Lenino 1943 [PDF]

Zitiervorschau

Obwoluta, okładka, karta tytułowa i opracowanie graficzne serii: Jerzy Kępkiewicz Redaktor: Jadwiga Nadzieja Redaktor techniczny: Janusz Festur Zdjęcia pochodzą ze zbiorów Wojskowego Instytutu Historycznego, Muzeum Wojska Polskiego i Wojskowej Agencji Fotograficznej Dobór zdjąć: Helena Zakrzewska

© Copyright by Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej Warszawa 1983

ISBN 83-11 07003-2

Printed in Poland W y d a n i e I. Nakład 40.000+250 egz. O b j ę t o ś ć (z w k ł a d k a m i ) : 9,79 ark. wyd., 12,5 ark. druk. Papier druk. mat. IV kl., 82 * 104/32 z Zakładów Celulozowo-Papierniczych w Kluczach. O d d a n o do składania w lipcu 1983 r. Druk ukończono we wrześniu 1983 r. W o j s k o w e Zakłady Graficzne. Zam. nr 4907.

Cena zt 80,-

M-Ï7

HISTORYCZNE BITWY

KAZIMIERZ SOBCZAK

LENINO 1943 Wydawnictwo Ministerstwa O b r o n y N a r o d o w e j W a r s z a w a 1983

POWSTANIE 1 DYWIZJI PIECHOTY im. TADEUSZA KOŚCIUSZKI

RODOWOD

W t r a d y c j i polskiego oręża f i g u r u j ą z w y c i ę s t w a i porażki odnoszone w w a l c e o niepodległość. Okres d r u g i e j w o j n y ś w i a t o w e j wpisał d o p a n t e o n u s ł a w y żołnierza w i e l e bitew, które rozegrały się na ziemi p o l s k i e j i poza granicami k r a j u p r z e c i w k o N i e m c o m h i t l e r o w s k i m . D o nich n a l e ż y także b i t w a pod Lenino, stoczona u b o k u s o j u s z nika radzieckiego. Droga na pole t e j b i t w y była długa. U j e j początku był w r z e s i e ń 1939 r., k i e d y to żołnierz polski stawił p r z e w a ż a j ą c y m siłom agresora bohaterski opór, w s p i e r a n y a k t y w n ą patriotyczną postawą społeczeństwa. Mimo to j e d n a k Polska utraciła we w r z e ś n i u niepodległość. Gorzkie doświadczenia doznane przez cały naród nieodparcie n a s u w a ł y pytanie, kto ponosi za nie odpowiedzialność i co n a l e ż y uczynić, by po tragedii 1939 r. w y j ś ć z w y j ą t k o w o t r u d n e j s y t u a c j i z w y c i ę s k o i nie dopuścić, by mogła się ona p o w t ó r z y ć w przyszłości. Polityczną postawę n a r o d u polskiego określała p o w s z e c h n a wola w a l k i przeciwko hitlerowskiemu okupantowi. Jednocześnie w masach l u d o w y c h narastało przeświadczenie, że spo-

łeczno-polityczna struktura przyszłego p a ń s t w a polskiego nie może stanowić k o n t y n u a c j i p a ń s t w a rozbitego w e w r z e ś n i u 1939 r. Odrodzone p a ń s t w o m u s i m i e ć inną, b a r d z i e j postępową, f o r m ę ustrojową, inną też m u s i prow a d z i ć p o l i t y k ę w e w n ę t r z n ą i zagraniczną. Siłami p o l i t y c z n y m i , które j u ż w c z e ś n i e j ostrzegały przed grożącym narodowi polskiemu niebezpieczeństwem z e strony f a s z y s t o w s k i c h Niemiec, b y ł y : K o m u n i s t y c z n a Partia Polski, Polska Partia Socjalistyczna, Stronnictwo L u d o w e , organizacje z w i ą z k o w e . Całe społeczeństwo polskie z d e c y d o w a n i e popierało w s z y s t k i e d e c y z j e p a ń s t w o we i społeczne z w i ą z a n e z zabezpieczeniem n a s z y c h granic. my — k o m u n i ś c i — głosiła w r o k u 1936 r e z o l u c j a IV P l e n u m KC K P P — j e s t e ś m y s p a d k o b i e r c a m i n a j l e p szych t r a d y c j i d e m o k r a t y c z n o - w y z w o l e ń c z y c h l u d u polskiego, b o h a t e r s k i e j w a l k i p r z e c i w zaborcom i m a g n a t o m , spadkobiercami bohaterów powstań ludowych, rewolucji demokratycznych i K o m u n y Paryskiej..."1 , K P P p r o b l e m bezpieczeństwa i niepodległości k r a j u rozpatrywała w szerokim aspekcie społeczno-politycznym, z e w n ę t r z n y m i w e w n ę t r z n y m . W aspekcie z e w n ę t r z n y m jako zasadniczy postulat w y s u w a ł a z m i a n ę p o l i t y k i zagranicznej. R e z y g n a c j a z p o r o z u m i e ń z h i t l e r o w s k i m i N i e m c a m i i n a w i ą z a n i e s o j u s z n i c z y c h s t o s u n k ó w ze Z w i ą z k i e m Radzieckim s t a n o w i ł y w ó w c z a s główną tezę propagandową K o m u n i s t y c z n e j Partii Polski w d z i e d z i n i e p o l i t y k i zagranicznej. Sojusz ze Z w i ą z k i e m R a d z i e c k i m K P P traktowała jako f u n d a m e n t s k u t e c z n e j o b r o n y niezawisłości n a r o d o w e j . Czyniła r ó w n i e ż w t y m c e l u wysiłki, a b y dla idei s o j u s z u z p i e r w s z y m p a ń s t w e m s o c j a l i s t y c z n y m pozyskać p r z e d e w s z y s t k i m szerokie m a s y l u d o w e , które s w o j ą postawą m o g ł y b y w y w r z e ć nacisk n a p o l i t y k ę zagraniczną rządów. Postulowała też zawarcie s o j u s z ó w z in1

Dokumenty Komunistycznej s z a w a 1968, s. 34—35,

Partii

Polski

1935—1938,

War-

n y m i z a g r o ż o n y m i p r z e z III Rzeszę p a ń s t w a m i , m a j ą c na u w a d z e z b i o r o w e p r z e c i w s t a w i e n i e się n a r a s t a j ą c e j agres j i N i e m i e c h i t l e r o w s k i c h . Sojusze z Czechosłowacją i Litwą m i a ł y w t e j k o n c e p c j i spełniać rolę szczególną. W aspekcie w e w n ę t r z n y m w a l k ę w obronie niepodległości k r a j u K P P wiązała z t w o r z e n i e m szerokiego d e m o kratycznego f r o n t u l u d o w e g o . W swoich dokumentach p r o g r a m o w y c h i odezwach, k i e r o w a n y c h do ogółu społeczeństwa, K P P głosiła, że groźba u t r a t y niepodległości nie przestanie w i s i e ć n a d k r a j e m tak długo, j a k długo m a s y l u d o w e n i e zdobędą w ł a d z y i nie p r z e j m ą o d p o w i e dzialności za losy i bezpieczeństwo narodu. S p r a w y bezpieczeństwa k r a j u łączono z koniecznością p r z e p r o w a d z e nia r e f o r m społecznych. Hasła szerokiego a n t y f a s z y s t o w skiego f r o n t u l u d o w e g o zmierzały w k o n s e k w e n c j i do z m i a n y r z ą d u i w y ł o n i e n i a (wzorem np. Francji) r z ą d u f r o n t u ludowego, k t ó r y m a j ą c z a u f a n i e ogółu społeczeństwa, z m o b i l i z o w a ł b y w s z y s t k i e m a t e r i a l n e i m o r a l n e siły narodu do u m o c n i e n i a obronności k r a j u . Odsłaniając słabości polityczne i techniczne Wojska Polskiego, a jednocześnie troszcząc się o z a p e w n i e n i e mu siły i zwartości k o m u n i ś c i w s k a z y w a l i , że m u s i się ono stać ś w i a d o m y m obrońcą niepodległego b y t u narodu. „ L u d polski — głosiła j e d n a z o d e z w K P P w r o k u 1937 — w i d z i w armii s w y c h s y n ó w odzianych w m u n d u ry żołnierskie, m a j ą c y c h bronić niepodległości. I dlatego lud polski chce, a b y a r m i a przestała b y ć strażą nienaw i s t n y c h p r z y w i l e j ó w i n a r z ę d z i e m ucisku... Robotnicy i chłopi otaczają p r z y w i ą z a n i e m s w o i c h braci-żołnierzy p o m i m o przepaści, jaką sanacja usiłuje w y k o p a ć m i ę d z y armią a m a s a m i p r a c u j ą c y m i " *. Druga partia p o l s k i e j klasy robotniczej — Polska Partia Socjalistyczna, podobnie j a k K P P poddawała ostrej krytyce p o l i t y k ę zagraniczną, mobilizowała opinię p u b l i c z • KPP, Uchwały i rezolucje, W a r s z a w a

1956, t. III, s. 361.

ną na rzecz u m a c n i a n i a obronności k r a j u . W p r o g r a m i e u c h w a l o n y m 2 lutego 1937 r. c z y t a m y m.in.: „Plany w o j e n n e faszyzmu jako prądu międzynarodowego, h i t l e r y z m u p r z e d e w s z y s t k i m , zagrażają bezpośrednio b y t o w i Polski N i e p o d l e g ł e j oraz szeregu i n n y c h p a ń s t w . Polska Partia Socjalistyczna, stojąc, j a k z a w s z e stała, na s t a n o w i s k u o b r o n y i u t r w a l e n i a Niepodległości, u w a ż a t y m b a r d z i e j z a konieczne, b y w okresie, g d y nieb e z p i e c z e ń s t w o z e strony p r z e d e w s z y s t k i m p a ń s t w fas z y s t o w s k i c h rośnie nieustannie, Polska miała z a p e w n i o n e środki o b r o n y d l a odparcia a t a k ó w z z e w n ą t r z " W i n c e n t y Witos w p r z e m ó w i e n i u s e j m o w y m s t w i e r dził, że „Polska b ę d z i e w t e d y silna, g d y oprze się na m a sach l u d o w y c h " . L u d o w c y a k c e n t o w a l i także p o t r z e b ę r e a l n y c h s o j u s z ó w . K o m u n i ś c i , socjaliści i l u d o w c y z a j ę l i p o d o b n i e j a k całe społeczeństwo polskie patriotyczną postawę. W e w s z y s t k i c h regionach k r a j u zgłaszali się ochotniczo do w o j s k a , a b y z bronią w r ę k u b r o n i ć zag r o ż o n e j o j c z y z n y . Niestety, w ł a d z e w o j s k o w e o d m ó w i ł y udziału w w o j n i e w s z y s t k i m z n a n y m działaczom k o m u n i s t y c z n y m . Stanęli oni d o o b r o n y niepodległości w b r e w w o l i w ł a d z y , która zagrożenie z e s t r o n y h i t l e r o w s k i c h N i e m i e c uznała za m n i e j s z e zło od „ n i e b e z p i e c z e ń s t w a k o m u n i s t y c z n e g o " . Dlatego też n i e z w a l n i a n o z r e g u ł y z w i ę z i e ń k o m u n i s t ó w , p o z o s t a w i a j ą c ich w ł a s n e m u losowi. K o m u n i ś c i n i e z r e z y g n o w a l i z realizacji idei o b r o n y o j c z y z n y . Odegrali w r a z z socjalistami znaczną rolę m.in. w organizacji c y w i l n e j o b r o n y W a r s z a w y , walcząc n a j e j b a r y k a d a c h . Robotnicza B r y g a d a O b r o n y W a r s z a w y skupiła w s w y c h szeregach' p e p e s o w c ó w , k o m u n i s t ó w , b e z p a r t y j n y c h . Postacie Mariana B u c z k a i Romana Ś l i w y są tu s y m b o l e m społecznego i p o l i t y c z n e g o n u r t u w w o j n i e obronnej. N a r ó d polski, k t ó r y w w o j n i e o b r o n n e j 1939 r. stawił "

Program

Polskiej

Partii

Socjalistycznej,

Londyn

1978.

s.

15.

p o w s z e c h n y i s p o n t a n i c z n y opór n a j e ź d ź c y , zaznał g o r y czy m i l i t a r n e j klęski. J e d n a k ż e z w a l k i o niepodległość n i e zrezygnował. P r z e p o j o n y d ą ż e n i a m i w o l n o ś c i o w y m i o d p i e r w s z y c h d n i o k u p a c j i h i t l e r o w s k i e j przeciwstawiał się zaborcy w k r a j u i poza jego granicami. Terror o k u p a c y j n y w z m a g a ł n i e n a w i ś ć do w r o g a i potęgował w o l ę w a l k i . Na t y m tle rozwinął się ogólnonar o d o w y r u c h oporu, którego s z c z e g ó l n y m i cechami b y ł y powszechność, d y n a m i z m , spontaniczność i b e z k o m p r o m i sowość. W a l k a z o k u p a n t e m h i t l e r o w s k i m stanowiła główną treść w o j n y w y z w o l e ń c z e j n a r o d u polskiego, ale jednocześnie p o d w p ł y w e m o c e n y w r z e ś n i a kształtował się n o w y układ sił p o l i t y c z n y c h . Siły l i b e r a l n o - d e m o k r a t y c z n e zmierzały do k o n t y n u o w a n i a w a l k i w oparciu o s o j u s z n i k ó w zachodnich, głównie F r a n c j ę i Wielką Brytanię. Ich celem było o d z y s k a n i e niepodległości k r a j u i o d t w o r z e n i e p a ń s t w a polskiego o nie z m i e n i o n e j s t r u k t u r z e społeczno-politycznej. Ogół społeczeństwa polskiego, uczestnicząc w w a l c e p r z e c i w k o o k u p a n t o w i h i t l e r o w s k i e m u , nie aprobował g e n e r a l n y c h założeń o d e r w a n e j o d r e a l i ó w k r a j u i n a r o d u k o n c e p c j i polityczno-strategicznej. W w a l c z ą c y m o niepodległość społeczeństwie narastały jednocześnie dążenia do z m i a n społeczno-politycznych, k t ó r y c h inicjat o r e m była lewica społeczna: k o m u n i ś c i oraz działacze l e w i c o w y c h organizacji w k r a j u i na e m i g r a c j i . Najpełniejszą w y k ł a d n i ę niepodległościowych d ą ż e ń n a r o d u polskiego stanowił p r o g r a m u t w o r z o n e j w styczniu 1942 r. P o l s k i e j Partii Robotniczej. Sformułowała ona nową, r e w o l u c y j n ą koncepcję, łącząc w y z w o l e n i e k r a j u z w y z w o l e n i e m społecznym. K o n c e p c j a niepodległościowa PPR wiązała w y z w o l e n i e k r a j u z e z w y c i ę s t w e m koalicji a n t y h i t l e r o w s k i e j , a p r z e d e w s z y s t k i m z w y s i ł k i e m głównego j e j uczestnika — Z w i ą z k u Radzieckiego. PPR w y rażała słuszny pogląd, że Polska m o ż e odzyskać niepodległość, z a p e w n i ć sobie t r w a ł e b e z p i e c z e ń s t w o t y l k o

w s o j u s z u z ZSRR. Sojusz ten stał sią główną w y k ł a d n i ą p a t r i o t y c z n e j i i n t e r n a c j o n a l i s t y c z n e j k o n c e p c j i polityczno-strategicznej Polskiej Partii Robotniczej. W aspekcie w e w n ę t r z n y m w k o n c e p c j i niepodległościow e j PPR naczelne m i e j s c e z a j m o w a ł a p o w s z e c h n a w a l k a zbrojna przeciwko okupantowi hitlerowskiemu, której celem była samoobrona społeczeństwa i o d z y s k a n i e niepodległości. Mając n a u w a d z e cele n a r o d o w o w y z w o l e ń c z e PPR w y sunęła ideę f r o n t u narodowego, w k t ó r y m było m i e j s c e dla każdego pragnącego w a l c z y ć Polaka (z w y j ą t k i e m ludzi skompromitowanych). Jednocześnie z p r o g r a m e m w a l k i w y z w o l e ń c z e j PPR formułowała ogólne założenia p r z e m i a n społeczno-polit y c z n y c h s k ł a d a j ą c y c h się na r e w o l u c j ę społeczną. K o n c e p c j a w y z w o l e ń c z a i społeczna partii ukształtowała oblicze i d e o w e u t w o r z o n y c h w ZSRR r e g u l a r n y c h , a w o k u p o w a n y m k r a j u — k o n s p i r a c y j n y c h l u d o w y c h sił z b r o j n y c h . T w o r z y ł y o n e d w a człony j e d n e g o n a r o d o w o w y z w o l e ń c z e g o i r e w o l u c y j n e g o n u r t u wcielanego w ż y cie przez naród polski. WSTĘPNE INICJATYWY (październik 1939 - czerwiec 1941)

W ś r ó d licznego w y c h o d ź s t w a , które opuściło o k u p o w a n y p r z e z h i t l e r o w c ó w k r a j jesienią i zimą 1939—1940 r., było p o n a d 2 tysiące k o m u n i s t ó w , p ó ź n i e j s z y c h działaczy Pols k i e j Partii Robotniczej l u b Z w i ą z k u Patriotów Polskich, jak: Bolesław Bierut, Leonard Borkowicz, Paweł Finder, Małgorzata Fornalska, W ł a d y s ł a w Gomułka, Stefan Jędr y c h o w s k i , Franciszek Jóźwiak, Mieczysław K a l i n o w s k i , A l e k s a n d e r K o w a l s k i , Piotr K r a j e w s k i , Jan Krasicki, A l f r e d Lampe, Zenon Nowak, Marceli Nowotko, J a k u b Prawin, Czesław Skoniecki, Włodzimierz Sokorski, Jan Turlejski, A l e k s a n d e r Zawadzki i w i e l u innych.

W ś r ó d uchodźców z n a j d o w a ł a się też g r u p a około t y siąca p o l s k i c h działaczy l e w i c o w y c h , g ł ó w n i e z grona akt y w u l e w i c y PPS, r a d y k a l n e g o odłamu Stronnictwa L u d o w e g o i k l a s o w y c h Z w i ą z k ó w Z a w o d o w y c h . Wśród w i e l u p ó ź n i e j s z y c h działaczy Z w i ą z k u Patriotów Polskich i żołnierzy 1 d y w i z j i p i e c h o t y b y l i w t e j g r u p i e m.in.: Bolesław Drobner, Jan Grubecki, A l e k s a n d e r Juszkiewicz, A n t o n i Michalak, Jan Szczurek, W a n d a Wasilewska. W gronie o f i c e r ó w polskich, k t ó r z y p r z e b y w a l i w 1939 r. na z i e m i radzieckiej, b y l i : p p ł k d y p l . Z y g m u n t Berling, ppłk Leon B u k o j e m s k i , por. Tadeusz W i c h e r k i e w i c z i inni, k t ó r y c h n a z w i s k a z w i ą z a n e są z historią 1 d y w i z j i piechoty. Znaleźli się t a m także por. A n d r z e j A d r y a n , kpt. rez. Mikołaj Arciszewski, ppor. Medard K o n i e c z n y , ppor. J e r z y Ziółkowski i w i e l u i n n y c h , k t ó r z y j u ż w 1941 r. rozpoczynali działalność rozpoznawczą na terenie Polski n a rzecz A r m i i C z e r w o n e j . W ś r ó d l i c z n e j r z e s z y P o l a k ó w w ZSRR z n a j d o w a ł a się także g r u p a p u b l i c y s t ó w , pisarzy, ludzi n a u k i i k u l t u r y : prof. dr Stefan Banach, prof. dr K a z i m i e r z Bartel, Tadeusz Boy-Zeleński, Janina Broniewska, Władysław Bron i e w s k i , prof. dr J a k u b Parnas, Leon Pasternak, K s a w e r y P r u s z y ń s k i , J u l i a n Przyboś, Jerzy P u t r a m e n t i inni, z k t ó r y c h w i e l u trafiło p ó ź n i e j do Z w i ą z k u Patriotów Polskich l u b do 1 d y w i z j i piechoty. W p i e r w s z y m okresie, t j . d o w y b u c h u w o j n y niemiecko-radzieckiej, poszczególne środowiska, a także skupiska P o l a k ó w ż y ł y w ł a s n y m i p r o b l e m a m i , w ł ą c z a j ą c się do pracy p r o d u k c y j n e j , działalności społeczno-kulturalnej i p o l i t y c z n e j na terenie o k r ę g ó w i o b w o d ó w . Polacy, zamieszkali na terenie z a c h o d n i e j U k r a i n y i z a c h o d n i e j Białorusi, w z i ę l i udział w p r z e p r o w a d z a n i u r e f o r m y rolnej, uruchamianiu upaństwowionego przemysłu. Zaczęto otwierać szkoły i szpitale oraz w y d a w a ć gazety polskie. W i e l k i m w y d a r z e n i e m było otwarcie Politechniki, Uniw e r s y t e t u i W y ż s z e j Szkoły Rolniczej we L w o w i e , gdzie

zatrudniono w i e l u p r z e b y w a j ą c y c h ' w ZSRR p r o f e s o r ó w z K r a k o w a , W a r s z a w y i z i n n y c h ośrodków. Na U n i w e r sytecie L w o w s k i m rozpoczęli pracę m.in.: Tadeusz Boy-Żeleński, Leon C h w i s t e k i Stefan Rudniański. Późną jesienią 1939 r. k o m u n i ś c i oraz działacze lewicowi z g r u p o w a l i się w y r a ź n i e w trzech w i ę k s z y c h miastach: we L w o w i e , Białymstoku i w Wilnie, nieco p ó ź n i e j także w Mińsku. Było to w p e w n y m sensie w y n i k i e m c e l o w e j działalności w ł a d z radzieckich, jeśli nie w e w s z y s t k i c h miastach, to z pewnością we L w o w i e , gdzie znalazło się stosunkowo d u ż o i n t e l i g e n c j i polskiej. T a m też K C Kom u n i s t y c z n e j Partii U k r a i n y polecił A l e k s a n d r o w i K o r n i e j c z u k o w i z a j ą ć się s p r a w a m i polskimi. Zwrócił się on z a p e l e m do pisarzy, działaczy p o l i t y c z n y c h i n a u k o w c ó w , b y p r z y b y l i d o L w o w a . N a t e j p o d s t a w i e m.in. W a n d a Wasilewska, która zatrzymała się w K o w l u , została przez sekretarza k o m i t e t u r e j o n o w e g o K P U K o w l a s k i e r o w a n a do L w o w a z p o l e c e n i e m s k o n t a k t o w a n i a się z K o r n i e j c z u kiem. Podobnie s p r a w a w y g l ą d a ł a w k i l k u i n n y c h p r z y padkach. R ó w n i e ż polscy działacze społeczni (w t y m także inteligencja) dostrzegali n a j w i ę k s z e możliwości p r a c y właśnie w d u ż y c h ośrodkach p r z e m y s ł o w y c h i k u l t u r a l nych. Nie było j e d n a k ż a d n y c h w i ę z i o r g a n i z a c y j n y c h m i ę d z y poszczególnymi ośrodkami poza p r y w a t n ą korespondencją. P e w n ą rolę integrującą w środowiskach polskich odgryw a ł y czasopisma w y c h o d z ą c e w j ę z y k u p o l s k i m we L w o wie, Moskwie, Mińsku i w Wilnie, jak: „ C z e r w o n y Sztand a r " — organ L w o w s k i e g o K o m i t e t u K o m u n i s t y c z n e j Partii Ukrainy, p r z e z n a c z o n y dla P o l a k ó w i u k a z u j ą c y się j a k o d z i e n n i k j u ż od listopada 1939 r.; „Sztandar Wolności", w y d a w a n y w Mińsku od jesieni 1940 r. do w y b u c h u w o j n y niemiecko-radzieckiej, oraz „Nowe W i d n o k r ę g i " — organ Z w i ą z k u Pisarzy Radzieckich, ukazujący się od stycznia do lipca 1941 r. jako społeczno-kultur a l n y m i e s i ę c z n i k dla P o l a k ó w w ZSRR. Wokół t y c h cza-

sopism, j a k o członkowie l u b w s p ó ł p r a c o w n i c y zespołów r e d a k c y j n y c h czy n a w e t j a k o s y m p a t y c y , skupili się pisarze, publicyści, a także działacze polityczni. I tak np. z „ N o w y m i W i d n o k r ę g a m i " współpracowali: W a n d a Wasilewska, Helena U s i j e w i c z (córka Feliksa Kona), Tad e u s z Boy-Żeleński, W ł a d y s ł a w Broniewski, Jerzy Putrament, Leon Pasternak, Janina B r o n i e w s k a i inni. Do w s p ó ł p r a c y włączyła się także Zofia Dzierżyńska (żona Feliksa Dzierżyńskiego). Ze „Sztandarem Wolności" w s p ó ł p r a c o w a l i m.in.: Henr y k Dembiński, T e o f i l Głowacki, W ł a d y s ł a w Gomułka, Czesław Skoniecki, Stefan Wierbłowski. Liczna g r u p a polskich działaczy l e w i c o w y c h rozwijała działalność społeczną w r ó ż n y c h i n s t y t u c j a c h i zakładach p r z e m y s ł o w y c h . Np. w e L w o w i e p r a c o w a l i m.in.: Leonard Borkowicz, Marian Czerwiński, W i k t o r Grosz, A n a s t a z y K o w a l c z y k , Mieczysław Popiel. W B i a ł y m s t o k u działali m.in.: Marceli Nowotko, Paweł Finder, Małgorzata Fornalska i A l f r e d Lampe. A l e k s a n d e r Z a w a d z k i b y ł w Pińsku. W W i l n i e z w y d a w a n ą od lipca 1940 r. „Prawdą W i l e ń s k ą " w s p ó ł p r a c o w a l i m.in.: Stanisław A r n o l d , Jan Druto, J e r z y Sztachelski, Maria Żeromska. W a ż n y m w y d a r z e n i e m w życiu w y c h o d ź s t w a polskiego b y ł y uroczyste o b c h o d y Mickiewiczowskie w 85 rocznicę śmierci pisarza p r z y p a d a j ą c ą 26 listopada 1940 r. Z t e j o k a z j i w w i e l u m i e j s c o w o ś c i a c h zorganizowano akademie, odczyty, w y d a w a n o p u b l i k a c j e , urządzano s e s j e n a u k o w e . Szczególnie uroczyście rocznicę tę obchodzono we L w o wie. W składzie k o m i t e t u o r g a n i z a c y j n e g o znaleźli się m.in.: Tadeusz Boy-Żeleński, W a n d a Wasilewska, Jerzy Borejsza. W c e n t r a l n y c h uroczystościach w z i ę l i udział profesorowie z M o s k w y i L e n i n g r a d u . W p a ź d z i e r n i k u 1939 r. władze radzieckie p r z y z n a ł y Polakom bierne i c z y n n e p r a w o w y b o r c z e . W w y b o r a c h do Zgromadzenia L u d o w e g o Zachodniej Białorusi, prze-

p r o w a d z o n y c h 22 października 1939 r., na 927 delegat ó w — 157 to Polacy. Do Zgromadzenia L u d o w e g o w B i a ł y m s t o k u w y b r a n o spośród P o l a k ó w m.in.: Czesława Rutkowskiego, Marią Strzelecką, Stefana Szyszkowskiego, Michała W y r w a s a , a w Ł o m ż y — Marcelego Nowotkę. Podobnie s p r a w a przedstawiała się na t e r y t o r i u m zachodn i e j Ukrainy. Polacy k a n d y d o w a l i w w y b o r a c h do Rad N a j w y ż s z y c h Białoruskiej i U k r a i ń s k i e j Socjalistycznych R e p u b l i k Radzieckich oraz do R a d y N a j w y ż s z e j ZSRR w dniach 1 i 2 listopada 1939 r. oraz 24 m a r c a 1940 r. D o R a d y N a j w y ż s z e j ZSRR w y b r a n o W a n d ę W a s i l e w ską, Stefana J ę d r y c h o w s k i e g o i Jana Turlejskiego. Wśród d e p u t o w a n y c h d o R a d y N a j w y ż s z e j U k r a i ń s k i e j Socjalis t y c z n e j R e p u b l i k i Radzieckiej była m.in. W a n d a Wasilewska. W w y b o r a c h do r a d m i e j s k i c h i o b w o d o w y c h przeprow a d z o n y c h jesienią 1940 r. w y s u n i ę t o jako k a n d y d a t ó w p r o f e s o r ó w : Stefana Banacha, J a k u b a Parnasa, Stefana Rudniańskiego, i i n n y c h w y b i t n y c h przedstawicieli n a u k i polskiej. W w y b o r a c h d o o b w o d o w y c h r a d w y b r a n o w i e l u P o l a k ó w — działaczy politycznych, a w ś r ó d nich w obw o d z i e p i ń s k i m — A l e k s a n d r a Zawadzkiego. Polacy, k t ó r z y po 1 listopada 1939 r. p r z e b y w a l i na t e r y t o r i u m ZSRR, uchwałą Rady N a j w y ż s z e j z dnia 29 listopada otrzymali o b y w a t e l s t w o radzieckie. Dawało t o i m możność z a j m o w a n i a różnych stanowisk p a ń s t w o w y c h , w p r z e m y ś l e , r o l n i c t w i e i administracji. Na p o d s t a w i e tejże u c h w a ł y Polacy p o d l e g a j ą c y obow i ą z k o w i s ł u ż b y w o j s k o w e j p o w o ł y w a n i b y l i d o armii. Ogółem od listopada 1939 r. do lipca 1941 r. do szeregów A r m i i R a d z i e c k i e j powołano ponad 100 tys. Polaków. K o m u n i ś c i polscy, nie w i d z ą c możliwości o d b u d o w y w ł a s n e j partii, od jesieni 1940 r. r o z w i n ę l i działalność na rzecz w s t ę p o w a n i a do W s z e c h z w i ą z k o w e j K o m u n i s t y c z n e j Partii (bolszewików). Chodziło im o to, a b y mogli do n i e j

w s t ę p o w a ć j a k o członkowie partii k o m u n i s t y c z n e j innego k r a j u bez konieczności o d b y w a n i a stażu k a n d y d a c kiego. W a n d a W a s i l e w s k a p i e r w s z a p r z y j ę t a została do W K P ( b ) b e z stażu, a p o t e m jeszcze kilkanaście osób. W a n da W a s i l e w s k a znana była w p o l i t y c z n y m i k u l t u r a l n y m ś r o d o w i s k u ZSRR, zwłaszcza Ukrainy, jeszcze z lat t r z y d z i e s t y c h j a k o działaczka i osoba bardzo p r z y j a ź n i e ustos u n k o w a n a do K r a j u Rad, czego dawała d o w o d y w s w e j twórczości i działalności o ś w i a t o w e j . W a n d a W a s i l e w s k a spotkała się trzykrotnie z Sekret a r z e m G e n e r a l n y m K C WKP(b), J ó z e f e m Stalinem (w k o ń c u 1939 r., w m a r c u i w k w i e t n i u 1940 r.). Omów i o n o w ó w c z a s w e w n ę t r z n e s p r a w y Polaków, a także ich n a s t r o j e n a w y p a d e k e w e n t u a l n e j w o j n y z N i e m c a m i hitlerowskimi. Od lata 1940 r. W a n d a W a s i l e w s k a stała się f a k t y c z n y m i g ł ó w n y m r e p r e z e n t a n t e m i n t e r e s ó w w s z y s t k i c h Polak ó w w ZSRR. Skupiła wokół siebie czołowy a k t y w , społeczny, z k t ó r y m zdołała a l b o o d t w o r z y ć z e r w a n e przez w o j n ę kontakty, albo n a w i ą z a ć n o w e . W ś r o d o w i s k u k o m u n i s t y c z n y m toczyły się o ż y w i o n e d y s k u s j e ideowo-teoretyczne. P i e r w s z y m p r o b l e m e m , któr y w s z e c h s t r o n n i e rozważano, była n i e w ą t p l i w i e odbudowa partii. Zastanawiano się n a d e w e n t u a l n ą o d b u d o w ą KPP, ale n i k t w y r a ź n i e nie określał, k i e d y to ma nastąpić, nie p r e c y z o w a n o też j e j p r o g r a m u . W p i e r w s z e j połowie 1941 r. p r z y b y l i do M o s k w y Marceli Nowotko, L u c j a n Partyński, A n a s t a z y K o w a l c z y k , R o m a n Ś l i w a i inni. Zostali oni s k i e r o w a n i do W y ż s z e j Szkoły P o l i t y c z n e j p r z y K o m i t e c i e W y k o n a w c z y m III Międzynarodówki w celu, j a k się p ó ź n i e j okazało, stworzenia w a r u n k ó w do o d b u d o w y partii marksistowsko-len i n o w s k i e j w o k u p o w a n y m k r a j u . Dużo miejsca z a j m o wały w d y s k u s j a c h zagadnienia r e w o l u c j i społecznej w w y z w o l o n e j Polsce. Działalność k o m u n i s t ó w polskich

tworzyła też przesłanki do ukształtowania się w niedal e k i e j przyszłości n o w e j , słusznej p l a t f o r m y współpracy n a r o d ó w Polski i Z w i ą z k u Radzieckiego.

PO NAPAŚCI NIEMIEC HITLEROWSKICH NA ZSRR

W y b u c h w o j n y niemiecko-radzieckiej wniósł d o o g ó l n e j s y t u a c j i polityczno-strategicznej w Europie, a także w Polsce, n o w e e l e m e n t y . W o j n a w y s z ł a poza r a m y j e d n e g o s y s t e m u społeczno-politycznego. Od t e j p o r y o j e j charakterze i p r z e b i e g u rozstrzygał Z w i ą z e k Radziecki, który stał się d e c y d u j ą c y m c z y n n i k i e m przekształcającym drugą w o j n ę ś w i a t o w ą w w y z w o l e ń c z ą w a l k ę n a r o d ó w . Front radziecko-niemiecki stał się od p i e r w s z e g o dnia w o j n y (i pozostał do j e j końca) g ł ó w n y m f r o n t e m d r u g i e j w o j n y ś w i a t o w e j , na k t ó r y m rozstrzygnęły się losy h i t l e r o w s k i e j machiny militarnej i państwowej. Ogólnonarodowe i ogólnoludzkie cele w o j e n n e ZSRR z a w a r t e b y ł y w w y s t ą p i e n i u r a d i o w y m 3 lipca 1941 r. Przewodniczącego P a ń s t w o w e g o K o m i t e t u Obrony, Józefa Stalina: „Celem w o j n y n a r o d o w o w y z w o l e ń c z e j p r o w a d z o n e j p r z e c i w k o f a s z y s t o w s k i m ciemiężycielom jest nie t y l k o l i k w i d a c j a g r o ź b y zawisłej n a d n a s z y m k r a j e m , ale także udzielanie p o m o c y n a r o d o m E u r o p y z n a j d u j ą c y m się pod uciskiem niemieckiego faszyzmu. W tej wyzwoleńczej w o j n i e nie b ę d z i e m y osamotnieni. B ę d z i e m y m i e l i w i e r n y c h s o j u s z n i k ó w w narodach E u r o p y i A m e r y k i " W toczącej się w o j n i e k o m u n i ś c i polscy w k r a j u i na e m i g r a c j i dostrzegali w i e l k ą szansę dla n a r o d u polskiego. Cele w o j e n n e ZSRR z a w i e r a j ą c e a s p e k t y ogólnonarodowe i ogólnoludzkie b y ł y w s k a z ó w k ą , że droga do odzyskanią niepodległości w i e d z i e przez w a l k ę z b r o j n ą , którą należy 4 J. S t a l i n , O Wielkiej kiego, W a r s z a w a 1951, s. 16.

Wojnie

Narodowej

Związku

Radziec

zespolić z w y s i ł k i e m n a r o d ó w i p a ń s t w a radzieckiego. C z y n n i e a n g a ż u j ą c się w szeregach A r m i i R a d z i e c k i e j pod e j m o w a l i j e d n o c z e ś n i e w y s i ł k i na rzecz włączenia do w a l k i z b r o j n e j n a r o d u . p o l s k i e g o . Dała t e m u w y r a z W a n da W a s i l e w s k a na I K o n g r e s i e W s z e c h s ł o w i a ń s k i m obrad u j ą c y m 10—11 sierpnia 1941 r. w Moskwie, ogłaszając Apel do narodu polskiego, w k t ó r y m w s k a z y w a ł a m.in.: „Rozgorzała s t r a s z l i w a w a l k a , walka, o j a k i e j n i e śniła jeszcze historia, w a l k a o świat. W t e j w a l c e muszą stanąć j a k j e d e n w s z y s t k i e słowiańskie narody. Nas h i t l e r y z m n i e n a w i d z i n a j b a r d z i e j , nas głosi n i e g o d n y m i m i a n a człowieka. Z w y c i ę s t w o f a s z y z m u oznaczałoby nasze unicestwienie. Polacy, w w i e l k i e j rodzinie słowiańskch narodów, my p i e r w s i p a d l i ś m y ofiarą n a j a z d u . Nie w o l n o n a m czekać z założonymi rękami, p ó k i bohaterstwo C z e r w o n e j A r m i i , nieugięte m ę s t w o n a r o d u radzieckiego r o z b i j e w p y ł i proch b r u n a t n e szeregi. W z y w a j ą nas d o w a l k i g r u z y W a r s z a w y , zdruzgotana, zniszczona, opluta polska ziemia. W z y w a j ą nas do w a l k i cienie tych, co ginęli i giną każdego dnia p o d k r w a w y m terrorem okupanta. W z y w a nas d o w a l k i t r a d y c j a naszego narodu, k t ó r y w a l c z y ł bohatersko o s w o j ą wolność, 5 który n i g d y nie dał się ugiąć i załamać..." A p e l ten b y ł p i e r w s z y m d o k u m e n t e m ogłoszonym przez komunistów, przedstawiającym problem w o j n y w y z w o l e ń c z e j w aspekcie szerokiego f r o n t u n a r o d o w e g o z jedn o c z e s n y m z a a k c e n t o w a n i e m g ł ó w n e j roli p o l s k i e j klasy robotniczej. M o t y w ten odpowiadał o g ó l n e j idei tworzenia f r o n t ó w n a r o d o w y c h i a n t y f a s z y s t o w s k i c h w k r a j a c h podbitych. W a n d a W a s i l e w s k a weszła w skład Wszechsłowiańskiego K o m i t e t u A n t y f a s z y s t o w s k i e g o jako wiceprzewodnicząca i k i e r o w n i c z k a sekcji polskiej, powołanego * W. W a s i l e w s k a , i materiały do stosunków t. VII, s. 237—238.

Apel do narodu polsko-radzieckich,

polskiego. Dokumenty Warszawa 1973,

przez kongres moskiewski, i prowadziła w n i m o ż y w i o n ą działalność propagandową aż do zakończenia w o j n y . Swoją działalnością w ramach Wszechsłowiańskiego K o m i t e t u A n t y f a s z y s t o w s k i e g o zaskarbiła sobie sympatią przedstawicieli w i e l u narodowości. Szybko stała się znaną działaczką w skali m i ę d z y n a r o d o w e j , a jednocześnie wiązała s p r a w ę polską z ogólną sytuacją w o j e n n ą na froncie wschodnim. Związanie i d e o w e z socjalizmem, w a l k a o niepodległość k r a j u i gotowość do obrony pierwszego p a ń s t w a socjalistycznego z a d e c y d o w a ł y o tym, że w c h w i l i napaści Niemiec h i t l e r o w s k i c h na Z w i ą z e k Radziecki polscy k o m u niści niezwłocznie z a d e k l a r o w a l i chęć w s p ó l n e j w a l k i . Pierwsza grupa znalazła się n a t y c h m i a s t w szeregach A r m i i Radzieckiej. O d ż y ł y w ś r ó d w o j s k o w y c h polskich t r a d y c j e w s p ó l n y c h z m a g a ń o z w y c i ę s t w o W i e l k i e j Rewol u c j i P a ź d z i e r n i k o w e j i w obronie p i e r w s z e g o p a ń s t w a socjalistycznego z lat 1917—1922. T r a d y c j e polsko-radzieckiego braterstwa broni, n a w i ą z a n e w w a l c e o z w y c i ę s t w o i u t r w a l e n i e r e w o l u c j i socjalistycznej, s t a n o w i ł y jeden z n a j s i l n i e j s z y c h m o t y w ó w włączenia się P o l a k ó w do w a l ki u b o k u A r m i i Radzieckiej. Podobnie w 1941 r. w obliczu zagrożenia p o s t ę p o w i Polacy zaciągali się do s z e r e g ó w A r m i i Radzieckiej. Uczyniła to r ó w n i e ż ochotniczo W a n d a Wasilewska. Pozostawała w szeregach A r m i i Radzieckiej do połowy stycznia 1943 r. Początkowo w stopniu komisarza pułkowego, w s p ó l n i e z A l e k s a n d r e m K o r n i e j c z u k i e m i Mikołajem B a ż a n e m (poeta ukraiński), p r z y g o t o w y w a ł a materiały p r o p a g a n d o w e dla p o d z i e m n y c h organizacji, które p o w s t a ły na tyłach w r o g a i rozpoczynały działalność konspir a c y j n ą ; następnie w stopniu p u ł k o w n i k a jako p r a c o w n i k p o l i t y c z n y m.in. Głównego Zarządu Politycznego A r m i i Radzieckiej. Nie z r e z y g n o w a ł a z pisarstwa i dała się poznać radzieck i e j społeczności w o j s k o w e j i c y w i l n e j jako autorka żar-

liwa, całkowicie oddana socjalizmowi. J e j reportaże wojenne, d r u k o w a n e w prasie w o j s k o w e j i c y w i l n e j , cechował o p t y m i z m i niezłomna w i a r a w zwycięstwo. W szeregach A r m i i Radzieckiej w 1941 r. walczyło pon a d 100 000 Polaków. Byli w ś r ó d nich m.in. działacze komunistyczni, socjaliści, l u d o w c y i b e z p a r t y j n i . Z a j m o w a l i oni różne stanowiska, walczyli na k i j o w s k i m , m o s k i e w s k i m i l e n i n g r a d z k i m odcinku. W i e l u z n i c h poległo, wielu pozostało w szeregach A r m i i R a d z i e c k i e j do końca w o j n y , ale liczne grono z b o j o w y m d o ś w i a d c z e n i e m p r z y b y w a ł o w 1943 r. do Sielc n a d Oką. zasilając kadrę 1 d y w i z j i i i n n y c h jednostek. Nazwiska: Wiktora Grosza, J a k u b a Prawina, L u c j a n a Szenwalda, A l e k s a n d r a Zawadzkiego, w y m i e n i a m y j a k o p r z y k ł a d o w e w s k a z u j ą c e n a w i e l k i , wciąż jeszcze n i e o p r a c o w a n y p r o b l e m polsko-radzieckiego braterstwa broni w W i e l k i e j W o j n i e Narod o w e j Z w i ą z k u Radzieckiego. O d początku w o j n y n a froncie z n a j d o w a ł a się także liczna g r u p a o b y w a t e l i radzieckich pochodzenia polskiego, k t ó r y c h p ó ź n i e j władze radzieckie skierowały do 1 D y w i z j i Piechoty im. Tadeusza Kościuszki l u b i n n y c h polskich jednostek, f o r m o w a n y c h w ZSRR. B y l i w ś r ó d nich: płk W o j c i e c h B e w z i u k , płk Bolesław K i e n i e w i c z , gen. K a r o l S w i e r c z e w s k i i inni. Już w p i e r w s z y c h tygodniach w o j n y niemiecko-radzieck i e j grupa Polaków, skupiona wokół „Sztandaru Wolności" w Mińsku, wysunęła k o n c e p c j ę u t w o r z e n i a u b o k u A r m i i Radzieckiej Polskich Sił Z b r o j n y c h do w a l k i o w y zwolenie o j c z y z n y . Początkowo miał to b y ć batalion polski. Grupa I n i c j a t y w n a , w skład k t ó r e j w c h o d z i l i m.in.: Paweł Finder, Feliks Papliński, Czesław Skoniecki i Stefan Wierbłowski, w y d a ł a 3 lipca 1941 r. o d e z w ę do w s z y s t k i c h Polaków. W a l k ę zbrojną P o l a k ó w w ZSRR u j m o w a n o w n i e j na szerokim tle toczącej się w o j n y i potrzeb narodu polskiego. I n i c j a t y w n a g r u p a k o m u n i s t ó w polskich opracowała także szczegółowy d o k u m e n t o r g a n i z a c y j n y z a w i e r a j ą c y

z a r ó w n o założenia ogólnopolityczne, jak i p r o j e k t rozwiązań szczegółowych. P r o j e k t u t w o r z e n i a polskiego batalionu u b o k u A r m i i Radzieckiej uzyskał aprobatę p r z e b y w a j ą c e g o j u ż w Mos k w i e Marcelego N o w o t k i i i n n y c h działaczy k o m u n i s tycznych. Uzyskał też aprobatę radzieckich w ł a d z polityczn y c h Białorusi i centralnych władz p a ń s t w o w y c h . Jedn a k nie mógł b y ć w ó w c z a s zrealizowany, g d y ż t r w a ł y j u ż p r z y g o t o w a n i a r z ą d u radzieckiego do podpisania układu z polskim rządem emigracyjnym, który przewidywał s f o r m o w a n i e na t e r y t o r i u m ZSRR A r m i i Polskiej, co stwarzało możliwości znacznie szerszego udziału P o l a k ó w w t e j w o j n i e . P o n i e w a ż lewica polska uznała to porozum i e n i e za słuszne, j e j koncepcja w o j s k o w a traciła swą aktualność. P r o j e k t u t w o r z e n i a polskiego batalionu u boku Arm i i Radzieckiej s t a n o w i w a ż n y etap na drodze do pow s t a n i a 1 d y w i z j i . D o k u m e n t ten stał się okazją do zainteresowania K W M i ę d z y n a r o d ó w k i K o m u n i s t y c z n e j całokształtem w a l k i w y z w o l e ń c z e j w Polsce. Wokół z a w a r t e j w n i m koncepcji zaczęli stopniowo skupiać się p r z y b y w a j ą c y do M o s k w y polscy demokraci, a w ś r ó d nich t a k i e autorzy p r o j e k t u . W t y m czasie KW M i ę d z y n a r o d ó w k i o p r a c o w y w a ł strategię m i ę d z y n a r o d o w e g o r u c h u robotniczego — formow a n i a szerokich f r o n t ó w n a r o d o w y c h w w o j n i e p r z e c i w k o agresji f a s z y s t o w s k i e j w Europie. Ideę tę należało popular y z o w a ć na terenach o k u p o w a n e j (i nie tylko) Europy. Czyniono to za p o ś r e d n i c t w e m n a r o d o w y c h rozgłośni radiowych. Między i n n y m i od jesieni 1941 r. rozpoczęła pracę rozgłośnia polska, która otrzymała imię Tadeusza Kościuszki. W różnych okresach f u n k c j o n o w a n i a radiostacji (jesień 1841 — 22 VI 1944) p r a c o w a l i w n i e j m.in.: Julian Brun, Zofia Dzierżyńska i j e j syn Jan, Gertruda Finderowa, Józef Kowalski, Józef Olszewski, Stefan Wierbłowski,

Wiktor Grosz. Rozgłośnia mobilizowała społeczeństwo do w a l k i i p r z e k a z y w a ł a do k r a j u wiadomości społeczno-polityczne. P r z y b y c i e d o M o s k w y l i c z n e j g r u p y k o m u n i s t ó w polskich s t w o r z y ł o też przesłanki do p r z y g o t o w a n i a G r u p y I n i c j a t y w n e j , k t ó r e j p i e r w s z a część w g r u d n i u 1941 r. przyleciała do k r a j u i wzięła udział w p o w o ł a n i u do życia w s t y c z n i u 1942 r. P o l s k i e j Partii Robotniczej. Marceli Nowotko został S e k r e t a r z e m G e n e r a l n y m . P ó ź n i e j stan o w i s k o to z a j m o w a ł Paweł Finder, a n a s t ę p n i e W ł a d y sław Gomułka. W i e l u i n n y c h wniosło d u ż y w k ł a d w organizację PPR w k r a j u oraz j e j siły z b r o j n e j — G w a r d i i Ludowej, a następnie A r m i i Ludowej. Część a k t y w u , j a k np. J u l i a n Brun, W i k t o r Grosz, Jak u b P r a w i n , Jerzy P u t r a m e n t , W a n d a W a s i l e w s k a i inni, rozwijała działalność p r o p a g a n d o w ą w ś r ó d w y c h o d ź s t w a polskiego w ZSRR. W k o ń c u 1941 r. p o d j ę t o otwartą k r y t y k ę p o l i t y k i rządu e m i g r a c y j n e g o . W szczególnie ostrej f o r m i e wystąpiła ona w okresie w i z y t y gen. Władysława Sikorskiego w K u j b y s z e w i e na przełomie listopada i g r u d n i a 1941 r. Zapoczątkowały ją w y s t ą p i e n i a r a d i o w e 27 listopada w Saratowie. P r z e m a w i a l i m.in.: W a n d a W a s i l e w s k a , J a k u b Parnas, J u l i a n Brun, A l e k s a n d e r Joczys, Stefan J ę d r y chowski, Jerzy P u t r a m e n t , W i k t o r Grosz. W s z y s c y obecni, a w ś r ó d n i c h t a k ż e aktor W ł a d y s ł a w Krasnowiecki, podpisali odczytaną przez radio o d e z w ę uczestnik ó w w i e c u radiowego. Z a p o w i e d z i a n o u t w o r z e n i e d e m o k r a t y c z n e j r e p r e z e n t a c j i w y c h o d ź s t w a polskiego. Uczestnicy w i e c u przesłali także p o z d r o w i e n i a obrońcom Moskwy. 2 grudnia, tj. w p r z e d d z i e ń rozpoczęcia o f i c j a l n y c h r o z m ó w p r e m i e r ó w : polskiego r z ą d u e m i g r a c y j n e g o gen. Władysława Sikorskiego i r z ą d u radzieckiego marsz. Józefa Stalina, „Izwiestia" w a r t y k u l e pt. Słuchając braci Polaków p o i n f o r m o w a ł y opinię radziecką o w s p o m n i a n e j i u d y c j i radiowej.

Była to p i e r w s z a p u b l i c z n a d e m o n s t r a c j a n u r t u postęp o w e g o w ZSRR, k t ó r y półtora r o k u p ó ź n i e j powołał do życia Z w i ą z e k Patriotów Polskich i 1 D y w i z j ę Piechot y im. T . Kościuszki. Z n a j d u j e m y t u p i e r w s z e sformułowania w kwestii wyłonienia reprezentacji lewicy w y c h o d ź s t w a polskiego. B y ł y one o d b i c i e m zasadniczych różnic p o l i t y c z n y c h d o t y c z ą c y c h udziału P o l a k ó w w w o j nie w s o j u s z u ze Z w i ą z k i e m Radzieckim, o d d z i e l a j ą c y m jednocześnie rząd e m i g r a c y j n y oraz j e g o a g e n d y od pols k i e j l e w i c y społecznej w ZSRR. Rząd e m i g r a c y j n y oraz j e g o p r z e d s t a w i c i e l s t w a w k r a j u i w ZSRR nie b y ł y z a i n t e r e s o w a n e w t w o r z e n i u szerokiego f r o n t u narodow e g o z u d z i a ł e m k o m u n i s t ó w i r a d y k a l n e j l e w i c y społecznej. Wąskie, k l a s o w e interesy w z i ę ł y górę n a d interesem narodowym. Tocząca się w o j n a niemiecko-radziecka w y w o ł a ł a też ogólniejsze r e f l e k s j e w ś r ó d k a d r y o f i c e r s k i e j p r z e b y w a j ą c e j w ZSRR. Część j e j d e m o k r a t y c z n i e n a s t a w i o n a chciała w s t ą p i ć d o s z e r e g ó w A r m i i Radzieckiej, a b y w a l czyć p r z e c i w k o w s p ó l n e m u w r o g o w i . Sztab G e n e r a l n y A r m i i R a d z i e c k i e j w y j a ś n i ł , że nie m o ż e o f i c e r ó w polskich jako o b y w a t e l i i n n e g o p a ń s t w a w c i e l a ć d o s z e r e g ó w s w e j armii. Jeżeli j e d n a k ktoś tego sobie życzy, może zgłosić się j a k o ochotnik. W gronie o f i c e r ó w polskich, k t ó r z y z d e c y d o w a n i b y l i n a współdziałanie z A r m i ą Radziecką, b y l i w s p o m n i a n i j u ż p p ł k Zygm u n t Berling, p p ł k L e o n B u k o j e m s k i , por. T a d e u s z W i cherkiewicz, a także w i e l u i n n y c h , a w ś r ó d nich, por. Rom a n Imach, por. Stanisław Szczypiorski, płk Eustachy Gorczyński, płk Leon T y s z y ń s k i , p ł k K a z i m i e r z Dudziński. G r u p a ta pracowała w m i e j s c o w o ś c i Małachowka pod Moskwą n a d organizacją d y w i z j i piechoty w oparciu o etaty p o l s k i e j d y w i z j i z 1939 r. B y ł y to, n i e w ą t p l i w i e , p r z y g o t o w a n i a d o u t w o r z e n i a p o l s k i e j jednostki w o j s k o w e j w ZSRR. Po utworzeniu Armii Polskiej w ZSRR w sierpniu

1941 r. o f i c e r o w i e ci trafili do j e j szeregów, o b e j m u j ą c różne stanowiska. Ze w z g l ę d u j e d n a k na w o l ę współpracy z A r m i ą Radziecką spotkali się w d o w ó d z t w i e A r m i i Polskiej z w y r a ź n ą niechęcią. Na p o d s t a w i e i n d y w i d u a l n y c h podań złożonych w Sztabie G e n e r a l n y m A r m i i Radzieckiej kilkudziesięciu oficer ó w polskich zostało włączonych do g r u p rozpoznawczych zrzuconych, po o d p o w i e d n i m przygotowaniu, na okupow a n e tereny Polski. Jedna z g r u p d e s a n t o w y c h wyleciała 16 sierpnia z K i j o wa i w y l ą d o w a ł a w powiecie piotrkowskim. Ogółem skierowano na ziemie polskie siedem g r u p desantowo-rozpoznawczych. W i e l u członków g r u p zginęło, niektórzy nawiązali kontakt z oddziałami partyzanckimi. Por. A n d r z e j A d r y a n trafił do G w a r d i i L u d o w e j i należał do g r u p y n a j l e p s z y c h d o w ó d c ó w GL i AL. Grupa kpt. Mikołaja Arciszewskiego pod k r y p t o n i m e m „Michał" rozwinęła zgodnie z p l a n e m w y w i a d k o l e j o w y na magistralach łączących Rzeszę z f r o n t e m w s c h o d n i m , zapisując w polsko-radzieckim braterstwie broni jakże piękną kartę. NIE WYKORZYSTANA SZANSA

W y b u c h w o j n y niemiecko-radzieckiej n a n o w e j płaszczyźnie stawiał stosunki m i ę d z y e m i g r a c y j n y m r z ą d e m polskim a r z ą d e m radzieckim. O b i e k t y w n a konieczność zbiorowego p r z e c i w s t a w i e n i a się h i t l e r o w s k i e j agresji usuwała na dalszy plan istniejące rozbieżności i n a k a z y wała współdziałanie w o j e n n e w s z y s t k i c h p o s t ę p o w y c h sił. Faszyzm, k t ó r y rozpętał drugą w o j n ę światową i odnosił w n i e j początkowo sukcesy militarne, zagrażał nie t y l k o Z w i ą z k o w i Radzieckiemu, ałe także i n n y m narodom. Mimo istnienia ideologicznych różnic, ułatwiało to współdziałanie p a ń s t w o różnych systemach społeczno-politycznych. Realizm p o l i t y c z n y w t y m w z g l ę d z i e p r z e j a w i a ł o w i e l u

m ę ż ó w stanu, j a k Józef Stalin, F r a n k l i n Roosevelt, czy Winston Churchill. Reprezentował go także p r e m i e r polskiego r z ą d u e m i g r a c y j n e g o i Naczelny W ó d z Polskich Sił Z b r o j n y c h na Zachodzie, gen. Władysław Sikorski. Konieczność zbliżenia do ZSRR dostrzegał on j u ż w c z e ś n i e j , bezpośrednio po klęsce Francji. Jednakże koła p r a w i c o w e , dość silne w e m i g r a c y j n y m rządzie, u n i e m o ż l i w i ł y realiz o w a n i e t e j idei, posądzając p r e m i e r a n a w e t o zdradę stanu. Po napaści Niemiec h i t l e r o w s k i c h na ZSRR gen. Sikorski, m i m o n a d a l u t r z y m u j ą c e g o się oporu w ś r ó d części członków rządu, podjął i n i c j a t y w ę włączenia do w o j n y l i c z n e j rzeszy Polaków, k t ó r z y p r z e b y w a l i w ZSRR. W p r z e m ó w i e n i u r a d i o w y m , w y g ł o s z o n y m 23 czerwca 1941 r., gen. Sikorski stwierdził, że w y b u c h w o j n y niemiecko-radzieckięj stwarza dla s p r a w y niepodległości Polski nową, korzystną szansę. P e w n ą rolę w zbliżeniu polsko-radzieckim odegrał także rząd angielski, który stojąc na gruncie współpracy woj e n n e j z ZSRR, nakłaniał do n i e j także rząd polski. Sprawa była tak zasadnicza, że gen. Sikorski nawiązał osobiście kontakt z a m b a s a d o r e m ZSRR w L o n d y n i e I w a n e m Majskim, uczestniczył w r o z m o w a c h i s a m podpisał zaw a r t y 30 lipca 1941 r. układ. Układ ten, z w a n y u k ł a d e m „Sikorski — Majski", zawierał m.in. k l a u z u l ę anulującą traktaty radziecko-niemieckie z 1939 r. dotyczące z m i a n terytorialnych w Polsce; przywracał niezwłocznie stosunki d y p l o m a t y c z n e m i ę d z y r z ą d e m r a d z i e c k i m i e m i g r a c y j n y m r z ą d e m polskim; zob o w i ą z y w a ł oba rządy do w z a j e m n e g o udzielania sobie wszelkiego r o d z a j u p o m o c y i poparcia w w o j n i e przeciwk o N i e m c o m h i t l e r o w s k i m . P o d s t a w o w y p u n k t dotyczy} u t w o r z e n i a W o j s k a Polskiego w ZSRR. A r t y k u ł 4 układu głosił: „Rząd ZSRR oświadcza swą zgodę na t w o r z e n i e na ter y t o r i u m Z w i ą z k u Radzieckiego A r m i i Polskiej, k t ó r e j dowódca będzie m i a n o w a n y przez rząd Polski w porozumie-

n i u z r z ą d e m ZSRR. A r m i a Polska na t e r y t o r i u m ZSRR podlegać będzie w s p r a w a c h o p e r a c y j n y c h Naczelnemu D o w ó d z t w u ZSRR, w k t ó r y m A r m i a Polska będzie reprezentowana" Szczegółową u m o w ę w o j s k o w ą m i ę d z y N a c z e l n y m Dow ó d z t w e m WP a N a c z e l n y m D o w ó d z t w e m ZSRR, reprez e n t o w a n y m i przez gen. bryg. Z y g m u n t a Szyszko-Bohusza i gen. m j r . A n d r i e j a Wasilewskiego, podpisano 14 sierpnia 1941 r. w Moskwie. A r t y k u ł 2 u m o w y z a w i e r a j ą c y p o d s t a w o w e zasady org a n i z a c y j n e brzmiał: „ A r m i a Polska będzie zorganizowana w m o ż l i w i e n a j k r ó t s z y m czasie na t e r y t o r i u m ZSRR, p r z y czym: a) stanowić będzie część sił z b r o j n y c h s u w e r e n n e j Rzeczypospolitej Polskiej; b) żołnierze t e j a r m i i będą składać przysięgę wierności Rzeczypospolitej; c) będzie przeznaczona do w s p ó l n e j w a l k i z w o j s k a m i ZSRR oraz i n n y c h p a ń s t w sojuszniczych p r z e c i w Niemcom; d) po zakończeniu w o j n y wróci do Polski; e) w ciągu całego czasu w s p ó l n y c h działań będzie ona p o d p o r z ą d k o w a n a pod w z g l ę d e m o p e r a c y j n y m Naczeln e m u D o w ó d z t w u ZSRR. W s p r a w a c h o r g a n i z a c y j n y c h i p e r s o n a l n y c h będzie podlegać N a c z e l n e m u W o d z o w i Polskich Sił Z b r o j n y c h na t e r y t o r i u m ZSRR, który będzie k o o r d y n o w a ł rozkazy i zarządzenia dotyczące organizacji i personelu z N a c z e l n y m D o w ó d z t w e m ZSRR. 3. Dowódca A r m i i Polskiej na ^terytorium ZSRR w y znaczony zostanie przez Naczelnego Wodza Polskich Sił Z b r o j n y c h ; k a n d y d a t u r a na to stanowisko p o w i n n a być zaaprobowana przez rząd ZSRR'... • Układ m i ę d z y r z ą d e m ZSRR a r z ą d e m p o l s k i m z dnia 30 lipca 1941 r., w: Sprawa polska w drugiej wojnie światowej na arenie międzynarodowej. Zbiór dokumentów. W a r s z a w a 1965, s. 226. 7 Dowódcą A r m i i P o l s k i e j w ZSRR został gen. d y w . W. A n d e r s .

7. Polskie j e d n o s t k i będą przesunięte na f r o n t dopiero po osiągnięciu pełnej gotowości b o j o w e j ; z reguły będą one działać w związkach nie m n i e j s z y c h od d y w i z j i i będą w y k o r z y s t y w a n e zgodnie z p l a n a m i o p e r a c y j n y m i Naczelnego D o w ó d z t w a ZSRR. 12. Uzbrojenie, e k w i p u n e k , u m u n d u r o w a n i e , sprzęt m o t o r o w y itp. będą dostarczane w m i a r ę możliwości przez: a) rząd ZSRR z jego w ł a s n y c h zasobów, b) rząd Rzeczypospolitej Polskiej z d o s t a w p r z y z n a n y c h na p o d s t a w i e »Lend and Lease Bill«... 8 13. W y d a t k i z w i ą z a n e z organizacją, e k w i p u n k i e m i u t r z y m a n i e m A r m i i Polskiej na t e r y t o r i u m ZSRR będą k r e d y t o w a n e przez rząd ZSRR i zostaną zwrócone przez rząd polski po zakończeniu w o j n y " U m o w a w o j s k o w a p r z e w i d y w a ł a , że na t e r y t o r i u m ZSRR powstaną t y l k o jednostki lądowe, że ich liczebność zależeć będzie od zasobów l u d z k i c h i możliwości zaopatrzenia materiałowego. Po zakończeniu w s z y s t k i c h s p r a w o r g a n i z a c y j n y c h i rozpoczęciu f o r m o w a n i a p i e r w s z y c h jednostek gen. W ł a d y sław Sikorski p r z e m a w i a j ą c 18 w r z e ś n i a do P o l a k ó w w ZSRR powiedział: „Walka z bronią w r ę k u na froncie w s c h o d n i m stutysięcznej A r m i i Polskiej będzie n o w y m w k ł a d e m Polski w tę w o j n ę , o w i e l k i m na przyszłość znaczeniu polityczn y m . Zostanie on osiągnięty dzięki w a s z e m u zapałowi i p a t r i o t y z m o w i " 10. Uzgodniono, że na początek f o r m o w a n e będą d w i e d y w i z j e (5 i 6), pułk z a p a s o w y oraz ośrodek szkoleniowy, 8

„Lend a n d Lease Bill" — p o ż y c z k a n a d z w y c z a j n a , u d z i e l o n a przez p r e z y d e n t a S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h A m e r y k i Północnej p a ń s t w o m w a l c z ą c y m p r z e c i w k o k o a l i c j i f a s z y s t o w s k i e j w Europie i Azji. 9 W y j ą t k i p o l s k o - r a d z i e c k i e j u m o w y w o j s k o w e j p o d p i s a n e j 14 sierpnia 1941 r., w: Sprawa polska w drugiej wojnie światowej..., s. 1230—232. 0 A r c h i w u m Instytutu Historycznego im. gen. W. Sikorskiego. Zespól Premiera.

o b e j m u j ą c e łącznie około 30 tysięcy żołnierzy. R a m y org a n i z a c y j n e b y ł y płynne. W czasie w i z y t y gen. Sikorskiego w ZSRR z 3 na 4 g r u d n i a 1941 r. odbył on r o z m o w ę z J ó z e f e m Stalinem, w k t ó r e j uzgodniono r o z b u d o w ę A r m i i Polskiej w ZSRR o dalsze cztery d y w i z j e piechoty i jednostki pancerne. J e j e t a t o w y stan podniesiono do 96 tysięcy żołnierzy. W przemówieniu radiowym wygłoszonym 4 grudnia gen. Sikorski stwierdził m.in.: „ W s p ó l n y w y s i ł e k n a r o d ó w d e m o k r a t y c z n y c h doprow a d z i do podjęcia na froncie w s c h o d n i m i z a c h o d n i m " p o t ę ż n e j k o n t r o f e n s y w y , w k t ó r e j w e z m ą udział r ó w n i e ż w o j s k a polskie s p r z y m i e r z o n e z armią sowiecką. G d y dziś oba n a r o d y znalazły się w obliczu zagłady grożącej im ze strony tego samego wroga, żołnierze polscy bić się będą bohatersko r a z e m z w a m i o w y z w o l e n i e s w e j o j c z y z n y . T y m b a r d z i e j że Rosja Sowiecka zrozumiała, że silna Polska, która będzie się rządzić w przyszłości zgodnie z duc h e m czasu i w m y ś l t r a d y c j i w ł a s n e j jest c z y n n i k i e m n i e o d z o w n y m t r w a ł e j r ó w n o w a g i e u r o p e j s k i e j , a zadzierzgnięte b r a t e r s t w o broni, p o w s t a j ą c e po raz p i e r w s z y w historii, będzie miało znaczenie p r z e ł o m o w e dla przyszłości o b u narodów, j a k o p o d s t a w a o d m i e n n y c h niż dotąd, b o p r z y j a z n y c h s t o s u n k ó w w z a j e m n y c h " W s t o s u n k o w o k r ó t k i m czasie od września 1941 do k w i e t n i a 1942 r. A r m i a Polska w ZSRR osiągnęła stan około 80 tysięcy żołnierzy. Dalszy j e j r o z w ó j został zah a m o w a n y ze w z g l ę d u na zaostrzający się k o n f l i k t z rząd e m radzieckim. Na początku lutego rząd radziecki przedstawił gen. A n dersowi p r o p o z y c j e wysłania 5 d y w i z j i na front. „Rząd radziecki — c z y t a m y w t y m p r o j e k c i e — u w a ż a ł b y za 11 Gen. Sikorski miał na u w a d z e d o ś w i a d c z e n i a wojny światowej. 11 „Dziennik Polski" z 6X11, L o n d y n 1941,

z

pierwszej

celowe w n a j b l i ż s z y m czasie w y s i a ć na f r o n t gotowe polskie jednostki. Rząd ZSRR uważa, że miałoby to ogromne znaczenie polityczne i w o j s k o w e , a A r m i i Polskiej dałoby dużą p r a k t y k ę b o j o w ą " Rząd radziecki w w y s ł a n i u polskich jednostek na f r o n t dostrzegał przede w s z y s t k i m aspekty ogólniejsze. A r m i a Polska była pierwszą sojuszniczą jednostką wojskową s f o r m o w a n ą w ZSRR i mogła w e j ś ć do w a l k i na froncie w s c h o d n i m jako p r z y k ł a d realizacji w praktyce założeń koalicji a n t y h i t l e r o w s k i e j . Sugestia radziecka nie została przyjęta, a gen. A n d e r s oświadczył, że w y r u s z e n i e A r m i i Polskiej na f r o n t m o ż e nastąpić n a j w c z e ś n i e j w c z e r w c u 1942 r. Musiało to w y wołać w radzieckich kołach p a ń s t w o w y c h i w o j s k o w y c h obawę, c z y w ogóle A r m i a Polska zechce w y s t ą p i ć do w a l k i p r z e c i w k o N i e m c o m h i t l e r o w s k i m n a froncie w s c h o d n i m w s o j u s z u z A r m i ą Radziecką. T y m b a r d z i e j że s y m p t o m y takiego obrotu s p r a w y j u ż istniały. 10 listopada 1941 r. pełnomocnik p r e z y d e n t a Stanów Z j e d n o c z o n y c h F r a n k l i n a Delano Roosevelta do s p r a w lend-lease, A v e r e l l Harriman, w p i ś m i e do p r e m i e r a ZSRR Józefa Stalina, zwracał się o w y r a ż e n i e zgody na ewak u a c j ę A r m i i Polskiej do Iranu. P r o b l e m ten był także t e m a t e m dłuższej r o z m o w y gen. Sikorskiego ze Stalinem 3 g r u d n i a 1941 r., wracał też do niego n i e j e d n o k r o t n i e gen. Władysław A n d e r s . G ł ó w n y m o t y w , jaki w y s u w a n o , dotyczył trudności w zaopatrzeniu w ż y w n o ś ć A r m i i Polskiej. I choć w czasie w i z y t y gen. Sikorskiego w ZSRR uzgodniono n o w y etat dla A r m i i Polskiej do 96 tysięcy (siedem d y w i z j i ) , to j e d n a k j e j udział na froncie wschodn i m j u ż w ó w c z a s stał pod z n a k i e m zapytania. Obie strony liczyły jednak, że z a r y s o w u j ą c y się k o n f l i k t zostanie r o z w i ą z a n y i dlatego w deklaracji polsko-radzieckiej pod13

Wojska Polskiego z 1963, nr 2, s. 92.

ZSRR

sierpień

1941

—

sierpień

1942,

„WPH",

K

p i s a n e j na zakończenie t e j w i z y t y 4 g r u d n i a 1941 r. znalazło się stwierdzenie, że: „...siły z b r o j n e Rzeczypospolit e j Polskiej na obszarze ZSRR w a l c z y ć będą p r z e c i w k o n i e m i e c k i e m u n a j e ź d ź c y ramię p r z y r a m i e n i u z w o j s k a mi sowieckimi" Gen. Sikorski p r z y w i ą z y w a ł duże znaczenie polityczne i p r o p a g a n d o w e do użycia W o j s k a Polskiego na froncie w s c h o d n i m . Podzielił j e d n a k stanowisko gen. Andersa, b y nie w y s y ł a ć n a f r o n t j e d n e j t y l k o d y w i z j i , ale czekać aż zakończone zostanie f o r m o w a n i e i szkolenie także nas t ę p n y c h d y w i z j i (a zwłaszcza szóstej). Niestety, B r y t y j czycy, k t ó r z y m i e l i o b o w i ą z e k u z b r o j e n i a t e j d y w i z j i , nie spieszyli się z dostawą sprzętu i broni, a rozwinęli akcję na rzecz przeniesienia polskich jednostek do Iranu. Zaangażował się w tę s p r a w ę osobiście p r e m i e r Churchill, pisząc w j e d n y m z listów do Stalina: „Jestem p e w n y , Panie Premierze, że odpowiadałoby n a s z y m w s p ó l n y m interesom, g d y b y trzy polskie d y w i zje, które Pan tak u p r z e j m i e zaofiarował, połączyły się ze s w y m i r o d a k a m i w Palestynie, gdzie m o ż e m y je k o m pletnie uzbroić. Będą one o d g r y w a ł y bardzo w a ż n ą rolę w p r z y s z ł e j walce... Jeżeli nie o t r z y m a m y Polaków, będ z i e m y m u s i e l i zastąpić ich kosztem sił, które przygotow u j e m y obecnie na wielką skalę do m a s o w e j anglo-amer y k a ń s k i e j i n w a z j i na k o n t y n e n t " łS. Rząd radziecki, n a c i s k a n y przez swoich s o j u s z n i k ó w i dostrzegając postawę d o w ó d c y A r m i i Polskiej w ZSRR gen. Andersa, wyraził zgodę na j e j e w a k u a c j ę do Iranu. Od k w i e t n i a do sierpnia 1942 r. p r z e p r o w a d z o n o d w i e e w a k u a c j e , które o b j ę ł y około 80 tysięcy żołnierzy i 34 tysiące osób c y w i l n y c h . Faktycznie ZSRR opuścili w s z y s 14 D e k l a r a c j a r z ą d u R z e c z y p o s p o l i t e j P o l s k i e j i rządu ZSRR z dnia 4 g r u d n i a 1941 r., w: Sprawa polska w drugiej wojnie światowej..., a 251 15 List W. C h u r c h i l l a do J. Stalina z dnia 18 lipca 1942 r„ w: Korespondencja Stalin—Churchill—Attlee, Warszawa 1960, s. 49—52.

cy szeregowi i oficerowie (poza p o j e d y n c z y m i p r z y p a d k a mi), k t ó r z y z n a j d o w a l i się w szeregach A r m i i Polskiej. E w a k u a c j a żołnierzy polskich na Bliski Wschód miała w i e l e aspektów. Nakładały się tu interesy W i e l k i e j Brytanii, sojusznicze stosunki ZSRR ze Stanami Zjednoczon y m i i A n g l i ą . Sprawa w p e w n y m sensie zahaczała o drugi f r o n t w Europie, którego g ł ó w n y m rzecznikiem w t y m czasie był Związek Radziecki. Dotyczyła też t r u d n e j sytuacji gospodarczej ZSRR z w i ą z a n e j z b r a k i e m dostateczn e j ilości ż y w n o ś c i (tymczasem na z a m ó w i o n y c h 200 tysięcy ton zboża miesięcznie nadchodziło ze Stanów Zjednoczonych średnio 60 tysięcy). E w a k u a c j a odbywała się w szczególnie t r u d n e j dla Z w i ą z k u Radzieckiego s y t u a c j i strategicznej. W maju 1942 r. N i e m c y z a j ę l i p ó ł w y s e p Kercz, w c z e r w c u okrążyli duże z g r u p o w a n i e w o j s k radzieckich pod C h a r k o w e m i następnie r o z w i n ę l i wielką o f e n s y w ę na południu zagrażając północnemu K a u k a z o w i . W lipcu w o j s k a radzieckie zmuszone b y ł y e w a k u o w a ć Sewastopol i cały K r y m znalazł się w rękach nieprzyjaciela. Przez lipiec i sierpień toczyły się k r w a w e b o j e na dalekich i bliskich przedpolach Stalingradu p r z y u t r z y m u j ą c e j się p r z e w a d z e n i e m i e c k i e j i b r a k u na razie w i d o k ó w na korzystne dla w o j s k radzieckich rozstrzygnięcie. W g ł ó w n e j m i e r z e był to j e d n a k zasadniczy p r o b l e m w stosunkach polsko-radzieckich. Dla w y c h o d ź s t w a polskiego, które nie uległo euforii w y j a z d u , e w a k u a c j a sform o w a n e j , w y p o s a ż o n e j i w y s z k o l o n e j armii (niezależnie od m o t y w ó w ) nie mogła b y ć i n a c z e j interpretowana, jak zdrada i n t e r e s ó w w s z y s t k i c h P o l a k ó w w ZSRR. Ogół społeczeństwa radzieckiego, nie znając a r k a n ó w w i e l k i e j polityki, interpretował ten akt jako r e z y g n a c j ę ze w s p ó l n e j w a l k i . Z uczucia w s t y d u i zażenowania rodziła się w ś r ó d a k t y w u p o l o n i j n e g o chęć rehabilitacji, szukania dróg odb u d o w y zaufania. L a t e m 1942 r., chociaż n i e nastąpiło jeszcze z e r w a n i e

s t o s u n k ó w polsko-radzieckich, to j e d n a k zostały one znacznie osłabione. U t r z y m y w a n e b y ł y nadal w d u ż e j m i e r z e tylko ze względu na międzysojusznicze powiązania i współzależności p a r t n e r ó w . T a k w i ę c w stosunkach polsko-radzieckich z t a k i m t r u d e m n a w i ą z a n y c h powstał k r y z y s . N a d z i e j a w y c h o d ź s t w a polskiego n a w z i ę c i e udziału w w o j n i e p r z e c i w k o N i e m c o m h i t l e r o w s k i m w s p ó l n i e z A r m i ą Radziecką została p o d w a ż o n a . Rodziło się z w ą t pienie, c z y w ogóle k i e d y k o l w i e k Polacy b ę d ą c y w ZSRR będą m i e l i m o ż l i w o ś ć z bronią w r ę k u w z i ą ć udział w w o j n i e o o d z y s k a n i e niepodległości.

PRZEJĘCIE INICJATYWY

Obecność i a k t y w n o ś ć polityczna p o l s k i e j l e w i c y społecznej w ZSRR w s y t u a c j i , j a k a zaistniała w połowie 1942 r., miała dla d a l s z y c h w o j e n n y c h l o s ó w w y c h o d ź s t w a polskiego w ZSRR znaczenie tak zasadnicze, że t r u d n o jest je z p e r s p e k t y w y h i s t o r y c z n e j przecenić. W y d a w a n y (właściwie w z n o w i o n y ) od m a j a 1942 r. d w u t y g o d n i k społeczno-kulturalny dla P o l a k ó w „ N o w e Widnokręgi" stanowił trybunę polityczną Polaków w ZSRR, nie z w i ą z a n y c h z działalnością a m b a s a d y polskiego r z ą d u e m i g r a c y j n e g o . A k t y w -polityczny, w ś r ó d którego n a j l i c z n i e j s z e grono s t a n o w i l i k o m u n i ś c i z W a n dą W a s i l e w s k ą j a k o n a c z e l n y m r e d a k t o r e m , określał założenia i d e o w e i k i e r u n k i działalności Polonii radzieckiej. W p i e r w s z y m n u m e r z e ukazał się artykuł pt.: Warunek zwycięstwa, w k t ó r y m s f o r m u ł o w a n o p o g l ą d na m i e j s c e uchodźców polskich w t e j w o j n i e . C z y t a m y w n i m m.in.: „ Z w i ą z e k Radziecki g o t ó w jest do d e c y d u j ą c e j rozg r y w k i w 1942 r. Gdzie jest m i e j s c e P o l a k ó w w t e j w o j nie? Czy Polacy mogą b y ć nieobecni podczas d e c y d u j ą c e j r o z g r y w k i w t e j w o j n i e ? Polacy, k t ó r z y w a l c z y l i boha-

tersko i b e z n a d z i e j n i e w Polsce, których bitność i patriotyczna ofiarność w y s t a w i o n a była na tak w i e l k ą próbą we Francji, Polacy, k t ó r y c h starczyło i na Norwegię, i na daleką Libię. Czy może zabraknąć n a r o d u polskiego i żołnierza polskiego w ś r ó d n a c i e r a j ą c y c h n a t y m szlaku historycznym, po k t ó r y m cofać się będzie armia niemiecka? Nie. W i e r z y m y , że w a l k a n a r o d u polskiego p r z e c i w o k u p a n t o m n a p ę c z n i e j e teraz właśnie w s z y s t k i m i ż y w y mi sokami narodu, że w z r o ś n i e i zaostrzy się tak, by wreszcie w m o m e n c i e k r y t y c z n y m przeistoczyć się w ogóln o n a r o d o w e p o w s t a n i e p r z e c i w o k u p a n t o w i . U f a m y , że w y z w o l e n i e Polski stanie się nie t y l k o ' pochodnią z w y cięstwa A r m i i C z e r w o n e j , ale także dziełem powstańczego w y s i ł k u n a r o d u polskiego. Nie może Polski zabraknąć w d e c y d u j ą c e j r o z g r y w ce" ». Stanowisko to w y r a ż o n e w okresie, k i e d y gen. A n d e r s czynił usilne zabiegi, by w y p r o w a d z i ć A r m i ę Polską z ZSRR, miało głęboką w y m o w ę polityczną. Było deklaracją, że lewica społeczna w y c h o d ź s t w a polskiego u z n a j e ideę w s p ó l n e j w a l k i z A r m i ą Radziecką za g ł ó w n y n u r t s w e j działalności. Rząd radziecki, stojący na gruncie niepodległej, w o l n e j i d e m o k r a t y c z n e j Polski, dostrzegał w t y m nurcie siły społeczne, zdolne do przejęcia s p r a w y w y z w o l e n i a Polski w s w o j e ręce i mogące stanowić na t e r y t o r i u m ZSRR właściwą reprezentację ż y w o t n y c h interesów n a r o d u polskiego. Jesienią 1942 r. rozpoczął się w życiu Polonii radzieck i e j n o w y etap. Lewica k o m u n i s t y c z n a z Wandą Wasilewską jako j e j czołową reprezentantką i lewica demokratyczna, k t ó r e j n a j a k t y w n i e j s z y m przedstawicielem był ppłk Z y g m u n t Berling (były szef sztabu 5 d y w i z j i pie16 Wg 1978, s. 30.

K.

Sobczak,

Lenino—Warszawa—Berlin,

Warszawa

choty, który m i m o w y w i e r a n e g o na niego nacisku nie opuścił w r a z z całą armią ZSRR), d o k o n y w a ł a k r y t y c z n e j oceny polityki rządu e m i g r a c y j n e g o i z d e c y d o w a n i e od niego się odcinała. Istniejące w ZSRR a g e n d y rządu emig r a c y j n e g o z ambasadą włącznie przestawały b y ć uznaw a n e jako p r z e d s t a w i c i e l s t w a społeczności polskiej w ZSRR przez większość w y c h o d ź s t w a , które doznało politycznego z a w o d u . W rezultacie ogół Polaków kierował się w stronę l e w i c y społecznej. Wśród a k t y w u l e w i c y r a d y k a l n e j i demokratycznej, a także n i e k t ó r y c h k r ę g ó w w y c h o d ź s t w a , zaczęły p o j a w i a ć się m n i e j l u b b a r d z i e j s k o n k r e t y z o w a n e postulaty powołania w ZSRR reprezentacji politycznej, która by zapewniła P o l a k o m udział w w o j n i e p r z e c i w k o N i e m c o m z bronią w ręku. Rodziła się także idea i ogólna koncepcja n o w e j siły z b r o j n e j . Tak wyrastała w końcu 1942 r. idea u t w o r z e n i a pols k i e j organizacji społeczno-politycznej i k o n c e p c j a n o w e j siły z b r o j n e j , która by wzięła udział w w o j n i e na froncie niemiecko-radzieckim. Idea ta dojrzewała w różnych środowiskach i przybierała różne kształty. Rząd radziecki popierał dążenia p o s t ę p o w y c h Polaków w ZSRR, ale ze w z g l ę d u na układy sojusznicze z W. Brytanią nie mógł otwarcie angażować się w tę kwestię, g d y ż pogłębiało to k r y z y s w stosunkach polsko-radzieckich i pośrednio rzutowało na współpracę ZSRR z W. Brytanią i Stanami Z j e d n o c z o n y m i . Z i n i c j a t y w ą wystąpił ppłk Z y g m u n t Berling, przeds t a w i a j ą c w ł a d z o m radzieckim w końcu w r z e ś n i a 1942 r. p r o p o z y c j e p o l i t y c z n e j współpracy. -TOK „1. P r z y s t ę p u j e m y — c z y t a m y w p r z e d ł o ż o n y m dokumencie — do p r a c y w c a ł k o w i t e j niezależności od rządu polskiego w Londynie, k t ó r y przestał r e p r e z e n t o w a ć interesy n a r o d u polskiego. 2. Polska jest parlamentarną republiką, wolną i s u w e renną, w k t ó r e j władza n a l e ż y do l u d u pracującego.

3. Polska demokratyczna pozostaje w t r w a ł y m nieroz e r w a l n y m s o j u s z u i p r z y j a ź n i ze Z w i ą z k i e m Radzieckim. 4. Polska d e m o k r a t y c z n a nie zgłasza p r e t e n s j i do z i e m zamieszkałych przez większość ukraińską, białoruską i litewską oraz u z n a j e ich słuszne p r a w a do połączenia się ze s w y m i państwami. 5. Polska d e m o k r a t y c z n a w i n n a b y ć uwolniona od t r w a j ą c e j o d w i e k ó w g r o z y n a j a z d ó w z e s t r o n y Niemiec. W t y m celu w i n n a b y ć a) z l i k w i d o w a n a na korzyść Polski e n k l a w a Prus Wschod n i c h i W o l n e g o Miasta Gdańska. b) p o w i n n y w r ó c i ć do Polski i znaleźć się w j e j granicach stare p i a s t o w s k i e ziemie n a d Nysą, Odrą i Bałtykiem. 6. Ostateczna d e c y z j a o u s t r o j u Polski n a l e ż y do s w o bodnie w y b r a n e g o Sejmu. 7. U b o k u A r m i i C z e r w o n e j stanie do w a l k i z Niemcami W o j s k o Polskie z o r g a n i z o w a n e w Z w i ą z k u Radzieck i m " • m ^ B f ^ p c ' TmEĘSĘ^Ł. D o k u m e n t ten zawierał o d p o w i e d ź na zasadnicze pytania n u r t u j ą c e z a r ó w n o uchodźstwo, jak i społeczeństwo radzieckie z k i e r o w n i c t w e m p o l i t y c z n y m i p a ń s t w o w y m tego k r a j u łącznie. Nie był on k o n s u l t o w a n y z i n n y m i działaczami Polonii, w pełni j e d n a k p o k r y w a ł się ze s t a n o w i s k i e m działaczy k o m u n i s t y c z n y c h i dowodził, że w s p r a w a c h m a j ą c y c h zasadnicze znaczenie dla przyszłości Polski s t a n o w i s k o lew i c y d e m o k r a t y c z n e j i r e w o l u c y j n e j jest zgodne. W styc z n i u 1943 r. W a n d a W a s i l e w s k a i A l f r e d L a m p e w y s t o sowali do Wiaczesława Mołotowa list, w k t ó r y m przedłoż y l i p r o p o z y c j ę u t w o r z e n i a n o w e g o „centralnego ośrodka s p r a w polskich", k t ó r y w zakresie m o b i l i z a c j i społeczności k i e r o w a ł b y akcją w y d a w n i c z ą , p r o w a d z i ł b y działalność na rzecz w s t ę p o w a n i a o c h o t n i k ó w do armii. 17

Z. B e r l i n g , Wspomnienia, w:

„ K u l t u r a " nr

10, 1972.

W d r u g i e j połowie lutego 1943 r. Wasilewska na spec j a l n y m s p o t k a n i u z J ó z e f e m Stalinem omawiała f o r m y i sposoby m o b i l i z a c j i w y c h o d ź c ó w polskich do w a l k i o niepodległość u b o k u A r m i i Radzieckiej. Na s p o t k a n i u t y m zapadła decyzja w y d a w a n i a drugiego czasopisma, t y g o d n i k a polityczno-społecznego pt. „Wolna Polska", j a k o centralnego o r g a n u m a j ą c e j powstać organizacji Z w i ą z k u Patriotów Polskich, zrzeszającej Pol a k ó w w ZSRR w okresie w o j n y . Ukazanie się p i e r w s z e g o n u m e r u „ W o l n e j Polski" z datą 1 marca 1943 r. oznaczało f o r m a l n e powstanie Związku Patriotów Polskich. Ukształtowanie o r g a n i z a c y j n e ZPP nastąpiło na I Zjeździe 9 i 10 czerwca 1943 r. W pierw s z y m n u m e r z e „ W o l n e j Polski" w a r t y k u l e r e d a k c y j n y m pióra W a n d y W a s i l e w s k i e j c z y t a m y m.in.: „Rozpoc z y n a m y w y d a w a n i e pisma, chcąc skupić p r z y n i m w s z y stkich tych, którzy ż y j ą na ziemiach Z w i ą z k u Radzieckiego, orężem, pracą, słowem walczą o wolną, niepodległą, w y z w o l o n ą z j a r z m a hitlerowskiego Polskę. O Polskę demokratyczną... za p i e r w s z e naczelne zadanie, jakie stoi p r z e d n a s z y m narodem, u w a ż a m y rozbicie wroga, który c z w a r t y rok panoszy się na gruzach naszych miast, na popieliskach naszych w s i " i a . W. W a s i l e w s k a zapowiadała w t y m a r t y k u l e także podjęcie w y s i ł k ó w , by Polacy z n a j d u j ą c y się na ziemi radzieckiej „mogli zmagać się z w r o g i e m z bronią w r ę k u " * W y s i ł k o m p o d e j m o w a n y m przez a k t y w demokratyczny t o w a r z y s z y ł a działalność oddolna szerokich k r ę g ó w społeczności polskiej. Znajdowało to w y r a z w listach kier o w a n y c h do rozgłośni r a d i o w y c h , n a d a j ą c y c h p r o g r a m y w j ę z y k u polskim, a przede w s z y s t k i m do redakcji „Now y c h W i d n o k r ę g ó w " , różnych czasopism i gazet radzieckich. 10

»

Od r e d a k c j i , w: „Wolna Polska" nr 1/1943 z 8 III 1943. Tamie.

N a p ł y w korespondencji, k t ó r e j autorzy domagali się c z y n n e g o udziału P o l a k ó w w w o j n i e p r z e c i w k o N i e m c o m h i t l e r o w s k i m , zapoczątkował list Tadeusza A l f r e d a Wiślickiego — inżyniera, uchodźcy — opublikowany 20 stycznia 1943 r. na łamach „ N o w y c h W i d n o k r ę g ó w " . W liście t y m , z a t y t u ł o w a n y m Czekamy, autor pisał: „ R o z u m i e m y znaczenie p r a c y n a tyłach, rozumiemy znaczenie p r a c y dla w o j s k a w z m i l i t a r y z o w a n e j f o r m i e — ale c z u j e m y jedno: droga do k r a j u , do wolności w i e d z i e przez b a g n e t na broni, przez w k ł a d do walki... Trzeba ż e b y znalazł się ktoś, kto s f o r m u j e oddziały t e j A r m i i Polskiej, która b y najprostszą drogą, przez W i e l k i e Ł u k i i U k r a i n ę wniosła do k r a j u sztandar polski z hasłem Za Waszą w o l n o ś ć i naszą (podkr. aut. — K. S.). Czas n a j w y ż s z y , a b y tę j e d n o s t k ę stworzyć. O nią w o łają, o n i e j m y ś l ą liczne g r u p y Polaków, k t ó r z y w uczciw e j p r a c y dla P a ń s t w a Radzieckiego w i d z i e l i d r o g ę d o o d b u d o w y i z m a r t w y c h w s t a n i a P a ń s t w a Polskiego" *V ; Jako j e d e n z p i e r w s z y c h odpowiedział na apel Tadeusza Wiślickiego ppłk Z y g m u n t Berling, k t ó r y w liście do „ N o w y c h W i d n o k r ę g ó w " stwierdzał m.in.: „My c h c e m y polskiego w o j s k a w ZSRR! C h c e m y się bić ramię p r z y r a m i e n i u z Czerwoną A r m i ą o w i e l k i e cele ludzkości, o w o l n o ś ć i niepodległość n a s z e j O j c z y z n y . C h c e m y w z i ą ć c z y n n y udział w J e j w y z w o l e n i u . W o ł a m y o w o j s k o polskie w ZSRR" (podkr. aut. — K. S.) Po raz d r u g i w t e j s p r a w i e Berling wystąpił p u b l i c z n i e na łam a c h „ W o l n e j Polski" 1 m a j a 1943 r., p o d k r e ś l a j ą c m.in. że: „czas j u ż n a j w y ż s z y pokazać światu, że Polacy w ZSRR b y n a j m n i e j n i e chcą stać na uboczu w a l k i z Hitlerem. Polacy w ZSRR pragną walczyć, mogą w a l c z y ć 80 T . W i ś l i c k i , Czekamy, w : „Nowe W i d n o k r ę g i " n r 2/1943 z 20 I, s. 13. a Stanisław L i m a n o w i c z ( p s e u d o n i m a u t o r s k i z tego o k r e s u Z y g m u n t a Berlinga), Jeszcze jedna wypowiedź, w: „Nowe W i d n o k r ę g i " 1943 nr 5 z 5 III, s. 14—15

i p o w i n n i w a l c z y ć na froncie razem z A r m i ą Czerwoną, r a z e m z e w s z y s t k i m i d e m o k r a t y c z n y m i n a r o d a m i koalicji antyfaszystowskiej" M. Stefan W i e r b ł o w s k i w j e d n y m z a r t y k u ł ó w p o d s u m o w a ł n a p ł y w a j ą c e z r ó ż n y c h ś r o d o w i s k polskich z r ó ż n y c h rej o n ó w K r a j u Rad w o ł a n i e o W o j s k o Polskie w ZSRR, pisząc w a r t y k u l e pt. Sen o szpadzie: „ A r m i a ta m u s i powstać. B ę d z i e m y w a l c z y ć z h i t l e r o w c a m i po żołniersku, po polsku, tak j a k walczyła W a r s z a w a i Westerplatte... Ta a r m i a w a l c z y ć będzie o Polskę d e m o k r a t y c z n ą , o Polskę s p r a w i e d l i w ą . A r m i a , która będzie się bić o Nową Polskę, m u s i b y ć n o w ą armią... Musi b y ć z narodem, z l u d e m t y m , k t ó r y pozostał n a d Wisłą i Wartą, związana na ś m i e r ć i ż y c i e " Jednostka w o j s k o w a , f o r m o w a n a w g p r a g n i e ń ogółu społeczności p o l s k i e j w ZSRR, nie mogła b y ć p o w t ó r z e n i e m a r m i i f o r m o w a n e j w 1941 r. Miała b y ć armią w a l czącą o w o l n ą , niepodległą i l u d o w ą Ojczyznę. Zaostrzający się k r y z y s w stosunkach m i ę d z y p o l s k i m r z ą d e m e m i g r a c y j n y m i r z ą d e m r a d z i e c k i m na początku 1943 r. uległ d a l s z e m u pogłębieniu. R z ą d e m i g r a c y j n y p o w y p r o w a d z e n i u a r m i i rozpoczął antyradziecką k a m p a nię polityczną w s p r a w i e granic w s c h o d n i c h . Znalazło to w y r a z w kilku oświadczeniach oficjalnych, a przede w s z y s t k i m w e n u n c j a c j i złożonej p r z e z rząd p o l s k i 25 lutego 1943 r. W z w i ą z k u z t y m , z u p o w a ż n i e n i a r z ą d u radzieckiego, a g e n c j a T A S S 1 m a r c a udzieliła o d p o w i e d z i , w k t ó r e j c z y t a m y m.in.: „Jeżeli w o j n a współczesna u c z y czegoś, to p r z e d e w s z y s t k i m tego, że n a r o d y słowiańskie n i e p o w i n n y zwalczać n Z. B e r l i n g , Armia organizowana nie dla walki, w: „Wolna F o l s k a " nr 9/1943 z I V. !S S. W i e r b ł o w s k i , Sen o szpadzie, w: „Nowe W i d n o k r ę gi" 1943, w g : Publicystyka Związku Patriotów Polskich, Warszawa 1967, s. 84—89.

się w z a j e m n i e , ale powinny żyć w p r z y j a ź n i , a b y pozbyć się n i e b e z p i e c z e ń s t w a j a r z m a n i e m i e c k i e g o " Rząd e m i g r a c y j n y , p o n o w n i e w y s u w a j ą c n a p o c z ą t k u 1943 r. p r o b l e m g r a n i c y w s c h o d n i e j , p o z b a w i a ł się f a k tycznie m o ż l i w o ś c i d a l s z e j reprezentacji w t e j s p r a w i e ogółu społeczeństwa polskiego. W t y m okresie różne środowiska P o l a k ó w w ZSRR dostrzegały tę oczywistą prawdę, że w y z w o l e n i e naszego k r a j u wiązało się nierozerw a l n i e ze w z m o c n i e n i e m w z a j e m n e g o z a u f a n i a i p r z y j a ź ni z w s z y s t k i m i n a r o d a m i ZSRR, w ś r ó d nich także ukrai ń s k i m i białoruskim. Linia p o s t ę p o w a n i a polskiego rządu emigracyjnego, k t ó r y włączył się do „ s p r a w y k a t y ń s k i e j " r o z p ę t a n e j przez p r o p a g a n d ę goebbelsowską, doprowadziła do z e r w a n i a 25 k w i e t n i a 1943 r. s t o s u n k ó w d y p l o m a t y c z n y c h z r z ą d e m radzieckim. W ten sposób r z ą d e m i g r a c y j n y pozbawił się nie t y l k o p r a w a r e p r e z e n t a c j i n a r o d u polskiego na terenie ZSRR, ale także m o ż l i w o ś c i w p ł y w a n i a na dalsze losy s p r a w y polskiej, która w t y m okresie w y r a ź n i e i zdec y d o w a n i e wiązała się z w y d a r z e n i a m i na f r o n c i e radziecko-niemieckim. P o d o b n e procesy n a s t ę p o w a ł y także w k r a j u . K o m i t e t C e n t r a l n y PPR, m a j ą c n a u w a d z e s p o t ę g o w a n i e w a l k i p r z e c i w k o o k u p a n t o w i h i t l e r o w s k i e m u w k r a j u , zintens y f i k o w a ł w y s i ł k i na rzecz u t w o r z e n i a „szerokiego f r o n tu całego n a r o d u bez z d r a j c ó w i k a p i t u l a n t ó w " . W liście otwartym K o m i t e t u Centralnego PPR skierowanym 15 stycznia 1943 r. do D e l e g a t u r y rządu e m i g r a c y j n e g o c z y t a m y m.in.: „Polska Partia Robotnicza w z y w a w s z y s t k i e partie polityczne do z g o d y n a r o d o w e j . U w a ż a m y jednak, że zgoda n a gruncie b e z c z y n u , n a g r u n c i e k o m b i n a c j i p o l i t y c z n y c h b y ł a b y zdradziecką zgodą... Polska Partia Robotnicza 84

O ś w i a d c z e n i e T A S S złożone 1 m a r c a 1943 j a k o o d p o w i e d ź na o ś w i a d c z e n i e r z ą d u p o l s k i e g o z 25 lutego 1943, w: Sprawa polska w drugiej wojnie światowej..., s. 338.

uważa, że zgoda n a r o d o w a i zjednoczenie w s z y s t k i c h zdrow y c h sił n a r o d o w y c h do w a l k i z okupantem, do walki, która p r z y s p i e s z y c h w i l ę powstania Polski Niepodległej, Polski l u d u pracującego, Polski w o l n e j od w y z y s k u człow i e k a przez człowieka, Polski, w k t ó r e j m a s y p r a c u j ą c e będą p r a w d z i w y m i j e j gospodarzami — w d u ż y m stopn i u jest uzależniona od stanowiska e m i g r a c y j n e g o rządu l o n d y ń s k i e g o i jego k r a j o w e j D e l e g a t u r y " u . P r z e p r o w a d z o n e na p o d s t a w i e tego listu r o z m o w y pom i ę d z y p r z e d s t a w i c i e l a m i PPR i AK nie doprowadziły do żadnego uzgodnionego działania, n a w e t w tak p a l ą c e j sprawie, jaką była w a l k a z b r o j n a p r z e c i w k o o k u p a n t o w i h i t l e r o w s k i e m u . 28 k w i e t n i a 1943 r. (w trzy d n i po zer w a n i u s t o s u n k ó w d y p l o m a t y c z n y c h z r z ą d e m radzieckim) KC PPR otrzymał o d p o w i e d ź od D e l e g a t u r y R z ą d u na K r a j na p r o p o z y c j e z a w a r t e w liście, która oznaczała zer w a n i e w s z e l k i c h r o k o w a ń n a temat j a k i e j k o l w i e k współpracy. Od w i o s n y 1943 r. z a r ó w n o w k r a j u , jak i w ś r ó d w y chodźstwa polskiego w ZSRR dalsze losy n a r o d u i sprawy p o l s k i e j p r z e j m o w a l i w s w o j e ręce k o m u n i ś c i i współdziałająca z n i m i lewica demokratyczna. Rząd radziecki, z r y w a j ą c stosunki d y p l o m a t y c z n e i rez y g n u j ą c z d a l s z e j współpracy z r z ą d e m e m i g r a c y j n y m , nie utożsamiał tego f a k t u ze sprawą polską w ogóle. Właśnie w okresie narastającego napięcia n i e j e d n o k r o t n i e podkreślał, że po w o j n i e Polska p o w i n n a b y ć p a ń s t w e m n i e p o d l e g ł y m i d e m o k r a t y c z n y m . Szef rządu radzieckiego Józef Stalin w r o z m o w i e z a m b a s a d o r e m rządu emigracyjnego, T a d e u s z e m Romerem, 27 lutego 1943 r. stwierdził: „po rozgromieniu N i e m c ó w na ziemiach r o s y j s k i c h A r m i a C z e r w o n a w k r o c z y na ziemie polskie, pomoże w y p ę u List o t w a r t y KC PPR do D e l e g a t u r y K r a j o w e j R z ą d u gen. Sikorskiego, w: Kształtowanie się podstaw programowych PPR w latach 1942—1945, W a r s z a w a 1958, s. 82—92.

dzić s t a m t ą d N i e m c ó w i w ó w c z a s n a t y c h m i a s t odda te z i e m i e R z ą d o w i Polskiemu... M y c h c e m y Polski silnej (podkr. aut. — K. S.) — d a m y W a m całą Polskę zajętą przez N i e m c y , nie patrząc na to, że teraz w y m y ś l a się na nas" .'^J^ŚmH Było to k o l e j n e j u ż o ś w i a d c z e n i e szefa r z ą d u radzieckiego, że ZSRR stoi na g r u n c i e silnego niepodległego p a ń s t w a polskiego. O ś w i a d c z e n i e to złożone b e z p o ś r e d n i o p o z w y c i ę s t w i e A r m i i R a d z i e c k i e j p o d Stalingradem, które zapoczątkowało p r z e ł o m w d o t y c h c z a s o w y m p r z e b i e g u w o j n y , miało głęboką w y m o w ę polityczną. W k r ó t c e nabrało r e a l n y c h j u ż kształtów. S t a n o w i s k o r z ą d u radzieckiego w o b e c p r z y s z ł e j Polski Stalin p o t w i e r d z i ł jeszcze raz 4 m a j a 1943 r. o d p o w i a d a jąc n a p y t a n i e k o r e s p o n d e n t a m o s k i e w s k i e g o „ N e w Y o r k T i m e s " i „The T i m e s " , R o l p h a Parkera. Stwierdził w ó w czas: „Panie Parker! 3 m a j a otrzymałem d w a Pańskie pytania w sprawie s t o s u n k ó w polsko-radzieckich. Przesyłam Panu m o j e odpowiedzi: 1. P y t a n i e . »Czy Rząd ZSRR ż y c z y sobie s i l n e j i niep o d l e g ł e j Polski p o klęsce h i t l e r o w s k i c h Niemiec?« O d p o w i e d ź . B e z w z g l ę d n i e , ż y c z y sobie. 2. P y t a n i e : »Na j a k i c h , z P a ń s k i e g o p u n k t u w i d z e n i a , p o d s t a w a c h p o w i n n y opierać się p o w o j n i e s t o s u n k i międ z y Polską i ZSRR?« f f | l O d p o w i e d ź . Na p o d s t a w i e t r w a ł y c h , ż y c z l i w y c h stosunk ó w sąsiedzkich i w z a j e m n e g o s z a c u n k u l u b — jeżeli tego będzie sobie życzył naród polski — na p o d s t a w i e soj u s z u o w z a j e m n e j p o m o c y p r z e c i w k o N i e m c o m , jako g ł ó w n y m w r o g o m Z w i ą z k u Radzieckiego i Polski. Z p o w a ż a n i e m J. Stalin" 1 7 85 Protokół z p r z e b i e g u r o z m o w y m i ę d z y a m b a s a d o r e m T. Rom e r e m a p r e m i e r e m J. S t a l i n e m z udziałem W. Mołotowa 27 lutego 1943, w: Sprawa polska w drugiej wojnie światowej..., s. 335. w Tamże, s. 371.

Brak n o r m a l n y c h sojuszniczych stosunków ze Związk i e m R a d z i e c k i m mógł w t e j s y t u a c j i naród polski pozbaw i ć współuczestnictwa z a r ó w n o w walce o bezpośrednie w y z w o l e n i e k r a j u , j a k i w kształtowaniu się niepodległego p a ń s t w a polskiego. Sprawa w y z w o l e n i a Polski przez A r m i ę Radziecką wiosną 1943 r. była j u ż tak oczywista, że t y l k o p s e u d o p o l i t y c y m o g l i liczyć jeszcze na Zachód. P o w s t a n i e Z w i ą z k u Patriotów Polskich w ZSRR miało w t y m w z g l ę d z i e znaczenie przełomowe, zapewniało bow i e m r e p r e z e n t o w a n i e w o b e c sojusznika szeroko pojętego interesu n a r o d u polskiego, a ponadto stwarzało Polak o m w ZSRR realne szanse wzięcia a k t y w n e g o udziału w w o j n i e na froncie radziecko-niemieckim.

NARODZINY 1 DYWIZJI

Idea u m o ż l i w i e n i a Polakom w ZSRR udziału w w o j n i e od marca 1943 r. zaczynała nabierać r e a l n y c h kształtów. W p i e r w s z y m k w a r t a l e 1943 r. m ó w i o n o o t y m w różn y c h środowiskach polskich. R ó w n i e ż władze radzieckie p o d e j m o w a ł y na ten temat p i e r w s z e r o z m o w y z przedstawicielami polskimi. D y s k u s j a dotycząca sposobu zaangażowania w y c h o d ź stwa polskiego w w o j n i e toczyła się w ś r ó d s a m y c h organizatorów dość długo. Ogólnie uważano, że tworzona polska jednostka w o j s k o w a p o w i n n a p o d w z g l ę d e m organ i z a c y j n y m b y ć podobna d o o d p o w i e d n i c h z w i ą z k ó w A r mii Radzieckiej. J e j życie w e w n ę t r z n e miało j e d n a k naw i ą z y w a ć d o p o l s k i e j t r a d y c j i w o j s k o w e j . Taki pogląd dominował w listach i p u b l i k a c j a c h na łamach „ N o w y c h W i d n o k r ę g ó w " i „ W o l n e j Polski". Charakter jednostki w o j s k o w e j był także p r z e d m i o t e m r o z m o w y Z y g m u n t a Berlinga z J ó z e f e m Stalinem, która odbyła się z inicjat y w y radzieckiego p r e m i e r a w m a r c u 1943 r. na K r e m l u i łączyła się, n i e w ą t p l i w i e , z przesłanym na jego ręce me-

moriałem we w r z e ś n i u 1942 r. oraz z a r y s o w u j ą c ą się coraz w y r a ź n i e j możliwością u t w o r z e n i a w ZSRR po raz d r u g i polskich oddziałów w o j s k o w y c h , b y w s p ó l n i e z A r mią Radziecką m o g ł y w z i ą ć udział w w y z w a l a n i u z i e m polskich. W k o ń c u marca władze radzieckie s p r e c y z o w a ł y s w ó j p o g l ą d na f o r m ę udziału P o l a k ó w w w o j n i e . Uznano za n i e z b ę d n e z p u n k t u w i d z e n i a politycznego utworzenie p o l s k i e j j e d n o s t k i w o j s k o w e j . Nie określano na razie ani terminu, ani wielkości t e j jednostki. Jerzy P u t r a m e n t w s w o i m p a m i ę t n i k u Pół wieku. Wojna, p o d a j e , że będąc 18 k w i e t n i a u W a s i l e w s k i e j był ś w i a d k i e m j e j r o z m o w y telefonicznej, po zakończeniu k t ó r e j oświadczyła ona, że: „jest d e c y z j a " s s . Podobnie twierdził Berling, k t ó r y nadmienia, że „w n o c y z 19 na 20 k w i e t n i a zadzwonił do m n i e j e d e n z członków rządu podając, że j u ż zapadła dec y z j a Biura Politycznego o rozpoczęciu organizacji w o j ska polskiego" D e c y z j a Biura Politycznego KC WKP(b) miała znaczenie zasadnicze dla rozpoczęcia b e z p o ś r e d n i c h przygotow a ń . Zespół o r g a n i z a c y j n y , k t ó r e m u początek dał K o m i tet r e d a k c y j n y „ W o l n e j Polski" z W a n d ą W a s i l e w s k ą jako przewodniczącą, rozpoczął aktywną działalność w d w ó c h k i e r u n k a c h . J e d n y m z n i c h było s f o r m u ł o w a nie o r g a n i z a c y j n y c h i i d e o w y c h założeń m a j ą c e j w k r ó t c e powstać jednostki w o j s k o w e j oraz p r z y g o t o w a n i e dokum e n t u p r o g r a m o w e g o dla ZPP, k t ó r y stawał się j e d y n y m reprezentantem politycznym wychodźstwa polskiego w ZSRR. W s z y s t k i m i s p r a w a m i ż y w o z a j m o w a ł a się Wasilewska. Od marca do czerwca 1943 r. o p u b l i k o w a ł a ona szereg a r t y k u ł ó w , w k t ó r y c h k r y t y c z n i e oceniała p o l i t y k ę r z ą d u " J. P u t r a m e n t , Pół wieku. Wojna. W a r s z a w a 1962, s. 164— 165. 19 Z. B e r l i n g , Relacja ustna »pisana 21 IV 1971 oraz t e n ż e , Jak powstała 1 Dyroizja im. T. Kościuszki, w: „Za i przeciw", nr 43/1967.

londyńskiego, a jednocześnie mobilizowała Polaków w ZSRR do c z y n u . O cześć narodu, Kwiat narodu, Jutro Polski — to t y l k o niektóre t y t u ł y j e j a r t y k u ł ó w . Obok przygotowywania dokumentów programowych Wasilewska wzięła na siebie także s p r a w y w o j s k o w e . Skierowała ona do Stalina list, w k t ó r y m stwierdzała m.in.: „Gazeta ».Wolna Polska« w y c h o d z i j u ż d r u g i miesiąc. Napłynęła do nas w i e l k a ilość listów i d e p e s z z r ó ż n y c h stron Z w i ą z ku Radzieckiego. Treść ich w s k a z u j e , że nadszedł j u ż czas, g d y s t w o r z e n i e j e d n o s t k i p o l s k i e j stało się nakazem chwili. Z o r g a n i z o w a n i e j e d n o s t k i p o l s k i e j u w a ż a m za konieczne w czasie j a k n a j k r ó t s z y m , z w a ż y w s z y że skonc e n t r o w a n i e o f i c e r ó w i żołnierzy, w y s z k o l e n i e b o j o w e i polityczne w y m a g a czasu, podczas g d y c h c i e l i b y ś m y , aby w lecie jednostka polska przystąpiła do działań. Lic z y m y na to, że uda n a m się rozpocząć od d y w i z j i . U t w o r z e n i e p o l s k i e j j e d n o s t k i w o j s k o w e j jest m o ż l i w e drogą m o b i l i z a c j i Polaków, o b y w a t e l i radzieckich, zarówno z Polski, j a k też z zachodnich o b w o d ó w ZSRR, oraz przerzucenia do jednostki P o l a k ó w z m o b i l i z o w a n y c h do b a t a l i o n ó w p r a c y i b a t a l i o n ó w b u d o w l a n y c h . Jestem zdania, że n i e z b ę d n e okaże się o d d e l e g o w a n i e szeregu dow ó d c ó w A r m i i C z e r w o n e j — P o l a k ó w i R o s j a n — w celu okazania p o m o c y jednostce polskiej. Ponadto m o ż l i w y jest p o b ó r n i e k t ó r y c h j e ń c ó w w o j e n n y c h — Polaków. Uważam, że w t e j p o l s k i e j jednostce w o j s k o w e j niezbędna będzie p o w a ż n a praca polityczna, którą potrafi p o p r o w a d z i ć Z w i ą z e k Patriotów Polskich" M . 28 k w i e t n i a 1943 r. W a s i l e w s k a wygłosiła p r z e m ó w i e nie r a d i o w e do P o l a k ó w w ZSRR, w k t ó r y m opinia społeczna została p o i n f o r m o w a n a o w y s i ł k a c h ZPP zmierza,a W . W a s i l e w s k a , List d o J ó z e f a Stalina w s p r a w i e u t w o rzenia A r m i i P o l s k i e j w ZSRR, w: Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, W a r s z a w a 1973, t. VII, s. 408—

109.

j ą c y c h do u t w o r z e n i a w ZSRR polskich oddziałów w o j skowych Tego samego d n i a w „Izwiestiach" o p u b l i k o w a n o a r t y kuł W a s i l e w s k i e j pt.: „Polacy patrioci przeciwko rządowi generała Sikorskiego, w k t ó r y m oświadczono, że działalność r z ą d u e m i g r a c y j n e g o b y ł a w s w e j istocie n i e t y l k o antyradziecka, ale także antypolska, i zapewniono, że z n a j d u j ą c a się w ZSRR społeczność polska d o m a g a się j a k n a j s z y b s z e g o pójścia na f r o n t u b o k u A r m i i R a d z i e c k i e j **. Inni działacze zajęli się p r z e d e w s z y s t k i m p r z y g o t o w a n i e m d e k l a r a c j i i d e o w e j ZPP. Narastała ona w a r t y k u łach p u b l i k o w a n y c h w t y m okresie na łamach „ N o w y c h W i d n o k r ę g ó w " i „ W o l n e j Polski". W ś r ó d l i c z n y c h artyk u ł ó w z n a j d u j e m y n a s t ę p u j ą c e tytuły: Wolność jest niepodzielna, Jedność narodu, O Polską demokratyczną. W m a j u o p u b l i k o w a n o p r o j e k t statutu, p r z y j ę t y późn i e j przez p i e r w s z y k o n s t y t u c y j n y Z j a z d ZPP. Na szczególną u w a g ę z a s ł u g u j e artykuł A l f r e d a L a m p e g o Miejsce Polski w Europie, w k t ó r y m autor opierając się na dyskusjach wśród a k t y w u komunistycznego w imieniu l e w i c y p o l s k i e j stwierdził m.in.: „Nasza granica zachodnia, nasza p o z y c j a n a d B a ł t y k i e m z w r z e ś n i a 1939 r. pow i n n a b y ć z m i e n i o n a na naszą korzyść, na korzyść pok o j u ogólnoeuropejskiego... Granice Odrodzonego p a ń s t w a polskiego m u s z ą b y ć w y t y c z o n e i n a c z e j n i ż granice p r z e d w o j e n n e , tak jak i n n a będzie Polska z a r ó w n o co do s w e g o c h a r a k t e r u w e w n ę t r z n e g o , j a k c o d o s w e j roli m i ę d z y n a rodowej... Przyszła polsko-niemiecka granica Śląska nie m o ż e n i e u w z g l ę d n i ć , że ta część potężnego p r z e m y s ł u śląskiego, która zostanie włączona do p a ń s t w a polskiego, będzie służyć celom o d b u d o w y , a n i e celom agresji, w razie zaś g d y b y m i m o w s z y s t k o i m p e r i a l i z m n i e m i e c k i podM W. W a s i l e w s k a , Przemówienie radiowe do Polaków w ZSRR 28 k w i e t n i a 1943 r., w: Organizacja i działania bojowe ludowego Wojska Polskiego w latach 1943—1945. Wybór materiałów źródłowych, t. I, W a r s z a w a 1958, s. 1—2. " Wg Sobczaka, op. cit., s. 39.

niósł raz jeszcze głowę, p r z e m y s ł ten będzie służył spraw i e o b r o n y l u d ó w E u r o p y przed n o w y m niebezpieczeństwem. Ujście Wisły, p o d s t a w o w e j , ż y c i o w e j arterii naszego k r a j u nie m o ż e pozostać w rękach i m p e r i a l i s t ó w niemieckich. Odżyć m u s i zduszona dziś polskość na Warmii, Mazurach, K a s z u b a c h , w y z w o l o n y c h spod s t r a s z l i w e j p r e s j i germanizacji. P r u s y W s c h o d n i e — z b u d o w a n e na kościach słowiańskich i l i t e w s k i c h plemion, strażnica w o j u j ą c e j n i e m c z y zny, w y s u n i ę t y n a w s c h ó d bastion i m p e r i a l i z m u niemieckiego, o d w i e k ó w b r a m a w y p a d o w a n a j a z d ó w n a Polskę, Litwę, Łotwę, Estonię, Białoruś i Rosję, k r z y ż a c k i e gniazdo w c z o r a j , siedlisko j u n k r ó w i f a s z y s t ó w d z i ś — te P r u s y Wschodnie, takie P r u s y W s c h o d n i e nie mogą nadal istnieć. BpBzeroki pas od Wisły do Niemna, od Gdańska do K ł a j p e d y nie może pozostać n i e m i e c k i m p i r a c k i m place d'armes, o d c i n a j ą c y m Polskę od morza. P r u s y W s c h o d n i e m u s z ą stać się p o m o s t e m Polski na Bałtyk, a nie barierą oddzielającą Polskę od Bałtyku... granice strategiczne Polski leżą n a d Odrą" W i k t o r Grosz w a r t y k u l e : Jakiego chcemy wojska, zam i e s z c z o n y m na łamach „ W o l n e j P o l s k i " stwierdzał m.in.: „Pisaliśmy, że d o m a g a m y się u t w o r z e n i a p o l s k i e j formacji w o j s k o w e j na terenie ZSRR, która by walczyła z N i e m c a m i na n a j w a ż n i e j s z y m d z i s i a j f r o n c i e w s c h o d nim... P r a g n i e m y j e j u t w o r z e n i a t y l k o dla w a l k i z w r o giem, k t ó r y niszczy nasz k r a j i tępi nasz naród. Nie orężnego atutu w m i ę d z y n a r o d o w e j grze chcemy, ale t y l k o p r a w d z i w e g o narzędzia w a l k i z b r o j n e j z najeźdźcą. Toteż za n a j w a ż n i e j s z e u w a ż a m y to, by przyszła nasza formacja mogła w jak n a j k r ó t s z y m czasie w y r u s z y ć na f r o n t " A . M a r e k ( p s e u d o n i m A . L a m p e g o ) , Miejsce Polski w Europie, w: „Wolna P o l s k a " nr 7/1943 z 16IV. s. 2.

radziecko-niemiecki. Dziś, kiedy końca dobiega czwarty rok n i e w o l i naszego narodu, t e r m i n z w y c i ę s t w a jest dla Polski r ó w n i e w a ż n y jak samo z w y c i ę s t w o . My, Polacy p r z e b y w a j ą c y w Z w i ą z k u R a d z i e c k i m n i e m o ż e m y i nie c h c e m y czekać b e z c z y n n i e na z w y c i ę s t w o s o j u s z n i k ó w , c h c e m y w ł a s n y m w y s i ł k i e m z b r o j n y m , ofiarą własnej k r w i p r z y s p i e s z y ć c h w i l ę tego z w y c i ę s t w a ; i m s z y b c i e j b o w i e m t o nastąpi, t y m w i ę c e j k r w i p o l s k i e j zdołamy oszczędzić" u . W ostatniej dekadzie k w i e t n i a odbyło się kilka polsko-radzieckich spotkań o charakterze o r g a n i z a c y j n y m . Na p i e r w s z y m z udziałem ppłk. Berlinga (była to p i e r w s z a o f i c j a l n a p r e z e n t a c j a przyszłego d o w ó d c y d y w i z j i aktyw o w i p o l i t y c z n e m u społeczności polskiej) w y ł o n i o n o ścisłą k o m i s j ę z W a n d ą W a s i l e w s k ą w celu zajęcia się bezpośrednio s p r a w a m i o r g a n i z a c y j n y m i . K o m i s j a , w k t ó r e j b y l i także: Wiktor Grosz, A l f r e d Lampe, Hilary Minc, odbyła d w a spotkania z p e ł n o m o c n i k i e m K w a t e r y Główn e j Naczelnego D o w ó d z t w a A r m i i R a d z i e c k i e j d o s p r a w f o r m o w a n i a j e d n o s t e k s o j u s z n i c z y c h na t e r y t o r i u m ZSRR, gen. m j r . J u r i j e m G. Ż u k o w e m . Biorąc za p o d s t a w ę list W a n d y Wasilewskiej do premiera rządu radzieckiego, uzgodniono, że na t e r y t o r i u m ZSRR — z g o d n i e z postul a t e m Z w i ą z k u Patriotów Polskich — p o w s t a n i e d y w i zja piechoty. N a n a r a d z i e t e j p r z y j ę t o k a n d y d a t u r ę ppłk. d y p l . Z y g m u n t a Berlinga n a stanowisko d o w ó d c y d y w i zji. W y s u n i ę t o także k a n d y d a t u r ę Włodzimierza Sokorskiego na stanowisko zastępcy d o w ó d c y do s p r a w oświatowych. ' O m ó w i o n o p r o b l e m k a d r y o f i c e r s k i e j i podoficerskiej, s u g e r u j ą c , zgodnie z listem W a s i l e w s k i e j , potrzebę skier o w a n i a do p o l s k i e j jednostki o f i c e r ó w z A r m i i Radzieckiej, p r z e d e w s z y s t k i m P o l a k ó w l u b o b y w a t e l i radzieckich pochodzenia polskiego, d y s k u t o w a n o nad s y s t e m e m 14 W. G r o s z , Jakiego nr 10/1943 z 8 V, s. 2.

chcemy

wojska?

w:

..Wolna

Polska"

i sposobem rekrutacji, s p r a w a m i uzbrojenia i wyposażenia Bezpośrednio po naradzie dowódca d y w i z j i , ppłk Berling, na s p o t k a n i u u szefa rządu radzieckiego r e f e r o w a ł p r o j e k t organizacji d y w i z j i i przedstawił w s t ę p n e p l a n y r o z w o j u w o j s k a polskiego w ZSRR. Stalin p r z y j ą ł p r o j e k t bez zastrzeżeń i wyraził zgodę na tworzenie oprócz d y w i z j i piechoty, także p u ł k u czołgów i j e d n e j eskadry lotn i c t w a m y ś l i w s k i e g o . Poruszono też s p r a w ę kosztów z w i ą z a n y c h z t w o r z e n i e m i w y p o s a ż e n i e m w o j s k a polskiego w ZSRR, które rząd radziecki wziął na siebie. W czasie spotkania strona radziecka w y z n a c z y ł a na r e j o n f o r m o w a n i a d y w i z j i — obóz w o j s k o w y w Sielcach nad Oką. W kilka d n i po spotkaniu z marsz. Stalinem płk Berling w y j e c h a ł w s p ó l n i e z dowódcą Moskiewskiego Okręgu W o j s k o w e g o , gen. l e j t n . A r t i e m i e w e m , do Sielc i 4 m a ja 1943 r. p r z e j ą ł od niego obóz ć w i c z e b n y jako r e j o n f o r m o w a n i a i szkolenia polskich jednostek w o j s k o w y c h . W p i e r w s z y c h dniach m a j a k o m i s j a ZPP wspólnie z gen. Ż u k o w e m odbyła z udziałem Włodzimierza Sokorskiego drugie spotkanie, na k t ó r y m d y s k u t o w a n o przede w s z y s t k i m założenia ideowopolityczne oraz p r o b l e m m i e j sca i roli ZPP i aparatu k u l t u r a l n o - o ś w i a t o w e g o w dyw i z j i . Podstawę do d y s k u s j i stanowiły d o k u m e n t y przygotowane przez stronę polską m i ę d z y pierwszą a drugą naradą. Jeden z d o k u m e n t ó w m ó w i ł o tym, że ZPP jest o d p o w i e d z i a l n y za stan p o l i t y c z n y i m o r a l n y p o l s k i e j jednostki w o j s k o w e j oraz w y c h o w a n i e i d e o w e żołnierzy i s p r a w u j e n a d nią polityczne k i e r o w n i c t w o za pośredn i c t w e m o f i c e r ó w o ś w i a t o w y c h (taką p r z y j ę t o n a z w ę dla oficerów politycznych). Strukturę, zadania, obowiązki i u p r a w n i e n i a oficerów o ś w i a t o w y c h zawarto w uzgodnionej t y m c z a s o w e j i n s t r u k c j i o pracy o ś w i a t o w o - w y c h o wawczej. Po uzgodnieniu zasadniczych kwestii, dotyczących po-

wstania i organizacji jednostki, Państwowy Komitet Obrony podjął 6 m a j a 1943 r. decyzję, którą w f o r m i e k o m u n i k a t u rządu radzieckiego przekazano do p u b l i c z n e j wiadomości 8 m a j a przez radio i prasę. „Rząd radziecki — c z y t a m y w n i m — postanowił zadość uczynić prośbie Z w i ą z k u Patriotów Polskich w ZSRR w s p r a w i e u t w o r z e n i a na t e r y t o r i u m ZSRR p o l s k i e j d y w i z j i im. Tadeusza Kościuszki w celu w s p ó l n e j w a l k i z A r m i ą Czerwoną p r z e c i w k o n a j e ź d ź c o m n i e m i e c k i m . F o r m o w a n i e p o l s k i e j d y w i z j i j u ż się rozpoczęło" 35. Zgoda rządu radzieckiego na u t w o r z e n i e s a m o d z i e l n e j jednostki w o j s k o w e j oraz f a k t udzielenia w s z e c h s t r o n n e j pomocy jednocześnie z decyzją rozpoczęcia f o r m o w a n i a b y ł y a k t e m n i e b y w a ł e j wprost w a g i nie t y l k o w życiu Polaków w ZSRR, ale także w skali znacznie szerszej, o b e j m u j ą c e j całokształt stosunków polsko-radzieckich w czasie t r w a n i a w o j n y i po j e j zakończeniu. Znaczenie tego f a k t u p u b l i c z n i e podkreślili W a n d a W a s i l e w s k a i Z y g m u n t Berling na ogólnosłowiańskim wiecu, k t ó r y odbył się 9 m a j a 1943 r. w Moskwie. Przewodnicząca ZG ZPP powiedziała w ó w c z a s : „My, Polacy w Z w i ą z k u Radzieckim, rozpoczęliśmy f o r m o w a n i e p o l s k i e j dywizji, która p ó j d z i e na f r o n t p o d p o l s k i m sztandarem, ze znak i e m piastowskiego orła, orła w a l k i z Niemcami, ramię p r z y r a m i e n i u z A r m i ą Czerwoną. Stąd, ze w s c h o d n i e g o frontu, b ę d z i e m y w y r ą b y w a ć sobie drogi do Polski" natomiast dowódca d y w i z j i oświadczył m.in.: „Nasza droga do o j c z y z n y w i e d z i e przez pole b i t w y i na tę drogę m y , Polacy w Z w i ą z k u Radzieckim, w s t ę p u j e m y " Wojsko, które powstawało z p o l i t y c z n e j

i

społecznej

Tamże, s. 1. " W . W a s i l e w s k a , P r z e m ó w i e n i e P r z e w o d n i c z ą c e j Z G ZPP na Tli W i e c u W s z e c h s ł o w i a ń s k i m 9 m a j a 1943 r., w: Dokumentu .i materiały do stosunków polsko-radzieckich, t. VII, s. 420—421. " Z. B e r l i n g , P r z e m ó w i e n i e d o w ó d c y 1 D y w i z j i Piechoty im. T. Kościuszki ns III W i e c u W s z e c h s ł o w i a ń s k i m 9 m a j a 1943 r. . S. 421.

w o l i l e w i c y p o l s k i e j w ZSRR s k u p i o n e j wokół ZPP, z idei c z y n n e j w a l k i z b r o j n e j o niepodległość k r a j u , w s o j u s z u ze Z w i ą z k i e m Radzieckim, stawało się n a j b l i ż s z y m s o j u s z n i k i e m sił, które w k r a j u pod k i e r o w n i c t w e m Polskiej Partii R o b o t n i c z e j p r o w a d z i ł y walką p r z e c i w k o okupant o w i h i t l e r o w s k i e m u . Od t e j pory polska lewica w k r a j u i na e m i g r a c j i stawała się d y s p o n e n t e m nie t y l k o partyzanckich, lecz także r e g u l a r n y c h sił z b r o j n y c h , zdolnych do wcielania w życie r e w o l u c y j n e j k o n c e p c j i niepodległościowej. Było to w i d o m y m z n a k i e m p r z e j m o w a n i a przez PPR w k r a j u i ZPP w ZSRR s p r a w y niepodległości w s w o j e ręce. D y w i z j a stawała się zalążkiem regularn y c h l u d o w y c h sił z b r o j n y c h . Rząd e m i g r a c y j n y pozbaw i o n y został m o n o p o l u na posiadanie r e g u l a r n e j siły z b r o j n e j . Od m a j a 1943 r. miała ją także polska lewica społeczna. Powstanie d y w i z j i k o ś c i u s z k o w s k i e j było nie tylko doniosłym w y d a r z e n i e m w życiu w y c h o d ź s t w a polskiego w ZSRR, ale także znalazło szeroki rezonans w ś r ó d całej p o s t ę p o w e j i rozrzuconej po świecie Polonii. Na w i a d o m o ś ć o p o w s t a n i u d y w i z j i ż y w o zareagowała np. Polonia a m e r y k a ń s k ą . Już w c z e r w c u 1943 r. z inic j a t y w y „Głosu L u d o w e g o " " rozpoczęła się akcja na rzecz poparcia dla d y w i z j i . I tak p o d koniec roku powstała Liga Kościuszkowska, która rozwijała działalność popularyzatorską i jednocześnie stawała się rzecznikiem porozumienia polsko-radzieckiego. Podjęła ona także k r y t y k ę r z ą d u e m i g r a c y j n e g o za brak r e a l i z m u politycznego. A k t y w n y m i działaczami Ligi b y l i m.in.: Oskar Lange — profesor u n i w e r s y t e t u w Chicago, Bolesław Gebert — a m e r y k a ń s k i działacz k o m u n i s t y c z n y polskiego pochodzenia, Leon K r z y c k i — działacz partii socjalistycznej, Julian T u w i m — poeta, A r t u r Szyk — malarz, ks. Stanisław Orlemański i w i e l u i n n y c h . Zarząd G ł ó w n y ZwiązM

S o b c z a k , op. cii., s. 4».

ku Patriotów Polskich nawiązał z Ligą Kościuszkowską kontakt i wiosną 1944 r. d w u o s o b o w a d e l e g a c j a (Oskar L a n g e i ks. Stanisław Orlemański) odwiedziła polskie jednostki s t a c j o n u j ą c e j u ż na U k r a i n i e w r e j o n i e Żytomierza i Sum. W W i e l k i e j Brytanii i Stanach Z j e d n o c z o n y c h u t w o rzenie d y w i z j i k o ś c i u s z k o w s k i e j p r z y j ę t o bez e n t u z j a z m u . Wiązało się to z f a k t e m , że m i m o z e r w a n i a s t o s u n k ó w dyplomatycznych między rządem radzieckim i polskim r z ą d e m e m i g r a c y j n y m , W i n s t o n Churchill i Franklin Roosevelt ż y w i l i nadzieję, iż uda się je przywrócić. L a t e m 1943 r. o b s e r w u j e m y a k t y w i z a c j ę obu m ę ż ó w stanu na rzecz p o n o w n e g o u n o r m o w a n i a s t o s u n k ó w polsko-radzieckich na linii L o n d y n — M o s k w a . W p r a k t y c e okazało się to j e d n a k n i e m o ż l i w e . R z ą d emigracyjny, p r o w a d z ą c nieustanną p r o p a g a n d ę antyradziecką, oddalał się b o w i e m od m o ż l i w o ś c i współuczestniczenia w rozw i ą z y w a n i u p r o b l e m u przyszłości Polski. Z a r ó w n o aspekty w e w n ę t r z n e , jak i m i ę d z y n a r o d o w e n a k a z y w a ł y j a k n a j s z y b s z e o r g a n i z o w a n i e jednostek w o j s k o w y c h i skierow a n i e ich na f r o n t radziecko-niemiecki.

PRZYGOTOWANIE DYWIZJI DO WALKI

ORGANIZACJA

Udział d y w i z j i k o ś c i u s z k o w s k i e j w w a l k a c h na froncie w s c h o d n i m u z a l e ż n i o n y był od t e m p a organizacji, a w k o n s e k w e n c j i od t e r m i n u osiągnięcia gotowości bojow e j . W a n d a W a s i l e w s k a i Z y g m u n t Berling uważali, że d y w i z j a polska p o w i n n a w e j ś ć do w a l k i jeszcze w lecie 1943 r. Czasu b y ł o w i ę c mało, a p r o b l e m ó w do rozwiązania n i e z w y k l e dużo. 12 m a j a 1943 r. w m i e s z k a n i u płk. Berlinga (Moskwa, N i e o p a l i m o w s k i Piereułok) odbyła się p i e r w s z a odprawa oficerów. Prowadził ją płk Berling, a uczestniczyli w n i e j : ppłk Leon B u k o j e m s k i , Bolesław Drożdż, m j r W i k t o r Grosz, por. Tadeusz Juszkiewicz, Jan Karaśkiewicz, por. Maria Mika, Hilary Minc, Marian Naszkowski, Z y g m u n t Modzelewski, Jerzy Putrament, m j r Włodzimierz Sokorski. Stanowili oni p i e r w s z y skład o s o b o w y „ d o w ó d z t w a " d y w i z j i . Płk Berling p o i n f o r m o w a ł oficjalnie o m i e j s c u f o r m o w a n i a d y w i z j i oraz zadaniach dla p i e r w s z e j g r u p y o f i c e r ó w i zarządził w y j a z d sprzed h o t e l u „Moskwa" naz a j u t r z o godz. 9.00 do Sielc nad Oką. Ppłk B u k o j e m s k i

przedstawił e t a t o w y skład d y w i z j i i inne s p r a w y organizacyjne. W pierwszej grupie samochodem ciężarowym wyjechało do o b o z u sieleckiego sześć osób: B u k o j e m s k i , Drożdż, Karaśkiewicz, Modzelewski, N a s z k o w s k i i Putrament. P r z y b y l i oni do obozu 14 m a j a i p r z y s t ą p i l i do o b e j m o w a nia stanowisk. 16 m a j a p r z y j e c h a ł m j r W ł o d z i m i e r z Sokorski, zastępca d o w ó d c y do s p r a w o ś w i a t o w y c h . Sielce n a d Oką położone w odległości około 180 km na p o ł u d n i o w y w s c h ó d od M o s k w y i 60 km od Riazania stały się od p o ł o w y m a j a aż do p o c z ą t k u marca 1944 r. rej o n e m f o r m o w a n i a n a j p i e r w 1 d y w i z j i piechoty, a późn i e j 2 i 3 d y w i z j i oraz w i e l u i n n y c h j e d n o s t e k polskich. Z terenu obozu ćwiczebnego dowódca Moskiewskiego Okręgu W o j s k o w e g o w y d z i e l i ł p e w n ą część, p r z e k a z u j ą c ją do d y s p o z y c j i d o w ó d c y 1 d y w i z j i . Płk Berling, k t ó r y już k i l k a d n i w c z e ś n i e j p r z e j ą ł obóz sielecki, p r z y b y ł t u 14 m a j a i w y d a ł p i e r w s z y rozkaz o m a w i a j ą c y rozpoczęcie f o r m o w a n i a 1 D y w i z j i Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. A oto pełna j e g o treść. Dowództwo 1 P o l s k i e j D y w i z j i Piechoty im. Tadeusza Kościuszki

Mp., Obóz Sielecki 14 m a j a 1943 r.

Rozkaz o r g a n i z a c y j n y nr 1 1. Objęcie d o w ó d z t w a W d n i u d z i s i e j s z y m p r z y b y ł e m do obozu Sieleckiego i o b j ą ł e m d o w ó d z t w o o r g a n i z u j ą c e j się 1 P o l s k i e j D y w i z j i Piechoty im. T. Kościuszki i K o m e n d ę Obozu. 2. P r z y b y c i e Ppłk L e o n B u k o j e m s k i o b e j m u j e d o w ó d z t w o organiz u j ą c e g o się 1 p u ł k u artylerii l e k k i e j . Ob. Hilary Minc s t a n o w i s k o szefa oddziału o ś w i a t o w o -kulturalnego dywizji.

Ob. Marian Naszkowski — stanowisko adiutanta dowódcy dywizji. Ob. J a n K a r a ś k i e w i c z — oficera ż y w n o ś c i o w e g o . W y mienieni przystąpią do pracy na podstawie osobnych i n s t r u k c j i , po które z a m e l d u j ą się u m n i e . 3. Podział obozu [załączonego p l a n u n i e p u b l i k u j e m y — przyp. aut. K.

a)

b)

c)

d)

e) 4.

S.]

T e r y t o r i u m obozu r o z d z i e l a m w n a s t ę p u j ą c y sposób: Odcinek nr 1 p r z y d z i e l a m 1 p u ł k o w i czołgów, 1 i 2 d y w i z j o n o w i p r z e c i w p a n c e r n e m u . K o m e n d a n t odcinka — d o w ó d c a 1 p u ł k u czołgów, który p r z e p r o w a d z i podział o d c i n k a m i ę d z y oddziały. Odcinek nr 2 p r z y d z i e l a m 1 p u ł k o w i artylerii l e k k i e j i 1 d y w i z j o n o w i m o ź d z i e r z y 120 m m . K o m e n d a n t odcinka — d o w ó d c a 1 p u ł k u artylerii l e k k i e j . Odcinek nr 3 p r z y d z i e l a m 3 p u ł k o w i p i e c h o t y i batal i o n o w i s z k o l n e m u . K o m e n d a n t odcinka — d o w ó d c a 3 p u ł k u p i e c h o t y (tu urządzono też teatrzyk żołnierza — p r z y p . aut. K. S.). Odcinek nr 4 p r z y d z i e l a m dla sztabu d y w i z j i , szpitala o b o z o w e g o i dla n i e w y m i e n i o n y c h w n i n i e j s z y m rozkazie j e d n o s t e k p o z a p u ł k o w y c h . K o m e n d a n t odcinka — K o m e n d a n t K w a t e r y G ł ó w n e j d y w i z j i . Odcinek nr 5 p r z y d z i e l a m 1 i 2 p u ł k o w i piechoty. K o m e n d a n t odcinka — dowódca 1 p u ł k u piechoty. Utworzenie komisji przyjęć W y z n a c z a m k o m i s j ę p r z y j ę ć dla z e w i d e n c j o n o w a n i a i rozdziału p o w o ł a n y c h do s ł u ż b y w o j s k o w e j w składzie: ppłk. art. L e o n B u k o j e m s k i — p r z e w o d n i c z ą c y , członkowie: ob. Z y g m u n t M o d z e l e w s k i i ob. J e r z y P u t r a m e n t . Ppłk B u k o m e j s k i dobierze spośród p o w o łanych o d p o w i e d n i ą ilość pisarzy. K o m i s j a b ę d z i e pracować w g i n s t r u k c j i o t r z y m a n y c h p r z e z ppłk. B u k o jemskiego. Po p r z y b y c i u lekarzy, w skład k o m i s j i p r z y j ę ć w e j d z i e k o m i s j a p r z e g l ą d o w a lekarska.

5. Utworzenie k o m i s j i roboczej Z p r z y b y ł y c h do dnia dzisiejszego 151 p o w o ł a n y c h polecam s f o r m o w a ć k o m p a n i e robocze. Na d o w ó d c ę w y z n a c z a m ob. Bolesława Drożdża. Rozkład dnia i zajęć k o m p a n i i roboczej opracuje ob. Dróżdż w e d ł u g u s t n e j instrukcji. T y m c z a s o w o z a k w a t e r o w a n i e ' i w y ż y w i e n i e k o m p a n i i na trzecim odcinku. K o m p a n i a zostanie r o z f o r m o w a n a na s p e c j a l n y rozkaz. 6. P r z y b y c i e k o l u m n y samochodów P r z y b y ł a w skład d y w i z j i k o l u m n a s a m o c h o d ó w w składzie 18 s a m o c h o d ó w ciężarowych. Na d o w ó d c ę k o l u m n y w y z n a c z a m tymczasowo, d o p r z y b y c i a polskiego d o w ó d c y , łejtnanta W. I. Rifa. Dowódca 1 Polskiej D y w i z j i Piechoty im. Tadeusza Kościuszki ,|IL Z y g m u n t Berling płk d y p l . " 1 Obóz sielecki, położony w s o s n o w y m lesie, miał charakter polski. Na b r a m i e w e j ś c i o w e j widniało hasło: „ W i t a j żołnierzu — w c z o r a j s z y tułaczu". Na terenie obozu w r ó ż n y c h f o r m a c h w y s t ę p o w a ł y b a r w y biało-czerwone, godło, a codziennie n a d a w a n o n a w e t hejnał mariacki. Była też kaplica obozowa. Służba w e w n ę t r z n a o d b y w a ł a się w g r e g u l a m i n ó w polskich. W s z y s t k i e t e e l e m e n t y stwarzały określony k l i m a t p r z y p o m i n a j ą c y żołnierzom Ojczyznę, rodzinę i s p r z y j a ł y p r a c y s z k o l e n i o w e j i w y c h o w a w czej. Dojazd o d b y w a ł się koleją na p r z e c i w l e g ł y — zachodni — brzeg Oki do stacji k o l e j o w e j Diwowo, odległej 12 km od obozu sieleckiego. P r z e p r a w a przez Okę odbywała się początkowo p r o m e m , a p ó ź n i e j po moście pontonowym. Zgodnie z decyzją Sztabu G e n e r a l n e g o A r m i i Radziec1 Ludowe Wojsko 1978. d o k u m e n t nr 4.

Polskie

1943—1945.

Dokumenty,

Warszawa

k i e j d y w i z j a polska f o r m o w a ł a się na p o d s t a w i e etatu d y w i z j i piechoty g w a r d i i nr 04/500. Stawiało to polską d y w i z j ę p o d w z g l ę d e m liczby ludzi, ilości i jakości sprzętu oraz u z b r o j e n i a w rzędzie d o b o r o w y c h d y w i z j i radzieckich. Etat ten służył j e d n a k t y l k o dla celów obliczeniow y c h , g d y ż od początku f o r m o w a n o w składzie d y w i z j i także oddziały ponadetatowe.

REKRUTACJA

D o w ó d z t w o d y w i z j i uznało zaciąg ochotniczy, odpow i e d n i o p r o p a g o w a n y przez radio oraz za p o ś r e d n i c t w e m prasy p o l s k i e j i radzieckiej, jako najlepszą f o r m ę uzupełnienia składu osobowego. Szczególnie ważną rolę w t y m w z g l ę d z i e spełniło p r z e m ó w i e n i e r a d i o w e W a n d y Wasil e w s k i e j , wygłoszone 28 k w i e t n i a 1943 r., w k t ó r y m stwierdziła, że „w n a j b l i ż s z y m czasie b ę d z i e m y mogli ramię p r z y r a m i e n i u z A r m i ą Czerwoną, p o d p o l s k i m sztandarem polskich oddziałów z a d o k u m e n t o w a ć z bronią w r ę k u naszą miłość do Polski i nasze p r a w o do Polski" Ogłoszony w prasie p o l s k i e j i r a d z i e c k i e j kilka d n i późn i e j k o m u n i k a t r z ą d u radzieckiego z a w i e r a j ą c y zgodę n a f o r m o w a n i e p o l s k i e j j e d n o s t k i i k o ń c o w e stwierdzenie, że „ f o r m o w a n i e p o l s k i e j d y w i z j i j u ż się rozpoczęło", był d r u g i m w a ż n y m e l e m e n t e m w systemie ochotniczej rek r u t a c j i do s z e r e g ó w 1 d y w i z j i . W ślad za o g ó l n y m i d e k l a r a c j a m i do o d p o w i e d n i c h ins t y t u c j i c y w i l n y c h i w o j s k o w y c h władze radzieckie rozesłały w y t y c z n e , r e g u l u j ą c e s p r a w y z w i ą z a n e ze z w a l n i a n i e m P o l a k ó w z p r a c y i w c i e l a n i e m ich w szeregi d y w i z j i . W p r a k t y c e j e d n a k w y ł a n i a ł y się trudności, g d y ż interpretacja zarządzeń nie zawsze była jednolita. W w i e l u p r z y p a d k a c h k i e r o w n i c y i n s t y t u c j i n i e c h ę t n i e zwalniali P o l a k ó w z pracy, m o t y w u j ą c to r ó ż n y m i w z g l ę d a m i , np. 1

S o b c z a k , op. eit., s. 55—59.

potrzebą p r o d u k c j i dla celów w o j e n n y c h , czy w ogóle b r a k i e m r ą k do pracy w przedsiębiorstwach przemysłow y c h l u b rolnych. O f i c j a l n e oświadczenia władz radzieckich i ZPP dotyczące f o r m o w a n i a 1 d y w i z j i w y w o ł a ł y w i e l k i e n t u z j a z m w ś r ó d Polaków, k t ó r z y niezwłocznie zaczęli się zełaszać do komisariatów w o j s k o w y c h z prośbą o skierowanie do Sielc. K i e d y zaś z b y t długo nie o t r z y m y w a l i odpowiedzi, pisali listy bezpośrednio do ZG ZPP, do d o w ó d z t w a 1 dyw i z j i l u b radzieckich w ł a d z w o j s k o w y c h . Listy n a p ł y w a ły także do r e d a k c j i „ W o l n e j Polski", „ N o w y c h W i d n o k r ę g ó w " , „Prawdy", „ K r a s n e j Z w i e z d y " i i n n y c h gazet centralnych l u b regionalnych. Stanowią one d o w ó d wielkiego p a t r i o t y z m u P o l a k ó w w ZSRR, a jednocześnie aprobatę słusznej k o n c e p c j i p o w r o t u do Polski w żołnierskich m u n d u r a c h u b o k u A r m i i Radzieckiej. Listy pisali b y l i żołnierze, o f i c e r o w i e i p o d o f i c e r o w i e W o j s k a Polskiego, specjaliści i n i e w y k w a l i f i k o w a n i , młodzi i starzy, k o b i e t y — sanitariuszki, lekarze i osoby b e z k w a l i f i k a cji, a n a w e t o b y w a t e l e radzieccy, k t ó r z y p r a g n ę l i służyć w p o l s k i e j jednostce w o j s k o w e j . W p ł y w a ł y listy p o j e d y n cze i zbiorowe, u r z ę d o w e i całkiem p r y w a t n e . A oto kilka p r z y k ł a d ó w : „Do Naczelnego D o w ó d z t w a D y w i z j i Polskiej na terenie ZSRR. Jako patriota polski s t a w i a m się do d y s p o z y c j i Naczeln e g o Dowództwa, jako żołnierz w obronie honoru i życia o b y w a t e l i Polski. N a z y w a m się H e n r y k Wałłach ur. 1891 r., z a m i e s z k i w a ł e m w W a r s z a w i e p r z y ul. Ogrodow e j 21". Podpis i data: 26 VI 1943 r. „Jestem p o r u c z n i k i e m r e z e r w y , s a p e r e m k o l e j o w y m , b y ł y członek Strzelca. Brałem c z y n n y udział w w o j n i e ś w i a t o w e j i p ó ź n i e j s z e j k a m p a n i i polskiej. Mam bogate doświadczenie w w o j s k o w y m b u d o w n i c t w i e dróg, m o s t ó w i stacji k o l e j o w y c h , g d y ż częściowo służyłem w sztabach w w y d z i a l e k o l e j o w y m , a częściowo jako saper na fron-

cie... Chciałbym w t w o r z ą c e j się d y w i z j i walczyć o wolność O j c z y z n y . Por. rez. Stefan D a w i d o w i c z " . Data: 22 V 1943 r. „Do S z a n o w n e j Pani W a n d y W a s i l e w s k i e j . Dnia 28 m a j a br. złożyłem p o d a n i e do m i e j s k i e g o komisariatu w o j s k o w e g o (w tekście: g o r w o j e n k o m a t ) w spraw i e p r z y j ę c i a m n i e w r a z z m o i m s y n e m do f o r m u j ą c e j się p o l s k i e j d y w i z j i im. T. Kościuszki. Podanie m o j e oddano mi z p o w r o t e m i powiedziano, że j e s t e m za stary do armii polskiej. Liczę dopiero 52 lata, bo j e s t e m u r o d z o n y w k o ń c u 1891. W p i e r w s z e j w o j n i e b y ł e m sierżantem i nadal c z u j ę się zdrowo. Mam c h y b a p r a w o jako o b y w a t e l polski w a l c z y ć w A r m i i Polskiej p r z e c i w k o n i e m i e c k i e m u n a j e ź d ź c y . Proszę zatem Szanowną Panią, a b y m z Pani pomocą został p r z y j ę t y i razem z m o i m s y n e m wysłano m n i e do f o r m u j ą c e j się d y w i z j i im. T. Kościuszki". „Ja n i ż e j podpisany, Toporowski Piotr, proszę Dowództ w o D y w i z j i im. T. Kościuszki o p r z y j ę c i e m n i e do szer e g ó w Polskiej A r m i i , która bierze c z y n n y udział w w y z w o l e n i u m o j e j ojczyzny, a j e s t e m z d r ó w i z d o l n y do noszenia broni, chcę brać c z y n n y udział w w y z w o l e n i u m o ich braci spod j a r z m a n a j e ź d ź c ó w hitlerowskich. Proszę 0 łaskawe p r z y j ę c i e " . Podpis i data: 25 V 1943 r. „Proszę zaszczycić m n i e i pozwolić zostać l e k a r z e m w p o l s k i e j d y w i z j i im. T. Kościuszki na terenie ZSRR. Jestem o b y w a t e l k ą ZSRR i żoną o b y w a t e l a polskiego magistra Markusa Kachane... Proszę dreptać koło s p r a w y przez G ł ó w n y Zarząd Służby Zdrowia A r m i i C z e r w o n e j , aby odkomenderowano mnie do polskiej dywizji. Kocham polską kulturę, ja będę biła się za w o l n o ś ć Polski" Listy, k t ó r y c h do różnych i n s t y t u c j i i redakcji w p ł y n ę ło kilka tysięcy, niezależnie od tego, czy d o t y c z y ł y s p r a w ogólnych czy szczegółowych, stanowiły odbicie n a s t r o j ó w 1 s t o s u n k u P o l a k ó w w ZSRR do f o r m u j ą c e j się p o l s k i e j * W y b ó r l i s t ó w p i s a n y c h w r o k u 1943 o p r z y j ę c i e do 1 d y w i z j i piechoty, A r c h i w u m A k t Nowych, zespół ZPP.

d y w i z j i . W s z y s t k i e z a w i e r a j ą poparcie dla idei tworzenia jednostki w o j s k o w e j , która w e ź m i e udział w w y z w a l a n i u k r a j u u b o k u A r m i i Radzieckiej. Zaciąg do 1 d y w i z j i u r e g u l o w a n y i n s t r u k c j ą ZPP realiz o w a n y z a p o ś r e d n i c t w e m radzieckich komisariatów w o j s k o w y c h o b e j m o w a ł : o f i c e r ó w zawodowych, lekarzy i wet e r y n a r z y — do 60 r o k u życia; o f i c e r ó w r e z e r w y — do 50 lat; lekarzy-kobiety, l e k a r z y dentystów, farmakologów, laborantów, felczerów, techników, rentgenologów, topog r a f ó w i kartografów, i n ż y n i e r ó w b u d o w l a n y c h oraz drog o w y c h i mostowych, t e c h n i k ó w i m e c h a n i k ó w samochod o w y c h — do lat 45; p o d o f i c e r ó w z a w o d o w y c h i r e z e r w y piechoty i k a w a l e r i i — do lat 40, a lotnictwa, artylerii, w o j s k pancernych, w o j s k i n ż y n i e r y j n y c h , łączności i mar y n a r k i w o j e n n e j — do lat 45 (podoficerowie r e z e r w y w tych specjalnościach do 35 roku życia); pielęgniarki z 3-letnią p r a k t y k ą — do 35 r o k u życia; pozostali ochotn i c y od 18 do 30 r o k u życia (kobiety do 25 lat). W y j a z d P o l a k ó w do d y w i z j i k o ś c i u s z k o w s k i e j w w i e l u p r z y p a d k a c h przekształcał się w m a n i f e s t a c j ę p r z y j a ź n i polsko-radzieckiej. W Sielcach p r z y j m o w a ł a ochotników oraz d o k o n y w a ł a przydziału do poszczególnych jednostek k o m i s j a : ppłk Leon B u k o j e m s k i (przewodniczący), Z y g m u n t Modzelewski (od 25 m a j a p r z e w o d n i c z ą c y ) i Jerzy Putrament. Ochot n i k ó w p r z y j m o w a ł a także k o m i s j a lekarska, której przew o d n i c z y ł początkowo kpt. lek. Jan Margolis. P ó ź n i e j powstało pięć zespołów orzekających. B u d y n e k , w k t ó r y m pracowała komisja, u d e k o r o w a n y był flagą o b a r w a c h n a r o d o w y c h co, j a k podkreśla w i e l u ochotników, w y w o ływało wzruszenie, r o z w i e w a ł o w ą t p l i w o ś c i co do charakteru d y w i z j i , w y z w a l a ł o uczucia patriotyczne i potęgowało chęć w a l k i p o d t y m w ł a ś n i e sztandarem. P r z y b y ł y c h w obozie p r z y j m o w a l i polscy oficerowie, p o d o f i c e r o w i e i szeregowcy, k t ó r z y w gorących i prostych słowach p r z e d s t a w i a l i krótko cele i zadania jednostki pol-

skiej, odpowiadali na p y t a n i a i w p r o w a d z a l i w życie obozowe, które rozpoczynało się z chwilą załatwienia formalności, tj. przejścia p o m y ś l n i e przez k o m i s j ę lekarską i o t r z y m a n i a skierowania do konkretnego oddziału l u b pododdziału. Do d y w i z j i p r z y b y w a l i ochotnicy z różnych w a r s t w społecznych: robotnicy i chłopi, i n t e l i g e n c j a i w o l n e zaw o d y , ludzie, k t ó r y c h niezależnie od p o g l ą d ó w polityczn y c h i p r z e k o n a ń r e l i g i j n y c h jednoczyła sprawa w ó w c z a s nadrzędna — w a l k a z b r o j n a o w y z w o l e n i e O j c z y z n y i chęć j a k n a j s z y b s z e g o p o w r o t u do Polski. Dlatego też w szeregach 1 d y w i z j i znaleźli się komuniści, socjaliści, l u d o w cy, a także ludzie z w i ą z a n i z p r z e d w o j e n n y m i b u r ż u a z y j n y m i u g r u p o w a n i a m i , a zwłaszcza z Narodową Demokracją i częściowo także z obozem sanacji. P o d s t a w o w a masa żołnierzy nie należała do ż a d n e j partii politycznej. K a ż d y j e d n a k żołnierz miał własne p o g l ą d y i s y m p a t i e polityczne, często o s c y l u j ą c e m i ę d z y lewicą a prawicą. „Nasze l u d o w e Siły Z b r o j n e — m ó w i ł Minister Obrony N a r o d o w e j , gen. a r m i i W o j c i e c h Jaruzelski — rodziły się na ż y z n e j glebie p a t r i o t y z m u i n i e z ł o m n e j w y z w o leńczej w a l k i . W y r a s t a ł y z narodu, w naturze którego leży głęboko zakorzeniona t r a d y c j a u m i ł o w a n i a wolności, którego w y z w o l e ń c z e p o r y w y i aspiracje n i e z w y k l e w y soko oceniali Marks i Engels, a L e n i n wsparł je siłą j e d n e g o z p i e r w s z y c h d e k r e t ó w w ł a d z y radzieckiej i akcentowaną w jego pracach obroną p r a w a P o l a k ó w do niepodległego b y t u . Powstały jako w o j s k o narodu, k t ó r y na s w o i c h sztandarach w y p i s a ł patriotyczne i internacjonalistyczne hasło: »Za wolność Waszą i naszą« i którego n a j l e p s i przedstawiciele t e m u hasłu na b a r y k a d a c h W i o s n y L u d ó w , Kom u n y Paryskiej, R e w o l u c j i 1905 r., R e w o l u c j i Październ i k o w e j i w o j n y d o m o w e j w Hiszpanii w i e r n o ś ć dokum e n t o w a l i . Jego godności złamać nie mogła klęska w r z e ś niowa, nie sparaliżował go terror okupanta — nie uległ

i nie poddał się nigdy. Bohaterska postawa w w o j n i e o b r o n n e j 1939 r., p o w s z e c h n a wola oporu, a k t y w n e f o r m y w a l k i w k r a j u i poza jego granicami — znane, u z n a w a n e i s z a n o w a n e przez w s z y s t k i c h uczciwych ludzi, stanowiły specyficzną f o r m ę w k ł a d u naszego n a r o d u w moralne potępienie f a s z y z m u , w m o b i l i z o w a n i e p r z e c i w n i e m u opinii m i ę d z y n a r o d o w e j . Ten właśnie stan patriotycznego ducha mógł udokum e n t o w a ć się n a j s k u t e c z n i e j w b e z k o m p r o m i s o w e j , antyh i t l e r o w s k i e j walce, którą podjęła w k r a j u PPR i j e j p a r t y z a n c k i e siły b o j o w e . Ten sam m o t y w kierował Polak ó w w Z w i ą z k u Radzieckim w szeregi K o ś c i u s z k o w s k i e j D y w i z j i , a następnie wielotysięcznej r e g u l a r n e j a r m i i " Najliczniejszą g r u p ę stanowili Polacy z t e r e n ó w b y ł y c h k r e s ó w wschodnich. Do d r u g i e j g r u p y można zaliczyć osoby z m o b i l i z o w a n e do A r m i i Radzieckiej w latach 1940—1941, a następnie zwolnione ze służby w o j s k o w e j , oraz ludzi, którzy z różnych p o w o d ó w nie opuścili ZSRR w 1942 r. razem z A r m i ą Polską, dowodzoną przez gen. A n d e r s a . Liczną, prężną i żywotną g r u p ę w c i e l o n y c h do 1 d y w i z j i t w o r z y l i uciekinierzy z c e n t r a l n y c h i wschodnich r e j o n ó w Polski, którzy w latach 1939—1941 przedostali się w głąb ZSRR, uchodząc przed w o j s k a m i niemieckimi. ;.-W skład k o l e j n e j dość licznej g r u p y można zaliczyć Polaków m o b i l i z o w a n y c h do A r m i i Radzieckiej na zachodnich terenach ZSRR, którzy mieli z a z w y c z a j doświadczenie f r o n t o w e . Byli to p r z e w a ż n i e p o d o f i c e r o w i e i oficerowie cieszący się dobrą i bardzo dobrą opinią radzieckich przełożonych w o j s k o w y c h . W t e j grupie znaleźli się także Polacy ze Z w i ą z k u Radzieckiego, w d u ż e j części w y ż s i oficerowie, p r a c o w n i c y sztabów, podoficero-

4 W. J a r u z e l s k i , W wiernej służbie Partii, Ojczyźnie i Na~ rodowi, w: W służbie Polski Socjalistycznej. X X X lat ludowego Wojska Polskiego, W a r s z a w a 1975, s. 179—180.

w i e specjaliści służb technicznych (czołgiści, m e c h a n i c y samochodowi, łącznościowcy itp.). N a p ł y w ochotników był n a d s p o d z i e w a n i e duży. Przyb y w a l i g r u p o w o i i n d y w i d u a l n i e . Chęć pójścia na front, by stanąć z bronią w r ę k u p r z e c i w k o h i t l e r o w s k i e m u najeźdźcy, była g ł ó w n i e siłą motoryczną przełamującą różne w ą t p l i w o ś c i i wahania. J e d n y m z n a j t r u d n i e j s z y c h zagadnień, od którego rozwiązania zależał r o z w ó j o r g a n i z a c y j n y d y w i z j i , j e j stan i wartość b o j o w a , a także j e j charakter polityczny, był p r o b l e m k a d r y oficerskiej i podoficerskiej. K o r p u s oficerski i podoficerski d e c y d u j e w k a ż d e j a r m i i o wartości b o j o w e j oddziałów i z w i ą z k ó w t a k t y c z n y c h oraz o stanie moralno-politycznym wojsk. Organizatorzy 1 d y w i z j i w pełni b y l i ś w i a d o m i tego, że od rozwiązania p r o b l e m u k a d r o w e g o zależeć będzie realność idei, a także t e m p o r o z w o j u j e d n o s t k i w o j s k o w e j . Trudności w t y m w z g l ę d z i e w y n i k a ł y z f a k t u , że nikt dokładnie nie wiedział, na ilu oficerów i p o d o f i c e r ó w polskich m o ż n a liczyć. Gen. B e r l i n g podaje, że k i e d y 30 sierpnia 1942 r. odpływał ostatni statek z P o l a k a m i na Ś r o d k o w y Wschód, na molo pozostało t y l k o trzech o f i c e r ó w i j e d n a kobieta. Byli to oprócz Berlinga: por. E d m u n d Czarkowski i por. Tadeusz Juszkiewicz oraz Maria Mika. Z armią A n d e r s a nie w y j e c h a ł także ppłk Leon B u k o j e m s k i , odmówił w y j a z d u kpt. Jan Łopaciński. N a w e t jeżeli z n a j d z i e m y jeszcze p e w n ą g r u p ę o f i c e r ó w z a w o d o w y c h , k t ó r z y pozostali, to j e d n a k nie zmienia to faktu, że w y j e c h a ł o w ó w c z a s około 4000 o f i c e r ó w polskich. Byli to oficerowie zawodowi, któr z y p r z e b y w a l i na t e r y t o r i u m ZSRR. Można w i ę c było liczyć na p e w n ą liczbę o f i c e r ó w r e z e r w y l u b na g r u p ę o f i c e r ó w z a w o d o w y c h , k t ó r z y do armii A n d e r s a nie zdołali się jeszcze zaciągnąć. W Z w i ą z k u Radzieckim p r z e b y w a ł o wg s z a c u n k o w y c h d a n y c h w 1943 r. około 400 oficerów polskich (w w i ę k -

szóści r e z e r w i s t ó w ) . Z p r z e d w o j e n n y c h p i l o t ó w było tylko d w ó c h : por. Michał Jakubik i ppor. Medard K o n i e c z n y oraz n a w i g a t o r por. Tadeusz Wicherkiewicz. N i e w i e l u było s p e c j a l i s t ó w z zakresu w o j s k pancernych, łączności, a także artylerii. Drugą t r u d n o ś ć stanowił f a k t f o r m o w a n i a d y w i z j i poza granicami k r a j u . Brak było orientacji w możliwościach m o b i l i z a c y j n y c h , a t e r m i n y b y ł y napięte. Należało szukać w y j ś c i a . Zarysowały się w ó w c z a s trzy m o ż l i w e źródła r e k r u t a c j i k a d r y o f i c e r s k i e j i podoficerskiej. P i e r w s z e t o nadal otwarta s p r a w a ściągania d o d y w i z j i m o ż l i w i e jak n a j w i ę k s z e j liczby Polaków, którzy z n a j d o w a l i się na t e r y t o r i u m ZSRR. D r u g i e źródło zapewniała zgoda rządu radzieckiego na s k i e r o w a n i e p e w n e j liczby o f i c e r ó w i p o d o f i c e r ó w do pełnienia służby w o j s k o w e j w 1 d y w i z j i . Tę s p r a w ę rozw a ż a n o j u ż w c z e ś n i e j i płk Berling uzyskał zapewnienie, że p e w n a g r u p a oficerów, przede w s z y s t k i m pochodzenia polskiego, zasili d y w i z j ę . T r z e c i m źródłem, którego znaczenie wykraczało poza doraźne p o t r z e b y f o r m u j ą c e j się d y w i z j i , było u r u c h o m i e nie w s z e l k i c h możliwości tworzenia n o w e j , w ł a s n e j kadry. Zapotrzebowanie na kadrę oficerską i podoficerską dla polskich jednostek, f o r m o w a n y c h przez d o w ó d z t w o 1 d y w i z j i , było w i ę k s z e od potrzeb d y w i z j i radzieckiej. Dla f o r m o w a n y c h jednostek e t a t o w y c h 1 d y w i z j a potrzebowała 1218 o f i c e r ó w i 3126 podoficerów, a dla jednostek p o n a d e t a t o w y c h d o d a t k o w o 414 oficerów i 969 podoficerów. W t e j grupie z n a j d o w a ć się miała znaczna liczba specjalistów czołgistów, artylerzystów, a także t e c h n i k ó w i lotników. Ogółem w i ę c 1 d y w i z j a potrzebowała 1632 ofic e r ó w i 4095 podoficerów, a po reorganizacji na początku sierpnia — 1095 o f i c e r ó w i 3258 p o d o f i c e r ó w . Nieliczna g r u p a o f i c e r ó w z r ó ż n y c h subiektywnych i o b i e k t y w n y c h p r z y c z y n nie od razu znalazła się w 1 d y w i z j i . Niektórzy b y l i p o d o f i c e r a m i w armii gen. Andersa,

i n n i do n i e j nie zdążyli, p e w n a liczba znalazła się dopiero w 2 i 3 d y w i z j i piechoty. Część z nich w 1 d y w i z j i nie chciała u j a w n i ć stopni oficerskich. Wszyscy, poza nieliczn y m i w y j ą t k a m i , b y l i o d czterech lat o d e r w a n i o d d o w o dzenia i nie znali n o w o c z e s n e g o sprzętu, k t ó r y wszedł na u z b r o j e n i e . Łączyła ich j e d n a k z 1 d y w i z j ą chęć w a l k i 0 w o l n ą i niepodległą Polskę. D o w ó d z t w o d y w i z j i ze z r o z u m i a ł y c h w z g l ę d ó w szczególną w a g ę p r z y w i ą z y w a ł o do o f i c e r ó w i p o d o f i c e r ó w polskich z a r m i i D r u g i e j Rzeczypospolitej. Ich n a p ł y w do 1 d y w i z j i był j e d n a k nieznaczny. I tak wg stanu na 5 lipca na 684 o f i c e r ó w w 1 d y w i z j i t y l k o 195 było z W o j s k a Polskiego. Stanowiło to z a l e d w i e 28,5% ogólnego stanu. W większości b y l i to o f i c e r o w i e młodzi, k t ó r z y n i e m o g l i o b j ą ć s t a n o w i s k k i e r o w n i c z y c h . Z a j m o w a l i oni głównie stanowiska w p u ł k a c h p i e c h o t y i s p e c j a l i s t y c z n y c h jednostkach d y w i z y j n y c h . I tak p o c z ą t k o w o w 1 p u ł k u było 12 takich oficerów, w t y m t y l k o d w ó c h o f i c e r ó w zawod o w y c h sprzed w o j n y (por. W ł a d y s ł a w W y s o c k i i por. A l f r e d Wysocki); pozostali b y l i o f i c e r a m i r e z e r w y . O f i c e r ó w z W o j s k a Polskiego było w 2 p u ł k u — 17, a w 3 p u ł k u piechoty — 25. Z n ą j d u j e m y ich także w 1 p u ł k u artylerii, w batalionie sanitarnym, w batalionie s z k o l n y m , w batalionie saperów, w sztabie d y w i z j i i w i n n y c h pododdziałach. Znacznie w i ę c e j p o c z ą t k o w o było w d y w i z j i podoficer ó w z a w o d o w y c h i służby zasadniczej z a r m i i D r u g i e j R z e c z y p o s p o l i t e j . Na p o c z ą t k u lipca było ich w d y w i z j i j u ż 1352; s t a n o w i l i około 6 9 % ogółu p o d o f i c e r ó w . W i e l u p o d o f i c e r ó w z t e j g r u p y kończyło p ó ź n i e j szkoły i k u r s y oficerskie, w i e l u nadano stopnie oficerskie p o p o m y ś l n y m dowodzeniu plutonami lub za należyte w y k o n y w a n i e s w y c h o b o w i ą z k ó w . D o w ó d z t w o d y w i z j i dążyło d o u t r z y m a n i a a u t o r y t e t u stopnia podoficerskiego i było p r z e c i w n e n i e u z a s a d n i o n y m a w a n s o m . Jeżeli j e d n a k podoficer, w y s u n i ę t y z konieczności na stanowisko oficerskie, w y -

pełniał s w e o b o w i ą z k i bez zarzutu, dowódca d y w i z j i bez w a h a n i a a w a n s o w a ł go do w y ż s z e g o stopnia podoficerskiego l u b n a w e t m i a n o w a ł oficerem. T y l k o w październ i k u 1943 r. po b i t w i e p o d Lenino zatwierdzono w trzech pułkach p i e c h o t y 111 p o d o f i c e r ó w na stanowiska oficerskie. Od p o c z ą t k u f o r m o w a n i a okazało się konieczne zasilenie k a d r y d y w i z j i l u d ź m i u m i e j ą c y m i posługiwać się n o w o czesną bronią i z n a j ą c y m i nowoczesną taktykę. W y m a g a n i o m t y m n a j l e p i e j odpowiadali oficerowie radzieccy. Skierowanie do 1 d y w i z j i g r u p y t y c h oficerów było nie tylko realizacją zawartego w t e j s p r a w i e porozumienia, ale także m e r y t o r y c z n i e uzasadnione, zapewniało b o w i e m prawidłowy i nieprzerwany rozwój organizacyjny dywizji. Pierwsi o f i c e r o w i e z a w o d o w i z d o ś w i a d c z e n i e m front o w y m p r z y b y l i do 1 d y w i z j i z A r m i i Radzieckiej w dniach 16 i 19 m a j a 1943 r. Wśród n i c h byli: płk Bolesław K i e n i e w i c z — zastępca d o w ó d c y 1 d y w i z j i do s p r a w l i n i o w y c h , płk A n t o n i Siwicki — szef s z t a b u d y w i z j i , płk W o j c i e c h B e w z i u k — dowódca artylerii d y w i z y j n e j , ppłk Bronisław L u b a ń s k i — szef s a p e r ó w d y w i z j i ; trzech d o w ó d c ó w p u ł k ó w piechoty: ppłk W ł a d y s ł a w Kozino (1 pp), m j r G w i d o n C z e r w i ń s k i (2 pp), ppłk T a d e u s z Piot r o w s k i (3 pp) oraz d o w ó d c a 1 p u ł k u czołgów — ppłk A n a tol W o j n o w s k i . Stopniowo p r z y b y w a l i także do 1 d y w i z j i oficerowie młodsi, którzy o b e j m o w a l i stanowiska s z e f ó w s z t a b ó w p u ł k ó w , d o w ó d c ó w b a t a l i o n ó w itp. Ogółem w p i e r w s z y m okresie f o r m o w a n i a , t j . do 20 sierpnia 1943 r. p r z y b y ł o z A r m i i Radzieckiej do 1 d y w i z j i 607 oficerów. Początkowo w o j s k o w e władze radzieckie starały się, a b y do d y w i z j i k i e r o w a ć t y l k o o f i c e r ó w pochodzenia polskiego. Jednakże stale u t r z y m u j ą c y się niedobór k a d r y oficers k i e j i częściowo podoficerskiej, zwłaszcza w specjalnościach dowódczych, s z t a b o w y c h i technicznych, zmuszał

Wanda Wasilewska, skich w ZSRR

przewodnicząca

Związku

Patriotów s t a t u t

Polz

p

p

Komunikat Kościuszki

o

utworzeniu

1

Dywizji

Piechoty

im.

Tadeusza

Przed budynkiem sztabu 1 dywizji. Od lewej: płk Zygmunt Berling, Włodzimierz Sokorski i Antoni Siwicki

Przed

Fragment

komisją

obozu

poborową

w

Sielcach

n.

Oką

Przysięga 1 dywizji piechoty

„Żołnierz Wolności" z 15 lipca 1943 r.

Płk Bolesław Kieniewicz, zastępca dowódcy dywizji liniowych (z prawej) w rozmowie z dowódcą 1 Franciszkiem Derksem pod Wiaźmą; wrzesień 1943 Dowódca 2 pp, ppłk do spraw oświatowych,

Gwidon Czerwiński ze swym por. Jakubem Wachtlem

do pp, r.

spraw ppłk.

zastępcą

Dowódca 3 pp, Tadeusz Piotrowski

Msza polowa wymarszu 1 na front

w

ppłk

dniu dywizji

Dowódca 33 armii, gen. -pik Wasilij Gordow

Ćwiczenia 1 pod Wiaźmą

dywizji

Przygotowanie

Przed

bitwą

artyleryjskie

pod

Lenino

do

natarcia

do tego, by k i e r o w a ć do 1 d y w i z j i także o f i c e r ó w specjalistów z A r m i i Radzieckiej, których n a z y w a n o instruktorami. Instruktorzy (ich liczba zależała od potrzeb danego okresu) p o w y k o n a n i u zadania opuszczali szeregi d y w i z j i i wracali do służby w jednostkach radzieckich. W y s t ę p o w a l i oni w d y w i z j i t y l k o w p o c z ą t k o w y m okresie f o r m o w a n i a . Zadaniem i n s t r u k t o r ó w było: „przekazanie d y w i z j i doświadczenia n a b y t e g o na froncie, u z b r o j e n i e nas w teorię, a p r z e d e w s z y s t k i m w p r a k t y k ę dnia dzisiejszego" — c z y t a m y w gazecie 1 d y w i z j i „Żołnierz Wolności". Do tego doszło p ó ź n i e j 37 oficerów — i n s t r u k t o r ó w w eskadrze lotniczej. Po d r o b n y c h przesunięciach w sierpn i u 1943 r. w jednostkach 1 d y w i z j i było ogółem 230 instruktorów. Nosili oni m u n d u r y radzieckich sił z b r o j n y c h . Wśród p r z y b y w a j ą c y c h do 1 d y w i z j i o f i c e r ó w A r m i i Radzieckiej pochodzenia polskiego w i e l u miało długoletni staż w o j s k o w y : (np. ppłk Leon Skokowski, płk Bolesław Kieniewicz, płk A n t o n i Siwicki, płk W o j c i e c h B e w z i u k czy ppłk Władysław Kozino i m j r Bronisław Lachowicz). Byli r ó w n i e ż oficerowie r e z e r w y (np. por. Leon Jasiński, m j r inż. Jan Rembeza) oraz o f i c e r o w i e młodzi, r e k r u t u j ą cy się p r z e w a ż n i e z t e r e n ó w Zachodniej U k r a i n y i Zachodn i e j Białorusi, powołani w 1940 r. do s z e r e g ó w A r m i i Radzieckiej, k t ó r z y po u k o ń c z e n i u szkół oficerskich pozostali w armii i przeszli f r o n t od czerwca 1941 r. Oficerowie radzieccy służyli w szeregach 1 d y w i z j i z oddaniem, dobrze r o z u m i e j ą c swą rolę. Szybko uczyli się j ę z y k a polskiego, z a p o z n a w a l i z historią naszego nar o d u i jego obyczajami, t r a d y c j a m i oręża polskiego, poznawali dzieje wspólnych walk polskiej i rosyjskiej klasy robotniczej w r e w o l u c j a c h 1905 i 1917 r., s z y b k o pozysk i w a l i s y m p a t i ę żołnierzy. W i e l u z nich osiągnęło znaczne sukcesy, a w a n s u j ą c na w y ż s z e stanowiska w d y w i z j i , j a k np. gen. W o j c i e c h Bewziuk, k ó r y od 20 XI 1943 r. do końca w o j n y dowodził 1 d y w i z j ą . Generałowie: A n t o n i

Siwicki, Stanisław Galicki i Bolesław K i e n i e w i c z objęli stanowiska d o w ó d c ó w 2, 3 i 4 d y w i z j i piechoty. W i e l u oficerów radzieckich w s t ę p u j ą c do 1 d y w i z j i rozpoczynało wieloletnią służbę w l u d o w y m W o j s k u Polskim, którą pełnili d ł u ż s z y czas także p o w o j n i e . Oprócz w y ż e j w y m i e n i o n y c h w t e j grupie znaleźli się p ó ź n i e j s i generałowie: G w i d o n Czerwiński, Ostap Steca, N i k o d e m K u n d e r e wicz, Bronisław L u b a ń s k i i w i e l u i n n y c h , z n a z w i s k a m i k t ó r y c h n i e r o z e r w a l n i e związana jest nie t y l k o historia 1 d y w i z j i , ale także l u d o w e g o W o j s k a Polskiego. Gen. bryg. A n t o n i Siwicki tak charakteryzował tę grupę oficerów: „...Dowództwo A r m i i C z e r w o n e j oddało do d y s p o z y c j i Polskich Sił Z b r o j n y c h s t o s u n k o w o dużą g r u p ę s w y c h ofic e r ó w — Polaków. Ja sam zaliczam się do t e j g r u p y . Większość z nas uczciwie p r a c u j ą c czy to w A r m i i Czerw o n e j , czy też w gospodarce, była zawsze związana z polskością. Toteż z e n t u z j a z m e m p r z y s t ą p i l i ś m y do pracy w W o j s k u Polskim, starając się w y k o r z y s t a ć to w i e l k i e doświadczenie o r g a n i z a c y j n e i b o j o w e , które w y n i e ś l i ś m y z A r m i i C z e r w o n e j . P r z y s z l i ś m y do W o j s k a Polskiego nie jako cudzoziemscy i n s t r u k t o r z y — był to nasz p o w r ó t do polskości, całkowity, bez u k r y t y c h m y ś l i i z a m i a r ó w " 5 . Większość o f i c e r ó w radzieckich pozostawała w 1 d y w i z j i do końca w o j n y . Ich rola w f o r m o w a n i u , szkoleniu i d o w o d z e n i u d y w i z j ą w w a l k a c h toczonych na szlaku b o j o w y m od L e n i n o do Berlina była ogromna. Bez p o m o c y k a d r o w e j A r m i i Radzieckiej nie m o g l i b y ś m y w tak krótk i m czasie zorganizować i p r z y g o t o w a ć d y w i z j i do walki. Bez t e j p o m o c y nie b y l i b y ś m y w stanie s f o r m o w a ć ponad 100-tysięcznej armii ani też stworzyć 400-tysięcznego W o j s k a Polskiego do m a j a 1945 r. Oceniając znaczenie p o m o c y radzieckiej dla l u d o w e g o ® A. S i w i c k i , Rola nowego m y " nr 88/1944.

Wojska Polskiego, w:

„Zwycięży-

W o j s k a Polskiego, gen. armii Wojciech Jaruzelski p o w i e dział: „ W a r u n k i powstania l u d o w e g o W o j s k a Polskiego i rozw i n i ę c i e go na tak szeroką skalę stworzyła i d e o w a i organ i z a c y j n a , k a d r o w a i materialna pomoc radzieckiego sojusznika. Współorganizowali nasze d y w i z j e i armie, uczyli sztuki w o j e n n e j , w s p ó l n i e p r o w a d z i l i W b ó j i r a z e m k r e w przel e w a l i radzieccy o f i c e r o w i e " Nie m o ż n a było j e d n a k f o r m o w a ć p o l s k i e j d y w i z j i , nie troszcząc się o p r z y g o t o w a n i e dla n i e j w ł a s n e j k a d r y oficerskiej i podoficerskiej. Zadanie to w y s u w a ł o się od początku j a k o j e d n o z n a j w a ż n i e j s z y c h przedsięwzięć organizacyjnych. Dowództwo d y w i z j i rozwiązywało je przede w s z y s t k i m przez r o z w ó j własnego szkolnictwa w o j s k o w e go, kształcenie o f i c e r ó w w w o j s k o w y c h szkołach radzieckich oraz a w a n s o w a n i e za w y r ó ż n i e n i e się w służbie i w walce. W ten sposób w obozie sieleckim przekreślono zasadę f o r m o w a n i a k o r p u s u oficerskiego obowiązującą w W o j s k u Polskim p r z e d 1939 r. i stosowaną w jednostkach podległych r z ą d o w i e m i g r a c y j n e m u . Zniesiono k l a s o w e i c e n z u s o w e bariery. Pierwszą szkołą w o j s k o w ą , opartą na n o w y c h zasadach, był s a m o d z i e l n y batalion szkolny, u t w o r z o n y 1 czerwca 1943 r. w 1 d y w i z j i piechoty. Była to w istocie d y w i z y j n a szkoła podoficerska o b e j m u j ą c a d w i e szkolne k o m p a n i e piechoty po trzy p l u t o n y piechoty, szkolną k o m p a n i ę ciężkich k a r a b i n ó w m a s z y n o w y c h , d y s p o n u j ą c ą — obok d w ó c h p l u t o n ó w ciężkich k a r a b i n ó w m a s z y n o w y c h — także p l u t o n e m rusznic p r z e c i w p a n c e r n y c h , w c z w a r t e j zaś s z k o l n e j k o m p a n i i m o ź d z i e r z y z n a j d o w a ł się p l u t o n m o ź d z i e r z y 50 mm i p l u t o n m o ź d z i e r z y 82 m m . Ogólny stan batalionu szkolnego w lipcu osiągnął 503 osoby. W składzie batalionu szkolnego dowódca d y w i z j i u t w o * - J a r u z e l s k i , s p . c i t , J.w.

rzył k o m p a n i ę podchorążych, która p r z y j ę ł a n a z w ę : Dyw i z y j n a Szkoła Podchorążych (lub Oficerska Szkoła Dyw i z j i ) . S t r u k t u r a w e w n ę t r z n a k o m p a n i i podchorążych odpowiadała s t r u k t u r z e batalionu szkolnego. Składała się ona z d w ó c h p l u t o n ó w strzeleckich, p l u t o n u ciężkich karabin ó w m a s z y n o w y c h i p l u t o n u m o ź d z i e r z y o łącznym stanie e t a t o w y m 148 podchorążych. Dowódcą D y w i z y j n e j Szkoły Podchorążych został por. Z y g m u n t W i l k i n , m ł o d y oficer radziecki, k t ó r y ukończył Instytut Pedagogiczny i Szkołę O f i c e r ó w Piechoty w Orle. Jego zastępcą do s p r a w o ś w i a t o w y c h m i a n o w a n o por. Jerzego Putramenta, a k t y w n e g o działacza l e w i c y społecznej z ZSRR. Dowódcą batalionu szkolnego był początkowo kpt. Władysław Grabowski, a p ó ź n i e j kpt. Jan Łopaciński. Organizatorzy Szkoły Podchorążych zatroszczyli się o to, a b y t e j p i e r w s z e j szkole oficerskiej ludow e g o W o j s k a Polskiego z a p e w n i ć kadrę o n a j w y ż s z y c h k w a l i f i k a c j a c h f a c h o w y c h , p o l i t y c z n y c h i pedagogicznych. P i e r w s z y k u r s zakończono w s i e r p n i u i absolwenci Dyw i z y j n e j Szkoły Podchorążych zostali s k i e r o w a n i na stan o w i s k a d o w ó d c ó w p l u t o n ó w w oddziałach 1 d y w i z j i : do 1 p u ł k u p r z y b y ł o 33 oficerów, do 2 p u ł k u — 35, do 3 pułku p i e c h o t y — 41 oficerów, a do sztabu d y w i z j i — 5. Pozostałą g r u p ę a b s o l w e n t ó w s k i e r o w a n o do 2 D y w i z j i Piechoty im. gen. H e n r y k a D ą b r o w s k i e g o i i n n y c h jednostek f o r m o w a n y c h w t y m czasie w Sielcach. W ś r ó d a b s o l w e n t ó w t e j p i e r w s z e j szkoły oficerskiej l u d o w y c h sił z b r o j n y c h b y l i m.in.: p o d p o r u c z n i c y Z y g m u n t Huszcza (prym u s ) i Czesław Waryszak, chorążowie Czesław Bartkiewicz, Bolesław Chocha, W a c ł a w Jagas, A l e k s a n d e r Jankowski, Józef Kamiński, Z b i g n i e w Przeździecki, Emil Sofka. Równocześnie w 1 p u ł k u artylerii l e k k i e j utworzono k o m p a n i ę podchorążych z czteromiesięcznym p r o g r a m e m k u r s u oficerskiego z zakresu specjalności a r t y l e r y j s k i c h , przede wszystkim dowódców plutonów ogniowych. Kom-

pania ta, p o w s z e c h n i e n a z y w a n a k u r s e m oficerskim, p o d d o w ó d z t w e m o f i c e r ó w radzieckich, specjalistów artylerii, początkowo m j r . Teodora G a w r y k o w a , a p ó ź n i e j m j r . K u ź niecowa, p r z y g o t o w y w a ł a g r u p ę 40 k u r s a n t ó w . K o m p a n i a podchorążych artylerii zakończyła szkolenie bezpośrednio p r z e d b i t w ą p o d Lenino. A b s o l w e n t ó w s k i e r o w a n o na stan o w i s k a d o w ó d c ó w p l u t o n ó w o g n i o w y c h , a po b i t w i e gen. Berling p r o m o w a ł ich na oficerów. R ó w n i e ż n a k r ó t k o t e r m i n o w y c h kursach oficerskich i podoficerskich p r z y g o t o w a n o w Biełoomucie pierwszą g r u p ę oficerów-specjalistów n i e z b ę d n y c h w w o j s k a c h p a n cernych — rodzaju wojsk, w którym odczuwano zupełny b r a k k a d r y także podoficerskiej. W Biełoomucie od połowy czerwca 1943 r. u r u c h o m i o n o trzymiesięczne k u r s y dla s p e c j a l i s t ó w czołgowych. Oprócz d o w ó d c ó w p l u t o n ó w i d o w ó d c ó w czołgów (oba stanowiska oficerskie) szkolono także m e c h a n i k ó w k i e r o w c ó w , c e l o w n i c z y c h i radiotelegrafistów. K u r s a m i k i e r o w a l i doświadczeni oficerowie radzieccy: m j r Piotr C z a j n i k ó w i kpt. D y m i t r Korol. Dowódca 1 d y w i z j i na p o d s t a w i e p o r o z u m i e n i a z radzieckimi w ł a d z a m i w o j s k o w y m i 7 lipca 1943 r. rozkazem d z i e n n y m u t w o r z y ł samodzielną eskadrę lotniczą stanowiącą w zasadzie ośrodek kształcenia oficerów. Na lotn i s k u w G r i g o r i e w s k o j e (na południe od Sielc) p o d kier u n k i e m i n s t r u k t o r ó w radzieckich szkoliła się s t o s u n k o w o duża grupa 92 osób, w t y m 47 na p i l o t ó w i 45 na m e c h a n i k ó w lotniczych. Dowódcą e s k a d r y został kpt. Wacław Kozłowski — Polak u r o d z o n y w ZSRR, w n u k powstańca 1863 r., a zastępcą do s p r a w o ś w i a t o w y c h ppor. A l f r e d Wiślicki — w s p o m n i a n y j u ż autor listu do r e d a k c j i „Now y c h W i d n o k r ę g ó w " . W pierwszej* g r u p i e szkoliło się 17 pilotów, w t y m 5 oficerów, 4 p o d o f i c e r ó w i 8 szeregowców. B y l i w ś r ó d nich: por. K a r o l Wysoczyński, ppor. Stanisław Lisiecki i ppor. Józef Zacharżewski (piloci radzieccy polskiego pochodzenia), sierż. Stanisław Derewiński, sierż. Józef Gościumiński, szer. W i e s ł a w Bobrowski,

szer. E d w a r d Chromy, szer. Ryszard Horodecki i inni, k t ó r z y w k r ó t c e zajęli odpowiedzialne stanowiska w eskadrze, a p ó ź n i e j w 1 Pułku Lotnictwa M y ś l i w s k i e g o „Wars z a w a " i w i n n y c h jednostkach lotnictwa polskiego. K o l e j n e nasilenie k u r s ó w oficerskich w d y w i z j i nastąpiło po b i t w i e p o d Lenino. S p o w o d o w a n e to było z j e d n e j strony koniecznością uzupełnienia strat (26 o f i c e r ó w prom o w a n y c h w s i e r p n i u w d y w i z y j n e j szkole oficerskiej poległo w t e j bitwie), a z d r u g i e j potrzebą podniesienia p o z i o m u d o w ó d c ó w batalionów, p r a c o w n i k ó w sztabów, d o w ó d c ó w baterii itp. D y w i z y j n e szkoły i k u r s y k r ó t k o t e r m i n o w e nie m o g ł y j e d n a k stanowić p o d s t a w y d o kształcenia k a d r y o f i c e r s k i e j szczebla w y ż s z e g o . D y w i z y j n a Szkoła Podchorążych, przem i a n o w a n a na Szkołę Podchorążych K o r p u s u , na podstaw i e p o r o z u m i e n i a polsko-radzieckiego weszła w skład radzieckiej O f i c e r s k i e j Szkoły Piechoty w Riazaniu. W szkol e t e j u t w o r z o n o d w a polskie bataliony, k t ó r y m i dowodził m j r Jan Łopaciński. K a n d y d a t ó w do n i e j k i e r o w a n o z poszczególnych p u ł k ó w piechoty, a po trzech miesiącach szkolenia w g r u d n i u odbyła się p r o m o c j a . W 295-osobow e j g r u p i e o f i c e r ó w b y l i m.in. obecni generałowie: W o j ciech Jaruzelski, Mieczysław Obiedziński, Florian Siwicki. Do 1 d y w i z j i s k i e r o w a n o 56 a b s o l w e n t ó w . Riazańska Szkoła Oficerska im. K l i m i e n t a Woroszyłowa w dziedzinie p r z y g o t o w a n i a polskich k a d r w o j s k o w y c h spełniła doniosłą rolę. Stan e t a t o w y i f a k t y c z n y d y w i z j i w okresie od 16 m a j a do 12 października 1943 r. p r z e d s t a w i a j ą tabele 1 i 2.

CELE SPOŁECZNO-POLITYCZNE

P r o b l e m e m zasadniczym od zarania istnienia p o l s k i e j jednostki w o j s k o w e j było określenie j e j charakteru klasowego i politycznego, n a k r e ś l e n i e p r z e d nią celów, które

Tabela

Etat 1 d y w i z j i piechoty Nazwa jpdnoilki

Data powstania

Nr etatu

Stan wyjściowy

Stan po pierwszych zmianach w etacie w lipcu 1943 r.

1

2

3

4

5

04/500 04/501 04/501 04/501 04/502 04/503

115 2 758 2 758 2 758 1 009 400

145 2 837 2 837 2 837 1051 503

04/503

208

202

Dowództwo dywizji 1 pp 2 pp 3 pp 1 pal Batalion szkolny 1 samodzielny dywizjon artylerii ppanc. 1 samodzielny dywizjon artyl. panc 1 samodzielna komp. rozpoznawcza 1 samodzielny batalion saperów 1 samodzielna kompania łączności 1 samodzielna kompania chemiczna 1 samodzielna kompania samochodowa 1 samodzielny batalion sanitarny Ambulans weteryn. Piekarnia polowa Pralnia polowa Ruchome warsztaty Służba informacji Poczta polowa, kasa polowa

Razem oaób wg etatu

6 14 14 14 14 1

V 1943 V 1943 V 1943 V 1943 V 1943 V I 1943

14 V 1943 26 V 1944

—

—

14 V 1943

04/505

180

160

14 V 1943

04/506

163

247

14 V 1943

04/507

156

162

14 V 1943

04/508

35

37

14 V 1943

04/509

72

72

14 14 14 14 14 14

04/511 04/512 04/510

91 9 55 12 11 35

94 9 55 12 11 35

12

12

10 837

11 318

V V V V V V

1943 1943 1943 1943 1943 1943

04/516

04/96

i

Jednostki ponadetatowe 4

5

010/44 lub 04/414

524

524

14 V — 18 V I I I 1943

04/732

151

151

14 V 1943

04/504

208

219

14 V 1943 I 1945 zapasowy pułk piechoty 17 V I I — 04/299 18 VIII 1943 1 samodzielny dywizjon artylerii plot 17 V I I — 08/583 18 VIII 1943 1 samodzielny batalion fizylierów kobiet 17 V I I — 04/525 18 VIII 1943 1 samodzielna eskadra lotnictwa myśliwskiego 17 V I I — 015/151 18 VIII 1943 kompania karna 18 VIII 1943

96

132

1 351

2 898

301

301

692

692

43 39

43 39

3 405

4 999

14 242

16 317

1 1 pułk czołgów średnich

1 samodzielny dywizjon moździerzy 2 samodzielny dywizjon artylerii ppanc 1 samodzielna kompania rusznic ppanc

Razem osób w jednostkach ponadetatowych Ogółem

2

3

14 V — 18 V I I I 1943

p o w i n n y j e j p r z y ś w i e c a ć oraz zadań, jakie miała realizować. L u d o w e siły z b r o j n e mogły p o w s t a w a ć i r o z w i j a ć się w klimacie j a s n e j k o n c e p c j i politycznej. W a n d a Wasilewska tak napisała p ó ź n i e j : „Bazą, na k t ó r e j mogła p o w s t a ć armia polska w Z w i ą z ku Radzieckim i t y l k o takie j e j p o w s t a n i e miało sens, musiała być p e w n a koncepcja polityczna, jasna i określo-

Tabela

2

Stan o s o b o w y 1 d y w i z j i p i e c h o t y od 12 m a j a do 10 p a ź d z i e r n i k a 1943 r. Stan Data

etatowy

_

faktyczny

12 V 14 V 6 VI

11 149

12 157 6 092

5 VII

11 649

14 380

14 V I I

11 649

15 241

1 VIII 8 VIII

17 644 17 644

15 241 16172

4 IX

11 444

11 444

10 X

11 890

12 402

—

Uwagi

Grupa organizacyjna W tym 195 instruktorów radzieckich W tym 450 instruktorów radzieckich W tym 450 instruktorów radzieckich W tym 230 instruktorów radzieckich Wg meldunku bojowego do dowódcy Frontu Zachodniego Z 1 pułkiem czołgów lekkich, kompanią fizylierek i kompanią konną

na koncepcja w y p ł y w a j ą c a z logiki r o z w o j u w y p a d k ó w , ze słusznej oceny s y t u a c j i , ze z r o z u m i e n i a p r o c e s ó w dziej o w y c h i rządzących n i m i praw. Takiej koncepcji nie mógł n i k t w y p r a c o w a ć poza k o m u n i s t a m i " 7 . D y w i z j a p o w s t a w a ł a j a k o l u d o w a Siła z b r o j n a m a j ą c a do spełnienia d w a p o d s t a w o w e zadania: udział w w o j n i e u b o k u A r m i i R a d z i e c k i e j o w y z w o l e n i e k r a j u spod okup a c j i h i t l e r o w s k i e j oraz udzielenie w y d a t n e j p o m o c y nar o d o w i w b u d o w i e d e m o k r a t y c z n e g o p a ń s t w a polskiego. W s p e c j a l n y m d o k u m e n c i e pt.: Wytyczne ideowe polskiej jednostki wojskowej czytamy: „1. Polska j e d n o s t k a w o j s k o w a jest f o r m a c j ą u t w o r z o ną dla dopomożenia n a r o d o w i p o l s k i e m u w w y z w o l e n i u 7 Cyt. w g : E. S y z d e k , Działalność Wandy, Wasilewskiej w latach drugiej wojny światowej, W a r s z a w a 1981 r. s. 174—175.

Polski spod n i e m i e c k i e g o jarzma, dla u m o ż l i w i e n i a Polak o m w ZSRR w z i ę c i a p o d w ł a s n y m i s z t a n d a r a m i udziału w s p r a w i e d l i w e j , ś w i a t o w e j w o j n i e o wolność p r z e c i w hitlerowskim Niemcom. 2. C e l e m p o l s k i e j j e d n o s t k i w o j s k o w e j jest: a) r o z p r a w a z bronią w r ę k u u b o k u A r m i i C z e r w o n e j Z hitlerowskimi Niemcami, śmiertelnym wrogiem narodu polskiego i całej ludzkości; b) w a l k a o w y z w o l e n i e umęczonego k r a j u spod nienawistnej okupacji hitlerowskiej; c) w a l k a o p r z y w r ó c e n i e s u w e r e n n y c h p r a w i niepodległości p a ń s t w a polskiego; d ) w y r ą b a n i e w ł a s n y m w y s i ł k i e m drogi p o w r o t u d o stron ojczystych, s t w o r z e n i e j a k n a j w c z e ś n i e j m o ż l i w o ś c i p o w r o t u do Polski dla w s z y s t k i c h p r a g n ą c y c h tego powrotu; e) w z i ę c i e o d w e t u na h i t l e r o w c a c h za w s z y s t k i e popełnione przez n i c h zbrodnie; f ) u m o c n i e n i e p o p r z e z b r a t e r s t w o b r o n i w i ę z ó w niezłomnej przyjaźni między narodem polskim i narodami ZSRR; u m o c n i e n i e p r z y j a ź n i ze w s z y s t k i m i b r a t n i m i nar o d a m i słowiańskimi, a także p r z y j a ź n i z a n g l o - a m e r y k a ń skimi sojusznikami; g) odbudowa wolnej, demokratycznej, niepodległej i s i l n e j Polski. 3. Z m a g a j ą c się o w i e l k i e cele odrodzenia narodowego, o cele jednoczące w s z y s t k i e z d r o w e siły narodu, polska j e d n o s t k a w o j s k o w a , jako z b r o j n e r a m i ę n a r o d u — w a l c z y pod b i a ł o - c z e r w o n y m s z t a n d a r e m n a r o d o w y m , p o d pias t o w s k i m godłem Orła Białego, pod c h l u b n y m p o l s k i m zawołaniem: »Za Waszą w o l n o ś ć i naszą«. H y m n e m jednostki jest h y m n n a r o d o w y — Jeszcze Polska nie zginęła. 4. Polska, o jaką w a l c z y polska j e d n o s t k a w o j s k o w a w ZSRR, — to Polska, w k t ó r e j o d b u d o w a n y zostanie u s t r ó j parlamentarno-demokratyczny;

— to Polska wolności o b y w a t e l s k i e j , p o l i t y c z n e j i religijnej; — to Polska s p r a w i e d l i w a , w k t ó r e j p a n u j e sprawiedliw o ś ć społeczna, Polska postępu społecznego, k u l t u r a l n e g o i gospodarczego; — to Polska w y z w o l o n a z w i ę z ó w feudalno-obszarniczych, w k t ó r e j chłop gospodarzy na w ł a s n e j ziemi, w e d l e w ł a s n y c h potrzeb; — to Polska, w k t ó r e j n a p r a w i o n e zostaną k r z y w d y w y r z ą d z o n e przez f a s z y s t o w s k i c h o k u p a n t ó w , ukarana zdrada i odszczepieństwo, w y n a g r o d z o n a w i e r n a służba w szeregach w o j s k o w y c h , w oddziałach powstańczych, we w s z y s t k i c h b e z k o m p r o m i s o w o walczących organizacjach wolnościowych; — to Polska w o l n a i wielka, silna p o t ę ż n y m oparciem w p r z y j a z n y m i s o j u s z n i c z y m Z w i ą z k u Radzieckim, umocniona na zachodzie i n a d Bałtykiem, odrodzona w e wnętrznie, rządna, twórcza, p o k o j o w a . 5. Dążąc do całkowitego rozbicia i m p e r i a l i z m u niemieckiego i armii h i t l e r o w s k i e j , dążąc do w y p ę d z e n i a n a j e ź d ź c ó w niemieckich z Polski i w s z y s t k i c h ziem zamieszkan y c h przez Polaków, polska jednostka w o j s k o w a związana jest n i e r o z e r w a l n y m i w i ę z a m i z całym, d ą ż ą c y m do w y z w o l e n i a spod h i t l e r o w s k i e j tyranii n a r o d e m polskim. 6. N a w i ą z u j ą c do w s p a n i a ł y c h t r a d y c j i n a r o d o w y c h , poc z y n a j ą c od Bolesława Chrobrego, Łokietka, K a z i m i e r z a Wielkiego, n a w i ą z u j ą c do Kościuszki i b o h a t e r ó w w s z y s t kich p o w s t a ń n a r o d o w y c h , n a w i ą z u j ą c d o w i e k o p o m n y c h p r z y k ł a d ó w patriotyzmu, bohaterstwa i poświęcenia obr o ń c ó w W a r s z a w y i Westerplatte — polska jednostka w o j s k o w a nie szczędzi k r w i i ofiar dla osiągnięcia w z n i o słych w y z w o l e ń c z y c h c e l ó w t e j w o j n y . S w o i m udziałem w gigantycznej walce Armii Czerwonej z najeźdźcami h i t l e r o w s k i m i polska jednostka w o j s k o w a n a p r a w i fatalne skutki odejścia armii gen. A n d e r s a ze Z w i ą z k u Radzieckiego, w y s o k o podniesie dobre i m i ę Polaków, podnie-

sie w a g ę i znaczenie P o l a k ó w w toku w o j n y i w kształt o w a n i u p o w o j e n n e j Europy. 7. P i e l ę g n u j ą c cnoty żołnierskie — męstwo, odwagę, wytrwałość, bitność, karność, bohaterstwo w w a l c e z barb a r z y ń c a m i h i t l e r o w s k i m i polska jednostka w o j s k o w a pon a d życie ceni honor żołnierski i wierność, wierność nar o d o w i p o l s k i e m u , w i e r n o ś ć w ł a s n y m sztandarom, w i e r ność s o j u s z n i k o w i i p r z y j a c i e l o w i n a r o d u polskiego — Z w i ą z k o w i R a d z i e c k i e m u " *. W y t y c z n e ideowe, w y z n a c z a j ą c ogólnodemokratyczne zadania i cele p o l s k i e j d y w i z j i , b y ł y m o ż l i w e do p r z y j ę c i a dla każdego Polaka — patrioty, pragnącego w a l c z y ć przec i w k o N i e m c o m h i t l e r o w s k i m . Jednocześnie określały one charakter p o l s k i e j d y w i z j i j a k o n o w e j , l u d o w e j jednostki w o j s k o w e j , p r z e z n a c z o n e j do w a l k i o wolność i niepodległość n a r o d u i do o b r o n y r e w o l u c j i społecznej. Zapowiadano konieczność p r z e p r o w a d z e n i a j e j w w y z w o lonym kraju. Cele i d e o w o p o l i t y c z n e i zadania d y w i z j i w w a l c e o niepodległość z a w a r t e zostały także w d e k l a r a c j i p i e r w s z e g o Z j a z d u Z w i ą z k u Patriotów Polskich obradującego w dniach 9 i 10 czerwca 1943 r. w Moskwie. W zjeździe t y m uczestniczyło 66 d e l e g a t ó w z r ó ż n y c h ś r o d o w i s k w y chodźców polskich. W p i e r w s z y m Zjeździe ZPP b r a l i udział żołnierze 1 d y w i z j i piechoty: szer. W ł a d y s ł a w A m b r o z i e w i c z , płk Zygm u n t Berling, ppłk Leon B u k o j e m s k i , por. Bolesław Dróżdż, szer. Wiesław Feryniec, kpr. Marian Firuta, szer. A n t o n i Giecewicz, chor. A l e k s a n d e r Kłos, szer. Józef Kratko, ks. m j r Franciszek W i l h e l m K u b s z , ppłk Bronisław Lubański, ppor. Maria Mika, p p ł k T a d e u s z Piotrowski, oficer b/s Józef Sigalin, ppor. Z y g m u n t Sokołowski, m j r Włodzimierz Sokorski, szer. Julian Tarnopolski, 8 W y t y c z n e i d e o w e p o l s k i e j j e d n o s t k i w o j s k o w e j , w: Organizacja i działania bojowe ludowego Wojska Polskiego w latach 1943— 1945, t. IV, W a r s z a w a 1963, s. 49—51.

kpt. Władysław W i ś n i e w s k i , oficer b/s K a z i m i e r z Witaszewski, ppor. Mieczysław W ą g r o w s k i , por. Mikołaj Z w i e r z c h o w s k i i inni. Uczestniczył także płk w st. spocz. Władysław Putrament. W p r e z y d i u m Z j a z d u zasiedli: Z y g m u n t Berling, Bolesław Drobner, Stefan Jędrychowski, A l e k s a n d e r Kłos, J a k u b Parnas, A n t o n i Siwicki, W a n d a Wasilewska, Kazim i e r z W i t a s z e w s k i i A n d r z e j Witos. Udział żołnierzy 1 d y w i z j i w pracach Z j a z d u był znaczny. Dowódca d y w i z j i wygłosił — d r u g i po W a s i l e w s k i e j — referat, w k t ó r y m przedstawił stan o r g a n i z a c y j n y jednostek polskich. Stwierdził m.in.: „ D u m n y jestem, że polska d y w i z j a będzie w a l c z y ć r a m i ę p r z y r a m i e n i u z bohaterską A r m i ą Czerwoną. Dano n a m broń doskonałą... m u s i m y się n a u c z y ć władać tą bronią, by w j a k n a j k r ó t s z y m czasie o p a n o w a ć sztukę w o j e n n ą i móc ruszyć na f r o n t " 9 . Głos zabierali także m j r W ł o d z i m i e r z Sokorski, ppłk Leon B u k o j e m s k i , ppor. Maria Mika, chor. A l e k s a n der Kłos, K a z i m i e r z Witaszewski. W s z y s c y delegaci w o j skowi, także c y w i l n i , j a k Włodzimierz Stahl, Stefan Jędrychowski, A n d r z e j Witos, podkreślali, że n a j w a ż n i e j s z y m z a d a n i e m ZPP jest u t w o r z e n i e i skierowanie na f r o n t radziecko-niemiecki p o l s k i e j jednostki w o j s k o w e j . Obrady Z j a z d u p o d s u m o w a ł a W a n d a Wasilewska. Nawiązała ona do złożonego s p r a w o z d a n i a i jednocześnie nakreśliła n a j b l i ż s z e zadania. „Mamy s w ó j w i e l k i cel — m ó w i ł a przewodnicząca p r e z y d i u m Z j a z d u — ale niełatw y d o osiągnięcia. M a m y s w o j ą organizację społeczną, p o raz p i e r w s z y po czterech latach. Powstał ośrodek p o l s k i e j siły z b r o j n e j w ZSRR... m y ś l nasza zwraca się do żołnier z y n a s z e j d y w i z j i . Musi to b y ć d y w i z j a wzorowa. Żołnierze n a s z e j armii muszą b y ć naszą chlubą... Z w a m i łączy się n a j w i ę k s z e tęsknoty, najgłębsza wiara, najgorętsze 9

w:

Deklaracja ideowa Związku Patriotów Polskich w ZSRR, Publicystyka Związku Patriotów Polskich, s. 401—402.

pragnienie Polaków w ZSRR. I nie tylko w ZSRR... W wasze ręce s k ł a d a m y naszą w i a r ę i nasze p r a g n i e n i e i w i e r z y m y , że nas nie zawiedziecie... Wierzę, że bliski jest dzień, k i e d y w r ó c i m y do kraju..." " Zjazd u c h w a l i ł deklarację ideową Z w i ą z k u Patriotów Polskich, w k t ó r e j opracowaniu brali udział także oficerow i e z d y w i z j i kościuszkowskiej. „ Z w i ą z e k Patriotów Polskich w ZSRR powstał w celu zjednoczenia n a czas w o j n y P o l a k ó w zamieszkałych n a ziemiach radzieckich — bez różnicy p o g l ą d ó w politycznych, społecznych i r e l i g i j n y c h — w j e d n y m p o l i t y c z n y m obozie w a l k i z h i t l e r y z m e m . Z j e d n o c z e n i e to — zgodnie ze statutem ZPP — ma na celu d o p o m o ż e n i e n a r o d o w i p o l s k i e m u w w y z w o l e n i u O j c z y z n y s p o d hitlerowskiego jarzma; organizowanie z b r o j n e j w a l k i P o l a k ó w w r a z z A r m i ą Czerwoną p r z e c i w najeźdźcom niemieckim; walkę o przywrócenie suwerenn y c h p r a w i niepodległości p a ń s t w a polskiego; w a l k ę o z b u d o w a n i e d e m o k r a t y c z n e g o u s t r o j u w w o l n e j Polsce; o umocnienie więzów przyjaźni między narodem polskim a narodami Z w i ą z k u Radzieckiego. Za pierwsze, naczelne zadanie, jakie stoi przed n a s z y m narodem, u w a ż a m y rozbicie wroga, k t ó r y c z w a r t y rok panoszy się na gruzach naszych miast, na popieliskach naszych wsi... Poprzez u f o r m o w a n i e p o l s k i e j j e d n o s t k i w o j s k o w e j w ZSRR, poprzez braterstwo broni z A r m i ą Czerwoną w w o j n i e z N i e m c a m i Z w i ą z e k Patriotów Polskich zmierza do tego, by u m o c n i ć istniejące już w i ę z y s y m p a t i i m i ę d z y n a r o d e m p o l s k i m i n a r o d a m i Z w i ą z k u Radzieckiego i p r z y c z y n i ć się do ich u t r w a l e n i a na przyszłość" W p r z y j ę t e j przez Zjazd d e k l a r a c j i i d e o w e j ZPP postulował n a w i ą z y w a n i e i u t r w a l a n i e s o j u s z u polsko-radziec10 u

S y z d e S , op. cii., s. 118. Zob.: Organizacja i działania bojowe

LWP, t.

IV, i. 57 n.

kiego, p o w r ó t Polski na prastare ziemie n a d Odrą, ideę szerokiego n a r o d o w e g o f r o n t u patriotycznego, zapowiadał linię działania politycznego zbliżoną do r e a l i z o w a n e j w k r a j u przez Polską Partię Robotniczą. Zbieżność p o g l ą d ó w o b u t y c h o ś r o d k ó w w y n i k a ł a z jedn o r o d n e j i d e o w o p o l i t y c z n e j i w o j s k o w e j k o n c e p c j i niepodległościowej. Deklaracja i d e o w a ZPP była w o w y m czasie najpełn i e j s z y m d o k u m e n t e m p o l s k i e j l e w i c y społecznej i d e m o k r a t y c z n e j w ZSRR z a r ó w n o w zakresie w a l k i z b r o j n e j , j a k i w zakresie p r z e m i a n społeczno-politycznych w w y z w o l o n y m k r a j u , w s k a z y w a ł a jednocześnie, ż e w y z w o l o n a Polska będzie i n n y m p a ń s t w e m niż p r z e d w o j n ą , b i dzie p a ń s t w e m w pełni d e m o k r a t y c z n y m . R ó w n i e ż p r o g r a m społeczny u c h w a l o n y na I Zjeździe ZPP dotyczący przyszłości Polski jako p a ń s t w a demokratycznego, w k t ó r y m u r z e c z y w i s t n i o n a zostanie w ł a d z a ludu, p r z e b u d o w a u s t r o j u społecznego, w o l n o ś ć o b y w a t e l ska, polityczna i r e l i g i j n a oraz w y r w a n i e n a r o d u polskiego spod w p ł y w ó w m o c a r s t w imperialistycznych, w pełni odpowiadał założeniom i d e o w y m d y w i z j i . U w z g l ę d n i a j ą c k o n k r e t n e w a r u n k i i stan świadomości p o l i t y c z n e j w y c h o d ź s t w a deklaracja i d e o w a ZPP nie formułowała daleko idących p r z e m i a n r e w o l u c y j n y c h w w y z w o l o n y m k r a j u . Sprawa ta pozostawała na t y m etapie otwarta. Wrócono do n i e j później. F o r m u ł o w a n o natomiast, zwłaszcza w w y t y c z n y c h i d e o w y c h d y w i z j i , n a w i ą z y w a n i e do p o s t ę p o w y c h t r a d y c j i n a r o d o w y c h . Chodziło przede w s z y s t k i m o to, a b y p o p u l a r y z u j ą c t r a d y c j e w a l k i z agresją germańską, pruską i hitlerowską, rozbudzać w ś r ó d żołnierzy i w s z y s t k i c h P o l a k ó w w ZSRR w o l ę zdec y d o w a n e j w a l k i z h i t l e r o w s k i m najeźdźcą i kształtow a ć s y l w e t k ę żołnierza i o b y w a t e l a . Założenia i d e o w e i zadania w y z w o l e ń c z e zadecydowały także o w y b o r z e Tadeusza Kościuszki na patrona d y w i z j i . Oznaczało to, że ideały, o które on walczył, przejęła

p i e r w s z a l u d o w a regularna jednostka w o j s k o w a . Imię Tadeusza Kościuszki nosił także jeden z p i e r w s z y c h oddziałów G w a r d i i L u d o w e j na Lubelszczyźnie. Nosił je r ó w n i e ż 303 d y w i z j o n m y ś l i w s k i lotnictwa polskiego w a l czący na Zachodzie. D y w i z j a f o r m o w a n a w obozie sieleckim u s w o j e g o patrona widziała p r z e d e w s z y s t k i m głęboki patriotyzm, roz u m i a n y jako n a k a z działania. Nikt j a ś n i e j niż Kościuszko nie formułował t e j zasadniczej p r a w d y , że wolności nie można wyprosić, w y t a r g o w a ć i że nie o t r z y m u j e się j e j za darmo. O w o l n o ś ć trzeba w a l c z y ć i płacić za nią k r w i ą . Wielkość Kościuszki w obozie sieleckim dostrzegano także w t y m , że p o d j ą ł się reprezentacji i n t e r e s ó w n a r o d o w y c h i r o z w i ą z y w a ł n a j w a ż n i e j s z e p r o b l e m y s w o j e j epoki zgodnie z p o t r z e b a m i społecznymi. Był z przekonania republikaninem, w y k s z t a ł c o n y m i w y c h o w a n y m na treściach i prądach Oświecenia, które d o m i n o w a ł y w Szkole R y cerskiej — p i e r w s z e j p o l s k i e j n a r o d o w e j uczelni w o j s k o wej. Był też Kościuszko n a o c z n y m ś w i a d k i e m r e w o l u c j i b u r ż u a z y j n e j , k t ó r e j hasła „wolność, r ó w n o ś ć i braterstw o " p r z y j ą ł jako ideały, które p o w i n n y stać się własnością narodu polskiego, i w a l c e o ich realizację oddał w s z y stkie s w o j e umiejętności. Wierzył w siły ż y w o t n e n a r o d u i na n i c h b u d o w a ł k o n c e p c j ę w y z w o l e ń c z ą . Był twórcą n a r o d o w e g o W o j s k a Polskiego. Postulował, że w o j s k o pow i n n o b y ć d o w o d z o n e przez o f i c e r ó w w y w o d z ą c y c h się z w s z y s t k i c h w a r s t w społecznych, w t y m także chłopów. Wprowadził nowoczesne m e t o d y i sposoby w a l k i odpowiad a j ą c e d a n e j epoce, w y k o r z y s t a ł w t y m w z g l ę d z i e zdobyte doświadczenia z a r ó w n o w Stanach Zjednoczonych, j a k i we Francji, ale ich nie kopiował, lecz przetwarzał zgodnie z p o l s k i m i t r a d y c j a m i i p o t r z e b a m i w a l k i o odzyskanie niepodległości. Był Kościuszko człowiekiem u c z c i w y m i s k r o m n y m , z a r ó w n o w życiu p u b l i c z n y m , jak i osobistym. Głosił nie

t y l k o konieczność zniesienia poddaństwa, ale także zrealizował ją w swoich posiadłościach. W obozie sieleckim k o n s e k w e n t n i e realizowano ideową w i ę ź z t r a d y c j a m i w a l k i o niepodległość naszego k r a j u , n a d a j ą c 2 d y w i z j i piechoty i m i ę Jana Henryka D ą b r o w skiego, 3 d y w i z j i — R o m u a l d a Traugutta oraz u t w o r z o n e j wiosną 1944 r. 4 d y w i z j i — i m i ę Jana Kilińskiego. 1 D y w i z j a Piechoty i m . T. Kościuszki p r z y j m u j ą c jako godło orła piastowskiego akcentowała z w i ą z e k z historią n a r o d u polskiego i jego n a j l e p s z y m i t r a d y c j a m i , jednocześnie zaś określała, że k o n t y n u u j e w polityce ideę piastowską, która w s w e j istocie była zawsze związana z w a l k ą o kształt i bezpieczeństwo polskich granic zachodnich. Nie przerażały trudności techniczne związane ze znalez i e n i e m w Moskwie w z o r u orła piastowskiego. Okazało się, że mieszkał t a m Paweł Ettinger — historyk sztuki. Osiadły od lat w Moskwie miał w swoich zbiorach m.in. k o l e k c j ę g r a f i k i g r o b o w c ó w k r ó l ó w polskich, a w ś r ó d nich grobowiec Bolesława K r z y w o u s t e g o z k a t e d r y w Płocku. Zadecydowano, że orzeł z k r y p t y w Płocku zostanie godłem 1 D y w i z j i im. Tadeusza Kościuszki. Orzeł piastowski przeszedł z d y w i z j ą cały szlak b o j o w y , towarzyszył także żołnierzom i n n y c h jednostek i stanowił w i d o m y s y m b o l z m i a n d o k o n a n y c h w k l a s o w y m charakterze polskiego w o j s k a . M u n d u r żołnierza 1 d y w i z j i był kopią p o l o w e g o drelichowego m u n d u r u żołnierza polskiego walczącego w e w r z e ś n i u 1939 r. (liczono się b o w i e m z t y m , że d y w i z j a s z y b k o p ó j d z i e na front). Nakrycie g ł o w y stanowiła „ k o n f e d e r a t k a " w z o r u 1937 r. Do u m u n d u r o w a n i a w p r o w a d z o n o j e d n a k p o p r a w k i w y n i k a j ą c e z a k t u a l n y c h potrzeb i m o ż l i w o ś c i technicznych. Stąd też p e w n e e l e m e n ty u m u n d u r o w a n i a b y ł y w z o r u radzieckiego, j a k np. gab a r d y n o w e i s z e w i o t o w e furażerki, kominiarki, kożuszki, czapki zimowe, p e l e r y n y i rękawice.

Już 7 m a j a 1943 r. zastępca komisarza obrony ZSRR, gen. A n d r i e j J. C h r u l e w , polecił p r z y g o t o w a ć niezwłocznie 20 tys. polskich m u n d u r ó w żołnierskich i 2 tys. m u n d u r ó w oficerskich w g w z o r ó w polskich. Przemysł radzieck i z a m ó w i e n i e zrealizował nadspodziewanie szybko i p i e r w s z e m u n d u r y zaczęły n a p ł y w a ć do Sielc j u ż w c z e r w c u i w lipcu 1943 r. Do tego czasu żołnierze nosili radzieckie z e s t a w y m u n d u r o w e p r z y s t o s o w a n e do noszenia polskich oznak i stopni w o j s k o w y c h . M u n d u r w z o r u polskiego w okresie szkolenia spełniał f u n k c j ę ubioru s ł u ż b o w o - w y j ś c i o w e g o . Z chwilą w e j ś c i a do b i t w y p o d Lenino stał się m u n d u r e m p o l o w y m . Polski charakter d y w i z j i zaakcentowano też b o j o w y m sztandarem, k t ó r y w y k o n a n o w e d ł u g w z o r u Zenona W a silewskiego w p r a c o w n i m o s k i e w s k i e j . Sztandar w y k o n a n y był w b a r w a c h n a r o d o w y c h z orłem p i a s t o w s k i m , podobizną patrona i n a p i s e m „Honor i O j c z y z n a " oraz „Za naszą w o l n o ś ć i Waszą". We wszystkich kwestiach organizacyjnych związanych z f o r m o w a n i e m p o l s k i e j jednostki organizatorzy spotykali się ze z r o z u m i e n i e m i pomocą radzieckich w ł a d z w o j s k o w y c h i c y w i l n y c h . Była to pomoc wszechstronna, n a c e c h o w a n a życzliwością i troską o p r a w i d ł o w y i s z y b k i r o z w ó j p o l s k i e j d y w i z j i . Działacze polityczni i w o j s k o w i w swoich w y s t ą p i e n i a c h o f i c j a l n y c h i c o d z i e n n e j działalności troszczyli się o to, by d y w i z j a p o d k a ż d y m w z g l ę d e m miała polski, n a r o d o w y charakter. Władze radzieckie czyniły ze s w e j strony wszystko, a b y p o s t a w y patriotyczne k o ś c i u s z k o w c ó w umacniać i utrwalać.

W OBOZIE SIELECKIM

W c z e r w c u 1943 r. zaczęło stopniowo n a p ł y w a ć do d y w i z j i u z b r o j e n i e i sprzęt. Wręczenie broni żołnierzom, j a k i sprzętu załogom nosiło charakter n i e z w y k l e uro-

czysty. Było okazją do zaakcentowania w p r a c y w y c h o w a w c z e j s t o s u n k u rządu radzieckiego d o s p r a w y niepodległości Polski, do f o r m o w a n i a polskich jednostek w o j s k o w y c h w ZSRR. W kronikach oddziałów zachowały się zapisy dotyczące tego jakże w a ż n e g o aktu w ż y c i u d y w i z j i . Broń była nowa, a j e j d a n e t a k t y c z n o - b o j o w e znane t y l k o t y m , k t ó r z y p r z y b y l i z A r m i i Radzieckiej. W s z y scy pozostali żołnierze d y w i z j i m u s i e l i ją poznać, n a u c z y ć się obsługiwać i w y k o r z y s t y w a ć w walce. Opanowanie t a j n i k ó w b r o n i i n a b y c i e u m i e j ę t n o ś c i j e j użycia w b o j u było j e d n y m z n a j w a ż n i e j s z y c h zadań, j a k i e stanęło p r z e d w s z y s t k i m i żołnierzami w obozie sieleckim. 8 czerwca dowódca d y w i z j i w rozkazie d z i e n n y m polecał d o w ó d c o m oddziałów rozpoczęcie w d n i u n a s t ę p n y m szkolenia w s z y s t k i c h żołnierzy w zakresie m u s z t r y , służby w e w n ę t r z n e j i o b o z o w e j (garnizonowej) oraz i n t e n s y f i k a c j i n a u k i j ę z y k a polskiego. Był to krótkotrwały k u r s w s t ę p n y m a j ą c y na celu zapoznanie całego stanu osobow e g o z o b o w i ą z u j ą c y m i w A r m i i Radzieckiej r e g u l a m i n a mi m u s z t r y i służby w e w n ę t r z n e j . D y w i z j a p r z y g o t o w y w a ł a się do udziału w w a l k a c h w składzie r a d z i e c k i e j armii, co w zasadniczy sposób w p ł y w a ł o na to, że ogólne zasady w a l k i m u s i a ł y b y ć oparte na r e g u l a m i n a c h radzieckich i n a w e t p e w n e m o d y f i k a c j e k o m e n d n i e m o g ł y w sposób rażący od n i c h odbiegać. Dlatego też p r z e d rozpoczęciem szkolenia w s z y s t k i m d o w ó d c o m od d r u ż y n y do batalionu dostarczono słownik z a w i e r a j ą c y w j ę z y k u p o l s k i m spis o b o w i ą z u j ą c y c h kom e n d . W s z y s t k o t o miało n i e z w y k l e w a ż n ą w y m o w ę polityczną. D o w ó d z t w o d y w i z j i w y r a ź n i e widziało z j e d n e j s t r o n y p o t r z e b y w y n i k a j ą c e z faktu, że zadania b o j o w e będą w y k o n y w a n e w s p ó l n i e z oddziałami radzieckimi, z d r u g i e j zaś umacniało poczucie polskości jednostki, co w odniesieniu do całego procesu szkolenia i p o s t a w y w w a l c e miało o g r o m n e znaczenie. T r z y m i e s i ę c z n y p r o g r a m szkolenia b o j o w e g o radziec-

kich d y w i z j i piechoty w okresie w o j n y , z a t w i e r d z o n y przez P a ń s t w o w y K o m i t e t Obrony ZSRR w 1942 r., stanowił p o d s t a w ę także dla 1 d y w i z j i . Zgodnie z o g ó l n y m za łożeniem po trzech miesiącach szkolenia d y w i z j a pow i n n a była osiągnąć dostateczny stopień wewnętrznej zwartości i zgrania w s z y s t k i c h r o d z a j ó w w o j s k i służb. Zapewniłoby j e j to zdolność w y k o n y w a n i a zadań bojow y c h (zaczepnych i obronnych) w różnych porach r o k u i w a r u n k a c h g e o g r a f i c z n y c h p r z y współdziałaniu z artylerią, w o j s k a m i p a n c e r n y m i i lotnictwem. Istotą takiego p r o g r a m u było p r z e d e w s z y s t k i m g r u n t o w n e p r a k t y c z n e p r z y g o t o w a n i e poszczególnych pododdziałów i oddziałów, kadry, a także służb technicznych. P r o g r a m szkolenia d y w i z j i został w z b o g a c o n y doświadczeniami p i e r w s z e g o półrocza 1943 r., k i e d y to z p r z e b i e g u w o j n y niemiecko-radzieckiej w y p ł y w a ł o w i e l e n o w y c h e l e m e n t ó w . F u n d a m e n t a l n ą zasadą i myślą p r z e w o d n i ą p r o g r a m u szkolenia była zaczepność. Chodziło o r o z b u d z e n i e w ś r ó d żołnierzy, a p r z e d e w s z y s t k i m k a d r y oficerskiej i podoficerskiej d u c h a o f e n s y w n o ś c i dążenia do przełamania poz y c j i n i e p r z y j a c i e l a i przenikania w głąb jego obrony, uderzenia na skrzydła. W ś r ó d s z e r e g o w c ó w rozbudzano i n i c j a t y w ę , odwagę, upór i w o l ę w a l k i . O f e n s y w n a pos t a w a i zaczepność b y ł y g ł ó w n y m p s y c h o l o g i c z n y m czynn i k i e m szybkiego p r z y s w a j a n i a i o p a n o w y w a n i a p r z e z cały stan o s o b o w y programu, k t ó r y w 90 procentach dotyczył działań zaczepnych. A b y krótko t r w a j ą c e szkolenie osiągnęło cel, musiało o d b y w a ć się w s u r o w y c h , n a j t r u d n i e j s z y c h w a r u n k a c h o g ó l n e j s y t u a c j i b o j o w e j . Cały stan o s o b o w y musiał pok o n y w a ć w s z y s t k i e t r u d y w y n i k a j ą c e z potrzeb taktycznych, a także n i e d o s t a t k ó w życia, d o p r o w a d z a j ą c stopień trudności do granic f i z y c z n e j i p s y c h i c z n e j w y t r z y m a łości. Szkolenie odbywało się t y l k o w terenie, zawsze w w a r u n k a c h m a k s y m a l n i e z b l i ż o n y c h do r z e c z y w i s t e j s y t u a c j i b o j o w e j . W szkoleniu k a d r y d o m i n o w a ł a metoda

poglądowa, w szkoleniu s z e r e g o w c ó w także p r a k t y k a . Chodziło głównie o to, a b y ćwiczący nie t y l k o dowiedział się, j a k trzeba postępować w k o n k r e t n e j sytuacji, ale także miał m o ż l i w o ś ć powtórzenia d a n e j czynności w czasie zajęć. P r o g r a m szkolenia p o d z i e l o n y został na t r z y jednomiesięczne okresy od 15 czerwca do 15 września. W pierw s z y m , t r w a j ą c y m od 15 czerwca do 15 lipca, na szkolenie b o j o w e w y d z i e l o n o 26 d n i po 10 godzin (razem 260 godzin). W t o k u szkolenia zapoznano oficerów z ogólną organizacją w o j s k , s p r z ę t e m b o j o w y m i taktyką armii n i e m i e c k i e j oraz z organizacją i zasadami działań w o j s k radzieckich. W toku szkolenia żołnierzy o b e j m u j ą c e g o w t y m czasie szkolenie unitarne w zakresie p o j e d y n c z e g o strzelca (lub określonego specjalisty w o j s k o w e g o ) szkolono d r u ż y nę (działon, załogę) oraz rozpoczęto szkolenie w składzie p l u t o n u i k o m p a n i i . P i e r w s z y okres szkolenia był także p r z y g o t o w a n i e m do przysięgi, co zmuszało w s z y s t k i c h d o w ó d c ó w do szczególnego akcentowania m u s z t r y . W okresie drugim, t r w a j ą c y m do 15 sierpnia, p r z e w i dziano także 26 dni s z k o l e n i o w y c h (razem 260 godzin). Przed kadrą oficerską w s z y s t k i c h szczebli stało zadanie doskonalenia n a w y k ó w dowodzenia, w y k o n y w a n i e f u n k c j i sztabowych, p r z y g o t o w a n i e d o k u m e n t a c j i b o j o w e j oraz p r a k t y c z n e d o w o d z e n i e na d a n y m szczeblu. Natomiast p l u t o n y k o m p a n i i (oraz r ó w n o r z ę d n e o g n i w a w poszczególnych r o d z a j a c h w o j s k i służb) p r z y g o t o w y w a n o do samodzielnego działania w składzie batalionu we współdziałaniu z artylerią, czołgami i l o t n i c t w e m (dla artylerii i czołgów współdziałanie z piechotą). Szkolono także bataliony ( d y w i z j o n ) jako całość w r a m a c h pułku. Etap ten kończyło ćwiczenie p u ł k o w e . Trzeci okres, p l a n o w a n y początkowo do 15 września, został skrócony do 12 dni, p o n i e w a ż d y w i z j a 1 w r z e ś n i a wyruszała na front. Można j e d n a k uznać, że szkolenie

było k o n t y n u o w a n e n i e p r z e r w a n i e , g d y ż s a m p r z e j a z d transportem k o l e j o w y m z załadowaniem i w y ł a d o w a n i e m w w a r u n k a c h b o j o w y c h b y ł r ó w n i e ż f o r m ą szkolenia. Bezpośrednio p o osiągnięciu n o w e g o r e j o n u z e ś r o d k o w a n i a w okolicy W i ą ż m y d y w i z j a przystąpiła do dalszego szkolenia. Po p i e r w s z y m okresie gen. Berling p r z e p r o w a d z i ł z dow ó d c a m i p u ł k ó w i i c h zastępcami ć w i c z e n i e nt.: Wzmocniony pułk piechoty w obronie i w natarciu na silnie umocnioną obronę nieprzyjaciela. Plan dwudniowego ćwiczenia (23 i 24 czerwca) p r z e w i d y w a ł w y k ł a d y oraz zajęcia w polu. W p i e r w s z y m d n i u p u ł k piechoty, w z m o c n i o n y d y w i z j o n e m artylerii l e k k i e j , k o m p a n i ą czołgów, k o m p a n i ą s a p e r ó w i baterią m o ź d z i e r z y 120 m m , organizował obronę na n o r m a l n y m froncie, a w d r u g i m d n i u t e n s a m pułk, w z m o c n i o n y d o d a t k o w o d y w i z j o n e m dział przeciwpancernych, organizował walkę manewrową z b r o n i ą c y m się doraźnie n i e p r z y j a c i e l e m . Ć w i c z e n i e p r z y g o t o w a n e było w obozie na m a p a c h (ocena położenia, ocena t e r e n u i p o d j ę c i e d e c y z j i ) , a następnie w y j e c h a n o w teren. W g r u p i e d o w ó d c y d y w i z j i płk K i e n i e w i c z i płk Siwicki p r o w a d z i l i ćwiczenia na szczeblu d y w i z j i , a w s z y s c y pozostali o f i c e r o w i e na szczeb l u pułku. P i e r w s z y okres szkolenia p o d o f i c e r ó w i s z e r e g o w c ó w zakończył się e g z a m i n a m i , które p r z e p r o w a d z o n o 12 i 13 lipca. W rozkazie d z i e n n y m z 17 lipca d o w ó d c a d y w i z j i pods u m o w a ł p i e r w s z y miesiąc szkolenia, które dla w s z y s t kich o g n i w w y p a d ł o p o m y ś l n i e , i sformułował w y t y c z n e na okres drugi. W r a m a c h szkolenia b o j o w e g o 4 g o d z i n y t y g o d n i o w o (w k a ż d y w t o r e k i p i ą t e k od 8 do 10) przeznaczano na zajęcia p o l i t y c z n o - w y c h o w a w c z e . Zajęcia te, p r o w a d z o n e na p o d s t a w i e p l a n u i p r z y g o t o w a n y c h k o n s p e k t ó w , b y ł y p o d s t a w o w ą f o r m ą o d d z i a ł y w a n i a na żołnierzy. P r o w a -

dzone s y s t e m a t y c z n i e p o z w a l a ł y realizować p r z e m y ś l a n y i celowo u k i e r u n k o w a n y program. W p i e r w s z y m okresie w ciągu o ś m i u d w u g o d z i n n y c h zajęć o m ó w i o n o n a s t ę p u j ą c e tematy: Zjazd Z w i ą z k u Patriotów Polskich; Tadeusz Kościuszko patron n a s z e j d y w i z j i ; N i e m c y o d w i e c z n y w r ó g n a r o d u polskiego; Zbrodnie h i t l e r o w s k i e w Polsce; W a l k a w y z w o l e ń c z a n a r o d u polskiego p r z e c i w k o n i e m i e c k i m n a j e ź d ź c o m ; W a l c z y m y 0 Polskę demokratyczno-parlamentarną, silną, w o l n ą 1 niepodległą; K o a l i c j a radziecko-anglo-amerykańska w w o j n i e p r z e c i w k o N i e m c o m h i t l e r o w s k i m . Ponadto p o d j ę to jeszcze kilka i n n y c h tematów, jak np.: Druga rocznic a w y b u c h u w o j n y radziecko-niemieckiej; G r u n w a l d w s k a z u j e drogę do z w y c i ę s t w a ; O przysiędze (w r a m a c h p r z y g o t o w a ń do przysięgi) i inne. W szkoleniu p o l i t y c z n o - w y c h o w a w c z y m kładziono nacisk p r z e d e w s z y s t k i m na r o z w i j a n i e p a t r i o t y z m u i internacjonalizmu. Uczucia te z n a j d o w a ł y w ś r ó d żołnierzy i o f i c e r ó w pełne z r o z u m i e n i e i w y z w a l a ł y siły w e w n ę t r z n e składu osobowego d o j a k n a j l e p s z e g o w y k o n y w a n i a zadań s z k o l e n i o w y c h i jak n a j l e p s z e g o p r z y g o t o w a n i a się do b o j u , co było celem w s z y s t k i c h przedsięwzięć szkoleniowo-wychowawczych. Pracą p o l i t y c z n o - w y c h o w a w c z ą , n a z y w a n ą początkowo kulturalno-oświatową, w d y w i z j i kierował zastępca dow ó d c y do s p r a w k u l t u r a l n o - o ś w i a t o w y c h za pośrednict w e m będącego w jego d y s p o z y c j i w y d z i a ł u . Trzon o f i c e r ó w o ś w i a t o w y c h stanowili komuniści. W sierpniu 1943 r. z a j m o w a l i oni 3 3 % stanowisk, w p ł y w a j ą c na k i e r u n k i i treść pracy w y c h o w a w c z e j . Z j a w i s ko to było o b i e k t y w n i e p r a w i d ł o w e i zgodne z i d e o w y m i k r y t e r i a m i t w o r z e n i a l u d o w y c h sił z b r o j n y c h . W aparacie k u l t u r a l n o - o ś w i a t o w y m b y l i też działacze socjalistyczni, l u d o w c y , b e z p a r t y j n i , a także oficerowie W o j s k a Polskiego sprzed w r z e ś n i a 1939 r. A p a r a t o ś w i a t o w y tworzono też z a b s o l w e n t ó w o r g a n i z o w a n y c h k u r s ó w i szkół

oficerskich i podoficerskich. Tak np. od 22 czerwca 1943 r. rozpoczął się w 1 d y w i z j i n i e e t a t o w y k u r s dla o f i c e r ó w oświatowych, k t ó r y m objęto 134 p o d o f i c e r ó w i szeregowc ó w pełniących j u ż f u n k c j e oficerów o ś w i a t o w y c h . Kurs, k i e r o w a n y przez m j r . Jakuba Prawina, objął większość p r a c o w n i k ó w o ś w i a t o w y c h d y w i z j i i trwał do końca lipca. Po zdaniu e g z a m i n u k a n d y d a c i o t r z y m y w a l i stopnie oficerskie i k i e r o w a n i b y l i do oddziałów i pododdziałów. W g r u d n i u 1943 r. uruchomiono podobną szkołę oficerów p o l i t y c z n o - w y c h o w a w c z y c h , w k t ó r e j przeszkolono około 100 oficerów, s k i e r o w a n y c h przez d o w ó d z t w a p u ł k ó w i oddziałów d y w i z y j n y c h . W i e l u spośród p r a c o w n i k ó w aparatu kulturalno-oświat o w e g o nie miało o d p o w i e d n i e g o p r z y g o t o w a n i a w o j s k o w e g o i w następstwie tego nie posiadało stopni oficerskich. B y l i to j e d n a k w większości działacze z a h a r t o w n i w walce klasowej, p r z e p o j e n i d u c h e m i n t e r n a c j o n a l i z m u oraz m a j ą c y dobre na ogół p r z y g o t o w a n i e ogólne i w i e d z ę polityczną. K o n k r e t n a sytuacja w y m a g a ł a wprowadzenia p r z e j ś c i o w o do u ż y t k u w e w n ę t r z n e g o pojęcia „oficer bez stopnia". W ten sposób rozwiązano w d y w i z j i z form a l n e g o p u n k t u w i d z e n i a w a ż n y p r o b l e m k a d r o w y . Pierw s z e stopnie oficerskie w grupie p r a c o w n i k ó w oświatow y c h dowódca d y w i z j i nadał 20 m a j a 1943 r. W c h w i l i p r z y b y c i a do d y w i z j i stopień m a j o r a otrzymał Włodzimierz Sokorski. Stopień kapitana n a d a n o Marianowi N a s z k o w s k i e m u i nieco p ó ź n i e j (25 V rozkazem nr 7) Z y g m u n t o w i Modzelewskiemu. Stopień porucznika otrzymali: Jerzy Putrament, Bolesław Drożdż i Jan Karaśkiewicz. Stopień podporucznika uzyskali Maria Mika i Z y g m u n t Sobolewski. Pierwsze stanowiska zastępców d o w ó d c ó w p u ł k ó w i batalionów do s p r a w o ś w i a t o w y c h objęli: w 1 p u ł k u piechoty — kpt. Marian Naszkowski, chor. Stanisław W a n cerz, oficer b/s Witold K o n o p k a i Józef Sigalin (przed n i m kilka d n i był oficer b/s Tadeusz Kaute); w 2 p u ł k u — kpt.

Leonard Borkowicz, por. J a k u b Wachtel, o f i c e r o w i e b/s Michał Biernacki i K a z i m i e r z Witaszewski; w 3 p u ł k u — kpt. Władysław Sokołowski, ppor. Marian R y b i c k i i oficer b/s Bronisław Gabara. W I p u ł k u artylerii l e k k i e j cztery n a j w a ż n i e j s z e stanow i s k a zastępców d o w ó d c ó w do s p r a w o ś w i a t o w y c h objęli: m j r Wiktor Grosz, ppor. Stanisław A r k u s z e w s k i , ppor. K l e m e n s Michalak i oficer b/s A l e k s a n d e r Kłos. P i e r w s z y m zastępcą d o w ó d c y samodzielnego batalionu szkolnego do s p i a w o ś w i a t o w y c h był oficer b/s Mieczysław Kal i n o w s k i , p ó ź n i e j m.in. chor. E d m u n d Pszczółkowski i chor. Karol Lesiński. Zastępcą d o w ó d c y k o m p a n i i rusznic p r z e c i w p a n c e r n y c h był por. L u c j a n Szenwald, kronikarz d y w i z j i . : Pracę w y c h o w a w c z ą w obozie s i e l e c k i m p r o w a d z i l i w s z y s c y oficerowie oraz działacze Z w i ą z k u Patriotów Polskich. W s z y s c y też w y p r a c o w y w a l i kierunki, f o r m y i m e t o d y t e j działalności. Dowódca d y w i z j i w rozkazie d z i e n n y m nr 9 z 29 m a j a rozkazał, a b y p o c z ą w s z y od dnia następnego śpiewać Rotę, będącą nadzieją i otuchą P o l a k ó w w okresie n i e w o l i p r u s k i e j , przepojoną p a t r i o t y z m e m , a także nienawiścią do niemieckiego n a j e ź d ź c y . W ramach m o d y f i k a c j i etatów w p r o w a d z o n o do d y w i z j i i p u ł k ó w kapelanów. W d y w i z j i b y ł n i m m j r ks. Franciszek W i l h e l m Kubsz. 17 czerwca na p l a c u p r z e d sztabem odbył się wiec, w k t ó r y m wzięły udział w s z y s t k i e pułki i samodzielne jednostki d y w i z j i . Płk Berling odczytał depeszę szefa rządu radzieckiego, Józefa Stalina, do I Z j a z d u Z w i ą z k u Patriotów Polskich, zapewniającą Polaków, że Z w i ą z e k Radziecki uczyni wszystko, co możliwe, aby przyspieszyć rozgromienie w s p ó l n e g o w r o g a — h i t l e r o w s k i c h Niemiec, i ze w s z y s t k i c h sił pomóc we w s k r z e s z e n i u s i l n e j i nie- ii podległej Polski. Po wiecu, na k t ó r y m u c h w a l o n o także o d p o w i e d ź na

depeszę, odbyła się zbiórka pieniędzy na d o z b r a j a n i e dyw i z j i , którą k i l k a d n i w c z e ś n i e j zapoczątkowali żołnierze s a m o d z i e l n e j k o m p a n i i rozpoznawczej. D o w ó d z t w o zaaprobowało i n i c j a t y w ę i w ciągu trzech d n i zebrano 354 tysiące r u b l i w gotówce i k i l k a m o n e t złotych. Zbiórki pieniężne na z a k u p broni i sprzętu b y ł y w ś r ó d żołnierzy radzieckich bardzo popularne. Stanowiły one w y r a z o b y w a t e l s k i e j p o s t a w y i f o r m ę w y c h o w a n i a społecznego. W jednostkach polskich stosowano je do końca w o j n y . * W a n d a W a s i l e w s k a otrzymaną na początku 1943 r. nagrodę p a ń s t w o w ą przekazała na b u d o w ę samolotu. W liście w y s t o s o w a n y m z t e j o k a z j i do premiera r z ą d u radzieckiego pisała: „Drogi Józefie Wissarionowiczu, p r z e k a z u j ę s w o j ą nagrodę 100 tysięcy r u b l i na b u d o w ę samolotu boj o w e g o i proszę W a s o p o z w o l e n i e n a z w a n i a tego samolotu „Warszawa" dla u p a m i ę t n i e n i a bohaterskich obrońców Warszawy walczących z niemieckim okupantem w 1939 r o k u " " . O d p o w i a d a j ą c na list Józef Stalin napisał: „Wasza prośba będzie spełniona". Z t e j i n i c j a t y w y powstało i m i ę dla 1 p u ł k u lotnictwa m y ś l i w s k i e g o „Warszawa", f o r m o w a n e g o na bazie 1 s a m o d z i e l n e j e s k a d r y lotniczej 1 d y w i z j i piechoty. W a ż n y m w y d a r z e n i e m s z k o l e n i o w o - w y c h o w a w c z y m był także pokaz broni i sprzętu będącego na u z b r o j e n i u i w y posażeniu jednostek d y w i z j i , z o r g a n i z o w a n y dla w s z y s t kich żołnierzy. W p i e r w s z y c h dniach lipca do obozu sieleckiego p r z y b y ł a przewodnicząca Zarządu Głównego Z w i ą z k u Patriotów Polskich W a n d a W a s i l e w s k a (w towar z y s t w i e A l f r e d a Lampego), która zapoznała się z ż y c i e m i p r z e b i e g i e m szkolenia kościuszkowców. Była m i n . na zajęciach w 1 p u ł k u czołgów i w 1 p u ł k u artylerii l e k k i e j oraz w 3 p u ł k u piechoty, gdzie odbył się wiec z udziałem dowództwa dywizji. " S o b c z a k , op. clt., s. 84.

W y d z i a ł o ś w i a t o w y , dostrzegając p o t r z e b ę s z y b k i e g o i systematycznego przekazywania informacji wszystkim żołnierzom, w y d a w a ł p o c z ą t k o w o (od końca m a j a ) cod z i e n n y „ B i u l e t y n I n f o r m a c y j n y " , k t ó r y w y s y ł a n y d o oddziałów pełnił f u n k c j ę d z i e n n i k a w e w n ę t r z n e g o d y w i z j i . Zamieszczano w n i m k r ó t k i e i n f o r m a c j e z f r o n t ó w w o j ny i n a j w a ż n i e j s z e w i a d o m o ś c i ze świata, na które w s z y scy czekali z d u ż y m z a i n t e r e s o w a n i e m . Doceniając znaczenie p r a s y dostrzegano w n i e j m o ż l i w o ś ć z w i ę k s z o n e g o o d d z i a ł y w a n i a p o l i t y c z n e g o n a w s z y s t k i c h . Postanowiono w y d a w a ć gazetę żołnierską 1 d y w i z j i pt. „Żołnierz Wolności". P i e r w s z y j e j n u m e r ukazał się 12 czerwca 1943 r., a następnie 4 — 5 r a z y w t y g o d n i u . Gazeta zawierała serw i s aktualnych wiadomości wojskowych, politycznych, k u l t u r a l n y c h i w e w n ę t r z n y c h z życia oddziałów. Nakład osiągnął 4500 e g z e m p l a r z y . W a r t y k u l e w s t ę p n y m p i e r w s z e g o n u m e r u pt. My, Pierwsza Dywizja s f o r m u ł o w a n o n a j o g ó l n i e j cele i zadania k o ś c i u s z k o w c ó w . C z y t a m y w n i m m.in.: „Jesteśmy żołnierzami wolności. W a l c z y m y o w o l n o ś ć naszego narodu, naszego kraju... m y , żołnierze 1 d y w i z j i p o l s k i e j w Rosji, p ó j d z i e m y r a m i ę p r z y r a m i e n i u z żołnierzami A r m i i C z e r w o n e j , k t ó r z y j u ż d w a lata b i j ą s w e g o i naszego wroga, n a j e ź d ź c ę n i e m i e c k i e g o " " . P o s z u k u j ą c w c i ą ż n o w y c h f o r m o d d z i a ł y w a n i a n a żołnierzy, aparat k u l t u r a l n o - o ś w i a t o w y powołał do życia żołn i e r s k i teatr p o l o w y . Stanowił on ośrodek politycznego oddziaływania, kształcenia p o s t a w y p o l i t y c z n e j , w i ą z a n i a s t a n u o s o b o w e g o z n o w ą rzeczywistością, z a g r z e w a n i a do w a l k i , p o b u d z a n i a uczuć patriotycznych, a t a k ż e r o z w e s e lania żołnierzy. Jego k i e r o w n i k i e m a r t y s t y c z n y m został L e o n Pasternak. P ó ź n i e j był n i m W ł a d y s ł a w Krasnowiecki. „ T e a t r z y k żołnierza", z w a n y także „ T e a t r z y k i e m "

Tamże.

z tęczą", dał cztery przedstawienia; następnie p r z e m i a n o w a n o go na „Teatr 1 korpusu". Dla 1 d y w i z j i , która w y ruszała na f r o n t , w y d z i e l o n o g r u p ę artystyczną. W d y w i z y j n y m teatrze pod gołym n i e b e m p i e r w s z y rnz usłyszeli k o ś c i u s z k o w c y w w y k o n a n i u R y s z a r d y Hani n Okę — Leona Pasternaka, która s z y b k o stała się o b o z o w y m h y m n e m . Ś p i e w a n o chętnie i dużo, n a j c z ę ś c i e j w o j s k o w e p i o s e n k i znane żołnierzom W r z e ś n i a 1939 r. Niektóre a d a p t o w a n o w całości, niektóre przerabiano, dos t o s o w u j ą c je do n o w y c h potrzeb. Do takich należała piosenka My Pierwsza Dywizja (będąca przeróbką legionow e j pieśni My Pierwsza Brygada), a zaczynająca się od słów: „Nad n a m i p ł y n i e Orzeł Biały biało-czerwony sztandar nasz, n a pole w a l k i , p o l e c h w a ł y d y w i z j o nasza, n a p r z ó d m a r s z ! "

Zdominowała serca i u m y s ł y żołnierskie Oka. Śpiewano ją w marszu, na ćwiczeniach i p r z y ognisku. R e f l e k s j e na t e m a t życia żołnierzy w obozie s i e l e c k i m gen. Berling ujął następująco: „Z w y s o k i e g o b r z e g u Oki obserwowaliśmy d y m y pierwszych przybywających na stację D i w o w o p o c i ą g ó w z n a s z y m i p o b o r o w y m i . T a m był początek drogi do k r a j u p i e r w s z y c h żołnierzy Polski L u d o w e j . Co to b y l i za ludzie, k t ó r z y m i e l i p r z e m i e r z y ć szlak od L e n i n o do Berlina? L u d z i e p i e r w s z e j d y w i z j i . To b y l i Polacy, k t ó r z y po klęsce w r z e ś n i o w e j 1939 r. znaleźli się na t e r y t o r i u m Z w i ą z k u Radzieckiego, na teren a c h z a c h o d n i e j Syberii, w Kazachstanie i w i n n y c h rep u b l i k a c h ZSRR. L u d z i p r z y b y w a j ą c y c h do obozu sieleckiego trzeba było przekonać, że f o r m o w a n a nad Oką d y w i z j a polska będzie r z e c z y w i ś c i e w a l c z y ł a o niepodległość Polski w ścisłym s o j u s z u z A r m i ą Radziecką; że j e s t e ś m y na n a j k r ó t s z e j i j e d y n e j drodze do w o l n e j i d e m o k r a t y c z n e j Polski. A r g u m e n t e m , k t ó r y m się posługiwaliśmy, b y -

ły fakty. Stanowisko rządu radzieckiego n i e j e d n o k r o t n i e przedstawiał p r e m i e r Józef Stalin. Stał on na gruncie niepodległej i d e m o k r a t y c z n e j Polski i wyrażał gotowość n a w i ą z a n i a przez ZSRR dobrosąsiedzkiej współpracy. Ważne było dla całego k o r p u s u dowódczego złożonego z Pol a k ó w i o f i c e r ó w radzieckich oraz zespołu p r a c o w n i k ó w p o l i t y c z n o - w y c h o w a w c z y c h , którego trzon stanowili komuniści, to, że w k r ó t k i m czasie w ś r ó d żołnierzy 1 d y w i z j i piechoty w y t w o r z y ł o się p o w s z e c h n e z r o z u m i e n i e dla n a s z y c h polskich dążeń, c e l ó w politycznych i wojskow y c h : sojusz z ZSRR p r z e d e w s z y s t k i m , w y z w o l e n i e k r a j u , braterstwo broni z A r m i ą Czerwoną. Chodziło o to, ż e b y ludzie zrozumieli, że Z w i ą z e k Radziecki i j e g o arm i a są r z e c z y w i s t y m i przyjaciółmi, s o j u s z n i k a m i n o w e j Polski, że chce n a m pomóc osiągnąć to, o c z y m t a m w Kazachstanie c z y na Syberii marzyli. Przemiana była tu w r ę c z z d u m i e w a j ą c a . Widać było, j a k w tych ludziach budzili się bohaterowie. Dzięki temu, że ci ludzie rzeczywiście chcieli powrócić do w y z w o l o n e g o k r a j u — zadanie to zostało w pełni w y k o n a n e . G d y b y n i e b y l i gorąc y m i patriotami, g d y b y nie chcieli się bić, g d y b y nie rozumieli, że j e d y n a droga P o l a k ó w — to sojusz z A r m i ą Czerwoną, no to nie b y ł o b y d y w i z j i . Skoro j e d n a k u w i e r z y l i w realność t e j drogi do k r a j u , to w z i ę l i się do p r a c y w taki sposób, jakiego się n i g d y i nigdzie w w o j s k u nie ogląda. N a u k ę sztuki w o j e n n e j , ćwiczenia, t r w a j ą c e r e g u l a m i n o w o 10 godzin, sami sobie przedłużali. Do tego stopnia, że k i e d y k o l w i e k się weszło do obozu, przechodziło się p o d namiotami, to słyszało się r o z m o w y przede w s z y s t k i m n a t e m a t y w y s z k o l e n i a , służby, obchodzenia i posługiwania się bronią. Poza godzinami s n u ludzie ci potrafili się zmusić do tego, ż e b y poświęcić n a w e t w s z y s t k i e w o l n e c h w i l e dla j a k n a j l e p s z e g o p r z y g o t o w a n i a się do c z e k a j ą c y c h ich na froncie zadań. Bo, proszę pamiętać, że był to s u r o w y materiał ludzki. W y s z k o l o n y c h żołnierzy i o f i c e r ó w zabrał przecież A n -

ders. Tu z t e j n a j b a r d z i e j doświadczonej k a d r y pozostało już niewielu. Pamiętam, k i e d y nadeszła broń radziecka. Nadeszła b a r k a m i — Oką. Mam ten obraz p r z e d sobą, pamiętam, j a k zachowali się p r z y w y ł a d u n k u t e j broni ludzie, p r z y szli kościuszkowcy. Otóż tu ustalony był p e w i e n w o j s k o w y porządek, a m i m o to t r u d n o było zapobiec gromad z e n i u się t y c h l u d z i na brzegu. K i e d y znoszono z b a r e k skrzynie z k a r a b i n a m i , powstał krzyk, e n t u z j a z m niesłychany. L u d z i e płakali, cisnęli się, ż e b y móc chociaż dotknąć skrzyni, ż e b y t y l k o pogłaskać działo. Nie udało się u t r z y m a ć w z o r o w e g o porządku, bo i my z k a d r y d o w ó d z t w a d y w i z j i b y l i ś m y t y m w i d o k i e m ż y w o poruszeni. Oto broń, która w rękach t y c h tułaczy, jutro żołnierzy, miała n a m przynieść wolność" ł\ 15 lipca 1943 r. żołnierze 1 d y w i z j i m i e l i złożyć uroczystą przysięgę. J e j data, j a k k o l w i e k oznaczała zakończenie p i e r w s z e g o o k r e s u szkolenia, n i e była p r z y p a d k o wa. Łączyła się z 533 rocznicą b i t w y p o d G r u n w a l d e m , w k t ó r e j j e d n y m z w a ż n y c h c z y n n i k ó w z w y c i ę s t w a było współdziałanie w o j s k polsko-litewskich i p u ł k ó w smoleńskich. Klęska K r z y ż a k ó w p o d G r u n w a l d e m tam, w obozie sieleckim, 15 lipca urastała do rangi s y m b o l u i w s k a z a nia, że j e d y n a droga do z w y c i ę s t w a t k w i w s o j u s z u ze Z w i ą z k i e m Radzieckim i współdziałaniu z A r m i ą Czerwoną. Przysięga 1 d y w i z j i o d b y w a ł a się w czasie t r w a n i a bitw y p o d K u r s k i e m , p o k t ó r e j i n i c j a t y w a strategiczna przeszła ostatecznie w ręce A r m i i Radzieckiej. Istniał logiczny z w i ą z e k p o m i ę d z y t y m i w y d a r z e n i a m i . D y w i z j a kościuszkowska wzięła b o w i e m udział w k o ń c o w e j fazie ogólnego natarcia A r m i i Radzieckiej, które rozwinęło się bezpośrednio po bitwie. W k r a j u w t y m czasie G w a r d i a L u d o w a potęgowała uderzenia n a wroga, zadając m u dot" Z. B e r l i n g , Relacja spisana przez autora 16IV1976 r.

k l i w e straty i rozszerzając f r o n t w a l k i p r z e c i w k o hitlerowskiemu okupantowi. Przysięga żołnierzy w obozie s i e l e c k i m była a k t e m politycznym o w y m o w i e międzynarodowej, a zwłaszcza w r o z w o j u s t o s u n k ó w polsko-radzieckich. Rota przysięgi, opracowana osobiście przez W a n d ę Wasilewską, była odpowiedzią na w i e l e p y t a ń s t a w i a n y c h przez żołnierzy. A oto j e j tekst: „Składam uroczystą przysięgę ziemi polskiej, broczącej we krwi, narodowi polskiemu u m ę c z o n e m u w niemieck i m jarzmie, że nie s k a l a m i m i e n i a Polaka, że w i e r n i e będę służył Ojczyźnie. P r z y s i ę g a m ziemi p o l s k i e j i n a r o d o w i p o l s k i e m u rzetelnie pełnić o b o w i ą z k i żołnierza w obozie, w pochodzie, w b o j u , i w k a ż d e j c h w i l i i na k a ż d y m m i e j s c u , strzec tajemnicy, wypełniać rozkazy oficerów i dowódców. P r z y s i ę g a m dochować w i e r n o ś c i s o j u s z n i c z e j Związkow i Radzieckiemu, k t ó r y dał m i d o ręki broń d o w a l k i z e w s p ó l n y m w r o g i e m , p r z y s i ę g a m dochować braterstwa broni s o j u s z n i c z e j A r m i i C z e r w o n e j . P r z y s i ę g a m wierność s z t a n d a r o w i m o j e j d y w i z j i i hasłu o j c ó w naszych, które na n i m w i d n i e j e : Za naszą w o l ność i Waszą. P r z y s i ę g a m ziemi p o l s k i e j i n a r o d o w i polskiemu, że do ostatniej kropli k r w i , do ostatniego t c h u n i e n a w i d z i ć będę wroga, który zniszczył Polskę — Niemcy, do ostatniej kropli k r w i , do ostatniego t c h u w a l c z y ć będę o w y z w o l e n i e O j c z y z n y , a b y m mógł żyć i u m i e r a ć j a k o p r a w y i u c z c i w y żołnierz Polski. Tak mi dopomóż B ó g " u . Do p r z y s i ę g i p r z y g o t o w y w a n o się wszechstronnie. Ć w i czono musztrę, w y j a ś n i a n o w s z y s t k i m żołnierzom założenia i d e o w e i w o j s k o w e r o t y przysięgi, p r z y s t ą p i o n o do dekoracji obozu. 15 lipca oddziały u s t a w i ł y się w linię k o l u m n batalio" A r c h . A k t N o w y c h . Zespół ZPP, t. 610.

n ó w n a w i e l k i m placu przed udekorowanym flagami o b a r w a c h n a r o d o w y c h b u d y n k i e m sztabu d y w i z j i . Ustaw i e n i e oddziałów do przysięgi, zgodnie z rozkazem dow ó d c y d y w i z j i , było następujące: oficerowie d o w ó d z t w a d y w i z j i , s a m o d z i e l n e jednostki d y w i z y j n e , 1, 2 i 3 p u ł k i piechoty, 1 p u ł k artylerii lekkiej, 1 p u ł k czołgów średnich oraz pododdziały i służby k w a t e r m i s t r z o w s k i e . K o m panię honorową na przysiędze stanowiła — w d o w ó d w y r ó ż n i e n i a — k o m p a n i a podchorążych artylerii. Uroczystości poprzedziła msza polowa, o d p r a w i o n a przez kapelana d y w i z j i m j r . ks. Franciszka K u b s z a z udziałem W a n d y W a s i l e w s k i e j i płk. Z y g m u n t a Berlinga. Po n a b o ż e ń s t w i e chór 3 p u ł k u piechoty odśpiewał starą pieśń r y c e r s t w a polskiego Bogurodzicą, n a w i ą z u j ą c w ten sposób do ceremoniału, jaki odbył się 533 lata tem u p r z e d bitwą p o d G r u n w a l d e m . O godz. 9.30 odegrano sygnał W o j s k a Polskiego, a zastępca d o w ó d c y d y w i z j i , płk Bolesław Kieniewicz, dokonał p r z e g l ą d u w o j s k . W p r o w a d z o n o poczet s z t a n d a r o w y z o t r z y m a n y m od Zarządu Głównego ZPP s z t a n d a r e m d y w i z j i , k t ó r y stanął na p r a w y m skrzydle. Poczet sztand a r o w y d y w i z j i t w o r z y l i : st. sierż. Józef P a w ł o w s k i (chor ą ż y sztandaru), sierż. Władysław Łopuch i sierż. L u d w i k Piotrowski (asysta) oraz por. K a z i m i e r z Święcicki, d o w ó d ca pocztu sztandarowego. Na plac p r z y b y l i : W a n d a Wasilewska, płk Z y g m u n t Berling oraz zaproszeni goście. Na przysiędze b y l i obecni m.in.: przedstawiciel R a d y N a j w y ż szej L i t e w s k i e j Socjalistycznej R e p u b l i k i Radzieckiej Justos Paleckis, przedstawiciele A r m i i Radzieckiej z płk. K o n d r a t i u k i e m , pisarz ukraiński J. Smolicz, szef czechosłowackiej m i s j i w o j s k o w e j , płk H. Pika, dowódca jednostek czechosłowackich w ZSRR ppłk J. Kratochvil, szef m i s j i w o j s k o w e j „Walczącej F r a n c j i " gen. E. Petite oraz attaché w o j s k o w y i m o r s k i m j r Mirdieuse i i n n i przedstawiciele sojuszniczych p a ń s t w , korespondenci zagraniczni a k r e d y t o w a n i w Moskwie, reprezentanci miejsco-

w e g o społeczeństwa. Po w c i ą g n i ę c i u f l a g i n a r o d o w e j na maszt p r z e m a w i a ł a W a n d a W a s i l e w s k a : „Żołnierze! W d n i u d z i s i e j s z y m składacie uroczystą p r z y s i ę g ę Ojczyźnie, z i e m i p o l s k i e j i n a r o d o w i p o l s k i e m u , k t ó r y t a m d a l e k o czeka n a Wasz karabin, n a W a s z czyn. D y w i z j a otrzymała dziś sztandar, na k t ó r y m w y p i s a n e są n a j s z c z y t n i e j s z e hasła — s y m b o l w a l k i 1 istnienia naszego n a r o d u : Za Waszą i naszą wolność, Honor i Ojczyzna. Wierzę, że pod t y m i hasłami będziecie d z i e l n i e w a l c z y ć ze znienawidzonym wrogiem. Do n i e d a w n a byliście jeszcze gromadą bezdomną, dziś jesteście j u ż w o j s k i e m g o t o w y m d o w a l k i . P a t r z y m y n a te sosny i w o d ę (jez. B o r n o j e — przyp. aut.), a m y ś l i m o je r a z e m z W a s z y m i biegną ku z i e l o n y m l a s o m i r z e k o m , h e n w n a s z y m k r a j u . K r a j jęczy pod j a r z m e m i czeka w y z w o l e n i a . Ś p i e w a c i e w Rocie, że g d y z a g r z m i złoty róg, p ó j d z i e c i e do b o j u . Złoty róg j u ż zagrzmiał. W s z y s c y s ł y s z y m y jego z e w . Żołnierze! Nie po raz p i e r w s z y w d z i e j a c h n a r o d u idą Polacy z zagranicy do s w e g o k r a j u . Wierzę, że 1 d y w i z j a godnie spełni s w ó j obowiązek. Nie j e s t e ś m y sami, z n a m i jest sojusznicza A r m i a Czerwona, która n a m dała b r o ń do ręki, p r z e d n a m i zaś stoi ś m i e r t e l n y wróg. Macie broń w ręku, macie sztandar, m a c i e w o l ę niezłomną. Już rośnie w ś r ó d P o l a k ó w l e g e n d a o 1 d y w i z j i , trzeba a b y przekształciła się w czyn. Wierzę, że niezadługo nasz sztandar, k t ó r y łopocze dziś n a d pierwszą d y w i z j ą , załopocze n a d u w o l n i o n ą , z m a r t w y c h w s t a ł ą Polską" u . P i e r w s z y składał przysięgę płk Berling, a n a s t ę p n i e na k o m e n d ę „ d y w i z j a — do p r z y s i ę g i " dopełnili p r z e d dowódcą d y w i z j i tego a k t u w s z y s c y pozostali żołnierze. Po przysiędze o d ś p i e w a n o Rotę. Na t r y b u n i e , u d e k o r o w a n e j " W. W m l l e w s k i , Przemówienie ne przyfiędze 1 d y w i z j i piechoty 1S Hpcs 184.1 r.Y w: „Żołnierz Wolności" nr 12/!I4J.

polskimi b a r w a m i n a r o d o w y m i , p o w i e w a ł y flagi p a ń s t w s p r z y m i e r z o n y c h : ZSRR, W i e l k i e j Brytanii i Stanów Z j e d n o c z o n y c h A m e r y k i Północnej. K i e r o w n i c t w o Związku Patriotów Polskich i 1 d y w i z j i k o ś c i u s z k o w s k i e j akcentowało w ten sposób z w i ą z e k w o j s k o w y P o l a k ó w w ZSRR z w y s i ł k a m i w i e l k i e j koalicji a n t y h i t l e r o w s k i e j i deklarowało z b r o j n y w k ł a d w dzieło rozbicia p a ń s t w faszystowskich, a zwłaszcza hitlerowskich Niemiec. Nie była to t y l k o f o r m a l n a deklaracja. Trzygodzinna defilada, jaka odbyła się w obecności przedstawicieli d y p l o m a t y c z n y c h Francji, Czechosłowacji i i n n y c h p a ń s t w bezpośrednio po przysiędze, była d o w o d e m k o n k r e t n e j siły b o j o w e j d y w i z j i . Stanowiła też całkowite zaskoczenie dla zaproszon y c h gości. Nikt nie chciał w i e r z y ć — w s p o m i n a gen. Berling — „że ten żołnierz był szkolony t y l k o j e d e n miesiąc, że w ogóle dopiero d w a miesiące jest w wojsku... P o d e j r z e w a n o nas, że p o p r z e b i e r a l i ś m y w polskie m u n d u r y w y s z k o l o n y c h żołnierzy radzieckich. P o d e j r z e w a n o , ż e nie u m i e j ą m ó w i ć p o polsku. P o z w o l i l i ś m y i m s p r a w dzić. P o n i e w a ż polana, na k t ó r e j o d b y w a ł a się defilada, mieściła av k o l u m n i e m a r s z o w e j t y l k o d w a bataliony, pod e j r z e w a n o dowództwo, że w defiladzie bierze udział nie cała d y w i z j a , a j e d e n specjalnie p r z y g o t o w a n y pułk. Nasze zezwolenie na skontrolowanie ich też było zaskoczeniem. Nic nie mogli znaleźć takiego, co by przeczyło nas z y m słowom" Wszyscy goście przekonali się, że d y w i zja jest rzeczywiście d y w i z j ą polską i w ł a ś c i w i e szkoloną. Defilada była p o k a z e m siły i „ w y s z k o l e n i a " 1 d y w i z j i . K o r e s p o n d e n t angielskiego „Timesa", A l e x a n d e r Werth, podkreślał, że w i z y t a w 1 d y w i z j i była dla n i e g o w i e l k ą rewelacją. A s p e k t y ideowe i polityczne oraz w o j s k o w e z w i ą z a n e z przysięgą i defiladą pogłębione zostały na organizowa17

Z. B e r l i n g , R e l a c j a spisana p r z e z autora 25 IV 1976 r.

n y c h w sztabie d y w i z j i i w p u ł k a c h l i c z n y c h akademiach, k t ó r e t r w a ł y do 20 lipca. Szkolenie b o j o w e bezpośrednio p o p r z y s i ę d z e w k r a c z a ło w d r u g i okres. W y t y c z n e z a w a r t e w rozkazie dzienn y m d o w ó d c y d y w i z j i z 17 lipca zawierały zalecenia, a b y opracować n i e zakończone l u b n i e przerobione t e m a t y . Doskonaląc e l e m e n t y szkolenia z p o p r z e d n i e g o miesiąca, należało w t y m okresie p r z y g o t o w a ć k o m p a n i ę do samodzielnego działania w składzie batalionu we współdziałaniu z artylerią, czołgami i l o t n i c t w e m oraz zapoczątkow a ć szkolenie b a t a l i o n u j a k o całości. N i e z w y k l e ważne b y ł y w ó w c z a s strzelania, które w p i e r w s z y m okresie nie m o g ł y b y ć w pełni zrealizowane. O f i c e r o w i e w t y m okresie m i e l i możność uczestniczenia w d w ó c h zajęciach p o k a z o w y c h na temat: Organizacja i współdziałanie bojowe piechoty z artylerią, czołgami i lotnictwem oraz Organizacja i przeprowadzenie ćwiczenia z batalionem piechoty w terenie. Wszystkie zajęcia m i a ł y na celu współdziałanie z artylerią i m o ź dzierzami Na szczególną u w a g ę w d r u g i m okresie szkolenia zas ł u g u j e d w u s t r o n n e ćwiczenie d y w i z y j n e w dniach 30 i 31 lipca na temat: Marsz w przewidywaniu boju spotkaniowego i bój spotkaniowy z wyjściem pododdziałów na alarm z oderwaniem się od obozu na 1,5 doby. W trakcie ć w i c z e ń oddziały d y w i z j i przeszły m a r s z e m d z i e n n y m i n o c n y m około 55 k m , w czasie którego zgodnie z założeniem o d b y w a ł y się „działania b o j o w e " z udziałem czołgów, artylerii i m o ź d z i e r z y . Organizacja i przebieg m a r s z u oraz p r o w a d z o n e ..działania b o j o w e " dostarc z y ł y k a d r z e oficerskiej, służbie k w a t e r m i s t r z o w s k i e j , a także żołnierzom w i e l u doświadczeń, g d y ż w p r o w a d z o n y e l e m e n t p r a k t y k i b o j o w e j był bardzo z b l i ż o n y d o w a runków bojowych. W dniach 12—14 sierpnia d o w ó d z t w o i sztab d y w i z j i

p r z e p r o w a d z i l i kontrolę w y s z k o l e n i a b o j o w e g o w d r u g i m okresie. K o n t r o l o w a n o działanie w z m o c n i o n e g o p l u t o n u w obronie i w natarciu; strzelanie z karabinu, rusznicy p r z e c i w p a n c e r n e j , pistoletu m a s z y n o w e g o oraz z ręcznego i ciężkiego k a r a b i n u m a s z y n o w e g o . Osiągnięte w y n i k i b y ł y zadowalające. 1 d y w i z j a w y k o n a ł a w s z y s t k i e strzelania w p o n a d 90 procentach. Był to rezultat dobrze zroz u m i a n y c h o b o w i ą z k ó w przez oficerów i s z e r e g o w c ó w oraz ich w i e l k i e g o zaangażowania. W k o ń c o w e j fazie tego okresu szkolenie o d b y w a ł o się j u ż p o d hasłem „wkrótce jedziemy na front". W p i e r w s z y c h dniach sierpnia w życiu d y w i z j i nastąpiły dość zasadnicze z m i a n y . P a ń s t w o w y K o m i t e t Obrony Z w i ą z k u Radzieckiego 10 sierpnia 1943 r. zezwolił na s f o r m o w a n i e 1 polskiego k o r p u s u w składzie d w ó c h d y w i z j i piechoty, b r y g a d y artylerii i b r y g a d y czołgów, lotniczego p u ł k u m y ś l i w s k i e g o i i n n y c h oddziałów p o d dow ó d z t w e m Z y g m u n t a Berlinga, k t ó r y w t y m samym d n i u m i a n o w a n y został generałem b r y g a d y Zakończenie d r u g i e g o miesiąca, a zarazem drugiego okresu szkolenia zbiegało się z 15 sierpnia, ze ś w i ę t e m żołnierza, bardzo uroczyście o b c h o d z o n y m w W o j s k u Pols k i m D r u g i e j Rzeczypospolitej w całym k r a j u . W p r a c y w y c h o w a w c z e j z żołnierzami nie m o ż n a było t e j d a t y pominąć. D o w ó d z t w o d y w i z j i w s p ó l n i e z aparatem k u l t u r a l n o - o ś w i a t o w y m obchodziło je p o d hasłem: „Nigdy w i ę c e j wrogości w o b e c ZSRR, bo sprzeczna jest z n a j ż y w o t n i e j s z y m i interesami n a r o d u polskiego". W t e j s p r a w i e w y r a ź n i e zabrał głos gen. Berling 14 sierpnia na odpraw i e oficerskiej, a w y p o w i e d ź dowódcy wydrukował w d n i u n a s t ę p n y m „Żołnierz Wolności". Uroczystości święta żołnierza otwierała defilada, którą p r z y j m o w a ł dowódca d y w i z j i oraz p r z y b y ł a do obozu W a n d a Wasilew18 A. W e r t h , Rossija w wojnie 1941—1945, s. 473—475 (przekład z angielskiego).

Moskwa

1967,

ska. P r z e m ó w i ! do żołnierzy ppłk W ł o d z i m i e r z Sokorski (też n o w o m i a n o w a n y ) . Święto żołnierza stało się okazją do m a s o w e j a k c j i p o l i t y c z n e j na rzecz zespolenia d y w i z j i wokół s p r a w y n a j w a ż n i e j s z e j , jaką było n i e w ą t p l i w i e p r z y g o t o w a n i e się d o zadań b o j o w y c h . W trzecim okresie szkolenia na u w a g ę zasługują ćwiczenia p u ł k o w e w dniach od 16 do 19 sierpnia oraz strzelania artylerii b a t a l i o n o w e j i p u ł k o w e j w ramach ć w i czeń t a k t y c z n y c h z udziałem piechoty i czołgów. C e l e m t y c h strzelań było s p r a w d z e n i e gotowości działonów do zadań o g n i o w y c h w w a r u n k a c h b o j o w y c h , dowodzenie pododdziałami artylerii w w a l c e oraz s p r a w d z e n i e gotowości z w i ą z k ó w artylerii do w y k o n y w a n i a zadań w różn y c h rodzajach w a l k . B y ł y one jednocześnie przygotow a n i e m do d w u s t r o n n y c h ćwiczeń t a k t y c z n y c h 1 d y w i z j i piechoty, które w dniach 21—26 sierpnia p r z e p r o w a dziło d o w ó d z t w o Moskiewskiego Okręgu W o j s k o w e g o . B y ł y to n a j w i ę k s z e ćwiczenia 1 d y w i z j i w obozie sieleckim. Nie b y ł y one łatwe, r o z g r y w a n o je na rozległym terenie l e ż ą c y m daleko od obozu w k i e r u n k u północno-wschod n i m . O b e j m o w a ł y m.in. alarm, f o r s o w n y marsz, przygot o w a n i e i p r z e ł a m y w a n i e o b r o n y nieprzyjaciela. Ćwiczenia w y p a d ł y z a d o w a l a j ą c o i choć n i e szczędzono o b u ć w i c z ą c y m s t r o n o m u w a g k r y t y c z n y c h , uznano, ż e d y w i z j a jest należycie p r z y g o t o w a n a do w y r u s z e n i a na front.

WYMARSZ NA FRONT

Udział 1 d y w i z j i w w a l k a c h na froncie został zadecyd o w a n y j u ż u zarania j e j powstania. Początkowo b r a n o p o d u w a g ę m o ż l i w o ś ć w e j ś c i a 1 d y w i z j i do w a l k i jeszcze w k o ń c u lata, chodziło b o w i e m o z a a k c e n t o w a n i e rocznic y Września. K i e d y rozpoczęto szkolenie w g trzymiesięcznego programu, w y m a r s z 1 d y w i z j i na f r o n t stawał się

r e a l n y w k o ń c u września. S p r a w n e zakończenie f o r m o w a nia oraz u z y s k i w a n e p o z y t y w n e na ogół w y n i k i w szkol e n i u p r z y s p i e s z y ł y t e r m i n pójścia na front. Zbliżająca się czwarta rocznica napaści Trzeciej Rzeszy na Polskę nadawała d e c y z j i znaczenie polityczne, wiązała żołnierzy z ideą w a l k i o w y z w o l e n i e k r a j u i kształtowała patriotyczną ich postawę. W s p r a w i e s k i e r o w a n i a d y w i z j i na f r o n t w czwartą rocznicę napaści Niemiec na Polskę W a n d a W a s i l e w s k a odbyła r o z m o w ę z p r e m i e r e m rządu radzieckiego i w s p ó l nie z B e r l i n g i e m wystosowała w k o ń c u lipca (data dokładna nie jest znana) do Józefa Stalina p i s m o treści następującej: | p | | „Do P r e m i e r a R z ą d u i Naczelnego Wodza A r m i i Czerwonej Marszałka Józefa Stalina Drogi Józefie Wissarionowiczu! W z w i ą z k u z tym, że 1 w r z e ś n i a p r z y p a d a rocznica napaści h i t l e r o w s k i e j na Polskę gorąco p r o s i m y o umożliw i e n i e 1 D y w i z j i im. Tadeusza Kościuszki w y r u s z e n i a w t y m d n i u na front. Realizację p r o g r a m u szkolenia b o j o w e g o d y w i z j a kończy 15 września, lecz u w a ż a m y , że w okresie 1—15 w r z e śnia może ona to zrobić, będąc w o d w o d z i e Frontu. Dla nas skierowanie d y w i z j i na f r o n t 1 w r z e ś n i a ma w i e l k i e znaczenie polityczne. Prosimy również o przyspieszenie decyzji w sprawie f o r m o w a n i a K o r p u s u Polskiego. Jest to z w i ą z a n e z w y r u s z e n i e m d y w i z j i na f r o n t i p o z o s t a w i e n i e m części sił w celu organizacji n a s t ę p n y c h z w i ą z k ó w t a k t y c z n y c h i jednostek Korpusu. Wanda Wasilewska Z y g m u n t Berling" 1 8 19 Gen. Z. B e r l i n g zachował n a d a l d o w ó d z t w o 1 d y w i z j i piechoty, a p p ł k Wl. Sokorski — s t a n o w i s k o zastępcy d o w ó d c y do s p r a w oświatowych. Dokumenty i materiały do stosunków polsko-radzieckich, t. VII, s. 470.

podstawie oceny ćwiczeń, zwłaszcza p r o w a d z o n y c h przez dowódcę okręgu. Ogólne ich w y n i k i d a w a ł y p o d s t a w ę do skrócenia p r o g r a m o w e g o szkolenia o d w a tygodnie. Kościuszkowcy d o w i e d l i więc, że d y w i z j ę piechoty można było p r z y g o t o w a ć do w a l k i w ciągu 10 tygodni. Naczelny Dowódca A r m i i Radzieckiej, Józef Stalin, wyraził zgodę, a b y 1 d y w i z j a opuściła obóz sielecki 1 września 1943 r. i udała się na f r o n t jako jednostka o d w o d o w a d o w ó d c y F r o n t u Zachodniego. W y r u s z e n i e d y w i z j i na f r o n t było w y d a r z e n i e m o w i e l k i e j w y m o w i e dla całego w y c h o d ź s t w a polskiego w ZSRR. We w s z y s t k i c h pułkach o d b y ł y się wiece, na k t ó r y e h żołnierze d e k l a r o w a l i chęć jak n a j s z y b s z e g o w e j ś c i a do w a l ki. Przez cały okres w y j a z d u oddziałów na f r o n t w obozie sieleckim p r z e b y w a ł a W a n d a Wasilewska, biorąc udział w w i e c a c h żołnierskich i spotkaniach z kadrą. 29 sierpnia wygłosiła ona na w i e c u w 1 p u ł k u piechoty p r z e m ó wienie, w k t ó r y m nawiązała do h i s t o r y c z n e j misji, jaką w n a j n o w s z y c h dziejach Polski z a p i s u j e 1 d y w i z j a , a żeg n a j ą c k o ś c i u s z k o w c ó w powiedziała: Nie w o l n o a n i n a chwilę, nie w o l n o zapominać n a m o w r z e ś n i o w y c h dniach trzydziestego d z i e w i ą t e g o roku. Pamiętajcie, p a m i ę t a j c i e o w y m o r d o w a n y c h naszych żołnierzach, o kobietach, o dzieciach, grobach na w a r s z a w skich skwerach, bratnich mogiłach p o d K u t n e m , o płom i e n i u Westerplatte. Pamiętajcie, p a m i ę t a j c i e pomordow a n e po w s i a c h polskie dzieci, stratowaną n i e m i e c k i m i czołgami polską drogę, w s z y s t k ą k r e w przelaną w rozp a c z l i w y m m ę s t w i e o w y c h dni..." " P i e r w s z y transport podstawiono na stację D i w o w o 30 sierpnia, a do 2 w r z e ś n i a w s z y s t k i e pułki i jednostki d y w i z j i opuściły obóz w Sielcach, u d a j ą c się na front. Trasa wiodła ze stacji załadowczych przez Kołomnę, Moskwę, w W. W a s i l e w s k a , P r z e m ó w i e n i e do żołnierzy 1 p u ł k u piechoty 29 VIII 1943 r., w: „ Z w y c i ę ż y m y " nr 10/1943.

Możajsk, Gżack, Wiaźmę i po minięciu t e j miejscowości transporty z a t r z y m y w a ł y się na małych stacyjkach, gdzie na doraźnie z o r g a n i z o w a n y c h rampach r o z ł a d o w y w a ł y się i u d a w a ł y do w y z n a c z o n e g o r e j o n u ześrodkowania: Stiepankowo, J u r k i n o w o , Siemlewo, Sieliwanowo, B o g d a n o w ka (10 km na zachód od W i a ź m y ) . P r z e j a z d d y w i z j i (łącznie z załadowaniem i wyładow a n i e m 15 t r a n s p o r t ó w k o l e j o w y c h ) do n o w e g o r e j o n u z e ś r o d k o w a n i a oddalonego od Sielc około 400 km trwał 5 dni. Operacja ta w całości została p r z e p r o w a d z o n a bardzo s p r a w n i e , z a r ó w n o przez d o w ó d z t w o d y w i z j i , j a k i przez k o l e j a r z y radzieckich. N o w y r e j o n ześrodkowania z n a j d o w a ł się n a terenach d a w n e g o n i e m i e c k i e g o obozu w o j s k o w e g o , w y k o r z y s t y w a n e g o także częściowo p r z e z oddziały radzieckie. W ciągu p i e r w s z y c h 5 d n i p o b y t u n a p r a w i a n o ziemianki, b u d o w a n o n o w e , o r g a n i z o w a n o obronę okrężną, stanowiska ogniowe, obronę przeciwlotniczą itp. Sztab d y w i z j i rozmieścił się w północnej części na w z n i e s i e n i u p o k r y t y m ś w i e r k o w y m z a g a j n i k i e m w m. Stiepankowo, a w jego sąsiedztwie jednostki specjalne. Pułki z a j m o w a ł y r e j o n y na północ i na południe od linii k o l e j o w e j W i a ź m a — Siemlewo. Po p r z y b y c i u do n o w e g o odległego około 100 km od linii f r o n t u r e j o n u 1 d y w i z j a 4 w r z e ś n i a została o p e r a c y j nie p o d p o r z ą d k o w a n a d o w ó d c y F r o n t u Zachodniego, gen. płk. W a s i l i j o w i Sokołowskiemu. Dowódca 1 d y w i z j i przesłał na jego adres m e l d u n e k b o j o w y nr 1, w k t ó r y m donosił o p r z y b y c i u , stanie b o j o w y m i o m i e j s c u ześrodkowania. D y w i z j a p r z y b y ł a na f r o n t w p e ł n y m stanie e t a t o w y m , m a j ą c 11444 ludzi, 882 s a m o c h o d y i 1787 koni; materiałów p ę d n y c h było 1,5 j e d n o s t k i napełnienia. W n o w y m r e j o n i e ześrodkowania w s z y s t k i e jednostki d y w i z j i oraz cała kadra, p o c z ą w s z y od 10 września, p r z y stępowały do k o n t y n u o w a n i a szkolenia, które zgodnie

Droga 1 dywizji piechoty na front pod Lenino

z o g ó l n y m i w y t y c z n y m i trwa£ miało do 1 października. Zamierzano w t y m okresie generalnie p o w t ó r z y ć t e m a t y przerobione w obozie sieleckim oraz doskonalić w praktyce działania zaczepne kompanii, batalionu i pułku. A k c e n t e m k o ń c o w y m okresu miały być ćwiczenia d y w i z y j n e na temat: natarcie d y w i z j i piechoty na silnie umocnioną obronę n i e p r z y j a c i e l a . Natarcie było g ł ó w n y m i jed y n y m t e m a t e m s z k o l e n i o w y m w obozie pod Wiaźmą. Szkolenie pod Wiaźmą rozpoczęło się ć w i c z e n i e m pok a z o w y m . O f i c e r ó w d y w i z j i instruował przedstawiciel z e sztabu F r o n t u Zachodniego. Przed organizatorami szkolenia wyłonił się tu, w strefie p r z y f r o n t o w e j , całkowicie n o w y problem, z w i ą z a n y ze zmianą r e g u l a m i n o w y c h zasad t a k t y k i i p r o w a d z e n i a działań g ł ó w n i e w oparciu o doświadczenia p i e r w s z e j połowy 1943 r., a zwłaszcza b i t w y p o d K u r s k i e m . W k r ó t k i m czasie należało zaznajom i ć kadrę z zasadami głębokiego u g r u p o w a n i a i współdziałania piechoty z artylerią i czołgami, a w s z y s t k i c h żołnierzy nauczyć n o w e g o sposobu natarcia — m a r s z e m bezpośrednio za w a ł e m o g n i o w y m w odległości 200—250 m e t r ó w w n o r m a l n y c h odstępach. Było to z w i ą z a n e także z i n n y m niż dotychczas u ż y c i e m artylerii i czołgów w działaniach zaczepnych. W celu doskonalenia współdziałania na p o l u w a l k i p i e c h o t y z artylerią na czas ćwiczeń b a t a l i o n o w y c h dowódca d y w i z j i przydzielił na stałe do każdego p u ł k u p i e c h o t y d y w i z j o n artylerii lekkiej. Dow ó d c a p u ł k u dysponował n i m w g własnego uznania, p r z y d z i e l a j ą c poszczególne baterie dla wsparcia batalionu. W szkoleniu o g n i o w y m zwrócono u w a g ę na ostre strzelania do celów r u c h o m y c h , a w ćwiczeniach pododdziałów i służb k w a t e r m i s t r z o w s k i c h — na organizację niep r z e r w a n e g o z a o p a t r y w a n i a w środki w a l k i oraz e w a k u a c j ę rannych, p o n i e w a ż w p o p r z e d n i c h ćwiczeniach b y ł y to o g n i w a słabsze W pracy k u l t u r a l n o - o ś w i a t o w e j u w z g l ę d n i o n o z m i a n y s p o w o d o w a n e w a r u n k a m i f r o n t o w y m i , p r z y c z y m zadania

dla oficerów o ś w i a t o w y c h u j ę t e zostały w ramach poleceń, s t a w i a n y c h przez dowódcę danego szczebla. D o w ó d z t w o F r o n t u Zachodniego wykazało w i e l e troski, a b y polską d y w i z j ę j a k n a j l e p i e j p r z y g o t o w a ć do p i e r w s z e j w a l k i . Dzięki t e m u krótki okres szkolenia w r e j o n i e W i a ź m y w p r o w a d z i ł żołnierzy w atmosferę frontową, która różniła się zasadniczo od a t m o s f e r y obozu sieleckiego. Pobyt p o d Wiaźmą wskazał także na fakt, że szkolenie d y w i z j i w p o p r z e d n i m okresie odbiegało nieco od a k t u a l n y c h potrzeb. Nie było też można usunąć w s z y s t k i c h słabości, ale to, co zrobiono, dawało p o d s t a w ę do w y k o n y w a n i a zadań w s p ó l n i e z d y w i z j a m i radzieckimi. W dniach 15—17 w r z e ś n i a grupa o f i c e r ó w d o w ó d c ó w z 1 d y w i z j i w y j e c h a ł a na front, gdzie obserwowała natarcie d y w i z j i radzieckiej przebiegające w g n a j n o w s z y c h zasad taktycznych. Po p o w r o c i e zastępca d o w ó d c y d y w i zji, płk Bolesław Kieniewicz, na o d p r a w i e s ł u ż b o w e j kad r y przedstawił w y n i k i o b s e r w a c j i i sformułował jednocześnie zalecenia odnoszące się do w p r o w a d z e n i a t y c h zmian w życie. D y w i z j a radziecka działająca na g ł ó w n y m k i e r u n k u uderzenia armii nacierała w w ę ż s z y m pasie (w t y m w y p a d k u 1,4 km, zamiast dotychczas 3—4). Jest rzeczą zrozumiałą, że w ę ż s z y pas uniemożliwiał jednoczesne użycie większości sił, s p o w o d o w a ł o b y to b o w i e m zagęszczenie s z y k ó w i pociągnęłoby za sobą w i ę k s z e straty. Głębokie u g r u p o w a n i e d y w i z j i p r z y słabej obronie p r z e c i w l o t n i c z e j czyniło piechotę b a r d z i e j narażoną na ataki lotnictwa nieprzyjaciela, które w t y m k o n k r e t n y m p r z y p a d k u nie było w stanie skutecznie oddziaływać na w o j s k a nacierające ( p o j a w i ł y się t y l k o d w a samoloty niemieckie). Nacierająca d y w i z j a u g r u p o w a n a była w d w a rzuty, w pułkach natomiast t w o r z o n o u g r u p o w a n i e trzyrzutow e . W ten sposób w p i e r w s z y m rzucie d y w i z j i nacierały t y l k o d w a bataliony, ale istniała m o ż l i w o ś ć bezpośredniego ich w z m o c n i e n i a i stosowania m a n e w r u taktycznego

jednocześnie na skrzydła i tyły nieprzyjaciela. Oficerowie w i d z i e l i w n o w y m u g r u p o w a n i u większą s w o b o d ę elastycznego działania, w y m a g a ł o to j e d n a k s p r a w n e g o dowodzenia, n i e u s t a n n e g o śledzenia przebiegu w a l k i i w p ł y w a n i a na j e j tok. Dostrzegano też n o w e m o ż l i w o ś c i stopn i o w e g o p o t ę g o w a n i a siły uderzenia i u t r z y m a n i a przez cały czas w y s o k i e g o t e m p a natarcia. W o b s e r w o w a n y c h działaniach d y w i z j ę piechoty wspierało pięć p u ł k ó w artylerii, które użyte b y ł y początkowo w sposób s c e n t r a l i z o w a n y przez dowódcę armii. Po przełamaniu t a k t y c z n e j s t r e f y o b r o n y n i e p r z y j a c i e l a i przeniesieniu w a l k i w głąb nastąpiła decentralizacja d o w o d z e n i a artylerią, g d y ż p o d p o r z ą d k o w a n o ją d o w ó d c y piechoty. W t y m k o n k r e t n y m p r z y p a d k u k a ż d y batalion piechoty otrzymał pułk artylerii. Od t e j p o r y artylerii stawiali zadania d o w ó d c y piechoty. Czołgi nie z a w s z e nacierały równocześnie z piechotą. Jeżeli obrona była osłonięta p o l a m i m i n o w y m i i nasycona dużą ilością ś r o d k ó w p r z e c i w p a n c e r n y c h , ruszały one do natarcia wówczas, g d y piechota przełamała p r z e d n i s k r a j obrony, a saperzy z a p e w n i l i przejście w polach m i n o w y c h . Czołgi p o w i n n y b y ć użyte w sposób scentralizow a n y . W t y m p r z y p a d k u miała b y ć u ż y t a b r y g a d a pancerna i d y w i z j a kawalerii. Na o d p r a w i e zwrócono też u w a g ę na fakt, że p o j e d y n e k m i ę d z y p a n c e r z e m i środkami o b r o n y p r z e c i w p a n c e r n e j w y p a d a na korzyść t y c h drugich. Zmusza to do tego, by obronę p r z e ł a m y w a ć b e z użycia czołgów i w p r o w a d z a ć j e wówczas, g d y istnieją w a r u n k i d o n i e p r z e r w a n e g o natarcia i p r o w a d z e n i a ognia w ruchu. Opinia ta nie była w pełni uzasadniona, ale odpowiadała ówczesn y m poglądom, czołgi b o w i e m p o w i n n y w s p i e r a ć piechotę w czasie p r z e ł a m y w a n i a n a j s i l n i e j s z e j s t r e f y ognia. O m ó w i o n e n a o d p r a w i e o f i c e r s k i e j n o w o c z e s n e natarcie d y w i z j i piechoty n a silną obronę n i e p r z y j a c i e l a w y -

magało n a t y c h m i a s t o w e g o działania w s z y s t k i c h ogniw, a b y jeszcze p r z e d w y m a r s z e m n a linię f r o n t u s p r a w d z i ć w p r a k t y c e p r z y n a j m n i e j te elementy, które łączą się bezpośrednio z u ż y c i e m piechoty. Zastosowanie nowoczesnego sposobu natarcia, którego istota polegała na skuteczności ognia a r t y l e r y j s k i e g o i u m i e j ę t n y m p o t ę g o w a n i u siły uderzenia, pozwalało z teoretycznego p u n k t u w i d z e n i a na odniesienie sukcesu p r z y spełnieniu szeregu i n n y c h w a r u n k ó w , w ś r ó d k t ó r y c h niebagatelne znaczenie miało w ł a s n e doświadczenie. Nie miała go, niestety, 1 d y w i z j a , a o p a n o w a n i e i przystosow a n i e się do n o w y c h sposobów w a l k i (odbiegających od szkoleniowych) stwarzało trudności. Ich p r z y c z y n a t k w i ła w s z y b k o z m i e n i a j ą c y c h się sposobach p r o w a d z e n i a działań b o j o w y c h . D y w i z j a i t y m r a z e m nakreślonego p r o g r a m u szkolenia n i e zakończyła. W z w i ą z k u z t r w a j ą c ą o f e n s y w ą F r o n t u Zachodniego gen. Sokołowski rozważał możliwość użycia j e j w b i t w i e o Smoleńsk i w y d a ł rozkaz gen. Berl i n g o w i rozpoczęcia m a r s z u w k i e r u n k u frontu. 23 w r z e ś n i a zaraz po północy dowódca d y w i z j i w y d a ł rozkaz b o j o w y 01, zgodnie z k t ó r y m p i e r w s z e oddziały jeszcze t e j s a m e j nocy rozpoczęły p r z y g o t o w a n i a d o w y marszu. W ciągu dnia obóz p o d Wiaźmą opustoszał. Dyw i z j a w y r u s z y ł a m a r s z e m p i e s z y m n a zachód przez w y z w o l o n e 19 września J a r c e w o i d a l e j w z d ł u ż g ł ó w n e j drogi Moskwa — Smoleńsk — Mińsk — Warszawa, z w a n e j p o w s z e c h n i e „szosą w a r s z a w s k ą " . D w a tygodnie trwał ten p i e r w s z y w y n o s z ą c y około 250 km, d o f r o n t o w y marsz d y w i z j i n a j e j szlaku b o j o w y m . D y w i z j a powtórzyła m a r s z d o f r o n t o w y w 1944 i w 1945 r. Ten był j e d n a k w y j ą t k o w o ciężki. O d b y w a ł się t y l k o nocą, w z d ł u ż j e d n e j mocno przeciążonej drogi w trudn y c h w a r u n k a c h a t m o s f e r y c z n y c h . I w s w e j istocie był n i e p o w t a r z a l n y . Jako a w a n g a r d a maszerował 1 pułk

piechoty z. d y w i z j o n e m 1 p u ł k u artylerii lekkiej, za n i m p o s u w a ł y się siły główne, k o l u m n ę zaś z a m y k a ł y pododdziały k w a t e r m i s t r z o w s k i e . 29 w r z e ś n i a włączono do k o l u m n y 1 p u ł k czołgów, który 22 w r z e ś n i a opuścił obóz w Biełoomucie i transport e m k o l e j o w y m udał się na front do d y s p o z y c j i d o w ó d c y 1 dywizji. We w z m o c n i o n y m j u ż składzie 1 d y w i z j a została 1 p a ź d z i e r n i k a p o d p o r z ą d k o w a n a d o w ó d c y 10 armii, gen. lejt. K u ź m i e T r u b n i k o w o w i . A r m i a ta po o b e j ś c i u Smoleńska od południa kontynuowała natarcie na zachód w k i e r u n k u m. L a d y i Orszy. D y w i z j a polska miała b y ć w p r o w a d z o n a do w a l k i o p u n k t oporu w m. Lady, osłan i a j ą c y o d północnego w s c h o d u w a ż n y węzeł k o m u n i k a c y j n y — Orszę. W t y m czasie d y w i z j a z n a j d o w a ł a się w odległości około 30 km na w s c h ó d od Smoleńska i w nocy z 2 na 3 października przechodziła przez zniszczone miasto. Szczególnie t r u d n e było przekroczenie rzeki Dniepr p o moście p o n t o n o w y m , który był w y j ą t k o w o przeciążony. Bezpośrednia zaś bliskość f r o n t u stwarzała dodatkową trudność w razie nalotu niemieckiego na miaPrzemarsz odbył się bez w i ę k s z y c h zakłóceń, a zaraz po opuszczeniu Smoleńska gen. Berling otrzymał w dow ó d z t w i e 10 armii g w . zadanie b o j o w e i dokonał rozpoznania odcinka, który miała o b j ą ć 1 d y w i z j a . W r ó c i w s z y do sztabu, zastał j u ż i n n y rozkaz. 7 października d y w i z j a z n a j d o w a ł a się w r e j o n i e m i e j scowości Łojewo, Rogajłowo, Szewielewo, Borodino. Dow ó d c a i jego zastępca do s p r a w o ś w i a t o w y c h w e z w a n i zostali do d o w ó d c y Frontu, k t ó r y zawiadomił ich, że zgodnie z n o w y m i p o t r z e b a m i o p e r a c y j n y m i d y w i z j a polska ma b y ć w y c o f a n a ze składu 10 armii g w a r d i i i podporządk o w a n a d o w ó d c y 33 armii. Jednocześnie skierował ich do sztabu armii, gdzie n a o d p r a w i e d o w ó d c ó w d y w i z j i gen. płk W a s i l i j G o r d o w podał do wiadomości o g ó l n y zamiar

operacji armii i nakreślił zadania dla poszczególnych rod z a j ó w w o j s k i służb. Przed d y w i z j ą jako n a j p i l n i e j s z e stanęło niezwłoczne k o n t y n u o w a n i e m a r s z u przez K r a s n e do w y z n a c z o n e g o r e j o n u ześrodkowania z n a j d u j ą c e g o się w odległości 8—15 km od linii f r o n t u : Ladiszcze, Zachwidowo, Budy, Pańkowo, Nikołajewka. R e j o n ten d y w i z j a osiągnęła do południa 9 października, skąd j u ż poszczególne oddziały przechodziły do u g r u p o w a n i a b o j o w e g o . Przemarsz 1 d y w i z j i piechoty z obozu sieleckiego do r e j o n u N i k o ł a j e w k i zakończył p i e r w s z y , w a ż n y okres j e j historii. Odległość wynoszącą około 650 km d y w i z j a pokonała częściowo (400 km) transportem k o l e j o w y m , a częściowo (ok. 250 k m ) m a r s z e m pieszym, głównie w nocy p r z y j e s i e n n y c h opadach i roztopach. W p i e r w s z y m etapie d y w i z j a zdobyła doświadczenie w zakresie załadowania i w y ł a d o w a n i a transportów w o j s k o w y c h , w d r u g i m zaś sprawdziła w p r a k t y c e organizację i p o d e j m o w a n i e n o c n y c h m a r s z ó w w strefie p r z y f r o n t o w e j z w s z y s t k i m i w y n i k a j ą c y m i z tego f a k t u w n i o s k a m i . Marsz stanowił d o b r e p r z y g o t o w a n i e do t r u d ó w pola walki.

PRZED BITWĄ

PRZESŁANKI BITWY

Jesienią 1943 r. na froncie w s c h o d n i m n a j w i ę k s z y m w y d a r z e n i e m w o j e n n y m była b i t w a o Dniepr, jedną z n a j w i ę k s z y c h rzek w Europie, płynącą w g ó r n y m b i e g u od Smoleńska do Orszy r ó w n o l e ż n i k o w o , a w ś r o d k o w y m i d o l n y m południkowo, przecinającą t e r y t o r i u m Białorusi i Ukrainy. Obie walczące strony z rzeką tą w i ą z a ł y dalszy przebieg w o j n y . D o w ó d z t w o w o j s k n i e m i e c k i c h n a w s c h o d z i e brało pod u w a g ę D n i e p r j a k o linię strategicznej o b r o n y j u ż od początku 1943 r., od k l ę s k i p o d Stalingradem. W y k o r z y s t u j ą c w y ż s z y — zachodni b r z e g rzeki oraz liczne l e w o b r z e ż n e d o p ł y w y do jesieni zorganizowano głęboko u r z u t o w a n ą obronę na w s c h ó d od Dniepru, tworząc w r e j o n a c h szczególnie d o g o d n y c h (np. zakola rzeki) przedmościa. Jedno z n a j w i ę k s z y c h powstało w oparciu o rzeki: Soż, Miereję, Pronię oraz linię k o l e j o w ą W i tebsk—Orsza—Mohylew. Całość o b r o n y nad D n i e p r e m d o w ó d z t w o n i e m i e c k i e określiło m i a n e m „Wału W s c h o d n i e g o " (podobnie na froncie z a c h o d n i m u t w o r z o n o „Wał Zachodni"). Nato-

m i a s t linię; w y z n a c z a j ą c ą przedmoście orszańsko-mohyl e w s k i e n a z w a n o „Linią P a n t e r y " (Panther-Stellung). „Wał W s c h o d n i " miał z a t r z y m a ć r o z w i j a j ą c ą się od sierpnia 1943 r. o f e n s y w ę w o j s k radzieckich na c e n t r a l n y m i p o ł u d n i o w y m k i e r u n k u na linii Dniepru. Liczono, że w y c z e r p a n e f o r s o w a n i e m rzek i p o k o n y w a n i e m przeszkód w o j s k a radzieckie nie będą zdolne do w y j ś c i a na zachodni b r z e g Dniepru. Taka s y t u a c j a miała s t w o r z y ć przesłanki w o j s k o m n i e m i e c k i m d o e w e n t u a l n e g o k o n t r u d e rzenia, a w n a j g o r s z e j sytuacji, g d y b y ł o b y to niemożliw e , d o p r o w a d z i ć do stabilizacji i pod osłoną rzeki odt w o r z y ć j e d n o l i t y f r o n t ciągły. Dniepr był ostatnią nadzieją na z a t r z y m a n i e o f e n s y w y w o j s k radzieckich. K w a t e r a Główna Naczelnego D o w ó d z t w a A r m i i Radzieckiej, o p r a c o w u j ą c p l a n o f e n s y w y j e s i e n n e j 1943 r., brała p o d u w a g ę m o ż l i w o ś ć w y z w o l e n i a całej Białorusi i Ukrainy. W a ż n y m e t a p e m tego p l a n u był Dniepr, którego przekroczenie otwierało p r z e d n a c i e r a j ą c y m i w o j s k a m i n a zachód n o w e możliwości. W y b r a n o n a j k o r z y s t n i e j s z y z p u n k t u w i d z e n i a o p e r a c y j n e g o w a r i a n t forsow a n i a D n i e p r u z marszu, a b y zaskoczyć n i e p r z y j a c i e l a i u n i e m o ż l i w i ć mu organizację o b r o n y na z a c h o d n i m b r z e g u rzeki. „W| t o k u operacji b o j o w y c h — c z y t a m y w d y r e k t y w i e K w a t e r y G ł ó w n e j Naczelnego D o w ó d z t w a z dnia 9 w r z e ś n i a 1943 — w o j s k a radzieckie będą m u s i a ły p o k o n y w a ć w i e l e przeszkód w o d n y c h . S z y b k i e i zdec y d o w a n e f o r s o w a n i e rzek, zwłaszcza w i e l k i c h , j a k np. Desna, a zwłaszcza Dniepr, będzie miało o g r o m n e zna• czenie dla d a l s z y c h s u k c e s ó w naszych w o j s k " \ Zderzenie się d w ó c h koncepcji, o b r o n n e j i zaczepnej, zapowiadało n i e z w y k l e zacięte w a l k i na całej długości D n i e p r u od Smoleńska do u j ś c i a rzeki. 1 Historia Wielkiej Wojny Narodowej 1941—1945, W a r s z a w a 1965, t. III, s. 389.

Związku

Radzieckiego

Do końca w r z e ś n i a w o j s k a radzieckie, wchodząc w skład pięciu F r o n t ó w : Zachodniego, Centralnego, Woroneskiego, Stepowego i Południowo-Zachodniego, w y szły n a d Dniepr na około 8 0 0 - k i l o m e t r o w y m odcinku, u c h w y c i ł y 23 przyczółki na jego zachodnim b r z e g u i pod e j m o w a ł y n i e p r z e r w a n e w y s i ł k i w celu o p a n o w a n i a całej r u b i e ż y na Dnieprze. Działania w o j e n n e o r ó ż n y m natężeniu i na r ó ż n y c h odcinkach dnieprzańskiego f r o n tu t r w a ł y do końca 1943 r. B i t w a o Dniepr należy do n a j t r u d n i e j s z y c h i n a j b a r d z i e j złożonych operacji w o j s k radzieckich stoczonych w toku w o j n y z N i e m c a m i hitler o w s k i m i . W ż a d n y m z okresów nie przyszło im forsow a ć tak szerokiej p r z e s z k o d y w o d n e j i tak silnie bronionej. Ważną część zadań w y k o n y w a ł Front Zachodni, dow o d z o n y przez gen. płk W a s i l i j a Sokołowskiego. Front ten m a j ą c w s w o i m składzie osiem armii p o l o w y c h (5, 10, 10 gw., 21, 31, 33, 49 i 68) oraz jedną armię Jotniczą (1) prowadził n i e p r z e r w a n i e działania zaczepne od 7 sierpnia 1943 r. Od p i e r w s z y c h d n i w o j s k a nacierające w z d ł u ż t z w . szosy w a r s z a w s k i e j w k i e r u n k u Smoleńsk—Orsza n a p o t y k a ł y n i e z w y k l e s i l n y opór w o j s k niemieckich. Etap y t e j m o z o l n e j operacji zaczepnej w y z n a c z a ł y w y z w o l e nie Jelni (30 VIII) i Jarcewa (16 IX) — w a ż n y c h w ę z ł ó w k o m u n i k a c y j n y c h . Szczególnie doniosłe znaczenie miało w y z w o l e n i e 25 w r z e ś n i a Smoleńska! — w a ż n e g o węzła obrony n i e m i e c k i e j ; n a j w i ę k s z e g o n a t y m obszarze ośrodka m i e j s k i e g o . Do 2 p a ź d z i e r n i k a w o j s k a F r o n t u Zachodniego w y s z ł y n a linię: R u d n i a — L a d y — L e n i n o — G o r k i — C z a u s y . D a l e j na południe,! do Homla i Ł o j e w a , linię te przedłużały w o j s k a F r o n t u Briańśkiego. Miejscowości L a d y i Ł o j e w o w y z n a c z a ł y granice niemieckiego przedmościa na w s c h ó d od Dniepru. Jego l i k w i d a c j a dla w o j s k F r o n t u Zachodn i e g o (i częściowo Kalinińskiego) stawała się na początku października z a d a n i e m p i e r w s z o p l a n o w y m . Zadania bo-

w i e m p o s t a w i o n e p r z e d n i m i przez K w a t e r ę Główną Naczelnego D o w ó d z t w a nie zostały jeszcze w y k o n a n e . Dot y c z y ł y one osiągnięcia nie p ó ź n i e j niż 10—12 października nowej rubieży Witebsk—Orsza—Mohylew. Kwatera G ł ó w n a oczekiwała od d o w ó d c ó w F r o n t ó w K a l i n i ń s k i e g o i Zachodniego z l i k w i d o w a n i a niemieckiego oporu w w y m i e n i o n y c h rejonach, a zwłaszcza w tzw. b r a m i e s m o l e ń s k i e j (między D ź w i n ą a Dnieprem), a b y w ten sposób s t w o r z y ć konieczne przesłanki d o k o n t y n u o w a n i a o f e n s y w y w k i e r u n k u na Rygę, W i l n o i Mińsk. Dla F r o n t u Zachodniego oznaczało to konieczność w y z w o l e n i a z n a j d u j ą c y c h się w jego pasie działania Orszy i Mohylewa. Gen. Sokołowski j u ż 30 w r z e ś n i a w i m i e n i u R a d y W o j e n n e j F r o n t u przedłożył K w a t e r z e Główn e j Naczelnego D o w ó d z t w a p l a n dalszego natarcia w k i e r u n k u Dniepru. W d o k u m e n c i e t y m zaznaczono, że m i m o narastającego oporu w o j s k niemieckich, zwłaszcza na zachodnich brzegach Mierei i Proni, do wieczora 1 października będzie on p r z e ł a m a n y i w p i e r w s z e j połowie października s f o r s o w a n y zostanie Dniepr. W z w i ą z k u z t y m gen. Sokołowski prosił o z w i ę k s z e n i e składu osobowego Frontu, w z m o c n i e n i e czołgami, a m u n i c j ą i paliwem. Prośba d o w ó d c y Frontu, ze w z g l ę d u na t r w a j ą c e oper a c j e zaczepne i s p o ż y t k o w a n e r e z e r w y na i n n y c h odcinkach f r o n t u radziecko-niemieckiego, została u w z g l ę d niona t y l k o częściowo. Wśród n i e w i e l u j e d n o s t e k do składu 10 a r m i i g w . t w o r z ą c e j w s p ó l n i e z 21 i 33 armią główn e z g r u p o w a n i e u d e r z e n i o w e miała w e j ś ć z n a j d u j ą c a się do t e j p o r y w o d w o d z i e F r o n t u 1 D y w i z j a Piechoty im Tadeusza Kościuszki. B e z p o ś r e d n i m celem natarcia stawała się Orsza. 3 października 1943 r. g ł ó w n e z g r u p o w a n i e u d e r z e n i o we w z n o w i ł o p r z e r w a n e dzień w c z e ś n i e j natarcie w kier u n k u tego miasta. Przyniosło ono n a c i e r a j ą c y m n i e w i e l ki t y l k o sukces taktyczny. Przyczyną główną był stale

w z r a s t a j ą c y opór w o j s k niemieckich na „Linii P a n t e r y " 4 i w y c z e r p y w a n i e się siły u d e r z e n i o w e j w o j s k radzieckich, które od d r u g i e j d e k a d y sierpnia z n a j d o w a ł y się nieustannie w walce. Ze w z g l ę d u na opóźnienie realizac j i u s t a l o n y c h zadań, j a k r ó w n i e ż na to, że 6 p a ź d z i e r n i k a rozwinęła się na 5 5 0 - k i l o m e t r o w y m froncie (od N e w l a do u j ś c i a Prypeci) o f e n s y w a w k i e r u n k u Dniepru, o przer w a n i u natarcia m o w y b y ć nie mogło. Ogólne natarcie stwarzało b o w i e m teoretycznie p e w n e ogólniejsze przesłanki do przełamania napotkanego oporu. A j e ż e l i b y to nie nastąpiło, a k t y w n e działania na k a ż d y m o d c i n k u stwarzały k o r z y s t n i e j s z e okoliczności f o r s o w a n i a Dniep r u w miejscach, gdzie było to na początku p a ź d z i e r n i k a możliwe. K w a t e r a Główna Naczelnego D o w ó d z t w a , o b s e r w u j ą c przebieg natarcia F r o n t u Zachodniego, 4 października zwróciła u w a g ę , by g ł ó w n y w y s i ł e k z c e n t r u m przenieść na północ od D n i e p r u i w t y m celu g ł ó w n e z g r u p o w a n i e u d e r z e n i o w e u t w o r z y ć n a p r a w y m skrzydle. Chodziło o to, by u n i k n ą ć konieczności p o n o w n e g o f o r s o w a n i a Dniepru, a oczyścić jego b r z e g od n i e p r z y j a c i e l a przez w y j ś c i e n a t y ł y b r o n i ą c y c h się n a p r z e d m o ś c i u w o j s k niemieckich. Takie działanie p o z w o l i ł o b y Orszę zająć u d e r z e n i e m z północnego w s c h o d u . Niezwłocznie zapadały d e c y z j e , b y w z m o c n i ć a r m i e p r a w o s k r z y d ł o w e . K o s z t e m z g r u p o w a n i a centralnego w z m o c n i o n o trzy arm i e (31, 68 i 10 gw.). P r z e j m o w a ł y one główne zadania, j a k i m i stawało się obejście Orszy i zdobycie miasta od północnego w s c h o d u . Linia D n i e p r u oddzielała główne z g r u p o w a n i e o d z g r u p o w a n i a pomocniczego. Z n a j d u j ą c e się w c e n t r u m F r o n t u na południe od rzeki 21 i 33 a r m i e t w o r z y ł y z g r u p o w a n i e pomocnicze z z a d a n i e m przełam a n i a o b r o n y n i e m i e c k i e j nad Miereją i Pronią, p o k o nanie napotkanego oporu w głębi niemieckiego p r z e d m o 4

Linia obronna „Pantera" —i linię obrony n i e m i e c k i e j pod Lenino.

Panther-Stellung

wyznaczała

Ogólny plan operacji 33 armii

ścia, podejścia do D n i e p r u i jego sforsowania oraz uderzenia na Orszę od p o ł u d n i o w e g o w s c h o d u . D w i e l e w o s k r z y d ł o w e a r m i e F r o n t u Zachodniego (49 i 10) u d e r z e n i e m w k i e r u n k u M o h y l e w a zabezpieczały operację orszańską od południa. W ramach t y c h zmian 1 d y w i z j a piechoty została podp o r z ą d k o w a n a d o w ó d c y 33 armii. P o w o d z e n i e operacji orszańskiej zależało teraz w d u ż e j m i e r z e od w y n i k ó w działań z g r u p o w a n i a głównego. W a r u n k o w a ł o ono także sukces z g r u p o w a n i a centralnego, przed k t ó r y m oprócz ponad 50 km głębokiego, silnie bronionego przedmościa zarysowało się f o r s o w a n i e D n i e p r u jako zadanie szczególnego rodzaju. P a ź d z i e r n i k o w e natarcie 33 a r m i i gen. płk. W a s i l i j a Gordowa, w składzie k t ó r e j walczyła d y w i z j a kościuszk o w s k a w k i e r u n k u Orszy, stanowiło część operacji Frontu. A r m i a była z w i ą z k i e m o p e r a c y j n y m o d u ż y m doświadczeniu, ale jednocześnie bardzo w y c z e r p a n y m . W y padało j e j walczyć, p o d o b n i e j a k sąsiedniej 21 armii, w terenie p o d m o k ł y m , z a b a g n i o n y m , szczególnie t r u d n y m d o działań zaczepnych, zwłaszcza j e d n o s t e k p a n cernych. Teren, którego granice w y z n a c z a ł y S u k i n o — L e nino, stanowiący pas natarcia 33 armii, nie był pod t y m względem wyjątkiem. Przedni s k r a j o b r o n y n i e m i e c k i e j r o z b u d o w a n y był n a w s c h o d n i c h stokach wzgórz, które z n a j d o w a ł y się bezpośrednio za szeroką 500—600 m bagnistą doliną Mierei. W głębi obrony ciągnęły się w p o d o b n y m stanie d o l i n y rzek: P n i e w k i , K r u p i w k i , Basi i Leszczy. G ł ó w n y elem e n t tego t e r e n u stanowiła Miereja, s f o r s o w a n a do t e j p o r y j e d y n i e w L e n i n o i d a l e j nieco na południe. Na północ od Lenino rzeka rozdzielała w n a t u r a l n y sposób p o d s t a w y w y j ś c i o w e d o natarcia d w ó c h p i e r w s z o r z u t o w y c h d y w i z j i (42 radzieckiej i 1 polskiej). Teren ogólnie s p r z y j a j ą c y obronie został m a k s y m a l n i e p o d w z g l ę d e m i n ż y n i e r y j n y m p r z y s p o s o b i o n y d o p r o w a d z e n i a uporczy-

w e j wałki, do u ż y c i a artylerii, a także czołgów (choć całości u r z ą d z e ń o b r o n n y c h nie zdążono wykonać). Obrona n i e m i e c k a rozbudowała s y s t e m p o z y c j i polow y c h na głębokość 5—7 km i pozwalała na z a m a s k o w a nie ś r o d k ó w o g n i o w y c h p r z e d b u r z ą c y m ogniem artylerii radzieckiej p o p r z e d z a j ą c y m każde natarcie. Z n a j d u j ą c e się na z a c h o d n i m b r z e g u Mierei miejscowości: A z a r o w a , Sukino, Połzuchy, T r y g u b o w a , Puniszcze, p o d o b n i e j a k w z g ó r z a oznaczone n a m a p a c h w o j s k o w y c h liczbami 215,5 217,6 i 224,5, zostały w y k o r z y s t a n e do organizacji w ę z ł ó w oporu, tzn. t e ś r o d k o w a n i a w ich r e j o n a c h w i ę k s z e j ilości p r z e d e w s z y s t k i m broni ciężkiej i m a s z y n o wej. Przedmościa orszańskiego broniła 4 niemiecka armia p o l o w a pod d o w ó d z t w e m gen. płk. Gottharda Heinriciego należąca do g r u p y a r m i i „Mitte", która pod o g ó l n y m dow ó d z t w e m f e l d m a r s z . G ü n t h e r a Hansa v o n K l u g e organizowała obronę na c e n t r a l n y m odcinku f r o n t u niemiecko-radzieckiego. 4 armia nie brała udziału w b i t w i e na łuku k u r s k i m , będąc w odwodzie. W p a ź d z i e r n i k u reprezentowała w y ż s z ą od i n n y c h p o d o b n y c h armii wartość b o j o w ą . W j e j składzie z n a j d o w a ł y się 9, 12 i 27 k o r p u s y p i e c h o t y oraz 39 k o r p u s pancerny. Ten ostatni, n a j s i l n i e j szy, p o d d o w ó d z t w e m gen. art. Roberta Martinka bronił się p r z e d c e n t r a l n y m z g r u p o w a n i e m F r o n t u Zachodniego: L a d y — L e n i n o — D r i b i n . K o r p u s posiadał w s w o i m składzie m.in. t r z y d y w i z j e piechoty (95, 252 i 337), j e d ną (78) d y w i z j ę s z t u r m o w ą , jedną (25) d y w i z j ę grenad i e r ó w pancernych. Na jego w y p o s a ż e n i u pozostawało około 60 czołgów i dział p a n c e r n y c h oraz p o n a d 20 dział p r z e c i w p a n c e r n y c h 88 m m . Ogółem z g r u p o w a n i e niem i e c k i e p r z e d f r o n t e m 33 armii liczyło około 20 000 żołnierzy, 600 dział i moździerzy, 80 dział s z t u r m o w y c h i przeciwpancernych. Na ok. 5 - k i l o m e t r o w y m odcinku: Sukino, Chut, Roman o w a broniła się całością sił 337 oraz częściowo 252 d y -

Położenie

wojsk

przed

bitwą

w i z j a piechoty. 337 d y w i z j a p i e c h o t y p o d d o w ó d z t w e m gen. leutn. Otto Schiinemanna u g r u p o w a n a b y ł a w d w a rzuty. 688 i 313 p u ł k i p i e c h o t y t w o r z y ł y p i e r w s z y rzut, a 113 d y w i z y j n a g r u p a b o j o w a (w sile d w ó c h b a t a l i o n ó w piechoty) stanowiła d r u g i r z u t d y w i z j i , broniąc t z w . t a k t y c z n e j s t r e f y obrony, o b s a d z a j ą c i broniąc się na p i e r w s z y c h trzech p o z y c j a c h , to jest na głębokość do 5—7 k m . D o w ó d z t w o w o j s k n i e m i e c k i c h spodziewało się główn e g o u d e r z e n i a w o j s k radzieckich m i ę d z y A z o r o w e m i Len i n o i dlatego na ten odcinek zwróciło szczególną u w a g ę : pod w z g l ę d e m i n ż y n i e r y j n e j r o z b u d o w y obrony, z a p e w -

nienia dostatecznej ilości sił i ś r o d k ó w o g n i o w y c h , m o żliwości przeciwdziałania na w y p a d e k przełamania „Linii Pantery".

ZADANIE BOJOWE 1 DYWIZJI PIECHOTY

Działając w ramach pomocniczego z g r u p o w a n i a u d e rzeniowego F r o n t u 33 armia p r z e ł a m y w a ł a obronę 39 k o r p u s u pancernego na 5 - k i l o m e t r o w y m odcinku od Sukino do chutoru Romanowo. A r m i a ta p o w i n n a była stopniowo osiągnąć rubież wzg. 220,0 — Średni Diatiel

i Mały Diatiel, a następnie w y j ś ć nad Dniepr, u c h w y c i ć p r z e p r a w ę i opanować przeciwległy b r z e g na południe od Orszy. Do w y k o n a n i a tego zadania armia przystępowała, m a j ą c w s w o i m składzie dziesięć d y w i z j i piechoty, k o r p u s z m e c h a n i z o w a n y , samodzielną b r y g a d ę pancerną, t r z y pułki artylerii pancernej, siedem b r y g a d i t r z y pułki artylerii p o l o w e j , p u ł k m o ź d z i e r z y i p u ł k artylerii rak i e t o w e j , pięć batalionów s a p e r ó w i t r z y bataliony pontonowo-mostowe. Ponadto armia otrzymała jako w z m o c nienie d y w i z j ę artylerii, b r y g a d ę artylerii ciężkiej, d w a p u ł k i artylerii, p u ł k m o ź d z i e r z y i d w i e b r y g a d y artylerii rakietowej. Stany osobowe d y w i z j i , które p r o w a d z i ł y długotrwałe natarcie, a ostatnio dopiero co zakończyły operację smoleńską, nie b y ł y w y s o k i e . Obie p i e r w s z o r z u t o w e radzieckie d y w i z j e piechoty liczyły 8991 żołnierzy (42 d y w i z j a — 4646, a 290 — 4345 ludzi). W d y w i z j i p o l s k i e j było ponad 12 000 żołnierzy W s z y s t k i e jednostki 33 arm i i nie liczyły w i ę c e j niż 50—60 tysięcy ludzi, z tego około 33 procent było w p i e r w s z y m rzucie o p e r a c y j n y m . Dowódca armii, gen. Gordow, do przełamania o b r o n y n i e m i e c k i e j w y d z i e l i ł trzy d y w i z j e (42 i 290 d y w i z j ę radziecką oraz 1 polską d y w i z j ę piechoty), w z m a c n i a j ą c je dziewięcioma' p u ł k a m i artylerii. Następnie w d o k o n a n y w y ł o m zamierzał k o l e j n o w p r o w a d z a ć poszczególne j e d nostki pancerne i piechoty. W s p o m n i a n e d y w i z j e t w o r z y ł y t z w . p i e r w s z y rzut, k t ó r y przełamać miał obronę n i e p r z y j a c i e l a w całym pasie natarcia a r m i i i następnie do wieczora p i e r w s z e g o dnia o p a n o w a ć linię rzeki P n i e w ki w r a z z m i e j s c o w o ś c i a m i : D u ż y Diatiel, Średni Diatiel, Mały Diatiel, tzn. miał się w ł a m a ć w obronę n i e p r z y j a ciela na głębokość 15—18 k m . 5 k o r p u s z m e c h a n i z o w a n y p o d d o w ó d z t w e m gen. ' J. S u c h i n i n , K'woprosu ob organizacii 1 polskoj piechotnoj diwiziej pod Lenino, w: czeskij Żurnał" nr 4/1983, s. 30.

i wiedienii boja „Wojenno-Istori-

m j r . Wołkowa stanowił tzw. rzut rozwinięcia, który miał w e j ś ć d o b i t w y p o osiągnięciu przez oddziały d y w i z j i piechoty p i e r w s z e j p o z y c j i obrony n i e m i e c k i e j z linii S u k i n o — T r y g u b o w a i nacierać w k i e r u n k u na Puniszcze, Średni Diatiel z z a d a n i e m w z m o c n i e n i a uderzenia d y w i z j i piechoty i we współdziałaniu z n i m i osiągnięcia rub i e ż y p o ś r e d n i e j n a d P n i e w k ą — od w z g . 220,0 do m. Mały Diatiel. W t o k u dalszego natarcia k o r p u s zmec h a n i z o w a n y , działając jako g r u p a s z y b k a w k i e r u n k u : Łosiewki, B u d n i k i L e w k i , miał we współdziałaniu z 6 k o r p u s e m k a w a l e r i i g w a r d i i w y j ś ć n a d D n i e p r i opan o w a ć p r z e p r a w y . Trzeci rzut, k t ó r y t w o r z y ł 6 k o r p u s kawalerii, p o w i n i e n był w e j ś ć do b i t w y z r u b i e ż y rzeki P n i e w k i i nacierając w k i e r u n k u R u d k o w s z c z i n y , Sidorowki, Śmietanki, w s p ó l n i e z 5 k o r p u s e m zmechanizow a n y m n i e s p o d z i e w a n i e opanować p r z e p r a w y przez Dniepr. Z a d a n i e m k o l e j n e g o r z u t u było p r z e s u w a n i e się w k i e r u n k u do D n i e p r u w gotowości do f o r s o w a n i a rzeki. W celu zabezpieczenia operacji armii u t w o r z o n o a r m i j ną g r u p ę artylerii i a r m i j n ą g r u p ę moździerzy, które p o w i n n y podczas a r t y l e r y j s k i e g o p r z y g o t o w a n i a natarcia obezwładnić s y s t e m o g n i o w y broniącego się n i e p r z y j a ciela na głębokość 5 k m , wspierać piechotę p i e r w s z e g o r z u t u a r m i i w a ł e m o g n i o w y m na głębokość 1,5 km oraz zabezpieczyć w e j ś c i e do b i t w y 5 k o r p u s u z m e c h a n i z o w a nego i 6 k o r p u s u k a w a l e r i i gwardii. Dowódca a r m i i 7 października na o d p r a w i e d o w ó d c ó w podał do w i a d o m o ś c i ogólne zadania dla poszczególnych d y w i z j i (i i n n y c h z w i ą z k ó w ) , które w f o r m i e rozkazu b o j o w e g o nr 0012 przekazał w d n i u n a s t ę p n y m poszczeg ó l n y m sztabom. G ł ó w n y k i e r u n e k natarcia prowadził przez Połzuchy, Średni Diatiel, Szkłów nad Dnieprem. Przed d y w i z j a m i p i e r w s z e g o r z u t u stanęło n a s t ę p u j ą c e zadanie b o j o w e : — 42 d y w i z j a piechoty (dowódca gen. m j r N. N. Multan) w r a z z d w o m a p u ł k a m i artylerii l e k k i e j , 1309 puł-

k i e m artylerii p r z e c i w p a n c e r n e j , 133 p u ł k i e m m o ź d z i e r z y p r z y w s p a r c i u 27 b r y g a d y m o ź d z i e r z y miała przełamać obronę n i e p r z y j a c i e l a na około 1,5-kilometrowym odcink u : w y ł . Sukino, w y ł . Połzuchy, z d e c y d o w a n y m natarc i e m o p a n o w a ć w z g . 220,0, m. D u ż y Diatiel i w d a l s z y m ciągu nacierać w k i e r u n k u na Makarowkę. — 1 d y w i z j a piechoty (dowódca gen. b r y g . Z y g m u n t Berling) w r a z z p r z y d z i e l o n y m i d w o m a p u ł k a m i a r t y lerii l e k k i e j z 144 i 164 d y w i z j i piechoty, 538 p u ł k i e m m o ź d z i e r z y , 298 b a t a l i o n e m saperów, p r z y w s p a r c i u 67 b r y g a d y a r t y l e r i i haubic, miała przełamać obronę niep r z y j a c i e l a na około 2 - k i l o m e t r o w y m o d c i n k u : Połzuchy, w z g . 215,5, a n a s t ę p n i e nacierać w k i e r u n k u z a c h o d n i m i o p a n o w a ć r u b i e ż rzeki P n i e w k i na o d c i n k u D u ż y Diatiel i Średni Diatiel, po c z y m działać w k i e r u n k u Łosiew e k i Czuriłowa. — 290 d y w i z j a p i e c h o t y (dowódca gen. m j r I w a n G. Gasparian) w r a z z p r z y d z i e l o n y m i trzema p u ł k a m i artylerii l e k k i e j , 230 p u ł k i e m m o ź d z i e r z y , w s p i e r a n a p r z e z 71 b r y g a d ę artylerii l e k k i e j i d w a p u ł k i z 1 b r y g a d y artylerii p r z e c i w p a n c e r n e j , miała przełamać obronę nieprzyjaciela na około 1,5-kilometrowym odcinku: 100 m na p o ł u d n i o w y w s c h ó d od w z g . 215,5 i 300 m na p o ł u d n i o w y zachód od m. Lenino, m a j ą c j a k o zadanie' k o l e j n e o p a n o w a n i e r u b i e ż y P n i e w k i od m. Mały Diatiel do północnej części Moralewki i k o n t y n u o w a ć natarcie w k i e r u n k u : Mirowka, R u d k o w s z c z i n a , Sidorowka. Gotowość d o natarcia p i e r w s z e g o r z u t u d o w ó d c a a r m i i w y z n a c z y ł 11 p a ź d z i e r n i k a na godz. 20.00; czas artyler y j s k i e g o p r z y g o t o w a n i a — 90 m i n u t (później z w i ę k s z o no do 100 m i n u t ) . P i e r w s z y rzut, s k ł a d a j ą c y się z piechoty, miał f a k t y c z nie przełamać t y l k o p i e r w s z ą p o z y c j ę o b r o n y n i e p r z y j a ciela, b y z a p e w n i ć w p r o w a d z e n i e d o b i t w y k o r p u s u z m e c h a n i z o w a n e g o i w s p ó l n i e z n i m w y k o n y w a ć zadanie następne. K o r p u s z m e c h a n i z o w a n y i k o r p u s k a w a l e r i i m i a -

ły z m a r s z u f o r s o w a ć Dniepr. A r m i a w z m o c n i o n a dodatk o w o d y w i z j ą polską o p e ł n y c h stanach b o j o w y c h , korp u s e m z m e c h a n i z o w a n y m i k o r p u s e m k a w a l e r i i oraz inn y m i z w i ą z k a m i p r z e ł a m y w a ł a obronę n a 5-kilometrow y m odcinku, k t ó r y p o k r y w a ł się f a k t y c z n i e z szerokością całego pasa natarcia. To samo d o t y c z y szerokości p a s ó w działania i o d c i n k ó w przełamania przez poszczególne d y w i z j e . I tak 42 i 290 d y w i z j e p r z e ł a m y w a ł y obronę na o d c i n k u 1,5 km każda, a 1 d y w i z j a kościuszkowska n a 2 - k i l o m e t r o w y m odcinku. W y b ó r o d c i n k ó w przełamania w s k a z u j e , że ł42 d y w i z j a zgodnie z rozkazem p o w i n n a była ominąć d w a z n a j d u j ą c e się n a j e j s k r z y dłach p u n k t y oporu Sukino i Połzuchy i nacierać p r z e d e wszystkim w e w n ę t r z n y m i skrzydłami pierwszorzutowych p u ł k ó w . Nie m o ż n a j e d n a k nie dostrzec, że u s y t u o w a n i e w y m i e n i o n y c h p u n k t ó w oporu nie mogło pozostać bez w p ł y w u na przebieg walk 42 dywizji. 290 d y w i z j a nie musiała f o r s o w a ć Mierei i to s t w a rzało j e j s t o s u n k o w o k o r z y s t n i e j s z e w a r u n k i , choć w j e j pasie z n a j d o w a ł się j e d e n s i l n y p u n k t oporu w T r y g u b o w e j . Ciążył on j e d n a k m o c n o w stronę w z g . 215,5 z n a j d u j ą c e g o się całkowicie w pasie natarcia 1 d y w i z j i . Dow ó d c a 290 d y w i z j i p o w i e r z y ł o p a n o w a n i e T r y g u b o w e j p r a w o s k r z y d ł o w e m u i też n a c i e r a j ą c e m u w p i e r w s z y m rzucie 885 p u ł k o w i i j e d n e m u batalionowi 878 p u ł k u . D y w i z j a kościuszkowska, zgodnie z koncepcją gen. Gord o w a , nacierać miała w c e n t r u m p i e r w s z e g o r z u t u a r m i i na g ł ó w n y m k i e r u n k u j e j uderzenia w ścisłym współdziałaniu z p r a w y m sąsiadem. Pełny stan b o j o w y p o l s k i e j d y w i z j i pozwolił n a w y z n a c z e n i e j e j nieco szerszego pasa natarcia. Z n a j d o w a ł y się tu d w a silne p u n k t y oporu niep r z y j a c i e l a : Połzuchy i w z g . 215,5, k t ó r y c h zdobycie, a także T r y g u b o w e j , stanowiło f a k t y c z n i e treść zadania bliższego w s z y s t k i c h trzech d y w i z j i . Jego w y k o n a n i e w a runkowało wprowadzenie do b i t w y tzw. rzutu rozwinięcia armii w postaci k o r p u s u zmechanizowanego.

PRZYGOTOWANIE DO WALKI

D y w i z j a k o ś c i u s z k o w s k a przystąpiła d o b i t w y m a j ą c w s w o i m składzie: 1, 2 i 3 p u ł k i piechoty, 1 pułk artylerii l e k k i e j , 1 p u ł k czołgów średnich, 1 d y w i z j o n artylerii p r z e c i w p a n c e r n e j , 1 batalion szkolny, 1 k o m p a n i ę f i z y l i e r ó w (kobiety), 1 k o m p a n i ę rozpoznawczą, 1 batal i o n i k o m p a n i ę saperów, 1 k o m p a n i ę rusznic p r z e c i w p a n cernych, 1 k o m p a n i ę łądzności, 1 k o m p a n i ę chemiczną, k o m p a n i ę karną, 1 batalion sanitarny oraz urządzenia i służby tyłowe. Ogólny stan o s o b o w y d y w i z j i 11 października w y n o s i ł około 12 400 żołnierzy. Choć liczba ta przekraczała ogóln y stan e t a t o w y , brakowało j e d n a k k i l k u s e t oficerów. N a j w i ę k s z e b r a k i k a d r o w e istniały w n a j n i ż s z y c h ogniw a c h dowodzenia, spełniających szczególnie w a ż n ą rolę w czasie w a l k i . Na u z b r o j e n i u i w y p o s a ż e n i u d y w i z j i z n a j d o w a ł o s i ę : 4 7536 k a r a b i n ó w 1724 pistolety m a s z y n o w e 507 ręcznych k a r a b i n ó w m a s z y n o w y c h 166 ciężkich k a r a b i n ó w m a s z y n o w y c h 335 rusznic p r z e c i w p a n c e r n y c h 48 dział 45 mm — armata < 12 dział p u ł k o w y c h 76 mm — armata 24 działa d y w i z y j n e 76 mm — armata 12 dział 122 mm — h a u b i c 98 m o ź d z i e r z y 50 mm 163 moździerze 82 mm 32 czołgi T-34 średnie 7 czołgów T-70 l e k k i c h 3 samochody pancerne 248 s a m o c h o d ó w c i ę ż a r o w y c h i s p e c j a l n y c h 24 moździerze 120 mm 4

Sobczak,

Lenino—Warszawa—Berlin,

s.

110.

9 czołgów l e k k i c h T-70 32 czołgi średnie T-34 1756 koni. D y w i z j a k o ś c i u s z k o w s k a przystępowała d o p i e r w s z e g o b o j u jako d o b o r o w a jednostka w o j s k o w a , o p e ł n y m etat o w y m składzie o s o b o w y m , p r z e w i d z i a n y m etatem uzbrojeniu i wyposażeniu. D e c y z j ę do natarcia, która kształtowała się p o d w p ł y w e m o t r z y m a n e g o zadania i w ł a s n y c h możliwości, gen. B e r l i n g przedłożył do z a t w i e r d z e n i a gen. G o r d o w o w i 10 października i w t y m s a m y m d n i u postawił zadania p o d l e g ł y m d o w ó d c o m i s z e f o m służb. Zostały one p o t e m u j ę t e w f o r m i e rozkazu b o j o w e g o . N a z a j u t r z w godzinach r a n n y c h przesłano je do s z t a b ó w p u ł k ó w i s z e f ó w służb z w y r a ź n y m zaznaczeniem, że 11 października do godz. 14.00 k a ż d y d o w ó d c a do p l u t o n u włącznie p o w i n i e n znać dokładnie s w o j e zadania. Załączn i k d o w s p o m n i a n e g o w y ż e j rozkazu stanowiła p l a n o w a na tablica w a l k i z a w i e r a j ą c a sposób działania d y w i z j i . Zgodnie z n o w y m i zasadami natarcia d y w i z j a p r z y j m o wała głębokie d w u r z u t o w e u g r u p o w a n i e , m a j ą c w p i e r w s z y m rzucie 2 i 1 pułki, a w d r u g i m — 3 p u ł k piechoty; 2 i 1 p u ł k i u g r u p o w a ł y się w t r z y r z u t y batalionowe. G ł ó w n y w y s i ł e k d y w i z j i s k o n c e n t r o w a n y był n a p r a w y m s k r z y d l e w pasie przyszłego natarcia 2 p u ł k u piechoty. Głębokość zadań bliższych p u ł k ó w p i e r w s z e g o r z u tu wynosiła 1,5 k m ; głębokość do r u b i e ż y zadań następnych, stanowiących równocześnie zadanie bliższe d y w i z j i , wynosiła 7 k m . P n i e w k a , w y z n a c z a j ą c a głębokość zadania p u ł k ó w p i e r w s z e g o r z u t u i zadania następnego d y w i z j i , oddalona była od przedniego s k r a j u o b r o n y 17 k m . Szczegółowe zadania b o j o w e gen. B e r l i n g u j ą ł następująco: — 2 p u ł k piechoty pod d o w ó d z t w e m ppłk. G w i d o n a Czerwińskiego, nacierając n a p r a w y m s k r z y d l e d y w i z j i , w z m o c n i o n y p l u t o n e m dział p r z e c i w p a n c e r n y c h (2 sztuki)

i w s p a r t y p r z e z radziecki 494 pułk artylerii l e k k i e j i 538 pułk m o ź d z i e r z y miał przełamać obronę na 1-kilom e t r o w y m o d c i n k u od Połzuch do d r o g i - w ą w o z u biegn ą c e j w odległości około 0,5 km na południe od t e j m i e j scowości. Następnie p o w i n i e n nacierać w k i e r u n k u Piank o w o , Wiereszczaki. — 2 p u ł k miał przełamać obronę n i e p r z y j a c i e l a j e d n y m batalionem, w s p i e r a n y m przez artylerię p u ł k o w ą , którego w a l k ę zabezpieczać m i a ł y od północy i południa wchodzące s t o p n i o w o d o w a l k i pozostałe d w a bataliony. G ł ó w n y m o b i e k t e m natarcia w p i e r w s z y m etapie był p u n k t oporu w Połzuchach, w d r u g i m — w Puniszczach. Sukces p u ł k u w natarciu zależał w d u ż e j m i e r z e od z a p e w n i e n i a współdziałania z l e w o s k r z y d ł o w y m p u ł k i e m 42 d y w i z j i piechoty. 1 p u ł k p i e c h o t y p o d d o w ó d z t w e m ppłk. Franciszka Derksa, nacierający n a l e w y m s k r z y d l e d y w i z j i , w z m o c n i o n y 1 p l u t o n e m 2 baterii, 1 d y w i z j o n e m artylerii przec i w p a n c e r n e j oraz w s p a r t y 1 p u ł k i e m artylerii l e k k i e j , w p i e r w s z e j f a z i e p o w i n i e n przełamać obronę n i e p r z y j a ciela w c a ł y m s w o i m pasie natarcia, o p a n o w a ć w z g . 215,5 i k o n t y n u o w a ć natarcie w k i e r u n k u : chutor J u r k o w o , Mały Diatiel. Ogólna k o n c e p c j a działania 1 p u ł k u była p o d o b n a j a k u p r a w e g o sąsiada, to znaczy miał b y ć z g r u p o w a n y w t r z y r z u t y b a t a l i o n o w e (w kolejności: 1, 2, 3), obronę n i e p r z y j a c i e l a n a p i e r w s z e j p o z y c j i przełamać j e d n y m w z m o c n i o n y m b a t a l i o n e m i w p r o w a d z i ć następnie drugi, k t ó r y p o w i n i e n pogłębić w ł a m a n i e aż do r u b i e ż y zadania następnego p u ł k u . Trzeci r z u t p r z e z n a c z o n y był do osłon y l e w e g o skrzydła p r z e d e w e n t u a l n y m k o n t r a t a k i e m nieprzyjaciela. 3 p u ł k piechoty p o d d o w ó d z t w e m ppłk. Tadeusza Piot r o w s k i e g o w z m o c n i o n y 1 k o m p a n i ą czołgów średnich t w o r z y ł d r u g i rzut d y w i z j i . W i n i e n był ześrodkować się w r e j o n i e zarośli w odległości około 1 km na zachód od

Miereja

Wąwóz

w

rejonie

pozycji

1

batalionu

Szer. Aniela Krzywoń. Poległa 12 X 1943

Natarcie piechoty polskiej pod Lenino

Kpt. Władysław Wysocki, zastępca dowódcy 3 baonu 1 pp do spraw liniowych. Poległ 12 X 1943

Por. Mieczysław Kalinowski, zastępca dowódcy 1 dyuńzjonu artylerii ppanc. do spraw pol.-wych. Poległ 12 X 1943

Por. Roman Paziński, zastępca dowódcy 1 batalionu 1 pp do spraw pol.-wych. Poległ 12 X 1943

Fragment meldunku por. Pazińskiego z 11 X

Mjr Bronisław Lachowicz, dowódca 1 baonu 1 pp. Poległ 12 X 1943

Mjr Paweł Pietrow. Poległ 12 X 1943

Por. Grigorij Łachin. Poległ 12 X 1943

Gen. płk Fiodor Gryzłow, dowódca 222 dywizji piechoty

Schemat osiągniętej przez 3 pp rubieży w dniu 13 X

Rozkaz bojowy z 14 X 1943

Pik Wojciech Bewziuk, dowódca artylerii (17 V — 20X1 1943), a następnie do końca wojny dowódca 1 dywizji piechoty

Medal „Zasłużonym na Chwały" 12—13 X 1943

Mjr Antoni Frankowski, dowódca 1 pułku artylerii lekkiej (zdj. późniejsze)

Polu r. „Lenino"

Pomnik pod

na

zbiorowej

mogile

żołnierzy

polskich

Lenino

Mauzoleum

polsko-radzieckiego

na

215,5

wzgórzu

braterstwa

broni

poległych

m. B u d y z z a d a n i e m p u ł k u — po rozpoczęciu natarcia — p r z e s u w a ć się za 2 p u ł k i e m , obejść od południa Mojsiej e w o , a także Puniszcze i przez P i a n k o w o w y j ś ć n a d Pniewkę. T a k t y c z n y o d w ó d d o w ó d c y d y w i z j i t w o r z y ł batalion s z k o l n y , d o w o d z o n y przez m j r . Narcyza Rudzińskiego, oraz 3 k o m p a n i a czełgów. Samodzielna k o m p a n i a rozpoznawcza, p o d d o w ó d z t w e m por. A l e k s a n d r a Griszyna, rozdzielona została na małe g r u p y i miała w y k o n y w a ć takie m.in. zadania, j a k : prowadzenie obserwacji nieprzyjaciela z d y w i z y j n e g o p u n k t u o b s e r w a c y j n e g o , zbieranie d o k u m e n t ó w w okopach niemieckich, r o z w o ż e n i e d o k u m e n t ó w b o j o w y c h z e s z t a b u d y w i z j i do p u ł k ó w itp. 1 k o m p a n i a f i z y l i e r ó w (kobiet) przeznaczona została do służby w a r t o w n i c z e j w sztabie d y w i z j i i w p u ł k a c h piechoty. W skład o d w o d u ogólnego weszła także 3 k o m p a n i a czołgów. Dowódca 1 p u ł k u czołgów, p p ł k W o j n o w s k i , po przeg r u p o w a n i u p u ł k u d o r e j o n u w y j ś c i o w e g o , oddalonego 2 km na zachód od m. Nikolenki, określił zadania dla poszczególnych k o m p a n i i . — 2 k o m p a n i a czołgów T-34 w r a z z d w i e m a d r u ż y n a m i s a p e r ó w p o d d o w ó d z t w e m por. Jana K a l i n i n a w s p i e rać miała 2 p u ł k piechoty. — 1 k o m p a n i a czołgów T-34 z d r u ż y n ą s a p e r ó w p o d d o w ó d z t w e m por. Pawła Miszury p r z y g o t o w y w a ł a się do w a l k i w pasie 1 p u ł k u z p o d s t a w w y j ś c i o w y c h na w s c h o d n i m s k r a j u m. M o j s i e j e w o z z a d a n i e m współdziałania z piechotą w przełamaniu o b r o n y n i e p r z y j a c i e l a na przednim skraju. — 4 k o m p a n i a czołgów l e k k i c h T-70 ppor. W i k t o r a Czyczkowskiego, w s p i e r a j ą c natarcie I r z u t u d y w i z j i , wyruszała z podstawy w y j ś c i o w e j na wschodnim skraju m. M o j s i e j e w o z zadaniem zabezpieczenia s t y k u m i ę d z y 2 i 1 p u ł k a m i piechoty i wzięcia udziału w p r z e ł a m y -

w a n i u p i e r w s z e j p o z y c j i i osiągnięcia nakazanego r e j o n u zbiórki. D y w i z j a przystępowała do bitwy mając do dyspozycji artylerię organiczną, przydzieloną i wspierającą. A r t y lerię organiczną t w o r z y ł y : 1 pułk artylerii l e k k i e j , d y w i z j o n a r t y l e r i i p r z e c i w p a n c e r n e j , w k a ż d y m p u ł k u bateria dział 76 m m , bateria dział 45 mm i bateria m o ź d z i e r z y 120 m m . A r t y l e r i ę batalionową t w o r z y ł y p l u t o n dział 45 mm i k o m p a n i a m o ź d z i e r z y 82 m m . K a ż d a k o m pania p i e c h o t y miała p l u t o n m o ź d z i e r z y 50 m m . D y w i z j a na okres b i t w y otrzymała 308 i 494 pułki artylerii l e k k i e j (144 i 164 d y w i z j i ) oraz 538 p u ł k m o ź dzierzy. J e j natarcie wspierała 67 b r y g a d a h a u b i c oraz d o d a t k o w o moździerze®. Ogółem w d y s p o z y c j i d o w ó d c y artylerii 1 d y w i z j i płk. W o j c i e c h a B e w z i u k a w b i t w i e p o d Lenino z n a j d o w a ł y się 474 środki a r t y l e r y j s k i e organiczne, p r z y d z i e l o ne i w s p i e r a j ą c e . P r z y 2 - k i l o m e t r o w e j szerokości pasa natarcia 1 d y w i z j i dawało to teoretycznie nasycenie 237 luf na kilometr. Było to b. d u ż e nasycenie i odpowiadało n o r m o m stos o w a n y m w ó w c z a s w d y w i z j a c h radzieckich t y l k o na g ł ó w n y c h k i e r u n k a c h u d e r z e n i a (nasycenie w sąsiednich d y w i z j a c h wynosiło 220 i 282 środki a r t y l e r y j s k i e na 1 km frontu). Nasycenie to o d p o w i e d n i o wzrastało jeszcze przez działanie a r t y l e r i i a r m i j n e j na korzyść 1 d y wizji. T r u d n e w a r u n k i geograficzne, a zwłaszcza konieczność pokonania przez piechotę, artylerię i czołgi d o l i n y rzeki Mierei, określały zabezpieczenie i n ż y n i e r y j n e natarcia jako j e d e n z n a j p o w a ż n i e j s z y c h c z y n n i k ó w z a p e w n i a j ą cych odniesienie sukcesu w b i t w i e . Realizowano je w d w ó c h etapach: w okresie w y c h o d z e n i a oddziałów w r e j o n koncentracji B u d y , P a ń k o w o , N i k o ł a j e w k a i podczas bezpośredniego p r z y g o t o w a n i a i p r o w a d z e n i a natar1

Arch. kto. Obrony ZŚRE. »«pól 38«, %. 1—Ś.

cia. W p i e r w s z y m etapie, zgodnie z zarządzeniem d o w ó d cy d y w i z j i z 5 października, saperzy p u ł k o w i w r a z z piechotą r e m o n t o w a l i drogę z m. K i s l a k i do Krasnego (1 i 2 pułki) i z Kogoiłowa do Monczyna (3 pułk). W d r u g i m etapie, zgodnie z p l a n e m s z e f o s t w a w o j s k i n ż y n i e r y j n y c h armii, w pasie natarcia saperzy 1 d y w i z j i m i e l i w y b u d o w a ć d w a m o s t y o nośności 60 ton — j e d e n na p r a w y m (nr 3), a d r u g i na l e w y m s k r z y d l e (nr 4) natarcia d y w i z j i oraz p r z y g o t o w a ć do p r z e p r a w y bród z n a j d u j ą c y się w pasie działania 1 pułku. Ponadto w r e j o n i e S y s o j e w a i L e n i n o z n a j d o w a ł y się p r z y g o t o w a n e przez sąsiadów m o s t y także o nośności 60 ton. Mosty te m o g ł y zabezpieczyć w k r ó t k i m czasie p r z e p r a w ę przez rzekę dużych związków pancernych i artyleryjskich. Trudność polegała na t y m , że p r z e d f r o n t e m natarcia d y w i z j i z n a j d o w a ł a się szeroka, licząca ok. 600 m, podmokła dolina rzeki w y m a g a j ą c a także i n ż y n i e r y j n e g o zabezpieczenia. P l a n tego j e d n a k nie p r z e w i d y w a ł , a przep r o w a d z o n y w t r u d n y c h w a r u n k a c h rekonesans przez o f i c e r ó w d y w i z j i też nie pozwolił na dokładne zorientow a n i e się co do s a m e j doliny. W nocy z 11 na 12 października w y d z i e l o n e d r u ż y n y s a p e r ó w z p u ł k ó w z n a j d u j ą c y c h się w p i e r w s z y m rzucie dokonały rozpoznania b r o d ó w na rzece Mierei, p ó l m i n o w y c h oraz w y k o n a ł y przejścia w zaporach z d r u t u kolczastego. N a czas b i t w y zorganizowano w y s u n i ę t e stanowiska dowodzenia, które rozmieszczono w p o r o ś n i ę t y m krzakami w ą w o z i e w odległości około 3 km od p r z e d n i e g o skraj u . 11 października od godz. 19.00 z n a j d o w a ł się tu pierw s z y rzut sztabu, natomiast reszta pozostawała na stan o w i s k u d o w o d z e n i a w Nikołajewce. Dowódca d y w i z j i dowodził z p u n k t u o b s e r w a c y j n e g o z n a j d u j ą c e g o się na z a c h o d n i m stoku wzgórza m i ę d z y S y s o j e w e m i Mojsiej e w e m w odległości 1 km od przedniego s k r a j u . Dobre pole w i d z e n i a na głębokość do 3 km pozwalało na bezpo-

średnią o b s e r w a c j ę p r z e b i e g u w a l k i na całej p i e r w s z e j p o z y c j i n i e p r z y j a c i e l a , a także na o b s e r w a c j ę p r z e b i e g u w a l k sąsiadów. Zastępca d o w ó d c y d y w i z j i d o s p r a w lin i o w y c h płk Bolesław K i e n i e w i c z i p o l i t y c z n o - w y c h o w a w c z y c h p p ł k W ł o d z i m i e r z Sokorski zostali s k i e r o w a n i d o p u ł k ó w p i e r w s z e g o rzutu. R ó w n o c z e ś n i e na s t a n o w i s k u dowodzenia w N i k o ł a j e w ce z n a j d o w a l i się: d r u g i zastępca d o w ó d c y d y w i z j i do s p r a w l i n i o w y c h płk Stanisław Galicki, a do s p r a w polityczno-wychowawczych m j r Jakub Prawin T u też p r z e b y w a ł o k i e r o w n i c t w o k w a t e r m i s t r z o s t w a . Stanowiska d o w o d z e n i a p i e r w s z o r z u t o w y c h p u ł k ó w z n a j d o w a ł y się w p o b l i ż u trzeciego rzutu, a p u n k t y o b s e r w a c y j n e bezpośrednio za p i e r w s z y m rzutem. G ł ó w n y m ś r o d k i e m łączności był telefon. Dowódca d y w i z j i w trosce o u t r z y m a n i e stałego k o n t a k t u z p o d l e g ł y m i d o w ó d c a m i nakazywał, a b y p a m i ę t a l i o t y m , że telefonista jest zawsze tam, gdzie d o w ó d c a : „Pamiętać o zasadzie: łączność w górę... dla łączności z górą mieć w k a ż d e j c h w i l i p r z y sobie środek łączności (przede w s z y s t k i m telefon), w k a ż d e j c h w i l i do osiągnięcia przez sztab w y ż s z y dla o t r z y m a n i a r o z k a z ó w " 7 . Łączność telefoniczna m i ę d z y s t a n o w i s k a m i d o w o d z e nia, p u n k t a m i o b s e r w a c y j n y m i a b a t a l i o n a m i i p u ł k o w y m i g r u p a m i artylerii n a p o d s t a w a c h w y j ś c i o w y c h była w pełni rozwinięta, ale w czasie t r w a n i a w a l k i w y ł o n i ł y się p e w n e trudności. Łączność telefoniczną w n i e w i e l k i m t y l k o stopniu uzupełniała łączność radiowa. Ta j e d n a k pozostawała g ł ó w n y m ś r o d k i e m łączności w artylerii. Okres p r z y g o t o w a w c z y do b i t w y , k t ó r y trwał od 9 do ś w i t u 12 października, w y p e ł n i o n y był i n t e n s y w n ą pracą o r g a n ó w zabezpieczenia tyłów. Zmierzano do tego, a b y ' W czasie w o j n y o b o w i ą z y w a ł a zasada, że na s t a n o w i s k a zastępców d o w ó d c y w m i a r ę możności w y z n a c z a n o d w ó c h oficerów. 7 Rozkaz b o j o w y d o w ó d c y 1 d y w i z j i piechoty nr 13 z 9 X 1943. W: Organizacja i działania bojowe ludowego Wojska Polskiego 1943—1945, t. II, cz. I, W a r s z a w a 1964, s. 32.

d y w i z j a p r z y s t ę p u j ą c d o w a l k i posiadała konieczne środki, a żołnierze m i e l i z a p e w n i o n e w y ż y w i e n i e i zorganizowaną p o m o c m e d y c z n ą . 9 p a ź d z i e r n i k a d o w ó d c a d y w i z j i polecił, by w ciągu d w ó c h n a j b l i ż s z y c h d n i uzupełnić w pułkach zapasy ż y w n o ś c i , a m u n i c j i i m u n d u r o w o - t a b o r o w e . Do czasu rozpoczęcia w a l k i u z u p e ł n i o n o u m u n d u r o w a n i e i oporządzenie żołnierzy, k t ó r z y idąc do b o j u m i e l i na sobie: płaszcz, plecak (a w n i m zapasową bieliznę, żelazną porcję żywności, s u c h y p r o w i a n t na 3 dni, o p a t r u n k i i n d y w i d u a l n e , p r z e d m i o t y osobistego u ż y t k u ) , a m u n i c j ę , granaty, czapkę i hełm. N i e z w y k l e w a ż n a była organizacja d o w o z u a m u n i c j i i ś r o d k ó w ż y w n o ś c i o w y c h z d y w i z y j n e g o p u n k t u zaopatrzenia do p u ł k o w y c h p u n k t ó w gospodarczych i d a l e j do batalionów, k o m p a n i i i poszczególnych żołnierzy. W k w a t e r m i s t r z o s t w i e d y w i z j i liczono się j e d n a k z trudnościami i dlatego w r ę c z o n o żołnierzom po t r z y racje dzienne. Niedomagania w y n i k a ł y z b r a k u p a l i w a oraz nie n a j l e p i e j p r z y g o t o w a n y c h d r ó g d o w o z u , chociaż saperzy czynili bardzo d u ż o i stan d r ó g znacznie p o p r a w i l i . W nocy z 11 na 12 października, bezpośrednio p r z e d bitwą, d o r e j o n u N i k o ł a j e w k i przesunięto urządzenia t y łowe d y w i z j i . D y w i z y j n y p u n k t m e d y c z n y przeniesiono do północnej części w s i Słobodka, w p o ł u d n i o w e j zaś rozwinął się także szpital radziecki 33 armii. Zaopatrzenie d y w i z j i w a m u n i c j ę było dobre, p o z w a lało na w y k o n a n i e a r t y l e r y j s k i e g o p r z y g o t o w a n i a i w s p a r cia piechoty. Zgodnie z rozkazem d o w ó d c y artylerii d y w i z j i ( w y t y c z n e szefa sztabu artylerii 33 armii) w czasie a r t y l e r y j s k i e g o p r z y g o t o w a n i a zamierzano z u ż y ć 0,6 j e d nostki ognia, a podczas w s p a r c i a p i e c h o t y w a ł e m ogniow y m — 0,25 jednostki. Taką m n i e j w i ę c e j ilością a m u n i c j i d y s p o n o w a ł a 67 b r y g a d a h a u b i c w s p i e r a j ą c a natarcie dywizji. Jak n a j l e p s z e p r z y g o t o w a n i e d y w i z j i d o w a l k i współ-

nie z oddziałami radzieckimi o w y z w o l e n i e k r a j u było j e d n y m z g ł ó w n y c h m o t y w ó w całej p r a c y szkoleniowo- w y c h o w a w c z e j w obozie sieleckim i w czasie dofrontow e g o m a r s z u . „ K a ż d y żołnierz m u s i wiedzieć, o co toczy się p i e r w s z a w a l k a n a s z e j d y w i z j i " — m ó w i ł p p ł k Sokorski na o d p r a w i e oficerskiej 9 października. Tego sam e g o d n i a d o w ó d c a 1 d y w i z j i , gen. Berling, w y d a ł rozkaz nr 12 w z y w a j ą c y w s z y s t k i c h żołnierzy do w a l k i 0 w y z w o l e n i e Polski. „ T o w a r z y s z e broni! Przed n a m i ś m i e r t e l n y wróg. Nadszedł wreszcie u p r a g n i o n y czas zmierzenia się z N i e m c e m , nadszedł czas k r w a w e j p o m s t y za łzy, pogorzeliska, cmentarze i d o m y udręczeń. Nasz o d w e t m u s i o d p o w i a d a ć o g r o m o w i cierpień, jakie zadał Niemiec naszej Ojczyźnie. Na zimno, z w y r a c h o w a n i e m b ę d z i e m y z a d a w a ć ciosy. Niech nie zadrży litością nasze serce, niech nie z a d r ż y ręka. P e w n e , s p o k o j n e w a s z e oko niech śle celne pociski. S p o k o j n y , nieustraszony i bezustanny odgłos naszych k r o k ó w n i e c h a j straszy Niemca w d z i e ń i w nocy. Nie d a w a j m y w r o g o w i o d p o c z y n k u ni w y t c h n i e n i a , a n i w dzień, ani w nocy. Niech w a s z e bagn e t y i w a s z e pociski p a d a j ą spokojnie, ale p e w n i e , j a k topór drwala. Nasze siły m u s z ą b y ć z u ż y w a n e mądrze, bo śmierteln y c h ciosów m u s i m y zadać wiele, tak wiele, by z nawiązką w y r ó w n a ć rachunek. W i e l k i e i t r u d n e jest nasze zadanie. My to zadanie m u s i m y w y p e ł n i ć i w y p e ł n i m y . W y r ą b i e m y sobie drogę do Polski i p r z y n i e s i e m y j e j Wolność 1 Niepodległość. Trzeba, a b y k a ż d y z nas wiedział i zdawał sobie sprawę z tego, że skoro w a l c z y m y , s k ł a d a m y ofiarę k r w i i z n a c z y m y m o g i ł a m i nasz szlak ku Ojczyźnie, to nasz głos w Ojczyźnie nie m o ż e b y ć i nie będzie lekceważo-

Ily. N i e ntfesifeiAy krajoWr żadzsyeh g o t o w y c h A z o t ó w ani n a k a z ó w u s t r o j u . O t y m decydował będzie sam k r a j . Z a p e w n i ć k r a j o w i s w o b o d n e w y p o w i e d z e n i e się — to nasze zadanie. S t w o r z y m y tymczasową władzę i zap e w n i m y j e j s w o b o d ę pracy. C z u j n i e b ę d z i e m y stać na posterunku... i strzec będziem y naszego s o j u s z u z e Z w i ą z k i e m Radzieckim, k t ó r e m u c h c e m y dochować w i e r n o ś c i s o j u s z n i c z e j i serdecznej przyjaźni. W e w n ą t r z domagać się b ę d z i e m y r ó w n e g o startu dla w s z y s t k i c h bez różnicy narodowości, religii i p o z y c j i społecznej, nadzielenia chłopów ziemią, s p r a w i e d l i w e g o podziału dochodu z p r a c y społeczeństwa, kontroli społeczeństwa nad d o c h o d a m i w i e l k i c h przedsiębiorstw i likw i d o w a n i a w i e l k i e j własności z i e m s k i e j na korzyść chłop ó w i wreszcie dostatniego zaopatrzenia tych, którzy 0 nową, szczęśliwą Polskę w a l c z y l i . K a ż d y w Polsce m u s i o t r z y m a ć o d p o w i e d n i ą do s w o j e j k w a l i f i k a c j i pracę, opłacaną tak, by mógł żyć dobrze, stosownie do s w y c h potrzeb, i u t r z y m a ć s w o i c h n a j b l i ż s z y c h oraz mieć z a g w a rantowaną opiekę w chorobie i na starość. Muszą zniknąć m i e j s c y i w i e j s c y nędzarze, nie będzie dzieci nie z n a j ą cych s m a k u c u k r u i tęskniących do szkoły. S p r a w i e d l i wość m u s i b y ć w y m i e r z o n a zgodnie z t y m i p o s t u l a t a m i 1 m u s i b y ć j e d n a dla w s z y s t k i c h . W w y p e ł n i e n i u t y c h żądań w i d z i m y szczęście O j c z y z n y i b ę d z i e m y je realizować, na straży ich b ę d z i e m y stać. F o r m a w y p e ł n i e n i a t y c h żądań n a l e ż y do p r z y s z ł e j n a s z e j w ł a d z y p a ń s t w o w e j . W i e m y , że s t a w i a j ą c te żądania, i d z i e m y po linii p o t r z e b i p r a g n i e ń Narodu, bo d y k t u j e je n a m gorąca miłość do O j c z y z n y i p r a g n i e n i e z a p e w n i e n i a j e j p o k o j u i szczęścia. I d z i e m y po drodze j a s n e j i u c z c i w e j i z t e j drogi nie z e j d z i e m y . C h c e m y w i dzieć w naszych szeregach wszystkich, k t ó r y m szczęście Polski leży na sercu, bez różnicy p r z e k o n a ń politycznych.

Chcemy budować gmach nowej, szczęśliwej Ojczyzny p r z y współdziałaniu wszystkich. Dla w r o g ó w d e m o k r a c j i i wolności, d l a s z k o d n i k ó w i warchołów g n i e w N a r o d u z n a j d z i e ś r o d k i p o s k r o m i e n i a i m y b ę d z i e m y jego narzędziem. Naprzód do w a l k i żołnierzu 1 D y w i z j i Przed n a m i w i e l k i , ś w i ę t y cel, a na drodze ś m i e r t e l n y wróg Po jego t r u p i e droga do Polski Do w a l k i i do z w y c i ę s t w a ! Niech ż y j e Polska! Dowódca 1 Polskiego K o r p u s u PSZ w ZSRR Zygmunt Berling generał b r y g a d y " 8 N a s p e c j a l n e j o d p r a w i e zastępców d o w ó d c ó w p u ł k ó w m j r J a k u b P r a w i n zwrócił u w a g ę n a konieczność dokładnego w y j a ś n i e n i a w s z y s t k i m żołnierzom, że t r u d n e zadanie b o j o w e stojące p r z e d d y w i z j ą w y m a g a ć będzie pełnego napięcia sił f i z y c z n y c h i psychicznych. W a ż n e też było u o d p o r n i e n i e żołnierzy na ogień i m e t o d y w a l k i niep r z y j a c i e l a oraz na p i e r w s z e straty, które są w k a ż d e j w a l c e nieuniknione. Obok p s y c h o l o g i c z n y c h aspektów, które dla każdego żołnierza nabierają szczególnego znaczenia (około 8 0 % żołnierzy w s t ę p o w a ł o d o b o j u p o d L e n i n o p o raz p i e r w szy), aparat p o l i t y c z n o - w y c h o w a w c z y akcentował, że doskonałe uzbrojenie, j a k i m d y s p o n u j e d y w i z j a , m u s i b y ć poparte z d e c y d o w a n y m działaniem, umiejętnością jego w y z y s k a n i a oraz wolą w a l k i , m ę s t w e m i odwagą żołnierską. A b y zaszczepić żołnierzom o d w a g ę i m ę s t w o , oficer o w i e o d w o ł y w a l i się do h o n o r u żołnierskiego i do p r z y 8 R o z k a z d o w ó d c y 1 K o r p u s u P o l s k i c h Sił Z b r o j n y c h w Z S R R nr 12 z 9 X 1943 r„ CA W, III-502. s. 11—12.

sięgi w o j s k o w e j . P o c z ą w s z y od 10 października nasilenie p r a c y w y c h o w a w c z e j potęgowało się, a oficerowie, stos u j ą c różne j e j f o r m y , n a j c z ę ś c i e j bezpośrednie r o z m o w y , pozostawali z żołnierzami p r z e z cały czas p r z e d b i t w ą . W rozkazie d z i e n n y m z 9 p a ź d z i e r n i k a 1943 r., p o d s u m o w u j ą c p r z y g o t o w a n i e d y w i z j i , j e j dowódca s t w i e r dził, że „nastroje p a t r i o t y c z n e m a s y żołnierskiej d a j ą g w a r a n c j ę , że żołnierze spełnią s w ó j o b o w i ą z e k i dochow a j ą p r z y s i ę g i złożonej n a m o j e ręce" Działanie b o j o w e d y w i z j i poprzedziło z l u z o w a n i e j e d nostek radzieckich i zajęcie p o d s t a w w y j ś c i o w y c h do n a tarcia. 11 p a ź d z i e r n i k a rano czołowe b a t a l i o n y p i e r w s z o r z u t o w y c h p u ł k ó w znalazły się w b e z p o ś r e d n i e j styczności z n i e p r z y j a c i e l e m : 1 batalion 1 p u ł k u p i e c h o t y p o d d o w ó d z t w e m m j r . Bronisława Lachowicza n a l e w y m s k r z y d l e i 1 batalion 2 p u ł k u p i e c h o t y kpt. K a z i m i e r z a Sławińskiego n a p r a w y m s k r z y d l e d y w i z j i . A r t y l e r i a gotowość do otwarcia ognia osiągnęła 11 października o godz. 19.00. Noc poprzedzającą b i t w ę żołnierze d y w i z j i kościuszk o w s k i e j , p o d o b n i e j a k sąsiedzkich d y w i z j i radzieckich, spędzili na stanowiskach b o j o w y c h i w okopach. Noc z 11 na 12 października tak oto w s p o m i n a uczestnik bitw y , Leon Małek: „Właściwie należało iść spać, ale była to ostatnia noc p r z e d b o j e m . Przed p i e r w s z y m b o j e m . T e odczucia m o ż e zrozumieć w pełni t y l k o żołnierz. Nie było c h y b a w ś r ó d nas nikogo, kto nie w i e r z y ł b y głęboko, że n a z a j u t r z pozostanie z d r o w y , a co n a j w a ż n i e j s z e ż y w y . A j e d n a k z z a k ą t k ó w świadomości w y p ł y w a ł lęk, c h w y t a ł za włosy, nie pozwalał m y ś l e ć o n i c z y m i n n y m , j a k t y l k o o t y m momencie, k i e d y trzeba będzie w y s k o c z y ć z r o w u i biec 9 R o z k a z b o j o w y d o w ó d c y 1 d y w i z j i n r 580 z 9 X . (Gen. B e r l i n g s p r a w o w a ł p r z e z j a k i ś czas d o w ó d z t w o 1 d y w i z j i i 1 k o r p u su). R o z k a z e m t y m k o r p u s o f i o e r ó w o ś w i a t o w y c h 1 d y w i z j i p r z e mianowano na korpus oficerów polityczno-wychowawczych. CAW, 111-489, s. 121—122.

p r z e z gołe p o l e j a k ż y w y cel dla wroga. Był to wieczór, g d y w i e l u z nas robiło r o z r a c h u n e k z d o t y c h c z a s o w y m życiem, żegnało w m y ś l a c h s w y c h b l i s k i c h — żony, d z i e ci, rodziców. Większość nadrabiała m i n a m i " Był to n a t u r a l n y l u d z k i odruch. Nikt nie rodzi się boh a t e r e m . W s z y s c y pragną» żyć. Zadaniem d o w ó d c ó w i o f i c e r ó w p o l i t y c z n o - w y c h o w a w c z y c h było p o m ó c żołnierzom w p r z e z w y c i ę ż e n i u rodzącego się lęku, o b a w o życie. Tu w okopach w i e l k i e , słuszne cele p o l i t y c z n e trzeba b y ł o przekładać na proste, zrozumiałe zdania z w i ą z a n e z otuchą, n a d z i e j ą , z p o d t r z y m y w a n i e m ducha b o j o w e g o . W o k o p a c h p r z e b y w a ł także k a p e l a n d y w i z j i , m j r ks. W i l h e l m Franciszek K u b s z . A p e l o w a ł do uczuć pat r i o t y c z n y c h żołnierzy, zachęcając, a b y w y p e ł n i a l i z hon o r e m s t a w i a n e i m zadania. Spełniał r ó w n i e ż s w ó j kapłański o b o w i ą z e k w o b e c żołnierzy, k t ó r z y tego pragnęli. O c z e k i w a n i o m n a rozkaz w y r u s z e n i a d o b o j u t o w a r z y szyło w z m o ż o n e o s t r z e l i w a n i e p r z e z n i e p r z y j a c i e l a p o z y c j i w y j ś c i o w y c h o g n i e m a r t y l e r y j s k i m . Jak w y n i k a z j e d y n e j r e l a c j i ppor. rez. E d w a r d a Klisia, N i e m c y zdołali ustalić, ż e n a p o z y c j a c h w y j ś c i o w y c h z n a j d u j e się polska d y w i z j a i 11 p a ź d z i e r n i k a o godz. 21.00 rozpoczęli n a d a w a n i e przez m e g a f o n y r a d i o w e j a u d y c j i w j ę z y k u p o l s k i m od Mazurka Dąbrowskiego, a n a s t ę p n i e w z y w a l i do przechodzenia n a stronę niemiecką. A u d y c j a w y w a r ł a n a Polakach w r a ż e n i e w r ę c z o d w r o t n e o d oczekiwanego. W y w o ł a ł a chęć j a k n a j s z y b s z e g o w y r u s z e n i a d o b o j u . 10

L.

s. 41—42.

Małek,

Strzępy

żołnierskiej

epopei,

Warszawa

1968,

BITWA

ROZPOZNANIE WAŁKA

B i t w ę poprzedzało r o z p o z n a w a n i e w a l k ą s y s t e m u i siły o b r o n y n i e m i e c k i e j p r z e d f r o n t e m całej 33 armii. Nie można bowiem rozpatrywać b i t w y tylko z punktu widzenia j e d n e j d y w i z j i , zwłaszcza k i e d y w y k o n y w a ł a ona s w o j e zadanie wespół z d w i e m a sąsiednimi. Współzależności d o t y c z y ł y z a r ó w n o p o c z y n a ń wroga, j a k i działań b o j o w y c h w o j s k nacierających. R o z p o z n a w a n i e p o z y c j i n i e p r z y j a c i e l a było j e d n y m ze stałych zadań w s z y s t k i c h jednostek. Dowódca 33 armii, gen. Gordow, miał do tego r o d z a j u przedsięwzięcia szczególne p o w o d y . Pauza w działaniach z a c z e p n y c h była b a r d z o krótka, a zadanie w y j ą t k o w o trudne. O b s e r w a c j a w s z e l k i c h ruc h ó w w o j s k przez w y z n a c z o n y c h żołnierzy-obserwatorów w plutonach, kompaniach, batalionach, pułkach, m i m o zaa n g a ż o w a n i a z n a c z n e j l i c z b y ludzi, nie mogła o d p o w i e dzieć na w s z y s t k i e pytania. Dlatego też rozpoznanie w a l ką, przez s k i e r o w a n i e na p r z e d n i s k r a j o b r o n y niemieck i e j p o j e d n y m batalionie z k a ż d e j p i e r w s z o r z u t o w e j d y w i z j i , było w operacjach zaczepnych w o j s k radzieckich generalną zasadą. P r o w a d z o n o je albo bezpośrednio przed

m a j ą c y m nastąpić natarciem albo na 1—2 d n i p r z e d j e g o rozpoczęciem. W p i e r w s z y m p r z y p a d k u r o z p o z n a w a n i e w a l k ą p r z y p o m y ś l n y m jego przebiegu mogło stanowić początek natarcia. W d r u g i m było f o r m ą uzupełnienia pozostających w d y s p o z y c j i d o w ó d c ó w d a n y c h o środkach o g n i o w y c h i u g r u p o w a n i u w o j s k nieprzyjaciela. Miało to szczególne znaczenie dla artylerii, g d y ż p o z w a l a ł o na dokładniejsze p r z y g o t o w a n i e ognia. W b i t w i e p o d L e n i n o w y s t ą p i ł y oba p r z y p a d k i . 11 października p r o w a d z i ł y rozpoznanie w a l k ą siłami p o j e d n y m batalionie sąsiednie d y w i z j e radzieckie. Z tego też n a l e ż y w y c i ą g n ą ć wniosek, że miało ono na celu nieu j a w n i e n i e k i e r u n k u głównego uderzenia armii, który, n i e w ą t p l i w i e , z n a j d o w a ł się w pasie 1 p o l s k i e j d y w i z j i piechoty. Dowódca d y w i z j i , gen. Z y g m u n t Berling, 11 października w godzinach w i e c z o r n y c h otrzymał od d o w ó d c y 33 a r m i i rozkaz, by n a z a j u t r z o godz. 6.00 (czasu w s c h o d nioeuropejskiego) siłami j e d n e g o batalionu w pasie natarcia d y w i z j i p r z e p r o w a d z i ł rozpoznanie w a l k ą . Podobne zadanie o t r z y m a l i generałowie Multan i Gasparian. Dow ó d c a a r m i i sądził, że n i e p r z y j a c i e l w y c o f a ł się z p r z e d n i e j p o z y c j i o b r o n y i n i e o c z e k i w a n e u d e r z e n i e trzech b a t a l i o n ó w pod osłoną artylerii (trzy d y w i z j o n y ) przekształci się w ogólne natarcie. Był to w ś w i e t l e u z y s k a n y c h w y n i k ó w w d n i u p o p r z e d n i m w a r i a n t bardzo optym i s t y c z n y , choć nie p o z b a w i o n y p e w n y c h cech realizmu. T r w a j ą c e natarcie o b u a r m i i z g r u p o w a n i a centralnego mogło w p ł y n ą ć na d e c y z j ę d o w ó d c y 39 k o r p u s u pancernego zaniechania oporu. Tak j e d n a k nie było. Gen. B e r l i n g w y d a ł niezwłocznie rozkaz d o w ó d c y 1 p u ł k u piechoty, ppłk. Derksowi, a b y p r z y g o t o w a ł w ciągu nocy do rozpoznania 1 batalion m j r . Bronisława Lachowicza, ale jednocześnie zwrócił się do gen. Gordowa — za p o ś r e d n i c t w e m szefa sztabu armii gen. m j r . K i n o s j a n a — by odwołał rozkaz, a rozpoznanie

p r z e p r o w a d z i ł t y l k o patrolami. Obie propozycje, nie odp o w i a d a j ą c e o g ó l n y m założeniom o p e r a c y j n y m , nie m o gły b y ć p r z y j ę t e . Dowódca 1 p u ł k u p r z y b y ł na p u n k t d o w o d z e n i a m j r . Lachowicza z n a j d u j ą c y się n a stoku w z g ó r z a w e w s i M o j s i e j e w o 12 października po godzinie 4.00, przek a z u j ą c rozkaz d o w ó d c y d y w i z j i o rozpoczęciu siłami 1 b a t a l i o n u rozpoznania w a l k ą o godz. 6.00. Było to zaskoczenie dla d o w ó d c y 1 batalionu, k t ó r y u ś w i a d a m i a j ą c sobie całą s y t u a c j ę miał odpowiedzieć: „no to pięćdziesiąt procent m e g o batalionu j u ż nie m a " . N a w e t jeżeli tak nie powiedział, to fakt, że na p r z y g o t o w a n i e tak t r u d n e g o zadania pozostawało z a l e d w i e d w i e godziny, musiał w p ł y n ą ć na jego przebieg. Historycy zastanawiają się, co było p r z y c z y n ą , że d o w ó d c a pułku, k t ó r y otrzymał rozkaz 11 października o godz. 20.45, przekazał go w y k o n a w c y dopiero p o s i e d m i u godzinach. M j r Lachowicz, jego zastępca do s p r a w p o l i t y c z n o - w y c h o w a w c z y c h , por. R o m a n Paziński, i szef sztabu batal i o n u por. Stanisław Olechnowicz u d a l i się na p r z e d n i s k r a j w r e j o n 2 k o m p a n i i . W p i e r w s z e j transzei d o w ó d c a batalionu w y z n a c z y ł do rozpoznania w a l k ą 2 i 3 k o m p a nię (dowódcy chor. K a z i m i e r z D u m i c z i por. A d o l f W y socki). Obie k o m p a n i e na sygnał c z e r w o n e j r a k i e t y m i a ł y w y r u s z y ć do natarcia: p o d e j ś ć do Mierei, s f o r s o w a ć ją na środkach podręcznych, s p r o w o k o w a ć n i e p r z y j a c i e l a do otwarcia ognia, zaatakować p r z e d n i s k r a j n i e p r z y j a ciela, k i e r u j ą c się w stronę w z g ó r z a 215,5 stanowiącego g ł ó w n y p u n k t oporu w r o g a p r z e d f r o n t e m 1 p u ł k u . W p r z y p a d k u odniesionego sukcesu miało to oznaczać początek ogólnego natarcia. P u n k t u a l n i e o godz. 5.55 w y d z i e l o n e d y w i z j o n y artylerii 42 d y w i z j i , 1 p o l s k i e j i 290 d y w i z j i w y k o n a ł y pięciominutową, ale silną nawałę ogniową, skierowaną na p r z e d n i s k r a j o b r o n y n i e m i e c k i e j . Pod j e j osłoną o godz. 6.00 w y r u s z y ł y do natarcia p i e r w s z e pododdziały

d y w i z j i p i e r w s z e g o r z u t u armii. B y ł y w ś r ó d nich d w i e polskie k o m p a n i e . Bitwa, k t ó r e j celem d o r a ź n y m było przełamanie obrony oddziałów 39 k o r p u s u pancernego w r o g a n a d rzeką Miereją, a d a l s z y m osiągnięcie Dniepru, rozpoczęła się. Gen. B e r l i n g tak w s p o m i n a ł tę c h w i l ę : „Dnia 12 p a ź d z i e r n i k a o godz. 6.00 w y s z ł o natarcie rozp o z n a w c z e — 1 b a t a l i o n e m 1 pułku, w s p a r t e j e d n y m d y w i z j o n e m artylerii. ...Oficerowie r o z s t a w i l i się w z d ł u ż linii z a j m o w a n e j przez batalion i podali k o m e n d ę : Naprzód! Żołnierze z d e c y d o w a n i e i o d w a ż n i e w y s k o c z y l i z okopów. We w z o r o w y m rzec m o ż n a p o r z ą d k u p i e r w s i polscy żołnierze p o d osłoną m g ł y osiągnęli Miereję. Częściowo p o p r z e z położenie kładki, a w większości w b r ó d p o k o n a n o p i e r w s z ą przeszkodę. Do o k o p ó w n i e p r z y j a c i e l a pozostało jeszcze od 200 do 300 m. N i e m c y p r z y c z a j e n i n a p r z e d n i m s k r a j u s w e j o b r o n y p o z w o l i l i zbliżyć się p o l s k i m żołnierzom n a odległość z a p e w n i a j ą c ą w y j ą t k o wą skuteczność ognia z b r o n i m a s z y n o w e j . Z odległości 200 i m n i e j m e t r ó w otworzono m o r d e r c z y ogień z broni m a s z y n o w e j , r y k n ę ł y także sześciolufowe m o ź d z i e r z e (tzw. k r o w y ) . Część a t a k u j ą c y c h żołnierzy z m u s z o n a była zaleć i okopać się na p r z e d p o l u p r z e d zap o r a m i z d r u t u kolczastego o b r o n y n i e m i e c k i e j , ale k i l k u p l u t o n o m udało się o p a n o w a ć p i e r w s z ą transzeję i zlikw i d o w a ć załogi gniazd o g n i o w y c h . Był to p i e r w s z y odniesiony p o d L e n i n o sukces" \ Natarcie na w z g . 215,5 trwało dalej, lecz s i l n y ogień m o ź d z i e r z y i artylerii oraz w y c h o d z ą c y na skrzydło p i e r w s z y n i e m i e c k i kontratak z m u s i ł y 1 batalion do zaprzestania dalszego natarcia, a następnie — w o b a w i e p r z e d okrążeniem — w y c o f a n i a się i zajęcia p o z y c j i około 150 m przed p r z e d n i m s k r a j e m o b r o n y n i e m i e c k i e j . Po półgodzinnej w a l c e d o w ó d c a 1 batalionu rozkazał d o w ó d 1 Z. JJ71 r.

Berling,

Relacja

spisana

przez

autora

25

kwietnia

com k o m p a n i i okopać się i oczekiwać na p o m o c oraz ogólne natarcie pułku. W czasie w a l k i k i l k u żołnierzy dostało się do niewoli. Płk Franciszek B ą k (wówczas chorąży) tak w s p o m i n a tę fazę b i t w y : „ W y c z u w a ł o się, że t r w a w a l k a p o z y c y j n a . K i e d y odgłosy strzałów d o l a t y w a ł y w c i ą ż z tego samego miejsca, stało się jasne, że N i e m c y są s i l n i e j s i niż przypuszczano, że siłą ognia i z a w c z a s u r o z b u d o w a n ą obroną zdołali zat r z y m a ć naszych. Linia f r o n t u zaczęła płonąć złowieszczym i blaskami. A n i przez c h w i l ę nie cichła w a l k a n a linii zasieków z d r u t u kolczastego i pól m i n o w y c h p r z e d p r z e d n i m s k r a j e m o b r o n y nieprzyjaciela. Odgłosy kom e n d polskich i n i e m i e c k i c h mieszały się z w o ł a n i e m r a n n y c h o pomoc. Dzielna trzecia k o m p a n i a i część d r u g i e j k o m p a n i i 1 batalionu t r w a ł y na s w o i c h bardzo nied o g o d n y c h p o z y c j a c h — p r a w i e na d r u t a c h i polach m i n o w y c h , gdzie p r o w i z o r y c z n i e się t y l k o okopały. Ta nier ó w n a i zacięta w a l k a toczyła się od szóstej rano aż do c h w i l i rozpoczęcia p r z y g o t o w a n i a a r t y l e r y j s k i e g o , a w i ę c p o n a d trzy g o d z i n y " Rozpoznanie b o j e m za cenę o l b r z y m i c h w p r o s t strat p r z e k r a c z a j ą c y c h 50 procent stanów o s o b o w y c h obu k o m p a n i i potwierdziło opinię d o w ó d c y d y w i z j i , ż e n i e p r z y j a ciel nie opuścił p i e r w s z e j p o z y c j i , że zgromadził na n i e j dużą ilość ś r o d k ó w o g n i o w y c h , zwłaszcza b r o n i m a s z y n o w e j , i o r o z w i n i ę c i u tego u d e r z e n i a w ogólne natarcie b e z zniszczenia niemieckich ś r o d k ó w o g n i o w y c h na pierw s z e j p o z y c j i obrony m o w y b y ć nie może. Podobna syt u a c j a istniała w pasach natarcia d y w i z j i sąsiedzkich. W takich w a r u n k a c h sztab a r m i i uchylił z a m i a r przekształcenia natarcia w y d z i e l o n y c h b a t a l i o n ó w w ogólną o f e n s y w ę armii. Rozpoznanie w a l k ą zmusiło n i e p r z y j a c i e l a d o u j a w n i e * Fr. B ą k , O lepsze jutro, Warszawa 186«, t. »7—»«.

nia s w e g o s y s t e m u obrony i s y s t e m u ognia. W y k r y t o też n i e m a l ż e w s z y s t k i e stanowiska ogniowe b r o n i m a s z y n o w e j n i e p r z y j a c i e l a n a w z g . 215,5. K o m p a n i e p r o w a d z ą c e rozpoznanie z d o b y ł y i u t r z y m a ł y teren aż do czasu ogólnego natarcia. Stąd też — j u ż bez p o t r z e b y f o r s o w a n i a Mierei — r u s z y ł y do natarcia w r a z z pozostałymi siłami batalionu. Dowódca d y w i z j i gen. Berling, k t ó r y p o c z ą t k o w o nie widział celowości tego działania, w r o z m o w i e z a u t o r e m t e k s t u stwierdził: „Batalion m j r . Lachowicza, k t ó r y rozpoczął b i t w ę nas z e j P o l s k i e j D y w i z j i , u d e r z y ł z d e c y d o w a n i e . Żołnierze, nie z w a ż a j ą c n a s i l n y ogień nieprzyjaciela, s f o r s o w a l i rz. Miereję i n a w i ą z a l i w a l k ę o w z g ó r z e 215,5. Batalion trafił na silną obronę w o j s k n i e m i e c k i c h i utknął. Okazało się, że obrona n i e p r z y j a c i e l a była d o b r z e zorganizow a n a , miała charakter stały. U z y s k a n e w i a d o m o ś c i o położeniu n i e p r z y j a c i e l a b y ł y b a r d z o cenne, p o z w o l i ł y m i dokładnie zorientować się, że stoi p r z e d n a m i n i e z w y k l e t r u d n e zadanie, w y m a g a j ą c e o l b r z y m i e g o w y s i ł k u w s z y stkich żołnierzy i o g n i w dowodzenia. L a c h o w i c z postawion e zadanie w y k o n a ł . T y m s a m y m zadanie p o s t a w i o n e d y w i z j i przez d o w ó d c ę a r m i i zostało z h o n o r e m w y k o nane" Rozpoznanie p r o w a d z o n e p r z e z b a t a l i o n y sąsiednich d y w i z j i radzieckich miało p o d o b n y przebieg. Jedna k o m pania 42 d y w i z j i p i e c h o t y przekroczyła Miereję i zaległa p r z e d p r z e d n i m s k r a j e m o b r o n y n i e p r z y j a c i e l a . Batalion 290 d y w i z j i pokonał z a p o r y z d r u t u kolczastego, opanował pierwszą transzeję, lecz d a l e j nie zdołał się posunąć. Opór n i e p r z y j a c i e l a był p r z e d f r o n t e m całej a r m i i w y j ą t k o w o silny. K o n i e c z n e stało się zniszczenie i obezwładnienie nieprzyjacielskich środków ogniowych p r z y u ż y c i u artylerii. W r a z z 1 b a t a l i o n e m w rozpoznaniu * Z. B e r l i n g , Relacja ustna, spisana przez autora 24IV19711.

w a l k ą wziął udział pluton z w i a d o w c z y pod d o w ó d z t w e m plut. Bolesława Dudziaka. Jego zadaniem było dostarczenie do s z t a b u p u ł k u i n f o r m a c j i o n i e p r z y j a c i e l u . Grupa pozostawała w u g r u p o w a n i u batalionu do wieczora.

ARTYLERYJSKIE PRZYGOTOWANIE NATARCIA

Poranek 12 p a ź d z i e r n i k a był z i m n y i p o c h m u r n y . Nad bagnistą doliną Mierei, liczącą około 600 m, unosiła się i u t r z y m a ł a p r a w i e do godzin p o ł u d n i o w y c h mgła. Ograniczała ona skuteczność ognia a r t y l e r y j s k i e g o , g d y ż nie m o ż n a było o b s e r w o w a ć jego e f e k t ó w . Uniemożliwiało to także użycie w godzinach r a n n y c h lotnictwa. Mgła w p i e r w s z y m p r z y p a d k u była dla całej armii p o w a ż n y m u t r u d n i e n i e m , a w d r u g i m s p r z y j a ł a w y k o n y w a n i u zadania przez piechotę bez o b a w y , że nadlecą samoloty wroga. Dopiero około g o d z i n y 11.00—12.00 nad doliną Mierei pokazało się słońce, ale w r a z z n i m p o j a w i ł o się lotnictwo niemieckie. Ze w z g l ę d u na mgłę z a p l a n o w a n e na 8.20 a r t y l e r y j s k i e p r z y g o t o w a n i e przesunięto o godzinę. Oddana o godz. 9.20 s a l w a artylerii r a k i e t o w e j , skier o w a n a n a p r z e d n i s k r a j o b r o n y nieprzyjaciela, zapoczątkowała tzw. a r t y l e r y j s k i e p r z y g o t o w a n i e natarcia, które w całej 33 a r m i i zgodnie z p l a n e m zakończyć się miało o godz. 11.00. Salwa rakiet przechodziła w 5 - m i n u t o w ą nawałę ogniową na p r z e d n i s k r a j . Dalsze zadania należały do artylerii t r a d y c y j n e j , która w y k o n a ł a jednoczesną s a l w ę w s z y s t k i c h d y w i z j o n ó w artylerii i moździerzy, by następnie, zgodnie z p l a n e m , przez 50 m i n u t p r o w a d z i ć ogień burzący, s k i e r o w a n y na środki o g n i o w e n i e p r z y j a ciela na p r z e d n i m s k r a j u i w głębi jego obrony. Plan p r z e w i d y w a ł , że następnie p o w t ó r z o n a będzie 10-minUtowa nawała o g n i o w a na p r z e d n i s k r a j , by przez ostatnie 35 m i n u t obezwładnić cele z n a j d u j ą c e się na

p i e r w s z e j i d r u g i e j pozycji, które do t e j p o r y zdołały się uchronić. Dowódca artylerii 33 armii, gen. lejt. Bodrow, obserw u j ą c skuteczność ognia artyleryjskiego, uznał, że jego siła i skuteczność są tak duże, iż m o ż n a p r z e w i d z i a n y p l a n e m o g ó l n y czas przeznaczony n a a r t y l e r y j s k i e p r z y gotowanie -skrócić do 40 m i n u t i niezwłocznie w p r o w a dzić do działań piechotę. W d y w i z j i kościuszkowskiej artyleryjskim przygotow a n i e m natarcia kierował bezpośrednio d o w ó d c a artylerii d y w i z j i , p ł k W o j c i e c h B e w z i u k . Mjr A n t o n i F r a n k o w s k i dowodził 1 p u ł k i e m artylerii l e k k i e j , będąc j e d nocześnie dowódcą p i e r w s z e j p u ł k o w e j g r u p y artylerii, o b e j m u j ą c e j także moździerze, zabezpieczającej bezpośrednio natarcie 1 p u ł k u piechoty. Artyleryjskie przygotowanie ataku przeprowadzone na taką skalę i o tak d u ż y m natężeniu ognia r ó ż n y c h artyl e r y j s k i c h ś r o d k ó w o g n i o w y c h było dla w s z y s t k i c h żołnierzy d y w i z j i kościuszkowskiej w i e l k i m przeżyciem. Z d e c y d o w a n a większość z nich, łącznie z dowódcą d y w i zji, po raz p i e r w s z y uczestniczyła w t a k i m w o j e n n y m przedsięwzięciu. Ten f r a g m e n t b i t w y z n a j d u j e s w o j e odbicie w w i e l u w s p o m n i e n i a c h i relacjach. Por. Stefan R u t k o w s k i , w ó w c z a s k a n o n i e r baterii dział 76 mm 1 p u ł k u piechoty, s t w i e r d z a : „O godz. 9.20 ognista s a l w a »katiusz« d a j e sygnał do rozpoczęcia ogólnego a r t y l e r y j s k i e g o p r z y g o t o w a n i a natarcia. O g r o m n y h u k setek dział wstrząsa p o w i e t r z e m i przechodzi w n i e p r z e r w a n e ogłuszające d u d n i e n i e . Moja baterie r ó w n i e ż p r o w a d z i ogień n a p o z y c j e obronne hitlerowskie. Polskie k o m e n d y »ognia« z l e w a j ą się z r o s y j s k i m i »agoń«, p o d a w a n y m i z n a j d u j ą c y m się w p o b l i ż u artylerzystom radzieckim" \ 4 S. R u t k o w s k i , ra" nr 42/1968, s. 18.

Oczami

uczestników

bitwy,

w:

„Bande-

M n i e j o p t y m i s t y c z n i e w s p o m i n a ten m o m e n t płk Włod z i m i e r z Sokorski: „Ogień jest h u r a g a n o w y . Ostre błyski świateł i ś w i s t pocisków. Nikt nic nie m ó w i . Żołnierze k u r c z o w o ściskają broń. Mgła osiada na hełmach... Jeszcze j e d n a l a w i n a art y l e r y j s k i e g o ognia. N i e p r z y j a c i e l m i l c z y . Po stronie niem i e c k i e j — n a g l e zapadła cisza. C z y ż b y nikt t a m nie został?"s A dowódca d y w i z j i gen. Berling w s p o m i n a ł : „Bardzo silne było a r t y l e r y j s k i e wsparcie. Wynosiło 180 dział i m o ź d z i e r z y na 1 km f r o n t u natarcia. D y m y i k u r z przysłoniły wszystko... Coś we m n i e w głębi topniało, g d y na to patrzyłem. Jakaś zakamieniała skorupa, która tkwiła t a m d a w n o poza m o j ą świadomością, a która dopiero teraz się u j a w n i ł a , zaczęła się rozpływać. I ten stan przynosił n i e z w y k ł e uczucie ulgi... T a m na t a m t y m b r z e g u d o l i n y w kłębach d y m u i ognia siedział s k u l o n y »przyszły p a n świata«, bezlitosny, z b r o d n i c z y w r ó g m e g o k r a j u , i czekał na śmierć. Na śmierć od n a s z y c h pocisków..." ' Wrażenia w s z y s t k i c h u c z e s t n i k ó w tego w y d a r z e n i a są zgodne, że po tak s i l n y m ogniu na w z g ó r z a c h na zachód od Mierei nie pozostał j u ż n i k t ż y w y , że zniszczone zostały w s z y s t k i e urządzenia obronne i środki o g n i o w e nieprzyjaciela. A j e d n a k było inaczej. W r ó g w porę opuścił stanowiska na p i e r w s z e j pozycji, u k r y ł się w p r z y g o t o w a n y c h schronach i choć poniósł d u ż e straty, zachował zdolność do s k u t e c z n e j obrony. ATAK PIECHOTY

O godz. 10.00 po 4 0 - m i n u t o w y m a r t y l e r y j s k i m ostrzel i w a n i u celów w r o g a gen. B o d r o w przekazał rozkaz dos

Wł. S o k o r s k i , Polacy p o d Lenino, W a r s z a w a 1971, s. 58. • Z. B e r l i n g , To było wojsko, w: „Dziennik L u d o w y " nr 227/1973, s. 2.

w ó d c y 33 armii, by artyleria p i e r w s z o r z u t o w y c h d y w i z j i , nie p r z e r y w a j ą c ognia i nie z m n i e j s z a j ą c jego natężenia, przechodziła do drugiego etapu natarcia a r t y l e r y j s k i e g o , t j . do w s p i e r a n i a piechoty metodą w a ł u ogniowego polegającego na s t o p n i o w y m — w miarę podchodzenia piechoty — p r z e s u w a n i u o s t r z e l i w a n e j r u b i e ż y . R u b i e ż e takie ustalono w odległości 100-metrowej na głębokość 1,5 k m . Była to w ó w c z e s n y c h w a r u n k a c h nowoczesna m e t o d a natarcia p i e c h o t y w ścisłym współdziałaniu z artylerią. W ślad za ogniem a r t y l e r y j s k i m p o w i n n a stopn i o w o p r z e s u w a ć się do p r z o d u piechota. W ten sposób a r t y l e r y j s k i e p r z y g o t o w a n i e natarcia zostało w 1 d y w i z j i skrócone f a k t y c z n i e o 35 m i n u t i t r w a ło do godz. 10.25. Przekazanie rozkazu i zmiana s y s t e m u ognia nie m o g ł y dokonać się automatycznie. P o t r z e b n y był czas. A r t y l e r i a d y w i z j i stopniowo, n i e z a u w a ż e n i e przechodziła do wsparcia piechoty, przenosząc ogień pon o w n i e na p r z e d n i s k r a j obrony n i e m i e c k i e j , a następnie na pierwszą r u b i e ż ustaloną dla t z w . w a ł u ogniowego. Natomiast piechota pod jego osłoną w y r u s z a ł a do natarcia, by z c h w i l ą zbliżenia się do p r z e d n i e g o s k r a j u przenieść ogień artylerii na k o l e j n ą rubież. Była godz. 10.30. C z e r w o n e rakiety w z b i ł y się w górę. Na rozkaz p o d a n y przez d o w ó d c ę d y w i z j i i o k r z y k : „Naprzód za wolną Polskę!", p r z e k a z a n y przez w s z y s t k i c h d o w ó d c ó w i p o p a r t y głośnym zawołaniem „hura", kośc i u s z k o w c y rozpoczęli s w ó j b i t e w n y szlak. Pierwsza r u szyła do natarcia 1 k o m p a n i a 1 batalionu 1 p u ł k u piechoty p o d d o w ó d z t w e m por. W i k t o r a Kapuścińskiego, by j a k n a j s z y b c i e j połączyć się z pozostałymi siłami batalionu i razem s z t u r m o w a ć p r z e d n i s k r a j o b r o n y niem i e c k i e j . W r a z z pierwszą k o m p a n i ą ruszyła do natarcia 1 k o m p a n i a rusznic p r z e c i w p a n c e r n y c h p o d d o w ó d z t w e m ppor. Dmitra Azaronka. Obie te k o m p a n i e dołączyły do 2 i 3 kompanii, które po w y c o f a n i u się ze w z g . 215,5 w czasie rozpoznania w a l k ą z a j m o w a ł y p o z y -

c j e o b r o n n e na zachodnim b r z e g u Mierei p r z e d f r o n t e m nieprzyjaciela. Batalion L a c h o w i c z a został ostrzelany z b r o n i m a s z y n o w e j przed p r z e d n i m s k r a j e m obrony. Było t o z a p o w i e dzią, że nie w s z y s t k i e środki o g n i o w e n i e p r z y j a c i e l a zostały dostatecznie obezwładnione i po w y j ś c i u z u k r y c i a znalazły się na p r z e d n i m s k r a j u obrony. Batalion, nie z w a ż a j ą c na silny ogień, s z t u r m o w a ł p i e r w s z y okop i z c h w i l ą przeniesienia ognia przez własną artylerię atakował k o l e j n ą transzeję wroga. Przedni s k r a j obrony n i e m i e c k i e j w pasie natarcia 1 p u ł k u p i e c h o t y został przełamany. Rozpoczynała się w a l k a o k o l e j n ą transzeję. J u ż zaraz na w s t ę p i e dochodziło do w a l k i wręcz. W k r ó t c e w y r u s z y ł z p o d s t a w w y j ś c i o w y c h do natarcia 1 batalion 2 p u ł k u piechoty, d o w o d z o n y przez kpt. Bolesława Sławińskiego, m a j f j c w j e d n e j linii w s z y s t k i e t r z y kompanie. Na p r a w y m s k r z y d l e nacierała 1 k o m p a nia ppor. Michała Palczewskiego. Jej l e w y m sąsiadem była 2 k o m p a n i a kpt. Władysława Laskowskiego, a na s t y k u z 1 p u ł k i e m nacierała 3 k o m p a n i a ppor. A l e k s a n dra W o j c i e c h o w s k i e g o . K o m p a n i a ta jako p i e r w s z a w t y m p u ł k u pokonała po położonych w nocy przez s a p e r ó w i 4 k o m p a n i ę kładkach w bród Miereję. W y k o r z y s t u j ą c zaś fakt, że batalion m j r . L a c h o w i c z a opanował j u ż pierwszą transzeję niemiecką, zbliżyła się na odległość szturm o w ą (50—70 m od p r z e d n i e g o s k r a j u ) i z d e c y d o w a n y m u d e r z e n i e m zdobyła p i e r w s z ą transzeję nieprzyjaciela, w y p i e r a j ą c z n i e j żołnierzy niemieckich. S z t u r m przep r o w a d z o n y p o m y ś l n i e przez d w a p i e r w s z o r z u t o w e batal i o n y 1 i 2 p u ł k ó w piechoty zapowiadał p o m y ś l n y przeb i e g dalszego natarcia. P o d o b n y p r z e b i e g miał s z t u r m p i e r w s z o r z u t o w y c h oddziałów sąsiednich d y w i z j i radzieckich, choć z m n i e j s z y m p o w o d z e n i e m . Oddziałom 42 d y w i z j i nie udało w p i e r w s z y m ataku przełamać p r z e d n i e g o s k r a j u obrony niemieckiej, nie odniosły też sukcesu osłabione oddziały

290 d y w i z j i . Sukces z a r y s o w y w a ł się j e d y n i e W pasie natarcia d y w i z j i kościuszkowskiej. „ Z n a j d o w a ł e m się w ó w c z a s na p u n k c i e o b s e r w a c y j n y m — w s p o m i n a ł gen. Berling — na p o d s t a w i e w y j ściowej m i ę d z y 1 a 2 pułkiem piechoty i z mocno bijąc y m sercem, ściśniętym gardłem czekałem na sygnał do rozpoczęcia natarcia. K i e d y r a k i e t y poszły w górę i oba pułki p i e r w s z e g o r z u t u podniosły się i ruszyły, gdzieś w e w n ą t r z w o l n y c h piersi z r y w a ł się o k r z y k : »Poszli!« Nikt nie jest w stanie opisać wrażenia, j a k i e robiła ta potężna l a w i n a l u d z i i żelaza, która szła na N i e m c ó w . W y d a w a ł o się patrzącemu, ż e jakiś straszliwy, w y z w o l o n y ż y w i o ł runął naprzód, niosąc za sobą śmierć i zagładę. Nie m o g ł e m się opanować i poszedłem z p i e r w s z y mi f a l a m i natarcia do Mierei, by choć im pokazać, że j e s t e m z n i m i : Żołnierze szli w y p r o s t o w a n i do ataku j a k na defiladę. Ich postawa znamionowała w o l ę walki, odw a g ę i zaciętość. P i e r w s z e k r o k i na drodze do Polski żołnierze d y w i z j i stawiali z d e t e r m i n a c j ą i g o r ą c y m p r a g n i e n i e m z w y c i ę s t w a nad z n i e n a w i d z o n y m w r o g i e m . Natarcie p i e c h o t y przedstawiało w i d o k i m p o n u j ą c y " 7 . Płk Bolesław K i e n i e w i c z , d o ś w i a d c z o n y żołnierz, tak przedstawił s w o j e w r a ż e n i e : „Widziałem różne natarcia, ale n i g d y tak żołnierze nie szli pięknie, j a k Polacy pod Lenino. S z y k i b o j o w e , j a k w y r y s o w a n e . K r ó t k i e a r t y l e r y j s k i e p r z y g o t o w a n i e nie zniszczyło w p r a w d z i e o g n i o w y c h p u n k t ó w wroga, ale m i m o t o d y w i z j a szła j a k n a p a r a d z i e " 8 . „Wrażenie b y ł o tak potężne — stwierdzał gen. Berl i n g — że o b s e r w a t o r z y r a d z i e c k i e j artylerii, która w s p i e rała natarcie k o ś c i u s z k o w c ó w , p o w y s k a k i w a l i w t y m ogn i u przed okopy, na przedpiersia, rzucając do góry czap7

Z. Berling, Wspomnienia. Bitwa pod Lenino, w: „Za i Przeciw" nr 44/1967, s. 11. 8 Z. M i c h t a , Do wolnej Polski. W s p o m i n a generał d y w i z j i * Bolesław Kieniewicz, w: „Głos K o s z a l i ń s k i " nr 30/1968, s. 5.

ki i krzycząc w j a k i e j ś szaleńczej e u f o r i i : »Niech ż y j ą Polacy! Niech ż y j e polska d y w i z j a ! W o t i d u t k a k m a riaki«. Takie było w r a ż e n i e z tego natarcia..."' Samo spontaniczne natarcie kościuszkowców, obserwow a n e przez d o w ó d c ę 33 armii, w y w a r ł o na n i m tak silne wrażenie, że zadzwonił do d o w ó d c y 1 d y w i z j i p i e c h o t y i powiedział: „Generale Berling, ja długo w o j u j ę , ale takiego natarcia d a w n o nie widziałem. G r a t u l u j ę W a m " 1 0 . D o d a j m y , że gen. płk G o r d o w miał bogate d o ś w i a d c z e n i e b o j o w e . Na f r o n c i e p r z e b y w a ł j u ż ponad 2 lata i widział natarcia radzieckich d y w i z j i g w a r d y j s k i c h , d y w i z j i w y borowych. Płk R o m a n Leś, w ó w c z a s chorąży, oficer polityczno- w y c h o w a w c z y 2 p u ł k u piechoty, tak zapisał ten m o m e n t w s w o j e j pamięci: „ B o j o w y d u c h nie opuszczał nacieraj ą c y c h oddziałów. Bez ż a d n e j zwłoki, s z y b k i m k r o k i e m t y r a l i e r y zbliżały się do rzeki. Sforsowanie j e j było dla n a s z e j k o m p a n i i w y c z y n e m nie lada. Ludzie, brnąc p o kolana w bagnie, a następnie po pas w wodzie... po czterech, pięciu c h w y t a l i cekaemy, z t r u d e m d ź w i g a j ą c je n a plecach. P o m a g a l i w s z y s c y . Oficerowie też" u . Ten w s p a n i a ł y b r a w u r o w y atak, k t ó r y m w s z y s c y b y l i zaskoczeni, N i e m c y także, w s k a z u j e , j a k silna była w ś r ó d k o ś c i u s z k o w c ó w w o l a w a l k i i gotowość ponoszenia n a j w y ż s z y c h ofiar. A t a k zastosowany w b i t w i e p o d L e n i n o nie p o w t ó r z y ł się j u ż do końca w o j n y , choć k o ś c i u s z k o w c y d a l e j przej a w i a l i b o h a t e r s t w o i m ę s t w o . Trzeba tu b o w i e m podkreślić, że natarcie tyralierą w s z y k u w y p r o s t o w a n y m b e z z a t r z y m y w a n i a się i w y k o r z y s t y w a n i a t e r e n u p r z e d ogniem n i e p r z y j a c i e l a odbiegało od zasad r e g u l a m i n o w y c h . One b o w i e m n a k a z y w a ł y p o s u w a ć się d o p r z o d u 9

B e r l i n g , Wspomnienia, j w . Z. B e r l i n g , Relacja spisana przez autora 16 k w i e t n i a 1976 r. 11 A. L e c h o w s k i , Lenino, w: „Za Wolność i L u d " nr 41/ /1976, s. 10. — 10

skokami w y m i e n n i e i szturmować przedni skraj z w y b r a n e j kilkadziesiąt m e t r ó w przed pozycją n i e p r z y j a c i e l a r u b i e ż y , n a z y w a n e j s z t u r m o w ą . Tę zasadę zastosowano w 1 batalionie 1 pułku, natomiast batalion p i e r w s z o r z u t o w y 2 p u ł k u s z t u r m o w a ł bez z a t r z y m y w a n i a się na linii szturmowej. Około godz. 11.00 bataliony p i e r w s z e g o rzutu, m a j ą c j u ż f a k t y c z n i e za sobą Miereję, o p a n o w a ł y p r z e d n i s k r a j o b r o n y n i e p r z y j a c i e l a . Natarcie zaczęło nabierać tempa. Stopniowo zaczęły w c h o d z i ć do w a l k i k o l e j n e bataliony, a za n i m i do p r z e p r a w przez rzekę podchodziły trzecie rzuty. Do b i t w y włączyły się m o ź d z i e r z e b a t a l i o n o w e i p u ł k o w e , podchodziła artyleria w s p i e r a j ą c a o g n i e m bezp o ś r e d n i m piechoty. Do pola w a l k i zbliżały się r ó w n i e ż czołgi. 2 k o m p a n i a czołgów por. Jana K a l i n i n a zbliżyła się do m o s t u na Mierei na południe od S y s o j e w a i rozpoczęła nieudaną p r z e p r a w ę przez rzekę. Pięć czołgów ugrzęzło w p o d m o k ł e j dolinie, d w a zostały uszkodzone. Pozostałe trzy czołgi por. K a l i n i n skierował w stronę Lenino, by p r z e p r a w i ł y się na zachodni b r z e g rzeki przez most z b u d o w a n y p r z e z s a p e r ó w radzieckich. W t e j fazie b i t w y w i e l u żołnierzy poległo, w i e l u odniosło rany. W 2 i 3 k o m p a n i i 1 batalionu 1 p u ł k u piechoty straty przekraczały 50 procent. Obie k o m p a n i e j u ż w czasie rozpoznania w a l k ą straciły d o w ó d c ó w . Ppor. K a z i m i e r z Dumicz został ranny, a por. A d o l f W y socki dostał się do niewoli. R a n n y był także zastępca dow ó d c y 3 k o m p a n i i do s p r a w l i n i o w y c h , por. Stanisław Glosa. W 2 p u ł k u ramii zostali m.in.: chor. Jan Zajączkowski, zastępca d o w ó d c y 1 k o m p a n i i do s p r a w p o l i t y c z n o - w y c h o w a w c z y c h , chor. R o m a n L a s k o w s k i , dowódca k o m p a nii ciężkich k a r a b i n ó w m a s z y n o w y c h . Mimo d u ż y c h strat i p o t ę g u j ą c e g o się ognia z broni maszynowej nieprzyjaciela natarcie kościuszkowców

trwało. Nieco m n i e j s z e sukcesy odnotowały w t e j fazie b i t w y d y w i z j e radzieckie. Przed n a c i e r a j ą c y m i oddziałami p o l s k i m i zarysowały się d w a nieco o d m i e n n e obiekty ataku: w z g ó r z e 215,5 z osłoniętą p r z e z nie T r y g u b o w ą i Połzuchy. Natarcie d y w i z j i , choć nosiło w s z y s t k i e cechy jednolitego uderzenia, z konieczności musiało rozdzielać się, by 1 p u ł k mógł g ł ó w n y w y s i ł e k s k u p i ć wokół z d o b y w a n i a T r y g u b o w e j , a 2 p u ł k uderzać większością sił na Połzuchy.

WALKI 1 PUŁKU O TRYGUBOWĄ (godz. 11.00-14.00)

T r y g u b o w ą , przekształcona przez oddziały niemieckie w s i l n y p u n k t oporu, z n a j d o w a ł a się na linii rozgraniczenia 1 p u ł k u z l e w y m sąsiadem, 885 p u ł k i e m piechoty, w jego strefie natarcia. Ze w z g l ę d u j e d n a k na położenie i bezpośrednie połączenie s y s t e m u o k o p ó w ze w z g ó r z e m 215.5 zdobycie T r y g u b o w e j w a r u n k o w a ł o dalsze natarcie o b u s ą s i a d u j ą c y c h ze sobą p u ł k ó w . W p i e r w s z y m rzucie nacierał d a l e j 1 batalion 1 pułku. S t o s u n k o w o łatwo opanował w c z e ś n i e j j u ż rozpoznane i a t a k o w a n e w z g ó r z e 215,5. Mimo poniesionych d u ż y c h strat żołnierze, nie z w a ż a j ą c na m o r d e r c z y w p r o s t ogień nieprzyjaciela, k i e r o w a n y z a r ó w n o od czoła, j a k i odsłoniętego l e w e g o skrzydła, śmiało a t a k o w a l i k o l e j n e transzeje. P r z y k ł a d e m bohaterstwa świecił sam d o w ó d ca, m j r Lachowicz. A t a k na każdą k o l e j n ą linię transzei prowadził osobiście. P o d r y w a j ą c żołnierzy do j e d n e g o z k o l e j n y c h a t a k ó w na T r y g u b o w ą zginął bohatersko na p o l u walki. Kpr. rez. Bolesław T y p o w i c z , łącznik d o w ó d c y 1 batalionu i bezpośredni ś w i a d e k , stwierdził: „Pod s i l n y m nap o r e m n i e p r z y j a c i e l a w o j s k o w y c o f u j e się, m a j o r w s t r z y .muje uciekających, a m n i e w y d a j e rozkaz, b y m szedł do

d o w ó d c y 1 k o m p a n i i por. Kapuścińskiego z r o z k a z e m w s t r z y m a n i a o d w r o t u i zajęcia obrony. Wróciłem i z t r u d e m odnalazłem m j r . Lachowicza; leżał d a l e k o w przodzie od miejsca, w k t ó r y m go ostatnio zostawiłem... Major był blady, j a k ściana, i mocno z d e n e r w o w a n y , zacisnął zęby, widziałem, że jest coś źle... A teraz goń do t y łu — w y s z e p t a ł — ż e b y dostarczyli a m u n i c j i i g r a n a t ó w i powiedz, że r u s z a m y do ataku... W y c z o ł g a w s z y się z leja, uniósł w p r a w e j ręce pepeszę, klęknął na kolana, chciał się podnieść... upadł na t w a r z " ^ D o w ó d z t w o b a t a l i o n u objął por. Paziński, zastępca dow ó d c y 1 b a t a l i o n u do s p r a w p o l i t y c z n o - w y c h o w a w c z y c h . W k r ó t c e r ó w n i e ż poległ. Natarcie trwało i rozwijało się d a l e j . Batalion z m a r s z u zaatakował i opanował p o z y c j ę r y g l o w ą łączącą w z g . 215,5 z T r y g u b o w ą . L e w o s k r z y d ł o w a 1 k o m p a n i a por. W i k t o r a K a p u ś c i ń skiego zatrzymała się na c h w i l ę i po w y j a ś n i e n i u s y t u a cji, że n i e p r z y j a c i e l p r ó b u j e kontratakować, poderwała się i p r o w a d z ą c s i l n y ogień z w s z y s t k i c h ś r o d k ó w będących w j e j d y s p o z y c j i ruszyła do s z t u r m u . Pokonała nap o t k a n y opór i w y r ó w n a ł a f r o n t z 2 i 3 kompanią, zbliżając się od w s c h o d u do T r y g u b o w e j . Batalion, choć j u ż bardzo m o c n o w y c z e r p a n y , w a l c z y ł d a l e j . W k r ó t c e n i e p r z y j a c i e l z m u s z o n y został do o d w r o tu. W y c o f a ł się do w s i T r y g u b o w ą , skąd w s p a r t y o d w o d e m w y k o n a ł s i l n y kontratak w l e w e skrzydło 1 batalionu. P r z y w s p a r c i u będącego j u ż w w a l c e 2 batalionu por. Januarego W i s z n i e w s k i e g o kontratak ten został odparty. Batalion por. W i s z n i e w s k i e g o wchodził do w a l k i m a j ą c w p i e r w s z y m rzucie 4 i 5 kompanię, a 6 k o m p a n i ę w d r u g i m . Polacy k o n t y n u u j ą c natarcie w ł a m a l i się do T r y g u b o w e j . Niemcy, m a j ą c jeszcze w t y m r e j o n i e swobodę działań, zaczęli s t o p n i o w o g r u p ę P o l a k ó w walczą11

Relacja kpr. rez. Bolesława T y p o w i c z a w posiadaniu autora. Por. też A. K r a j e w s k i , Pierwszy Praski, W a r s z a w a 1976, s. 117 i 118.

c y c h w T r y g u b o w e j okrążać. F i z y l i e r o m zabrakło a m u nicji. J e d y n y m w y j ś c i e m było w y c o f a n i e się, co udało się t y l k o częściowo. Część żołnierzy zginęła, część dostała się do n i e w o l i . L e w y sąsiad 1 pułku, 885 p u ł k p i e c h o t y 290 d y w i z j i , pozostawał znacznie w t y l e i nie mógł udzielić wsparcia w a l c z ą c y m o T r y g u b o w ą pododdziałom polskim. 1 batalion w a l c z ą c y w c e n t r u m m i e j s c o w o ś c i usiłował za w s z e l k ą cenę się u t r z y m a ć , ale okazało się to n i e m o ż l i w e . Płonąca w i e ś była ostrzeliwana przez wroga, k t ó r y próbował ją odzyskać. Batalion k o n t r a t a k o w a n y przez g r u p y f i z y l i e r ó w , w s p i e r a n e p r z e z czołgi wroga, zmuszon y był w y c o f a ć się n a w s c h o d n i s k r a j . S y t u a c j ę s k o m p l i k o w a ł y p o j a w i a j ą c e się n a d p o l e m b i t w y p i e r w s z e eskad r y n i e m i e c k i c h samolotów, b r a k w s z y k a c h piechoty czołgów i s t o s u n k o w o słabe w s p a r c i e a r t y l e r y j s k i e . Siły nie b y ł y w i ę c r ó w n e . Stopniowo do w a l k i o ten n i e z w y k ł y p u n k t oporu w r o ga włączył się także 3 batalion 1 p u ł k u p i e c h o t y pod d o w ó d z t w e m kpt. Stanisława P l u t y . Dalsze natarcie 1 p u ł k u w y m a g a ł o s k u t e c z n e j osłony l e w e g o skrzydła narażonego szczególnie na kontrataki. Możliwości sąsiedniej 290 d y w i z j i , a zwłaszcza j e j 885 p u ł k u p i e c h o t y nacierającego bezpośrednio na T r y g u bową, b y ł y w d a l s z y m ciągu ograniczone. K o n t r a t a k u j ą c z południa n i e p r z y j a c i e l w p i e r w s z e j kolejności blokował 290 d y w i z j ę . Dlatego też nie zdołała ona samodzielnie o p a n o w a ć tego n a j s i l n i e j s z e g o w j e j pasie natarcia p u n k tu oporu n i e p r z y j a c i e l a . Dowódca 337 d y w i z j i po utracie p u n k t u oporu na w z g . 215,5 do T r y g u b o w e j p r z y w i ą z y w a ł szczególną w a gę. Wiedział, że d e c y d u j e ona o trwałości o b r o n y w t y m rejonie. W z w i ą z k u z t y m słuszna była d e c y z j a d o w ó d c y 1 p u ł k u piechoty, a b y w y s i ł e k 1 i 2 batalionu skierować na o p a n o w a n i e T r y g u b o w e j . Bataliony te, m i m o ponoszonych znacznych strat i silnego przeciwdziałania nie-

przyjaciela, w s p a r t e ogniem 3 d y w i z j o n u 1 p u ł k u artylerii l e k k i e j , do godz. 12.30 opanowały m i e j s c o w o ś ć i w y szły na j e j z a c h o d n i s k r a j Wkrótce j e d n a k nastąpił k o l e j n y kontratak n i e p r z y j a ciela, w s p i e r a n y o g n i e m artylerii oraz p l u t o n e m czołgów i p l u t o n e m ciężkich dział pancernych, k t ó r y zmusił p o l skie b a t a l i o n y do w y c o f a n i a się z T r y g u b o w e j na zachodnie stoki w z g . 215,5. Bataliony polskie w t e j f a z i e w a l k i o d c z u w a ł y w y r a ź n i e b r a k wsparcia czołgami, które zgodnie z p l a n e m p o w i n n y j u ż b y ć w u g r u p o w a n i u piechoty. Zaczęło b r a k o w a ć a m u n i c j i . Coraz b a r d z i e j o d c z u w a n o brak skutecznego wsparcia a r t y l e r y j s k i e g o . W t y m czasie w c h o d z ą c y do w a l k i na p r a w e skrzydło 3 batalion, d o w o d z o n y przez zastępcę d o w ó d c y b a t a l i o n u do s p r a w l i n i o w y c h , kpt. Władysława Wysockiego, j e d ną k o m p a n i ę zwrócił w k i e r u n k u zachodnim, d r u g ą — na północny zachód, a trzecią rozmieścił na s t y k u z 2 pułk i e m piechoty, tworząc w ten sposób obronę okrężną. Batalion w s p ó l n i e z l e w o s k r z y d ł o w y m (2) b a t a l i o n e m pow s t r z y m a ł kontratak nieprzyjaciela, z w r ó c o n y w c e n t r u m u g r u p o w a n i a d y w i z j i z z a m i a r e m rozcięcia j e j sił. W k r ó t ce 3 batalion osiągnął r e j o n T r y g u b o w e j . W u g r u p o w a n i u b o j o w y m p u ł k u nastąpiło zamieszanie m i ę d z y poszczególn y m i k o m p a n i a m i i batalionami. D o w o d z e n i e zaczęło w y m y k a ć się z r ą k ppłk. Derksa. D o w ó d z t w o objął z n a j d u j ą c y się na p i e r w s z e j linii płk Bolesław Kieniewicz, zastępca d o w ó d c y do s p r a w l i n i o w y c h . Próbował jeszcze p o d j ą ć działania zaczepne w k i e r u n k u T r y g u b o w e j , ale w y c h o d z ą c y w t y m s a m y m czasie k o l e j n y kontratak piechoty i czołgów n i e p r z y j a c i e l a w y m a g a ł w p i e r w s z e j kolejności jego p o w s t r z y m a n i a , by następnie u d e r z y ć pon o w n i e na ten n i e z w y k l e s i l n y p u n k t oporu. „Był taki m o m e n t — w s p o m i n a płk K i e n i e w i c z — na odcinku 1 pułku, że żołnierze nie w y t r z y m a l i i zaczęli « Organizacja i działania 1943—1945, t. II. cz. II, s. 55.

bojowe

ludowego

Wojska

Polskiego

się cofać. Ich d o w ó d c y poszli p o c z ą t k o w o z b y t b r a w u r o w o , nie oszczędzali się, b y l i z a w s z e na czele. A l e w k r ó t c e albo zginęli, albo zostali ranni. Podniosłem się więc, stan ą ł e m w y p r o s t o w a n y (też niesłusznie — przyp. aut. K.S.) i zawołałem, że Polacy n i g d y p r z e d N i e m c a m i nie uciekali. P o s z l i ś m y z p o w r o t e m do b o j u , o d p a r l i ś m y k o n t r a t a k " 14. Dodać do tego trzeba, że p r z e w a g a n i e p r z y j a c i e l a była z b y t duża, a b y ten z r y w mógł z m i e n i ć ogólną s y t u a c j ę p u ł k u . J e d y n y m w y j ś c i e m b y ł o mirno w s z y s t k o z a j ę c i e o b r o n y . Pułk zajął ją w odległości około 350 m od w i o s k i w jarze, m a j ą c w j e d n e j linii w s z y s t k i e t r z y b a t a l i o n y : na p r a w y m s k r z y d l e 2 — p o d d o w ó d z t w e m s z e f a sztabu kpt. W ł a d y s ł a w a Jastrzębskiego, w cent r u m I — d o w o d z o n y także p r z e z s z e f a s z t a b u por. Stanisława Olechnowicza, i na l e w y m — 3 batalion kpt. Stanisława P l u t y (tu p r z e b y w a ł także zastępca d o w ó d c y 1 p u ł k u do s p r a w p o l i t y c z n o - w y c h o w a w c z y c h , kpt. Juliusz Hibner). Z n a j d u j ą c e się w r e j o n i e w z g ó r z a 215,5 d y w i z j o n y 1 p u ł k u a r t y l e r i i l e k k i e j z p o w o d u b r a k u d a n y c h o położeniu w o j s k w ł a s n y c h p r a k t y c z n i e nie m o g ł y p r o w a dzić ognia. Na p o l u w a l k i d a l e j b r a k o w a ł o czołgów. Niep r z y j a c i e l , w s p i e r a n y od godz. 12.00 s y s t e m a t y c z n i e p r z e z l o t n i c t w o „wiszące" n i e u s t a n n i e nad p o l e m w a l k i , p r z e jął tu i n i c j a t y w ę i o godz. 14.00 w y k o n a ł k o l e j n y kontratak. Osłabiony pułk zaczął się w y c o f y w a ć i zajął obronę na zboczach w z g ó r z a 215,5. Znacznie j u ż osłabiony, o d c z u w a j ą c y p o w a ż n e b r a k i w a m u n i c j i , p u ł k pozostawał j e d n a k w d a l s z y m ciągu w gotowości do k o n t y n u o w a n i a w a l k i . K o n i e c z n e b y ł o jednak wzmocnienie pułku lub wprowadzenie nowych sił: piechoty, a r t y l e r i i i czołgów. Dowódca 1 pułku, p p ł k Derks, w m e l d u n k u do dow ó d c y d y w i z j i pisał: „...wyczerpały się doszczętnie zapa14

Relacje i wspomnienia 1

armii WP, MiD W1H.

sy a m u n i c j i . A m u n i c j a dowieziona została dopiero o godz. 19.00 na w s c h o d n i s k r a j Mojsiejewa. 1 p u ł k piechoty w y c o f a ł się na zachodnie stoki w z g . 215,5; w y k o r z y s t u j ą c zdobytą na n i e p r z y j a c i e l u b r o ń i a m u n i c j ą bronił się do godz. 2.00 13 października 1943 r., do otrzym a n i a rozkazu" Była to obrona czynna, pułk d a l e j odpierał kontratak i bronił osiągniętych pozycji. Od godz. 6.00 do 14.00 zacięcie w a l c z ą c y z p r z e w a ż a j ą c y m i siłami n i e p r z y j a c i e l a 1 p u ł k piechoty, skutecznie, za cenę o l b r z y m i c h strat, dokonał w ł a m a n i a w obronę nieprzyjaciela, zdobył p u n k t oporu na w z g . 215,5, nawiązał w a l k ę o T r y g u b o w ą , która przechodziła z rąk do rąk. W t e j f a z i e b i l i b y oprócz w s p o m n i a n e g o j u ż m j r . Bronisława Lachowicza polegli także: ppor. R o m a n Paziński, kpt. W ł a d y s ł a w Wysocki, por. Mieczysław K a linowski, kpt. J a n u a r y W i s z n i e w s k i , chor. A r k a d i u s z Zabłudowski, por. Jan K r a t k e - K o c h a n o w s k i . W ś r ó d ciężko r a n n y c h znalazł się kpt. Juliusz H i b n e r — zastępca dow ó d c y 1 p u ł k u p i e c h o t y do s p r a w p o l i t y c z n o - w y c h o w a w czych. Poległa l u b odniosła r a n y większość d o w ó d c ó w k o m p a n i i , d u ż a część d o w ó d c ó w p l u t o n ó w , d o w ó d c ó w d r u ż y n , k i l k u d z i e s i ę c i u żołnierzy. Ranni zostali: por. Dumicz, por. K a p u ś c i ń s k i i por. Olechnowicz. W 2 batalionie r a n n y d o w ó d c a 6 k o m p a n i i kpt. Jan Z a w a d z k i dostał się d o niewoli. D o w o d z e n i e z m u s z e n i b y l i p r z e j m o w a ć p o d oficerowie; w i e l u ich poległo. T r u d n o h i s t o r y k o m , a także b e z p o ś r e d n i m u c z e s t n i k o m bardzo często ustalić dokładne okoliczności śmierci poszczególnych d o w ó d c ó w , a t y m b a r d z i e j żołnierzy. Ta faza b i t w y należała d o n a j b a r d z i e j d r a m a t y c z n y c h . W s p o m n i e l i ś m y j u ż bohaterską śmierć d o w ó d c y 1 batal i o n u m j r . Lachowicza, nie w i e m y natomiast dokładnie, j a k zginął jego zastępca do s p r a w p o l i t y c z n o - w y c h o w a w czych por. R o m a n Paziński, k t ó r y p r z e j ą ł d o w o d z e n i e "

Tamże.

batalionem. T r u d n o n a m też dokładnie podać okoliczności śmierci k p t . W ł a d y s ł a w a Wysockiego. Taką p r ó b ę p o d j ą ł Józef W ó j c i c k i pisząc biografię tego szlachetnego i bohaterskiego żołnierza. P o d a j e on, że 3 batalion, k t ó r y włamał się do T r y g u b o w e j , opanował szkołę i zorganizował obronę b u d y n k u . Wkrótce N i e m c y rozpoczęli kontratak „kapitan W y s o c k i postanowił, że nie w y c o f a się, że szkoły t e j b ę d z i e bronił do końca. G d y p i e r w s z y czołg n i e m i e c k i ukazał się na w i e j s k i e j drodze, k i e r u j ą c swą l u f ę na szkołę, i zza jego osłony w y s k o c z y l i hitlerowcy, k a p i t a n z pepeszą w r ę k u p r z y k l ę k n ą ł p r z y oknie i w r a z z żołnierzami prowadził ogień... a oni, p r u j ą c prosto z pistoletów m a s z y n o w y c h , p o s u w a l i się do przodu, otaczając s z k o l n y dziedziniec. K a p i t a n W y s o c k i przesunął się do d r u g i e g o okna i tu dosięgła go w r o g a kula. O s u n ą w s z y się na podłogę... postanowił, że nie da się w z i ą ć do niewoli... G d y h i t l e r o w c y w b i e g l i do izby, powitał ich ogniem" w.

BÓJ 2 PUŁKU O POŁZUCHY (godz. 11.00-14.00)

Przed f r o n t e m natarcia 2 p u ł k u piechoty n a j s i l n i e j s z y p u n k t oporu n i e p r z y j a c i e l a z n a j d o w a ł się w Połzuchach. Miejscowość ta, położona na d r u g i e j p o z y c j i , spełniała w s y s t e m i e o b r o n y n i e m i e c k i e j rolę podobną do T r y g u b o w e j i j e j zdobycie w z n a c z n y m stopniu w a r u n k o w a ł o dalsze natarcie d w ó c h s ą s i a d u j ą c y c h ze sobą p u ł k ó w 2 — polskiego i 459 — radzieckiego. Na p r z e b i e g w a l k o Połzuchy w y w i e r a ł też p e w i e n w p ł y w fakt, że g ł ó w n y w y s i ł e k 42 d y w i z j i z n a j d o w a ł się w c e n t r u m i obliczony był p r z e d e w s z y s t k i m na o p a n o w a n i e w z g . 217,6, a w y siłek 1 d y w i z j i przenosił się m i m o w o l i na l e w e skrzydło 10 J. W ó j c i c k i , Bohater socki, W a r s z a w a 1980, s. 190.

spod

Lenino

kpt.

Władysław

Wy-

w r e j o n T r y g u b o w e j . W t e j s y t u a c j i w a l k a o Połzuchy stawała się g ł ó w n y m n a j b l i ż s z y m z a d a n i e m 2 p u ł k u p i e choty. Dowódca d y w i z j i m a j ą c n a u w a d z e konieczność udzielenia p o m o c y i z a p e w n i e n i a współdziałania m i ę d z y p i e r w s z o r z u t o w y m i p u ł k a m i skierował n a stanowisko dowodzenia, do ppłk. G w i d o n a Czerwińskiego, drugiego s w e g o zastępcę do s p r a w l i n i o w y c h płk. Stanisława Galickiego. W t o k u t r w a j ą c e j b i t w y p r z y b y ł tu także z n a j d u j ą c y się w c z e ś n i e j w pasie natarcia 1 p u ł k u ppłk Włodzimierz Sokorski. Nacierający n i e p r z e r w a n i e 1 batalion 2 p u ł k u p i e c h o t y pod d o w ó d z t w e m kpt. Sławińskiego s t o s u n k o w o s z y b k o opanował drugą transzeję nieprzyjaciela. Włączone stopn i o w o do w a l k i k o m p a n i e 2 i 3 batalionu o p a n o w a ł y poz y c j e w r o g a z n a j d u j ą c e się na b e z i m i e n n y m w z g ó r z u . P i e r w s z e g r u p y b o j o w e z b l i ż y ł y się do m. Puniszcze, a p r a w o s k r z y d ł o w e podchodziły do Połzuch. W y w i ą z a ł a się w a l k a w głębi obrony. N i e p r z y j a c i e l stosując w y p r a cowaną przez siebie zasadę w y k o n a ł kontratak w l e w e i p r a w e skrzydło pułku. Piechota niemiecka idąc do przodu podniosła ręce wołając podstępnie, że się p o d d a j e . Próba ta nie udała się. Polacy o t w o r z y l i ogień i w ó w czas z w ą w o z u w y ł o n i ł y się s a m o c h o d y z piechotą, by w s p ó l n i e atakować. W y w i ą z a ł a się d r a m a t y c z n a w a l k a ogniowa. Polakom zaczęło b r a k o w a ć a m u n i c j i , w związku z c z y m z m u s z e n i b y l i do p o w o l n e g o w y c o f y w a n i a się. Nie był to j e d n a k odwrót. K o m p a n i e i bataliony z a j ę ł y dogodniejsze p o z y c j e i z a c h o w u j ą c s w ó j stan posiadania prowadziły ogień. Ppłk Czerwiński, oceniając zaistniałą sytuację, uznał o p a n o w a n i e Połzuch za w a r u n e k k o n t y n u o w a n i a natarcia w k i e r u n k u zachodnim. 2 batalion por. Stanisława Jakim i o n k a skierował on na Połzuchy od wschodu, 1 — atakował od południa, a 3 — kpt. A l e k s a n d r a Karpowicza, d o k o n y w a ł głębokiego obejścia i w m i a r ę możności miał u d e r z y ć na n i e p r z y j a c i e l a w Połzuchach od południowe-

go zachodu. K o n c e p c j a ta odpowiadała o g ó l n y m zasadom z d o b y w a n i a tego r o d z a j u p u n k t ó w oporu, a także konk r e t n e j sytuacji. Bardziej p r z e m y ś l a n e atakowanie Połzuch (w odróżnieniu od T r y g u b o w e j ) w y n i k a ł o z faktu, że m i e j s c o w o ś ć ta w całości z n a j d o w a ł a się w pasie natarcia 2 pułku. K o m p a n i o m postawiono zadania b o j o w e . Niezwłocznie u d e r z y ł y 7 i 8 k o m p a n i e (dowódcy: por. Marian Bogusławski i por. Tadeusz Tomas) i w s p ó l n i e z k o m p a n i a m i 1 batalionu zaatakowały Połzuchy. N i e p r z y j a c i e l rozpoczął o d w r ó t w k i e r u n k u zachodnim, czołowe g r u p y f i z y l i e r ó w w ł a m a ł y się do m i e j s c o w o ś c i i zawiązała się w a l k a w e w n ą t r z płonącej wioski. Zaraz po południu atakowała 1 k o m p a n i a 1 batalionu. N i e p r z y jaciel dostrzegł m a n e w r i przystąpił niezwłocznie do kol e j n e g o kontrataku. K o m p a n i a f i z y l i e r ó w , w s p i e r a n a ogniem k a r a b i n ó w m a s z y n o w y c h i artylerii, zaatakowała p r a w e skrzydło pułku. P r a w o s k r z y d ł o w y 1 batalion walczył na p o d e j ściach do Połzuch. Wałka toczyła się także w s a m e j m i e j scowości. Przybierała ona stopniowo na sile. N i e p r z y j a ciel w celu odbicia Połzuch w y k o n a ł d r u g i kontratak z r e j o n u Puniszcza, u d e r z a j ą c od czoła w oddziały polskie. Kontratak ten w y k o n a n y na k i e r u n k u 1 i 3 batalionu siłami piechoty i czołgów, a także w s p a r t y lotnict w e m , spowodował, że pierwsza próba zdobycia Połzuch u d e r z e n i e m od w s c h o d u i południa nie przyniosła oczekiw a n e g o rezultatu. Ze zdobycia miejscowości dowódca p u ł k u jednak nie zrezygnował. Zadanie to otrzymał por. Jakimionek, k t ó r y do s w o j e g o 2 batalionu włączył w y c o f u j ą c e się g r u p y b o j o w e pozostałych d w ó c h b a t a l i o n ó w oraz f i z y l i e r ó w . Siły te połączył w j e d e n s z y k b o j o w y . Na p r a w y m skrzydle ustawił ciężkie k a r a b i n y m a s z y n o w e 3 k o m p a n i i cek a e m ó w por. G e n a d i j a Dzikowickiego oraz k o m p a n i ę f i z y l i e r ó w . W c e n t r u m stanęły 5 i 6 k o m p a n i a p o r u c z n i k ó w

Sergiusza Żerdiewa i O n u f r e g o Kolaski, a na l e w y m skrzydle, pod d o w ó d z t w e m s w e g o zastępcy d o s p r a w pol i t y c z n o - w y c h o w a w c z y c h , chor. Władysława S z e c h o w i cza, zebrał g r u p y b o j o w e 1 i 3 batalionów. W Połzuchach walczyła w t y m czasie 1 k o m p a n i a ppor. Michała Palc z e w s k i e g o i n i e w i e l k a g r u p a f i z y l i e r ó w . Wsparcie ogn i o w e z a p e w n i ć miała p r z e p r a w i a j ą c a się z t r u d e m na zachodni b r z e g Mierei artyleria p u ł k o w a i m o ź d z i e r z e oraz d y w i z j o n 1 p u ł k u a r t y l e r i i l e k k i e j . N o w a k o n c e p c j a ataku n a Połzuchy p r z e w i d u j ą c a u d e rzenie na p u n k t oporu w r o g a od w s c h o d u i południa przyniosła sukces. Pododdziały polskie s i l n y m u d e r z e n i e m w y p a r ł y piechotę n i e p r z y j a c i e l a z p o z y c j i p r z e d Połzuchami i rozpoczęły atak p u n k t u o b r o n y skutecznie do t e j p o r y b l o k u j ą c e g o natarcie nie t y l k o 2 pułku, ale także sąsiedniego — 459 p u ł k u 42 d y w i z j i radzieckiej. 2 batalion p o n o w n i e był k o n t r a t a k o w a n y . Do godz. 14.00 zdobył on Połzuchy i w y s z e d ł na zachód od t e j m i e j s c o wości. W a l k a o zdobycie Połzuch, p o d o b n i e j a k o T r y g u bową, miała n i e z w y k l e d r a m a t y c z n y charakter. P u n k t oporu w r o g a z d o b y w a n o s z t u r m e m , w a l c z o n o n a b a g n e t y , poległo w i e l u żołnierzy i oficerów. Zginęli m.in.: ppor. K a z i m i e r z Czarniej, chor. Józef Kurc, chor. W ł a d y s ł a w Bilski, chor. A n t o n i Lesisz. R a n n i zostali m.in.: ppor. A l e k s a n d e r W o j c i e c h o w s k i , kpt. W ł a d y s ł a w Laskowski, ppor. A l e k s y Ustinow, por. Bronisław Orłowski, chor. K a z i m i e r z Zborowski, kpt. S t e f a n K a r p o w i c z (dowódca 3 batalionu), por. Jan Mociusowicz, chor. R o m a n Leś, chor. Mikołaj R o m a n o w s k i . Listę tę m o ż n a by m n o ż y ć . Fakt, że w ś r ó d poległych i r a n n y c h była w y j ą t k o w o d u ż a liczba d o w ó d c ó w p l u t o n ó w i k o m p a n i i , miał bezpośredni w p ł y w n a dalszy tok w a l k i . Natarcie 2 p u ł k u piechoty w k i e r u n k u na Puniszcze zostało z a t r z y m a n e s i l n y m k o n t r a t a k i e m n i e p r z y j a c i e l a w sile około b a t a l i o n u w z m o c n i o n e g o czołgami. K o n t r atak w y s z e d ł z r e j o n u wzg. 217,6 w k i e r u n k u południo-

w y m i Połzuchy 2 p u ł k z m u s z o n y był opuścić. Dowódca 39 k o r p u s u pancernego, gen. artylerii Robert Martinek, w p r o w a d z i ł na pole b i t w y 330 d y w i z j ę , która — podzielona na g r u p y b o j o w e w s p a r t e czołgami — p r z e c i w d z i a łała w całym pasie natarcia 33 armii w y k o n u j ą c k o n t r ataki w różnych kierunkach. Pod ich u d e r z e n i e m znalazła się także 1 d y w i z j a piechoty. Do około godz. 14.00 natarcie p i e r w s z o r z u t o w y c h pułk ó w zostało c h w i l o w o w s t r z y m a n e . Silne kontrataki oddziałów n i e m i e c k i c h w y k o n y w a n e z północy, zachodu i południa, po w c z e ś n i e j s z y m j u ż w s t r z y m a n i u natarcia d y w i z j i sąsiednich, skoncentrowały s w o j e uderzenie przec i w k o w y s u n i ę t e j nieco do p r z o d u 1 d y w i z j i piechoty. D y w i z j a ta m i ę d z y godz. 10.30 a 14.00, m i m o silnego przeciwdziałania n i e p r z y j a c i e l a i poniesionych strat, odniosła znaczny sukces. Przełamała obronę 688 p u ł k u niemieckiego i wyszła na r u b i e ż położoną około 2 km od p r z e d n i e g o s k r a j u jego obrony. W zaciętej walce, k t ó r e j celem było o p a n o w a n i e d w ó c h g ł ó w n y c h p u n k t ó w oporu w T r y g u b o w e j i Połzuchach, d y w i z j a kościuszkowska odparła w s z y s t k i e niemieckie kontrataki. Mimo słabego wsparcia a r t y l e r y j s k i e g o i b r a k u czołgów na p o l u w a ł k i utrzymała z d o b y t y teren w gotowości do k o n t y n u o w a n i a natarcia. Dowódca 2 batalionu 2 p u ł k u piechoty por. Stanisław J a k i m i o n e k scharakteryzował ten etap w a l k i następująco: „Zdobycie Połzuch zadecydowało o rubieży, na któr e j miał się następnie umocnić pułk, u t r z y m a ć z d o b y t e p o z y c j e , odpierać kontrataki, p r z y g o t o w a ć się do dalszych działań zaczepnych" 17

Relacje i w s p o m n i e n i a , MiD WIH.

DLACZEGO NIE POSZŁY CZOŁOI?

Z d u ż y m zainteresowaniem, c z e m u d a w a l i s w ó j w y r a z w m e l d u n k a c h , d o w ó d c y p u ł k ó w i b a t a l i o n ó w oczekiwali p r z y b y c i a na pole w a l k i k o m p a n i i czołgów, które rozpoczęły p r z e p r a w ę przez Miereję jeszcze przed godziną 12.00. Jako p i e r w s z a miała sforsować Miereję 2 k o m p a n i a czołgów średnich T-34 pod d o w ó d z t w e m por. Jana K a l i nina i zgodnie z rozkazem wspierać 2 p u ł k piechoty. W s z y k u z w a r t y m podeszła do z b u d o w a n e g o przez saper ó w w S y s o j e w i e m o s t u przez rzekę i rozpoczęła przeprawę. Nie mogła j e d n a k w e j ś ć do w a l k i , g d y ż pięć czołg ó w na zachodnim b r z e g u Mierei ugrzęzło w p o d m o k ł e j dolinie, a d w a zostały uszkodzone (kompania liczyła 10 czołgów). B y l i p i e r w s i ranni. Trzy czołgi pozostawały na w s c h o d n i m b r z e g u Mierei. 1 k o m p a n i a czołgów por. Pawła Miszury miała początk o w o stanowić o d w ó d d o w ó d c y d y w i z j i , otrzymała j e d nak zadanie, a b y p r z e p r a w i ć się przez rzekę po moście z b u d o w a n y m przez radzieckich s a p e r ó w w Lenino i p ó j ś ć na pomoc w a l c z ą c e j piechocie 1 pułku. Do p r z e p r a w y podeszła o godz. 12.10, nie mogła j e d n a k przejść na zachodni brzeg Mierei, g d y ż p r z e p r a w a została j u ż przez lotnictwo niemieckie z b o m b a r d o w a n a . O godz. 14.20 znalazła się j e d n a k na l e w y m b r z e g u rzeki, p r z e p r a w i a j ą c się w pasie 290 d y w i z j i . S z y b k o weszła do b o j u i zajęła p o d s t a w ę w y j ś c i o w ą do natarcia na w s c h o d n i m zboczu w z g . 215,5 w c h o d z ą c t y m s a m y m w u g r u p o w a n i e b o j o w e 1 p u ł k u piechoty. Na p r z e p r a w i e poniosła j e d n a k p i e r w sze straty: zginął d o w ó d c a 3 p l u t o n u , ppor. Sergiusz Smolej, r a n n y został por. Paweł Miszura. Pozostałe k o m p a n i e (3 — ppor. Grzegorza S z y n k a r e n k i i 4 — ppor. W i k t o r a Czyczkowskiego, m a j ą c a w s w o i m składzie czołgi lekkie T-70) około godz. 14.15 podeszły do p r z e p r a w w Lenino, ale znalazły się pod s i l n y m ostrzałem ognia a r t y l e r y j s k i e g o i b o m b a r d o w a n i e m przez

lotnictwo niemieckie. Były to głównie ciężkie b o m b o w c e Ju-88 i s z t u r m o w c e n u r k u j ą c e Ju-77. P r z e p r a w a w takich w a r u n k a c h okazała się n i e z w y k l e s k o m p l i k o w a n a . 4 k o m p a n i a pozostawiła na p r z e p r a w i e j e d e n uszkodzony czołg, d w a ugrzęzły w mokradłach, a pozostałe zajęły stanowiska na w s c h o d n i m b r z e g u i stamtąd p r o w a d z i ł y ogień, k t ó r y nie mógł b y ć w pełni skuteczny. Ostatnia — 3 — k o m p a n i a zdołała p r z e p r a w i ć swoich s i e d e m czołgów w godzinach w i e c z o r n y c h i p r a k t y c z n i e mogła wspierać natarcie dopiero w nocy. Tak w i ę c popołudniową w a l k ę mogła w s p i e r a ć o g n i e m i p a n c e r z e m t y l k o jedna k o m p a nia czołgów (faktycznie było 11 w o z ó w b o j o w y c h ) . W p r a w d z i e w godzinach p o p o ł u d n i o w y c h p r z e p r a w i ł y się p i e r w s z e czołgi 5 k o r p u s u zmechanizowanego, ale napotykały te same trudności co czołgiści polscy. D w a radzieckie czołgi osiągnęły w z g . 215,5, oba j e d n a k zostały zniszczone o g n i e m artylerii p r z e c i w p a n c e r n e j wroga. Te s a m e trudności na p r z e p r a w i e przez Miereję m u siała p o k o n y w a ć artyleria p u ł k o w a i d y w i z y j n a p r z e w i dziana do wsparcia ogniem i r u c h e m b a t a l i o n ó w piechoty. P r z e p r a w a p o d b o m b a m i spowodowała p r z e d e w s z y s t k i m straty w koniach i sprzęcie. W i e l u artylerzystów, u c z e s t n i k ó w b i t w y pod Lenino, w s p o m i n a , że moździerze p u ł k o w e 120 m m , p r z e c i w p a n c e r n e działa 45 mm i arm a t y p u ł k o w e 76 mm nierzadko trzeba było po w y c i ą g nięciu z mokradeł dosłownie przenosić albo ciągnąć na stanowiska ogniowe.

O UTRZYMANIE ZDOBYTYCH POZYCJI

Od g o d z i n y 14.00 b i t w a wchodziła w kolejną fazę. „Syt u a c j a zaczęła się k o m p l i k o w a ć — w s p o m i n a gen. Zygm u n t Berling. — D y w i z j a włamała się głęboko w obronę nieprzyjaciela. Znalazła się j e d n a k w t r u d n e j s y t u a c j i ze w z g l ę d u na narastającą a k t y w n o ś ć przeciwdziałania sił

wroga. Do w a l k i wchodziły o d w o d y i czołgi p r z e c i w n i k a . Silne niemieckie p u n k t y oporu zablokowały działania sąsiadów. Mogły one s w ó j sprzęt i siłę ż y w ą zwrócić przec i w k o d y w i z j i . Została konieczność zwalczania t y c h p u n k tów. J e d e n z nich, w i e ś T r y g u b o w ą , przechodził z rąk do rąk. Front się wydłużał. Tył d y w i z j i był ze skrzydeł przestrzelony przez k a r a b i n y m a s z y n o w e i b r o ń p r z e c i w p a n cerną, a r u c h na tyłach d y w i z j i , przenoszenie a m u n i c j i , e w a k u a c j a r a n n y c h zaczęły zamierać. A m u n i c j a w czołow y c h rzutach zaczęła się w y c z e r p y w a ć . Około godz. 12.30 na p o z y c j e d y w i z j i Niemcy rzucili dużą ilość lotnictwa. Samoloty n i e p r z y j a c i e l a krążąc bez p r z e r w y nad p o l e m w a l k i b o m b a r d o w a ł y i ostrzeliwały z broni p o k ł a d o w e j stanowiska b o j o w e d y w i z j i " 18. Chociaż lotnictwo radzieckie osłaniało u g r u p o w a n i e boj o w e całej 33 armii, nie było ono w stanie skutecznie p r z e c i w s t a w i ć się n i e z w y k ł e j a k t y w n o ś c i samolotów w r o ga. W pasie natarcia 1 d y w i z j i b o m b a r d o w a n o p r z e p r a w y przez Miereję, drogi podejścia o d w o d ó w na pole w a l k i , s t a n o w i s k o d o w o d z e n i a i urządzenia tyłowe. W t e j fazie w a l k i poległa m.in. śmiercią bohatera szer. A n i e l a K r z y w o ń pełniąca służbę w a r t o w n i c z ą p r z y w o z i e s z t a b o w y m . Moment śmierci opisał por. Józef Sigalin w liście do m a t k i A n i e l i w sposób n a s t ę p u j ą c y : Pełniła w a r t ę p r z y samochodzie s z t a b o w y m , którego b y ł e m dowódcą. Trwała dzielnie na p o s t e r u n k u m i m o r o z r y w a j ą c y c h się wokół b o m b i pocisków. Na t w a r z y c z c e j e j nie było ślad u strachu. Naraz n o w a b o m b a h i t l e r o w s k a pada prosto w samochód, z a b i j a k i l k u i rani k i l k u n a s t u żołnierzy i oficerów, zapala samochód. I nagle w t e j strasznej c h w i l i A n i e l a zorientowała się, że w płonącym samochodzie z n a j d u j ą się bardzo w a ż n e d o k u m e n t y s z t a b o w e d y w i z j i , że to jej, właśnie j e j po18

Z. 1976 r.

Berling,

Relacja spisana przez

autora 25 k w i e t n i a - « H " ^ .

w i e r z o n o ochronę t y c h d o k u m e n t ó w . I nie z w a ż a j ą c na płomienie, na t r u p y kolegów, na jęki r a n n y c h A n i e l a w s k a k u j e do płonącego samochodu i w y r z u c a stamtąd zagrożone d o k u m e n t y . Ocaliła je od pożaru, ale sama ocalić się nie zdążyła" Obecność s a m o l o t ó w w r o g a nad p o l e m w a l k i , stosunk o w o słabe przeciwdziałanie z n a s z e j strony oraz niez w y k ł a a k t y w n o ś ć sił w r o g a w z n a c z n y m stopniu określały ogólną s y t u a c j ę w y t w o r z o n ą w godzinach popołudn i o w y c h . Z d u ż y m zainteresowaniem, co znalazło s w ó j w y r a z w m e l d u n k a c h , d o w ó d c y p u ł k ó w i batalionów oczekiwali p r z y b y c i a na pole w a l k i k o m p a n i i czołgów, które rozpoczęły p r z e p r a w ę przez Miereję jeszcze p r z e d godziną 12.00. Cechą szczególną p o p o ł u d n i o w e j f a z y b i t w y było u ż y cie przez n i e p r z y j a c i e l a p i e r w s z y c h n o w y c h jednostek s k i e r o w a n y c h na a k t y w n y odcinek f r o n t u na k i e r u n k u Orszy, w t y m także w pas działania 33 armii. Jednostki niemieckie tworzące g r u p y b o j o w e od j e d n e j do trzech k o m p a n i i piechoty, w s p a r t y c h czołgami w sile j e d n e j łub d w ó c h kompanii, n a d a w a ł y obronie w y j ą t k o w e j a k t y w n o ści. Sprzyjało t e m u także lotnictwo b o m b o w e i szturmowe, które działając g r u p a m i od 8 do 32 samolotów nieustannie z n a j d o w a ł o się nad p o l e m walki, b o m b a r d u j ą c n a j b a r d z i e j w r a ż l i w e r e j o n y , do których należały przede w s z y s t k i m p r z e p r a w y przez Miereję oraz z n a j d u j ą c e się w w a l c e oddziały piechoty. W p i e r w s z y m p r z y p a d k u chodziło o odcięcie d o p ł y w u na pole w a l k i w s z e l k i c h sił i ś r o d k ó w o g n i o w y c h , a w d r u g i m o zniszczenie walczących oddziałów, by o d t w o r z y ć n a r u s z o n y p o w a ż n i e do południa s y s t e m obrony. Niemcy rozpoczęli przeciwuderzenie, o b e j m u j ą c n i m pas działania 21 i 33 armii. W godzinach p o p o ł u d n i o w y c h 12 października na k i e r u n k u orszańskim rozwinęła się u J. S i g a l i n , List do m a t k i A n i e l i K r z y w o ń . Cyt. wg St. D r z e w i e c k a , Szlyśmy znad Oki, Warszawa 1905, s. 237- 239.

w i e l k a b i t w a , w k t ó r e j strona niemiecka nieustannie angażowała coraz to świeże siły ściągając je z i n n y c h , m n i e j a k t y w n y c h i m n i e j n i e b e z p i e c z n y c h dla nich oddziałów. Trzeba zdawać sobie s p r a w ę z tego, że działania 1 d y w i z j i stanowiły t y l k o niewielki, ale znaczący dla całej 33 armii f r a g m e n t . D o w ó d z t w o 1 i 2 p u ł k u piechoty w t y c h złożonych w a r u n k a c h koncentrowało u w a g ę wokół T r y g u b o w e j , Połzuch i Puniszcza z n a j d u j ą c y c h się m i ę d z y drugą a trzecią pozycją obrony wroga. O godz. 14.00 po k o l e j n y m d ł u ż s z y m b o m b a r d o w a n i u , m a j ą c y m na celu zabezpieczenie kontrataku, N i e m c y zaatakowali l e w e skrzydło 1 p u ł k u piechoty. W y w i ą z a ł a się w a l k a . Polacy odparli kontratak i ruszyli do p o n o w n e g o natarcia na T r y g u b o w ą . Piechotę w s p i e r a ł y d w a p l u t o n y czołgów (6 sztuk), które skutecznie ostrzeliwały w s c h o d ni s k r a j miejscowości. A t a k j e d n a k nie powiódł się, N i e m cy zniszczyli d w a czołgi, a pozostałe z m u s i l i do odwrotu. S y t u a c j a na l e w y m s k r z y d l e d y w i z j i w d a l s z y m ciągu była n i e z w y k l e t r u d n a i n i c z y m nie różniła się od przedp o ł u d n i o w e j . W a l k a o T r y g u b o w ą d a l e j stanowiła główny p r z e d m i o t zainteresowania o b u stron. Miejscowość ta, stojąca w płomieniach i n i e m a l ż e w całości zniszczona, przechodziła z rąk do rąk, by ostatecznie p r z e j ś ć w posiadanie wroga. J e d y n y m n o w y m m o m e n t e m było to, że dla z a t r z y m a n i a bardzo niebezpiecznego dla 1 p u ł k u piechoty przeciwdziałania p r z e c i w n i k a została u ż y t a 67 b r y gada artylerii haubic. W godzinach w i e c z o r n y c h okazało się, że 1 p u ł k piechoty jest tak w y c z e r p a n y całodzienną niezwykłą walką, że powinien być wycofany. Wkrótce N i e m c y zaatakowali 2 pułk piechoty. Szczególnie niebezpieczny okazał się kontratak w y k o n a n y ze wzgórza 217,6 osłaniany z powietrza. W a l k a objęła rejon Połzuch i częściowo przenosiła się w r e j o n Puniszcza. 2 pułk piechoty działał w d w ó c h kierunkach. L e w e skrzydło usiłowało w y d ł u ż y ć sukces w k i e r u n k u na Puniszcze,

a p r a w e toczyło zacięty b ó j o Połzuchy. P r a w e skrzydło nie w y t r z y m a ł o k o n t r a t a k u i Połzuchy p o n o w n i e przeszły w ręce nieprzyjaciela. W r e j o n i e w i o s k i pozostała t y l k o j e d n a k o m p a n i a , która podjęła w a l k ę o j e j w s c h o d ni skraj, 2 pułk znalazł się w szczególnie t r u d n e j sytuacji. Poniósł 011 znaczne straty, zaczęto w y r a ź n i e odczuw a ć brak a m u n i c j i , a p r z e c i w n i k d y s p o n u j ą c y dostateczną przewagą w c i ą ż nacierał. Grożące p u ł k o w i niebezpiec z e ń s t w o w y c o f a n i a się z z a j m o w a n y c h p o z y c j i zostało zażegnane s k u t e c z n y m o g n i e m 67 b r y g a d y artylerii h a u bic, s k i e r o w a n y m na p o z y c j e wroga. K o n t r a t a k i niemieckie, m i m o że nie odnosiły sukcesu, t r w a ł y nieustannie do godzin wieczornych. Oba walczące pułki skutecznie je odpierały i u t r z y m y w a ł y z d o b y t y do południa teren. Nie zdobyto j e d n a k ani T r y g u b o w e j ani Połzuch. Były to j u ż właściwie płonące pochodnie. Zdobycie T r y g u b o w e j ze w z g l ę d u na całkowite w y czerpanie sił 1 p u ł k u piechoty stawało się n i e m o ż l i w e . Natomiast z d o b y c i e Połzuch w godzinach w i e c z o r n y c h stawało się z a d a n i e m chwili. Gen. Berling rozkazał dow ó d c y 2 pułku, a b y nie z w a ż a j ą c na trudności opanował miejscowość. Jednocześnie podjął d e c y z j ę o w p r o w a d z e n i u w godzinach w i e c z o r n y c h na l e w e skrzydło na m i e j sce w y k r w a w i o n e g o 1 p u ł k u — d r u g i rzut d y w i z j i — 3 pułk piechoty ppłk. Tadeusza Piotrowskiego. Decyzja d o w ó d c y d y w i z j i z a m y k a w p e w n y m sensie p i e r w s z y d z i e ń b i t w y . Przebieg w a l k w t y m d n i u nie potwierdził p r z e w i d y w a ń d o w ó d z t w a armii i 1 d y w i z j i opartych na d o t y c h c z a s o w y c h doświadczeniach, że przełamanie p i e r w s z e j i d r u g i e j p o z y c j i obrony n i e p r z y j a c i e l a p o z w o l i w p r o w a d z a ć k o l e j n e r z u t y armii i k o n t y n u o w a ć natarcie w k i e r u n k u zachodnim. P o j a w i e n i e się w p i e r w szych godzinach b i t w y s i l n y c h k o n t r a t a k ó w w pasie całej armii oznaczało, że strona niemiecka d ą ż y ć będzie do u t r z y m a n i a posiadanych p o z y c j i . Nad rzeką Miereją dowódca 39 k o r p u s u pancernego

gen. Martinek postanowił stoczyć b i t w ę obronną na p i e r w s z y m pasie, k o n c e n t r u j ą c tu coraz w i ę k s z e siły, które f a k t y c z n i e w godzinach p o p o ł u d n i o w y c h realizow a ł y zadania o p e r a c y j n e określone j a k o p r z e c i w u d e r z e nie. Silne, n i e p r z e r w a n e kontruderzenia w pasie całej 33 armii nie p o z w o l i ł y p i e r w s z o r z u t o w y m d y w i z j o m na rozszerzanie i pogłębianie włamania, by m o g ł y wchodzić do b i t w y k o l e j n e rzuty. Do wieczora zaangażowano w boju j e d y n i e w s z y s t k i e siły trzech walczących od rana d y w i z j i . Bitwa na p i e r w s z y m pasie narzucona przez niep r z y j a c i e l a była n i e w ą t p l i w i e nową taktyczną f o r m ą w a l k i w o j s k niemieckich, stosowaną p ó ź n i e j w 1944 i 1945 roku, ale j u ż bez sukcesu. T r w a ł y m r e z u l t a t e m p i e r w s z e g o dnia było przełamanie obrony n i e p r z y j a c i e l a na głębokość od 1 do 2 km i u t r z y m a n i e z d o b y t e g o terenu, żadna b o w i e m z trzech d y w i z j i nie cofnęła się z z a j ę t y c h p o z y c j i . Szczególne znaczenie miało n a w i ą z a n i e bezpośredniego współdziałania polskich i radzieckich oddziałów w w a l c e o T r y g u b o w ą i Połzuchy. Umacniało ono w i a r ę żołnierzy polskich w sukces. N a j w a ż n i e j s z y m zadaniem, biorąc pod u w a g ę dalsze powodzenie b i t w y , było w p r o w a d z e n i e na pole w a l k i 3 p u ł k u piechoty na l e w e skrzydło d y w i z j i i w y c o f a n i e do d r u g i e g o r z u t u z n a j d u j ą c e g o się w b o j u od godz. 6.00 1 p u ł k u piechoty. Do godz. 23.00 miało nastąpić całkow i t e jego z l u z o w a n i e i w e j ś c i e do b i t w y 3 pułku. P i e r w s z y wszedł do w a l k i 1 batalion kpt. K a z i m i e r z a Rodziewicza, który na p o d s t a w i e rozkazu d o w ó d c y pułku, w y d a n e g o o godz. 17.00, s k i e r o w a n y został przed u g r u p o w a n i e b o j o w e 1 pułku. Batalion wszedł do w a l k i w rejonie w z g . 215,5, w k r ó t c e przystąpił do natarcia, staczając faktycznie; b ó j s p o t k a n i o w y z k o n t r a t a k u j ą c y m i g r u p a m i wroga. P r z e g r u p o w y w a n i e obu p u ł k ó w trwało do p ó ź n y c h godzin nocnych i ze w z g l ę d u na w c i ą ż ponaw i a j ą c e się kontrataki w r o g a o d b y w a ł o się w toku walki. Do rana 13 października 1 pułk w y c o f a ł się na wschód-

ni brzeg Mierei i zajął obronę na zachód od Mojsiejewa, gdzie pozostał do wieczora, p o r z ą d k u j ą c s z y k i b o j o w e . Na p o d s t a w i e rozkazu gen. Berlinga 2 i 3 pułk, z n a j d u j ą c e się w p i e r w s z y m rzucie, w s p i e r a n e przez trzy k o m p a n i e czołgów (16 w o z ó w b o j o w y c h ) , rozpoczęły natarcie nocne. Miało ono charakter p o d o b n y do działań p o p o ł u d n i o w y c h , g d y ż obie walczące strony usiłowały w y k o r z y s t a ć noc dla p o p r a w i e n i a s w e g o położenia. W a l k i nocne w y r ó ż n i a ł y się j e d n a k s w o j ą specyfiką. Mówił o nich m.in. kpt. rez. Piotr Koniewiega, w ó w c z a s zastępca d o w ó d c y p l u t o n u w 3 p u ł k u piechoty: „Nacierać bez j e d n e g o strzału, otwierać ogień w c h w i l i bezpośredniego starcia z n i e p r z y j a c i e l e m , w y k o r z y s t a ć ciemność i nacierać aż do spotkania z p r z e c i w n i k i e m , w y p r z e ć go z trzeciej linii o b r o n y oraz umocnić się na z d o b y t y c h pozycjach" I d a l e j : „Odległość m i ę d z y n a m i a w r o g i e m przestała istnieć. W a l k a toczy się na odległość karabinu. Z t r u d e m m o ż n a rozróżnić, gdzie s w ó j , a gdzie wróg. T y l k o po hełmach r o z p o z n a j e m y k r y j ą c e g o się za umocn i e n i a m i i załamaniami rogów nieprzyjaciela. Wokół nas h u c z y w y s t r z a ł a m i cała dolina. Tuż p r z e d n a c i e r a j ą c y m p l u t o n e m p o d r y w a j ą się cienie, czarne b r y ł y , kluczą na b o k i i znikają na tle ciemnego płaskowzgórza, w p a d a j ą do p r z y g o t o w a n y c h stan o w i s k i prażą ogniem. Bój toczy się wszędzie, gęstnieje ogień na całej szerokości naszego natarcia. W a l k a toczy się, nie ustaje. N i e m cy nie w y t r z y m u j ą , o d s k a k u j ą do tyłu, obsadzają w z n o szący się p r z e d n a m i grzbiet. Bez p r z e r w y stamtąd lecą w naszą stronę czerwone pociski, z s y k i e m m k n ą m i ę d z y b i e g n ą c y m i l u d ź m i w plutonie, ocierają się o płaszcze. A j e d n a k d r u ż y n a kpr. Kijaczka, z którą nacieram, nie zalega. Żołnierze prą p r z e d siebie" P. Koniewiega, W a r s z a w a 1970, s. 38—40. 81 Tamie.

Pod

Lenino,

w:

Pamiętniki

oficerów,

Mimo że w n o c n y m natarciu zaangażowano 3 pułk, nie zdołano r o z w i n ą ć uderzenia na większą skalę. W n o c y przed f r o n t e m d y w i z j i p o j a w i ł y się n o w e oddziały niemieckie i w rezultacie n i e z w y k l e a k t y w n e j o b r o n y s k u tecznie h a m o w a n o z a r ó w n o nacierające z w i ą z k i polskie, j a k i radzieckie. J e d y n y m sukcesem nocnego natarcia 3 p u ł k u było polepszenie położenia w r e j o n i e w z g ó r z a 215,5 oraz na s k r a j u T r y g u b o w e j . Walczący na p r a w y m s k r z y d l e 2 p u ł k piechoty w ciągu nocy odpierał pięć k o n t r a t a k ó w i utrzymał do rana pierwszą linię o k o p ó w wroga. W a ż n y m p r z e d s i ę w z i ę c i e m n o c n y m było p r o w a d z e n i e rozpoznania w całym pasie natarcia 33 armii oraz p r z y gotowanie k o l e j n e g o natarcia w pasie całej 33 armii na dzień 13 października. W 1 d y w i z j i działalność rozpoznawczą p r o w a d z i ł y g r u p y rozpoznawcze, w y s y ł a n e z 7 k o m p a n i i z w i a d u por. Konstantego Minuczyca. Grupa pod d o w ó d z t w e m plut. Bolesława Dudziaka przeniknęła do T r y g u b o w e j i zabrała z p u n k t u d o w o d z e n i a rozmieszczonego w szkole m a p y i inne d o k u m e n t y walczącego w t y m r e j o n i e batalionu. Noc w y k o r z y s t a n o także dla u p o r z ą d k o w a n i a s z y k ó w b o j o w y c h , e w a k u a c j i rannych, uzupełnienia a m u n i c j i i żywności, uzgodnienia współdziałania piechoty i artylerii, p r z y g o t o w a n i a d a n y c h dla artylerii. Duże znaczenie miało też p o d t r z y m a n i e ducha b o j o w e g o żołnierzy z n a j d u j ą c y c h się w okopach. Czynili to przede w s z y s t k i m o f i c e r o w i e p o l i t y c z n o - w y c h o w a w czy k o m p a n i i i batalionów, a także d o w ó d c y . DRUGI DZIEŃ ZMAGAŃ

Dowódca armii, gen. Gordow, zadecydował, że dalsze natarcie w s z y s t k i c h sił rozpocznie się 13 października rano p o 2 0 - m i n u t o w y m a r t y l e r y j s k i m p r z y g o t o w a n i u . Jednocześnie, u w z g l ę d n i a j ą c fakt, że nie w s z y s t k i e d y w i z j e w e z m ą udział w natarciu, rozkazał, by d y w i z j o m

p i e r w s z o r z u t o w y m przekazać pociski a r t y l e r y j s k i e i m i n y m o ź d z i e r z o w e z 173, 338 i 371 d y w i z j i . 1 d y w i z j a do godz. 10.00 p o w i n n a otrzymać 1550 pocisków a r t y l e r y j skich i 4400 m i n do moździerzy. Ilość ta, choć odbiegała od norm, to j e d n a k w stopniu z a d o w a l a j ą c y m zapewniła w s p a r c i e o g n i o w e 1 d y w i z j i . Dowódca armii postanowił też, że do b i t w y w e j d z i e 5 k o r p u s z m e c h a n i z o w a n y , z którego j e d n a b r y g a d a miała krótko działać w pasie d y w i z j i kościuszkowskiej. Również dowództwo 1 d y w i z j i czyniło wysiłki, by w natarciu w z i ę ł y udział k o m p a n i e 1 p u ł k u czołgów (ogółem 16 w o z ó w b o j o w y c h ) , które zgodnie z p l a n e m m i a ł y działać w u g r u p o w a n i u b o j o w y m piechoty. Ogólne zadania b o j o w e d y w i z j i n a d r u g i d z i e ń b i t w y pozostawały bez zmian. 3 pułk piechoty miał nacierać w k i e r u n k u z a c h o d n i m na chutor J u r k o w o i Mały Diatiel. 2 zaś p u ł k p o w i n i e n opanować ostatecznie Połzuchy i nacierać na Puniszcze. O godz. 7.45 s a l w a katiusz rozpoczęła a r t y l e r y j s k i e p r z y g o t o w a n i e natarcia, które trwało 15 m i n u t i objęło t y l k o cele w c z e ś n i e j w y k r y t e . Z tego w z g l ę d u znaczna część ś r o d k ó w o g n i o w y c h n i e p r z y j a c i e l a pozostała poza zasięgiem ognia artylerii i moździerzy. Ponadto, podobnie j a k dnia poprzedniego, u t r z y m u j ą c a się mgła u t r u d niała o b s e r w a c j ę w y n i k ó w ognia. P u n k t u a l n i e o godz. 8.00 pułki p i e r w s z o r z u t o w e d y w i z j i radzieckich, w y k o n u j ą c zadania z dnia poprzedniego, przeszły do natarcia. W z n o w i ł a natarcie także 1 d y w i z j a , k t ó r e j 2 pułk piechoty, znacznie osłabiony u p o r c z y w y m i w a l k a m i w d n i u p o p r z e d n i m , w s p a r t y kompanią czołgów (6 w o z ó w b o j o w y c h ) , uderzył na Połzuchy. Nieprzyjaciel natychmiast podjął przeciwdziałanie, o s t r z e l i w u j ą c nacierające bataliony ogniem z broni m a s z y n o w e j i moździerzy. Wkrótce p o j a w i ł o się nad p o l e m w a l k i lotnictwo. T y m c z a s e m zdołano nawiązać współdziałanie z radziec-

ką kompanią czołgów. Poniosła ona j e d n a k straty od b o m b i zmuszona została do w y c o f a n i a się na p o d s t a w y w y j ś c i o w e . Zmagania przeciągnęły się do godz. 10.30 i m i m o w y s i ł k ó w 2 p u ł k musiał p r z e j ś ć do obrony, by dokonać w e w n ę t r z n y c h p r z e g r u p o w a ń . N i e m c y t y m c z a s e m umocnili się w Połzuchach i; na w z g . 217,6, skutecznie w s t r z y m u j ą c w s z e l k i r u c h do przodu zarówno oddziałów 42 d y w i z j i , j a k i 2 p u ł k u d y w i z j i kościuszkowskiej. Połzuchy zostały ostatecznie z d o b y t e w godzinach wieczornych. Dalsze natarcie okazało się jednak c h w i l o w o n i e m o ż l i w e . P o d o b n y p r z e b i e g miało natarcie 3 pułku. W y r u s z y ł on w r a z z czołgami o godz. 8.00. K o m p a n i e czołgów po znacznych stratach w y c o f a ł y się na p o d s t a w y w y j ś c i o w e . Piechota atakowana przez silne z g r u p o w a n i e b o j o w e niep r z y j a c i e l a i b o m b a r d o w a n a przez lotnictwo utrzymała teren. „ P a d a m y i p o d n o s i m y się z n o w u — w s p o m i n a płk E d w a r d Flis. — Już nie m y ś l ę o śmierci. Jest mi • w s z y s t k o jedno, co będzie. W y s t r z e l i ł e m d w a b ę b n y a m u nicji; został t y l k o j e d e n — 72 sztuki. Nie w o l n o tego w y s t r z e l i ć na wiatr. W p a d l i ś m y do okopów. N i e m c y stłoczeni w r o w i e ł ą c z n i k o w y m uciekają, niektórzy usiłują w y d o s t a ć się z o k o p ó w na powierzchnię, inni zaciekle strzelają. Nie na długo z n a l e ź l i ś m y się w okopach" M . Brak widocznego postępu w natarciu powodował, że d o w ó d c a d y w i z j i w w y d a n y c h rozkazach ponaglał, a dowódcy pułków dokonywali niezbędnych przegrupowań, s z u k a j ą c j a k n a j l e p s z e g o sposobu w y k o n a n i a zadania. Nikt się nie spodziewał, żes ocena udziału 1 d y w i z j i w b i t w i e pod L e n i n o do południa d r u g i e g o dnia stanowiła p o d s t a w ę do p o d j ę c i a p r z e z Wodza Naczelnego Radzieckich Sił Z b r o j n y c h , marszałka Józefa Stalina, decyz j i o w y c o f a n i u k o ś c i u s z k o w c ó w z d a l s z e j w a l k i . Marszałek Stalin w r o z m o w i e z W a n d ą W a s i l e w s k ą uznał, że k o ś c i u s z k o w c y w ciągu d w ó c h d n i pokazali już, że » E. F l i s , Lenino, w: „Żołnierz Wolności", nr 248/1968, 8. 4.

nie t y l k o chcą w a l c z y ć u b o k u A r m i i Radzieckiej przec i w k o w s p ó l n e m u w r o g o w i , ale także u m i e j ą walczyć. W y c h o d z ą c z o g ó l n i e j s z y c h przesłanek, z w i ą z a n y c h z dals z y m r o z w o j e m j e d n o s t e k polskich w ZSRR, Stalin podjął d e c y z j ę o w y c o f a n i u 1 D y w i z j i Piechoty im. T. Kościuszki z b i t w y . Decyzja ta niezwłocznie przekazana na f r o n t przez sztab 33 a r m i i dotarła do d o w ó d c y d y w i z j i gen. Berlinga 13 października o godz. 17.30. Gen. Gordow zaznaczył, że d y w i z j a polska p r z e j d z i e do d r u g i e g o r z u t u armii, a na j e j m i e j s c e w e j d z i e radziecka 164 d y w i z j a . W nocy z 13 na 14 października pod ogniem n i e p r z y jaciela trwało p r z e k a z y w a n i e odcinków o b r o n y oddziałom radzieckim. 14 października o godz. 2.00 d o w ó d c a 2 pułku piechoty przekazał s w ó j odcinek f r o n t u 531 pułkowi, a o godz. 8.00 z l u z o w a n y został 3 pułk przez 820 p u ł k 164 d y w i z j i piechoty. Wraz z p u ł k a m i piechoty w y c o f y w a ł y się oddziały artylerii, czołgi i służby. Do 18 października* d y w i z j a osiągnęła r e j o n ześrodkowania: Nikołajewka, Słobodka, Zachwidowo, Borsuki. Na początku listopada d y w i z j a weszła p o n o w n i e w skład 1 K o r p u s u Polskich Sił Z b r o j n y c h w ZSRR. Po w y c o f a n i u 1 d y w i z j i zś b i t w y operacja zaczepna 33 armii trwała dalej. Po o b u stronach zaangażowano świeże siły. Ciężkie starcia t r w a ł y do wieczora 17 października, a p o t e m ustały. Zakończyła się sześciodniowa b i t w a o l i k w i d a c j ę niemieckiego przedmościa na w s c h ó d od Dniepru, w k t ó r e j przez d w a d n i udział brała 1 D y w i z j a Piechoty im. T. Kościuszki. Operacja zaczepna Frontu Zachodniego nie przyniosła, niestety, oczekiwanego rezultatu. N i e m c y u t r z y m a l i w swoich rękach linie r o k a d o w e łączące: Witebsk, Orszę, Mohylew, Złobin. Obrona w t y m rejonie została przełam a n a w c z e r w c u 1944 r. w ramach w i e l k i e j strategicznej operacji białoruskiej/ p r o w a d z o n e j pod k r y p t o n i m e m „Bagration".

POSŁOWIE

B i t w a stoczona przez 1 D y w i z j ę Piechoty im. Tadeusza Kościuszki n a d Miereją w p a ź d z i e r n i k u 1943 r. weszła do historii W i e l k i e j W o j n y W y z w o l e ń c z e j Narodu Polskiego j a k o b i t w a p o d Lenino. R o z p a t r y w a n a z punktu" w i d z e n i a F r o n t u Zachodniego, a także całej 33 armii określana jest j a k o orszańska operacja zaczepna. Natomiast w historiografii z a c h o d n i o n i e m i e c k i e j n a z w a n o ją operacją obronną na „Linii P a n t e r y " (Panther Stellung). Strona niemiecka, a zwłaszcza d o w ó d z t w o g r u p y armii „Mitte" i d o w ó d z t w o 4 a r m i i p r z y w i ą z y w a ł o do o b r o n y k i e r u n k u orszańskiego szczególną wagę, m a j ą c złudzenie, że u t r z y m a n i e przedmościa na w s c h ó d od D n i e p r u w a r u n k o w a ć będzie trwałość obrony „Wału Wschodniego", że z a t r z y m a natarcie w o j s k radzieckich na i n n y c h kierunkach, że zaprzestaną one f o r s o w a n i a Dniepru, g d y ż obecność s i l n y c h z g r u p o w a ń niemieckich na w s c h o d n i m b r z e g u rzeki s t w o r z y określony stan zagrożenia. N i e z w y kle w a ż n ą rolę d o w ó d z t w o n i e m i e c k i e j 4 armii p r z y z n a wało 39 k o r p u s o w i p a n c e r n e m u , gen. Martinka, przedstaw i a j ą c e m u n a j w i ę k s z ą wartość b o j o w ą . Operację zaczepną w o j s k radzieckich na k i e r u n k u orszańskim należy r o z p a t r y w a ć nie z wąskiego, lecz szero-

kiego, o p e r a c y j n e g o i strategicznego, a jeśli chodzi o udział w n i e j 1 d y w i z j i także z polskiego — p u n k t u widzenia. Okaże się wówczas, iż w o j s k a F r o n t u Zachodniego s w o j ą a k t y w n o ś c i ą ściągnęły znaczne siły niemieckie z innych, n i e w ą t p l i w i e w a ż n i e j s z y c h odcinków, u m o ż l i w i a j ą c w o j s k o m n a c i e r a j ą c y m s f o r s o w a n i e Dniepru. Nie bez znaczenia pozostawał także fakt, że a k t y w n e działania w o j s k radzieckich na c e n t r a l n y m odcinku frontu zmuszały stronę niemiecką do zwracania na ten odcinek znacznej u w a g i . W s z y s t k o dowodzi, że 1 d y w i z j a uczestniczyła w j e d n e j z n a j b a r d z i e j zaciętych operacji, stoczonych jesienią 1943 r. na froncie radziecko-niemieckim i w rozumieniu o g ó l n y m s w o j e historyczne zadanie wykonała. Złożyło się na to kilka c z y n n i k ó w , z k t ó r y c h n a j w a ż n i e j s z y m b y ła p o s t a w a Polaków. Żołnierze polscy w b i t w i e pod Lenino w y k a z a l i waleczność i m a s o w e bohaterstwo, hart ducha i w o l ę zwycięstwa, w y s o k i kunszt b o j o w y i koleżeństwo. Ponadto na sukces k o ś c i u s z k o w c ó w złożyły się takie czynniki, jak: z r o z u m i e n i e p r a w d y , że w a l k a o pierwszą p o z y c j ę nie będzie z b y t łatwa; o p a n o w a n i e w p i e r w s z e j kolejności p u n k t ó w oporu zagrażających skrzydłom u g r u p o w a n i a d y w i z j i ; właściwe użycie drugiego r z u t u d y w i z j i , co uchroniło ją przed załamaniem się l e w e g o skrzydła; stosowanie różnych f o r m m a n e w r u taktycznego na p o l u b i t w y ; przechodzenie od j e d n e j do d r u g i e j f o r m y walki; usilne parcie do przodu; stałe bezpośrednie d o w o d z e n i e na n a j n i ż s z y m szczeblu oraz w p ł y w d o w ó d z t w a d y w i z j i i armii na tok w a l k i . Szczególne znaczenie miała pomoc sąsiednich jednostek radzieckich, ich d o w ó d c ó w i żołnierzy. D y w i z j a w k r w a w y c h i zaciętych w a l k a c h toczonych bez p r z e r w y w ciągu d w ó c h d n i i j e d n e j nocy zadała niep r z y j a c i e l o w i straty w y n o s z ą c e s z a c u n k o w o około 1500 zab i t y c h (w t y m 9 oficerów i 83 p o d o f i c e r ó w ) i 330 wziętych do n i e w o l i (w t y m 30 oficerów i 24 podoficerów).

N i e p r z y j a c i e l poniósł też duze straty w sprzęcie i uzbrojeniu, m i ę d z y i n n y m i stracił 72 k a r a b i n y m a s z y n o w e (w t y m 8 przeciwlotniczych), 42 moździerze i działa, 2 czołgi oraz 5 strąconych samolotów. Siła b o j o w a batal i o n ó w piechoty w 337 d y w i z j i piechoty oraz i n n y c h jednostek niemieckich z a a n g a ż o w a n y c h pod Lenino „spadła do 50—100 żołnierzy w batalionie". D y w i z j a kościuszkowska w b i t w i e pod Lenino straciła ogółem 3054 żołnierzy (w t y m 168 oficerów, 633 p o d o f i cerów i 2253 szeregowców). Stanowiło to 23,7% ogólnego stanu d y w i z j i . Poległo l u b zmarło z odniesionych ran 510 osób (w t y m 51 oficerów, 116 p o d o f i c e r ó w i 343 szeregowców). R a n n y c h zostało ogółem 1776 żołnierzy (w t y m 100 oficerów, 346 p o d o f i c e r ó w i 1330 szeregowców). Ponadto zaginęło bez wieści 652 żołnierzy (w t y m 13 oficerów, 144 p o d o f i c e r ó w i 495 szeregowców), 116 żołn i e r z y dostało się do n i e w o l i (w t y m 1 oficer, 15 podoficerów i 100 szeregowców) \ Szczegółowe obliczenie strat 1 d y w i z j i w d w u d n i o w e j b i t w i e w y k a z u j e , że choć b y ł y one w y j ą t k o w o duże, nie odbiegały od strat poniesionych w t e j b i t w i e (i i n n y c h podobnie k r w a w y c h ) przez d y w i z j e radzieckie. Stosunk o w o w y s o k i e straty nie w y n i k a ł y z b r a k u doświadczenia (choć ten c z y n n i k miał p e w i e n w p ł y w ) , nie b y ł y też w y n i k i e m złego dowodzenia. W y p ł y w a ł y one przede w s z y s t k i m z w y j ą t k o w o zaciętego charakteru toczonej w a l k i . Straty nie osłabiły też d y w i z j i do tego stopnia, a b y nie mogła w y k o n y w a ć dalszych zadań. Po u p o r z ą d k o w a n i u i k r ó t k i m o d p o c z y n k u d y w i z j a polska była gotowa do k o n t y n u o w a n i a natarcia, ale — j a k j u ż w s p o m n i a n o — ogólna s y t u a c j a nie w y m a g a ł a p o n o w n e g o j e j użycia w t y m rejonie. W y p a d a tu mocno podkreślić, że kościuszkowcy w y k o n y w a l i s w o j e zadania z n a j w i ę k s z y m poświęceniem, 1

K. Sobczak, s. 151—153.

Lenino—Warszawa—Berlin...,

Warszawa

1978,

m ę s t w e m i o d w a g ą . Oficer, często z n a j d u j ą c y się na czele a t a k u j ą c e j tyraliery, s w o j ą postawą p o r y w a ł żołnierzy do w a l k i , osobisty p r z y k ł a d wystarczał żołnierzom za rozkaz. J e d n a k ż e często o k u p i o n e to było ż y c i e m l u b ran a m i znacznej części d o w ó d c ó w p l u t o n ó w i k o m p a n i i , t y c h bardzo i s t o t n y c h o g n i w d o w o d z e n i a w walce. Pos t a w a k a d r y w b o j u była o d b i c i e m ogólnego w y s o k i e g o p o z i o m u m o r a l n o - p o l i t y c z n e g o d y w i z j i . Bez tego nie m o głaby ona o d n o t o w a ć tak d u ż e g o sukcesu i uznania, z jak i m spotkała się u przełożonych. Dowódca w o j s k pancernych 33 armii, gen. m j r A n d r i e j Nikulin, ocenił natarcie d y w i z j i k o ś c i u s z k o w s k i e j w sposób n a s t ę p u j ą c y : „Pragnę podkreślić, że szczególnie interesowałem się działaniem p o l s k i e j d y w i z j i , z a r ó w n o z p u n k t u w i d z e n i a taktyczno-operacyjnego, jak i p o s t a w y b o j o w e j żołnierza polskiego. B y ł e m m i l e zaskoczony bohaterską postawą k o ś c i u s z k o w c ó w . D o w ó d c y i żołnierze 1 d y w i z j i szli do b o j u z o g r o m n y m e n t u z j a z m e m i zapałem, nie z w a ż a j ą c na h u r a g a n o w y ogień wroga. To n a p r a w d ę było bohaterstwo. Bo t y l k o tak m o ż n a określić tę b r a w u r o w ą w a l k ę polskich żołnierzy z zawzięcie b r o n i ą c y m się na białoruskich polach w r o g i e m " Ocena działań b o j o w y c h 1 d y w i z j i znalazła się r ó w nież w s p r a w o z d a n i u o p e r a c y j n y m d o w ó d c y 33 a r m i i z 22 p a ź d z i e r n i k a p r z e s ł a n y m do sztabu F r o n t u Zachodniego. C z y t a m y w n i m m.in.: „Na j e d n y m z o d c i n k ó w f r o n t u radziecko-niemieckiego działają oddziały 1 Polskiego K o r p u s u pod d o w ó d z t w e m gen. b r y g . Z. Berlinga. Oddziały p o l s k i e j d y w i z j i im. T. Kościuszki i czołgiści z w i ą z k u pancernego im. B o h a t e r ó w W e s t e r p l a t t e (chodzi tu o 1 pułk czołgów — przyp. aut. K. S.), w y k o n u j ą c zadania b o j o w e d o w ó d z t w a radzieckiego, przełamali w rejonie miasteczka L[enino] obronę niemiecką i w zdocy* A. N i k u l i n , To Wolności", nr 241/1960.

było

prawdziwe

bohaterstwo,

w:

„Żołnierz

d o w a n y m natarciu w y p a r l i wroga z k i l k u miejscowości... P o d e j m o w a n e przez N i e m c ó w p r ó b y zatrzymania natarcia d y w i z j i p o l s k i e j p r z y m a s o w y m u ż y c i u n u r k u j ą cych b o m b o w c ó w i kontrataków, w s p i e r a n y c h przez działa pancerne t y p u F e r d y n a n d i czołgi, nie przyniosły o c z e k i w a n y c h przez d o w ó d z t w o niemieckie sukcesów. Wszystkie kontrataki N i e m c ó w zostały odparte z d u ż y m i stratami dla nieprzyjaciela. Hitlerowcy nie w y t r z y m a l i ataków na b a g n e t y i ognia a r t y l e r y j s k i e g o Polaków. Polskie oddziały rozpoznawcze przeniknęły nocą do miejscowości z a j ę t e j przez nieprzyjaciela, zniszczyły sztab niemieckiego batalionu piechoty, z d o b y ł y zarządzenia operacyjne, m a p y i inne d o k u m e n t y " Można by m n o ż y ć opinie o postawie kościuszkowców w t y m p i e r w s z y m b o j u . W y k a z a l i oni n i e z w y k ł e bohaterstwo, zapał, poświęcenie i pogardę w o b e c śmierci. Postawę taką zaprezentowali nie t y l k o żołnierze walczący bezpośrednio, ale także ci, którzy z racji przynależności do różnych służb mieli o b o w i ą z e k zaopatrzenia walczących w n i e z b ę d n e środki czy też zabezpieczenia pracy sztabów. Trzeba w i ę c oddać należne u z n a n i e żołnierzom służb k w a t e r m i s t r z o w s k i c h , żołnierzom-kobietom z k o m panii f i z y l i e r ó w , które dzielnie i ofiarnie pełniły p r z y dzielone im f u n k c j e . Zapisały one piękną kartę w historii t e j b i t w y , a w i e l e z nich poległo śmiercią bohaterów. Oddzielnie należy też podkreślić pracę sanitariuszy. Batalion m e d y c z n y , a także cała służba e w a k u a c j i r a n n y c h i obsługa p u ł k o w y c h i d y w i z y j n e g o p u n k t u m e d y c z n e g o w y p e ł n i a l i s w e o b o w i ą z k i z n a j w i ę k s z y m poświęceniem. Za w y k a z a n e bohaterstwo, m ę s t w o i o d w a g ę w b i t w i e odznaczono w i e l u żołnierzy. Order K r z y ż a Virtuti Militari V klasy p r z y z n a n o 16 żołnierzom. " W y j ą t e k ze s p r a w o z d a n i a o p e r a c y j n e g o d o w ó d c y 33 a r m i i z 22 X 1943 r., w: Soobszczenija Sowietskogo I n f o r m b i u r a , t. V, M o s k w a 1944, s. 195.

Złoty Medal „Zasłużonym na Polu C h w a ł y " otrzymało 8 żołnierzy. S r e b r n y Medal „Zasłużonym na Polu C h w a ł y " p r z y znano 65 żołnierzom. B r ą z o w y Medal „Zasłużonym na Polu C h w a ł y " otrzymało 112 żołnierzy. Ponadto 242 żołnierzy 1 d y w i z j i otrzymało w y s o k i e o r d e r y i m e d a l e radzieckie 4 . Za bohaterską p o s t a w ę w w a l k a c h pod Lenino Rada N a j w y ż s z a ZSRR nadała p o ś m i e r t n i e tytuł Bohatera Z w i ą z k u Radzieckiego kpt. W ł a d y s ł a w o w i W y s o c k i e m u i szer. A n i e l i K r z y w o ń oraz kpt. J u l i a n o w i Hibnerowi, u z n a n e m u za poległego. Tytuł ten o t r z y m a l i także poś m i e r t n i e m j r Paweł Pietrow, zastępca d o w ó d c y d o s p r a w pol.-wych. 885 pp 42 d y w i z j i , oraz kpt. G r i g o r i j Łachin, d o w ó d c a baterii dział tegoż p u ł k u 5 . B i t w a pod L e n i n o była jednocześnie a k t e m polityczn y m , o t w i e r a j ą c y m w o j e n n ą drogę d o n o w e j Polski, któr e j w i z j a została z a r y s o w a n a w p r o g r a m i e PPR i k t ó r e j społeczny kształt w y t y c z y ł p ó ź n i e j Manifest Lipcowy. B i t w a ta stanowiła r e w o l u c y j n y przełom w historii w o j skowości p o l s k i e j , zapoczątkowała polsko-radzieckie brat e r s t w o broni, które n i e b a w e m przerosło w t r w a ł y s o j u s z d w ó c h s p r z y m i e r z o n y c h p a ń s t w . W s p ó l n i e przelaną k r w i ą d y w i z j a z a d o k u m e n t o w a ł a , że Polacy chcą i będą w a l c z y ć o w y z w o l e n i e k r a j u w s o j u s z u i b r a t e r s t w i e z A r m i ą Radziecką. O b i t w i e pod L e n i n o w p i e r w s z e j p o l s k i e j na ten temat powieści Rzeki płoną W a n d a W a s i l e w s k a napisała: „...jest [to] b i t w a , która nie d e c y d u j e o losach w o j n y — ale o losach Polski", i że nie t y l k o linia o b r o n y n i e m i e c k i e j 4 Rozkaz d o w ó d c y 1 K o r p u s u Polskich Sił Z b r o j n y c h w ZSRR z 11 X1 1943 r. oraz Dekret P r e z y d i u m Rady N a j w y ż s z e j ZSRR o odznaczeniu orderami i m e d a l a m i Z w i ą z k u Radzieckiego żołnierzy i oficerów 1 Polskiej D y w i z j i Piechoty im. T. Kościuszki. * Tamże oraz S o b c z a k , op. cit., s. 153.

została przełamana, zostały przełamane także „ n a w y k i i t r a d y c j e w i e k ó w , kłamstwo, w jakie spowito historię, węzeł g o r d y j s k i z d a w a ł o b y się nie do rozplątania" Udział d y w i z j i k o ś c i u s z k o w s k i e j w b i t w i e pod Lenino r o z p a t r u j e m y także na s z e r o k i m tle w o j s k o w y m . Bez u w z g l ę d n i a n i a tego aspektu w y d a j e się ona epizodem na ponad 2000 km d ł u g i m froncie radziecko-niemieckim. „Z w o j s k o w e g o p u n k t u w i d z e n i a — mówił Minister Obrony Narodowej, gen. armii Wojciech Jaruzelski — b i t w a pod Lenino posiada istotne znaczenie taktyczne. Było to starannie z a p l a n o w a n e i odważnie, b r a w u r o w o p r z e p r o w a d z o n e działanie. Natomiast na płaszczyźnie pol i t y c z n e j — o p e r u j ą c t y m s a m y m j ę z y k i e m — b i t w a ta odegrała doniosłą rolę strategiczną. Działa spod Lenino zabrzmiały g ł o ś n y m echem w k r a j u i na arenie międ z y n a r o d o w e j . N i e p r z y p a d k o w o h i t l e r o w c y tak ostro militarnie i p r o p a g a n d o w o zareagowali na obecność Polaków na froncie. N i e p r z y j a c i e l liczył, że s p o w o d o w a n i e ciężkich strat, że zadanie klęski przekreśli na t y m etapie możliwość udziału P o l a k ó w w w a l c e z b r o j n e j na froncie w s c h o d n i m . Te r a c h u b y zawiodły. D y w i z j a im. T.Kościuszki w y k o n a ł a s w o j e zadanie, zdobyła bezcenne doświadczenia dla całej armii, potwierdziła w y s o k ą temperaturę b o j o w ą Polaków na n a j b l i ż s z e j do k r a j u drodze. C z y n b i t e w n y pod Lenino w y t y c z a ł n o w y etap w a l k i w y zwoleńczej, n o w ą jakość udziału Polskich Sił Z b r o j n y c h w II w o j n i e ś w i a t o w e j " 1 . Polacy w a l c z y l i r ó w n i e ż na i n n y c h frontach, ale do końca 1943 r. żaden z nich nie miał t y l u realnych w o j s k o w y c h przesłanek s z y b k i e g o w y z w o l e n i a Polski, j a k właśnie f r o n t wschodni. K o ś c i u s z k o w c y w b i t w i e Lenino realizowali dążenia niepodległościowe w s z y s t k i c h walczących o wolność Polaków w k r a j u , a także na fron15 W. W a s i l e w s k a , Rzeki płoną, W a r s z a w a 1059, s. 118. ' W . J a r u z e l s k i , Rozmowa, w : ..Nowe Drogi", n r 10/1973. s. 8—9.

cie zachodnim i dlatego bitwa nabierała ogólnonarodowego znaczenia. I dlatego b i t w a pud Lenino z a c h o w u j e w c i ą ż s w o j e a k t u a l n e znaczenie, należy b o w i e m do w y d a r z e ń przełom o w y c h w życiu naszego narodu, z których siłę ideową, polityczną i w o j s k o w ą czerpać będą w s z y s t k i e pokolenia Polski L u d o w e j . Dla szczególnego u p a m i ę t n i e n i a b i t w y dzień 12 paźd z i e r n i k a obchodzony jest w całym k r a j u jako Dzień W o j s k a Polskiego. W Dekrecie R z ą d u Polskiej Rzeczypospolitej L u d o w e j z dnia 7 października 1950 r. c z y t a m y m.in.: dla uświęcenia b r a t e r s t w a broni i w i e c z y s t e j p r z y jaźni m i ę d z y siłami z b r o j n y m i Rzeczypospolitej Polskiej a bohaterską A r m i ą Radziecką, ostoją p o k o j u i socjalizm u ; dla u p a m i ę t n i e n i a b i t w y pod Lenino, w k t ó r e j pow s t a j ą c e l u d o w e W o j s k o Polskie w d n i u 12 października 1943 r., torując sobie drogę do k r a j u , odniosło z w y c i ę s t w o w p i e r w s z e j b i t w i e nad najeźdźcą f a s z y s t o w s k i m stanowi się: Art. 1. Dzień 12 października jest D n i e m W o j s k a Polskiego". T r y g u b o w a od 12 października 1973 r. n a z y w a się Kościuszkowo. Obecnie pod Lenino, na w z g ó r z u 215,5, zroszonym k r w i ą żołnierza polskiego i radzieckiego, z n a j d u j e się p o m n i k z b u d o w a n y w f o r m i e g i g a n t y c z n e j kopuły, p r z e d s t a w i a j ą c e j hełm żołnierski, a jednocześnie schron bojow y . A m b r a z u r y schronu stanowią okna m u z e u m polsko-radzieckiego braterstwa broni. Jego c e n t r a l n y m p u n k t e m jest diorama u k a z u j ą c a b ó j o w z g ó r z e 215,5. Monumentalne d w i e ręce żołnierza polskiego i radzieckiego, w y kute w kamieniu, ściskają w górze l u f ę pistoletu m a s z y n o w e g o w r a z z d r z e w c e m sztandaru. To s y m b o l braterstwa d w ó c h armii i s o j u s z u d w ó c h p a ń s t w i d w ó c h narodów.

SPIS TREŚCI

POWSTANIE 1 DV WIZJI PIECHOTY im. TADEUSZA KOSC TUSZKI 5 Rodowód 5 Wstępne i n i c j a t y w y (październik 1939 — czerwiec 1941) 10 P o napaści Niemiec h i t l e r o w s k i c h n a ZSRR . . . . 16 Nie w y k o r z y s t a n a szansa 23 Przejęcie i n i c j a t y w y 31 Narodziny 1 d y w i z j i 41 PRZYGOTOWANIE DYWIZJI DO WALKI 51 Organizacja 51 Rekrutacja 55 Cele społeczno-polityczne 70 W obozie sieleckim 82 W y m a r s z na f r o n t 101 PRZED B I T W Ą 112 Przesłanki b i t w y 112 Zadanie b o j o w e 1 d y w i z j i piechoty 121 P r z y g o t o w a n i e do w a l k i 126 BITWA 139 Rozpoznanie w a l k ą 139 A r t y l e r y j s k i e p r z y g o t o w a n i e natarcia 145 A t a k piechoty 147 Walki 1 p u ł k u o T r y g u b o w ą (godz. 11.00—14.00) . . . 153 B ó j 2 pułku o Połzuchy (godz. 11.00—14.00) . . . . 159 Dlaczego nie poszły czołgi? 164 O utrzymanie zdobytych pozycji l65 Drugi dzień zmagań 172 POSŁOWIE 176