Kryzys. Przewodnik Krytyki Politycznej 9788361006480 [PDF]

Zitiervorschau

KRYZYS PUFWOOVlk' Krytyki f o u r r a */*J

! oKtAm ;

: & rąk i

SPIS RZECZY W STĘP

Sławomir Sierakowski, Historia kryzysu i kryzys historii

6

PROLO G

Frédéric Beigbeder, Maklerów powinno się kanonizować. List otwarty Patricka Batemana do redakcji „Libération"

24

D IA G N O Z A

Piotr Kuczyński, Skąd wziął się kryzys?

28

Jacek Żakowski, Bezcielesne ofiary kryzysu, czyli od neoliberalizmu do neorealizmu

44

Slavoj Źiźek, Ekonomia polityczna, głupcze!

61

Tadeusz Kowalik, Kapitalizm kasyna

68

Edwin Bendyk, Zielone w odwrocie?

89

Współczesny kapitalizmjest jak rozpuszczone dziecko. Z Benjaminem Barberem rozmawia Michał Sutowski

97

ANEKS I

Kurt Tucholsky, * * * (Gdy na giełdzie kurs dziś spada...)

110

G E N E ZA

Dean Baker, Zagrożenie: niekontrolowana bańka spekulacyjna na rynku nieruchomości Dean Baker, Bańka spekulacyjna na rynku nieruchomości a kryzys finansowy

116 127

Robert Brenner, Nowy boom czynowa bańka?

149

Robert Gordon, Czy socjaldemokraci doprowadzili do kryzysu hipotecznego?

213

Dani Rodrik, Kto zabił Wall Street? 219 Barbara Ehrenreich, Raport Spiskowej Międzynarodówki Socjalistycznej 223 A N E K S II

Moja ideologia jest błędna. Przesłuchanie Alana Greenspana przed Kongresem Stanów Zjednoczonych (fragmenty)

228

PROPOZYCJE

Robert Wade, Zmiana ustroju finansowego?

250

Jeffrey Sachs, Na gruzach światowych finansów, czyli projekt nowego Bretton Woods

276

Joseph E. Stiglitz, Cłos ma opozycja

282

Robert Kuttner, Grzechy główne deregulacji i propozycje re-regulacji

287

Robert Wade, Co zrobić z kryzysem systemu? Postępowy program uzdrowienia gospodarki i odbudowy finansów Pos tępowy program uzdrowienia gospodarki i odbudowy finansów

297 314

A N E K S III

Paul Krugman, Wprowadzenie do Ogólnej teorii zatrudnienia, procentu i pieniądza Johna Maynarda Keynesa

356

A N K IET A

Naomi Klein, Roman Frydman, Michael Goldberg, Edmund Phelps, Immanuel Wallerstein, Jadwiga Staniszkis

380

s ło w n ik

394

K A L E N D A R IU M

406

A U T O RZY

422

Wykaz źródeł

432

Krytyka Polityczna

434

Seria Przewodniki Krytyki Politycznej

439

WSTĘP

Historia kryzysu i kryzys historii

Sławom ir Sierakowski wyrażający frustrację wyborców pozbawionych prawdziwego po­ litycznego wyboru. Nad frustracją udało się zapanować dopiero za pomocą postpolityki. To ona oparta na instrumentach współczesnej socjotechniki i badań marketingowych rozładowuje dziś niemal na

HISTORIA KRYZYSU I KRYZYS HISTORII

całym świecie polityczne emocje obywateli za pomocą mediów masowych, w których polityka i publicystyka stały się po prostu częścią show-biznesu. Politycy i publicyści dołączyli do kasty cele-

Globalny kryzys finansowy nadchodzi niemal dokładnie w dw u­

brytów, stając w jednym rzędzie z bohaterami seriali i reality shows.

dziestą rocznicę wygłoszenia przez Francisa Fukuyamę słynnej

Polityka zmieniła się w jeszcze jeden telewizyjny format.

tezy o „końcu historii". Najpierw zachwycił się nią cały świat,

6

O

ile jednak w obrębie państw narodowych udało się kupić

a Fukuyama stał się autorem światowego bestsellera. Później jed­

posłuszeństwo społeczeństw u PR-owców i właścicieli mediów,

nak proroctwo amerykańskiego autora stało się modą intelektu­

o tyle już na poziomie Unii Europejskiej nie udało się tak skutecz­

alną, a w związku z tym musiało podzielić los każdej innej mody.

nie wylakierować skorodowanej demokracji. Zapewne dlatego,

Na popularne fryzury czy ciuchy sprzed lat patrzymy zazwyczaj

że nie udało się zbudować wcześniej europejskiej sfery publicznej

z zażenowaniem, zadając sobie retoryczne pytanie: jak można

- nie ma ani jednego masowego medium na europejską skalę

było nosić coś takiego?! I tak teza o „końcu historii" szybko stała

- ani gazety, ani telewizji. Z braku wspólnej sceny nie sposób

się przedmiotem drwin i symbolem popintelektualizmu.

stworzyć „europejskiego społeczeństwa spektaklu". Zapaść

Dziś należy jednak przyznać, że Fukuyama miał rację. Historia

demokracji widać więc najlepiej właśnie w Unii. Kolejne próby

naprawdę się skończyła. Przynajmniej w tym sensie, w jakim nie

stworzenia europejskiej konstytucji kończą się klęską, a jedyną

sposób było do niedawna poważnie dyskutować nad alternatywą

reakcją są coraz bardziej zawstydzające kolejne próby głosowania

dla kilku trendów, które zdominowały ostatnie dekady. Interesu­

nad coraz mocniej okrojonymi projektami. Być może impulsem

ją nas przede wszystkim dwa z nich: polityczny zwrot w stronę

będzie zmiana władzy w Stanach Zjednoczonych i klęska neo-

centrum i gospodarczy zwrot w stronę bezwarunkowej akceptacji

konserwatystów. Ale dziś jeszcze trudno określić, czy wejście

wolnego rynku. Choć pierwszy z tych trendów bardzo szybko okazał

Baracka O bam y do Białego Dom u będzie czymś bardziej przeło­

się szkodliwy dla demokracji, do dziś wielu właśnie z nim utożsamia

m owym niż wejście na szczyt amerykańskiej sceny hip-hopowej

„cywilizowaną politykę". Zwrot w stronę centrum (który dorobił

białego rapera Eminema. W każdym razie historia polityki wciąż

się kilku znanych określeń: w Wielkiej Brytanii nazwano go „trzecią

drepcze w miejscu, mimo że obecny model demokracji liberalnej

drogą" Partii Pracy, w Niemczech „nowym środkiem" SPD) dopro­

opartej na ekskluzywnym konsensusie (i pieniądzach) wykazuje

wadził niemal wszędzie do zaniku politycznej różnicy i zablokowania

swoją coraz bardziej rażącą dysfunkcjonalność.

demokratycznego mechanizmu reprezentacji sprzecznych intere­

Być może coś tu naprawdę zmieni dopiero załamanie się

sów społecznych. Efektem był wzrost nastrojów populistycznych,

drugiego z wymienionych na początku trendów. Kryzys finan­

7

__________________________________________Historia kryzysu i kryzys historii

r sow y demaskuje dziś iluzje neoliberalnej globalizacji, która w zamian za uwolnienie rynków od demokratycznej kontroli

i zrzucić odpowiedzialność z neoliberalnej filozofii na zwykłą

obiecywała powszechny dobrobyt. Dopóki negatywne konse­

chciwość bankierów i finansistów (tak jakby wolny rynek

kwencje nie wróciły jak bumerang i nie uderzyły w same Stany

z zasady opierać miał się na altruizmie), paradoksalnie mają

Interpretatorzy chcący dziś grać na ludzkiej naiwności

Zjednoczone, daremne były antyneoliberalne krucjaty takich le­

rację. Gdyby neoliberalna rewolucja umiała się zatrzymać na

wicowych intelektualistów jak Joseph Stiglitz czy Naom i Klein.

granicach Stanów Zjednoczonych, Stiglitz dalej pisałby książki

Stiglitz w kolejnych książkach podsumowujących lata 90.

demaskujące obłudę amerykańskich neoliberałów, którzy in­

w gospodarce światowej opisywał, jak wym uszane przez M F W

nym narzucają to, czego sami nigdy nie zastosowaliby u siebie,

i Bank Światowy na krajach rozwijających się neoliberalne recep­

a Klein uzupełniałaby te ekonomiczne analizy opisami brutal­

ty nie dość, że działały przeciwskutecznie i prowadziły do kolej­

nej rzeczywistości politycznej. Tymczasem przyszła kryska na

nych kryzysów finansowych, to nigdy nie zostały zastosowane

Matyska i neoliberałowie, zamiast fundować kryzys kolejnemu

przez sam ego zlecającego je lekarza, czyli Stany Zjednoczone.

społeczeństwu Azji albo Am eryki Południowej, zrobili krzywdę

Klein w swojej „czarnej księdze neoliberalizmu", jaką jest

sami sobie. Ideologiczne opium, które rozprowadzali na całym

Doktryna szoku, uzupełniła te analizy o wstrząsające opisy

świecie, zaczęli w końcu sprzedawać u siebie. Po deregulacyj-

manipulacji, jakich uczniowie ekonom isty Miltona Friedmana

nych decyzjach Greenspana i Busha, które doprowadziły do

(tzw. „Chicago Boys") przy wsparciu administracji am erykań­

powstania wielkich baniek spekulacyjnych w U SA i w efekcie

skiej dokonywali w gospodarkach niemal na każdej szerokości

do kryzysu, Stiglitz nie zarzuca już rynkom finansowym obłudy, ale zwykłą głupotę.

geograficznej. Jeśli Stiglitz dowodził, że prywatyzacja, deregulacja i cięcia socjalne narzucane kolejnym gospodarkom jako

Globalny kryzys finansowy, którego zasadniczym źródłem

recepty na osiągnięcie dobrobytu były nieporozumieniem, to

jest deregulacja rynków finansowych i uczynienie ze spekulacji

Klein wyjaśniała to nieporozumienie, pokazując konkretnie,

podstawowego sposobu zarabiania pieniędzy, zmusza do reflek­

kto, kiedy i jak na tym zarobił. Sojusz między neoliberalnymi

sji nie tylko na temat samego życia gospodarczego. M ówiąc po

ekonom istam i i politykami a korporacjami, które ich finansują

heglowsku, neoliberalny duch przeszedł pełną drogę i wrócił

bezpośrednio lub za pośrednictwem całej sieci prawicowych

do samego siebie - podważając zaufanie do wolnego rynku na

think-tanków, potrafił skutecznie w ykorzystyw ać wszelkiego

całym świecie do tego stopnia, że w „Financial Times” możemy

rodzaju katastrofy i załamania (od krachów gospodarek ko­

przeczytać keynesowskie manifesty, a Nicolas Sarkozy fotogra­

m unistycznych przez kryzys na Bliskim Wchodzie, huragan

fuje się z Kapitałem Marksa. Obecny kryzys zmusza do refleksji

Katrina i tsunam i w Azji aż po wojnę w Iraku) do otwierania

co najmniej w trzech wymiarach:

zdezorganizowanych gospodarek na zagraniczny kapitał, który

I. Teoretycznym - w tym sensie, w jakim powszechne stało

następnie przejmował kontrolę nad najcenniejszymi obszarami

się poszukiwanie nowego paradygmatu ułożenia relacji gospo­

wschodzących rynków.

darczych po kompromitacji Friedmanowskiego neoliberalizmu.

Historia kryzysu i kryzys historii

II. Ideologicznym - da się to sprowadzić do pytania, czy „urynkowiona" polityka zdoła zapanować nad rynkiem.

1721-1878 trwały przeciętnie od szczytu do szczytu 10,46 lat. Połączył to z odkryciem dokonanym w 1801 roku, że plamy na

III. Cywilizacyjnym, bo nie sposób oprzeć się wrażeniu, że

Słońcu pojawiają się z okresowością 10,45 lat. To nie m ógł być

współczesny konsumpcjonizm i bierne przyzwolenie na likwida­

przypadek! Plamy na Słońcu wywołują zmiany atmosferyczne, a to prowadzi o cyklicznych obfitych opadów deszczu, co ma

cję sfery publicznej oraz demokracji w zamian za sondażowomedialną podróbkę to zarazem efekt i przyczyna hegemonii

w pływ na urodzaj i przez to na cykle w handlu - rozumował

neoliberalnej.

Jevons. Niestety dokładniejsze obliczenia wykazały, że plamy na Słońcu pojawiają się co 11 lat, pozostawiono je więc astrono­

I

mom, a z wyjaśnieniami zjawisk gospodarczych powrócono na

Zdecydowana większość tekstów zamieszczonych w przewodni­

Ziemię, po której wciąż jednak chodzą ekonomiści przekonani, że ich dyscyplina jest nauką ścisłą.

ku dotyczy pierwszej kwestii. Najwybitniejsi teoretycy ekonomii opisują w nich źródła kryzysu i proponują rewizję wielu dotąd

Tymczasem do kryzysów przyzwyczajono się zarówno

niemal powszechnie podzielanych założeń. Każde poszukiwanie

w sensie teoretycznym - rezygnując z osobnej szczegóło­

nowego paradygmatu zaczyna się od refleksji historycznej.

wej teorii kryzysów, a także praktycznie - uwzględniając

Gdy w latach 70. odrzucano keynesizm, zwracano się w stronę

prawdopodobieństw o kryzysu w kalkulacjach biznesowych.

poprzedzającej go ekonomii klasycznej. Dziś w szyscy przyglą­

Regularnie pojawiającym się i znikającym recesjom zaczęto

dają się keynesizmowi, zdając sobie sprawę, że nie ma prostych

przypisywać funkcję „oczyszczającą". W pierwszych dekadach

powrotów do minionej rzeczywistości gospodarczej, ale sukces

X X wieku w ydaw ało się, że kryzysy z m asow ym i bankructwa­

państw dobrobytu cieszących się stabilnym wzrostem w trzech

mi i powszechną paniką skończyły się ostatecznie. Dopóki po

powojennych dekadach jest naturalnym źródłem inspiracji dla

każdym kryzysie sam oczynnie następowało ożywienie, dopóty

dzisiejszych poszukiwań nowego paradygmatu.

zrozumiałe było, że nie sposób traktować kryzysu jako czegoś

Trudno w to uwierzyć, ale w X X wieku pojęcie kryzysu znik­

obcego gospodarce, wartego wyodrębnienia i zbadania poza

nęło ze słownika ekonomicznego. Wcześniej wysiłki teoretyczne

teorią cykli koniunkturalnych. I nawet rozpoczęty czarnym

najwybitniejszych ekonomistów od Malthusa do Marksa koncen­

czwartkiem 24 października 1929 roku Wielki Kryzys począt­

trowały się właśnie na kryzysach gospodarki kapitalistycznej.

kowo nie przypom inał znanych z przeszłości katastrof. Sytu­

W X IX wieku obok cyklicznych kryzysów, pojawiały się także

acja do złudzenia przypom inała dzisiejszą. Spadek ożywienia

wielkie załamania obejmujące wszystkie gospodarki przemysło­

gospodarczego pojawił się już wcześniej, przede wszystkim

we (po raz pierwszy w 1857 roku, a następnie w 1873).

w samych Stanach Zjednoczonych. Co więcej, na samej giełdzie

Pewien wybitny logik i ekonomista Stanley Jevons, przeko­

nowojorskiej po krachu notowań pojawiały się jeszcze zwyżki

nany o tym, że ekonomia jest nauką ścisłą, winą za kryzysy obar­

kursów. W ostatnim kwartale 1929 roku i w pierwszej połowie

czył plamy na Słońcu. Wyliczył, że cykle koniunkturalne w latach

1930 roku nie było m asow ych bankructw firm. Ale spadek

11

Historia kryzysu i kryzys historii

koniunktury postępow ał nadal. W wyniku utrudnień kredyto­

no zachęcać do inwestowania i przywrócić dobrą koniunkturę

wych i upadku banków kryzys rozlał się na Europę i zaczęła się

w gospodarce. I gdyby tak rzeczywiście było, do końca świata

prawdziwa katastrofa. Początek tamtego kryzysu wielu powitało z zadowoleniem,

nikt nie czepiałby się zwolenników teorii wolnego rynku, który

licząc na jego higieniczne skutki. Jak wiemy, tym razem gosp o­

w trakcie W ielkiego Kryzysu stopa procentowa obniżyła się i... nic się działo.

darka wcale nie chciała sam oczynnie powrócić do równowagi. Gdy załamała się struktura kredytów w Europie, gdy upadł

Co zrobił Keynes? W 1935 roku przerwał pisanie swojego

światowy ład walutowy oparty na systemie złoto-walutowym,

opus magnum i pod wpływ em sugestii George’a Bernarda Shawa

gdy pojawiła się nieznana dotąd liczba bezrobotnych, ekonomiści

postanowił przeczytać jeszcze raz Marksa i Engelsa. O dpow ia­

zaczęli orientować się, że mają do czynienia z nowym zjawiskiem,

dając w liście Shawowi: „Aby zrozumieć mój stan umysłu, musi

które z pewnością nie spełnia dla gospodarki żadnych pozytyw ­

pan wiedzieć, że piszę książkę z teorii ekonomii, która, moim

nych funkcji. Niem al natychmiast świat ekonomiczny porzucił dotych­

zdaniem, zrewolucjonizuje - nie od razu, jak sądzę, lecz w ciągu

czasowy paradygmat cykli i konieczności kryzysów. Stało się

mach ekonomii (...). Nie spodziewam się, by pan lub ktokolwiek

tak, gdy John Maynard Keynes udowodnił możliwość osiągnię­

inny obecnie w to uwierzył. Jeśli jednak idzie o mnie, nie tylko

następnego dziesięciolecia - sposób, w jaki świat myśli o proble­

cia przez gospodarkę równowagi w stanie nie spowodowanego

mam taką nadzieję-jestem tego zupełnie pewny”. Ogólna teoria

rozmyślnie niepełnego zatrudnienia. To był koniec wiary w sa-

zatrudnienia, procentu i pieniądza wbrew tytułowi zawiera gąszcz

moregulacyjne zdolności gospodarki. Keynes w ystąpił nie tylko przeciwko ekonomicznym

szczegółowych rozważań, które nie tylko skalą teoretycznego

oczywistościom epoki, ale wręcz przeciwko sam em u duchowi

ta. Sam o odkrycie kontrastowało ze skomplikowaną strukturą

przełomu, ale i poetyką odpowiadają filozoficznym dziełom Kan­

kapitalizmu, opisanem u ledwie trzy dekady wcześniej przez

książki - było najprostsze z możliwych: w fazie ostrego kryzysu...

M axa Webera. Duch ten - jak wiemy - opierał się na „tworze­

nie ma oszczędności. Ludzie nie oszczędzają, bo nie zarabiają.

nia kapitału wskutek ascetycznego przym usu oszczędzania". Ci,

Nie można przecież zakładać, że gdy wszystkim źle się powodzi,

którzy oszczędzali w wyniku rozwoju XIX-wiecznej gospodarki,

w gospodarce jest tyle sam o oszczędności, co wcześniej. Skut­

przestali być już być tożsami z inwestorami. O d połow y X IX

kiem kryzysu nie jest nadmiar oszczędności, ale ich niedobór.

wieku m am y do czynienia z grupą wielkich przedsiębiorców,

A jeśli tak, to nie ma wcale nacisku na spadek stopy procentowej

którzy korzystają już nie z własnego kapitału, ale poszukują

i brakuje zachęty do inwestowania. Znikają bodźce do rozwoju,

go u całej m asy drobnych ciułaczy. Pożyczają oszczędności na

maszyny stoją, ludzie nie pracują. Keynes dowiódł, że gospodarka

rynku finansowym. Ceną jest oczywiście stopa oprocentowania.

nie zachowuje się wcale jak huśtawka, ale raczej jak dźwig. Może

W ydaw ało się oczywiste, że w trakcie recesji - gdy powstaje

być w górze lub w dole, ale może stać też w miejscu. To sam o wyjaśnić można z innej strony.

zbyt dużo oszczędności - ich cena powinna spadać, co powin­

12

miał sam najlepiej wiedzieć, jak wrócić do równowagi. Niestety

13

Historia kryzysu i kryzys historii

Jeśli pojawia się bezrobocie, zazwyczaj skutkuje ono

jak radzić sobie z recesją - Roosevelt i jego New Deal były prak­

spadkiem płac. Wcale nie jest jednak pewne, czy będzie to

tyczną ilustracją Keynesowskich idei - m ożemy liczyć na trwałe

rzeczywisty spadek płac, w tym sam ym czasie bowiem recesja

ustabilizowanie koniunktury. I rzeczywiście, przez następne trzy

prowadzi do spadku cen. Płace realne (po uwzględnieniu inflacji)

dekady gospodarka kapitalistyczna rozwijała się świetnie i bez

mogą wzrosnąć, jeśli ceny będą obniżać się szybciej. W czasie

recesji. Do tego stopnia, że na przykład w 1967 roku w N iem ­

dobrej koniunktury ceny będą rosnąć szybciej niż płace, a to bę­

czech Zachodnich uchwalono ustawę wprost wpisującą do listy obowiązków rządu zapewnienie „stałego wzrostu".

dzie ułatwiało zatrudnienie. Natom iast w trakcie recesji płace realne będą rosnąć. Tak właśnie stało się w Ameryce w latach 30. Kopernikański przewrót Keynesa polegał na wykazaniu, że to nie płaca determinuje zatrudnienie, ale odwrotnie: zatrudnienie

Keynesowskiej - ewolucja życia gospodarczego, pojawienie się

określa płacę realną. O zatrudnieniu (i o koniunkturze gospodar­

w latach 70. zjawiska stagflacji, czyli jednoczesnego wysokiego

czej) decydują rynki zbytu przedsiębiorstw. A te nie zależą w y ­

bezrobocia i inflacji, znacznie utrudniły pobudzanie koniunktury

łącznie od ich zdolności produkcyjnych. Keynes zanegował stare

Keynesowskimi metodami. Chodzi bardziej o to, by uświadomić

„prawo rynków" Saya mówiące, że podaż sama stwarza popyt.

sobie, że podstawowy argument Keynesa kwestionujący natural­

„Zanim" przedsiębiorca obniży ceny swoich produktów, szukając

ną równowagę rynku nie stracił na aktualności. Przekonujemy się

na nie odpowiedniego popytu, „najpierw" zwolni pracowników

o tym dziś na własnej skórze. Rynek pozostawiony sam sobie jest

i tym samym ograniczy możliwy popyt na towary w gospodarce.

jak przyroda, która ciszą uprzedza huragan. Wiara w to, że należy

Nie osiągnie stanu obiecywanego przez ekonomię klasyczną, bo

poddać się żyw iołow ym wyrokom wolnego rynku, przypomina

niezależnie od skali obniżki cen, nie znajdzie takiego rynku zby­

postawę zwariowanego ekologa, który chronić od ludzkiej inter­

tu, jaki zapewnia pełne zatrudnienie - bezrobotni nie dysponują

wencji pragnie nie tylko zagrożone gatunki roślin, ale i tornada, trzęsienia ziemi oraz tsunami.

żadną siłą nabywczą. Keynes dowiódł, że w mechanizmie rynkowym nie ma żadnego bezpiecznika, który gwarantowałoby samodzielny p o­

Wraz z Keynesem kończy się filozofia gospodarcza i pozo­ staje jedynie gospodarcza polityka. Przemiany instytucjonalne

wrót do równowagi. Żeby pobudzić inwestycje przedsiębiorstw

X X wieku, a także odkrycie i zastosowanie Ogólnej teorii... pro­

- kluczowe do nakręcenia na powrót koniunktury - interwenio­

wadzą do ostatecznego zwycięstwa polityki nad gospodarką. Nie

wać musi państwo (poprzez wydatki publiczne). Diagnoza, która

jest to oczywiście jednoznaczne z utrwaleniem kontroli państwa.

zapowiadała się bardzo pesymistycznie (dowiedziono przecież,

Życie gospodarcze można oddać wolnej grze sił rynkowych, ale

że „równowaga" w gospodarce z m asowym bezrobociem jest tak

zawsze będzie to decyzja państwa i polityków. Państwo może

sam o naturalna dla życia gospodarczego, jak równowaga z opty­

w wyniku decyzji politycznej określać skalę interwencji albo

malnym wykorzystaniem sił i środków, o której mówili klasycy),

niemal zupełnie abdykować ze swoich kontrolnych funkcji. Tak właśnie stało się w przypadku rynków finansowych.

w gruncie rzeczy nastrajała do optymizmu. Skoro wiadom o już,

L

Warto przypomnieć te kilka podręcznikowych ustaleń Key­ nesa nie dlatego, żeby postulować prosty powrót do praktyki

Historia kryzysu i kryzys historii

II Wszelka zmiana polityki gospodarczej, ustalenie nowego ładu

kapitalizmu, gdzie trzeba silniej dowodzić swojej nowej wiary,

gospodarczego na świecie, wprowadzenie regulacji i ustanowie­

diach mówić coś innego niż neoliberalną mantrę: prywatyzować,

nie mechanizmów kontrolnych nad rynkami finansowymi będzie

deregulować, obniżać podatki i ciąć wydatki socjalne. Czy w ta­

zależało od decyzji politycznej wielu państw. Rodzi się jednak

kiej sytuacji możliwe jest poddanie korporacji demokratycznej

zasadnicza wątpliwość, czy decyzje takie mogą zostać podjęte,

kontroli społeczeństwa? Zapewne możliwe, ale bardzo trudne.

prawie w ogóle nie ma ekspertów, którzy gotowi byliby w m e­

gdy zachodnie demokracje uległy tak głębokiej merkantylizacji.

I jak wszystko w polityce, zależy od taktyki i strategii strony spo­

Skutkiem tego niemal na całym świecie skuteczność polityczna

łecznej, czyli organizacji zdecydowanych stać po stronie świata

jest funkcją ilości posiadanych pieniędzy, która zależy z kolei

pracy w sporze ze światem biznesu. Determinacji i sam oorga­

od wyznawanych poglądów. Poglądy liberalne ekonomicznie

nizacji. Jedno jest pewne: zwykłe uczestnictwo w politycznej

mogą liczyć na wsparcie biznesu oraz mediów masowych. Te

grze, zorganizowanej tak, jak obecnie ona wygląda, skazane jest

ostatnie są głów nym polem politycznego starcia i definiują

na reprodukowanie tego modelu determinującego nierówność

istniejące spektrum polityczne, będąc jednocześnie po prostu

między „kapitałem" a „pracą" Skuteczna może być tylko gra

częścią biznesu, a więc stroną w politycznym sporze (schowaną

polityczna, która podważa jednocześnie niesprawiedliwe reguły

oczywiście za parawan ogólnie słusznych haseł o wolności sło ­

samej gry. W jaki sposób? O tym w innych przewodnikach.

wa i pluralizmie). Eksperci ekonomiczni na zmianę występują w mediach w rolach uniwersyteckich naukowców i głównych

16

III

ekonomistów największych banków albo analityków giełdowych

Wbrew staremu

czy doradców finansowych. Żeby w tym środowisku zostać

wpływa na kulturę w tym sam ym stopniu, co kultura na gospo­

marksowskiemu

przekonaniu gospodarka

uznanym za eksperta, trzeba oczywiście mieć odpowiednie po­

darkę. Obecnie zaś kultura jest wręcz najbardziej dochodowym

glądy i szacunek świata gospodarczego. To eksperci rozstrzygają

sektorem gospodarki i właśnie tym kanałem biegnie samonapę-

spory o politykę gospodarczą państwa i oceniają działania rządu

dzająca się „kolonizacja świata życia przez system", by użyć słów

bądź związków zawodowych. Media rzadko organizują debaty

słynnego niemieckiego socjologa Jurgena Habermasa. Sprawia

między nimi, bo te okazują się wyjątkowo nudne. Nie dlatego, że

to, że stajemy się współuczestnikami zbrodni na samych sobie.

toczone są w ezoterycznym języku teorii ekonomii, ale dlatego,

Za pośrednictwem zapędzonej do zarabiania pieniędzy „kultury"

że wydawcom bardzo trudno znaleźć dwóch ekspertów, którzy

korporacje najpierw kreują nasze potrzeby, a następnie płacimy

mają różne poglądy. To oczywiście doskonale sprzyja złudzeniu,

za ich zaspokojenie. Reklama i zakupy. Przy czym reklama to tak­

że ekonomia jest nauką ścisłą, której ustalenia są albo fałszywe,

że seriale, filmy, media - jest ona częścią niemal wszystkiego, co

albo prawdziwe, ale z pewnością nie powinny być przedmiotem

obejmujemy zmysłami w naszym życiu codziennym. Kilka dekad

żadnej dyskusji, bo czy należy dyskutować nad tym, ile to jest

temu Daniel Bell martwił się, że sprzeczność między kapitali­

dwa dodać dw a? Szczególnie na postsowieckich peryferiach

zmem a coraz bardziej hedonistyczną kulturą, podważy podsta­

17

Historia kryzysu i kryzys historii

w y tego pierwszego i pocieszał się, że na miejsce tradycyjnych religii uzasadniających oparty na oszczędności i pracowitości styl

być miejsca dla przedsiębiorców. Veblen nie owijał w bawełnę:

życia, pojawią się nowe wierzenia, które spełnią tę samą rolę.

produkcji, ale... spiskując przeciwko niemu! W jego interesie są

przedsiębiorca osiąga swoje cele nie we współpracy z systemem

Owszem pojawiła się nowa religia konsumpcjonistyczna i nowe

przecież zakłócenia w harmonijnej produkcji po to, aby warto­

świątynie, zapełniające się wiernymi w każdy weekend. Kupić

ści uległy wahaniom i można było wykorzystać ten proces dla

i sprzedać można wszystko. Nie tylko masło i armaty, ale także

spekulacji. Całą architekturę kredytów, pożyczek i pozornej ka­

styl życia, głos w wyborach, spokój społeczny. Samorealizacja

pitalizacji przedsiębiorca opiera na mechanicznej niezawodności

odbywa się przez konsumpcję. Kupujemy, a raczej odkupujemy

systemu produkcji. Na dole trwa harmonia produkcji, u góry zaś

samych siebie. Zapytajmy znów: czy w świecie, gdzie obywatele

huśtawka finansowa. Przedsiębiorca zarabia na nieświadomym

zmartwychwstali jako konsumenci, możliwe jest podporządko­

lub zamierzonym zakłócaniu ładu produkcyjnego. Przekonanie,

wanie życia gospodarczego demokratycznej kontroli? Możliwe,

że przedsiębiorcy z definicji są sabotażystami gospodarki, brzmi

ale bardzo trudne i zależy od tego, czy - skoro kultura zaczęła

jak absurd. Ale zapytajmy, kogo z finansistów interesuje napraw­

odgrywać pośrednio tak istotną funkcję polityczną - uda nam się

dę realna podstawa ich akcji, obligacji i kredytów. Dziś intuicje

powrotną drogą przez kulturę w płynąć na politykę.

Veblena są bardziej aktualne niż kiedykolwiek, bo stosunek

Skoro rozpoczęło się już nerwowe wertowanie zapomnia­

zysków pochodzących ze spekulacji do zysków pochodzących

nych ksiąg wybitnych ekonomistów sprzed dobiegającej końca

z realnego wytwarzania dóbr jest przerażający. W przeciętnej fir­

epoki Miltona Friedmana, warto przypomnieć sobie o wcze­

mie finansowej stosuje się dźwignię finansową o konstrukcji 30:1,

śniejszym wykładow cy uniwersytetu w Chicago - Thorsteinie

czyli 30 jednostek kredytu na jedną kapitału. Rynek derywatów

Veblenie. Znam y go głównie ze słynnej - włączonej raczej do

w 2002 roku wart był 100 bln dolarów, zaś przed kryzysem już

kanonu socjologii niż ekonomii - pracy Teoria klasy próżniaczej.

600 bln dolarów. Ile to jest? 10 lat PKB całego świata, 40 lat PKB

Tymczasem zadziwiającej aktualności nabiera inne jego głośne

USA, albo 1200 lat PKB takiego kraju jak Polska. Jeśli teza o w y ­

onegdaj dzieło: The Theory of Business Enterprise [Teoria przed­

mierzonym w gospodarkę światową spisku międzynarodowej

siębiorstwa]. Jeszcze bardziej niż później Keynes, Veblen w ystę­

finansjery jest fałszywa, to tylko dlatego, że nie spisek stanął

pował przeciw absolutnym oczywistościom epoki. Wychodząc

za tak gigantycznym oszustwem, ale skomplikowane połączenie

od założenia, że podstawą współczesnej gospodarki jest postęp

ideologicznej propagandy, która przeniknęła aż do kształtowanej

technologiczny i coraz bardziej skomplikowana praca maszyn,

przez kulturę masową sfery stylu życia, obejmując uniwersytety,

zadał pytanie o rolę przedsiębiorcy. Przed inżynierami i m aszy­

partie polityczne, think-tanki i biznes.

nami stoi jeden jasny i chwalebny cel: w ytwarzać dobra. Celem

W arto na koniec zauważyć, że w gospodarce kapitalistycz­

przedsiębiorcy zaś jest zysk. Jak jedno ma się do drugiego?

nej potencjalność kryzysu jest czynnikiem stałym. Tym bardziej

W idealnym modelu, jeśli najważniejsza wydaje nam się z oczy­

że współczesna gospodarka oparta na błyskawicznym postępie

wistych powodów produkcja dóbr, to właściwie nie powinno

technologicznym właściwie stale znajduje się w stanie - używ a­

19

Historia kryzysu i kryzys historii

r jąc terminologii Josepha Schumpetera - „twórczej destrukcji". Zresztą nawet w czasie najlepszej koniunktury, gdyby wystar­

cji społecznego organizmu na tkwiące w życiu gospodarczym

czająco duża liczba osób zwróciła się do kilku banków o zwrot

Dlatego pierwszy głos w przewodniku należy do pisarza. Życzy­

swoich oszczędności, m usiałyby one upaść, co odbiłoby się na

my ciekawej lektury!

zagrożenie (a także na rosnące polityczne znaczenie kultury).

całej gospodarce. Jak w całym życiu społecznym i tu główną rolę gra zasada samospełniającego się proroctwa, nawet fałszywe przekonania mają w określonych warunkach prawdziwe konse­

Korzystałem m.in. z:

kwencje. Rozpowszechnienie plotki, że bank jest niewypłacalny,

Daniel Bell, Kulturowe sprzeczności kapitalizmu, przeł. Stefan A m ­

może całkiem zdrowy podmiot doprowadzić do bankructwa.

sterdamski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998;

Nie chodzi bynajmniej o to, że kryzysy są konsekwencją jakichś

Knut Borchardt, Przemiany w myśleniu o kryzysach gospodar­

nieuzasadnionych plotek, przeciwnie, zazwyczaj do drastyczne­

czych, w: O kryzysie. Rozmowy w Castel Gandolfo (red.

go spadku zaufania wobec systemu nie dochodzi bez powodu. Przypadkowe okoliczności prowadzą do nieprzypadkowych konsekwencji.

Wolińska, Znak, Kraków 2000;

Niemiecki ekonomista Knut Borchardt przeniósł Heglo-

Daniel Cohen, Kłopoty dobrobytu, przeł. Zofia Wolińska, Znak,

Marksowskie rozróżnienie „w sobie" i „dla siebie" na pojęcia

Kraków 1998; Robert L. Heilbroner, Wielcy ekonomiści. Czasy, życie, idee, przeł.

kryzysu, zauważając, że częste niebezpieczne konfiguracje gospodarczych okoliczności („kryzysy w sobie") stają się rze­

Andrzej Ehrlich, PWE, Warszawa 1993;

czywistymi kryzysami („kryzysami dla siebie"), dopiero w ów ­

John M. Keynes, Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza,

czas, gdy panuje kryzysow y nastrój, tzn. gdy rozpowszechnia

przeł. Michał Kalecki, Stanisław Rączkowski, PWE, W arsza­

się świadom ość kryzysu. To dlatego właśnie kryzysy tak trudno włączyć do teorii ekonomii. Tak naprawdę kryzys jest krótkim

wa 1985; Paul Krugman, Wracają problemy kryzysu gospodarczego, przeł.

spięciem między gospodarką a świadomością zbiorową i być

Adam Szeworski, Wydawnictwo Naukowe PW N, Warszawa

może najlepszą okazją do badania relacji między współczesną

2001; Naom i Klein, Doktryna szoku, przeł. Hanna Jankowska, Tomasz

kondycją człowieka a jego gospodarczym otoczeniem. Nie miejsce tu, aby rekonstruować gigantyczną już ilość wnikliwych

Krzyżanowski, Katarzyna Makaruk, Michał Penkala, Muza

analiz tych relacji. O d pewnego czasu najlepsze z nich możemy

S.A., Warszawa 2008; Robert Skidelsky, John Maynard Keynes 1883-1946. Economist.

odnaleźć w literaturze (Michel Houellebecq, Frédéric Beigbeder, a z polskich pisarzy Dorota Masłowska, Sławomir Shuty, M a ­ riusz Sieniewicz, Paweł Demirski). Przy odrobinie optymizmu potraktować to można jako sym ptom immunologicznych reak­ 20

Krzysztof Michalski), Znak, Warszawa 1990; Daniel Cohen, Bogactwo świata, ubóstwo narodów, przeł. Zofia

Philosopher, Statesman, Penguin Books 2005; Joseph Stiglitz, Globalizacja, przeł. Hanna Simbierowicz, W ydaw ­ nictwo Naukowe PW N, Warszawa 2004; 21

r M ax Weber, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, Jan Miziński, Test, Lublin 1994; Thorstein Veblen, Teoria klasypróżniaczej, przeł. Janina FrentzelZagórska, Muza S.A., Warszawa 2000; Thorstein Veblen, The Theory of Business Enterprise, New York 1904 (dostępna pod adresem: http://www.brocku.ca/MeadProject/ Veblen/Veblen_i904/Veblen_i904_t0c.html)

PROLOG 22

Maklerów powinno się kanonizować

.

Frédéric Beigbeder Kiedy spuszczałem się na ich rany, ryczałem « N IE W IN ­ NY!!». Było OK, kiedy Nancy lub Mandy, lub Polly zrzygały się na moje buty z czarnej lakierowanej skóry (Marc Jacobs dla Louis Vuittona), a ja wsiadałem z powrotem do bentleya, żeby wytrzeć

MAKLERÓW POWINNO SIĘ KANONIZOWAĆ

resztki rzygów i gówna moją chusteczką od Brooks Brothers, na której wyhaftowane były moje inicjały «P.B.». W samochodzie słuchałem mojej ulubionej w tym momencie piosenki: «C'est beau la bourgeoisie qui boit du champagne...» (w wykonaniu grupy Discobitch), i prosiłem czarnego szofera, żeby zrobił głośniej.

List o tw arty Patricka Batem ana1 do redakcji „Liberation”

Wydaje wam się, że upadek zachodniej demokracji to

Dziś rano założyłem T-shirt z szarej bawełny z napisem: D on't

moja w ina? Nie ma mowy, żebym zrezygnował z mojej odpra­

Believe What People Say, I'm IN N O C E N T [Nie wierz w to, co m ó ­

wy w wysokości 213 milionów dolarów ani z premii za rok 2007

wią ludzie. Jestem N IE W IN N Y ], Kolekcja Dior H om m e jesień-

w wysokości 312 milionów, nie oddam też pensji za rok 2008,

-zima 2008-09. To mój sposób protestu. Tak, twierdzę, że je­

czyli 278 milionów (wystarczy, że straciłem 653 milionów z opcji

stem niewinny, jak w szyscy moi koledzy z Lehman Brothers,

na akcje, które teraz warte są mniej niż zero,/uc/c/ng heli). Ruina

Goldm an Sachs, Drexhel Burnham Lambert, Merrill Lynch,

Zachodu to tylko bezsenna noc, która potoczyła się nie tak, jak

JP M organ Chase, i nigdy nie oddam pieniędzy. To w y uczy­

trzeba. Prawdziwy winny nazywa się Ben Laden. Kiedy zawaliło

niliście nas waszym i PA N A M I. Panowałem na Wall Street od

się World Trade, Am eryka przegrała wszystko, dwie wojny póź­

dwudziestu lat, miałem dom w Hamptons, do którego nigdy

niej budzi się w stanie upadłości, a ja jestem niewinny.

nie jeździłem, penthouse w Soho, stolik u Cipraniego, alkohol

Pieniądze, które daliście golden boys, były... kapujecie? Za­

w Box, wejście do Socjalista2 i ileż to kurwiących się modelek

płaciliśmy kapitalizmowi ciężką daninę: bezsenność, zimne poty,

poderwanych na Facebooku zapodałem w dupę w kiblu Bunga­

wrzody, depresja, niektórzy tak ostro poszli w SM hardcore, że

low 8 3. Było świetnie, kiedy moja sperma mieszała się z krwią

dali się ukatrupić, jak Edouard Stern4, a inni skończyli w pudle

i gównem w ustach N ancy lub Mandy, lub Polly, kiedy biłem

(Nick Leeson, Mike Milken, Jérôme Kerviel). Mi nie udało się

je wziernikiem, żeby założyły chrom owane szczypce od Sonii Rykiel Paris na sutki.

zostać pedałem. O kurwa, ale dobra jest ta grupa Discobitch, «C'est beau la bourgouisie qui flâne à Hawaii». Zrób głośniej czarnuchu albo cię uduszę!

1 Nie do końca normalny golden boy z powieści American Psycho Breta Eastona Ellisa. * Box i Socialista jedne z najmodniejszych klubów w Nowym Jorku [przyp. tłum.]. 3 Kolejny modny klub [przyp. tłum.].

24

4 Francuski bankier nazywany „Mozartem finansów”,jeden z najbogatszych ludzi we Francji. 1 marca 2005 znaleziono go martwego w sypialni jego domu. Był ubrany w typowy lateksowy strój SM (sado-maso) [przyp. tłum.].

25

r Toksyczne kredyty? Nieźle się na nich obłowiliście, hołoto. Maklerów powinno się kanonizować. To my pozwoliliśmy wam żyć powyżej średniej. Subprime'y to były nasze banki dla ubo­ gich, zasługuję na pieprzonego Nobla jak Muhham ad Yunus! W ym yśliliśm y niesamowite narzędzia, żebyście mogli sobie kupować te zasrane klatki dla królików. Luką w systemie były raje podatkowe, drodzy kretyni, zrozumiało to tylko dwóch Francuzów: jeden socjalista Arnaud M ontebourg i jeden dawny dziennikarz „Liberation" Denis Robert (dlatego wysyłam ten list otwarty do waszej gazety). Dajcie spokój P A N O M . Nie kąsajcie ręki, która przez tyle lat was karmiła. Powinniście nam podzię­ kować za to, że przez lata 80., 90. i obecne daliśmy wam sen, utopię społeczeństwa zglobalizowanej nadkonsumpcji. Ach w y N IEW D ZIĘ C ZN IC Y ! To normalne, że jesteście w dołku po tym, jak przez cały ten czas byliście tak hiperłapczywi. Hej! To dzięki mnie możecie ocieplać klimat i rujnować naturę. Nikt was nie zmuszał, żebyście aż tak się zadłużali na zakup tych pierdoł. Tak czy siak, nigdy mnie nie znajdziecie. Je­ stem bezpieczny, a moja fortuna spoczywa spokojnie w Szwaj­ carii, Gwatemali i na Kajmanach. Spotkam się z moim kumplem z branży reklamowej Octavem Parango5 na jego prywatnej w y ­ spie, której nie ma nawet na mapach, i będziemy czekać tylko na odrodzenie się grupy Genesis i naszego dilera. Peace, love, fuckyour mother. Patrick Bateman (buziaki, F.B.) przełożył Julian Kutyła

5 Bohater dwóch powieści Beigbedera 9,99 francs (polskie wydanie: 29,99) oraz Au secours pardons [przyp. tłum.].

26

DIAGNOZA

Skąd wziął się kryzys?

Piotr Kuczyński jego miejsce". W arto przypomnieć, że Kohler, członek CDU, był w końcu X X wieku prezesem EBOR, a w latach 2 000-04 szefował Międzynarodowemu Funduszowi Walutowemu uważanemu za fortecę myśli neoliberalnej. Czy ktoś taki, krytykując rynki finan­

SKĄD WZIĄŁ SIĘ KRYZYS?

sowe, nie wie, co m ów i? Kohler należy do coraz większej grupy ekonomistów, którzy nie zamykają oczu na to, co dzieje się na rynkach finansowych.

Na temat przyczyn kryzysu dociera dziś do nas z mediów taki oto przekaz: kryzys wybuchł, ponieważ Amerykanie na początku

Giełda de luxe

XX I wieku kupowali na wyścigi domy, co podnosiło gw ałtow ­

Mówiąc o powodach wybuchu kryzysu, trzeba spojrzeć na skutki

nie ich ceny, a Alan Greenspan, szef amerykańskiej Rezerwy

deregulacji i braku nadzoru nad systemem finansowym. W ostat­

Federalnej, popełnił wszystkie możliwe błędy. To zaś musiało

nich 20 latach powstało całe instrumentarium czekające na oka­

doprowadzić do przebicia bańki spekulacyjnej i do kryzysu. Jest

zję, by niczym rak w kulminacyjnym momencie zacząć niszczyć

to obraz przekonujący, lecz nie do końca prawdziwy. Zarówno

system finansowy. Co znalazło się w tym instrumentarium?

rynek nieruchomości, jak i Alan Greenspan mieli swój udział

Po pierwsze, nie byłoby obecnego kryzysu, gdyby nie ist­

w tym kryzysie, ale nie był to udział największy. Główną przy­

niał rynek instrumentów pochodnych (derywatów). Już w 2002

czyną kryzysu jest deregulacja rynków finansowych, która poszła

roku Warren Buffet ostrzegał, że szybko rosnący i kompletnie

za daleko. Tak daleko, że rynek nie był w stanie sam się uleczyć.

nieuregulowany rynek derywatów (niektórzy ekonomiści okre­

Państwo musiało wkroczyć, bo niewidzialna ręka rynku okazała

ślają go nawet mianem „szarego" rynku) doprowadzi w końcu

się ręką nieistniejącą, a światu zagroziła recesja. O

28

tym, że świat idzie w złym kierunku, wiedziało od

do olbrzymiego kryzysu. Część instrumentów używanych na tym rynku korzysta z dużej dźwigni finansowej. Na przykład na

dawna wielu ekonomistów, których jeszcze niedawno nikt nie

rynku walutowym wystarczy zainwestować 10 tysięcy dolarów

posądzałby o takie przekonania - mam wrażenie, że po prostu

(wymagany przepisami depozyt), żeby skorzystać na ruchu ceny

woleli się nie narażać olbrzymiej większości. W połowie maja

jednego miliona dolarów. Zmiana kursu o jeden procent daje zysk

2008 roku „Financial Times" cytował wypowiedź prezydenta

lub stratę w wysokości stu procent włożonego kapitału. Rynek

Niemiec Horsta Kohlera: „Złożoność produktów finansowych

derywatów jest tak skomplikowany, że niewielu ekonomistów

i możliwość przeprowadzania transakcji z dźwignią finansową

zna go naprawdę. Można zaryzykować tezę, że nikt nie zna go do

i z bardzo m ałym udziałem kapitału własnego pozwoliły na

końca. Nawet Ben Bernanke, szef Fed, w sierpniu zeszłego roku

wzrost potwora [...]. Dla każdej myślącej, odpowiedzialnej

spotkał się z zarządzającymi funduszami hedgingowymi, żeby

osoby stało się oczywiste, iż międzynarodowe rynki finansowe

uzupełnić wiedzę na ten temat. Zapamiętajmy jednak nazwy

przemieniły się w potwora, któremu trzeba pokazać, gdzie jest

dwóch takich instrumentów, przydadzą się nam. To obligacje

29

Skąd wziął się kryzys?

/" C D O (Collateralized Debt Obligation) i instrumenty C DS (Credit Default Swaps).

rynku publicznego i handlować akcjami na specjalnie w tym celu utworzonych rynkach private equity.

W 2002 roku Bank Rozrachunków Międzynarodowych

Działają one na podstawie prawa uchwalonego przez amerykańską komisję papierów wartościowych (SEC rule 144A).

(Bank for International Settlements, BIS), organizacja między­ narodowa, której głów nym celem jest ułatwienie współpracy banków centralnych i organizacji rozliczeń, szacował rynek

W dużym uproszczeniu: na takich platformach mogą handlować „kwalifikowani inwestorzy instytucjonalni" (QIB), którzy mają

derywatów na nieco ponad 100 bilionów dolarów. W 2 008 roku

aktywa większe niż 100 milionów dolarów, spółka może sprze­

było to już ponad 600 bilionów dolarów. To około 10 rocznych

dawać akcje takim QIB, pod warunkiem że ilość inwestorów nie

PKB całego świata lub 40 rocznych PKB Stanów Zjednoczonych

przekracza 499. Na takich platformach nie obowiązuje ustawa

czy ponad 1000 lat PKB Polski. Ekonomiści szacują, że wystarczy

Sarbanesa-Oxleya i nie ma obowiązku ujawniania wielu infor­

dwa procent nietrafionych inwestycji w tym segmencie rynku

macji, które muszą podawać spółki publiczne. To taka „giełda

(12 bilionów dolarów), żeby podziałała zasada domina i cały ten

dla elit". Taką platformę stworzyli na przykład Goldm an Sachs

system pustego pieniądza się załamał. Nie pom ógłby wtedy ża­

(GSTrUE), Citi, Lehman Brothers, Merrill Lynch, Morgan Stanley,

den Fed ani skoordynowana akcja b a n kó w -św ia t nie uniknąłby

The Bank of New York, Bank of America, Credit Suisse i UBS

olbrzymiego kryzysu. Kryzysu większego niż obecny. Prawdę

stworzyły Opus-5, a w listopadzie zeszłego roku N A S D A Q po­

mówiąc, nie można wykluczyć, że jesteśmy na sam ym począt­

wołał do życia Portal Alliance. O d 2002 roku ten „rynek 144A"

ku takiego właśnie krachu systemu finansów globalnych. A jeśli

zwiększył się siedmiokrotnie. W pierwszej połowie 2007 szaco­

tak jest, to czeka nas powtórka z Wielkiego Kryzysu. Oczywiście

wano jego wielkość na 150 miliardów dolarów. W 2006 roku

znajdą się ekonomiści, którzy będą twierdzili, że derywaty nie

oferty publiczne miały wartość 154 miliardów, a oferty na tym

stanowią żadnego zagrożenia, i podadzą dziesiątki argumentów

nieregulowanym rynku już 162 miliardów. Te wartości zmieniają

za taką tezą. Problem w tym, że zawsze znajdowali się tacy eko­

się błyskawicznie - na niekorzyść rynku publicznego. Tym sa­

nomiści, a kryzysy jednak wybuchały. Nie tylko na rynku derywatów kapitały szukały miejsca na

mym zwiększają się obszary niekontrolowanego kapitału, a im ten obszar jest większy, tym bardziej rośnie zagrożenie.

nieregulowaną (i bardzo ryzykowną) działalność. Pamiętamy wszyscy chorobę „enronitis", czyli kreatywną księgowość, za po­

30

Groźny autom at do zarabiania

mocą której spółki oszukiwały inwestorów. Aby przeciwdziałać

Drugim elementem naszego instrumentarium jest potężny

takim praktykom, uchwalono w U SA ustawę Sarbanesa-Oxleya

sektor funduszy hedżingowych. Pierwotnie słowo „hedge"

(Sarbanes-Oxley Act), która miała ustalić nowe, wysokie stan­

oznaczało zabezpieczanie się przed ryzykiem. Jednak od wielu

dardy dla zarządów, rad nadzorczych i firm obrachunkowych

lat fundusze hedgingowe są synonim em (nie zawsze słusznie,

w sektorze firm, których akcje dopuszczone są do obrotu pu­

ale to już inny temat) „szarego" systemu bankowego (shadow

blicznego. Pom ogło? Trochę tak, ale kapitały zaczęły unikać

banking). Dozwolonego, ale nie regulowanego, inwestującego

31

Skąd wziął się kryzys?

na wszelkich możliwych rynkach od ryżu po grunty rolne. Taki

makroekonomicznych ani na prognozach rozwoju danego rynku,

fundusz ma tę przewagę, że potrafi zarabiać na spadkach cen

a wyłącznie na danych historycznych. Analizują wykresy ceny

różnych aktywów, co pozwala czerpać zyski również podczas bessy. Parę lat temu podczas zorganizowanej przez Stowarzy­

danego aktywu. Stosowanie takich strategii umożliwia niezwykle duże

szenie Inwestorów Indywidualnych corocznej konferencji „Wall

wahania zupełnie nieusprawiedliwione fundamentami g o ­

Street" profesor Krzysztof Jajuga z Wrocławia powiedział, że na

spodarki globalnej ruchy cen i indeksów, co obserwowaliśmy

rynkach panuje taka atmosfera, że jeśli komuś na Wall Street

w ostatnich pięciu latach zwłaszcza na rynku surowcowym.

powinie się noga, to odchodzi i zakłada fundusz hedżingowy.

Nie brakowało ostrzeżeń analityków, którzy bardzo niepokoili

Jest w tym stwierdzeniu sporo przesady, ale faktem jest, że

się tymi metodami inwestycyjnymi. Na przykład już w zeszłym

liczba tego typu funduszy lawinowo rośnie. W końcu X X wieku

roku, w maju, analitycy oddziału Fed z Nowego Jorku w swoim

szacowano, że zarządzają one 100 miliardami dolarów, a na po­

raporcie stwierdzili, że funduszom hedgingowym zagraża kryzys.

czątku 2008 roku m ówiono już o ponad 10 tysiącach funduszy

Według Fed szybko rosła korelacja zysków osiąganych przez róż­

zarządzających 2 bilionami dolarów (niektóre źródła podawały

ne fundusze, z czego należy wyciągnąć wniosek, że stosują one

nawet liczbę 3 bilionów). Olbrzym ie zyski (i równie olbrzymie straty, o czym mówi

podobne strategie inwestycyjne, koncentrując ryzyko w niewielu obszarach. Analitycy twierdzili, że w przypadku rozpoczęcia ko­

się zdecydowanie rzadziej) wypracow ywane są w tych fundu­

rekty na kilku rynkach cały ten segment może się w tym samym

szach w dużej mierze dzięki stosowaniu „lewarowania" (kredyto­

czasie załamać. I właśnie się załamał. Półtora roku temu mało

wania) oraz grze na rynkach instrumentów pochodnych (różnego

kto się tym raportem przejął.

rodzaju kontraktów, opcji itp.). Najbardziej spektakularne było ment (LTCM). W jego zarządzie zasiadali Myron Scholes i Robert

Now a nom enklatura Trzeci element instrumentarium kryzysu to proces, który nazy­

C. Merton, którzy w 1997 roku dostali Nagrodę Nobla z dziedziny

wa się carrytrade. Kilka lat temu termin ten był zarezerwowany

ekonomii. Jak widać, nawet nobliści nie uchronili funduszu od

dla rynku obligacji, obecnie określa się tym mianem proces,

bankructwa.

podczas którego globalni inwestorzy pożyczają skazaną na

bankructwo w 1998 roku funduszu Long Term Capital M anage­

Zagrożeniem jest też to, że fundusze bardzo często stosują

osłabienie walutę (zazwyczaj z kraju z bardzo niskimi stopami

metodę automatycznego inwestowania. Opracowany przez

procentowymi) po to, żeby pożyczone w ten sposób kapitały

naukowców i praktyków komputerowy program inwestycyjny

inwestować w przynoszące wysokie zyski inne wehikuły inwesty­

sam podejmuje decyzje, wybiera rynki, ustawia zlecenia „stop

cyjne. Taki mechanizm jest bardzo zyskowny, o czym przekonali

loss" (zamknięcie pozycji, żeby nie ponieść zbyt dużej straty) czy

się inwestorzy pożyczający japońskiego jena i amerykańskiego

„take profit" (mam już dosyć zysku, przekroczył moje założenia

dolara i kupujący ropę, miedź, akcje w Polsce, Brazylii, Chinach,

inwestycyjne i realizuję go). Programy nie bazują na danych

waluty w Tajlandii, Polsce itp. Nazwijmy je umownie „zyskow­ 33

Skąd wziął się kryzys?

nymi aktywami". W szystko wyglądało przepięknie. Ceny ku­

że rozsądne analizy m ówiły (na początku tego roku!) o uspra­

powanych aktywów błyskawicznie pięły się w górę, a wartość kredytu malała, bo jen i dolar traciły. Jednak każdy medal ma

wiedliwionej fundamentami gospodarki cenie ropy w okolicach

dwie strony. Podczas obecnego kryzysu, kiedy inwestorzy zaczęli

w lipcu 147 dolarów baryłka ropy w październiku kosztowała już

domagać się od funduszy zwrotu swoich pieniędzy, te musiały zacząć wyprzedawać najbardziej zyskowne aktywa. Sprzedawali

tylko 60 dolarów. Jest jeszcze kilka innych elementów budujących bazę dla

na przykład kontrakty na ropę i zwracali kredyty w jenach lub dolarach. W ynik był łatw y do przewidzenia - jen i dolar zaczęły

kryzysu. O m ów ię je tutaj jedynie pokrótce.

się wzmacniać. Mocne trendy wzrostowe tych dwóch walut

skania przez pracowników korporacji (banków i innych instytucji

zwiększyły chęć wyjścia z inwestycji w „zyskowne aktywa", bo

finansowych) olbrzymiego zysku w krótkim okresie. Były one tak

60-70 dolarów za baryłkę. Rzeczywiście, kosztująca jeszcze

Bardzo ważna była kultura korporacyjna i dążenie do uzy­

fundusze zaczęły tracić zarówno na ich spadającej wartości, jak

duże, że nierzadko wystarczył rok pracy, żeby zapewnić sobie

i na umocnieniu się walut kredytów. Taki mechanizm sprzęże­

środki na całe życie. Pomagał w tym system opcji na akcje da­

nia zwrotnego musiał doprowadzić do załamania się cen wielu

wanych w nagrodę pracownikom. Kierownictwu i pracownikom

surowców i kursów walutowych. Działanie funduszy hedżingowych w połączeniu z procesem

szym okresie - najważniejsze były olbrzymie zyski ze wzrostu

carrytrade doprowadziło do sytuacji, w której skala wzrostu cen

cen akcji. To prowadziło do naciągania wyników, podejmowania

różnych aktywów nie miała nic wspólnego z klasyczną ekono­

nadmiernego ryzyka i decyzji w dłuższym okresie szkodliwych

nie zależało na tym, żeby firma rozwijała się harmonijnie w dłuż­

mią, gdzie o cenie decydują relacje między popytem a podażą.

dla firm, a w końcu nawet do oszustw. Banki i instytucje finanso­

O szybkości wzrostu lub spadku ceny decydował „trzeci ele­

we oszukiwały nie tylko klientów, ale i siebie nawzajem. W celu

ment", czyli fundusze inwestycyjne. Popatrzmy na przykład na

osiągnięcia olbrzymich zysków stosowano też niespotykany

rynek ropy (ale m ogłaby to być miedź, indeks giełdy rosyjskiej,

wcześniej poziom „lewarowania". Banki i inne instytucje sek­

chińskiej i każdy inny instrument finansowy). Ceny baryłki od

tora potrafiły mieć nawet 60 razy więcej aktywów, niż wynosił

początku lat 80. X X wieku do 2002 roku oscylowały pomiędzy

ich kapitał. W czasie obecnego kryzysu obserwujemy proces

10 a 30 dolarów. O d 2002 do 2008 roku ropa zdrożała jednak

odwrotny: „delewarowanie", kiedy to sprzedaje się aktywa i/lub podwyższa kapitały.

aż o 6 00 procent. A przecież relacje między podażą a popytem były dokładnie takie same jak na przykład w latach 1986-92,

Nie mniej istotne było powstanie swoistej nomenklatury.

kiedy cena ropy trzymała się blisko poziomu 20 dolarów za

Zarządy firm i rady nadzorcze tworzyli ciągle ci sami ludzie,

baryłkę. Międzynarodowa Agencja Energii informuje, że w 2002

nawzajem się popierający i przyznający sobie olbrzymie w y ­

roku popyt na ropę wynosił około 78 milionów baryłek dzien­

nagrodzenia oraz odprawy (sławetne „złote spadochrony"). Za­

nie, a w 2008 około 87 milionów. Popyt wzrósł (podaż też)

rządy i rady nadzorcze stały się de facto właścicielami spółek,

o nieco ponad 10 procent, a ceny o 600 procent. Nic dziwnego,

mimo że de iure byli nimi akcjonariusze. Wielki, nieżyjący już

35

Skąd wziął się kryzys?

r ekonomista John Kenneth Galbraith w niezwykle ciekawym

łem, że ta bańka spekulacyjna musi pęknąć. Wystarczyło spojrzeć

traktacie Gospodarka niewinnego oszustwa. Prawda naszych cza­

na wykresy, żeby zobaczyć, że w latach 1960-2000 ilość sprze­

sów już w 2004 roku pisał: „Nikt nie może wątpić: akcjonariusze

dawanych w U SA nowych dom ów wahała się w poszczególnych

- właściciele i ich rzekomi przedstawiciele z rad nadzorczych są

miesiącach między 300 a 900 tysięcy. Nagle jednak, na początku

w pełni podporządkowani kierownictwu. Choć zapewnia się

XXI wieku, skoczyła do 1,5 miliona, m im o że ani demografia, ani

wrażenie władzy właściciela, ta w rzeczywistości nie istnieje. To

dochody Am erykanów nie usprawiedliwiały takiego wyłamania

akceptowane oszustwo". Można by dodać, że hasłem przewod­

się z czterdziestoletniego trendu. Amerykanie traktowali dom y

nim było to, co Michael Douglas mówił w filmie „Wall Street":

jak instrument finansowy. Kupowali drugie, trzecie domy, które

„Chciwość jest dobra!".

stały puste i miały drożeć. I rzeczywiście drożały po kilkanaście

D om zam iast skarbonki

tyk musiał wiedzieć, że to się źle skończy. Tyle tylko, że niewielu

Skoro m am y już elementy instrumentarium kryzysu, to przejdź­ my do ulubionego przez media tematu: rynek nieruchomości

o tym mówiło. Banki amerykańskie udzielały z roku na rok coraz większej

w U SA i działania Alana Greenspana. O d końca lat 90. X X wieku

ilości ryzykownych kredytów hipotecznych (tzw. subprime). D o ­

hossa na rynku nieruchomości rozpoczęła się w wielu krajach, ale

stawali je kredytobiorcy ze złą historią kredytową (nie spłacili

dopiero wiek X X I naprawdę rozgrzał ten rynek do czerwoności.

kiedyś kredytu, nie przedstawili dokumentów o zarobkach itp.).

procent rocznie. Każdy racjonalnie m yślący ekonomista i anali­

Ceny w bardzo wielu krajach świata zostały wywindowane do

Mówiło się nawet, że kredyt dostaje każdy, komu bije puls. Ta

niezwykłych wręcz poziomów. Już w czerwcu 2005 roku „The

hossa kredytowa możliwa była dlatego, że stopy procentowe

Economist" pisał (w artykule In Come the Waves), że „globalny

były bardzo niskie. To już „zasługa" Alana Greenspana, ale o tym

wzrost cen nieruchomości jest największą bańką spekulacyjną

niżej. Poza tym obowiązywała zasada „chciwość jest dobra!".

w historii" i ostrzegał, że jej pęknięcie doprowadzi do dużych

Każdy akwizytor, doradca, makler, prezes zarządu chciał na tym

zawirowań w gospodarce światowej. „The Economist" inform o­

boomie zarobić. Uważam, że olbrzymia większość z nich miała

wał, że wartość nieruchomości w krajach rozwiniętych w latach

świadomość uczestniczenia w tworzeniu olbrzymiego bąbla

2000-05 wzrosła o 100 procent połączonego PKB tych krajów.

spekulacyjnego bazującego na pustym pieniądzu, ale ważniejsze

Porównał to z rynkiem akcji w latach 20. i w końcu X X wieku.

dla nich było to, żeby dostać noworoczną premię, która czasem

W ciągu pięciu lat przed krachem z 1929 roku wartość akcji

wielokrotnie przewyższała normalne zarobki.

wzrosła o 55 procent PKB krajów rozwiniętych, a przed pęk­

Cały ten układ był w miarę stabilny, dopóki stopy procen­

nięciem bańki spekulacyjnej tworzącej się w końcu X X wieku

towe w U SA były niskie, a rynek nieruchomości kontynuował

o 80 procent PKB.

36

hossę. Tutaj musimy się zająć Alanem Greenspanem, który

Jak widać, ostrzeżeń nie brakowało. Trzy lata temu (nie zna­

w latach 1987-2005 był szefem amerykańskiej Fed. Podczas

jąc artykułu z „The Economist") również wielokrotnie ostrzega­

zeznań przed komisją Kongresu U SA 24 października 2008 roku 37

Skąd wziął się kryzys?

przyznał on, że popełniał błędy, że nie przewidział tego, co się wydarzyło, „bo w ciągu ostatnich 40 lat dom y nigdy nie taniały".

nie wypowiadał na temat tworzonej bańki spekulacyjnej. Kiedy w 2000 roku pękła, Fed zaczął gwałtownie ratować sytuację,

Widać nie wiedział o tym, co pisał David Hume, XVIII-w ieczny

obniżając stopy procentowe, które w czerwcu 2003 roku spadły

pisarz i filozof. Twierdził on, że jeśli widziało się kolejno tysiąc

do poziomu 1,0 procent. Dał tym sam ym sygnał innym bankom

białych łabędzi, to nie znaczy, że nie ma czarnych. Jak to się

centralnym, które podejmowały podobne decyzje. Na rynki

ma do rynków finansowych? O tóż tak, że jeśli doświadczyło się

finansowe wylała się rzeka taniej gotówki, dzięki czemu kwitły

wielu lat wzrostu indeksów i cen innych aktywów przerywanych

fundusze (w tym hedżingowe), carrytrade. Rozważne podejście

kryzysami, to nie znaczy, że nie nastąpi coś, co tę serię przerwie. I to na dłuższy czas.

do ryzyka znikło, w szyscy się gwałtownie lewarowali - zarabiało

Za każdym razem, kiedy słyszę ulubioną frazę wielu moich

się bez ryzyka. Tanie pieniądze zachęcały też do zaciągania kredytów

kolegów „w długim okresie na akcjach zawsze się zarabia", rodzi

hipotecznych i konsumenckich oraz do refinansowania już za­

się we mnie bunt. To twierdzenie nie jest nieprawdziwe - owszem,

ciągniętych (dzięki temu w kieszeni zostawała gotówka, którą

w bardzo długim okresie na akcjach się zarabia, ale... I to „ale"

Amerykanie natychmiast wydawali). Kierując się krótkotermi­

jest najważniejsze. „Wall Street Journal" w artykule z 26 marca

nowymi zyskami, banki wprowadziły też kredyty ze zmienną

2008 roku (Stocks Tarnished By 'Lost Decade') zwraca uwagę na

stopą procentową (ARM), co wcześniej było w U SA praktycznie

to, że w historii giełd zdarzają się okresy, w których inwestorzy

nieznane. M ało tego, stosowano tzw. teaserrates, czyli począt­

(po odliczeniu inflacji i doliczeniu dywidend) nie zarabiają. Takich

kowe (np. przez dwa lata) obniżki rat kredytu, co zachęcało do

„straconych dekad" (zazwyczaj jednak jest to okres dłuższy niż 10

jego zaciągania osoby pozbawione zdolności kredytowej. Do

lat) było niedużo (lata 1929-42,1966-82 oraz od 1999 roku do

tego doszły naciski polityczne. Politycy chcieli, żeby rynek nieru­

chwili obecnej). Maynard Keynes mawiał, że w długim terminie

chomości oddalił zagrożenie recesją, które pojawiło się w wyniku

wszyscy będziemy martwi, i miał rację. Ludzie nie żyją tak długo

pęknięcia internetowej bańki spekulacyjnej. I rzeczywiście od­

jak żółwie na Galapagos i mają mniej czasu na czekanie.

dalił. Tyle tylko, że w yhodow ano bańki na rynku instrumentów

W róćm y do Alana Greenspana. Fed za jego czasów sto­

pochodnych, rynku nieruchomości, surowcowym, akcji itp.

sował politykę „hands off", czyli nie wtrącał się do rynków finansowych. Oczywiście nie wtrącał się wtedy, kiedy trwała

38

Wiem, że mnie oszukujesz

hossa i można było spokojnie prywatyzować zyski. Tylko raz,

Neoliberałowie mają tendencję do zrzucania winy na Alana

w grudniu 1996 roku, Greenspan odważył się powiedzieć, że na

Greenspana i polityków, twierdząc, że to oni umożliwili powsta­

rynkach panuje „nieracjonalna przesada" (irrational exuberance),

nie kryzysu. Tylko częściowo mają rację. Zarówno politycy, jak

czym w yw ołał parodniowe zawirowania na rynkach, ale potem

i sam szef Fed byli absolutnie przekonani, że wolny rynek załatwi

indeks N A S D A Q przez cztery lata wzrósł o kolejne 300 procent

wszystko. Tak jak (prawie) wszyscy byli przesiąknięci neoliberalną

(w 2002 roku z tego wzrostu już nic nie zostało), a szef Fed się już

myślą ekonomiczną i naukami Miltona Friedmana. Noblista Paul 39

Skąd wziął się kryzys?

Krugman napisał niedawno („Gazeta W yborcza” z 25-26 paź­

katastrofie. Agencje i tym razem utrzym ywały wysokie ratingi

dziernika 2008 roku): „Leseferystyczny absolutyzm Friedmana

dla obligacji C D O (do wiosny 2007 roku, kiedy to rozpoczął się

współtworzył klimat intelektualny, w którym wiara w wolny rynek i pogarda dla państwa nieraz wygrywały z faktami". Miał

kryzys). Obligacje te trafiały do wielu instytucji na całym świecie,

całkowitą rację. Tylko w takiej atmosferze Fed m ógł pozwolić na

zarażając je tak, jak wirus zaraża ludzi. Na początku kryzysu, rok

bezkarne budowanie kolejnych baniek spekulacyjnych.

temu, Ben Bernanke, następca Alana Greenspana, prognozował, że zagrożenie dla sektora finansowego wynikające z różnicy mię­

W końcu trzeba było jednak zacząć podnosić stopy pro­ centowe, bo gwałtowne wzrosty cen surowców (pamiętamy o funduszach hedgingowych i ich strategiach oraz strategii carry

dzy wartością rynkową a przyjmowaną dotychczas wartością teoretyczną nie przekracza 100 miliardów dolarów. Ostatnio

trade) i generalny nadmiar pieniądza m usiały zwiększyć inflację.

M F W szacował je już na 1000 miliardów, a są analitycy, którzy

W zrost stóp procentowych doprowadził do zwiększenia niewy­

mówią i o 2000 miliardów dolarów. Nic dziwnego, że kolejne

płacalności kredytobiorców (szczególnie tych ryzykownych),

banki na całym świecie (nie tylko w USA) zaczęły mieć duże

a kryzys na rynku nieruchomości do obniżania przez agencje

problemy i informowały o olbrzymich stratach. Przełomowym momentem kryzysu był upadek banku

ratingu dla produktów bazujących na tych kredytach (co w y ­ muszało przeszacowanie ich wartości). Można powiedzieć, że

inwestycyjnego Lehman Brothers. Niektórzy ekonomiści twier­

pęknięcie bańki na rynku nieruchomości w U SA nie byłoby wiel­

dzą, że gdyby rząd U SA na ten upadek nie pozwolił, to tej skali

kim problemem dla świata, gdyby nie instrumenty pochodne.

kryzysu byśm y nie zobaczyli. Uważam, że to nie jest prawda,

Banki i inne instytucje finansowe udzielały kredytów, ale potem

ale rzeczywiście możliwe, że apogeum kryzysu wypadłoby na

pakowały je w obligacje C D O i sprzedawały daiej, uzyskując środki na kolejne kredyty.

przykład za rok. Faktem jest, że upadek Lehman Brothers uru­ chomił instrumenty CDS, które przenoszą ryzyko upadku dłuż­

Niebagatelną rolę w tym handlu odegrały agencje ratingo-

nika na inną firmę. Upadek Lehman Brothers kosztował system

we. Instytucje te oceniające jakość (rating) poszczególnych akty­

365 miliardów dolarów. To nie tak dużo. M ów i się, że gdyby na

w ów (mogą to być spółki, miasta, gospodarki państw, obligacje,

przykład upadł General Motors (agencja ratingowa Standard &

instrumenty pochodne itp.) w każdym z kryzysów odgryw ały

Poor’s twierdzi, że to jest bardzo prawdopodobne), to straty

rolę niechlubną - ratingi do ostatniej chwili utrzymywane były

systemu z powodu C D S byłyby wielokrotnie większe.

na wysokich poziomach (tak było na przykład w kryzysie azja­

Straty banków m usiały w yw ołać kryzys zaufania. Nikt już

tyckim). Komisja Europejska chciała nawet wytoczyć agencjom

nikomu nie wierzył. Ani klienci bankom, ani banki sobie nawza­

procesy, bo istniało podejrzenie, że utrzymują one zbyt bliskie

jem. W końcu, jeśli sam em u się oszukuje, to dobrze się wie, że

związki z wystawcami instrumentów, których ratingi podają. N a ­

partner może robić tak samo. Utrata zaufania prowadziła do

wiasem mówiąc, wydaje mi się wręcz nieprawdopodobne, żeby

wycofywania kapitałów z funduszy i banków, co groziło ban­

specjaliści pracujący w tych agencjach nie wiedzieli, że idzie ku

kructwem tych instytucji. Najgorsze było w tym wszystkim to, 41

Skąd wziął się kryzys?

że globalizacja te procesy upowszechniła. Nie byłoby przecież problemu, gdyby kryzys dotknął tylko jednego kraju. Wycofujące się z funduszy kapitały owocowały sprzedażą przez nie aktywów, bo potrzebna była gotówka. Uruchomiony został proces likwida­ cji pozycji carrytrade, co prowadziło do przeceny na wszystkich rynkach (surowce, waluty, akcje). Przecena zwiększała panikę,

25 lat. Co pięć lat pojawia się załamanie. To wystarczająco mocne ostrzeżenie, żeby móc stwierdzić, że coś w podstawach sytemu nie gra". Paul Volcker ma rację. W 1987 roku indeks Dow Jones Industrial Average (DJIA) spadł w czasie jednej sesji 0 22,6 procent, w 1994 przeżywaliśmy tequila crisis, czyli kryzys w Meksyku, w latach 1997-98 w padliśm y w kryzysy azjatycki

co prowadziło do powstania sprzężenia zwrotnego: im większe

1 rosyjski, w 2000-01 pękła bańka internetowa i pojawił się kryzys

spadki, tym większa chęć wyjścia z funduszu i tym większa sprzedaż aktywów.

argentyński, a w 2007 roku rozpoczął się obecny kryzys. Miałem napisać tylko o genezie kryzysu, ale nie odmówię

Spadek cen dom ów i wartości akcji (jednostek funduszy)

sobie jeszcze jednej refleksji. Świat czeka na czarnoksiężnika.

znacznie zredukował „poczucie bogactwa” Amerykanów (zresztą

Uczeń czarnoksiężnika z ballady Goethego został sam w cha­

nie tylko Amerykanów, ale tam było to najbardziej bolesne). Jeśli

łupie i postanowił się wykąpać. Nie chciało mu się nosić wody,

traci się pieniądze, to natychmiast zaczyna się mniej wydawać,

a nauczył się już zaklęcia, które powodowało, że ożywała miotła

a przecież 70 procent PKB w U SA pochodzi z popytu wewnętrz­

i wiadrami nosiła wodę ze źródła. Niem ądry uczeń zapomniał

nego. Do tej pory radzono sobie z problemem standardowo:

jednak, że nie zna zaklęcia odsyłającego miotłę do kąta. Światu

biorąc kredyt. Jednak wynikiem kryzysu i utraty zaufania był

groził potop, ale na szczęście wrócił czarnoksiężnik i do potopu

wzrost ceny kredytu, oczywiście o ile udało się go w ogóle d o ­

nie doszło. M y też uruchomiliśmy proces liberalizacji rynku

stać, bo kryteria jego udzielania nagle znacznie się zaostrzyły.

finansów (i nie tylko finansów), nad którym ewidentnie straci­

System finansowy i kredyt to krwiobieg gospodarki. Brak za­

liśmy kontrolę. Niestety, nie widać czarnoksiężnika, który zna

ufania i zamrożenie akcji kredytowej natychmiast przeniosły się

zaklęcie przerywające ten bieg od kryzysu do kryzysu. M ówi się

na realną gospodarkę. M ów i się, że Wall Street zaraziła Main

o reformie całego systemu finansowego, o powrocie do czegoś

Street. Spowolnienie gospodarcze zaczęło zwiększać (na razie

podobnego do układu z Bretton Woods, ale na razie to są tylko

tylko w USA) bezrobocie, to zaś dodatkowo ograniczało popyt

wypowiedzi przerażonych polityków. Jedno jest pewne: jeśli do

wewnętrzny, spowalniając gospodarkę USA, a potem Japonii

reformy systemu nie dojdzie, to trzeba będzie natychmiast po­

i Unii Europejskiej. Całemu światu zajrzała w oczy recesja.

stawić pytanie: kiedy i z jakiej przyczyny wybuchnie następny

Niewykluczone, że sytuację jeszcze raz da się opanować. Sformułowanie „jeszcze raz” nie pojawiło się tutaj przypadkiem.

kryzys?

Paul Volcker, szef Rezerwy Federalnej w latach 1979-87, najbar­ dziej poważany ze wszystkich szefów Fed, powiedział w kwiet­ niu, że „obecnie trwający kryzys jest kulminacją przynajmniej pięciu poważnych kryzysów finansowych w ciągu ostatnich

Bezcielesne ofiary kryzysu, czyli od neoliberalizmu do neorealizmu

Jacek Żakowski Pewność Przede wszystkim ze smutkiem żegnamy miłą pewność, która milionom lub miliardom ludzi dawała psychiczny komfort co­ dziennej egzystencji. Był to komfort bezcenny stworzony przez

BEZCIELESNE OFIARY KRYZYSU, CZYLI OD NEOLIBERALIZMU DO NEOREALIZMU

przezornie nie nazwaną, ukrytą pod pozorami naukowości i ra­ cjonalności, ostatnią ideologiczną konstrukcję X X wieku. Ideolo­ giczna pewność ułatwiała nam zaakceptowanie mnożących się nowych wyzwań, a zwłaszcza wynikającej z ponowoczesnych realiów potrzeby zachowania permanentnej czujności i gotow o­

44

Każdy kryzys zmienia gospodarkę, ale niektóre zmieniają coś

ści do absorbowania nieustannej zmiany. Co może dać człowiekowi wygodniejsze pielesze niż pew­

więcej. Świadomość, kulturę, społeczeństwa, politykę, świat.

ność? Co jest przyjemniejsze niż spokój płynący z przekonania, że

W odróżnieniu od zwykłych kryzysów i kryzysików Kryzysy

świat - przynajmniej z grubsza - jest, jaki ma być, a będzie jeszcze

(przez duże K) na dłuższy czas wyznaczają drogi, którymi

lepszy; że rozumiemy, dokąd zmierza; że ten kierunek jest dobry;

zmierza świat. Ustanawiają nowy podział bogactwa i wpływów, zmieniają układ sił i dominujące poglądy.

że wiemy co robić, by był jeszcze lepszy i że to (mimo przeszkód)

Nie wiemy, jak duże jest K, przez które ten kryzys powin­

wszystkiego. Demokracji, która się miała rozszerzać i umacniać

robimy? Do niedawna taka pewność dotyczyła praktycznie

no się pisać, bo jeszcze nie wiemy, jak duże będą zniszczenia,

(np. dzięki wojnie w Iraku). Gospodarki, która miała rosnąć, dając

jak głębokie okażą się zmiany, jak będzie wyglądał i jak trwały

wszystkim coraz lepsze życie (dzięki ograniczeniu zabezpieczeń

stanie się porządek, który się z tego kryzysu wyłoni. Nie jest też

socjalnych). Jakości życia, która się miała nieustannie poprawiać

jeszcze pewne, kto konkretnie i ile materialnie straci albo zyska,

(dzięki wzrostowi PKB). Stosunków międzyludzkich, a zwłaszcza

bo Kryzys się dopiero zaczyna. Ale już z grubsza widać, jakie są i będą jego niematerialne, bezcielesne ofiary.

wolności, których postęp był pewny w miarę rozwoju społeczeń­

Z punktu widzenia kształtu naszej przyszłości bezcielesne

życia, które miały być wreszcie dobre, bo całkiem racjonalne

stwa (dzięki ograniczeniu ingerencji państwa). Reguł naszego

ofiary Kryzysu mogą się okazać nieporównanie ważniejsze od

(dzięki naukowo tw orzonym modelom). I wiedzy, która zdawała

ofiar materialnych. Bo nowa rzeczywistość - jak zawsze - naj­

się niepodważalna (bo powszechnie akceptowały ją media i elity

pierw powstanie w głowach. Żeby przez naszą nieuwagę nie zrodził się w nich jakiś potwór, potrzebny jest bilans zamknięcia

polityczne oraz gospodarcze). Wiedzieliśmy od dawna, że budujemy - jak pisał Ulrich Beck

zwieńczony czym ś w rodzaju apelu poległych. Co zatem w isto­

- społeczeństwo ryzyka. Ale w dominującym wyobrażeniu przy­

cie żegnamy, tracąc złudzenia, które w dziwnej pierwszej deka­ dzie X X I wieku rządziły naszym światem ?

szłości było to głównie partykularne ryzyko w świecie ogólnej pewności. Fundamentalne odkrycie mijającej epoki polegało na 45

Bezcielesne ofiary kryzysu, czyli od neoliberalizmu do neorealizmu

r tym, że ludzie, którzy przez wieki wymieniali bezpieczeństwo

Eksperci

na wolność, tym razem gremialnie wymienili bezpieczeństwo

Niepewność powracająca teraz jako kluczowy element p o ­

na pewność. W zamian za tę pewność zdecydowana większość przestała się nawet upierać przy wielu atrybutach wolności. Jako

wszechnej św iadom ości jest tym boleśniejsza, że wraz z zasad­

jednostki akceptowaliśmy rosnące ryzyka osobiste i ogranicza­

kultem figura eksperta zdejmującego z innych ciężar sam odziel­

niczą pewnością znika ze współczesnej rzeczywistości otoczona

nie swobód, aby móc otrzymać udział w „pewnym" wzroście

nego myślenia i podejmowania decyzji. W każdej ważnej sprawie

powszechnej szczęśliwości.

i w większości krajów byli przecież do niedawna ludzie, którzy

W arto przecież zaakceptować ryzyko większych dolegli­ wości w obliczu bezrobocia, choroby, starości czy władzy, jeśli

żyli z tego, że sami mieli pewność i dawali ją innym. Byli to ludzie bezcenni, dzięki którym inni mogli żyć spokojnie.

na drugiej szali jest pewność, że ryzyko bezrobocia zmaleje,

Jeżeli ci, co mieli pewność, różnili się między sobą, każdy

na starość łatwiej będzie odłożyć, z chorobą sobie poradzimy,

z nas - zwykłych śmiertelników - m ógł między nimi wybierać.

bo mając więcej pieniędzy, będziemy mogli pozwolić sobie na

W dużej mierze był to jednak w ybór iluzoryczny. Teoretycznie

lepszą opiekę, a władza - chociaż coraz twardsza - prowadzi

każdy mógł sobie wybrać swoją pewność i swojego eksperta, ale

nas w dobrym kierunku. Łatwiej jest też zaakceptować utratę

zgodnie z rynkową zasadą koncentracji, także w świecie profe­

suwerenności, konieczność konkurowania z chińskimi dziew­

sjonalistów i wiedzy eksperckiej, uwolniony, um asowiony rynek

czynkami, dłuższe godziny i ostrzejsze reżimy pracy, dyskom ­

stworzył system gwiazdorski.

fort wielkich migracji, rosnące ryzyko terroryzmu, a nawet

W każdej publicznie istotnej dziedzinie bezlikowi profe­

ograniczenie wolności osobistych i obywatelskich, kiedy się

sjonalistów przewodził jakiś namaszczony przez wielkie media

uwierzy, że dzięki temu ma się „pewny" udział w szybciej

i establishment guru. Jeśli dwóch czy trzech guru spierało się

rosnącym bogactwie.

między sobą, wolnorynkowa zasada koncentracji sprawiała, że

Na takich kalkulacjach opierał się nowy powszechny po­

jeden stopniowo marginalizował innych wraz z ich zwolennikami.

rządek, który Zachód budował przez ostatnie ćwierć wieku.

W najważniejszych dla życia zbiorowego dziedzinach ten proces

Kiedy pod ciężarem Kryzysu - wraz z pieniędzmi ulokowanymi

był najsilniejszy, bo działające według reguł hollywoodzkich

na giełdzie, oszczędnościami zamrożonymi w domach i fundu­

media miały w nich największe znaczenie, a autorytety uniwer­

szach emerytalnych, z rachubami na stały wzrost dochodów

syteckie zostały zastąpione przez autorytet gwiazd prywatnych,

i konsumpcji, a dla wielu też z ich miejscami pracy - znika

ideologicznych think-tanków. Zwyciężał ten, za kim stał bogat­

pewność dotycząca systemu, wszystkie wcześniejsze rachuby

szy, a więc bardziej w pływ ow y think-tank.

stają pod znakiem zapytania. Wraca przykra niepewność. Tym

Prywatne think-tanki istniały od dawna jako uzupełniają­

bardziej dojmująca, że dopada nas w „rzeczywistości ryzyka",

ce system akademicki boczne ogniwo procesu produkcji wiedzy

którą stworzyliśmy, kierując się złudzeniem pewności.

i kształtowania poglądów. W latach 90. sytuacja została jed­ nak odwrócona. Duża część strumienia prywatnych pieniędzy

46

47

Bezcielesne ofiary kryzysu, czyli od neoliberalizmu do neorealizmu

r

mającego zawsze istotny udział w finansowaniu nauki została przekierowana z neutralnych ideologicznie instytucji akade­

- to szło w górę, bo inni mu wierzyli. W Polsce odpowiednikiem Greenspana był Leszek Balcerowicz. Kiedy cztery miesiące temu

mickich do zaangażowanych politycznie think-tanków. Miało

mówił, że kryzysu nie będzie, to wszystkie media powtarzały,

to zasadniczy w pływ nie tylko na przedmiot badań, ale też na

że kryzysu nie będzie i część do dziś to z rozpędu powtarza.

ich rezultaty i kształt debaty publicznej. Nie sposób sobie na

Sprawdzający się teraz scenariusz nadchodzącego kryzysu

przykład wyobrazić, by ekspert Heritage Fundation podważał

opisany między innymi przez Grzegorza Kołodkę w wydanym

fundamenty myśli konserwatywnej lub neokonserwatywną

kilka miesięcy temu Wędrującym świecie był w głów nym nur­

politykę George'a W. Busha, podobnie jak trudno pomyśleć, by

cie debaty spowity milczeniem podobnie jak książki krytyków

ekonomista zatrudniony w neoliberalnym Centrum im. Adama

Greenspana.

Smitha lub w założonej przez Leszka Balcerowicza Fundacji

W światowej politologii odpowiednikiem Greenspana był

Obywatelskiego Rozwoju w wyniku naukowych badań ogłosił, że

Samuel Huntington. Jego efektowna teza o nieuchronnym zde­

trzeba zwiększać redystrybucję, rozbudowywać usługi publiczne

rzeniu cywilizacji miała taką siłę, że nawet wiele pacyfistycznie

czy podwyższyć podatki.

nastawionych środowisk pod jej wpływem uznało wojny Geor-

Ekspansja think-tanków sprawiła, że duża część nauki

ge’a W. Busha za bezdyskusyjne, bo nieuniknione. Bardziej w y ­

przestała więc być nauką w tradycyjnym znaczeniu, a stała się

rafinowana intelektualnie i wolna od wynikających z ignorancji

częścią intelektualnego lobbingu i politycznego PR-u. Celem

huntingtonowskich argumentów koncepcja Benjamina Barbera

szybko rosnącej części wysiłku intelektualnego i propagator­

opisująca współczesne wielkie konflikty polityczne jako zderze­

skiego przestało bowiem być poszukiwanie prawdy, a stało się

nie Dżihadu z McŚwiatem (czyli ponowoczesności z tradycjo­

nim uzasadnianie racji wyrażających interesy grupowe. Pieniądze

nalizmem) została zmarginalizowana zgodnie z zasadą jedynej

na finansowanie nauki w rosnącej części płynęły teraz do tych

pewności.

ośrodków i osób, których poglądy społeczne, polityczne i eko­

Polemizujący z guru byli przez główne media marginalizo­

nomiczne zgodne były z przekonaniami wielkich ofiarodawców.

wani albo ośmieszani i tracili w pływ na opinię publiczną, nawet

Nowe mechanizmy finansowania wiedzy, zwłaszcza w ekonomii,

jeżeli przemawiały za nimi praktyczne osiągnięcia (George Soros,

stworzyły faktyczną hegemonię poglądów zgodnych z tym, co

Warren Buffet) lub najwyższy status akademicki (Stiglitz,

klasa wyższa uważała za dobre dla siebie. I to nie tylko dlatego,

Phelps, Sachs). Świat pewności w ym agał tylko jednej prawdy.

że ideologiczne think-tanki miały coraz więcej pieniędzy na

Zwykle była to prawda najprostsza, najwygodniejsza, najbardziej

badania potwierdzające ich ideologiczną wiarę, ale też dlatego,

wyrazista i najobficiej sponsorowana przez najbogatsze grupy

że bez skrupułów obecnych w świecie akademickim wydawały

interesów, które finansują think-tanki.

ogromne pieniądze na promowanie intelektualnych gwiazd.

O

ile kultura pewności erodowała stopniowo przez kilka­

W światowej gospodarce lat 90. globalnym guru stał się

naście kryzysowych miesięcy, o tyle mit ekspertów i wielkich

Alan Greenspan. Jak Greenspan powiedział, że coś pójdzie w górę

guru głównych nauk społecznych pękł w ciągu kilkunastu godzin. 49

Bezcielesne ofiary kryzysu, czyli od neoliberatizmu do neorealizmu

Stało się to, gdy zeznający przed komisją amerykańskiego Kon­ gresu Greenspan nieoczekiwanie dla wszystkich oświadczył, że

szoku finansowym i ekonomicznym zmiótł wizję amerykańskie­

Aftershock, czyli wtórny wstrząs mentalny następujący po

odpowiada za Kryzys, widzi swoje błędy i wie, iż jego ideologia

go hegemona i rozwiał złudzenia, że W aszyngton zapewni nam

jest błędna. W ten sposób nie tylko usankcjonował zastąpienie

wieczne bezpieczeństwo. Potwierdził więc opinie krytycznych

pewności przez niepewność, ale też potwierdził bezradność

wobec neokonserwatystów i Busha amerykańskich ekspertów

kultowych ekspertów. To, co jeszcze niedawno powszechnie

od ultralewicowego Immanuela Wallersteina po centrowego

przedstawiano jako naukową wiedzę, okazało się bowiem tylko

Zbigniewa Brzezińskiego i konserwatywnego Henry Kissingera.

sprytnie maskowaną ideologiczną wiarą czy ułudą. Dramatycz­

Pięć lat temu można było krytykom inwazji na Irak skutecznie

na spowiedź Alana Greenspana skazała nas więc na powrót do

zamknąć usta, zarzucając im antyamerykanizm, który lobbyści

wysiłku myślenia i obowiązek dokonywania nieprzyjemnych,

z wpływowych think-tanków przedstawiali jako w istocie w spół­

obciążonych ryzykiem wyborów.

czesną formę ukrytego antysemityzmu, bo wyznawcy am ery­

N eoko nserw atyzm

siebie jako obrońców Izraela. Dziś widać, że tysiące ofiar i biliony

W raz z pewnością i kultem nieomylnego eksperta siłę przeko­

wydanych dolarów niewiele pomogły, a pod wieloma względami

kańskiej hegemonii, unilateralizmu i polityki siły prezentowali

nywania straciły negatywnie zweryfikowane przez życie wielkie

poważne zaszkodziły także przyszłości państwa żydowskiego,

ideologiczne tezy ostatnich dwóch dekad. Dziś trudno sobie

ale wśród niedawnych zwolenników tezy o antyamerykanizmie

wyobrazić, że - jak jeszcze niedawno powszechnie i naiwnie

i ukrytym antysemityzmie przeciwników strategii neokonserwa­

sądzono - wiek X X I będzie stuleciem Ameryki. Trzeba było

tywnej, nie widać chętnych do greenspanowskiej spowiedzi.

kryzysowego szoku, by świat przyjął wreszcie do wiadomości

Pękająca wiara w siłę amerykańskiej wyjątkowości unie­

w ym ow ę od dawna znanych wykresów pokazujących szybkie

ważniła przekonanie, że Ameryka - jako „dziś i na wieki" najpo­

zmniejszanie się udziału Ameryki i całego Zachodu w światowym

tężniejszy kraj świata - podlega jakimś szczególnym prawom

bogactwie, handlu, nauce i kulturze masowej. Trzeba było kry­

więc może się na przykład bezkarnie i bez opamiętania zadłużać,

zysu, by przeciętny Amerykanin czy Polak uwierzył, że tonącej

bo inni tak czy inaczej będą musieli bez końca ją kredytować.

w prywatnych i publicznych długach Ameryki nie stać już na peł­

Amerykanie mówili „nasze długi - wasz kłopot" i wielu w to

nienie funkcji światowego żandarma, na narzucanie innym swojej

wierzyło, ale się nacięli. Pękł też mit mówiący, że Am eryka ma

kultury i woli, nawet na wymuszanie kolejnej fali demokratyzacji w krajach pozornie tak słabych, jak Irak. Trzeba było wstrząsu,

szczególne prawo decydować o tym, któremu paskudnemu dyk­

by Zachód zaczął rozumieć, że nawet wspólnym i siłami nie je­

woli. Dziś nie ma już chętnych do podejmowania tego rodzaju

steśm y już w stanie niczego światu narzucić. Trzeba było szoku,

decyzji. Mit Pax Americana prysł. Nasz problem polega na tym,

by zachodnie elity przyjęły do wiadomości, że nie zbudujemy

że nie widać niczego, co m ogłoby go zastąpić.

tatorowi wolno sprawować władzę, bo świat musi się poddać jej

świata wedle naszej modły, bo już jesteśmy za słabi.

50

51

Bezcielesne ofiary kryzysu, czyli od neoliberalizmu do neorealizmu --------------------------------------------------------------

Neoliberalizm

wszystkich, że obniżanie podatków, deregulacja i uwolnienie

Jeszcze bardziej bolesną emocjonalną i intelektualną próżnię

rynków zawsze służy wzrostowi gospodarczemu, że wzrost PKB

zostawia po sobie zdezawuowany przez kryzys neoliberalizm.

oznacza lepsze życie dla wszystkich, że prywatyzacja wszelkich

Przynajmniej w dominującym przez dwie ostatnie dekady

instytucji i ryzyk życiowych sprzyja racjonalizacji wykorzystania

najprostszym, w yw odzonym od Miltona Friedmana wydaniu.

zasobów i że maksymalizacja konsumpcji może być głównym

Jako prymitywna ideologia rynkowego fundamentalizmu neo­

motorem rozwoju.

liberalizm znika, bo kryzys obnaża jego destrukcyjne skutki. Widoczna gołym okiem prawidłowość jest teraz z grubsza taka,

Konsensus w aszyngto ński i K ryzys am erykański

że im bardziej jakiś kraj przejął się neoliberalną wiarą, tym ciężej

Pierwsze poważne dowody fałszywości

uniwersalistycznej

przechodzi kryzys. Islandia zbankrutowała, Irlandia się zapada,

neoliberalnej doktryny pojawiły się już kilka lat po jej sform u­

Anglia m imo odważnych interwencji traci grunt pod nogami,

łowaniu w tzw. konsensusie waszyngtońskim, wymuszającym

bałtyckie Tygrysy gną się pod ciężarem inflacji albo deficytu.

na krajach korzystających z pom ocy M F W i Banku Światowego

A w Finlandii czy Danii jakoś się nic specjalnie złego nie dzieje.

podporządkowanie się neoliberalnym regułom. Kryzys Azjatycki

Kontynentalna Europa i zwłaszcza Skandynawia, która odrzuci­

(1997) i Kryzys Rosyjski (1998) były oczywistym skutkiem dok­

ła neoliberalną wiarę, ma się nieporównanie lepiej niż Ameryka

trynerskiego wdrażania konsensusu - szokowego uwalniania

i kraje anglosaskie, które z tygodnia na tydzień tracą wieloletni

rynku, gwałtownego otwierania lokalnych gospodarek, likwidacji

dorobek opłaconych wyrzeczeniami reform.

zabezpieczeń socjalnych. Kilka lat, odkąd jak miliony ludzi w Azji

Po paru dekadach dominacji rynkowych fundamentalistów

i Rosji straciły źródło utrzymania i dorobek życia, część autorów

w głównym nurcie zachodniej debaty uprawniona staje się znów

tych reform ze znanym także w Polsce Jeffem Sachsem na czele

świadomość, że rynek sam sobie nie radzi, że potrzebuje staran­

przyznała się do błędów. W obszernej spowiedzi Sachs, który

nej regulacji, że są dziedziny, w których jest mniej sprawny niż

jako jeden z pierwszych stracił wiarę w neoliberalną doktrynę,

roztropne państwo. Nie tylko lewacy, ale także żyjący ekono­

wyraził ubolewanie i przepraszał Rosjan.

miczni nobliści w większości zawsze bronili tego poglądu. Siła

Nie znaczy to jednak, że wiara neoliberalna osłabła. W ięk­

neoliberalnego lobby spychała ich jednak na medialny margines

szość neoliberałów uznała, że ofiary kryzysu były przypadkami z natury beznadziejnymi, kulturowo albo politycznie niezdolnymi

i skutecznie pacyfikowała. Guru dawali pewność, że rynek zdej­ mie z nas (zwłaszcza z władzy) niemal wszystkie kłopoty, więc chętnie dawaliśmy im wiarę. Dzięki sile tej przyjemnej i obficie sponsorowanej wiary, w powszechnej świadomości dom inow ały sprzeczne z doświad­

do sensownego działania. W W aszyngtonie odrzucono tezę, że konsensus jest błędny i przyjęto pogląd, że albo był wdrażany nie dość radykalnie, albo też sytuacja była tak fatalna, że nawet on nie m ógł pomóc.

czeniem, wyostrzone do granic rozsądku neoliberalne tezy

Sytuacja zmienia się dziesięć lat później, gdy w sidła wpadła

mówiące, że im mniej państwa, a więcej rynku, tym lepiej dla

Ameryka. Jeżeli na ten Kryzys spojrzymy nieco poważniej, niż to 53

Bezcielesne ofiary kryzysu, czyli od neoliberalizmu do neorealizmu

W tym sensie był to nie tyle błąd rynku finansowego, ile

robią gazety, i zapytamy, nie „jak”, lecz „dlaczego" Ameryka wpa­ dła w pułapkę kredytów hipotecznych, zobaczymy, że problem

naturalny skutek narzuconej przez neoliberałów fałszywej ewo­

jest jeszcze poważniejszy, niż się na ogół sądzi i że realizuje on

lucji ustroju społeczno-gospodarczego. Coś z tym trzeba zrobić,

czarny scenariusz 30 lat temu opisany przez Daniela Bella.

bo jak Amerykanie przestaną kupować to współczesny model

Gdyby banki nie dawały od lat milionów ryzykownych kredytów i gdyby miliony Am erykanów z nich nie korzystały,

globalnej gospodarki się zatrze. Ale żadnego bezbolesnego po­ mysłu nie widać.

Ameryka już dawno popadłaby w fundamentalny kryzys na sku­ tek załamania konsumpcji. Amerykanie musieli coraz bardziej ryzykowanie pożyczać, bo liberalizacja, deregulacja i globaliza­

Ryzykowna odpow iedź Nasz Kryzys (przez duże K) nie jest pierwszym takim d o ­

cja na obecną m odłę sprawiały, że owoce wzrostu przejmowała

świadczeniem w historii współczesnej. W pamięci m am y dwa

niewielka liczebnie grupa, a realne dochody dużej części spo­

takie kryzysy - Wielki Kryzys lat 20. i kryzys naftowy lat 70.

łeczeństwa malały. Konsumpcja musiała zaś stale rosnąć, by gospodarka nie dostała zadyszki.

ża nocnego, którego obowiązkiem jest tylko ustanawianie

By ograniczyć szkodliwe dla rynku skutki rozwarstwienia,

i egzekwowanie reguł. Pod jego w pływ em myślenie o świecie

Kryzys lat 20. zakwestionował koncepcję państwa jako stró­

współczesny kapitalizm stworzył niezwykle wyrafinowany

zostało zdom inowane przez rozmaite koncepcje w spólnoto­

system stymulujący konsumpcję - od naukowo kształtowanej

we. O d roosveltowskiego N ew Dealu i europejskiego państwa

reklamy kreującej potężne pragnienia radykalnie większe od

opiekuńczego, przez stosunkowo łagodne populizm y Am eryki

realnych, nawet wygórowanych potrzeb, po coraz bardziej w y ­

Łacińskiej, do różnych form pararynkowego (faszyzm) i nieryn-

sublimowane warianty masowego, początkowo bezbolesnego

kowego (komunizm) autorytaryzmu. Kryzys Naftow y początku

kredytu konsumenckiego. W sferze kulturowej indywidualizm

lat 70. odwrócił tendencję. Pod jego wpływ em górę wzięły p o­

lat 60., w którym ludzie samorealizowali się poprzez styl życia,

glądy neoliberalne. Gdy polityka neoliberalna doprowadziła do

został zastąpiony opisaną przez Bella samorealizacją poprzez styl

narastania napięć w yw ołanych m iędzy innymi przez rosnące

konsumpcji. W sferze finansowej rozwinięty świat przeszedł od

rozwarstwienie, na scenę wkroczyli radykalni konserwatyści

kłopotliwych czeków, którymi wolno było płacić tylko tyle, ile

i neokonserwatyści wierzący, że konflikty można opanować

się miało na koncie, do portfeli pełnych kart kredytowych z li­

dzięki nasilonej kontroli, policji i surowego prawa (gdy mają

mitami, których praktycznie nikt już nie kontroluje. Gdy to nie

charakter wewnętrzny) lub wojska (gdy mają charakter m ię­

starczyło, ostatnią deską ratunku przed popytową suszą stały się dawane na piękne oczy kredyty hipoteczne na dom z w y ­

dzynarodowy). Ten Kryzys dezawuuje neoliberalizm i neokonserwatyzm,

posażeniem. Dzięki nim znów można było sprzedać nie tylko

ale sam z siebie nie daje odpowiedzi, co dalej. A możliwe są

pracochłonne i materiałochłonne domy, ale też miliony lamp, kranów, telewizorów i kanap.

bardzo różne odpowiedzi. I to jest dziś sprawa fundamental­ na. Nasza przyszłość zależy bowiem w mniejszym stopniu od 55

Bezcielesne ofiary kryzysu, czyli od neoliberalizmu do neorealizmu

r przebiegu kryzysu, na który m am y bardzo ograniczony wpływ, a w większym od tego, jaki system będzie dominował, gdy z Kryzysu wyjdziemy.

nych przez nią fałszywych alternatyw. Neoliberałowie stawiają ideologiczną tezę, że rynek działa lepiej niż państwo, a własność prywatna jest lepsza od państwowej. Realista wie, że bywa bar­

Można się zachowywać tak jak administracja Busha czy rząd

dzo różnie. Publiczna służba zdrowia w Europie jest na przykład

Donalda Tuska, udając, że mamy do czynienia tylko z przejścio­

dużo bardziej wydajna niż amerykański system prywatnej służby

w ym nieładem w systemie finansowym. Jest to logika kusząca, ale

zdrowia. Także państwowe francuskie koncerny sam ochodowe

groźna, bo pociąga za sobą marnowanie gigantycznych pieniędzy

lepiej sobie radzą niż wiecznie wspom agane przez państwo pry­

potrzebnych na podtrzymanie systemu, a pozwala tylko na drobne

watne koncerny w Ameryce. W samej Ameryce zaś państwowa

w istocie korekty mechanizmów, które w yw ołały Kryzys. Można

armia jest ekonomicznie nieporównanie bardziej efektywna niż

- jak część radykalnej lewicy i prawicy - pytać, czy kapitalizm

wynajmowane przez rząd na wojnę w Iraku prywatne armie

i liberalna demokracja ma przyszłość, czy nie lepiej zwrócić się ku odnoszącym sukcesy modelom wspólnotowym lub rynkowym

zaciężne. Ze względów ideologicznych dużo się w Polsce mówi

autorytaryzmom z wolnym lub częściowo wolnym rynkiem i sil­

o zadłużeniu publicznych szpitali, wiążąc to z rodzajem w łas­

ną kontrolą państwową. Można te ż -ja k choćby Gordon Brown,

ności i wciąż się pamięta zadłużenie, jakie zostawił Gierek.

Nicolas Sarkozy czy Barack Obam a - twórczo szukać nowej

Niewiele mówi się o tym, że wielkie prywatne koncerny za­

równowagi między państwem a rynkiem, jednostką a wspólnotą,

dłużają się jeszcze bardziej. Jedna tylko am erykańska spółka

wiedzą i niepewnością, lokalnością i globalizacją, uniwersalizmem

motoryzacyjna straciła w roku 2007 blisko 40 mld dolarów,

i odmiennością kultur. Jest to droga trudna, obciążona licznymi

a straty prywatnych banków sięgają setek miliardów. Dzieje

ryzykami, wymagająca pokory, otwartości i elastyczności, ale zapewne jedynie sensowna.

jest często tak sam o oderwane od własności, a zarobki od

się tak dlatego, że we współczesnych koncernach zarządzanie efektywności, jak we wczesnej fazie realsocjalizmu. Wiele

Neorealizm

kraje wyborców, liczące się pakiety są zaś często tak małe,

Silny rynek też. Dalsza globalizacja także. Ale nic dobrego nam

jak partie najbardziej rozdrobnionych system ów politycznych

nie da trwanie przy mitach hegemonii, omnipotencji rynku i kul­

albo koterie w partiach obozu socjalistycznego. W rezultacie

cie globalizacji w jej obecnej postaci. Sensowną odpowiedzią na

kontrola właścicielska staje się często równie lub jeszcze bar­

krach fałszywej pewności, sztucznie pom powanych guru, neo-

dziej iluzoryczna niż obywatelska kontrola w system ach de­

konserwatyzmu i neoliberalizmu może być tylko realizm. Dlate­ go warto się teraz zdobyć na wysiłek.

mokratycznych czy jednopartyjnych. Różnica polega głównie

Jego pierwszym etapem musi być dobicie neoliberalno-

rozrzutność zarządów, większe rozwarstwienie płac i odrzuce­

-neokonserwatywnej hegemonii i wyrwanie się z form ułow a­ 56

wielkich spółek ma przecież więcej akcjonariuszy niż liczne

Silna Am eryka jest światu potrzebna podobnie jak silna Europa.

na tym, że szyld „prywatnej w łasności" moralnie legitymizuje nie nadzoru politycznego. 57

Bezcielesne ofiary kryzysu, czyli od neoliberalizmu do neorealizmu

Realista wie, że średnio biorąc, sektor prywatny jest zwykle bardziej wydajny niż sektor publiczny, ale też bywa odwrotnie.

ków. W ie jednak, że podatek nie jest żadnym haraczem, ofiarą

Realista nie jest oczywiście zwolennikiem wysokich podat­

Zależy to od branży, sposobu urządzenia rynku, skali przedsię­

czy daniną jak go nazywano w ideologicznym języku neolibera-

wzięcia i metod zarządzania. Prywatny zieleniak będzie oczywi­

łów i anarchokapitalistów, ale normalną opłatą za usługi publicz­

ście bardziej skuteczny niż państwowy. W przypadku wielkich

ne świadczone przez państwo. Wie także, że wiele z tych usług

koncernów nie jest to takie oczywiste. Nie tylko w przypadku

tylko państwo może nam dostarczyć, a wiele innych państwo

banków efektywność często maleje wraz z powiększaniem skali

może dostarczać sprawniej i taniej niż instytucje rynkowe. Co

i wzrostem koncentracji. Wal-Mart, General Motors, Boeing są od

więcej, wie również z historii X X wieku, że w dłuższych okresach

dawna beneficjentami mniej lub bardziej ukrytej pomocy publicz­

średni poziom podatków ma niewielki w pływ na tempo rozwo­

nej liczonej w miliardach dolarów. Są jednak tak ogromne, że rząd

ju, a przy wyższych (w granicach rozsądku) podatkach, większej

musi je wspierać - podobnie jak wielkie banki - jeśli chce uniknąć

redystrybucji i w yższym poziomie państwowych usług publicz­

gospodarczego krachu. Realista będzie więc zwolennikiem po­

nych łatwiej jest zapewnić zrównoważony, trwalszy i bardziej

wrotu do tradycyjnej polityki ograniczania nadmiernej koncen­

zadowalający dla obywateli rozwój.

tracji i promowania takich form własności oraz metod kontroli i zarządzania, jakie w praktyce dają najlepszą efektywność.

Wreszcie realista rozumie, że rozwarstwienie społeczne jako zachęta do wzm ożonego wysiłku jest użyteczne i nieuniknione.

Realista wie także, iż rynek jest lepszy niż gospodarka

Ale wie także, że niekontrolowany wzrost rozwarstwienia jest nie

centralnie planowana. Ale pod warunkiem, że podlega sensow ­

tylko niemoralny, lecz również destrukcyjny dla społeczeństwa

nym ograniczeniom i państwowej kontroli. Termin „sensowna

i rynku. Neoliberalizm - poprzez tak zwaną ekonomię podażo-

kontrola" nie ma zaś uniwersalnego znaczenia. W każdym miej­

wą - forsował model podziału bogactwa, który niszczył zdrowy,

scu i czasie znaczy co innego. Co gorsza, zwykle nawet znając

naturalny popyt i podkopywał podstawy gospodarki rynkowej.

konkretne warunki, nie da się skonstruować systemu idealnego.

W fazie ekstremalnej logika tego systemu doprowadziłaby do

Najstaranniej dobrane rozwiązanie trzeba więc nieustannie te­

sytuacji przypominającej mecz piłki nożnej, podczas którego

stować i weryfikować.

bramkarz chwycił piłkę i nie chce jej oddać. Kryzys finansowy

Realista wie zwłaszcza, że wolny przepływ kapitału i siły

w dużej mierze wynika z tego, że bramkarze z W all Street, lon­

roboczej sprzyja efektywności, ale rozumie, że ta zasada ma

dyńskiego City itp. przechwycili piłkę i reszta społeczeństwa nie

ważne ograniczenia. Stabilność też sprzyja efektywności. Pewien

miała czym grać. Pompując wielkie pieniądze w rynki finansowe,

poziom ochrony pracowników, rynków (zwłaszcza finansowych)

rządy wrzucają teraz na boiska kosztowne nowe piłki. Ale jeśli

i praw konsumenta jest zatem niezbędny, by gospodarka się

system nie zacznie działać inaczej, one też dość szybko utkwią

dobrze rozwijała. Podobnie jak pewien poziom udział budżetu

w rękach bramkarzy. Jeśli więc chcemy, by kapitalizm się kręcił,

w PKB sprzyja ograniczeniu wstrząsów powodowanych przez

trzeba przede wszystkim uważnie kontrolować poziom rozwar­

zawirowania rynku.

stwienia i reguły, które nim kierują. 59

S la v o j Ź iź e k

Nie chcę tu pisać neorealistycznego programu. Jego isto­ ta polegać musi na tym, że będzie on wynikiem swobodnych, wyzwolonych od ideologicznych motywacji badań, wolnych od hegemonicznych ograniczeń debat i niedoktrynalnych wyborów politycznych. Źiźek niestety miał rację. Znów trzeba będzie m y­ śleć. I wyciągać wnioski z tego, co się dzieje dokoła. To nie będzie

EKONOMIA POLITYCZNA, GŁUPCZE!

łatwe. Ale gdy fałszywa pewność została wyczerpana, gdy jej skutki zaczynają tak dojmująco boleć, innego wyjścia nie ma.

W reakcji na obecny kryzys najbardziej uderzające jest, że - jak to ktoś ładnie ujął - „nikt nie wie, co robić". Wynika to z rosnącej roli oczekiwań. Jak rynki zareagują na konkretną interwencję, zależy nie tylko od zaufania bankierów i handlowców do tych interwen­ cji, ale przede wszystkim od tego, jak bardzo według ich przewi­ dywań zaufają im inni. Keynes porównywał rynek giełdowy do konkursu, w którym uczestnicy spośród setki przedstawionych na fotografiach dziewczyn muszą wybrać kilka najładniejszych: „Nie chodzi o wybranie tych, które w opinii konkretnej osoby są naprawdę najpiękniejsze, ani nawet tych dziewczyn, które są naj­ piękniejsze w opinii większości. Osiągnęliśm y trzeci stopień, na którym poświęcamy nasz um ysłow y wysiłek na odgadnięcie, co większość uzna za opinię większości". Jesteśmy zmuszeni podej­ mować w ybory bez wiedzy, która by nam to umożliwiała. Lub jak to wyraził John Gray: „Musim y żyć tak, jakbyśmy byli wolni". Niedawno Joseph Stiglitz napisał, że chociaż ekonomiści są coraz bardziej zgodni, iż żadna pomoc finansowa oparta na planie Paulsona nie zadziała, to „niemożliwe jest, by politycy nie robili nic wobec takiego kryzysu. M usim y więc się modlić, żeby poro­ zumienie ukute z toksycznej mieszanki interesów różnych grup nacisku, błędnej ekonomii i prawicowych ideologii, które w y ­ tworzyły kryzys, m ogło jakoś przełożyć się na plan ratunkowy, który zadziała albo którego porażka nie spowoduje zbyt wielu zniszczeń" Stiglitz ma rację: od kiedy rynki oparte są na prze­

61

Ekonomia polityczna, głupcze!

konaniach (a wręcz na przekonaniach o przekonaniach innych

Wall Street pomiędzy podatników... Ta potężna pomoc nie jest

ludzi), reakcja rynków na pom oc finansową zależy nie tylko od

rozwiązaniem, to jest finansowy socjalizm, i to nie jest w ame­

jej realnych konsekwencji, ale od wiary rynków w efektywność

rykańskim stylu.

tego planu. Pomoc może okazać się skuteczna, nawet jeśli jest nieuzasadniona z ekonomicznego punktu widzenia.

Bunning pierwszy głośno powiedział to, co stało za rewoltą

Istnieje uderzające podobieństwo między przemówienia­

Partii Republikańskiej przeciw planowi Paulsona, która dopro­

mi George'a W. Busha wygłoszonym i po rozpoczęciu kryzysu

wadziła do jego odrzucenia w głosowaniu z 29 września. Sprze­

a tym, co mówił po 11 września. W obu przypadkach przywołał

ciw został sform ułowany w terminach „wojny klasowej", Wall

on zagrożenie dla amerykańskiego stylu życia, aby uzasadnić

Street przeciwko Main Street: dlaczego powinniśmy pomagać

konieczność szybkich i zdecydowanych działań, by zaradzić nie­

tym, którzy są odpowiedzialni (Wall Street) i kazać zwykłym

bezpieczeństwu. W obu przypadkach w zywał do częściowego

kredytobiorcom (Main Street) za to płacić? Czy nie jest to czy­

zawieszenia amerykańskich wartości (gwarancji wolności indy­

sty przykład czegoś, co ekonomiści nazywają pokusą nadużycia?

widualnych, rynkowego kapitalizmu) w celu ich zachowania.

Istnieje ryzyko, że ktoś będzie zachowywał się niemoralnie dla­

Postawieni przed katastrofą, na którą nie mają żadnego

tego, że ubezpieczenie, prawo albo inna instancja ochronią go

realnego wpływu, ludzie często w głupi sposób powtarzają:

przed stratami, które jego zachowanie może spowodować. Jeśli

„Nie gadajcie tak, zróbcie coś!". Ale może ostatnio robiliśmy

na przykład ubezpieczyłem się od pożaru, mogę zachowywać

zbyt wiele. Być może nadszedł czas, by się wycofać, pom y­

mniej środków ostrożności (lub nawet spalić moje budynki,

śleć i powiedzieć to, co należy. To prawda, nierzadko m ówim y

jeśli przynoszą mi straty). To sam o dotyczy wielkich banków,

o robieniu czegoś, zamiast rzeczywiście to zrobić, ale czasami

które są chronione przed poważnymi stratami, a m im o to zyski

właśnie robimy rzeczy, by o nich nie mówić ani nie myśleć. Dla

zatrzymują dla siebie.

przykładu: szybko zarzucamy problem 700 miliardów dolarów, zamiast zastanowić się, gdzie leżą jego źródła. 23

września republikański senator Jim Bunning nazwał

Fakt, że plan Paulsona skrytykowali zarówno konserwa­ tywni republikanie, jak i lewica, powinien nam dać do myślenia. Tym, co łączy prawicę i lewicę w tej sprawie, jest pogarda dla

plan amerykańskiego Departamentu Skarbu - plan największej

wielkich spekulantów i menedżerów korporacji, którzy zyskują

pom ocy finansowej od czasów Wielkiego Kryzysu - „nieame-

dzięki ryzykownym decyzjom, ale „złote spadochrony" chronią

rykańskim":

ich przed upadkami. Z tej perspektywy skandal związany z ban­ kructwem Enronu w styczniu 2002 roku możemy zinterpreto­

Ktoś musi ponieść straty. Możemy albo pozwolić, by ludzie,

wać jako ironiczny komentarz do pojęcia społeczeństwa ryzyka.

którzy podjęli złe decyzje, ponieśli konsekwencje swoich

Tysiące pracowników, którzy stracili pracę i oszczędności, było

działań, albo rozdzielić te konsekwencje między innych. A to

z pewnością narażonych na ryzyko i nie miało wielkiego wyboru

właśnie proponuje sekretarz [Paulson]: rozdzielić nieszczęścia

w tym zakresie. Jednak menedżerowie z najwyższej półki, którzy

63

Ekonomia polityczna, g łupcze!

straty, spieniężając odpowiednio wcześnie swoje udziały i opcje.

sposób, by wytw orzyć prawdziwą prosperity - w przeciwnym wypadku rozdajemy pieniądze potrzebującym kosztem tych,

Choć więc wprawdzie żyjemy w społeczeństwie, które wym aga

którzy tworzą bogactwo.

znali ryzyko i mieli możliwość interwencji, zminimalizowali swoje

dokonywania ryzykownych wyborów, to jednak to potężni w y ­ bierają, inni zaś ponoszą ryzyko. Jeśli plan pom ocy finansowej dla banków rzeczywiście

Takie rozumowanie wyjątkowo łatwo zbyć jako pełną hi­ pokryzji obronę bogatych. Problem jednak w tym, że tak długo, jak tkwimy w kapitalizmie, jest ona w jakimś stopniu prawdziwa.

jest środkiem „socjalistycznym”, to jest nim w sposób wielce

Załamanie na Wall Street naprawdę uderzy w zwykłych pra­

osobliwy, bo jest środkiem „socjalistycznym", którego celem nie

cowników. To dlatego demokraci, którzy poparli plan pomocy,

jest pom oc biednym, lecz bogatym, nie tym, którzy brali kre­

nie działali w sprzeczności ze swoimi lewicowymi przekona­

dyty i pożyczki, ale tym, którzy pożyczali. „Socjalizm" jest OK,

niami. Można by im uczciwie w ytykać niekonsekwencję, jeśli

jeśli służy ratowaniu kapitalizmu. Ale co jeśli pokusa nadużycia

zaakceptowalibyśmy przesłanki republikańskich populistów, że

jest wpisana w fundamentalną strukturę kapitalizmu? Problem

kapitalizm i ekonomia wolnorynkowa leżą w interesie niższych

polega na tym, że nie można oddzielić dobrobytu Main Street

warstw społecznych czy klasy pracującej, natomiast państwowe

od dobrobytu Wall Street. Łącząca je relacja jest nieprzechod-

interwencje są strategią klasy wyższej, by wyzyskiwać ciężko

nia. Co jest dobre dla Wall Street, nie jest koniecznie dobre dla

pracujących zwykłych ludzi.

Main Street, ale Main Street nie może prosperować, jeśli nie

Głębokie interwencje państwa w system bankowy i gospo­

powodzi się Wall Street. I ta asymetria z góry uprzywilejowuje

darkę nie są niczym nowym. Sam kryzys jest wynikiem jednej

Wall Street. W edług standardowego kontrargumentu redystrybucja

z nich. Gdy w 2001 roku pękła bańka internetowa, zdecydowano o ułatwieniach w braniu kredytów, by stym ulować wzrost w bu­

(poprzez podatki progresywne itp.) nie czyni biednych bo­

downictwie. W rzeczywistości to polityczne decyzje są odpo­

gatszymi, ale bogatych biedniejszymi. Jednak w tym pozornie

wiedzialne za ogólną strukturę międzynarodowych stosunków

antyinterwencjonistycznym stanowisku kryje się argument na

gospodarczych. Kilka lat temu C N N zrobiło materiał o Mali, któ­

rzecz obecnej interwencji państwa: chociaż wszyscy chcemy,

ry dobrze opisywał rzeczywistość międzynarodowego „wolnego

żeby biednym było lepiej, to bezpośrednia pom oc dla nich jest

rynku". Filarami gospodarki Mali jest bawełna uprawiana na po­

nieproduktywna, bo to nie oni są elementem dynamicznym

łudniu i hodowla bydła na północy kraju. Obydwa sektory mają

i produktywnym. Jedyną potrzebną interwencją jest pomoc

jednak problemy, ponieważ zachodnie mocarstwa łamią reguły,

bogatym, by stali się jeszcze bogatsi, a „spływające” zyski roz­

które same brutalnie narzucają krajom Trzeciego Świata. Mali

dzielą się również pomiędzy biednych. Rozrzućmy wystarczająco

produkuje bawełnę najwyższej jakości, ale rząd Stanów Zjed­

dużo pieniędzy na Wall Street, by spadły również na Main Street.

noczonych wydaje na wspieranie rodzimych plantacji bawełny

Jeśli chcemy, by ludzie mieli pieniądze, żeby budować domy, nie

więcej, niż wynosi cały budżet Mali. Powód, dla którego kraj ten

dawajmy ich im, lecz tym, od których je pożyczą. To jedyny

nie jest w stanie konkurować, jest oczywisty. Drugim głównym

65

Ekonomia polityczna, głupcze!

sprawcą nieszczęścia jest Unia Europejska, w której każda krowa dostaje 500 euro rocznie. Minister gospodarki Mali powiedział, że

próbą, by narzucić swoją pozycję jako uniwersalny, apolityczny punkt widzenia. A takie prowadzenie polityki jest gorsze od „po­

nie potrzebuje zachodniej pomocy, porad ani wykładów o zba­

lityki partyjnej" Narzucając swoją politykę jako głos Całości,

wiennych skutkach znoszenia nadmiernych regulacji państwa.

redukuje się swoich oponentów do przedstawicieli określonych

„Po prostu trzymajcie się swych własnych reguł wolnego rynku,

grup interesu.

a nasze problemy się skończą” - stwierdził. Gdzie byli wtedy

Dlatego Obam a słusznie zrobił, odrzucając wezwanie

republikańscy obrońcy wolnego rynku? Zniknęli, bo upadek

McCaina, by odłożyć w czasie pierwszą prezydencką debatę

Mali jest konsekwencją tego, co oznacza w U SA wprowadzenie

i stwierdzając, że kryzys powoduje, że debata polityczna o tym,

w życie zasady „nasz kraj na pierwszym miejscu".

jak każdy z kandydatów będzie chciał mu zaradzić, jest rzeczą

To wszystko oznacza, że rynek nie jest i nigdy nie był

pilną. Podczas wyborów w 1992 roku hasło „Ekonomia, głupcze!"

neutralny, jego operacje zawsze są regulowane decyzjami po­

przyniosło Clintonowi zwycięstwo. Demokraci muszą teraz w y ­

litycznymi. Prawdziwy dylemat nie brzmi „ingerować czy nie

słać nową wiadom ość „Ekonomia PO LITYCZN A, głupcze!". Sta­

ingerować", ale „jak interwencja powinna wyglądać". I na tym-

ny Zjednoczone potrzebują dziś nie mniej, lecz więcej polityki.

polega prawdziwa polityka: walka o zdefiniowanie warunków, które rządzą naszym życiem. Debata o pom ocy finansowej

przełożył Jan Smoleński

wiąże się z decyzjami dotykającymi fundamentalnych kwestii naszego życia społecznego i ekonomicznego, ożywiając nawet widm o walki klasowej. Tak jak w przypadku wielu autentycznie politycznych problemów także i tu nie ma bezstronnego punktu widzenia. Nie istnieje pozycja „obiektywnego" eksperta, z której można by orzec, co robić. Trzeba podjąć polityczną decyzję. 24

września John McCain zawiesił swoją kampanię i poje­

chał do W aszyngtonu, ogłaszając, że nadszedł czas, by odłożyć na bok partyjne różnice. Czy naprawdę oznaczało to, że był gotów zakończyć partyjną politykę, by uporać się wreszcie z prawdziwymi problemami dotyczącymi nas wszystkich? Zdecydowanie nie. To był m oment „pan McCain jedzie do W aszyngtonu". Polityka jest walką o wyznaczenie przestrzeni neutralnej i dlatego właśnie propozycja McCaina - porozumienie ponad podziałami - była czysto polityczną zagrywką, polityką partyjną w bezpartyjnym, niezależnym przebraniu, desperacką 66

67

Kapitalizm kasyna

Tadeusz Kowalik inwestycji w świecie realnym, przede wszystkim w produkcji - zo­ stały wzmocnione lub zastąpione przez kryzysy finansowe, które są dużo bardziej niszczące i z całą pewnością przynoszą mniej kreatywności technologicznej niż dawne recesje. Przypomnijmy,

KAPITALIZM KASYNA

że poprzednia recesja (z lat 2000-01) uderzyła przede wszystkim w tzw. e-gospodarkę, czyli w branżę najnowocześniejszą. Współczesne recesje jedynie połowicznie potwierdzają

Jest zrozumiałe, że w obecnym kryzysie dostrzega się przede

koncepcję Schumpetera - są siłą niszczącą, ale trudno odnaleźć

wszystkim jego cechy specyficzne - rozdęcie kredytów hipotecz­

ich funkcje kreatywne. Japońska depresja z lat 90. czy trwająca

nych i zapaści banków. Warto jednak spojrzeć nań z perspektywy

ponad dziesięć lat niemiecka półstagnacja nie pozwalają żywić

ogólniejszej, jako na kolejny kryzys finansowy, który nawiedził

złudzeń, że jak dzień po nocy po recesji przyjdzie ożywienie.

świat w ciągu ostatnich kilkunastu lat. Wiąże się on bowiem

Wydaje się też, że zbytnie przywiązanie do teorii „twórczej de­

z cechami obecnego stadium kapitalizmu.

strukcji" nie pozwoliło Schumpeterowi przewidzieć powojenne­

Dla Leszka Balcerowicza obecny kryzys to nic innego jak

go „złotego wieku" kapitalizmu, kiedy to mieliśmy do czynienia

„samopoprawianie się kapitalizmu" („Gazeta Wyborcza" z 1 paź­ dziernika 2008). Podobnie Witold Gadomski w wielu artykułach

z bardzo łagodnymi wahaniami koniunktury. Lepszym prorokiem okazał się John M. Keynes, który uzależ­

twierdzi, że mamy do czynienia z kolejnym przejawem „kreatyw­

niał powrót do wysokiej dynamiki gospodarczej przede wszystkim

nej destrukcji" służącej eliminacji przedsiębiorstw niesprawnych

od interwencji państwa przeciwdziałającej barierze popytowej

i wzmocnieniu silniejszych. Wszelako rządy od pewnego czasu

oraz - co nie mniej ważne - od uregulowania światowego rynku

umieją łagodzić falowanie koniunktury. I jeśli nawet uznamy, że

finansowego. Dostrzegał też dramat wynikający z pozycji gospo­

w koncepcji „twórczej destrukcji”Josepha Schumpetera tkwi ziarno

darki amerykańskiej w świecie. Z jednej strony uzależniał wysoką

prawdy, to jednak powinno temu towarzyszyć pytanie o społeczne

koniunkturę głównie od dynamiki gospodarki USA, z drugiej - oba­

koszty tej formy restrukturyzacji aparatu produkcyjnego - czy nie

wiał się upowszechnienia amerykańskiej mentalności.

są one zbyt wysokie i czy spod tego „zimnego prysznica" gospo­ darka zawsze wychodzi czystsza i zdrowsza1.Tym bardziej że dawne cykle koniunkturalne - zdeterminowane głównie przez wahania

Giełdyzacja Przewidywania

Keynsa okazały się trafne. W

pierwszym

ćwierćwieczu gospodarka światowa przeżyła wyjątkowy okres 1 Słuchacz Schumpetera na Harvardzie Robert Heilbronner wspomina, że również w latach Wielkiej Depresji lat 30. zwykł mówić studentom, iż „kryzys jest dobrym zimnym prysznicem". Heilbronner dodaje, że ówczesny kryzys był spraw­ dzianem koncepcji Schumpetera: „niekończący się kryzys wymagał [...] wyjaśnienia powodów, dla których nie pojawiły się innowacje".

68

rozkwitu, a gospodarka Stanów Zjednoczonych była jego siłą napędową. Stało się tak dzięki zawartym w Bretton W oods (w tej miejscowości w 1944 roku zawarto porozumienie doty­ czące podstawowych zasad regulacji międzynarodowego rynku 69

Kapitalizm kasyna

finansowego) kompromisom i organizacjom, które wówczas powstały. Natom iast w kolejnych dziesięcioleciach właśnie gospodarka i polityka gospodarcza U SA okazały się głównym destabilizatorem gospodarki światowej. „Amerykanizacja” g o ­ spodarek światowych oznaczała bowiem ich giełdyzację.2

kapitalizmu. Nic w tym zresztą dziwnego, gdyż, jak się wydaje, najlepsze głowy Wall Street interesują się zgoła czym innym. W zlot i upadek Bretton W o o d s Co więcej, porównując sytuację w Wielkiej Brytanii i USA, już w po­

Już ponad sto lat temu Werner Som bart zauważył: „Nie ma

łowie lat 30. X X wieku Keynes wskazał pośrednio środki zaradcze.

drugiego takiego kraju, w którym masy byłyby tak bardzo wcią­

Mniejsze wady giełdy londyńskiej w porównaniu z nowojorską

gnięte w tryby spekulacji, jak Stany Zjednoczone". Trzydzieści lat

przypisywał nie tyle różnicom w narodowym charakterze Anglików

później Keynes przenikliwie pisał o „giełdziarskiej mentalności"

i Amerykanów, ile znacznie trudniejszemu dostępowi „spekulan­

mieszkańców Now ego Świata. Po stwierdzeniu, że spekulacja

tów" do giełdy londyńskiej. Barierę stanowiły wysokie opłaty dla

polega na przewidywaniu „psychiki" rynku, Keynes ostrzegał:

maklerów oraz „pokaźny podatek od transakcji giełdowych". Podkreślmy: Keynes głosił powyższe poglądy w czasie, gdy

Pojawia się istotne niebezpieczeństwo, że spekulacja weźmie

rynek papierów wartościowych był lilipuci w porównaniu ze współ­

górę nad przedsiębiorczością. [...] Nawet poza dziedziną finan­

czesnym, zglobalizowanym rynkiem finansowym. W latach drugiej

sów Amerykanie mają nadmierny pociąg do dociekań, co się

wojny światowej wyraźnie dostrzegał groźbę upowszechniania się

przeciętnie uważa za przeciętne zdanie ogółu. Ta ich słabostka

mentalności giełdowej i giełdowych instytucji na cały świat, a wraz

znajduje swą Nemezis na giełdzie. [...] Amerykanin, nabywając

z tym -gro źb ę permanentnej destabilizacji gospodarki światowej.

walor, przywiązuje wagę nie tyle do przewidywanej rentowności,

By temu zapobiec, stoczył prawdziwą walkę o uregulowanie świa­

ile do korzystnych zmian konwencjonalnej podstawy wartościo­

towego rynku finansowego. Był inicjatorem, autorem koncepcji

wania - innymi słowy jest spekulantem. Spekulanci mogą być

i głównym rozgrywającym w procesie tworzenia systemu regulacji

nieszkodliwi, gdy są niczym piana na równym strumieniu przed­

kursów walutowych zwanego systemem z Bretton Woods.

siębiorczości. Ale sytuacja staje się poważna, gdy [...] akumula­

Znaczenie działań Keynesa dobrze widać dziś - po dłu­

cjajakiegoś kraju staje się ubocznym produktem gry hazardowej

gim okresie działania systemu z Bretton W oods w pierwszym

- wyniki zawsze będą opłakane. Usytuowanie Wall Street w roli

ćwierćwieczu powojennym i bolesnych skutkach odejścia odeń

instytucji, której właściwy cel społeczny polega na kierowaniu

w kolejnym ćwierćwieczu. Keynes wydawał się doskonale rozu­

inwestycji na tory najwyższej przyszłej rentowności, nie może być

mieć, że toczy walkę o charakter powojennego kapitalizmu. Jego

zaprawdę uważane za jedno z wybitnych osiągnięć liberalnego

zwycięstwo polegało na tym, że przy wszystkich ograniczeniach

1Termin ten lepiej oddaje sens zmian w świecie kapitalistycznym w ostat­ nich dwóch-trzech dekadach niż upowszechniane ostatnio pojęcie finansjalizacji. Rzecz nie tylko w bardzo szybkim wzroście sektora finansowego, lecz także w de­ stabilizacji współczesnych gospodarek.

i kompromisach lansowane przezeń regulacje wprowadzono w życie. W ich wyniku utrzym ywano stały kurs walut i niską inflację, co stało się jednym z głównych czynników współkształ­ tujących „złoty wiek kapitalizmu". 71

Kapitalizm kasyna

r W arto jednak przyjrzeć się również ówczesnym porażkom Keynesa i słabościom systemu z Bretton Woods, gdyż ostatecz­

Przeczucia Keynesa okazały się jednak nazbyt pesymistycz­ ne _ rywalizacja dwóch wielkich bloków ustrojowych wym usiła

nie to one zadecydowały o odrzuceniu owego systemu. Proble­ mem, który w yw ołał ostry spór, była propozycja Keynesa, by

nie tylko polityczną i militarną, lecz także gospodarczą w spół­

nałożyć sankcje finansowe na kraje, które mają długotrwałą

tworzył dla niej korzystne ramy. Dopiero po wejściu świata ko­

pracę państw świata zachodniego. System z Bretton W oods

nadwyżkę eksportu nad importem (i ewentualnie pomagać

munistycznego w okres stagnacji, a następnie upadku, ziściły się

tym, które mają wysoki deficyt handlowy). Takie rozwiązanie

najgorsze przewidywania Keynesa. Stany Zjednoczone zastąpiły

skłaniałoby do rezygnacji z tej nadwyżki na rzecz rozszerzania

politykę współpracy polityką dyktatu, co stworzyło nowe ramy

popytu krajowego i zwiększania importu. Keynes proponował

dla rozwoju kapitalizmu i zaczęło zmieniać jego charakter.

także stworzenie swoistej międzynarodowej unii clearingowej

Na charakter współczesnej fazy kapitalizmu zapoczątko­

dysponującej możliwością emisji specjalnej waluty rezerwowej

wanej w latach 70. X X wieku wpływa w coraz większym stopniu

(zwanej the bancor). Oba te wnioski zostały odrzucone, gdyż

spektakularny i niepohamowany wzrost kapitału spekulacyjnego

ówczesnym ideałem Amerykanów był wolny rynek wykluczający

- dlatego często pada określenie „kapitalizm kasyna". Już w tytu­

tak daleko idącą ingerencję polityczną w gospodarkę3. Najostrzejszą walkę Keynes stoczył o lokalizację Międzyna­

le zwracała na to uwagę, zresztą najzupełniej w duchu Keynesa, książka Susan Strange Casino capitalism (1986). W podobnym zna­

rodowego Funduszu Walutowego i Banku Światowego. Instytucje

czeniu Ronald Dore używa (również w tytule książki z 2000 roku)

te, które zaprojektował i o których powstanie walczył, nie powinny

terminu „stock market capitalism", co należałoby tłumaczyć jako

mieć swej siedziby w Waszyngtonie, gdyż wówczas utracą nie­

„kapitalizm giełdowy". Z kolei George Soros uważa ekspansję

zależność i staną się „apanażami administracji amerykańskiej".

i dominację rynku finansowego w świecie współczesnym za naj­

Keynes poniósł jednak klęskę, o czym pisał z rozgoryczeniem:

ważniejszą cechę globalizacji. Jak kalambur brzmi fraza polsko-brytyjskiego ekonomisty Jana Toporowskiego: „W epoce finan­

Amerykańscy przywódcy nie mają absolutnie żadnej koncepcji

sów finanse finansują przede wszystkim finanse" (in an era of

współpracy międzynarodowej. Ponieważjednak są najpotężniejszym

finance, finance mostly finances finance). Trafia jednak w sedno

partnerem, sądzą, że mają prawo nadawać ton w każdejsprawie. By­

procesów, które zmieniły oblicze współczesnego kapitalizmu.

łoby pół biedy, gdybyjeszcze byli „muzykalni", ale niestety nie są4.

W 2007 roku sektor finansowy zagarnął jedną trzecią zysków wszystkich firm amerykańskich, chociaż „wytwarza" zaledwie

3 Przypominając ten spór, James K. Galbraith pisze: „Dla Wall Street pomysł stworzenia międzynarodowej instytucji finansowej reprezentującej interesy dłuż­ ników był tak obcy jak pomysł, by więźniowie zarządzali więzieniami". 4 Biograf Keynesa sugeruje, że jego bohater ciężko przeżył spór z Amery­ kanami: „Już podczas pierwszego spotkania gubernatorów MFW i BŚ w Savannah (Georgia) w 1946 r. doszło do ostrego konfliktu z Fredem Vinsonem, sekretarzem

72

3-4 proc. dochodu narodowego (K. Rogoff: „Dać upust złej krwi",

skarbu USA. Niektóre podjęte tam decyzje rozwiały nadzieje Keynesa wiązane z tymi instytucjami, w powstanie których włożył tyle pracy. Stres był wielki. Keynes zmarł po powrocie do swego domu w Sussex w Niedzielę Wielkanocną 1946 r.".

73

Kapitalizm kasyna

przedruk w „Forum" z 22 września 2008). Toporowski wskazuje,

całego systemu rozwoju, powodując w krajach rozwijających

że właśnie ucieczka amerykańskich korporacji od wytwórczości przyczyniła się do sukcesu w tej dziedzinie krajów wschodnio-

się fale spekulacyjnej niestabilności i kryzysu zadłużeniowego" (cyt. za. J. K. Galbraith). Znaczna część zysków korporacji zna­

azjatyckich. W końcu X X wieku to, co wydawało się chorobą am ery­

z giełdy, co oznacza, że uwaga szefów tych korporacji skierowana

kańską, nabrało cech ogólnoświatowych. Prawdziwa eksplozja

jest bardziej na grę giełdową niż na rynek produktów.

nych dotychczas z ich produktów przemysłowych pochodzi teraz

operacji giełdowych oraz towarzyszący jej szybki wzrost sektora finansowego, liczby osób zatrudnionych w nim oraz ludzi żyjących

Triada oligarchiczna

z tych operacji dokonały się w latach 80. i 90. X X wieku. Już na

Zm ianom w sferze gospodarczej towarzyszyły nie mniej istotne

przełomie stuleci dzienne transakcje na rynkach finansowych się­

zmiany w strukturze władz USA, co niestety, długo pozostawało

gały trudno wyobrażalnej kwoty biliona (tysiąca miliardów) dola­

poza zakresem zainteresowania ekonomistów. Składało się na to

rów, czyli parokrotnej wartości rocznego PKB Polski z lat 90.

wiele przyczyn, z których nie najmniej ważną była koncentracja

Wielu ekonomistów od dawna zwraca uwagę na różnorakie

uwagi ekonomistów na dostosowaniach rynkowych6. Chodzi tu

negatywne cechy tej ekspansji. To w niej tkwi główna przyczyna

0 zjawisko zrastania się władzy politycznej z biznesem, co d o­

krótkiego horyzontu działania firm amerykańskich skupiających

strzeżono już w latach 50. X X wieku. W sposób dobitny uczynił

uwagę na operacjach giełdowych i rachunku bieżącym (short-

to prezydent Dwight Eisenhower, ostrzegając przed „kom­

-termism). Noblista James Tobin już w latach 70. proponował

pleksem militarno-przemysłowym ”. Chodziło mu o wskazanie

podatek od operacji giełdowych na rynkach światowych (co pod­

niebezpiecznego wzrostu roli wąskich grup biznesowych zwią­

chwycił ruch ATTAC). Tobin wielokrotnie podkreślał, że sektor

zanych z rządowymi zamówieniami zbrojeniowymi oraz o coraz wyraźniejszy splot tych grup z organami władzy.

finansowy, którego przeważająca część jest bezproduktywna, odciąga sporo talentów od pożyteczniejszej działalności5.

W tym sam ym czasie Roy Harrod zwrócił uwagę na po­

Problem stał się więc ważny nie tylko dla USA, lecz także

krewne zjawisko rosnącego konfliktu pomiędzy bogactwem

dla całego świata, czego jaskrawym dowodem są kolejne zawiro­

1 demokracją (The possibility of economic satiaty 1958). Ten

wania na rynkach światowych. Wahania kapryśnej giełdy prowa­

brytyjski ekonomista o orientacji konserwatywno-liberalnej

dzą często do błędnej oceny pozycji firm na rynku, skłaniając je

dowodził, że bogactwo oligarchiczne pozostaje w zasadniczym

w konsekwencji do decyzji irracjonalnych. Walt Rostow nazwał

konflikcie z demokratycznym systemem politycznym, tworząc

to, co się wydarzyło w latach 80., „barbarzyńską kontrrewolucją".

podłoże dla demokracji oligarchicznej. Powtórzył tę m yśl Fred

Polegała ona na tym, że „finanse doprowadziły do załamania

5 Przestrzegał on kraje postkomunistyczne przed naśladowaniem wzorów amerykańskich w tej dziedzinie.

6 Pisze o tym Kurt Rotschild: „Zaniedbaniu aspektów władzy sprzyjało sku­ pianie się na mechanizmach ekonomicznego i rynkowego dostosowania badanych do danych ram" (Power in economics, 1971).

75

Kapitalizm kasyna

Hirsch w znanej książce Społeczne granice wzrostu (1977)- Obaj

nych ekonomistówJagdish Bhagwati („India Times" z 31 grudnia 1997). Jego zdaniem, centralny ośrodek władzy tworzy obecnie

autorzy mieli na myśli głównie dwa wielkie kraje anglosaskie i formułowali swą koncepcję bardziej jako ostrzeżenie niż kon­

w U SA splot finansjery z decydującą (gospodarczą) częścią rzą­

statację już istniejącego stanu rzeczy. Głębszej analizie poddał

du, czyli „Wall Street-Treasury complex" (Treasury - Departa­

to zjawisko Charles Lindblom, który w książce Polityka i rynki

ment Skarbu USA). Stało się to oczywiste zwłaszcza w okresie

(1977) pisał:

prezydentury Billa Clintona, gdy szefem Departamentu Skarbu został Robert Rubin, w pływowa postać Wall Street. Również

Zadziwiającą cechą myśli demokratycznej jest zaniedbanie ba­

obecny szef Departamentu Skarbu Henry Paulson był szefem

dań nad rolą prywatnej korporacji jako szczególnej organizacji

wielkiej korporacji finansowej z Wall Street. Bhagwati podkreśla,

działającej wświecie demokracji. Gigantyczne, bogate w zasoby

iż duet ten ściśle współpracuje z Międzynarodowym Funduszem

korporacje dysponują [...] większym majątkiem niż większość ist­

W alutowym (IMF). Dlatego ów kompleks władzy stanowi triada

niejących wświecie rządów. Korporacje te mogą w szerokim za­

„Wall Street+Treasury+IMF”. Nazyw am ją triadą oligarchiczną,

kresie nalegać na rząd, by uwzględniał ich żądania, nawet takie, które znajdują się w kolizji z interesami obywateli wyrażanymi

co wydaje się określeniem adekwatnym do obecnego kompleksu władzy w USA.

za pośrednictwem narządzi kontrolnych poliarchii7. Co więcej,

Taki charakter władzy ma poważne konsekwencje zarówno

bez żenady walczą o interesy partykularne tak jak obywatele

dla gospodarki amerykańskiej, jak i dla całego świata. Zdaniem

- bo przecież korporacje są osobami prawnymi. A dysponują

współczesnego

niezwykłą siłą weta [...] Wielkie korporacje prywatne nie pasują

„system gospodarczy zdominowany przez wielkie korporacje

do teorii i wizji demokracji.

ekonomisty

amerykańskiego

Freda

Pryora

ograniczające konkurencję oraz władze polityczne służebne wobec tych korporacji, dostosowujące się do ich potrzeb, jest

Dawniej przejawy nacisku na władze polityczne „potężne

kapitalizmem oligarchicznym. Zarówno społeczeństwo, jak i g o ­

grupy społeczne wolały ukrywać za zasłoną niepewności [...].

spodarka są zdominowane przez małą liczbę szefów korporacji

Chyba nigdzie analogia do góry lodowej nie jest tak słuszna, jak

dysponujących wielką siłą polityczną i gospodarczą" (The future

tutaj: tylko mała część zabiegów wokół władzy jest widoczna

of U.S. capitalism, 2002). Pryor twierdzi, że system ewoluuje

(i to w spaczonej formie)” (Rothschild). Dziś jednak, w związku

w tym kierunku. Pisze ostrożnie:

z ekspansją kapitału finansowego, zmienił się charakter komplek­ su władzy i form y jego działania. Wskazuje na to jeden ze zna­

W najbliższych dekadach solidarność społeczna będzie się nadal kurczyła, podobnie jak konkurencja rynkowa - w rezultacie sys­

7 Pojęcie polyarchy wprowadzone zostało do politologii przez Roberta Dahla i oznacza, najogólniej rzecz biorąc, wysoki stopień demokratyzmu (Polyarchy, 1971).

76

tem społeczno-gospodarczy będzie przechodził od liberalnej ku oligarchicznej gospodarce rynkowej.

77

Kapitalizm kasyna

r Jeśli jednak wziąć pod uwagę nie tylko przemiany we­

także wywierały nacisk na całkowitą deregulację tego rynku,

wnętrzne, lecz także rolę U SA w świecie współczesnym, to wydaje się, że nakreślona przez Pryora przyszłość już stała się

nawet w krajach Trzeciego Świata, absolutnie do tego niedoj­ rzałych.

teraźniejszością. Ściśle rzecz biorąc, określenie „oligarchiczna gospodarka

globalnej niestabilności", gdyż była ona dla Ameryki korzystna.

rynkowa" jest wewnętrznie sprzeczne, gdyż rynek i oligarchia

Ucierpiały przede wszystkim kraje mniej rozwinięte:

Stiglitz oskarża administrację Clintona o „promowanie

pozostają w kolizji. Im większa siła oligarchii (korporacji sprzę­ żonej z władzą) - tym mniejszy zakres działania mechanizmu

Choć system działał źle z punktu widzenia rynków wschodzą­

rynkowego jako bezosobowego narzędzia dokonującego alokacji

cych, to dobrze służył USA, a zwłaszcza amerykańskim firmom

i koordynacji działalności gospodarczej, tym dalej od wolnej kon­

finansowym [...]. Ameryka w rzeczywistości odnosiła korzyści

kurencji. Jednak nawet w ujęciu Thom asa Friedmana [The Lexus

z osłabiania koniunktury na świecie [...]. Amerykańskie firmy fi­

of the Olive Tree, 1999, wyd. pol. 2001), entuzjastycznego zw o­

nansowe robiły pieniądze, gdy kapitał napływał, a potem robiły

lennika globalizacji i wolnego rynku, obecne mechanizmy kon­

jeszcze większe pieniądze na doradzaniu rządom, jak zarządzać

kurencji dalekie są od sielankowego obrazu „wolnej konkurencji" i „wolnego rynku". Jego zdaniem „niewidzialna ręka rynku nigdy

strumieniami napływającego pieniądza. Cdyzaś kraje popadały

nie będzie działała bez ukrytej pięści. Bez tej drugiej M cDonald’s

radzaniu, wjaki sposób dokonywać restrukturyzacji. Nakłaniane

nie może prosperować [...]. Ta ukryta pięść, która czyni świat

przez amerykańskie Ministerstwo Skarbu i M FW kraje takie jak

bezpiecznym dla technologii, nazywa się: Armia USA, siły po­

Tajlandia, dokonywały wręcz wyprzedaży, a zachodnie firmy wy­ kupy wały po zaniżonych cenach przedsiębiorstwa w krajach ob­

wietrzne, flota i piechota morska". Doskonały opis potężnych w pływ ów triady oligarchicznej,

w kryzysy [...], firmy finansowe nadal zarabiały pieniądze na do­

jętych kryzysem. Czasami nie robiły nic innego, tylko trzymałyje

paraliżującej często pozostałe agendy rządowe i mechanizmy

do momentu ponownego ożywienia gospodarczego, a wówczas

rynkowe, daje w swych ostatnich książkach Joseph Stiglitz. Ten

sprzedawałyje z powrotem Tajom - niejednokrotnie tym samym

były szef doradców Clintona i były głów ny ekonomista Banku

właścicielom (Clobalization and its discontents, 2002)

Światowego powtarza, że „niewidzialna ręka" staje się we w spół­

78

czesnej gospodarce niewidoczna, ponieważ często jej tam po

W wielu publikacjach Stiglitz piętnuje hipokryzję władz

prostu nie ma. Poświęca szczególnie dużo uwagi zależności

amerykańskich polegającą na rekomendowaniu, a czasem na­

kształtów globalizacji od wspomnianej triady amerykańskiej.

rzucaniu światu innej polityki niż ta, którą władze prowadzą we

Stanom Zjednoczonym, których gospodarka uległa najdalej

własnym kraju. Stany Zjednoczone nalegały więc na inne kraje, by

idącej giełdyzacji, przypada palma pierwszeństwa w zdestabili­

otwarły swoje rynki na wszelkie towary importowane, włączając

zowaniu gospodarki światowej. To one nie tylko zadecydowały

w to software i derywaty, chociaż dobrze wiedziano, że towary

o odejściu od regulacji na światowym rynku finansowym, lecz

te działają wybitnie destabilizująco. Wewnątrz kraju natomiast

79

Kapitalizm kasyna

utrzymywano sztywne bariery handlowe. W razie potrzeby

nieskażony socjalizmem kapitalizm. Polityka Ronalda Reagana

wprowadzono cła na stal, subsydiowano własnych farmerów

otwarcie sprzyjała wzrostowi nierówności dochodowych i m a­

i agrobiznes, zamykając własny rynek przed płodami rolnymi

jątkowych. Proces ten nie został powstrzymany, a może nawet

z krajów Trzeciego Świata. Gdy jakiś kraj popadał w kryzys finan­

uległ przyspieszeniu za czasów Billa Clintona. Jego następca

sowy, główną troską Waszyngtonu było zabezpieczenie bankom

George W. Bush świadomie promował bogatych, co pogłębiało

amerykańskim i zachodnim szybkiej spłaty długów, nawet jeśli

rozpiętości. Ale już w roku 1995 R. N. Goodwin, dawniej bliski

trzeba było dostarczyć dłużnikom wielu miliardów dolarów.

współpracownik prezydenta Lyndona Johnsona, współtwórca

Standardowa recepta waszyngtońskiego establishmentu

jego programu „wielkie społeczeństwo", pisał: „Obecne niepo­

dla krajów dotkniętych recesją brzmiała: ciąć wydatki budże­

koje [chodziło głównie o półm ilionowy marsz Afroamerykanów

towe, najlepiej socjalne, chociaż rząd U SA rutynowo ucieka się

na W aszyngton - TK] są rezultatem trwającego od 20 lat spadku

do wyjścia z trudności za pomocą wysokiego deficytu budżeto­

stopy życiowej większości Amerykanów, któremu towarzyszy

wego i zadłużenia. O d lat Stany Zjednoczone mają gigantyczną

największa od czasów Wielkiej Depresji redystrybucja dochodów

nadwyżkę importu nad eksportem, ale innym krajom zalecają

na rzecz bogatych" („Los Angeles Times" z 18 października 1995).

redukcję deficytu handlowego. We własnym kraju za rzecz naturalną uważano, że Bank

Aż 45 proc. ludności miało w 1995 roku realne dochody niższe niż

Rezerwy Federalnej ma na celu troskę nie tylko o stabilne ceny

prawa europejskiego z lat 30.

przed ćwierćwieczem. Prawo pracy zatrzymało się na poziomie

(niską inflację), ale też o wzrost i zatrudnienie, natomiast inne

Rosnące nierówności dochodowe w szybkim tempie

kraje przekonywano, by banki centralne ograniczały się do walki

zwiększają nierówności bogactwa (własności). Tylko w latach

z inflacją. Do najdziwniejszych należała dwoistość polityki w spra­

wzrósł z 31 do 37 proc. ogólnego majątku społecznego. 10 proc.

wie system ów emerytalnych. Administracja Clintona obroniła

najbogatszych ludzi włada obecnie 80 proc. nieruchomości nie­

w kraju publiczne ubezpieczenia społeczne - kategorycznie

mieszkalnych, 91 proc. majątku przedsiębiorstw, 85 proc. akcji,

sprzeciwiła się ich prywatyzacji, podkreślając, że system ten jest

94 proc. obligacji8.

1983-89 majątekjednego procenta najbogatszych Amerykanów

tani i bezpieczny. Dowodzono, że właśnie dzięki niemu niemal

O to jeszcze parę liczb. Jak podaje Paul Krugman („The

całkowicie wyeliminowano biedę wśród ludzi starych. Natomiast

Times" z 26 października 2002), najuboższa część ludności U SA

innym krajom zalecano system kapitałowy. Pow rót do „cywilizacja nierów ności" Społecznym podłożem korzystnym dla owej triady, a równocze­ śnie jej rezultatem jest nawrót do tego, co Schumpeter nazwał „cywilizacją nierówności". Tak bowiem pojmował on prawdziwy,

80

8 Często wyraża się opinię, że bogaczy jest niewielu i podział ich majątku nie przyniósłby zmiany w położeniu licznych ubogich. Otóż w 1992 r. Bank Re­ zerwy Federalnej opublikował obliczenia wskazujące, że gdyby podzielić majątek najbogatszych 10 proc. pomiędzy 90 proc. pozostałej ludności, to każda rodzina amerykańska otrzymałaby 137 tys. doi. Była to wówczas suma, która wystarczała na zakup niewielkiego domu na terenach nierekreacyjnych i niewielkomiejskich.

81

Kapitalizm kasyna

r otrzymywała w 1974 roku 4,3 proc. dochodów ludności, a 20 lat

W wyniku eksplozji nierówności dochodowych i mająt­

później - już tylko 3,6 proc. Analogiczne liczby dla najwyższego

kowych zmienił się charakter społeczeństwa amerykańskiego.

kwintyla wynosiły odpowiednio: 43,5 proc. oraz 49,1 proc. W tym

Zdaniem Krugmana:

samym czasie pięć procent najbogatszych zwiększyło swój udział w dochodach społeczeństwa z 16,5 proc. do 21,2 proc. 13 tys.

Ameryka lat 50. i 60. była społeczeństwem klasy średniej - za­

rodzin najbogatszych otrzymuje dochody równe dochodom 20 min najuboższych gospodarstw domowych.

równo realnie, jak i w odczuciu społecznym [...]. Codzienne ob­

Najszybciej wzrastały rozpiętości w sferze wynagrodzeń - „przeciętna roczna płaca wyrażona w dolarach z 1998 r.

Okazało sięjednak, że takie społeczeństwo było tylko pewną fazą przejściową pomiędzy dawnym mocno spolaryzowanym społe­

wzrosła z 32,5 tys. dolarów w 1970 r. do 35,9 tys. w 1999 r., czyli

czeństwem a ponowną koncentracją dochodów i majątku.

serwacje świadczyły o całkiem egalitarnym społeczeństwie [...].

o blisko 10 proc. w ciągu 30 lat! W tym sam ym czasie roczne wynagrodzenia stu czołowych prezesów korporacji (CEO) wzro­

Chodzi jednak nie tylko o społeczną niesprawiedliwość

sły z 1,3 min dolarów (39-krotność średniej płacy) do 37,5 min

podziału. Skutkiem procesów polaryzacji jest wzrastająca licz­

dolarów, czyli mocno ponad tysiąc razy więcej niż średnia płaca

ba wykluczonych, czyli tych, którzy w żadnej formie nie biorą

zwykłego pracownika". Znacznie więcej od tej wielokrotności

udziału w życiu społecznym i po których biznes nie sięga nawet

zarabiają prezesi kilku największych korporacji, np. w ynagro­

w fazach wysokiej koniunktury. Dokonuje się także proces

dzenie szefa korporacji Walt Disney wyniosło w 1998 r. 575 min

dezaktywizacji obywatelskiej i społecznikowskiej, co wiąże się

dolarów, a szefa Citigroup -1 6 7 min dolarów9.

z pauperyzacją i wydłużaniem czasu pracy. W USA, najbogat­

D ość powszechnie narzeka się, że w ysoki i szybko

szym kraju świata, pracownicy i menedżerowie pracują (jeśli

wzrastający poziom apanaży m enedżerów nie ma związku

przeliczyć godziny pracy na umowne miesiące) o dwa miesiące

z wynikam i ekonom icznym i korporacji. Często pierwsze ro-

w roku dłużej niż Niem cy czy Francuzi. Zaharowani, nie mają

sną, gdy drugie spadają. Podobne procesy m iały miejsce za

czasu i siły na samokształcenie i dokształcanie, na partycypację

rządów Margaret Thatcher w Wielkiej Brytanii. Także w innych

obywatelską i społecznikowską, na rozwój osobowościowy.

krajach, gdzie tendencja ta jest widoczna, a niekiedy bywa bardzo silna.

ujęć demokracji oligarchicznej. Jej podłożem jest nie tylko koncen­

Dotykam y tu problemu jednostronności dotychczasowych tracja bogactwa, wzrost ekonomicznej i politycznej siły bogaczy,

9 Dla porównania parę danych dotyczących gospodarki japońskiej. W la­ tach 1927-80 wielokrotność wynagrodzeń menedżerów japońskich w stosunku do plac nowo zatrudnionych absolwentów college'ów systematycznie spadała -ze 110 przed opodatkowaniem i 100 po opodatkowaniu odpowiednio do 14 i 7,5. W ostatnich latach trend jest odwrotny, ale japońskim rozpiętościom płacowym nadal daleko do amerykańskich.

82

lecz także pasywizacja ludzi wykluczonych i biernych. Do pasywizacji dużej części społeczeństwa przyczynia się oligarchizacja mediów, które tworzą negatywny obraz niemal wszelkich działań zbiorowych, a zwłaszcza organizacji sam oobrony pracowniczej, przedstawiając ją jako działalność populistyczno-roszczeniową, 83

Kapitalizm kasyna

r kłody na drodze do efektywnego gospodarowania. Media upo­ wszechniają pogląd głoszący, że biedni są sami sobie winni, bo nie

U źródeł obecnego kryzysu leży także proces materialnego i społecznego wypłukiwania klasy średniej, która w ostatnich

biorą swoich indywidualnych spraw we własne ręce, a ingerencja

latach rozpaczliwie starała się obronić lub zdobyć status w ła­

państwa może tylko popsuć rynkowe mechanizmy gospodaro­

ściciela - przynajmniej posiadacza własnego domu. Dla wielu

wania. Uprawnienia pracownicze prezentuje się jako wymuszone

milionów gospodarstw dom owych oznaczało to - w warunkach

przywileje. Samoobronę pracowniczą paraliżuje też bardzo mocno

stagnacji płac - popadnięcie w pułapkę budowlano-hipoteczną

natarczywie upowszechniana pseudoteoria „końca pracy” i słynna

przynoszącą nagłą pauperyzację, nierzadko także bezdom­

koncepcja „20/80", w której myśl w bliskiej przyszłości dostęp do

ność.

pracy będzie miała tylko jedna piąta część społeczeństwa, na któ­ rą spadnie ciężar utrzymania pozostałych 80 proc. ludności10.

Potrzeba argumentu siły

W ten sposób media stały się skutecznym narzędziem

Podsumujmy. U źródeł obecnego kryzysu leży giełdyzacja

oligarchizacji demokracji. Dawniej silna pozycja oligarchów

gospodarek światowych wyprom owana przez oligarchiczną

polegała na tym, że mieli oni dojście i bezpośredni w pływ na

triadę rządzącą

rządzących, którzy działali w ich interesie. Obecnie dochodzi

szybko postępująca materialna i społeczna polaryzacja spo­

do tego także duchowe panowanie nad „milczącą większością”

łeczeństwa, stagnacja dochodów większości pracowników,

Stanami Zjednoczonymi.

Rezultatem jest

biernych i wykluczonych. Okazało się, że tylko w wyjątkowym

pasywizacja większości społeczeństwa. Stagnacja dochodów,

okresie powojennego ćwierćwiecza kapitalizm rozwijał się dzięki

złamanie siły związków zawodowych oraz podporządkowanie

równowadze głównych sił społecznych - korporacyjnego kapita­

mediów wielkiemu kapitałowi oznacza likwidację mechanizmów

łu i zorganizowanej pracy najemnej11.

samonaprawczych, które lepiej czy gorzej, ale jednak działały w tradycyjnym kapitalizmie.

10 Zadziwiające, że do zwolenników tej koncepcji nie dociera nawet tak ude­ rzający fakt, iż właśnie kraje znajdujące się w czołówce gospodarek opartych na wiedzy - Stany Zjednoczone, Szwecja, Finlandia, Dania - najbardziej zbliżyły się w ostatnich latach do pełnego zatrudnienia. W trzytomowym dziele o społeczeń­ stwie informacyjnym The information âge: economy, society, culture (1996-2001) Manuel Castells dokonał podsumowania najważniejszych badań nad zależnością zatrudnienia od stopnia wdrożenia współczesnych technologii, nie znajdując w nich potwierdzenia, że istnieje korelacja: im wyższy poziom nasycenia najnowocześniej­ szą techniką, tym mniejsze zatrudnienie. Ze zdziwieniem odnotowuje popularność koncepcji końca pracy J. Rifkina. ” Była to idea J.K. Galbraitha. Podtytuł jego książki o kapitalizmie amerykań­ skim z 1953 r. brzmiał: The concept ofcountervailingpower (koncepcja siły przeciwważącej). Od lat 70. sytuacja zaczęła się zmieniać na niekorzyść pracowników.

84

Dziś wielu ludzi zastanawia się, czy można tę logikę kapita­ lizmu kasyna złamać lub przynajmniej drastycznie ograniczyć. Trzeba tu rozgraniczyć dwa pytania. Pierwsze: czy istnieją od­ powiednie propozycje programowe? Drugie: czy istnieją siły społeczne, które te propozycje by wsparły? Możem y odpowiedzieć pozytywnie na pytanie pierwsze. Istnieje wiele propozycji, które można łatwo przekształcić w zwarty program działania. Na czoło wysuwają się propozycje Josepha Stiglitza zawarte w jego Wizji sprawiedliwej globalizacji. Wprawdzie dysponując doświadczeniem kryzysów w Meksyku, wschodniej Azji, Rosji i w Ameryce Południowej, Stiglitz form uło­

85

Kapitalizm kasyna

r wał swe koncepcje głównie z myślą o krajach mniej rozwiniętych,

BIBLIOGRAFIA:

ale wiele z tych propozycji, a zwłaszcza centralną - stworzenie międzynarodowego funduszu stabilizacyjnego jako formy wza­

L. Balcerowicz: Tak poprawia się kapitalizm, „Gazeta Wyborcza",

jemnego ubezpieczenia - najłatwiej byłoby zrealizować najpierw

J. Bhagwati, An interview, „India Times", 31 grudnia 1997

na terenie Unii Europejskiej.

M. Castells, The information age: economy, society, culture, 1.1-3,

Wkrótce ukaże się podpisane przez kilkuset przedstawicieli

1

października 2008

Oksford 1996-2001

różnych nauk społecznych, głównie ekonomistów, Euromemo-

R. Dahl, Polyarchy, New Haven-Londyn 1971

randum 2008/2009 postulujące nawrót od finance-led capitalism to capitalism. Zawarte w nim propozycje podzielono na cztery

Euromemorandum 2008

perspektywy czasowe - od najbardziej doraźnych do najbardziej długofalowych. Odnoszę wrażenie, że wiele z tych propozycji znajduje akceptację opinii publicznej. Jest to jednak na ogół akceptacja bierna. Brakuje zorganizowanej siły zdolnej w ym usić na w ła­ dzach odpowiednie zmiany. Rozumie to Stiglitz, który kończył swą pierwszą książkę o globalizacji wezwaniem: „Jeśli mamy się

T. Friedman, The Lexus of the Olive Tree, New York 1999 [wyd. pol. Warszawa 2001] J. K. Galbraith, American capitalism. The concept of countervailing power, Boston 1952 James K. Galbraith, Don't turn the world over to the bankers, kserokopia w posiadaniu autora, 2003 R. N. Goodwin, Economic justice dies a slow death, „Los Angeles Times", 18 października 1995

zająć uprawnionymi niepokojami tych, którzy wyrazili rozczaro­

R. Harrod, The possibility of economic satiaty, Use of economic

wanie globalizacją, jeśli m am y sprawić, by globalizacja służyła

growth for improving the quality of education and leisure,

potrzebom miliardów ludzi, dla których dotąd nic nie uczyniła,

w: Problems of United States economic development, New

jeśli chcemy, by globalizacja o ludzkim obliczu się powiodła, to musimy głośno się tego domagać. Nie możemy, nie wolno nam bezczynnie stać z boku”. Chodzi jednak o coś więcej niż głośne domaganie się. Chodzi o zorganizowane siły społeczne. O uzu­ pełnienie siły argumentu argumentem presji społecznej.

York 1958 R. Harrod, John Maynard Keynes, w: International Encyclopedia of Social Sciences, t. 8 F. Hirsch, The social limits of growth, London-Henley 1977 R. L. Heilbronner, Wielcy ekonomiści, Warszawa 1993 J. M. Keynes, Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, Warszawa 1956 [wyd. oryg. 1936] J. M. Keynes, Collected writings, t. 26, London-Basingstocke P. Krugman, America revels in a replay of the Gilded Age, „The Times”, 26 października 2002 C. Lindblom, Politics and markets. The world's political-economic systems, New York 1977

86

87

r

Edwin Bendyk F. L. Pryor, The future of U.S. capitalism, Cam bridge-New York 2002 K. Rogoff, Dać upust złej krwi, „Forum", 22 września 2008 K. W. Rotschild (red), Power in economics, Harm ondsworth 1971 J. A. Schumpeter, Kapitalizm, socjalizm i demokracja, Warszawa 1995 W. Sombart, Dlaczego nie ma socjalizmu w Stanach Zjednoczo­ nych?, Warszawa 2004 [wyd. org. 1906] G. Soros, George Soros on globalization, New York 2002 J. Stiglitz: Globalization and its discontents, New York-London 2002

ZIELONE W ODWROCIE? Gdy obecny kryzys rozkręcał się na dobre, pożerając kolejne swe ofiary, w Warszawie spotkali się ministrowie środowiska 40 krajów świata. Do stolicy Polski ściągnął ich tzw. pre-COP, czyli nieformalne konsultacje przygotowujące zbliżającą się konferen­ cję konwencji klimatycznej O N Z CO P - 14 (Konferencja Stron

S. Strange, Casino capitalism, London 1986

Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian

J. Toporowski, The end of finance: The theory of capital market

klimatu), która odbyła się w pierwszej połowie grudnia w Pozna­

inflation, financial derivatives and pension fund capitalism, London 2000

niu. Choć spotkanie miało charakter nieformalny, a więc nie pla­

J. Toporowski, Theories of financial disturbance, CheltenhamNorthham pton 2005

nowano przygotowania żadnych wspólnych stanowisk, to jednak padła propozycja, by przyjąć deklarację. Miała ona stwierdzać, że przeciwdziałanie zmianom klimatycznym powinno pozostać priorytetem m imo globalnego kryzysu finansowego i że tyrania chwili nie powinna być wymówką usprawiedliwiającą odkładanie strategicznych decyzji na później. Tym bardziej że polityka klima­ tyczna nie musi być sprzeczna z polityką antykryzysową, a wręcz przeciwnie, sprzyja wynalezieniu rozwiązań zapewniających trwały i zrównoważony rozwój. Gorącą orędowniczką takiego stanowiska była Connie Hedegaard, minister ds. klimatu Danii, popierana m.in. przez szwedzkiego kolegę. Nie wszyscy jednak podzielili ich entuzjazm, w rezultacie deklaracji nie przyjęto. Dosłownie nazajutrz po zakończeniu warszawskiego spotka­ nia - 1 4 października 2008 roku - do Brukseli zjechali premierzy na szczyt Unii Europejskiej, by dyskutować o dwóch kwestiach - kry­ zysie finansowym i pakiecie klimatyczno-energetycznym. Pakiet

88

89

Zielone w odwrocie?

jest zestawem unijnych regulacji, które mają doprowadzić do w y­

Nad kosztami wdrożenia pakietu lamentował także Silvio

konania politycznej deklaracji z 2007 roku, kiedy w jeszcze znacznie

Berlusconi, twierdząc, że W łoch nie stać na tak olbrzymie ob­

lepszym klimacie gospodarczym kraje Unii kierowanej wówczas

ciążenia. Wątpliwości zgłaszają także przedstawiciele dawnych

przez Niemcy podjęły inicjatywę „3 razy 20". UE zobowiązała się,

krajów postkomunistycznych, Grecy, a także Niem cy - prze­

że zmniejszy emisję dwutlenku węgla o 20 proc. w stosunku do

m ysłow y bastion Europy. Czas do grudniowego szczytu Unii

roku 1990, zwiększy o 20 proc. efektywność energetyczną swojej

wypełniły intensywne negocjacje i ustalenia „na boku”. Przeło­

gospodarki i zwiększy udział odnawialnych źródeł energii do 20

mem była wizyta Nicolasa Sarkozy’ego w Gdańsku na rocznicy

proc., a wszystko to stanie się do 2020 roku. Komisja Europejska

przyznania nagrody Nobla Lechowi Wałęsie. Przy okazji zjechali

nie kryje ambicji popieranych zresztą przez Francję, która kierowała

na Wybrzeże szefowie państw z Grupy Wyszehradzkiej, by

w drugiej połowie 2008 roku Unią, by pakiet został przyjęty najpóź­

negocjować z prezydentem Francji szczegóły pakietu. Sarkozy

niej do końca roku. Chodziło o to, by z Europy popłynął jasny sygnał

dał się przekonać, obiecał poparcie na szczycie. Tydzień później

dla reszty świata, że polityka klimatyczna jest koniecznością, a nie

premier Tusk mógł, gdyby chciał, zawołać: „Yes, Yes, Yes!". Zado­

antyrozwojową fanaberią krajów rozwiniętych. Sygnał taki, prze­

wolił się skromnym oświadczeniem, że Polska osiągnęła sukces

konywano, ułatwiłby negocjacje podczas poznańskiej konferencji

-szczegóły pakietu zostały zmodyfikowane po naszej myśli (tak

klimatycznej, tak by w 2009 roku w Kopenhadze podczas konfe­

przynajmniej się nam wydaje).

rencji COP-15 można było przyjąć międzynarodowe porozumienie modernizujące ustalenia protokołu z Kioto. W Brukseli wszyscy potwierdzili polityczną wolę przyjęcia

Czy kwestia pakietu w yw ołałaby tak wielkie emocje rok temu, gdy wydawało się jeszcze, że stan globalnej gospodarki jest pod kontrolą?

pakietu, ostrą dyskusję w yw ołały jednak szczegółowe rozwią­ zania, z których wynikają konkretne obciążenia dla poszcze­

Ile kosztuje ekologia

gólnych państw. Polska zakwestionowała zgodzić na dyrekty­

Politycy deklarują, że uwagi do pakietu klimatyczno-energe-

wę wprowadzającą już w 2013 roku aukcyjny system handlu

tycznego nie miały żadnego związku z kryzysem były jedynie

emisjami dla sektora energetycznego. Nasi eksperci stwierdzili,

wyrazem racjonalnych analiz poszukujących optymalnej formuły

że konieczność kupowania zezwoleń na emisję C0 2 przez polską

realizacji zobowiązań wobec środowiska i odległej przyszłości.

energetykę, w 95 proc. zależną od węgla, doprowadzi do znacz­

Niestety, m imo że w szyscy odwołują się do racjonalności,

nych podwyżek cen elektryczności. Podwyżki dotkną Polaków

uzyskują zupełnie odmienne odpowiedzi, a nawet zupełnie od­

bezpośrednio, w postaci podwyższonych rachunków i pośrednio,

mienne rachunki efektów ekonomicznych. Komisja Europejska

przez upadek energochłonnych sektorów przemysłu. W rezul­

szacuje np., że tona C0 2 będzie kosztować w 2013 roku ok. 40

tacie m ogłoby się nawet okazać, że koszt polityki klimatycznej

euro. Polscy eksperci śmiali się z tego rachunku, wskazując, że

w wariancie proponowanym przez Komisję Europejską koszto­

nawet tak konserwatywna instytucja, jak Deutsche Bank w yli­

wałby Polskę więcej, niż warta była cała unijna pomoc.

czyła ten koszt na 70-80 euro. A nie można wykluczyć jeszcze

91

Zielone w odwrocie?

r dziś znana. W artość niezbędnych inwestycji może wynieść na­

nic innego, jak płacić karę za emisję, czyli 100 euro za tonę (plus

wet 45 bilionów dolarów. Kwota wydaje się astronomiczna, a jej

podatek, bo kary nie można wliczyć w koszty). Tak duże rozbieżności w rachunkach muszą niepokoić, po­

ogrom służy często przeciwnikom polityki klimatycznej za argu­ ment za niepodejmowaniem żadnych działań.

kazują one jednak podstawową właściwość debaty o polityce klimatycznej i szerzej, ekologicznej. O tóż immanentną cechą tej

na nie z perspektywy rachunku globalnego, uwzględniając pozy­

debaty jest olbrzymi margines niepewności. Politycy nie mogą

tywne skutki zielonej modernizacji, w tym zmniejszenie zużycia

Zupełnie jednak inaczej wyglądają te liczby, gdy spojrzy się

odwołać się do wiedzy pewnej, bo nauka i rozumienie zagadnień

energii. Badania firmy konsultingowej McKinsey przeprowadzone

związanych z globalnymi zmianami klimatu i ekosystemów do­

w 2007 roku dla gospodarki amerykańskiej pokazały, że polityka

piero się rozwija. Skoro więc nie są znane do końca fundam en­

prośrodowiskowa doprowadzić może per saldo do pozytywne­

talne mechanizmy zmian, trudno planować skuteczne działania.

go bilansu ekonomicznego. Do tego dochodzą korzyści trudniej

Złożoność zagadnień powoduje, że z dużym prawdopodobień­

mierzalne jak zmniejszenie uzależnienia od ropy naftowej i roz­

stwem ujawnią się nieprzewidywane skutki decyzji podejmowa­ nych w dobrych intencjach. Spektakularnym przykładem jest

wój nowych sektorów przemysłu.

amerykańska i unijna polityka biopaliwowa, która miała swój

w „OECD Environmental Outlook To 2030" z 2008 roku wykazują,

wkład w kryzys żywnościow y w krajach rozwijających się.

że możliwe jest niemal podwojenie globalnego PKB do roku 2030

Do podobnych wniosków dochodzą eksperci OECD, którzy

Gdy więc nieznane są z wystarczającą dokładnością mecha­

przy zachowaniu zasady zrównoważonego rozwoju i ustabilizowa­

nizmy zachodzących zmian, trudno spodziewać się, by analizy eko­

niu emisji C0 2 na dzisiejszym poziomie za cenę 1 proc. PKB w 2030

nomiczne były dokładne. Komisja Europejska, szacując cenę tony

roku, czyli 0,03 proc PKB rocznie. W komentarzu eksperci stwier­

C0 2na przyszłej giełdzie, przyjmuje założenie, że owe 40 euro kosz­

dzają, że to cena bardzo taniego ubezpieczenia, które pozwala

tować będzie wychwyt i sekwestracja dwutlenku węgla. Problem

uniknąć ewentualnych kosztów skutków niedziałania.

w tym, że technologii sekwestracji jeszcze nie ma i nie wiadomo,

Te policzyć najtrudniej. Pierwszej próby dokonał Nicholas

czy kiedykolwiek uda się je opracować. Dlatego inni eksperci biorą

Stern na zamówienie Tony'ego Blaira. Opublikowany w grudniu

pod uwagę w szacowaniu kosztu wartość inwestycji w technologie

2006 roku słynny już raport Sterna wywołał głośny odzew, bo po­

nieemisyjne umożliwiające zastąpienie technologii emisyjnych. Jeszcze trudniej policzyć w pływ polityki proklimatycznej

92

i wdrożenia wielu technologii, z których część nie jest jeszcze

wyższego poziomu, gdy rozpoczną się spekulacje na emisyjnej giełdzie i po prostu zabraknie „towaru". W ówczas nie pozostanie

kazał, że jeśli nie zaczniemy działać dziś, zaniechania doprowadzą do ekologicznej katastrofy, która może kosztować utratę nawet 20-25

i proekologicznej na całą gospodarkę. Zgodnie z analizami M ię­

proc. globalnego PKB. Opracowanie Sterna walnie przyczyniło się

dzynarodowej Agencji Energetycznej zmniejszenie globalnej emi­

do upolitycznienia dyskursu klimatycznego, spotkało się jednak tak­

sji C 0 2o połowę w porównaniu z rokiem 2005, przy zachowaniu

że z poważna krytyką. Brytyjski ekonomista w swych szacunkach

obecnych trendów rozwojowych w ym agać będzie opracowania

przyjął bowiem nierealistycznie niską stopę dyskontową. Ekonomi­

93

Zielone w odwrocie?

r ści skupieni wokół tzw. konsensusu kopenhaskiego, którego liderem

szerokim strumieniem finansowali rozwój zielonych technologii.

jest duński politolog Bjorn Lomborg, stosują w swych badaniach wyższą stopę dyskontową i wówczas dochodzą do wniosku, że

Futuryści zapowiadali nawet, że niebawem wybuchnie gorączka inwestycyjna podobna do bańki internetowej lat 90. X X wieku.

dzisiejsze inwestycje w działania mające przeciwdziałać ewentu­

Liczba doniesień prasowych na temat nowych inicjatyw rosła

alnym wydarzeniom za lat 40.-50. są bezsensowne. Dlaczego?

w tempie wykładniczym, zwłaszcza odkąd trzy lata temu do

Bo powodują, że ograniczone zasoby nie trafią na rozwiązanie

eksploracji nowego pola aktywnie włączyli się przedsiębiorcy ze Stanów Zjednoczonych.

pilniejszych problemów tego świata, prowadzących przy tym do szybszego i większego zwrotu z inwestycji. Lomborg nie waha się

Nadszedł jednak kryzys. Jednym z jego skutków jest o b ­

wręcz twierdzić, że „Kioto zabija ludzi", czyli że walka ze zmianami

niżka cen ropy na skutek zmniejszonego przez recesję popytu.

klimatycznymi prowadzi do tzw. opportunity costs (kosztów alterna­

Niska cena ropy zmienia kalkulacje opłacalności wdrożeń no­

tywnych), których efektem jest to, że nie powstają np. nowe terapie

wych technologii mających zastąpić technologie oparte na ropie.

na choroby trapiące ludzi w krajach rozwijających się.

To zaś powoduje, że inwestorzy ryzyka, których zasoby zostały

Spory między naukowcami, ekonomistami i politykami

uszczuplone przez zapaść giełdową, zyskali dodatkowy powód,

miały wysoką temperaturę jeszcze w okresie globalnej prosperi­

by w strzym ać się z decyzjami finansowymi. „M IT’s Technology

ty, kiedy nie brakowało pieniędzy niemal na nic, w deficycie była

Review" szacuje, że strumień nakładów na duże projekty rozwoju

jedynie polityczna wola. Dziś, jak komentuje konserwatywno-

zielonych technologii w Stanach Zjednoczonych, po gw ałtow ­

liberalny „The Economist", politycy wolą walczyć o miejsca pracy

nym wzroście na przełomie lat 2007 i 2008 załamał się w trzecim

zagrożone nasilającą się recesją niż klimat. Mówiąc językiem eko­

kwartale 2008 r. i zmalał 23,8 mld dolarów do 17,7 mld. Najpraw­

nomicznym, kryzys spowodował radykalne podniesienie stopy

dopodobniej strumień ten nadal będzie malał.

dyskontowej służącej do priorytetyzacji działań.

Czy to oznacza, że zielona rewolucja wygaśnie, zanim na dobre rozgorzała, że wygaśnie pod wpływem tyranii chwili, która

Sm u tn y koniec gry w zielone? Problem jednak nie tylko z politykami działającymi pod presją ty­

94

powoduje, że zarówno politycy, jak i rynki skracają perspektywę działania? To byłby najtragiczniejszy skutek obecnego kryzysu.

ranii chwili. Niepokojące sygnały nadchodzą z rynku. Kluczem do

Niezależnie bowiem od wszelkich wątpliwości, o których pisa­

skutecznej polityki klimatycznej i ekologicznej są, przypomnijmy,

łem, transformacja globalnej gospodarki zgodnie z paradygma­

nowe technologie. Mają one umożliwić radykalną restrukturyza­

tem trwałego i zrównoważonego rozwoju się opłaca. I nie chodzi

cje kapitalizmu i przestawienie go z obowiązującego ciągle nie­

tu tylko o chęć uniknięcia ewentualnej apokalipsy. Przemysłowy

zrównoważonego i marnotrawnego modelu przemysłowego na

model rozwoju traktujący jego skutki środowiskowe jako koszty

model zrównoważony. Technologie wymagają jednak pieniędzy

zewnętrzne stracił rację bytu. Owszem, prowadzi on do wzrostu

inwestorów. Rok temu, gdy ceny ropy przekroczyły 100 dolarów

liczonego PKB, którym tak zachwycają się politycy. Jak jednak

za baryłkę, a banki jeszcze udawały, że się trzymają, inwestorzy

przekonuje Herman Dayle, amerykański ekonomista środowi-

95

r

Z Benjaminem Barberem rozmawia Michał Sutowski ska, już dawno m imo wzrostu PKB przestał rosnąć rzeczywisty dobrobyt w krajach rozwiniętych. Trzeba zmienić model gospodarki, bo to się opłaca. Jeff Immelt, prezes General Electric, nie należy do ludzi sentym en­ talnych. Zwykła kalkulacja ekonomiczna doprowadziła go do wniosku, że warto zacząć grać w zielone, bo tylko zmieniając paradygmat kapitalizmu, można ożywić ducha przedsiębiorczo­

WSPÓŁCZESNY KAPITALIZM JEST JAK ROZPUSZCZONE DZIECKO

ści i zainicjować nową epokę rozwoju. Dlatego Immelt mawia, że nawet gdyby globalnego ocieplenia nie było, należałoby je wymyślić. Podobnego zdania jest coraz więcej szefów wielkich

M ich ał Sutow ski: W jednej ze sw oich najsłynniejszych ksią­

koncernów, a transformację ducha kapitalizmu najlepiej charak­

żek Dżihad kontra M acŚw iat prezentuje pan wizję świata,

teryzuje Peter Senge, amerykański guru w dziedzinie zarządzania w książce The Necessary Revolution. How Individuals and Organi­

w któ rym ekstrem izm islam ski jest odpow iedzią na zde­

zations Are Working Together to Create a Sustainable World.

donizow any kapitalizm. Gdzie indziej przeciwstawia mu

m oralizowany, a precyzyjniej: zindyw idualizow any i zhe-

Powtórzmy więc pytanie: czy kryzys zdoła zatrzymać

pan „dobry", protestancki kapitalizm, w k tó rym znajdujemy

rewolucyjną zieloną falę? W szystko zależy od interpretacji sa­

elem enty solidarności, uznanie potrzeby w spierania więzi międzyludzkich...

mego kryzysu. Jeśli zostanie on zinterpretowany jako symptom wielkiej transformacji strukturalnej, której impulsy gromadziły

Benjamin Barber: Nie twierdzę, że kapitalizm w X V czy XV II

się już od lat, wówczas istnieje szansa na pozytywną mobilizację,

wieku był ideałem. Zwracam tylko uwagę, że w każdej fazie sw o­

0 jakiej marzy Connie Hedegaard. Warunkiem takiej mobilizacji

jego istnienia generował on pewien etos, pewną filozofię, która

1 ucieczki do przodu jest jednak odwaga i wyobraźnia polityków.

go wspierała. W X V I-X V II wieku rodził się wraz z protestanckim

A to zasób najbardziej dziś deficytowy. Doskonale pokazała to

etosem pracy. Kapitalizm miał być produktywny, potrzebował

konferencja klimatyczna CO P 14 w Poznaniu. Nie zapadły pod­

inwestycji, oszczędzania i ciężkiej pracy. Protestancki etos

czas niej żadne konkretne, istotne decyzje - politycy, zwłaszcza

wzywał do pracy, gloryfikował trud i mówił o pom ocy innym.

krajów rozwiniętych, wyraźnie dali sygnał, że potrzebują trochę

Wartości etosu pracy i potrzeby ówczesnego kapitalizmu krzy­

czasu, by zorientować się, jaka będzie dynamika kryzysu i do niej

żowały się. Nawiązałem w mojej książce do protestanckiego

dostosowywać deklaracje, dotyczące m.in. pom ocy dla krajów

kapitalizmu, żeby pokazać kontrast pomiędzy nim a współcze­

rozwijających się, a najbardziej zagrożonych skutkami zmian

snym kapitalizmem, który skupia się nie na produkcji, lecz na konsumeryzmie.

klimatycznych.

Dzisiejszy kapitalizm niewiele ma już wspólnego z protestanckim etosem. Oszczędzanie nie jest wartością - z punktu widzenia

96

97

Współczesny kapitalizm jest jak rozpuszczone dziecko

/

konsumeryzmu dobre jest wydawanie, czego konsekwencją

kapitalizm oparty na konsumeryzmie działa dobrze w obrębie

są choćby powszechnie brane kredyty. Nieważna jest ciężka

pewnych granic. W obu przypadkach demokracja musi odgrywać

praca, ale czas wolny, nie dyscyplina, lecz im pulsywność i chęć

dyscyplinującą rolę.

posiadania. Kapitalizm oparty na konsumeryzmie potrzebuje ludzi egoistycznych, hedonistycznych, którzy dużo kupują i nie

David O st napisał kiedyś, że stw orzenie państw a opiekuń­

oszczędzają. Ocena moralna tego zjawiska pozostaje kwestią od­

czego w Am eryce było możliwe dopiero, kiedy na now o zde­

dzielną, ale takie są fakty. Oczywiście kapitalizm jest i zawsze był

finiow ano istotę politycznego konfliktu, tzn. gdy w sferze

niedoskonały - Smith i Marks też o tym wiedzieli. Jednak dzisiaj

publicznej w yartyku łow an o prawdziwie istotne podziały sp o ­

nie mam y innej alternatywy. Bo cóż możemy zrobić? Zafundo­

łeczne. W ó w czas chodziło o podział na m asy pracow ników

wać sobie kolejną Kubę? Obecnie m usimy znaleźć sposób, aby

najem nych i finansow ą elitę kapitalizmu. C zy dzisiaj również

udoskonalić funkcjonowanie kapitalizmu, bo to jedyny system, jaki mamy.

taka nowa definicja konfliktu m ogłaby pom óc w „dyscypli­ now aniu" kapitalizm u? Jednym z problemów współczesnych badań, zarówno eko­

A zatem należałoby ów kapitalizm ujarzmić, podporządkow ać

nomicznych, jak i politologicznych, jest to, że nadal tkwimy

dem okratycznym instytucjom ?

mentalnie w X IX wieku. Konflikt ciągle definiowany jest wzdłuż

Tak, a to oznacza kilka podstawowych zmian: transparentność

podziału na klasę posiadającą i robotników. Taka definicja

poczynań władzy, odpowiedzialność przed wyborcami i regula­

konfliktu obowiązywała w Ameryce również w czasie Nowego

cję. Dziki kapitalizm, z którym m am y do czynienia obecnie, jest

Ładu i do dzisiaj nic się nie zmieniło. Uważam to za błąd. Żyjemy

autodestrukcyjny. Po wojnie domowej w Stanach Zjednoczonych

w świecie wzajemnych zależności, w społeczeństwie opartym

na przykład kapitalizm zamiast wolnej konkurencji stworzył kar­

na informacji. W Ameryce zaledwie 8 -9 procent populacji to

tele i monopole, likwidował miejsca pracy, zamiast je stwarzać.

robotnicy przemysłowi, reszta pracuje w usługach. Do związ­

Potrzeba było Roosevelta i jego Now ego Ładu, żeby stworzyć

ków zawodowych należało niegdyś 30-40 procent siły roboczej,

bardziej zrównoważoną, zdrowszą wersję kapitalizmu.

dzisiaj to mniej niż 10 procent. M im o to nadal m yślimy w XIX-

Dzisiejszy kryzys finansowy jest konsekwencją 30-40 lat deregu-

-wiecznych kategoriach: pracownik kontra kierownictwo...

lacji rynku, prywatyzacji i neoliberalnej filozofii polityki gospo­

98

darczej. W spółczesny kapitalizm jest jak rozpuszczone dziecko.

...pracownicy um ysłow i kontra pracow nicy fizyczni....

Bez silnej dyscypliny ze strony demokratycznego rodzica to

Właśnie. A przecież połowa Am erykanów inwestuje na giełdzie.

dziecko jest groźne dla sam ego siebie. Moje pierwotne wnioski

Czy wszyscy to ludzie w białych kołnierzykach? Tradycyjny język,

nie opierają się na twierdzeniu, że kapitalizm protestancki był

jakim określa się współczesne problemy, jest już nieużyteczny.

wspaniały, a obecny to sam o zło. Stary kapitalizm był tylko

Dla mnie bardzo ważne jest pojęcie wzajemnej zależności ryn­

funkcjonalny, ponieważ opierał się na etosie pracy. Współczesny

ków, systemów zbrojnych, walki z terroryzmem, przestępczością. 99

Współczesny kapitalizm jest jak rozpuszczone dziecko

r Żadne państwo narodowe, niezależnie od tego jak potężne, nie jest w stanie kontrolować wszystkiego. Stany Zjednoczone za­ reagowały na atak na World Trade Center, jakbyśmy nadal tkwili w X IX wieku. Zostaliśmy zaatakowani, który kraj za to odpowia­ da? Problemem jest to, że identyfikujemy XIX-wieczne państwo narodowe z XXI-wieczną - jak to nazywam - międzynarodową „złośliwą" organizacją pozarządową. Al-Kaida to właśnie taka organizacja. M im o to myślenie Busha wyglądało następująco: znajdźmy to niedobre, zbójeckie państwo i zniszczmy je. To byłaby odpowiednia reakcja sto lat temu, dzisiaj, w świecie wzajemnych zależności, trzeba spojrzeć na problemy bardziej globalnie. Na światowej scenie politycznej reprezentanci państw nadal są głównym i aktorami, jednak to, co się dzieje poza sceną, jest równie ważne. W eźm y na przykład emerytury: dzisiaj fun­ dusze inwestują pieniądze na giełdzie. Jeśli giełda się załamie i ludzie stracą emerytury, czyja to będzie wina? Rządu? Związ­ ków zawodowych? Pracowników? A może korporacji? Bardzo trudno w obecnych czasach przypisać w takiej sytuacji winę. W obliczu obecnego kryzysu Kongres początkowo nie zgadzał się na ratowanie banków w Ameryce. Jednak szybko okazało się, że te banki mają w pływ na giełdę, gdzie połowa Am erykanów trzy­ ma pieniądze, i na rynek kredytowy, który umożliwia działanie małym firmom. Nagle podział na niedobre, marnotrawne banki i całą resztę ludzi przestał być tak oczywisty. W ięc po pięciu dniach Kongres zmienił zdanie. Uważam, że obecnie brakuje nowoczesnego, kreatywnego myślenia o gospodarce i polityce, ciągle jeszcze patrzymy uporczywie wstecz. W ielu w spółczesnych filozofów polityki, w śród nich C h a n ­ tai Mouffe, twierdzi, że choć nie istnieje już coś takiego jak „ obiektyw na" klasa społeczna ani „obiektyw ny" podm iot 100

społecznej zmiany, nie znaczy to, że zanikł podział na lewicę i prawicę. Pojawiły się przecież inne po dstaw y społecznych konfliktów, bardziej złożone i zarazem silnie sfragm entaryzowane. M ożna jednak stw orzyć im w spólną tożsam ość na bazie czegoś, co M ouffe nazyw a „logiką rów n ow ażn ości" pom iędzy różnym i konfliktami. Pozornie niezwiązane ze sobą grupy: np. pracow nicy hipermarketów, kobiety, bezro­ botni i geje niezależnie od siebie m ogą czuć się poszkodowani w ram ach obecnego porządku społecznego. Zadaniem lew i­ cow ych polityków b yłob y znalezienie sw oistego „łańcucha rów now a żności” pom iędzy interesami takich grup. Prawica oczyw iście dążyłaby do konserwacji całego porządku d om i­ nacji i wykluczeń. C zy pana zdaniem tak rozum iany podział na prawicę i lewicę jako oś konfliktu jest dziś przydatny? Oczywiście, że nadal istnieją konflikty interesów. Konflikt kla­ sowy - między tymi, mają władzę i wpływy, a tymi marginali­ zowanymi i pozbawionymi głosu - jest i generuje silne napięcia. Pozostaje pytanie, jak tym konfliktom zaradzić. Pojęciowy podział na lewicę i prawicę nie jest tu chyba najszczęśliwszy. Jak sam pan słusznie wskazał, sam o pojęcie klasy społecznej jest już problematyczne, dobrze widać to szczególnie w USA. G dybyśm y zapytali Amerykanów, do jakiej klasy przynależą, 90 procent odpowiedziałoby, że do klasy średniej. Dotyczy to zarówno 30-40 procent ludzi określanych jako ubodzy, jak i większości z 10 procent najbogatszych. Wiąże się to z jedną bardzo prostą zasadą w amerykańskiej polityce: Amerykanie głosują na swoje aspiracje, a nie na codzienną rzeczywistość. Głosują na tych, którymi chcieliby być. Barack Obam a jest dzisiaj pierwszym czarnoskórym kandydatem na prezydenta, m imo to nie poświęca uwagi mniejszości etnicznej czy innym grupom marginalizowanym.

101

Współczesny kapitalizm jest jak rozpuszczone dziecko

r Chce być po prostu prezydentem klasy średniej?

102

Peter Sloterdijk powiedział mi kiedyś, że welfare State w Eu­

Tak i mówi jej językiem, bo to jedyny sposób, żeby wygrać

ropie Zachodniej nie powstałby, gdyb y nie dywizje pancerne

wybory, nawet jeśli część czarnoskórych uzna, że się sprzedał.

Arm ii Czerwonej nad Łabą i gdyb y nie groźba przejęcia robot­

Nadal nie mieści mi się w głowie, że nie można znaleźć sposobu

niczych m as przez kom unistów. Twierdził, że do radykalnej

na wprowadzenie podatku spadkowego dla najbogatszych. Ale

zm iany politycznej zawsze potrzeba jakiegoś zagrożenia, cze­

myślenie przeciętnego ubogiego Amerykanina wygląda tak:

goś, co zmusi elity do zm iany priorytetów i środków działania.

„Pewnego dnia mogę stać się milionerem i chciałbym, żeby

Co dziś m o gło b y sprow okow ać społeczeństw a i polityków

moje dzieci dostały zarobione przeze mnie pieniądze". I nie­

do działania, do pom yślenia now ych rozw iązań? Sloterdijk

ważne, że to nigdy nie nastąpi. Pojęcie klasy społecznej nie jest

widział taką szansę w globalnym ociepleniu. C zy słusznie?

już precyzyjne. Do jakiej klasy przynależy osoba, która odbiera

A m oże do zm iany popchnie nas w łaśnie k ryzys fin an so w y?

telefony w amerykańskiej firmie w Indiach? Czy klasyfikować

Myślę, że odpowiedź jest prosta. Demokratyczne bogate społe­

ją według kryteriów amerykańskich? W Indiach, w porównaniu

czeństwa są leniwe. Żeby pobudzić je do działania, rzeczywiście

z ludźmi, którzy nie mają nic, ta osoba prawdopodobnie żyje na

konieczny jest kryzys. Potrzeba wojny albo innego zewnętrznego

wysokim poziomie.

zagrożenia. Jestem przekonany, że np. nie podjęto by tak szeroko

Zgadzam się, że istnieją fundamentalne konflikty będące re­

zakrojonych działań na rzecz ochrony środowiska, jeśli zmiany

zultatem nierównej dystrybucji władzy i wpływów. Nie jestem

klimatyczne nie byłyby tak widoczne. Jeśli chodzi jednak o zmia­

jednak pewien, czy języki lewicy i prawicy są nadal użyteczne,

nę charakteru sam ego kapitalizmu, zmiana klimatyczna nie bę­

aby sobie z nimi poradzić. W Dżihadkontra MacŚwiat starałem się

dzie najważniejsza. Za to obecny kryzys na rynkach finansowych

nie patrzeć na współczesne problemy wyłącznie przez pryzmat

- owszem. To szczęście w nieszczęściu, ponieważ uwidocznił on

konfliktu klasowego. Dżihad w pewnym sensie reprezentuje ludzi

sprzeczności i niedoskonałości kapitalizmu. Słynna dewiza Re­

pozbawionych głosu. Jednak poprzez międzynarodową w spół­

agana, mówiąca, że rząd to problem, a rozwiązaniem jest wolny

pracę i sieć wzajemnych zależności ci ludzie zdobywają nierzadko

rynek, okazała się błędna. Gdy kapitalizm jest pozostawiony

ogromną władzę - władzę, jaką daje terroryzm. Terroryści sami

samemu sobie i pozbawiony kontroli, jego niedoskonałości do­

w sobie są słabi - dlatego uciekają się do terroru - ale dobrze

minują. Z kolei syndykalizm, którego Marks był krytykiem, po­

zorganizowani mogą mieć ogromny, destrukcyjny w pływ nawet

wstrzymuje destrukcyjne sprzeczności kapitalizmu. N ow y Ład,

na mocarstwo, jakim są Stany Zjednoczone. W tradycyjnym

państwo opiekuńcze, regulacja rynku - wszystko to pozwoliło

starciu siłowym talibowie i Al-Kaida nie mieliby szans z Am ery­

kapitalizmowi przetrwać.

ką. Ale w dzisiejszym świecie to gigant niejednokrotnie chwieje

Spośród moich nowojorskich przyjaciół najbardziej wspierają in­

się na swych glinianych nogach. Potrzebujemy zatem nowych

terwencjonizm państwa finansiści z Wall Street. Oni rozumieją,

rozwiązań, nowego języka, który weźmie pod uwagę, jak bardzo

że wolny rynek potrzebuje dyscypliny demokratycznych insty­

zmieniła się rzeczywistość.

tucji. Najgorszą rzeczą, jaką zrobił Bill Clinton, była deregulacja 103

Współczesny kapitalizm jest jak rozpuszczone dziecko

rynku nadawczego w 1996 roku. Clinton stwierdził, że telewizja i radio nie są już dobrem publicznym i że powinny obowiązywać

dobrą książkę na temat przemysłu reklamowego w latach 60. poprzedniego wieku. Argumentuje w niej, że kontrkulturę i rekla­

w nich zasady rynkowe. Bo, jak twierdził, jaką kontrolę można

mę tworzyli ci sami ludzie: buntownicy, pionierzy oporu przeciw

mieć nad mediami, gdy istnieje 600 kanałów telewizyjnych?

Eisenhowerowskim latom 50. i tradycyjnym wartościom klasy

W rzeczywistości deregulacja rynku nadawczego doprowadziła

średniej. Dzięki tym ludziom reklamy stały się ironiczne, prze­

do tego, że media w Ameryce trafiły w ręce kilku korporacji, które posiadają obecnie wszystko - od platform nadawczych po skle­

śmiewcze, transgresyjne. A wszystko to z pożytkiem dla systemu

piki z prasą. Deregulacja przeprowadzona w imię wolności słowa

Jego twórcy wpadli na pomysł, żeby zorganizować kampanię

kapitalistycznego. Jest takie kanadyjskie pismo „Headbusters”.

i wyboru uzyskała efekt odwrotny do zamierzonego. Umożli­

reklamową własnej linii butów sportowych, która stanowiłaby

wiła również deregulację innych sektorów gospodarki, w tym

parodię drogich marek takich jak Adidas. Pomysł chwycił i teraz

bankowego. Dzisiejszy kryzys oznacza koniec 40 lat w olno­

sami produkują buty, stanowiąc konkurencję dla Adidasa. Stali

rynkowego fundamentalizmu, kiedy wierzono, że kapitalizm jest

się kapitalistami, którym wcześniej próbowali się przeciwstawić.

nieomylny. Nikt już nie powie, że rola demokracji się skończyła.

Kapitalizmowi ciężko się oprzeć, bo on wie, jak zinternalizować

Spójrzmy na tę paradoksalną sytuację: wielkie banki nagle stały

bunt.

się instytucjami socjalistycznymi i chcą pom ocy publicznej! Myślę, że ludzie zaczynają rozumieć rolę demokratycznych

Nie tylko M arks, ale i ko nserw atyw ny M ax W eber pisał,

instytucji w gospodarce wolnorynkowej właśnie dzięki zdarze­

że kapitalizm niszczy doszczętnie więzi międzyludzkie. Jak

niom na światowych giełdach. To przemawia do nich bardziej niż

w takim razie zachować, czy wręcz odbudow ać w sp óln otę ?

terroryzm czy globalne ocieplenie.

W iele wskazuje na to, że w oparciu w yłącznie o racjonalnie zdefiniowane cele budowa w sp ó ln o ty politycznej nie jest już

104

C hciałbym w rócić do pańskiego określenia kapitalizmu jako

możliwa. C zy należy w takim razie odw ołać się w polityce do

„rozpuszczonego dziecka". W swojej ostatniej książce Skonsu­ m owani pisze pan o tym , jak obyw atel zam ieniany jest w kon­

czynników „irracjonalnych" takich jak zbiorowe em ocje?

sum enta, i o procesie infantylizacji, jakiem u ten konsum ent

z argumentów przemawiających za demokracją jest to, że pom a­

jest poddawany. W sp o m ina pan też, że rynek używ a „rewo­

ga ona tworzyć wspólnotę. Także pojęcie obywatelstwa wiąże się

lucyjnej" retoryki buntu, emancypacji, wyzw olenia - retoryki,

ściśle z pojęciem wspólnoty, bo wym usza ono zaangażowanie.

która stała przecież za stricte lew icow ym ruchem roku 1968.

Ow ocem demokracji jest kapitał społeczny, który łączy ludzi,

C zy majowi buntow nicy okazali się „pożytecznym i idiotam i"

stwarza społeczności. Uważam, że nie mam y obecnie do czynie­

dla w olnego ryn ku ?

nia z ekonomicznym kryzysem, a raczej z kryzysem społecznego

System kapitalistyczny zawsze potrafił wykorzystać, w chło­

kapitału, z brakiem zaufania między ludźmi. Kilka dni temu rząd

nąć i zinstrumentalizować bunt. Thom as Frank napisał bardzo

Stanów Zjednoczonych wyłożył ogromne pieniądze, by ratować

W Europie często nazywano mnie komunitarianinem. Jednym

105

Współczesny kapitalizm jest jak rozpuszczone dziecko

gospodarkę, a m imo to nie powstrzymało to spadków na gieł­

strony morza, wykop rów, a przylecą samolotem. Zgadzam się,

dach. Dlaczego? Ponieważ ludzie stracili zaufanie. M am y deficyt

że kiedyś kapitalizm funkcjonował lepiej w państwach „słabych",

kapitału społecznego, który spowodowany jest tym, że ludzie nie

nieingerujących w rynek - Stany Zjednoczone, z ich federali-

czują, że jako obywatele mają realny w pływ na funkcjonowanie instytucji demokratycznych. W spólnota odgrywa istotną rolę

zmem i decentralizacją, reprezentują właśnie ten model.

w demokracji, a jej rozpad w społeczeństwie wolnorynkowym,

nicach poszczególnych demokratycznych państw, powinien być

gdzie liczą się prywatne interesy, a dobro wspólne nie znaczy nic,

regulowany również w skali światowej. Dlatego potrzebujemy

wynika z kryzysu kapitału społecznego. Aby ludzie znowu zaczęli

międzynarodowych instytucji. W teorii istnieją takie organiza­

sobie ufać, należy odbudować demokratyczną wspólnotę. M usi­

cje, na przykład Międzynarodowy Fundusz Walutowy, ale one

my myśleć jak obywatele, a nie jak konsumenci.

Ponieważ dzisiaj kapitalizm funkcjonuje globalnie, a nie w gra­

są kontrolowane przez „słabe” państwa, które z kolei są pod wpływem banków i korporacji. Pytanie brzmi: jak stworzyć

N apisał pan kiedyś, że kapitalizm nie potrzebuje państw a

poważne międzynarodowe instytucje regulujące kapitalizm?

narodowego. C zy nie jest jednak tak, że kapitalizm potrze­

Problem polega na tym, że Unia Europejska to obecnie ogrom ­

buje wprawdzie państwa, ale państw a słabego, które stoi na

na korporacja służąca interesom innych korporacji. Wprowadziła

straży praworządności, ale nie ingeruje na przykład w kapita­

euro, ale nie wzmacnia poczucia obywatelskości Europejczyków.

listyczne stosunki pracy? Być może dopiero szersze w sp ó ln o ­

Europa jest rasistowska, stara się zamknąć swoje granice, nie ro­

ty polityczne, takie jak regionalne federacje, do jakich może

zumie pojęcia wielokulturowości. Widzę Europę reprezentującą

w przyszłości zaliczać się Unia Europejska, m o głyby okiełznać

model ponadnarodowy, jednak w ostatnich latach, wraz z od­

ów „rozpuszczony" kapitalizm ?

rzuceniem europejskiej konstytucji, prawicowym populizmem,

Niezależnie od tego, czy kapitalizm potrzebuje państw naro­

strachem przed islamem i problemami związanymi z imigracją,

dowych, czy nie, i tak funkcjonuje ponad ich granicami. Żadne

ten model może się nie sprawdzić. Nie ma obecnie kogoś takiego

prawo ustanowione w Ameryce nie zatrzyma imigracji ani nie

jak europejski obywatel.

powstrzyma odpływ u kapitału za granicę. Tutaj ponownie wracamy do problemu wzajemnych zależności. Niegdyś suwe­

Z Benjaminem Barberem rozmawiał Michał Sutowski

renność oznaczała kontrolę nad tym, co się dzieje w granicach

Wrocław, listopad 2008

państwa. Obecnie większość państw, nawet tych bardzo za­

106

możnych, nie jest w stanie kontrolować najważniejszych spraw,

Benjamin Barber gościł w Polsce na zaproszenie prezydenta Miasta

takich jak: środowisko naturalne, handel, rynek pracy, imigracja.

Wrocławia. Organizatorami jego pobytu były: Dolnośląska Szkoła

W Ameryce uchwalono m nóstwo antyimigracyjnych ustaw, któ­

Wyższa we Wrocławiu i Uniwersytet Wrocławski. Dziękujemy za

re pozostają w dużej mierze martwe, bo imigranci kierują się prawem globalnego rynku pracy. Postaw mur, a przybędą od

umożliwienie przeprowadzenia rozmowy.

107

ANEKS I

»»* (C d y n a giełdzie kurs dziś spada...)

Kurt Tucholsky Kto tak system chce zostawić? Przecież trzeba go naprawić: Zysk zostanie wszak prywatny, to skarb państwa będzie stratny. ***

Na to państwu kredyt trzeba.

Gdy na giełdzie kurs dziś spada,

Dla nas kredyt to dar z nieba,

nastrój u większości siada,

I tak mam y w każdym kraju

niektórzy rozkwitają wszak:

rządy w garści - jest jak w raju.

pusta sprzedaż to ich znak. Za wybryki zwyrodnialców, Ci spryciarze upłynniają

szary człowiek da dziś szmalcu,

rzeczy, których też nie mają,

a najlepsze w tej zagrywce,

W ywołają krach brutalnie,

że nie tylko w Ameryce!

bo to zysk jest - wręcz genialnie! A gdy kursy rosnąć zaczną, Ten proceder idzie z płatka,

intryganci już nie spoczną,

gdy derywat masz za świadka,

To się zwie redystrybucja,

wartość wzrośnie na papierze,

czyli dla nich kontrybucja.

gość naiwny się nabierze. Gdyby jednak ludu masy Gdy już przez to banki padną,

już nie chciały dawać kasy,

to ciułaczom twarze bladną,

nasze dusze są spokojne:

hipotekę weź na dom -

zrobi się kolejną wojnę.

znaczy: jutro odejdź won! Opublikowano w 1930 roku w„Die Weltbuhne". A gdy trafi banki wielkie

przełożył Marcin Miłkowski

i zagrożą światu z jękiem, spekulantów dzikie chmary będą drżeć o swe dolary.

111

*** (Cdy na giełdzie kurs dziś spada...)

*** W enn die Börsenkurse fallen,

Dazu braucht der Staat Kredite, und das bringt erneut Profite,

regt sich Kummer fast bei allen,

hat man doch in jenem Land

aber manche blühen auf:

die Regierung in der Hand.

Ihr Rezept heißt Leerverkauf. Für die Zechen dieser Frechen Keck verhökern diese Knaben

hat der Kleine M ann zu blechen

Dinge, die sie gar nicht haben,

u n d - d a s ist das Feine j a -

treten selbst den Absturz los,

nicht nur in Amerika!

den sie brauchen - echt famos! Und wenn Kurse wieder steigen, Leichter noch bei solchen Taten

fängt von vorne an der Reigen -

tun sie sich mit Derivaten:

ist halt Umverteilung pur,

W enn Papier den W ert frisiert,

stets in eine Richtung nur.

wird die W irkung potenziert. Aber sollten sich die Massen W enn in Folge Banken krachen,

das mal nimmer bieten lassen,

haben Sparer nichts zu lachen,

ist der Ausweg längst bedacht:

und die Hypothek aufs Haus

Dann wird bisschen Krieg gemacht.

heißt, Bewohner müssen raus. 7930, veröffentlicht in „Die Weltbühne" Trifft's hingegen große Banken, kommt die ganze Welt ins W anken auch die Spekulantenbrut zittert jetzt um Hab und Gut! Soll man das System gefährden? Da m uss eingeschritten werden: Der Gewinn, der bleibt privat, die Verluste kauft der Staat.

113

GENEZA

rożenie: niekontrolowana bańka spekulacyjna na rynku nieruchomości

Dean Baker cyjna na rynku nieruchomości jest największa (Zachodnie Wybrzeże, W schodnie W ybrzeże na północ od Dystryktu Ko­ lumbii oraz Floryda), ceny dom ów (w ujęciu realnym) wzrosły

ZAGROŻENIE: NIEKONTROLOWANA BAŃKA SPEKULACYJNA NA RYNKU NIERUCHOMOŚCI

o prawie 80 procent.

W ykres 1: Ceny sprzedaży i ceny wynajmu nieruchomości mieszkalnych (po uwzględnieniu inflacji). Na niebiesko zaznaczono poziom czynszów, na różowo zaś poziom cen.

Bezprecedensowy boom na giełdzie stał się pod koniec lat 90. mechanizmem napędzającym amerykańską gospodarkę. W ko­ lejnej zaś dekadzie bezprecedensowy wzrost cen nieruchomości napędzał obecne ożywienie gospodarcze. Podobnie jak bańka spekulacyjna na giełdzie bańka na rynku nieruchomości pęknie. W końcu będzie musiało do tego dojść. Gdy to nastąpi, am e­ rykańska gospodarka popadnie w głęboką recesję, a dziesiątki milionów właścicieli domów, którym nigdy nie przyszłoby do głowy, że ceny nieruchomości mogą spaść, znajdą się prawdo­ podobnie w bardzo ciężkiej sytuacji. N ie b y w a ły w zrost cen dom ów Najważniejsze fakty są oczywiste: ceny dom ów skorygowane o jakość (quality-adjusted) zazwyczaj rosną w tym sam ym

------ Indeks ceny wynajmu

------ Indeks ceny sprzedaży

tempie, co inflacja. Jednak w ciągu ośm iu ostatnich lat ceny dom ów wzrosły (w ujęciu realnym) o prawie 50 proc., co obra­

Źródło: BLS, BEA oraz O FHEO1

zuje wykres 1. W zrost cen nieruchomości nie był równom ierny w skali kraju. W niektórych regionach Stanów Zjednoczonych (większość Południa oraz Środkowego Zachodu, tzw. Midwest) zwyżka cen nieruchomości była stosunkow o niewielka. Inaczej w innych częściach kraju: w regionach, gdzie bańka spekula­ 116

’ Wykres opiera się na CPI rent index w latach 1953 -1982 oraz na owner's equivalent index od 1982 roku. Z kolei sales price index opiera się na BLS CPI home price index do 1975 roku, potem na średnich zmianach CPI index i OFHEO House Price Index (HP!) od 1975 do 1982 roku i, od 1982 roku, HPI. Wszystkie dane zdeflowane w oparciu o deflator PKB.

117

Zagrożenie niekontrolowana bańka spekulacyjna na rynku nieruchomości

r Bańka na rynku nieruchomości napędza gospodarkę na

Trendy demograficzne również nie wskazują na to, że mie­

dwa sposoby: bezpośrednio - zwiększając liczbę rozpoczyna­

liśmy do czynienia z gw ałtow nym wzrostem popytu na domy.

nych budów, remontów i sprzedaż dom ów - oraz pośrednio

Między 1995 a 2004 rokiem liczba gospodarstw dom owych zwiększała się co roku średnio o 1,4 miliona. Liczba gospodarstw

- umożliwiając wzrost konsumpcji. W zrost cen nieruchomości pozwolił stworzyć w sektorze nieruchomości ponad 5 bilionów

domowych rosła więc znacznie wolniej niż w latach 70., kiedy to

dolarów „bogactwa" więcej, niż gdyby ceny dom ów trzymały

osoby z pokolenia powojennego wyżu demograficznego zaczęły

się normalnego trendu wzrostu. Szacuje się, że tzw. efekt bo­

zakładać gospodarstwa domowe, których liczba zwiększała się

gactwa spowodowany wzrostem cen dom ów wyniósł 5 centów

o 2,8 miliona rocznie3. Struktura wiekowa również nie jest w sta­

z każdego dolara. Oznacza to, że roczna konsumpcja jest o blisko

nie wyjaśnić olbrzymiego wzrostu popytu na domy. Gwałtowny

250 miliardów dolarów (równowartość 2 proc. PKB) większa niż

wzrost cen nieruchomości nastąpił akurat wtedy, kiedy osoby

w sytuacjach, gdy bańka spekulacyjna na rynku nieruchomości

z pokolenia wyżu demograficznego zaczęły już opuszczać ten

nie powstaje.

przedział wiekowy, w którym generowałyby największy popyt

Fundam enty czy bańka spekulacyjna

na dom y4. Także po stronie podaży trudno wskazać jakiekolwiek

Nikt w zasadzie nie podaje w wątpliwość faktu, iż gwałtowny

czynniki wyjaśniające wzrost cen. Istnieją wprawdzie regulacje

wzrost cen dom ów miał rzeczywiście miejsce. Należy jednak

prawne z zakresu ochrony środowiska naturalnego, które ogra­

zadać pytanie o to, dlaczego taka zwyżka nastąpiła: czy było to

niczają możliwość stawiania nowych budynków, jednak nie są to

spowodowane zmianą fundamentów, czy też raczej mamy do

przepisy obowiązujące od niedawna. Nie ma też powodów, aby

czynienia z bańką spekulacyjną?

sądzić, że regulacje te stały się bardziej restrykcyjne w okresie

Nawet szybki rzut oka na fundam enty nie powinien pozo­

rządów Partii Republikańskiej. Co więcej, w ostatnich latach

stawić wątpliwości. Zacznijmy od strony popytowej: ani docho­

mieliśmy do czynienia z niemal rekordowym tempem rozpo­

dy, ani populacja nie rosły w Ameryce nadzwyczajnie szybko.

czynania budowy nowych domów. Oznacza to, że przepisy te

Dochód percapita (w ujęciu realnym) rósł w przyzwoitym tem­

nie stanowiły hamulca dla nowych budów.

pie: od 1997 roku było to 2 proc. rocznie2, jest to jednak mniej niż wzrost o 2,8 proc. rocznie, z którym mieliśmy do czynienia w latach 1953-1973. A w okresie tym zwyżka cen dom ów nie wystąpiła. Co więcej, od 2000 roku mediana dochodu gospodarstw dom owych spada. J NIPA Table 2.1, line 37.

1 18

3 Dane dotyczące liczby gospodarstw domowych pomiędzy 1995 a 2004 rokiem pochodzą ze Statistical Abstract table 53. Dane z okresu 1970-1980 pochodzą z tabel U.S. Census Bureau, Mini Historical Statistics # HS-12 [http://www.census.gov/statab/hist/HS-12.pdf]. 4 Grupa wiekowa 35-44 lat wydaje 15,8 procent swojego dochodu na dach nad głową, podczas gdy grupa wiekowa 45-54 lat wydaje na ten sam cel 13,6 pro­ cent swojego dochodu, zaś grupa wiekowa 55-64 lat - 12,1 procent (BLS, Consumer Expenditure in 2003, table 4 [http://www.bls.gov/cex/csxanno3.pdf]).

r

Zagrożenie: niekontrolowana bańka spekulacyjna na rynku nieruchomości Najlepszym dowodem, że to nie fundam enty spow odo­ wały wzrost cen domów, jest to, że w tym sam ym okresie nie nastąpił analogiczny wzrost czynszów. M im o że w pierwszym okresie kształtowania się bańki na rynku nieruchomości czynsze rosły nieco szybciej niż inflacja (zob. wykres 1), to już w ciągu kilku ostatnich lat czynsze rosły wolniej niż inflacja. Gdyby więc wzrost cen nieruchomości spowodowany był zmianą fundamen­ tów (popytem i podażą w sektorze nieruchomości), wówczas mielibyśmy do czynienia ze znacznym wzrostem cen zarówno na rynku wynajmu nieruchomości, jak i na rynku sprzedaży nieruchomości. Wystąpienie gw ałtow nego wzrostu cen tylko na rynku sprzedaży nieruchomości potwierdza tezę, że jest wynikiem spekulacji, nie zaś zmian fundamentów. Bańka w końcu pęknie Skoro ceny dom ów stanowią bańkę spekulacyjną, należy ocze­ kiwać, że w końcu będą m usiały wrócić do normalnego poziomu odzwierciedlającego wartość tego sektora gospodarki. W ostat­ nich kilku latach w Stanach Zjednoczonych dom y budowano w niemal rekordowym tempie. Tempo rozpoczynania nowych budów nie zmieni się, dopóki ceny pozostaną na poziomie szczy­ tu bańki spekulacyjnej. Na razie spekulanci oraz rekordowo w y ­ soki wskaźnik powierzchni niewynajętej (vacancy rate) absorbują nadpodaż na rynku wynajmu nieruchomości. W końcu jednak nadmierna podaż nieruchomości zacznie wywierać presję na spadek cen sprzedaży dom ów (a nieruchomości czynszowe będą zamieniane na nieruchomości własnościowe), co spowoduje, że popyt spekulacyjny zniknie. Podobnie jak wówczas, gdy podaż akcji zupełnie bezwarto­ ściowych spółek internetowych w końcu przerosła popyt na nie, tak teraz podaż dom ów zacznie w końcu wywierać dostatecznie

120

silną presję na spadek cen. W efekcie poziom cen wywindowany przez bańkę spekulacyjną okaże się nie do utrzymania. To, jak szybko spadać będą ceny, zależeć będzie z kolei od tego, jak szybko wzrośnie oprocentowanie kredytów hipotecznych, które obecnie znajduje się na wyjątkowo niskim poziomie. Proces ten z całą pewnością nie będzie przebiegał bez­ boleśnie. Sektor budownictwa mieszkalnego odpowiada za ponad 6 proc. am erykańskiego PKB. W okresach recesji sek­ tor ten jest szczególnie m ocno narażony na załamanie. Dla przykładu: w połowie lat 70. sektor budow lany skurczył się o prawie 40 proc., podczas gdy na początku lat 80. spadek w yniósł prawie 30 proc. Zw ażyw szy na bezprecedensowy boom, z jakim mieliśm y do czynienia w ciągu ostatnich pięciu lat, załamanie sektora budow lanego na taką właśnie skalę jest jak najbardziej prawdopodobne. Co więcej, korekta cen dom ów doprowadzi do utraty „bogactwa” stw orzonego przez bańkę spekulacyjną, to zaś przełoży się na gw ałtow ny spadek konsumpcji. G dyby 5 bilionów dolarów wygenerowanych przez bańkę spekulacyjną m iało teraz zniknąć, wynikający stąd spadek konsumpcji w ynosiłby 250 miliardów dolarów rocznie (odpowiednik 2 procent P K B )5. Kolejną konsekwencją pęknięcia bańki spekulacyjnej na rynku nieruchomości będzie bezprecedensowa fala bankructw, która m ocno uderzy w sektor finansowy. Należy pamiętać, że wskaźnik długu do kapitału (debt to equity ratio) w przypadku właścicieli dom ów (w skali całego kraju) znajduje się na rekor­ dowo w ysokim poziomie. Sam o w sobie stanowi to szokujący 5 Obecnie (X 2008 rok) Baker szacuje, że „bogactwo" na rynku nieruchomości powstałe w wyniku bańki spekulacyjnej wynosi 8 bilionów dolarów. Po pęknięciu bańki konsumpcja kurczy się więc o 400-480 miliardów dolarów rocznie, [przyp. tłum.]

Zagrożenie: niekontrolowana bańka spekulacyjna na rynkunieruchomośd^

fakt, zw ażyw szy na kapitał pow stały dzięki aprecjacji cen

wzrostu bańki. Nie podjęto jednak w tej mierze żadnych działań,

nieruchomości. Am erykanie zaciągali kredyty, których zabez­

toteż najlepsze, co rząd może w tej chwili zrobić, to przebić bańkę,

pieczeniem były ich domy, na co pozwalał wzrost wartości

zanim rozrośnie się ona do jeszcze większych rozmiarów, tworząc

nieruchomości. Wiele osób wchodzących na rynek nieru­ chom ości kupiło dom przy znacznie mniejszym niż zazwyczaj

przy tym warunki dla jeszcze większej katastrofy gospodarczej. Najlepiej (i najprościej) przebić bańkę, po prostu o niej m ó ­

udziale własnym. Kiedy spadek cen nieruchom ości w końcu się

wiąc. Gdyby Rezerwa Federalna oraz czołowi urzędnicy departa­

zacznie, wielu właścicieli dom ów znajdzie się w bardzo trudnej

mentu skarbu zwrócili uwagę opinii publicznej na zupełnie pod­

sytuacji: wartość zaciągniętych przez nich kredytów hipotecz­

stawowe fakty i wyjaśnili przy tym społeczeństwu, że obecne

nych będzie przekraczać w artość ich domów. To zaś doprow a­

ceny dom ów są niezgodne z długoterminowymi trendami (a w y ­

dzi do stanu niewypłacalności wiele osób i wywinduje stopę

jaśnienia takie można usłyszeć np. w sprawie deficytów budże­

upadłości do bardzo w ysokiego poziomu. W efekcie znacznie

towych), ostrzeżenia takie z całą pewnością zostałyby nagło­

pogorszy się sytuacja instytucji kredytowych udzielających na

śnione przez media. Każdy sprzedawca nieruchomości w Stanach

dużą skalę kredytów hipotecznych. Możliwa jest również utrata

Zjednoczonych musiałby się liczyć z tym, że klienci dysponują

wypłacalności przez Fannie Mae oraz Freddie Mac, ponieważ te

wiedzą na temat bańki spekulacyjnej. Chociaż przeciętna osoba

dwie instytucje gwarantują znaczną część tego długu. Jeśli te

kupująca dom może nie do końca rozumieć całą argumentację

dwa giganty rynku hipotecznego staną w obliczu bankructwa,

ekonomiczną związaną z bańką spekulacyjną, to dzięki temu, iż

pom oc od rządu [government bailout) w w ysokości setek m i­

przedstawiciele władz federalnych ostrzegają przed spadkiem

liardów dolarów będzie po prostu nie do uniknięcia - podobnie

cen nieruchomości w przyszłości, entuzjazm osób planujących

jak miało to miejsce w przypadku państwowej pom ocy dla kas oszczędnościowo-pożyczkowych.

zakup dom u być może zostałby nieco ostudzony. Pytanie o to, czy sam o mówienie o bańce spekulacyjnej

^

wystarczyłoby do jej przebicia, pozostaje oczywiście otwarte Im wcześniej bańka spekulacyjna zostanie przebita, tym lepiej

- nikt nigdy nie próbował zastosować tego narzędzia. Ponie­

Biorąc pod uwagę perspektywę pęknięcia bańki spekulacyjnej na

aby nie wykorzystać potęgi informacji jako pierwszej broni

rynku nieruchomości oraz spodziewane konsekwencje dla systemu

przeciwko bańce. Jeśli jednak to nic nie da, Rezerwa Federalna

finansowego i całej gospodarki, wskazać należy na potrzebę „ude­

może sięgnąć po drugą broń: wyższe stopy procentowe. N i­

rzenia prewencyjnego”. Rząd nie jest w stanie zapobiec załamaniu

skie oprocentowanie kredytów hipotecznych było czynnikiem

rynku, podtrzymywanie bańki spekulacyjnej prowadzić będzie zaś do coraz większego przerostu podaży nowych domów, co spowo­

napędzającym aprecjację cen nieruchomości. G dyby opro­

duje, że załamanie będzie jeszcze bardziej bolesne. Przede wszyst­

poziomu (np. 7 do 8 proc.), prawie na pewno doprowadziłoby

kim rząd powinien był podjąć kroki w celu ograniczenia takiego

to do znacznego spadku cen domów.

waż jednak sam o mówienie nic nie kosztuje, nie ma powodu,

centowanie kredytów hipotecznych wróciło do norm alnego

123

Z a g r o ^ ie : niekontrolowana bańka spekulacyjna na rynku nieruchomości

bardzo mocno poszkodowana. Każdego roku ponad 8 milionów Celowe niszczenie bogactwa wartego wiele bilionów dola­ rów może wydawać się perwersyjnym rozwiązaniem. Pamiętać należy jednak o szerszym kontekście. Jeżeli bowiem m am y rze­ czywiście do czynienia z aprecjację cen nieruchomości (nie do utrzymania na dłuższą metę), wówczas pytanie brzmi nie czy, tylko kiedy ceny dom ów zaczną spadać. Bogactwa zgromadzo­ nego w nieruchomościach w rzeczywistości nie ma. To bogactwo jest czystą iluzją. Dla gospodarki i dziesiątków m ilionów właścicieli dom ów byłoby o wiele lepiej, gdyby spadek cen nieruchom ości nastą­ pił możliwie szybko. Im dłużej pozwoli się bańce spekulacyjnej rosnąć, tym bardziej zwiększa się nadpodaż nieruchom ości i tym więcej zasobów trzeba będzie w końcu przesunąć z sek­ tora budowlanego do innej gałęzi gospodarki. Podobnie ma się rzecz z długiem: dopóki bańce pozwoli się rosnąć, napędzane przez nią zadłużenie (oraz późniejsza fala upadłości) będzie stale się zwiększać. Dlatego też recesja, do jakiej dojdzie już po spadku cen nieruchomości, będzie tym boleśniejsza, im dłużej pozwoli się bańce spekulacyjnej trwać. Również liczba właścicieli domów, którzy będą poszkodo­ wani przez pęknięcie bańki, zwiększa się z każdym kolejnym mie­ siącem utrzymywania się sztucznie zawyżonych cen. Właściciel domu kupionego 15 lat temu jest teraz świadkiem wielokrotnego wzrostu jego wartości. Kiedy bańka pęknie, cena domu spadnie

sztucznie zawyżonych przez bańkę spekulacyjną. Co więcej, dziesiątki milionów Amerykanów z pokolenia po­ wojennego wyżu demograficznego zbliża się obecnie do wieku emerytalnego. Planując swoją przyszłość, osoby te zakładały, że wartość ich dom ów albo się nie zmieni, albo nawet wzrośnie. Dlatego też przyszli emeryci zdecydowali się nie oszczędzać. Decyzja o tym, aby nie oszczędzać pieniędzy na emeryturę, podjęta ze względu na wzrost „bogactwa" stworzonego przez bańkę spekulacyjną na rynku nieruchomości (a jeszcze wcze­ śniej przez podobną bańkę na giełdzie), doprowadzi do tego, że znaczna część populacji będzie zupełnie nieprzygotowana do emerytury. Problem ten pogarsza się z każdym kolejnym miesiącem rozrastania się bańki spekulacyjnej. Rezerwa Federalna powinna podjąć wyzwanie Rezerwa Federalna uznała, że bańki spekulacyjne przychodzą i odchodzą, a bankowi centralnemu nic do tego. Pogląd taki jednak bardzo trudno uzasadnić w obliczu olbrzymich konse­ kwencji powstania, rozrostu i pęknięcia bańki spekulacyjnej. Konsekwencje te są z całą pewnością o wiele poważniejsze niż skutki niewielkich wzrostów poziomu inflacji, która w ostatnich dwudziestu latach stałą się głów nym przedmiotem zaintereso­

o kilkadziesiąt procent. Taka osoba będzie z całą pewnością

wania Rezerwy Federalnej. Decyzja o zignorowaniu bańki spekulacyjnej na rynku nie­

rozczarowana, że nie sprzedała dom u w momencie, kiedy ceny

ruchomości jest w dodatku niespójna w kontekście wcześniej­

osiągnęły najwyższy poziom, ale załamanie rynku nierucho­ mości nie wyrządzi jej poważniejszych szkód. Jednak rodzina, która kupuje dom w szczytowym momencie bańki spekulacyjnej, a potem doświadcza spadku wartości nabytego domu (swojego najważniejszego aktywu finansowego) o jedną trzecią, będzie 124

osób kupuje nowe lub już istniejące dom y - najczęściej po cenach

szych działań Rezerwy Federalnej, gdy władze monetarne uznały stabilność systemu finansowego za jeden ze swoich celów. Takie właśnie uzasadnienie przyjęto w 1987 roku, kiedy to Rezerwa Federalna pom ogła ograniczyć krach na giełdzie. Podobnie też

r usprawiedliwiano udział banku centralnego w interwencji mają­ cej na celu uratowanie funduszu hedgingowego Long Term Capi­ tal Management. Skoro Rezerwa Federalna dostrzega potrzebę działania w celu zapewnienia stabilności systemu finansowego, trudno wskazać uzasadnienie dla bezczynności wobec stano­

bań ka speku lacyjn a na rynku

wiących olbrzymie zagrożenie baniek spekulacyjnych, którym

NIERUCHOMOŚCI A KRYZYS FINANSOWY

pozwala się zdominować gospodarkę. Niestety, wygląda na to, że dopiero pęknięcie bańki spekulacyjnej na rynku nieruchomości i olbrzymie szkody, jakie pociągnie to ze sobą, skłonią polityków i decydentów do przemyślenia tych kwestii.

Głównym czynnikiem obecnego kryzysu finansowego jest bańka marzec 2006

spekulacyjna na rynku nieruchomości. W rezultacie „irracjonal­ nego entuzjazmu" (irrational exuberance'1) otaczającego tę bań­ kę spekulacyjną pojawiła się atmosfera, która sprzyjała bardzo

Więcej na tem at bańki spekulacyjnej na rynku nieruchom ości

agresywnym metodom finansowania i ściągnęła na Wall Street

m ożna przeczytać w następujących tekstach:

oraz na całą gospodarkę amerykańską potężne kłopoty. Co

Baker, D. 2002. The Run-Up in Home Prices: Is It Real oris It A no­

oczywiste, te agresywne metody finansowania napędzały bań­

ther Bubble, Washington, D.C.: Center for Economic and

kę, aż rozrosła się ona do niewyobrażalnych wręcz rozmiarów.

Policy Research, tekst dostępny pod adresem:

W ramach dobrze uregulowanego systemu finansowego cały ten

http://cepr.net/publicati0ns/h0using_2002_08.htm.

proceder nie byłby możliwy.

Baker, D., and D. Rosnick. 2005. Will a Bursting Bubble Trouble

W tym eseju opisuję, w jakich warunkach bańka spekulacyj­

Bernanke? The Evidence fora Housing Bubble, Washington,

na zaczęła się rozwijać. Następnie skupiam się na innowacjach

D.C.: Center for Economic and Policy Research, tekst d o­

finansowych i braku odpowiedniej struktury regulacyjnej. To

stępny pod adresem: http://www.cepr.net/publications/

właśnie dlatego bańka rosła do coraz bardziej niebezpiecznych

h0using_bubble_2005_11.pdf. Shiller, R. 2005. Irrational Exuberance (2nd edition). Princeton,

rozmiarów i w końcu gwałtownie pękła, wywołując niebezpiecz­ ne napięcia w systemie finansowym Stanów Zjednoczonych. W trzeciej części tekstu wskazuję na kluczowe zasady, na jakich

NJ: Princeton University Press

powinien opierać się zreformowany system finansowy. przełożył Michał Penkala 1 Nawiązanie do wypowiedzi Alana Greenspana z 1996 roku i późniejszej książki finansisty Roberta Shillera pod tym właśnie tytułem, [przyp. tłum.]

126

127

Bańka spekulacyjna na rynku nieruchomości a kryzys finansowy --------------

r Geneza bańki spekulacyjnej na rynku nieruchomości

ShiUer opracował serie danych sięgające jeszcze do 1895 roku,

Bańka na amerykańskim rynku nieruchomości pojawiła się i za­ częła rozwijać wraz z bańką spekulacyjną na giełdzie w połowie

z których wynika, że aż do 1995 roku ceny dom ów (w ujęciu re­ alnym) pozostawały w zasadzie na niezmiennym poziomie przez

lat 90. Logika rządząca rozrastaniem się bańki spekulacyjnej

całe 100 lat. Jednak do 2002 roku ceny dom ów (po uwzględnie­

jest bardzo prosta. Osoby, których bogactwo zwiększyło się

niu inflacji) wzrosły o 30 proc. Zważywszy na długą historię sta­

znacząco dzięki niezwykłemu wzrostowi cen akcji, m ogły dzięki

bilności cen dom ów odnotowaną w rządowych statystykach i na

niemu wydawać pieniądze i konsumować. To zaś doprowadziło

jeszcze dłuższą historię stabilnych cen ujętą w seriach danych

do boomu konsumpcyjnego końca lat 90., w efekcie czego sto­

skonstruowanych przez Shillera, jasne staje się, że ceny dom ów

pa oszczędności (jako część rozporządzalnego dochodu) spadła

rosły napędzane bańką spekulacyjną na rynku nieruchomości,

z poziomu prawie 5 proc. w połowie dekady do nieco ponad

nie zaś fundamentami tegoż rynku. Wzrost czynszów (w ujęciu realnym) o niecałe 10 proc.

2 proc. w 2000 roku. Powstałe na giełdzie bogactwo napędzało boom konsump­

powinien stanowić kolejny dowód na potwierdzenie tezy, iż

cyjny i zachęcało ludzi do kupowania większych lub lepszych

gospodarka Stanów Zjednoczonych miała do czynienia z bańką

dom ów - Amerykanie chcieli wydać część swojego bogactwa

na rynku nieruchomości. Gdyby czynniki o charakterze funda­

(powstałego dzięki aprecjacji cen akcji) na nieruchomości. Ten

mentalnym odpowiadały za wzrost cen sprzedawanych domów,

wzrost popytu zaowocował powstaniem bańki spekulacyjnej,

te same czynniki powinny mieć podobny w pływ na w ysokość

ponieważ w krótkiej perspektywie podaż dom ów jest względnie

czynszów. Jednak wzrost czynszów był o wiele mniejszy,

stała. Dlatego też wzrost popytu na nieruchomości powoduje

a w 2002 roku zaczął już w ogóle zanikać.

N.

w pierwszej kolejności wzrost cen. Kiedy więc ceny zaczęły rosnąć w miejscach, gdzie wzrost popytu był największy, dalsza apre­

Druga faza bańki spekulacyjnej

cjacja cen została uwzględniona w oczekiwaniach. Oczekiwania

Wzrost cen zarówno na rynku własnościowym, jak i czynszo­

co do dalszego wzrostu cen nieruchomości doprowadziły do

wym, zaczął wywierać istotny w pływ na stronę podażową. O d

sytuacji, w której osoby decydujące się na zakup domu płaciły za

połowy lat 90. do końca tejże dekady liczba nowo uruchamia­

nie znacznie więcej niż w normalnych warunkach. W ten sposób

nych budów dom ów zaczęła gwałtownie rosnąć. Do 2002 roku

oczekiwania stały się samospełniającą się przepowiednią.

liczba nowych konstrukcji dom ów była prawie 25 proc. większa

Jak wynika z rządowych statystyk, w okresie między 1953

niż średnia liczba nowych konstrukcji w ciągu trzech lat bez­

a 1995 rokiem ceny dom ów (po uwzględnieniu inflacji) pozo­

pośrednio poprzedzających pojawienie się bańki spekulacyjnej

stawały w skali całego kraju na niezmiennym poziomie2. Robert

(1 9 9 3 -1 9 9 5 ). W zrost liczby nowych dom ów w pierwszej kolej­

J D. Baker, The Run-Up in House Prices: Is It Real or Is it Another Bubble, Washington, D.C. 2002, Center for Economic and Policy Research [http://www.cepr.net/index.php/publications/reports/the-run-up-in-home-prices-

ności ujawnił się w postaci nadpodaży dom ów do wynajęcia. Wskaźnik powierzchni niewynajętej (vacancy rate) zwiększył się do niemalże rekordowego poziomu i wynosił ponad 9 proc.

is-it-real-or-is-it-another-bubble/]. 128

129

Bańka spekulacyjna na rynku nieruchomości a kryzys finansowy

w 2002 roku. Dla porównania: w połowie lat dziewięćdziesiątych wskaźnik ten wynosił 7,5 proc. Gdyby bańka spekulacyjna na rynku nieruchomości rozwi­ jała się w U SA według tego sam ego scenariusza, co w Japonii, do jej pęknięcia m usiałoby dojść już w momencie pęknięcia bańki

130

najniższym od 50 lat poziomie, rada Greenspana mogła wydawać się naprawdę dziwna, to należy pamiętać, że nawet przy niskim oprocentowaniu tych kredytów w 2003 roku, osoby chcące kupić dom mogły pozwolić sobie na wzięcie jeszcze większego kredytu

spekulacyjnej na giełdzie w latach 2000-2002. Stało się jednak

hipotecznego o zmiennym oprocentowaniu. Te wyjątkowo niskie stopy procentowe jeszcze bardziej

inaczej: pęknięcie bańki giełdowej pom ogło napędzić bańkę

przyspieszyły wzrost cen domów. Między czwartym kwartałem

spekulacyjną na rynku nieruchomości. Kiedy miliony ludzi utra­

2002 roku a czwartym kwartałem 2006 roku ceny dom ów (w uję­

ciły wiarę w giełdę, rynek nieruchomości zaczął jawić się jako

ciu realnym) wzrosły o dalsze 31,6 proc. Oznacza to, że rosły one

bezpieczna alternatywa dla rynku kapitałowego i wiele osób

w rocznym tempie 7,1 proc. Wzrost ten doprowadził do dalszego

zdecydowało się zainwestować właśnie w ten sektor.

zwiększenia się liczby nowych budów. Liczba nowych konstrukcji

Co więcej, okazało się, że amerykańska gospodarka ma spo­

osiągnęła szczytowy poziom w 2005 roku i wyniosła wówczas

re problemy z ożywieniem gospodarczym po recesji roku 2001.

2 070 000. Był to wynik o ponad 50 proc. wyższy niż średnia licz­

Przez cały 2002 rok i do połow y 2003 roku liczba miejsc pracy

ba nowych budów w latach poprzedzających powstanie bańki.

w amerykańskiej gospodarce cały czas malała. Bardzo wątłe

Wzrost cen nieruchomości przyniósł ze sobą również łatwe do

ożywienie gospodarcze skłoniło Rezerwę Federalną do dalszego

przewidzenia efekty w zakresie stopy oszczędności i konsumpcji.

cięcia stóp procentowych. Latem 2003 roku amerykańska stopa

W okresie tym konsumpcja zwiększyła się gwałtownie, stopa

podstawowa (Federal Funds Rate) znalazła się na najniższym od 50 lat poziomie i wynosiła 1 proc. Oprocentowanie kredytów

oszczędności spadła zaś w latach 2005-2007 poniżej 1 procenta. Co oczywiste, bańka spekulacyjna na rynku nierucho­

hipotecznych zaczęło zmieniać się podobnie jak stopa podsta­

mości zaczęła w końcu pękać w 2007 roku - boom budowlany

wowa i znacząco spadło. Latem 2003 roku średnie oprocentowa­

doprowadził do tak dużej nadpodaży, że ceny nie m ogły dłużej

nie trzydziestoletniego kredytu hipotecznego oprocentowanego

pozostać na tak bardzo zawyżonym poziomie. W 2006 roku

według stałej stopy procentowej spadło do 5,25 proc., co było

rekordowo wysoki poziom wskaźnika powierzchni niewynajętej

najniższym wynikiem od 50 lat.

doprowadził do tego, że niewynajęte nieruchomości czynszowe

Aby jeszcze bardziej napędzić rozwój bańki spekulacyjnej,

zaczęto zamieniać na nieruchomości własnościowe. Do końca

szef Rezerwy Federalnej Alan Greenspan zasugerował, że być

czwartego kwartału 2006 roku wskaźnik wolnej powierzchni

może osoby decydujące się na zakup domu zupełnie niepotrzebnie

nieruchomości własnościowych był o prawie 50 proc. wyższy

marnują pieniądze na kredyty hipoteczne o stałym oprocentowa­

niż przy poprzednim szczycie. Do połow y 2007 roku ceny do­

niu, zamiast których m ogłyby zdecydować się na kredyty o zmien­ nym oprocentowaniu. Choć w momencie, kiedy oprocentowanie

mów w skali kraju osiągnęły najwyższą wartość, po czym zaczęły

kredytów hipotecznych o stałym oprocentowaniu znalazło się na

jesienią 2007 roku i trwał przez cały 2008 rok.

spadać. Proces gwałtownego spadku cen dom ów przyspieszył

Bańka spekulacyjna na rynku nieruchomości a kryzys finansowy

r Rozrastanie się bańki spekulacyjnej było samonapędzają-

przyznawania kredytów stawały się coraz mniej restrykcyjne.

cym się mechanizmem, tak samo, jak potem dynamika pękającej

Kiedy w 2006 i 2007 roku wskaźniki niewypłacalności (default

bańki. Wraz ze spadkiem cen nieruchomości coraz większa liczba

rates) zaczęły gwałtownie rosnąć, banki zaostrzyły kryteria przyznawania kredytów i zaczęły wym agać od klientów więk­

właścicieli dom ów musi liczyć się z perspektywą przejęcia ich dom ów przez banki. W zrost liczby osób zagrożonych utratą dom u jest po części procesem przymusowym, po części zaś do­

szych wkładów własnych. Kryteria przyznawania kredytów zo­

browolnym. Do przymusowych przejęć nieruchomości dochodzi

nieruchomości spadały najszybciej. W sytuacji, kiedy instytucje

stały zaostrzone najbardziej w tych regionach kraju, gdzie ceny

wówczas, gdy osoby, które chciałyby zachować zakupiony dom,

kredytowe wym agały od potencjalnych kredytobiorców wkładu

nie są w stanie zaciągnąć kredytu (którego zabezpieczeniem był­

własnego w wysokości 20 lub nawet 25 proc., wielu chętnych do

by dom) w celu spłaty comiesięcznych rat kredytu hipotecznego.

zakupu domu zostało wykluczonych z rynku. Tak wysokie progi

Spadek cen dom ów powoduje utratę kapitału zgromadzonego w nieruchomości, co eliminuje taką opcję.

nie tylko wykluczyły z rynku osoby kupujące pierwszy dom, ale

Do dobrowolnych przejęć nieruchomości dochodzi w sy­

domów nie byłoby w stanie wnieść tak dużego wkładu w ła­

tuacji, kiedy ludzie zdają sobie sprawę, że zadłużenie przekracza

snego, a to ze względu na spadek wartości należących do nich

doprowadziły również do sytuacji, w której wielu właścicieli

wartość domu i uznają, iż spłata kredytu hipotecznego nie była­

nieruchomości, który to spadek pozbawił ich zgromadzonego

by dobrym rozwiązaniem. W takich przypadkach, gdzie dom ma znacznie mniejszą wartość niż niespłacony dług hipoteczny, wła­

w domach kapitału. Do końca 2007 roku ceny domów (w ujęciu realnym) spadły

ściciel nieruchomości może po prostu zdecydować się na niespła-

o 15 proc. w stosunku do poziomu, na jakim znalazły się u szczy­

canie długu i w ten sposób zaoszczędzić setki tysięcy dolarów.

tu bańki spekulacyjnej3. Ceny dom ów w regionach, gdzie ceny

Niezależnie jednak od przyczyn, przejęcia nieruchomości

nieruchomości były najbardziej przewartościowane (głównie

przez banki prowadzą do zwiększenia liczby dom ów na rynku.

wzdłuż wybrzeży), spadły w tym czasie o ponad 20 proc. Co

W pierwszym kwartale 2008 roku liczba przejęć zwiększyła się

więcej, tempo spadku cen zaczęło rosnąć: na początku 2008 roku

do poziomu 2,8 milionów rocznie (dane firmy RealtyTrac), co

ceny dom ów w miastach ulokowanych na dwóch wybrzeżach

oznacza, że przejęcia nieruchomości odpowiadały w pierwszym

spadały w tempie 30 proc. rocznie4 . Dynamika spadku cen, jaką

kwartale 2008 roku 60 proc. sprzedaży istniejących domów. Na tych terenach, gdzie spadek cen był największy, liczba przejęć dom ów była wyższa niż liczba sprzedanych istniejących domów. W efekcie - wymuszając kolejne fale przejęć nieruchomości - niższe ceny powodują wzrost podaży domów. Podobną dynamikę zaobserwować można po stronie popy­ towej. W okresie rozrastania się bańki spekulacyjnej standardy

132

3Dane na podstawie Case-Shiller U.S. National Home Price Index, dostępne na stronie [http://www2 .standardandpoors.com/portal/site/sp/en/us/page.article/ 0,0,0,0,1148433018483.11^1]. 4 Stwierdzenie to opiera się na porównaniu danych ze stycznia 2008 roku z danymi z października 2007 roku z Case-Shiller 20 City Indexes, dostępne na stronie internetowej [http://www2.standardandpoors.com/portal/site/sp/en/us/ page.article/o,o,o,0,1145923002722. html].

133

Bańka spekulacyjna na rynku nieruchomości a kryzys finansowy

wyczytać można z indeksu Case-Shiller, sugeruje, że w porówna­ niu ze szczytowym m omentem bańki spekulacyjnej w 2007 roku

nych typu subprime. Kredyty hipoteczne subprime to pożyczki

ceny dom ów (w ujęciu realnym) spadnę do końca 2008 roku o 30

dyty hipoteczne przyznawano osobom chcącym kupić dom,

udzielane osobom ze słabą historią kredytową. Tego typu kre­

proc. To zaś oznacza utratę 7 bilionów dolarów „bogactwa" w y­

Które w przeszłości nie były w stanie spłacić jakiegoś kredytu

generowanego przez bańkę spekulacyjną - mniej więcej 100 000

albo często pozostawały bez pracy5. Oprocentowanie pożyczek

dolarów w przeliczeniu na jednego właściciela domu. Utracone

typu subprime było w okresie narastania bańki spekulacyjnej

w ten sposób bogactwo to odpowiednik prawie 50 proc. amery­

wyższe przeważnie o dwa do czterech punktów procentowych

kańskiego PKB. Nie jest możliwe, aby gospodarka mogła utracić tak duże bogactwo bez poważnego kryzysu finansowego. Ekscesy, do jakich doprow adziła bańka

n iż

oprocentowanie kredytów typu prime, czyli pożyczek udzie­

lanych osobom z solidną historią kredytową. Rynek kredytów hipotecznych typu subprime przeżywał w tym czasie istny boom. W 2002 roku pożyczki subprime sta­

Podczas gdy ceny nieruchomości cały czas rosły - w sposób

nowiły 9 proc. rynku kredytów hipotecznych, w 2005 roku zaś

nieuzasadniony fundamentami - sektor finansowy opracowy­

już 25 proc. Wraz z ekspansją rynku kredytów subprime pojawił

wał coraz to bardziej w ym yślne i skomplikowane innowacje

się też boom na rynku pośrednich kredytów hipotecznych - tzw.

finansowe wspierające ten rozwój. Kluczowym elementem ca­ łego procesu jest rozwój sektora niestandardowych kredytów

Alt-A mortgages. Pożyczki te przyznawane były osobom kupu­ jącym domy, których historia kredytowa była średnia (lepsza niż

hipotecznych. Zanim boom na rynku nieruchomości na dobre

subprime, ale gorsza niż prime) lub też które nie przedstawiły

się zaczął (w połowie lat 90.), większość kredytów hipotecz­

pełnej dokumentacji dotyczącej dochodu i aktywów. Kredyty Alt-A były w wielu przypadkach jeszcze gorszej ja­

nych stanowiły kredyty o stałej stopie oprocentowania. Jednak w okresie największego boomu kredyty hipoteczne o zmiennej

kości niż pożyczki subprime. Wiele (być może nawet większość)

stopie oprocentowania zaczęły zwiększać swój udział w rynku.

tego typu kredytów udzielanych była w celu dokonania zakupu

W latach 2 0 0 4 -2 0 0 6 udział ten był największy i wynosił 35

nieruchomości inwestycyjnych6. Co więcej, kredyty Alt-A były

proc. Tego typu kredyty hipoteczne nie tylko nie dawały ta­ kiego bezpieczeństwa, jakie dają kredyty hipoteczne o stałym oprocentowaniu, ale, co gorsza, bardzo często udzielano je z tzw. teaserrate- bardzo niskim oprocentowaniem (poniżej poziomu rynkowego), które jednak po dwóch latach zwiększało się auto­ matycznie (nawet wówczas, gdy stopy procentowe pozostawały na niezmienionym poziomie). Tego typu kredyty hipoteczne znane jako „2-28 mortgages" stały się szczególnie popularne w segmencie kredytów hipotecz­

5 W okresie tym wiele osób z o wiele lepszą historią kredytową również otrzymało kredyty hipoteczne typu subprime. W sektorze kredytów bankowych od dawna mamy do czynienia z dyskryminacją - Afroamerykanie i Latynosi albo otrzymują wyżej oprocentowane kredyty hipoteczne, albo też odmawia im się przyznania kredytu. 6Trudno jednoznacznie stwierdzić, jaka część pożyczek Alt-A przeznaczona została na nieruchomości inwestycyjne. Nabywcy bardzo często twierdzili, że ich zamiarem jest mieszkanie w nabywanym budynku, nawet jeśli nie było to praw­ dą. Oprocentowanie kredytów jest przeważnie niższe w przypadku nieruchomości zajmowanych przez właściciela.

135

Bańka spekulacyjna na rynku nieruchom ości a kryzys finansowy

powszechnie udzielane przy niepełnej dokumentacji, przez co zyskały sobie reputację „liar loans”. Kredyty typu Alt-A miały bardzo często wysoki współczynnik kredytu do wartości - ku­ pujący dom y pożyczali w zasadzie pełną równowartość kupo­

Gwałtowna ekspansja kredytów wysokiego ryzyka była mozliu/, dzieki temu, że w całym systemie obejmującym sprzedaż |IW®

*

■

I

•

1

£ •

I

I

*

domów i finansowanie zakupów nieruchomości znalazło się

wanej nieruchomości, a w niektórych przypadkach zaciągnięty

wiele błędnych bodźców i zachęt. Pierwszym obszarem, w któ­

kredyt o kilka punktów przekraczał cenę zakupu domu. Ponadto

rym złe bodźce są najbardziej ewidentne, jest proces wyceny.

spora część kredytów hipotecznych Alt-A udzielonych w latach

Zazwyczaj eksperci dokonujący wyceny funkcjonują jako nie­

2005-2007 to albo pożyczki 10 (interest-only), albo też kredyty

zależni wykonawcy. Wynajmowani są przez banki lub też inne

typu option-ARM, które przynajmniej do momentu ponowne­

instytucje udzielające kredytów hipotecznych w celu dokona­

go ustalenia oprocentowania (którego termin wyznaczany był

nia indywidualnej wyceny. W okresie przed powstaniem bańki

przeważnie na pięć lat po udzieleniu kredytu) wymagają od po­

spekulacyjnej bankom zależało na wynajęciu jak najbardziej

życzkobiorcy jedynie spłaty odsetek od zaciągniętego kredytu hipotecznego.

uczciwego eksperta, który gwarantowałby, że wycena będzie przeprowadzona poprawnie. W ten sposób bank m ógł mieć

Kredyty typu subprime i Alt-A stanowiły łącznie ponad 40

pewność, że zabezpieczenie kredytu w postaci domu pokryje

proc. wszystkich kredytów hipotecznych udzielanych u szczytu bańki spekulacyjnej. Eksplozja kredytów w kategoriach o tak

wartość udzielanego kredytu. Jednak w okresie rozrastania się bańki na rynku nieruchomo­

w ysokim ryzyku powinna podziałać jako ostrzeżenie dla regu­

ści, kiedy to instytucje finansowe udzielające pożyczek hipotecz­

latorów i inwestorów -ostrzeżenie, że na rynku nieruchomości

nych zarabiały pieniądze na udzielaniu kredytów, nie zaś na ich

dzieje się coś niedobrego. W ystarczy tylko spojrzeć na rynek

trzymaniu, instytucjom takim zależało na tym, aby wyceny były

kredytów subprime: absurdem byłoby wierzyć, że liczba osób

możliwie jak najwyższe. W ten bowiem sposób udzielenie w yso ­

o wiarygodności kredytowej uprawniającej je do otrzymania

kiego kredytu hipotecznego było uzasadnione. Zatem zawyżone

kredytu (nawet w kategorii subprime) podwoiła się pom ię­

wyceny były jak najbardziej pożądane. Takie podejście szybko

dzy 2002 a 2004 rokiem zwłaszcza w obliczu słabego rynku

przyswoili sobie eksperci od wycen - jasne stało się, że przedsta­

pracy i płac rosnących wolniej niż inflacja. Gw ałtow ny rozwój

wienie zbyt niskiej wyceny, która nie uzasadniałaby udzielenia

rynku kredytów typu subprime w okresie bańki spekulacyjnej

kredytu, zniechęciłoby bank do ponownego korzystania z usług

stanowił sam w sobie ostrzeżenie i zapowiedź przyszłych pro­

danego eksperta. To oznaczało, że analitycy dokonujący wycen

blemów na rynku nieruchomości. Niestety, zamiast poważnie

nieruchomości byli zachęcani do zawyżania w ycen7

potraktować tego typu ostrzeżenia, politycy i wielu ekspertów zajmujących się rynkiem nieruchomości uznało rekordowo w y­ soki odsetek obywateli posiadających w łasny dom za powód do świętowania. 136

złe bodźce w całym system ie

7 Istnieje bardzo prosta metoda pozwalająca wyeliminować tego typu de­ moralizujące bodźców. Jeżeli ekspert dokonujący wyceny wybierany jest przez niezależny zarząd, jak ma to zwykle miejsce w przypadku nieruchomości niemiesz­ kalnych, zachęta do opracowywania zawyżonej wyceny jest eliminowana.

137

Bańka spekulacyjna na rynku nieruchomości a kryzys finansowy

Sekurytyzacja na rynku wtórnym wiązała się z szeregiem

nie najwyższej jakości) przez banki zależała od tego, czy będą

jeszcze gorszych i jeszcze bardziej demoralizujących bodź­

one w stanie otrzymać od agencji ratingowych dobrą ocenę.

ców. Była ona kluczowa, ponieważ istnienie rynku wtórnego

I tutaj również ważną rolę odegrały demoralizujące bodźce. Agencje ratingowe otrzymują zapłatę od banków, które w y ­

zachęcało instytucje udzielające kredytów hipotecznych do zatwierdzania pożyczek nawet wówczas, gdy wiadom o było, że osoba zaciągająca kredyt hipoteczny nie spełnia kryteriów i nie

138

stępują z prośbą o ocenę. Nie chcąc stracić konsumentów na rzecz konkurencji, agencje ratingowe miały motywację, aby

będzie w stanie spłacić pożyczki. Instytucja udzielająca kredytu

papierom wartościowym emitowanym przez banki wystawiać

hipotecznego mogła uniknąć związanego z tym ryzyka dzięki możliwości sprzedania tej pożyczki na rynku wtórnym. Dlatego

jak najwyższe oceny. Cały zaś opisany powyżej proces był możliwy dzięki po­

też instytucjom tym zależało na udzieleniu jak największej liczby

jawianiu się wielu nowych i bardziej skomplikowanych instru­

kredytów hipotecznych. W ystarczyło jedynie zadbać o to, aby

mentów finansowych. Dla przykładu: banki zaczęły emitować

- na papierze - kredyt hipoteczny był dostatecznie wysokiej ja­

tzw. collaterized debt obligations (CDOs), które obejmowały

kości, co umożliwiało sprzedanie go na rynku wtórnym. Ponie­

mieszankę papierów wartościowych zabezpieczonych hipoteką

waż zaś instytucje udzielające kredytów hipotecznych doskonale

(MBS) i innych aktywów. Instrumenty typu C D O oferowały za­

orientują się w regułach kwalifikowania kredytów hipotecznych

zwyczaj kilka warstw finansowania, przy czym obligacje wyższej

do ponownej sprzedaży, instytucje te były w stanie zadbać o to,

jakości miały pierwszeństwo przy płatności.

aby ich pożyczki spełniały takie kryteria. Kolejnym etapem były banki, które skupowały i łączyły

miały doświadczenia, na którym m ogłyby się oprzeć, dokonując

Ponieważ były to nowe instrumenty, agencje ratingowe nie

kredyty hipoteczne w papiery wartościowe zabezpieczone hi­

oceny. W pierwszych latach istnienia tego typu instrumentów

poteką (mortgage-backed securities, MBS). Banki te zarabiały

współczynnik niewypłacalności był bardzo niski, jako że rosnące

pieniądze nie na trzymaniu tychże papierów wartościowych,

ceny domów oznaczały, iż większość udzielonych kredytów hipo­

lecz na opłatach związanych z sekurytyzacją. To zaś oznacza, że

tecznych była spłacana. Choć może wydawać się to niebywałe,

podmioty prowadzące proces sekurytyzacji miały motywację

agencje ratingowe dokonujące oceny ryzyka w ogóle nie wzięły

do tego, aby maksymalizować liczbę papierów wartościowych

pod uwagę możliwości, że ceny dom ów mogą spaść. W rezul­

zabezpieczonych hipoteką. Nie zwracano wówczas uwagi na

tacie agencje ratingowe bardzo często dawały bardzo wysokie

faktyczną jakość udzielanych kredytów hipotecznych, które

oceny inwestycyjne instrumentom typu CDO, które w dużym

łączone były w celu stworzenia takich właśnie aktywów, ani na

stopniu składały się z aktywów, które z kolei zabezpieczone były

jakość tworzonych przez banki papierów wartościowych zabez­

kredytami hipotecznymi wysokiego ryzyka.

pieczonych hipoteką. Co oczywiste, możliwość sprzedaży papierów wartościo­

tworzyć strukturyzowane fundusze inwestycyjne (structured

wych zabezpieczanych hipoteką (zawierających wiele kredytów

Investment vehicles, SIVs). Fundusze te działały w zasadzie jako

Na kolejnym etapie Citigroup i inne duże banki zaczęły

139

Bańka spekulacyjna na rynku nieruchomości a kryzys finansowy

niezależne przedsiębiorstwa, których jedynymi aktywami były C DO s. Następnie banki sprzedawały udziały w tych funduszach i/lub ich obligacje, przez co pasywa strukturyzowanych funduszy nie były odnotowywane w bilansach banków. Była to kolejna

Co więcej, jako że emitowanie tych swapów pozostaje w zasadzie naregulowane, banki stosowały bardzo dużą dźwignię przy ich emisji- Kwota nominalna emitowanych swapów mogła przekra­ czać kapitał banku ponadstokrotnie.

warstwa skomplikowanej sieci finansów, która w rzeczywisto­

U podstaw całej tej struktury i rządzącej nią logiki leżał

ści umożliwiła ukrycie ryzyka akumulującego się w systemie finansowym.

system zachęt i bodźców pobudzających do osiągania krótko­ terminowego zysku często kosztem wypracowywania zysku

Jeszcze jednym godnym odnotow ania aspektem fali spe­

w dłuższym horyzoncie czasowym czy nawet przetrwania sam e­

kulacji finansowych, stanowiącej podstawę obecnego kryzysu,

go przedsiębiorstwa. Kadra dyrektorska w sektorze finansowym

jest wręcz niebyw ały niekontrolowany rozwój instrumentów

otrzymuje wynagrodzenia bardzo często w postaci nagród i pre­

pochodnych typu C D S (credit default swaps, C DS) przypada­

mii, których w ysokość uzależniona jest od wypracowania okre­

jący na okres rozrostu bańki na rynku nieruchomości. Swapy

ślonego zysku, lub też w postaci opcji na akcje, których wartość

kredytowe są formą em itow anego przez większe banki ubez­

opiera się na wypracowywanych krótkoterminowych zyskach. To

pieczenia na wypadek od m o w y spłaty obligacji. Dla pożycz­

samo dotyczy w zasadzie funduszy hedgingowych, których m e­

kodawców stanowią one formę zabezpieczenia przeciwko

nedżerowie otrzymują przeważnie 20 proc. wypracowywanych

ryzyku związanemu z odm ow ą spłaty na aktywach wątpliwej

zysków. Jeżeli koszt zysków funduszu hedgingowego w bieżącym

pochodnych

roku będzie stratą w kolejnym roku, dla menedżera nie stanowi

typu C D S pozwoliło sprzedawać obligacje na łatwiejszych warunkach wielu mniejszym firm om oraz rządom stanow ym

to problemu: nie partycypuje on bowiem w stratach. Taka struktura wynagrodzeń nie stanowi dla menedżerów

i sam orządom , ponieważ zaciągany w ten sposób kredyt był

zachęty do planowania w dłuższym horyzoncie czasowym

jakości.

Upowszechnianie

się

instrum entów

zabezpieczony przez banki emitujące swapy na tych obliga­

i dbania o firmę w dalszej perspektywie, skłania natomiast

cjach. Swapy kredytowe były również emitowane jako zabez­

do wszelakich ryzykownych zachowań. Największym źródłem

pieczenia aktyw ów zabezpieczonych hipoteką (M B S) i wielu

dochodów stały się bardzo wysokie opłaty, nawet wówczas,

różnych instrum entów pochodnych, co um ożliwiło sprzedaż

kiedy sprzedawane aktywa miały przynieść straty. Tak było

wątpliwej jakości aktywów.

z pewnością w przypadku ubezpieczania wątpliwej jakości

O

ile jednak instrumenty pochodne typu C D S zaczęły

powstawać pod koniec lat 90., to szczytowy okres bańki na

kredytów hipotecznych typu subprime i Alt-A, jak również w przypadku sprzedaży instrumentów pochodnych typu CDS.

rynku nieruchomości był również m omentem istnego boomu swapów. Bank Rozrachunków Międzynarodowych szacował, że wartość nominalna (notional value) swapów kredytowych wynosiła w czerwcu 2007 roku ponad 45 bilionów dolarów8. 140

8 Bank of International Settlements, Triennial andsemi-annual surveys on posi­ tions inglobalover-the-counterderivatives marketsas ofthe endofjune, 2007. Table A dostępna pod adresem http://www.bis.org/publ/otc_hyo7ii.pdf?noframes=i].

141

Bańka spekulacyjna na rynku nieruchomości a kryzys finansowy

W obu przypadkach aktywa bazowe były bardzo ryzykowne i łatwo m ogły doprowadzić do olbrzymich strat. Jednak

łatami pobieranymi za transakcje, które w ostateczności dowadziły instytucje te do olbrzymich strat. W ypracowywane

opłaty za emitowanie i łączenie kredytów hipotecznych oraz za sprzedaż instrumentów pochodnych typu C D S pozwalały na wypracowanie olbrzymich zysków krótkoterminowych.

wten sposób zyski stanowiły jednakże podstawę dla olbrzymich wynagrodzeń wypłacanych „gwiazdom" sektora finansowego.

W arto w tym miejscu odnotować, że wiele osób z sektora

Bańka na rynku nieruchomości zaczęła pękać, kiedy ceny d o ­

ły własne firmy do bankructwa. Dla przykładu: Angelo Mozela,

mów najpierw osiągnęły szczyt, po czym - w połowie 2006

CEO Countrywide Financial, jednej z największych instytucji finansowych udzielających kredytów hipotecznych typu subpri-

roku - zaczęły spadać. To zaś doprowadziło do nagłego wzrostu współczynnika upadłości, zwłaszcza na rynku kredytów typu

me, zarobił w ciągu minionej dekady kilkaset m ilionów dolarów.

subprime. O ile jednak do największych nadużyć na rynku kre­

Jego firma jest właśnie przejmowana przez Bank of America po

dytów hipotecznych dochodziło w segmencie subprime, o tyle

cenie będącej niewielkim ułamkiem ceny firmy z okresu szczytu bańki na rynku nieruchomości.

początkowy wzrost upadłości w tym właśnie sektorze wyjaśniać

Podobnie wygląda historia Jamesa E. Cayne’a, szefa, który doprowadził bank Bear Stearns do bankructwa. Za swoją pracę

subprime byli segmentem populacji najbardziej podatnym na

otrzymał on kilkaset milionów dolarów. To sam o dotyczy z pew­

z których mogliby czerpać zasoby finansowe, ani rodziny, od

należy tym, że właściciele dom ów kupionych dzięki kredytom załamanie rynku. Nie mieli oni bowiem kont emerytalnych,

nością wielu menedżerów funduszy hedgingowych, którzy otrzy­

której mogliby pożyczyć pieniądze, kiedy odkryli, że nie są

mywali 20 proc. olbrzymich zysków wypracowywanych przez

w stanie dalej spłacać rat zaciągniętego kredytu. W efekcie, kie­

fundusze w „latach tłustych”, a którzy teraz, przy załamaniu

dy ich domy nagle straciły wartość i nie można było zaciągnąć

rynku, bezradnie przyglądają się, jak klienci tychże funduszy

kredytu zabezpieczonego nieruchomością, właściciele dom ów

tracą zainwestowany kapitał. Struktura bodźców, zachęt i wynagrodzeń w połączeniu ze

kupionych dzięki kredytom subprime nie mieli innego wyjścia, jak tylko odmówić ich spłaty.

słabym systemem regulacyjnym zachęca dyrektorów i menedże­

Warto w tym miejscu odnotować, że wiele z pożyczek typu

rów do korzystania z inżynierii finansowej w celu wypracowywa­

subprime, które stały się w 2006 i 2007 roku źródłem proble­ mów, było nie kredytami zaciąganymi w celu dokonania zakupu

nia krótkoterminowych zysków bez względu na długookresowy

142

pęknięcie bańki i krach system u finansow ego

finansowego zarobiło ogromne pieniądze, mimo że doprowadzi­

koszt. Jeszcze w 1996 roku sektor finansowy odpowiadał za nieco

domu, lecz pożyczkami służącymi refinansowaniu domu. Insty­

mniej niż 16 proc. zysków korporacyjnych. Ale już w 2006 roku

tucje udzielające kredytów typu subprime agresywnie (a często

odsetek ten zwiększył się do 30 proc. Nie trzeba dodawać, że

przy tym nieuczciwie) reklamowały osobom o niskich i średnich

spora część tego, co w 2006 roku korporacje finansowe zaksię­

dochodach kredyty hipoteczne jako sposób na pozyskanie dodat­

gow ały jako zyski, było czystą iluzją. O w e „zyski" były jedynie

kowych środków pozwalających opłacić rachunki lub sfinansować

M3

Bańka spekulacyjna na rynku nieruchomości a kryzys finansowy

144

duże zakupy (np. samochód czy remont domu). Na skutek udzie­

lekkomyślny, a ceny nieruchomości zaczęły gwałtownie spadać,

lania tych nowych kredytów subprime rodziny, które dotychczas były bezpieczne, nagle stanęły w obliczu utraty domu.

osoby chętne do nabycia domu znalazły się w zupełnie nowej sytuacji. Banki wymagają teraz dużo większego wkładu własnego

Gwałtowny wzrost współczynnika upadłości na rynku

(20 proc. w tych częściach kraju, gdzie deflacja na rynku nieru­

kredytów subprime spowodował równie gwałtowny spadek

chomości przebiega najszybciej) i oczekują od potencjalnego po­

wartości papierów wartościowych zabezpieczonych hipoteką

życzkobiorcy pełnej dokumentacji dochodu i informacji na temat

(MBS), na które w znacznym stopniu składały się pożyczki typu

aktywów. W Ameryce są miliony ludzi, którzy jeszcze w 2006

subprime. Na wartości nagle straciły również różne instrumenty

roku kwalifikowałyby się do otrzymania kredytu hipotecznego,

pochodne, które w całości lub w części opierały się na papierach

a którzy przy obecnych standardach nie są w stanie zaciągnąć

wartościowych zabezpieczonych hipoteką (zawierających spory

pożyczki. W rezultacie liczba potencjalnych nabywców dom ów

komponent w postaci kredytów typu subprime). Narażenie tak

gwałtownie zmniejszyła się przez dwa ostanie lata.

wielu instrumentów i instytucji wystawionych na poważne ryzy­

Nieustanny napływ domów, które banki próbują sprze­

ko (w postaci rynku kredytów subprime) doprowadziło do zjawi­

dać, połączony z gw ałtow nym spadkiem popytu, prowadzi do

ska tzw. credit squeeze, które ogarnęło rynki finansowe od zimy

ostrego i nagłego załamania cen nieruchomości na wielu ryn­

2007 roku. Inwestorzy utracili zaufanie i wiarę w bezpieczeństwo

kach. W pierwszym kwartale 2008 roku ceny dom ów spadały

szeregu aktywów i instytucji. Nie było bowiem możliwe określe­

w rocznym tempie 20 proc. w Case-Shiller 20 City Index. W tych

nie, jak silna była ich ekspozycja na złe kredyty hipoteczne.

częściach kraju, gdzie deflacja na rynku nieruchomości przebie­

Załamanie rynku finansowego odbiło się także w istotny

gała najszybciej (Las Vegas, Los Angeles, Phoenix), roczna stopa

sposób na rynku nieruchomości. Zacznijmy od strony podażo-

spadku cen wynosiła 30 proc. Szanse na rychły koniec spadków

wej. Fala przejęć dom ów przez banki spowodowała, że olbrzy­

cen domów na tych rynkach są bardzo niewielkie. Jednak przy

mia ich ilość została wystawiona na sprzedaż. Banki są bowiem

takim tempie spadku cen należy oczekiwać, że większa część

zdeterminowane, aby możliwie najszybciej sprzedać przejęte

wzrostu cen (spowodowanego bańką na rynku nieruchomości)

nieruchomości. W wielu częściach kraju, gdzie spadek cen był

powinna zostać zniwelowana do końca roku.

największy, liczba przejęć była na tak wysokim poziomie, że

Chociaż gwałtowne pęknięcie bańki spekulacyjnej jest

w zasadzie odpowiadała ona liczbie sprzedanych domów jesienią

z wielu powodów bardzo pożądane, z całą pewnością będzie mu

2007 roku i zimą 2008 roku.

towarzyszyć dalsze zawirowanie na rynku finansowym. Banki na

Jeżeli zaś chodzi o stronę popytową, to odnotować należy,

całym świecie zredukowały wartość aktywów o ponad 200 mi­

że napięcia na rynkach finansowych spow odow ały osłabienie

liardów dolarów (tzw. odpisy) w związku z załamaniem na rynku

popytu. Banki są obecnie zdecydowanie mniej skłonne udzielać

nieruchomości. Łączny spadek wartości aktywów może wynieść

kredytów niż jeszcze dwa lata temu. Teraz kiedy banki zaczynają

prawie 1 bilion dolarów. Dalsze odpisy uderzą w rynek i prawie na

sobie zdawać sprawę, że kredyty przyznawano w sposób bardzo

pewno spowodują, że wiele banków okaże się niewypłacalnych.

145

Bańka spekulacyjna na rynku nieruchomości a kryzys finansowy

Pod presją znajdą się również Fannie Mae i Freddie Mac, dwie

chęty do nadużyć. Zdumiewające jest również to, że w epoce po

korporacje sponsorowane przez rząd, a stanowiące kręgosłup wtórnego rynku kredytów hipotecznych. Załamanie na rynku

upadku Enronu pozwolono bankom na ukrywanie - za pomocą strukturyzowanych funduszy inwestycyjnych - zadłużenia poza

nieruchomości połączone z upadkiem instytucji finansowych

bilansem.

z dużą ekspozycją w sektorze nieruchomości zdecydowanie po­

Na szczeblu stanowym i federalnym istnieje wiele agencji

głębi recesję, która z kolei jeszcze bardziej wzmocni problemy

regulacyjnych, które m ogły przystąpić do interwencji i ograni­

w sektorze finansowym.

czyć przynajmniej część tych nadużyć. Anemiczność działań

Brak regulacji

jednak to właśnie Rezerwa Federalna ponosi największą winę

Łatwo jest opowiadać tę historię z dzisiejszej perspektywy. N a ­

za nadużycia na rynkach kredytowych, które pozwoliły bańce

leży jednak pamiętać, że w czasie rozrastania się bańki na rynku

spekulacyjnej urosnąć do olbrzymich rozmiarów.

agencji regulacyjnych nie najlepiej o nich świadczy. Niemniej

146

nieruchomości każdy, kto zadał sobie trud, aby przyjrzeć się

Rezerwa Federalna dysponuje wieloma narzędziami, który­

sytuacji na rynku dom ów i w sektorze finansowym, m ógł łatwo

mi mogła położyć kres nadużyciom na rynku kredytów hipotecz­

dostrzec największe nadużycia, do jakich dochodziło przy emisji,

nych. Gdyby Rezerwa Federalna zdecydowała się na wprowa­

sekurytyzacji i przepakowaniu papierów wartościowych zabez­

dzenie regulacji ograniczających największe nadużycia, w pływ

pieczonych hipoteką. Eksplozja rynku kredytów typu subprime

tych ograniczeń prawnych nawet na instytucje niepodlegające

sama w sobie powinna stanowić dzwonek ostrzegawczy zwraca­

kontroli banku centralnego byłby olbrzymi. Gdyby Rezerwa

jący uwagę na problemy na rynku kredytów hipotecznych. Udział

Federalna wprowadziła przepisy regulujące w rozsądny sposób

pożyczek typu subprime w całym rynku kredytów hipotecznych

zasady udzielania kredytów hipotecznych (tak jak w końcu uczy­

zwiększył się z nieco poniżej 9 proc. w 2003 roku do ponad 20

niła w grudniu 2007 roku), pojawiłaby się presja na inne organy

proc. w 2005 roku. Tak gw ałtow ny przyrost w okresie, kiedy

regulacyjne, aby te również wprowadziły podobne regulacje

gospodarka doświadczała bardzo niskiego wzrostu zatrudnienia

obowiązujące instytucje znajdujące się pod ich jurysdykcją. Co

i stagnacji płac, powinien stanowić powód do zastanowienia

istotniejsze, Rezerwa Federalna mogła wyznaczyć standardy,

i działania dla władz regulacyjnych.

które zwróciłyby uwagę podmiotów działających na wtórnym

Wiele innych kwestii powinno zwrócić uwagę Rezerwy Fe­

rynku na nadużycia, jakich dopuszczali się liczni kredytodaw­

deralnej i innych organów regulacyjnych. Presja na ekspertów

cy. Dzięki temu instytucje udzielające kredytów hipotecznych

dokonujących wyceny domów, aby dokonywać przewartościo­

dopuszczające się największych nadużyć miałyby problemy

wanych wycen, była faktem powszechnie znanym. Zdawano

z odsprzedawaniem swoich pożyczek na rynku wtórnym.

sobie również sprawę, że banki płacą agencjom ratingowym

Największym błędem Rezerwy Federalnej było jednak

za ocenę obligacji. Ten fakt również powinien w yw ołać reakcję

dopuszczenie do bańki na rynku nieruchomości. Jej powstanie

organów regulacyjnych. Sytuacja ta stwarzała bardzo silne za­

stworzyło klimat, w którym nadużycia finansowe m ogły trwać 147

r Robert Brenner niezauważone przez wiele lat. Dopóki ceny dom ów rosły, inży­ nieria finansowa nie stanowiła zagrożenia. Dopiero kiedy ceny zaczęły spadać, zbyt duże zadłużenie zakumulowane w okresie rozrastania się bańki stało się groźne. W okresie wzrostu cen akcji i bańki na giełdzie oraz w okre­

nowy boom czy NOWA BAŃKA?1

sie bańki na rynku nieruchomości Rezerwa Federalna uznała, że bańki finansowe są naturalnym zjawiskiem, czym ś takim jak po­ goda, i że nie sposób im zapobiec. W rzeczywistości zaś bańki

Trajektoria gospodarki amerykańskiej

finansowe mogą być neutralizowane. Nie ma chyba ważniejszego

Na początku 2002 roku Alan Greenspan oświadczył, że zbliża

zadania dla Rezerwy Federalnej i dla wszystkich banków central­

się kres amerykańskiej recesji, która rozpoczęła się rok wcze­

nych niż zapobieganie niebezpiecznemu rozrastaniu się bańki.

śniej. Już na jesieni Fed musiał się wycofać z tych prognoz

Stany Zjednoczony i globalna gospodarka płacą teraz olbrzymią

i przyznać, że gospodarka nadal ma kłopoty i istnieje ryzyko

cenę za to, że Greenspan nie wywiązał się ze swojego zadania.

deflacji. W czerwcu 2003 Greenspan wciąż utrzymywał, że „zrównoważony wzrost gospodarczy dopiero ma nastąpić".

maj 2008

O d tej pory ekonomiści z W all Street głosili, jeszcze mniej ostrożnie, że po kilku zaburzeniach, które dało się przypisać

przełożył Michał Penkala

„szokom zewnętrznym " - atakowi z 11 września, skandalom korporacyjnym i atakowi na Irak - gospodarka wreszcie przy­ spiesza. Wskazując na realia w postaci szybszego wzrostu PKB w drugim półroczu 2003 roku i na znaczący wzrost zysków, zapewniają nas oni, że nastąpił now y boom. Rodzi się więc pytanie, zwłaszcza w obliczu zbliżających się w yborów prezy­ denckich, jaki jest rzeczywisty stan amerykańskiej gospodarki? Co było przyczyną spowolnienia? Co jest m otorem napędo­ w ym obecnego przyspieszenia gospodarczego i czy jest ono trw ałe? Czy gospodarka w yrw ała się wreszcie z długoterm i-

’ Autor dziękuje Aaronowi Brennerowi i Tomowi Mertesowi za dużą pomóc w kwestiach merytorycznych i stylistycznych. Jestem również wdzięczny Andrew Glynowi za dane na temat zapasów Niemiec i Japonii oraz Deanowi Bakerowi za bardzo przydatne porady dotyczące źródeł danych.

148

149

Now y boom czy nowa bańka ?

r nowej dekoniunktury, która oznaczała coraz gorsze wyniki

, K O N IEC B O O M U

globalne w kolejnych dziesięcioleciach po 1973 roku? Jakie są perspektywy na przyszłość?

Recesja zakończyła dziesięcioletnią ekspansję, która zaczęła się

W połowie lata 2000 roku na am erykańskim rynku kapitałow ym rozpoczęła się gw ałtow na zniżka, a główne

w roku 1991.ale Przede wszystkim rozpoczęte w 1995 roku pię­ cioletnie przyspieszenie gospodarcze. Ten boom narobił i nadal

koła napędowe gospodarki nagle straciły parę i na początku

robi wiele szumu w mediach, zwłaszcza jako scena rzekomego cudu wzrostu produktywności3. W rzeczywistości nie przerwał on długoterminowej dekoniunktury, która dotyka światową

2001 roku gospodarka wpadła w recesję2. W szystkie poprzed­ nie cykliczne dekoniunktury powojenne były spowodowane zaostrzeniem polityki pieniężnej przez Rezerwę Federalną M iało to na celu opanow anie inflacji i schłodzenie gospodarki przez obniżenie popytu konsum pcyjnego i w dalszej konse­

\

gospodarkę od roku 1973- Przede wszystkim w USA, ale także w Japonii i Niemczech, stopy zysków w całym sektorze prywat­ nym gospodarki nie zdołały powrócić do poprzednich poziomów.

kwencji w ydatków na inwestycje. Tym razem Fed drastycznie

Stopy dla cyklu biznesowego lat 90. nie przekroczyły poziomów

ułatwił pozyskiwanie kredytu, a jednak dwie ściśle powiązane siły pociągnęły gospodarkę na dno. Pierwszą z nich był zwięk­

z lat 70. i 80., a te były oczywiście grubo poniżej długiego po­ wojennego boomu przypadającego na okres między końcem

szający się nadmiar m ocy produkcyjnych, zwłaszcza w sekto­

lat 40. a końcem lat 60. W związku z tym w latach 90. wyniki

rze w ytw órczym , co prowadziło do obniżenia cen i gorszego w ykorzystania m ocy produkcyjnych, a więc do obniżenia rentowności, to zaś z kolei do zmniejszenia zatrudnienia, cięć inwestycji i dławienia wzrostu wynagrodzeń. Drugą był spadek cen akcji, zwłaszcza w sektorze zaawansowanej tech­ niki, który odwrócił całkowicie „efekt bogactwa", utrudniając firm om uzyskanie pieniędzy przez emisję akcji czy zaciągania kredytów bankowych, a gospodarstw om d om ow ym - poży­ czanie pod zastaw akcji.

2 The National Bureau of Economic Research ogłosiło, że recesja rozpoczę­ ła się w lutym 2001 i zakończyła w listopadzie 2001 roku. W niniejszym tekście używam terminu „recesja" tylko w sensie formalnym używanym przez NBER. W innych wypadkach mówię o spowolnieniu, gdy mam na myśli osłabienie go­ spodarcze wywołane przez wydarzenia w drugiej połowie roku 2000 i trwające przynajmniej do połowy roku 2003.

150

3 Typowym tego przykładem jest tekst Josepha Stiglitza, The Roaring Nine­ ties, „The Atlantic Monthly”, październik 2002. Mimo że sam przypisuje sobie rolę krytyka gospodarki opartej na bańce, ten podziwiany laureat Nagrody Nobla jest w istocie typowym przykładem trybiku w machinie reklamowej Wall Street, po­ nieważ ignoruje liczby. Jako przewodniczący Rady Doradców Ekonomicznych przy prezydencie Stanów Zjednoczonych [Stiglitz pełnił tę funkcję w latach 1993-1997 - przyp. red.] powinien mieć dobry dostęp do podstawowych rządowych danych o gospodarce. Stwierdza jednak bzdurnie, że „największy boom lat 90." był „okre­ sem bezprecedensowego wzrostu" „z poziomem produktywności przekraczającym nawet boom po II wojnie światowej”.W rzeczywistości, jeśli weźmiemy pod uwa­ gę podstawowe zmienne ekonomiczne, wyniki ekonomiczne w połowie dekady 1995-2000 były słabsze niż w całym ćwierćwieczu 1948-73. Średnie roczne tempo wzrostu produktywności pracy w gospodarce pozarolniczej w latach 1995-2000 wynosiło 2,5 proc., czyli znacznie mniej niż w latach 1948-73, kiedy było równe 2,9 proc. Por. Multifactor Productivity Trends, 2001, „BLS News”, 8 kwietnia 2003, s. 6, tabela B (dostępne na stronie internetowej amerykańskiego Bureau of Labor Statistics: www.bls.gov). Zob. także Robert Brenner, The Boom and the Bubble, Londyn 2002, s. 221, Tabela 9.1.

151

Now y boom czynowa bańka? \

ekonomiczne zaawansowanych gospodarek kapitalistycznych liczonych razem (G7) nie były lepsze w kategoriach standardo­ wych wskaźników makroekonomicznych od wyników z lat 80.

wzrost rentowności produkcji przyniósł sam z siebie dosyć duże zwiększenie rentowności gospodarki sektora prywatnego jako

a te były z kolei gorsze od wyników z lat 70. Nawet te ostatnie nie m ogły się mierzyć z czasami prosperity lat 50. i 60.4.

proc. w czasie tego dziesięciolecia i odzyskując poziom z roku 1973.

Przyczyną obniżenia rentowności sektora prywatnego i prze­ szkodą dla jakiegokolwiek dłuższego rozkwitu ekonomicznego

spieszać od mniej więcej 1993 roku, przejawiając - przynajmniej pozornie - większą dynamikę niż przez wiele wcześniejszych lat.

było utrzymywanie się długoterminowego i międzynarodowego - to znaczy systemowego - problemu nadprodukcji w sektorze

nie przestały być tak obiecujące ze względu na stan gospodarki

wytwórczym. Znalazło to wyraz w głębokim spadku i tak już

światowej jako całości. Przywrócenie rentowności opierało się

zmniejszonej rentowności produkcji zarówno w Niemczech, jak

nie tylko na dewaluacji dolara, ale także na utrzymującym się

i Japonii w latach 90., a także w niemożności utrzymania im­

prawie dekadę niemal zerowym realnym wzroście wynagrodzeń,

całości, podnosząc stopę zysku korporacji niefinansowych o 20 Na bazie tego odrodzenia gospodarka amerykańska zaczęła przy­

Niemniej perspektywy amerykańskiej gospodarki ostatecz­

ponującej poprawy stóp zysku z lat 1985-1995 w prawie całym

poważnych zwolnieniach (shake-out) w przemyśle, obniżają­

późniejszym okresie. Ujawniło się to także jako szereg coraz głęb­ szych i roztaczających coraz szersze kręgi kryzysów, które uderzyły

cych się realnych stopach procentowych, a także na powrocie do zrównoważonego budżetu. Była to więc poprawa w dużym

w światową gospodarkę: załamanie się europejskiego mechani­

stopniu na koszt głównych konkurentów, którzy odczuli głęboko

zmu kursów walutowych [ERM] w 1993 roku, wstrząsy w Meksyku

spowolniony wzrost rynku amerykańskiego i zwiększoną konku­

w latach 1994-1995, stan zagrożenia w Azji Wschodniej w latach

rencyjność cenową firm amerykańskich w gospodarce światowej.

1997-98, a następnie załamanie i recesja w roku 2001.

Doprowadziło to w pierwszej połowie lat 90. do najgłębszych po

Korzenie spowolnienia i całokształtu dzisiejszej gospodarki

II wojnie światowej recesji w Japonii i Niemczech, których źró­

amerykańskiej sięgają połowy lat 90., gdy uwolniono siły deter­

dłem był kryzys produkcji w obu tych krajach. W 1995 roku, gdy

minujące zarówno boom lat 1995-2000, jak i spowolnienie lat

japońskiemu sektorowi produkcji groziło zamrożenie po wzroście

2000-2003. Podczas poprzedniej dekady, dzięki ogromnej rewalu-

kursu jena do 79 za dolara, Stany Zjednoczone były zmuszone

acjijena i marki narzuconej przez rząd amerykański na japońskich

odwzajemnić się za przysługę, jaką Japonia i Niem cy w yśw iad­

i niemieckich konkurentach w momencie zawarcia porozumienia

czyły im dziesięć lat wcześniej. W porozumieniu z partnerami

Plaża Accord, rentowność produkcji w U SA znacznie się poprawiła

zgodziły się na kolejny wzrost kursu dolara. Trzeba wyraźnie

po długim okresie zastoju, zwiększając się o całe 70 proc. w la­

podkreślić, że po gw ałtownym wzroście kursu dolara, który

tach 1985-1995. Ze względu na to, że wysokość stopy zysku poza

nastąpił w latach 1995-2000, gospodarka amerykańska została

sektorem produkcji faktycznie spadła nieco w tym okresie, taki

pozbawiona głównego motoru odpowiedzialnego za imponującą poprawę w poprzedniej dekadzie - mianowicie dużej poprawy

4 Zob. Robert Brenner, The Boom and the Bubble, dz. cyt., s. 47, Tabela 1.10.

rentowności produkcji, konkurencyjności międzynarodowej i w y­

153

N ow y boom czy nowa bańka?

ników eksportu. To z kolei przygotowało grunt pod dwa trendy

ospodarkę zarówno prób zrównoważenia budżetu podjętych

które miały kształtować gospodarkę amerykańską przez resztę

rzez Clintona, jak i kolejnego wzrostu kursu dolara. Dlatego

dekady aż do dziś. Pierwszym z nich był pogłębiający się kryzys

też liczył na związany z giełdą efekt bogactwa, który miał zre­ kompensować działanie tych czynników poprzez zwiększenie

sektora produkcji w USA, eksportu, a potem (po roku 2000) inwestycji; drugim zaś nieprzerwany wzrost zadłużenia sektora

zadłużenia osób prawnych i gospodarstw domowych, a zatem

prywatnego, konsumpcji gospodarstw domowych, importu i cen

także zwiększenie inwestycji i popytu konsumpcyjnego. W re­

aktywów, co utorowało drogę do ciągłej ekspansji dużej części

zultacie Rezerwa Federalna w drugiej połowie lat 90. zastąpiła

sektora niewytwórczego - przede wszystkim finansowego, a tak­

wzrost deficytu publicznego, który był tak niezbędny dla wzrostu

że branży uzależnionych od zadłużenia, importu i konsumpcji, takich jak: budownictwo, handel detaliczny i służba zdrowia.

gospodarczego U SA w latach 80., wzrostem deficytu w sektorze

Keynesizm giełdow y

w sektorze informatycznym - uzyskały bezprecedensowo łatwy

Gdy kurs dolara poszybował w górę po 1995 roku, ciężar nad­

dostęp do środków finansowych, dzięki pożyczkom zabezpiecza­

produkcji przesunął się do Stanów Zjednoczonych. Sytuację pro­

nym kapitalizacją giełdową albo przez emisję akcji. W efekcie

ducentów amerykańskich pogorszył kryzys wschodnioazjatycki

niebotycznie wzrosło zadłużenie korporacji niefinansowych,

w latach 1997-1998, który zdusiło popyt w Azji Wschodniej,

osiągając pod koniec dekady rekordowe poziomy. W okresie

prywatnym - swego rodzaju „keynesizmem giełdow ym "5. Gdy ceny akcji wystrzeliły w górę, korporacje - zwłaszcza

doprowadził do dewaluacji walut tego regionu i nerwowej sprze­

powojennym korporacje finansowały się same prawie całko­

daży tamtejszych akcji na rynku światowym. W roku 1997 stopa

wicie z zachowanych dochodów (zysków po odliczeniu odsetek

zysku produkcji w U SA znowu zaczęła poważnie spadać. Mimo

i dywidend), obecnie zaś firmy, które nie m ogły tanio uzyskać

że rentowność produkcji spadała, giełda amerykańska nabierała

pożyczek, środków finansowych szukały na giełdzie w stopniu

rozpędu. Początkowo szła w górę po gwałtownej obniżce długo­

wcześniej niewyobrażalnym. Przy takich fundamentach inwesty­

terminowych stóp procentowych w roku 1995 będącej skutkiem

cje rosły jak na drożdżach - w średnim tempie 10 proc. rocznie,

wielkiego przypływu pieniędzy rządów wschodnioazjatyckich

co w rachunku wzrostu gospodarczego odpowiadało za blisko 30

na amerykańskie rynki finansowe, podnosząc tym samym kurs

proc. całego wzrostu PKB w latach 1995-2000.

dolara. W zrost był systematycznie podtrzym ywany do końca

Bogate gospodarstwa dom owe również korzystały z efek­

dekady przez luźną politykę pieniężną szefa Rezerwy Federalnej

tu bogactwa wyw ołanego przez niesłychany wzrost cen akcji.

Alana Greenspana. Greenspan od początku 1995 roku do połowy 1999 nie zgadzał się na podwyżkę stóp procentowych i energicz­ nie pomagał rynkom giełdowym, hojnie oferując zastrzyki kre­ dytowe przy jakichkolwiek oznakach niestabilności finansowej. Greenspan był całkowicie świadom negatywnego wpływu na

154

5 To, że Greenspan świadomie chciał wykorzystać efekt bogactwa giełdy, można zauważyć w jego publicznych oświadczeniach z tego okresu, zwłaszcza w jego odpowiedziach przed Wspólnym Komitetem Ekonomicznym Kongresu w czerwcu i Lipcu 1998 roku.

155

Now y boom czy nowa bańka?

Widząc, jak rośnie cena ich papierów wartościowych, czuły się usprawiedliwione, kiedy co roku pożyczały coraz więcej, a wraz

umenci okazali się więc podstaw ow ym i - choćby i chwilowo - beneficjentami autodestrukcyjnego procesu, który przyniósł

z tym rosły ich długi, aż do momentu, kiedy zadłużenie jako

nieuchronnie zwiększającą się presję na obniżanie zysków.

odsetek dochodu gospodarstw dom owych osiągnęło rekordowy

W latach 1997-2000, gdy boom i bańka osiągnęły apogeum, w niefinansowym sektorze przedsiębiorstw stopa zysku obni­

poziom. Beztrosko rosła także konsumpcja gospodarstw dom o­ wych. Przeznaczano na nią niemal do 100 proc. dochodów, jed­ nocześnie odsetek oszczędności gospodarstw domowych w USA

żyła się o prawie jedną piątą.

spadł w ciągu dekady z 8 proc. niemal do zera6. Wydatki kon­

II KRYZYS PRO DU KCJI I Z A A W A N S O W A N E J T E C H N O L O G II

sumpcyjne gwałtownie wzrosły, wyraźnie ułatwiając wchłonię­ cie zwiększonej produkcji, którą generowały zwiększone inwe­

jednak ani wzrosty gospodarki realnej, ani jej papierowej re­

stycje i produktywność. W latach 1995-2000 nastąpił potężny

prezentacji w postaci cen aktywów nie m ogły długo opierać

boom cechujący się przyspieszeniem produkcji, produktywności, zatrudnienia i wreszcie wzrostem płac realnych. Lecz ten boom

się grawitacyjnemu przyciąganiu spadających zysków. O d

zależał prawie całkowicie od wzrostów giełdowych niemających żadnych podstaw w zyskach przedsiębiorstw.

lipca 2000 roku szereg coraz gorszych raportów o zyskach firm przyspieszył ostre cykliczne osłabienie koniunktury. O dw róci­

W zrost inwestycji w drugiej połowie dekady niewątpli­

ło to efekt bogactwa, a także ujawniło wielki nadmiar m ocy produkcyjnych oraz ogrom zadłużenia firm. Było to podwójne

wie został w dużej mierze zmarnotrawiony, gdyż towarzyszył

dziedzictwo boomu inwestycyjnego napędzanego przez bań­

mu spadek rentowności, i był skutkiem wzrostu zadłużenia

kę. Kiedy rynkowa kapitalizacja firm gwałtownie spadła, nie

przedsiębiorstw oraz konsumpcji gospodarstw domowych

tylko było im trudniej pożyczać, lecz stało się to także mniej

zależnych od giełdowej bańki spekulacyjnej. Zasięg i zakres

atrakcyjne, zwłaszcza, że malejące zyski i rosnące ryzyko ban­

nadprodukcji uległy zatem dalszemu zwiększeniu, zwłaszcza

kructwa prowadziły do prób naprawy bilansów zdominowanych

w sektorze zaawansowanej technologii, pogłębiając jeszcze

przez długi. Po zakupieniu zdecydowanie zbyt wielu zakładów,

spadek rentowności. W całej gospodarce obniżenie wzrostu

urządzeń i oprogramowania, by można je było z zyskiem w yko­

kosztów wynikające ze zwiększonej produktywności zostało

rzystać, firmy musiały albo obniżyć ceny, albo pozostawić nie­

zrekompensowane z nawiązką spowolnieniem tempa wzrostu

wykorzystane moce produkcyjne. Tak czy inaczej, stopy zysku

cen mającego źródło w podaży przekraczającej popyt. Kon-

musiały spadać. Aby poradzić sobie z malejącą rentownością, firmy zmniejszały produkcję i nakłady kapitałowe, redukując

6 Za gwałtowne obniżenie oszczędności gospodarstw domowych w latach 90. odpowiedzialne było 20 proc. najlepiej zarabiających rodzin. Zobacz Dean Maki i Michael Palumbo, Disentangling the Wealth Effect: A Cohort Analysis of Household Saving in the 799os, Federal Reserve Finance and Discussion Series, kwiecień 2001 (www.fed eralreserve.gov).

156

zatrudnienie i wzrost płac w celu obniżenia kosztów. W skali całej gospodarki posunięcia te radykalnie zmniejszyły popyt zagregowany, popychając gospodarkę w dół, a jednocześnie zaostrzając spadek rentowności z powodu obniżającego się

157

Now y boom czynowa bańka?

wykorzystania m ocy produkcyjnych i zmniejszania produktyw­ ności. Bezlitosny ciężar spłacania odsetek od ogromnego nawisu długów firm jeszcze bardziej zdusił zyski. Między połową roku

one za zmniejszenie średniego rocznego wzrostu PKB w sekto­ rze pozarolniczym z 4,6 proc. w latach 1995-2000 do -0,1 proc.

2000 a połową roku 2001 wzrost PKB spadł z 5 proc. do minus

w roku 2001 i uniemożliwiły pokonanie mu bariery 2,7 proc.

1 proc. rocznie, a inwestycje z 9 proc. do minus 5 proc. - w obu wypadkach były to najbardziej gwałtowne spadki po II wojnie światowej, co wprowadziło gospodarkę w korkociąg.

w roku 2002 i 2,6 proc. w pierwszej połowie roku 2003. Pogłębiając tendencję spadkową, gwałtownie zniżkował

W latach 2001, 2002 i pierwszym półroczu roku 2003

eksportu Stanów Zjednoczonych zazwyczaj zależał, paradoksal­

eksport USA. W poprzednich dwóch dziesięcioleciach wzrost

zatrudnienie w gospodarce pozarolniczej (rozliczane na godziny

nie od wzrostu importu. Wynika to z uzależnienia od gospodarki

włącznie z samozatrudnionymi) spadło odpowiednio o 2 proc

światowej, w której wzrost związany jest w coraz większym stop­

2,5 proc. i 1,5 proc., podczas gdy wcześniej, w latach 1995-2000,

niu z eksportem uzależnionym z kolei coraz silniej od wzrostu ame­

wzrastało przeciętnie w tempie ponad 2 proc. rocznie. To z kolei

rykańskiego importu. Wzrosty giełdowe w ostatnich kilku latach

uderzyło boleśnie w popyt zagregowany, ciągnąc gospodarkę

XX wieku uratowały gospodarkę światową, a także amerykański

nieuchronnie i trwale w dół. Jednocześnie realne płace godzi­

eksport, z kryzysu wschodnioazjatyckiego, inicjując krótkotrwały

nowe, które wzrosły o 3,5 proc. w roku 2000, zostały brutalnie

boom importowy, zwłaszcza w sektorze informatycznym. Jednak

obniżone o 0,1 proc., 1,2 proc. i 0,3 proc. odpowiednio w roku

po spadkach cen akcji i załamaniu inwestycji - zwłaszcza, znowu,

2001, 2002 i pierwszej połowie roku 2003. W wyniku zmniej­

w sektorach „nowej ekonomii" - proces się odwrócił. Japonia,

szonego wzrostu stawki godzinowej i spadającego zatrudnienia

Europa i Azja Wschodnia straciły rozpęd równie szybko jak Stany

łączne wynagrodzenie w sektorze pozarolniczym - podstawowy

Zjednoczone, spora zaś część świata rozwijającego się, zwłaszcza

składnik popytu zagregowanego - spadło o 1,2 proc., 1,4 proc.

Ameryka Łacińska, po krótkim miesiącu m iodowym pogrążyła

i 0,2 proc. odpowiednio w roku 2001,2002 i pierwszym półroczu

się z powrotem w kryzysie. Ponieważ gospodarki partnerów han­

2003, podczas gdy wcześniej, w latach 1995-2000, rosło średnio

dlowych USA tak głęboko uzależniły się od sprzedaży do Stanów

rocznie o 4,3 proc. Być może najbardziej uderzające było to, że

- i ponieważ Stany mają większą skłonność do importu niż UE czy

po wzroście z roczną stopą 10 proc. w latach 1995-2000 realne

Japonia - wejście w recesję zmniejszyło zdolność reszty świata do

wydatki na urządzenia oraz wyposażenie spadły gwałtownie

wchłaniania eksportu U SA w większym stopniu niż na odwrót.

w latach 2001 i 2002 i nie rosły w pierwszej połowie 2003 roku.

W roku 2001,2002 i pierwszym półroczu 2003 wzrost amerykań­

Przy wszystkich innych warunkach niezmienionych te silne cio­

skiego eksportu spadł poniżej wzrostu amerykańskiego importu

sy w popyt konsumpcyjny i inwestycyjny, wynikające z ogrom­

jeszcze bardziej niż poprzednio. Realny import U SA po wzroście

nych redukcji zatrudnienia, wynagrodzeń i wzrostu nakładów

o 13,2 proc. w 2000 roku spadł o 2,9 proc. w 2001, następnie wzrósł

kapitałowych, wprowadziłyby gospodarkę w recesję lub w stan

odpowiednio o 3,7 proc. i 2,25 proc. w roku 2002 i pierwszym pół­ roczu 2003. Z drugiej strony realny eksport U SA po wzroście o 9,7

zbliżony, który trwałby aż do dziś. Faktycznie nawet w obliczu 158

wielkiego rządowego programu stymulacyjnego odpowiadały

159

N ow y boom czy nowa bańka?

f proc. w 2000 roku spadał o 5,4 proc., 3,6 proc. i 0,1 proc. w latach 2001, 2002 i pierwszej połowie roku 2003. Gdy pozbawiona ame­ rykańskiego koła napędowego reszta świata zwolniła, USA mogły

średniej stopy - 4,4 Proc- rniędzy rokiem 2000 a połową roku 2003 Nieudane próby ożywienia inwestycji były kluczowym

już liczyć tylko na siebie, jeśli chciały ożywić gospodarkę, od której zależała cała gospodarka światowa.

czynnikiem hamującym gospodarkę.

Aby powstrzymać upadek, od stycznia 2001 roku Rezerwa

Nadprodukcja przemysłowa

Federalna obniżała koszt kredytu z bezprecedensową szybkością,

S e k to r

zmniejszając krótkoterminowe stopy procentowe jedenaście razy, z 6,5 proc. do 1,75 proc. w ciągu roku. Jak jednak miał okazję

s p o w o ln ie n ia

zaobserwować Fed, obniżki stóp procentowych są znacznie sku­

ten sektor stanowił tylko 29,3 proc. i 32,7 proc. odpowiednio PKB

teczniejsze w ożywianiu gospodarki, w której konsumpcja została

se kto ra

przedsiębiorstw i niefinansowego, to już w 1995 roku pro­

ograniczona przez uprzednie zaostrzenie polityki pieniężnej - tak

dukcja

odpowiadała nadal za 42,5 proc. zysków firm i 50 proc.

jak we wszystkich poprzednich cyklicznych dekoniunkturach po

zysków firm niefinansowych przed spłatą odsetek. W rezultacie

wojnie - niż w rozkręcaniu gospodarki wpędzonej w recesję przez malejące inwestycje i zatrudnienie wynikłe z nadwyżki mocy

kryzys sektora wytwórczego oznaczał kryzys całej gospodarki. W latach 1995-2000 wzrost kosztów w sektorze wytwór­

produkcyjnych, która prowadziła do malejących stóp zysku.

czym USA nie stanowił zagrożenia dla rentowności. Wręcz

wytwórczy był niemal wyłącznym przedmiotem i źródłem

rzew ające

gospodarczego, gdy dały o sobie znać czynniki doj­

w ciągu ostatnich pięciu lat. Choć do połowy lat 90.

Przedsiębiorstwa niefinansowe posiadające zbyt dużo urzą­

przeciwnie: wzrost produktywności w sektorze wytwórczym był

dzeń i wyposażenia nie odczuwały silnych bodźców do zwięk­

tak gwałtowny, że z powodzeniem kompensował wzrost w yna­

szania akumulacji kapitału bez względu na to, do jak niskiego

grodzeń, w wyniku czego w ciągu pięciolecia jednostkowe koszty

poziomu stopy procentowe zostały obniżone przez Fed. Wręcz

pracy spadały w imponującym średniorocznym tempie ponad

przeciwnie, po zwiększeniu zadłużenia z 73 do 90 proc. produk­

1 proc. Mimo to w tym okresie producentom amerykańskim było

cji w latach 1995-2000 zyskały motywację, aby zrównoważyć

coraz trudniej obronić rynki i marże zysków, nie mówiąc o ich zdo­

bilanse raczej przez zwiększenie oszczędności, a to utrudniało

bywaniu, ponieważ musieli borykać się z aprecjację dolara w ka­

im inwestowanie. Podczas gdy ogrom ne pozorne bogactwo

tegoriach realnego kursu walutowego (trade-weighted) o 21 proc.

związane z kapitalizacją rynkową pozwoliło firmom niefinanso-

oraz z sytuacją kryzysową na światowych rynkach od 1997 roku.

wym zwiększyć zadłużenie w proporcji do dochodów do niemal

Światowe ceny eksportowe mierzone w dolarach spadały w kolo­

rekordowych 8 proc. w latach 1 998,1999 i 2000 branych łącz­

salnym tempie 4 proc. rocznie w ciągu pięciu lat, a doprowadziło

nie, musiały one zmniejszyć je do 4,6 proc., 2,1 proc. i 2,6 proc.

to do tego, że podczas gdy eksport amerykańskiego sektora w y­

w latach 2001, 2002 i pierwszej połowie roku 2003, gdy wartość

twórczego wzrastał średnio o 7 proc. rocznie, to import w tym

ich akcji dramatycznie spadła. Realne wydatki niemieszkaniowe

sektorze rósł 40 proc. szybciej, 10 proc. rocznie, a jego udział w rynku USA skoczył o jedną trzecią. M im o spadających kosztów

na środki trwałe spadły więc na łeb na szyję, zmniejszając się ze

160

średniej rocznej stopy 10,1 proc. w latach 1995-2000 do rocznej

161

Nowy boom czy nowa bańka ?

produkcji presja cenowa była więc tak silna, że sektor wytwórczy

roc spadku w roku 2000. W rezultacie w roku 2001 stopa

utrzymał swoje stopy zysku tylko w latach 1995-1997, i to tylko

2 sku sektora wytwórczego spadła o dalsze 21,3 proc., do po­

dlatego, że w owym czasie presja płacowa była słaba i płace realne

z io m u

spadały 1,5 proc. rocznie. W latach 1997-2000 ceny spadły jeszcze bardziej niż jednostkowe koszty pracy, skutkiem czego w krótkim czasie, gdy w gospodarce pękała spekulacyjna bańka, stopa zysku sektora produkcji spadła o 15 proc. W roku 2001 kryzys sektora wytwórczego osiągnął apogeum ponieważ zintensyfikowała się presja konkurencyjna rynków świa­ towych i pojawiły się komplikacje związane ze spowolnieniem rynku krajowego. Gdy ceny produkcji spadły na świecie o dalsze

mniejszego prawie o jedną trzecią od m aksim um z roku

7 W latach 1997-2001, gdy zadłużenie przedsiębiorstw nie­ botycznie rosło, odsetki netto sektora produkcji w stosunku do zysk ó w

netto tego sektora wzrosły z 19 proc. do 40,5 proc., co

stanowi powojenny rekord. Jedną z konsekwencji tego było to, że do roku 2001 zyski z produkcji po odliczeniu odsetek spadły łącznie o 44,4 proc. w stosunku do m aksim um z roku 1997. Kryzys rentowności dotknął wszystkie branże produkcyjne, w tym przemysł tradycyjny - od lekkiego przez stalowy po skó­ W epicentrum znajdowała się jednak branża informatycz­

2,4 proc., a eksport amerykańskiej produkcji (nominalny) spadł

rza n y.

o 7 proc., wzrost realnej konsumpcji krajowej spadł o połowę.

na znajdująca się przede wszystkim w sektorze produkcji dóbr

W obliczu takiego spadku koniunktury PKB sektora wytwórczego

trwałych, lecz obejmująca też kilka sektorów niewytwórczych,

w Stanach Zjednoczonych spadł o całe 6 proc., a wykorzystanie mocy produkcyjnych obniżyło się o 7,1 proc. W tym samym czasie

przede wszystkim telekomunikację. Poważnie ucierpiały również

realne inwestycje produkcyjne spadły o 5,4 proc. Przy tak szybkim

produkcyjne. Branże zaawansowanej techniki były głównymi

usługi dla biznesu, z których korzystają w dużej mierze firmy

spadku produkcji i wykorzystania m ocy produkcyjnych, a także

beneficjentami finansowej obfitości, jaka powstała dzięki wzro­

malejących wydatkach na nowe środki trwałe i oprogramowanie

stom giełdowym. Przez to były najbardziej przeinwestowane

pracodawcy nie mogli w żaden sposób zredukować siły roboczej na

- a więc w efekcie stały się głównym i ofiarami nadprodukcji,

tyle szybko, aby uniknąć wielkiego spadku we wzroście wydajno­

spadających zysków i niezrównoważonych bilansów. W wielu

ści. Zatrudnienie (mierzone w godzinach) zostało w istocie obcięte

nastąpiły ogromne spadki stóp zysku. Nawet kiedy ich stopy

o 4,8 proc. Lecz wzrost produkcji na godzinę w produkcji nadal

zysku spektakularnie nie spadały, w branżach tych następowa­

spadał z 6,1 proc. w 2000 roku do minus 0,4 proc. w roku 2001.

ły duże obniżki zysków bezwzględnych po spłaceniu odsetek,

Firmy produkcyjne zareagowały na te bardzo bolesne ciosy,

głównie ze względu na koszty obsługi ogromnych długów, jakie

nie pozwalając na wzrost wynagrodzeń pracowniczych: płace

nagromadziły się podczas bańki. W latach 1995-2001 zyski

realne, które wzrosły o 3,9 proc. w 2000 roku, spadły o 1,2 proc.

łącznie z odsetkami w branży urządzeń elektronicznych (wli­

w roku 2001. Jednak przy jednoczesnym spadku wydajności i wy­

czając komputery) spadły z 59,5 mld doi. do 12,2 mld; w branży

korzystania m ocy produkcyjnych pracodawcy nie mogli zapobiec

urządzeń przemysłowych (wliczając półprzewodniki) z 13,3 mld

wzrostowi jednostkowych kosztów pracy o 2 proc. Nie mogli też

do 2,9 mld, w telekomunikacji z 24,2 mld (1996) do 6,8 mld,

powstrzymać obniżania krajowych cen produkcji o 0,4 proc., po

a w usługach dla biznesu z 76,2 mld (1997) do 33,5 mld.

Now y boom czy nowa bańka?

r Wykres 1: Stopy zysków (procentowe) w sektorze produkcji, zaawansowanej techniki i pokrewnych w USA, 1995-2001

ków w sektorze firm niefinansowych jako całości. Do roku 2001

o a zysków firm niefinansowych, która już spadła o 19 proc. latach 1997-2000, spadła łącznie o 27 proc. w stosunku do

maksimum z roku 1997To sektor wytwórczy oraz pokrewne branże przemysłu za­ dały gospodarce najcięższe ciosy, gdyż pracodawcy w sektorze rodukcji bezlitośnie zredukowali zatrudnienie, aby przywrócić zyski. W roku 2002 i pierwszej połowie 2003 zmniejszyli produk­ cję odpowiednio o 0,4 proc. i 2,8 proc.8 i zdecydowanie szybciej obniżyli inwestycje, w rocznym tempie około 5 proc.9. Przede wszystkim jednak radykalnie zmniejszono zatrudnienie. Między lipcem 2000 a październikiem 2003 roku pracodawcy zlikwi­ dowali 2,8 min miejsc pracy w sektorze wytwórczym. Było to ponad 100 proc. ze wszystkich 2,45 min zlikwidowanych miejsc pracy w sektorze prywatnym w tym sam ym okresie - co ozna­ cza, że w gospodarce poza sektorem produkcji w tych latach miejsc pracy tak naprawdę przybyło. O d ostatniego maksimum w roku 1997 sektor w ytw órczy stracił jedną piątą siły roboczej. Źródło: GPO By Industry and Fixed Asset Tables, witryna BEA; Andrew Glyn, korespondencja prywatna. Więcej informacji w „Uwagach o źródłach".

Rezultatem tego był w dużej mierze spadek łącznego w ynagro­ dzenia w sektorze wytw órczym rocznie średnio o 3,1 proc. od roku 2000 do połowy roku 2003 po średniorocznych wzrostach

Spadek rentowności produkcji spowodował łączny spadek

o 3,8 proc. w latach 1995-2000. Oznacza to znowu, że spadek

stopy zysków w całym sektorze firm niefinansowych w roku

ten był główną przyczyną obniżenia realnych wynagrodzeń

2001. To znaczy sektor firm niefinansowych, jeśli wyłączymy

w sektorze pozarolniczym gospodarki w tym okresie. Ponieważ

z analizy produkcję, uniknął spadku stopy zysku w roku 20017. A więc kryzys rentowności produkcji był w roku 2001 na tyle głęboki, że spowodował dziesięcioprocentowy spadek stopy zy­ 7 W części sektora przedsiębiorstw nieprodukcyjnych i niefinansowych też występowały problemy z rentownością, m.in. w telekomunikacji, usługach dla biznesu i przemyśle lotniczym; lecz ich straty były rekompensowane przez zyski innych branż.

164

8Te liczby dotyczą całości produkcji [gross output], ale bez wartości dodanej (PKB). Są więc to pierwsze przybliżenia. Standardowe wskaźniki PKB z uwzględ­ nioną wartością dodaną będą dostępne w Bureau of Economic Analysis dopiero w przyszłym roku. 9Zakłada się tu, że spadek inwestycji w sektorze wytwórczym był przynajm­ niej tak duży jak w sektorze prywatnym całej gospodarki. Liczby dotyczące inwe­ stycji w sektorze wytwórczym za lata 2002 i 2003 nie są jeszcze dostępne.

Now y boom czy nowa bańka? --------------------------------------

r popyt efektywny stale i silnie ograniczał wzrost, kryzys inwe­ stycji i zatrudnienia był podstawowym czynnikiem spowolnie­ nia całej gospodarki. Zaczęło się ono bowiem w drugiej połowie 2000 roku, a tłem tego kryzysu był przede wszystkim spadek inwestycji i zatrudnienia w sektorze wytwórczym. III. Z N IE K S Z T A Ł C O N A D R O G A R O Z W O JU

\

samym konsumpcję. W czasie spowolnienia gospodarczego gospodarstwa domowe zwykle pożyczają więcej, aby pokrywać utratę dochodów wynikającą ze zmniejszonego tempa wzrostu łac j rosnącego bezrobocia. Jednak właśnie dlatego, że borykają się ze zmniejszeniem dochodów, gospodarstwa domowe natra­ fiają na istotne ograniczenia dotyczące zwiększania zadłużenia. W roku 2001 z powodu zwolnień i zamrożenia płac łączne płace realne wszystkich pracowników, w tym pracujących w sferze bu­

166

W połowie roku 2003 historyczne obniżki stóp procentowych

dżetowej, spadły o 1,7 proc. w porównaniu z ostatnim kwartałem

Greenspana natrafiły na ścianę nadmiaru m ocy produkcyjnych

roku 2000; w roku 2002 spadły o dalsze 0,1 proc., a w pierwszej

w przemyśle i zadłużenia firm, przez co nie zdołały zapobiec spo­

połowie roku 2003 wzrosły zaledwie o 0,4 proc.. Celem Fed było

wolnieniu inwestycji, zachęcić firm do zaciągania kredytów ani

przezwyciężenie ograniczeń związanych ze stagnacją dochodów

nadać nowego impetu produkcji i branżom pokrewnym, zwłasz­

przez ożywienie - a raczej kontynuację - strategii z lat 90., a mia­

cza w postaci wzrostu zatrudnienia. Fed nie miał zatem wyboru: musiał pobudzać wzrost konsumpcji, aby ratować gospodarkę.

nowicie stymulowanie gospodarki przez efekt bogactwa. Greenspan po raz kolejny dążył więc do wzrostu cen akcji,

To mu się w dużej mierze udało, w rezultacie gospodarka weszła

inflacji bogactwa papierowego w celu zwiększenia zdolności

na paradoksalną dwutorową trajektorię. W produkcji i branżach

do zaciągania pożyczek, a tym sam ym wydawania pieniędzy.

pokrewnych trwał głęboki spadek koniunktury, którego źródła

Jednak w obliczu głębokiego spadku rentowności, począwszy

sięgają jeszcze roku 1995, a który w ypływ a z globalnej nadpro­

od roku 1997 i cen akcji w środku 2000, a także działań firm

dukcji, intensyfikacji konkurencji zagranicznej i długo zawyżonej

zmierzających do

wartości dolara. Główne branże sektora niewytwórczego nato­

pożyczek, musiał inaczej rozłożyć akcenty. Fed nadal starał się

miast nadal się rozwijały. Rozwój ten zaczął się także w połowie

pobudzać giełdę, aby poprawić stan finansowy przedsiębiorstw

redukcji

zadłużenia

przez zmniejszanie

lat 90. X X wieku, głównie za sprawą utrwalenia szerszych tren­

i w ogóle sytuację biznesową. Musiał jednak zainwestować

dów i warunków zaistniałych w trakcie boomu i później już wcza-

swoje nadzieje w pobudzanie gospodarki przede wszystkim

sie spowolnienia - chodzi zwłaszcza o coraz łatwiejszy dostęp do

w obniżaniu oprocentowania kredytów hipotecznych i wzroście

taniego kredytu, wzrost cen akcji, silny i niekończący się wzrost zadłużenia, wzrost wydatków konsumpcyjnych finansowanych

cen nieruchomości, aby utorować drogę do wzrostu większych pożyczek gospodarstw dom ow ych i wydatków konsumpcyjnych

z kredytów oraz przyprawiający o zawrót głow y wzrost importu,

(w tym inwestycji w domy). Z jego punktu widzenia te nadzieje

który był możliwy dzięki drogiemu dolarowi. Do pewnego stopnia obniżone stopy procentowe Green­

ziściły się w sposób spektakularny. Między innymi dzięki działaniom Fed długoterm inowe

spana m ogły bezpośrednio pobudzać zaciąganie kredytów, a tym

stopy procentowe znacznie spadły, a ceny dom ów gw ałtow ­ 167

Now y boom czy nowa bańka? ------------------------------

nie rosły. M iędzy czerwcem 2000 a czerwcem 2003 roku stała

sa m y m

stopa procentowa 30-letniego kredytu hipotecznego spadła z 8,29 proc. do 5,23 proc., czyli łącznie o 37 proc. W tym sa­

z kolei od wzrostu zadłużenia gospodarstw dom owych był pod­ s t a w o w y m czynnikiem wzrostu PKB od roku 2000, ograniczając

m ym okresie ceny dom ów rosły 7 proc. rocznie, przekraczając i podkreślając trend, który w yłonił się w latach 1995-2000

gwałtowny spadek gospodarki w roku 2001 i stabilizując ją

gdy ceny rosły rocznie średnio 5,1 proc. G dy zabezpieczenie wyraźnie zyskało na wartości, a koszt pożyczek radykalnie

pory następował. W kategoriach rachunku wzrostu gospodar­

się obniżył, gospodarstw a dom ow e m ogły szybko zwiększyć

praktycznie cały wzrost PKB od roku 2000 do połowy 2003. Sam

zadłużenie, nawet gdy gospodarka zwalniała, spadała realna

w sobie zapewniał wzrost o 16 proc. większy niż w rzeczywisto­

płaca godzinowa i rosło bezrobocie. Już w latach 1998-2000

ści następujący w tym okresie. M ów iąc inaczej, nie tylko sam

zadłużenie gospodarstw dom ow ych jako część rocznego do­

kompensował istotny negatywny w pływ spadających inwesty­

chodu gospodarstw a dom ow ego wynoszące średnio 7,5 proc.

cji i pogłębiającego się deficytu handlowego na wzrost PKB, ale

zbliżało się do historycznego m aksim um z połow y 1980 roku.

przynosił dodatkowo jeszcze 50 proc. dodatniego wzrostu, który

O d roku 2001 zaczęło szybko rosnąć, a w pierwszej połowie

wówczas nastąpił. Spadłszy do 0,3 proc. w 2001, wzrost PKB

2003 pobiło wszelkie rekordy, zbliżając się do 12 proc. Wzrost

osiągnął 2,4 proc. w roku 2002 i 2,35 proc. w pierwszej połowie

zadłużenia gospodarstw dom ow ych stanow ił 70 proc. całko­

2003 (rok do roku).

okresie. Utrzymujący się wzrost konsumpcji uzależniony

w zimie 2001-2002, a następnie stymulując wzrost, który od tej czego wzrost wydatków na konsumpcję osobistą odpowiadał za

witego wzrostu prywatnego zaległego długu pozafinansowego w latach 2000-2003. Prawie wszystkie kredyty gospodarstw

Tabela 1: Wzrost oparty na konsumpcji

dom ow ych w tych latach - 85 proc. - uzyskano pod zastaw hipoteki, co umożliwiła inflacja cen dom ów i zmniejszone sto­

2001

2002

2003-5

Total

0,3

2,4

2,35

5,05

2,15

2,02

5,84

py procentowe; mniej niż 15 proc. nastąpiło przez inne formy

Wzrost PKB (%)

kredytu konsumenckiego, które były ewidentnie utrzymywane na tym sam ym poziomie przez stagnację dochodów.

Procent wzrostu PKB spowodowany przez:

Wykorzystując aprecjację wartości dom ów i spadek kosz­

Osobiste wydatki konsumpcyjne

1,67

Prywatne inwestycje krajowe

- 1,90

0,15

- 0,26

-2,01

ogrom ne sum y z posiadanych nieruchomości - sprzedając dom,

Eksport netto towarów i usług

- 0,18

- 0,67

- 0,51

- 1,36

refinansując kredyt i uzyskując drugą hipotekę - a więc grały

Wydatki federalne i lokalne

0,65

0,81

0,83

2,29

tów kredytów, gospodarstwa dom owe m ogły „spieniężyć"

idealnie rolę motoru gospodarki, wspierając wzrost konsumpcji. Między rokiem 2000 a połową 2003 wzrost realnych wydatków na konsumpcję osiągnął 2,8 proc. rocznie, m imo że, jak już za­ uważono wyżej, łączne płace realne faktycznie spadły w tym 168

Inwestycje krajowe uwzględniają inwestycje mieszkaniowe i niemieszkaniowe. Źródło: NIPA, Table S.2, witryna BEA.

Nowy boom czy nowa bańka ?

Fed obstawiał, że wzrost konsumpcji potrwa na tyle długo że firmy wykorzystają nadmiarowe moce produkcyjne, zaczn'

w rezultacie ataku z 11 września wydatki wojskowe wzro0

6 proc. w roku 2001 i 10 proc. w roku 2002, umożliwiając

inwestować i zatrudniać, a wówczas wszechmocny k o n su m e n t

S|( om dziewięciu największych dostawców zbrojeniowych

będzie m ógł odpocząć. Tego potrzeba było, aby przywrócić w gospodarce choćby pozór zdrowia.

uzyskać wyniki lepsze o 30 proc. od przeciętnej firmy uwzględ­

Bodziec fiskalny

około 65 proc. i 80 proc. łącznych wzrostów wydatków federal­

Podczas gdy Fed stosował bodziec monetarny, administracja Bu­

nych w tych dwóch latach bez wątpienia pchnęły gospodarkę

sha zastosowała potężny bodziec fiskalny wzorowany na zmia­

naprzód. Niemniej jednak wzrost wydatków wojskowych był odpowiedzialny za wzrost PKB w całkowitym wymiarze nie

nach wprowadzonych przez Ronalda Reagana. Administracja Busha przeprowadziła przez Kongres ogromne cięcia podatko­

nianej w indeksie S& P 500 w roku następującym po atakach na yjjQ I pentagon10. Wydatki na obronę stanowiące odpowiednio

we i znacznie zwiększyła wydatki wojskowe. Te środki są jednak

większym niż 0,75 proc. w latach 2001 i 200211. Oczywiście gdy gospodarka zwolniła, połączenie ogromnych

słabsze, niż m ogłoby się wydawać. Administracja rzuciła kilka

ulg podatkowych dla bogatych i wielkich wzrostów wydatków woj­

małych ochłapów społeczeństwu: dotacje federalne dla stanów

skowych jeszcze bardziej pogrążyło rząd federalny w długach. Do

mające pokryć koszty ochrony zdrowia, obniżkę podatków dla

roku 2000 dzięki spekulacyjnemu boomowi i ogromnym zyskom

małżeństw, zwiększenie ulgi podatkowej na opiekę nad dziećmi

kapitałowym wynikającym z aprecjacji akcji budżet federalny miał

i przesunięcie w czasie obniżki stawek podatkowych wprowadza­

nadwyżkę w wysokości 236 mld doi. W ciągu zaledwie dwóch

nej przez ustawę Tax Act z roku 2001. Wszystkie te środki wzięte

i pół roku deficyt jednak sięgnął ogromnej sum y 450 mld doi.

łącznie były warte tylko 32 mld doi. w roku 2003. Tylko czasowo

Ponieważ gospodarka zaczęła zwalniać, keynesowskie deficyty

mogą zapewnić odczuwalne przyspieszenie. Lecz ich wpływ na

wydawały się jak najbardziej na miejscu. Skoro jednak m otyw a­

gospodarkę wartą 11 bin doi. musi być ulotny. Pozostałe ulgi

cje do wprowadzenia pakietu stymulacyjnego były polityczne

podatkowe głównie zmniejszają obciążenie dywidend, a więc

i wojskowe, a nie czysto ekonomiczne, nic dziwnego, że przejście

skorzystają na nich prawie wyłącznie najbogatsi. Ich skutkiem

od nadwyżki do deficytu finansów publicznych miało minimalne

będzie raczej zwiększenie oszczędności i zakupu aktywów finan­

skutki jako bodziec rozwoju gospodarczego.

sowych, a nie wzmocnienie konsumpcji. W niewielkim stopniu poprawi to popyt zagregowany. Ponieważ cięcia podatkowe na poziomie federalnym zmniejszą dochody borykających się z trudnościami rządów stanowych, będą one musiały obciąć wydatki i w niektórych wypadkach podnieść podatki, co będzie miało skutek przeciwny, choć słabszy, do bodźca, który cięcia te mają wywołać. 170

,0Tim Bennett i in., Global News, Valuations and Forecasts, Heidi Wood, Mi­ les Walton i Aayush Sonthalia, Defense Budget Apt to Remain on Track, „Morgan Stanley Equity Research Aerospace and Defense", 12 listopada i 16 grudnia 2002 roku. Pragnę podziękować Aayush Sonthalia za udostępnienie tych danych. 11W drugim kwartale roku 2003 rozdęcie wydatków na wojnę w Iraku znacz­ nie podniosło tempo wzrostu PKB (które w przeciwnym wypadku byłoby słabe), lecz można wątpić, czy jest to trend do utrzymania.

Now y boom czy nowa bańka ?

Ze względu na utrzymujący się wzrost konsumpcji napę­

dostęp do kredytów jeszcze bardziej przyspieszył, zwiększając

dzanej przez szybko rosnący dług gospodarstw domowych oraz w pewnej mierze także rządowy spora część gospodarki poza

popyt na mieszkania związany ze stałą ekspansją gospodarczą. Nieuchronną konsekwencją był spektakularny wzrost sprzedaży

sektorem produkcji przeszła przez okres spowolnienia w stosun­

domów i ich cen. Jednocześnie wzrost płac realnych w budow­

kowo dobrej kondycji. Nawet w roku recesji, 2001, stopa zysku

nictwie - branży, w której niegdyś związki zawodowe były bardzo

całego sektora przedsiębiorstw niefinansowych poza sektorem

silne, a obecnie mają minimalne w pływ y - wynosił mniej niż

produkcji nieznacznie wzrosła, a potem już wyraźniej rosła

1 proc. rocznie w ciągu ostatnich dziesięciu lat. W ciągu ostatnich

w roku 2002 i w pierwszej połowie roku 2003. Przy założeniu

15 lat od 1978 do 1993 realne płace w budownictwie spadały

że produkcja utrzymała się w tym okresie na niezmienionym

w wymiarze rocznym średnio o 1,1 proc. - łącznie o 14 proc. Sto­

poziomie PKB w pozarolniczym sektorze nieprodukcyjnym rósł

pa zysku w branży budowlanej wzrosła więc w bezprecedensowy

w średniorocznym tempie ponad 3 proc. Obraz rynku pracy

sposób, zwiększając się sześciokrotnie w dekadzie kończącej się

był jednak o wiele gorszy. Chociaż zatrudnienie poza sektorem

w roku 2001 i osiągając poziom 50 proc. wyższy niż kiedykolwiek

w ytwórczym wzrosło netto o 230 tys. między czerwcem 2000

po 1945 roku, wliczając w to długi boom powojenny.

a październikiem 2003 roku, dodatnie było tylko w sektorze

Rozkwit handlu detalicznego, tak jak budownictwa, zbu­

finansów (306 tys.), nieruchomości (51 tys.), zdrowia i usług

dowano na dziesięcioleciu obniżek płac. W latach 1978-1991

edukacyjnych (1515 tys.). Po odjęciu tych trzech branż okazuje

realne wynagrodzenia w tym sektorze spadały średniorocznie

się, że w pozostałych sektorach gospodarki zlikwidowano 1642

o 1,6 proc., w sumie o 19 proc. W ciągu następnej dekady

tys. miejsc pracy. Faktem jednak jest, że znakomicie powodziło

handlowcy nie tylko skorzystali z ogólnej ekspansji gospodar­

się sektorom, które najlepiej wykorzystały spadające stopy

ki, ale także ze szczególnie gwałtownego wzrostu wydatków

procentowe, zwiększające się zadłużenie, rosnące wydatki kon­

konsumpcyjnych - z szaleństwa zakupów yuppie napędzanego

sumpcyjne, gwałtow ny wzrost importu i rosnące ceny aktywów

efektem bogactwa. Uprzywilejował ich także niepowstrzymany

- chodzi zwłaszcza o budownictwo, handel detaliczny i przede

wzrost kursu dolara, który obniżył koszt importowanych dóbr,

wszystkim finanse. Odcisnęło to swoje piętno na trajektorii go­

torując drogę rosnącej fali wszelkiego rodzaju niedrogich towa­

spodarki U SA w nowym tysiącleciu.

rów z Chin. W latach 1995-2000 ChRL stała się podstawowym eksporterem do USA, kiedy to import chiński wzrósł z 44 do

Budow nictw o i handel

122,5 mld doi., rozwijając się średniorocznie w tempie 16 proc.

W branży budowlanej nastąpił największy rozkwit w czasach

W procesie tym W al-M art - obecnie największa korporacja na

powojennych - z oczywistych powodów. Gospodarka rosła

świecie - odgrywał bardzo nagłośnioną główną rolę. To właśnie

praktycznie bez przerwy przez kilkanaście lat, co wywierało bez­

na tę firmę przypada nie mniej niż 10 proc. całego importu

precedensową presję na podaż mieszkań. Co więcej, od połowy lat 90. wzrost konsumpcji utrzym ywany przez coraz łatwiejszy

z Chin, i to ona wykorzystuje nadprodukcję w wielu branżach chińskiego przemysłu, aby żądać coraz niższych cen. Jednak

173

Now y boom czy nowa bańka?

także wielu innych handlowców amerykańskich zrobiło na tym

finansowanych z kredytu, bańki na rynku nieruchomości ko­

świetny interes12. W latach 1992-2001 zatrudnienie w handlu detalicznym wzrosło o 2,4 min lub o 19 proc. W tym samym

mercyjnych i inflacji akcji wywołała pod koniec dekady poważny

okresie stopa zysku w handlu detalicznym zwiększała się co roku (łączny wzrost wyniósł w tym czasie 57 proc.), wliczając 8 proc wzrostu w roku 2001, gdy trwała już recesja13.

również kas oszczędnościowo-pożyczkowych oraz dla samych

zvs nie tylko dla komercyjnych banków i deweloperów, ale firm niefinansowych. W szystko to zmieniło się w latach 90., gdy Greenspan pospieszył na ratunek sektorowi finansowemu. Na początku

Finanse

recesji z lat 1990-1991 Greenspan nie tylko drastycznie obni­

Ekspansja sektora finansowego była równoległa do rozwoju bu­

żył krótkoterminowe stopy procentowe, umożliwiając bankom

downictwa i handlu detalicznego, lecz tu w grę wchodzi zupełnie

stosowanie z coraz lepszymi skutkami standardowej polityki

inny rząd wielkości. W latach 90. sektor finansowy przybrał iście

zaciągania tanich pożyczek na krótki termin i udzielania dro­

rewolucyjne proporcje, przekształcając mapę gospodarki ame­

gich kredytów na długi termin, ale również pozwolił bankom,

rykańskiej, a jego ekspansja trwała nieprzerwanie do pierwszych

naruszając tym sam ym rządowe regulacje, posiadać ogrom ne

lat nowego tysiąclecia. Zwrot ku finansom nastąpił faktycznie

ilości obligacji długoterm inowych - których wartość wzrastała

w momencie przesunięcia akcentu na monetaryzm, wysokie

spektakularnie, gdy spadały długoterm inowe stopy procento­

stopy procentowe, silnego dolara i deregulację finansową na

we - bez utrzymywania funduszy na pokrycie wiążącego się

początku lat 80. W ypływ ał on w szczególności z nieudanych

z nimi ryzyka14. Zyski sektora finansowego niemal natychmiast

dziesięcioletnich prób zatrzymania spadku rentowności sektora

wróciły do poprzedniego poziomu, a potem rozpoczęły przy­

niefinansowego, zwłaszcza produkcji, przy użyciu keynesowskich

prawiający o zawrót głow y wzrost, który dotychczas przebiegał

deficytów i taniego dolara. M im o trwających prób liberalizacji sektora finansowego i bardzo poważnych wzrostów zarówno

bez zakłóceń. Każdy główny trend z lat 90., ekonomiczny i polityczny,

na rynku obligacji, jak i rynku akcji kombinacja przejęć i fuzji

działał na korzyść sektora finansów. W gospodarce realnej trwał ciągły wzrost. Zrównoważenie budżetu przez Clintona oraz silny

12 Paul Wonnacott, Behind China's Export Boom, Heated Battle Among Fac­ tories, „Wall Street Journal", 13 listopada 2003. 13 Brak miejsca wyklucza omówienie (znacznie mniejszego) przemysłu ho­ telowego i noclegowego, który podążał w ślad za handlem detalicznym; zatrud­ nienie wzrosło w nim o ponad 20 proc., a stopa zysku wzrosła o 50 proc. w latach 1992-2001. Innym przypadkiem, który wiąże się z konsumpcją i który wymaga dalszych badań, jest ogromna branża usług zdrowotnych, w której odnotowano wielki skok zysków przedsiębiorstw - z 4,9 miliarda dolarów w 1989 roku do 15,4 miliarda w 1994,17,3 miliarda w 1999 aż do 24,8 miliarda w roku 2001; nie mó­ wiąc o prawie 50-procentowym wzroście zatrudnienia.

174

wzrost kursu dolara w wyniku odwrócenia um ow y Plaża Accord - wynik inżynierii finansowej ekonomicznego cara w admini­ stracji Clintona Roberta Rubina, wcześniej dyrektora w banku Goldman Sachs - doprowadziły do redukcji inflacji do minimum, broniąc realnych zysków z pożyczek (a jednocześnie ugodziły 14 Joseph Stiglitz, Szalone lata dziewięćdziesiąte, przeł. Hanna Simbierowicz, PWN, Warszawa 2006, s. 76.

175

Now y boom czy nowa bańka ?

w zyski w sektorze wytwórczym). Clinton i Rubin doprowadzili deregulację bankową do logicznej konkluzji, otwierając drogę ęjia powstania „supermarketów finansowych", które m ogły łączyć

W ykre s z y sk ó w

2: Zyski sektora finansowego jako proporcja łącznych sektora przedsiębiorstw

proc łącznych z y sk ó w firm

m ilia r d y U S D

do tej pory osobne funkcje: bankowość komercyjną, bankowość inwestycyjną i ubezpieczenia, aby zwiększać w ten sposób zy­ ski. Przede wszystkim jednak bańka na rynku akcji zapewniła bezprecedensowe okazje do zgarniania opłat i zysków za nadzór nad emisją akcji oraz nad fuzjami i przejęciami, a jednocześnie zapewniała zarządzanie finansami kredytów korporacyjnych i konsumenckich. Gdy wreszcie bańka na giełdzie zbliżała się do m aksim um pod koniec dekady lat 90., nastąpiła zwyżka cen domów, co dało sektorowi finansów kolejne okazje do wypraco­

Zyski finansowe

wywania olbrzymich zysków. W latach 1994-2000 zyski sektora

(miliardy U SD )

finansowego podwoiły się. Ponieważ w tym samym okresie zyski w sektorze niefinansowym wzrosły tylko o 30 proc., zyski sektora finansowego jako odsetek całkowitych zysków sektora przedsię­ biorstw w zrosły z 23 do 39 proc. Odpow iadały więc za 75proc. wzrostu zysków korporacyjnych uzyskanych w tych latach. Ani pęknięcie bańki cen akcji, ani spowolnienie gospodarki realnej od roku 2000 nie zaszkodziły specjalnie finansom. Bańka na rynku nieruchomości zastąpiła bańkę akcyjną, a spadające

Liczba procentowa to zyski finansowe podzielone przez łączne zyski sektora przedsiębiorstw, minus stopa netto. Źródła: NIPA, Table 1.16 i GPO by Industry, witryna BEA.

koszty kredytu zrobiły resztę. Zyski pochodzące z hipotek, a także z handlu obligacjami i gwarantowania ich - wszystkie

50 proc. zysków sektora przedsiębiorstw i odpowiadały za prawie

te formy działalności wiążące się z malejącymi stopami pro­

80 proc. wzrostu zysków sektora przedsiębiorstw, jaki nastąpił

centowymi - umożliwiły bankom i firmom ubezpieczeniowym

w latach 2 0 0 0 -2 0 0 3 15.

osiąganie dalszych rekordowych zysków, nawet wbrew ogrom­ nym spadkom cen akcji i dużym redukcjom wzrostów kredytów korporacyjnych. Między rokiem 2000 a pierwszą połową roku 2003 w okresie spowolnienia zyski sektora finansowego nadal spektakularnie rosły, w kategoriach względnych i bezwzględ­ nych. W edług Morgan Stanley stanowiły one w końcu niemal 176

15 Steve Galbraith, „Tryingto Drawa Pound of Flesh Without a Drop of Blo­ od", Morgan Stanley us and the Americas Investment Research, 8 września 2003; Steve Galbraith, „Fading Fog”, Morgan Stanley us and the Americas Investment Research, 21 września 2003. Dane firmy Morgan Stanley dotyczą firm z indeksu S&P 500. Odpowiednie dane rządowe nie są jeszcze dostępne, jeśli chodzi o zyski w sektorze usług finansowych od 2001 roku.

177

Now y boom czynowa bańka?

IV. S P R Z E C Z N O Ś C I G O S P O D A R K I OPARTEJ N A BAŃCE

źnie w odpowiedzi na słabość fundamentów gospodarki. Lecz akcji rozpoczęły nowy, nieprzerwany wzrost, a indeks S8cP

Ułatwienie dostępu do kredytu przez Fed pozornie przywróci

C0n^wzrósł około 30 proc. w kolejnych ośmiu miesiącach. Bez wąt­

ło ład w gospodarce niewytwórczej, zapewniło dalszy wzrost

len ia tego właśnie oczekiwał Fed. Jednak do lata 2003, według

rentowności dla branży budowlanej i handlu detalicznego oraz

^Financial Times", wskaźnik zysk - cena indeksu S&P 500 spadł

kontynuację epokowej ekspansji sektora finansowego. Jednak działo się to w dużej części na m ocy i za cenę kompletnej inflacji

mniej więcej o dalsze 10 proc. do 3:1, podczas gdy historyczna ś r e d n i a wynosi 7:1. Fed zapobiegł pogorszeniu klimatu dla biznesu;

wartości aktywów finansowych przekraczającej zdecydowanie wartość aktywów, które reprezentowały. Tworzące się w efek­

lecz przez to właśnie podtrzymywał bańkę giełdową w obliczu krachu cen akcji i następującego spowolnienia gospodarczego.

cie bańki zapewniały zabezpieczenie dla coraz większych kre­

Znaczna korekta mogłaby pchnąć gospodarkę znowu w recesję.

dytów, co utrzymało wzrost konsumpcji i ruch w gospodarce W rezultacie wzrost gospodarczy U SA w trzech ostatnich latach wynikał ze zwiększenia popytu generowanego przez pożyczki pod spekulacyjną aprecjację bogactwa na papierze, przekracza­

178

Bańka na rynku nieruchomości Gdy ceny akcji od połow y lat 90. zaczęły odbiegać od poziomu zysków przedsiębiorstw i PKB, zaczęła się także tworzyć bańka

jącego wyraźnie popyt generowany przez zwiększenie inwestycji i zatrudnienia, powodowane przez rosnące zyski.

na rynku nieruchomości. O d roku 1975, kiedy mam y pierwsze

Ceny akcji oczywiście gwałtownie spadły od połowy roku

rosły przeciętnie w podobnym tempie jak ceny konsumpcyjne.

dostępne dane, do 1995, ceny nieruchomości mieszkalnych

2000. Paradoksalnie jednak ich spadek nie dotarł do poziomu, na

Pozostawały więc z grubsza stałe w ujęciu realnym. W pierw­

którym wartość akcji odpowiada zapewnianym przez nie zyskom,

szej połowie lat 80. indeks cen mieszkaniowych spadł o 5-10

ponieważ te spadły równie głęboko. Do października 2002 roku,

proc. poniżej CPI, doganiając go znowu w roku 1985; następnie

kiedy ceny akcji sięgnęły dna, indeks S& P 500 znajdował się

w latach 1985-1990 wzrósł około 13 proc. powyżej CPI, zanim

42 proc. poniżej szczytu z lipca 2000; lecz wskaźnik zysk/cena (tj. stopa zwrotu inwestycji w akcje), który już spadł o 48 proc.

znowu spadł na jego poziom w roku 1995. Realne ceny nieru­ chomości mieszkalnych w 1995 były więc takie same jak w roku

między maksimum z 1995 a połową roku 2000, w ogóle nie

1985 i 1979. Jednak między rokiem 1995 a pierwszą połową roku

wzrósł, utrzymując się na poziomie około 3,7:1 - co oznacza, że inwestycje w akcje przynosiły roczny zysk poniżej 4 proc. Przy

2003 wzrost indeksu cen dom ów przekroczył wzrost CPI o ponad

braku polityki taniego kredytu Fed ceny akcji spadłyby oczywiście

kosztów nieruchomości mieszkalnych.

35 punktów, co jest historycznie bezprecedensowym wzrostem

niżej ze względu na poziom zapewnianych przez nie zysków. Jed­

Wyjaśnienie tej bańki mieszkaniowej wydaje się dosyć pro­

nak bańce na rynku akcji nigdy nie pozwolono pęknąć do końca.

ste, jeśli wziąć pod uwagę czas. Gdy akcjonariusze zakumulowali

Kilka miesięcy później bańka zaczęła znowu rosnąć. Od marca 2003 roku rosły ceny obligacji i spadały stopy procentowe

bogactwo dzięki boomowi na rynku akcji, mogli oni żądać droż­ szych domów w ilościach przewyższających podaż. Następnie,

.

Now y boom czy nowa bańka ?

gdy ceny dom ów wzrosły, nabywcy chcieli płacić coraz wyższe sumy za nieruchomości, zakładając, że ich wartość będzie rosła

Wykres 3: Majątek gospodarstw domowych - kapitał kontra nieruchomości, biliony U SD

-t a k jak na rynku akcji. Gdy w 2000 roku nastąpił krach na rynku giełdowym i pękła bańka, bańka nieruchomości została podtrzy­ mana częściowo obniżkami stóp procentowych przez Fed, ale tak­ że przez transfer funduszy z rynku akcji na rynek nieruchomości zwłaszcza w odpowiedzi na wyraźnie mniejsze zyski z pożyczania na procent. Wzrost cen nieruchomości napędzał się sam, gdyż pozwalał właścicielom, gdy spadały stopy procentowe, kupować droższe domy, utrzymując popyt większy od podaży16. Tak więc w ciągu zaledwie czterech lat, między rokiem 1995 a 1999, majątek gospodarstw w postaci nieruchomości miesz­ kalnych wzrósł o 25 proc. Jednak w okresie między szczytem na rynku akcji w 1999 roku a dnem w pierwszym kwartale 2003 roku wartość nieruchomości mieszkalnych rosła jeszcze szybciej - ceny rosły w średniorocznym tempie o 5 proc. wyższym niż ceny kon­ sumpcyjne. W rzeczywistości ceny dom ów urosły w tych trzech latach bardziej niż w jakimkolwiek innym porównywalnym okresie, dla którego mamy dane. W rezultacie, podczas gdy akcje (w tym

Źródło: Flow of Funds Table BIOO, witryna FRB.

fundusze powiernicze) posiadane przez gospodarstwa domowe straciły wartość z 12,2 bln doi. do 7,15 bln w tym krótkim okresie,

W obliczu tej ogromnej papierowej aprecjacji wartości do­

co oznaczało spadek o 5,05 bln doi. lub o 44 proc., to wartość

mów gospodarstwa domowe były w stanie pozyskiwać wyraźnie

nieruchomości mieszkalnych posiadanych przez gospodarstwa

większe fundusze ze sprzedaży nieruchomości po cenach prze­

domowe wzrosła z 10,4 mld doi. do 13,9 mld, co stanowi wzrost

kraczających długi hipoteczne, z refinansowania hipotek i przez

o 3,6 mld lub 35 proc. Nieruchomości odzyskały dawne miejsce

zaciąganie kredytów pod zastaw domu (home equity loan) - co

jako główne źródło bogactwa gospodarstw domowych.

miało ogromne konsekwencje dla rozwoju konsumpcji, a zatem także PKB. W latach 1990-1997 finansowanie konsumpcji pod zastaw przyrostu wartości nieruchomości przez gospodarstwa

16 W tym i poprzednim akapicie korzystam z ustaleń Deana Bakera i Simone Baribeau, „Homeownership in a Bubble: The Fast Path to Poverty?", 13 sierpnia 2003, dostępne w witrynie Center for Economic Policy Research. Zobacz zwłaszcza rysunek 1 dotyczący realnych kosztów posiadania i wynajmu.

180

domowe (equity extraction) wynosiło 150 mld doi. rocznie; gdy jednak w ostatnich trzech latach poprzedniej dekady zaczęła się formować bańka nieruchomości, liczba ta podwoiła się do 181

Nowy boom czy nowa bańka?

300 mid doi. w roku 1998, 1999 i 2000. W roku 2001, 2002

popyt na rynku m ieszkaniowym , ceny, a więc także zwiększa

i pierwszej połowie 2003 sprzedaż dom ów wyznaczyła histo­ ryczne rekordy: 6,2 bin doi., 6,6 bin doi. i 7 bin doi. (rok do roku)

wartość netto gospodarstw d o m o w y ch 18. O d końca roku 2000 same tylko pieniądze pozyskane

Podobnie było z refinansowaniem kredytów hipotecznych, które

2 refinansowania hipotek odpowiadały za przynajmniej 20 proc.

wyniosło odpowiednio 1,2 bin doi., 1,6 bin i 3 bin. W tej sytuacji

całego wzrostu PKB. Jeśli uwzględni się także dopływ gotówki ze

w ciągu tych samych trzech lat gotówka uzyskana przez pożycz­

sprzedaży dom ów i drugiej hipoteki, a także wydatki na inwesty­

ki pod hipotekę osiągnęła niesłychane poziomy - odpowiednio 420 mld, 600 mld i 716 m ld17. W roku 2001, 2002 i pierwszej połow ie 2003 dodatko­ w y przepływ pieniężny pozyskiw any dzięki refinansowaniu kredytu hipotecznego zw iązanem u z rosnącą wartością nie­ ruchom ości (m ortgage equity withdrawal) wzrósł odpowied­ nio do zdumiewającego poziom u 5 proc., 7,7 proc. i 9 proc. osobistego dochodu rozporządzalnego w USA, odgrywając ogrom ną rolę w utrzym aniu w ydatków konsumpcyjnych w obliczu radykalnego spadku w zrostu konsumpcji. Według Fed gospodarstw a dom ow e w yk o rzystyw a ły około 50 proc. środków z kredytów hipotecznych na finansowanie wydatków konsum pcyjnych - od rem ontów dom u po zakup sam ocho­ dów, wakacje, edukacje, wydatki m edyczne - a w wypadku rodzin będących pod dużą presją nawet na ogólne koszty utrzymania. Blisko jedna trzecia gotów ki była zużywana na spłatę droższego zadłużenia z kart kredytow ych i innych rat,

cje mieszkaniowe i zakup wyposażenia domu, to rynki nierucho­ mości i hipotek odpowiadały za łącznie nie mniej niż dwie trzecie wzrostu PKB w okresie 2000 - połowa roku 2003. Oznacza to, że gdyby nie wkład wniesiony przez rynek nieruchomości, średnio­ roczny wzrost PKB w tym okresie w ynosiłby zaledwie 0,6 proc., a nie 1,7 proc., ile faktycznie w ynosił19. Trudno jednak oczekiwać, że konsumpcja pod hipotekę będzie trwała w nieskończoność - załamanie może nastąpić już w niezbyt odległej przyszłości. Jest tak dlatego, że inflacja cen na rynku nieruchomości powoli traci tempo, podczas gdy stopy procentowe - obecnie bliskie minimów powojennych - raczej wzrosną, niż spadną, zostawiając mniej możliwości uzyskiwania kapitału z hipotek. Tak więc skłonność właścicieli dom ów do pożyczania prawdopodobnie spadnie, tak jak kapitał ulokowa­ ny w domach (home equity) gospodarstw dom owych spadł do połowy roku 2003 do powojennych m inimów 54 proc. wartości domu z 60 proc. dziesięć lat wcześniej. Natom iast zadłużenie

uwalniając tym sam ym dochody do większej konsumpcji. Pozostała gotów ka jest w ykorzystyw ana na finansowanie

18 Mark Zandi, „Housing’s Virtuous Cycle", Regional Financial Review, sier­

innych inwestycji, zwykle w nieruchom ości, co pobudza

pień 2003, s. 13. 19 Wyniki te są oparte na symulacjach przy użyciu modelu makroekono­ micznego witryny Economy.com. Zobacz Zandi, „Housing’s Virtuous Cycle”, s. 14 ' P ^ P - 3. zwłaszcza wykres 3; a także Homeownership Alliance „The Economic Contribution of the Mortgage Refinancing Boom", grudzień 2002, s. 1-5; i Home­ ownership Alliance, „Mortgage Refinancing Accounts for 20 Percent of Real Eco­ nomic Growth Since 2001", komunikat prasowy, 17 grudnia 2002.

17 Szeregi czasowe dotyczące refinansowania i pozyskiwania środków pieniężnych zostały opracowane przez Marka Zandiego, głównego ekonomistę w witrynie Economy.com, któremu chcę podziękować za uprzejme udostępnie­ nie tych danych.

183 182

Now y boom czy nowa bańka?

W ykres 4: Kwartalny wpływ nieruchomości na wzrost PKB (w proc.), 2000-2003.

[ 002I prawdopodobnie znacznie spadnie w roku 2003, co z kolei z dużym prawdopodobieństwem zmniejszy wsparcie dla zakupu towarów i usług Bańka dolarowa i deficyt na rachunku obrotów bieżących pompując wydatki konsumpcyjne, zwłaszcza przez finansowa­ ną z kredytu bańkę mieszkaniową, łatw y kredyt Fed umożliwił Amerykanom utrzymanie wzrostu importu między rokiem 2000 a połową roku 2003, nawet gdy eksport U SA wyham ował w obliczu spadku zdolności nabywczej prawie całej reszty świa­ ta Rezultatem było przedłużenie i pogłębienie wzorca rozwoju ekonomicznego mającego korzenie w pierwszej połowie lat 80. X X wieku, kiedy to szybki wzrost importu produkcyjnego USA i deficyt handlowy pogłębiały deficyt na amerykańskim rachunku obrotów bieżących, zwiększały zobowiązania zagra­ niczne U SA i napędzały wzrost gospodarczy związany z eks­ portem (export-led growth) w reszcie świata, zwłaszcza w Azji

Zmiana procentowa w stosunku do tego samego kwartału w roku poprzednim. Źródło: Economy.com.

Wschodniej. Początki dały lata 1979-1980 wraz z międzynarodowym od­ wrotem od keynesowskiej ekspansji na rzecz monetarystycznego zaciskania pasa jako środka w walce ze zmniejszoną rentownością,

jako procent dochodów gospodarstw dom owych ustanowiło re­

184

która panowała w zaawansowanych gospodarkach kapitalistycz­

kord w wysokości 110 proc., wzrastając z 90 proc., ile wynosiło

nych, zwłaszcza w sektorze wytwórczym. Następujący w rezultacie

jeszcze w 1995 roku20. Jeśli jednak proces zaciągania kredytów

skok stóp procentowych, redukcja wzrostu wydatków społecznych

przez gospodarstwa domowe zacznie spowalniać, głęboko ugodzi

i stłumienie wzrostu płac zachęcały do redukcji zbędnych, kosztow­

to we wzrost wydatków konsumpcyjnych, które do tej pory były

nych i przynoszących niskie zyski środków produkcji, a w ten sposób

kluczowe dla zdrowia gospodarki. Jak łagodnie ujął to Greenspan:

przyczyniały się do przywrócenia rentowności w całym systemie.

„Szalone tempo uzyskiwania kapitału z hipotek w zeszłym roku

Te same siły przyniosły jednak ostry spadek wzrostu wydatków

i0 James Cooper i Kathleen Madigan, The Skittish Bond Market Won't Shake Housing— For Now, „Business Week", 14 lipca 2003.

21 „The Home Mortgage Market": przemówienie Alana Greenspana, 4 mar­ ca 2003, witryna FRB.

185

Now y boom czy nowa bańka?

rządowych i konsumenckich, co w połączeniu ze zredukowanym wzrostem inwestycji zmniejszyło zagregowany popyt, uniemoż­

stroną medalu było to, że import produkcyjny odegrał kluczową

liwiło jakikolwiek wzrost rentowności i zaostrzyło spowolnienie W obliczu stagnacji rynków krajowych i dalszych ograniczeń w za­ kresie stosowania deficytów budżetowych, które wynikły z dere-

czątku lat 80. i wsparł nową cykliczną poprawę koniunktury. Nieodzowność pożyczek i aprecjacja waluty U SA dla dyna­

gulacji finansowej, wzrost w większości zaawansowanych krajów

lat 80. Po gwałtownym spadku kursu dolara po roku 1985, tym ­ czasowym obniżeniu prywatnych pożyczek w trakcie recesji z lat

kapitalistycznych zaczął coraz bardziej zależeć od intensyfikacji eksportu w sektorze produkcyjnym. Jednak coraz większa generalizacja wzrostu uzależnionego od eksportu na całym świecie jedynie nasiliła fundamentalną tendencję do tworzenia nadmiernych mocy

miki gospodarki światowej ujawniły się w pełni od drugiej połowy

1990-1991 i eliminacji deficytów USA po 1993 roku deficyt handl­ owy w sektorze wytwórczym spadł do zaledwie 57 mld (średnio) w latach 1992-1993, a deficyt na rachunku obrotów bieżących

produkcyjnych, które pozostawione same sobie prędzej czy później doprowadziłyby do zatrzymania gospodarki światowej.

wie lat 90. w zaawansowanych gospodarkach kapitalistycznych

Wobec stagnacji systemowej gwałtowny wzrost zadłużenia

odnotowano najgorsze wyniki w całej epoce powojennej (poza

chwilowo zupełnie zlikwidowano. W rezultacie w pierwszej poło­

U SA w kombinacji z ogrom nym wzrostem kursu dolara stał się

USA i nowo uprzemysłowionymi krajami Azji Wschodniej, których

podstawowym napędem gospodarki światowej. Mówiąc najpro­ ściej, na początku lat 80. system rozwijał się dzięki powiększaniu

waluty były powiązane ze spadającym dolarem). Między połową lat 90. a końcem stulecia sytuacja się odwró­

deficytu na rachunku obrotów bieżących USA, co prowadziło

ciła. Zadziwiający wzrost zadłużenia przedsiębiorstw i gospodarstw

do kumulacji coraz większych zobowiązań U SA wobec świata

domowych, wynikający z bańki giełdowej, wraz z nowym skokiem

z jednej strony oraz wzrostu nadprodukcji w międzynarodowym

kursu dolara przejęły rolę, którą wcześniej odgrywały deficyty pu­

sektorze produkcyjnym z drugiej. Jeszcze w latach 1979-1980

bliczne, zapewniając popyt potrzebny do ożywienia gospodarki nie

U SA notowały nadwyżki handlowe w sektorze wytwórczym,

tylko amerykańskiej, ale po prostu światowej, co wywołało praw­

a pomijając import paliw, m ogły poszczycić się nadwyżką

dziwą falę importu produkcyjnego do USA. Wzrósł on z 430 mld doi.

w bilansie handlowym. Jednak od roku 1981 stopy procentowe

w roku 1993 do 1 bln doi. w roku 2000, podwajając się z okładem

U SA zaczęły drastycznie rosnąć, kurs dolara poszybował w górę,

w ciągu siedmiu lat oraz rosnąc w proporcji do produkcji sektora w y­

a deficyt USA, zarówno federalny, jak i prywatny, każdego roku

twórczego o 50 proc. Już w roku 1995 deficyt handlowy w sektorze

bił kolejne rekordy. W rezultacie amerykański sektor wytwórczy

wytwórczym skoczył do 145 mld doi. Osiągnął wartość 271 mld

przeżywał najgorszy kryzys w swej powojennej historii. Do roku

w 1999 roku i wzrósł do 368 mld do roku 2002. W ten sposób

1987 przy stagnacji eksportu i gwałtownym wzroście importu bi­

odpowiadał on za blisko 60 proc. kolosalnego wzrostu deficytu

lans handlowy w sektorze wytw órczym pobił rekord, będąc 120

na rachunku obrotów bieżących USA w latach 1995-2002 i trzy

mld doi. na minusie, a deficyt na rachunku obrotów bieżących

czwarte jego wielkości bezwzględnej w roku 2002.

osiągnął niespotykaną wcześniej wartość 3,4 proc. PKB. Drugą

186

rolę w wyciąganiu gospodarki światowej z głębokiej recesji po­

Now y boom czy nowa bańka ?

W ykres 5: Bilans rachunku obrotów bieżących i bilans handlowy w sektorze wytwórczym, 1980-2003. proc.RKB

miliardy USD

ratując kraje Azji Wschodniej (i resztę świata) przed katastrofą w latach 1997-1998, wyciągając Amerykę Łacińską z głębo­ kich kryzysów w latach 1994-1995 i potem również w latach 1998-1999.a wreszcie odsuwając globalny kryzys w okresie od roku 2001 do dziś. Oczyw iście w zrost

deficytu

na

rachunku

obrotów

bieżących sam zależał od tego, czy reszta świata będzie inwestować w rosnące zadłużenie i aktyw a amerykańskie, finansując w rezultacie w zrost konsumpcji amerykańskiej, co umożliwiło dalsze w zrosty eksportu i produkcji w pozostałych częściach świata. W trakcie boom u i bańki drugiej połow y lat 90. inwestorzy zagraniczni bardzo chętnie finansowali deficyt na rachunku obrotów bieżących USA. Oczekując dużych zysków przedsiębiorstw i niekończącej się aprecjacji cen aktywów, czynili duże bezpośrednie inwestycje w U SA i kupowali ogrom ne ilości akcji i obligacji przedsiębiorstw, pomagając jeszcze bardziej podnieść kurs w aluty - bańka dolarowa towarzysząca bańce giełdowej była w dużej mierze skutkiem tej drugiej. W latach 1995-2000, gdy deficyt na ra­ Źródła Table 3, US Aggregate Foreign Trade Date, witryna ITA; US International Transactions, witryna BEA.

chunku obrotów bieżących U SA eksplodował, łączna w artość brutto am erykańskich aktyw ów znajdujących się w rękach inwestorów z całego świata w zrosła z 3,4 do 6,4 bln doi. albo

W drugiej połowie lat 90. sama wielkość deficytu na ra­

0 75 proc. PKB U S A 22. G dy jednak gospodarka am erykańska

chunku obrotów bieżących wzrosła czterokrotnie. Mierzona

zwolniła, a rynek akcji osłabł po roku 2000, inwestorzy

jako odsetek PKB wzrosła trzykrotnie i każdego roku ustana­

prywatni z reszty świata coraz rzadziej postrzegali aktywa

wiała nowe rekordy. Między rokiem 2000 a połową roku 2002

amerykańskie jako atrakcyjne. Zakup obligacji skarbow ych

deficyt wzrósł o kolejne 20 proc. do bezprecedensowej wielkości

1 korporacyjnych, jak również obligacji sprzedawanych przez

5 44 mld doi., czyli wynosił pięć razy więcej niż w 1995 roku. W ten sposób pogłębił trudności sektora produkcji w USA,

agencje rządowe U SA takie jak Fannie M ae i Freddy M ac nadal efektownie wzrastał. Jednak zarówno zakup akcji przez resztę

a jednocześnie stanowił niezbędny bodziec dla reszty gospodarki światowej - wyciągając Europę i Japonię z zastoju po roku 1995.

188

22 Zob. The Boom and the Bubble, s. 208-9 i Tabela 8.1.

189

Now y boom czy nowa bańka?

r świata, jak i bezpośrednie inwestycje zagraniczne gwałtownie zmalały. Zakup akcji spadł ze średniej 153 mld doi. w latach

kowitą likwidację amerykańskich aktywów przez inwestorów zagranicznych - co m ogłoby doprowadzić do katastrofy na

1 9 9 9 -2 0 0 0 do 65 mld w okresie 2001 - pierwsza połowa

rynkach aktywów i uruchomić run na dolara - albo podnieść

2003, a bezpośrednie inwestycje spadły z 3 06 mld doi. do 86

stopy procentowe i zaryzykować ponowne wepchnięcie krajowej

mld doi. w tym sam ym okresie. W szczególności Europejczycy porzucili aktyw a amerykańskie. Po osiągnięciu maksimum

gospodarki w recesję.

czyli 115,6 mld doi., w roku kończącym się w październiku 2000 zakupy am erykańskich akcji przez strefę euro spadły

Polityka gospodarcza w Azji W schodniej W rzeczywistości do tej pory spadek kursu wym iany dolara (tra-

do zaledwie 4,9 mld doi. w roku kończącym się w kwietniu

de-weighted) ograniczał się do blisko 11 proc. Jego spadek na­

2003. W rezultacie pojawiła się presja na obniżkę kursu dolara,

stępował prawie wyłącznie w stosunku do euro i tylko w małym

którą zintensyfikow ały wyższe stopy procentowe w Europie.

stopniu do walut Azji Wschodniej. Działo się to, m im o że Azja

M iędzy początkiem roku 2001 i połową 2003 kurs dolara spadł

Wschodnia generowała nieproporcjonalnie dużą część deficytu

o 37 proc. w stosunku do euro, w tym aż o 27 proc. w roku

handlowego i na rachunku obrotów bieżących, które wzrosły do

kończącym się w lipcu 2 0 0 3 23. Spadek kursu dolara wobec euro przy zachowaniu wszyst­

poziomu ponad 100 mld doi. rocznie zarówno w relacjach gospo­

kich innych warunków identycznych będzie ułatwiał eksport

wysokiego kursu dolara wobec walut wschodnioazjatyckich było

z U SA i utrudniał import do Ameryki. W obecnej sytuacji może

to, że rządy wschodnioazjatyckie pod kierunkiem Japonii i Chin

darczych z Japonią, jak i Chinami. Przyczyną utrzymywania się

to jednak nie przynieść poprawy deficytów handlowych i na

(i z udziałem Hongkongu oraz Korei Południowej) wzm ocniły

rachunku obrotów bieżących USA, a także może zagrozić go­

stosowaną od dawna strategię przetwarzania nadwyżki na ra­

spodarkom europejskim. Pogorszenie recesji w UE zmniejszyłoby

chunku obrotów bieżących na aktywa denominowane w dolarze

europejski popyt na towary amerykańskie, co skompensowałoby oczekiwane korzyści dla amerykańskich eksporterów wynikające

w celu utrzymania niskiego kursu własnej waluty. Dzisiaj Azja

z obniżki kursu dolara. Między rokiem 2001 a pierwszą połową

towych rezerw, podczas gdy w 1990 roku miała tylko 30 proc.

Wschodnia posiada 1,6 bln doi. w rezerwach, czyli 70 proc. świa­

roku 2003 deficyt U SA w handlu z Europą faktycznie wzrósł

Kiedy USA weszły w spowolnienie i amerykański deficyt na ra­

o więcej niż jedną czwartą, z 34,3 do 43,4 mld doi. Gdyby kurs

chunku obrotów bieżących jeszcze bardziej się pogłębił, Chiny,

dolara nadal spadał w odpowiedzi na pogłębiającą się lukę,

Japonia, Korea Południowa i Hongkong weszły na rynki walutowe

Rezerwa Federalna może stanąć w obliczu bolesnego wyboru:

na niespotykaną skalę, podnosząc łączny stan posiadania obliga­

albo pozwolić na spadek wartości waluty i pozwolić na cał­

cji skarbowych U SA z 512 mld doi. do 69 6 mld w krótkim okresie między grudniem 2001 a czerwcem 2003 roku. W istocie w ciągu

23Gertrude Chavez, Weak capital influxseen choking dollarrally, R e u te rs Online, 14 lipca 2003. Dziękuję Dougowi Henwoodowi i liście LBO za ten odnośnik.

190

pierwszych dziesięciu miesięcy roku 2003 same tylko Japonia i Chiny pokryły około 55 proc. deficytu na rachunku obrotów

Now y boom czy nowa bańka?

f bieżących USA, wykupując odpowiednio obligacje warte 150 i 100 mld doi.24.

• nieruchomości. Z drugiej zaś wzrost eksportu wschodnioazja.¡ego - rosnący na drożdżach dzięki wysokiemu kursowi do­

Rządy wschodnioazjatyckie nie robiły tego oczywiście z powodów altruistycznych, lecz w celu utrzymania gwałtow­

lara i subsydiowanemu przez rząd popytowi U SA - coraz bardziej osłabiałby przemysł amerykański i zaostrzał problemy przerostu

nego wzrostu ich eksportu produkcyjnego do USA. Niemniej

zdolności produkcyjnych na skalę globalną. To jest oczywiście

wypełniając rosnącą dziurę finansową, która w przeciwnym

z grubsza ten sam syndrom - rosnących cen aktywów i nadpro­

wypadku powstałaby jako wynik pogłębienia różnic między im­

dukcji przemysłowej - który prześladował gospodarkę światową

portem a eksportem USA, rządy wschodnioazjatyckie uzyskały

j jego amerykańską część w trakcie boomu wywołanego przez

ni mniej, ni więcej tylko stabilizację gospodarki amerykańskiej

bańkę na giełdzie i w późniejszym okresie spowolnienia. To ścieżka

W razie braku tych zakupów hiperekspansywne strategie Fed

autodestrukcyjna, na której nieubłagany wzrost zobowiązań USA

i administracji Busha prawie z pewnością spowodowałyby po­

wobec reszty świata umożliwia wzrost innych gospodarek przez

ważny spadek kursu dolara, powodując obniżkę cen aktywów

eksport na koszt mocy produkcyjnych USA, a więc i możliwości

i wzrost kosztów kredytów, a to z kolei wyw ołałoby powrót do

honorowania tych zobowiązań przez USA. Proces ten zdążył już

recesji w USA, Azji i reszcie świata. Jednak trudno sądzić, że ta

doprowadzić do krachu giełdowego i recesji.

symbioza da się długo utrzymać. Gdyby nawet rządy wschodnioazjatyckie były w stanie nadal

V. P O D ST A W A B O O M U ?

kupować aktywa denominowane w dolarze i chciały to robić, aby utrzymać niski kurs własnych walut i subsydiować eksport wła­

Władze ekonomiczne w U SA uruchomiły między połową roku

snych producentów, nie może to trwać wiecznie. Jego skutkiem

2000 a połową 2003 największe bodźce makroekonomiczne

byłoby bowiem zduszenie eksportu i wzrost importu USA, co

w historii w celu utrzymania rozwoju gospodarczego, który

powiększyłoby jeszcze bardziej deficyt na rachunku obrotów bieżących U SA i wym agałoby jeszcze większych inwestycji Azji

wykorzystywał nadmierne zdolności produkcyjne oraz zaczy­

Wschodniej w aktywa finansowe USA. To zaś miałoby opłakane

swoją krótkoterminową stopę procentową z 6,5 proc. do 1 proc.,

skutki dla gospodarki amerykańskiej i światowej. Z jednej strony

co było najniższym poziomem po 1958 roku (uwzględniając też

napływ funduszy wschodnioazjatyckich na amerykańskie rynki

obniżki w listopadzie 2002 i czerwcu 2003 roku). W tym sam ym

finansowe, obniżając koszt kredytu, prowadziłby pośrednio lub

czasie fiskalna sytuacja rządu zmieniła się z nadwyżki 1,4 proc.

bezpośrednio do zwiększenia bańki cen aktywów na rynku akcji

nał generować inwestycje i tworzyć miejsca pracy. Fed obniżył

PKB do projektowanego deficytu 4,5 proc., czyli 450 mld doi. W tym samym okresie wartość dolara w kategoriach realnych

24 David Hale, The Manchurian Candidate, „Financial Times”, 29 sierp­ nia 2003; Christopher Swann, Weak renminbi is both boon and bane for the us , „Financial Times", 26-27 lipca 2003; Jennifer Hughes, „Asia’s currency manipula­ tion comes under scrutiny", „Financial Times", 24 listopada 2003.

192

(trade-weighted) spadła o ponad 10 proc. Niemniej jednak mimo tak olbrzymiego impulsu gospodarka ledwie drgnęła. W pierw­ szej połowie 2003 roku realne wydatki liczone rok do roku na in­

193

Nowy boom czy nowa bańka?

stalacje, wyposażenie i oprogramowanie nadal nie rosły. W tym sam ym okresie wzrost PKB rok do roku wynoszący 2,35 proc

kularnym tempie 6,4 proc. - łącznie z ogrom nym , 26,9-proc. wzrostem wydatków na dobra trwałe - były znowu podstawą

spadł niżej niż w roku 2002. Byłby o jedną trzecią niższy, wy­

ekspansji gospodarczej. W raz ze wzrostem inwestycji miesz­

nosząc ledwie 1,5 proc., gdyby nie ogrom ny i niezrównoważony skok w wydatkach wojskowych na wojnę w Iraku, które stanowiły

kaniowych stanow iły 75 proc. całkowitego wzrostu PKB. Co

ponad połowę 3,3-proc. wzrostu gospodarki w drugim kwartale

stało za zwiększeniem konsumpcji osobistej? Z pewnością nie godzinowe wynagrodzenie realne (z uwzględnieniem osób pra­

W tym czasie bezrobocie wzrosło do 6,2 proc. - ponad 8 proc

cujących na w łasny rachunek), które faktycznie spadło w tym

jeśli liczyć osoby nieszukające aktywnie pracy - a miejsca pracy

kwartale o 0,2 proc. dla całej gospodarki z takim skutkiem, że

znikały w zatrważającym tempie. W lipcu 2003 roku w gospodar­

łączne wynagrodzenie mierzone rok do roku za pierwsze trzy

ce pozarolniczej znikło 57 tys. miejsc pracy - po utracie 83 tys.

kwartały roku 2003 w istocie spadło w porównaniu z rokiem

i 76 tys. odpowiednio w czerwcu i maju - a zatrudnienie w sek­

poprzednim. Pieniądze w kieszeniach konsumentów pochodziły

torze pozarolniczym spadło o 358 tys. poniżej poziomu z lipca

przede wszystkim z finansowania hipotecznego, które um oż­

2002 roku. Rozbieżność między bodźcem a reakcją wydawała się

liwiło gospodarstwom dom ow ym uzyskać ogrom ne środki

bezpośrednim wyrazem słabości fundamentów gospodarki -jej

pieniężne. W pierwszej połowie 2003 roku środki te wzrosły

wciąż nierozwiązanych problemów nadprodukcji i niestabilności

do 7 proc. PKB i m usiały odegrać kluczową rolę w szalonych

finansowej przedsiębiorstw.

wydatkach w trzecim kwartale. Bez wątpienia ulgi podatkowe

Już na jesieni 2003 roku gospodarka z pewnością przyspiesza­ ła. PKB skoczył o 8,2 proc. rok do roku, co jest najwyższą zmianą

administracji Busha z 2003 roku były nie do przecenienia, gdyż w kieszeniach podatników zostało około 25 mld doi. w trzecim

kwartalną od 1984. Co równie istotne, liczba miejsc pracy zaczęła

kwartale - całe 100 mld w rozliczeniu rok do roku. Chociaż

nagle rosnąć w tempie ponad 100 tys. miesięcznie we wrześniu

dochody osobiste przed opodatkowaniem wzrosły w tym

i w październiku. Obraz dopełniają inwestycje niemieszkaniowe,

kwartale o 1 proc., dochody po opodatkowaniu w zrosły aż

które wzrosły o 14 proc., co jest najwyższą wielkością od początku

o 7,2 proc.25.

roku 2000. Wydawało się, że gospodarka nagle ruszyła. Bieżące przyspieszenie Z perspektywy czasu może się okazać, że w trzecim kwartale 2003 roku rozpoczęło się trwałe, cykliczne ożywienie koniunk­ tury. Jednak m im o spektakularnych liczb nie jest z góry jasne, czy rozwój gospodarczy U SA w trzecim kwartale zerwał w spo­ sób istotny z uzależnieniem od baniek, zadłużenia i konsumpcji. Osobiste wydatki konsumpcyjne, które rozwijały się w spekta­

194

25 „Praktycznie cała nowa konsumpcja w [trzecim] kwartale była finansowa­ na z ulg podatkowych, refinansowania hipotek lub kredytów": Peter Gosselin, US Economy Expands at its Fastest Pace Since 1984, „Los Angeles Times”, 31 paździer­ nika 2003. Fakt, że osobiste wydatki konsumpcyjne spadły we wrześniu, wskazuje, jak się zdaje, że gospodarstwa domowe już wydały swoje ulgi. W połowie listopada Wal-Mart ostrzegawczo wypowiadał się o sile poprawy w wydatkach konsump­ cyjnych w USA, mówiąc, że klienci pozostawali ostrożni i wybierali tańsze towary oraz mieli niewiele gotówki: Neil Buckley, Wal-Mart Warns of Cautious Shoppers, „Financial Times", 14 iistopada 2003.

195

Nowy boom czy nowa bańka ?

Co z inwestycjami, które są rozstrzygającą zmienną? 14-proc. wzrost jest sam w sobie imponujący i w połączeniu z 7-proc. wzrostem z poprzedniego kwartału mógłby dobrze wróżyć

Zrów now ażony w zrost rentow ności? Koniecznym, choć niewystarczającym warunkiem znacznie wyższych i trwałych w ydatków na instalacje i wyposażenie

na przyszłość. Jednak duża część tego wzrostu z pewnością wyni­

oraz na nowe zatrudnienie jest oczywiście gw ałtow ny i stały

kała z prawa podatkowego z roku 2003, które umożliwiło firmom

wzrost rentowności - podstaw ow y czynnik, którego brakowa­

przyspieszenie amortyzacji, ale pod warunkiem, że uczynią to do

ło w boomie w trakcie lat 90. W rzeczywistości rentowność

końca 2004 roku. W każdym razie niemieszkaniowe inwestycje w środki trwałe mierzone rok do roku w trzecim kwartale wzrosły

_ znacznie szybciej niż po okresie recesji z lat 1990-1991. Stopa

tylko o 4,1 proc. w stosunku do roku 2002 i były nadal niższe od­

zysku przedsiębiorstw niefinansowych w pierwszych trzech

powiednio o 1,8 proc. i 6,9 proc. niż w roku 2001 i 2000. Nie jest

kwartałach roku 2003 osiągnęła poziom o 21 proc. w yższy

to jeszcze dowód na boom w akumulacji kapitału. Znaczny wzrost zatrudnienia w trzecim kwartale następujący po trzech latach sta­

niż w 2001 roku, jedynie 10 proc. mniej niż m aksim um z roku 1997. Osiągnęła w ten sposób średni poziom rentowności ca­

łego spadku był bez wątpienia najbardziej obiecującym znakiem

łego cyklu koniunkturalnego w latach 90. X X wieku. To istotny

wzrastała do tej pory dosyć istotnie od jej ostatnich m inim ów

dla gospodarki, a być może wskazuje na przełom. Wzrosty zatrud­

postęp. Należy jednak przypomnieć, że średnia stopa zysku

nienia były jednak niewystarczające, aby zrekompensować liczbę

w cyklu lat 90. nie urosła wyraźnie powyżej poziom ów z lat

osób wchodzących na rynek pracy, a więc zmniejszyć bezrobocie

70. i 80., pozostając 20 proc. poniżej poziomu powojennego

czy też spowodować istotny wzrost całkowitego wynagrodze­

boomu i okazała się niewystarczająca, aby stw orzyć podw a­

nia realnego i podnieść w ten sposób popyt. Oczywiste jest, że

liny pod zdecydowane zerwanie z długą dekoniunkturą. Aby

pozostała jeszcze długa droga do przezwyciężenia najgorszego

gospodarka utrzym ała now y boom przez trw ały wzrost inwe­

cyklicznego spadku zatrudnienia w epoce powojennej. W ciągu

stycji i zatrudnienia, imponujący wzrost rentowności, który

23 miesięcy po oficjalnym końcu recesji w listopadzie 2001 roku

zaczął się w połowie lat 80., lecz który spełzł na niczym w p o ­

zatrudnienie w sektorze prywatnym spadło o kolejne 919 tys.,

łowie lat 90., musi w rezultacie odzyskać poprzednie wartości

a spadki wystąpiły praktycznie w każdym sektorze. Gdyby nie

i jeszcze w zrosnąć26. Rodzi się więc dwojakie pytanie o to, czy

przyrost 753 tys. miejsc pracy w edukacji i usługach zdrowot­

aktualna do tej pory dynamiczna poprawa stopy zysku może

nych, w tym okresie pozornego powrotu gospodarki do zdrowia znikłoby ponad 1,5 min miejsc pracy. W analogicznym momencie „ożywienia bezzatrudniowego" {jobless recovery), który nastąpił po recesji lat 1990-1991, tj. w styczniu-lutym 1993, w gospodarce powstawało 277 tys. nowych miejsc pracy miesięcznie, ponad dwa razy więcej miesięcznie niż we wrześniu-pażdzierniku 2003, kiedy było to tylko 125 tys.

26 Jedną z głównych wątpliwości wobec zmierzonego wzrostu zysków jest to, w jakim stopniu brano pod uwagę zobowiązania emerytalne firm. Do końca 2002 roku, według gubernator Fed, Susan Schmidt Bies, 90 proc. planów emery­ talnych typu defined-benefit (określone świadczenie) firm z indeksu S&P 500 było niedofinansowanych na kwotę aż 200 miliardów dolarów. Zobacz James Cooper i Kathleen Madigan, A Jobs Recovery, Yes. A Hiring Boom, No, „Business Week", 20 października 2002.

197

Now y boom czynowa bańka?

r zarówno kontynuować, nadal następować, jak i stanowić

połowie 2003 - do 1,8 proc. - postępy techniczne nagle przyno­

podstawę trwałego wzrostu inwestycji i zatrudnienia - biorąc

szą dwukrotnie wyższy wzrost produktywności? Oczywistym al­

pod uwagę, że do tego m om entu opierała się w przeważającej mierze na intensyfikacji w yzysku amerykańskiej siły roboczej

że odnotowane wzrosty produktywności reprezentują nie tyle

ternatywnym i bardziej prawdopodobnym wyjaśnieniem jest to,

mającej najsłabszą pozycję w zaawansow anym świecie kapi­ talistycznym.

wzrosty efektywności - tj. większą produkcję (output) przy takim

Przy stłumionym do niedawna wzroście produkcji wzrost

na godzinę: tj. przyspieszenie i zwiększenie zakresu pracy. Taka

rentowności opierał się przede wszystkim na pogłębieniu różnicy między produktywnością pracowników na godzinę a ich stawką

znacząco wyższe stopy zysków, skoro dodatkowe zyski powsta­

godzinową. Mierzony wzrost produkcji na godzinę był imponujący

ją bez potrzeby zwiększania kapitału zakładowego. W istocie

- 5,4 proc. dla roku 2002,4,35 dla pierwszej połowy 2003 i 5 proc. dla pierwszych trzech kwartałów 2003 w sektorze przedsiębiorstw

w roku 2002 i w pierwszej połowie roku 2003 kapitał zakładowy przedsiębiorstw niefinansowych (nominalny) rósł minimalnie, co

niefinansowych, po wzroście o 2,0 proc. w roku 2001 - podczas

oznacza, że praktycznie wszystkie wzrosty rentowności w tym

gdy realne stawki godzinowe w tych samych okresach rosły od­

okresie uzyskano bez nakładów na instalacje i wyposażenie.

samym nakładzie pracy (labourinput) - ile większy nakład pracy intensyfikacja pracy przynosi nie tylko wyższe zyski, ale także

powiednio tylko 1,9 proc. i 0,9 proc., po wzroście 0,3 proc. w roku

198

2001. Niektórzy renomowani analitycy twierdzą więc już, że cud

Miejsca pracy i inwestycje

wzrostu produktywności, który nigdy nie nastąpił w latach 90.

Wydaje się, że w celu obniżenia kosztów firmy gwałtownie o b ­

- chociaż produkcja na godzinę wyraźnie się zwiększyła - rzeczy­

niżyły zatrudnienie - o 2,1 proc. między rokiem 2000 a pierwszą

wiście teraz ma miejsce. W niezmienionych warunkach należałoby

połową 2003 w sektorze przedsiębiorstw niefinansowych - po­

sądzić, że otworzyła się droga do poprawy rentowności.

zbywając się najmniej produktywnych pracowników, a w ten

Taki wniosek jest jednak co najmniej przedwczesny. Jego

sposób podnosząc średnią produktywność tych, którzy pozo­

pięta achillesowa jest oczywista: do tej pory wzrost produkcji

stali. W obliczu cięć w zatrudnieniu pracodawcy uzyskali resztę

na godzinę następował w obliczu namacalnego spadku wzro­

odnotowanych wzrostów produkcji na godzinę, zmuszając pozo­

stu inwestycji-, tj. wolniejszego wprowadzania coraz lepszych

stałych pracowników do intensyfikacji pracy. Symptomatyczne

instalacji, wyposażenia i oprogramowania. W latach 1995-2000

wydaje się to, że największe sektorowe wzrosty produktywności

kapitał zakładowy (capital stock) sektora przedsiębiorstw niefi­

w roku 2002 - 6,4 proc. - odnotowano w sektorze produkcyj-

nansowych zwiększał się o 3,9 proc. rocznie, lecz mógł przyno­

nym, gdzie produkcja faktycznie spadła o 1,1 proc. i gdzie

sić postępy techniczne wystarczające do uzyskania wzrostów

redukcja siły roboczej była największa: mierzony w godzinach

rocznej produkcji na godzinę wielkości zaledwie 2,6 proc. Czy

spadek zatrudnienia wynosił 7 proc. Jak bez ogródek zauważył

naprawdę możliwe jest, że mimo ponad 50-proc. redukcji stopy wzrostu kapitału zakładowego w latach 2001, 2002 i pierwszej

zachowuje ostrożność przy zatrudnianiu. Do tej pory firmy m o ­

„Business Week": „Po kilku falstartach wielu dyrektorów firm

199

Nowy boom czy nowa bańka ? r

Stagnacja popytu odzwierciedla się nie tylko w redukcji

gły zrealizować zamówienia na produkty dzięki cięższej pracy pracowników"27.

miejsc pracy i niechęci do inwestowania, ale także w słabym

Pozostaje jednak pytanie, jak daleko mogą się posunąć

tempie tworzenia now ych miejsc pracy. W roku 2002 likwi­

firmy, zwiększając zyski, po prostu zmuszając pracowników do większej pracy na godzinę lub na dzień. A gdy tylko firmy zaczną

dacja miejsc pracy uległa w yraźnem u spowolnieniu. Lecz

płacić za wzrosty produktywności, a więc i za zyski zwiększające

to sam o dotyczy również tempa tworzenia now ych miejsc pracy. W rzeczywistości liczba now ych miejsc pracy utw o ­

swój kapitał zakładowy (instalacje, wyposażenie i oprogramowa­

rzonych w roku 2002 była nawet mniejsza niż w recesyjnym

nie) - zamiast realizować je bezpłatnie przez intensyfikację pracy

roku 2001, spadając do najniższego poziom u od roku 199528.

- trudniej będzie uzyskać wzrosty stopy zysków. Z tego samego

W poprzednich recesjach powojennych, które zawsze były p o ­

powodu kolejne zwolnienia i intensyfikacja pracy oraz wolniejszy

wodowane redukcją popytu, gdy Rezerwa Federalna podnosi­

wzrost płac mogą tylko pogłębić spadek popytu zagregowane­

ła stopy procentowe, firm y zachow yw ały stosunkow o bliskie

go, który ciągnął gospodarkę amerykańską w dół, zniechęcając

związki z poprzednimi pracownikami, oczekując, że popyt

do inwestycji. W ciągu 22 miesięcy po formalnym zakończeniu

ożywi się, gdy Fed złagodzi politykę. Zwolnienia były więc

poprzednich sześciu recesji zatrudnienie rosło średnio 5 proc.,

zwykle „cykliczne", z dynam icznym tworzeniem miejsc pra­

a całkowite wynagrodzenie 9 proc. Jednak w tym samym okresie

cy po dnie recesji, generującym popyt dla dalszego wzrostu

po listopadzie 2001 roku po ostatniej recesji listy płac w sektorze

zatrudnienia. W ostatnich sześciu cyklach koniunkturalnych

pozarolniczym zmniejszyły się o 1 proc., a całkowite prywatne

w momencie cyklicznego ożywienia, które następow ało po

wynagrodzenie realne w sektorze pozarolniczym pozostało bez

dnie recesji, w tych sam ych branżach, gdzie w trakcie cyklicz­

zmian.

nej dekoniunktury zatrudnienie spadało, następowało średnio 50-proc. przywrócenie jego poprzedniego stanu. W obecnym

27 Business Turns on the Tap, „Business Week", 17 listopada 2003. W odpo­ wiedzi na to zdroworozsądkowe wyjaśnienie argumentowano, że wzrost produk­ tywności był do tej pory tłumiony przez niezdolność do wykorzystania zaawan­ sowanego wyposażenia - lecz teraz „nauka przez praktykę” (learning by doing) zaczęła przynosić owoce i możemy spodziewać się stałych zysków, które nie mogłyby być zagwarantowane tylko przez kolejne nakłady kapitałowe. (Robert Gordon, „America wins the prize with a supermarket sweep”, „Financial Times", 20 sierpnia 2003). Trudno w to jednak wierzyć. Można byłoby sądzić, że uczenie przez praktykę będzie następować stopniowo i w sposób ciągły. Czemu postępy tego rodzaju miałyby być odwleczone o ponad dziesięć lat, a potem następowały nagle i wielkimi skokami? Jakim cudem takie nieciągłe postępy techniczne miały­ by zawładnąć całą gospodarką, aby przynieść tak gigantyczne i natychmiastowe zyski w ogólnym wzroście produktywności?

200

kryzysie widać głęboką różnicę w stosunku do tego wzorca. W branżach, w których doszło do utraty miejsc pracy w czasie recesji, nadal likwidowano je w czasie ożywienia, podczas gdy - to druga strona medalu - całe 70 proc. now ych zatrudnień miało charakter „strukturalny", następując w innych bran­ żach niż te, w których były zwolnienia. O czyw iście bardziej

28 David Leonhardt, Slowing Stream ofNewJobs Helps to Explain Slump, „New York Times", 1 października 2003. Niestety, dane dotyczące wzrostu miejsc pra­ cy brutto i likwidacji miejsc pracy brutto, w przeciwieństwie do tworzenia miejsc pracy netto, są dostępne tylko dla ostatniego okresu.

201

Nowy boom czy nowa bańka?

r~ ryzykowne jest tworzenie całkowicie now ych miejsc pracy niż przywracanie starych29. Takiego wzorca należałoby oczywiście oczekiwać w razie spo­ wolnienia wynikającego, jak w tym wypadku, z długoterminowego, systemowego wzrostu nadmiernych mocy produkcyjnych w sekto­ rze wytwórczym, spotęgowanego przez efekt bogactwa związany

najwyraźniej stanęła w obliczu poważnego problemu koordynacji, gdyż branże „nowej ekonomii", które miały ją rozwijać, okazały się zupełnie do tego niezdolne. Wielki bodziec Fed prawdopodobnie tylko zaostrzył pro­ blem, hamując redukcję zatrudnienia w firmach z wysokimi kosz­ tami i niskimi zyskami poprzez fuzje lub bankructwa. W trzecim

z bańką cen aktywów finansowych w latach 1995-2000. Tworzono

kwartale roku 2003, po niemal trzech latach spowolnienia,

miejsca pracy, i to coraz szybciej w latach 90., podczas gdy nawet

wykorzystanie m ocy produkcyjnych w sektorze wytwórczym

na najkrótszą metę nie było nadziei na utrzymanie wzrostu popytu,

wynosiło 72,9 proc. (w branżach zaawansowanej techniki zde­

który podtrzymałby te miejsca pracy. Same tylko sektory zaawan­

cydowanie mniej). To w rzeczywistości mniej niż w jakimkolwiek

sowanej techniki, które stanowią zaledwie 8 proc. PKB, zapewniły

kwartale roku 2001 i 2002 i faktycznie mniej niż w jakimkolwiek

jedną trzecią całkowitego wzrostu PKB w drugiej połowie lat 90.

innym kwartale okresu powojennego, nie licząc lat 1982-1983

Znaczna część tej produkcji okazała się zbędna - niesprzedawalna

i 1975 roku. To oczywiście osłabia motywację do inwestowania

z zyskiem - a w rezultacie w latach 2002-2003 zlikwidowano 750

w nowe instalacje, wyposażenie i oprogramowanie czy zatrud­

tys. miejsc pracy lub 12 proc. całkowitego zatrudnienia pod koniec

niania nowych pracowników.

roku 2001. Wiele z tych stanowisk pracy nigdy nie zostało odtwo­ rzonych, a te, które się odtwarza, w sporej części znajdują się za

VI. W N IO S K I

granicą w wyniku outsourcingu. Bardzo dynamicznie rozprzestrze­ niają się dziś nie tylko platformy produkcyjne z tanią siłą roboczą,

W pierwszych sześciu miesiącach 2003 roku gospodarka kulała.

zwłaszcza w Chinach; dzięki digitalizacji i lepszej komunikacji miej­

Gdy zaczęło się wydawać, że Fed utrzyma niskie ceny kredytu,

sca pracy dla pracowników umysłowych i w sektorze usług prze­

długoterminowe stopy procentowe zanurkowały niemal do po­

noszą się przede wszystkim do Indii. Tym samym zupełnie nowy

wojennych minimów, a inwestorzy poszukujący wyższych zysków

zespół miejsc pracy będzie musiał powstać w U S A 30. Jednak gdzie

zwrócili się do rynku obligacji. Jednak kiedy - ledwie biorąc oddech

powstanie popyt na te miejsca pracy, skoro tworzenie ich jest samo

po intensyfikującej się kampanii w celu zapobiegnięcia obniżkom

w sobie kluczowym aspektem generowania popytu? Gospodarka

cen - Fed nagle ogłosił, że według niego sytuacja gospodarcza się

29 Erica Groshen i Simon Potter, „Has Structural Change Contributed to a Jobless Recovery?", Federal Reserve Bank of New York, Current Issues in Eco­ nomics and Finance, tom 9, nr 8, sierpień 2003. 30 Scott Morrison, 750,000 us high-techjobs lost in twoyears, „Financial Ti­ mes", 19 listopada 2003. Dane o liczbie zatrudnionych w branżach zaawansowanej techniki pod koniec roku 2000 nie były dostępne.

częła gwałtownie się zmieniać, a długoterminowe stopy procento­

poprawia, sytuacja na dotychczas wykupionym rynku obligacji za­

202

we wystrzeliły w tempie niewidzianym od wielu lat. W lecie ceny obligacji ustabilizowały się. Pozostał jednak niepokój, że to tylko początek - że nie tylko dojdzie do korekty stóp procentowych, lecz także że nadal będą one rosły, gdyż gwałtowniejszy rozwój przy­

203

Now y boom czy nowa bańka?

r niósł wyższe ceny i większą potrzebę kredytu. W takim wypadku

Mortgage Brokers Association pożyczki hipoteczne w U SA

istniałoby poważne ryzyko dla cen akcji i kredytów hipotecznych, co m ogłoby zniweczyć poprawę.

mogą spaść z 3,3 bln doi. w roku 2003 do 1,4 bln w 2004, bo stopy procentowe wzrosną z 5,8 proc. do 6,2 proc. (przy 7 proc.

W brew pesymistycznym prognozom rynku obligacji rynek

nastąpiłby spadek do zera). Jeśli to nastąpi, rzecz jasna zniknie

akcji rósł prawie nieprzerwanie w ciągu 2003 roku. Między mi­

możliwość spieniężania kredytów hipotecznych, osłabiając

nimum lutowo-marcowym a październikiem 2003 indeks S&P

to, co było do tej pory główną podstawą wzrostu konsumpcji i PKB. W p ływ na sektor finansowy, który w ostatnich trzech

wzrósł o całe 33 proc., co w znacznym stopniu poprawiło klimat i zaufanie inwestorów. Jednak tym samym współczynnik ceny do zysków wzrósł do 35:1, bardzo blisko szczytu bańki z końca lat 90. Czy rynek mógł jeszcze wzrosnąć? Dyrektorzy firm dawali raczej

latach tak silnie uzależnił swoje zyski od rynku nieruchomości, będzie również bardzo poważny. W pierwszych trzech kwartałach 2003 roku deficyt na ra­

wyraz wątpliwościom. Na jesieni 2003 roku proporcja sprzedaży

chunku obrotów bieżących U SA wzrastał rekordowo. Oczekuje

udziałów do zakupów przez pracowników firm z informacjami na

się, że osiągnie wartość 550 mld doi. za rok. To 13 proc. powyżej

temat spółek (corporate insiders) osiągnęła rekordową wartość

poprzedniego m aksimum z roku 2002, który z kolei pobił rekord

6:131. Chociaż giełda wzrosła wraz ze wzrostem zysków firm i dal­

ustanowiony w roku 2000. Deficyt będzie nadal rósł nieod­

sze wzrosty dochodów firm m ogłyby jeszcze podnieść kursy ak­

wracalnie, dopóki dolar jest przewartościowany, a gospodarka

cji, to jednak w tym sam ym czasie stała się bardziej wrażliwa na

światowa zależy od makroekonomicznych bodźców z USA. We

wstrząsy, zwłaszcza na wzrosty stóp procentowych czy spadek

wrześniu amerykańskie saldo handlowe nawet w sektorze towa­

kursu dolara, mogąc prowadzić do korekty.

rów zaawansowanych technologicznie, gdzie U SA ma rzekomo

Boom refinansowania hipotek oczywiście był spow odo­

pozycję lidera, znalazło się na rekordowym pod względem w y ­

wany przez ogrom ny spadek stóp procentowych i bezprece­

sokości deficytu poziomie: minus 3,9 mld doi. W rezultacie ilość

densow y wzrost cen nieruchomości. Jednak wydaje się, że oba

funduszy zagranicznych potrzebnych do pokrycia tych deficytów

te procesy odwróciły się. W raz z innymi długoterminowymi

również osiągnęła bezprecedensowo wysoki poziom. U SA m u­

stopami procentowymi stopy kredytów hipotecznych skoczyły

szą obecnie sprzedawać reszcie świata aktywa finansowe warte

w reakcji na gafę Fed z czerwca 2003 i od tej pory rosną krok

1,5 mld doi. dziennie, aby pokryć tę dziurę. To dwa razy więcej

po kroku. W drugim kwartale 2003 roku (ostatni, dla którego

niż w roku 1999, m imo że w międzyczasie z powodu spowolnie­

m am y dane) ceny dom ów w zrosły ledwie 0,78 proc., co jest

nia gospodarczego i krachu giełdowego aktywa finansowe U SA

najwolniejszym kwartalnym wzrostem od roku 1996. Do wrze­

stały się mniej atrakcyjne. W istocie od późnej wiosny 2003 roku

śnia i października refinansowanie wyraźnie spadło. W edług

miesięczny napływ kapitału netto do U SA groźnie spadał - z po­ ziomu 110,4

31 Steve Galbraith i Mary Viviano, „The Missing Piece", and the Americas Investment Research, 3 listopada 2003.

204

M orga n

Stanley us

doi. w maju do 90,6 mld w czerwcu, 73,4 mld

w lipcu, 49,9 mld w sierpniu, aż do marnych 4,2 mld we wrześniu 2003 - co zwiększało presję na walutę. Na jesieni, po krótkim

205

Now y boom czy nowa bańka ?

wzroście spowodowanym przez wyższe ceny akcji i przyspiesze­ nie gospodarki, kurs dolara zaczął spadać najpierw wobec jena a potem wobec euro32. Los dolara Tymczasem administracja Busha w odpowiedzi na niezadowo­ lenie przemysłowych stanów tracących miejsca pracy w zastra­ szającym tempie i w przygotowaniu do wyborów w 2004 roku zaczęła naciskać na Chiny - łatw y cel ze względu na ich gigan­ tyczną nadwyżkę handlową z U SA - aby te pozwoliły na wzrost kursu juana wobec dolara. Po wrześniowym spotkaniu grupy C7 w Dubaju Waszyngton rozszerzył swoją kampanię, chcąc obniżyć kurs dolara także wobec innych walut. W listopadzie, po ustano­ wieniu ceł na import stali (wbrew regulacjom W TO ), wprowa­ dzono limity importowe dla pewnych rodzajów odzieży z Chin. Celem było oczywiście przesunięcie ciężaru międzynarodowej nadprodukcji w przemyśle na partnerów i konkurentów, aby przyspieszyć przywracanie miejsc pracy i inwestycji w USA. Trudno jednak dostrzec jakiekolwiek skutki tych działań. Ani rewaluacja juana, ani podwyższone cła nie poprawią defi­ cytu handlowego U SA ani zatrudnienia. Wzrost amerykańskiego importu z Chin odzwierciedla po prostu spadek importu tego samego rodzaju towarów z innych tanich krajów wschodnioazjatyckich - całkowity udział Azji w rynku amerykańskim w rze­ czywistości nieco spadł. Tym sam ym import oparty na taniej sile roboczej z ChRL obejmuje tylko niewielki procent towarów produkowanych przez branże przemysłu USA, w których nastą­

piły najpoważniejsze zwolnienia - sprzęt komputerowy i elek­ troniczny, maszynowy, gotowe w yroby metalowe i odzież. Co więcej, różnice płacowe między Chinami a U SA są tak wielkie, że nawet rewaluacja juana o 30 proc. niespecjalnie pomoże am ery­ kańskim producentom. Jednocześnie amerykańscy sprzedawcy detaliczni mają tak wysokie marże na towarach importowanych z Chin, że szacuje się, iż bez nich około 1 bln doi. w postaci ka­ pitalizacji giełdowej byłby zagrożony. Poziomy płac są bardziej zbliżone w Japonii i rewaluacja jena początkowo mogłaby pomóc eksportowi z USA. Jednak skoro m ogłoby to podciąć rodzące się ożywienie gospodarcze w Japonii, które w dużym stopniu zależy od eksportu, prawdopodobnie nie warto tego robić33. Działania administracji

Busha

przyspieszyły trwający

już spadek kursu dolara. Chociaż na giełdzie w U SA nastąpiły spore wzrosty mierzone w dolarach, wyniki liczone w euro były znacznie słabsze, a jeszcze gorsze w jenach. Osłabienie zagranicznego popytu na akcje powiększało więc coraz większą presję na obniżkę kursu dolara. Stały, choćby powolny, spadek cen obligacji amerykańskich podążał w tym samym kierunku. Na tym tle coraz bardziej protekcjonistyczna polityka administracji rządowej została uznana za oznakę zwiększonej determinacji do obniżki kursu dolara, co też gwałtownie nastąpiło. Do listopada euro wzrosło do maksymalnych poziomów wobec dolara, a jen osiągnął poziom najwyższy od trzech lat. Jednak, co miało jeszcze bardziej destabilizujące skutki, zarówno Japonia, jak i Chiny zaczęły redukować zakupy o b ­ ligacji skarbowych USA, pozostawiając coraz większą część deficytu na rachunku obrotów bieżących potencjalnie niepo-

32 Chśvez, „Weak capital influx seen choking dollar rally"; Alan Beattie, „Greenback’s fall may prove mixed blessing at home and abroad", Financial Ti­

33 Carolyn Baum, „Bush Gets Double “D" in Handling China Bra Flap”, Bloomberg.com, 20 listopada 2003; CurrencyWars, „Financial Times", 8 września 2003.

mes, 8 października 2003. 207 206

Nowy boom czy nowa bańka?

Y krytą. Japonia najwyraźniej postępowała zgodnie z życzeniem U SA i choć nadal interweniowała do pewnego stopnia na rynku

Stopy procentowe jednak osłabienie kursu dolara stanowi dla W aszyngtonu po­

walutowym, to jednak niewystarczająco, aby zapobiec zwyżce

ważne ryzyko. Ogólnie wysoki kurs dolara, a w szczególności

jena o 9 proc. między sierpniem a listopadem. W wypadku Chin

zakupy aktywów finansowych denominowanych w dolarze

nacisk U SA na rewaluację zbiegł się z coraz większym niepo­

przez kraje wschodnioazjatyckie były nieodzowne dla ożywie­ nia gospodarki w takiej właśnie postaci - co zaś umożliwiało hiperekspansywną politykę monetarną U SA bez presji na wzrost

kojem rządu chińskiego o przegrzanie gospodarki i pierwszymi działaniami w celu jej schłodzenia. W roku 2003 wzrost PKB w Chinach prawdopodobnie sporo przekroczył oczekiwane

stóp procentowych czy cen. Jeśli kurs dolara nadal będzie spadał,

9 proc., produkcja przemysłowa wzrosła o ponad 16 proc.,

wartość obligacji i akcji amerykańskich znajdzie się pod presją,

a inwestycje w środki trwałe o ponad 30 proc. W odpowiedzi

a inflacja wzrośnie. Jeśli jednak wzrośnie poziom cen, to wraz

chiński rząd zażądał zmniejszenia zakupów nowych instalacji

z nim koszt kredytu, zagrażając niskim stopom procentowym,

i wyposażenia w całym sektorze przemysłowym; banki mają

które były ostateczną podstawą cyklicznego ożywienia. Wszelki

zaś zwiększyć rezerwy, aby utrudnić pozyskiwanie kredytu. Ponieważ chińskie zakupy dolarów odgryw ały wielką rolę

nie ogromnej fali kredytów hipotecznych, które były motorem

istotny wzrost stóp procentowych może spowodować zakończe­

w zwiększaniu wzrostu podaży pieniądza w ChRL do ponad 20

konsumpcji. Znacznie utrudni też rządowi finansowanie gigan­

proc. rocznie, Pekin będzie prawdopodobnie musiał je obciąć,

tycznego i rosnącego deficytu budżetowego bez wzrostu stóp

jeśli chce na poważnie zająć się bańką na rynku nieruchomo­

procentowych, co zagrażałoby ożywieniu, wywierając presję na

ści w większych miastach i pogłębiającą się nadprodukcją,

obniżenie cen aktywów finansowych. Rzeczywiście, biorąc pod

która panuje w wielu branżach chińskiego przemysłu. Jak inni

uwagę, że reszta świata posiada aktywa amerykańskie warte

inwestorzy Pekin może się też m artwić o straty na obligacjach

7,61 bln doi. - 4 0 proc. zbywalnego zadłużenia rządowego USA,

skarbowych USA, jeśli am erykańskie stopy procentowe będą

26 proc. obligacji przedsiębiorstw amerykańskich i 13 proc. akcji

nadal rosły, a ceny obligacji spadały; o potencjalne zyski, które

amerykańskich - znaczna obniżka kursu dolara może uruchomić

traci, nie inwestując w aktywa o wyższej stopie zwrotu; oraz

lawinę, powodując wyprzedaż waluty i przecenę aktywów. In­

o wyższe straty walutowe, które będzie musiał ponieść w razie

nymi słowy, jeśli spełnią się życzenia administracji Busha, może ona żałować, że je miała.

odsuwania rewaluacji w czasie. Naciski polityczne ze strony U SA m ogą więc ułatwić Chinom podjąć krok, na który już się zdecydow ały34.

Pożyczki i bańki, które były podstawą cyklicznych ożywień w USA, teraz zanikają, co tworzy presję na obniżenie wydatków konsumentów i zwiększa podatność na wstrząsy związane z ce­

34 Jenny Wiggins .Asian investors may dropTreasury bonds, „ F in a n c ia l Times , 8 września 2003; Daniel Bogler, Asia backs out of the greenback, „ F in a n c ia l Times , 23 listopada 2003 (dziękuję Nickowi Beamsowi za ten odnośnik).

nami aktywów finansowych. Jeśli jednak ceny akcji zahamują, wyschnie strumień pieniędzy z hipotek i obniży się kurs dolara, wówczas szybszy wzrost inwestycji i miejsc pracy będzie m u­

209

Now y boom czy nowa bańka ?

siał przyjść raczej szybciej niż później, aby zapobiec kolejnemu

Uwagi na tem at źródeł (1) Wydatki na konsumpcję osobistą, inwestycje niemieszkaniowe

spowolnieniu lub czemuś znacznie gorszemu. Teoretycznie rzecz biorąc, gwałtowny wzrost rentowności w U SA powinien stano­

(instalacje, wyposażenie i oprogramowanie), eksport i import

wić mocną podstawę skoku wydatków firmowych, a ostatni,

towarów oraz usług, wydatki konsumpcyjne rządu, dochody oso­

szybszy wzrost PKB powinien jeszcze bardziej podwyższyć zyski.

biste, rozporządzalne dochody osobiste, całkowite płace, udziały

Jednak w rzeczywistości nawet teraz wydatki przedsiębiorstw nie

we wzroście PKB: National Income and Product Accounts (NIPA),

zmaterializowały się w jakimkolwiek istotnym stopniu. Szybszy

witryna Bureau of Economic Analysis (BEA) www.bea.doc.gov.

wzrost inwestycji i zatrudnienia może być oczekiwany na krótką

(2) Wartość dodatkowa brutto, wynagrodzenia, pracownicy pra­

metę, ze znanym efektem mnożnika - szczególnie w perspek­

cujący na własny rachunek, wg branży: US Gross Product O rigi­

tywie wielkiego bodźca fiskalnego, który w tym roku zostanie

nating by Industry (GPO), witryna BEA. (3) Kapitał zakładowy

jeszcze wzmocniony. Jednak trwałość zwiększonej dynamiki

netto, amortyzacja, inwestycje (bieżące i stałe), wg branży: Fixed

jest wątpliwa, zwłaszcza w obliczu konsekwencji ożywienia po roku 2001. Czy gwałtowniejsza ekspansja nie spowoduje wyż­

Asset Tables, witryna BEA. (4) Zyski przedsiębiorstw Tabele NIPA

szych kosztów kredytów w czasie, gdy gospodarstwa domowe,

branży: National Employment and Earnings, Table b Historical

rząd, przedsiębiorstwa i sektor finansowy już mają nadmierne

Data, witryna Bureau of Labour Statistics (BLS) www.bls.gov.

1.6 i 6.16, witryna BEA. (5) Zatrudnienie i płace (nominalna), wg

obciążenia? Czy nie w yw oła kolosalnego deficytu na rachunku

(6) Kredyty i dług zaległy rządu, gospodarstw domowych i przed­

obrotów bieżących w czasie, gdy kurs dolara już spada? Czy go­

siębiorstw ńiefinansowych: Flow of Funds, witryna Federal Re­

spodarka może się rozwijać przez ekspansję sektora usług i finan­

serve Board (FRB) www.federalreserve.gov. (7) Zakup, sprzedaż

sów obsługujących konsumpcję, gdy kluczowe sektory produkcji

i posiadanie aktywów przez przedsiębiorstwa niefinansowe, g o ­

towarów pozostają przygniecione nadprodukcją i zmniejszoną

spodarstwa domowe, resztę świata: Flow of Funds, witryna FRB.

rentownością, gdy producenci zagraniczni zagarniają coraz więk­

(8) Kapitał zakładowy netto przedsiębiorstw niefinansowych (bie­

sze udziały w rynku towarów USA, kiedy eksport spada coraz

żący): Flow of funds, Table bio2, witryna FRB. (9) Produkcja prze­

bardziej w stosunku do importu bez nadziei na zasypanie tej

mysłowa i wykorzystanie m ocy produkcyjnych: Table gi7, witryna

dziury przy obecnym kursie w ym iany i kiedy U SA liczą na hoj­

FRB. (10) Przedsiębiorstwa pozarolnicze, wytwórcze, niefinansowe,

ność rządów wschodnioazjatyckich, aby móc pokrywać swoje

całkowita gospodarka: wartość dodatkowa (nominalna i realna),

międzynarodowe zobowiązania? Gospodarka U SA znalazła się

produkcja na godzinę, wynagrodzenie całkowite, wynagrodzenie

na nieznanym terytorium. Jej zdolność do odnalezienia drogi

na godzinę (nominalne i realne), liczba godzin przepracowa­

pozostaje wątpliwa.

nych: Industry Analytical Ratios for business, manufacturing non-financial corporations, total economy, Bureau of Labour styczeń 2004

Statistics (egzemplarze drukowane dostępne w BLS). (11) Stopy procentowe, ceny akcji, proporcje cena-zysk: Economic Report of

211

R o b e rt C o r d o n

the President 2003, Washington, DC 2003. (12) Eksport, import i bilans handlowy w sektorze wytwórczym: Table 3, US Aggregate Foreign Trade Data, witryna International Trade Administra­ tion (ITA) www.ita.doc.gov. (13) Deflator cen konsumpcyjnych (CPI-U-RS): Consum er Price Indexes, witryna BLS. przełożył Marcin Miłkowski

CZY SOCJALDEMOKRACI d o p r o w a d z il i do k r y z y s u h ip o t e c z n e g o ?

Winę za kryzys na rynku nieruchomości konserwatyści zrzucają na uchwalone w 1977 r. prawo, które ma na celu pom oc osobom o niskich dochodach w pozyskiwaniu kredytów hipotecznych. Z ich punktu widzenia jest to bardzo pożyteczne wyjaśnienie. Jest ono jednak nieprawdziwe. Cała ta koncepcja narodziła się gdzieś na rubieżach kon­ serwatywnego mainstreamu. Thom as DiLorenzo, ekonomista określający Rona Paula mianem „Jeffersona naszych czasów", napisał we wrześniu 2007 roku, że kryzys na rynku nierucho­ mości to „bezpośredni skutek trzydziestoletniej polityki rządu, w której ramach banki zmuszano do udzielania złych kredytów osobom pozbawionym zdolności kredytowej". Atakowana przeż DiLorenzo polityka to pochodząca z 1977 roku ustawa C om m u­ nity Reinvestment Act (CRA), która obliguje banki do udzielania kredytów w obrębie społeczności, której służą. Hasło „Wińmy CRA!" zrobiło furorę na prawicowej witrynie Freerepublic.com. W styczniu 2008 roku podobna opinia poja­ wiła się w artykule opublikowanym na łamach „Washington Ti­ mes". W lutym Stan Liebowitz, współpracownik Cato Institute, opublikował w „The New York Post" komentarz zatytułowany: „Prawdziwy skandal: Jak władze federalne w ydum ały bałagan

213

Czy socjaldemokraci doprowadzili do kryzysu hipotecznego?

_

na rynku kredytów hipotecznych" („The Real Scandai: How the

Konserwatyści twierdzą teraz, że problemem nie był brak

Feds Invented the Mortgage Mess"). Na blogu The Corner na­

regulacji, lecz ich nadmiar - w postaci CRA. Prawo to zostało wprowadzone w odpowiedzi na celową praktykę znaną jako

leżącym do magazynu „The National Review” John Derbyshire poszedł tropem Liebowitza: „Osoby tracące teraz swoje domy

o rasie innej niż biała nie mogli kupować dom ów w określonych, zwykle eleganckich dzielnicach - przyp. red.] oraz jako sposób

poprawności”. W zeszłym tygodniu podobne wyjaśnienie kryzysu (choć

dytów przez osoby o niskich dochodach. Ustawa CRA dotyczy

sformułowane nieco bardziej ostrożnie) mogli znaleźć czytelnicy

jednak wyłącznie banków i kas oszczędnościowo-pożyczkowych

na przeciwdziałanie strukturalnym barierom dla zaciągania kre­

„The Washington Post" w artykule na temat wpływu, jaki na Joh­

ubezpieczanych przez władze federalne. Ustawa pomyślana jest

na McCaina ma były senator Phil Cramm. O ile dwóch cytowa­

w taki sposób, że w zamian za objęcie regulacjami C RA uzysku­

nych w artykule lewicowych ekonomistów skrytykowało zdecy­

je się przywilej bycia ubezpieczonym przez władze federalne.

dowany i konsekwentny sprzeciw Gramma wobec jakichkolwiek

Oznacza to, że prawo to nie znajduje zastosowania w stosunku

regulacji rządowych, o tyle Robert Litan z Brookings Institution

do niezależnych instytucji hipotecznych (jak również instytucji

wyraził pogląd przeciwny. Zasugerował on, że przeprowadzone w latach 90. wzmocnienie Com m unity Reinvestment Act - co

typu payday lender czy check-casher).

odbyło się przy zdecydowanym sprzeciwie Gramma - mogło

których ustawa dotyczy) obowiązek udzielania kredytów w obrę­

przyczynić się do obecnego kryzysu: „Gdyby ustawa CRA nie

bie społeczności, od której instytucje te przyjmują depozyty, co

Ustawa CRA nakłada na instytucje depozytowe (ale tylko te,

była tak agresywnie forsowana, możliwe, że kryzys nie byłby aż

dotyczy także społeczności ubogich. Ustawa nie jest przy tym

tak poważny. M usim y być w tej sprawie uczciwi". To klasyczna retoryka konserwatystów. W iększość anality­

„bezbronna" - prowadzony przez organy regulacyjne rating ban­

ków postrzega kryzys subprime jako błąd rynku. Wierząc w to, iż

tejże ustawy. Oceny banków pod kątem realizacji CRA są publi­

bańka na rynku nieruchomości nigdy nie pęknie, kredytodawcy

kowane i mają w pływ na istotne decyzje, w tym wyrażenie zgody

ków podlegających CRA ocenia ich wyniki w zakresie realizowania

masowo udzielali ryzykownych kredytów hipotecznych o zmien­

na fuzje. Z badań prowadzonych m.in. przez Rezerwę Federalną

nej stopie procentowej. Nikt przy tym nie zastanawiał się, czy

oraz Joint Center for Housing Studies na Uniwersytecie Harvarda

kredytobiorcy mogą sobie na takie pożyczki pozwolić. Gospodar­

wynika, że ustawa C RA przyczyniła się do znacznego zwiększenia

stwa domowe chętnie zaciągały tego typu kredyty. Inwestorzy

ilości kredytów udzielanych osobom o niskich dochodach i pom o­

kupowali je w formie sekurytyzowanej [chodzi o przekształcanie

gła zwiększyć w ubogich dzielnicach liczbę osób posiadających

wierzytelności hipotecznych w obligacje i sprzedaż ich na ryn­

własne domy - bez szkód dla rentowności banków.

kach finansowych - przyp. red.]. A instytucje regulacyjne cały czas siedziały bezczynnie.

214

redlining [nielegalna strategia zmierzająca do tego, by ludzie

nej przez rząd - a nawet wymuszonej przez rząd - politycznej

nie padły wcale ofiarą drapieżnych lichwiarzy, lecz sponsorowa­

Jednakże ustawa C RA od początku miała krytyków, którzy teraz sugerują, że regulacje zachęcające banki do udzielania

X

Czy socjaldemokraci doprowadzili do kryzysu hipotecznego ?

r

216

kredytów podupadającym społecznościom poszły za daleko.

spółki zależne banków, które w różnym stopniu podlegająu-

Odkładając na chwilę tego typu retorykę, całą dyskusję spro­ wadzić można do prostego pytania: Czy w ramach obecnego

stawie CRA, ale nie w takim sam ym zakresie, jak same banki. (W przypadku filii banki same mogą zdecydować, czy liczyć te

kryzysu finansowego kredytodawcy zatwierdzali złe kredyty, gdyż byli do tego zobowiązani przez CRA, czy też kierowali się

kredyty). Tak więc zaledwie jeden z każdych czterech kredytów typu subprime został udzielony przez instytucje w pełni podle­

chęcią zarobienia pieniędzy? Dostępne dowody wskazują, że m otywem działania ban­

gające ustawie CRA. Co najważniejsze, kredytodawcy podlegający regulacjom

ków był zysk. Po pierwsze, zwróćmy uwagę na kolejność wyda­

CRA byli zaangażowani w najbardziej ryzykowne formy kredytów

rzeń. Ustawa C RA weszła w życie w 1977 roku Boom na rynku

w o wiele mniejszym stopniu niż pozostałe instytucje kredytowe.

kredytów typu subprime - będący źródłem obecnego kryzysu

Janet Yellen, ekonomistka i szefowa Rezerwy Federalnej w San

- rozpoczął się dopiero ćwierć wieku później. W połowie lat 90.

Francisco, podaje zabójcze statystyki: niezależne instytucje hi­

nowe regulacje w ramach CRA oraz fala fuzji i przejęć pobudziły

poteczne, które nie podlegają ustawie CRA, udzielały najbardziej

aktywność instytucji podlegających ustawie CRA, jednakże,

kosztownych pożyczek w dwukrotnie większym tempie niż banki

jak podkreśla Ellen Seidman z think-tanku New American Fo­

i kasy oszczędnościowo-pożyczkowe. Mając ten fakt na uwadze,

undation (do takich samych wniosków doszli też analitycy ze

Yellen zdecydowanie odrzuca „tendencję, zgodnie z którą obecne

wspom nianego już Joint Center for Housing Studies), ta fala

problemy na rynku kredytów hipotecznych typu subprime mie­

aktywności „zakończyła się pod koniec 2001 roku". Z końcem

sza się z udzielaniem kredytów w celu wypełnienia postanowień

2004 roku administracja Busha ogłosiła plan znacznego osła­

ustawy CRA". I dodaje: „Ustawa C RA zdecydowanie zwiększyła

bienia regulacji zawartych w ustawie C RA - małe i średnie banki

wolumen kredytów udzielanych w odpowiedzialny sposób g o ­

miały przestać podlegać najostrzejszym w ym ogom ustawy. Po­

spodarstwom dom ow ym o niskich i skromnych dochodach".

m imo to boom kredytów hipotecznych typu subprime nie tylko

Yellen nie jest jedyną osobą, która doszła do wniosku, iż na­

trwał w najlepsze, ale jeszcze uległ wzmocnieniu - w okresie, gdy aktywność kredytowa podlegająca regulacjom C RA wyraźnie się

sze obecne problemy mają źródło w działalności instytucji pozo­ stających poza zasięgiem CRA. Jednym z nielicznych ekspertów,

zmniejszyła, a sama ustawa została osłabiona.

który ze sporym wyprzedzeniem dostrzegał nadejście kryzysu,

Po drugie, nie sposób winić ustawy C RA za obecny kry­

był nieżyjący już Ned Gramlich, były gubernator Rezerwy Fe­

zys, skoro regulacje w niej zawarte w ogóle nie odnoszą się do

deralnej. Podczas gdy Alan Greenspan zachwycał się boomem

większości kredytów, których udzielanie spowodowało kryzys.

na rynku kredytów typu subprime, Gramlich przestrzegał przed

Michael Barr z Uniwersytetu w Michigan podkreśla, że co naj­

ryzykiem i - bez powodzenia - zabiegał o większy nadzór nad

mniej połowa kredytów typu subprime została udzielona przez

filiami banków. Tenże sam Gramlich gorąco popierał ustawę

instytucje hipoteczne, których ustawa CRA w ogóle nie dotyczy. Kolejne 25-30 proc. pożyczek zostało udzielonych przez filie lub

CRA, a w 2007 roku stwierdził: „Banki udzielające kredytów hipotecznych osobom o niskich i skromnych dochodach w celu

217

r

Dani Rodrik wywiązania się z zobowiązań nałożonych na nie przez ustawę C RA z przyjemnością odkryły, że wskaźniki niewypłacalności są bardzo niskie. Z reguły owe banki oferują niskie oprocentowanie kredytów hipotecznych. Trzydzieści lat po wejściu w życie, usta­ wa CRA okazała się dla banków świetnym biznesem". Znamienne, że w obecnej atmosferze wzajemnych oskar­ żeń nawet instytucje kredytowe nie wskazują na ustawę CRA

KTO ZABIŁ WALL STREET?

jako źródło kryzysu. Dzieje się tak, ponieważ to nie regulacje

Dziś łatwo być sceptykiem wobec świata finansów. W arto so ­

uchwalone w 1977 roku doprowadziły do sytuacji, w której

bie jednak przypomnieć, że jeszcze niedawno logika innowacji

kredytów zaczęto udzielać w sposób zupełnie lekkomyślny, co doprowadziło w końcu do kryzysu. W czasie, gdy trwał boom

finansowych, która jest odpowiedzialna za nasze tarapaty, była wprost przytłaczająca.

na rynku kredytów hipotecznych typu subprime, znaczenie i od­

Każdy chciałby, żeby rynki kredytowe przyczyniały się do

działywanie ustawy C R A wyraźnie osłabło. Główni winowajcy

posiadania domów. Zaczynamy więc wprowadzać rzeczywistą

- niezależne firmy hipoteczne - nigdy nie podlegali ani ustawie CRA, ani jakimkolwiek regulacjom federalnym. Tak więc to nie

konkurencję na rynku kredytów hipotecznych. Pozwalamy, by

regulacje prawne zmusiły te instytucje do udzielania kredytów.

oferowały one łatwiej dostępne kredyty przyszłym właścicielom

M otyw ow ała je chęć maksymalizacji zysków.

domów, których słabo obsługiwali tradycyjni kredytodawcy.

I to już nie jest poprawność polityczna. Tak po prostu było.

pożyczek udzielały instytucje inne niż banki i zgadzamy się, aby

Potem, aby zmniejszyć ryzyko całej operacji, zgadzamy się owe długi zbierać i łączyć w papiery wartościowe nadające się do sprzedania inwestorom. Dzielimy strumienie płatności tych

przełożył Michał Penkala

długów na transze o zróżnicowanym ryzyku, nagradzając po­ siadaczy tych bardziej ryzykownych wyższym i stopami zwrotu. Zwracamy się następnie do agencji ratingowych, by potwier­ dziły, że mniej ryzykowne papiery są wystarczająco bezpieczne, aby m ogły w nie inwestować fundusze emerytalne i instytucje ubezpieczeniowe. Żeby rozwiać wszelkie wątpliwości, tworzym y derywaty pozwalające inwestorom na ubezpieczenie się od nie­ dotrzymania um ów przez emitentów ryzykownych papierów. Lepsza wiązanka korzyści płynących z innowacyjnych rozwiązań finansowych nie byłaby chyba możliwa. Dzięki temu miliony biednych i wykluczonych rodzin stają się właścicielami

218

219

Kto zabił Wall Street?

domów, inwestorzy mają duży zwrot z kapitału, a pośrednicy finansowi napełniają swe kieszenie opłatami i prowizjami. W szystko to wydawało się działać jak marzenie i jeszcze półtora roku temu tak właśnie o ow ym systemie m yślało wielu finansi­ stów, ekonomistów i speców od polityki społecznej.

dziem spekulacji, rozrastając się do zadziwiających rozmiarów 62 bln dolarów. Kryzys nie osiągnąłby może takich rozmiarów, gdyby roz­

Potem wszystko zaczęło się sypać. Kryzys, który ogarnął

maite instytucje finansowe w pogoni za wyższym i zyskami nie

rynki finansowe w ostatnich miesiącach, spustoszył Wall Street

stosowały wobec siebie na wielką skalę dźwigni finansowych.

i poniżył Stany Zjednoczone. Niemal bilion dolarów awaryjnej

Co jednak robiły wtedy agencje ratingowe? Gdyby odpowied­

pomocy, jakiej Departament Skarbu musiał udzielić zagrożonym

nio wykonyw ały swoje zadania i w ysłały zawczasu ostrzeżenia

instytucjom finansowym, sprawia, że kryzysy rynków w scho­

0 ryzyku, te rynki nie wessałyby tak wielu inwestorów. Czy nie tu właśnie tkwi sęk?

dzących - takie jak kryzys w M eksyku w 1994 roku czy azjatycki kryzys finansowy z lat 1997-98 - wydają się pestką w porówna­

A może wina leży po drugiej stronie kuli ziemskiej? Azjatyckie

niu z dzisiejszą sytuacją. Kiedy jednak rzeczy potoczyły się w złym kierunku? Jeśli

gospodarstwa domowe mają wysokie oszczędności, a gromadzą­

nasze środki zaradcze nie dotkną prawdziwych przyczyn kryzysu,

który popchnął realne stopy procentowe w dół, napędzając bańkę

ce dolary banki centralne stworzyły oszczędnościowy „przesyt",

to nasz now y zapał regulacyjny może skończyć się uśmierce­

na amerykańskim rynku nieruchomości, podczas gdy finansiści

niem zarówno toksycznych, jak i użytecznych typów innowacji

zmuszeni byli do coraz ryzykowniejszych operacji na pożyczonych

finansowych. Problemem jest to, że nie brakuje nam podejrzanych. Czy

działać wspólnie i na czas, aby zmniejszyć te wielkie i niezrównowa­

pieniądzach. Specjaliści od polityki makroekonomicznej mogli za­

problem stanowią nieodpowiedzialni kredytodawcy, którzy tak

żone deficyty na rachunku obrotów bieżących. W tedy nie byłoby

określili zasady kredytowania - wprowadzając np. mniejsze oprocentowanie początkowe albo kary za szybszą spłatę rat - że

takiej topniejącej płynności i czekania, aż przydarzy się wypadek.

wepchnęli kredytobiorców w pułapkę długów ? Być może, ale te

Może jednak naprawdę w kłopoty wpędził nas Departa­ ment Skarbu, który słabo reagował na rozwój kryzysu? Rzeczy

strategie byłyby bezsensowne z punktu widzenia kredytodaw­

nie miały się dobrze, a odm owa pom ocy dla Lehman Brothers

ców, gdyby nie wierzyli oni we wzrost cen nieruchomości. Może zatem winowajcą jest bańka na rynku nierucho­

ze strony sekretarza skarbu H enry’ego Paulsona spowodowała,

mości nadymająca się od początku lat 90. i niechęć Fed pod kierownictwem Alana Greenspana, aby ją przekłuć? Nawet jeśli tak było, to eksplozja liczby obligacji zabezpieczających długi

220

instrumentów pochodnych typu C D S [credit defaultswap], które, zamiast być instrumentem zabezpieczającym, stały się narzę­

że rynki kredytowe krytycznie oceniły sytuację. Natychm iast po tej decyzji krótkoterminowe pożyczki nawet dla najlepiej dokapitalizowanych firm praktycznie się załamały, a cały system finansowy stał się niewydolny.

i innych papierów wartościowych dalece przekroczyła rozmiary

Widząc, co się zaraz stanie, Paulson m ógł nie zadzierać nosa

potrzebne do zabezpieczenia rynku kredytów. To samo dotyczy

1 zrobić z Lehman Brothers to, co wcześniej zrobił z Bear Stearns

2 21

B a r b a r a E h r e n r e ic h

i co za chwilę musiał zrobić z AIG - ocalić bank pieniędzmi podat­ ników. Wall Street mogła przetrwać, a amerykańskim podatni­ kom oszczędzono by płacenia o wiele wyższych rachunków. Być może bezcelowe jest poszukiwanie jednej przyczyny, dla której system finansowy w ybuchł nam prosto w twarz. Jeśli wciąż chcecie wierzyć w rozumność świata finansów, to w ygod­ nie jest myśleć, że to, co się stało, było przykładem „doskonałego sztormu" - rzadkiego kataklizmu, którego wystąpienie związane

r a p o r t s p is k o w e j m ię d z y n a r o d ó w k i s o c j a l is t y c z n e j Z pewnością słyszeliście już, że socjaliści niechybnie przejmą wła­

jest z rzadkim układem planet. Co zatem wynika z sekcji zwłok na W all Street? Czy było to

dzę nad Ameryką. Jeśli wydaje się wam to mało prawdopodobne,

sam obójstwo? M orderstw o? Przypadkowy zgon? A może był to

zadajcie sobie pytanie: ilu znanych wam socjalistów straciło milio­

rzadki przypadek niewydolności wielonarządowej? Prawdopo­

ny podczas ostatnich spadków na giełdzie? O ile wiem - żaden. I to

dobnie nigdy się tego nie dowiemy. Regulacje i środki ostrożno­

nie tylko dlatego, że nie znacie żadnych socjalistów. Prawda jest

ści, jakie prawodawcy zaproponują, aby kryzys się nie powtórzył, pozostaną zatem z konieczności nieprecyzyjne i nie ma żadnej

taka, że my, Spiskowa Międzynarodówka Socjalistyczna, nie tylko wiedzieliśmy, że kryzys nadchodzi. To my go wywołaliśmy.

gwarancji na ich efektywność. W łaśnie dlatego możecie być pewni, że w przyszłości

konwencji w restauracji IH O P w Akron w stanie Ohio, kiedy to

dotknie nas kolejny głęboki kryzys finansowy - po tym, jak

szczególnie intensywnie oddawaliśmy się krytyce i samokrytyce.

Plan ukształtował się na naszej dwutysięcznej dorocznej

obecny zniknie w odmętach pamięci. Możecie na to postawić

Otóż uświadomiliśmy sobie, że werbujemy rocznie mniej nowych

oszczędności swojego życia. Prawdopodobnie i tak nie będziecie

członków niż drużyna futbolowa Green Bay Packers i że mimo

mieć innego wyjścia.

wszelkich naszych wysiłków więcej Amerykanów zostało wziętych na pokład UFO, niż uwierzyło w wiekopomną obietnicę socjalizmu. przełożył Maciej Gdula

Postanowiliśmy więc zawiesić naszą zwykłą strategię polegającą na wystawaniu na rogach ulic i syczeniu: „Hej, chciałbyś żyć w robot­ niczym raju?". Zamiast na budowaniu socjalizmu, przekonywaniu robotnika za robotnikiem postanowiliśmy się skupić na zniszczeniu kapitalizmu, jednego funduszu hedgingowego za drugim. Po pierwsze wyselekcjonowaliśmy grupę zrzędzących pun­ ków z ulic Seattle, zdarliśmy z nich koszulki z Che, ubraliśmy ich w garnitury od Armaniego i buty typu Al Capone, a następnie wprowadziliśmy ich w kwestie derywatów i nauczyliśmy używać

222

223

Raport Spiskowej M iędzynarodówki Socjalistycznej

nici dentystycznych. W tedy wysłaliśm y ich na Wall Street ze ścisłymi instrukcjami: Zarabiajcie jak najwięcej i jak najszybciej, a jak tylko pieniądze zaczną spływać, wyślijcie je gdziekolwiek za pomocą najbardziej ryzykownych instrumentów, jakie uda wam się znaleźć - kredytów typu subprime, instrumentów pochod­ nych C DS [credit defaultswap], piramid finansowych. I oczywi­ ście wydawajcie to, co zarobicie, w najbardziej ekstrawagancki i prostacki sposób, jaki wam przyjdzie do głowy: na martini za 10 tys. dolarów, fontanny szampana. Wszystko po to, żeby podsycić płomienie klasowego resentymentu. Sukces tych odważnych towarzyszy przeszedł nasze naj­ śmielsze wyobrażenia. Szybko przystosowali się do chciwego i pozbawionego umiaru życia, którego rytm wyznaczają partie squasha w Century Club. Jednak nie uczynilibyśmy w kapitalizmie tak wielkich zniszczeń, gdybyśmy nie obsadzili wysokich stanowisk w rządzie i w różnych quasi-rządowych agencjach wykwalifikowa­ nymi agentami. Na przykład Phil Gramm, były senator i doradca ekonomiczny McCaina, za swą odważną batalię przeciwko regu­ lacjom finansowym otrzyma (kiedy już skończy się cała ta zawie­ rucha) tytuł „Bohatera socjalizmu". Nie mogę teraz podać więcej nazwisk, powiem wam tylko tyle, że jeśli w ciągu ostatnich kilku lat zdarzało się wam na boisku na przedmieściach Waszyngtonu

agentami tak gęsto, że rząd zasłużył sobie na przydomek „Rząd Sachsa". Oprócz Paulsona wśród byłych pracowników Goldman Sachs kierujących teraz państwem są: szef sztabu Białego Domu, szef Banku Rezerw Federalnych w N ow ym Jorku, człowiek, który przejmie AIG i 35-letnie cudowne dziecko, wybrane, żeby nadzo­ rować program ratowania finansów. W edług „New York Timesa" „poplecznicy Goldmana" upie­ rają się, że nie ma żadnego „spisku", a w najbliższej przyszłości nie grozi nam żaden wojskowy zamach stanu. To tylko spora grupa bankierów inwestycyjnych dbających o dobro publiczne, którzy dla dobra narodu poświęcają swoje normalne ośmiocyfrowe pensje. Jednak my, socjaliści, z łatwością rozpoznajemy każdy spisek. Niektórzy w naszych szeregach skarżą się rozgoryczeni, że kiedy kapitalizm zaczął upadać, bankierzy przejęli tratwę ra­ tunkową, która miała ocalić zwolnionych z pracy, zlicytowanych i w ogóle wyzyskiwane masy. N o cóż, my socjaliści nadal możemy liczyć na wyniki wyborów. Po miesiącach badań nad gospodarczymi planami kandydatów ustaliliśmy, że możemy liczyć na jednego z nich - tylko jednego. O n - całkowicie zniszczy kapitalizm. Z wielką nadzieją i ogrom nym zaufaniem Spiskowa Międzynarodówka Socjalistyczna udziela poparcia Johnowi McCainowi!

zobaczyć nienagannie ubranego, starszego mężczyznę, mysz­

przełożyła Agata Szczęśniak

kującego wśród kamieni, z pewnością był to szef Fed szukający cotygodniowych poruczeń od Komitetu Centralnego. W szystko szło jak po maśle aż do zeszłego tygodnia, kiedy to kapitaliści przeprowadzili kontrrewolucję. Myśleliśmy, że na­ cjonalizacja banków rzuci kapitalizm na kolana, jednak chytrzy kapitaliści wykorzystali ją, by sprywatyzować rząd. Bank Gold­ man Sachs, poprzedni pracodawca H enry’ego Paulsona, przejął inicjatywę, obsadzając niegdysiejszy sektor publiczny swoimi

224

Od Redakcji: Jak wiadomo, McCain ostatecznie przegrał, co chwilowo źle wróży socjalistycznym nadziejom na ostateczną katastrofę ka­ pitalizmu. Z napięciem obserwować będziemy jednak postępy Sarah Palin w wyścigu o fotel prezydencki w roku 2012 - niechaj żywi nie tracą nadziei!

Moja ideologia jest błędna

roku, na łamach „Financial Timesa" pisał pan: „Według mojego doświadczenia bankowcy zajmujący się pożyczkami na temat f ~~

działalności partnerów i stopnia ponoszonego ryzyka wiedzą dużo więcej niż urzędnicy bankowego nadzoru".

■

MOJA IDEOLOGIA JEST BŁĘDNA

Moje pytanie do pana jest proste: pomylił się pan? Alan Creenspan: Częściowo.

Przesłuchanie byłego przewodniczącego Banku Rezerw Fede­ ralnych Alana Creenspana przez Komitet Nadzoru Bankowego

Waxman: Proszę się upewnić, czy ma pan włączony mikrofon.

Izby Reprezentantów Stanów Zjednoczonych 24 października 20 0 8 roku (wybrane fragmenty)

Creenspan: Oczywiście. A zatem myliłem się częściowo, choć przede wszystkim powinniśmy rozdzielić cały problem na poszczególne kwestie. Zajmowałem bardzo jednoznaczne

Henry W axman, Partia Demokratyczna, przewodniczący: Doktorze Creenspan, był pan najdłużej sprawującym funkcję

stanowisko, jeśli chodzi o kwestię derywatów i skuteczności ich

przewodniczącym Rezerwy Federalnej w historii. W tym cza­

one ryzyko od tych, którzy mają wielkie trudności z jego absorp­

sie był pan być może największym zwolennikiem deregulacji

cją, na tych, których kapitał pozwala ponieść straty, jeśli się one pojawią. Te derywaty działają dobrze.

naszych rynków finansowych, z pewnością zaś pański głos za

oddziaływania na gospodarkę jako całość. Zasadniczo przenoszą

deregulacją był najbardziej wpływowy. Regulację pragnął pan pozostawić właśnie sam ym rynkom. Tytułem wstępu przywo­ łam kilka pańskich dawnych wypowiedzi. W 1994 roku zeznawał pan przed Kongresem na przesłuchaniu w sprawie regulacji derywatów finansowych. M ów ił pan wtedy:

Waxman: A zatem uważa pan, że się nie pomylił, nie chcąc ich uregulować? Greenspan: To zależy, o których derywatach mówimy. Poważne

„Regulacja na poziomie federalnym nie jest w żadnej mierze

problemy w ystąpiły przy instrumentach pochodnych typu C D S

lepsza od regulacji rynkowej”. W 1997 powiedział pan z kolei:

(credit default swap). Ale rzecz w tym, że ogromna większość

„Wygląda na to, że nie ma potrzeby rządowego uregulowania

derywatów jest związana raczej z poziomem stóp procentowych

pozagiełdowych transakcji derywatywnych”. W 2002 roku, gdy

i ryzykiem kursowym walut - a kiedy cała ta dyskusja się rozpo­ częła, tzn. w roku 1999, istniały tylko takie.

po upadku Enronu Kongres ponowił starania o regulację derywa­ tów, napisał pan do Senatu: „Nie wierzymy, aby wystąpił tutaj

228

jakiś problem rangi ogólnopaństwowej, który uzasadniałby

W axm an: Pozwoli pan, że przerwę, gdyż m am y ograniczoną

taką interwencję ze strony rządu". Wcześniej, w tym samym

ilość czasu. W oświadczeniu, które pan wygłosił, stwierdza

229

Moja ideologia jest błędna

r pan, że zawalił się cały intelektualny gmach współczesnego za­

mnie zszokowało. Wciąż nie do końca rozumiem, co się stało,

rządzania ryzykiem. Mówi pan również: „Ci z nas, zwłaszcza ja

ale oczywiście w tym zakresie, w jakim zrozumiem, gdzie to się

sam, którzy najlepsze zabezpieczenie dla akcji ich udziałowców

stało i dlaczego, zmienię moje poglądy. Jeśli fakty się zmienią,

widzieli w dobrze pojętym interesie instytucji kredytowych, po­

ja również.

zostają «w szoku i niedowierzaniu»". M oim zdaniem, z tego, co pan mówi, wynika, że ci, którzy zawierzyli możliwościom samoregulacji rynku, włącznie z panem, popełnili poważny błąd.

W axm an: Doktorze Greenspan, Paul Krugman, profesor ekono­ mii z Princeton, ostatnio uhonorowany zresztą Nagrodą Nobla, napisał artykuł w 2006, kiedy kryzys kredytów hipotecznych

Greenspan: Tak, to prawda, jeśli chodzi o niektóre instrumenty,

typu subprime zaczynał się ujawniać. Stwierdził wówczas: „Jeśli

ale nie wszystkich to dotyczy. Dlatego wydaje mi się istotne,

kogoś należy obwinić za obecną sytuację, to pana Greenspana,

żeby odróżnić skalę problemu i jego naturę. Chciałem bowiem

który notorycznie wyśm iewał ostrzeżenia na temat powstającej

wykazać, że - wyłączając tzw. swapy kredytowe - rynki dery­

bańki i nie uczynił nic, aby powstrzymać falę nieodpowiedzial­

watów funkcjonują dobrze.

nych pożyczek". [Krugman] dość wyraźnie wierzy w to, że ponosi

W axm an: Gdzie w takim razie popełnił pan błąd?

pan część winy za obecną sytuację. Chciałbym posłuchać pań­ skiej wersji. Ponosi pan winę za kryzys finansowy?

Greenspan: Popełniłem błąd, zakładając, że interes własny

Greenspan: Panie przewodniczący, pozwoli pan, że opowiem

instytucji, w szczególności banków i im podobnych, powoduje,

trochę, jak było. Sporo się mówiło na temat mojego postrzega­

że to one same są w największym stopniu zdolne ochronić włas­

nia rynków kredytów subprime w roku 2000 i faktycznie, jeden

nych udziałowców i ich kapitał. Moje własne doświadczenie, 18 lat na stanowisku szefa nad­

z najwybitniejszych gubernatorów Rady Rezerwy Federalnej

zoru i podobny okres w sektorze prywatnym, w tym 10 lat w wielkim banku międzynarodowym , wszystko to wskazyw a­

tamtego czasu, nieżyjący już niestety Edward Gramlich, przy­ szedł do mojego biura i powiedział o trudnościach, jakie rodzi masa pochopnie udzielanych pożyczek.

ło, że bankowcy udzielający pożyczek w sw ych instytucjach wiedzą dużo więcej na temat podejm owanego ryzyka i ludzi,

W axm an: Tak, ponaglał pana, aby pan jako szef Rezerwy Fe­

którym pożyczają pieniądze, niż nawet najlepszy urzędnik

deralnej użył swej władzy zgodnie z sugestiami Departamentu

nadzoru w Rezerwie Federalnej kiedykolwiek byłby w stanie

Skarbu oraz Departamentu Urbanizacji i wprowadził regulacje, które ukróciłyby pojawiające się nadużycia na rynku kredytów

się dowiedzieć. Problem polega więc na tym, że to coś, co wydawało się so­ lidnym gmachem i zarazem opoką dla konkurencji i wolnego

subprime. Ale pan nie słuchał ani Departamentu Skarbu, ani Gramlicha. Czy uważa pan, że błąd był po pańskiej stronie?

rynku, rzeczywiście się załamało. I, jak już powiedziałem, to

230

231

Moja ideologia jest błędna

r Greenspan: Rzeczywiście, kwestionowałem te fakty. Porozma­

rzeczywistość precyzyjnie. I chcę powiedzieć, że owszem, znalazłem

wialiśmy ze sobą i wyraziłem swoje wątpliwości co do skutecz­

w niej istotne błędy, choć nie wiem, jak bardzo znaczące i trwałe. Faktem jest, żeje znalazłem ijestem tym poważnie zakłopotany. Ale

ności posunięć regulacyjnych. Ale żeby zrozumieć sposób, w jaki podejmowane są decyzje

jeśli pan pozwoli, chciałbym dokończyć odpowiedź na pytanie...

w Rezerwie Federalnej, ważne jest rozpoznanie podziału od­ powiedzialności i władzy w strukturze tego systemu. Fed ma

W axm an: Znalazł pan błędy?

niebywale profesjonalny, wielki wydział zajmujący się sprawa­ mi społeczeństwa i konsumentów. W wydziale prawnym ma

Greenspan: Znalazłem błędy w modelu, który w moim rozumie­

prawdopodobnie najlepszych speców od prawa bankowego oraz

niu miał zasadniczo opisywać funkcjonowanie świata.

zewnętrzną radę zawodowych ekspertów od kwestii regulacji. System starał się zbierać wszystkie przepływające informacje i ostatecznie przekazać je, wyselekcjonowane, do podkomisji

W axm an: Innymi słowy, zrozumiał pan, że pański obraz świata, pańska ideologia była błędna, że ona nie działa.

Rady Rezerwy Federalnej. Greenspan: Dokładnie tak. I właśnie z tego powodu byłem tak W axm an: Doktorze Greenspan, przerwę panu. Moje pytanie do­

zdruzgotany - ponieważ przez 40 lat żyłem w przekonaniu, że

tyczy tego, że reprezentował pan pewną ideologię. O to pańskie

ona działa wyjątkowo dobrze. Ale pozwoli pan, że...

stwierdzenie: „Mam pewną ideologię. Zgodnie z moim osądem wolne, konkurencyjne rynki są jak dotąd niedoścignioną formułą

W axm an: Problem w tym, że czas się skończył.

organizacji gospodarki. Próbowaliśmy regulacji, ale żadna w za­ dowalający sposób nie zadziałała". Tak pan powiedział. Miał pan

Davis: Świadek chce odpowiedzieć, proszę dać mu na to szansę...

władzę, aby zapobiec nieodpowiedzialnemu udzielaniu pożyczek, które doprowadziły do kryzysu na rynku kredytów hipotecznych

W axm an: Jeszcze wielu członków komisji chce zadać pytanie.

typu subprime. Doradzano to panu. Teraz cenę za pana zaniecha­ nie płaci cała nasza gospodarka. Czy nie sądzi pan, że to właśnie

Greenspan: To zajmie tylko chwilę. Powody mojego postępowa­

ideologia popchnęła pana do podjęcia decyzji, której teraz może

nia były mniej więcej takie: gubernator Gramlich powiedział mi,

pan żałować?

że jest problem. Zgodziłem się, bo faktycznie sygnalizowano mi już wcześniej, że coś jest na rzeczy. I szczerze mówiąc, sądziłem

232

Greenspan: Niech pan pamięta, że ideologia to po prostu pewne

po tym spotkaniu, że podkomitet rady, który nadzoruje rozma­

ogólne ramy pojęciowe i kategorie, którymi człowiek opanowuje

ite aspekty spraw społecznych i konsumenckich w ramach Rady

rzeczywistość. Każdy z nas ma ideologię, pan też. Żeby żyć, potrze­

Gubernatorów i systemu Rezerwy Federalnej, zrobi coś w tej

buje pan ideologii. Problem polega tylko na tym, czy opisuje ona

sprawie i przedstawi całej radzie jakieś rekomendacje do działań.

233

Moja ideologia jest błędna

r Ale nic takiego nie zostało zrobione. W związku z tym doszedłem do wniosku, że podkomitet w tamtym czasie nie uznał problemu za wystarczająco wielki. Jeśli chodzi o mój ogólny pogląd na kwestię regulacji, to krótko mówiąc, jest on taki, że składając przysięgę przy obejmowaniu stanowiska przewodniczącego, wziąłem na siebie określone

instrumentów takich jak Fat Boy, Death Star i Get Smarty, Enron kreował sztuczne niedobory, omijał regulacje ochronne i dopro­ wadził do dramatycznego wzrostu cen energii. W tym czasie handel energetycznymi instrumentami pochodny­ mi prowadzony przez Enron nie był regulowany. Nie było w ym o ­

zobowiązanie. Polega ono na tym, aby trzymać się ustanowio­

gu publicznej jawności ani obowiązku rejestrowania transakcji. Nie było obostrzeń chroniących przed matactwem i manipula­

nego przez Kongres prawodawstwa tego kraju, a nie własnych

cjami. Nie było właściwie żadnego nadzoru, a ten, który obowią­

upodobań. Sądzę, że dostrzeże pan, że w mojej karierze przewod­

zywał wcześniej, został zniesiony. Enron i inne przedsiębiorstwa

niczącego głosow ałem właściwie za każdym działaniem regula­

jedynie wykorzystały ów brak regulacji i nadzoru.

cyjnym, jakie wprowadzała Rada Rezerwy Federalnej. Przez cały

W 2000 roku jeszcze przed upadkiem Enronu, próbowałam zli­

ten czas głosow ałem de facto tak jak większość, uznając, że jest

kwidować tę lukę prawną. Zgłosiłam do Komitetu Bankowości

to zgodne z wolą Kongresu. Spoglądając wstecz, widzę, że moja

poprawkę, która nakazywałaby regulację instrumentów pochod­

przysięga zobowiązywała mnie, bym za drogowskaz uznawał to,

nych w energetyce. Niestety, m imo poparcia ze strony obu partii,

czego się ode mnie oczekuje, a nie to, co chciałbym robić. Tak

poprawka nie przeszła. Po aferze Enronu wielu innych członków

to wygląda z mojej strony i wydaje się, że mam mocne dowody,

Kongresu próbowało rozwiązać ten problem, szczególnie pani

które o tym świadczą.

senator Feinstein, która nie tylko przedstawiła poprawki, ale i całą legislację w dziedzinie handlu instrumentami pochodnymi

W axm an: Cóż, doceniam to. Z drugiej jednak strony, nigdy nie

w energetyce. Próbowała to przeprowadzić za pomocą osobnych

popierał pan regulacji, których nie przedstawiono na forum

[nowych] ustaw oraz poprawek ustaw do istniejących.

Rady Rezerwy Federalnej, choć miał pan prawną zdolność do

Doktorze Greenspan, stanowczo oponował pan przeciwko

ich wprowadzenia.

wszystkim tym wysiłkom. Chciałabym pokazać panu list, który wysłał pan 18 września 2002. Pisał pan tam: „Publiczne ujawnie­

Carolyn B. Maloney, Partia Dem okratyczna: Jeszcze przed

nie danych dotyczących cen nie przyczyni się do ogólnego proce­

bankructwem Lehman Brothers w zeszłym miesiącu, jednym

su ich urealnienia". Utrzym ywał pan, że: „takie ujawnienie tylko

z największych bankructw w naszej historii, przeżyliśmy upadek

zwiększyłoby podatność naszej gospodarki na przyszłe napięcia",

Enronu. Chciałabym pana o to zapytać, a także o pańskie poglądy

a także, pomimo nadużyć ze strony Enronu, stwierdził pan, iż „nie

na regulację derywatów. Po upadku Enronu śledztwa prowadzo­

wierzy, aby występow ał tu problem rangi ogólnopaństwowej, wymagający takiej interwencji ze strony rządu"

ne przez władze stanu Kalifornia oraz innych stanów wykazały zakrojone na szeroką skalę manipulacje rynkami energii właśnie ze strony Enronu, a także innych firm energetycznych. Używając

234

Jestem szczerze przekonana, że gdyby nie opór z pańskiej strony, udałoby mi się przeprowadzić tę poprawkę w Komitecie Bankowo­

235

Mo/a ideologia jest błędna

czy z dzisiejszej perspektywy nadal uważa pan, że słusznie sprzeci­

D ennis Kucinich, Partia Dem okratyczna: W kontekście ko­ mentarza pana Greenspana, że to „rynki karzą winnych", warto

wiał się pan regulacji instrumentów pochodnych w energetyce?

nadmienić, że karani są nasi wyborcy. To oni tracą swoje domy.

Greenspan: Senator Feinstein powiedziała mi to samo, to zresz­

ba o tym, że sam jest uczestnikiem tej gry. Epicentrum kryzysu

tą moja wieloletnia przyjaciółka, wiele dyskutowaliśmy ze sobą

finansowego stanowi, o ile dobrze rozumiem, sekurytyzacja

na ten temat. Po pierwsze zatem, największy problem, jaki pojawił się w związ­

mieszkaniowych kredytów hipotecznych. Zagrożonych wciąż jest około 10 milionów domów. W swoim zeznaniu obarcza pan

ku ze sprawą instrumentów pochodnych w energetyce, był taki,

winą banki, ubezpieczycieli kredytów, agencje ratingowe i m ode­

ści, a senator Feinstein jej u sta w y-w Senacie. Doktorze Greenspan,

Pan się wygodnie usadowił w roli widza, ale zapomniał pan chy­

że chodziło tu o energię elektryczną. Energii elektrycznej, jak

le zarządzania ryzykiem, ale gdzie podziała się pańska rola jako

wiadomo, nie można magazynować, w związku z czym...

szefa Rezerwy Federalnej? M ów ił pan, że Fed ma najlepszych speców od prawa bankowego, niezależną rade ekspertów. Jak

M aloney: Doktorze Greenspan, proszę wybaczyć, ale moja

podaje strona Rezerwy Federalnej, jest tam jedna z najlepszych

poprawka dotyczyła wpisania energii elektrycznej na listę

ekip badawczych, 450 osób, połowa z doktoratami - ale w czasie

Comm odities Future Exchange. Została ona tam umieszczona,

pańskiej kadencji jako jej szefa dług prywatny i publiczny wzrósł

ale potem postarano się, żeby została usunięta. Ostatecznie

z 10,5 do 43 bilionów dolarów. Jim Oleske w swojej książce

zatem nie mieliśmy żadnej wiedzy na temat tego, co dzieje

Yeah, right opisuje, jak popierał pan kredyty o zmiennym

się z instrumentami pochodnymi w energetyce. Chodziło mi

oprocentowaniu, które nadały pędu rynkowi kredytów typu

0 wprowadzenie czegoś szerszego, obejmującego zasięgiem nie

subprime. W lutym 2004 roku mówił pan, że „amerykańscy

tylko Kalifornię, to była taka podstawowa regulacja instrumen­

konsumenci mogą wiele skorzystać, jeśli pożyczkodawcy zaofe­

tów pochodnych w energetyce...

rują więcej alternatyw dla tradycyjnych kredytów hipotecznych

Greenspan: Ogólnie pamiętam tę sprawę, ale musiałbym ją

o stałym oprocentowaniu. Taki tradycyjny kredyt może okazać się bardzo drogim instrumentem spłaty domu".

sobie odświeżyć, powróćm y do niej później, jeśli pani pozwoli.

W czerwcu 2005 twierdził pan z kolei: „Choć nie możemy z pew­

M aloney: Dobrze, w takim razie w świetle tego, co stało się na rynkach, czy wierzy pan w konieczność wprowadzenia regulacji

których rynkach lokalnych, jeśli nawet takie spadki się pojawią, nie wpłyną zasadniczo na gospodarkę w skali makro"

1 nadzoru nad instrumentami pochodnymi w ogóle?

We wrześniu tego samego roku: „Ogromna większość właścicieli

Greenspan: Tak, w końcu sam przywołałem jako przykład in­

wystarczający do zrównoważenia potencjalnego spadku cen nie­

strum enty pochodne typu CDS.

ruchomości". W roku następnym, w maju 2006, mówił pan o sy­

nością wykluczyć spadku cen nieruchomości, szczególnie na nie­

obciążonych hipoteką dom ów posiada znaczny kapitał własny,

236

237

r

Moja ideologią jest błędna

tuacji w mieszkalnictwie: „Nie grozi nam sytuacja spadku cen. Nie ma dowodów na to, aby ceny dom ów miały się załamać”. Do połowy roku 2006 pojawiały się wyraźne sygnały, że na ryn­ ku mieszkaniowym zaczynają się kłopoty. Jednak w paździer­ niku 2006 pan wciąż utrzymywał, że „najgorsze właśnie mija.

Greenspan: Tak jest. Kucinich: Cóż, mam tu fragment z „USA Today", powiedział pan tam: „Tamto przemówienie powtórzyłbym dzisiaj słowo w sło ­ w o . . . " . To ja już nie wiem...

Przypuszczam, że zbliżamy się do końca tendencji spadkowej”. Miesiąc później: „Wygląda na to, że najgorsze już za nami. Świa­ towa gospodarka jest w nadzwyczajnej formie. Sprawy mają się naprawdę nieźle". Panie Creenspan, czy tuż przed pęknięciem bańki mieszkaniowej nie mówił pan, że U SA wcale nie doświadczyły gwałtownych spadków cen, tylko po to, by usprawiedliwić swoją politykę pro­ wadzoną tak, jakby bańki nie było? I czy m ógłby pan powiedzieć komisji, kiedy pan się zorientował, że bańka jednak jest? Greenspan: Może na początek odniosę się do kwestii kredytów o zmiennej stopie oprocentowania. To prawda, co pan powie­

Greenspan: Nie. Rzecz w tym, że sama ta wypowiedź, wzię­ ta dosłownie, nie zawiera niczego wyjątkowego. Zasadniczo chodziło o to, że jeśli stopa oprocentowania twojego kredytu wzrasta znacząco, to masz kłopot... Kucinich: To są pańskie słowa, panie Greenspan. Z jednej strony mówi pan, że nie było tu żadnego związku. Z drugiej, że powtórzyłby pan dziś tamto przemówienie słow o w słowo. O d kiedy wiedział pan, że jest coś takiego jak bańka na rynku nieruchomości i kiedy powiedział pan o tym publicznie? Proszę odpowiedzieć na pytanie.

dział - rzeczywiście wygłosiłem przemówienie skonstruowane zasadniczo w taki sposób. Przedstawiało ono efekty pracy grupy ekspertów z Rezerwy Federalnej z dość oczywistą konkluzją: jeśli zamierzasz mieszkać w jakimś miejscu maksymalnie dwa lata, zanim się przeprowadzisz gdzie indziej, to możesz - albo raczej powinieneś - rozejrzeć się za kredytem ze zmiennym oprocento­ waniem. Okazało się, że oto odsądzam od czci i wiary 30-letnie kredyty hipoteczne. Tydzień później zjawiłem się więc w N o ­ wojorskim Klubie Ekonomicznym i w obecności tysiąca ludzi powiedziałem, że moje zeszłotygodniowe uwagi w żadnym razie nie oznaczały...

Greenspan: W spom niana przez pana wypowiedź była relacją z eksperckiego studium. Gdyby pan ją dziś przeczytał, w yda­ łaby się panu, albo powinno się wydać, wyjątkowa. Problem mojej rzekomej argumentacji na rzecz kredytów ze zmiennym oprocentowaniem jako generalnej propozycji jest problemem fałszywym. Podjąłem tę kwestię właśnie w Nowojorskim Klu­ bie Ekonomicznym kilka dni później i wyraźnie zaznaczyłem, że hipoteka 30-letnia to najważniejszy typ kredytu, jaki m am y i że jeśli kiedykolwiek sam brałem kredyt, to nigdy nie decydowa­ łem się na zmienne oprocentowanie, bo uważałem je za zbyt ryzykowne.

Kucinich: Z całym szacunkiem, panie Greenspan, czy to znaczy, że wycofał pan swoją wypowiedź?

W axm an: Pana czas dobiegł końca.

238 239

Moja ideologia jest błędna

Kudnich: Z całym szacunkiem, może któryś z kolejnych odpowiedział na pytanie, od kiedy wiedział o bańce na rynku

Kiedy pan W axm an dyskutował z panem tę kwestię, to w od­ powiedzi na pytanie, dlaczego nie użył pan swych kompetencji regulacyjnych, nadanych przez Kongres w 1994 roku, aby po­

nieruchomości.

wściągnąć nieodpowiedzialne kredytowanie typu subprime,

Greenspan: Z dzisiejszej perspektywy widzę, że bańka na rynku

wiązuje do przestrzegania prawa krajowego i realizowania woli

członków komisji podejmie tę kwestię, bo on właściwie nie

odpowiedział pan, że powzięte przez pana przyrzeczenie zobo­ nieruchomości stała się dla mnie czymś jasnym w początkach roku 2006. Nie przewidziałem znaczącego spadku, ponieważ nig­ dy wcześniej nie mieliśmy do czynienia ze znaczącym spadkiem

Kongresu, a nie folgowania własnym upodobaniom. Ale przecież miał pan wyraźne dyrektywy do działania. Poszperałem trochę i sprawdziłem, [jak wyglądało] to prawo krajowe w 1994 roku.

cen. Gdy tylko proces ten zaczął się jawić na horyzoncie, było

Ustawa o Ochronie Majątku Posiadaczy Domów, tytuł 15, roz­

jasne, że m am y do czynienia ze spadkiem cen nieruchomości

dział 41, podrozdział 1, część b, sekcja 1639, podsekcja 11(2),

w skali globalnej.

wskazuje ona dość wyraźnie, co robić. Jest tam napisane, że

John F. Tierney, Partia Dem okratyczna: Chciałbym powrócić

nakazy, powinna - nie „może", ale „powinna" - uniemożliwiać działania bądź praktyki związane z refinansowaniem pożyczek

Rada, tzn. pańska Rada Gubernatorów, poprzez regulację bądź do kwestii nieodpowiedzialnego udzielania pożyczek typu subprime. Jak sądzę, większość ekspertów uważa je za kluczowe

hipotecznych, jeśli tylko uzna, że wiążą się one z nadużyciami

źródło tego kryzysu. O ile pamiętam pańskie zeznanie, uznał

kredytowymi lub są w jakikolwiek inny sposób sprzeczne z inte­ resem pożyczkobiorców.

pan organizacje udzielające kredytów typu subprime za pier­ wotną przyczynę problemów. Zakładam więc, że podziela pan

Mówił pan o pewnej bardzo miłej rozmowie, którą zaczął

opinie ekspertów.

Gramlich i w której poprosił pana o wykorzystanie w konkret­

Greenspan: Podzielam.

pan z kolei, że rozmawiał pan o odesłaniu ich do podkomitetu

Tierney: Podobnie jak pan Cox [Christopher Cox - od 2005 roku

Opowiadał pan także, że głosow ał pan za regulacjami.

szef amerykańskiej komisji papierów wartościowych i giełd, US

Niestety, regulacje, które poparł pan w głosowaniu w 2001 roku,

nej sprawie inspektorów bankowych. W axm anowi powiedział Rady, zakładając, że po tym podejmie pan ewentualne działania.

240

Securities and Exchange Com m ission SEC - przyp. red.]. Powie­

dotyczyły jedynie najdroższych kredytów wysokiego ryzyka (high

dział on, że obecny kryzys wziął się z upadku standardów przy­

cost mortgages) - oznacza to, że nie zajęto się 99 proc. kredytów

znawania pożyczek. Również pan Snow [John Snow - sekretarz

typu subprime. Nie zajął się pan zwodniczo niskimi stawkami

skarbu w rządzie George’a Busha zastąpiony przez Henry’ego

oprocentowania, nie zajął się pan kredytami ze zwrotem odsetek

Paulsona w 2006 roku - przyp. red.] przywołał rozluźnienie

przy końcu okresu spłaty ani przedpłatami właścicieli domów

dyscypliny kredytowej jako jedno ze źródeł kryzysu.

pragnących spłacić kredyty, zanim wzrośnie oprocentowanie.

2 41

Moja ideologia jest błędna

Problem leży zatem w tym, że ostrzegał pana Gramlich; De­

mokraci, a przedstawiciele obu partii przegłosowują z dużym

partamenty Skarbu i Urbanizacji w zyw ały pana, by skorzystał

zapasem głosów wytyczne dla pana. W zasadzie tworzą całe uregulowanie i kiedy odchodzi pan ze stanowiska [szefa Fed],

pan z mandatu władzy powierzonego mu przez Kongres. Jak rozumiem, ciągle utrzymuje pan, iż w pana przekonaniu jedy­ nie wypełniał pan przepisy prawa krajowego i wolę Kongresu,

proszą, aby przekazał pan Radzie, jak ma postępować w sprawie kredytów subprime. Całość przechodzi ogromną, dwupartyjną

a nie realizuje własną ideologię? Również wówczas, gdy nie

większością, stosunkiem głosów 291 do 127 w Izbie Reprezentan­

przeprowadził pan przez Radę Gubernatorów wystarczająco skutecznych regulacji i gdy nie naciskał pan na silniejszy nadzór

tów, ale zostaje utrącona przez administrację Busha.

nad niekorzystnymi pożyczkami typu subprime?

Jeszcze w 2005 roku, gdy u steru byli Republikanie, pan Oxley [Michael Oxley - kongresmen republikański ze stanu Ohio - przyp. red.] próbował stworzyć grupę „ponad podziałami", któ­

Greenspan: Dobrze, weźmy zatem kwestię nieuczciwych i oszu­

ra zajęłaby się kredytami subprime - bo Rada Fed nie zajmowała

kańczych praktyk, kluczowych, jeśli chodzi o całą sprawę tych

się tym w ogóle. Biały Dom odpowiedział mu w charakterystycz­

grabieżczych pożyczek.

nym języku, tzn. pokazał mu wała - dając do zrozumienia, że nie

Eksperci Rezerwy Federalnej, najlepsi w tej branży, o ile mi wia­

jest zainteresowany kwestią regulacji. W Izbie Reprezentantów

domo, czytają tę ustawę i dookreślają jako organ regulacyjny,

projekt przeszedł jednak stosunkiem 331 do 90 - była zatem

co jest oszukańcze i nieuczciwe. I napotykają problem, który

dwupartyjna grupa na rzecz regulacji. Podsumowując: jeśli m ó ­

zresztą przedstawiają Kongresowi: otóż może w około 10 proc.

wimy o tym, co się teraz dzieje, to warto nadmienić, że ktoś nie

wszystkich przypadków nieuczciwość i oszukańcze praktyki są

chciał regulacji, ale w Izbie Reprezentantów byli też tacy, którzy próbowali.

oczywiste; ogromna większość wym aga niestety procesu sądo­ wego lub innych środków zaradczych.

John Sarbanes, Partia Dem okratyczna: Wiele m ówiono tu

242

Tierney: Debata między pańskim urzędem a Kongresem się

o słynnej metaforze „słonia i ślepca". O tóż ja nie do końca się

zakończyła. Ustawa przeszła. W 1994 roku Kongres uchwalił

z nią zgadzam. Absolutnie nie kupuję jej jako wyjaśnienia tego,

prawo nakazujące pana Radzie Gubernatorów, aby coś z tym

co się stało. Wydaje mi się, że ta metafora jest używana jako

problemem zrobiła. Nie zrobiliście nic, a dowodem na to jest sy­

wymówka. „Nikt nie był w stanie zobaczyć całościowego o b ­

tuacja, w której się znaleźliśmy. [...]. W 1994 roku zdominowany

razu sytuacji, więc nikt nie m ógł podjąć działania, które by coś

przez Dem okratów Kongres wydał panu instrukcje w tej kwestii.

zmieniło" - mówi się to, żeby zrzucić z siebie odpowiedzialność.

Nie wykonano ich. O d 1995 do 2006 roku rządzili Republikanie

Jednak oświadczenia, które dziś usłyszałem, utwierdzają mnie

- nie wywierali nacisków, w związku z czym znów nic nie zosta­

w przekonaniu, że w każdej sferze, na którą ktoś z was miał jasną

ło zrobione. Cały czas jądrem problemu są nieodpowiedzialnie

perspektywę, dysponowaliście narzędziami, których mogliście

udzielane kredyty. W 2007 roku kontrolę znów przejmują De­

użyć. I gdybyście ich użyli, mogliście zapobiec obecnej sytuacji

243

Moja ideologia jest błędna

r albo przynajmniej ograniczyć jej skutki. Odkładaliśm y jednak działanie, choć żaden z naszych modeli postępowania nie dzia­

Greenspan: Proszę pamiętać, że my nie znaliśmy rozmiarów rynku subprime aż do końca 2005 roku.

łał. A teraz musieliśmy wypracować nowe modele, których nie

Mówiąc w skrócie: nie mieliśmy odpowiednich danych, które by­

dało się rozwinąć tak szybko, jak były potrzebne.

łyby coś warte z punktu widzenia sektora publicznego. Mieliśmy

Doktorze Greenspan, powiedział pan, że jako ludzie nie jesteś­

na przykład dane na m ocy H M DA [Hom e M ortgage Disclosure

my wystarczająco pojętni, aby przewidzieć, jak potoczą się

Act - ustawa, która wym aga ujawniania danych o kredytach

te sprawy. To być może prawda, jeżeli chodzi o zrozumienie

hipotecznych udzielanych w rejonach wielkomiejskich - przyp.

wszystkich konsekwencji ubezpieczania hipotek typu subprime,

red.] na temat posiadaczy hipotek, zna je pan, ale nic nie wska­

o zrozumienie, jak sytuacja może rozwinąć się z naszego punktu

zywało na to, że rynek subprime wzbił się do poziomu, na

wyjścia. Ale jako ludzie jesteśmy oczywiście na tyle pojętni,

którym się znalazł na końcu 2005 roku. Dane, którymi dziś dys­

żeby stworzyć podstawowe standardy dla tych poręczeń. Nie

ponujemy, pokazują, że hipoteki typu subprime stanowiły około

potrzeba tu wielkiej mądrości, a my jesteśmy wystarczająco

7 proc. ogółu wszystkich hipotek w USA. W 2005 roku poziom

mądrzy, żeby to zrobić. A pan nie zrobił tego, kiedy przychodzili

ten wzrósł do 20 proc. W tedy tego nie wiedzieliśmy.

do pana ludzie, których przecież pan szanuje, i mówili: „Musimy coś zrobić, żeby te hipoteki subprime były na pewno oceniane

Sarbanes: Dziękuję bardzo. Mój czas się kończy, proszę mi tylko

stosownie do poziomu ich ryzyka”.

pozwolić na krótkie podsumowanie. Jak rozumiem, nie chce

Odpowiadał pan już na ten zarzut kilka razy, ale proszę odpowie­

pan oczywiście powiedzieć, że jeżeli widzi pan coś, co łamie

dzieć jeszcze raz, boja tego nie rozumiem. Wydaje mi się, że gdy­

najbardziej podstawowe warunki, a podstawowe, tradycyjne

by podjął pan pewne kroki za pomocy dostępnych panu narzędzi,

zasady są naruszane, to czeka pan aż do momentu, kiedy to

to zablokowałoby to opisany przez pana popyt czy apetyt na te

zjawisko osiągnie pewien satysfakcjonujący pana poziom,

ubezpieczenia. W pewnym sensie powiedział pan, że ubezpieczy­

żeby podjąć działanie. Musi pan podejmować działanie na

ciele nabrali wielkiego apetytu, żeby wypchnąć te poręczenia na

podstawie tego, co dzieje się tu i teraz. Jeżeli coś takiego ma

rynek i osiągnąć większe zyski. I to właśnie miało miejsce w 2005,

miejsce, to musi pan wzmagać nadzór i czujność, by zapobiec

2006 i 2007 roku i po prostu przeciążyło system.

ewentualnym skutkom tego zjawiska, gdyby osiągnęło już ono pewien rozmiar.

Ale gdyby w roku 2003, 2004 i 2005 oraz we wszystkich tych okresach, kiedy był pan proszony o bardziej radykalne stoso­

Przeczytałem niektóre pana pisma i zastanawia mnie, że przy­

wanie tych narzędzi kontroli w odniesieniu do standardów kre­

znał pan dziś, że na pańskiej ideologii jest rysa, którą są działania

dytowania, pan to zrobił, to m ogłoby to położyć kres naciskom

złych aktorów, nieprawdaż? Ale nie przyznał pan, że w pańskiej

ze strony ubezpieczycieli. I m ogło coś zmienić. Będę bardzo

ideologii jest jeszcze luka, która sugeruje, że rynek zawsze ukarze

wdzięczny, jeżeli zechce się pan do tego ustosunkować.

złych aktorów. Albo przynajmniej nie pozwoli na to, że jeżeli wsadzi pan do sam ochodu złego kierowcę i on będzie prowadził

244

245

Moja ideologia jest błędna

nierozważnie i, być może, będzie miał wypadek, to nie nauczy

roku, kiedy po raz pierwszy w historii na całym świecie nie tylko

się niczego i nie wyciągnie wniosków.

wskaźniki inflacji, ale też stopy procentowe były jednocyfrowe.

Problem w tym, że w międzyczasie może on przejechać wielu

Dla każdego banku centralnego, który starał się podnieść stopy

niewinnych przechodniów. Myślę, że to właśnie się stało. Jest

procentowe dla hipotek z terminem płatności dłuższym niż

wielu Amerykanów, którzy czują się jak przypadkowi przechod­

5 - 6 lat, oznaczało to, że popadał w kłopoty... Dla przykładu: za

nie, i to właśnie oni zostali skrzywdzeni.

każdym razem, kiedy po II wojnie światowej podnosiliśmy stopy

Christopher Shays, Partia Republikańska: Krytyka wobec pana,

Jednakże w 2004 roku, kiedy zabraliśmy się do solidnego pod­

panie Creenspan, polega m.in. na tym, że kiedy mieliśmy krach

noszenia stóp procentowych, zobaczyliśmy, że kiedy podnosimy

rynku internetowego, pan uznał, że aby się z niego wydostać, potrzeba nam tzw. łatwego pieniądza. A później, kiedy już się

stopy krótkoterminowe, stopy długoterminowe stoją w miejscu.

wydostaliśmy, pan ten łatwy pieniądz dalej wspierał, choć nie­

ków", jak lubimy mówić. Dotyczy to zarówno europejskiego

którzy z moich wyborców mówili, że prowadzi to do głupiego

banku centralnego, jak i banku angielskiego. Wszystkie banki centralne są przyparte do muru i na dłuższą metę muszą po prostu stawić czoła tej kwestii.

krótkoterminowe, stopy długoterminowe także wzrastały.

pożyczania i głupiego zapożyczania się. Mówili też, że nie tylko głupio jest pożyczać ludziom pieniądze

Że straciliśmy kontrolę nad rynkami „na dłuższym krańcu ryn­

na domy, na które ich nie stać, ale że problem dotyczy także wielkich instytucji finansowych: Lehman, Bear Stearns, Morgan

Wybrali i przełożyli: Michał Sutowski

Stanley, Merrill Lynch, Goldman Sachs. Wszystkie popadły prze­

i Bartosz Dzudzewicz

cież w kolosalne długi, wciągając ludzi w kombinacje z dźwignia­ mi finansowymi. Zastanawiam się, już po szkodzie, co by było, gdyby pan trochę wcześniej podniósł stopy procentowe choć trochę wyżej? Greenspan: To dość oczywiste - we wszystkich danych widać, że w ciągu ostatnich 10 lat nastąpiła gruntowna zmiana w global­ nej strukturze świata, która jest głównie wynikiem ogromnych wzrostów rynków rozwijających się w takich częściach świata jak np. Chiny. Nie wchodząc w szczegóły: doprowadziło to do znaczącego, glo­ balnego spadku długoterminowych stóp procentowych. Spadki zaczęły się na początku 2000 roku i stały się widoczne w 2006

246

247

PROPOZYCJE

Zmiana ustroju finansowego ?

Robert Wade rynku, ale ograniczonego ramami narzuconymi przez politykę. Jego neoliberalny następca, kojarzony zwłaszcza z Ronaldem Reaganem i Margaret Thatcher, cofnął nas do norm leseferyzmu wyznawanych przez klasyczny liberalizm. Zalecał zatem wycofanie „interwencji"

ZMIANA USTROJU FINANSOWEGO?

państwa i ekspansję logiki rynkowej w życiu gospodarczym. W przeciwieństwie jednak do klasycznego liberalizmu neoliberalizm mocniej podkreślał, że konkurencja nie jest „naturalnym" stanem

O d lat 30. X X wieku świat niekomunistyczny doświadczył dwóch

rzeczy i że rynek może generować wyniki gorsze od optimum, jeśli

na tyle istotnych zmian międzynarodowych norm i reguł go ­

producenci zdobędą monopol (jak zaobserwował Adam Smith,

spodarczych, że można nazwać je „zmianami ustroju" Zmiany

pisząc, że „ludzie tego samego zawodu rzadko spotykają się razem,

te dzieliło mniej więcej 30 lat: pierwszy ustrój, określony przez

nawet dla zabawy i rozrywki, ale rozmowa kończy się zawiązaniem konspiracji przeciwko społeczeństwu").

keynesizm i oparty o międzynarodowe ustalenia z Bretton Woods, przetrwał od 1945 do 1975 roku; drugi rozpoczął się po

Neoliberalizm dopuszczał zatem interwencję państwa nie tyl­

załamaniu ustaleń z Bretton W oods i utrzymał się do kryzysu

ko wówczas, gdy w grę wchodziło dostarczanie dóbr publicznych,

związanego z długami w najbardziej rozwiniętych krajach świata

których nie dało się zapewnić za pomocą konkurencji szukającej zy­

z lat 2007-2008. Ten ostatni ustrój, nazywany neoliberalizmem,

sków (jak w klasycznym liberalizmie), ale również po to, by określić

konsensusem w aszyngtońskim 1 lub globalizacyjnym, skupiał

i wprowadzić w życie zasady rywalizacji. By tak uczynić, interesy

się na tym, że wszystkie rządy powinny liberalizować, prywa­

prywatne stawiano niżej, stąd prefiks „neo". Podstawową miarą

tyzować i deregulować. Zalecenia te tak zdom inowały globalną

sukcesu biznesowego była wartość akcji, a centralnym pojęciem

politykę gospodarczą, że sprowadziły, mówiąc słowami Johna

narodowego interesu gospodarczego była skuteczność określona

Stuarta Milla, „głęboki sen ustalonych opinii".

przez konkurencję w gospodarce w pełni otwartej na rynki świa­

Oba te ustroje różniły się rolą przypisywaną państwu, i to za­

towe. Nie powinno być żadnych „sztucznych" barier (takich jak cła

równo w krajach rozwiniętych, jak i rozwijających się. Ustrój Bretton

bądź subsydia dla poszczególnych branż) między cenami na rynku

W oods optował za „liberalizmem zakorzenionym", jak nazwano go

krajowym a światowym. Oczywiście na poziomie konkretnych roz­

później. Liberalizm ten większość gospodarki oddawał we władanie

wiązań poddawano te zasady wielu taktycznym, pragmatycznym modyfikacjom, aby dofinansować korporacje, skierować większą

1 Określenie „konsensus waszyngtoński” ukute w 1989 roku przez Johna Williamsona, żeby opisać zestaw dziesięciu wytycznych dotyczących polityki gospodarczej, zaczęło być używane w dużo szerszym znaczeniu. Obejmuje ono deregulację finansową, swobodę przepływu kapitału, brak ograniczeń w nabywa­ niu lokalnych spółek przez firmy zagraniczne oraz w tworzeniu spółek zależnych [subsidiaries].

250

ilość bogactwa do bogatych oraz stabilizować gospodarkę i spo­ łeczeństwo za pomocą rozwiązań tak naprawdę keynesowskich2. Niemniej na poziomie norm różnica była wyraźna. Dean Baker, The Conservative Nanny State: How the Wealthy Use the Government to Stay Rich and Get Richer, Lulu, Washington, DC 2006.

Zmiana ustroju finansowego?

r W dziedzinie finansów zalecenia neoliberałów były uza­

długie panowanie neoliberalizmu i związanego z nim konsensusu

sadniane „hipotezą rynku efektywnego". Głosiła ona, że ceny

co do globalizacji. Druga pozostaje na razie bezimienna i może

rynkowe niosą ze sobą wszelkie istotne informacje, a przy tym

okazać się okresem naznaczonym raczej brakiem porozumienia

bezustannie się oczyszczają - co sprawia, że stan długotrwałej nierównowagi, jakim jest na przykład bańka, staje się niepraw­

niż jakimś now ym konsensusem.

dopodobny. Polityczne działania powstrzym ujące rynki były

finansowych powtarza się pewien schemat sporów: p o ­

niepożądane, ponieważ stanow iły „finansowe represje". Teorii tej swojego nazwiska użyczył M ilton Friedman i cała szkoła

czątkowy zalew radykalnych propozycji ustępuje miejsca coraz mocniejszym próbom przeczekania, po czym następuje

chicagowska, ale jak stwierdził Paul Sam uelson: „Chicago to

powrót do norm alnego biegu interesów. Dziesięć lat temu

Należałoby zachować ostrożność. W trakcie kryzysów

nie miejsce, to stan umysłu", i ten w łaśnie stan zaczął dom i­

kryzysy w Azji Wschodniej, w Rosji i Brazylii w yw o ła ły panikę

nować w m inisterstwach finansów, bankach centralnych i na

wśród głów nodow odzących św iatow ym i finansami. Zaraz po

uniwersyteckich wydziałach ekonomii niekom unistycznego

nich rozgorzały burzliwe dyskusje w okół „nowej architektury

świata. Wstrząsy, które wydarzyły się w ostatnim roku - kolejne

że atlantycki matecznik tych finansów pozostanie nietknięty,

m iędzynarodowych finansów". Kiedy jednak jasne się stało,

trzydzieści lat od ostatniej poważnej zmiany - uzasadniają

radykalne gło sy szybko ucichły. Jedynym efektem był szereg

pogląd, że jesteśmy oto świadkami trzeciej zmiany ustroju

nowych lub odnow ionych m iędzynarodow ych organów (za­

zrodzonej z utraty zaufania do angloamerykańskiego modelu

równo publicznych, jak i prywatnych), których zadaniem było

kapitalizmu zorientowanego na transakcje i do legitymizującej

sformułowanie standardów dobrych praktyk ładu korporacyj­

go neoliberalnej ekonomii (do tego dochodzi utrata pozycji m o­ ralnego autorytetu przez Stany Zjednoczone, które w oczach

nego, nadzoru bankowego, księgowości, rozpowszechniania danych i tym podobnych4. Tego rodzaju wysiłki odwróciły

większej części świata spadły na sam o dno). Odpowiedzi rzą­

uwagę od kwestii reregulacji, a zachodni sektor finansowy

dów na kryzys sugerują dodatkowo, że wkroczyliśmy w drugą

był w stanie zapewnić, że te inicjatywy nie będą się w iąza­

fazę tego, co Polanyi nazywa „podwójnym ruchem". Chodzi

ły z nowych ograniczeniami takimi jak limity w stosowaniu

o powtarzający się w kapitalizmie motyw, zgodnie z którym

dźwigni finansowej oraz nowych produktów finansowych. Nie

(znacznie upraszczając) coraz mocniej skomercjalizowany ustrój

nastąpiła żadna zmiana norm w kwestii tego, czy pożądana jest słaba regulacja finansów.

w olnorynkow y generuje takie niedogodności, że wywołuje pró­ by narzucenia mocniejszych regulacji na rynki i ich dekomercjalizacji (stąd bierze się „zakorzeniony” liberalizm [embedded liberalism]3). Pierwszą fazą obecnego podwójnego ruchu było 3 Karl Polanyi, The Great Transformation, Beacon Press, Boston 2001.

252

4 Więcej szczegółów w: Robert Wade, A New Global Financial Architecture?, ..New Left Review”, nr 46, lipiec-sierpień 2007; tenże, Global Financial Regula­ tion Versus the Engines of Financial Instability, w: Issues in Finance and Industry, red. Philip Arestis, John Eatwell, w druku.

253

Zmiana ustroju finansowego?

r System drży w posadach Kiedy Bank Rozrachunków Międzynarodowych (Bank for Inter­

bardziej wyszukanym systemie finansowym świata. Nie chodzi wcale o nacjonalizację Freddie Mac i Fannie Mae: choć to giganty,

national Settlements) oznajmił w swoim dorocznym raporcie

te „instytucje quasi-rządowe" miały uzasadnione roszczenia do

z czerwca 2007 roku, że „lata luźnej polityki monetarnej na­

rozstawienia dla nich publicznej siatki bezpieczeństwa. Pierw­

pędziły gigantyczną globalną bańkę kredytową, narażając nas

szym wstrząsem był raczej upadek dwóch z pięciu największych

na powtórkę z lat 30", jego analiza została zignorowana przez

brokerów lub banków inwestycyjnych na Wall Street [Lehman

większość firm i regulatorów, m im o reputacji tego banku, któ­

Brothers oraz Merrill Lynch - przyp. tłum], co nastąpiło po wcze­

ry znany jest z ostrożnych prognoz. Jeszcze w maju 2008 roku

śniejszym upadku Bear Stearns. Tylko Morgan Stanley i Goldman

niektórzy komentatorzy wciąż dowodzili, że kryzys jest tylko

Sachs utrzymały się na nogach - na pewien czas - i zmieniły swój

przejściowy i przypomina naciągnięcie mięśnia u sportowca,

status prawny na holdingi bankowe [bank holding companies],

który łatwo można wyleczyć odrobiną wypoczynku i fizjotera­

co oznacza, że będą podlegać ściślejszym regulacjom niż do tej

pią - co przeciwstawiono zawałowi u kogoś, kto pali trzy paczki

pory. Bankructwo Lehman Brothers w połowie września uwięziło

papierosów dziennie i którego leczenie w ym agałoby interwencji

fundusze największych inwestorów, wzniecając panikę na rynkach

chirurga i poważnych zmian w stylu życia. Wydarzenia z września 2008 roku sprawiają jednak, że trud­

finansowych, co doprowadziło do zamknięcia linii kredytowych

no jest uniknąć konkluzji, że oto weszliśmy w nową fazę. Warunki

konsekwencje, ponieważ Lehman dysponował dużą ilością de­

na rynkach finansowych w większości krajów O ECD osiągnęły po­

rywatów, a nigdy jeszcze nie mieliśmy do czynienia z upadkiem strony w kontraktach pochodnych na taką skalę.

ziom najniższy od czasu zamknięcia banków w 1932 roku, co było

nawet dla normalnych firm. To może mieć bardzo daleko idące

najważniejszym czynnikiem, który sprawił, że krach z 1929 roku

Upadek trzech z pięciu największych gigantów fundam en­

i załamanie się rynku akcji przerodziło się w Wielki Kryzys (między

talnie zmienił politykę międzynarodowych finansistów, ponie­

rokiem 1929 a 1933 w Stanach Zjednoczonych upadło około 11

waż te banki inwestycyjne były niezmiernie w pływ ow ym i akto­

tysięcy banków ogólnokrajowych i stanowych). Jeden z maklerów

rami procesu politycznego - nie tylko w Stanach Zjednoczonych,

stwierdził, że obecna sytuacja jest „finansowym odpowiednikiem

ale również w Unii Europejskiej. Ze swoich londyńskich siedzib

rządów Terroru podczas rewolucji francuskiej"5. W tych okolicz­

amerykańskie banki inwestycyjne w pływ ały na treść ustawo­

nościach hipoteza rynku efektywnego oraz wyprowadzone z niej

dawstwa finansowego powstającego w Brukseli. Pozytywnym

zalecenia ostatecznie się skompromitowały. Zwłaszcza w drugim tygodniu września 2008 roku nastąpił

skutkiem ich zniknięcia jest zatem osłabienie jednej z najważniej­ szych przeszkód na drodze do reregulacji finansowej.

nawet niejeden, ale trzy wstrząsy „zmieniające zasady gry" w naj­ 5 ka 2008.

John Jansen, America’s Reign of Terror, SeekingAlpha.com, 2 październi­

Drugim z wrześniowych wydarzeń zmieniających zasady gry było przyznanie przez amerykański Departament Skarbu subwencji dla AIG w wysokości 85 miliardów dolarów. AIG jest największym ubezpieczycielem nie tylko w Ameryce, ale również na całym świe-

255

Zmiana ustroju finansowego? ------------- ^

cie. Ponieważ firma ta znajdowała się poza systemem bankowym, przeznaczona dla niej subwencja przebiła się przez barierę oddzie­

centowego spadku cen nieruchomości w Ameryce (opierając się na Case-Shiller Hom e Price Index) w ciągu najbliższego

lającą finansowych pośredników od „realnej" gospodarki. Zaraza

roku. Wielka Brytania, która od 2000 roku miała drugą co do

może teraz rozlać się na innych ubezpieczycieli i na tysiące korzy­

wielkości bańkę nieruchomości po japońskiej z lat 80. X X wieku,

stających mocno z dźwigni finansowej funduszy hedgingowych,

może spodziewać się spadku dochodzącego do 50 proc. Nawet

ponieważ za pół roku inwestorzy będą już mogli wycofać z nich

wówczas ceny dom ów pozostaną wyższe niż w 1997 roku, jeśli

swój kapitał (mija okres przymusowej lokaty [lock-in period]).

mierzyć to wielokrotnością dochodu. W miarę jak załamanie na

Trzeci wielki wstrząs przerósł nawet ten drugi: w najbardziej

rynku kredytów rozszerza się na kolejne sektory i regiony, rosną

dramatycznej operacji ratunkowej w dziejach rząd amerykański

zniszczenia w realnej gospodarce. Miarą ich jest rosnące bez­

ogłosił plan wykupienia z rąk zagrożonych banków toksycznych

robocie - w Stanach Zjednoczonych suma osób pozostających

’

papierów wartościowych za cenę 700 miliardów dolarów (moc­

bez pracy wzrosła w ciągu ostatnich 12 miesięcy o 2,2 miliona

no przewyższającą ich obecną wartość rynkową). Co ciekawe,

- oraz słabnąca konsumpcja; choć zaskakiwać może, jak bar­

plan zaimprowizowano niemal na poczekaniu - oryginał propo­

dzo stopniowo postępuje ten proces od połow y roku 2007. Na

zycji Paulsona mieścił się na trzech kartkach maszynopisu - co

początku października 2008 kryzys wkroczył do wielu banków

wskazuje, że Departament Skarbu był przekonany, że da się ja­

europejskich, które wcześniej szczyciły się tym, że udało im się

koś przeczekać bez planu dokapitalizowania. W zaproponowanej

uniknąć całego zamieszania.

formie dałby on Wall Street niemal nieograniczony dostęp do

Jak do tej pory jednak kryzys skupił się na gospodarce

środków publicznych za niewielką cenę. Pod koniec września

po obu stronach Atlantyku i na razie słabo odbił się na Azji

plan został odrzucony przez Izbę Reprezentantów, a potem

Wschodniej. Warto zauważyć, że skrajny brak płynności za­

zmodyfikowany przez Senat. Obie izby Kongresu zmobilizowały

chodnich rynków finansowych współwystępuje z ogrom nym i

publiczną wściekłość w roku wyborczym. Wersja zaaprobowa­

oszczędnościami i rezerwami walutowymi w Azji Wschodniej

na przez Kongres na początku października obiecuje uznanie

i w petrogospodarkach Rosji oraz krajów Zatoki Perskiej. Kolej­

większej części ewentualnych profitów za dochód publiczny,

na cecha obecnego kryzysu, która czyni go bezprecedensowym,

niemniej używa dochodów z podatków do uspołecznienia strat

to fakt, że Zachód pokłada nadzieje na odbudowę w szybkim

sektora finansowego - co jest bezprecedensową pomocą przede

wzroście gospodarczym krajów rozwijających się, zwłaszcza Azji

wszystkim dla osób odpowiedzialnych za kryzys.

Wschodniej - a zachodnie banki, próbując uniknąć bankructwa,

Reperkusje Spadki na rynkach nieruchomości w Stanach Zjednoczonych

jów i z funduszy (sovereign wealth funds) takich między innymi

i Wielkiej Brytanii nakręcają tymczasem spiralę ciągnącą wciąż

Japonia, druga gospodarka świata, wydaje się jak dotąd względnie nietknięta. Choć wzrost oscyluje koło zera, nie ma

coraz mocniej poszukują zastrzyków kapitału z tych właśnie kra­

w dół. Amerykański rynek transakcji futures oczekuje 33-pro-

256

państw, jak: Chiny, Zjednoczone Emiraty Arabskie i Singapur.

Zmiana ustroju finansowego?

-\

r praktycznie oznak kredytowego krachu. Krótkie wyjaśnienie tego faktu polega na tym, że japońskie banki pozostały bardzo ostroż­

dolarów. Innym źródłem może być wysoki wskaźnik niespłacanych pożyczek w chińskich bankach - ponad 6 proc. według

ne po gorzkich doświadczeniach lat 90., kiedy musiały wyczyścić

oficjalnych danych. Trzecim jest wysoka inflacja, zwłaszcza cen

bańkę z lat 80. Były krytykowane i u siebie, i za granicą za trzy­ manie zbyt dużych ilości gotówki i zbyt małe długi. Niedawny

żywności. Poza tym uważa się, że inwestorzy z Azji Wschodniej i Południowo-Wschodniej posiadają duże ilości toksycznych pa­

przykład z „International Herald Tribune" wyjawia normy, które

pierów wartościowych. To sugeruje, że prędzej czy później Stany

zdom inowały angloamerykańską, a zatem i globalną politykę gospodarczą w ciągu ostatnich trzech dziesięcioleci:

Zjednoczone i Europa mogą otrzymać cios z Azji Wschodniej,

Kraj ten posiada 14 bilionów dolarów oszczędności gospo­ przekleństwem dla inwestorów [...]. Bogactwo Japonii chroniją

Przyczyny kryzysu O ile wojny w Iraku, Kosowie i Afganistanie były pierwszym w y ­ razem amerykańskiego tryumfalizmu epoki po zimnej wojnie,

od presji, by dostosować się do światowych standardów wzrostu

o tyle rozwinięta za prezydentury Clintona globalizacja finansów

gospodarczego czy rentowności firm. To właśnie pozwoliło temu

była kolejnym. Prasa głównego nurtu wieściła, że amerykań­

darstw domowych [...]. To błogosławieństwo jest również

który spowoduje kolejne spadki.

krajowi zaakceptować niemal zerowy wskaźnik wzrostu w latach

ski system finansowy pokonał barierę dźwięku i działa teraz

90. i pozwala na przetrwanie takich japońskich praktyk sektora

w całkiem nowym wymiarze, w miarę jak sektor ten kroczył

korporacyjnego, jak większe znaczenie pracowników i klientów

w stronę coraz bardziej olśniewającego hazardu. To prawda, że

od akcjonariuszy6.

amerykańskie finanse zaczęły po roku 2000 działać w całkiem nowy sposób, prawdziwe było też poczucie, że system ten nie

Chiny to już jednak całkiem inna historia. O d roku 1980

ma granic. Jednak głębszych przyczyn kryzysu trzeba szukać

doświadczyły one kilku okresów boomu, po których nastę­

w rozwoju gospodarczym. W większości krajów Zachodu stopa

powały ostre spadki. M im o fenomenalnej poprawy stanu ich

zysku korporacji niefinansowych znacząco spadła między latami

gospodarki w ciągu ostatnich dziesięciu lat kolejna recesja jest

1950-1973 i 2 0 0 0 -2 0 0 6 - w Stanach Zjednoczonych prawie ojed-

całkiem możliwa. Jednym z potencjalnych źródeł kłopotów

ną czwartą. W odpowiedzi na to firmy „inwestowały" coraz więcej

jest nagromadzenie przez Chiny dużych ilości amerykańskich

w spekulacje finansowe, a rząd amerykański pom ógł załatać po­

papierów wartościowych zabezpieczonych aktywami, których

wstałą w ten sposób dziurę w niemieszkaniowych inwestycjach

wartość ostro spadła. W czerwcu 2007 roku amerykański

prywatnych, rozdmuchując wydatki zbrojeniowe (tak się składa,

Departament Skarbu szacował ich wartość na 217 miliardów

że roczny budżet Pentagonu jest taki sam jak suma przeznaczona przez Departament Skarbu na obecny plan ratunkowy).

6 Martin Fackler, Japan Mostly Unscathed by Global Credit Crisis, „Interna­ tional Herald Tribune", 22 września 2008.

258

Dodatkowo rynki walutowe od roku 2000 uparcie pchały kursy walut w złym kierunku, co powodowało, że wiele gospo­

259

Zmiana ustroju finansowego?

darek z dużymi deficytami zewnętrznymi doświadczało apre­

tącznie współczynnik ten podwoił się z nawiązką, a dla

cjacji własnej waluty, podczas gdy gospodarki z nadwyżkami albo doświadczały deprecjacji waluty, albo nie rejestrowały

sektora finansowego wzrósł ponadpięciokrotnie. Toksyczne połączenie długu, bańki aktywów oraz tech­

żadnych zmian. Zewnętrzne deficyty i nadwyżki rosły, a wraz

nik sekurytyzacyjnych było możliwe dzięki słabej regulacji.

z nimi światowa gospodarka stawała się coraz bardziej podatna

Miejscem wybuchu kryzysu nie były nieregulowane fundusze

na wstrząsy. A jednak komentatorzy, którzy twierdzą, że obec­

hedgingowe, ale rzekomo regulowane banki. Aż do niedawna

ne zamieszanie jest po prostu ostatnim z długiej serii kryzysów

w oczach nadzoru finansowego było akceptowalne to, że bank

napędzanych dynamiką baniek spekulacyjnych, tym razem są

inwestycyjny działał przy wskaźniku długu do kapitału własnego

w błędzie. Bańka aktywów rozprzestrzeniła się po świecie dzięki

30-35:1. Nie byłoby przesadą stwierdzenie, że kryzys wziął się

technikom sekurytyzacji oraz modelowi bankowości „udzielasz

z największej porażki regulacji we współczesnej historii. Wielu

i uciekasz" [originate anddistribute], które w pełni rozwinęły się

polityków i komentatorów podkreśla, że „wszyscy jesteśmy

dopiero po roku 2000. Model ten zachęcał do stosowania du­

winni" - międzynarodowa gospodarka, bankierzy, inwestorzy,

żej dźwigni finansowej, złożonych instrumentów finansowych

agencje ratingowe, konsumenci. To jednak tylko odwraca uwagę

i czynił rynki nieprzejrzystymi. W szystko to sprawia, że kryzys

od tych, których robota polegała na regulowaniu: chodzi tu o re­

ten jest jedyny w swoim rodzaju.

gulatorów oraz władze polityczne, które za nimi stały.

Zbyt wiele uwagi poświęcono bańce na rynku nierucho­

Warta podkreślenia jest rola Wielkiej Brytanii w obecnym

mości, tak jakby była warunkiem koniecznym i wystarczającym

kryzysie, ponieważ wbrew powszechnej wiedzy cały proces za­

kryzysu. Była ona częścią znacznie szerszego procesu narastania

czął się właśnie tam. Rząd Margaret Thatcher postanowił przy­

zadłużenia. Tabela 1 pokazuje stosunek długów do PKB dla całej

ciągnąć firmy finansowe z Now ego Jorku, reklamując Londyn

gospodarki amerykańskiej oraz dla dwóch najbardziej zadłużo­

jako miejsce, gdzie amerykańskie firmy będą m ogły uciec przed

nych jej sektorów -gospodarstw dom owych i branży finansowej

wieloma regulacjami prawnymi. Rząd Tony’ego Blaira i kancle­

- d la lat 1980 i 2007.

rza Gordona Browna kontynuował tę strategię, co doprowadziło do tego, że Brown chwalił się, iż Wielka Brytania ma „nie tylko słabe regulacje, ale i w ograniczonym zakresie". W odpowiedzi

Tabela 1. Dług Stanów Zjednoczonych jako procent PKB

w ciągu lat 90. w Stanach Zjednoczonych narastała presja, ażeby

1980

2007

odrzucić uchwaloną w czasach Wielkiego Kryzysu ustawę Glass-

Łącznie

163

346

-Steagall Act, która oddzielała banki komercyjne od inwestycyj­

Gospodarstwa domowe

50

100

nych. Jej ostateczne odrzucenie w 1999 roku w yw ołało de facto

Finanse

21

116

liberalizację rynków finansowych, ułatwiając nieograniczony rozrost niepoddanego regulacjom, szarego [shadow] systemu

Źródło: „Financial Times", 24 września 2008.

260

bankowego złożonego z funduszy hedgingowych, funduszy 261

Zmiana ustroju finansowego?

r private equity, brokerow hipotecznych itp. Ten ukryty system uruchamiał operacje finansowe, które powiązały go z bankami i doprowadziły ostatecznie do ich upadku. W brytyjskim Urzędzie Regulacji Rynków Finansowych

z wytworzeniem tego kryzysu. Przez dekadę połączone ogony rynku nieruchomości oraz sektora finansowego merdały psem brytyjskiej gospodarki. Podobnie jak w Stanach Zjednoczonych konsumpcja rosła szybciej niż PKB, a finansował ją rosnący dług

(FSA), który z wielkimi fanfarami stworzył Brown w 1997 roku

dzięki rosnącym cenom domów. Wdzięczny elektorat oddał

- dokładnie w momencie, gdy zapewnił Bankowi Anglii poło­

stery rządów Partii Pracy dwa razy z rzędu.

wiczną autonomię w polityce monetarnej - uderzające jest to, że dysponuje on absolutną władzą nad brytyjskim sektorem

O dpow iedzi rządowe

finansowym (na przykład w Stanach system opiera się na wielu

Coraz silniejsze kurczenie się rynku kredytów jest napędzane po­

fragmentarycznych regulatorach). A jednak reguluje bardzo

wszechnym upadkiem zaufania do całej struktury pośrednictwa

nieśmiało, choć był planowany jako coś więcej niż kwiatek do

finansowego, która leży u podstaw kapitalistycznej gospodarki.

kożucha. Howard Davies, pierwszy przewodniczący FSA, opisał kierującą urzędem zasadę z rozbrajającą szczerością: „Naszą

Gdy poziomy zadłużenia idą w górę, a klimat gospodarczy ulega pogorszeniu, wiele przedsiębiorstw w realnej gospodarce czeka

filozofią było stwierdzenie: jeśli są dorośli, to tak naprawdę

bankructwo. Dlatego pożyczkodawcy i nabywcy akcji trzymają

jest to ich prywatna sprawa i ich problem "7. W ten sposób FSA

się z dala od rynku. Do akcji ruszyły zatem rządy, żeby stabilizo­

pozwolił bankom i firmom ubezpieczeniowym działającym z lon­

wać rynki kredytowe, zachęcając nabywców do ponownego wej­

dyńskiego City na robienie tego przy dużo mniejszym kapitale

ścia na rynek papierów wartościowych - najbardziej wyraźnym

niż podobne organizacje w Now ym Jorku. Lekkość i ograniczony

tego rodzaju krokiem był plan pom ocy Departamentu Skarbu

zasięg regulacji oznaczały, że na rynku brytyjskim, o wielkości

w wysokości 700 miliardów dolarów. Kilka państw europejskich

1/3 rynku amerykańskiego, działało 11 razy mniej inspektorów

również postanowiło ustabilizować sektor bankowy, np. Irlandia,

nadzoru niż w amerykańskiej Komisji Papierów Wartościowych

Grecja, Niemcy, Austria i Dania już na początku października

i Walut (SEC) - 9 8 wobec 1111. Na ironię losu zakrawa fakt, że kryzys może skończyć się

ściowe. Reguły konkurencji odłożono na bok i rządy zajęły się

ocaleniem Browna. A już groziła mu dymisja i utrata stołka pre­

wielkimi fuzjami. W Wielkiej Brytanii niedawna fuzja banków

2008 roku zagwarantowały wszystkie depozyty oszczędno­

miera. Jest już jednak jasne, że jego awersja do regulacji rynków

H B O S i Lloyds TSB stworzyła bank z trzydziestoprocentowym

finansowych i brak zdecydowania w sprawie bańki na rynku

udziałem w rynku.

nieruchomości - co spowodowało, że w okresie po przejęciu

Monopolistyczna władza takich nowych konglomeratów

władzy przez labourzystów sytuacja gospodarki Wielkiej Brytanii

finansowych prawdopodobnie w yw oła mocniejszą odpowiedź

wyglądała dużo lepiej niż w rzeczywistości - są mocno związane

regulacyjną. Inną kluczową areną, której trzeba się przyjrzeć pod kątem stanowczości odpowiedzi ze strony rządu, jest rynek poza­

7Jesse Eisinger, London Banks, Falling Down, Portfolio.com, 13 sierpnia 2008.

262

giełdowych kontraktów pochodnych [Over the Counter (OTC) 263

Zmiana ustroju finansowego?

r derivative contracts]. Warren Buffet nazwał go w 2003 roku „fi­ nansową bronią masowej zagłady". Chodziło mu o to, że system Rezerwy Federalnej stworzono po części po to, żeby uniknąć

nazywają ją standardem „wartości godziwej" [fair value] (któż m ógłby przeciwstawiać się „wartości godziwej"?) i dowodzą, że

roznoszenia się zarazy na rynku finansowym, „ale nie istnieje ża­

jej przyjęcie ma kluczowe znaczenie dla podtrzymania zaufania inwestorów do publikowanych ksiąg8.

den bank centralny, którego zadaniem byłoby hamowanie efektu

Krytycy - wśród których znajduje się International Insti­

domina na rynku ubezpieczeń lub derywatów". Jeśli wprowadzi się mocniejszą regulację rynku OTC - nawet w minimalnej for­

tute of Finance (HF), najważniejsza bankowa grupa lobbingowa - przeciwstawiają się temu, mówiąc, że metoda ta wzmaga

mie, która sprowadzałaby się do konieczności używania forma­

intensywność boom ów i bess. W czasie wahnięć w dół metoda

tu standardowego kontraktu i rejestrowania szczegółów każdej

„słusznej wartości” obliguje banki do zapisywania spadku warto­

transakcji w organie nadzorującym - byłaby to jakaś satysfakcja

ści aktywów, która może być nieuzasadniona przez gospodarcze

dla Brooksley Bom. Była ona szefową Chicago Futures Trading

„fundamenty". Żeby zachować wskaźniki wypłacalności, banki

Comm ission pod koniec lat 90. i proponowała w jednym ze sw o­

muszą zdobywać wysokim kosztem nowy kapitał lub ograniczać

ich wystąpień, żeby poddać rynek OTC jakiejś formie regulacji.

udzielanie kredytów. Z kolei wahnięcia w górę pozwalały bankom

Alan Greenspan, prezes SEC Arthur Levitt i sekretarz skarbu

nadmuchiwać swoje bilanse rozrachunkowe ponad poziomy uza­

Robert Rubin byli tak wściekli, że odważyła się choćby o tym

sadnione „fundamentami". Jednakże alternatywne metody, tzn.

pomyśleć, że naciskali na Clintona, żeby ją zwolnił. W styczniu

„wycena na podstawie cen z przeszłości" [mark to historical prices]

1999 roku zrezygnowała z „powodów rodzinnych".

albo „wycena na podstawie modelu" [mark to model] (w której to

To tylko bezpośrednie, awaryjne reakcje. Jednak kryzys

każda firma używa swojego własnego modelu, żeby oszacować

zwrócił też uwagę na kwestię ogólnej stabilności systemu

ceny alternatywne [shadow prices]), są narażone na ostre ataki.

- zwłaszcza w pływu międzynarodowych standardów finan­

Warren Buffet zauważył, że model wyceny na podstawie modelu

sowych na system y narodowe. W ostatnich latach toczyła

zwykle degeneruje się w model wyceny na podstawie mitu, z kolei

się gorąca debata dotycząca międzynarodowych standardów

Goldman Sachs w czerwcu 2008 roku zrezygnował z członkostwa

księgowości. Oba dominujące standardy używane przez firmy

w HF w proteście przeciw perspektywie księgowości rodem z Alicji w krainie czarów.

notowane na całym świecie - amerykańskie Generally Accepted Accounting Principles oraz the International Financial Re­

Krytycy metody bieżącej wyceny rynkowej zwykle nie od­

porting Standards (znane także jako IAS) - wymagają od tych

różniają standardów księgowości od standardów ostrożności. Te

firm bieżącej wyceny rynkowej [mark to market]-, tzn. by co jakiś

pierwsze dotyczą informacji dostarczanej akcjonariuszom i innym

czas wyceniały swoje aktywa po obecnych cenach rynkowych

podmiotom na temat „integralności" rynku. Ich funkcja polega

lub jeśli aktywa są niezbywalne i nie mają ceny rynkowej, żeby oszacować ich wartość zgodnie z kosztem ich gwarancji. O broń­ cy tej metody - przede wszystkim inwestorzy - tendencyjnie 264

8 Nicolas Vśron, Matthieu Autret, Alfred Galichon, Smoke & Mirrors, Inc.: Accounting for Capitalism, Cornell University Press, Ithaca, NY 2006.

265

Zmiana ustroju finansowego?

r na zapewnieniu nieustannej i dokładnej informacji dotyczącej

również koszty finansowania dla banków na globalnym Południu

sytuacji spółek, która to informacja ma być podstawą dla de­ cyzji inwestycyjnych. Z kolei standardy ostrożności skupiają się

w stosunku do kosztów w krajach rozwiniętych i umacnia tym samym przewagę konkurencyjną tych ostatnich. Stopniowa

na stabilności finansowej i mają zapobiegać temu, by podmioty

rewizja standardu Basel II nie obejmie żadnej z tych spraw. Do

finansowe zachowywały się w sposób zagrażający tej stabilności. W obecnym kontekście ważne jest zachowanie tego rozróżnienia

tego potrzeba renegocjacji całego standardu. W śród wielu ofiar kryzysu jest zatem dominujący, „global­

i zdecydowane odnowienie niektórych standardów ostrożności.

ny" model finansowy ostatnich dwóch dziesięcioleci. Jego wia­

Kredyt i w iarygodn ość

głównych filarów zawiodły w momencie, gdy dojrzewał kryzys.

Jeden ze standardów ostrożności, który dojrzał do zrewidowania,

Po pierwsze, regulator usług finansowych miał chronić osoby

dotyczy wystarczalności kapitału banków. Standard Basel II, któ­

przechowujące oszczędności w bankach i konsumentów przed

rygodność została mocno nadwerężona. Wszystkie trzy z jego

ry wszedł w życie na początku 2007 roku po jakichś dziewięciu

nierozsądnymi zachowaniami firm, takich jak utrzymywanie nie­

latach negocjacji, oznacza przejście od zewnętrznej regulacji

wystarczających rezerw. Jak jednak widzieliśmy, regulacja była

(Basel I) do samoregulacji. Zachęca to do beztroski i stwarza

skrajnie słaba. Po drugie, rynki finansowe mają w założeniu roz­

pokusę nadużyć w momencie, gdy wielkie banki są dziś pewniej­

dzielać kapitał inwestycyjny i kredyt konsumencki między osoby

sze niż kiedykolwiek, że w razie czego zostaną dofinansowane

prywatne, firmy i państwa raczej niezależnie od rządu. A jednak

przez państwo. Basel II każe bankom używać ratingów agencji

powszechne stosowanie dźwigni finansowej i złożonej inżynierii

i własnych modeli szacowania ryzyka - oba te rozwiązania, jak

finansowej przyniosło w efekcie załamanie rynku i konieczność

się okazało, generują silniejsze cykle i poniosły spektakularną klęskę na przednówku obecnego kryzysu - a jednocześnie pod­

pomocy ze strony państwa. Trzecim filarem jest podtrzymywanie stabilności m one­

nosi standardy kapitałowe podczas okresów utraty płynności,

tarnej - zdefiniowanej jako trzymanie inflacji w ryzach - przez

czyli właśnie wtedy, kiedy banki mają największe trudności

bank centralny. Skupiając się na wskaźniku cen detalicznych,

w ich spełnieniu. Co więcej, doświadczenie w stosowaniu Basel

banki centralne wolały utrzymać bardzo niskie stopy procen­

I i symulacje efektów Basel II sugerują, że oba te zestawy reguł

towe, i uśpione niską inflacją (za co odpowiadał tani import

stymulują przepływy kapitału z banków w krajach rozwiniętych

z Chin) pozwoliły na szybki wzrost kredytów. Ten zaś rozdął

do krajów rozwijających się w formie kredytu krótkotermino­

bańki spekulacyjne, zwłaszcza na rynku nieruchomości - banki

wego, czyli tego najbardziej niebezpiecznego9. Basel II podnosi

centralne to zlekceważyły, ponieważ ich mandat ograniczał się do cen konsumenckich. Tak naprawdę zarówno one, jak i politycy

’ Jean-Marc Figuet, Delphine Lahet, Les Accords de Bâle II: quelles conséquences pour lefinancement bancaire extérieur des pays émergents?, „Revue d’Economie du Développement", nr 1, marzec 2007, s. 46-67.

266

przyklaskiwali boomowi na rynku domów, ponieważ generował on ostry wzrost PKB. N o w y ustrój, który wyłania się z trwają­ cego kryzysu, prawdopodobnie będzie wiązał się z rewizją roli 267

Zmiana ustroju finansowego?

trzeciego filaru i rozszerzeniem uprawnień banków centralnych

Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii kraje rozwijające się w coraz

aby więcej wagi przykładały one do cen aktywów. Ponieważ

większym stopniu zaczęły przejmować zalecenia konsensusu

stopy procentowe są bardzo topornym instrumentem, szefowie

globalizacyjnego i przestawiły się na strategię przyjaznego

banków centralnych i regulatorzy będą musieli się oprzeć na

rynkowi, nastawionego na eksport wzrostu oraz rozwoju strony

rozszerzonym zestawie środków ostrożności. Na przykład nowe

podażowej. W rezultacie stan ich gospodarek uległ poprawie nie

produkty finansowe będą wym agać akceptacji nadzoru, ażeby

tylko w stosunku do przeszłości, ale również względem krajów

ich ryzyko m ogło być na pewno oszacowane przez inne pod­

rozwiniętych. Wreszcie zaczęły je nadganiać. Te empiryczne do ­

mioty; albo też każda organizacja oczekująca pom ocy publicz­ nej - a zwłaszcza zabezpieczenia depozytów - powinna poddać

wody z kolei uprawomocniały naciski Banku Światowego i M F W na kredytobiorców, by przyjmowali oni politykę neoliberalną.

kontroli swój portfel kredytowy, żeby ograniczyć kredyty dla sektorów „przegrzanych"10.

nieprawdziwa. Rysunek 1 pokazuje średni dochód poszczegól­

Upadek konsensu su ?

w parytecie siły nabywczej dolara za okres od roku 1950 do

Neoliberalna ekonomia ma potężne przeciwciała atakujące

2001. Ameryka Łacińska i Afryka wykazują względny spadek za­

każdy dowód sprzeczny z jej oglądem rzeczywistości. Jednak

równo przed, jak i po roku 1980. Nieobecna na rysunku Europa

obecny kryzys może być wystarczająco poważny, żeby obudzić

Wschodnia podąża ścieżką Ameryki Łacińskiej. Chiny, znajdujące

ekonomistów z ich „głębokiego snu ustalonych opinii" i sprawić,

się przez większą część tego czasu na sam ym dole wykresu, za­

Problem z tą historią jest taki, że jest ona w dużej mierze nych regionów odniesiony do dochodów Północy i wyrażony

że będą poważniej traktować dowody wskazujące, iż postzimno-

czynają podnosić się w latach 80. oraz w okresie późniejszym,

wojenny konsensus ma uderzająco słabe podstawy empiryczne.

osiągając średnią dla Południa w roku 2001. Linia oznaczająca

Zgodnie z powszechnym poglądem w dziesięcioleciach po 1945

Azję również rośnie, po okresie stagnacji - ale jej średni dochód

roku rządy rutynowo „interweniowały" w gospodarce, zwłaszcza

liczy się razem z Chinami, które w dużej mierze odpowiadają za

w krajach rozwijających się, gdzie normą była industrializacja

ten wzrost.

oparta na substytucji importu. Podczas gdy kraje rozwinięte libe­

Z kolei rysunek 2 pokazuje średni PKB krajów rozwijających

ralizowały się, Południe trzymało się tego modelu industrializacji

się (z wyłączeniem „gospodarek transformujących się" z dawne­

i w konsekwencji tamtejsze gospodarki stopniowo spowalniały.

go bloku radzieckiego) jako odsetek PKB dla Północy (obliczone

Natom iast około roku 1980 dzięki zachętom Banku Światowe­

po cenach rynkowych). Linia na samej górze przedstawia całość

go, Międzynarodowego Funduszu Walutowego i rządów Stanów

Południa, a najniższa Południe z wyłączeniem Chin. W obu przypadkach trend od roku 1960 do 2008 jest bardzo różny od postulowanego przez opowiedzianą wcześniej historię. Wskaźnik

10 Stephen Bell, John Quiggin, Asset Price Instability and Policy Responsens: The Legacy of Liberalization, „Journal of Economic Issues", vol. 40, nr 3, wrzesień 2006, s. 629-649.

268

ten był wyższy przed rokiem 1980, spadł mocno w latach 80. i ustabilizował na niskim poziomie w latach 90. Nieco drgnął

269

Zmiana ustroju finansowego?

W ykres 1: Dochód różnych regionów świata jako procent dochodów Północy

w górę po roku 2004 z powodu boomu na rynku towarów w y ­ wołanego szybkim wzrostem w Chinach. Jeśli wyrazimy to sam o w parytecie siły nabywczej, linia trendu zgadza się z narracją globalizacyjną, idzie w górę na początku lat 80. i kroczy tą samą ścieżką później. W ystarczy jednak wyłączyć Chiny i trend znów przypomina ten z rysunku 211. Pogląd, że globalizacja generuje wzrost oparty na konwer­ gencji [catch-up growth], opiera się zatem głównie na wzroście w Chinach. Jednak polityka stosowana przez Pekin m ocno o d ­ biega od wychwalanej przez „konsensus waszyngtoński". Podąża ona raczej za wskazówkami Friedricha Lista oraz amerykańskich polityków z X IX wieku (z okresu, gdy Stany Zjednoczone znajdo­ wały się okresie takiego właśnie wzrostu opartego na konwer­ gencji) niż Adama Smitha i dzisiejszych neoliberałów. Państwo

Źródło: Global Political Economy, red. John Ravenhill, Oxford University Press, Oxford 2008, box 12.1.

W ykres 2: PKB krajów Południa na osobę jako procent PKB na osobę krajów Północy

zostało nieodzownym promotorem rozwoju i zastosowało ści­ śle określone środki ochronne, co było częścią szerszej strategii rozbudowy nowych branż i technologii. Dziś mocno inwestuje w systemy informacyjne, żeby pom óc chińskim firmom w o b ­ chodzeniu zachodnich patentów. Amerykańskie Towarzystwo Ekonomiczne przeprowadziło wśród swoich członków sondaże w 1980, 1990 i 2000 roku12. Rezultaty wskazują na szeroko zakrojony konsensus w kwestii 11 W swojej książce z 2004 roku zatytułowanej Why Globalization Works (Yale University Press) Martin Wolf nie przedstawia tego rodzaju dowodów. Najbliższy tego jest w tabelce 8.1, gdzie podaje wskaźniki wzrostu dla siedmiu regionów i kilku okresów od roku 1820 do 1998. Widać tam, że dla sześciu z tych siedmiu regionów wskaźniki wzrostu były niższe w latach 1973-1998 (czyli w epo­ ce globalizacji) niż między rokiem 1950 a 1973 (czyli w epoce interwencjonizmu państwowego i industrializacji opartej na substytucji importu). Niestety, Wolf nie komentuje tego spadku.

Quaterly“, w druku, oparte na IMF, World Economic Outlook. 270

12Dan Fuller, Doris Geide-Stevenson, Consensus among Economists: Revisitec^. „Journal of Economic Education", vol. 34, nr. 4, jesień 2003, s. 369-387.

271

Zmiana ustroju finansowego?

r propozycji dotyczących pożądanych efektów uwolnienia i szko­ badaniach większość ankietowanych zgodziła się ze zdaniem, że

sektora realnego, a być może również do „gospodarki miesza­ nej" w finansach, gdzie niektóre firmy łączyłyby cele prywatne i publiczne - działając raczej dla użyteczności publicznej niż

„taryfy i kontrola importu obniżają gospodarczy dobrobyt"; w 1 9 8 0 roku 7 9 proc. amerykańskich ekonomistów zgodziło się

maksymalizacji zysku. Co ważniejsze, przemyśleć na nowo trzeba również model

z tym zdaniem (można też było zgodzić się z zastrzeżeniami lub

globalizacji. Nadmierną wagę przywiązywał on do akumulacji ka­

nie). Ekonomiści z czterech krajów kontynentalnej Europy zosta­

pitału i strony podażowej gospodarki kosztem strony popytowej

li poddani w 1 9 8 0 roku temu samemu badaniu. Tylko 27 proc. ekonomistów francuskich zgodziło się z tym stwierdzeniem.

(ponieważ nacisk na wzrost nakierowany na eksport zakładał, że p o p y t jest nieograniczony)13. Niepowodzenie w gonieniu krajów

Swobodnie można założyć, że podobne badanie w 2010 roku

rozwiniętych przez kraje rozwijające się, co widać na rysunkach

zaświadczy o znacząco mniejszej zgodzie co do korzyści z wol­ nego handlu, swobodnego przepływu kapitału i innych form

1 i 2, bierze się po części z neoliberalnego lekceważenia popytu wewnętrznego i stanowi odbicie dominacji ekonomii neoklasycz-

uwolnienia gospodarki - dostarczy tym sam ym konkretnych

nej i marginalizacji podejść keynesowskich. Rozwijanie popytu

dliwych efektów kontroli cen. Na przykład we wszystkich trzech

dowodów słabnięcia konsensusu pośród amerykańskich ekono­

krajowego i regionalnego wiązałoby się z większymi wysiłkami

mistów i kolejnych argumentów na poparcie tezy, że wchodzimy

w stronę wyrównania dystrybucji dochodów - a także większą

w nowy ustrój finansowy.

rolą standardów pracy, związków zawodowych, płacy minimal­

Przem yślm y m odel od nowa

strategiczne zarządzanie handlem, żeby ograniczyć wynikające

W czasach kryzysu argumenty, które dawniej znajdowały się

ze strategii proeksportowej negatywne efekty w postaci „wyści­

na marginesie, mogą zyskać większą wartość. Zniknięcie trzech

gu do dna” [race to the bottom], i pom ogło w rozwoju krajowego

z pięciu największych banków inwestycyjnych pokazuje, że obec­

przemysłu i usług ułatwiających życie i poprawiających dochody

ne zamieszanie jest naprawdę poważne, dostarcza ono również

klasy średniej i pracującej. Kontrola międzynarodowych prze­

nej i systemów ubezpieczeń społecznych. W ym usiłoby również

szansy na reformę zasad działania światowego systemu finanso­

pływów kapitału biorąca w karby spekulacje byłaby kolejnym

wego. Upadek funduszy emerytalnych i spadające ceny domów

ważnym instrumentem nakierowanego na popyt procesu roz­

powinny również zwiększyć społeczne poparcie dla poważnych

woju, ponieważ dałaby rządom większą autonomię w kwestiach

reform. Naukowcy stoją dziś przed wyzwaniem przemyślenia od

kursów walutowych i w określaniu stóp procentowych.

nowa niektórych podstawowych modeli, które legitymizowały

Niedawna intensyfikacja procesów integracji regionalnej

politykę gospodarczą w ciągu ostatnich trzydziestu lat. Toksycz­

powinna przesunąć naszą uwagę od globalnych standardów

ny opad po złożonych i nieprzejrzystych produktach finanso­ wych może przekonać wiele osób do korzyści wynikających ze znaczącego zmniejszenia sektora finansowego w stosunku do

272

’3 Thomas Palley, Developing the Domestic Market, „Challenge", vol. 49, nr 6, listopad-grudzień 2006, s. 20-34.

Zmiana ustroju finansowego?

porozumienia handlowe między krajami rozwijającymi się mają

dów i instytucji - gospodarczej i finansowej alternatywy dla całościowych zaleceń neoliberalizmu. To może nadać nowo powstałemu ustrojowi większą stabilność. To jednak, czy bę­

wyraźną przewagę nad wielostronnymi układami handlowymi,

dzie on fundamentem bardziej sprawiedliwego świata, pozostaje

których ustalenia często służą do otwarcia siłą gospodarek

kwestią otwartą - i pilnym wyzwaniem - przynajmniej na kilka

Południa, a jednocześnie zachowują nietknięty protekcjonizm Północy. Regionalne waluty - takie jak np. Azjatycka Jednostka

najbliższych lat.

i ustaleń, które z powodu swojego ogrom nego zasięgu są z ko­ nieczności (i w najlepszym wypadku) dość toporne. Regionalne

Walutowa omawiana właśnie przez państwa wschodnioazjatyc-

7 października 2008

kie, oparta na ważonej średniej najważniejszych lokalnych walut - mogą służyć jako standard niezależny od amerykańskiego do­

przełożył Julian Kutyła

lara i redukować tym sam ym wrażliwość rynku na zawirowania na Wall Street14. Światowe ustroje gospodarcze potrzebują przede wszyst­ kim przemyślenia ich na nowo, aby dopuścić wielość zasad i standardów w miejsce coraz większej uniformizacji. Gdybyś­ my, mówiąc słowami Martina Wolfa, próbowali zaprowadzić integrację gospodarczą opartą na modelu federacyjnym Sta­ nów Zjednoczonych, państwa narodowe miałyby tyle wpływu na międzynarodowe przepływy kapitału, ile poszczególne stany na transakcje na rynku krajowym 15. Powinniśmy raczej szukać inspiracji w analogii z oprogramowaniem pośredniczącym [mid­ dleware]. W ym yślono je, żeby umożliwić komunikację różnych rodzajów oprogramowania. Dzięki niemu duże organizacje nie muszą uzależniać całej swojej struktury od jednego programu, umożliwia ono większy wybór. Jeśli druga faza obecnego „po­ dwójnego ruchu" okaże się okresem, gdzie trudno o konsensus, może też dostarczyć ona miejsca dla szerszej palety standar­

14 Robert Wade, The Case for a Global Currency, „International Herald Tribune”, 4 sierpnia 2006. 15 Martin Wolf, dz. cyt., s. 4.

274

275

Na gruzach światowych finansów, czyli projekt nowego Bretton Woods

Jeffrey Sachs sobą całego systemu, jeśli jednak upadną, co od czasu do czasu się zdarza. I znów dostaliśmy nauczkę, że nie ma kredytodawcy ostatniej szansy na skalę światową, jest tylko miszmasz banków centralnych i skarbów państwowych, których jednostkowe dzia­

NA GRUZACH ŚWIATOWYCH FINANSÓW, CZYLI PROJEKT NOWEGO BRETTON WOODS

łania mogą nie wystarczyć, żeby zahamować panikę. Przywódcy grupy G 8 nie mogą się jednak zatrzymać na kwestii regulacji finansowej. Nawet przed obecnym kryzysem światowy system gospodarczy zasadniczo upadał. Wiele bied­ nych krajów nie ma dostępu do światowego dobrobytu; często popadają one w przemoc i konflikty powodowane biedą. Deko­

276

Międzynarodowy system finansowy upadł. Aby utrzymać wzrost

niunktura uderzy w te kraje najsilniej. Również światowy kryzys

gospodarczy i wspólny dobrobyt, potrzebny jest pakiet zinte­

związany ze środowiskiem naturalnym pogłębiał się, a szokowe

growanych reform. Podczas nadzwyczajnego jesiennego szczytu w N ow ym Jorku przywódcy grupy G 8 z Europy, Japonii i Stanów

zmiany klimatu siały spustoszenie wśród dostawców żywności.

Zjednoczonych zgodzili się na zreformowanie międzynarodowe­

nych dostawach, system y energetyczne znalazły się w chaosie,

go systemu. Dobry pomysł. Pod warunkiem że zapoczątkuje on

a jednak nie było jeszcze zgody co do tego, jak stworzyć system

szeroko zakrojony pakiet reform, a nie będzie tylko kolejnym jednorazowym spotkaniem na temat regulacji rynku.

energetyczny zgodny ze środowiskowymi i ekonomicznymi

Przywódcy grupy G8 palą się, by rozpocząć regulacje

uwagę nie tylko ze względu na ich znaczenie sam o w sobie, ale

Rozwijająca się gospodarka światowa opierała się na ograniczo­

potrzebami planety. Na te wyzwania koniecznie trzeba zwrócić

- i jest to zrozumiałe. Wall Street, londyńskie City i inne centra

również dlatego, że nie da się podtrzymać wzrostu gospodarcze­

finansowe rozpleniły niedokapitalizowane pożyczki w pogoni za

go bez rozwiązania tych kryzysów.

nadmiernymi opłatami i premiami. Rezerwa Federalna pod kie­

Pomoc finansowa dla najbiedniejszych ruinie krajów - ozna­

rownictwem Alana Greenspana karmiła bańkę finansową najniż­

czająca życie dla ponad miliarda ludzi - jest w runie. Europa i USA

szymi z możliwych stopami procentowymi. Powstrzymywała się

przez ostatnie miesiące zebrały ok. 3 bilionów dolarów na gw a­

od regulacji, choć miała szansę zapobiec bańce. Pozwolono, aby

rancje i poręczenia finansowe dla banków. A nie udało im się

rynek derywatów stał się tak olbrzymi i niewydolny, że nie ma jas­

w ciągu roku zgromadzić nawet jednej tysięcznej tej kwoty, by

ności, kto komu jest winny dziesiątki bilionów dolarów ukrytych

pomóc najbiedniejszym tego świata zdobyć żyw ność w obliczu

w instrumentach pochodnych typu C D S i innych derywatach.

masowo rosnących cen żywności i kryzysu głodu.

Ryzyko szacowano dla indywidualnych firm, nie biorąc pod

Stany Zjednoczone są ślepe na milenijne cele rozwoju: wal­

uwagę ryzyka systemowego. Kiedy instytucje są „za duże, by

kę z biedą, głodem i chorobami. Kiedy George W. Bush przema­

upaść”, trzeba je dokładnie nadzorować, żeby nie pociągnęły za

wiał przed Zgromadzeniem Narodów Zjednoczonych we wrze­

277

Na gruzach światowych finansów, czyli projekt nowego Bretton Woods

śniu 2008 roku - rzekomo w połowie realizacji tych celów - użył słowa „terror” 31 razy, a o milenijnych celach nie wspomniał ani

zostać wzm ocniony w taki sposób, aby stał się prawdziwym globalnym pożyczkodawcą ostatniej instancji (nawoływałem

razu. Z wyjątkiem Wielkiej Brytanii wszyscy wielcy darczyńcy

do tego 12 lat temu, ostrzegając przed niebezpieczeństwem samonapędzającej się paniki). Aby wszystko to było możliwe,

- Stany Zjednoczone, Francja, Niemcy, W łochy i Kanada - nie powołały długoletnich komitetów pomocowych.

należy nałożyć na transakcje finansowe m ały podatek - podatek

Przywódcy powinni pomyśleć o tym, że na grudzień za­

Tobina - który zwiększy fundusze M F W na wypadek kryzysu

planowano jeszcze jeden, rzadko wspom inany międzynarodowy szczyt - w Doha, w Katarze. Ma on podjąć wyzwanie finanso­

i będzie m ógł zaspokajać inne pilne potrzeby międzynarodowe.

wania rozwoju. Odbędzie się sześć lat po podobnym szczycie

Po drugie nowa światowa struktura finansowa powinna pom óc

w Meksyku, kiedy to państwa zobowiązały się do poczynienia

uratować świat przed zmianą klimatyczną spowodowaną przez

„konkretnych wysiłków", by przeznaczać 0,7 proc. produktu

człowieka. Zwykły podatek nałożony na zawartość węgla w pali­

krajowego brutto na pom oc rozwojową. Żadne z tych państw

wach kopalnych we wszystkich krajach przyniesie więcej pożytku

do dziś nie osiągnęło tego poziomu pomocy.

niż ogromnie nieefektywny system handlu uprawnieniami do

Prawdziwy szczyt Bretton W oods II ustanowiłby ramy finansowe, które pomogą osiągnąć palące cele globalne: ma­

emisji, który obmyślili i którego bronią ci sami inżynierowie finansowi, którzy doprowadzili nas do obecnego kryzysu ban­

kroekonomiczną stabilność, rozwój gospodarczy, równowagę

kowego. Większość dochodów skarbu państwa z podatku węglo­

ekologiczną i handel dla rozwoju. Wszystkie one mają zasadnicze

wego pozostałaby w krajach, które go zastosują, i wspom ogłaby

znaczenie dla długotrwałego zrównoważonego rozwoju, a jednak

technologie czystego węgla. Pozostała część zostałaby skiero­

nie osiągnięto zakładanych celów w żadnej z tych czterech sfer.

wana na sfinansowanie trzech globalnych dóbr publicznych:

Uczestnicy szczytu powinni teraz przyjść z międzynarodowy­

prac badawczo-rozwojowych nad zrównoważonym rozwojem,

mi zobowiązaniami w jednej ręce i książeczkami czekowymi

transferu technologii zrównoważonej energii do krajów o niskich

w drugiej.

dochodach oraz adaptacji do zmian klimatycznych.

O to program now ego porozum ienia z Bretton W oods.

lach i wziąć odpowiedzialność za ich realizację. W szczególności

Po pierwsze m usimy zrestrukturyzować światowe finanse,

powinien mieć jedną naczelną misję: pom oc najbiedniejszym

Po trzecie Bank Światowy powinien się skupić na wyraźnych ce­

278

oprzeć je na rozwiniętym systemie standardów, raportach finan­

krajom w osiąganiu celów milenijnych - zmniejszaniu biedy,

sowych, systemie szeroko zakrojonego zarządzania ryzykiem i na

głodu i chorób. Obecnie bank w niewielkim stopniu jest przy­

nowej roli pożyczkodawców ostatniej szansy. Rynki derywatów,

gotowany do tego rodzaju przywództwa. Podobnie jak wszelkie

fundusze hedgingowe i firmy maklerskie powinni zostać pod­

biurokracje Bank Światowy unika odpowiedzialności za mierzal­

dani nadzorowi. Międzynarodowy Fundusz W alutowy powinien

ne rezultaty. Kiedy bank skupi się ściśle na celach milenijnych,

279

^ g ruzach światowych finansów, czyli projekt nowego Bretton Woods

r powinien otrzymać dużo większe wsparcie finansowe z nowych państwowych dochodów (takich jak podatek Tobina). Dzięki

handlowych są powszechnie znane przynajmniej od pokolenia.

temu będzie m ógł pomagać biednym krajom rozwijać podsta­

Zjednoczonych w samym środku tego bezprecedensowego kra­

wową infrastrukturę (energię, drogi, dostęp do wody, system sanitarny, sieci szerokopasmowe).

chu gospodarczego może w ostatecznym rozrachunku oznaczać

Obecny światowy kryzys i wybór nowego prezydenta Stanów

moment, kiedy świat potraktuje poważnie światowe problemy gospodarcze i ekologiczne, przed którymi stajemy w nowym

Po czwarte światowy program wolnego handlu powinien

milenium. Grudniowy szczyt będzie małym krokiem w tym kie­

zostać zintegrowany z celami finansowymi i ekologicznymi.

runku, a mógłby być pierwszym znaczącym działaniem, które

Runda z Doha związana z liberalizacją handlu poniosła porażkę,

poprowadzi świat od złowieszczych zagrożeń, przed którymi

ponieważ nikt na świecie nie widział ważnych powodów, by

stoimy, do bezpieczeństwa.

miała odnieść sukces. Co ważne, pom ogłaby najbiedniejszym państwom, by ich gospodarki stały się tak wydajne, aby w pełni uczestniczyć w światowym systemie handlu. „Pomoc dla han­ dlu" umożliwiłaby rozwój wiedzy i umiejętności w tych krajach, budowę dróg, mostów i czyste sieci energetycznej, wspierając ro­ snący handel. W dodatku światowy handel promowałby równo­ wagę środowiskową, co w ym usiłby podporządkowanie się zaleceniom o redukcji emisji węgla oraz o ochronie zagrożonej różnorodności biologicznej. Wszystkie te reformy są kluczowe dla utrzymania trwa­ łego wzrostu i rozwoju. Jeśli przywódcy polityczni skupią się wyłącznie na stabilności sektora finansowego, a zlekceważą długookresowe problemy związane z dostawami energii, zmia­ nami klimatycznymi, produkcją żywności, kontrolą zachorowań i skrajną biedą, wówczas wprawdzie w krótkim okresie światowy wzrost gospodarczy powróci, ale tylko po to, by szybko polec w kolejnym globalnym ataku związanym ze wzrostem cen energii i żywności oraz geopolityczną niestabilnością. Niedostatki istniejących instytucji systemu z Bretton W oods, światowej polityki ekologicznej i międzynarodowych umów

280

przełożyła Agata Szczęśniak

Głos ma opozycja

Joseph E. Stiglitz ubezpieczają. Na przykład wymagają, by budynki, które ubez­ pieczają od ognia, były wyposażone w gaśnice. Podobnie rząd, który poczuwa się do obowiązku chronienia swoich obywateli przed skutkami kryzysów finansowych, robi co w jego mocy,

GŁOS MA OPOZYCJA

by kryzysy te zdarzały się rzadziej, a jeśli się zdarzą, żeby miały mniej drastyczny przebieg. Wall Street prosi dziś o pom oc na wielką skalę - około 1,6

Dzisiejszy kryzys jest po części wynikiem niedostatecznej regulacji

biliona dolarów, ale według analityków to tylko zaliczka. Am ery­

rynków. Dopóki nie wypracujemy i nie wyegzekwujemy sprawne­ go systemu regulacji, skazani jesteśmy na kolejne kryzysy.

kańscy podatnicy zapłacili już wcześniej za ratunek kas oszczęd­ nościowo-kredytowych w latach 80. oraz Meksyku, Indonezji,

To nie pierwszy kryzys, jakiego system finansowy doświad­

Korei, Tajlandii, Argentyny, Rosji i Brazylii w następnej dekadzie.

czył w ostatnich dziesięcioleciach. W rzeczy samej trudniej jest

Teraz mają zapłacić po raz kolejny, więcej niż kiedykolwiek do

dziś wskazać kraj, który by uniknął wcześniejszego kryzysu, niż

tej pory. Nie powinno się jednak żądać budowy coraz większych

taki, w którym on wystąpił. Na liście ofiar znajdują się zarówno

szpitali, jeśli nie podejmuje się żadnych działań, by ograniczyć

społeczeństwa z „dobrymi instytucjami", na przykład skandy­

liczbę koniecznych hospitalizacji. Regulacje (dotyczące m.in. jakości zarządzania, struktur

nawskie, jak i takie, które ich nie miały. Kryzysy zdarzały się

282

i w krajach rozwiniętych, i w rozwijających się. O m inęły tylko

motywacyjnych, praktyk kredytowych) są konieczne, by przy­

te państwa, które miały dobrze rozwinięte systemy regulacji.

wrócić zaufanie. Widzieliśmy, jak nieodpowiedzialnie zachowy­

W e wszystkich przypadkach kryzys dotknął nie tylko po­

wały się banki. Dlaczego, mając dodatkowe wsparcie podatni­

życzkodawców i kredytobiorców, lecz również Bogu ducha win­

ków, miałyby one bez takiej reformy zacząć nagle postępować

nych obserwatorów. Gdy gospodarka zwalnia, wchodzi w recesję

lepiej? Kiedy sto lat temu Upton Sinclair realistycznie opisał

lub załamuje się - to trzy stadia tego sam ego zjawiska - ludzie

amerykańskie ubojnie i w yw ołał powszechną odrazę do jedze­

tracą pracę. Rządy zawsze interweniują, bez względu na to, czy

nia mięsa, rzeżnicy zwrócili się do rządu, by wydał odpowiednie

istnieją formalne gwarancje dla depozytów, czy nie. W obliczu

regulacje i zapewnił konsumentów, że mięso nadaje się do spoży­

takiego nieszczęścia żadna demokratyczna władza nie może

cia. Reforma nadzoru bankowego, w której wzięto by pod uwagę

sobie pozwolić na bezczynność. Kłopoty sektora finansowego

interesy nie tylko Wall Street, lecz także reszty kraju, pomogłaby

mają, jak to mówią ekonomiści, efekty zewnętrzne, a wszędzie

przywrócić zaufanie do naszych rynków finansowych. By tak się

tam, gdzie występują efekty zewnętrzne, zachodzi potrzeba

stało, ci, którzy sprawują pieczę nad funduszami emerytalnymi,

rządowej interwencji. Podejmując ją, rządy działają jak firmy

ci, którzy wiedzą, co kryzys gospodarczy oznacza dla robotników,

ubezpieczeniowe. A firmy ubezpieczeniowe, przypomnijmy,

i ci, którzy nie mają interesu w giełdowych spekulacjach, powinni

starają się minimalizować ryzyko wydarzeń, przed którymi

mieć wpływ na kształt nowego nadzoru.

Głos ma opozycja

\

Każdy, kto kiedykolwiek z bliska przyglądał się amerykań­

dzialne za regulację nie wykorzystały wszystkich narzędzi, jakie

skiej polityce, wie, że skoro tylko Wall Street dostanie pieniądze od razu zacznie walczyć przeciw regulacjom. Powiedzą: rząd musi

daje im istniejące prawo. Nic dziwnego, skoro odpowiedzialność

uważać, by nie przesadzić, musimy utrzymać innowacyjność ryn­ ków finansowych. Tyle że w ogromnej mierze innowacyjność ta

nie odpowiada potrzebom X X I wieku, chociażby dlatego, że po­

polegała na obchodzeniu regulacji i na kreatywnej księgowości w wyniku czego nikt, włączając same banki, nie wiedział, jaka jest

wstał, zanim jeszcze w ym yślono instrumenty pochodne. Przez

naprawdę ich sytuacja finansowa. System nie wypracował jed­

z uczestników nie chciał popsuć. Zadaniem regulatora, jak głosi

nak żadnych innowacji, które byłyby odpowiedzią na rzeczywiste potrzeby ludzi - nie pojawił się na przykład żaden pomysł na to,

stara metafora, jest usunięcie wazy z ponczem w momencie,

jak sprawić, by nie musieli się oni wyprowadzać ze swoich do­

pieczna. Jednak amerykański bank centralny, zamiast wynieść,

mów, gdy zmienią się stopy procentowe. A w paru przypadkach

napełniał na nowo wazę - a teraz podatnicy mają się zabrać do

stawił skuteczny opór wielu pomysłom, które m ogłyby zwięk­

sprzątania. Dobry system regulacyjny musi uwzględniać asymetrię

szyć efektywność naszej gospodarki. Gdzie indziej powstawały

284

za regulację powierza się ludziom, którzy w nią nie wierzą. Nadzór finansowy istniejący od czasu Wielkiego Kryzysu

ostatnie kilka lat na Wall Street trwała dzika impreza, której nikt

gdy taka zabawa staje się zbyt wesoła i potencjalnie niebez­

autentyczne innowacje - duński rynek hipoteczny (bynajmniej

informacji (i inne asymetrie) między rynkami finansowymi

nie młody) jest tego doskonałym przykładem, z niskimi kosztami

a rządowymi instytucjami. Ludzie, którzy testują bezpieczeń­

transakcyjnymi i o wiele wyższym bezpieczeństwem. Lecz nawet

stwo i skuteczność leków, mogą być mniej kreatywni od tych,

reszta Europy opiera się przed przyjęciem tego modelu.

którzy wynajdują nowe leki. Ale ich zadania są inne. Podobnie

Rynki zawiodły, ale to sam o można powiedzieć o naszym systemie regulacyjnym. Nikt nie mówi, że skoro nasz system

częścią nowego systemu regulacyjnego musi być komisja bez­

podatkowy jest niedoskonały - ileś osób unika przecież płace­

rzeczywiście oferta banków komercyjnych nie zagraża ludzkie­

nia podatków - powinniśmy z podatków w ogóle zrezygnować.

mu życiu i zdrowiu. Najlepiej, żeby komisja taka wspierała tego

pieczeństwa produktów finansowych, która sprawdzałaby, czy

Nikt nie sugeruje też, że skoro rynki zawiodły, i to tak tragicz­

rodzaju innowacje, które chronią właścicieli dom ów i sprawiają,

nie, powinniśmy porzucić rynkowy model gospodarki. I nikt nie

że gospodarka jest bardziej efektywna.

powinien mówić, że skoro system regulacji jest niedoskonały, należy z niego zrezygnować. Jak powiedział w czasie kryzysu

Główne pytanie nie polega na tym, czy mam y zbyt mało, czy też zbyt dużo regulacji, lecz na tym, jakie regulacje

wschodnioazjatyckiego Paul Volcker, nawet dziurawy parasol

są potrzebne i jaki system nadzoru jest w stanie zapewnić ich

może się przydać podczas burzy. Zarówno rynki, jak i struktury

działanie. Ryzykujemy nie to, że po kryzysie będziemy mieć

regulacyjne wymagają ciągłej naprawy.

regulacji zbyt wiele, lecz to, że będzie ich zbyt mało. Gdy kryzys

Potrzebujemy nie tylko nowych regulacji, lecz także no­

przeminie, finansiści, którzy znakomicie sobie radzili w ostatnich

wych instytucji. Rezerwa Federalna i inne instytucje odpowie­

latach, wykorzystają część zarobionych pieniędzy do interwencji

r Robert Kuttner w proces polityczny. Doświadczenie uczy, że datki na kampanie wyborcze okazały się bardzo zyskownymi inwestycjami. Obecny system nie przysłużył się krajowi. Sensem istnienia systemów finansowych jest alokacja kapitału i zarządzanie ryzy­ kiem. Jednak zamiast zarządzać ryzykiem, nasz system kreował je, lokując kapitał nie tam, gdzie potrzeba. Przynosiło to jednak wielkie zyski tym, którzy tkwili w systemie - dlatego chcieliby oni, by trwał on nadal z możliwie najmniejszymi zmianami. Jed­

GRZECHY GŁÓWNE DEREGULACJI |PROPOZYCJE RE-REGULACJI

nak dopuszczenie do tego byłoby błędem. Obecny kryzys finansowy to owoc błędnego założenia, że rynki przełożyła Edyta Roszpon

finansowe są w stanie funkcjonować bez zewnętrznej kontroli. Oto podsumowanie błędów i pomyłek, które doprowadziły do kryzysu, oraz propozycje reform, których przeprowadzenie uważam za konieczne. Finansowa rzeź na Wall Street, której jesteśmy świadkami, to rezultat ideologii opartej na ślepej wierze w wolny rynek. Masowa deregulacja kolejnych sektorów gospodarki napędzała samą siebie. Celowo uchylano przepisy regulacyjne, a te, które się zachowały, pozostawały w dużej mierze martwe. Korupcja mieszała się z brakiem kompetencji. M im o że ideologia była w dużej mierze republikańska, znalazła posłuch też u Dem okra­ tów z Wall Street. Po co regulow ać? Kiedy latem 2007 roku w Am eryce załamał się rynek kredy­ tów subprime, administracja Busha, dotąd żarliwie wierząca w wolny rynek, zdała sobie sprawę, że nie może przyglądać się bezczynnie krachowi finansowemu, ponieważ grozi to kryzysem gospodarczym na ogrom ną skalę. Jeśli jednak rząd zobowiązuje się łagodzić skutki szkód w yw ołanych przez duże banki, to powinien im również zapobiegać. W przeciwnym razie

286

287

Orzechy główne deregulacji i propozycje re-regulacji —

------- —

g rz e c h ó w g łó w n y c h

pojawia się zjawisko zwane przez ekonom istów „ryzykiem m o­

s ie d e m

ralnym " - zaproszenie do podejmowania zbyt dużego ryzyka bez odpowiedzialności.

G r z e c h pierwszy. Pozwolono, aby rynek kredytów hipotecz­

Za czasów

Roosevelta gospodarka amerykańska po

pierwszym cyklu bańki finansowej była w kompletnej ruinie,

nych zamienił się w kasyno Fannie M ae1funkcjonowała w ramach rządu do 1969 roku. Insty­

dlatego też ówczesna administracja rządowa potraktowała kwestię regulacji rynku bardzo poważnie. Wtedy, tak jak i te­

tucje udzielające kredytów hipotecznych były pod ścisłą kontrolą.

raz, skomplikowane na pozór nadużycia finansowe opierały się

z 44 proc. w przededniu 11wojny światowej do 64 proc. w połowie

na prostych mechanizmach: dokonyw ano oszukańczej sprze­

lat 60. Rynek kredytów hipotecznych nie był branżą, gdzie można

daży papierów w artościowych wątpliwej jakości; nadmiernie

było się szczególnie wzbogacić, ale rzadko kto tracił na nim pie­

zapożyczano się w celu finansowania inwestycji opartych na spekulacji; w ystępow ały konflikty interesów u członków za­

niądze. Zadaniem Fannie Mae był skup hipotek od banków i kas oszczędnościowych, uzupełnianie środków pieniężnych na kredyty

rządów firm, którzy korzystali na finansowych machlojkach.

hipoteczne, a przy okazji wyznaczanie standardów. Fannie Mae fi­

Kiedy w 1929 roku pękła bańka spekulacyjna, sprzedający

nansowała swoje przedsięwzięcia, sprzedając obligacje. Pod koniec

Procent ludności posiadającej własne dom y wzrósł gwałtownie

przytłoczyli liczebnie kupujących, wielu inwestorów zostało

lat 70. firmy prywatne z Wall Street zaczęły naśladować metody

zmiecionych z parkietów, a system kredytowy nagle skurczył

działania Fannie. Przekształcały hipoteki na obligacje. Z czasem

się, paraliżując gospodarkę. W latach 30. administracja Roosevelta podjęła działa­

jednak standardy ich działania uległy pogorszeniu, ponieważ m o ­

nia, aby nie przeżyć powtórki z katastrofalnych lat 20. Banki

Aby nie utracić swojego udziału w rynku kredytów hipotecznych,

gły zarobić więcej na tworzeniu bardziej ryzykownych produktów.

komercyjne zostały oddzielone od inwestycyjnych, tak aby

Fannie Mae zaczęła naśladować szkodliwe praktyki prywatnych

uniemożliwić nieuczciwym pracownikom poręczanie oszukań­

firm. Mim o że rząd powinien wtedy zareagować, sprawy pozo­

czych obligacji i wciskanie ich klientom detalicznym. Mechanizm

stawiono swojemu biegowi, co z czasem okazało się prawdziwą

dźwigni finansowej został ograniczony, aby opanować spekulację

bombą zegarową, która wybuchła na rynku kredytów subprime.

pożyczonymi pieniędzmi. Banki inwestycyjne, giełdy oraz firmy handlujące akcjami zobowiązano do udzielania inwestorom

Grzech drugi. Pozw olono agencjom w yceniającym obligacje

rzetelnych i wyczerpujących informacji. Piramidy finansowe

określać, co jest bezpieczne

i konflikty interesów zostały również ograniczone. System ten

Subprime jest najlepiej znaną odmianą modnej dzisiaj sekuryty-

funkcjonował nieźle do lat 70., kiedy finansowi innowatorzy wy­

zacji. Pożyczki zamieniane są na obligacje; obligacje wyceniane

naleźli obejścia przepisów regulacyjnych, a ci, którzy mieli stać

’ Federal National Mortgage Association - stowarzyszenie wspierane przez rząd USA, na mocy specjalnego ustawodawstwa mające prawo do pożyczania pieniędzy i udzielania gwarancji kredytowych.

na straży regulacji, przestali za nimi nadążać.

288

s

Orzechy główne deregulacji i propozycje re-regulacji

są przez firmy prywatne oficjalnie uznawane przez rząd, takie jak M o o d y ’s i Standard and Poors, ale niekontrolowane przez niego

niż banki, nie można było kontrolować ich portfeli kredytowych; nie miały też realnego kapitału. W 1994 roku Kongres przewi­

z czasem, za sprawą konfliktów interesów, gniazdem korupcji

dział ten problem i większością głosów Dem okratów uchwalił Homeownership Opportunity and Equity Protection Act. Usta­

Agencje wyceniające obligacje, w zamian za sowitą zapłatę,

wa ta obligowała Rezerwę Federalną do regulacji standardów

zaczęły oferować swoim klientom pom oc w manipulowaniu obciążonymi ryzykiem obligacjami, tak aby miały najwyższą

pochodzenia pożyczek w firmach zajmujących się kredytami

Problem w tym, że firmy zajmujące się wyceną obligacji stały się

ocenę - AA A. Gdyby nie zmowa firm wyceniających obligacje,

hipotecznymi, które nie były pod kontrolą rządu. Jednak Alan Greenspan, wieloletni szef Rezerwy Federalnej i żarliwy wyznaw­

rynek subprime w ogóle by nie zaistniał. Gdyby tylko urzędnicy

ca wolnego rynku, nigdy nie wprowadził tego prawa w życie. Gdy

odpowiedzialni za kontrolę finansów zechcieli zajrzeć do tej

Republikanie przejęli Kongres w roku 1995, nigdy nie wezwali go

czarnej skrzynki, zapewne zapobiegliby machlojkom. Być może

na dywanik.

pojawiłaby się także potrzeba uchwalenia nowego prawodaw­ stwa, ale nigdy nie byli tym zainteresowani. Można było zresztą

Grzech czwarty. Nie ograniczono dźwigni finansowej

zapobiec nadużyciom w ramach obowiązującego już prawa,

System finansowy jest obecnie w stanie zapaści z powodu nad­

ponieważ banki (podlegające regulacji) były również uwikłane

miernego spekulowania pożyczkami. Typowy wskaźnik dźwigni

w finansowanie rynku obligacji subprime.

dla funduszu hedgingowego czy funduszu typu private equity to 30 do 1. Oznacza to 30 dolarów długu przypadającego na

Grzech trzeci. Nie utrzym ano sektora subprim e w ryzach

mujących się kredytami hipotecznymi typu subprime wskaźnik

jakości aktywów bankowych. Jeśli zaległe zapłaty stanowią zbyt

ten był nieskończony, ponieważ nie posiadały one w praktyce

dużą część portfela kredytowego, bank ma obowiązek zebrania

żadnego kapitału. Gra była oparta wyłącznie na tworzeniu

większej ilości kapitału jako zabezpieczenie na wypadek strat.

długu. Dopóki gospodarka miała się dobrze, firmy finansowe

Problemy zostają zduszone w zarodku. Jednak skomplikowane

m ogły brać pożyczki na realizację swoich przedsięwzięć. Gdy

papiery wartościowe wymagają bardziej wyszukanego systemu

jednak inwestorzy się od nich odwrócili, w padły one w panikę.

regulującego niż zwykłe pożyczki. Instytucje regulujące w istocie

Niektóre instytucje finansowe, jak choćby wspom niane fun­

zniosły w ym óg posiadania odpowiedniego kapitału dla nowej

dusze hedgingowe czy private equity, pozostają poza kontrolą,

fali kredytobiorców, co stworzyło rynek kredytów hipotecznych

jednak, koniec końców, otrzymują pokaźne wsparcie pieniężne

subprime. Wiele firm zajmujących się kredytami hipotecznymi

od banków. Regulator ma zaś prawo wglądu do ksiąg banków

wcale nie było bankami. Udzielały pożyczek jedynie po to, by

(patrz grzech trzeci). Gdyby zechciał skorzystać z tego prawa,

sprzedać je potem grzesznikom z Wall Street (patrz grzech

dostrzegłby ogrom ną ilość bardzo ryzykownych poręczeń i mógłby ukręcić temu łeb.

pierwszy). Jako że firmy te funkcjonowały na innych zasadach

290

każdego dolara faktycznego kapitału. W przypadku firm zaj­

Istotą regulacji systemu bankowego jest systematyczna kontrola

291

Grzechy główne deregulacji i propozycje re-regulacji

Grzech piąty. Ignorow ano konflikty interesów W latach 90. wybuchła w Ameryce seria skandali księgowych. Niektóre firmy dokonywały audytu ksiąg rachunkowych kor­ poracji, a następnie pom agały te same księgi preparować. Był to konflikt interesów w czystej postaci. M im o że księgowi byli (dość pobieżnie) kontrolowani, Kongres nie reagował dopóty, dopóki spreparowane księgi nie spow odow ały krachu na gieł­ dzie. Drugim przykładem konfliktu interesów była korupcja pa­ nująca wśród analityków giełdowych, którzy doradzali swoim klientom kupno wątpliwych akcji z tego jedynie względu, że ich

dług Barneya Franka, przewodniczącego komitetu ds. finansów przy Izbie Reprezentantów, w ostatnich latach ponad połowa kredytów została zaciągnięta przez niekontrolowane przez nikogo instytucje. Konserwatywny republikański rząd przyjął założenie, że finansowi gracze nowej fali prowadzą transakcje za świadomą zgodą klientów - odpowiedzialnych dorosłych - którzy potrafią myśleć samodzielnie i nie potrzebują specjal­ nej ochrony konsumenckiej. Nie zauważyli jednak, jakie rodzi to ryzyko dla reszty systemu.

zwierzchnicy korzystali na ich poręczaniu. W następstwie spek­ takularnej bańki internetowej na początku tego stulecia Kongres umiarkowanie ograniczył podobne nadużycia, uchwalając tzw. Sarbanes-Oxley Act. Ustawa ta była wąską regulacją tych dwóch problemów - całą resztę zignorowano. Nie uwzględniono choćby roli agencji ratingowych w ocenie obligacji ani zwyczaju uzależ­ niania nagród dla dyrektorów firm od cen akcji, którymi ci sami dyrektorzy mogli łatwo manipulować.

Grzech siódmy. Uchylenie G lass-Steagall Act Glass-Steagall Act to najpoważniejsza próba reformy finansów i ograniczenia spekulacji w Stanach. Uchylenie jej to jeden z dwóch najpoważniejszych przykładów unieważnienia przepi­ sów regulacyjnych pochodzących jeszcze z czasów Roosevelta (drugim przykładem jest Public Utility Holding Com pany Act; obywatele U SA mogą dziękować Kongresowi również za kosmicznie wysokie ceny usług komunalnych). Ustawa Glass-

Grzech szósty. Brak regulacji fu ndu szy hedgingow ych i fun­ duszy typu private equity W celu wyeliminowania nadużyć na rynkach finansowych Roosevelt wziął pod lupę głównych finansowych graczy - banki komercyjne, banki inwestycyjne, maklerów giełdowych, hol­ dingi i giełdy. Dzisiejsi najwięksi szkodnicy finansowi - fundusze hedgingowe i fundusze typu private equity - po prostu nie ist­ nieli. Opierają oni obecnie swoją działalność na dokładnie tych samych zasadach, co banki inwestycyjne: udzielają kredytów, tworząc rynki na egzotyczne papiery wartościowe. Kupują i sprzedają firmy; spekulują pożyczonymi pieniędzmi, biorąc na siebie większe ryzyko niż znajdujące się pod kontrolą banki. W e­

-Steagall Act nie stawiała ograniczeń spekulacji w bankach in­ westycyjnych. Banki komercyjne były jednak częścią systemu fi­ nansowego. Udzielały kredytów. Były regulowane, nadzorowane, często korzystały z federalnego ubezpieczenia, m ogły liczyć na zaliczki Fed w sytuacjach kryzysowych. Tak więc banki komer­ cyjne i banki inwestycyjne funkcjonowały jako zupełnie różne instytucje, które nie powinny wchodzić sobie w paradę. Jednak w latach 80. banki inwestycyjne i komercyjne za­ częły się do siebie niepokojąco upodabniać. I m imo że było to jawnym pogwałceniem Glass-Steagall Act, władze patrzyły na to przez palce lub uchylały różne zapisy tej ustawy. Kiedy w 1999 roku Citigroup stworzył supermarket z bankiem komercyjnym, inwestycyjnym, biurem maklerskim i firmą ubezpieczeniową,

292 293

Grzechy główne deregulacji ¡propozycje re-regulacji -----

r Glass-Steagall Act stał się praktycznie m artwym przepisem

na podstawie ich działalności, a nie form y prawnej. W coraz

Gwoździem do trum ny tej ustawy było jej oficjalne uchylenie jednym z twórcą ustawy, która tego dokonała, był Phil Gramm,

większej mierze różne firmy finansowe podejmują typow o bankową" działalność, a mają przy tym ogrom ny toksyczny

wyznawca deregulacji i jeden z głównych doradców Johna McCaina.

wpływ na narodow y krwiobieg finansowy. Dlatego właśnie

X

sekretarz skarbu Hank Paulson musi rzucić koło ratunkowe firmom takim jak AIG, które z technicznego punktu widzenia

T R Z Y N IE Z B Ę D N E R E F O R M Y

nie powinny otrzym yw ać rządowego wsparcia i których nie dotyczą żadne regulacje strzegące je przed ryzykownym i inwe­

W ym ienione grzechy mają cechę wspólną: doprowadziły rynki

stycjami. Wniosek: wszystkie firmy finansowe, które zajmują

finansowe do błędnej wyceny aktywów. Innymi słowy, nabywcy

się obrotem towarów na rynkach pieniężnych, muszą być tak

kupowali papiery wartościowe na podstawie błędnych informa­

samo regulowane i analizowane. O to sedno reformy bankowej

cji, często za pożyczone pieniądze. Gdy w połowie 2007 roku

przewidzianej na rok 2009.

firmy zaczęły tracić na sektorze subprime, a właściciele próbo­ wali odzyskać utopione pieniądze, cudowne działanie dźwigni

Reforma druga. O graniczyć dźwignię finansow ą

finansowej obróciło się przeciw spekulantom. W płynęło to na

Obecny kryzys nie miałby miejsca, gdyby nie skrajna spekulacja

wartość innych papierów wartościowych, które również zostały

ezoterycznymi papierami wartościowymi przy użyciu astrono­

błędnie wycenione w konsekwencji konfliktu interesów.

micznych wskaźników dźwigni. Jedyne limity w tej kwestii nało­

Niezależnie od tego, ile pieniędzy podatników zostanie

żone są na banki komercyjne (mniej więcej 10 do 1, w zależności

wpompowanych w banki przez Federalną Rezerwę i Departament

od ich sytuacji finansowej). Podobne limity powinny obowiązy­

Skarbu, bez fundamentalnych zmian będzie to przelewanie z pu­

wać wszystkich graczy finansowych.

stego w próżne. Następna administracja musi przywrócić rynkowi finansowemu jego tradycyjną rolę, czyli dostarczanie kapitału go­

Reforma trzecia. Nadzorow ać miejsca, gdzie występują kon­

spodarce realnej: łączenie inwestorów z przedsiębiorcami. Musi też

flikty interesów

zlikwidować kasyno, którym stał się system finansowy; bogacili

Konflikty interesów występujące w agencjach ratingowych, któ­

się pośrednicy, ogromne ryzyko przenosząc na innych.

re wyceniają obligacje, to jedynie czubek góry lodowej. Agencje te powinny prawdopodobnie stać się instytucjami publicznymi.

294

Reforma pierwsza. Jeśli firm a działa jak bank, regulujmy ją

Inne konflikty interesów powinny zostać prawnie wykluczone.

tak samo, jak bank

Oczywiście rynki finansowe zawsze są „innowacyjne". Niektóre

W swoim historycznym przemówieniu z 27 marca 2008 po­

innowacje mają pozytywne skutki, ale inne otwierają drzwi

święconemu poważnej sytuacji finansowej Barack Obam a traf­

nadużyciom i nieuczciwym praktykom. Instytucje finansowe

nie zauważył, że powinniśmy kontrolować instytucje finansowe

muszą być kontrolowane również pod kątem niebezpiecznych

295

Robert Wade konfliktów interesów, a w razie ich wykrycia instytucje te po­ winny otrzym ywać nakaz zaprzestania działalności. M ów im y o finansowej kontrrewolucji na skalę Nowego tadu Roosevelta. jednak mniej drastyczne działania doprowa­ dzą nas do gospodarczej zapaści podobnej do Wielkiego Kryzysu Opinia publiczna nie powinna zaś zapominać, że obecny krach

co ZROBIĆ Z KRYZYSEM SYSTEMU?

finansowy sprowadzili na nas wolnorynkowi ekstremiści. Obecny kryzys gospodarczy i finansowy jest kryzysem syste­ przełożyła Edyta Suprun

mu, a nie kryzysem w jego ramach. Kryzys systemu występuje wówczas, gdy wbudowane w niego elementy stabilizujące przestają działać, pojawiają się niedające się przewidzieć skut­ ki, a tradycyjne instrumenty polityki nie potrafią przywrócić w nim równowagi. W yobraźm y sobie, że gospodarka światowa to ogromny poduszkowiec, unoszony nad powierzchnią ziemi przez wielką poduszkę długów. Nagle jego silniki po prostu przestają pracować1. Rządy krajów dotkniętych kryzysem najpierw chowały gło ­ wę w piasek, by potem przyjąć doktrynę Colina Powella „szok i przerażenie" i użyć wszelkich możliwych środków do walki z problemem (w odróżnieniu od okresu po roku 1929, kiedy to fiasko międzynarodowej współpracy zadecydowało o tym, że recesja zamieniła się w Wielki Kryzys). Między początkiem października a połową listopada 2008 roku rządy w Europie, Stanach Zjednoczonych i Azji w pom pow ały około tysiąca mi­ liardów dolarów w pom oc dla banków, dokonując tym samym największej państwowej interwencji w historii. Optymiści zaczęli widzieć światełko w tunelu. Okazało się jednak, że są to tylko światła nadjeżdżającego p°ciągu. M im o pakietów ratunkowych dla banków papiery war’ Za tę metaforę dziękuję Manfredowi Bienefeldowi.

296

297

Co zrobić z kryzysem systemu?

tościowe gwałtownie się dewaluowały od początku października do połowy listopada akcje Citigroup i Goldm an Sachs staniały mniej więcej o połowę. Akcje Morgana Stanley’a i JP Morgan

a 21 listopada w największych gospodarkach świata ogłoszono likwidację grubo ponad 80 tys. miejsc pracy. Już na początku grudnia na pierwszej stronie „International

straciły na wartości o około jedną trzecią. W tym samym czasie

Herald Tribune" czytaliśmy: „Dane dla U SA pokazują, że najgor­

cena udziałów niektórych największych sprzedawców detalicz­ nych w Stanach Zjednoczonych spadła o trzy czwarte.

sze jeszcze przed nami". Artykuł zaczynał się od słów: „Mim o kilkumiesięcznych wysiłków na rzecz ratowania gospodarki,

Gdy dominuje niepewność, główne narzędzia polityki gospodarczej - takie jak wyznaczanie stóp procentowych przez

setek miliardów dolarów wydanych przez rząd i nowatorskiego aparatu narzędzi finansowych, stan amerykańskiej gospodarki

System Rezerwy Federalnej - znacznie tracą na skuteczności.

tylko się pogorszył i to w tempie tak szybkim, jakiego prawie nikt

Podobnie jak wewnętrzne mechanizmy stabilizujące, takie jak

nie przewidział. Dziś wydaje się, że (...) obecna recesja będzie

ochrona przed ryzykiem upadłości, która ma za zadanie pomóc

najdłuższą i prawdopodobnie najgłębszą od zakończenia drugiej

firmie dokonać oszczędności, renegocjować płace oraz należno­

wojny światowej... Tylko w listopadzie pracę straciło ponad pół

ści dla dostawców i w ten sposób utrzymać się, nie likwidując

miliona Amerykanów, od analityków finansowych po robot­

miejsc pracy. Mechanizmy ochrony przed bankructwem nie speł­

ników. Najbardziej przerażające jest to, że najgorsze redukcje

niają swojej roli, ponieważ firmy, które wnioskują o ochronę, nie otrzymują wystarczającej ilości środków finansowych, aby móc

zatrudnienia mogą być dopiero przed nam i"2. Kryzys rozprzestrzenił się już daleko poza swój atlantycki

przetrwać proces reorganizacji.

matecznik. Do września istniała szansa, że Azji Wschodniej uda

21 listopada 2008 „Financial Times" ogłosił na pierwszej

się uniknąć kryzysu, ponieważ tamtejsze banki prawie zupełnie

stronie: „Strach padł na gospodarki na całym świecie". „Strach

pozbyły się amerykańskich papierów wartościowych obcią­

przed głęboką recesją dosięgnął wczoraj rynków finansowych",

żonych hipoteką. Można było mieć nadzieję, że utrzymujący

pisano dalej. „Wiadomości gospodarcze są prawie tak samo złe

się w Azji Wschodniej wzrost gospodarczy wyciągnie Zachód

na całym świecie. (...) Wzrastające ryzyko załamania deflacyj-

z recesji. Japonia, druga gospodarka świata, wydawała się oazą

nego (...) w yw ołało generalną obniżkę cen papierów wartościo­

spokoju. Ale potem upadek Lehman Brothers i Kaupthing w Is­

wych i zepchnęło cenę ropy poniżej 50 dolarów za baryłkę po

landii doprowadził do nieuregulowania płatności za obligacje denominowane w jenach (które były wehikułem tzw. carrytrade).

raz pierwszy od 2005 roku". W dalszej części artykułu autor sugerował, że nie nastąpi łagodna deflacja, kiedy to niższe ceny

Upadki te przestraszyły japońskie banki i sprawiły, że również

towarów napędzają konsumpcję (cena baryłki ropy spadła ze

one ograniczyły udzielanie kredytów.

128 dolarów 2 czerwca 2008 do 49 dolarów za baryłkę 20 listo­ pada 2008), ale że będzie to złośliwa spirala spadających cen, która jeszcze bardziej utrudni spłatę kredytów. W edług szacun­ ków „Financial Times" tylko w ciągu pięciu dni roboczych między

298

2 Michael Grynbaum, Data in U.S. suggest worst isyet to come, „International Herald Tribune", 9 grudnia 2008.

299

Co zrobić z kryzysem systemu?

r Gospodarka Japonii gwałtownie zwalnia. Kiedy stopa wzro­ stu spada aż do zera, eksport słabnie, a wzrasta ryzyko szkodliwej deflacji. Ograniczenie przyznawania kredytów dotknęło zwłasz­ cza małe i średnie przedsiębiorstwa, które zatrudniają około 70 procent japońskiej siły roboczej. Japońskie stopy procentowe są już bardzo niskie, a dług publiczny w stosunku do PKB - niezwy­ kle wysoki, co znacznie ogranicza pole manewru rządu. Carry trade zwiększa popyt na jena (mimo że gospodarka zwalnia), podnosząc jego wartość w stosunku do dolara i euro. Japoński eksport staje się przez to mniej konkurencyjny, co dodatkowo uderza w zatrudnienie. Hamuje również gospodarka Chin. Tempo wzrostu gospo­ darczego opartego na eksporcie spada, gwałtownie rośnie bez­ robocie, a rząd coraz bardziej martwi się protestami społecznymi rozprzestrzeniającymi się po kraju jak pożary lasów. W jednym z ostatnich raportów informujących o sytuacji w Chinach czy­ tamy: „Zamknięcie tysięcy fabryk spowodowane zanikaniem popytu na towary eksportowe poważnie nadwątliło między­ narodowe zaufanie do Chin. Prezydent Hu-Jintao posunął się do stwierdzenia, że przemiana w yzwań związanych z kryzysem kredytowym w nowe możliwości rozwoju będzie testem zdolno­ ści do rządzenia dla Partii Komunistycznej”3. W międzyczasie kryzys najprawdopodobniej obejmie Euro­ pę Środkową od krajów bałtyckich po Ukrainę, Węgry. Bałkany aż po Turcję. Wszystkie te państwa łączy tracąca na wartości waluta, wysokie zadłużenie zagraniczne i systemy bankowe opierające się w dużym stopniu na własności zagranicznej (nie jest więc jasne, kto pełni funkcję tzw. pożyczkodawcy ostatniej

szansy). Na całym świecie inwestorzy wycofują się z krajów peryferyjnych i zwracają się w stronę relatywnie bezpiecznych dolarów, euro i jenów. Słabość instrumentów polityki gospodarczej oznacza, że Wielka Recesja prawdopodobnie potrwa jeszcze dwa lub trzy lata, a nowy system, który pojawi się do roku 2015, będzie funk­ cjonować inaczej niż dzisiejszy. Aby zdecydować, jaki powinien być docelowy system finansowy, należy zrozumieć głębsze przyczyny obecnego kryzysu. Głębokie przyczyny W przeciwieństwie do tego, co twierdzi wielu komentatorów, za­ dłużenie hipoteczne typu subprime w U SA czy nawet wyjątkowo miękka polityka monetarna Alana Greenspana podczas ostatniej dekady, raczej przyspieszyły nadejście kryzysu niż stanowiły jego właściwe przyczyny. Były to wewnętrzne, a nie zewnętrzne koła zamachowe. Pierwszą głęboką przyczyną kryzysu była wzrastająca koncentracja dochodów i wydatków światowych na samej g ó ­ rze drabiny dochodowej, co odzwierciedla wzrost udziału w nich kilku procent najbogatszych oraz wzrastający udział zysków w stosunku do płac. Jednym z przejawów tego był wzrost liczby miliarderów nie tylko w krajach OECD, lecz również w krajach tzw. rynków wschodzących jak Chiny czy Indie. Koncentracja dochodu w warstwie najbogatszych była w dużej mierze skutkiem uwolnienia przepływów finansowych w latach 80. (usunięcie barier dla wym iany walut), a następnie wejście na światowy rynek miliardów ludzi stanowiących tanią siłę roboczą z Chin, Indii i bloku komunistycznego. Oba te trendy wzmocniły pozycję właścicieli i menadżerów kapitału, a osłabiły

3 Alan Wheatley, Crisis brings China to a crossroad, „International Herald Tribune”, 9 grudnia 2008.

robotników i związki zawodowe. W zrost płac nie dorównywał

301 300

Co zrobić z kryzysem systemu?

r wzrostowi produktywności. W efekcie popyt zagregowany byt coraz bardziej niewystarczający, nastąpił też kryzys „braków

w sektorze IT w Stanach Zjednoczonych w latach 90., na rynku mieszkaniowym w USA, Wielkiej Brytanii i wielu innych krajach

konsumpcji”. Tendencja ta została zrównoważona przez eks­ pansję kredytów i zadłużenia, co utrzymało wzrost konsumpcji

w bieżącej dekadzie, carry trade w Islandii i na Węgrzech w la­

na poziomie wzrostu produkcji4. Drugą głęboką przyczyną kryzysu był N o w y System Wall

w latach 2007-2008. N W S S pom nożył udział najbogatszej warstwy społecznej

tach 2000 i ostatnio bańkę spekulacyjną na rynku ropy naftowej

Street (New Wall Street System - N W SS), który powstawał od lat

w dochodach i w sektorze finansowym. Przyczyniła się do le­

8o„ a dojrzał w latach 90. i po roku 2000. System ten - z bankami

gitymizacji ekonomii wolnego rynku („neoliberalizmu") jako

inwestycyjnymi, funduszami hedgingowymi, funduszami private

dominującej wiary ekonomicznej na obszarze północnoatlan­

equity, funduszami emerytalnymi i firmami ubezpieczeniowymi

tyckim oraz wszędzie tam, gdzie sięgały w pływ y MFW, Banku

- umożliwił firmom z Wall Street nagromadzenie ogromnej

Światowego i wydziałów ekonomicznych amerykańskich uniwer­

puli kredytów czy też „prywatnych" pieniędzy. Ich główną

sytetów. Neoliberalizm zaś usankcjonował słabą i ograniczoną

strategią biznesową stało się rozdymanie kolejnych baniek in­

regulację finansową, używając argumentu, że konkurencyjne

westycyjnych przy wykorzystaniu tych prywatnych pieniędzy.

rynki finansowe w znacznym stopniu same się regulują. Był to

Firmy te najpierw oferowały zastrzyk kredytów dla określonego

jednak nie tyle argument, ile aksjomat: aksjomat głoszący, że

rynku inwestycyjnego w danym kraju, tak by utworzyć bańkę,

ceny rynkowe odzwierciedlają całą dostępną informację o inwe­

następnie czerpały zyski i przekłuwały bańkę (powodując tzw.

stycjach. Aksjomat ten przyjęto jako prawdę wiary i raczej nie

trubble). Następnie przechodziły do innej kategorii inwestycji

poddawano go testom empirycznym 5.

albo do innego kraju, wypracow yw ały zyski, doprowadzały do

Dzięki niewielkiej i ograniczonej regulacji ilość pieniędzy

pęknięcia bańki i tak dalej. Kluczowymi aktorami w tej grze była

w rękach prywatnych wzrosła tak bardzo, że ponad dziesię­

zaledwie garstka firm, które z łatwością m ogły koordynować

ciokrotnie przekraczała wartość środków, jakimi dysponowały

swoje działania, a inni podążali za nimi. Strategia ta przynosiła zwykle niesamowite zyski pracownikom posiadającym poufne

one na wzrost ilości pieniędzy w rękach prywatnych. Skupiły się

informacje na temat spółek (insiders). Obecny kryzys jest o tyle

na wzroście swoich dochodów, jakby nie ponosiły odpowiedzial­

nietypowy, że wielkie straty aktywów i miejsc pracy dotknęły znaczną część insiderów, którzy we wcześniejszych latach czer­

ności za przyrost ilości pieniądza poza sferą publiczną.

pali gigantyczne zyski z baniek spekulacyjnych. Tak w kilku słowach można opisać mechanizmy działa­

udzielonych kredytów w stosunku do transakcji w „gospodarce

banki centralne. W imię deregulacji i prywatyzacji przystawały

N ow y System Wall Street utworzył odwróconą piramidę

jące w Japonii w latach 80., w Azji Wschodniej w latach 90., * Zob. Gerald Holtham, Too many workers, „Prospect", grudzień 2008.

302

5 Jean-Philippe Bouchaud, Economics needs a scientific revolution, „Nature 455/30, październik 2008; Robert Nelson, Economics as Religion, Penn State University Press, 2002.

303

Co zrobić z kryzysem systemu?

r realnej", a następnie sam zaczął od niej zależeć. Łączy się to

krajów dysponować będzie nadwyżkami m ocy produkcyjnych.

z trzecią głęboką przyczyną kryzysu: za sprawą swobodnych przepływów finansowych ponad granicami państw oraz utraty

Wywołuje to zazwyczaj presję na obniżanie cen i zysków, wzra­

przez dolara pokrycia np. w kruszcu (co sprawia, iż jego podaż

sta liczba niespłacanych kredytów, ograniczane są inwestycje, zatrudnienie i konsumpcja. Ale mechanizm skoordynowanego

jest niczym nieograniczona) m iędzynarodowy system walu­

wzrostu popytu jest przynajmniej znany. Natom iast nie jest

towy umożliwił powstanie ogromnej nierównowagi. W artość

w ogóle jasne, w jaki sposób można wyeliminować z obiegu

udzielanych kredytów znacznie przewyższyła wartość spłaca­

warte biliony dolarów toksyczne aktywa. Jest to trudne po

nych długów w przepływach międzynarodowych. Dotyczy to

części dlatego, że dotknęłoby tak wielu z nas - większość z nas

zwłaszcza największych wierzycieli: USA, największego dłużnika

ma jakieś związki z takimi aktywami: poprzez plany emerytalne,

międzynarodowego oraz Azji Wschodniej, ostatnio dołączyła też

oszczędności oraz papiery wartościowe, które posiadamy bezpo­

do nich Am eryka Łacińska. Ten brak równowagi w przepływach

średnio (a przynajmniej myśleliśmy, że posiadamy).

finansowych między dłużnikami a wierzycielami, w połączeniu

Trudność polega na tym, że eliminacja toksycznych akty­

z N ow ym Systemem Wall Street doprowadził do powstania

wów powinna nastąpić w ramach nowego systemu monetarnego 0 charakterze socjaldemokratycznym, a nie neoliberalnym czy

nowych, nieprzejrzystych instrumentów finansowych, w tym carry trade, które przyczyniały się do zwiększania odwróconej

faszystowskim. Istnieje bowiem realne niebezpieczeństwo-jak

piramidy relacji między dłużnikami a wierzycielami. O grom zobowiązań finansowych, które w ten sposób

sugerują porównania z kryzysem lat 30. - że zawirowania gospo­ darcze i utrata dobrobytu wyniosą ekstremalne ruchy społeczne

narosły, to głów ny motor światowego kryzysu. Gdyby nie ta

do władzy. Jeśli zdobędą one władzę, to atmosfera niepewności

piramida, recesja i bankructwa w jednym kraju albo sektorze

w stosunkach między państwami może opóźnić odrodzenie go ­

gospodarki nie byłyby tak zaraźliwe dla innych. W momencie,

spodarki. Co więcej, może również przyczynić się do powstania

gdy firmy, gospodarstwa domowe i całe państwa wikłają się

dysfunkcjonalnej gospodarki światowej już w roku 2015. Tak od­

w relacje wierzyciel-dłużnik, bankructwo jednej firmy lub kraju

powiadam tym, którzy mówią, że obecny kryzys jest właściwą

podnosi ryzyko plajty w innym miejscu w systemie. To prowa­

1 konieczną korektą, ponieważ system y finansowe potrzebują

dzi zaś do działań obronnych, które przenoszą problem na inne

kryzysu co 10-15 lat, na tej samej zasadzie, jak zdrowie lasów wymaga okresowych pożarów.

aktywa i do innych krajów.

Kto przeprowadzi wielkie reformy w międzynarodowym Polityczna odpow iedź na kryzys Priorytetem polityki antykryzysowej powinna stać się teraz sko­

finansowego. Prezydent Bush błagał nawet chińskiego prezydenta

ordynowana akcja na rzecz zwiększania popytu oraz eliminacja

Hu-Jintao o dalsze kupowanie obligacji. Przynajmniej chwalą się

z rynku toksycznych aktywów wartych biliony dolarów. W prze­

tym chińskie władze. Dla M F W restrykcyjna polityka jest warun­ kiem udzielenia pomocy (bank centralny Islandii musiał podnieść

ciwnym razie spadek globalnego popytu sprawi, że większość

304

systemie walutowym ? U SA nie są w stanie zająć pozycji lidera

305

Co zrobić z kryzysem systemu?

stopy procentowe do 18 proc.), podczas gdy kraje uprzemysłowio­

ratowanie system ów bankowych podczas kryzysu. W nowym

ne słusznie podkreślają konieczność rozluźnienia polityki fiskalnej.

systemie wielkość banków danego kraju czy regionu powinna odpowiadać dostępności usługi pożyczkodawcy ostatniej szansy

Oznacza to, źe M F W niewiele nauczył się ze swoich interwencji w Azji Wschodniej w latach 1997-1998. Wciąż funkcjonuje jako ramię grupy G7, narzucając pozostałym krajom gołosłowne zale­

(co oznacza wielkie zmiany dla Unii Europejskiej). System ten po­

cenia członków grupy, których sami nigdy nie realizują u siebie.

winien również mniej premiować „innowację" i zyskowność jako oznaki dobrego zarządzania finansowego, a bardziej doceniać

Dzięki komunikatowi wydanemu przez grupę G20 w połowie

stabilność. Banki powinny posiadać większe depozyty w stosun­

listopada 2008 roku kraje G7, zwłaszcza U SA i Wielka Brytania,

ku do udzielanych kredytów. Powinny być więc mniejsze, a udział

uchyliły się od odpowiedzialności za wywołanie kryzysu przez ich

sektora finansowego w PKB powinien być niższy. Now y system powinien doprowadzić do lepszej koordynacji

rządy, regulatorów oraz N ow y System Wall Street. Całą uwagę skupiono na pobocznych kwestiach „przejrzystości" i potrzebie

kursów walut, być może w formie tworzenia bloków waluto­

zakończenia Rundy Doha. Komunikat potwierdził, że G20 to nie­

wych, w których za pieniądzem stoi władza polityczna (rządy

wiele więcej niż kukiełka w rękach G7, a nie instytucja mogąca

mają pewien w pływ na wysokość stóp procentowych). Relacje

naprawdę decydować o gospodarce światowej.

między walutami powinny odzwierciedlać „realne" różnice

Potrzebna jest zatem taka instytucja międzynarodowa, któ­

w produktywności i dobrobycie, w odróżnieniu od różnic speku­

ra będzie liczyła mniej członków, ale za to wybieranych według

lacyjnych. System taki powinien również tworzyć porozumienia

bardziej demokratycznych kryteriów, z pewną rotacją miejsc,

dotyczące rynków towarowych, które zmniejszyłyby rolę rynków

być może podzielonych między reprezentantów poszczególnych

kasowych w procesie kształtowania cen towarów. Rynki kasowe

regionów świata. W międzyczasie poszczególne kraje powinny

tworzą bowiem kasyno dla spekulantów i arbitrażystów, a przy­

dążyć do zawarcia regionalnych porozumień, aby bronić się przed

noszą niewiele korzyści innym.

skutkami kryzysu, na przykład przyjmując regionalne jednostki

W międzyczasie analitycy powinni rozważać możliwość za­

walutowe (co rozważa się w Azji Wschodniej) oraz prowadząc sko­

warcia międzynarodowej lub regionalnej unii płatniczej. Pomysł

ordynowane działania na rzecz pobudzenia popytu wewnętrznego,

ten był już dyskutowany w Bretton W oods i został zrealizowany

aby móc zastąpić zachodni popyt na ich eksport. M ałym krokiem

przez główne kraje europejskie pod koniec lat 40.6 Unia płatni-

naprzód na arenie międzynarodowej byłoby zastąpienie modnej frazy M F W „zrównoważona makroekonomia" sformułowaniem: „makroekonomia równoważąca cykle gospodarcze". Temu M FW poświęcał dotychczas katastrofalnie mało uwagi. Do 2015 roku w globalnym systemie finansowym rola państw i instytucji międzynarodowych powinna stać się klu­ czowa. Odzwierciedliłoby to skalę nakładów podatników na

306

6 Robert Wade, Thecaseforaglobalcurrency, „International Herald Tribune", 4 sierpnia 2006. Jeden z architektów Europejskiej Unii Płatniczej, Richard Bissell, napisał później, „Pod kierownictwem rady zarządzającej EUP stworzyła mechanizm clearingu dla płatności dokonywanych w jakiejkolwiek z europejskich walut [podczas gdy waluty pozostawały niewymienialne].... Zawsze uważałem, że EUP w pewnym sensie była większą zdobyczą organizacyjną niż Plan Marshalla”. Cytat za: Albert Hirschman, Crossing Boundaries, Zone Books, New York 2001, s. 40-41.

307

Co zrobić z kryzysem systemu?

r cza umożliwiłaby dokonywanie transakcji międzynarodowych w walutach krajowych, zamiast stosowanych dzisiaj płynnego

Absurdalność tego argumentu widać w artykule w „Financial Times" sugerującym, iż wzrost pracochłonnej produkcji w Chinach

kursu wobec dolara i swobodnych przepływów finansowych,

jest dla Ameryki Łacińskiej korzystny. Cytowane są słowa anality­

bo to właśnie one odpowiadają za przekształcenie się systemu finansowego w gigantyczne kasyno.

ka: „Dzięki Chinom Ameryka Łacińska mogłaby skorzystać ze swo­

Elementem w spólnym wszystkich tych reform byłoby osłabienie roli centrów finansowych takich jak Wall Street i lon­ dyńskie City. Nie powinny one znowu móc w pływ ać na realną gospodarkę, czerpiąc przy tym dwucyfrowe zyski tam, gdzie stopy wzrostu sięgają niskich wartości jednocyfrowych.

ich atutów, czyli funkcjonować jako niskonakładowy producent surowców. Otworzyłoby to z kolei możliwość powrotu do modelu rozwoju opartego na klasycznej ekonomicznej koncepcji przewagi komparatywnej, zamiast na nowszych ideach takich jak substy­ tucja importu”. Analityk kontynuował: „Chinyprzynoszą Ameryce Łacińskiej nową nadzieję na to, by stała się żywotną częścią świata" 8. Tylko w jaki sposób mieszkańcy tego regionu mieliby - z wyjątkiem

Planowanie Jak wynika z analizy głębokich przyczyn, same zmiany wewnątrz

308

1 procenta najzamożniejszych - wzbogacić się na jeszcze większej specjalizacji w produkcji surowców, soi i kawy?

istniejącego systemu finansowego nie wystarczą do ogranicze­

W istocie największe wyzwanie dla świata to nie odwrócona

nia tendencji kryzysowych, ponieważ są one w yw oływ ane przez

piramida relacji między dłużnikami a wierzycielami, ale zaburze­

czynniki spoza tego systemu. Obecni zwolennicy „wzmocnienia regulacji” wewnątrz systemu ignorują ten argument. Odwrócona

nia w alokacji zdolności produkcyjnych na świecie spowodowane przez prawie nieograniczony przepływ towarów, usług i środków

piramida relacji między dłużnikami a wierzycielami odzwiercie­

finansowych. Zbyt wiele zdolności produkcyjnych koncentruje

dla globalną alokację produkcji. Większość produkcji opartej na

się w Chinach, a zbyt mało w Ameryce Łacińskiej, Afryce Subsa-

niskich kosztach pracy odbywa się w Chinach, dlatego kraj ten

haryjskiej oraz większości krajów OECD. U SA i Wielka Brytania

może w ysyłać produkty na cały świat za cenę stanowiącą uła­

za bardzo wyspecjalizowały się w finansach i innych usługach,

mek kosztów producentów z innych regionów świata („chińska

podczas gdy jednocześnie kurczyły się ich sektory wytwórcze.

cena"). Mainstreamowa, statyczna teoria przewagi komparatyw-

Jest to recepta na zaburzenie równowagi na masową skalę, a dla

nej mówi, że w związku z tym racjonalnie jest ze strony innych

N W S S na wzbogacenie się kosztem powstającej w efekcie relacji

krajów importować te towary z Chin, a sobie znaleźć coś innego

pomiędzy dłużnikami a wierzycielami. Skutek widzieliśmy - po­

do roboty. Sir Terence Burns, doradca ekonomiczny premier

wracające i pękające bańki inwestycyjne, zwolnienia z pracy na

Thatcher wyraził to słowami: „Jeśli nie m ożemy zarabiać na produkcji dóbr, zastanówmy się, co innego moglibyśmy robić"7.

wielką skalę, huśtawki nastrojów od euforii do niepokoju i de­ presji. Daleko stąd do dobrobytu.

7 Profile: Sir Terence Burns, not merely a civil servant, „Independent", 16 mar­ ca 1991, s. 16.

8 Parafraza i cytat w: Richard Lapper, Latin America quick to dance to China’s tune, „Financial Times", 11 listopada 2004, wyróżnienie autora.

309

Co zrobić z kryzysem systemu?

Podstawowym problemem jest to, że globalizacja eko­

\ Wielkiej Brytanii, nie tylko w formie subsydiów dla rolnictwa,

nomiczna następowała znacznie szybciej niż polityczna. Kiedy

ale również w postaci planów ratunkowych dla banków. A wielka

władza polityczna ogranicza się do państwa narodowego, pro­

trójka amerykańskich producentów samochodów9albo otrzyma

ducenci mogą swobodnie brać udział w arbitrażu płac, kosztów

pomoc publiczną, która pozwoli im przetrwać - to inny rodzaj

kapitałowych oraz miejsca produkcji, kiedy tylko wydaje im się to

protekcji - albo opinia publiczna będzie domagać się znacznie

najkorzystniejsze, niezależnie od „zewnętrznych" konsekwencji

szerszej ochrony w odpowiedzi na rosnącą kaskadowo liczbę

tych decyzji dla własnego społeczeństwa i dla innych państw.

zwolnień z pracy. Na szczeblu krajowym trudnością jest uzyskanie zdolności publicznego planowania, nawet jeśli „planowanie" przez dziesię­

Innymi słowy, światowy rynek pozbawia ludzi prawa do w pły­ wania na decyzje, które istotnie kształtują warunki ich bytu ma­ terialnego. Poczucie bezsilności narasta wśród obywateli krajów rozwiniętych i rozwijających się. I Brytyjczyk, i Hindus wiedzą, że prawo krajowe w niewielkim tylko stopniu może wpływać na

ciolecia uchodziło za nieprzyzwoite słowo. Planowanie oznacza bowiem po prostu zdolność rządu do niezależnego myślenia, niezdominowanego przez lobby reprezentujące korporacje10.

korporacje, które współpracują na globalnym rynku, i że W T O

Rząd musi dbać o interes narodowy w długiej perspektywie,

oraz dwustronne um ow y handlowe jeszcze bardziej ograniczają

planując nowe rozwiązania. Nie załatwi tego nieskoordynowa­

prawne możliwości dyscyplinowania zagranicznych firm działa­

na gra aktorów rynkowych. Plany rządowe powinny mieć formę

jących na terytorium jednego czy drugiego państwa.

konkretnych celów, za których realizację odpowiadać będą od­

Największym wyzwaniem na drodze do przywrócenia

powiednie jednostki organizacyjne.

stabilności gospodarczej jest zatem wzmocnienie zdolności

W tym celu rząd powinien utworzyć publiczne centrum

społeczeństwa do regulowania konkurencji rynkowej, tak by

koordynacji działań liderów politycznych, biznesu i związków

służyła ona przede wszystkim dobru wspólnemu, którego

zawodowych. To ich zdanie najbardziej powinno się liczyć w de­

treść określona jest w debacie politycznej - by dobro to nie

finiowaniu wspólnego dobra. Zmieniając bodźce pozytywne

sprowadzało się po prostu do osiągnięcia „maksymalnej efek­

i udostępniając odpowiednie informacje, można ich skłonić

tywności zużycia zasobów produkcyjnych zgodnie z zasadami

do uwzględnienia pożądanych celów narodowych, w których

wolnego rynku". Dopóki świat będzie podzielony politycznie na państwa narodowe, w ybór pożądanego stopnia społecznej kontroli ka­

kształtowaniu będą brać udział. W ten sposób zwykle obniżają się koszty transakcji i rośnie zaufanie dla inwestycji we wszyst­ kich sektorach gospodarki.

pitalizmu musi się dokonywać głównie na poziomie krajowym. Oznacza to, że niektóre formy „ochrony" będą nieuniknione. Przywódcy polityczni i ekonomiści grzmią przeciwko „protekcjonizmowi", np. w komunikacie grupy G20 z połowy grudnia. Ale protekcjonizm już istnieje, również na „wolnych rynkach" USA

310

9Chodzi o firmy: General Motors, Ford i Chrysler. Ford ostatecznie zrezygno­ wał z pomocy rzędowej. General Motors do końca stycznia 2009 otrzymał 13,4 mld doi. ratunkowych kredytów, a Chrysler - 4 mld doi. Pomocy, [przyp. red.] 10James Galbraith, Plan, „Harper's”, listopad 2008.

311

Co zrobić z kryzysem systemu?

W e Francji od roku 1946 do wczesnych lat 70. takim

chęty podatkowe w odniesieniu do konkretnych celów w sektorze

centrum byt Skarb Państwa wchodzący w skład ministerstwa

wytwórczym: im więcej producentów spełnia określone kryteria,

finansów oraz komitety sektorowe pod przewodnictwem Urzę­

tym bardziej się te kryteria śrubuje. Dane o eksporcie lub różnicy

du Planowania. W Korei Południowej była to Rada Planowania Gospodarczego, w Singapurze Rada Rozwoju Gospodarczego

pomiędzy cenami krajowymi i międzynarodowymi oraz krajową i międzynarodową jakością produktu mogą być wskaźnikami, we­

oraz Rada Płac Krajowych. Funkcjonowanie takiego centrum

dług których podejmuje się decyzję o wycofaniu wsparcia. W ten

jest szczególnie istotne dla krajów rozwijających się, gdzie sy­

sposób osiągnie się niemożliwe: producenci będą zachęceni do

gnały rynkowe są słabe lub inwestycje bezpośrednie przebiegają w sposób sprzeczny z założonymi celami wzrostu.

a jednocześnie będą wciąż poddani presji konkurencji11.

Planowanie powinno mieć na celu utworzenie trzech ob­

inwestowania w konkretne dziedziny, przewidując większe zyski, Na szczeblu międzynarodowym konieczne jest takie dosto­

szarów kompetencji władz. Pierwszy to zdolność formułowania

sowanie zasad współpracy, aby państwa m ogły pełnić opisane

strategicznych wizji stabilnego wzrostu gospodarki w przyszłości.

wyżej funkcje. Zasady obecnie obowiązujące w W T O oraz zale­

Drugi to zdolność formułowania schematów zachęt rynkowych

cenia organizacji takich jak Bank Światowy czy M F W i O E C D do

nakierowanych na priorytetowe sektory czy rodzaje działal­

tego zniechęcają. Z zasad tych w ypływa wniosek, że państwa

ności. Do takich zachęt mogą należeć kredyty docelowe, ulgi

rozwijające się są takie same, jak państwa rozwinięte, tylko że

podatkowe i tworzenie stref gospodarczych. Jest tu też miejsce

pozostają w tyle z powodu patologii (np. „korupcja” czy „słabe

dla tworzenia barier w handlu międzynarodowym, zwłaszcza

prawo własności”); gdy tylko te patologie zostaną zlikwidowa­

w przypadku krajów rozwijających się, choć i w tym znaczeniu

ne dzięki programom „dobrego rządzenia" [good governance),

protekcjonizm przez dziesięciolecia był słowem niecenzuralnym.

gospodarki te zaczną rozwijać się w tempie, które pozwoli im

Należy ponownie rozważyć znaczenie ochrony gospodarczej, po­

dogonić kraje rozwinięte. Dane empiryczne przeczą tej tezie. Jeśli

nieważ jest to zwykle instrument łatwiejszy w użyciu od innych,

kraje rozwijające się uzyskają większy udział w zarządzaniu mię­

a jednocześnie w dość prosty sposób pozwala zwiększyć docho­

dzynarodową współpracą gospodarczą, powinny wykorzystać

dy z podatków. Kilku wybitnych ekonomistów zaleca obecnie

to dla uzyskania większej swobody formułowania narodowych

ostrożne korzystanie z ochrony jako jednego z instrumentów

strategii wzrostu. W tę właśnie stronę popycha te państwa obec­

polityki przemysłowej.

ny kryzys - ku ustanowieniu krajowych centrów, gdzie główni

Sztuka stosowania tych instrumentów związana jest z trze­ cim obszarem kompetencji rządu. Chodzi o zdolność dyscyplino­

aktorzy będą mogli spotkać się, by wypracować strategie, które zastąpią obecne recepty na kryzys, formułowane ad hoc.

wania beneficjentów działań rządu przez wycofywanie wsparcia, kiedy nie jest ono już potrzebne dla osiągnięcia konkurencyjności

przełożyła Barbara Szelewa

albo gdy nie przynosi ono pożądanego skutku. Im bardziej jest to automatyczne, tym lepiej. Na przykład można zastosować za­ 312

" Z°b. Robert Wade, Governing the Market, Princeton University Press 2004.

313

postępowy program uzdrowienia gospodarki i odbudowy finansów

W STĘP Globalny kryzys ekonomiczny gwałtownie się pogłębia. Jedno­ cześnie administracja Baracka Obam y intensywnie rozwija plany

r

mające na celu uniknięcie gospodarczej katastrofy. 21 listopada

POSTĘPOWY PROGRAM UZDROWIENIA GOSPODARKI I ODBUDOWY FINANSÓW Radhika Balakrishnan, Marymount Manhattan College James Crotty, University of Massachusetts, Amherst Edwin Dickens, St. Peter’s College Gerald Epstein, University of Massachusetts, Amherst Teresa Ghilarducci, The New School Schwartz Center for Economic Policy Analysis Jo Marie Greisgraber, New Rules for Global Finance Coalition Stephany Griffith-Jones, Columbia University Robert Guttmann, Hofstra University Arjun Jayadev, University of Massachusetts, Boston Anush Kapadia, Columbia University David Kotz, University of Massachusetts, Amherst Michael Meeropol, Western New England College Fred Moseley, Mount Holyoke College José Antonio Ocampo, Columbia University Robert Pollin, University of Massachusetts, Amherst Malcolm Sawyer, Leeds University Business School Martin Wolfson, University of Notre Dame

2008 roku, w tej atmosferze nadziei naznaczonej olbrzymią niepewnością, w New School for Social Research w Now ym Jorku odbyło się spotkanie dyskusyjne grupy postępowych ekonomistów. Wsparcie finansowe dla tej inicjatywy zapewniła Fundacja Forda. Celem spotkania była dyskusja na temat kierun­ ków makroekonomicznych i finansowych działań zmierzających do ekonomicznego ożywienia, które m ogłyby rozwiązać krót­ kookresowy kryzys, przed jakim stoimy, oraz pom óc przestawić gospodarkę na przyjazną dla środowiska ścieżkę szeroko dostęp­ nego dobrobytu. Wynikiem tego spotkania była deklaracja zasad podpisana przez wielu uczestników (www.peri.umass.edu lub www.newschool.edu/cepa/), jak również bardziej szczegółowy program, który przedstawiamy poniżej.

W P R O W A D Z E N IE KO NTEKS T

Od Wielkiego Kryzysu świat nie stanął jeszcze w obliczu takie­ Gorąco dziękujemy Nancy Barthélémy i Debbie Zeidenberg za ich znakomitą pracę redakcyjną, a także Nancy Barthélémy iJudy Fogg za wyjątkową pomoc w kwestiach organizacyjnych. Składamy również podziękowania wszystkim, którzy uczestniczyli w listopadowym spotkaniu i podzielili się z nami swoimi sugestiami. Dziękujemy Noamowi Chomsky'emu za pomocne uwagi do ro­ boczej wersji niniejszego tekstu. Do SCEPA, PERI, Fundacji Forda i Leonarda Burlamaquiego kierujemy wyrazy wdzięczności za wsparcie naszej inicjatywy. Jednocześnie wszelka odpowiedzialność za treść niniejszego opracowania spada oczywiście wyłącznie na nas samych. 37 grudnia 2008

3M

go załamania ekonomicznego, jakiego dziś jesteśmy świadkami - przynoszącego ogromną szkodę postępowi ludzkości i stano­ wiącego poważne zagrożenie dla globalnej równowagi. Kom ­ pleks presji zniżkowych, pochodzących od rynków finansowych i oddziałujących na sferę realnej gospodarki, obraca wniwecz ekonomiczne stabilizatory i instytucje. Katastrofalny wym iar tej tendencji bierze się stąd, że nadchodzi ona po trwającym całe dziesięciolecia okresie zastoju realnych zarobków, powięk­

31 5

postęp ow y

szającej się nierówności, zaniku przyzwoitych miejsc pracy, po­ garszania się bezpieczeństwa gospodarstw dom ow ych i rodzin

się do obecnego kryzysu ekonomicznego. Rynki, także finanso­ we, muszą być we właściwy sposób osadzone w rządach i za­

w USA, a także powtarzających się kryzysów finansowych na

rządzane przez nie oraz przez inne instytucje społeczne, tak by

całym świecie. Szybkie i skoordynowane działania administracji Baracka

działały wydajnie i służyły potrzebom społeczeństwa. Polityka ekonomiczna powinna mieć na celu promowanie wzrostu w myśl

Obamy, innych rządów narodowych oraz międzynarodowych in­

zasad gospodarki ekologicznej, a jednocześnie przeciwdziałać

stytucji finansowych mogą przeciwdziałać temu kryzysowi, jeśli

stagnacji płac, skrajnym nierównościom, rosnącemu deficytowi

zostaną odważnie ukierunkowane na służbę ludziom i społeczno­

zabezpieczeń i luźnym regulacjom, które doprowadziły do nad­

ściom, nie zaś na zabezpieczenie instytucji, które zawiodły, czy

miernej koniunktury wydatków napędzanej przez zadłużenie.

utrzymanie praktyk, które przyczyniły się do kryzysu.

Tylko wtedy Stany Zjednoczone osiągną stabilny wzrost gospo­

Do tej pory administracja Busha, System Rezerwy Fede­

darczy, w którym udział będą mieć wszyscy obywatele.

ralnej (Fed) i Kongres w ydały lub przeznaczyły kilka bilionów

Oznacza to konieczność restrukturyzacji systemu finan­

dolarów na zabezpieczenie wypłacalności bankowej i kredy­

sowego w taki sposób, aby służył on potrzebom zwykłych

towej, oczekując zarazem, że środki te „przeciekną" do reszty

ludzi i rodzin - pracowników, podatników, właścicieli domów.

gospodarki. Pomimo tego nie udało się zatrzymać spirali zniżko­

Gorąco apelujemy, by oprzeć się pokusie „naciśnięcia przycisku

wej, ponieważ główne instytucje finansowe znaczną część tych

RESTART" i powrotu na ekonomiczną ścieżkę, na której się znaj­

środków zgromadziły, a następnie użyły do kontynuacji swoich

dowaliśmy przed uderzeniem kryzysu. Zamiast tego regulacja

dotychczasowych działań, polegających na przejmowaniu innych

systemu finansowego powinna mieć na celu stworzenie sta­

banków i wypłacaniu rozrzutnych wynagrodzeń. Ponadto działa­

bilnej gospodarki oraz finansowanie twórczego inwestowania i innowacji.

nia te nie zatrzymały gwałtownego upadku przedsiębiorstw, go­

316

program uzdrowienia gospodarki i odbudowy finansów

spodarstw domowych, rządów państwowych oraz samorządów

Postępowy program uzdrowienia gospodarki i odbudowy

lokalnych, co doprowadziło do rozprzestrzenienia się na skalę

finansów stanowi nasz głos poparcia dla polityki wyznacza­

światową presji kontraktowych grożących katastrofą.

nej przez powyższe założenia. Jest to zestaw inicjatyw, który

Administracja O bam y zasygnalizowała chęć podjęcia szyb­

obejmuje: 1) program szeroko zakrojonej rozbudowy systemu

kich działań i uczynienia „wszystkiego, co trzeba”, aby uzdrowić

fiskalnego, sprzyjającej gospodarczemu uzdrowieniu; 2) polity­

gospodarkę. Popieramy wiele elementów tej polityki. Aby jednak

kę ekonomiczną zmierzającą do zapewnienia społecznej rów­

osiągnąć swój cel, program O bam y musi sprzyjać fundamen­

nowagi sił i przywrócenia zdrowia pracownikom, wspólnotom

talnemu odwróceniu dotychczasowej polityki finansowej. Musi

i rodzinom, a jednocześnie stanowiącą przejście do gospodarki

odrzucić skrajny „wolny rynek” i politykę „neoliberalną", którą w ostatnich dekadach realizują rządy w Stanach Zjednoczonych

zorientowanej bardziej ekologicznie; 3) instrumenty polityczne

i wielu innych państwach, politykę, która w istocie przyczyniła

ich działania oraz zarządzanie nimi tak, by służyły potrzebom

mające na celu rekonstrukcję instytucji finansowych, regulację

postępowy program uzdrowienia gospodarki i odbudowy finansów

---------------

'

ludzi i przyczyniały się do stabilności finansowej; 4) zasady

bów finansowych nie przeznaczy się na proekologiczne inwestycje,

współpracy i koordynacji międzynarodowej pomocne w uzdro­ wieniu światowej gospodarki i umożliwiające uczciwszy i bardziej

na tworzenie miejsc pracy z płacą pozwalającą utrzymać rodzinę i gwarantujących pracownikom czas niezbędny, by się nią opieko­

zrównoważony światowy wzrost. Odrzucam y pogląd, że prezydent Barack O bam a i jego

wać, na zapewnienie zabezpieczeń społecznych dla dzieci i rodzin, na inwestycje w infrastrukturę - to może się okazać, że bieżące

administracja powinni na razie odłożyć plany reformy ubezpie­

żądania budżetowe nie pozwolą nigdy wydać tych pieniędzy na

czenia zdrowotnego, redukcji uzależnienia U SA od paliw kopal­

naprawę gospodarki. Dlatego też jest konieczne, by kluczowe inwe­

nych, zwiększenia płacy minimalnej i ułatwienia pracownikom organizowania się w związki zawodowe. Sądzimy bowiem, że

stycje i zmiany instytucjonalne już od samego początku stanowiły część programu uzdrowienia i rekonstrukcji gospodarki.

uwzględnienie tych długoterminowych celów w polityce krót­

Program ten opiera się na uznanych regułach ekonomicz­

koterminowego uzdrowienia gospodarczego nie tylko sprawi,

nych, opracowanych w czasie Wielkiego Kryzysu lat 30. X X wieku

że ich pomyślna realizacja będzie bardziej prawdopodobna, lecz

przez takich ekonomistów politycznych, jak John Maynard Keynes,

również w znaczący sposób zwiększy efektywność wysiłków

i rozwijanych przez innych specjalistów od ekonomii, w tym wielu

związanych z uzdrowieniem krótkoterminowym. Podwyższenie

z nas. Reguły te są o wiele bardziej wiarygodne jako wskazówki postępowania w aktualnym kryzysie niż skrajna polityka „wolno­

płacy minimalnej pozwoli większej liczbie gospodarstw dom o­ wych wydawać pieniądze na dobra konsumpcyjne bez popada­

rynkowa” i „neoliberalna". Brzmią one następująco:

nia w coraz większy dług, z kolei inwestowanie w przyjazne dla

- kapitalizm pozostawiony swoim własnym mechanizmom jest

środowiska technologie energetyczne ma większy w pływ na

niestabilny; wymaga on właściwej regulacji i automatycznych

zatrudnienie niż inne typy polityki makroekonomicznej, takie

czynników stabilizujących, by można było uniknąć poważnych

jak cięcia podatkowe. Radykalne obniżenie kosztów opieki zdrowotnej zasadniczo zredukuje biedę i stworzy zdrowszą siłę

destrukcyjnych epizodów ekonomicznych; ne w rządach i zarządzane przez nie oraz przez inne instytucje

dowym i innym przedsiębiorstwom zwiększyć własną konkuren­

społeczne, tak by m ogły działać efektywnie i służyć potrze­ bom społeczeństwa;

konkurencyjność w długofalowej perspektywie. Opóźnianie niezbędnej transformacji ekonomicznej spra­

- rząd musi odgrywać rolę lidera w tych obszarach, które

wi, że program uzdrowienia gospodarki będzie mniej skuteczny,

tam, gdzie same rynki mogą zawieść, np. ochronie zdrowia,

a w końcu podważona zostanie sama możliwość zmian. Ogólne

zmianach klimatycznych i publicznych inwestycjach w pod­ stawową infrastrukturę;

koszty tego programu będą znaczne. Ostatecznie rząd może być

\

- rynki, w tym rynki finansowe, muszą być odpowiednio osadzo­

roboczą. Pomoże również amerykańskim koncernom sam ocho­ cyjność, co pozwoli im przetrwać aktualne burze oraz osiągnąć

318

—

mają dalekosiężne i doniosłe skutki zewnętrzne, a zarazem

zmuszony do uzależnienia ilości środków wydawanych na progra­

rodziny potrzebują wsparcia finansowego, które ułatwi im do­

my uzdrowienia od potencjału gospodarki. Jeśli wyjściowych zaso­

stęp do kluczowych usług opieki; polityka rządu polegająca

319

postępowy program uzdrowienia gospodarki i odbudowy finansów

na uspołecznianiu kosztów i ryzyka związanych z działaniem

domowych, państwowych i lokalnych usług, proekologicznych

sektora finansowego, a jednocześnie pomijająca potrzeby

inwestycji oraz inwestycji infrastrukturalnych, czemu powinna

pracowników, ich rodzin i przemysłu wytwórczego zapew­

towarzyszyć ekspansywna polityka monetarna;

niającego dobrze płatną pracę oraz świadczenia socjalne, jest nieuczciwa i ostatecznie prowadzi do porażki takiego rządu;

reformy tzw. bailoutów sektora finansowego, tak aby były

- pracownicy potrzebują bazy prawnej, takiej jak Employee Free

uczciwsze, mniej kosztowne i bardziej efektywne, poprzez poszerzenie i wzmocnienie nadzoru nad instytucjami finanso­

Choice Act [Ustawa o wolności wyboru zatrudnienia], która

wymi oraz użycie rządowych w pływ ów w celu wprowadzenia

pozwoliłaby im walczyć o podstawowe prawa i je egzekwo­

znaczących zmian w działaniu tych instytucji;

wać; uzyskanie tych praw sprzyjałoby lepszemu zarządzaniu

- przeciwdziałania skrajnym nierównościom oraz zwiększenia

politycznemu i, ogólnie rzecz biorąc, zdrowszej gospodarce, a w konsekwencji przyczyniłoby się do osiągnięcia przez pra­

- ponownej regulacji i restrukturyzacji sektora finansowego;

cowników odpowiedniego standardu życia.

- reformy międzynarodowego zarządzania ekonomicznego,

dobrobytu i siły nabywczej rodzin i społeczności;

Reguły te leżą u podstaw polityki ekonomicznej, której

tak aby stworzyć bardziej zrównoważoną, sprzyjającą dobro­

zarys przedstawiamy poniżej. W tak krótkim dokumencie nie

bytowi i sprawiedliwą globalną gospodarkę, adekwatną do

podejmujemy oczywiście próby rozwinięcia wszechstronnego

zmieniającej się globalnej rzeczywistości.

programu uzdrowienia i rekonstrukcji gospodarki; skupiamy się głównie na kwestiach makroekonomicznych i finansowych. Dys­

Przyświecają nam następujące cele:

ponując tak ograniczonym miejscem, nie m ożemy nawet podać

- przerwanie globalnej spadkowej spirali ekonomicznej i uzdro­

wyczerpujących i szczegółowych rozwiązań w odniesieniu do

wienie gospodarki za pomocą szeroko zakrojonych i dobrze

wybranego zestawu kwestii. Dalszych informacji prosimy szu­

ukierunkowanych

kać w tekstach wyszczególnionych na końcu niniejszego doku­

w ramach gospodarki wewnętrznej;

mentu, zawierających więcej szczegółów na temat poruszanych zagadnień.

programów

wydatków,

realizowanych

- promowanie skoordynowanego globalnego rozwoju i pomoc dla biednych za granicą; - umożliwienie obywatelom zachowania ich dom ów przez

Z A S A D Y I CELE P R O G R A M U U Z D R O W I E N I A G O S P O D A R K I

ustanowienie moratorium na hipoteki, stworzenie nowych

I O D B U D O W Y F IN A N SÓ W

mechanizmów finansowania zastawów hipotecznych i po­ szerzenie możliwości dzierżawy;

Niniejszy program opisuje zasady i kierunki działań, które zmie­ rzają do: - ożywienia gospodarki przez instytucjonalne inwestowanie pu­

- zapewnienie wszystkim potrzebującym miejsc pracy z przy­

bliczne na dużą skalę oraz program pom ocy finansowej ukie­

fiskalnej i propracowniczej oraz programy pracodawców ostatniej szansy;

runkowany na tworzenie miejsc pracy, wsparcie gospodarstw

320

zwoitą płacą przez inwestycje publiczne, poszerzenie polityki

321

postępowy program uzdrowienia gospodarki i odbudowy finansów

zapewnienie odpowiednich środków finansowych władzom stanowym i lokalnym, aby m ogły utrzymać zatrudnienie i nadal dostarczać podstawowe usługi o zasadniczym znacze­

PRZEGLĄD TREŚCI Na początku (pierwszy i drugi podrozdział) przedstawiamy zarys programu uzdrowienia gospodarki, który ma się przyczynić do

niu dla pomyślności rodzin, świadczone przez szkoły, policję

odnowy gospodarczej w bardzo krótkim czasie, zawiera jednak

i straż pożarną, a także utrzymać lokalną infrastrukturę;

również elementy, które będą oddziaływać dopiero w średnim

zapewnienie dostępnego dla przeciętnej kieszeni powszech­

i długim okresie. Skupiamy się tu przeważnie na gospodarce Sta­

nego ubezpieczenia zdrowotnego, by umożliwić rodzinom

nów Zjednoczonych, ale wskazujemy jednocześnie na potrzebę

pożądany rozwój, a przedsiębiorstwom przywrócenie kon­

globalnej koordynacji gospodarczej. Kolejny podrozdział poświę­

kurencyjności;

cony jest polityce monetarnej i finansowej oraz ich regulacjom

zapewnienie podstawowego standardu życia dla wszystkich;

- i znowu omawiamy tu zarówno kwestie krótkoterminowe,

promowanie „zielonej gospodarki" poprzez serię inwestycji

jak i zagadnienia reformy monetarnej i finansowej rozważanej

publicznych, kredytów podatkowych i programów gwarancji

w dłuższym planie czasowym. W czwartym podrozdziale sku­

kredytowych;

piamy się na międzynarodowych aspektach uzdrowienia g o ­

stworzenie stabilnego i wydajnego systemu finansów, który

spodarczego i odnow y finansów, a w ostatnim przedstawiamy

służy potrzebom ludności, społeczności i przedsiębiorstw, nie

propozycje konkretnych przesłuchań w Kongresie oraz wnioski

jest zaś bezpieczną przystanią dla hazardu, oszustw i nadużyć,

końcowe.

które pozwalają bogacić się wybranym, niszcząc jednocześnie gospodarkę; zapewnienie, dzięki wspieraniu prawa pracowników do łącze­

DORAŹNE DZIAŁANIA N A RZECZ O ŻY W IE N IA GO SPO DARKI

nia się w związki zawodowe, dochodu, siły nabywczej i bez­ pieczeństwa większości ludności (dolnym osiemdziesięciu

W P R O W A D Z E N IE

procentom), żyjącej na niskim poziomie przez dziesięciolecia

Jak przyznaje dziś zespół ekonomiczny Baracka O bam y oraz

niesprawiedliwych, niewydajnych praktyk gospodarczych

większość ekonomistów, aby przerwać spiralę spadkową, w któ­

i niewydajnej polityki ekonomicznej;

rej się znaleźliśmy, potrzeba doraźnego i szeroko zakrojonego

odbudowa krajowej infrastruktury dzięki programowi szeroko

programu uzdrowienia gospodarki. Program ten musi być odpo­

zakrojonych inwestycji publicznych;

wiednio ukierunkowany i służyć rzeczywistym potrzebom lud­

promowanie współpracy gospodarczej i pom ocy krajom bied­

ności zarówno w krótkiej, jak i, dodatkowo, w dłuższej perspek­

nym, które najbardziej ucierpią z powodu aktualnego kryzysu

tywie czasu. Powinien on w pierwszym rzędzie stanowić impuls

i których dobrobyt może pom óc przywrócić stabilność glo­

fiskalny i oddziaływać przede wszystkim poprzez zwiększone

balnej gospodarce w dalszej perspektywie.

wydatki i gwarancje finansowe. Główna makroekonomiczna rola polityki monetarnej Systemu Rezerwy Federalnej musi polegać

323

postępowy program uzdrowienia gospodarki i odbudowy finansów — : — - — -

na wpieraniu tego pakietu fiskalnego. Pakiet należy opracować w taki sposób, aby mógł zadziałać szybko, uratować maksymalną

do 200 miliardów dolarów. Globalny zasięg recesji w znaczący

liczbę miejsc pracy i stworzyć możliwie skutecznie nowe, za­ pewnić dochody i pom oc tym, którzy są najbardziej narażeni na

zespół presji spadkowych można zakładać, że (pozytywne)

sposób redukuje także popyt eksportowy. Z uwagi na ten cały współczynniki związane ze zwiększonymi wydatkami są prawie

straty, utrzymać dostępność usług istotnych dla rodzin i społecz­

na pewno mniejsze niż w okresach normalnych. Możliwe więc,

ności oraz ułatwić realizację długoterminowych celów: przejścia

że pakiet stymulacyjny musi być znacząco większy, niż zakładało

do bardziej ekologicznej gospodarki, zapewnienia powszechnej

wielu analityków jeszcze w ostatnich miesiącach.

opieki zdrowotnej i naprawy krajowej infrastruktury.

\

W takich okolicznościach kwoty rzędu 600 miliardów dolarów rocznie nie wydają się nierealistyczne. Biorąc jednak

324

Wielkość pakietu stymulacyjnego

pod uwagę brak pewności, nie opowiadam y się za konkretnymi

W ostatnich miesiącach można było usłyszeć radykalnie odmien­

liczbami, a raczej opisujemy pewne konieczne działania i sugeru­

ne opinie na temat koniecznej wielkości pakietu stymulacyjnego

jemy pewne kwoty, których określone operacje mogą wymagać.

- tak naprawdę bowiem nikt nie zna jego optymalnych rozmia­

Jedną z zasad pakietu wydatków jest nadanie mu takiej struktury,

rów, niezbędnych do pobudzenia gospodarczej odnowy. Zespół

aby punktem wyjścia była duża kwota, a potem działał auto­

O bam y sugerował wydanie 6 0 0 -8 0 0 bilionów dolarów w ciągu

matyczny bądź półautomatyczny mechanizm zwiększający ją

dwóch lat, ale liczby te pozostają zmienne. Recesja pogłębia się

lub zmniejszający, w zależności od potrzeb. Tak więc zwiększa­

i tym sam ym powiększa się prawdopodobny rozmiar pakietu

jące ów pakiet automatycznie stabilizatory, takie jak zasiłek dla

koniecznego do przerwania spirali spadkowej. W edług Flow of

bezrobotnych, wydatki socjalne, zabezpieczenia społeczne czy

Funds Accounts [Raporty o przepływie funduszy], ogłoszonych

subwencje dla władz stanowych i lokalnych, muszą stanowić

w grudniu 2008 roku, wartość sieci gospodarstw domowych

jego istotną część, jeśli mam y ten kryzys pokonać.

- różnica między wartością majątku i zadłużeniem - spadła

Jesteśmy świadomi tego, że rząd nie dysponuje nieograni­

między lipcem a październikiem 2008 roku o 2,8 bilionów

czoną zdolnością pożyczkową, dlatego też nie sposób pominąć

dolarów. Oznacza to prawie pięcioprocentowy spadek w ciągu

tu rozważań nad bezpiecznym poziomem deficytu budżetowe­

zaledwie trzech miesięcy. W nieco dłuższej perspektywie (dwu­

go. Niemniej jednak w obecnych okolicznościach ta zdolność

nastu ostatnich miesięcy) wartość sieci gospodarstw domowych

pożyczkowa jest duża; ponadto można przedsięwziąć środki

spadła o 7 bilionów dolarów. Spadki były m.in. następstwem za­

zwiększające ją, takie jak stosowna polityka monetarna Systemu

cięcia się sektora finansowego: banki pożyczające pod hipotekę upadły, a warunki pożyczkowe dla konsumentów prywatnych

a także stworzenie nowych zabezpieczeń, za pomocą których

i małych przedsiębiorstw znacząco się zaostrzyły. W edług Roc­

można dalej pożyczać. Obecnie rząd Stanów Zjednoczonych

kefeller Institute of Government władze stanowe i lokalne staną

może pożyczać na pięć lat na mniej niż 1,5 proc. i na dziesięć

w nadchodzącym roku w obliczu niedoboru w wysokości od 100

lat na mniej niż 2,2 proc. Przy tych stawkach znaczny wzrost

Rezerwy Federalnej i mądre zarządzanie długiem federalnym,

325

postępowy program uzdrowienia gospodarki i odbudowy finansów -------------------------------_

finansowania długu publicznego, na poziomie, który sugerujemy w tym dokumencie, jest do przeprowadzenia. Poniżej omawiamy

dodatek do dziury liczącej 49 miliardów za rok fiskalny 2 0 0 9 1.

globalne reformy niezbędne dla bardziej zrównoważonej polityki

wskazują, że prawdopodobnie będzie jeszcze gorzej. Eksperci

fiskalnej w dłuższej perspektywie czasowej.

Doświadczenia uzyskane na podstawie wcześniejszych recesji z Rockefeller Institute of Government szacują, że stany do­ świadczą spadku dochodów rzędu 150-200 miliardów dolarów

Elem enty program u uzdrowienia gospodarki

lub więcej w ciągu następnych dwóch lat. Dlatego też właśnie

Kluczową kwestią w programie uzdrowienia gospodarki jest od­

tu powinniśmy upatrywać jednego z priorytetów programu

powiednia koordynacja czasowa. Niektóre elementy tego pro­

uzdrowienia gospodarki. Zwalnianie pracowników zapewniają­

gramu, takie jak automatyczne czynniki stabilizujące w postaci

cych potrzebne ludności usługi (pracujących w edukacji, policji

subwencji dla władz stanowych i lokalnych, mogą zadziałać na­

i straży pożarnej, usługach medycznych), a następnie podejmo­

tychmiast, aby utrzymać miejsca pracy oraz zwiększyć dochody

wanie próby zatrudnienia tych wykwalifikowanych pracowników

i wydatki. Inne propozycje, takie jak znaczny wzrost inwestycji

gdzie indziej (np. przy rozwoju infrastruktury) jest wysoce nie­

państwowych, mogą przynieść efekt po dłuższym czasie. Tak czy

skuteczne i kosztowne.

inaczej kluczowe jest skupienie uwagi na koordynacji czasowej, aby zapewnić wykorzystanie wystarczającej liczby środków,

2. Należy pozwolić obywatelom zatrzymać ich dom y

w pierwszym rzędzie do przerwania spirali spadkowej oraz

Zachowanie przez ludzi ich dom ów jest kluczowe, aby zapobiec

utrzymania istniejących miejsc pracy i stworzenia nowych.

rozpadowi rodzin i całej tkanki społecznej, a jednocześnie będzie bezpośrednio wpływać na przerwanie spadkowej spirali wydat­

1. Należy podtrzymać płynność państwowych i lokalnych usług oraz zatrudnienie pracowników w wymiarze państwowym i lokalnym.

bezpośrednie wdrożenie lub wykorzystanie w bliskiej przyszłości

Rząd federalny powinien pomóc władzom lokalnym i stanowym,

powinno zostać poważnie rozważone.

aby podtrzymały świadczenie usług publicznych oraz zatrudnie­

I. Należy wprowadzić (co najmniej) jednoroczne m orato­ rium egzekucji hipoteki.

nie. Można rozsądnie przewidywać, że jako bezpośrednia pomoc w powstrzymaniu zwolnień z pracy i podtrzymaniu świadczenia

II. Należy wym agać od banków, by dawały właścicielom

kluczowych usług konieczna będzie suma 75 miliardów dolarów

domów możliwość dzierżawy. Zgodnie z planem opracowanym

przez dwa lata (w sumie 150 miliardów). Należy wydzielić dodat­

przez Deana Bakera wyglądałoby to następująco: rząd powinien zmienić proces egzekucji hipoteki tak, by właściciele dom ów

kowe 50 miliardów dolarów rezerwy, tak by mogła ona zostać uruchomiona w razie potrzeby. Kontekst tego kierunku działań jest następujący: władze stanowe i lokalne stoją w połowie tego roku (2008) w obliczu dziury budżetowej liczącej około 29 miliardów. Stanowi to

326

ków. Można wyszczególnić kilka kierunków działań, których

’ Zob. Elizabeth McNichol, Iris J. Lav, State Budget Troubles Worsen, pu­ blikacja Center for Budget and Policy Priorities, 12 listopada 2008 (dostępna na stronie: www.cbpp.org).

327

p ostęp ow y

program uzdrowienia gospodarki i odbudowy finansów

---------------------------

stojący w obliczu egzekucji należności hipotecznych mieli moż­

-

liwość pozostania w swoim dom u jako najemcy, płacąc czynsz

który stał się centralnym elementem pakietu gospodarczej na­ prawy w administracji Baracka Obamy. Pollin i jego zespół sza­

według stawek rynkowych przez dłuższy czas (np. 10-20 lat).

cują, że inicjatywa kosztująca 300 miliardów stworzyłaby w dość

Środki te bezpośrednio zapewniłyby właścicielom mieszkań

krótkim czasie 6 milionów nowych miejsc pracy oraz dodatkowe

bezpieczeństwo w ich domach, a bankom dały realne bodźce

800 tysięcy w średniej perspektywie, ponieważ inwestycje pu­

do renegocjacji warunków mających na celu umożliwienie w ła­ ścicielom dom ów pozostanie w nich jako właściciele.

bliczne stymulują dodatkowe inwestycje prywatne (zjawisko zna­

III.

Należy wdrożyć poważny program restrukturyzacji

N

ne jako crowdingin). Polityka proekologiczna mogłaby się skupić na przykład na konstruowaniu programów modernizacyjnych

hipotek, aby radykalnie ograniczyć ich egzekucje, pozwolić

w krótkim planie czasowym i inwestowaniu w transport publiczny

obywatelom zatrzymać ich domy, a ostatecznie pom óc w przy­

w długim. Zwiększenie funduszy na badania w zakresie „zielonej

wróceniu im prawa wykupienia nieruchomości obciążonej hi­

technologii" również podwyższyłoby realne dochody, a zarazem

poteką. W tym celu przedstawiono liczne propozycje, łącznie

zredukowało emisję gazów cieplarnianych w krótkim i średnim

z ożywieniem Home Ow ners' Loan Corporation (HOLC) z okresu

okresie. Z kolei tak prosty instrument jak obniżenie opłat za środki

New Dealu, według projektu opracowanego przez Alana Blinde­

transportu publicznego podwyższyłby standard życia klasy pra­

ra i innych. Zmodernizowane H O LC skupowałoby hipoteki od

cującej i zwiększył liczbę osób korzystających z tego transportu,

banków, a następnie emitowało łatwiej dostępne kredyty, skie­

co tym samym obniżyłoby emisję dwutlenku węgla.

rowane do właścicieli walczących o utrzymanie swoich domów. Szacuje się, że w ciągu dwóch lat plan ten kosztowałby 3 0 0 -4 0 0 miliardów dolarów. Pieniądze trzeba by starannie ukierunkować,

4. Należy zabezpieczyć kluczowe gałęzie przemysłu, takie jak przemysł samochodowy.

aby banki we właściwy sposób partycypowały w stratach.

Trzeba ustanowić fundusz gwarancji kredytowych i udzielić

Istnieje wiele innych propozycji, które pojawiły się w ostat­

bezpośrednich kredytów, aby pom óc kluczowym przedsiębior­

nim czasie, ale powyższe wydają się nam najbardziej obiecujące.

stwom i gałęziom przemysłu, takim jak przemysł samochodowy.

W każdym przypadku rozwiązanie kryzysu hipotecznego jest

Należałoby to zrobić natychmiast, a w średnim okresie program

kluczowe dla zabezpieczenia standardu życia ludności i prze­

ten mógłby stać się częścią osobnej instytucji podobnej do Re-

ciwdziałania dalszej dekompozycji gospodarki.

construction Finance Corporation z lat 30. ubiegłego wieku. W punkcie wyjścia fundusz powinien dysponować znaczącymi

3.Należy inwestować w publiczną infrastrukturę, edukację i inicja­

zasobami, na skalę 100 miliardów dolarów. M im o że administra­

tywy na rzecz wydatków ekologicznych. Popieramy program publicznych inwestycji i tworzenia miejsc

cja Busha udzieliła krótkoterminowych pożyczek przemysłowi

pracy w „zielonej gospodarce", opracowany przez Roberta Pollina i jego zespół w Political Economy Research Institute - program,

328

samochodowemu z funduszy Troubled Assets Relief Program [Program Pomocy Kapitałowej] (TARP), zrozumiałe jest, że będą one niewystarczające.

329

p o s t ę p o w y program uzdrowienia gospodarki i odbudowy finansów -------------— ——

Pożyczki dla przedsiębiorstw samochodowych, podobnie jak wszystkie inne, powinny być obwarowane przepisami gw a­

się i działa. Całość tych działań można przeprowadzić względnie szybko i skutecznie. Jeśli okaże się efektywna, polityka ta może

rantującymi, że firmy te nie wykorzystają kryzysu jako okazji

być kontynuowana po okresie kryzysu.

~

do anulowania kontraktów pracowniczych oraz uniknięcia inwestowania w technologie i projekty służące celom długoter­ minowym. Rząd ma w tym przypadku dwa zadania: zmniejszenie

rodzinę i lokalne społeczności.

(

szkód i promowanie nowej polityki społecznej. Osiągnięcie tych

Skrajne nierówności i „dziurawy" system opieki społecznej,

celów będzie w ym agało pogodzenia dwóch odmiennych cykli

charakterystyczne dla ostatnich dekad, były nie tylko nie­

czasowych oraz przeprowadzenia licznych debat. Przedsiębior­

sprawiedliwe, ale przyczyniły się również do kryzysu. Liczne

stwa powinny dostać wystarczającą ilość pieniędzy, by konty­

gospodarstwa domowe z powodu stagnacji płac nie mogą

nuować działalność. Kolejne transze w ypłat powinny zależeć

bezproblemowo opłacać podstawowych dóbr, takich jak opieka

od tego, czy kompanie sam ochodowe przesuną produkcję ku

zdrowotna i utrzymanie domu. Wiele z nich, by zachować swój

wydajnym energetycznie i niskoemisyjnym pojazdom oraz czy

standard życia, popadło w olbrzymie długi. To powiększające się

dokonają restrukturyzacji systemów handlowych i dostawczych.

obciążenie zadłużeniem okazało się nie do uniesienia i kiedy pę­

Przepisy te powinny również wzmocnić sieć zabezpieczeń (pozy­

kła bańka mieszkaniowa, przyspieszyło pogłębianie się depresji

skiwanie funduszy, kształcenie, pom oc w znajdowaniu pracy) dla

finansowej oraz jej dotkliwość.

pracowników, którzy zostaną usunięci ze stanowisk, nawet jeśli

Działania zmierzające do zniesienia skrajnych nierówności

nie nastąpi całkowita upadłość przedsiębiorstwa. Należy do tego

muszą przywrócić pracownikom siłę w negocjowaniu przyzwo­

dodać inicjatywę obniżenia wieku dostępu do usług programu

itych płac i świadczeń socjalnych oraz zwiększyć zakres świad­

Medicare do 62 i 55 lat, odpowiednio dla mężczyzn i kobiet, co

czeń dostępnych dla dzieci i rodzin. Dlatego też administracja powinna:

powinno wesprzeć pracowników tej, jak i innych gałęzi przemy­ słu z dużym udziałem osób w starszym wieku. 5. Należy uczynić rząd pracodawcą ostatniej szansy. Jeśli działania uzdrawiające zostaną podjęte natychmiast, ludzie powinni mieć możliwość zdobycia rządowych posad, dających

I. uchwalić ustawy, takie jak Employee Free Choice Act, po­ szerzające prawa pracowników do organizowania się w związki zawodowe; II. zapewnić dostęp do opieki nad dziećmi w cenie osiągal­ nej dla wszystkich rodzin;

znaczący lub pozwalający na utrzymanie się dochód, tak by

III. zreformować system opieki zdrowotnej, aby radykalnie

móc się angażować w użyteczną pracę na rzecz społeczności.

zwiększyć jej wydajność, zmniejszyć koszty i zapewnić po­ wszechny zasięg;

Programy te mogą być powiązane z funkcjonującymi już lokal­ nymi, stanowymi i federalnymi operacjami rządowymi, które sprawiły, że infrastruktura zarządzania oraz instytucji poprawiła

330

6. Należy przeciwdziałać skrajnym nierównościom oraz uzdrowić

IV. zabezpieczyć emerytury, uchwalając poprawki do ustawy o opiece społecznej, gwarantujące minimalną stopę

33i

Postępowy program uzdrowienia gospodarki i odbudowy finansów

%

zwrotu ze składek emerytalnych płaconych przez pracowników

Jako że System Rezerwy Federalnej w ostatnich miesiącach

i odejście od komercyjnych, zindywidualizowanych systemów

0 wiele silniej niż dotychczas włączył się w przydzielanie kredytów,

rozrachunkowych, które sprawiają, że oszczędności emerytalne

coraz ważniejsze staje się wzmocnienie demokratycznych zabez­

pracowników są zbyt mocno wystawione na kaprysy rynków

pieczeń i nadzoru nad jego zarządzaniem. Kongres powinien użyć

finansowych.

swych możliwości nadzorczych, do których jest upoważniony na

7. System Rezerwy Federalnej powinien wspierać ekspansywną

miejsce w przeszłości. Regionalne dyrekcje Banków Rezerw Fede­

mocy konstytucji, ze znacznie większą surowością, niż to miało politykę fiskalną i należy go poddać większemu nadzorowi. W ostatnich miesiącach System Rezerwy Federalnej radykal­

ralnych również powinny lepiej nadzorować działania Rezerwy, aby zwiększyć ich przejrzystość i dokładniej je raportować.

nie obniżył stopy procentowe i zasilił gospodarkę wieloma miliardami. Wydaje się jasne, że Fed nie może dalej obniżać stóp procentowych, skoro stopy krótkoterminowe zbliżają się

koordynację ekspansywnej

polityki.

do zera. W tym kontekście główna rola Rezerwy Federalnej

Recesja ma wymiar globalny, tak więc i stymulacja ekonomiczna

powinna polegać na stymulacji fiskalnej. Po pierwsze, Fed

musi mieć globalny zasięg. Stany Zjednoczone i Chiny angażują

powinien dokonać w ykupu długoterm inow ego długu skarbu

się w przygotowanie pakietów uzdrowienia fiskalnego, ale w Eu­

państwa (i długów powiązanych), gdy rząd i agencje rządowe

ropie gospodarczemu ożywieniu przeszkadzają Pakt Stabilności

pożyczają, by opłacić pakiet stymulacyjny. Pomoże to przerwać

1 Wzrostu oraz niechęć niektórych rządów do znaczącej sty­

dekoniunkturę amerykańskiej i globalnej gospodarki oraz bę­

mulacji fiskalnej. Podobnie w krajach rozwijających się pom oc

dzie sprzyjać ich uzdrowieniu. Po drugie, jak wskazują Robert

z Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku Światowe­

Pollin, Thom as Palley i inni2, System Rezerwy Federalnej może

go musi przyczyniać się do uzdrowienia gospodarczego, co nie

w ykorzystać zasadę kija (wym ogi dotyczące rezerw zabezpie­

nastąpi, jeśli będzie obwarowana surowym i warunkami, które podważają ekspansywny aspekt pomocy.

czanych aktywami) i marchewki (gwarancje kredytowe), by pom óc ukierunkować kredyty bankowe na inwestycje o w yso ­

Administracja O bam y powinna natychmiast rozpocząć

kim priorytecie społecznym, takie jak publiczna infrastruktura,

agresywną akcję dyplomatyczną na rzecz globalnego uzdrowienia

tworzenie miejsc pracy czy ekologiczne technologie. W ym ogi

za pomocą działań fiskalnych. Ta gospodarcza dyplomacja powin­

bezpieczeństwa odnośnie do rezerwy kapitałowej m ogłyby być

na się zająć chociażby warunkami, jakie zagrożonym państwom

niższe dla banków udzielających kredytów odbiorcom ze sfery

stawiają Międzynarodowy Fundusz W alutowy i banki regional­

w ysokiego priorytetu, co zachęcałyby do pożyczania zgodnego

ne, aby skłonić je do bardziej ekspansywnej polityki. Oczywiście

z celami rządowymi.

globalne rozwiązania muszą wykraczać daleko poza te krótkoter­ minowe środki. Poniżej omawiamy instrumenty i reformy, które będą niezbędne w średnim i długim planie czasowym.

2 Por. źródła wyszczególnione na końcu tekstu.

332

8. N a l e ż y promować międzynarodową

333

r

postępowy program uzdrowienia g ospodarki i odbudowy finansów

Skutki zadłużenia i związane z nim niepokoje Jako ekonomiści jesteśmy świadomi implikacji zadłużenia, jakie nie­ sie szeroko zakrojony program uzdrowienia gospodarki. Niemniej jednak większość ekonomistów zgadza się, że w obecnej kryzysowej sytuacji Stany Zjednoczone nie powinny się wahać, czy wdrożyć rozległy program naprawczy. Niepowstrzymanie pogłębiającej się recesji będzie samo z siebie prowadzić do znacznych pożyczek rządowych, kiedy tylko spadną w pływy z podatków i zwiększą się wydatki konieczne dla zaspokojenia rosnącego zapotrzebowania na świadczenia socjalne. Aby rozwiązać jakiekolwiek długotermi­ nowe kwestie związane z zadłużeniem, głównym celem programu krótkoterminowego powinny być inwestycje, które przyniosą zysk w dłuższym planie czasowym. Zwiększona wydajność gospodarki i produktywność w znaczący sposób zredukują długoterminowe zadłużenie, które w przeciwnym razie będzie się utrzymywać. Skala proponowanego programu naprawy gospodarki nie powinna wywoływ ać znaczących zastrzeżeń, jeśli spojrzy się na nią z historycznego punktu widzenia. Wydatek 600 miliardów do­ larów utrzymywany przez kilka lat może spowodować na przykład deficyt rządowy na poziomie 6-7 proc. oraz stosunek długu pu­ blicznego do PKB na poziomie 4 0 -45 proc. Można to porównać ze stosunkiem deficytu do PKB w roku 1945: wynosił on 18,9 proc., a utrzymywany stosunek długu publicznego do PKB -1 0 1 proc.. W 1983 roku stosunek deficytu do PKB wynosił 6 proc., a stosunek długu publicznego do PKB w 1995 roku - ponad 49 proc. Tak więc powyższy plan wydatków swobodnie mieściłby się w zakresach obserwowanych w przeszłości. W tym przypadku kluczowy jest jednak fakt, że pieniądze zostaną wydane w dobry sposób, na stworzenie miejsc pracy, zwiększenie produktywności i sprzyjanie długookresowej stabilności gospodarki, tak by zredukować obcią­ żenie zadłużeniem spoczywające na przyszłych pokoleniach.

Jak wspominaliśmy, rząd Stanów Zjednoczonych jest obec­ nie w stanie pożyczać na bardzo niskim poziomie stóp procento­ wych od swoich własnych obywateli i od reszty świata - mniej więcej na 2 proc. w przypadku zadłużenia długoterminowego. Ta zdolność prawdopodobnie utrzyma się przez dłuższy czas, dolar jest „bezpieczną przystanią” i światową walutą

p o n ie w a ż

rezerwową, a także dlatego, że inwestorzy z całego świata wie­ rzą, że U SA dysponują dziś narzędziami i zdolnością do przywró­ cenia gospodarce równowagi. Wydaje się istnieć cicha zgoda co do tego, że jeśli świat nadal będzie pożyczał Stanom Zjedno­ czonym, to właśnie ten kraj - w pierwszym rzędzie i najsilniej - będzie sprzyjał globalnemu uzdrowieniu gospodarki. W tym sensie U SA są moralnie zobligowane do użycia swojej potęgi, by przeciwdziałać globalnemu krachowi ekonomicznemu. Co więcej, istnieją inne narzędzia, które można zastosować, aby zaradzić zwiększonemu deficytowi. Skarb państwa może być zmuszony do wykorzystania dodatkowych typów zabezpieczeń skarbowych, aby utrzymać niskie koszty kredytowania, na wypadek gdyby zagraniczni pożyczkodawcy zaczęli się uchy­ lać od pożyczania U SA na bardzo m ały procent. Rola Rezerwy Federalnej będzie tu również istotna, z uwagi na jego wsparcie ekspansywnej polityki fiskalnej, co zostało opisane wyżej. W przyszłości rząd będzie m usiał dokonać redukcji deficy­ tu na rachunku obrotów bieżących w stosunku do gospodarki. Zgodnie z pow yższym opisem powinien zostać w drożony taki zestaw regulacji globalnej gospodarki, aby państwa z aktu­ alnie dużymi nadwyżkami bilansowymi, jak Chiny czy kraje niezamożne, m ogły w zm ocnić ekspansję swoich gospodarek i zredukować obciążenia wobec U S A oraz innych obecnie deficytowych krajów. To stopniowe przejście będzie w tym przypadku kluczowe.

334 335

r

Postępowy program uzdrowienia gospodarki i odbudowy finansów

ODBUDOW A I PONOW NE F IN A N S O W Y C H

U R E G U LO W A N IE

RYNKÓW

W PRO W ADZEN IE

M im o że większość ekonomistów i architektów polityki finanso­ wej uznaje, że znajdujemy się w sytuacji zagrożenia i konieczne jest podjęcie wyjątkowych środków, wielu z nich opowiada się za szybkim powrotem do „normalności” jako czymś możliwym:

siada władza federalna, by stymulować uzdrowienie gospodarki. Rząd musi sprawować swoją władzę na przykład przez nadzór regulacyjny i/lub przez domaganie się stanowisk w zarządach

spółek, którym udzielił największych pożyczek bądź w które najwięcej zainwestował. Działania rządu w tym zakresie muszą być przejrzyste i opisywane w regularnych sprawozdaniach, a do zarządów nadzoru finansowego należy włączyć szeroką repre­ zentację obywatelską.

powrotem instytucji finansowych do własności prywatnej i stan­ dardowych praktyk rynkowych oraz powrotem do rynku pracy i praktyk podatkowych z przeszłości, z jedynie marginalnymi zmianami w polityce opieki zdrowotnej itd. To jednak właśnie te praktyki i instytucje spow odow ały aktualny kryzys, tak więc przywrócenie ich oznaczałoby wprawienie w ruch procesów, któ­ re poprowadziłyby nas znów po równi pochyłej. Co więcej, wiele aspektów systemu finansowego uległo nieodwracalnej zmianie. Próby powrotu do przeszłości mogą się zakończyć wyłącznie klę­ ską. W latach 20. i 30. ubiegłego wieku rządy w Europie i poza nią podejmowały wiele destrukcyjnych prób przywrócenia wa­ runków ekonomicznych istniejących przed I wojną światową, włączając w to przywrócenie parytetu złota; w katastrofalny

r e f o r m a p r o c e s ó w b a il o u t o w y c h

System Rezerwy Federalnej i Departament Skarbu wydały, obiecały lub zagwarantowały do kilku bilionów dolarów, aby zapobiec upadkowi instytucji finansowych, utracie funduszy przez deponentów oraz przywrócić płynność kredytową go sp o­ darstwom dom owym, przedsiębiorstwom, organizacjom non profit i rządom. Choć depozyty zostały zabezpieczone, system finansowy nie przywrócił płynności kredytowej tam, gdzie jest ona najbardziej potrzebna. Ponadto, pom im o wydania miliar­ dów dolarów ze środków publicznych, rząd sprawował zbyt małą kontrolę nad instytucjami finansowymi, by zmusić je do podjęcia działań na rzecz interesu publicznego, takich jak redukcja stóp

sposób usiłowano trzymać się starego porządku. Nie możemy

procentowych i zwiększenie pożyczek w kluczowych obszarach,

popełnić tego samego błędu.

eliminacja zbyt wysokich premii od wynagrodzeń i dywidend,

Potrzebujemy więcej kontroli publicznej i nadzoru nad instytucjami finansowymi, by zwiększyć ich przejrzystość

przepływu pożyczek do gospodarstw domowych, społeczności

anulowanie niewydajnych buybacks giełdowych czy zwiększenie

i zapewnić, że przyczynią się one do tworzenia miejsc pracy,

i rządów, przy jednoczesnym zamknięciu dostępu do egzotycz­

posiadania domów, edukacji i innych dóbr, których ludzie chcą

nych inwestycji wysokiego ryzyka. Jak pokazuje niedawny raport

i których potrzebują. Jeśli rząd nie zacznie sprawować władzy

na temat Troubled Asset Relief Program (TARP), przygotowany

i kontroli, publiczna legitymizacja bailoutów - już i tak silnie nadwerężona - najprawdopodobniej upadnie. W rezultacie

przez Government Accounting Accountability Office, Departa­ ment Skarbu nie ustanowił nawet mechanizmów mających na

zostanie wyeliminowane jedno z głównych narzędzi, jakie po­

celu wzmocnienie i monitorowanie umiarkowanych płac dyrek­

336 337

Postępowy program uzdrowienia gospodarki i odbudowy finansów

torskich, wdrożonych wraz z tym ustawodawstwem, i nie stw o­ rzył jasnego mechanizmu określania, co tak naprawdę odbiorcy

jak stwierdził William Black4, deregulacja umożliwiła sytuację, w której sektor finansowy pochłonęło istne tsunami oszustw

środków robią z pieniędzmi3. Potrzeba tu wyraźnie wdrożenia nowych struktur raportowania i kontroli.

w sferze nadzoru. Organom regulacji finansowej należy przyznać instrumenty i mandat do wkraczania do instytucji finansowych, wprowadzania transparencji w ich księgach finansowych i ściga­

Z asady

i szczegółow e zalecenia dotyczące zarządzania

nia przypadków oszustw tam, gdzie jest to uzasadnione. Dzia­

instytucjam i finansow ym i oraz aktyw am i subsydiow anym i

łania te będą kluczowe dla oczyszczenia i uzdrowienia instytucji

i nabyw anym i przez rząd

finansowych.

1. Należy użyć systemu dźwigni, który zapewnia częściowa własność.

Bardziej szczegółowe sugestie w kwestii reform

Częściowa własność rządowa instytucji finansowych z zasady gwarantuje większy w pływ na te instytucje. Rząd powinien

1. Należy zrestrukturyzować TARP.

w pełni wykorzystać taki układ w celu nacisku na instytucje

Troubled Asset Relief Program musi przestać dostarczać bailouty

finansowe, by funkcjonowały efektywnie i wspierały społecz­ nie potrzebne inwestycje, w zgodzie z rządowymi programami

przypadek po przypadku i ustanowić systematyczne podejście, w którym wszystkie główne banki zostaną zmuszone do party­

uzdrowienia i odbudowy gospodarki. Działania te powinny być

cypacji w restrukturyzacji i rządowym nadzorze. TARP powinien

całkowicie jawne i raportowane. Pewne szczegółowe sugestie

mieć taką strukturę, by jego działania były w pełni przejrzyste

dotyczące tych kwestii przedstawiamy niżej.

i by reprezentanci interesów pracowniczych, obywatelskich, rządowych i biznesowych mogli monitorować jego operacje.

2. Należy ustanowić kodeksy postępowania dla wszystkich insty­ tucji finansowych otrzymujących pom oc rządową. Takie kodeksy postępowania ograniczą odprawy dyrektorskie, dywidendy i wyeliminują lobbing.

Rząd musi również ustanowić reguły sprawiające, że wierzycie­ le i posiadacze akcji poniosą uczciwie koszty z tytułu posiadania tych funduszy. Menedżerowie odpowiedzialni za złe inwestycje, które teraz kosztują płatników określone sum y pieniędzy, powinni zostać

3. Należy wzmocnić regulacje finansowe w celu identyfikacji i redukcji oszustw.

3 U.S. Government Accountability Office, Troubled Asset R e l i e f Program: Additional Actions Needed to Better Ensure Integrity, Accountability, and Transpa­ rency, GAO-09-1Ó1,2 grudnia 2008; por. odnośne przesłuchanie przed Kongresem z 10 grudnia 2008 (dostępne na stronie: www.gao.gov/new.items/do9161.pdf).

338

zastąpieni lub zapłacić znaczące kary pieniężne. Nie wystarczy, jak to ma miejsce w obecnym prawodawstwie, że fundusze są

‘ William K. Black,Adam Smith Was Right about CEOs' Incentives Absent Ef­ fective Regulation, „Cato Unbound", 4 grudnia 2008 (tekst dostępny na stronie:

www.cat0-unb0und.org/2008/12/04/william-k-black/adam-smith-was-right-ab0ut-corporate-ceo%E2%8o%99s-incentives-absent-effective-regulation).

339

postępowy program uzdrowienia gospodarki i odbudowy finansów

--------- -

zwracane, jeśli zostały zdobyte w wyniku oszustwa. Pokusa nadużycia zostanie zminimalizowana tylko wtedy, kiedy błędne

w depresji i kryzysach finansowych, tak jak to czyniły w ostat­

decyzje zostaną obłożone karą. Stosownie do tego może być

j Freddie pozwoliłoby na wykorzystanie wytworzonych zysków do zapewnienia mieszkań w bardziej przystępnych cenach.

konieczne ustanowienie instytucji o charakterze Resolution Trust Corporation, poza Departamentem Skarbu, zarządzającej

nich miesiącach. Po trzecie wreszcie, znacjonalizowanie Fannie

środkami uzyskanymi z bailoutów, o ile Departament Skarbu

3. N a l e ż y stworzyć korporacyjną agencję odbudowy finansów.

nie ustanowi zestawu przejrzystych i raportowanych kierunków

Zalecamy, aby rozważyć stworzenie rządowego zrzeszenia,

działania.

x

podobnego do zrzeszenia na rzecz odbudowy finansów z lat 30. X X wieku, które zarządzałaby programami wspierającymi gw a­

2. Fannie Mae i Freddie Mac. Fannie Mae i Freddie Mac zostały zasadniczo znacjonalizowane.

rancje kredytowe i programami dla kluczowych gałęzi przemysłu.

Decyzja o przyszłości Fannie i Freddie - czy powrócić do sta­

się z różnych środowisk oraz system raportowania działalności

rych struktur sponsorowanych przez rząd przedsiębiorstw (GSE

i jej pełna przejrzystość.

Niezbędny byłby tu zarząd oparty na członkach rekrutujących

-Governm ent-Sponsored Enterprise), sprywatyzować je, czy też trwale znacjonalizować - została odłożona do czasu powołania nowej administracji i Kongresu. Twierdzimy, że trwała nacjonali­

P O N O W N A REGULACJA R Y N K Ó W F IN A N S O W Y C H

zacja jest najprawdopodobniej znacznie lepsza niż dwie pozosta­ łe możliwości, i to z trzech powodów. Po pierwsze, powszechnie

Wprowadzenie

uznaje się, że w warunkach starej struktury GSE Fannie i Freddie

W ostatnich dziesięcioleciach gospodarka U SA i gospodar­

miały sprzeczne cele: realizację polityki publicznej z jednej strony

ka globalna doświadczały coraz bardziej pogłębiającego się

i maksymalizację zysków z drugiej. Trwała nacjonalizacja wyeli­ minowałaby ten konflikt i umożliwiła Fannie i Freddie skupienie

cyklu deregulacji finansowej, załamań, krachu finansowego i bailoutów, po których następowało odnowienie na wyższym

się na działaniach ukierunkowanych na zadania publiczne (np.

i niebezpieczniejszym poziomie. Cykl ten został dobrze opisa­

zapewnienie mieszkań po przystępnych cenach). Po drugie,

ny przez Hymana M in sky’ego. Każdy cykl jest przerywany nie

na zasadzie kontrastu, całkowita prywatyzacja po raz kolejny

tylko przez kosztowne błędy finansowe, ale także przez wielkie

otworzyłaby rynek hipotek mieszkaniowych na nieuczciwe po­

oszustwa i zaniedbania. W toku tego procesu sektor finansowy

kusy, nadmierne ryzyko i następne kryzysy finansowe. Fannie

w najbardziej rozwiniętych krajach został rozdęty i jest teraz

i Freddie prowadzone przez rząd zapewniłyby większą stabilność

zbyt duży w stosunku do rzeczywistej gospodarki. Stosowna

na rynku hipotek mieszkaniowych, w przemyśle budowlanym

korekta wymagać będzie, żeby sektor finansowy się skurczył,

i w gospodarce jako całości. Dla przykładu Fannie i Freddie m o­

ale operację tę należy przeprowadzić w sposób uporządkowany, nie przyczyniając się do zapaści ekonomicznej.

głyby nadal zapewniać finansowanie dla rynku hipotek nawet

340

341

Obecny kryzys, najpoważniejszy, jaki pamiętamy, wziął

Shadow banking system funduszy asekuracyjnych i kapitału pry­

się z fatalnych wad systemu finansowego, poddanego jedynie

watnego oraz narzędzia inwestycyjne wytworzone i ukształto­

delikatnym regulacjom: i) asymetrycznych i przewrotnych

wane przez banki były potężne. Instytucje te należy poddać w ła­

bodźców, które zachęcały aktorów na rynku finansowym do podejmowania nadmiernego ryzyka; 2) co najwyżej luźnych

ściwej kontroli regulacyjnej. Na wszystkie instytucje finansowe powinny zostać nałożone podobne wym ogi co do wypłacalności

ram regulacyjnych, które praktycznie nie istniały w przypadku

i płynności finansowej.

shadow banking system, umożliwiającego nadmierne ryzyko5 i szeroko zakrojone oszustwa; 3) nieprzejrzystych mechanizmów

2. Należy ograniczyć lub wyeliminować narzędzia transakcji p o ­

finansowej innowacji i struktury; 4) nadmiernej procykliczności

zabilansowych. Wszelkie ryzykowne inwestycje powinny zostać przeniesione

jego podstawowej dynamiki. By rozwiązać te problemy, należy ustanowić system regulacji

z powrotem do bilansów bankowych, a do ich przeprowadzenia

finansów. W tym celu powinny być spełnione co najmniej dwa wa­

powinno się wym agać odpowiedniego kapitału. W ym ogi kapi­

runki. Po pierwsze, instytucje finansowe muszą przejść pod znacznie

tałowe muszą być wystarczające, by zapewnić bankowi bezpie­

silniejszy nadzór regulacyjny, wymagający całkowitej przejrzystości

czeństwo wypłacalności nawet podczas kryzysów płynności,

w działaniach, tak aby uniknąć oszustw i innych wykroczeń finanso­

które zdarzają się od czasu do czasu.

wych. Po drugie, instytucje regulacji finansowej muszą mieć zdol­ ność, władzę oraz chęć wdrażania i wzmacniania tych regulacji. Przedstawiono wiele propozycji ponownej regulacji finan­

3. Należy wdrożyć zasadę ostrożności finansowej. Gdy struktura regulacji obejmie wszystkie ważne instytucje fi­

sowej. Przykłady zaczerpnięte z prac Crotty’ego i Epsteina, Pol­

nansowe, można będzie wdrożyć zasadę ostrożności finansowej

lina oraz D ’Aristy i Griffith-Jones6 zostały opisane poniżej.

w odniesieniu do nowych produktów i procesów tworzonych w drodze innowacji finansowych, analogiczną do procedury

Kierunki działań mających na celu redukcję pokusy nadużycia i destrukcyjnych m o ty w ó w 1. Należy rozszerzyć nadzór regulacyjny nad „shadow banking system". 5 Jane D ’Arista, Stephany Griffith-Jones, Agenda and Gritería for Financial Regulatory Reform, Initiative for Policy Dialogue, Columbia University (tekst do­ stępny na stronie: wwwo.gsb.columbia.edu/ipd/pub/DAristaGriffithJones_Financial.regulatory.reform.pdf). 6 Zob. wykaz źródeł na końcu tekstu.

342

stosowanej przez U.S. Food and Drug Administration w celu określenia, czy nowe leki powinny być wpuszczone na rynek. Kierunki działań m ających na celu zwiększenie przejrzystości i minimalizację oszustw finansow ych 1. Należy zabronić sprzedaży papierów wartościowych, które są zbyt złożone, by m ogły być sprzedawane na giełdach. Osiemdziesiąt procent wszystkich produktów pochodnych i sto procent obligacji CDO, um ów C D S i innych egzotycznych in­

343

Postępowy program uzdrowienia gospodarki i odbudowy finansów

strumentów finansowych, które miały swój udział w obecnym

przez podatników. Podobny schemat zabezpieczeniowy trzeba

kryzysie, podlega obrotowi pozarynkowemu i obrotowi na ryn­

stworzyć w celu finansowania bailoutów dla innych rodzajów

kach pozagiełdowych. Gdyby regulacje wymagały, by wszystkie

instytucji finansowych. Rząd powinien nałożyć m ały podatek

produkty były przedmiotem handlu na giełdach, także te egzo­

transakcyjny na każdą sprzedaż papierów wartościowych7. M oż­

tyczne papiery wartościowe, uproszczone i utowarowione, mu­

na by skalibrować stawkę podatkową w ten sposób, aby osiągać

siałyby się przenieść na giełdy, na których uzyskałyby przejrzysty

100 miliardów w pływ ów rocznie. Fundusz gromadziłby setki mi­

charakter, wiązały się z mniejszym ryzykiem dla kontrahentów

liardów dolarów w normalnym okresie i w czasie koniunktury,

i były tańszym źródłem finansowania.

uprzedzając finansową depresję. Gdyby ustanowiono skuteczne

Kierunki działań w celu redukcji procykliczności

ekspansywnej cyklu finansowego, fundusz dysponowałby nawet

regulacje zapobiegające groźnej, ryzykownej akumulacji w fazie większą ilością środków niż potrzeba, by ratować te instytucje, 1. Należy ograniczyć wzrost aktywów finansowych przez antycy-

które zawiodły w czasie depresji.

kliczne wymogi kapitałowe. Część z powyższych propozycji może pom óc w ograniczeniu nadmiernego wzrostu aktywów finansowych w okresie koniunk­

G LO BALN A REFORM A, K O O R D Y N A C JA I KOOPERACJA

tury. Same z siebie mogą one jednak nie wyeliminować nadmier­

W ŚREDNIEJ I DŁUGIEJ PERSPEKTYW IE CZASO W EJ

nego wzrostu aktywów kapitałowych. Aby zapewnić kontrolę na współczynnikiem wzrostu aktywów finansowych, regulacje

W P R O W A D Z E N IE

powinny nakładać antycykliczne współczynniki i/lub klauzule

Źródła dzisiejszego kryzysu są złożone, ale niewątpliwie należy

bezpieczeństwa, tak jak to zostało wdrożone na przykład w Hisz­

do nich globalna nierównowaga, która zdominowała światowy

panii. Oznaczałoby to, że gdy wartość aktywów finansowych

wzrost ekonomiczny w kilku ostatnich dekadach. Sytuacja,

wzrosłaby na przykład z powodu bańki spekulacyjnej, zwiększy­

w której Stany Zjednoczone są kupcem ostatniej szansy, a resz­

łyby się również w ym ogi kapitałowe, tym sam ym ograniczając

ta świata służy jako akumulator dolarowy pierwszej szansy, nie

pułap, do jakiego instytucje finansowe m ogłyby zwiększać swoje

może już dłużej być podstawą długofalowego rozwoju globalnej

pożyczki, powiększać aktywa i dalej rozszerzać bańkę.

ekonomii. W najbliższym okresie gospodarka U SA musi nadal utrzymywać znaczący deficyt bilansu bieżącego i działać jako

2. Należy stworzyć fundusz bailoutowy finansowany przez Wall Street. Kiedy FDIC (Federal Deposit Insurance Corporation) ratuje upadające banki komercyjne i oszczędnościowe, używa fundu­ szy zabezpieczeniowych opłacanych przez same banki, nie zaś

344

kupiec ostatniej szansy, podczas gdy reszta świata gromadzi

7 Zob. ogólne omówienie podatku transakcyjnego w: Robert Pollin, Dean Baker, Marc Schaberg, Securities Transactions Taxesfor the U.S. Economy, „Eastern Economic Journal", tom 29, nr 4, 2003.

345

postępowy program uzdrowienia gospodarki i odbudowy finansów

dolary. Jednak w perspektywie długofalowej utrzymywanie się w tych rolach nie jest ani możliwe, ani pożądane - i to zarówno

Inkluzywna i wszechstronna reforma

dla reszty świata, jak i Stanów Zjednoczonych. Oznacza to dwie rzeczy: po pierwsze, kraje z nadwyżkami,

stawicielskie z mniejszych i biedniejszych krajów. Procesu tego

takie jak Chiny, Japonia i Niemcy, muszą odgrywać większą rolę

które wykluczają tak wiele krajów świata.

Proces reformy powinien być inkluzywny i włączać głosy przed­ nie można ograniczyć do G-20 lub podobnych stowarzyszeń,

jako dostarczyciele globalnego popytu. Po drugie, podejście Międzynarodowego Funduszu Walutowego, Banku Światowego

Reforma regulacji finansowych musi być globalna

i innych instytucji stworzonych do pom ocy krajom rozwijają­

Należy ożywić globalną debatę na temat regulacji finansowych.

cym się musi się w zasadniczy sposób zmienić - należy odejść

Trzeba wziąć pod uwagę między innymi następujące kwestie: globalna i regionalna polityka mająca na celu regulacje finanso­

od restrykcyjnych warunków pomocy, w których wymaga się reform zorientowanych na eksport i uwolnionej mobilności

we; antycykliczne automatyczne mechanizmy stabilizujące, takie

kapitałowej. Podejście to ucieleśniało filozofię neoliberalną.

jak wymogi dotyczące rezerw kapitałowych, globalne regulacje

Zamiast tego należy dać krajom rozwijającym się więcej auto­

funduszy pochodnych i asekuracyjnych; skoordynowane dzia­

nomii w zakresie polityki finansowej i więcej środków do wspie­

łania pożyczkodawców ostatniej szansy. Konieczne wydaje się

rania wewnętrznego popytu i podaży. Aby zrealizować te cele,

ustanowienie międzynarodowego organu regulującego finanse

administracja O bam y i jej partnerzy muszą zainicjować dialog

lub kolegium regionalnych nadzorców, tak by zapewnić globalne i skoordynowanie przeprowadzenie reform.

zmierzający do wdrożenia daleko idącej reformy globalnych instytucji i praktyk.

Należy w zm ocnić m iędzynarodow ą koordynację działań Z ASADY REFORMY M IĘDZYN ARODO W EJ

W obliczu nadciągającego zagrożenia globalną spiralą deflacji

Proces globalnej reformy musi się stosować do kilku zasad8.

zadłużenia rośnie potrzeba międzynarodowej koordynacji działań. Najlepiej zrealizować ją przez asym etryczne dopa­ sowania, w ramach których kraje posiadające nadwyżki p o ­

8 Zob. Stephany Griffith-Jones, José Antonio Ocampo, Sarah Burke-Rude, Key Principles for Financial Reforms that C-20 Leaders Should Implement, Colum­ bia University Initiative for Policy Dialogue, 2008 (tekst dostępny na stronie: wwwo.gsb.columbia.edu/ipd/pub/SGJO.pdf); José Antonio Ocampo, Macroeconomic Vulnerability And Reform: Managing Pro-Cyclical Capital Flows, Co­ lumbia University Initiative for Policy Dialogue, 2008 (www.bot.or.th/English/ EconomicConditions/Semina/Documents/o8__Paper_Ocampo.pdf), South Centre, South Centre Callsfor Revamping the Global Financial Architecture, 29 październi­ ka 2008 (www.southcentre.org/index.php?option=com_content&task=view&id=87i<emid=i).

346

dejmują bardziej agresywne kroki w celu ich obniżenia, tak by kraje deficytowe łatwiej m ogły sobie poradzić z utrzymaniem równowagi. M ięd zynarodow y Fundusz W a lu to w y powinien zostać pod ­ dany znaczącej reorganizacji Reorganizacja M F W musi obejmować zmianę jego polityki kre­ dytowej i doradczej, jego struktury i operacji.

347

r

Postępowy program uzdrowienia gospodarki i odbudowyfinan tri w

7. Warunkowość i doradztwo kredytowe muszą zostać zmienione,

a przestrzeń doradcza rozszerzona

jak banki centralne w krajach przemysłowych, które w ostatnich miesiącach dostarczały funduszy na wielką skalę.

W przeszłości polityka pożyczkowa M F W i jej warunki prom o­ wały ideologię neoliberalną, dziś zdyskredytowaną jako ta, która znacząco przyczyniła się do kryzysu ekonomicznego. A jednak M F W nadal nie zmienił w zasadniczy sposób swojej polityki doradczej ani metod działania. Kraje pożyczające od M F W lub poszukujące globalnej pom ocy w zadłużeniu powinny mieć moż­ liwość (a nawet powinny być do tego zachęcane) używania tech­ nik zarządzania kapitałem, by zabezpieczyć się przed zarażeniem chorobami finansowymi; powinny mieć możliwość stosowania polityki monetarnej i finansowej bardziej ukierunkowanej na zatrudnienie; powinno się im też pozwolić na swobodę aranżo­ wania polityki makroekonomicznej i finansowej odpowiedniej

Należy zwiększyć finansowanie rozwoju Adekwatne udogodnienia finansowe dla realizacji Deklaracji Ty­ siąclecia O N Z nie powinny zostać wstrzymane z powodu kryzysu finansowego. Jeśli weźmiemy pod uwagę, że dla wsparcia glo­ balnej naprawy gospodarki niezbędna jest ekspansywna polity­ ka w krajach rozwijających się, znajdziemy więcej m otyw ów dla realizacji celu państw OECD, jakim jest przekazywanie 0,7 proc. ich PKB krajom najbiedniejszym. Jedną z dróg, by to osiągnąć, byłoby stworzenie specjalnych praw ciągnienia i przydzielenie ich bezpośrednio rządom, by wspierać dochodowe inwestycje publiczne.

dla danego kraju. 2. Należy popierać reformę na rzecz globalnej polityki antycyklicznej. Globalne kierunki działania i instytucje muszą zostać zmienione w taki sposób, by nie przyczyniały się do nadmiernych wzrostów i eksplozji koniunktury. Zestaw reform powinien obejmować: 1) stworzenie sensownej i naprawdę globalnej rezerwy walutowej, opartej na specjalnych prawach ciągnienia MFW ; 2) szybkie pożyczki od M F W podczas kryzysów równowagi płatniczej, bez nadmiernych warunków, zwłaszcza gdy źródłem kryzysu jest szybki odpływ kapitału i gwałtowne pogorszenie bilansu handlu zagranicznego; 3) ustanowienie prewencyjnej linii kredytowej dla kryzysów rachunków kapitałowych (takich jak zlikwidowana

PR ZESŁU C H A N IA D O T Y C Z Ą C E P R Z Y C Z Y N A K T U A LN E G O KRYZYSU I REFO RM Y REGULACJI Instytucjonalne wdrożenie tych złożonych i ważnych zmian w strukturze regulacyjnej i ekonomicznej wym aga intensyw­ nego i uporządkowanego dialogu publicznego. Jednym z m e­ chanizmów, by ustanowić taki dialog, byłoby przeprowadzenie wszechstronnych przesłuchań oraz w ybór komitetu organizu­ jącego zarówno dochodzenie, jak i dyskusje9. Modelem takiego dochodzenia są między innymi przesłuchania w sprawie praktyk giełdowych, przeprowadzone przez Senacki Komitet Bankowy w latach 1932-1934. Dochodzenie to, popularnie nazywane

kontyngentowa linia kredytowa). Ogólnie oznacza to, że MFW działałby bardziej jak bank centralny, zapewniając płynność na przekór koniunkturze dzięki szybkiemu reagowaniu - tak samo

9 Zob. Joel Seligman, Zeznanie przed Senacką Komisją ds. Obsługi Finanso­ wej: Regulatory Restructuring and Reform ofthe Financial System, 21 października 2008 (www.rochester.edu/president/memos/20o8/testimony.html).

348

349

postępowy program uzdrowienia gospodarki i odbudowy finansów

„Komisję Pecory" [Pecora Hearings], od nazwiska przewodniczą­ cego Komitetu, Ferdinanda Pecory, umożliwiło wgląd w prakty­

w ym aga? Czy finansowe konglomeraty powinny zostać rozbite na funkcjonalne podjednostki, tak by łatwiej można było je

ki przemysłu finansowego, które przyczyniły się do wywołania Wielkiego Kryzysu. Zapewniło dokumentację, spójną narrację,

monitorować i poddawać regulacjom? Czy rząd powinien nadal odgrywać główną rolę w tych instytucjach, które uzyskały ba­

a także forum dla publicznej edukacji, które m iały decydujące

ilout? W jaki sposób należy wprowadzić wszechstronne antycy-

znaczenie dla budowy ram regulacji finansowych i nadzoru, sta­

kliczne regulacje? Czy pewne instytucje powinny zostać w pełni

nowiących ostatecznie konsekwencję New Dealu.

znacjonalizowane? O to przykłady kwestii, które powinny stać się przedmiotem przesłuchań w Kongresie.

W latach 2007 i 2008 komitety w Izbie Reprezentantów i Senacie przeprowadziły wiele przesłuchań w kwestiach odno­ szących się do aktualnej zapaści systemu finansowego. Choć część z nich ujawniła użyteczne informacje, to żadne nie zbli­

Z A K O Ń C Z E N IE

żyło się do poziomu dogłębności i edukacyjnego oddziaływania

Czas zakończyć niniejszy dokument. Poświęcony jest on neoli­

(lub ukierunkowania reform), jakimi odznaczało się dochodzenie

beralnej erze w zarządzaniu makroekonomicznym i finansowym,

kierowane przez Pecorę. 111. Kongres z pewnością poprowadzi

a zatem praktykom i polityce finansowej, które doprowadziły

jednak dalsze poszukiwania, zarówno przyczyn i konsekwencji

świat na skraj katastrofy. Przedstawiliśmy tu zarys zestawu inicjatyw w zakresie polityki finansowej, które może podjąć

topniejących finansów, jak i oficjalnych odpowiedzi na tę klęskę. Zbada również potrzebę wszechstronnej restrukturyzacji gospo­

administracja prezydenta Baracka O bam y i w skoordynowany

darki finansowej wraz z regułami, instytucjami i mechanizmami

sposób globalnie wprowadzić w życie: stawiając w ten sposób

nadzoru publicznego, za pom ocą których gospodarka ta funk­

na pierwszym miejscu ludzi, przechodząc do bardziej zielonej

cjonuje. Proces ten powinien być wszechstronny i otwarty na

gospodarki oraz wysuwając na pierwszy plan istotne funkcje,

sugestie oraz poglądy wielu różnych grup i obywateli. Przesłuchania te m ogłyby pomóc w uporaniu się z pewnymi

jakie muszą pełnić rząd i społecznie zarządzane rynki, by przy­

długofalowymi kwestiami dotyczącymi regulacji i zarządzania, które wyszczególniliśmy. Kryzys i bailouty przekształciły dziś sektor finansowy w sposób trudny do wyobrażenia, włączając w to szeroko zakrojoną konsolidację i restrukturyzację ame­ rykańskiego systemu finansowego. Będzie konieczna nowa struktura regulacyjna. Jak system finansowy powinien wyglą­ dać w przyszłości? Czy banki powinny podlegać regulacjom tak jak instytucje użyteczności publicznej, co dawałoby pewność, że wypełniają kluczowe funkcje, jakich społeczeństwo od nich

350

wrócić zdrowie, stabilność i uczciwość gospodarce w wymiarze krajowym i światowym.

postępowy program uzdrowienia gospodarki i odbudowy f inamńw

r BIB LIO G RA FIA I D O D A T K O W E Ź R Ó D Ł A Baker Dean, The Subprime Borrower Protection Plan, Center for Economic and Policy Research, 2007 (tekst na stronie: www.cepr.net). Baker Dean, The Benefits of a Financial Transactions Tax, Center for Economic Policy Research, 2008 (tekst na stronie: www.cepr.net). Balakrishnan Radhika, Elson Diane, The U.S. Financial Crisis is a Human Rights Issue, 2008 (tekst dostępny u autorów). Black William K., Adam Smith Was Right about C EO s' Incentives Absent Effective Regulation, „Cato Unbound", 4 grudnia 2008

(www.cato-unbound.0rg/2008/12/04/william-k-

black/adam -sm ith-w as-right-about-corporate-ceo% E2%8o%99s-incentives-absent-effective-regulation). Crotty James, Epstein Gerald, Proposals for Effectively Regulating the U.S. Financial System to Avoid Yet Another Meltdown, Raport roboczy PERI nr 181, 2008 (na stronie: www.peri.umass.edu). D ’Arista Jane, Crisis Management: Getting it Right, 2008 (tekst dostępny u autorki). D ’Arista Jane, Griffith-Jones Stephany, Agenda and Criteria for Financial Regulatory Reform, Initiative for Policy Dialogue, Columbia University, 2008 (wwwo.gsb.columbia.edu/ ipd/pub/DAristaGriffithJones_Financial.regulatory.reform.pdf). Ferguson Thomas, Johnson Robert, Bridge Loan to Nowhere, „The Nation", 22 września 2008. Ghirladucci Teresa, Zeznanie przed Komisją ds. Edukacji i Pracy, W pływ u Kryzysu Finansowego na Bezpieczeństwo Emery­ talne Pracowników: Saving Retirement in the Face of Ameri-

352

ca's Credit Crises: Short Term and Long Term Solutions; Oral Testimony, 7 października 2008. Ghilarducci Teresa, Guaranteed Retirement Accounts: Toward Re­ tirement Incom e Security, Economic Policy Institute, 2008 (www.sharedprosperity.org/reports.html). Griffith-Jones Stephany, O cam po José Antonio, Burke-Rude Sarah, Key Principles for Financial Reforms that C-20 Le­ ad e rs

Should Implement, Columbia University Initiative for

Policy Dialogue, 2008 (wwwo.gsb.columbia.edu/ipd/pub/ SGJO.pdf). Guttmann Robert, The Collapse of Securitization: From Subpri­ mes to Global Credit Crunch, „Lettre du CEPN" nr 2, 2007 (www.univ-paris13.fr/CEPN/lettre_cepn_02.pdf). McNichol Elizabeth, J. Lav Iris, State Budget Troubles Worsen, Center for Budget and Policy Priorities, 12 listopada 2008 (tekst na stronie: www.cbpp.org). Ocampo José Antonio, Macroeconomic Vulnerability And Reform: Managing Pro-Cyclical Capital Flows, Columbia University Initiative for Policy Dialogue, 2008 (www.bot.or.th/English/ E co n o m icC o n d ition s/Se m in a / D ocu m e n ts/ o8 _P ap e r_ Ocampo.pdf). Palley Thomas, The U.S. Economy After Bush: The Question We Now Face, „Challenge Magazine", tom 51, nr 6, 2008. Palley Thomas, Asset Price Bubbles and Monetary Policy: Why Central Banks Have Been Wrong and What Should Be Done, Economics for Democratic and Open Societies, 2008 (http: //econpapers.repec.org/paper/imkwpaper/o5-2oo8.htm). Pollin Robert, Zeznanie przed Komisją ds. Edukacji i Pracy: Buil­ ding an Economic Recovery Package: Creating and Preserving Jobs in America, październik 2008 (dostępny na stronie: www.peri.umass.edu).

Pollin Robert, How to End the Recession, „The Nation", 24 listo­ pada 2008. Pollin Robert, Baker Dean, Marc Schaberg, Securities Transactions Taxes for the U.S. Economy, „Eastern Economic Journal", tom 29, nr 4, 2003. Pollin Robert, Garrett-Peltier Heidi, Heintz James, Scharber Helen, Green Recovery: A Program to Create Good Jobs and Start Building a Low-Carbon Economy, 2008 (www.peri.umass.edu/green_recovery). Seligman Joel, Zeznanie przed Senacką Komisją ds. Obsługi Finansowej: Regulatory Restructuring and Reform of the Fi­ nancial System, 21 października 2008 (www.rochester.edu/ president/memos/20o8/testimony.html). South Centre, South Centre Calls for Revamping the Glo­ bal

Financial

Architecture,

29

października

2008

(www.southcentre.org/index.php?option=com _content& task=view & id=87i& ltem id=i). U.S. Government Accountability Office, Troubled Asset Relief Program: Additional Actions Needed to Better Ensure Integri­ ty, Accountability, and Transparency, GAO-09-161, 2 grudnia 2008; odnośne zeznanie przed Kongresem: 10 grudnia 2008 (dostępne na stronie: www.gao.gov/new.items/do9161.pdf). przełożył Maciej Kropiwnicki Konsultacje terminologiczne: Michał Penkala W celu uzyskania dodatkowych informacji prosimy o kontakt z PERI: Political Economy Research Institute University of Massachusetts 418 North Pleasant Street Amherst, M A 01002 [email protected] 413545-6355 354

lub z: SCEPA 6 East 16th Street, 11th Floor New York, NY 10003-3034 Tel. (212) 229-5901 X4911 [email protected]

ANEKS III

Wprowadzenie do O gólnej teorii zatrudnienia, procentu i pieniądza

Paul Krugman doprowadzą do stworzenia nowych miejsc pracy, bo pieniądze przeznaczone na konsumpcję znajdą się w kieszeniach ludzi, jest keynesistą, choćby zarzekał się, że brzydzi się tą doktryną. N a ­ wet samozwańczy ekonomiści strony podaży, którzy twierdzą,

WPROWADZENIE DO OGÓLNEJ TEORII ZATRUDNIENIA, PROCENTU I PIENIĄDZA JOHNA MAYNARDA KEYNESA

że obalili Keynesa, nadal przywołują charakterystyczne dla niego wyjaśnienia dekoniunktury w danym roku. W tym wprowadzeniu zajmę się pięcioma zagadnieniami dotyczącymi Ogólnej teorii. Pierwsze z nich to sens książki - coś, co powinno być jasne na podstawie samej lektury. Jednak ten sens był zaciemniany przez osoby rzutujące na Keynesa swoje lęki lub nadzieje. Drugie to pytanie, jak się to Keynesowi udało:

W iosną 2005 roku zespół „konserwatywnych uczonych i przy­

dlaczego zdołał przekonać świat do ekonomicznej herezji. Pró­

wódców politycznych" został poproszony o wybór najnie­

bowało tak wielu, a zwycięstwo odniósł on. Trzecie to pytanie,

bezpieczniejszych książek X IX i X X wieku. Nietrudno wyczuć

w jakim stopniu Ogólna teoria pozostaje aktualna w dzisiejszej

sympatie tego zespołu, wiedząc, że na liście w ysoko uplasowali

makroekonomii: czy jesteśmy teraz wszyscy keynesistami, czy

się Karol Darwin i Betty Friedan. Ogólna teoria zatrudnienia,

przezwyciężyliśmy tradycję Keynesa, czy te ż-ja k powiedzieliby

procentu i pieniądza1 też zupełnie nieźle dała sobie radę. John

niektórzy-zdradziliśm y ją? Czwarte z kolei będzie pytanie, cze­

Maynard Keynes pobił W. I. Lenina i Frantza Fanona. Przypusz­

go nie dostrzegł Keynes - i dlaczego. Na koniec zajmę się kwestią, jak Keynes zmienił ekonomię i świat.

czalnie sprawiłoby to przyjemność Keynesowi, który w często cytowanej konkluzji książki twierdził, że „prędzej czy później właśnie idee, a nie interesy i przywileje, staną się groźnym orę­

Sens książki Keynesa

żem dobrej lub złej sprawy" [wyd. poi. s. 417]. W ciągu ostatnich 70 lat Ogólna teoria kształtowała poglą­

uczeni i przywódcy polityczni", którzy obwołali Ogólną teorię

dy nawet tych, którzy o niej nie słyszeli lub którzy wierzyli, że

jedną z najniebezpieczniejszych książek ostatnich dwóch stuleci,

się z nią nie zgadzają. Przedsiębiorca, który ostrzega, że spada­

wcale jej nie czytali. Są jednak pewni, że to lewicowy traktat,

jące zaufanie jest niebezpieczne dla gospodarki, jest keynesistą,

wezwanie do rozbudowy rządu i wysokich podatków. Na pra­

świadomie czy nie. Polityk, który obiecuje, że cięcia podatkowe

wicy, a czasem także na lewicy, m ówiono to o Ogólnej teorii od samego początku.

’John Maynard Keynes, The Ceneral Theory of Employment, Interest and Mo­ ney, Macmillan Cambridge University Press 1936; polskie wydanie: Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, przeł. Michał Kalecki i Stanisław Raczkowski, wydanie drugie poprawione, PWN, Warszawa 1985.

356

Prawdopodobnie bezpieczne jest założenie, że „konserwatywni

W rzeczywistości wejście ekonomii keynesowskiej do szkół amerykańskich opóźniło się z powodu paskudnego przy­ padku makkartyzmu akademickiego. Pierwszy podstawowy

357

Wprowadzenie do O gólnej teorii zatrudnienia, procentu i pieniądza

podręcznik przedstawiający myślenie keynesowskie, napisany przez kanadyjskiego ekonomistę Loriego Tarshisa, został pod­

napisał w 1930 roku, gdy świat pogrążał się w kryzysie3. A po­

dany prawicowej kampanii nacisków wymierzonej we władze

są

uniwersyteckie. Wiele uniwersytetów, na których planowano wprowadzenie tej książki na kursach, w rezultacie tej kampanii

mogłoby być wąskie i techniczne: system potrzebował nowego alternatora, ale nie trzeba było zmieniać całego auta. W szcze­

nieważ Keynes uznawał, że przyczyny masowego bezrobocia wąskie i techniczne, dowodził, iż rozwiązanie problemu też

anulowało zamówienia, i sprzedaż książki, która początkowo szła

gólności „nie ma oczywistych argumentów przemawiających za

świetnie, załamała się. Profesorowie w Yale University, co dobrze

systemem socjalizmu państwowego, który by obejmował więk­

o nich świadczy, nadal zalecali studentom tę książkę; w nagrodę

szość życia gospodarczego społeczeństwa" [wyd. poi. s. 410].

zostali zaatakowani przez m łodego Williama F. Buckleya za pro­

Podczas gdy wielu jego współczesnych w zyw ało do przejęcia

pagowanie „niebezpiecznych idei"2. Keynes nie był jednak socjalistą - przybył kapitalizmowi

całej gospodarki przez rząd, Keynes dowodził, że znacznie mniej

na ratunek, a nie po to, by go grzebać. W pewnym sensie Ogól­

efektywny, umożliwiając działanie gospodarki rynkowej tak jak w przeszłości.

na teoria była, na swe czasy książką konserwatywną. (Keynes

interwencyjna polityka rządu zapewniłaby odpowiedni popyt

sam twierdził, że pod pewnymi względami z jego teorii płynęły

Jednak nie bez racji fundamentaliści wolnego rynku niena­

„umiarkowanie konserwatywne wnioski" [wyd. poi. 410]). Keynes pisał w czasach masowego bezrobocia, marnotrawstwa i cierpie­

widzą Keynesa. Keynes jest wrogiem doktryny, że wolne rynki pozostawione same sobie wytwarzają najlepszy z możliwych

nia na niesłychaną skalę. Rozsądny człowiek m ógłby dojść do

światów i że interwencja rządowa w gospodarkę zawsze kończy

wniosku, że kapitalizm nie sprawdził się i że gospodarce zdrowie

się źle. Jest to dla niej wróg tym groźniejszy, że jego pom ysły obroniły się tak dobrze w doświadczeniu.

m ogłyby przywrócić tylko wielkie zmiany instytucjonalne - być w istocie doszło do takich wniosków: wielu brytyjskich i amery­

W telegraficznym skrócie wnioski płynące z Ogólnej teorii można wyrazić w następujących czterech punktach:

kańskich intelektualistów, których rynki i własność prywatna nie

- W gospodarkach może występować i często występuje ogólny

może nacjonalizacja środków produkcji. Wielu rozsądnych ludzi

napawały żadną szczególną odrazą, stało się socjalistami w la­ tach kryzysu po prostu dlatego, że nie widzieli innej możliwości naprawienia kolosalnych błędów kapitalizmu. A jednak Keynes dowodził, że błędy te m iały zaskakująco wąskie, techniczne przyczyny. „Mam y problem z alternatorem",

brak popytu, co prowadzi do przym usowego bezrobocia. - Automatyczna korekta niedoboru popytu w gospodarce na­ stępuje powoli i boleśnie, jeśli w ogóle istnieje. - Polityka rządowa prowadząca do rozbudzenia popytu może natomiast szybko zmniejszyć bezrobocie. - Niekiedy zwiększenie podaży nie wystarczy, aby skłonić sektor

2 Jeżącą włos na głowie relację o skoordynowanej próbie uniemożliwie­ nia zapoznania się amerykańskich studentów z teorią Keynesa można znaleźć w: David Colander i Harry Landreth, The Coming of Keynesianism to America, Edward Elgar, 1996.

358

prywatny do zwiększenia wydatków i rząd musi interweniować. 3 „The Great Slump of 1930", przedrukowane w: Essays in Persuasion.

Wprowadzenie do Ogólnej teorii zatrudnienia, procentu i pieniądza

Dla nowoczesnego praktyka polityki gospodarczej nic tutaj

Radząc innym, jak czytać Ogólną teorię, często uciekam się

nie brzmi zaskakująco ani nawet kontrowersyjnie - może z w y­

do metafory posiłku: zaczyna się smaczną przystawką i kończy

jątkiem ostatniego punktu. Jednak te pom ysły nie były po prostu

znakomitym deserem, ale główne danie to raczej żylaste mięso.

radykalne, kiedy Keynes je proponował; one były niemal nie do

Czytelników kusi, żeby ograniczyć się tylko do lżejszych frag­

pomyślenia. Wielkim zaś sukcesem Ogólnej teorii było właśnie

mentów książki i pominąć argumentację, która je łączy. Jednak

to, że stały się do pomyślenia.

główne danie to prawdziwa wartość tej książki. Nie mówię, że zabawne fragmenty trzeba pominąć. Ze wszech miar należy je

Jak to się Keynesow i udało Po raz pierwszy czytałem Ogólną teorię jako student. Potem nie

przeczytać. Dla przyjemności i po to, żeby pamiętać o sukcesie

otwierałem jej ponownie przez kilka dziesięcioleci, tak jak zapewne

sam przejdę do trudniejszych fragmentów.

Keynesa. Powiem więc kilka słów o tych częściach książki, zanim

większość ekonomistów mojego pokolenia. Nowoczesna ekono­

Księga I to manifest Keynesa, a mimo jej akademickiego

mia akademicka jest zdominowana przez pęd do nowości. Często

tonu - i zamieszczenia w niej paru równań - to znakomicie

cała literatura powstaje, kwitnie i więdnie, zanim pierwszy artykuł,

napisany tekst. Keynes informuje profesjonalnego ekonomistę

który dał jej początek, formalnie zostanie opublikowany. Komu by

- gdyż Ogólna teoria była przeznaczona przede wszystkim dla

się chciało czytać coś, co opublikowano 70 lat temu? Lecz Ogólna teoria jest wciąż warta lektury i lektur ponow­

fachowców - że zamierza obalić wszystko, co do tej pory m yśla­

nych. I to nie tylko ze względu na to, co mówi nam o ekonomii, ale także z powodu tego, co mówi nam o naturze postępu w my­

tradycyjny pogląd na relacje między płacami a zatrudnieniem za­ wiera podstawowy błąd połączenia (fallacia compositionis): „nie

śli ekonomicznej. Gdy byłem studentem ekonomii, lubiłem prze­

uznajemy założenia, w którego myśl ogólny poziom płac realnych

błyski dowcipu i górnolotną prozę Keynesa, ale z trudem brnąłem

miałby być bezpośrednio określony przez przetargi o płacę. Przyj­

lub pomijałem jego rozwlekłe deliberacje metodologiczne. Będąc

mując to założenie, szkoła klasyczna czyni rzecz niedopuszczalną"

360

no o zatrudnieniu. Na paru stronach przekonująco pokazuje, że

dziś ekonomistą w średnim wieku, po opublikowaniu kilkuset

[wyd. poi. s. 39]. Na tej podstawie szybko pokazuje, że tradycyjny

artykułów i znając z autopsji „walkę o wyzwolenie", jaka wiąże

pogląd, że cięcia płacowe są drogą do pełnego zatrudnienia, nie

się z tworzeniem nowej teorii ekonomicznej, czytam tę książkę

ma sensu w ówczesnych realiach. I na zaledwie paru kolejnych

z zupełnie innej perspektywy i z podziwem. Teraz rozumiem

stronach wykłada swoją własną teorię na tyle, żeby zasugerować

fragmenty książki, które wydaw ały mi się kiedyś nużące; są one próbą ponownego przemyślenia ekonomii, próbą, która zakoń­

oszałamiający wniosek: Wielki Kryzys dręczący wówczas świat nie tylko da się zażegnać, ale można to łatwo zrobić. To brawurowy występ. Współcześni czytelnicy, którzy

czyła się powodzeniem. Najlepszym świadectwem tego powo­ dzenia jest oczywistość, z jaką przyjmujemy wiele radykalnych

przerywają lekturę na księdze I, nie przebijając się przez kolejne

innowacji Keynesa. Aby naprawdę docenić Ogólną teorię, trzeba

trudniejsze rozdziały, mają wrażenie, że Keynes jest zuchwały, ale

wiedzieć, jaką drogę musiał Keynes do niej przebyć.

nie wiedzą, że do tej zuchwałości ma on całkowite prawo.

361

Wprowadzenie do O g ólnej teorii zatrudnienia, procentu i pieniądza

Księga VI, na drugim końcu Ogólnej teorii, jest czymś w rodzaju deseru. Keynes po stworzeniu nowoczesnej makro­

brze uzasadniony zarzut wobec panującej ortodoksji, aby zmienić zdanie czytelników. W księdze I, gdy Keynes daje nam przed­

ekonomii trochę się niecierpliwi, trochę się też bawi. Zwłaszcza

smak, co zamierza zrobić, pisze o Malthusie, któremu intuicja

dwa ostatnie rozdziały Ogólnej teorii, choć pełne interesujących pomysłów, mają w sobie coś łobuzerskiego. Keynes powiada

on jednak modelu, który m ógłby wesprzeć tę intuicję: „Nie bę­

nam, że ceną słynnego zwycięstwa wolnego handlu nad pro­

dąc w stanie (poza odwoływaniem się do faktów znanych z życia

tekcjonizmem były fałszywe pozory i że to merkantyliści mieli rację. Mówi nam, że „eutanazja rentiera” [wyd. poi. s. 408] może

codziennego) objaśnić z dostateczną precyzją, w jaki to sposób

być nieuchronna, gdyż oszczędność nie ma już funkcji społecz­

on stworzyć konstrukcji myślowej, która by m ogła zastąpić dok­

nej. Czy naprawdę w to wierzył, czy też po prostu grał na nosie

trynę Ricarda. Ricardo opanował tedy Anglię tak niepodzielnie, jak Święta Inkwizycja Hiszpanię" [wyd. poi. s. 58].

kolegom ? Pewnie i to, i to. Księga VI to świetna lektura, choć nie oparła się zębowi czasu tak dobrze, jak księga I. Trzeba jednak zachować pewną

i dlaczego popyt efektywny bywa za m ały lub za duży, nie zdołał

Potrzeba „podania innej konstrukcji" wyjaśnia wiele frag­ mentów w Ogólnej teorii, które 70 lat później mogą wydawać się

ostrożność: ze wszech miar warto poczytać spekulacje Keynesa

nudnawe, a nawet mętne. Wyjaśnia to w szczególności istnienie

o zaletach merkantylizmu i zanikającej potrzebie oszczędzania,

księgi II, którą pomija większość współczesnych czytelników.

lecz pamiętać należy, że to trudne kwestie w księgach ll-V dały

Czemu warto poświęcić cały rozdział na „wybór jednostek",

mu prawo do spekulacji. Przejdźmy więc do samego sedna książki. Co oznaczało dla

co przecież nie ma wiele wspólnego z wielką wizją Keynesa?

Keynesa jej napisanie? Wobec ekonomicznej ortodoksji można wytaczać zarzutów

sensu pojęć dochodu, oszczędności i inwestycji? Z tego samego

Czemu poświęcać całe dwa kolejne rozdziały na zdefiniowanie powodu, dla którego ci z nas, którzy rozwijali tzw. nową teorię

na pęczki. Przynajmniej raz w miesiącu dostaję nową książkę,

handlu około roku 1980, poświęcali wiele stron szczegółom

której zamiarem jest obalenie tradycyjnej mądrości ekonomicz­

zróżnicowania dóbr i konkurencji monopolistycznej. Te szcze­

nej. Większość autorów tych książek jednak nie rozumie istnie­

góły nie miały wiele wspólnego z podstawowymi ideami sto­

jących teorii ekonomicznych na tyle dobrze, aby móc wysunąć

jącymi za nową teorią. Szczegóły te były jednak kluczowe dla

wiarygodny zarzut. Keynes natomiast znał dogłębnie teorie ekonomiczne

stworzenia konserwatywnych modeli, których potrzebowaliśmy

swoich czasów i zdawał sobie sprawę z ich możliwości. „Sam

się wyzwanie ugruntowanej ortodoksji, sama wizja nie zadziała, dopóki nie będzie wypracowana w szczegółach.

przez wiele lat - pisał w przedmowie - wyznawałem z pełnym

362

powiedziała, że ogólne niedobory popytu są możliwe. Nie miał

do wyjaśnienia pom ysłów i tłumaczenia ich innym. Kiedy rzuca

przekonaniem teorie, które obecnie zwalczam, i mam wrażenie,

To, że Keynes doceniał moc dominującej ortodoksji, tłum a­

że nie lekceważę bynajmniej tego, co w nich jest wartościowe"

czy także miarowy rytm jego pisania. „Opracowanie tej książki

[wyd. poi. s. 25-26]. Wiedział, że musi zaproponować spójny, do­

- pisał Keynes w przedmowie - było dla mnie długą walką o w y ­

363

Wprowadzenie do O g ó lnej teorii zatrudnienia, procentu i pieniądza

zwolenie się od utartych sposobów myślenia i wyrażania. Czyta­ nie jej musi być podobną walką dla większości czytelników [...]”

nazywamy modelem klasycznym, nie musiałby on pisać księgi V

O g ó ln e j

teorii, „Płace nominalne a ceny". W tej księdze Keynes

[wyd. poi. s. 28]. Krok po kroku Keynes wyzwalał ekonomistów z intelektualnych okowów, które nie pozwalały im zmierzyć się

zderza naiwne poglądy na temat w pływu spadku płac na wzrost

z Wielkim Kryzysem; okowów, które powstały w dużej mierze

w jego czasach, lecz nie odgrywają żadnej roli w modelu nazy­ wanym przez nas „klasycznym .

z winy tego, co Keynes określał mianem „ekonomii klasycznej".

zatrudnienia; poglądy, które dom inowały wśród ekonomistów

Walka Keynesa z ekonomią klasyczną była znacznie trud­

Tak więc kluczową innowacją w Ogólnej teorii nie jest, jak

niejsza, niż możemy to sobie dziś wyobrazić. Współczesne wstęp­ ne podręczniki ekonomii - w tym nowa książka Krugmana i Well­

często myślą współcześni makroekonomiści, idea, że płace no­

sa - zwykle omawiają coś, co określamy mianem „klasycznego

teorii stopy procentowej w księdze IV „zachęta do inwestowa­

minalne są skomplikowane. To obalenie prawa Saya i klasycznej

m odelu" poziomu cen. Lecz model ten stanowi zbyt pochlebny

nia". Jednym ze świadectw, jak Keynesowi było trudno uwolnić

obraz ekonomii klasycznej, z której Keynes chciał się wyzwolić.

się od prawa Saya, jest to, że niektórzy do dziś zaprzeczają

Dziś modelem klasycznym nazywam y w rzeczywistości post-

temu, z czego zdał sobie sprawę Keynes - że to „prawo" jest

keynesowską próbę racjonalizacji poglądów prekeynesowskich.

w najlepszym razie nieprzydatną tautologią, kiedy jednostki

W ystarczy zmienić jedno założenie w tzw. modelu klasycznym,

mają możliwość akumulacji pieniądza, a nie kupna realnych

mianowicie o doskonałej elastyczności płac, a sprowadzi się on

dóbr i usług. Osiągnięcie Keynesa trudno docenić, jeśli sam em u

do Ogólnej teorii. Gdyby to było wszystko, z czym Keynes musiał polemi­

wyjaśnić studentom, jak bank centralny ma obniżyć stopy pro­

nie próbowało się napisać podręcznika z makroekonomii: jak

zować, Ogólną teorię byłoby bardzo łatwo napisać. Prawdziwy

centowe, zwiększając podaż pieniądza, choć stopa procentowa

model klasyczny opisywany przez Keynesa było znacznie trud­

jest ceną, przy której podaż pożyczek jest równa popytowi? To

niej naprawić. Był to w zasadzie model gospodarki barterowej,

niełatwo wyjaśnić, nawet kiedy zna się odpowiedź; wystarczy

w której pieniądze i ceny nominalne nie odgryw ały żadnej roli,

sobie uświadomić, ileż trudniejsze było dla Keynesa dotarcie do poprawnej odpowiedzi.

z dołożoną na dokładkę pieniężną teorią poziomu cen z zupełnie innej bajki, jak lukier na ciastku. To był model, w którym działało

Lecz Keynes musiał wyzwolić się nie tylko z pęt modelu kla­

prawo Saya: podaż automatycznie tw orzy własny popyt, ponie­

sycznego. Musiał też uwolnić się z teorii cyklu koniunkturalnego,

waż dochód trzeba wydatkować. Był to także model, w którym

jaka panowała za jego czasów. Nie była to, oczywiście, w pełni

stopa procentowa była wyłącznie kwestią podaży i popytu na

wypracowana teoria recesji i poprawy sytuacji.

fundusze, bez możliwej roli pieniądza czy polityki monetarnej.

W arto jednak porównać Ogólną teorię z książką Prosperity and Depression Gottfrieda Haberlera4 napisaną mniej więcej

Był to, jak powiedziałem, model, w którym idee, które uznajemy za oczywistość dziś, były dosłownie nie do pomyślenia. Gdyby ekonomia klasyczna, z którą zmagał się Keynes, była tym, co dziś

364

4 Gottfried Haberler, Prosperity and Depression, League of Nations, 1937.

365

Wprowadzenie do O gólnej teorii zatrudnienia, procentu i pieniądza

r w tym sam ym czasie. Była to próba systematyzacji i syntezy wiedzy ekonomistów na ten temat sponsorowana przez Ligę Narodów. W książce Haberlera uderzające jest dziś to, że pró­ bował odpowiadać na źle postawione pytanie. Jak większość teoretyków makroekonomii przed Keynesem, Haberler wierzył, że kluczowe jest wyjaśnienie dynamiki gospodarki, wyjaśnienie, czemu po boomie następują plajty, a nie wyjaśnienie, dlaczego masowe bezrobocie w ogóle jest możliwe. A książka Haberlera, tak jak wiele innych prac o cyklach koniunkturalnych z owego czasu, koncentruje się bardziej na negatywnych cechach boomu niż na mechanice plajty. Chociaż Keynes spekulował na temat przyczyn cyklu koniunkturalnego w rozdziale 22 Ogólnej teorii, spekulacje te m iały marginalne znaczenie dla jego argumentów. Keynes stawiał sobie za zadanie wyjaśnienie raczej, dlaczego go ­ spodarka działa czasami przy niepełnym zatrudnieniu. To znaczy, że Ogólna teoria w ogromnej mierze proponuje model statycz­ ny, a nie dynamiczny - obraz gospodarki pogrążonej w kryzysie, a nie diagnozę, jak w ten stan popadła. A więc Keynes w istocie zdecydował się odpowiedzieć na bardziej ograniczone pytanie niż większość autorów piszących w ow ym czasie o cyklach ko­ niunkturalnych. Nie rozumiałem wagi tej strategicznej decyzji Keynesa przy pierwszej lekturze Ogólnej teorii. Teraz jest dla mnie oczywiste, że księga li jest manifestem w imię ograniczenia pytania. Za­ miast prekeynesowskiej teorii cyklu koniunkturalnego, tworzącej skomplikowane, mylące opowieści o braku równowagi, w roz­ dziale 5 przedstawia się argumenty za myśleniem o gospodarce z niepełnym zatrudnieniem jako o rodzaju równowagi, w której oczekiwania krótkoterminowe o sprzedaży są w rzeczywistości spełnione. W rozdziale 6 i 7 argumentuje się za zastąpieniem po­ jęć przymusowych oszczędności, nadwyżkach oszczędności itd.,

które były rozpowszechnione w prekeynesowskiej teorii cyklu koniunkturalnego - w pojęciach tych w m ylący sposób podkre­ ślano ideę braku równowagi w gospodarce - prostą rachunkową równością, że oszczędności równają się inwestycjom. Ograniczenie pytania przez Keynesa miało wyzwalającą moc. Zamiast brnąć w próby wyjaśnienia dynamiki cyklu ko­ niunkturalnego - co jest do dziś tematem kontrowersyjnym - Keynes skupił się na pytaniu, na które można było odpowie­ dzieć. Było to pytanie najbardziej palące: przy założeniu, że po­ pyt jest stłum iony - nieistotne, z jakiego powodu - jak można zwiększyć zatrudnienie? Uboczną korzyścią tego uproszczenia było to, że uwolniło Keynesa i nas wszystkich od kuszącego, lecz z pewnością fał­ szywego obrazu cyklu koniunkturalnego jako kwestii moralnej - spowolnienie gospodarcze miało być koniecznym czyśćcem po zbytkach okresu rozkwitu. Analizując, w jaki sposób gospodarka pozostaje w kryzysie, a nie wyjaśniając, jak w ten stan popadła, Keynes przyczynił się do pogrzebania doktryny, że cierpienie gospodarcze jest odkupieniem win. Ogólna teoria jest więc dziełem spod znaku kompetentnego i zdyscyplinowanego radykalizmu. Zmieniło ono sposób m yśle­ nia o gospodarce wszystkich, łącznie z przeciwnikami Keynesa. To rodzi kontrowersyjne pytanie: czy jesteśmy teraz wszyscy keynesistami?

Mr. Keynes i współcześni Wśród w spółczesnych m akroekonom istów panuje przekona­ nie, że Keynes to zam knięty rozdział z przeszłości, na dobre czy na złe. To wrażenie, jak sądzę, jest oparte na nieuważnej lekturze Ogólnej teorii - lub na braku tej lektury. Zacznę od tych, którzy nie czytali. Należałem do tej grupy sam przez

366 36 7

r

W p ^ d ^ d o O g ó i n j i teorii zatrudnienia, procent,, i

kilkadziesiąt lat, które upłynęły m iędzy pierwszą a drugą lekturą Ogólnej teorii. Kto nie czytał samodzielnie Keynesa, zadowalając się tylko subiektywnymi ujęciami różnych interpretatorów, może wyobrażać sobie, że Ogólna teoria jest prymitywniejsza niż w rzeczywistości. Nawet zawodowi ekonomiści, którzy wiedzą, że Keynes nie był szalejącym socjalistą, myślą, że Ogólna teoria jest w ogromnej mierze manifestem na rzecz wydatków deficy­ towych i że lekceważy ona politykę monetarną. Gdyby to była prawda, Ogólna teoria byłaby rzeczywiście bardzo przestarzała. Dziś stabilizację ekonomiczną pozostawia się głównie technokra­ tom w bankach centralnych, którzy podnoszą lub obniżają stopy procentowe, kontrolując podaż pieniądza; wykorzystanie w y­ datków na prace publiczne w celu wsparcia zatrudnienia zwykle uważa się za niepotrzebne. Mówiąc bez ogródek, gdyby sądzić, że Keynes lekceważył politykę monetarną, łatwo wyobrazić sobie, że Milton Friedman w pewnym sensie obalił lub przezwyciężył Keynesa, pokazując, że pieniądze są ważne. Wrażenie, że Ogólna teoria nie uwzględnia polityki mone­ tarnej w wystarczającym stopniu, może być wzmocnione przez Johna Hicksa, którego artykuł przeglądowy z 1937 roku „Mr. Keynes and the classics" jest zapewne częściej czytany przez ekonomistów niż sama Ogólna teoria. W artykule tym Hicks zinterpretował Ogólną teorię w kategoriach dwóch krzywych; krzywej IS, którą można przesuwać, zmieniając podatki i wy­ datki; i krzywej LM, którą można przesuwać, zmieniając podaż pieniądza. Hicks sugerował zaś, że ekonomia keynesowska ma zastosowanie tylko wówczas, gdy krzywa LM jest płaska, tak więc zmiany w podaży pieniądza nie wpływają na stopy procen­ towe, podczas gdy makroekonomia klasyczna ma zastosowanie

Lecz sądząc tak, Hicks był zarówno zbyt uprzejmy wobec klasyków, jak i zbyt niesprawiedliwy wobec Keynesa. Już wskazy­ wałem, że doktryna makroekonomiczna, z której Keynes musiał się wyzwolić, była znacznie prymitywniejsza i bardziej myląca niż doktryna, którą dziś nazywamy „modelem klasycznym" Dodam jeszcze, że Ogólna teoria nie lekceważy ani nie ignoruje polityki pieniężnej. Keynes omawia dosyć wyczerpująco, w jaki sposób zmiany ilości pieniądza mogą wpływać na stopę procentową, a poprzez stopę procentową - na popyt zagregowany. W istocie nowoczesna teoria działania polityki pieniężnej została w zasa­ dzie wyłożona w Ogólnej teorii. Uczciwe jest jednak powiedzenie, że Ogólną teorię przenika sceptycyzm co do tego, czy zwiększenie jedynie podaży pienią­ dza wystarczy do przywrócenia pełnego zatrudnienia. Nie jest tak dlatego, że Keynes nie zdawał sobie sprawy z potencjalnej roli polityki pieniężnej. To był raczej jego sąd empiryczny: Ogólna teoria została napisana w kontekście gospodarki, w której stopy procentowe były już tak niskie, że niewielki tylko wzrost podaży pieniądza m ógłby je jeszcze obniżyć. Na wykresie 1 widać stopę procentową 3-miesięcznych obligacji skarbowych w U SA od roku 1920 do 2002. Ekonomiści mojego pokolenia osiągnęli intelektualną dojrzałość w latach 70. i 80. X X wieku, kiedy stopy procentowe były stale na poziomie powyżej 5 proc., a bywały i dwucyfrowe. W takich warunkach nie było powodu wątpić w skuteczność polityki pieniężnej ani w to, że bank centralny nie m ógłby obniżyć stóp procentowych i w ten sposób zwiększyć popytu. Jak jednak widać na wykresie, Ogólna teoria powstała w zupełnie innym otoczeniu pieniężnym, w którym stopy procentowe pozostawały bliskie zeru przez dłuż­ szy okres.

wtedy, gdy krzywa LM rośnie. 368 369

Wprowadzenie do Ogólnej teorii zatrudnienia, procentu i pieniądza

Wykres i Stopa procentowa

16 H

już gigantyczne rezerwy bankowe i publiczne zasoby gotówki, nie pobudzając bynajmniej gospodarki. (Japoński żart z końca lat 90. powiadał, że jedynym chodliwym towarem na rynku były sejfy). Kiedy zaś Bank Japonii okazał się bezsilny, rząd japoński sięgnął po duże roboty publiczne w celu rozbudzenia popytu. Keynes jasno pisał, że jego sceptycyzm co do skuteczności polityki pieniężnej wypływał z przygodnych okoliczności, a nie z ogólnej zasady. W przeszłości, jak sądził, rzeczy miewały się in­ aczej. „Wiemy, że w okresie prawie stu pięćdziesięciu lat typowa długoterminowa stopa procentowa w głównych ośrodkach finanso­ wych świata wynosiła około 5 proc., a stopa dla najbardziej pewnych papierów od 3 proc. do 3,5 proc. Wiemy również, że te stopy były wystarczająco umiarkowane, aby wywołać stopę inwestycji, której odpowiadał nie nazbyt niski przeciętny poziom zatrudnienia” [wyd. poi. s. 336]. W takim otoczeniu, jak sądził, „można było osiągnąć znośny przeciętny poziom zatrudnienia w ciągu dziesięciu, dwudzie­ stu lub trzydziestu lat, zapewniając po prostu odpowiednią podaż

W spółcześni makroekonomiści nie muszą teoretyzować, co się dzieje z polityką pieniężną w takim otoczeniu, ani nawet zagłębiać się w historię gospodarczą, ponieważ mamy uderzająco

Co prawda Keynes mylił się, że warunki z lat 30. będą trwać

świeży przykład do analizy. W czasie, kiedy piszę ten tekst, istnieje

w nieskończoność - że krańcowa efektywność kapitału będzie

nadzieja, że gospodarka japońska może wreszcie się ożywi w spo­

spadała aż tak, że będą widoki na eutanazję rentierów. Warto powiedzieć, czemu się mylił.

sób trwały, lecz od początku lat 90. do przynajmniej roku 2004 Japonia była mniej więcej w takim sam ym stanie pieniężnym, co Stany Zjednoczone i Wielka Brytania w latach 30. Krótkoter­

Zanim jednak to uczynię, rozważę konkurencyjny pogląd. Cho­ dzi o pogląd, że współczesna makroekonomia niewiele zawdzięcza

minowe stopy procentowe były bliskie zeru, długoterminowe

Keynesowi. Jednak nie dlatego, że przezwyciężyliśmy Keynesa, lecz

stopy procentowe notowały historyczne minima, a jednak

dlatego, że go nie zrozumieliśmy. Niektórzy ekonomiści twierdzą, że

prywatne wydatki na inwestycje pozostawały niewystarczające,

zeszliśmy z prawdziwej keynesowskiej drogi - że współczesna teoria

aby wyciągnąć ekonomię z deflacji. W takim otoczeniu polityka

makroekonomiczna, która redukuje Keynesa do modelu statycznej równowagi i próbuje oprzeć ten model w maksymalnym stopniu na wyborze racjonalnym, jest zdradą myślenia Keynesa.

pieniężna jest po prostu tak nieskuteczna, jak pisał Keynes. Próby zwiększenia podaży pieniądza przez Bank Japonii tylko zwiększały

370

pieniądza wyrażonego w jednostkach płac" [wyd. poi. 337]. Innymi słowy, polityka pieniężna sprawdzała się dawniej - lecz nie teraz.

371

Wprowadzenie do Ogólnej teorii zatrudnienia, procentu i pieniądza

Czy to prawda? Jeśli idzie o w ybór racjonalny, to prawda, że w porównaniu z dowolnym współczesnym wykładem m akro­

lettre i potrafił wiele powiedzieć o dynamice ekonomicznej. Tak,

ekonomii Ogólna teoria rzadko mówi o maksymalizacji, a często wysuwa hipotezy behawioralne. Keynes kładł nacisk na nieracjo­

inwestowaniu jako grze w „komórki do wynajęcia", instynktowi

nalne podstawy zachowania ekonomicznego, co można pode­

przewidywalności i irracjonalności podmiotów gospodarczych.

przeć cytatem na temat spekulacji na rynku finansowym, która

Keynes podkreśla względną stabilność relacji między dochodem

„polega na dociekaniu, co się przeciętnie uważa za przeciętną

a wydatkami konsumentów; próba ugruntowania tej stabilności w wyborze racjonalnym może być błędna, lecz nie jest zasadni­

opinię ogółu" [wyd. poi. 179]. Jednak jest to najbardziej widocz­

Ogólna teoria jest pełna dowcipnych akapitów poświęconych zwierzęcemu itd. Lecz nie jest to przede wszystkim książka o nie-

ne, z perspektywy współczesnej, w jego omówieniu funkcji kon­

czo niezgodna z jego intencjami. A choć Keynes nie zastanawiał

sumpcji. Próby modelowania zachowania konsumpcyjnego w ka­

się głębiej nad racjonalnością zachowania przedsiębiorcy, jedną z jego kluczowych, strategicznych decyzji, jak już mówiłem, było

tegoriach wyboru racjonalnego były jednym z najważniejszych tematów makroekonomii po Keynesie. Lecz funkcja konsumpcji Keynesa, wyłożona w księdze III, opiera się na psychologicznej obserwacji, a nie na optymalizacji międzyokresowej. To rodzi dwa pytania. Po pierwsze, czy Keynes słusznie unikał teorii maksymalizacji? Po drugie, czy następcy Keynesa

Co z równowagą? Powiem to bez owijania w bawełnę: interpretować Keynesa w kategoriach modeli statycznej rów­ nowagi nie jest żadną zdradą, ponieważ Keynes stworzył przede wszystkim właśnie model statycznej równowagi. W Ogólnej teorii

zdradzili ducha jego myśli, wprowadzając do niej maksymalizację

powiada się przede wszystkim, że preferencja płynności określa

z powrotem ? Odpowiedź na pierwsze pytanie brzmi: to zależy. Keynes

stopę procentową; przy danej stopie procentowej, krańcowa efektywność kapitału określa stopę inwestycji; a zatrudnienie

miał z pewnością rację, że w zachowaniu ekonomicznym tkwi

jest determinowane przez punkt, w którym wartość produkcji

silny pierwiastek nieracjonalny. Rozkwit ekonomii behawioralnej

jest równa sumie wydatków inwestycyjnych i konsumpcyjnych.

i finansów behawioralnych jest dowodem, że fachowcy uznali

„[P]rzy danej skłonności do konsumpcji i danych rozmiarach [no­

wreszcie ten fakt. Z drugiej strony niektóre próby generaliza-

wych] inwestycji istnieje tylko jeden poziom zatrudnienia, przy

cji twierdzeń na temat zachowania u Keynesa wydają się zbyt

którym może zachodzić równowaga" [wyd. poi. s. 54, przekład poprawiony za oryginałem - brak [nowych] w istniejącym].

łatwe i w dużym stopniu mylne. W szczególności twierdził, że

372

przesunięcie kwestii wzrostu i spadku inwestycji na drugi plan.

z powodów psychologicznych stopa przeciętnych oszczędności

Warto zająć się jedną kwestią w szczególności: czy Paul

będzie rosła z dochodem na głowę (zob. s. 122-123 wyd. poi.).

Samuelson, który w podręczniku z 1948 roku wprowadził słynny

To okazało się kompletnym błędem. Twierdzę jednak, że odpowiedź na drugie pytanie zdecydo­

45-stopniowy diagram, aby wyjaśnić mnożnik, naprawdę błędnie

wanie brzmi: nie. Tak, Keynes był bystrym obserwatorem irra-

upierają się, że Samuelson zbezcześcił myśl mistrza. Ja jednak nie

cjonalności ekonomicznej, ekonomistą behawioralnym avant la

mogę dopatrzyć się żadnej szczególnej różnicy między sform uło­

przedstawił, o co chodziło Keynesowi? Są komentatorzy, którzy

373

Wprowadzenie do Ogólnej teoriijzatrudmenia, procentu i pieniądza

waniem Samuelsona a własnym równaniem Keynesa na równo­ wagę zatrudnienia, które znajduje się właśnie w rozdziale 3: