Leven met een winterdepressie 978-90-313-3912-9, 978-90-313-9235-3, 90-313-3432-4, 90-313-3561-4, 90-313-3562-2, 90-313-3877-X, 90-313-3878-8, 90-313-3911-3, 90-313-3912-1 [PDF]

Zitiervorschau

Leven met een winterdepressie

Van A tot ggZ De boeken in de reeks Van A tot ggZ beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de vraag hoe men met het probleem om moet gaan. Door de prettig leesbare combinatie van beschouwingen, cartoons en citaten zijn de boeken niet alleen geschikt voor vertegenwoordigers van patiëntenverenigingen, behandelaren en mantelzorgers, maar vooral ook voor de cliënten zelf en de mensen in hun directe omgeving. De reeks staat onder redactie van: • Joke Kragten, gezondheidspsycholoog, als onderzoeker verbonden aan het Stanley Foundation Bipolair Netwerk en als therapeut bij Altrecht, afdeling Volwassenen • Fred Sterk, psycholoog-psychotherapeut, werkzaam in de ambulante GGZ bij Altrecht, divisie stad Utrecht, tevens docent in het post-academisch onderwijs • Sjoerd Swaen, psycholoog-psychotherapeut, werkzaam bij Parnassia, Psycho-Medisch Centrum te Den Haag, afdeling angststoornissen, tevens supervisor en docent in het post-academisch onderwijs Reeds verschenen: 1. Joke Kragten, Leven met een manisch-depressieve stoornis, ISBN 90 313 3432 4 2. Fred Sterk en Sjoerd Swaen, Leven met een paniekstoornis, ISBN 90 313 3561 4 3. Fred Sterk en Sjoerd Swaen, Leven met een dwangstoornis, ISBN 90 313 3562 2 4. Ed Berretty, Leven met een dwangmatige persoonlijkheidsstoornis, ISBN 90 313 3877 x 5. Joke Kragten, Leven met een sociale fobie, ISBN 90 313 3878 8 6. J. Hoevenaars, Leven met een fobie, ISBN 90 313 3911 3

Leven met een winterdepressie

Ybe Meesters

Bohn Stafleu Van Loghum Houten/Diegem 2002

© 2002 Bohn Stafleu Van Loghum, Houten Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j˚ het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

ISBN 90 313 3912 1 NUR 777 D/2002/3407/094

Ontwerp omslag: p3, Huizen Cartoons: Marcel Jurriëns

Bohn Stafleu Van Loghum Het Spoor 2 3994 AK Houten

Kouterveld 2 1831 Diegem

www.bsl.nl

Voorwoord

Sinds zo'n twintig jaar is het begrip winterdepressie steeds bekender en populairder geworden, ook in gunstige zin. Dat is vooral te danken aan het succes van de behandeling die ervoor is ontdekt: lichttherapie. Het is gebleken dat patiënten met een winterdepressie na blootstelling aan kunstlicht de klachten meestal na enkele dagen zien afnemen. In dit boekje wordt stilgestaan bij het verschijnsel winterdepressie: wat het is, hoe vaak het voorkomt, hoe het is te herkennen en wat de behandelmogelijkheden zijn. Hoe winterdepressie ontstaat, is op dit moment nog onbekend. Er zijn al vele, soms erg aannemelijk klinkende verklaringen bedacht, maar nog niet één wordt door wetenschappelijk bewijs ondersteund. Om iemand met een winterdepressie te behandelen, is die wetenschap kennelijk ook niet nodig. Lichttherapie blijkt meestal dé remedie te zijn. Het is een therapie die heden ten dage in diverse varianten wordt aangeboden. Daarnaast bestaan er nog enkele andere behandelmogelijkheden. Hoewel het begrip winterdepressie pas zo'n twintig jaar als zodanig bekend is, is het niet zo dat seizoengebonden stemmingsstoornissen pas twintig jaar bestaan: ze komen al veel langer voor. Ook aan de 'geschiedenis' van winterdepressie en hoe vaak de klachten nu eigenlijk voorkomen wordt in dit boek aandacht besteed. Ten slotte wordt literatuur genoemd waarin meer informatie is te vinden over winterdepressie, en een aantal nuttige adressen.

5

Dit voorwoord besluit ik met een woord van dank aan Kathelijne Koorengevel en Joke Kragten. De eerste heeft een gedeelte, de tweede de gehele tekst van een eerdere versie van het manuscript doorgelezen en van commentaar voorzien. Ik heb dankbaar gebruik gemaakt van hun suggesties en opmerkingen. Ybe Meesters Ten Boer, mei 2002

6

Inhoud

Voorwoord 1.

2.

3.

Wat is er met me aan hand?

11

Typerend beeld van de kwaal

11

Symptomen

11

Diagnostiek

18

Zelfdiagnose

19

Psychiatrische diagnose

22

Samenvatting

26

Wie krijgt er last van?

29

Breedtegraad

29

Man of vrouw en leeftijd

30

Leefomstandigheden en hulpvraag

31

Samenvatting

33

Hoe heeft het zover kunnen komen?

35

Verklarende modellen

36

Lengte van de dag

36

Melatonine-hypothese

37

Biologische klok

38

Neurotransmitters

40

Erfelijkheid

41

7

4.

5.

6.

8

Gevoeligheid voor licht

43

Bloed als transporteur van de 'boodschap' van licht

44

Psychologische verklaringen

45

Placebo

46

Samenvatting

49

Wat staat me te wachten?

51

Onbehandeld

51

Behandeld

53

Behandeld, maar toch….

55

Samenvatting

58

Hoe wordt lichttherapie toegepast?

59

Lichttherapie: blootstelling aan intensief kunstlicht

59

Vaste apparaten

59

Timing

64

Tijdsduur

67

Andere apparaten

68

Dageraadsimulator

68

Draagbare lichtbronnen

70

Wanneer wel/wanneer niet?

71

Voorspellende factoren

72

Bijwerkingen

73

Stemming

74

Ogen

76

Follow-up

77

Samenvatting

78

Wat voor behandelingen zijn er nog meer?

79

Medicatie

79

Sint-janskruid

80

7.

8.

Psychotherapie

80

Diversen

80

Samenvatting

84

Niet depressief, maar toch last van de winter

85

Samenvatting

88

Is er iets nieuws onder de zon?

89

Seizoengebonden klachten

89

Lichttherapie

91

Samenvatting

94 95

9.

Literatuur en (Internet)adressen

95

Boeken over winterdepressie

96

Artikelen over winterdepressie

96

Internet

96

Voor dit boek geraadpleegde literatuur

98

Bronvermelding van gevalsbeschrijvingen

99

Over de auteur

101

9

1 Wat is er met me aan de hand?

Ty p e r e n d b e e l d v a n d e k w a a l Winterdepressie komt alleen in het winterhalfjaar voor. In de zomer heb je geen klachten en voel je je goed. Het is dus een klachtenpatroon dat zich alleen in de herfst en de winter voordoet. In het voorjaar en de zomer is er met de mensen die aan de stoornis lijden niets bijzonders aan de hand. De klachten beperken zich niet tot éénmaal een depressieve periode in de winter maar treden nagenoeg elk jaar in het winterseizoen op. Vaak hebben patiënten deze klachten al geruime tijd, soms al sinds hun vroegste jeugd. De klachten leiden er in veel gevallen toe dat opleidingen en werkcarrières mislukken en relaties niet standhouden. De relatie met de seizoenen is opvallend en is tevens het voornaamste kenmerk van de kwaal.

Symptomen Nagenoeg ieder jaar ergens in de winter ontstaan de klachten. In veel gevallen begint het met moeheid, lusteloosheid en een grotere behoefte aan slaap. Daarna wordt de stemming slechter. Maar het komt ook voor dat de stemming eerst verslechtert, waarna allerlei energieproblemen ontstaan. Niet iedere depressie is hetzelfde. Dat geldt ook voor winterdepressie. De volgende symptomen kunnen in meer of mindere

11

mate voorkomen bij winterdepressie: –

vermoeidheid

–

lusteloosheid

–

interesseverlies

–

somberheid

–

concentratieproblemen

–

vergrote prikkelbaarheid

–

emotionele labiliteit

–

toegenomen slaapbehoefte

–

veranderd slaappatroon

–

slaapproblemen • moeite met inslapen • vroeg wakker worden en niet weer kunnen inslapen • moeite met opstaan • behoefte aan dutjes overdag • het gevoel nooit echt uitgeslapen te zijn

–

toename van de eetlust (vooral behoefte aan calorierijk voedsel/snoep)

–

toename van lichaamsgewicht

–

weinig of geen plezier meer beleven

–

afname van seksuele behoeften en belangstelling

–

minder behoefte aan sociale contacten of zelfs de neiging zich in sociaal opzicht te isoleren.

Kenmerkend voor winterdepressie is dat de klachten in een nagenoeg jaarlijks patroon ieder jaar in de herfst of winter optreden en in het voorjaar/de zomer weer verdwijnen. Meestal gaan de depressieve gevoelens gepaard met een vergrote slaapbehoefte en een vergrote behoefte aan met name calorierijk voedsel. Deze klachten zijn weliswaar kenmerkend voor winterdepressie, maar niet iedereen heeft altijd dezelfde klachten in een even grote mate van ernst. Om een beeld te

12

vormen van winterdepressie volgen hier beschrijvingen van de klachten van een aantal patiënten die naar de winterdepressie-polikliniek werden verwezen. Het zijn mannen en vrouwen in verschillende leeftijdscategorieën die allemaal klachten ondervonden in de winterperiode en 's zomers klachtenvrij waren. De klachten zijn vergelijkbaar maar er zijn verschillen in de manier waarop zij met hun klachten omgingen, hoe hun omgeving erop reageerde en wat de invloed van de klachten was op de opleiding die zij volgden en op hun werkcarrière. Jaap de Vries 1 , 52 jaar oud, was twaalf toen hij voor het eerst geconfronteerd werd met een depressie in de winterperiode. Hij zat op school wat sombertjes voor zich uit te staren en maakte een vermoeide indruk. Hij werd door de onderwijzer naar huis gestuurd om te rusten en te gaan slapen. Uiteindelijk heeft Jaap veertig jaar met zijn klachten rondgelopen voordat hij in aanraking kwam met een behandeling tegen winterdepressie. Hij zocht hulp bij diverse huisartsen, zonder dat hij daadwerkelijk geholpen werd voor zijn stemmingswisselingen. Die stemmingswisselingen waren niet alleen voor hem zelf moeilijk te verdragen maar ook voor zijn vrouw en directe omgeving. Zijn omgeving kon moeilijk begrijpen waarom hij in de zomer erg actief was en schijnbaar zonder moeite een afstand van 3000 kilometer fietste terwijl hij in de winter weer geheel futloos werd. Hij begreep zelf ook niets van zijn klachten, wat hem extra moedeloos maakte. Als gevolg van zijn stemmingswisselingen raakte hij zijn baan als onderwijzer kwijt. Als onder-

1

De in dit boek beschreven verhalen van mensen die aan winterdepressie lijden zijn patiënten van de winterdepressie-polikliniek van de afdeling Psychiatrie van het Academisch Ziekenhuis in Groningen. Nagenoeg al deze verhalen zijn reeds eerder gepubliceerd, hetzij in de populaire pers hetzij in medische vaktijdschriften. Om privacy redenen zijn hun namen hier door andere namen vervangen.

13

wijzer in het basisonderwijs ging hij na de zomervakantie altijd weer kwiek en vol goede moed aan het werk en had hij plezier in zijn werk. In de winter echter kon hij nauwelijks kinderen verdragen en functioneerde hij minimaal. Dat leidde ertoe dat hij na een aantal jaren voor zijn werk werd afgekeurd en in de WAO belandde.

Jessica Blijleven was twintig jaar oud toen zij zich aanmeldde op de winterdepressie-polikliniek. Zij had toen al vijf jaar iedere winter last gehad van extreme moeheid. Zij was in de winter futloos, had nergens zin in en moest om zelfs de geringste aanleiding huilen. Ze was dan erg prikkelbaar en voelde zich een mislukkeling. Naast een grote behoefte aan slaap had ze behoefte aan calorierijk eten, waardoor de kilo's eraan vlogen. Op de HAVO bleef zij tweemaal zitten. Zij kon hoogstwaarschijnlijk vanwege haar klachten in de winter die school niet afmaken en ging daarom verder met een middelbare beroepsopleiding Ook daar waren haar rapportcijfers in de winter beduidend slechter dan in de zomer. Jessica had in de winter geen behoefte aan mensen om zich heen, terwijl zij in de zomer energiek, vrolijk en sociaal actief was. In het voorjaar verdwenen de depressieklachten evenals haar slaapbehoefte en tegelijk de in de winter opgedane extra kilo's. Haar moeder had ook winterdepressieklachten en werd daarvoor behandeld.

De heer van Velzen (40) werkte als vertegenwoordiger. Hij voelde zich al vele jaren somber in de periode van september tot april. Hij voelde zich in die periode droevig en zag tegen het leven op. Hij was dan gespannen, prikkelbaar en kon om het minste of geringste ruzie maken. Zijn stemming verkeerde vooral in de maanden december, januari en februari op een dieptepunt, hij zag dan het leven niet meer zitten. Hij dacht dan dat het beter was geweest als hij nooit geboren was.

14

Concrete gedachten aan zelfmoord kwamen niet bij hem op. Eens, in het wat verdere verleden, had hij in de winter een zelfmoordpoging ondernomen. Contacten met vrienden en kennissen ging hij het liefste uit de weg. Ook in de zomerperiode had hij daar niet erg veel behoefte aan, maar meed ze dan niet. Vooral in de winterperiode werkte hij zeer chaotisch en had hij er moeite mee zich te concentreren. Dankzij het gegeven dat hij zijn eigen werktempo en werktijd grotendeels zelf kon bepalen, behield hij zijn baan, al was het met moeite. Doordat hij al zo lang in iedere winter last had van deze klachten, ontstond er een zekere gewenning in zijn leefpatroon. Hij hield er al rekening mee dat het in de winter slechter ging. Hij sliep in de winter doorgaans twee uur langer dan in de zomer en voelde zich dan toch nooit echt uitgerust. Het liefst zou hij nog langer slapen. Al bij het opstaan voelde hij zich moe en hij deed dan ook in de winter regelmatig middagdutjes. Hij zag 's ochtends al tegen de dag op. Over het algemeen was zijn stemming in de avond beter dan in de ochtend. In de zomer was er niets aan de hand. De heer van Velzen was dan vrolijk en actief, ging dan graag naar buiten en speelde veel met zijn kinderen. Soms was hij zelfs wat overactief en wilde hij van alles aanpakken. Hij ging dan heel laat naar bed en stond vroeg op. Van zijn vrouw kreeg hij weinig steun. De heer van Velzen had er begrip voor dat zijn vrouw moeilijk kon omgaan met zijn problemen. Over het algemeen kon hij het goed met haar vinden. In het verleden was hij, met weinig resultaat, behandeld met medicijnen tegen zijn depressie. Eenmaal was hij, al wat langer geleden, een winter opgenomen geweest in een algemeen psychiatrisch ziekenhuis vanwege zijn klachten.

Dineke Wolff (31) begon zich erg schuldig te voelen als haar dochtertje opmerkte 'Mam, je lacht nooit meer, je bent nooit meer vrolijk, heb je dat elke winter?' Ze voelde zich schuldig terwijl ze wist dat ze er niets aan kon doen. Normaal kon ze, in de zomer, bergen verzetten, maar in

15

de winter lukte het haar alleen op een soort automatische piloot haar huishouden nog net draaiende te houden. In de winter kon niemand haar wat schelen of raken. Zij had haar hele leven al meer van de zomer dan van de winter gehouden, maar de laatste jaren was het verschil groter geworden. Haar winterse klachten werden zo ernstig dat ze niet meer kon blijven functioneren in haar werk en gedurende enige maanden gebruik moest maken van de Ziektewet. Ze werkte parttime als bejaardenhulp. Dat werk kon ze niet op de automatische piloot doen. Naast de verzorging hadden de mensen ook aandacht en een beetje vrolijkheid nodig. Dat kon ze in de winter niet meer opbrengen. Ook haar sociale leven ondervond de gevolgen van haar klachten. Haar man ging zonder haar naar verjaardagen en feestjes. Als ze wel een keer met de grootst mogelijk moeite meeging, kreeg ze hoofdpijn en werd ze duizelig en moest voortijdig weer naar huis. Als mensen bij haar op bezoek wilden komen, moesten zij dat van tevoren laten weten. Zij kon zich er dan op voorbereiden en proberen zich wat over haar depressieve gevoel heen te zetten. Zo sociaal en vrolijk als zij in de zomer was, zo moeilijk was zij in de winter. Het meest frustrerende vond Dineke dat zij niet wist wat er aan de hand was. Haar man dacht dat ze ernstig overspannen was, soms zelfs dat zij zich aanstelde. Ook haar huisarts had geen flauw idee wat er met haar aan de hand kon zijn.

Truus de Wit (34) had altijd al een hekel aan de winter. Dat werd erger toen zij een jaar of 22 was. Als zij in de winter van haar werk thuis kwam, moest zij eerst even slapen voordat zij met het eten aan de gang kon gaan. 's Avonds viel zij dan om een uur of half negen voor de televisie al in slaap. Deze klachten verergerden toen zij kinderen kreeg en begonnen ten slotte al eind september. Half november voelde zij zich depressief. Ze was erg moe. De geraadpleegde huisarts schreef haar staalpillen voor. Maar er was

16

niets lichamelijks met haar aan de hand. Zij voelde zich eerst een aantal weken moe, werd daarna depressief en had daardoor nog minder energie. Zij voelde zich de gehele dag uitgeput en wilde eigenlijk alleen maar slapen. Daarbij had zij vreetbuien. Zij had dan vooral zin in dingen met veel koolhydraten: bami, macaroni, en veel tussendoortjes als snoep en zoetigheid. Zij kwam daardoor ook zes tot zeven kilo aan. De hapjes tussen de maaltijd door dienden als een soort 'troost voor de onlustgevoelens van binnen'. Normaal gesproken kende ze geen problemen en had die ook nooit gehad. Een leuk gezin, een mooie woning en geen duidelijke problemen. Eigenlijk hoorde zij een gelukkig mens te zijn. Daardoor ging Truus zich ook ergeren aan zichzelf, ze kreeg huilbuien – er was 'geen land meer met haar te bezeilen'. Iedereen moest bij haar uit de buurt blijven. Ook koesterde ze soms de gedachte dat het misschien maar beter zou zijn als zij er niet meer was. Ze vertelde in de zomer dat het een geluk was dat zij niet zo in elkaar zat dat ze een einde aan haar leven zou maken, anders had ze dat in zo'n winterse periode mogelijk een keer gedaan. Het vooruitzicht dat het in de zomer beter zou gaan trok haar een beetje de depressieve periode door. In de winter was Truus geen leuke moeder voor haar kinderen. Ook daarover kon zij zich vreselijk schuldig voelen. Het liefst zou zij in de winter willen wegkruipen en een winterslaap willen houden, zoals sommige dieren dat doen. In het voorjaar kreeg Truus weer energie en in de zomer werd ze zelfs hyperactief. Ze had het gevoel dat ze 's zomers moest inhalen wat ze in de winter had gemist.

Lacina Zijlstra (28) had al haar vrije dagen nodig om weer een beetje bij te komen. Zij had een baan en in de winter had ze erg veel slaap nodig. Ondanks het feit dat ze uitsliep, stond ze toch doodmoe op. Met een hoofd 'vol watten' deed ze de noodzakelijke werkzaamheden, om 's middags weer op de bank in slaap te vallen en 's avonds weer extra

17

vroeg naar bed te gaan. Zij had nergens zin in en dat ging van kwaad tot erger. Zij hield haar huishouden niet meer bij en ging slecht eten. Een vriendin zei eens tegen haar: 'het is net of in de winter bij jou de gordijnen letterlijk en figuurlijk dichtgaan. Je belt minder en we zien je nauwelijks'. Haar 'wattenhoofd' dempte ieder initiatief. Eigenlijk wilde ze alleen maar thuis zitten en zich verstoppen voor de buitenwereld. Het was dat zij een hond had die uitgelaten moest worden, anders kwam zij helemaal de deur niet meer uit. Zonder medicijnen tegen depressie kon zij amper de winter doorkomen. In de zomer ging het beter. Aanvankelijk schreef zij haar klachten toe aan het verbreken van een relatie, iets wat in de winter had plaatsgevonden en een gegeven waarmee zij nogal wat moeite had. Zij had een zus met winterdepressie die met succes behandeld werd. De gelijkenis in klachten viel haar niet op. Zij was te zeer met zich zelf bezig en bemerkte dat een winter erg lang kan duren als je al die tijd diep in de put zit. Ze zat kennelijk in een of andere vicieuze cirkel waar ze niet gemakkelijk uit kon komen. Ook 's zomers wanneer zij zich energiek voelde kwam het niet bij haar op om iets aan haar winterse klachten te doen.

Diagnostiek Om te bepalen of je een winterdepressie hebt of niet moet je weten wat onder de term wordt verstaan. Niet iedere depressie waar iemand in de winterperiode aan lijdt, is namelijk een winterdepressie. Het is erg belangrijk om een duidelijk onderscheid te maken tussen winterdepressie en een andere vorm van depressie die in de winterperiode optreedt. De behandeling voor de verschillende depressies verschilt namelijk nogal. Zo is lichttherapie de meest toegepaste behandeling ter bestrijding van winterdepressies, terwijl deze therapie bij mensen

18

die toevallig in de winterperiode lijden aan een andere vorm van depressie lang niet altijd succes heeft.

Zelfdiagnose In veel gevallen weten mensen zelf heel goed aan te geven of ze lijden aan winterdepressie. Het is immers een klacht die al jarenlang nagenoeg iedere winter weer de kop opsteekt en waar zij iedere winter weer de nadelige gevolgen van ondervinden. Ook de omgeving merkt vaak duidelijk dat iemand in de winter anders functioneert dan in de zomer. Dat leidt nogal eens tot onbegrip. De gezellige, actieve en energieke persoon die iemand in de zomer is, verandert in de winter in een zich terugtrekkend, passief, energieloos en somber mens. Zeker in het verleden, toen er nog minder bekend was over winterdepressieklachten, werden mensen die aan winterdepressie leden al gauw als 'aanstellers' beschouwd, of dachten degenen die er last van hadden dat zij door hun omgeving zo werden bekeken. Dat leidde dan weer tot onbegrip en gevoelens van afwijzing. Dat patroon, jaar in jaar uit, wordt door velen heel goed herkend. Alleen: je kunt iets pas herkennen als je er eerst kennis van hebt genomen. Als je niet weet dat zoiets als winterdepressie bestaat sta je niet stil bij die mogelijkheid. Door het succes van lichttherapie zijn daarover veel verhalen in de pers verschenen en is het verschijnsel veel bekender geworden. Zo bekend zelfs dat reclamemakers van het begrip winterdepressie (of 'winterdip') en lichttherapie gebruik maken in hun reclame-uitingen bij het aanprijzen van bijvoorbeeld salades, wasmiddelen of verlichting. Die popularisering van het begrip winterdepressie heeft ook een keerzijde. Als de klachten worden beschreven, herkennen sommige mensen zich soms goed in een groot deel van wat gepubliceerd wordt. Zij denken dan dat zij ook aan die klachten lijden. Dat is een verschijnsel dat niet alleen bij winterdepressie optreedt maar waarschijnlijk voor veel andere klachten geldt.

19

Zodra er een artikel over een ziekte of aandoening in een veelgelezen krant of tijdschrift verschijnt, neemt het aantal mensen dat hulp zoekt voor behandeling van die aandoening fors toe. Het blijkt dan ook vaak al snel dat mensen zich in de opsomming van een aantal symptomen herkennen, maar die niet altijd plaatsen in het verband waar die opsomming voor bedoeld is. De klacht moeheid komt bij heel veel lichamelijke en psychische aandoeningen als symptoom voor. Als je erg moe bent en je leest over een bepaalde aandoening waarbij dat een symptoom is ben je wellicht snel geneigd te denken dat je die aandoening hebt. In dit geval kun je denken dat je lijdt aan winterdepressie omdat je dit boekje in de winter leest en de laatste tijd erg moe bent. Het kan ook gebeuren dat je last hebt van een andere klacht of ziekte die wat symptomen betreft veel overeenkomsten vertoont met de symptomen van winterdepressie. Vermoeidheid, lusteloosheid en het daarmee haast onverbrekelijk samenhangende achteruitgaan van de stemming komen bijvoorbeeld ook voor bij mensen die een laag bloedsuikergehalte hebben (hypoglykemie), mensen met een onvoldoende werkende schildklier (hypothyroïdie), mensen die lijden aan bloedarmoede (anemie), mensen die vermoeid zijn ten gevolge van een doorgemaakte virusinfectie of lijden aan het chronische-vermoeidheidssyndroom. Deze klachten hebben echter geen van alle een seizoengebonden karakter. Als je denkt dat je een winterdepressie hebt, is het verstandig je huisarts te raadplegen of je te laten verwijzen naar een ziekenhuis of instelling waar mensen met een winterdepressie worden behandeld. Kun je dan zelf helemaal niet nagaan of je een winterdepressie hebt? Dat is ook weer niet waar. Als je bij jezelf nauwkeurig nagaat wat voor klachten alleen in het winterhalfjaar optreden en in de zomer niet, en je komt erop uit dat je altijd en alleen maar in de winterperiode depressief bent, zonder dat je daar enige verklaring voor kunt bedenken, dan wordt de diagnose winterdepressie al waarschijnlijker. Als je ook bij jezelf bemerkt dat je in de winterperiode een erg grote slaapbe-

20

hoefte hebt en graag veel en calorierijk eet, wordt de diagnose nog waarschijnlijker. Zeker als je dan ook nog ieder jaar in de winter veel zwaarder bent dan in de zomer. Om enige ondersteuning te geven bij het voor jezelf vaststellen of je misschien last hebt van winterdepressie staat hieronder een vragenlijstje. Als je de vragen overwegend bevestigend beantwoordt dan lijkt het waarschijnlijk dat je een winterdepressie hebt.

Zelfdiagnose-vragenlijst 1 Ik merk duidelijk dat ik mij 's winters slechter voel dan in de zomer ja/nee* *

Indien je je het gehele jaar door slecht voelt of als er geen duidelijk verschil is hoe je je voelt in de zomer vergeleken met de winter dan is het onwaarschijnlijk dat je een winterdepressie hebt. Je kunt de volgende vragen dan overslaan.

2 Mijn stemming is in de winter duidelijk slechter dan in de zomer

ja/nee

3 Ik heb 's zomers beduidend meer energie dan in de winter

ja/nee

4 Mijn slaapbehoefte is in de winter veel groter dan in de zomer

ja/nee

5 Ik heb in de winter veel meer eetlust dan in de zomer en eet dan het liefst calorierijk eten 6 Ik ben in de winter veel zwaarder dan in de zomer

ja/nee ja/nee

7 Ik ontwikkel in de zomer veel meer sociale activiteiten dan in de winter 8 Ik heb in de lente veel meer zin in seks dan in de herfst/winter

ja/nee ja/nee

9 Ik heb gedurende de laatste twee jaar gemerkt dat ik mij iedere winter slechter voelde dan in de zomer

ja/nee

10 Terugkijkend op mijn leven constateer ik dat ik mij meestal in de winter slechter voelde

ja/nee

21

Als je de vragen in het lijstje overwegend met ja hebt beantwoord, betekent dat dat je een seizoengebonden klachtenpatroon hebt. Het zegt echter nog niets over de ernst van de klachten. Zo herkent de een zich wel in bovenstaande klachten maar ervaart die slechts als een lichte vorm van ongemak, terwijl een ander er zo veel hinder van ondervindt dat hij niet meer in staat is normaal te functioneren. Er wordt dan ook vaak onderscheid gemaakt tussen mensen die lijden aan winterdepressie en aan mensen die lijden aan winterblues. De laatste klachten zijn minder ernstig. Als er in je familie winterdepressie voorkomt, of als je je tijdens een bezoek aan een tropisch oord in de winter na enkele dagen beter voelt, dan wordt het waarschijnlijker dat je last hebt van winterdepressie.

Psychiatrische diagnose In het werkveld van de psychiatrie gebruikt men een classificatiesysteem. Dat is een methode om op een systematische manier tot een diagnose te komen. Iedereen die werkt volgens dat systeem komt tot eenzelfde diagnose bij dezelfde klachten of symptomen. Dat is weer belangrijk om spraakverwarring tussen behandelaars te voorkomen. Als iemand aan een aantal criteria voldoet volgens dat systeem is er sprake van een diagnose volgens dat systeem. In veel landen wordt het Diagnostic and Statistical Manual of mental disorders (DSM) van de APA, de Amerikaanse vereniging van psychiaters, gebruikt. Momenteel wordt de vierde editie van dat systeem gebruikt, de DSM-IV. Volgens dat systeem spreekt men van een seizoengebonden stemmingsstoornis als aan een aantal criteria wordt voldaan. In principe kan men volgens dat systeem een zomer- of een winterdepressie hebben. In dit boekje gaat het over klachten die altijd in het najaar en/of de winter optreden, waardoor de diagnose winterdepressie kan worden gesteld, ofwel een depressie met een seizoengebonden patroon, wintertype. Het sei-

22

zoengebonden patroon kan voorkomen bij ernstige, terugkerende depressies, ook als deze depressieve periodes worden afgewisseld door (hypo)manische periodes. De criteria van de DSM-IV zijn weergegeven in bijgaande tabel. DSM-IV-criteria voor seizoengebonden patroon bij stemmingsstoornissen. Met seizoengebonden patroon (kan gebruikt worden voor het patroon van een depressieve episode bij een bipolaire-I-, bipolaire-II- of een recidiverende depressieve stoornis). A Er is een geregeld verband in de tijd tussen enerzijds het begin van een depressieve episode bij een bipolaire-I- of een bipolaire-II-stoornis of een recidiverende depressieve stoornis, en anderzijds een bepaalde periode in het jaar (bijv. het geregeld ontstaan van een depressieve periode in de herfst of de winter). NB: Reken hier geen situaties toe waarbij er een duidelijke invloed is van seizoengebonden psychosociale stressfactoren (bijv. 's winters regelmatig zonder werk). B Volledige remissies (of wisseling van depressie naar manie of hypomanie) komen eveneens voor in een karakteristieke periode van het jaar (bijv. depressie verdwijnt in de lente). C Gedurende de laatste twee jaar zijn er depressieve episoden voorgekomen die een seizoengebonden relatie laten zien, zoals gedefinieerd in de criteria A en B en in diezelfde periode zijn er geen niet-seizoengebonden depressieve episoden geweest. D De seizoengebonden depressieve episoden (zoals hierboven beschreven) overtroffen in aantal wezenlijk het aantal niet-seizoengebonden depressieve episoden die in het leven van betrokkenen zijn voorgekomen.

Men spreekt van een bipolaire stoornis als de periodes waarin iemand depressief is, worden afgewisseld met periodes waarin iemand manisch

23

is (bipolaire-I-stoornis). Als de depressieve periode wordt afgewisseld door periodes waarin de stemming erg opgewekt en goed is, maar nog niet echt manisch (hypomaan) dan spreekt men van een bipolaire-IIstoornis. We spreken van een depressieve stoornis als er gedurende ten minste twee weken een depressieve stemming heerst. Naast gevoelens van somberheid kan een depressie gepaard gaan met onder meer interesseverlies, het onvermogen plezier te ervaren, slaapklachten, gepieker, moeheid en energieverlies, concentratieverlies en besluiteloosheid. In het geval van winterdepressie gaan de depressieklachten vaak gepaard met een vergrote slaapbehoefte, waardoor men vier tot zes uur langer slaapt in de winter dan in de zomer. Ondanks dat vele slapen staat men doorgaans niet uitgerust op en voelt men zich overdag niet echt fit. Een andere klacht die veel voorkomt bij mensen met een winterdepressie is een vergrote eetlust, vooral behoefte aan calorierijk voedsel zoals pasta's, koek, snoep, chocolade en dergelijke. Die behoefte is soms zo groot dat sommigen er vreetbuien bij hebben. Het is dan ook niet ongebruikelijk dat het gewicht in de winter toeneemt. Vier tot zes kilo gewichtsvermeerdering is niet ongebruikelijk bij winterdepressiepatiënten, maar er zijn er ook patiënten die wel vijftien kilo aankomen in de winter. Dit 'wintergewicht' verdwijnt in het voorjaar/de zomer in de regel weer. De klachten, de vergrote slaap- en eetbehoefte, komen bij andere vormen van depressie nauwelijks voor. Daar zien we juist vaak dat patiënten last hebben van slapeloosheid en verlies van eetlust. Aangezien deze winterdepressieklachten anders zijn dan bij andere vormen van depressie worden zij a-typische klachten genoemd. Deze a-typische klachten zijn kenmerkend voor winterdepressie, hoewel er ook mensen zijn die een duidelijke winterdepressie hebben maar níet deze klachten. Dit komt echter minder vaak voor. Het gebeurt een enkele maal dat iemand die aan winterdepressie lijdt juist last heeft van eetlustverlies en slapeloosheid.

24

In Nederland is een bevolkingsonderzoek verricht waarbij veel vragenlijsten werden gestuurd aan willekeurige mensen, van wie van tevoren alleen bekend was dat zij man of vrouw waren en ouder dan achttien jaar. Er werd voor gezorgd dat de vragenlijsten door mensen op het platteland, in dorpen én in de grote stad werden ingevuld. De adresgegevens werden verstrekt door de burgerlijke stand van de gemeenten waar het onderzoek plaatsvond. De vragenlijst werd aan ruim vijfduizend mensen gestuurd. Iets meer dan de helft stuurde de lijst ingevuld terug. De gegevens die hier en verderop in dit boek worden vermeld en betrekking hebben op de situatie in Nederland, zijn ontleend aan dit onderzoek. Winterdepressie kent een aantal a-typische kenmerken die eigenlijk nauwelijks bij andere vormen van depressie voorkomen. In de eerste systematische studie, in de Verenigde Staten, bleek dat 97% een vergrote behoefte had aan slaap en 79% een vergrote behoefte aan calorierijk eten. Ook uit recenter onderzoek blijkt dat verreweg de meeste mensen die aan winterdepressie lijden naast hun somberheid minder (sociaal) actief worden, prikkelbaar, angstig en dagelijks moe zijn en problemen hebben met hun werk. In het Nederlandse vragenlijst-onderzoek bleek dat 80% van de mensen die aan het onderzoek meededen zich in de winter het slechtst voelt. Problemen met de winter had 19,6% van de ondervraagden; een gedeelte daarvan voldeed aan de criteria voor winterdepressie.

Net als bij andere vormen van depressie verschilt ook bij winterdepressie de mate waarin mensen eraan lijden. Zo ervaart de een het als een jaarlijks terugkerend ongemak, terwijl een ander zo ernstig depressief wordt dat het leven in zijn ogen alle betekenis verliest en er zelfs doodsverlangens ontstaan. Het lijkt erop dat het vóórkomen van winterdepressie de uiterste grens is op een verdeelschaal die loopt van mensen die de winter erg plezierig vinden via mensen die daar enige tot steeds meer moeite mee hebben tot mensen die lijden aan een ernstige vorm van winterdepressie.

25

Gevoeligheid voor de seizoenen lijkt een 'normaal' fenomeen te zijn dat door mensen met winterdepressie op een extreme manier wordt ervaren. Veel van de klachten waar mensen met winterdepressie aan lijden worden in een vaak veel lichtere vorm door de gewone bevolking in hetzelfde leefgebied ervaren. Het zal velen bekend in de oren klinken, of mogelijkerwijs herken je je er zelf in, dat het in de winter meer moeite kost om 's ochtends op te staan dan in de zomer. Velen hebben in de winter meer behoefte aan 'stevige' kost en zoetigheid. Daar wordt door de handel handig op ingespeeld met het aanbieden van seizoengebonden snoepgoed en lekkernijen rond Sinterklaas en in de kerstperiode. Ook bestaan er seizoengebonden klachten waarbij de stemming niet echt depressief wordt, maar de klachten vooral bestaan uit moeheid, lusteloosheid, een grotere slaapbehoefte en moeite met opstaan. Deze laatste klachten zijn bekend onder de benaming winterblues, of – in vaktermen – als de sub-syndromale variant van een seizoengebonden stemmingsstoornis. Ook komt het voor dat mensen in de winterperiode meerdere, kortdurende depressieve periodes kennen, dat wil zeggen periodes van enkele dagen. In de winter treedt bij hen een aantal van die kortdurende depressieve periodes op, afgewisseld door periodes waarin zij zich goed voelen. In de zomer blijven bij hen die depressieve periodes weg.

Samenvatting Een winterdepressie treedt nagenoeg elk jaar in het winterhalfjaar op en verdwijnt weer in het zomerhalfjaar. Naast de sombere kenmerken gaan deze depressies vaak gepaard met een toegenomen behoefte aan vooral calorierijk voedsel en een vergrote behoefte aan slaap. Veel

26

mensen die aan winterdepressie lijden komen in de winter kilo's aan. Het is van belang winterdepressie van andere klachten en van andere depressies te onderscheiden, omdat de eerst aangewezen behandeling, lichttherapie, eigenlijk alleen werkt voor winterdepressie.

27

2 Wie krijgt er last van?

Wat voor mensen krijgen last van winterdepressie? Kan iedereen het krijgen of zijn bepaalde mensen er gevoeliger voor? Zijn er omstandigheden aan te wijzen waardoor winterdepressies vaker ontstaan? Sinds lichttherapie voor het eerst als succesvolle behandelmethode werd beschreven is er veel onderzoek op gang gekomen: onderzoek naar de oorzaak van winterdepressie, waarover meer in het volgende hoofdstuk, maar ook onderzoek naar hoe vaak de klachten onder de bevolking voorkomen. Deze bevolkingsonderzoeken leveren doorgaans een schat aan informatie op, maar tegelijk ook weer nieuwe vragen. Zo blijken er verschillen te bestaan tussen de uitkomsten van bevolkingsonderzoek in de Verenigde Staten en Canada enerzijds en in Europa anderzijds. Hiervoor is nog geen duidelijke verklaring gevonden.

Breedtegraad In Noord-Amerika wordt gevonden dat hoe noordelijker men leeft, hoe vaker winterdepressie onder de bevolking voorkomt. Gemiddeld zou zo'n 6,5% van de bevolking tussen 18 en 65 jaar in Noord-Amerika lijden aan winterdepressie, variërend van 1,4% in Florida (27° noorderbreedte) tot 9,2% in Alaska (64° N.B.). In Europa lijdt gemiddeld zo'n 3,9% van de bevolking aan winterde-

29

pressie, wat ruim 2% lager is dan in Amerika. In Zwitserland (47° N.B.) zou volgens een bevolkingsonderzoek 2,2%, in Nederland (53° N.B.) 3%, in IJsland 3,8% van de bevolking ouder dan achttien jaar aan winterdepressie lijden. Aan de minder ernstige variant, de sub-syndromale variant van winterdepressie ofwel de 'winterblues' zou 8,2% van de Nederlandse bevolking lijden.

Man of vrouw en leeftijd Verder blijkt dat drie tot vier keer zoveel vrouwen als mannen last van winterdepressies hebben; in het Nederlandse onderzoek was dat vier keer zo vaak. Dat geldt dan voor vrouwen in hun vruchtbare periode. Tot aan de leeftijd waarop doorgaans de eerste menstruatie plaatsvindt bij meisjes in de puberteit is er nauwelijks verschil tussen jongens en meisjes van dezelfde leeftijd. Er zijn ook aanwijzingen dat het aantal vrouwen dat na de menopauze aan winterdepressie lijdt niet veel hoger is dan het aantal mannen. De meeste studies rapporteren dat mensen met winterdepressies het meest voorkomen in de leeftijdscategorie van twintig tot veertig jaar. Maar ook buiten die leeftijdsgrenzen komen de klachten voor. Zo is een 84-jarige vrouw beschreven die leed aan winterdepressie. En ook bij kinderen komt winterdepressie voor. Alleen wordt een depressie bij kinderen moeilijker herkend. De bij volwassenen zo kenmerkende verschijnselen zijn minder duidelijk of niet aanwezig. Ook is een a-typisch kenmerk als eetlustvermeerdering en gewichtstoename in de winter vrij moeilijk vast te stellen bij kinderen die in de groei zijn. Het belangrijkste kenmerk bij kinderen is daarom het seizoengebonden aspect van het optreden van klachten. Edwin werd aangemeld bij de polikliniek van het ziekenhuis toen hij vijf jaar oud was. Zijn vader leed aan winterdepressies en werd daarvoor

30

reeds succesvol behandeld met lichttherapie. Het was in het gezin opgevallen dat Edwin de laatste twee jaar in de winter slechter functioneerde dan in de zomer. Vanaf oktober/november klaagde hij over moeheid en was hij lusteloos. Ook was hij erg prikkelbaar en sloot hij zich af voor contact met vriendjes. Hij had veel meer behoefte aan slaap en was in de ochtend heel moeilijk te wekken. Zijn schooljuffrouw beschreef hem als dromerig en afwezig. Dat stond in sterk contrast met de zomer, waarin Edwin zeer energiek, vrolijk en ondernemend was. Hij zocht 's zomers juist contact met vriendjes.

Een ander voorbeeld is Karin, een tienjarig meisje bij wie de laatste vijf jaar telkens aan het begin van de winter slaapklachten ontstonden. Nadat zij naar bed was gegaan duurde het soms meer dan drie uur voordat zij de slaap kon vatten. Bovendien werd zij dan erg angstig en voelde zij zich eenzaam. Hierdoor kon zij natuurlijk nog moeilijker in slaap komen. Ook het wakker worden en het opstaan was een probleem. Karin wilde het liefst in bed blijven in plaats van naar school te gaan. Zij had geen zin om met vriendinnetjes te spelen en haar voornaamste bezigheid bestond uit het vrij passief televisie kijken. Na april verdwenen deze klachten. Zij werd weer energiek en trok er regelmatig op uit om met vriendinnetjes te spelen. Zij was 's zomers eigenlijk nauwelijks in huis te vinden.

Le e f o m s t a n d i g h e d e n e n h u l p v r a a g In bevolkingsonderzoeken werden tevens vragen gesteld over de leefomstandigheden. Behalve het gegeven dat winterdepressie vaker voorkomt bij vrouwen dan bij mannen zijn er in het Nederlandse bevolkingsonderzoek geen andere bevolkingskenmerken gevonden op grond waarvan het risico van het krijgen van winterdepressie wordt ver-

31

groot. In enkele buitenlandse studies werd gevonden dat winterdepressie vaker in de hogere inkomensklassen en bij de beter opgeleide mensen voorkomt. Dat staat in contrast met hetgeen bekend is van de nietseizoengebonden depressies die juist meer voorkomen onder lagere inkomensklassen en mensen die minder opleiding hebben gevolgd. Een verklaring voor dat verschijnsel zou volgens een van de onderzoekers kunnen zijn dat de hoger opgeleide mensen doorgaans meer binnenshuis werken (kantoor, enz.) en daardoor verstoken blijven van een hoeveelheid (buiten)licht. Deze redenering lijkt niet op te gaan. Een aantal onderzoekers in IJsland vond in een onderzoek, met een overigens gering aantal proefpersonen, geen verschil tussen mensen die binnen werkten in vergelijking met degenen die hun werk in de buitenlucht uitvoerden In het Nederlandse onderzoek werd wel gevonden dat het aantal werklozen onder de groep winterdepressieve mensen groter was dan onder

32

de groep die leed aan winterblues of rapporteerde geen klachten te hebben. Mensen die winterse klachten rapporteren (winterdepressie en/of winterblues) zijn minder vaak gehuwd dan de groep zonder seizoengebonden klachten. Dat betekent niet dat je kunt zeggen dat het huwelijk een beschermende factor is tegen het optreden van winterdepressie. Conclusies over oorzaak en gevolg kunnen uit dergelijke gevonden verbanden moeilijk worden getrokken. Het kan immers ook betekenen dat mensen met winterdepressie niet zo gauw een huwelijk aangaan. Gezien de aard van de klachten en het effect daarvan op partners met wie men samenleeft is dat ook niet ondenkbaar.

Samenvatting Het is nog niet duidelijk wat de kenmerken zijn van mensen die een winterdepressie ontwikkelen. Wel is duidelijk dat de klachten bij vrouwen in hun vruchtbare periode drie tot vier maal vaker voorkomen dan bij hun mannelijke leeftijdgenoten.

33

3 Hoe heeft het zover kunnen komen?

Als iemand die aan een winterdepressie lijdt in de winter naar een tropisch oord reist is de kans groot dat de depressieklachten na een aantal dagen verdwijnen. Hoe komt dat? Als we ervan uitgaan dat de tropenreiziger voor 'zakelijke' doeleinden naar de zon is gereisd kunnen we de verbeterde stemming niet toeschrijven aan het vakantiegevoel, of de ontspanning die daarmee samenhangt. Ruwweg zijn er twee verklaringen denkbaar (in theorie wel meer, maar hier alleen de twee meest voor de hand liggende): warmte en licht. In de tropen is het warmer dan in de leefomgeving van de patiënt en er is meer natuurlijk licht. De warmte lijkt echter geen goede verklaring voor de stemmingverbetering te zijn. In een onderzoek naar het voorkomen van depressie in Hawaï bleek dat het aantal mensen dat aan een depressie leed in de maand december het hoogst was. De temperatuurvariatie tussen de jaargetijden is daar slechts vijf graden Celsius, terwijl de maximale variatie in daglichtduur daar ruim tweeëneenhalf uur is. Dat zou erop kunnen wijzen dat stemmingsschommelingen meer gerelateerd zijn aan de hoeveelheid licht dan aan variatie in temperatuur. Ook in andere landen zijn klimatologische aspecten die verband zouden kunnen houden met winterdepressie onderzocht. De mate van bewolking, regenval en atmosferische druk in Denemarken bleek geen invloed te hebben op de mate waarin winterdepressie voorkomt. Hetzelfde geldt voor koud winterweer in vergelijking met warm winterweer in de Verenigde Staten. In een Australisch onderzoek bleek dat

35

hitte en vochtigheid wel invloed kunnen hebben op het vóórkomen van stemmingsstoornissen. De klimatologische effecten op de stemming zijn weliswaar onderzocht, maar niet overal ter wereld. Het is denkbaar dat een combinatie van bepaalde klimatologische effecten verantwoordelijk is voor het ontstaan van winterdepressie. Nader onderzoek zal hierover uitsluitsel moeten geven.

Verklarende modellen Waardoor krijg je een winterdepressie? Of krijg je geen winterdepressie maar ben je er al mee geboren? Kortom: waarom heeft de een er wel en de ander er geen last van? En wat zijn de oorzaken van het krijgen van een winterdepressie? Kort gezegd: dat is op dit moment nog onbekend. Er bestaat tot op heden geen zekerheid hoe het komt dat mensen een winterdepressie krijgen. Wel bestaan er modellen en veronderstellingen die beogen een verklaring te geven. Deze worden hier in het kort besproken.

Lengte van de dag Aanvankelijk ging men ervan uit dat de daglichtlengte (de periode tussen zonsopgang en zonsondergang) in de winter voor sommige mensen te kort is en dat ze daardoor depressief worden. Het aantal uren in de winter dat het overdag licht is, is immers behoorlijk minder dan in de zomer. Zo kan het gebeuren dat je, als je in de winter naar je werk gaat om 8.00 uur en weer thuiskomt om 17.00 uur, weggaat en thuiskomt als het nog of alweer donker is. In de zomer is dat heel anders. Het is dan ook niet zo verbazingwekkend dat de eerste experimenten waarbij kunstmatig licht werd toegediend aan de 'randen' van de lichten donkerperiodes, dus 's ochtends vroeg en 's avonds laat werden toe-

36

gepast. Deze behandelingen hadden succes. Maar al snel kwam iemand op het idee om ook midden op de dag lichttherapie te geven. Dat bleek ook succesvol. Daaruit werd de conclusie getrokken dat een te korte daglichtlengte geen afdoende verklaring kon zijn voor het ontstaan van een winterdepressie.

Melatonine-hypothese Ieder mens maakt in de pijnappelklier (epifyse), die onder de hersenen ligt, het hormoon melatonine aan. Melatonine is een hormoon dat begin jaren negentig van de vorige eeuw erg populair is geworden in Amerika. Het is daar als voedingssupplement vrij in de handel en wordt toegepast onder andere als slaapmiddel, maar ook als middel tegen veroudering, het verbeteren van seksuele stoornissen en het bestrijden van jet lag. In Europa wordt wat anders tegen dit hormoon aangekeken en is het in sommige landen niet vrij in de handel vanwege – al dan niet terecht – veronderstelde bijwerkingen. Vooral 's nachts en in het donker wordt melatonine geproduceerd. Het wordt dan ook wel slaaphormoon genoemd, hoewel dat niet helemaal juist is. Het hormoon wordt niet alleen tijdens de slaap aangemaakt, maar in het donker. Overdag en bij kunstlicht wordt de productie ervan onderdrukt. Het lag dus voor de hand een verband te veronderstellen tussen het vóórkomen van winterdepressie en een verstoring van de melatonineproductie. Beide reageerden immers op de toediening van intensief kunstlicht. Er zijn experimenten gedaan waarbij men de productie van melatonine stopzette en experimenten waarbij men extra melatonine toediende. In geen van beide gevallen had dat invloed op de stemming en bleven de mensen depressief. Kennelijk is een verstoring in de melatonineproductie niet rechtstreeks verantwoordelijk voor het ontstaan van winterdepressie.

37

Biologische klok Uit dieronderzoek is gebleken dat seizoengebonden gedragsveranderingen zoals de winterslaap in gang worden gezet door de seizoengebonden veranderingen in daglichtlengte. Daglichtlengte is de periode tussen zonsopkomst en zonsondergang. Bij dieren en planten, maar ook bij de mens, wordt de daglichtlengte waargenomen door de biologische klok die erg gevoelig is voor licht dat op de ogen valt. In een bepaald gebied van de hersenen zetelt die biologische klok. Dat is een groepje hersencellen dat het dagritme van allerlei lichaamsfuncties regelt. Zo is bijvoorbeeld de lichaamstemperatuur in de nacht lager dan overdag. De biologische klok heeft een ritme dat niet helemaal gelijk is aan 24 uur. Door middel van de blootstelling aan daglicht wordt de klok als het ware gelijkgeschakeld aan het 24 uurs dag-nachtritme waarin het organisme zich op dat moment bevindt. Naast het al genoemde temperatuurritme, heeft de mens ook een vrij vaste dagelijkse variatie in de productie van hormonen (het hormoon melatonine wordt bijvoorbeeld 's nachts in het donker aangemaakt en niet overdag in het licht). Als nu niet alle processen in het lichaam op de juiste tijd in verhouding tot elkaar verlopen kan dat tot klachten leiden. Een voorbeeld hiervan is een jet lag. Zo kan de melatonineproductie op een ander tijdstip plaatsvinden dan eigenlijk zou horen bij het tijdstip van een goed slaap-waakritme. Het vaste patroon tussen die twee processen is dan verstoord. Het tijdstip waarop het ene proces zich in het lichaam afspeelt is afwijkend geworden ten opzichte van het tijdstip waarop het andere proces zich in het lichaam afspeelt. Als de processen zich op het juiste moment ten opzichte van elkaar afspelen in het lichaam dan zijn zij met elkaar 'in fase'. Is die onderlinge verhouding verstoord geraakt, dan spreken we van een faseverschuiving. Ten opzichte van het slaap-waakritme kan de melatonineproductie vertraagd of versneld (later of vroeger) optreden.

38

Het is bekend dat blootstelling aan intensief licht in de ochtend die fasevertraging kan opheffen, terwijl blootstelling aan licht in de avonduren het omgekeerde effect heeft. Aangezien verondersteld werd dat mensen die lijden aan winterdepressie overwegend last hebben van een fasevertraging zou kunstlicht dat aangeboden wordt in de ochtenduren een heilzaam effect hebben, terwijl kunstlicht aangeboden in de avonduren de stemming zou moeten doen verslechteren of althans niet verbeteren. Aanvankelijk werd deze gedachte ondersteund door resultaten uit onderzoek. Al gauw echter werd gevonden dat ook licht aangeboden in de avonduren een helend effect had bij mensen die aan winterdepressie leden. De verklaring voor dat verschijnsel zou kunnen zijn dat er een kleine groep mensen met winterdepressie bestaat die geen fasevertraging van de biologische klok hebben, maar juist een faseversnelling. Deze laatste groep zou dan baat hebben bij licht dat aangeboden wordt in de avond. Om die redenering te kunnen onderzoeken is het nodig te weten of er sprake is van een fasevertraging of van een faseversnelling. Het vaststellen van een juiste of afwijkende faseverhouding tussen de dagritmes van twee lichaamsprocessen wordt fasetypering genoemd. De productie van melatonine kan worden gebruikt om de stand van de biologische klok af te lezen. 's Nachts wordt melatonine door de pijnappelklier in de hersenen geproduceerd en overdag en onder invloed van intensief kunstlicht is de productie ervan nagenoeg afwezig. Als op een bepaald moment in de avond de schemering intreedt, begint de productie van melatonine. Het begin van deze productie is een belangrijk signaal van de biologische klok. De melatonineproductie kan gemeten worden aan de hand van bepalingen in het bloed, maar ook in speeksel. In het laatste geval wordt door middel van een wattenstaafje speeksel uit de mond verzameld op een aantal tijdstippen in de avond. Aan de hand van deze waarden kan men de DLMO (dim light melatonin onset, vrij vertaald: het begin van de melatonineproductie in de avondschemering) bepalen, wat een maat is voor

39

de stand van de biologische klok. Door deze maat te vergelijken met het slaap-waakritme van de mens, krijgt men een idee van het functioneren van de biologische klok. Zo kan men bepalen of de klok voor of achter loopt ten opzichte van het slaap-waakritme. Op deze manier zijn proefpersonen met winterdepressie fasegetypeerd en vervolgens blootgesteld aan hetzij ochtend-, hetzij avondlicht. Uit een Zwitsers onderzoek bleek dat, nadat de proefpersonen na fasetypering licht hadden gekregen op verschillende momenten van de dag, het moment van lichtaanbieding geen effect had op het behaalde therapeutische resultaat. Dat onderzoek is dus geen ondersteuning voor deze hypothese. Sommige Amerikaanse onderzoeken laten gegevens zien die deze hypothese ondersteunen, het aantal onderzoeken dat dat niet doet groeit echter eveneens. Het is dus op dit moment zeer twijfelachtig of deze hypothese de ware verklaring levert, en het laatste woord is daar in wetenschappelijke kringen nog niet over gesproken.

Neurotransmitters In de hersenen vinden diverse informatieverwerkingsprocessen plaats. Zo wordt veel informatie via zenuwen van de ene plaats naar de andere overgebracht. De informatieoverdracht in de zenuw gebeurt door middel van elektrische signalen. De zenuwen zitten niet aan elkaar vast. De zenuwuiteinden komen samen in een soort spleet. De informatieoverdracht van de ene naar de andere zenuw gebeurt met behulp van neurotransmitters. Aan het uiteinde van een zenuw worden stoffen afgescheiden (neurotransmitters) die door het uiteinde van de andere zenuw weer worden opgenomen. De mate waarin dat gebeurt en de wijze (snelheid) waarop zijn bepalend voor de informatieoverdracht. Deze informatie wordt weer opgevangen door een ander zenuwuiteinde dat diezelfde stof weer opvangt. Het is een gevoelig systeem, waarbij het lichaam op dat niveau nog een regelmogelijkheid heeft om de infor-

40

matieoverdracht te beïnvloeden. Nu wordt verondersteld dat bij mensen met een winterdepressie bij die informatieoverdracht met een bepaalde stof iets verstoord is. Net als bij andere vormen van depressie wordt ook bij winterdepressie dan vaak, maar niet uitsluitend, gedacht aan de stof serotonine. Een verstoring kan betekenen dat er te veel of te weinig van die stof wordt aangemaakt of dat dit in een te hoog of te laag tempo gebeurt. Ook is het denkbaar dat de stof te snel, te langzaam of onvoldoende weer wordt opgevangen. De werking van medicijnen tegen depressies is doorgaans op één van deze aspecten gebaseerd. In het onderzoek naar de oorzaak van winterdepressies is tot op heden nog niet duidelijk aangetoond dat een verstoring van de werking van neurotransmitters, op welke wijze dan ook, een bijdrage tot het ontstaan van de klachten levert. Het onderzoek daarnaar wordt echter nog voortgezet.

Erfelijkheid Depressies zijn veelal een familiekwaal. Dat lijkt ook op te gaan voor winterdepressie. Er is een aantal gevalsbeschrijvingen bekend van lichttherapie bij kinderen. Van deze kinderen bleken de meeste een ouder te hebben met dezelfde klachten. De genen zijn de dragers van ons erfelijk materiaal. Sommige erfelijke eigenschappen zijn gekoppeld aan bepaalde genen. Bij een aantal erfelijke eigenschappen en ook ziektes is dat al aangetoond. Voor winterdepressie is dat op dit moment nog niet het geval. Wel zijn er wat aanwijzingen. Moleculair-genetisch onderzoek geeft aanwijzingen voor een relatie tussen bepaalde genen die een rol kunnen spelen bij de werking van bepaalde neurotransmitters en het verschijnsel winterdepressie. Ook indirect zijn er wel aanwijzingen die een dergelijk genetisch verband aannemelijk maken. Zo zijn in onderzoeken bij grote groepen tweelingen aanwijzingen gevonden voor het bestaan van een genetische component voor winterde-

41

pressie. In een studie met eeneiige en twee-eiige tweelingen bleek dat, wanneer bij de ene helft van de tweeling seizoengebonden klachten voorkwamen, dat bij de andere helft van de tweeling ook nogal eens het geval was. Dat verschijnsel kwam veel duidelijker naar voren bij de eeneiige dan bij de twee-eiige tweelingen. Dat is een aanwijzing voor een genetische component. Soms worden aanwijzingen voor erfelijkheid of een genetische component gevonden naar aanleiding van de bevindingen uit andere onderzoeken. Zo werd een aanwijzing voor een mogelijke genetische component gevonden naar aanleiding van resultaten uit een bevolkingsonderzoek die aanvankelijk niet goed te verklaren waren. Zo lijkt het erop dat het aantal mensen dat aan winterdepressie lijdt, toeneemt naarmate men noordelijker (dichter bij de noordpool) of zuidelijker (dichter bij de zuidpool) woont. In de buurt van Washington in de Verenigde Staten vond men in een onderzoek dat ongeveer 4% van de bevolking aan winterdepressie leed, in een vergelijkbaar onderzoek in Alaska kwam men op 10%. In IJsland vond men in 1993 in een dergelijk onderzoek echter maar 3,8% van de bevolking dat aan winterdepressie zou lijden. En dat terwijl IJsland veel noordelijker ligt dan Washington. Dat wekte verbazing bij de onderzoekers, die zich afvroegen wat nu de verschillen tussen beide gebieden waren die een verklaring voor dat fenomeen zouden kunnen zijn. De Verenigde Staten vormen een open samenleving waar zich de laatste paar honderd jaar mensen vanuit vele windstreken hebben gevestigd. Het is een smeltkroes van vele culturen geworden waarvan sommige families nog maar enkele generaties in het land wonen. Dat is geheel anders in IJsland. Dat is een geïsoleerd eiland, waar de mensen al generaties lang wonen. Er waren nauwelijks tot geen mensen die zich van elders op het eiland hadden gevestigd. De lange tijd dat families op het eiland woonden en bleven wonen hebben het mogelijk gemaakt dat mensen zich aan de omgeving hebben aangepast. De sterksten hebben als het ware overleefd, waardoor de mensen minder gevoelig waren voor winterdepressies. Als deze eigenschap genetisch bepaald is, zou het ook in de volgende generaties terug te vinden moeten

42

zijn. Deze theorie werd onderzocht bij een groep IJslanders die naar Canada was geëmigreerd. Om een beter bestaan en toekomst op te bouwen dan op het eiland mogelijk was, zijn nogal wat IJslanders naar andere landen geëmigreerd, onder andere naar Canada. De mensen die naar Canada emigreerden bleven als groep bij elkaar in de buurt wonen, wat onderzoek mogelijk maakte. Het bleek dat winterdepressie onder de IJslandse immigranten in Canada veel minder voorkomt dan in de groep andere Canadezen in hetzelfde woongebied. Bij de Canadezen die niet van IJsland afkomstig waren kwam winterdepressie ongeveer driemaal zo vaak voor. Dit onderzoek levert een ondersteuning, maar nog geen bewijs, dat erfelijke componenten een rol kunnen spelen bij het ontstaan van winterdepressie.

Gevoeligheid voor licht Er zijn twee hypotheses ontwikkeld die de gevoeligheid van een persoon voor licht als uitgangspunt hebben. De ene hypothese geeft als verklaring voor het ontstaan van winterdepressie dat er mensen zijn die verminderd gevoelig zijn voor licht. Zij hebben dus meer licht nodig om een vergelijkbaar effect te merken dan mensen die geen klachten hebben. In de zomer is dat meerdere licht ruim voorhanden, in de winter niet. De andere verklaring gaat uit van een overgevoeligheid voor licht. Door die overgevoeligheid zouden mensen met winterdepressie in de winter het aanwezige kunstlicht kunnen ervaren als behorend tot de daglichtlengte. Zij zouden op die manier een dag in de winter wat betreft blootstelling aan licht kunnen ervaren als een lente- of zomerdag. Dat past dan niet bij de tijd van het jaar, waardoor depressieklachten zouden kunnen ontstaan. Voor beide verklaringen is op dit moment nog geen wetenschappelijke ondersteuning, maar er zijn evenmin bewijzen tégen deze verklaringen gevonden.

43

Bloed als transporteur van de 'boodschap' van licht Dan Oren, een Amerikaanse onderzoeker op het gebied van winterdepressie, viel de gelijkenis op van de chemische structuur van chlorofyl – dat deel van de plant dat verantwoordelijk is voor de lichthuishouding – en die van haem uit hemoglobine. Hemoglobine is de rode kleurstof uit de rode bloedlichaampjes en bestaat uit een eiwit (globine) en een ijzer bevattend pigment (haem); het speelt een belangrijke rol bij het transport van zuurstof door het lichaam. Slechts op een enkel detail na zijn de chemische structuren van chlorofyl en haem verschillend. Dat riep de voor de hand liggende gedachte op dat, aangezien bekend is dat chlorofyl van essentieel belang is voor de lichtregulatie bij planten, wellicht hetzelfde mechanisme bij mensen zou kunnen opgaan, maar dan via haem. Als het licht is moeten de hersenen dat op een of andere manier signaleren. De veronderstelling bij deze hypothese is dat haem als 'boodschapper' fungeert: haem 'vertelt' aan de hersenen wanneer het wel of niet licht is. Aangezien het netvlies van het oog een sterk doorbloed orgaan is valt te veronderstellen dat het signaal van het licht via het bloed naar de hersenen wordt getransporteerd. Dat zou er dan meteen een verklaring voor zijn waarom licht dat door het netvlies wordt opgevangen effectief is, juist omdat het netvlies een sterk doorbloed orgaan is. Echte ondersteuning voor deze gedachte is er overigens nog niet. Men heeft overigens al wel een heel aardig experiment uitgevoerd om te zien of deze verklaring juist zou zijn. Als bloed de 'boodschap' van de aan- of afwezigheid van licht naar de hersenen transporteert zou het mogelijk moeten zijn om het bloed aan licht bloot te stellen en daarna te bestuderen of dat effect heeft op de stemming. Het bloed zou daarvoor niet per se in het lichaam aanwezig hoeven zijn. Men heeft een experiment uitgevoerd bij mensen die nierproblemen hadden. Zij hadden slechts enkele of geen depressieklachten. Voor hun nierklachten moesten zij wor-

44

den gedialyseerd. Daarbij wordt een bloedstroom vanuit het lichaam naar een nierdialyse-apparaat geleid om daar te worden gezuiverd, waarna het bloed weer terugstroomt in het lichaam. Men heeft nu zo'n bloedstroom, buiten het lichaam en buiten het zicht van de patiënt, met intensief kunstlicht beschenen. De helft van de (zeer kleine) groep onderzochte mensen kreeg op die manier licht aangeboden, terwijl bij de andere helft het bloed niet werd blootgesteld aan extra kunstlicht. Vervolgens werd gekeken of dit een stemmingverbeterend effect had en of deze interventie invloed had op de biologische klok. Het laatste werd vastgesteld door de melatonineconcentratie in het bloed te bepalen. De blootstelling van het bloed aan intensief kustlicht bleek geen enkel effect te hebben. In dat opzicht is dit resultaat geen ondersteuning voor de gedachte dat bloed een 'boodschap' van licht naar de hersenen transporteert.

Psychologische verklaringen Omdat er tot op heden geen duidelijke lichamelijke verklaring voor het verschijnsel winterdepressie en de werking van lichttherapie is gevonden, is het niet zo verwonderlijk dat er ook gezocht wordt naar psychologische verklaringen. Bepaalde psychologische variabelen zoals sommige persoonlijkheidskenmerken komen bij mensen met een winterdepressie vaker voor dan bij mensen die lijden aan niet-seizoengebonden depressies. Ook zouden mensen met een winterdepressie zich afhankelijker opstellen en minder met zelfkritiek kunnen omgaan. In Australië werd een verband gevonden tussen het vóórkomen van neurotische klachten en winterdepressies. Deze kwamen dus vaak samen voor. Volgens een klein onderzoek in Nederland hebben mensen met een winterdepressie in vergelijking met gezonde mensen andere persoonlijkheidskenmerken; dit blijkt ook als deze kenmerken in de zomer worden gemeten en de patiënten geen klachten hebben. In de Verenigde Staten vond men in de zomer nu juist geen verschil in persoonlijkheidskenmerken tussen mensen met een winterdepressie in de

45

klachtenvrije zomerse periode en gezonde mensen. Ondanks alle gevonden verbanden is er nog geen oorzakelijk verband gevonden tussen het hebben van winterdepressies en bepaalde persoonlijkheidsproblematiek. Soms komen bepaalde klachten en aandoeningen of kenmerken gelijktijdig voor. Dat betekent nog niet dat het ene dan een gevolg is van het andere. Of, heel populair gezegd: een kanarie is een vogel met twee gele pootjes, maar niet ieder vogeltje met twee gele pootjes is een kanarie. Toch kan het vinden van dergelijke verbanden aanleiding zijn tot verder onderzoek waardoor mogelijk wel een oorzakelijk verband wordt gevonden. En dat kan dan weer belangrijk zijn voor het vinden van een goede behandeling. Eén verband dat werd gevonden is bijvoorbeeld dat mensen met een winterdepressie een grotere cognitieve gevoeligheid hebben voor verschillen tussen licht en donker dan gezonde proefpersonen. Dat bleek uit een onderzoek waarbij de deelnemers een aantal tekeningen met gelaatsuitdrukkingen moesten beoordelen. De tekeningen hadden een lichte of een donkere achtergrond. Het bleek dat mensen met een winterdepressie op een moment dat ze niet depressief waren de gezichten met een donkere achtergrond negatiever beoordeelden dan gezonde proefpersonen. Wellicht dat verder onderzoek gebaseerd op dit verband in de toekomst zou kunnen leiden tot een instrument dat behulpzaam kan zijn bij het stellen van een goede diagnose.

Placebo Omdat er nog geen sluitende verklaring voor is gevonden waarom lichttherapie helpt bij mensen die lijden aan winterdepressie is het niet uit te sluiten dat het effect van die behandeling voor een groot deel of zelfs helemaal toe schrijven is aan placebo-werking. Onder placeboeffect wordt verstaan: het effect van een behandeling dat wel optreedt maar niet is toe te schrijven aan het werkzame middel of de interventie.

46

In tegenstelling tot het onderzoek met medicijnen is het moeilijk een goede placebo-variant voor licht te bedenken. Bij medicijnonderzoek wordt vaak het effect van het medicijn vergeleken met het effect van een placebo bij een andere groep. Die placebo ziet er net zo uit als het echte medicijn, heeft dezelfde vorm, afmeting en smaak, maar bevat niet de stof waarvan verondersteld wordt dat die werkzaam is. Als nu het effect van de behandeling met het medicijn maar genoeg verschilt van het effect van de behandeling met de placebo geeft dat een idee van de werkzaamheid van het medicijn. Daarbij moet bedacht worden dat de behandeling met een placebo ook altijd positieve resultaten oplevert. Dat is waarschijnlijk toe te schrijven aan de verwachting die een patiënt heeft van de effectiviteit van het middel en de aandacht en begrip die iemand tijdens zo'n onderzoek van anderen krijgt voor zijn klachten. Maar ook een zeker spontaan herstel kan meespelen. Kenmerkend voor een placebo-effect is dat we niet weten waardoor het positieve effect van een behandeling ontstaat, maar wel dat dat niet is toe te schrijven aan de werking van een specifiek middel. Een middel is dus pas effectief, wanneer het gebruik daarvan tot betere resultaten lijdt dan het gebruik van een placebo. Bij medicijnen is het goed mogelijk een geneesmiddel te vergelijken met een middel dat er precies zo uitziet (qua vorm, smaak en kleur), maar niet de werkzame stof bevat. Bij blootstelling aan licht is dat moeilijker. Aanvankelijk ging men ervan uit dat zwak licht niet werkzaam zou zijn, in tegenstelling tot intensief licht. Immers, alleen met intensief licht was het mogelijk gebleken de melatonineproductie te onderdrukken. Daarom werd een aantal onderzoeken verricht waarbij de effecten van een behandeling met zwak licht werden vergeleken met de effecten van intensief licht. Tot verrassing van de onderzoekers bleek dat het effect van behandeling met zwak licht doorgaans minder goed was dan het effect van een behandeling met intensief licht, maar wel positief was. In tegenstelling tot placebo's bij onderzoek van medicijnen bevat ook zwak licht een – zij het geringere – hoeveelheid licht. Licht is het veronderstelde werkzame bestanddeel. Dus waarom zou een beetje licht niet ook een beetje kunnen helpen? Een ander verschil met onderzoek van medicijnen is dat zelfs zwak

47

licht nog als licht wordt waargenomen. Deelnemers aan het onderzoek weten dat licht heilzaam kan zijn. Als placebo voldoet zwak licht dus niet. In een onderzoek heeft men de effecten van licht vergeleken met een niet functionerende ionengenerator. Ionen zijn elektrisch geladen deeltjes. Deze kunnen zowel een positieve als een negatieve lading hebben. Men kan de deeltjes in de lucht ioniseren, dat wil zeggen van een elektrische lading voorzien. Er zijn luchtzuiveraars die gebruik maken van het principe van geïoniseerde lucht om ongewenste elementen uit de lucht op te vangen. De proefpersonen werd verteld dat ionen een heilzaam effect konden hebben op de stemming. Zij kregen niet te horen dat het apparaat niet werkte. In de Verenigde Staten is het niet ongebruikelijk dat men een heilzaam effect toeschrijft aan de blootstelling aan ionen. Er is zelfs onderzoek naar de effecten van ionen dat die werking aantoont. Het effect van de behandeling met de niet-functionerende ionengenerator was vergelijkbaar met het effect van een behandeling met licht. Het bezwaar van deze methode is dat het effect van twee verschillende behandelmethoden wordt vergeleken, die zowel qua verklaringsmodel van werkzaamheid als qua waarneembare aspecten totaal verschillend zijn. Het is dus niet een echt goede placebo-vergelijking. Een andere poging om te komen tot een goede placebo is de veronderstelling dat placebo-werking voor een groot deel of zelfs helemaal op suggestie berust. Het ligt dan voor de hand om de werkzaamheid van kunstlicht te vergelijken met de werkzaamheid van de suggestie van licht. In een onderzoek met een klein aantal proefpersonen in Groningen werd de behandeling van twee groepen mensen met een winterdepressie met elkaar vergeleken. De ene groep werd gedurende drie uur in de ochtend op drie achtereenvolgende dagen blootgesteld aan licht met een intensiteit van 2500 lux. (Eén lux is de hoeveelheid licht die een brandende kaars afgeeft en op een meter afstand wordt waargenomen. Ter vergelijking: de verlichting in een

48

kantoor/werkvertrek is ongeveer 500 lux. In de zomer bij mooi weer en in de zon kijkend komt men gemakkelijk op een lichtintensiteit van 100.000 lux.) De andere groep kreeg gedurende drie uur in de ochtend op drie opeenvolgende dagen in een nagenoeg verduisterd vertrek de suggestie van licht aangeboden. Een hypnotherapeut suggereerde dat de proefpersoon op dat moment werd blootgesteld aan intensief licht (bijvoorbeeld: 'U ligt nu in een strandstoel op het zonnige strand van Kreta. U leest een boek en merkt dat u hinder hebt van de schittering die ontstaat doordat het felle zonlicht op het gladde papier schijnt'). Verrassend was dat direct na afloop van het experiment beide groepen in gelijke mate fors waren verbeterd. Tien dagen later echter was het positieve effect van het denkbeeldige licht verdwenen, terwijl het effect van het echte kunstlicht nog steeds aanwezig was. Op dit moment is nog niet definitief uit te sluiten dat de werking van lichttherapie uitsluitend berust op de placebo-werking. Gezien het gegeven dat in een onderzoek waarbij een placebo-conditie was ingebouwd ongeveer 40% van de mensen geheel verbeterde op de placeboconditie (zie hoofdstuk 5, de beschrijving van het onderzoek waarbij licht in de knieholtes werd aangeboden), lijkt dat echter onaannemelijk. Doorgaans wordt een algehele verbetering van 70 tot 80% waargenomen bij mensen met een winterdepressie na blootstelling van het netvlies aan kunstlicht, wat een aanmerkelijk grotere verbetering is dan die van de genoemde placebo-conditie.

Samenvatting Het effect van lichttherapie bij winterdepressie is min of meer bij toeval ontdekt. Sinds die ontdekking is naarstig gezocht naar een verklaring voor dit effect. Tevens is gezocht naar een antwoord op de vraag hoe het komt dat iemand last heeft of krijgt van een winterdepressie.

49

Diverse verklaringsmodellen zijn bedacht. Op basis van onderzoek blijkt een aantal van die verklaringen niet op te gaan. Wat nu wel de juiste verklaring is waarom iemand een winterdepressie ontwikkelt, is tot op heden nog niet bekend. Hetzelfde geldt voor de werking van licht als behandelvorm voor mensen met een winterdepressie.

50

4 Wat staat me te wachten?

Onbehandeld Als winterdepressie niet behandeld wordt kunnen mensen daar ernstig onder lijden. Het is bekend dat mensen die ermee geconfronteerd worden er nagenoeg jaarlijks in meer of mindere mate last van hebben. Soms maken zij een winter mee waarin de klachten zich niet zo erg openbaren en komen zij nagenoeg klachtenvrij de winter door. Meestal komen de klachten wel en vaak in dezelfde periode. Dat betekent, naast een gevoel van ernstige somberheid, energieverlies en allerlei andere klachten, dat zij niet kunnen functioneren op de manier die hun voor ogen staat. Zij kunnen niet doorgaan met een aangevangen studie, zijn niet meer in staat hun werk te verrichten, isoleren zich van hun omgeving, krijgen relatieproblemen enzovoort. Als je weet dat je ieder jaar in de winterperiode niet goed functioneert, ga je in die periode minder hoge eisen aan je functioneren stellen. Je neemt eenvoudiger werk aan dan waar je eigenlijk toe in staat bent, je begint niet met de studie waarvan je in de zomer denkt dat je die graag zou willen volgen. Je sluit je niet aan bij een sportvereniging omdat je weet dat je in de winter niet de energie en de moed kunt opbrengen om de trainingen en de wedstrijden te volgen, ook al ben je in de zomer nog zo verzot op die sport. Kortom, een onbehandelde winterdepressie kan je gehele leven bepalen. Je haalt minder uit het leven en uit je eigen mogelijkheden dan je zonder die klachten zou hebben gedaan.

51

Tijdens een van de eerste winters dat in Groningen lichttherapie werd aangeboden voor winterdepressie en nadat een aantal landelijke bladen over dit onderzoek had bericht werd een meisje van vijftien jaar verwezen met seizoengebonden klachten. Zij had iedere winter een enorme behoefte aan slaap en was erg moe. In de zomer had zij geen klachten en was zij erg actief. Sinds zij een kleuter was kon ze in de winter het slechts opbrengen om een halve dag naar school te gaan en moest zij vanwege haar klachten soms hele weken verzuimen. Hoewel het meisje pienter was en veelal aan het eind van het schooljaar in staat bleek de gemiste lessen te compenseren, lukte dat op den duur niet meer en moest zij een schooljaar overdoen.

Het frustrerende is dan ook nog dat je in de zomer zo goed functioneert, waardoor je het verschil in de winter als extra schrijnend ervaart. Ook je omgeving begrijpt vaak niet waarom je in de zomer zo actief en vrolijk bent en in de winter zo passief en depressief. Je moet dus ook nog opboksen tegen het onbegrip van bijvoorbeeld je partner, je kinderen, je collega's en werkgever. In sommige gevallen leidt dat tot een echtscheiding en ontslag. Soms zijn de depressies zo ernstig dat je niet alleen thuis kunt blijven en een opname in een psychiatrisch ziekenhuis nodig is. Totdat het weer lente en zomer wordt. Uit het Nederlandse bevolkingsonderzoek kwam naar voren dat mensen met een winterdepressie vaker een beroep op de Ziektewet bleken te doen of in de WAO bleken te zitten dan anderen. In de groep met winterdepressie bleek 40% van zowel de mannen als de vrouwen in de winter het werk te verzuimen vanwege hun seizoengebonden klachten. Dat zou neerkomen op tussen de 240.000 en 370.000 niet gewerkte dagen per jaar. Het moge duidelijk zijn dat een onbehandelde winterdepressie veel levens nogal nadrukkelijk in negatieve zin heeft beïnvloed. Op dit

52

moment lijkt het er ook niet op dat winterdepressie na een bepaalde leeftijd vanzelf verdwijnt. Van dat vooruitzicht alleen al kun je somber worden.

Behandeld Gelukkig zijn winterdepressies meestal goed te behandelen en wel met lichttherapie. Uit het Nederlandse bevolkingsonderzoek bleek dat ruim de helft van de mensen met een winterdepressie (66%) hulp zoekt voor deze klachten. Daarvan krijgt ongeveer 40% medicatie en 42,6% psychologische hulp. Lichttherapie werd in het onderzoek nauwelijks als behandelvorm genoemd. Lichttherapie werd ten tijde van het onderzoek nog nauwelijks buiten het ziekenhuis toegepast. Dat komt mede door de onbekendheid met de diagnose onder de hulpverleners. In ziekenhuizen waar lichttherapie wordt aangeboden als behandelaanbod neemt, zeker als dit wat bekender wordt, het aantal winterdepressiepatiënten gestaag toe. In 1987/1988 werd in Groningen in het Academisch Ziekenhuis voor het eerst aan 4 patiënten lichttherapie aangeboden. Twee jaar later, in 1989/1990 aan 18 patiënten en in 2001/2002 aan ruim 250 patiënten. Het aantal centra waar lichttherapie wordt toegepast is fors gegroeid: van 1 in 1987, 10 in 1993 tot naar schatting een kleine 50 instellingen in 2002. Hoewel de bekendheid van het winterdepressiesyndroom en van de behandelmogelijkheden, waaronder lichttherapie, toeneemt, wordt de klacht in de normale huisartsenpraktijk nog niet veel waargenomen. Dat bleek onder meer uit een onderzoek dat in Londen is uitgevoerd. Daar werd een jaar lang het aantal psychiatrische klachten in huisartsenpraktijken geregistreerd. Uiteindelijk bleek slechts 0,18% van mensen met deze klachten te voldoen aan de criteria voor winterdepressie. Lichttherapie is en blijft symptoombestrijding. Dat betekent dat de

53

klachten wel verdwijnen, maar niet de kwaal. Dat betekent ook dat, in principe in het volgende winterseizoen, maar soms ook al tijdens hetzelfde winterseizoen, de klachten opnieuw de kop op kunnen steken, waarna een lichtbehandeling opnieuw nodig wordt. Bij een succesvolle lichtbehandeling betekent dat dus dat je er veelal jaarlijks aan vastzit. Dat is een tijdinvestering van enkele uren per week, soms meerdere weken per jaar. Maar dat betekent wel dat je in herfst en winter weer beter kunt functioneren, in sommige gevallen weer optimaal. Daardoor zullen de nadelen die een onbehandelde winterdepressie met zich meebrengt niet of minder optreden. Je kunt dan beter je toekomst plannen en beter gebruik maken van je eigen mogelijkheden, capaciteiten en wensen en gemakkelijker en beter omgaan met je omgeving. Als je weet dat je last hebt van winterdepressie kun je er, behalve door lichttherapie te volgen, ook op andere manieren rekening mee houden. Je kunt ervoor zorgen dat je werkplek en woning zo veel mogelijk natuurlijk daglicht binnenlaten. Dat kan betekenen dat je een woning zoekt waarvan de kamer pal op de zon ligt of dat je je werkgever een werkplek vraagt in de nabijheid van een raam. Het maakt namelijk uit of je veel of weinig natuurlijk daglicht opvangt. In een Canadees onderzoek in een psychiatrisch ziekenhuis kwam men tot een verrassende ontdekking. Op een afdeling die uit twee vleugels bestond werden vergelijkbare depressieve klachten behandeld. De ene vleugel had ramen aan de noordzijde, de andere op het zuiden. Naderhand bleek dat de opnameduur van de mensen die in de zuidvleugel waren opgenomen en behandeld gemiddeld bijna drie dagen korter was dan de opnameduur van de mensen die opgenomen waren geweest in de noordvleugel. De gemiddelde opnameduur van mensen in de noordvleugel bedroeg 19,5 dag, zodat die drie dagen ruim 15% verkorting opleverden. De patiënten waren van tevoren niet geselecteerd en waren wat de ernst van hun klachten betrof vergelijkbaar. Uitgaande van

54

de gegevens van dit onderzoek zou er winst te behalen zijn voor psychiatrische ziekenhuizen wanneer zij rekening zouden houden met de inval van het zonlicht op de afdelingen waar patiënten worden behandeld.

Behandeld, maar toch… Ook al behaalt lichttherapie een goed resultaat, dat betekent nog niet dat een en ander ongemerkt aan jou of je omgeving voorbijgaat. Zelf merk je natuurlijk wanneer je je weer slechter gaat voelen en je dus weer een lichtbehandeling nodig hebt. Vaak is dat op een moment waarop het niet goed uitkomt: je hebt het druk op je werk, je zit net in een tentamenweek op school, je had je net ingeschreven voor een cur-

55

sus, je moet per se een aantal belangrijke vergaderingen volgen, je staat voor de klas en er is al een lerarentekort, je werkt in de verzorging en er zijn al veel collega's ziek. Dit zijn enkele veel gehoorde redenen waarom mensen niet tijdig, bij het optreden van de eerste klachten, lichttherapie gaan volgen. Daarbij gaat men eraan voorbij dat je na een succesvolle behandeling beter in staat bent om de dagelijkse stress en beslommeringen te trotseren omdat je dan meer energie hebt en geen hinder meer ondervindt van je klachten. Behalve dat je zelf moeite hebt met het accepteren van het gegeven dat je een winterdepressie hebt en dat lichttherapie nu eenmaal tijd kost, tijd die je aan allerlei andere dingen zou willen besteden, merk je dat je omgeving ook niet altijd begrip heeft voor je situatie. Je omgeving voelt niet dat je weer depressief wordt en ziet niet dat je 's avonds na thuiskomst doodop meteen je bed in duikt. Je omgeving ziet je nog functioneren en reageert soms met verbazing, onbegrip of zelfs afwijzend als je aangeeft enige tijd nodig te hebben om een lichttherapie te kunnen ondergaan. Of je denkt dat je omgeving dat niet zal accepteren of daar geen begrip voor zal hebben. Veel mensen met een winterdepressie zullen er alles aan doen om hun klachten zo lang mogelijk verborgen te houden. Dat lukt natuurlijk lang niet altijd. Het kan ook anders. Zodra mensen het aandurven wat opener te worden over hun klachten merken ze veelal dat er begrip voor bestaat. Ze ontdekken dat gesprekspartners soms zelf moeite hebben met de winter of iemand kennen die ook last van die klachten heeft. Dat openheid op het werk over de situatie soms tot verrassende initiatieven kan leiden blijkt uit een brief die ouders van leerlingen met betrekking tot het functioneren van een leraar door de schoolleiding kregen toegestuurd. De inhoud is hieronder weergegeven.

56

Aan de ouders/verzorgers van onze leerlingen die les hebben van de heer Jansen

Mevrouw, mijnheer,

De heer Jansen is deze week niet op school aanwezig. Wij willen u informeren over de reden daarvan. U heeft vast wel eens gehoord dat mensen een winterdepressie hebben. Dit heeft te maken met lange donkere dagen en weinig zon en licht. De remedie is dan het ondergaan van lichttherapie.

De heer Jansen en de school hopen sinds twee jaar dat deze lichttherapie, die een gehele week duurt, beperkt kan blijven tot één keer in het jaar. Het kan ook anders lopen. Dat is nu het geval. Zo'n depressie komt zo maar ineens. Wanneer direct lichttherapie kan plaatsvinden is dat heel prettig voor de heer Jansen.

Wij hopen dat de therapie goed helpt en de heer Jansen voldoende 'licht' geeft om zijn lessen de komende tijd voor honderd procent te kunnen geven.

Met vriendelijke groet,

A. Pietersen (directeur)

57

Dit is een voorbeeld van een geval waarin de werkgever begrip vraagt voor het feit dat een medewerker vanwege het volgen van lichttherapie een korte poos zijn werk niet kan uitoefenen. Sommige werkgevers gaan een stap verder. Er zijn werkgevers die, veelal na bemiddeling van of op voorspraak van een bedrijfsarts of Arbodienst zijn overgegaan tot de aanschaf van een lichtapparaat, nadat gebleken was dat een van hun werknemers bij herhaling baat had gehad bij lichttherapie in een ziekenhuis. Dat betekende voor de werkgever een geringe investering die werd beloond met het langduriger op het werk aanwezig kunnen zijn van de werknemer. Deze hoefde immers niet meer tijd te besteden aan reizen naar een ziekenhuis om blootgesteld te kunnen worden aan intensief kunstlicht. Ook zijn er inmiddels Arbodiensten of werkgevers geweest die een apparaat voor thuisgebruik van een werknemer hebben vergoed. Lichttherapie gegeven in een psychiatrisch ziekenhuis of psychiatrische afdeling van een algemeen ziekenhuis wordt als psychiatrische verstrekking vergoed krachtens de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ). Er zijn echter tot op heden nauwelijks ziektekostenverzekeraars die apparatuur voor de behandeling thuis vergoeden.

Samenvatting Onbehandeld kunnen de gevolgen van een winterdepressie bepalend zijn voor iemands leven. Veel mogelijkheden kunnen niet worden benut: werk, studies en ook relaties mislukken. Succesvol behandeld is het mogelijk de draad van het leven weer op te pakken, maar moet men er wel rekening mee houden dat behandeling zo nu en dan herhaald moet worden. Een probleem daarbij is vaak het zelf accepteren van de klacht en zichzelf tijd gunnen een behandeling te volgen. Ook bestaat nogal eens de angst dat de omgeving met onbegrip en afwijzing zal reageren, ook op het volgen van een succesvolle behandeling. Veelal blijkt deze angst ongegrond.

58

5 Hoe wordt lichttherapie toegepast?

Lichttherapie en winterdepressie worden vaak in één adem genoemd. En dat is niet zo verwonderlijk. Sinds in het begin van de jaren tachtig van de vorige eeuw de eerste successen van de behandeling met kunstlicht zijn beschreven, is zowel de toepassing als de apparatuur verbeterd. Tevens is er meer kennis opgedaan over winterdepressie. De eerstaangewezen behandeling voor winterdepressie is lichttherapie. In dit hoofdstuk komt deze therapie uitgebreid aan de orde. Daarnaast bestaan er nog enkele andere behandelmogelijkheden. Daarover zal in het kort iets worden gezegd in het volgende hoofdstuk.

Lichttherapie: blootstelling aan intensief kunstlicht

Vaste apparaten Lichttherapie wordt doorgaans gegeven door mensen bloot te stellen aan intensief kunstlicht. Dat licht is afkomstig van apparaten die gewoonlijk fluorescerende gasontladingsbuizen bevatten ('TL-buizen'). Ze zijn aan de wand bevestigd of in een vaste opstelling op een tafel geplaatst. Aanvankelijk bedroeg de lichtintensiteit 2000-2500 lux en duurde een behandelsessie twee tot vier uur. De lichtintensiteit van 2500 lux werd gekozen omdat van een dergelijke intensiteit via onder-

59

zoek was gebleken dat blootstelling aan dat licht ervoor zorgde dat de melatonineproductie werd onderdrukt. Ruwweg is de lichtintensiteit van 2500 lux te vergelijken met de hoeveelheid licht die buiten kan worden waargenomen een kwartier na zonsopgang. Later is men gaan zoeken naar een manier om het effect van lichttherapie te vergroten. Zo kwam men erachter dat, als de intensiteit van het licht wordt verhoogd, de tijdsduur van de blootstelling kan worden ingekort zonder dat het effect minder wordt. Sterker nog: op dit moment wordt blootstelling aan licht met een intensiteit van 10.000 lux gedurende 30-45 minuten als de krachtigste vorm van lichttherapie beschouwd.

'Sun Ray II', voorbeeld van een 10.000 lux lichtapparaat. (Foto ter beschikking gesteld door OT Light Systems, Winsum.)

60

Deze lichtintensiteit is grofweg te vergelijken met de intensiteit van het licht dat buiten ongeveer drie kwartier na zonsopgang kan worden waargenomen. Zo'n 50-80% van de mensen die een diagnose winterdepressie hebben gekregen raken hun klachten na een week lichttherapie kwijt. Daarbij is het van belang dat het licht op het netvlies van de ogen valt. In 1987 werd in de Verenigde Staten bij een heel kleine groep proefpersonen een experiment uitgevoerd om te zien of het licht wel via de ogen moest worden opgevangen. Het effect van blootstelling aan kunstlicht van de huid, waarbij de ogen waren afgedekt, werd vergeleken met het effect van kunstlicht dat alleen op de ogen viel terwijl de rest van het lichaam bedekt was. Het bleek dat lichttoediening via de ogen een duidelijk groter stemmingverbeterend effect had dan via de huid. Sindsdien ging men ervan uit dat het nodig was het netvlies bloot te stellen aan het kunstlicht om een stemmingverbeterend effect te verkrijgen. Deze gedachte werd algemeen aanvaard zonder dat daar een houdbare conclusie uit gedegen onderzoek aan ten grondslag lag: het experiment had immers maar een zeer gering aantal proefpersonen omvat. De opvatting kwam in 1998 onder druk te staan. Een onderzoeksgroep in de Verenigde Staten vond toen namelijk dat het mogelijk was bij gezonde proefpersonen een verandering in de stand van de biologische klok te bewerkstelligen door het toedienen van intensief kunstlicht in de knieholte. Deze verandering was meetbaar via een verandering in het tijdstip dat de concentratie van het hormoon melatonine ging toenemen. De resultaten van dit onderzoek baarden nogal wat opzien. Vrijwel direct werd het experiment in een aantal varianten herhaald, maar het beschreven resultaat bleek niet opnieuw aantoonbaar. Al deze onderzoeken vonden plaats bij gezonde proefpersonen. Daarnaast werd een experiment opgezet en gepubliceerd in 2001, waarbij werd nagegaan of intensief kunstlicht dat werd aangeboden via de knieholte een stemmingverbeterend effect bij winterdepressiepatiënten te weeg kon brengen. Eén groep kreeg werkelijk licht in de knieholte via een soort 'matjes' die lichtgevende fiberdraadjes bevatten en licht met een intensiteit van ongeveer 13.000 lux uitstraalden, een andere groep kreeg geen

61

licht in de knieholte. Wie wel of niet licht kreeg was zowel de patiënten als de onderzoekers onbekend. In alle gevallen werden de knieën voorzien van 'matjes' die met bekleding volledig werden afgedekt en stonden er waarneembare apparaten waar het licht al dan niet werd geproduceerd. Het was eigenlijk de eerste studie waarin een echte placebo-variant voor licht werd aangeboden. Hoewel het onderzoek bijzonder fraai was opgezet waren de resultaten nogal onthutsend. Het stemmingverbeterende resultaat van blootstelling aan licht in de knieholte was even groot als het effect in de placebo-conditie. Ongeveer 40% van de deelnemers uit beide condities verbeterde. Lichttoediening via de huid van de knieholtes is dus geen goede behandelvorm. Voorlopig wordt dan ook weer gedacht dat de ogen toch echt betrokken moeten zijn bij het opvangen van het kunstlicht om een betere stemming te veroorzaken. Omdat langdurige blootstelling aan het ultraviolette (UV-)deel van het lichtspectrum schadelijk kan zijn voor het netvlies, wordt dat deel van het lichtspectrum weggefilterd. In een Canadees onderzoek bleek overigens dat het stemmingverbeterende effect van kunstlicht wanneer extra UV-stralen waren toegediend vergeleken met het effect van blootstelling aan kunstlicht zonder UV-deel even groot was. Voor het behandeleffect is het dus ook niet nodig dat het aangeboden licht UV-stralen bevat. Vaak wordt de vraag gesteld of een solarium of zonnebank niet hetzelfde resultaat kan bewerkstelligen als de lichtapparatuur die voor de behandeling van winterdepressies wordt gebruikt. Solaria, zonnebanken en gezichtsbruiners zijn apparaten die voornamelijk of uitsluitend ultraviolet licht uitstralen. Aangezien hiervoor al werd aangegeven dat het voor het therapeutische effect noodzakelijk is dat het licht op het netvlies valt zou dat betekenen dat een grote hoeveelheid UV-licht gedurende langere tijd op het gevoelige en kwetsbare netvlies zou vallen. Dat zal dan vrijwel zeker tot (mogelijk zelfs onherstelbare) oogklachten leiden. Het is niet voor niets dat de fabrikanten van dergelijke bruiningsapparatuur 'oogdopjes' bij hun producten leveren

62

om tijdens het gebruik de ogen mee te bedekken. Als men de ogen sluit en geen oogdopjes draagt komt er nog steeds een deel van het licht op het netvlies. Conclusie: een zonnebank is absoluut geen alternatief voor de lichtapparatuur die voor de behandeling van winterdepressies wordt gebruikt. Er zijn verschillende onderzoeken gedaan waarbij werd gekeken of blootstelling aan kunstlicht met bepaalde delen van het lichtspectrum tot betere behandelresultaten leidden dan blootstelling aan kunstlicht met andere delen van het lichtspectrum. Zo werd soms gevonden dat wit licht effectiever zou zijn dan rood en blauw licht, dat groen licht het beter zou doen dan rood licht en rood licht beter dan wit licht. Echt duidelijkheid bestaat daar nog niet over. Meestal wordt een variant van wit licht toegepast. Dit bevat alle delen van het lichtspectrum en komt het dichtst in de buurt van het lichtspectrum van het natuurlijke buitenlicht. Jaap de Vries, wiens klachten in hoofdstuk 1 al werden beschreven, hoorde via een radio-interview over het verschijnsel winterdepressie en de behandelmogelijkheden. Dat bracht een enorme schok bij hem teweeg. Wat hij al die jaren aan klachten had ervaren had een naam gekregen. Hij had dus een echte ziekte en was niet gek. Hoe vreemd het ook mag klinken: hij voelde zich enorm opgelucht. Hij ging zich in het verschijnsel verdiepen en zocht hulp. Hij kreeg lichttherapie aangeboden en dat sloeg aan. Zijn wereld in de winter veranderde volledig. Hij beleefde het effect van lichttherapie als een wonder. Hij werd niet meer depressief en bleef actief. In tegenstelling tot voorgaande jaren nodigde hij mensen uit om bij hem de kerstdagen door te brengen. Helaas voor hem kon zijn vrouw deze verandering niet goed aan. Na een huwelijk van ruim 25 jaar was ze gewend aan zijn winterdepressies en had zich ermee verzoend en zich erop ingesteld. Jaaps energieke gedrag in de winter leidde tot botsingen. Uiteindelijk kwam het vrij snel

63

tot een scheiding, waardoor de stemming van Jaap in de winter alsnog slecht werd. In de daaropvolgende winters, toen hij de echtscheiding beter geaccepteerd had en nog steeds lichttherapie kreeg, voelde hij zich uitstekend.

Timing In principe kan licht op ieder moment van de dag worden toegediend, 's ochtends, 's middags of 's avonds. Onderzoek heeft aangetoond dat alle momenten van de dag tot effectieve behandelresultaten kunnen leiden. Lange tijd heeft er in wetenschappelijke kringen verdeeldheid bestaan over de tijd van voorkeur. Enige verdeeldheid bestaat nog steeds. Zoals in hoofdstuk 3 werd besproken is men het ook nog niet eens over de invloed van de biologische klok op het vóórkomen van winterdepressie. Als een verstoring van de biologische klok oorzaak zou zijn van het optreden van winterdepressie, is het belangrijk te weten of dat tot een vertraging of juist een versnelling van die klok heeft geleid. Bij een vertraging moet lichttherapie in de ochtend worden gegeven, om de biologische klok als het ware een zetje in de goede richting te geven. Bij een versnelling zou de biologische klok wat moeten worden afgeremd, en wel door licht in de avonduren te geven. Er wordt van uitgegaan dat de meeste mensen met een winterdepressie lijden aan een vertraagde werking van de klok, wat betekent dat men doorgaans licht in de ochtend zou moeten aanbieden. Nu is het maar de vraag of de biologische klok invloed heeft op de depressieve stemming. Er zijn sterke aanwijzingen dat dat niet het geval is. In de praktijk kan men deze discussie wat omzeilen door sowieso lichttherapie in de ochtend te geven. Er is in al het onderzoek nog niet aangetoond dat lichttoediening op een ander moment van de dag tot betere resultaten leidt. Als lichttherapie in de ochtend bij herhaling niet effectief blijkt te zijn,

64

kan men nog een keer lichttoediening in de avond overwegen. Een nadeel van lichttherapie laat in de avond kan overigens wel zijn dat er inslaapklachten kunnen ontstaan door het energieopwekkende effect van licht. De patiënt wordt dan te energiek om meteen daarna de slaap te kunnen vatten. Edwin, het vijfjarige jongetje dat in hoofdstuk 2 al werd genoemd, kreeg gedurende vijf dagen in sessies van dertig minuten lichttherapie aangeboden in de ochtend. Na een week therapie kreeg hij zijn energie terug, maakte grapjes en nam weer initiatieven. Zijn slaapbehoefte en slaapduur namen af en hij kon weer gemakkelijk opstaan. Hij was vóór de lichttherapie alleen met zeer veel moeite te wekken. Zijn ouders waren dan ook aangenaam verrast dat Edwin nu eerder wakker werd dan zijzelf en hen wekte omdat hij wilde spelen. Ook familie en vrienden meldden de ouders spontaan dat Edwin zo duidelijk in zijn gedrag was veranderd. De volgende winter traden zijn klachten opnieuw op, zo rond november. Opnieuw was hij moe en lusteloos. Hij ging toen beduidend meer eten: de twee boterhammen tussen de middag werden er vijf. Hij werd dat jaar angstiger dan het jaar daarvoor. Hij durfde niet alleen te zijn. Dat ging zelfs zover dat de deur van de WC niet meer dicht mocht als hij daar naartoe ging. Na wederom een week lichttherapie veranderde Edwin weer van een rustige, ogenschijnlijk verlegen en zich niet voor de omgeving interesserende jongen in een druk kind dat vele initiatieven ondernam. Zijn slaapduur werd weer normaal. Ook de daarop volgende winter ontstonden er weer klachten, waarbij toen vooral zijn toegenomen prikkelbaarheid opviel. Lichttherapie was opnieuw succesvol.

Jessica Blijleven (zie ook hoofdstuk 1) werd de laatste zeven winters gedurende een of twee weken met lichttherapie behandeld voor haar winterdepressieklachten. Die behandeling maakte het mogelijk dat zij

65

haar werk kon blijven uitvoeren. Zij moest echter nog wel zuinig met haar energie omspringen. Voordat zij lichttherapie kreeg, sliep zij in de winter gemakkelijk 16 uur per etmaal. Met behulp van lichttherapie had zij aan 10 uur slaap genoeg, overigens wel meer dan in de zomer. Hoewel haar energieniveau ook met behulp van lichttherapie niet optimaal werd, waren haar depressieklachten na behandeling wel geheel verdwenen.

Een ander aspect van de timing van lichttoediening betreft het moment in het seizoen. Uit onderzoek is gebleken dat wanneer lichttherapie wordt gegeven bij de eerste duidelijke tekenen van een beginnende depressieve episode, gedurende de rest van het seizoen (de herfst en/of de winter) geen depressieklachten meer optreden of op zijn minst een volgende depressieve periode kunnen uitstellen. Wordt lichttherapie gegeven als de depressie er al in alle hevigheid is, dan zal deze evengoed effectief zijn, maar de kans op een volgende depressieve periode gedurende dezelfde winter is dan aanmerkelijk groter. Lichttherapie geven op een moment dat er nog geen sprake is van enige klachten blijkt weinig zinvol. Zo werd in een onderzoek aan mensen van wie bekend was dat zij in voorgaande winters goed op lichttherapie hadden gereageerd licht aangeboden in het begin van de herfst, op een moment waarop ze nog geen klachten hadden. Deze mensen werden gedurende de rest van de winter gevolgd. Het bleek dat ongeveer drie kwart van de deelnemers alsnog depressief werd en op dat moment lichttherapie nodig had. Uit andere studies is gebleken dat ongeveer drie kwart van de mensen bij wie de diagnose winterdepressie in een bepaalde winter is gesteld in de daaropvolgende winter depressief wordt. Niet iedereen met winterdepressie wordt namelijk iedere winter depressief. Met andere woorden: preventief toedienen van lichttherapie bij mensen met winterdepressie is niet zinvol.

66

Tijdsduur In het experiment met de heer Herbert Kern, een van de eerste mensen met een winterdepressie die, naar later bleek, met succes werd behandeld door de blootstelling aan kunstlicht (zie hoofdstuk 8), bleken de effecten van de therapie na drie dagen duidelijk op te treden. Aanvankelijk ging men er dan ook in diverse studies van uit dat lichttherapie gedurende drie opeenvolgende dagen effectief was. In de daaropvolgende experimenten bleek dat drie dagen wel erg kort was; vandaar dat de tijdsduur al snel werd uitgebreid tot vijf of zeven dagen, soms langer. In een Canadese studie werd het effect van één week lichttherapie vergeleken met het effect van twee weken lichttherapie. Het effect van twee weken lichttherapie bleek duidelijk groter te zijn dan het effect van één week. De voor de hand liggende conclusie zou kunnen zijn dat twee weken beter is dan één week. Dat is echter maar de vraag. Uit onderzoek dat onder andere in Groningen werd verricht, bleek dat het effect van licht nog kan toenemen nadat de behandeling met kunstlicht is gestopt. Zo bleken de stemmingverbeterende effecten van lichttherapie een week na de behandeling groter te zijn dan wanneer ze direct na afloop van de behandeling werden gemeten. Over het algemeen lijkt er een tendens te zijn om de tijdsduur van lichttherapie, zeker in de Verenigde Staten, te verlengen. Als lichttherapie gedurende vijf tot zeven sessies geen of onvoldoende effect heeft is het zeker te overwegen de behandeling te herhalen en enigszins te verlengen. Dat kan dan gebeuren door het aantal sessies te vergroten, maar ook door de tijdsduur per sessie iets te verlengen. Zo blijken sommige mensen die weinig baat hadden bij licht van 10.000 lux gedurende dertig minuten, goed te reageren wanneer de sessie werden verlengd tot vijfenveertig minuten.

67

Andere apparaten Naast de vast opgestelde lichtapparatuur zijn er inmiddels enkele alternatieven ontwikkeld, zoals op het hoofd te dragen apparaten en de zogenaamde dageraadsimulators. Dageraadsimulator Zoals in hoofdstuk 3 uiteengezet had men bij het begin van het onderzoek naar de effecten van lichttherapie het idee dat voor sommige mensen de daglichtlengte in de winter te kort was. Aan de randen van de nacht werd dan ook lichttherapie gegeven. Nu weten we inmiddels dat die gedachte niet de verklaring is voor het effect van lichttherapie. De dageraadsimulator steunt een beetje op dezelfde gedachte.

'Daymaker', voorbeeld van een dageraadsimulator. (Foto ter beschikking gesteld door MediluX BV te Helvoirt.)

68

In de lente en zomer wordt het 's ochtends vroeger licht dan in de winter. Met behulp van een dageraadsimulator wordt in de winter net gedaan of het eerder licht wordt dan in werkelijkheid het geval is. Met behulp van een soort wekker en de nodige elektronica wordt het langzaam licht in de slaapkamer op een moment dat degene die van het licht moet profiteren, nog slaapt. Zeer geleidelijk wordt het lichter in de slaapkamer totdat het niveau van slaapkamerverlichting is bereikt (tussen ongeveer 200 en 300 lux). Het blijkt dat de ogen ook door gesloten oogleden nog steeds licht opvangen. Veel van deze dageraadsimulatoren of 'lichtwekkers' hebben naast hun lichtproducerende kwaliteiten vaak een alarmfunctie, zodat op een vooraf in te stellen tijdstip een geluidssignaal kan afgaan. Wie dan niet wakker wordt van de toenemende hoeveelheid licht wordt het van de normale wekkerfunctie van het apparaat. Met behulp van dit apparaat is onderzoek gedaan bij mensen met winterdepressie. Er werden positieve resultaten gerapporteerd, hoewel de resultaten over het algemeen genomen iets achterbleven bij die van blootstelling aan het licht van vast opgestelde apparatuur. Een lichtwekker heeft echter ontegenzeglijk een aantal voordelen boven het ontvangen van licht van de vast opgestelde apparaten. Zo kost het ontvangen van de lichttherapie geen extra tijd: al slapende word je behandeld. Dit gegeven werd ook gebruikt in de behandeling van Edwin. Dit jongetje was vijf jaar toen hij voor het eerst lichttherapie kreeg door blootstelling aan licht van vast opgestelde apparatuur. Dit is al eerder beschreven. Het reizen naar het ziekenhuis om lichttherapie te krijgen was echter niet zijn favoriete bezigheid. Het kostte zijn ouders dan ook de nodige moeite hem ertoe te overreden. Aanvankelijk werd hij 'omgekocht'. Als Edwin de week lichttherapie zou volmaken werd hij beloond met een stuk speelgoed dat hij erg graag wilde hebben. Deze premie bleek in latere jaren echter niet voldoende. Ook apparatuur die bij hem

69

thuis werd opgesteld en waarvoor hij dus niet meer hoefde te reizen, kon na een jaar niet meer echt op zijn waardering rekenen. Aangezien lichttherapie verkregen via het licht van vast opgestelde apparatuur nu eenmaal tijd kost en de motivatie daartoe bij Edwin steeds verder te zoeken was, werd een experiment met dageraadsimulatoren afgesproken. Door dit apparaat op werkdagen in de winterperiode te gebruiken lukte het om de klachten de baas te blijven. Alleen tijdens de kerstvakantie, toen Edwin gedurende enige tijd geen gebruik van het apparaat had gemaakt, traden de klachten weer enigszins op. Ze verdwenen weer nadat hij het gebruik had hervat.

Draagbare lichtbronnen Vast opgestelde lichtapparaten hebben het nadeel dat je altijd naar een bepaalde plek of ruimte moet gaan waar het apparaat zich bevindt. Dat geldt niet voor de draagbare apparaten zoals de 'Light Visor'. Dit is een apparaat dat op het hoofd wordt gedragen. De verlichting zit boven de ogen en schijnt in de ogen. De energie voor de verlichting wordt geleverd door oplaadbare accu's. Er bestaan varianten waarbij het licht wordt verkregen via speciale gloeilampjes, door heel kleine vormen van TL-verlichting en door licht-emitterende dioden (LED). In de nieuwste versie zitten in een soort klep van een basebalpet LED-jes die licht in de ogen stralen. Je kunt het apparaat overal mee naar toe nemen en bent dus niet afhankelijk van een vaste plaats. De resultaten die met deze apparaten zijn behaald zijn positief, maar over het algemeen wel wat minder dan de resultaten die met vast opgestelde apparatuur worden behaald. Wel is uit onderzoek gebleken dat de draagbare varianten goed te combineren zijn met vast opgestelde apparatuur: normaal gesproken krijg je het licht via de vast opgestelde apparatuur, maar ga je een paar dagen weg, dan gebruik je op

70

'Light Visor', voorbeeld van een op het hoofd draagbare lichtbron. (Foto ter beschikking gesteld door MediluX BV te Helvoirt.)

die dagen de draagbare lichtbronnen. Op deze manier kan de lichtbehandeling worden voortgezet zonder dat dit tot te grote praktische problemen leidt en blijven de positieve effecten van de lichttherapie behouden.

Wanneer wel/wanneer niet? Vooral bij winterdepressie is lichttherapie met succes toe te passen. De effecten van lichttherapie bij niet-seizoengebonden depressies zijn op dit moment overwegend teleurstellend. Wanneer moet lichttherapie worden toegepast, en hoe lang? Er is een aantal situaties waarin licht-

71

therapie wordt ontraden en ook lichttherapie kent een aantal bijwerkingen waardoor het soms niet kan worden toegepast. Lichttherapie moet worden toegepast bij winterdepressieklachten, en wel wanneer de klachten aanwezig zijn.

Voorspellende factoren Lichttherapie helpt mensen met een winterdepressie in 50-80% van de gevallen van hun klachten af. Dat betekent dat mensen met een winterdepressie in 20-50% van de gevallen niet van hun klachten worden afgeholpen door lichttherapie. Bij wie helpt lichttherapie nu wel en bij wie niet? Of anders gezegd: kan men voorspellen bij welke winterdepressiepatiënt lichttherapie succesvol zal zijn? Er is al veel onderzoek gedaan naar de voorspellende factoren van een goed behandelresultaat. Het blijkt dat lichttherapie vooral resultaat heeft bij mensen die: –

een grotere slaapbehoefte hebben;

–

een grotere behoefte aan eten hebben;

–

een grotere behoefte aan zoetigheid in de namiddag hebben;

–

relatief jong zijn.

Een slecht behandelresultaat is te voorspellen als er dagschommelingen bestaan of als de depressie ernstig is. Een dagschommeling is het fenomeen dat de stemming in de ochtend anders is dan in de avond. Ook mensen met een persoonlijkheidsstoornis lijken minder goed op lichttherapie te reageren. Als je deze onderzoeksresultaten leest lijkt het alsof er al heel wat bekend is over de kenmerken waarover iemand moet beschikken om lichttherapie succesvol te laten zijn. Dat is op zichzelf waar. Maar aangezien niet iedereen met een winterdepressie goed op lichttherapie reageert, zijn er ongetwijfeld nog onbekende

72

kenmerken die een rol spelen bij de werkzaamheid van het licht. Verder onderzoek moet deze kenmerken nog opsporen. Hoewel lichttherapie een bijzonder krachtige behandelvorm is voor winterdepressieklachten en het op het eerste gezicht een eenvoudige en gemakkelijk toepasbare behandelvorm is, bestaan er enkele contraindicaties.

Bijwerkingen Meestal wordt lichttherapie heel goed verdragen en treden er geen of nauwelijks bijwerkingen op. Soms hebben mensen hinder van hoofdpijn, duizeligheid of misselijkheid tijdens of direct na de therapie. Die klachten verdwijnen weer zodra de blootstelling aan het felle licht wordt beëindigd. Die klachten zijn dan meestal ook eerder vervelend dan echt verontrustend. Mocht blootstelling aan licht met een intensiteit van 10.000 lux toch niet of zeer moeilijk te verdragen zijn, dan kan men licht met een intensiteit van 2500 lux overwegen. In dat geval zal de tijdsduur van de blootstelling aan het licht wel langer moeten worden. Jessica Blijleven was de afgelopen winter zwanger. Haar winterdepressieklachten werden net als in voorgaande jaren met succes met lichttherapie behandeld en zij is in het voorjaar van een gezonde zoon bevallen.

Lichttherapie kan tijdens een zwangerschap goed worden toegepast. Er zijn tot op heden geen aanwijzingen gevonden dat het moeder of kind zou schaden. Om die reden zijn er vrouwen die hun medicatie tegen de winterdepressie verruilen voor lichttherapie. Het is namelijk

73

niet zeker of medicijngebruik onschadelijk is voor het ongeboren kind, ook niet of het medicijn al dan niet via de moedermelk aan het kind wordt doorgegeven na de geboorte. Deze bezwaren kent lichttherapie niet. Wel wordt het blootstellen van pasgeboren baby's aan intensief kunstlicht ontraden, vanwege het gegeven dat de ooglens van een pasgeborene nog nauwelijks bescherming biedt tegen dat felle licht. Er bestaan echter wel enkele serieuze bijwerkingen waar terdege rekening mee moet worden gehouden. Deze zijn onder te verdelen in problemen met de stemming en gevaren voor de ogen.

Stemming Een zeldzame, maar wel ernstige bijwerking is het manisch worden ten gevolge van de lichttherapie. Deze klacht komt zeer zelden voor, maar is wel zo ernstig dat men zeker bedacht moet zijn op het ontstaan ervan. Astrid was een vrouw van 37 jaar toen zij voor het eerst op de polikliniek vanwege de diagnose winterdepressie lichttherapie kreeg aangeboden. De behandeling was succesvol en de klachten verdwenen. Toen de klachten dezelfde winter weer verschenen werd andermaal met succes lichttherapie toegepast. Het daarop volgende winterseizoen wilde Astrid in de periode dat ze doorgaans last kreeg van haar winterdepressie naar Kreta op vakantie met het oogmerk daar door 'natuurlijk licht' haar klachten tegen te gaan. Zij ging inderdaad naar Kreta, maar zag daar nauwelijks de zon. Een van de eerste dagen van haar verblijf raakte zij verwikkeld in een autoongeval. Zij raakte daarbij gewond, kon niet meer lopen en had whiplash-klachten. Haar vakantie viel verder in het water en thuis gekomen kon zij nog steeds niet lopen. Zij was inmiddels depressief geworden en

74

besloot, omdat zij vanwege haar mobiliteitsprobleem niet naar het ziekenhuis kon komen, een lichtapparaat met een lichtintensiteit van 10.000 lux te kopen. Omdat ze depressief was ging ze regelmatig voor het apparaat zitten en vond het effect al snel weldadig. Daarop besloot zij vaker en langduriger voor het apparaat te gaan zitten. Dat leidde ertoe dat zij zich niet alleen buitengewoon goed voelde, maar ook dat zij korter ging slapen. Vervolgens ontstonden er stemmingswisselingen. Asrtrid voelde zich extreem goed (manisch) tot soms suïcidaal depressief. Deze stemmingswisselingen traden meerdere malen per dag op en zij sliep nog slechts drie uur per nacht. Een en ander verontrustte haar en zij nam contact op met de kliniek. Daar werd haar geadviseerd onmiddellijk met lichttherapie te stoppen en kreeg zij medicijnen voorgeschreven om haar stemming te stabiliseren. Het duurde twee maanden voordat Astrid zich weer 'normaal' voelde. Een maand daarna ontwikkelde zij weer depressieklachten, die in het ziekenhuis volgens de daar gebruikelijke methode met lichttherapie werden behandeld. Hierop reageerde zij goed, zonder de beschreven extreme stemmingswisselingen te ontwikkelen. Het is zeer aannemelijk dat die extreme stemmingswisselingen werden veroorzaakt door een te lange blootstelling aan het kunstlicht.

Ook zijn er enkele ziektegeschiedenissen bekend van mensen die ten gevolge van lichttherapie zelfmoordpogingen ondernamen. De verklaring die daarvoor wordt gegeven, is dat bij sommige mensen eerst het energieniveau terugkeert als zij worden blootgesteld aan intensief kunstlicht en pas later de stemming weer normaal wordt. Op het moment dat zij nog erg depressief zijn maken zij dan gebruik van de herwonnen energie om de hand aan zich zelf te slaan. Het tegenovergestelde is ook waargenomen. In de eerste systematische studie naar de effecten van lichttherapie, gepubliceerd in 1984, wordt een patiënt beschreven die suïcidaal werd nadat de lichttherapie was beëindigd.

75

Deze klachten verdwenen nadat weer begonnen was met lichttherapie. In het algemeen is het aan te bevelen gedurende minimaal twee seizoenen lichttherapie te volgen onder begeleiding van een deskundige. Op die manier wordt de reactie op de blootstelling aan fel kunstlicht duidelijk en kan bij een eventuele manische ontsporing tijdig worden ingegrepen. Als eenmaal bekend is hoe iemand op blootstelling aan intensief kunstlicht reageert en dit geen problemen oplevert, zijn er weinig bezwaren om de behandeling thuis uit te voeren.

Ogen Licht wordt opgevangen door het netvlies in de ogen. Een grote hoeveelheid intensief licht moet allemaal door het netvlies verwerkt worden. Onder normale omstandigheden is dat goed mogelijk, zeker omdat de UV-stralen uit de gebruikelijke lichtapparatuur worden weggefilterd. Uit meerjarig oogheelkundig onderzoek blijkt dat het toedienen van lichttherapie over meerdere winterseizoenen geen schadelijke effecten voor de ogen oplevert. Een ander verhaal wordt het voor kwetsbare ogen. Hiernaar is nog weinig onderzoek verricht, maar men gaat er binnen de kring van wetenschappers op dit gebied van uit dat het vooralsnog beter is risico's te mijden. Zo zal men doorgaans geen lichttherapie aanraden bij mensen die lijden aan epilepsie en suikerziekte, een hoge bloeddruk hebben, aan een oogziekte lijden of onlangs een oogoperatie hebben ondergaan. Van het gebruik van diverse medicijnen is bekend dat het de gevoeligheid voor licht van de ogen vergroot. Dat geldt dan ook voor de mogelijke schadelijke effecten van dat licht. Het is daarom in het algemeen af te raden dergelijke medicijnen in combinatie met lichttherapie te gebruiken. De combinatie van lichttherapie en (gelijktijdig) gebruik van lithium bleek te leiden tot minder scherp kunnen zien.

76

Follow-up Als de diagnose winterdepressie wordt gesteld, gebeurt dat naar aanleiding van het klachtenpatroon dat de patiënt vertelt. Deze doet dat naar beste weten, aan de hand van zijn of haar herinnering aan het stemmingsverloop gedurende de laatste jaren. Als er op grond van dat verhaal een duidelijk seizoengebonden patroon in de klachten wordt waargenomen en ook aan de overige criteria wordt voldaan, wordt de diagnose winterdepressie gesteld. Maar hoe gaat het nu verder? Als je eenmaal met succes met lichttoediening bent behandeld, kun je er dan van uitgaan dat die behandeling jaarlijks herhaald moet worden? Blijft een winterdepressie bestaan, verdwijnt ze of verandert ze van karakter? Omdat winterdepressie een relatief nieuw begrip is, bestaat er nog niet veel onderzoek waarin mensen tientallen jaren zijn gevolgd om inzicht te krijgen in het beloop van de klachten op langere termijn. Wel zijn de eerste onderzoeken op dat gebied uitgevoerd waarin mensen na het stellen van de diagnose winterdepressie gedurende een aantal jaren werden gevolgd. Afhankelijk van het onderzoek zijn er gegevens bekend van het beloop van de klachten gedurende een periode van 2,5 tot bijna 12 jaar. Aan het eind van die periode werd bij ruwweg 40% van de mensen bij wie de diagnose winterdepressie was gesteld opnieuw deze diagnose gesteld. Bij een andere 20% kwamen de depressies na die jaren niet meer uitsluitend in het winterseizoen voor, terwijl 20% helemaal geen klachten meer rapporteerde. Soms werden mensen die winterdepressie als diagnose hadden gekregen, ook in andere jaargetijden depressief, maar het omgekeerde kwam ook voor. Sommige niet-seizoengebonden depressies ontwikkelden zich tot winterdepressies. De conclusie kan dan ook zijn dat, wanneer je de diagnose winterdepressie krijgt, dat dan niet betekent dat je die klachten je gehele leven houdt. Het is dan ook moeilijk op grond van een eenmaal gestelde diagnose het beloop van de klachten over vele jaren te voor-

77

spellen. Daarvoor zal het stellen van de juiste diagnose waarschijnlijk nog verder verfijnd en verbeterd moeten worden.

Samenvatting Tussen de 50 en 80% van de mensen met een winterdepressie reageert goed op lichttherapie. Er bestaat variatie in lichtapparatuur. Van de vast opgestelde lichtapparaten met een intensiteit van 10.000 lux zijn de beste resultaten beschreven. Maar ook draagbare lichtapparatuur en dageraadsimulatoren leiden soms tot verbetering. Het is van belang rekening te houden met de juiste timing en tijdsduur van de blootstelling aan licht. Meestal is lichttherapie onschuldig en zijn er nauwelijks bijwerkingen. Er kunnen zich echter enkele serieuze bijwerkingen voordoen en daarop moet men wel degelijk bedacht zijn.

78

6 Wat voor behandelingen zijn er nog meer? Medicatie Hoewel lichttherapie, zoals al eerder gezegd, de behandeling is die het eerst in aanmerking komt bij winterdepressies, heeft het een aantal nadelen. Blootstelling aan intensief kunstlicht kost nogal veel tijd en men is doorgaans afhankelijk van een bepaalde ruimte waar de apparatuur is opgesteld. Dat zijn bezwaren die niet gelden voor medicatie. Medicijnen kunnen overal worden ingenomen en het innemen kost nauwelijks tijd. Uit onderzoek is gebleken dat sommige medicijnen goed werken bij winterdepressiepatiënten. In vergelijking met lichttherapie zijn ze tot op heden de mindere. In een Canadese studie werden de effecten van het gebruik van fluoxetine (Prozac®) vergeleken met die van een placebo in de behandeling van winterdepressies. Hoewel op het eerste gezicht het gebruik van fluoxetine tot betere resultaten leidde, bleek dat na berekening statistisch gezien niet het geval te zijn. Dat bleek wel het geval in een andere studie, waarbij sertraline (Zoloft ®) werd vergeleken met een placebo bij winterdepressies. In Oostenrijk bleek een ander middel, reboxitine, in een aantal gevallen effectief in de behandeling van winterdepressies. Dat middel is (nog) niet in Nederland verkrijgbaar. Een nadeel van deze medicijnen is dat ze soms hinderlijke bijwerkingen hebben.

79

Sint-janskruid Naast de reguliere psychofarmaca die op recept verkrijgbaar zijn kan men bij de drogist of apotheker ook sint-janskruid (Hypericum perforatum L.) kopen. Dit middel heeft een antidepressieve werking en bleek ook in een onderzoek bij mensen met een winterdepressie goede resultaten teweeg te brengen. Het effect dat uit onderzoeken blijkt is niet zo groot als het effect met lichttherapie. Zoals welhaast bij ieder werkzaam middel heeft ook sint-janskruid een aantal bijwerkingen. Zo kan het bijvoorbeeld de werking van anticonceptiepillen beïnvloeden, en ook de bloedstolling. Ook kan het mensen gevoeliger maken voor de effecten van zonlicht.

Psychotherapie Psychotherapie wordt bij andere vormen van depressie met succes toegepast. Het is dan ook logisch te veronderstellen dat deze behandelvorm toegepast zou kunnen worden bij mensen met een winterdepressie. Er zijn echter nagenoeg geen studies over de effecten van psychotherapie bij winterdepressie verricht. Het effect van lichttherapie treedt relatief snel op en is zo krachtig dat een langdurige psychotherapie al op voorhand door de tijdinvestering een onaantrekkelijk alternatief is. Zelfs kortdurende psychotherapie kost al gauw meer tijd dan lichttherapie. Bovendien hebben mensen met winterdepressie in de lente/zomer geen klachten en dan dus ook geen behoefte aan behandeling. Hoewel er dus nog zeer weinig onderzoek naar is gedaan, wordt over het algemeen geadviseerd om, als men al kiest voor een vorm van psychotherapie, te kiezen voor kortdurende interventies waarvan de werking uit onderzoek is gebleken. Te denken valt dan aan (cognitieve) gedragtherapie.

80

Soms verbeteren de winterdepressieklachten wel ten gevolge van lichttherapie maar hebben mensen er moeite mee te accepteren dat zij dit syndroom hebben, of vinden ze het moeilijk met de steeds terugkerende verschijnselen om te gaan. Ook gebeurt het dat gezinnen ontwricht raken ten gevolge van de soms al jarenlang bestaande winterdepressie van een van de gezinsleden. In dergelijke gevallen kan een vorm van psychotherapie een uitkomst bieden. Die richt zich dan niet zozeer op de behandeling van de winterdepressie op zichzelf, maar meer op de gevolgen ervan of op hoe men op een andere, betere manier met de klachten om kan gaan. Als iemand niet alleen van winterdepressie- maar ook van andere klachten last heeft, zoals problemen of gevoelens die te maken hebben met iemands persoonlijkheid of verband houden met iemands verleden, dan is dat eveneens een reden om psychotherapie te overwegen.

Diversen Naast de bovengenoemde behandelingen die vrij algemeen toegepast worden, bestaan er nog enkele andere behandelvormen. Deze worden echter tot op heden zelden toegepast buiten het laboratorium in een onderzoekssituatie. Nu en dan wordt behandeld met een plantenextract, ginkgo biloba, gemaakt van de bladeren van de ginkgo-bilobaboom (een Japanse notenboom). (Deze boom komt niet meer in het wild voor en werd vooral in Japan en China gekweekt. Tegenwoordig komt hij vrij veel voor in parken en kan een hoogte van dertig meter bereiken.) Er wordt geclaimd dat dit middel goed werkt tegen klachten van vermoeidheid. In een Noors onderzoek werd de werking van ginkgo biloba met die van een placebo vergeleken. Er werden geen verschillen gevonden.

81

In de Verenigde Staten werd als een placebo-conditie in een onderzoek naar de werking van lichttherapie ionentherapie toegepast. In dat onderzoek werd van een niet-functionerende ionengenerator gebruik gemaakt. Ionen zijn elektrisch geladen deeltjes in de lucht en kunnen een positieve of negatieve lading hebben. Zij kunnen in een grote of kleinere dichtheid voorkomen. Als de lucht wordt geïoniseerd en er daardoor negatief geladen ionen in een hoge dichtheid voorkomen kan dat volgens de resultaten van een onderzoek heilzaam zijn bij winterdepressieklachten. Deze resultaten zijn in één studie gevonden. Als die resultaten in de toekomst in meerdere studies worden gevonden, is deze behandeling mogelijk een alternatief voor lichttherapie. Een nieuwe behandelvorm binnen de psychiatrie en dus ook bij depressies is de transcraniale magnetische stimulatie (TMS). Hierbij worden bepaalde gedeelten van de hersenen gestimuleerd via een magnetisch veld, dat van buiten de schedel wordt aangeboden. De resultaten die met deze nieuwe behandelmethode worden bereikt, zijn nog niet echt duidelijk. Uit een aantal onderzoeken komt naar voren dat TMS de stemming aanzienlijk verbetert, terwijl de conclusie van een aantal andere onderzoeken minder veelbelovend is. Het is een relatief nieuwe behandelmethode waar we in de komende jaren zeker meer van zullen vernemen. Of het een adequate behandelvorm voor winterdepressies is zal uit toekomstig onderzoek moeten blijken. Lichaamsbeweging is volgens een grote hoeveelheid aan onderzoeksresultaten effectief in het bestrijden van depressies. Ook voor de behandeling van winterdepressies zijn al enkele positieve resultaten beschreven na bijvoorbeeld fietsen op een hometrainer of aerobics in de ochtenduren. Combinaties met gelijktijdig aanbieden van lichttherapie zijn veelbelovend en worden al toegepast.

82

Slaapdeprivatie, ofwel het onthouden van slaap, is bij andere vormen van depressie effectief gebleken om de stemming te verbeteren. De patiënten worden een gedeelte van de nacht of de gehele nacht wakker gehouden, en de dag daarna zijn ze niet depressief meer. Na het weer slapen verdwijnen de positieve effecten echter ook weer snel. Het effect van slaapdeprivatie bleef intact na toediening van lichttherapie. Het ontvangen van 'natuurlijk' licht blijkt antidepressief te werken. Zoals in hoofdstuk 3 al gezegd, blijkt dat winterdepressieve mensen die tijdens hun depressie in de winter naar tropische oorden reizen, hun klachten na enkele dagen zien verminderen of verdwijnen. Die mensen ontvangen dan, zonder dat zij daar iets extra's voor hoeven doen, meer licht dan in hun eigen woon- en werkomgeving. Met dit gegeven als uitgangspunt heeft men in Zwitserland een onderzoek opgezet. Hierbij werd het effect van een uur wandelen tussen de besneeuwde bergen in de ochtend kort na zonsopkomst vergeleken met een even lang durende lichttherapie, waarbij de intensiteit van het licht zo zwak was dat het als niet-effectief kon worden beschouwd. De groep van mensen die deelnamen aan de ochtendwandeling verbeterde duidelijk meer. Dus het opzoeken van extra natuurlijk licht kan helpend zijn. Een probleem dat daarbij niet denkbeeldig is, is dat de aard van de klachten deze behandelvorm onaantrekkelijk maakt. Iemand die zeer weinig energie heeft en een grote slaapbehoefte, zal er moeilijk toe te bewegen zijn dagelijks in de vroege ochtend een ochtendwandeling te ondernemen. In een krantenartikel is al eens door een journalist gesuggereerd dat de aanschaf van een hond daarbij behulpzaam zou kunnen zijn, als deze althans zou worden uitgelaten door de winterdepressiepatiënt.

83

Samenvatting Hoewel lichttherapie de eerstaangewezen behandeling voor winterdepressie is, helpt het niet bij iedereen. Soms zijn mensen ook niet in de gelegenheid om lichttherapie toe te passen of zijn er bezwaren tegen. In dat geval zijn er nog enkele andere behandelmogelijkheden. Men kan een behandeling met medicijnen (antidepressiva) overwegen of een behandeling met sint-janskruid. Van beide zijn positieve resultaten beschreven. Men dient dan wel bedacht te zijn op de soms optredende bijwerkingen. Ook kan men overwegen psychotherapie te gaan volgen. Daarbij wordt dan meestal gedacht aan cognitieve gedragstherapie. Overigens zijn er nog geen studies verricht waarin positieve resultaten van een psychotherapeutische aanpak bij winterdepressie is onderzocht. Er zijn nog enkele andere behandelmogelijkheden voor de bestrijding van winterdepressieklachten onderzocht. Deze zijn op dit moment het onderzoeksstadium nog niet ontgroeid en worden in de praktijk nog nauwelijks toegepast.

84

7 Niet depressief, maar toch last van de winter

Zoals in eerdere hoofdstukken al gezegd, is het aantal mensen dat in de winter wat moeite met het seizoen heeft groot. Dat betekent gelukkig in de meeste gevallen niet dat er sprake is van een depressie. Zonder dat een dergelijke stemmingsstoornis aan de orde is hebben veel mensen in de winter een groter of kleiner energieprobleem en een grotere slaapbehoefte. Voor velen betekenen die verschijnselen niet dat zij niet kunnen functioneren, maar hoort het bij de winter. Soms houdt men er al rekening mee, door bepaalde activiteiten bewust niet in de winter te plannen. Hoewel veel mensen er dus in hun leefstijl al rekening mee houden, hebben onderzoekers gekeken of er door middel van kunstlicht niet iets aan deze verschijnselen te doen viel. In een onderzoek dat gelijktijdig in Groningen en in Helsinki plaatsvond werd aan een willekeurige groep mensen lichttherapie gegeven met behulp van een lichtwekker (dageraadsimulator). De groep deelnemers werd samengesteld met behulp van adresgegevens die verkregen werden uit de gemeentelijke burgerlijke stand. Daarbij werd alleen geselecteerd op leeftijd (tussen 18 en 65 jaar) en geslacht (50% vrouwen en 50% mannen). Vervolgens werd in beide steden informatie naar 1000 adressen gestuurd en werd er gevraagd of men bereid was deel te nemen aan het onderzoek. Dit was gelukkig vaak het geval. Aan de mensen werd een vragenlijst voorgelegd over de gezondheidstoestand, werk- en leefomstandigheden. Op die manier konden mensen die leden aan winterdepressie, een ziekte hadden, in ploegendiensten

85

werkten of medicijnen gebruikten, voor verdere deelname aan het onderzoek worden opgespoord en uitgesloten. Het was in dit onderzoek de bedoeling licht aan te bieden aan gezonde proefpersonen die een regelmatig leven leidden, zodat de biologische klok zo weinig mogelijk werd verstoord. Aan de helft van de deelnemers werd gevraagd zich gedurende een periode van veertien dagen in de ochtend te laten wekken met behulp van een lichtwekker, vervolgens een periode van veertien dagen op de gebruikelijke manier en dan weer veertien dagen met behulp van de lichtwekker. De andere helft van de deelnemers werd eerst veertien dagen lang gevolgd zonder dat zij werden gewekt door een lichtwekker, daarna veertien dagen met, veertien dagen zonder en ten slotte weer veertien dagen met een lichtwekker. Het experiment besloeg dan ook iets meer dan acht weken. De deelnemers vulden in die periodes dagelijks vragenlijsten in waarin hun energieniveau, slaapgewoonten en slaapduur werden geregistreerd. Zoals te verwachten viel bij een groep gezonde personen, waren de uitkomsten niet opvallend groot. Wat wel opviel was dat de deelnemers in de weken dat zij de lichtwekker gebruikten vlotter opstonden en fitter wakker werden. Het lijkt gerechtvaardigd te concluderen dat de toediening van licht ook bij mensen die niet direct aan winterdepressie lijden, maar wel moeite hebben met het functioneren in de winter een positief effect kan hebben. Uit onderzoek blijkt ook dat mensen die lijden aan 'winterblues' goed reageren op licht. Hoewel dit onderzoek nog maar in een beperkte mate is uitgevoerd, lijkt het erop dat kunstlicht het leven van meer mensen dan alleen die met een winterdepressie in de winterperiode kan verlichten. In navolging van Helsinki zijn in enkele grotere wereldsteden, waaronder Londen, zogenaamde lichtcafés geopend.

86

Lichtcafé in Londen. (Foto ter beschikking gesteld door Philips DAP, Amersfoort.)

87

Daar kun je 's ochtends ontbijten of een kopje koffie drinken terwijl de tafel waaraan je zit door een lichtapparaat wordt verlicht. De cafés zijn door de fabrikant van een lichtapparaat van deze apparatuur voorzien om aandacht te vragen voor dit positieve effect van kunstlicht. Bij mijn weten is nog niet onderzocht of het dagelijks bezoeken van een dergelijke gelegenheid voldoende is om iemand van zijn winterse klachten af te helpen. Dit soort initiatieven zal er waarschijnlijk wel toe bijdragen dat lichttherapie gemakkelijker geaccepteerd wordt. Wat wel onderzocht is, is de toepassing van lichttherapie op de werkplek in de winterperiode. In een aantal onderzoeken op werkplekken – kantoren – heeft men lichttherapie toegepast. Te denken valt aan de opstelling van een lichtapparaat naast de monitor van een computer. De deelnemers aan deze onderzoeken, die niet bekend stonden als mensen met een winterdepressie maar die misschien wel iets meer moeite hadden met het leven in de winter vergeleken met de zomer, reageerden doorgaans positief op het licht Zij werden iets energieker en gingen beter functioneren.

Samenvatting Intensief kunstlicht blijkt mensen zowel van hun winterdepressie- als winterbluesklachten af te kunnen helpen.

88

8 Is er iets nieuws onder de zon?

Hoewel de belangstelling voor het verschijnsel winterdepressie pas de laatste twintig jaar dankzij het succes van lichttherapie op grote schaal is ontwikkeld, betekent dat nog niet dat we het hier over een nieuw ziektebeeld hebben. Niets is minder waar.

Seizoengebonden stemmingsstoornis Het verschijnsel winterdepressie werd onder soms andere benamingen al in de oudheid genoemd. In de antieke oudheid dacht men dat het vóórkomen van ziekten en kwalen het gevolg was van de invloed van goden en demonen. Ongeveer 4000 jaar geleden dachten de Babyloniërs dat iedere ziekte aan de invloed van een eigen demon kon worden toegeschreven. Geneeskunde en religie waren toen nauw met elkaar verweven. Hoewel dit gedachtegoed nog tot in de Middeleeuwen standhield, waren het al de oude Grieken die er anders over gingen denken. In de Griekse opvatting van geneeskunde ontstonden ziektes door een natuurlijke oorzaak en werden ook de behandelmogelijkheden in de natuur gezocht. Deze ideeën mondden uit in de 'humorale pathologie'. Het uitgangspunt van deze theorie was dat gezondheid en ziekte verbonden waren met de seizoenen en andere omgevingsfactoren. Nadat Hippocrates, die leefde van 460 tot 377 voor Christus, hierover had geschreven, bleef de theorie ongeveer 2000 jaar

89

lang een centraal gegeven binnen de opvatting over gezondheid en ziektes. Men ging ervan uit dat vier lichaamsvloeistoffen of lichaamssappen bepalend waren voor iemands gezondheid. Die vloeistoffen kwamen voor in een mengsel met een bepaalde verhouding. Het seizoen bepaalde welke lichaamsvloeistof op dat moment het belangrijkst was. Zo zou zwarte gal, één van de vier lichaamssappen, vooral in de herfst een belangrijke rol spelen. Men was gezond als de verschillende vloeistoffen passend bij het jaargetijde in de juiste verhouding aanwezig waren. Was die verhouding verstoord dan ontstond ziekte. Het ontstaan van ziektes had dan ook vaak een seizoengebonden karakter, evenals het herstel dat erop kon volgen. De toestand van langdurige angst en depressie werd melancholia genoemd en werd toegeschreven aan de invloed van de zwarte gal op de hersenen. Volgens de humorale pathologie kwam de zwarte gal met name in de herfst voor, zodat ook melancholia juist in het herfstseizoen optrad. Het is hier niet de plaats om uitgebreid op de geneeskunde van de oudheid in te gaan, maar het zal duidelijk zijn dat seizoengebonden stemmingsstoornissen als verschijnsel al zeer oud zijn en al zeer lang als zodanig herkend worden. Ook de laatste eeuwen zijn geregeld beschrijvingen verschenen die een herkenning van een seizoengebonden stemmingsstoornis bevatten. Zo schreef Pinel, een beroemde Franse psychiater die vooral bekend is geworden door het 'ontketenen' van tot dan toe als erg gevaarlijk beschouwde psychiatrische patiënten, er al in 1806 over. De eerste systematische gevalsbeschrijving van een patiënt die leed aan een seizoengebonden stemmingsstoornis is van de Franse psychiater Esquirol en dateert van 1845. Hij herkende het effect van de omgeving en de seizoenen op het verloop van de stemming. Hij schreef een patiënt, die normaal gesproken in België verbleef, een winters verblijf in Italië voor. Hij probeerde op die manier bij die patiënt het optreden van een winterdepressie te voorkomen.

90

Lichttherapie De eerste die een gebrek aan licht in verband bracht met het optreden van een verandering in de stemming is waarschijnlijk de scheepsarts Cook geweest. Hij beschreef dit verschijnsel tijdens een expeditie naar Antarctica in 1898. In het begin van de twintigste eeuw adviseerde de Amerikaanse arts Kelogg blootstelling aan licht en het nuttigen van goed voedsel als remedie tegen een gebrek aan welbevinden. De eerste die een gevalsbeschrijving publiceerde over de positieve effecten van blootstelling aan kunstlicht bij stemmingsstoornissen is waarschijnlijk de Duitser Helmut Marx geweest. Hij behandelde soldaten die gedurende de Tweede Wereldoorlog in Noord-Scandinavië waren gelegerd en stemmingsstoornissen hadden ontwikkeld. Door ze aan een vorm van kunstlicht bloot te stellen, genas hij ze. Maar soms nemen de gebeurtenissen in de geschiedenis een onverwachte wending. Het artikel van Marx werd een jaar na zijn overlijden (1946) in een Duitstalig tijdschrift gepubliceerd. Ondanks het feit dat de behandeling als succesvol beschreven werd, kreeg het artikel geen aandacht in wetenschappelijke kringen. Twee min of meer toevallige gebeurtenissen in het begin van de jaren tachtig van de vorige eeuw zorgden wel voor de nodige aandacht voor lichttherapie bij winterdepressies. Allereerst was daar Herbert Kern, een wetenschapper die een seizoengebonden stemmingsstoornis bij zichzelf had geconstateerd. Hij hield jarenlang het beloop van zijn stemming nauwkeurig bij in zijn zakboekje. Na vele jaren was een reeks van zakboekjes ontstaan waarin hij zijn stemmingsverloop had opgeschreven. Ondertussen was hij naarstig op zoek naar een verklaring voor het verschijnsel. Hij bezocht wetenschappelijke congressen van onder anderen biologen die zich met de werking van licht op het leven

91

van plant en dier bezighielden. Dit leverde niet veel op. Ook zocht hij contact met een psychiater, dr. Peter Mueller. Bovendien gebruikte hij allerlei antidepressiva. Dit alles zonder resultaat. Door toeval kwam hij in aanraking met dr. Alfred Lewy van het National Institute of Mental Health (NIMH, het grote gezaghebbende instituut nabij Washington waar veel onderzoek op het gebied van de geestelijke gezondheid wordt verricht). Dr. Lewy was op dat moment bezig met proeven om te zien of het mogelijk was dat de nachtelijke melatonineproductie bij mensen te onderdrukken was met intensief kunstlicht. De twee spraken een experiment af waarbij de heer Kern in de winter tijdens zijn depressie zou worden blootgesteld aan intensief kunstlicht, drie uur in de ochtend en drie uur in de avond. Het effect was indrukwekkend. Na ongeveer drie dagen verbeterde hij en verdwenen zijn klachten. Hij voelde zich zoals hij zich doorgaans in het voorjaar voelde. De tweede toevallige gebeurtenis was dat de psychiater die in een eerder stadium door de heer Kern was geconsulteerd, een vrouw op zijn spreekuur kreeg met dezelfde klachten als de heer Kern. Deze vrouw had haar seizoengebonden klachten bij zichzelf opgemerkt. Maar zij had ook gemerkt dat zij opknapte na een bezoek aan de Virgin Eilanden, in het Caribische gebied. In voorgaande winters had zij in diverse steden gewoond, waaronder Quebec. Het viel haar op dat haar 'winterse klachten' hoe noordelijker zij leefde, des te eerder optraden. Ook deze vrouw werd in contact gebracht met de onderzoeksgroep van het NIMH. Deze twee gevalsstudies hebben een belangrijke rol gespeeld bij het opzetten van meer systematisch onderzoek. Behalve de eerder genoemde psychiater, dr. Mueller, die constateerde dat meer van zijn patiënten aan deze klachten leden, werd dit fenomeen nauwelijks door de psychiaters in de regio van Washington DC herkend. De onderzoekers veronderstelden met een vrij zeldzame aandoening van doen te hebben. Zij dachten alleen voldoende proefpersonen voor een

92

wetenschappelijke studie bij elkaar te kunnen krijgen door de publiciteit te zoeken. De journaliste die daartoe was aangezocht vond het onderwerp interessant voor haar lezers en er verscheen een publicatie in de Washington Post over dit klachtenpatroon, gebaseerd op de geschiedenis van de twee genoemde patiënten. De onderzoekers hoopten op voldoende respons om een onderzoek te kunnen beginnen. Ze waren echter volledig verrast door de grote hoeveelheid reacties. In plaats van enkele tientallen reageerden duizenden mensen vanuit het gehele land en stond de telefoon roodgloeiend. Uiteindelijk resulteerde dat in het eerste systematische onderzoek naar lichttherapie bij mensen met winterdepressie. De studie werd uitgevoerd door dr. Norman Rosenthal en zijn collega's en werd in 1984 gepubliceerd. Het succes van lichttherapie als behandelmethode werd door andere onderzoekers zo opvallend gevonden dat er meer onderzoek werd opgezet. Zo werd in 1987 door de afdeling Biologische Psychiatrie van het Academisch Ziekenhuis Groningen onder leiding van prof. dr. Rudi van den Hoofdakker geprobeerd in Nederland onderzoek op te zetten naar de effecten van lichttherapie bij winterdepressie. Om patiënten voor dit onderzoek te werven, verzond hij brieven aan alle huisartsen in de vier noordelijke provincies. Daarin werd uitgelegd waar het klachtenpatroon uit bestond en werd verzocht of de huisarts patiënten met dergelijke klachten in contact wilde brengen met de onderzoekers. Er kwam geen enkele reactie op. Vervolgens werd er een oproep gedaan via een regionale radio-omroep. Dit leverde voldoende proefpersonen op voor de eerste Nederlandse studies. Een behandelmethode die vooral onder medici aanvankelijk met de nodige scepsis werd ontvangen is inmiddels ook in Nederland een geaccepteerd begrip geworden. In een groot aantal ziekenhuizen en instellingen voor geestelijke volksgezondheid wordt tegenwoordig lichttherapie aangeboden.

93

Samenvatting Hoewel winterdepressie en lichttherapie pas sinds een jaar of twintig bekend zijn is er eigenlijk niet echt iets nieuws onder de zon. Het fenomeen van een seizoengebonden stemmingsstoornis, iets wat wij nu winterdepressie noemen, is al sinds de Griekse oudheid bekend. Voor het effect van licht op het welzijn en de gezondheid van mensen geldt hetzelfde. Het positieve effect van kunstlicht op depressieklachten werd al bijna een halve eeuw geleden voor het eerst beschreven.

94

9 Literatuur en (Internet)adressen

Boeken over winterdepressie Dooren, P. van (1999). De biologische klok bij mens, dier en plant. Leuven: Davidsfonds. ISBN 90 5826 017 8 Haffmans, P.M.J., & Meesters, Y. (red.) (1999). Behandelingsstrategieën bij winterdepressie. Houten/Diegem: Bohn Stafleu Van Loghum. ISBN 90 313 3026 4 Lam, R.W. (ed.) (1998). Seasonal affective disorder and beyond. Light treatment for SAD and Non-SAD conditions. Washington/London: American Psychiatric Press. ISBN 0-88048-867-0 Partonen, T., & Magnusson, A. (eds.) (2001). Seasonal Affective Disorder. Practice and research. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0 19 263225 6 Rosenthal, N.E. (1998). Winterblues. Seasonal Affective Disorder. What it is and how to overcome it. New York/London: The Guilford Press. ISBN 1-57230-395-6

95

Smyth, A. (1995). Depressies. Oorzaak, gevolg en behandeling van winterdepressies en andere negatieve stemmingen, veroorzaakt door een wisselend klimaat. Tweede, geheel herziene druk. Baarn: Tirion. ISBN 90-5121-54-8

Artikelen over winterdepressie Meesters, Y. (1995). Lichttherapie bij drie kinderen met winterdepressie. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 139, 2664-2666. Meesters, Y., & Hoofdakker, R.H. van den (1998). Winterdepressie en Lichttherapie I: syndroom en behandeling. State of the Art. Tijdschrift voor Psychiatrie, 40, 254-265. Meesters, Y., & Hoofdakker, R.H. van den (1998). Winterdepressie en Lichttherapie II: prevalentie, etiologie, pathogenese en werkingsmechanisme. State of the Art. Tijdschrift voor Psychiatrie, 40, 266-276.

Internet De Society of Light Treatment and Biological Rhythms (SLTBR) is de internationale vereniging van wetenschappers die zich met lichttherapie en biologische ritmes bezighoudt. De SLTBR heeft een Engelstalige internetsite waar veel informatie te vinden is: www. sltbr.org Dr. N.E. Rosenthal is een van de eersten die lichttherapie bij winterdepressies onderzocht heeft. Hij schreef een groot aantal wetenschappelijke artikelen en een aantal zeer toegankelijke Engelstalige boeken

96

bestemd voor een breed publiek. Hij heeft een praktijk voor psychiatrie en is hoogleraar aan een universiteit in Washington. www.normanrosenthal.com In Engeland bestaat een patiëntenvereniging die onderzoek en behandeling van winterdepressie bevordert: de SADAssociation. www.sada.org.uk In Nederland is geen onafhankelijke instelling of vereniging met betrekking tot winterdepressie die een internetsite heeft. Wel zijn er een aantal commerciële organisaties met internetsites waar informatie over winterdepressie te vinden is. Cara C'air te Velzerbroek verkoopt lichtapparatuur in samenwerking met Medilux. www.caracair.nl Eurosolar BV te Houten verkoopt lichtapparatuur. www. eurosolar.com Medilux in Helvoirt importeert, fabriceert en verkoopt lichtapparatuur. www.medilux.com OT Lightsystems Benelux te Winsum importeert, verkoopt en verhuurt lichtapparatuur. www.lightsystems.nl Philips DAP te Amersfoort fabriceert lichtapparatuur. De internetsite van Philips bevat veel informatie, waaronder een test om te bepalen of je lijdt aan winterblues/winterdepressie. www.brightlight.philips.com

97

Stichting Thuiszorgtechnologie Nederland (STN) te Leiden verhuurt lichtapparatuur en biedt de mogelijkheid van een diagnostisch gesprek met een ter zake kundige psycholoog. www.belichten.nl

Voor dit boek geraadpleegde literatuur American Psychiatric Association (APA) (1994). Diagnostic and Statistical Manual of mental disorders. Fourth edition. Washington DC: American Psychiatric Association. Campbell, S.S., & Murphy, P.J. (1998). Extraocular circadian phototransduction in humans. Science, 279, 396-399. Koorengevel, K.M., Gordijn, M.C.M., Beersma, D.G.M., Meesters, Y., Den Boer, J.A., Van den Hoofdakker, R.H., & Daan, S. (2001). Extraocular light therapy in winter depression: A double-blind placebo controlled study. Biological Psychiatry, 50, 691-698. Koorengevel, K.M., & Meesters, Y. (2002). Seasonal affective disorder and light therapy in a historical perspective. In: K.M. Koorengevel, On the chronobiology of seasonal affective disorder. Academisch proefschrift Universiteit Groningen. Lam, R.W. (ed.) (1998). Seasonal affective disorder and beyond. Light treatment for SAD and Non-SAD Conditions. Washington/London: American Psychiatric Press. Meesters, Y. (1995). Lichttherapie bij drie kinderen met winterdepressie. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 139, 2664-2666. Meesters, Y., & Hoofdakker, R.H. van den (1998). Winterdepressie en lichttherapie I: syndroom en behandeling. State of the Art. Tijdschrift voor Psychiatrie, 40, 254-265. Meesters Y., & Hoofdakker, R.H. van den (1998). Winterdepressie en lichttherapie II: prevalentie, etiologie, pathogenese en werkings-

98

mechanisme. State of the Art. Tijdschrift voor Psychiatrie, 40, 266276. Meesters, Y., & Letsch, M.C. (1998). The dark side of light treatment for seasonal affective disorder. International Journal of Risk & Safety in Medicine, 11, 115-120. Meesters, Y., Beersma, D.G.M., & Partonen, T.T. (1999). Dawn-simulation for easy wake-up. Society for Light Treatment and Biological Rhythms, abstract 11, 32. Oren, D.A., Hinman, A., Crowley, S.T., Peixoto, A.J., Charney, D.S., EeSing Lo, Cooper, T.B., & Terman, M. (2000). Extracorporeal light therapy of blood did not induce phase shifts in human hemodialysis for renal failure. Society of Light Treatment and Biological Rhythms, abstract 12, 7. Partonen, T., & Magnusson, A. (eds.) (2001). Seasonal Affective Disorder. Practice and research. Oxford: Oxford University Press. Sher, L. (2001). Genetic studies of seasonal affective disorder and seasonality. Comprehensive Psychiatry, 42, 105-110.

Bronvermelding van gevalsbeschrijvingen De in dit boekje opgenomen ziektegeschiedenissen werden grotendeels eerder in een enigszins gewijzigde vorm gepubliceerd in: American Journal of Psychiatry (1998): 155, 306. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry (1998): 37: 986-988. The Lancet (1990): 336: 745. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde (1995): 139, 2664-2666.

99

All You Need (1995): 1, p. 54-57. Beter (2000): 4, p. 46-48. HP/De Tijd (1995): 256, 20 oktober, p. 26-32. Spits (2001): 12 december, p. 29. De Telegraaf (1993): 2 oktober, p. T29. Viva (1990): 47, 16-23 november, p. 44-45.

100

Over de auteur

Dr. Ybe Meesters is als psycholoog/psychotherapeut verbonden aan de afdeling Psychiatrie van het Academisch Ziekenhuis Groningen, waar hij onder andere leiding geeft aan een polikliniek voor winterdepressiepatiënten. Hij deed jarenlang onderzoek naar de effecten van lichttherapie bij deze patiënten. Hij is gepromoveerd op dit onderwerp en publiceerde erover in binnen- en buitenlandse tijdschriften.

101