876”. Jak widać, takie sformułowanie pomija poległych 26 czerwca. W rzeczywistości należy napis ten rozumieć: „W tym miejscu 28 czerwca znaleziono ciało”. 10 S t a n d s -1 n - T i m b e r, op. cit., s. 207. 11 Or. „damn Reno by faint praise” (Ta u n t on, op. cit., s. 42). W kwietniu mjr Reno został skierowany do Fortu Meade, gdzie dowódcą był płk Sturgis. 28 listopada 1879 r. stanął przed sądem wojennym, oskarżony przez Sturgisa o bójkę z porucznikiem

pechem jest „szeroki rozgłos, jaki nadała mu prasa w całym kraju [...] Teraz będzie się zwracać większą uwagę na to, co ja robię, niż inni, nie tak rozreklamowani oficerowie”. Zeznania kpt. Frencha i kpt. Weira obciążyłyby Reno i miałyby z pewnością dużą wagę dla trybunału. Frencha jednak pijaństwo zaprowadziło w tym czasie przed sąd wojskowy, Weir zaś już nie żył. Skierowany w październiku 1876 r. do biura rekrutacyjnego w Nowym Jorku, w listopadzie zachorował, a 9 grudnia zmarł. Przyczyną był, jak stwierdził lekarz, zator w mózgu, spowodowany alkoholizmem12. Lekarz nie mógł stwierdzić, w jakim stopniu do zgonu kapitana przyczyniły się chwile spędzone na wzgórzu, z którego widział zagładę batalionu Custera. Kpt. Benteen również miał powody do rozgoryczenia. Przeżył moment chwały 26 czerwca, wszyscy obecni na Wzgórzu Reno wyrażali się z najwyższym uznaniem o jego odwadze, przyznawali, że był faktycznym dowódcą i duszą obrony, lecz na tym koniec. Nie uzyskał awansu, a choć nie był tak atakowany jak Reno, to wypominano spóźnienie jego batalionu 25 czerwca. Toteż przed trybunałem w sprawie Reno kapitan składał fałszywe zeznania. Przedstawiał Custera jako głupca, który „bezsensownym rozkazem” wysłał go na „polowanie w dolinach ad infinitum”, tak że gdyby nie złamał tego rozkazu, doszedłby „do Fortu Benton”. Ironią maskował matactwo co do czasu, jaki spędził w marszu, a potem na wzgórzu, bezczynnie przysłuchując się dobiegającym z oddali salwom. Benteen uniknął takiej katastrofy, jaka stała się udziałem Reno, ale jego dalsze losy nie były. szczególne. Po kilku latach awansował do stopnia majora i został przeniesiony do 9 (murzyńskiego) pułku kawalerii. Jego kariera skończyła się pijańst­ wem, sądem wojennym i odejściem na własną prośbę ze służby. Kędziora także spotkały kłopoty. Prasa rozpowszechniła o nim tyle głupstw, że całą jego opowieść o ostatnich chwilach batalionu w kasynie, pijaństwo i o to, że pukając w okno salonu, w którym przebywały żona i córka komendanta, przestraszył je. Sąd zwolnił Reno z wszystkich zarzutów oprócz zaglądania do salonu i skazał go na zwolnienie ze służby, zalecając jednocześnie skorzystanie wobec niego z prawa łaski. Prasa określiła postępowanie jako farsę, a trzej wojskowi prawnicy (w tym gen. Terry), którzy rewidowali sprawę, zalecali uniewinnienie. Prezydent Hayes nie skorzystał jednak z prawa łaski. 1 kwietnia 1880 r. Reno został zwolniony. Zmarł w 1889 r. W 1967 r. po rewizji jego procesu mjr Reno został przeniesiony na Cmentarz Narodowy na polu walki Custera i pochowany z honorami wojskowymi (por. R. L e e , Fort Meade and the Black Hills, Lincoln 1991, s. 60-71). 12 T a u n t o n, op. cit., s. 10—11.

Custera zaczęto uznawać za niewiarygodną. Kędzior, któremu na rozgłosie nie zależało, a całej dyskusji nie rozumiał, zaczął od­ powiadać ciekawskim, że nad Little Big Horn nigdy nie był13. Honorów doczekał się tylko Komańcz. Jeszcze po przywiezieniu go z rannymi do Fortu Abraham Lincoln był tak słaby, że nie mógł stać i wisiał na wielkim temblaku, ale szybko odzyskał siły. Rozpieszczany, częstowany nie tylko przysmakami, lecz także piwem i whisky, zasmakował w napojach wyskokowych. Pozwalano mu chodzić po terenie fortu i kłusować razem z kompanią podczas parad. W 1878 r. został formalnym rozkazem uznany za „dumę 7 pułku kawalerii”, który miał troszczyć się o jego „łagodne traktowanie i wygody w celu przedłużenia jego życia tak, jak to będzie możliwe”. Otrzymał „specjalną i wygodną stajnię” i nigdy nie był dosiadany, lecz brał udział w paradach pułku, osiodłany i w żałobnej czerni, prowadzony za cugle przez kawalerzystę z kompanii I14.

KANADA-STANDING ROCK

W kilka dni pó śmierci Szalonego Konia Czerwona Chmura i Cętkowany Ogon pojechali do Waszyngtonu i wynegocjowali od prezydenta Hayesa przyrzeczenie, że jeśli Sjuksowie zgodzą się spędzić zimę nad Missouri, to na wiosnę będą mogli wybrać sobie sami miejsca agencji na terenie rezerwatu. W październiku 1877 r. 4600 Sjuksów wyruszyło w drogę z agencji Czerwonej Chmury. Mimo skonfiskowania koni poddającym się Indianom, pozostało im ich dosyć, by nie musieli iść. Squaw meni i półkrwi Indianie jechali na wozach. Tabory liczyły 120 wozów z prowiantem. 13 W późniejszych latach Kędzior procesował się o emeryturę, której mu odmówiono. W kwietniu 1923 r. wygrał sprawę i otrzymał emeryturę „do końca życia”. Zmarł 22 maja 1923 r. i został pochowany na Cmentarzu Narodowym na polu walki Custera. Por. F. J. D o c k s t a d e r , Great North American Indians. Profiles in Life and Leadership, New York 1977, s. 66—67. Warto dodać, że żona Krwawego Noża otrzymała należną mu jako zwiadowcy kwatermistrzostwa wypłatę w wysokości 91,66 dolarów dopiero w 1881 r. 14 B r o w n , op. cii., s. 69—73. Komańcz zakończył życie 7 listopada 1891 r. w wieku 31 lat. Prof. Dychę, biolog i taksydermista z Uniwersytetu Kansas, spreparował jego skórę. Ponieważ oficerów 7 pułku kawalerii nie stać było na zapłacenie żądanych przez niego 400 dolarów, koń został w 1893 r. wystawiony (z siodłem kpt. Nowlana) na Wystawie Światowej w Chicago, a następnie przeszedł na własność uniwersytetu. Koń Custera, Dandy, został oddany ojcu Custera, który czasem na nim jeździł.

Pochód otwierały dwie kompanie kawalerii, a zamykali kowboje i 2 tysiące sztuk bydła. Podobna kolumna wyruszyła z agencji Cętkowanego Ogona, lecz po dwóch dniach 2 tysiące ludzi Szalonego Konia, pod wodzą Wielkiej Drogi, odłączyło się od niej. Po drodze starali się namówić Oglalów Czerwonej Chmury do pójścia z nimi. Doszło do bójki między Indianami i w końcu nieprzejednani, drwiąc z „Indian z agencji”, zabrali część ich zapasów i odeszli. Ostatecznie dotarli do Kanady i dołączyli do Siedzącego Byka. W lutym 1878 r. płk Miles, zaalarmowany wiadomościami o dużej liczbie Sjuksów po amerykańskiej stronie granicy, wyruszył z 800 kawalerzystami, lecz ponieważ Departament Wojny zabronił mu atakować Indian, o ile pozostaną na północ od Missouri, wrócił do Fortu Keogh. Przez cały rok Sjuksowie krążyli do woli po obu stronach granicy. Nie poprawiało to humoru superintendentowi Walshowi. Wzajemne stosunki pogorszyły się, kiedy shaglashapi odbierali wracającym zza „magicznej linii” zdobyte konie i inne łupy, w dodatku pouczając ich, że linia ta nie służy do tego, by mieli się gdzie kryć przed mila hańska. Do czego więc służy? W 1879 r. na skutek spadku liczby bizonów w Kanadzie wśród Indian pojawił się głód. Sjuksowie byli dotknięci podwójnie — nie przysługiwała im opieka rządowa, a przez Indian kanadyjskich byli uważani za niepożądaną konkurencję na łowiskach15. Pojawiający się nastrój beznadziejności osłabiał pozycję wodzów. Siedzący Byk prosił krewnych w agencji, aby wysondowali możliwość jego powrotu. W USA jednak, pod wpływem wyrażanych przez Kanadyjczyków i Sjuksów sympatii dla Nez Perce (których kilkuset znalazło azyl w Kanadzie)16, sądzono, że Sjuksowie mogą podjąć na nowo działania wojenne. W Kongresie żądano, „aby prezydent złożył informację, czy i jakie przygotowania wojskowe zostały podjęte, aby zapobiec groźbie 15 W lutym 1879 r. rząd kanadyjski oceniał, że zasoby bizonów mogą przy aktualnym tempie zużycia pokryć 5-letnie zapotrzebowanie miejscowych Indian. Omawiając możliwości utrzymywania Indian w wypadku ich wyczerpania, Sjuksów uznano za „element maruderski, konsekwentnie antagonistyczny wobec pokoju wewnętrznego” ( H o o p e s , op. cit., s. 243—244). 16 8 października 1877 r. oddział NWMP wyruszył nad granicę, ponieważ Walsha doszły pogłoski, iż Miles w pościgu za Nez Perce może naruszyć terytorium Kanady. Do policjantów dołączyło około tysiąca Sjuksów. Choć Walsh ostrzegł ich, że jeśli zaatakują Amerykanów, „Czerwone Kurtki jak wilki będą szukać ich krwi”, był pewien, że gdyby Miles rzeczywiście nadszedł, nie pohamowałby Sjuksów. T u r n e r , op. cit., s. 109-113.

inwazji Indian pod wodzą Siedzącego Byka z Ameryki Brytyjskiej”. Rząd Kanady oskarżano o łamanie prawa międzynarodowego, ponieważ ich nie rozbroił i nie internował, oraz obarczano odpowiedzialnością „za wszystkie szkody, które mogą nastąpić”. Kanadyjczycy wskazywali, że nie mają sił, które mogłyby się tego zadania podjąć, i oświadczali, że ponieważ rząd USA narzucił im obecność uchodźców, powinien pomóc im się ich pozbyć, oferując korzystne dla Indian warunki kapitulacji17. Przy całej sympatii obawiano się, że Siedzący Byk może dać przykład kanadyjskim Indianom — Czame Stopy zaczęli już też „polować na bizony pinto” (kraść bydło), a buntowniczy Metys Louis Riel próbował doprowadzić do połączenia wszystkich uciśnionych18. Tymczasem w Wood Mountain nastroje pogarszały się. Policjanci byli źli, gdyż rząd zmniejszył im pensje. Wybuchła epidemia „górskiej febry”, odmiany malarii, pociągając zgony wśród Indian, Metysów i policjantów. Zaczynały się bójki, w których uczestniczyli Sjuksowie z jednej strony, a policjanci i Metysi z drugiej. Siedzący Byk ogłosił, że jeśli ktoś z Indian chce wracać do USA, nie będzie mu stawał na drodze. W marcu Sjuksowie w towarzystwie Nez Perce pojawili się nad Powder, Big Horn i Yellowstone, uprowadzając konie Wronom i bydło z rancz, które powstały w tej okolicy (duże straty poniósł Countryman, który znacznie rozwinął interesy), zabijając osadników i uniemożliwiając polowanie Indianom z agencji. Dwie kompanie 2 pułku kawalerii bezsilnie uganiały się za intruzami. Zachęceni sukcesami Sjuksów, dołączyli do nich kanadyjscy Gros Ventres — 6 kwietnia napadli na ranczo nad Powder, zabili ranczera Sebezzo, ranili jego partnera i uprowadzili bydło. 17 kwietnia 14 konnych piechurów z 3 i 7 pułku piechoty oraz 6 zwiadowców Wron stoczyło potyczkę ze Sjuksami, którzy powracali do Kanady ze zdobyczą, i zabili 8 z nich, tracąc dwóch zabitych i jednego rannego. W maju Indianie zaczęli uprowadzać bydło na wschód od Little Big Horn; żołnierze z Fortu Custer bezskutecznie próbowali ich ścigać. W maju Siedzący Byk po raz pierwszy od 1876 r. zorganizował taniec słońca, aby wzmocnić swoją pozycję przez szamańskie rytuały i podnieść morale. To ostatnie tak mu się udało, że młodzieńcy, którzy dowiedli hartu ducha i ciała, potwierdzili swą sprawność, 17

H o o p e s, op. cit., s. 241-243. Siedzący Byk twierdził, że Louis Riel pięciokrotnie namawiał go do podjęcia wspólnie wojny przeciwko władzom kanadyjskim, lecz on poinformował o tym NWMP (por. T u r n e r , op. cit., s. 255). Walsh nigdzie o tym nie wspomina. 18

uprowadzając konie z rancza w Wood Mountain. Kiedy Walsh zażądał ich zwrotu, szaman zgodził się pod warunkiem, że zatrzyma sobie 10 najlepszych. Walsh zagroził, że będzie współpracował z armią amerykańską, i Siedzący Byk ustąpił. Wiedział, co robi — niedawno superintendentowi złożył wizytę amerykański pułkownik, który oskarżył go o zabójstwo dwóch kurierów w 1868 r. Walsh zapowiedział, że jeśli Amerykanie przedłożą sądowy nakaz aresz­ towania, będzie można podjąć starania o ekstradycję. Nakaz nie przyszedł, ale kto wie... — Nikt nie może udowodnić, że ich zabiłem — powiedział Siedzący Byk Walshowi. — Lepiej niech wasichun porozmawiają z Cętkowanym Ogonem. To on, ten łobuz, którego teraz karmią w agencji, zabił kurierów, i popełnił jeszcze inne zbrodnie, a teraz nasyła na mnie żołnierzy, aby ocalić własną skórę. Na wszelki wypadek Siedzący Byk postanowił zejść na jakiś czas z oczu shaglashapi. W czerwcu 5 tysięcy Sjuksów z Kanady, w tym 2 tysiące wojowników, wędrowało między Missouri a Yellowstone. Polowali na bizony, ale również uprowadzili prawie 300 sztuk bydła i zabili około 20 osadników. Miles wyruszył z Fortu Keogh na czele 9 kompanii 5 i 6 pułku piechoty, 7 kompanii 2 pułku kawalerii, jednostki artylerii i oddziału zwiadowczego, razem 676 oficerów i żołnierzy i 143 zwiadowców (białych, Wron i Szejenów19), z zadaniem „zniszczenia obozu, oddzielenia Indian, co do których zachodzą wątpliwości, od zaprzysięgłe wrogich, i zmuszenia za­ granicznych Indian do powrotu na północną stronę granicy”20. W połowie lipca zwiadowcy znaleźli obóz Sjuksów. „Duże Legginsy” Brughiere, Krótkoogoniasty Koń i tłumacz wjechali do niego i zażądali, by Siedzący Byk się poddał. — Nie wyniesiecie stąd waszych skalpów — zagroził jakiś Sjuks. Krótkoogoniasty Koń był jednym z piątki Szejenów, która nad Little Big Hom stawiła czoło półbatalionowi Yatesa. 19

Byli to Północni Szejenowie, którzy w 1877 r. zostali przeniesieni do Oklahomy. W 1878 r. pod wodzą Tępego Noża, Małego Wilka i Dzikiego Wieprza powrócili do Montany, niszcząc po drodze osady w Kansas i Nebrasce, zabijając ponad 40 ludzi, popełniając liczne gwałty i uprowadzając konie. Pomimo zmobilizowania wszystkich sił w Departamentach Missouri, Platte i Dakota, wojsko nie było w stanie ich doścignąć (w akcji brał udział również 7 pułk kawalerii). Dopiero w styczniu 1879 r. Szejenowie zostali rozbici, tracąc wielu ludzi, w tym Tępego Noża. Por. W. P. Clark z 2 pk zatrzymał Małego Wilka i namówił go, by się zaciągnął jako zwiadowca Milesa. 20 Record..., s. 86-87.

— Jedziemy do Niedźwiedziej Kurtki — powiedział spokojnie —i wrócimy tu z nim. - Przychodźcie, nie będę uciekał - odparł Siedzący Byk. Jednakże żołnierze na miejscu obozu zastali tylko ślady po tipi. Miles ruszył za nim, pozostawiwszy część oddziału, aby zgarnęła Metysów, którzy w pobliżu urządzili placówki handlowe, zaopatrując Sjuksów w amunicję i kupując od nich skóry21. 17 lipca grupa por. Clarka, złożona z kompanii 2 pułku kawalerii, kompanii 5 pułku piechoty i 50 zwiadowców, natknęła się na 400 Sjuksów. Siedzący Byk podjął walkę, ufny w moc tańca słońca, która sprawdziła się nad Rosebud i Potokiem Tłustej Trawy. Oddział Clarka wkrótce znalazł się w okrążeniu, dwóch żołnierzy i trzech zwiadowców zginęło — podobno jednego zabił Siedzący Byk. Miles jednak nadszedł szybko. Jego armaty otworzyły ogień z dużej odległości. Nadlatujące granaty nie wyrządziły Indianom szkód, ale spowodowały panikę. Sjuksowie wycofując się porzucali konie, bydło i inne łupy. Po trzech dniach pościgu Miles zatrzymał się przed „magiczną linią”. Po jej drugiej stronie Sjuksowie odzyskali kontenans i kiedy zjawił się Walsh, zastał 2500 wojowników, odgrażających się akicita. Tylu uzbrojonych Indian na raz nikt z NWMP jeszcze nie oglądał. - Niedźwiedzia Kurtka padnie jak sucha trawa w ogniu! Ścigają mnie jak głodne wilki, ale natrafili na jadowitego grzechotnika! Nim słońce wstanie, czeka nas zwycięstwo tak łatwe, jak nad Tłustą Trawą — przemawiał szaman. Walsh podziwiał Siedzącego Byka, a sąsiadów nie darzył uczuciem, i był gotów spojrzeć przez palce na jego akcję, „gdyby Miles narzucił Kanadzie niegodziwą inwazję, jak to Amerykanie zrobili z Meksykiem, by zabijać i chwytać Indian”22, lecz mógł sobie wyobrazić konsekwencje, gdyby Sjuksowie za jego wiedzą zaatako­ wali armię amerykańską z terytorium kanadyjskiego. Przypomniał więc, że w takim razie nie mogliby liczyć na azyl. — Jak to? To oni zaczęli, zaatakowali nas i strzelali do nas tylko dlatego, że zbieraliśmy żywność dla naszych głodnych dzieci —szaman umiał grać na wielu strunach. Walsh dyskutował z Indianami 22 godziny, zanim emocje opadły. Sjuksowie przenieśli się o 20 mil od granicy. Walsh towarzyszył im 21 Aresztowano 829 Metysów z 665 wozami (tamże, s. 87). Prawo kanadyjskie nie zabraniało sprzedaży amunicji Indianom. 22 Cyt. wg T u r n e r , op. cit., s . 174.

przez jakiś czas, przysłuchując się relacjom z ostatnich wydarzeń. Wódz Długi Pies ciągle mamrotał, naśladując artylerię Milesa. — Pop, pop, pop (wystrzały armatnie) - Przerwa. - Bum, bum, bum (wybuchy granatów) — Przerwa. - Sukinsyny. Dla zażegnania konfliktu superintendent spotkał się z płk. Milesem. Uzyskał zapewnienie, że Amerykanie nie naruszą granicy „Europy”, jak nazywali Kanadę żołnierze. Sam uspokajał, że Sjuksowie nie chcą walczyć z białymi, pragnęliby tylko dobrać się do skóry Wronom. Sjuksowie znowu zaczęli przenikać na drugą stronę. Siedzący Byk nakłaniał ich do tego, ponieważ rajdy uwieńczone zdobyciem koni zwiększały jego prestiż. W lutym 1880 r. zaczęły się znów napady. Walsh czuł rosnącą presję. Jego przełożeni mieli mu za złe, że fraternizuje się z Siedzącym Bykiem. Toteż gdy szaman zjawił się z kilkoma wodzami i zażądał herbaty i tytoniu, major zwymyślał go i zagroził, że jeśli kradzieże się nie skończą, zakuje go w kajdanki. Siedzący Byk sięgnął po rewolwer. Walsh wykręcił mu rękę i kopniakiem poniżej krzyża wyrzucił za drzwi. Szaman wkrótce powrócił na czele kilkuset konnych Indian. 30 konstabli zajęło stanowiska, a Walsh wyszedł naprzeciw. — Nie przechodźcie poza tę linię — wskazał barierkę z żerdzi. — Kto to zrobi, pożałuje. Sjuksowie zatrzymali się. — Dobrze — pochwalił Walsh—jesteście mądrzy. A teraz daję wam pięć minut na rozejście się. Siedzący Byk stracił twarz i zgodził się , aby kto zechce, odszedł do agencji. Pierwsi Oglalowie skorzystali z tego już w kwietniu. W lipcu Walsh został odwołany23, a jego następca Crozier bez ogródek informował wodzów, że nie mogą liczyć na dom w Kanadzie. We wrześniu zwiadowca Milesa Edwin „Ryba” Allison bez przeszkód poruszał się po obozach Sjuksów, rozdając z pełnego wozu żywność, kawę oraz tytoń i podsycając nostalgię. Kilku Sjuksów odwiedziło Milesa, aby zorientować się, co ich może czekać. Miles przyjął ich z kurtuazją i zademonstrował nowość — telefon, który zrobił na nich takie samo wrażenie, jak na cesarzu Brazylii. Jeszcze w tym samym 23 Walsh byl oskarżany nie tylko o nieudolność i brak reakcji na nieustanne naruszanie granicy, lecz również o monopolizowanie kontaktów z Siedzącym Bykiem w celu umocnienia własnej pozycji. Podejrzewano również, że dlatego właśnie nie jest zainteresowany w opuszczeniu przez Sjuksów Kanady. Podejrzenia te umacniał Siedzący Byk, który odmawiał negocjowania z innymi przedstawicielami władz.

miesiącu Wielka Droga z 200 ludźmi poddał się w Forcie Keogh. Wkrótce poszedł za nim Żółć24 z 400 ludźmi. Zima była ciężka i mimo humanitarnych starań NWMP Indianom doskwierał głód i „górska febra”. Od stycznia 1881 r. co miesiąc nowe obozy Indian przybywały do fortów i składały broń. Wiosną nad Missouri pojawiły się bizony. Wojownicy Siedzącego Byka ukradli Metysom 50 koni i pojechali na polowanie. Szaman odzyskał humor i odesłał Allisona z żądaniem, aby na negocjacje do Sjuksów przyjechał oficer armii. Zamiast niego pojawił się gen. Terry na czele oddziału i łowcy znowu schronili się w Kanadzie. Policjanci rozmiękczali Siedzącego Byka i jego ludzi wystawnymi ucztami, aż szaman zgodził się na powrót pod warunkiem, że otrzyma list żelazny. Mjr Brotherton z Fortu Buford wystawił taki dokument, lecz gdy po kolejnej uczcie Crozier wręczył go Siedzącemu Bykowi, temu znów odmienił się nastrój. Gromko oskarżył policję o sfałszowanie listu i wyszedł. Crozier miał już tego dość. Wiosna 1881 r. stała się dla Sjuksów ciężka — tylko Legare udzielał im faktycznie bezzwrotnego kredytu, sam będąc już na skraju bankruc­ twa. Crozier użył jego wpływu. 21 kwietnia Legare wydał ucztę i wbrew Siedzącemu Bykowi, który groził mu śmiercią, przekonał kilkunastu Indian, by razem z nim pojechali do Fortu Buford. Gdy wrócił, zastał Sjuksów plądrujących sklep. Siedzącego Byka nie było — pojechał ubiegać się o azyl. Wymieniał na żywność to, co biali cenili najbardziej — pamiątki po bitwie nad Tłustą Trawą, ostatnie zegarki, pięć wojskowych koni z siodłami... Legare odwoził grupki Indian do amerykańskich fortów, a władze kanadyjskie korowodziły się z szamanem. W końcu Walsh użył nieoficjalnych kontaktów w USA i uzyskał zapewnienie na szczeblu rządowym, że Siedzący Byk nie zostanie po powrocie o nic oskarżony. Policja kanadyjska oferowała mu eskortę i transport aż do agencji. Sjuksowie jednak woleli transport Legarego. W jego sklepie zaopatrzyli się za darmo w prowiant, a Siedzący Byk zabrał na pamiątkę rewolwer i lornetkę. Zdesperowany kupiec nie protestował; byle już sobie poszli... Kolumna wozów wyruszyła 11 lipca i niespiesznie, z postojami na cup of tea i papierosa, sunęła na południe. Do Fortu Buford było tylko 150 mil, ale Legare rozdawał swoim 200 podopiecznym tysiąc funtów 24 Allison obiecywał Żółci stanowisko „króla” wszystkich Hunkpapów, jeśli namówi Siedzącego Byka do powrotu, lecz ponieważ Żółć poddał się sam, plan nie został zrealizowany.

prowiantu dziennie, toteż żywność zaczęła się kończyć. Zawiadomiony mjr Brotherton wysłał mu naprzeciw wozy z mięsem, bekonem i podarkami dla wodzów25. „20 lipca Siedzący Byk z ostatnimi swymi zwolennikami w liczbie 45 mężczyzn, 67 kobiet i 73 dzieci poddał się dowódcy Fortu Buford, Dakota”26. Brotherton pozdrowił wodza-szamana. Siedzący Byk nie odpowie­ dział. Zsiadł z konia i podał nabijany srebrnymi gwoździami Winchester swemu ośmioletniemu synowi, Wroniej Stopie. Daj mój karabin majorowi — rzekł. — Mój synu, nigdy nie zostaniesz mężczyzną, nigdy już bowiem nie będziesz miał karabinu ani konia. Siedzący Byk nie godził się na umieszczenie go w jednym rezerwacie z Czerwoną Chmurą ani z Cętkowanym Ogonem i chciał, aby utworzono dla niego rezerwat w pobliżu granicy, by mógł dowolnie ją przekraczać. Umowę z nim miałby podpisać prezydent, a zagwarantować władze kanadyjskie. Wyrażono zgodę tylko na minimum: ma zamieszkać w rezerwacie Standing Rock, z dala od obu nielubianych przezeń wodzów. 1 sierpnia Siedzący Byk przybył statkiem do Bismarck, gdzie stał się ośrodkiem zainteresowania, fetowany i zapraszany na nie kończące się obiady i sesje fotograficzne. Spotykał się z oficerami z Fortu Lincoln, ale nie chciał mówić o bitwie nad Little Big Horn. We wrześniu karta się odwróciła. Zbyt popularny przywódca i 166 jego ludzi zostali odesłani do Fortu Randall, gdzie spędzili półtora roku jako jeńcy pod strażą 25 (murzyńskiego) pułku piechoty27. Siedzący Byk nadspodziewanie dobrze ułożył sobie stosunki z buffalo soldiers, a do zajmowania się przychodzącymi do niego setkami listów trzeba było przydzielić specjalnego oficera. Autograf szamana kosztował dolara — płatne z góry. Siedzący Byk robił pieniądze, czego nie można było powiedzieć o Legarem. Kupiec o miękkim sercu za swe zasługi dla zapewnienia bezpiecznego osadnictwa na pograniczu otrzymał wiele pochwał od władz kanadyjskich. Uznały one również, że poniesione przez niego koszty powinny zostać zwrócone. 25 Z wozami pojechał kpt. Clifford z 7 pułku piechoty, który był obecny 28 czerwca 1876 r. na pobojowisku nad Little Big Horn. Jego rozkaz brzmiał: „Spotkać (Siedzącego Byka) i sprowadzić jego grupę do Fortu Buford. Z najwyższą odpowiedzialnością wykonać tę delikatną i ważną misję, nie pozwalając niczemu ani nikomu jej zakłócić”. 26 Record..., s. 99. 27 A. L. Fo w 1 e r, The Black Infantry in the West 1869—1891, Westport 1971, s. 53-57.

Legare określił swoje koszty i poniesione straty na 48 891 dolarów. Rząd Kanady wypłacił mu 2 tysiące. Wobec rządu USA jego roszczenia wynosiły 13 412 dolarów. Amerykanie byli hojniejsi — Legare otrzymał 5 tysięcy dolarów28.

WOUNDED KNEE - PINE RIDGE

Kiedy Siedzący Byk wprowadzał napięcie do stosunków amerykańsko-kanadyjskich, pozostali Sjuksowie wy wędrowali w 1877 r. nad Missouri. Kraj ten nie przypadł im do gustu. Nie pamiętali już, że była to ich ojczyzna — w tym miejscu ich dziadowie przekroczyli rzekę i wyruszyli na podbój prerii i równin na zachodzie. Wiosną 1878 r. wrócili na dawne miejsce do nowych agencji (Czerwona Chmura do Pine Ridge, a Cętkowany Ogon do Rosebud), by podjąć inny marsz — ciernistą drogą ku cywilizacji. Praca, szkoła - wszystko to kryło tyleż niebezpieczeństw, co ścieżka wojenna, a nie przynosiło chwały. Siedzący Byk ze swymi stronnikami opuścił w 1883 r. Fort Randall i przybył do agencji Standing Rock. Na powitanie wręczył agentowi Jamesowi McLaughlinowi listę 20 swych najbliższych współpracowników, którzy odtąd mieli zarządzać Indianami w rezer­ wacie, oraz podyktował warunki, na jakich on sam zgodzi się w nim przebywać. McLaughlin, tak brutalnie pozbawiony kierownictwa, słuchał ze zdumieniem, po czym odrzucił wszystkie żądania szamana. Po bliższym poznaniu agent napisał w raporcie: „(Siedzący Byk) jest Indianinem o bardzo przeciętnych zdolnościach, raczej tępym, o wiele mniej inteligentnym niż Żółć [...] Jest nadęty, próżny i samochwalczy. Uważa się za bardzo ważną osobistość, ale ponieważ od czasu Little Big Horn był tak właśnie traktowany i rozpieszczany, nie dziwię się, że nabrał o sobie nadmiernie wysokiego mniemania [...] Nie pojmuję, jak mógł wywierać taki wpływ i kontrolować ludzi stojących wyraźnie wyżej od niego pod każdym względem”. Nie wiadomo, czy Siedzący Byk zapoznał się z tą opinią, ale i tak było jasne, że stosunki między nim a agentem nie będą najlepsze. McLaughlin pokładał ufność w indiańskiej policji, na formowanie której zezwolił Kongres w 1878 r. W jego agencji składała się ona z dawnych wojowników, 28 Jeszcze w latach siedemdziesiątych XX w. spadkobiercy Legarego występowali do rządu USA o wypłacenie reszty sumy z odsetkami.

doświadczonych, wyszkolonych i o wysokim morale. Miał też nadzieję, że wpływ wodzów w rodzaju Żółci i Deszczu w Twarz zrównoważy destrukcyjne oddziaływanie szamana29. Najwybit­ niejszego wodza Sjuksów nie było już niestety wśród żywych - Cętkowany Ogon niedługo cieszył się godnością „króla Indian”. W 1881 r. wódz Wroni Pies z zasadzki strzelił mu w serce. Okazało się, że łatwiej było mu zabić konkurenta, niż zająć jego miejsce — ani on, ani nikt inny nie dorównywał Cętkowanemu Ogonowi inteligencją i zdolnościami. Wroni Pies musiał się wynieść, ale wyrządzonej szkody nie można już było naprawić30. Na razie jednak konfrontacja została odroczona, ponieważ sza­ man znalazł zajęcie. Jak napisał „Herald”, „otoczony powszech­ nym podziwem jako indiański Napoleon”,31 występował podczas uroczystości otwarcia kolei Northern Pacific w Bismarck obok gen. Granta i sprzedawał autografy. Sprzedał również swoją fajkę za 100 dolarów. W 1884 r. odwiedził Nowy Jork i 14 innych miast. „Buffalo Bill” Cody w swej rewii z Dzikiego Zachodu również potrzebował znanych nazwisk. Tymczasem mjr Frank North, niepokonany jako dowódca Paunisów, występując w przedstawieniu spadł z konia, został stratowany i nigdy już nie wystąpił. Kiedy Cody w 1885 r. przysłał agenta do Standing Rock, Siedzącego Byka nie trzeba było długo namawiać. Sam sformułował kontrakt: 50 dolarów tygodniowo plus koszty, a także wyłączność na wykonywanie i sprzedaż jego fotografii (sprzedawał ich tysiące)32. W USA był główną atrakcją rewii, w Kanadzie przyjęto go jako „znamienitego indiańskiego generała i męża stanu”, a relacje 29 Wkrótce po przybyciu do Standing Rock Siedzący Byk doprowadził do zerwania rozmów z komisją rządową na temat przydziału działek, sprzętu rolniczego i zwierząt gospodarskich Indianom i wymógł zgodę na swój udział w jej dalszych posiedzeniach, mimo że nie był wodzem. W 1889 r. jednak jego wpływ na Sjuksów był już wyraźnie mniejszy (S. V e s t a l , Sitting Bull, Champion of the Sioux, Boston 1932, s. 247). 30 Wroni Pies stanął za to morderstwo przed sądem, ale sprawa została umorzona przez Sąd Najwyższy, który uznał ją za wewnątrzplemienną i jako taką nie podlegającą jurysdykcji sądów USA. W 1884 r. Wroni Pies wrócił do agencji Rosebud. W tej atmosferze wkrótce został tam zamordowany inny lojalny wobec rządu wódz Biały Grom ( R o b i n s o n , op. cit., s. 452—453). 31 Niektóre gazety pisały, iż jezuita DeSmet nauczył w młodości Siedzącego Byka francuskiego, a on studiował kampanie Napoleona, w czym krył się sekret jego sukcesów. 32 S e l l , W e y b r i g h t , op. cit., s. 176-178. Walsh twierdził, że zwracano się do niego już przed 1880 r. o pomoc w zaangażowaniu Siedzącego Byka do występów publicznych, lecz on odmówił ( T u r n e r , op. cit., s. 221).

z jego spotkań z politykami ukazały się na czołówkach gazet. Dobrze mu to zrobiło na jego ego, ale McLaughlin zaczął go darzyć zwiększoną antypatią. Miał nadzieję znów pozbyć się szamana na jakiś czas w 1887 r., Cody bowiem proponował mu wyjazd z rewią do Europy, lecz Siedzący Byk odmówił, twierdząc, że jest potrzebniejszy w rezerwacie. McLaughlin mógł być innego zdania, tym bardziej że miał dosyć kłopotów. Opisami trudności w przerabianiu łowców i zbieraczy na rolników, czasem zabawnymi, częściej nie, można by zapełnić księgę. Przerabianie dzieci wojowników na uczniów szło jeszcze gorzej — nauczanie bywało przez ich rodziców uważane za szczególnie wyrafinowane tortury (skrajnie ponury przykład dała Indianka, która swemu wnukowi wykłuła oczy, aby nie musiał chodzić do szkoły)33. W dodatku nie ustawały pogłoski, że armia kanadyjska zaatakuje USA, wyzwoli Czarne Góry i odda je Indianom. Rozpuszczał je tajemniczy biały, który snuł się po obozach Sjuksów, wyrażając im współczucie z powodu nędzy, w jaką wpędził ich rząd ame­ rykański. Podejrzewano, że był agentem NWMP34. Najgorsze jednak miało dopiero przyjść. W 1884 r. z równin definitywnie znikły bizony. Ostatnie stado w Dakocie, liczące tysiąc sztuk, wybili rok wcześniej Sjuksowie, których na polowanie, inaugurujące jego działalność w Standing Rock, poprowadził Siedzący Byk35. Trudno było uwierzyć, że zwierząt tych już nie ma. Toteż kiedy Indianin z plemienia Pajutów, Wielki Burczący Brzuch vel Jack Wilson, znany też pod imieniem Wovoka, podczas zaćmienia słońca doznał natchnienia i ogłosił, że bizony wrócą, jeśli tylko wszyscy Indianie będą wykonywać rytualny taniec, chętnie to podchwycono. Rytuał ten, nazwany Tańcem Ducha, przybrał cechy religijne. Białych niepokoił widok Indian, wirujących w rytm bębnów - może i nie był to taniec wojenny, ale Indianie wpadali podczas niego w trans i mogli stać się nieobliczalni. W 1890 r. Taniec Ducha dotarł do Pine Ridge. Czerwona Chmura ogłosił się wyznawcą nowej religii, a Sjuksowie wzbogacili ją o nowy element — „koszule ducha”, które chroniły 33 G.D. W a g n e r, W. A. A 11 e n, Blankets and Moccasins. Plenty Coups and His People, the Crows, Lincoln 1987, s. 49-50. 34 T u r n e r , op. cit., s. 252-253. 35 R. K. A n d r i s t. The Long Death. The Last Days of the Plains Indian, New York

1967, s. 334.

przed kulami wasichun. Można je było nosić nie tylko podczas tańca, ale i pod wierzchnim odzieniem. Była to dla Sjuksów dobra wiadomość, ponieważ ich stosunki z wasichun pogarszały się. Kongres w ramach oszczędności budżetowych zmniejszył im racje wołowiny. Szerzyły się choroby — grypa, koklusz i odra. Z posęp­ nego nastroju wyrwała ich wieść, że wiosną przyjdzie Mesjasz i wygubi wszystkich białych. Agent Royer, którego Indianie nazywali Młody Człowiek Bojący Się Lakotów i traktowali od­ powiednio, wydawał się w to wierzyć. 30 października meldował, że z 6 tysięcy Sjuksów w Pine Ridge „ponad połowa tańczy”, i prosił o przysłanie 600 — 700 żołnierzy, gdyż siły indiańskiej policji uważał za zbyt małe. 15 listopada zwiększył tę liczbę do tysiąca. Wprawdzie Royer histeryzował, ale i z sąsiedniej agencji Rosebud agent donosił, że Sjuksowie w tańcu nie dają się poskromić policji. W listopadzie rząd przeniósł jurysdykcję nad Sjuksami z Depar­ tamentu Spraw Wewnętrznych do Departamentu Wojny. Wokół Pine Ridge i Rosebud zgromadzono prawie 3 tysiące wojska. Co najmniej 3 tysiące Indian z obu agencji uciekło w badlands i tańce ustały. Kontynuowano je tylko w Standing Rock w obozie Siedzącego Byka (który demonstracyjnie złamał fajkę pokoju i ogłaszał, że pragnie wojny) i w obozie Wielkiej Stopy w rezerwacie Cheyenne River. Minęło kilka tygodni, wypełnionych spekulacjami i obawami, zanim zdecydowano prewencyjnie aresztować Siedzącego Byka. McLaughlin uważał, że indiańska policja wzbudzi mniej sprzeciwu niż wojsko. Mylił się; w oczach szamana reprezentowała ona najgorszy element — Indian, którzy poszli drogą białego człowieka. Kiedy jednak 15 grudnia 43 policjantów otoczyło jego dom, nie stawiał oporu. Dopiero gdy zgromadziło się przy nim ponad stu jego stronników, podniósł protest. Jego syn, Wronia Stopa, może i nie został mężczyz­ ną, ale nie był tchórzem i zaczął z niego szydzić. Siedzący Byk wezwał swoich ludzi, by go uwolnili. Padł strzał. Por. Bycza Głowa został śmiertelnie ranny, ale zdołał postrzelić Siedzącego Byka. Jednocześnie policjant Czerwony Tomahawk strzelił szamanowi w głowę. Rozpętało się piekło. Biały koń, na którym Siedzący Byk jeździł w rewii, jak go nauczono, na odgłos wystrzałów stanął dęba, zarżał i zamachał kopytami. Zdumieni przeciwnicy odskoczyli, umożliwiając policjantom skrycie się w domu. Po dwóch godzinach przyszło z odsieczą wojsko. Policja straciła 6 zabitych, a napastnicy 8 — w tym Siedzącego Byka i Wronią Stopę.

Obóz Wielkiej Stopy z częścią ludzi Siedzącego Byka zbiegł ku badlands. Tymczasem gros wojska przerzucono w tamte strony, aby

jego masą, bez rozlewu krwi zepchnąć Indian z powrotem do rezerwatu. Plan się powiódł i 27 grudnia wszyscy Sjuksowie ruszyli w drogę powrotną do agencji. Wielka Stopa nikogo w badlands nie zastał, a na drugi dzień napotkał batalion (4 kompanie) 7 pułku kawalerii na patrolu. Mjr Whitside zażądał jego bezwarunkowej kapitulacji, a ponieważ Wielka Stopa się zgodził i nawet wywiesił białą flagę, zaprowadził go do małej osady niedaleko Pine Ridge, nad potokiem Wounded Knee36. Dołączył tam płk J. W. Forsyth z jeszcze 4 kompaniami 7 pułku, oddziałem zwiadowców i baterią artylerii. Nie był to już ten sam 7 pułk. Większość żołnierzy była nowymi rekrutami, a z dawnej kadry pozostali Wallace, Vamum, Moylan, Hare, Godfrey i Edgerly37. Pułk otoczył obóz, a 4 dwucalowe szy­ bkostrzelne działka typu Hotchkiss zajęły pozycję na wzgórzu. Forsyth umieścił chorego Wielką Stopę w ogrzewanym namiocie pod opieką lekarza i polecił następnego dnia rozbroić Indian. Było ich 340, w tym 106 wojowników. Forsyth sądził, że po­ traktowali kapitulację poważnie i oddadzą broń. 29 grudnia rano wojownicy wyszli poza obóz i zostali wzięci pod straż. Mieli chodzić grupami do tipi i przynosić swoją broń. Pierwszych 20 przyniosło dwa uszkodzone karabiny. Nie wyglądało to obiecująco, część żołnierzy skierowano więc do przeszukania tipi. Zaczęły wybuchać awantury. Żołnierze znaleźli tylko około 40 sztuk różnej broni palnej. Nadal nikt niczego nie podejrzewał. Nad obozem Sjuksów wciąż łopotała biała flaga, ale wśród wojowników chodził szaman, gwizdał na piszczałce z kości orła i wzywał do walki. Kule akicita były przecież niegroźne — pod kocami Indianie mieli nie tylko noże, tomahawki, Colty i Winchestery, lecz także „koszule ducha”. Nikt z żołnierzy go nie rozumiał. Sierżant zaczął wyciągać naboje z pasów Indian i szybko napełnił nimi kapelusz. Gdy podszedł do jednego z Indian, ten wydobył spod koca karabin i wypalił. Jak na sygnał, inni także dobyli broni i otworzyli ogień do zgromadzonych 36 Potok ten nosił taką nazwę dla upamiętnienia zranienia wodza Sjuksów w kolano przez Wrony (wódz na pamiątkę tego incydentu przybrał imię Mała Rana). Por. H a n s , op. cit., s . 8 1 . 37 Jednym z nowych oficerów był kpt. John J. Pershing, dla którego była to pierwsza istotna akcja.

wokół żołnierzy. Kpt. Wallace, inaczej niż przed Little Big Horn, nie przeczuwał niczego złego i właśnie targował się z Indianami o pamiątki, kiedy został trafiony czterema kulami, a potem dobity siekierą. Vamum stał na uboczu, gawędził z Whitsidem i palił fajkę. Kula wytrąciła mu ją z ust. Por. Hawthome z 2 pułku artylerii zawdzięczał życie zegarkowi, w który trafiła kula i rykoszetowała. Kawalerzyści bez rozkazu albo rzucili się do ucieczki, albo zaczęli strzelać. Chaotyczna wymiana ognia trwała około minuty. Opróżniw­ szy magazynki, Indianie ruszyli do ataku na białą broń. Katolicki misjonarz Craft próbował powstrzymać walczących, został poraniony nożem i z przebitym płucem udzielał konającym absolucji, dopóki nie upadł. Wtedy włączyła się bateria Hotchkissów. Działka posłały serię dwufuntowych granatów — jeden co półtorej sekundy — w obóz, w którym byli sami niekombatanci lub uciekinierzy z pola walki, powodując popłoch. Sjuksowie rzucili się do ucieczki, bezlitośnie ścigani przez kawalerzystów i zwiadowców Szejenów. Po godzinie wszystko ucichło. Sjuksowie mieli prawie 180 zabitych, w tym kobiety i dzieci. 31 żołnierzy zostało zabitych, a ponad drugie tyle było rannych (kilku z nich śmiertelnie)38. Kiedy wieść o bitwie nad Wounded Knee dotarła do Pine Ridge, około 2 tysięcy Sjuksów zgromadziło się na okolicznych wzgórzach. Wybuchła panika. Kobiety i dzieci, biali i Indianie biegali w po­ szukiwaniu schronienia.39 Indianie mogliby zdobyć Pine Ridge w ciągu kilku minut, lecz zadowolili się wznieceniem kanonady. Wkrótce padło trzech żoł­ nierzy. Nie zważając na ostrzał, podbiegł do nich fotograf i robił im zdjęcia. Sytuację uratował oddział indiańskiej policji, który zaatakował i odrzucił najbliższych Sjuksów na większą odległość. Strzelanina i podpalanie zabudowań trwały do wieczora, póki do agencji nie przybył znad Wounded Knee 7 pułk kawalerii z wozami pełnymi rannych żołnierzy i Indian. Na drugi dzień wzmocnił go 9 (murzyński) pułk kawalerii. W okolicy agencji był ostrzeliwany i stracił jednego żołnierza. Ponieważ do agencji doszła wiadomość, że Indianie atakują odległą o 5 mil misję katolicką, 8 kompanii 7 pułku wyjechało z odsieczą. Okazało się, że choć okoliczne budynki stały w płomieniach, to misja nie była jeszcze zagrożona. Na widok 38

Źródła szacują liczbę obecnych Indian na od 340 do 370, a zabitych na od 128 do około 300 (wliczając zmarłych z zimna i wyczerpania). 39 T i b b 1 e s, op. cit., s. 316-317.

wojska Indianie odskoczyli, lecz płk Forsyth zaniedbał zajęcia leżących opodal wzgórz i szybko dostał się w okrążenie. Zginęli por. Mann i szer. Francischetti, a siedmiu zostało rannych, i gdyby nie odsiecz ze strony 9 pułku kawalerii, „pułk mógłby zostać eksterminowany”40. W pierwszy dzień nowego roku Indianie zabili kowboja, który doglądał bydła, dostarczanego do agencji. 3 stycznia gen. Miies przeniósł do Pine Ridge swoją kwaterę główną, dzięki czemu agencję przygotowano do obrony. Nowy atak jednak nie nastąpił, Indianie zadowolili się tylko spaleniem szkoły i kościoła o 15 mil od agencji. W następnych dniach wojsko stoczyło kilka potyczek i straciło kilku ludzi. 5 stycznia nad Wounded Knee rozegrała się ostatnia większa walka z Indianami, którzy przez kilka godzin oblegali karawanę wozów, dopóki nie nadeszła pomoc. W następnych dniach Miles zebrał 8 tysięcy żołnierzy i, unikając starć, otoczył Indian kordonem i zaczął spychać ich ku agencji. 7 stycznia został zabity por. Casey, próbujący nakłonić do powrotu obóz Brule41, ale już 16 stycznia wszyscy Sjuksowie w liczbie około 4 tysięcy powrócili i złożyli broń — w tym około 700 karabinów. Miles rozdzielił wśród nich wojskowe zapasy wołowiny, kawy i cukru. „I tak historia wojen indiańskich na zachodzie kończy się gwałtownie przy ogniskach, wokół których głodni Sjuksowie obgryzają żeberka krów karmionych trawą”42.

40

R o b i n s o n , op. cit., s. 499—500. „Za bardzo wybitne męstwo” w tej akcji kpt. Vamum został odznaczony Medalem Honoru. 41 Indianin, który zabił por. Caseya, niejaki Mnóstwo Koni, stanął za to przed sądem. Sąd umorzył sprawę z uzasadnieniem, iż ponieważ biali i Sjuksowie byli w stanie wojny, Mnóstwo Koni miał prawo zabić nieprzyjacielskiego oficera (P. 1. W e l l m a n , Death On The Prairie, London 1972, s. 205). 42 A n d r i s t. op. cit., s. 353.

POSTSCRIPTUM

Nie piszę pogrzebowej elegii - piszę triumfalny sonet. Walt Whitman, Death Sonnet for Custer, 10 lipca 1876 r.

W 30 lat po bitwie nad Little Big Horn historyk napisał: „Co rzeczywiście się tam zdarzyło, oprócz smutnego faktu, że nie przeżył nikt z 261 ludzi, którzy pojechali z Custerem, prawdopodobnie nigdy się nie dowiemy”1. Był zbytnim pesymistą. Po 120 latach od tamtej czerwcowej niedzieli do wyświetlenia nie pozostała żadna tajemnica. Umożliwił to upływ czasu. Wprawdzie W. A. Graham stwierdził, omawiając przebieg posiedzenia trybunału dochodzeniowego w spra­ wie mjr. Reno, że „choć armia nie czerpała dumy z Little Big Horn, nie miała nic do ukrycia”2, ale w rzeczywistości tak nie było. Jego dzieło z 1926 r., The Story of the Little Big Horn, które przez wiele lat było podstawową monografią tej bitwy, skrywa bardzo wiele. Redagowali je generałowie Godfrey i Edgerly, którym nie zależało na ujawnianiu pewnych mało chlubnych incydentów. Nad przebiegiem walki batalionu Custera miała zapaść zasłona milczenia. Wiele lat minęło, zanim bitwą nad Little Big Horn można było zająć się bezstronnie. Na wschodzie klęskę nad Little Big Horn przyjęto ze zdumieniem, które przynajmniej po części było spowodowane utwierdzonym przez propagandę przekonaniem o pokojowym usposobieniu Indian. W roku, w którym ton nadawała Wystawa Stulecia, demonstrująca osiągnięcia cywilizacji, trudno było pogodzić się z myślą, że nie wszystkim mieszkańcom Ameryki ona odpowiadała. Na zachodzie porażkę Custera przyjęto mniej emocjonalnie. W poszukiwaniu racjonalnego wyjaśnienia z początku powszechnie sądzono, że wpadł R o b i n s o n, op. cit., s. 461. W. A . G r a h a m , Abstract of the Official Record of Proceedings of the Reno Court of Inquiry, etc., Harrisburg 1954, s. VII. 1

2

on w zasadzkę. Próby pogodzenia tej tezy z relacjami mówiącymi o ataku na obóz liczący tysiąc tipi zaczęły jednak prowadzić do teorii zgoła groteskowych — Indianie mieli jakoby zasłonić obóz kurtynami uplecionymi z gałęzi, a nawet powiązać w węzły wysoką trawę. Na tej przeszkodzie konie kawalerii potykały się i przewracały, a ukryci za kurtynami Indianie dokonali dzieła zniszczenia. Wyobrażenie to odrzucono, ale nie zaprzestano przypisywania Indianom motywów, które były im obce. Szaman Siedzący Byk wyrósł w oczach białych na ideowego przywódcę całego narodu Sjuksów i organizatora „walki narodowowyzwoleńczej”. Indianom zaczęto przypisywać graniczące z geniuszem umiejętności strategiczne, Custerowi zaś zarzucać, że ich nie docenił. Czy tak było? Custer przez cały czas liczył się z napotkaniem 1500 wojowników. Miał ich zmusić do powrotu do rezerwatu i uważał, że 7 pułk poradzi sobie z tym. Co jest złego w zaufaniu dowódcy do umiejętności i odwagi jego żołnierzy? Oni również wierzyli w siebie i w dowódcę — nikt, ani oficer, ani szeregowiec, nie napisał po bitwie, że jego zdaniem nie należało iść tropem Indian. Czy ktokolwiek mógłby sobie wyobrazić, że generał, którego w wieku 23 lat nie przeraził Jeb Stuart z kawalerią konfederatów, który szarżował w paszcze baterii armat, zawahałby się przed jakąkolwiek liczbą Sjuksów? Miał czekać na pomoc? Na czyją pomoc? Był tylko on i nikt inny. Jakie byłyby reakcje opinii publicznej na zachodzie i na wschodzie (która także z przyjemnością zarzuciłaby mu tchórzostwo), reakcje armii, gdyby Custer zawrócił ze szlaku nad Rosebud i powrócił do bazy? Albo gdyby udawał, że Indian nie zauważył, i „wykonując rozkaz” poszedł do źródeł Tongue, a oni tymczasem by uciekli, nie moles­ towani przez nikogo? Grant i politycy byliby raczej zadowoleni. Ale Custer nie mógł tak postąpić; nie tylko dlatego, że mógłby w takim wypadku, jak płk Reynolds, liczyć się z sądem wojennym. Po prostu robił to, co było potrzebne do osiągnięcia celu kampanii - do zmuszenia Indian, by zaprzestali napadów i grabieży i powrócili do rezerwatu. A Custer niczego nie robił połowicznie. Wybitnemu kawalerzyście, zwycięzcy wojny secesyjnej i najlep­ szemu znawcy wojny z Indianami równin, zarzucano popełnienie kardynalnych błędów, z których głównym miało być „rozdzielenie sił w obliczu nieprzyjaciela”. Nie jest żadnym taktycznym aks­ jomatem, że przygotowując atak, nie należy dzielić sił. Odwrotnie, bez odwodów, zwiadów, grup osłonowych i oczywiście bez oddziałów

oskrzydlających albo obchodzących nieprzyjaciela trudno sobie wyobrazić bitwę zaczepną — a bitwa kawalerii jest bitwą zaczepną. Wszystkie zwycięskie bitwy zaczepne z Indianami zostały stoczone właśnie według takiego planu, jak pierwsza z nich — wzorcowa bitwa Custera z Szejenami nad Washita w 1868 r. Nad Little Big Horn okoliczności zmusiły Custera do walki w niekorzystnej sytuacji, w której postępował w jedyny możliwy i właściwy sposób. Należało atakować 25 czerwca, pułk bowiem został wykryty. Słuszny był podział na bataliony — rozpoznanie było niezbędne, a oskrzydlenie nieprzyjaciela dawało lepsze pod­ stawy sukcesu. Czy bitwę nad Little Big Horn można było wygrać? Zwycięstwo było możliwe. Wystarczyłoby, aby mjr Reno utrzymał się na swej pozycji w lesie jeszcze pół godziny. Reno opuścił las około 16.00. O 16.00 kpt. Benteen otrzymał kartkę napisaną przez Cooke’a i zaczął dołączać. O 16.10 Benteen znajdował się u wylotu doliny Ash Creek. Gdyby Reno był wtedy jeszcze na pozycji w lesie, Benteen, który o 16.15 ze wzgórza zapoznał się z sytuacją na polu walki, mógłby przekroczyć bród i wesprzeć go. Zaatakowani od tyłu Indianie niewątpliwie odskoczyliby, pozwalając na połączenie się obu batalio­ nów. Nastąpiłoby to nie później niż o 16.30. O 16.00 Custer był w wąwozie Medicine Tail. O 16.15 mógłby całym batalionem (wydzielanie półbatalionu Yatesa byłoby zbędne) przekroczyć Little Big Horn w dolnym biegu i zaatakować nieprzyjaciela, którego większa część sił zostałaby związana walką w drugim końcu obozu i zdemorali­ zowana niespodziewanym atakiem Benteena. Następstwem byłby popłoch i ucieczka wojowników oraz kapitulacja obozu. Nawet gdyby Reno rozpoczął odwrót o 16.15, sytuacja byłaby do uratowania. Benteen mógłby go osłonić, dzięki czemu straty jego batalionu byłyby znacznie mniejsze, a żołnierze w lepszej kondycji. Także i wtedy oba bataliony połączyłyby się o 16.30 (praw­ dopodobnie na prawym brzegu Little Big Hom). Nie byłoby powodu, dla którego miałyby zwlekać z dołączeniem do Custera, który również i w takim wypadku o 16.15 zacząłby całym batalionem atak na obóz Indian w jego północnej części. Reno i Benteen dotarliby do Custera najpóźniej o 17.15. Zapewne byłoby to za późno dla osiągnięcia zwycięstwa (obóz miałby dość czasu, by uciec), ale zapobiegłoby klęsce. Dlaczego tak się nie stało?

Jedyny błąd, jaki popełnił Custer, nie miał charakteru taktycznego. Błędem tym było powierzenie dowództwa batalionów mjr. Reno i kpt. Benteenowi. Co najmniej od chwili załamania się Reno z powodu niesprawiedliwego potraktowania go przez gen. Terry’ego Custer wiedział, źe Reno jest mało odporny psychicznie, a w dodatku ma do niego uraz za to, że nie wziął go pod obronę przed Terrym. Custerowi była także znana niechęć Benteena do niego, jego wybujały indywidualizm i nadmierna ambicja. Na miejsce mjr. Reno znakomi­ cie nadawał się twardy w obronie kpt. Keogh, a na miejsce Benteena agresywny kpt. Yates. Gdyby ponadto Custer powierzył tabory kpt. Weirowi, kombinacja taka zapewniłaby szybką i skuteczną reakcję na każdy jego rozkaz. Custer jednak szanował starszeństwo Reno i Benteena, a będąc sam gotów do współpracy, nie dopuszczał myśli, by osobiste animozje miały odbijać się na jakości służby (dowodzi tego jego prośba o powrót do pułku mjr. Merrilla, który go szkalował w gazetach). Czy była to naiwność? W ten sposób bitwa nad Little Big Horn uzyskała charakter trzech starć, w których każdy batalion walczył odrębnie. Trzeba przypo­ mnieć, że z każdego oddziału jedna czwarta sił została odłączona jako koniowodni. A więc 100 ludzi mjr. Reno i 150 ludzi ppłk. Custera stawiało oddzielnie czoło ponad tysiącowi Indian, którzy mieli dwukrotnie więcej Winchesterów niż Custer żołnierzy. Batalion Custera zginął nie na skutek błędów, lecz z powodu przewagi Indian, ich większej liczebności, lepszego uzbrojenia, siły ognia, wreszcie ich zapału u szczytu sezonu wojowania. Oczywiście, i w takiej sytuacji zwycięstwo było możliwe. Nie zawsze jednak można go w takich okolicznościach oczekiwać. Warto przypomnieć, że był czas, kiedy klęski wojska w bitwach z Indianami nie były niczym niezwykłym, lecz raczej regułą. W 1754 r. nad Turtle Creek angielski gen. mjr Edward Braddock stracił 714 z 1200 ludzi, w 1777 r. nad Oriskany w bitwie z 400 Indianami, wspieranymi przez 80 białych, zginął gen. bryg. Nicholas Herkimer, który stracił ze swych 700 ludzi 400 zabitych i rannych, w 1778 r. w dolinie Wyoming (w Pensylwanii) z rąk Irokezów zginęło 302 z 450 amerykańskich milicjantów (Irokezi stracili 1 zabitego i 8 rannych)3. W 1791 r. gen. Arthur St. Clair w bitwie z plemieniem Miami w lasach Ohio z 1400 ludzi stracił 632 zabitych (w tej liczbie był gen. mjr Richard Butler) i 264 3 D. Van E v e r y , A Company of Heroes. The American Frontier 1775—1783, New York 1962.

rannych. Bitwy z Indianami leśnymi bywały staczane przez większe oddziały, lecz i mniejsze bitwy w latach późniejszych były równie krwawe. W 1835 r. na Florydzie Seminole zniszczyli oddział mjr. Francisa Dade’a, liczący 8 oficerów i 102 ludzi z 6-funtówką; przy życiu zostało trzech. Czego chciał Custer? Można sądzić, że po ostatniej wizycie w Waszyngtonie Custer był wstrząśnięty małością polityków, gotowych dla celów wyborczych poświęcić powodzenie kampanii indiańskiej, która miała uczynić zachód bezpiecznym dla osadnictwa. Zwiększyło to jego determinację, by ją wygrać nawet wbrew nim. Niektórzy powiadali, że zapał, z jakim wykonywał to zadanie, wynikał z chęci zrehabilitowania się w oczach Granta — tak jakby Custer potrzebował rehabilitacji. Nie wiadomo, skąd pojawił się niczym nie udokumentowany pomysł, że Custer miał ambicje zostania prezydentem. Custer nie angażował się w działalność polityczną, a poza tym zwycięstwa nad Indianami w karierze politycznej nie pomagały — raczej odwrotnie, jak demon­ strował los płk. Chivingtona4. Dotyczyło to zresztą również kariery wojskowej. Dopiero w 1905 r. pomyślano, by weteranów wojen z Indianami uhonorować odznaką Indian Campaign Badge. Płk Forsyth sugerował, że po udanej kampanii Custer mógłby liczyć na awans do stopnia generała brygady. W świetle faktu, że wniosek o awansowanie Godfreya do tego stopnia został w 1901 r. wstrzymany przez prezydenta Teodora Roosevelta, ponieważ Godfrey uczestniczył w bitwie nad Wounded Knee5, jest to mało prawdopodobne. Czego więc mógł się spodziewać? Być może byłaby to dla Custera ostatnia kampania, nawet gdyby ją przeżył. Dominującą cechą jego charakteru było to, że się rozwijał, dojrzewał i wzrastał. Od roku 1873 dał się poznać jako inny człowiek niż „chłopiec-generał” z czasów wojny secesyjnej i „myśliwy z prerii” z lat bezpośrednio powojennych. Wykazywał szerokie zainteresowania i bogate umiejętności, coraz więcej pisał, cieszył się uznaniem 4 Płk J. M. Chivington w 1862 r. odegrał decydującą rolę w zwycięskiej dla Unii bitwie o przełęcz Glorieta w Colorado, zwanej Gettysburgiem zachodu. Wykorzystując zdobytą sławę, planował karierę wojskową i polityczną. W 1864 r. w ramach pacyfikowania zniszczył obóz Szejenów nad Sand Creek, zabijając około 150 mężczyzn, kobiet i dzieci. Potępienie, z jakim spotkał się ten postępek, wtrąciło go w polityczny niebyt. 5 Godfrey otrzymał awans na generała brygady w 1907 r., odchodząc na emeryturę.

w środowiskach naukowych. Redpath Lyceum Bureau, agentura wybitnych wykładowców, podczas jego ostatniego urlopu zapropo­ nowała mu kontrakt na wygłoszenie cyklu wykładów — po pięć tygodniowo - przez pięć miesięcy, po 200 dolarów za wykład. To by go zaabsorbowało, musiałby prosić o długi urlop. Czy wróciłby do armii? Być może nie. Przeżycia ostatniego okresu prawdopodobnie zniechęciłyby go do wyciągania za polityków kasztanów z ognia. Dzięki wykładom uzyskałby skromny kapitał. Ugruntowałby swoje powołanie, siedziałby za biurkiem w Monroe i tworzył, miałby czas i na wizyty w Nowym Jorku, i na preriach. Konferowałby z profeso­ rami w Instytucie Smithsonian, prowadziłby ekspedycje paleontolo­ gów do badlands i zoologów do Parku Narodowego Yellowstone... Jaki był w tym sens? Śmierć Custera wywarła wstrząs i sprawiła, że tym razem politycy nie mogli schować głowy w piasek, lecz musieli pozwolić na doprowadzenie kampanii do końca. Po bitwie nad Little Big Horn podniosły się wołania o sformowanie pułków ochotniczych. Nie wyrażono na to zgody — było to po myśli Custera, który był przeciwnikiem angażowania w konflikty indiańskie milicji. Natomiast w armii nastąpiła konieczna poprawa; oprócz budowy nowych fortów, po 1876 r. zwiększono liczbę kawalerzystów — nowa ustawa reformująca armię zmniejszyła wprawdzie o 5 tysięcy liczbę szere­ gowców w ogóle, ale dodała 2500 do jednostek kawalerii walczących z Indianami. Polepszano także jakość wyszkolenia — w 1877 r. opracowano system nauki strzelania do celu. Otwarcie Czarnych Gór dla osadnictwa zasiliło gospodarkę złotem (wydobywa się je w okolicy Deadwood do dziś), zwiększając ilość kapitału. Rozwój Czarnych Gór i całego regionu był możliwy dzięki uczynieniu równin bezpiecznymi od napadów, co pozwoliło setkom tysięcy ludzi na zaangażowanie się w rolnictwo i hodowlę. Skutek był natychmiastowy - w 1878 r. zaczął się okres bezprecedensowego wzrostu gospodarczego. W ciągu następnych 20 lat podwoił się wolumen produkcji przemysłowej, dwukrotnie zwiększyła się też liczba fabryk i zatrudnionych w nich robotników. Epokowe wynalazki zrewolucjonizowały życie. Liczba mieszkańców miast wzrosła z 28% w 1880 r. do 40% w 1900 r. Produkcja stali zwiększyła się siedmiokrotnie; przed końcem stulecia USA prześcignęły w tej dziedzinie Wielką Brytanię. Stali potrzebowały koleje, których długość wzrosła ponad dwukrotnie, przekraczając pod koniec wieku

300 tysięcy km. Równiny stały się spichrzem zbożowym i dostawcą mięsa dla zakładów w Chicago (przetwórstwo mięsa w tym okresie stało się jednym z głównych amerykańskich przemysłów). Na zachodzie rozwinęła się produkcja maszyn rolniczych. Eksport wzrósł o 250%. Dzięki „opętanym chciwością” poszukiwaczom złota wyrosło mocarstwo przemysłowe. W miarę rozwoju cywilizacji koczowniczy Indianie znikali tak, jak kiedyś często spotykane tabory cygańskie znikły z dróg i łąk Europy, mimo że nikt przeciwko nim nie wysłał kawalerii. To liczebność osadnictwa pokonała Indian, nie wojsko — traperzy, lecz górnicy, ranczerzy, farmerzy, kolejarze, kupcy. To gęstość zaludnienia, a nie armia, uczyniła niemożliwym dokonywanie rajdów i napadów. Indianie na zachód od Missisipi bardziej niż od armii ucierpieli od postępu, który zapewnili im biali przyjaciele. Zniszczyła ich atmosfera getta, demoralizującego socjalem i nie pozwalającego na indywidualny rozwój. Nabrali mentalności ludzi nie pracujących na utrzymanie, lecz z pokolenia na pokolenia żyjących z zasiłków. Kiedy skończyły się lata tłuste, zasiłki zmniejszono. Indianie z agencji Rosebud i Standing Rock spauperyzowali się, nadal nie uprawiają roli i jeszcze obecnie domagają się zapłaty za Czarne Góry (może lepiej było przyjąć w 1875 r. 6 milionów dolarów...). Wielki eksperyment społeczny nie powiódł się, a rozczarowani humanitaryści, stracili dla jego przedmiotu zainteresowanie i skupili się na reformie penitenc­ jarnej i prawach kobiet. Łowca sławy? „Oto sława żołnierska — zostać zabitym przez Indian i mieć nazwisko przekręcone w gazecie”6, takie zgryźliwe epitafium miał dla Custera gen. Sherman. Mylił się. Chyba więcej książek napisano o Custerze niż o Napoleonie, a żadna z amerykań­ skich bitew nie doczekała się tylu analiz, co Little Big Hom. W 1867 r. George Armstrong Custer napisał: „Wchodząc w wiek męski nie pragnąłem bogactwa, nie chciałem być uczony, lecz chciałem być wielki”. Jeśli się bardzo pragnie, marzenia się spełniają, choć czasem w nieoczekiwany sposób.

6

W pierwszych doniesieniach w gazetach o śmierci Custera wystąpił on jako Custar.

BIBLIOGRAFIA

Wydawnictwa źródłowe, pamiętniki i wspomnienia B a r n i t z Alfred, Life in Custer’s Cavalry, ed. by Robert M. Utley, New Haven and London 1977. B o u r k e John Gregory, On the Border with Crook, Glorieta 1971 (repr.). B r i n i n s t o o 1 Earl Alonzo, A Trooper With Custer, Columbus 1926. B r u c e Robert, The Fighting Norths and the Pawnee Scouts. Narratives and Reminiscences of Military Service on the Old Frontier, New York 1932. C l a r k George M., Scalp Dance: the Edgerly Papers on the Battle of the Little Big Horn, etc., Oswego 1985. C l a r k Robert A., ed., The killing of Chief Crazy Horse: 3 eyewitness views, Lincoln 1988. C o d y William Frederick, The Life of hon. William F. Cody known as Buffalo Bill, Hartford 1879. C o f f e e n Herbert, The Custer Battle Book, New York 1964. C r o o k George, General George Crook, Norman 1986. C u s t e r George Armstrong, My Life on the Plains, New York 1876. D o d g e Richard Irving, Our Wild Indians: 33 Years Personal Experience, etc., Hartford 1882. G r a h a m William A., Abstract of the Official Record of Proceedings of the Reno Court of Inquiry, etc., Harrisburg 1954. G r a h a m William A., The Custer Myth: A Source Book of Custeriana, Lincoln 1986. F i n e r t y James F., War-Path and Bivouac, or, the Conquest of the Sioux, Chicago 1890. F o u g e r a Katherine Gibson, With Custer’s Cavaliy, Lincoln 1986. H a m m e r Kenneth, ed., Custer in '76: Walter Camp ’s Notes on the Custer Fight, Provo 1976. H a n s Fred M., The Great Sioux Nation: A Complete History of Indian Life and Warfare in America, Minneapolis 1906. H o s e n Frederick E., Rifle, Blanket and Kettle. Selected Indian Treaties and Laws, Jefferson and London 1985. H u g h e s R. P., The Campaign Against the Sioux in 1876 (From Official Sources), „Journal of The Military Service Institution of the Unites States”, vol. XVIII, No LXXIX, styczeń 1896.

H u m f r e v i l l e James L e e , Twenty Years Among Our Hostile Indians, etc., New York 1899. K e i m d e B e n n e v i l l e R . , Sheridan’s troopers on the borders, etc., Glorieta 1977 (repr.). K o u r y M., ed., With Gibbon on the Sioux Campaign of 1876, Bellevue 1970. M a n y p e n n y George Washington, Our Indian Wards, Cincinnati 1880. M e r i n g t o n Marguerite, ed., The Custer Story. The Life and Intimate Letters of General George A. Custer, New York 1950. N o r t h Luther, Man of the Plains. Recollections of Luther North 1856—J882, Lincoln 1961. Record of Engagements with Hostile Indians within the Military Division of the Missouri, Lieutenant-general P. H. Sheridan, Commanding. Compiled at Headquarters Military Division of the Missouri from Official Records, Washington 1882. R o b e r t s Annie, A Summer on the Plains, 1870: From the Diary of..., Mattituck 1983. R o s e n s t i e l Annette, Red and White. Indian Views of the White Man 1492-1982, New York 1983. S e g e r John H., Early Days Among the Cheyenne and Arapahoe Indians, ed. by Stanley Vestal, Norman 1961. S t a n d i n g B e a r Luther, My People, the Sioux, Boston 1928. S t a n d s - I n - T i m b e r John, Cheyenne Memories, New Haven 1967. T a l l e n t Annie D., The Black Hills, or, the Last Hunting Ground of the Dakotahs, New York 1975 (repr.). T h o m p s o n Peter, Peter Thompson’s Narrative of the Little Bighorn Campaign 1876, etc., ed. by Daniel O. Magnussen, Glendale 1974. T i b b 1 e s T. H., Buckskin and Blanket Days, New York 1962. W h e e l e r Homer J., Buffalo Days: the personal narrative, etc., Lincoln 1990 (repr.). W i 11 e r t James, Little Big Horn Diary: Chronicle of the 1876 Indian War, La Mirada 1977. W i n d o 1 p h Charles, I Fought With Custer, Lincoln 1987.

Opracowania A n d r i s t Ralph K., The Long Death. The Last Days of the Plains Indian, New York 1967. A r m s t r o n g D. A., Bullets and Bureaucrats. The Machine Gun and the United States Army, 1861—1916, Westport and London 1981. B a i l e y John W., Pacifying the Plains: General Alfred Terry and the Decline of the Sioux, 1866-1890, Westport 1979. B r o w n Barron, Comanche; the Sole Survivor of All the Forces in Custer’s Last Stand, the Battle of the Little Big Horn, Kansas City 1935. De B a r t h e Joe, Life and Adventures of Frank Grouard, Boston 1963.

D o c k s t a d e r F. J., Great North American Indians. Profiles in Life and Laedership, New York 1977. D u n n Jacob Piatt, Massacres of the Mountains. A Histoiy of the Indian Wars of the Far West, New York 1886. F e r g u s o n R. B., ed., Warfare, Culture and Environment, New York 1984. F o w I e r A. L., The Black Infantry in the West 1869—1891, Westport 1971. F r e e 1 i n g J. E., A Wilderness of Miseries: War and Warriors in Early America, Westport 1990. G r a h a m William A., The Story of the Little Big Horn, New York 1926. G r a y John S., Centennial Campaign. The Sioux War of1876, Fort Collins 1976. G r a y John S., Custer 's Last Campaign: Mitch Boyer and the Little Bighorn Reconstructed, Lincoln 1991. G r i n n e l l George Bird, Pawnee, Blackfeet and Cheyenne, New York 1961. G r i n n e l l George Bird, The Fighting Cheyennes, Norman 1966. He d r e n Paul L., ed., The Great Sioux War 1876-1877: the best from Montana, the Magazine of Western History, Helena 1991. H o e b e 1 E. Adamson, The Cheyennes. Indians of the Great Plains, New York 1960. H o o p e s Alban W., The Road to Little Big Horn — and Beyond, New York 1975. H o w a r d Robert West, ed., This in the West, New York 1957. H y d e George E., Red Cloud's Folk. A History of the Oglala Sioux Indians, Oklahoma 1957. H y d e George E., Spotted Tail's Folk. A History of the Brul Sioux, Norman 1961. I n n i s Ben, Bloody Knife, Custer’s Favorite Scout, Fort Collins 1973. K n i g h t Oliver, Following the Indian Wars. The Story of the Newspaper Correspondents Among the Indian Campaigners, Norman 1960. Lee Robert, Fort Meade and the Black Hills, Lincoln 1991. M a c G i n n i s Anthony, Counting Coup and Cutting Horses: Intertribal Warfare on the Northern Plains 1738—1889, Evergreen 1990. M a r q u i s Thomas B., Custer on the Little Bighorn, Algonac 1986. M a r q u i s Thomas B., Keep the last bullet for yourself. The tine story of the Custer’s last stand, Algonac 1976. M a r q u i s Thomas B., Memoirs of a White Crow Indian, New Y ork 1928. M a r q u i s Thomas B., The Cheyennes of Montana, Algonac 1978. M a r s h a l l Samuel L. A., Crimsoned Prairie. The Wars Between the United States and the Plains Indians During the Winning of the West, New York 1972. P r e s t o n John Hyde, A Short History of the American Revolution, New York 1952. P r u c h a Francis P., The Great Father. The United States Government and the American Indians, Lincoln and London 1979.

R o b i n s o n Doane, A Histoiy of the Dakota or Siotix Indians, Minneapolis 1904. S c h u l t z James W., William Jackson, Indian Scout, Springfield 1976. S c o t t Douglas D., ed., Archaeological perspectives on the battle of the Little Bighorn, Norman 1989. S e l l Henry B., Weybright Victor, Buffalo Bill and the Wild West, New York 1959. S m i t h S h e r r y L., The View From Officer's Row: Army Perception of Western Indians, Tuscon 1990. S t a m m e 1 H. J., Der Indianer, Legende und Wirklichkeit von A—Z, München 1989. S t u b b s Mary L., C o n n o r Stanley R., Armor-Cavahy, Part II: Army National Guard, Washington 1972. T a t e J. P., ed., The American Military on the Frontier. The Proceedings of the 7th Military Histoiy Symposium, United States Aif Force Academy, 30 September — I October 1976, Washington 1978. T a u n t o n Francis B., ed., „No pride in the Little Big Horn”, London 1987. T u r n e r Frank C., Across the Medicine Line, Toronto 1973. U t l e y Robert M., Cavalier in Buckskin: G. A. Custer and the Western Military Frontier, Norman 1988. U t l e y Robert M., Frontier Regulars: The United States Army and the Indian, 1866-1891, New York 1973. Van E v e r y Dale, A Company of Heroes. The American Frontier 1775—1783, New York 1962. V a u g h n J. W., With Crook at the Rosebud, Harrisburg 1956. V e s t a l Stanley, Sitting Bull, Champion of the Sioux, Boston 1932. V i o l a H. J., Diplomats in Buskskin. A History of Indian Delegations in Washington City, Washington 1981. W a g n e r G. D., A l l e n W. A., Blankets and Moccasins. Plenty Coups and His People, the Crows, Lincoln 1987. W e l l m a n Paul I., Death on the Prairie, London 1972. W i l l e y Patrick, Prehistoric warfare on the Great Plains: skeletal analysis of the Crow Creek massacre victims, New York 1990. W i 11 s e y N. B., Brave Warriors, Caldwell 1964.

SPIS ILUSTRACJI Ppłk George Armstrong Custer - ostatnie zdjęcie, wykonane na wiosnę 1876 r. Fort Abraham Lincoln 7 pułk kawalerii podczas parady w Forcie Abraham Lincoln Okaleczone zwłoki sierż. Wylliamsa z 7 pułku kawalerii zabitego przez Sjuksów w czerwcu 1867 r. Dziki Bill Hickok jako zwiadowca Mjr Joel H. Elliott. Jego śmierć w bitwie nad Washita zaciążyła nad dalszymi losami 7 pułku kawalerii Ppłk George Armstrong Custer ze zwiadowcami i psami podczas ekspedycji Yellowstone w 1873 r. Zwiadowca wskazujący mapę to Krwawy Nóż Ordynans Custera John Burkman, trzymający Dandy i Vic. Z tylu widoczne psy Konwersja karabinu Springfield kal. 45-70 na odtylcowy Gatling w Forcie McKean, terytorium Dakota Delegacja Oglalów w Waszyngtonie w 1876 r. Od lewej: Czerwony Pies, Mała Rana, Czerwona Chmura, Amerykański Koń, Czerwona Koszula Generał George Crook Generał Alfred H. Terry Płk John Gibbon Frank Grouard Dwa wcielenia Calamity Jane Washakie Mnóstwo Ciosów Kpt. Guy V. Henry Mjr Marcus A. Reno Dolina Rosebud - tędy kierował się kpt. Anson Mills Kpt. Frederick W. Benteen Kpt. Thomas W. Custer Kpt. Myles W. Keogh Kpt. Thomas B. Weir Kpt. George W. Yates Kpt. Thomas H. French Kpt. Thomas M. McDougall Kpt. Myles Moylan Por. William W. Cooke

Por. Edward S. Godfrey Por. Donald McIntosh Por. James Calhoun Por. Algernon E. Smith Por. Charles C. DeRudio Por. William Van W. Reily Por. Francis M. Gibson Ppor. Benjamin H. Hodgson Ppor. Winfield S. Edgerly Ppor. George D. Wallace Ppor. Charles A. Vamum Ppor. Luther R. Hare Ppor. Henry M. Harrington Ppor. James G. (Jack) Sturgis Dr Henry R. Porter George Herendeen „Samotny Charley” Reynolds Frederick Gerard Mitch Boyer Kędzior Żołnierze mjr. Reno widzieli z doliny na grzbiecie tych wzgórz batalion Custera, kierujący się na północ. Na pierwszym planie jedna z wysp na rzece Miejsce, w którym batalion mjr. Reno przekraczał rzekę w czasie odwrotu Obniżony brzeg rzeki między wylotem wąwozu Medicine Tail a Głębokim Wąwozem Wzgórze Weira widziane z południowego skraju grzbietu Wzgórza Tłustej Trawy. Na pierwszym planie widoczny brzeg Głębokiego Wąwozu Widok ze szczytu Wzgórza Tłustej Trawy w stronę rzeki Widok ze Wzgórza Reno w stronę miejsca, gdzie znajdował się obóz Indian Wzgórze Reno widziane z pozycji Indian na Wzgórzu Strzelców Wyborowych Wąwóz prowadzący ze Wzgórza Reno do rzeki Komańcz Por. Henry J. Nowlan, kwatermistrz 7 pułku kawalerii Kapitan Grant Marsh „Far West” „Far West” i „Nellie Peck” u nabrzeża w Bismarck Superintendent NWMP James Morrow „Bub” Walsh Winchester Siedzącego Byka Pomnik wzniesiony w 1877 r. nad kośćmi zebranymi z pobojowiska nad Little Big Horn Elizabeth Custer w żałobie Siedzący Byk i Buffalo Bill. Zdjęcie to było wydawane masowo z podpisem: „Wczorajsi wrogowie — dziś przyjaciele”

SPIS MAP Działania od 1.03. do 15.06.1876 r. Działania od 21 do 25.06.1876 r. Podejście do Little Big Horn. 25.06.1876 r., godz. 12.00-14.45 Bitwa nad Little Big Horn. 25.06.1876 r., godz. 14.45—16.00 Bitwa nad Little Big Hom. 25.06.1876 r., godz. 16.00-18.00 Działania do końca 1876 r.

SPIS TREŚCI Od autora ..................................................................................................... 5 Żywi i dobrzy ............................................................................................ 13 O pokój i postęp ................................................................................... . 24 Politycy, łowcy wilków i generałowie ...................................................... 55 Jeźdźcy na niebie ...................................................................................... 90 Zapach róż i prochu ................................................................................ 106 Jeśli szlak prowadzi ku Little Big Hom................................................... 114 Niedziela, 25 czerwca 1876 r................................................................... 137 Poniedziałek, 26 czerwca 1876 r............................................................. 236 Wtorek, 27 czerwca 1876 r...................................................................... 263 Obraz mdlącej, upiornej zgrozy .............................................................. 270 W agencjach i w polu ............................................................................. 298 Przez „magiczną linię” ........................................................................... 317 Koniec epopei ......................................................................................... 335 Postscriptum ........................................................................................... 356 Bibliografia ............................................................................................. 363 Spis ilustracji ....................................................................... .................. 367 Spis map ................................................................................................. 369

Dom Wydawniczy Bellona prowadzi sprzedaż wysyłkową swoich książek Nasz adres: Dom Wydawniczy Bellona 00-844 Warszawa ul.Grzybowska 27 tel/fax 620-42 71

Druk i oprawa .Wojskowa Drukarnia w Gdyni ul.Św.Piotra 12 tel.(056)620-15-55 fax (056)681-55-53 Zam.0005 95r.

Opracowanie graficzne serii.Jerzy Kępkiewicz Ilustracja na okładce:Paweł Głodek Redaktor:Jacek Biernacki Redaktor techniczny;Andrzej Wójcik Korekta;Wiesława Zaniewska-Orchowska

© Copright by Grzegorz Swoboda ,Warszawa 1998 © Copright by Dom Wydawniczny Bellona,Warszawa 1998

ISBN 83-11 08716-4