KRAKÓW PRZEWODNIK [PDF]

Zitiervorschau

JA N

G A R L IC K I, LE S ZEK

JER ZY

K O S S O W S K I

L U D W IK O W S K I

KRAKÓW PRZEWODNIK

W YDAW NIC TW O w

a

r

SPORT s

z

a

i TURYSTYKA w

a

O b w o lu tę i o k ła d k ę p r o je k t o w a ła E M IL IA N O Ż K O -P A P R O C K A

P la n y o p r a c o w a ł i w y k o n a ł K A Z IM IE R Z T R A F A S

R e c e n z e n c i: m gr T A D E U SZ CHRZANOW SKI p r o f. dr K A R O L E ST R E IC H E R

W Y D A W N IC T W O S P O R T i T U R Y S T Y K A N a k ła d 50.250 e g z. A rk . w y d . 13,5; ark. d r u k . 8.25. P a p ie r ilu str . k l. V , 70 g (70X100). P o d p is a n o do d r u k u w k w ie tn iu 1967 r. D r u k u k o ń c z o n o w m a ju 1967 r. R-047-590 C en a zł 32.—

Przewodnik zawiera wiadom;OŚci o położeniu miasta, jego klimacie, dziejach, krótki opis zabytków, pamiątek histo­ rycznych, dane dotyczące współczesnego i nowego budow­ nictwa na terenie Krakowa oraz informacje konieczne przy zwiedzaniu miasta. Dodatkowo opisano również obiekty i miej­ sca godne zwiedzenia, leżące w okolicy Krakowa. Miasto zostało opisane w ramach dzielnic administracyjnych: Stare Miasto, Podgórze, Zwierzyniec, Kleparz, Grzegórzki i No­ wa Huta. Opis poszczególnych dzielnic poprzedzają informacje charakteryzujące daną dzielnicę i przypominające jej historię. W obrębie Starego Miasta zachowało się ponad 700 zabyt­ kowych obiektów architektury, niezliczone dzieła sztuki ma­ larskiej, rzeźbiarskiej, przemysłu artystycznego itp. Wytyczenie trasy, która umożliwiłaby zwiedzenie wszystkich godnych obejrzenia zabytków jest niemożliwe, dlatego przy­ jęto opisy zespołów obiektów: w pierwszej kolejności zespół średniowiecznych obwarowań wraz z Plantami, stanowiącymi granicę zabytkowego centrum, potem poszczególne ulice, place. Rynek, dzielnica uniwersytecka, Wawel. Przy zwiedzaniu śródmieścia przyjęto kierunek od północy do południa — tj. od zachowanych obwarowań do Wawelu. Przy opisie pozostałych dzielnic Krakowa przyjęto kierunek od Kazimierza i Podgórza, przez Zwierzyniec, Kleparz, Grze­ górzki i Nową Hutę. Dla ułatwienia odpowiedniego doboru obiektów oraz właści­ wego rozplanowania czasu zwiedzania podano na s. 35 pro­ pozycję trasy dla wycieczek jedno- i wielodniowych. W ramach tak zorganizowanego zwiedzania proponuje się oglądanie miasta w pierwszym dniu pieszo, z uwagi na wielką

ilość obiektów zgromadzoną na obszarze Starego Krakowa, natomiast przy zwiedzaniu Nowej Huty oraz w następnych dniach należy korzystać z własnych lub miejskich środków komunikacyjnych. Trasa jednego dnia obejmuje zwiedzanie obiektów w cza­ sie około 7 godzin wraz z dojściami lub dojazdami. Przy po­ szczególnych obiektach i zespołach wymienionych na trasie zwiedzania podane są strony przewodnika, na których znaj­ dują się ich szczegółowe opisy. Dodatkową pomocą dla zwiedzającego są indeksy: rzeczowy i osobowy oraz plany, na których numerami oznaczono naj­ ważniejsze obiekty, zabytki i zespoły architektoniczne. Numery odpowiadają numerom obiektów opisanych w tekście. W pla­ nie (załączniku) zaznaczono przebieg linii tramwajowych oraz autobusowych, hotele, restauracje, parkingi i in. POŁOŻENIE

Kraków leży na południu Polski, nad brzegami Wisły, na wysokości około 210 m nad pozio­ mem morza, na 50° 04' szerokości geograficz­ nej i 19° 58' długości geograficznej.

ZALUDNIĘNIE OBSZAR KLIMAT

Liczy obecnie ponad 520 tysięcy mieszkańców na obszarze 230 km-. Jest centralnym ośrodkiem południowego regionu Polski. Jego klimat cechują średnie sumy rocznego opadu — 735 mm, średnie temperatury: stycznia —2, —4; lipca -HI8, -H19°C; przewaga wiatrów za­ chodnich.

HERB

Herbem miasta jest otwarta brama o trzech basztach — znajdująca się na tarczy niebies­ kiej — z orłem białym pośrodku, na czerwo­ nym polu. Barwami miasta są kolory biały i niebieski. Tradycyjny tytuł miasta brzmi: „Stołeczno-Królewskie Miasto Kraków”.

WIADOMOŚCI OGÓLNE

Kraków, miasto „żywych kamieni”, jest świadectwem tysiąc­ letnich dziejów narodu, skarbnicą pamiątek, ośrodkiem kul­ tury, nauki i sztuki oraz ważnym centrum przemysłowym kraju. Nic więc dziwnego, że przyciąga turystów z całej Polski i z zagranicy. Mury Krakowa są jakby otwartą księgą, z której wyczytać można historię minionych wieków. Zamek królewski na Wa­ welu wraz z katedrą, monumentalne budowle zabytkowe, go­ tyckie baszty, wyniosłe kościoły, piękne pałace i kamienice mieszczańskie, architektura dawna i współczesna — oto do­ kumenty narodowej tradycji przeszłości i teraźniejszości. Do dziś zachował się w Krakowie zespół historycznej zabu­ dowy, zlokalizowany na układzie urbanistycznym z 1257 r., kiedy to wytyczono zasadniczy plan miasta, z obszernym rynkiem pośrodku i siecią rozchodzących się na wszystkie strony ulic. Dzisiejsze śródmieście opiera się całkowicie na tym średniowiecznym założeniu, nie naruszonym od 700 lat. Na miejscu murów obronnych otaczających niegdyś stary Kraków — rozbudowywanych od czasów średniowiecza aż po wiek XVIII, a zburzonych w początkach ubiegłego stulecia — założono pierścień zieleni parkowej, tzw. Planty, które oddzie­ lają zabytkowe centrum Krakowa od reszty miasta, ciągnąc się aż po wawelskie wzgórze. Od strony południowej rozcią­ gają się dawne miasta satelitarne z XIV w.: Stradom i Ka­ zimierz; dalej na południe, na prawym brzegu Wisły leży nie­ zależne pierwotnie miasto z końca XVIII w. — Podgórze. Obok Krakowa pełnego zabytków romańskich, gotyckich, re­ nesansowych i barokowych, dzieł sztuki, pamiątek historycznych i osobliwości, rozwija się nowoczesne miasto, powstałe dzięki 5

rozbudowie dawnych osad podmiejskich o historycznych nazwach, jak Zwierzyniec, Kleparz, Grzegórzki. Od strony wschodniej, w odległości około 10 km od centrum miasta, w latach 1949—65 wzniesiono ponad stutysięczną dzielnicę mieszl^aniową przy kombinacie metalurgicznym im. Włodzi­ mierza Lenina — Nową Hutę. Przestrzeń między dzielnicą Grzegórzki i Nową Hutą zaj­ muje 240-hektarowy Park Kultury i Wypoczynku, gdzie po­ wstaje wiele obiektów sportowych i rekreacyjnych. Nad za­ lewem rzecznym w Nowej Hucie znajduje się ośrodek spor­ tów wodnych. Oprócz wymienionych terenów zielonych miej­ scem wypoczynku w Krakowie są parki: Krakowski, Jor dana. Bednarskiego oraz Błonia, wraz z przyległym zespołem urzą­ dzeń i boisk sportowych, basenów kąpielowych, zlokalizowa­ nych w rejonie al. Trzech Wieszczów, al. 3 Maja i al. Puszkina. Największym zespołem zieleni jest Las Wolski w zachodniej części miasta, z Ogrodem Zoologicznym i licznymi punktami widokowymi. KOMUNIKACJA Cztery główne linie komunikacyjne łączą Kraków z całą Polską: północna prowadzi przez Kielce i Radom do War­ szawy; południowa — przez malowniczą dolinę Raby oraz górzyste pasmo Beskidu Wyspowego na Podhale i do Zako­ panego; zachodnia wiąże Kraków ze Śląskiem; wschodnia — poprzez Wieliczkę, Bochnię, Tarnów — z województwem rze­ szowskim i Bieszczadami. Od magistrali wschodniej prowadzą odgałęzienia w kierunku Nowego Sącza i Krynicy. Dworce: kolejowy i autobusowy, znajdujące się w śródmieściu, zapew­ niają dogodną komunikację podmiejską i połączenia z innymi dzielnicami kraju, a odległy o 15 km od centrum miasta port lotniczy umożliwia szybką i wygodną komunikację lotniczą.

DZIEJE MIASTA CZASY PRZEDHISTORYCZNE Warunki terenowe odegrały niewątpliwie ważną rolę w roz­ woju Krakowa. Tereny położone w dolinie Wisły, na styku trzech krain geograficznych (Pogórza Karpackiego, Wyżyny Małopolskiej i Niziny Nadwiślańskiej), w tzw. Bramie Krakow­ skiej, z natury obronne, chronione przez rozlewiska Rudawy, Prądnika i Wilgi, pełne moczarów, bagien, pagórków i skał wapiennych — w odległych czasach stanowiły ważne centrum prasłowiańskiego osadnictwa. Urodzajne gleby sprzyjały roz­ wojowi rolnictwa. Podmokłe łąki kryły w sobie rudę żelaza, a bliskie okolice obfitowały w bogactwa mineralne: sól (w Wieliczce i Bochni) oraz srebro, ołów i cynk (w rejonie chrzanowsko-olkuskim). Pokłady gliny i kamienia budowla­ nego, dostatek drewna, rozległe pastwiska i stawy rybne umożliwiały zagospodarowanie się na tych terenach. Przyjmuje się dziś, że najwcześniejsze ślady pobytu czło­ wieka na terenie obecnego Krakowa pochodzą ze starszej epoki kamienia, tzw. paleolitu — na wawelskim wzgórzu archeolo­ gowie odnaleźli wyroby krzemienne z tamtego okresu. Dopiero jednak w młodszej epoce kamienia, neolicie, pojawiły się pierwsze plemiona osiadłe, otwierając nową kartę w dziejach starożytnego Krakowa. Odtąd nieprzerwanie trwa proces roz­ woju osadnictwa, który doprowadził do powstania wczesno­ średniowiecznego miasta. Początki Krakowa, podobnie jak najdawniejsze dzieje Polski, osnuwa legenda. Przy zupełnym do niedawna braku świa­ dectw pisanych i archeologicznych trudno było wyzwolić się spod uroku prastarych podań. Spisał je w XIII w. mistrz Win­

centy Kadłubek na kartach „Kroniki polskiej”, a w 250 lat później Jan Długosz przekazał przyszłym pokoleniom barwne opowieści o Kraku, co zabił smoka i na smoczej górze wy­ budował gród, i o Wandzie, co nie chciała Niemca... Prowadzone obecnie systematyczne badania odkrywają nam prawdę o genezie i początkach podwawelskiego grodu. Odkrycia archeologiczne w Igołomii i Tropiszowie, w pobliżu Nowej Huty, wykazują, że kwitła tu produkcja przemysłowa (garncarstwo, hutnictwo, kowalstwo, odlewnictwo), a o stosun­ kach handlowj^^ch tego obszaru z imperium rzymskim świadczą znaleziska monet rzymskich, m. in. na wawelskim wzgórzu. Stąd też niektórzy uczeni skłonni byli przypuszczać, że wy­ mieniona przez Ptolemeusza w II w. n. e. nazwa miasta „Karrodunum” może odnosić się do Krakowa. Dziś hipotezy tej, pozbawionej dostatecznych podstaw źródłowych, nie można już przyjąć. Najstarszy przekaz źródłowy, uznawany za pierwszą pisaną metrykę Krakowa, pochodzi z roku 965. Wtedy to arabski kupiec z dalekiej Kordoby, Ibrahim ibn Jakub, który odbywał podróż przez kraje środkowej Europy, w swej relacji trzy­ krotnie wspomina o Krakowie, notując m. in., że „odległość Pragi od Krakowa wynosi trzy tygodnie drogi” i że „do Pragi przybywają z miasta Krakowa Rusowie i Słowianie” z towa­ rem. A więc musiał być Kraków znanym ośrodkiem handlo­ wym na drodze między Pragą a wschodem. Powstające u stóp wawelskiego wzgórza — gdzie mieściła się siedziba księcia — podgrodowe osady rzemieślniczo-rolnicze, dzięki dogodnemu położeniu na szlaku handlowym i wodnym, zaczęły odgrywać coraz ważniejszą rolę w stosunkach handlowych ówczesnej Europy, wiodły bowiem wówczas przez Kraków dwa główne śródlądowe szlaki handlowe, które były odbiciem ówczesnych stosunków ekonomicznych. Jeden z nich — prowadzący z Ko­ szyc przez Lewoczę, Nowy Sącz, Czchów, Bochnię i Wieliczkę do Krakowa, a stąd na północ, przez Miechów, Piotrków, Łę­ czycę do Torunia i dalej wzdłuż biegu Wisły do Bałtyku — łączył Polskę z zachodem, zwłaszcza z Flandrią, która sku8

piała wtedy w swych rękach handel suknem. Drugi szlak łączył Bawarię z Rusią, prowadząc przez Wrocław tzw. drogą solną (gdyż tędy przywożono sukno i piwo świdnickie, szynkowane w piwnicach krakowskiego ratusza, a wywożono sól wielicką), Opole, Bytom, Olkusz do Krakowa, a stąd na wschód do Lwowa i dalej szlakiem zw. później tatarskim — na Krym. W ten sposób objął Kraków pośrednictwo handlowe między wschodem i zachodem, a wymienione trakty handlowe ode­ grały decydującą rolę w dalszym rozwoju miasta, zwłaszcza od chwili, gdy otrzymało ono najstarsze w Polsce „prawo składu”, które stało się podstawą bogactwa mieszczan kra­ kowskich i rozkwitu rzemiosła. KRAKÓW ZA PIASTÓW Już w okresie rządów pierwszego historycznego władcy Pol­ ski — Mieszka I (ok. 960—992) — ziemia krakowska zostaje włą- . czona w obszar państwa Piastów. Najnowsze badania wyka­ zują, że od początku XI stulecia nastąpił gwałtowny rozwój prac budowlanych i fortyfikacyjnych na Wawelu oraz rozwój osadnictwa na sąsiadujących ze wzgórzem wawelskim terenach. Bolesław Chrobry (992—1025), który dążył do niezawisłości politycznej, w 1000 r. utworzył polską administrację kościelną, zakładając arcybiskupstwo w Gnieźnie i biskupstwa w Koło­ brzegu, Wrocławiu i Krakowie, gdzie wzniósł pierwszy ko­ ściół katedralny. Zachowane do dziś — na północnej stronie wzgórza — fragmenty pierwszej katedry romańskiej świad­ czą o stosunkach artystycznych ówczesnej Polski z Saksonią, prowincją, skąd wywodziła się panująca wtedy dynastia ce­ sarska. Od czasów panowania Kazimierza Odnowiciela (1038—1058) Kraków nabiera charakteru faktycznej stolicy Polski. Coraz chętniej przebywają tu królowie i książęta. Może dlatego, że bliżej stąd do wuelkich ośrodków kultury europejskiej we Francji, Włoszech i Niemczech, a może — jak twierdzą nie­ którzy badacze — nęciła ich bliskość żup solnych, które

w owym czasie dostarczały środków finansowych na odbu­ dowę kraju po najeździe czeskim? W każdym razie okres rzą­ dów Kazimierza Odnowiciela podniósł i umocnił znaczenid Krakowa, zapewniając na długie lata prymat ziemi krakow­ skiej. Z tych czasów prócz luźnych kronikarskich notatek nie­ wiele przekazała nam historia. Najczęściej powtarza się wzmianka — stając się tematem poezji i legendy — o zatargu Bolesława Śmiałego (1058—1079) z biskupem krakowskim, Stanisławem Szczepanowskim, wmieszanym w spisek antykrólewski. Biskup rzucił na króla klątwę, a sąd królewski ska­ zał biskupa na karę śmierci. Wykonanie wyroku na dostojniku kościelnym przyczyniło się do wzmocnienia sił antykrólewskiej opozycji i Bolesław Śmiały musiał uciekać na Węgry, gdzie zmarł w nieznanych okolicznościach. Na tronie zasiada jego brat, Władysław Herman (1079—1102), który buduje drugą katedrę na Wawelu (do dziś pozostała krypta Sw. Leonarda), a także kościół Sw. Andrzeja o charakterze obronnym. Z cza­ sów panowania tego króla pochodzi denar z najstarszym zna­ nym dziś zapisem nazwy C ra c o v . {Bolesław Krzywousty (1102—1138), mądry i przewidujący monarcha, wprowadził państwo polskie na drogę rozkwitu gospodarczego i politycznego. W trosce o jedność władzy pań­ stwowej pozostawił testament, na mocy którego ziemia kra­ kowska miała być odtąd dzielnicą senioralną, a książę kra­ kowski miał sprawować władzę zwierzchnią nad innymi dziel­ nicami Polski. Ugruntowało to wprawdzie stanowisko i rolę Krakowa, ale jednocześnie rozpoczęło okres krwawych walk 0 tron krakowski, wyniszczających kraj przez następne dwa 1 pół wieku. W czasie tych zmagań politycznych między coraz liczniejszymi i coraz słabszymi książętami poszczególnych dzielnic Kraków wyrastał na główne miasto Polski i symbol jej jedności^ Zwłaszcza książę Henryk Brodaty (1234—1238) umiał już w owym czasie dostrzec znaczenie dokonujących się przemian społeczno-gospodarczych i wykorzystać je do wzmoc­ nienia autorytetu swej władzy. Jego ingerencji przypisj^wana 10

^) i)

jest pierwsza lokacja miasta Krakowa na prawie polskim. Kraków w tym czasie obejmował już szereg osiedli rzemieślni­ czych i targowych, z których każde pozostawało pod wpły­ wami różnych panów duchownych i świeckich. Wobec takiej sytuacji należało umocnić w mieście jedną władzę, którą miała być władza sołtysa, aby uwolnić ludność od bezpośred­ niej zależności wobec feudałów (o istnieniu takiej władzy kra­ kowskiego sołtysa Piotra mówią nam zapiski historyczne z lat 1228 i 1230). W ten sposób Henryk Brodaty starał się pozyskać dla swoich celów mieszczan krakowskich, którzy później mieli mu dopomóc w opanowaniu stolicy państwa — Krakowa. Ostatnie badania archeologiczne potwierdzają istnienie osady miejskiej na obszarze dzisiejszego Rynku i przyległych do niego ulic na długo przed lokacją z 1257 r. W latach 1961—63 podczas przebudowy Rynku znaleziono w rejonie kościoła Mariackiego i kościoła Sw. Wojciecha resztki zwartej zabu­ dowy ze śladami palenisk oraz wiele W3^robów ceramicznych i metalowych. W 1. poł. XIII w. Kraków rozbudowywał się w szybkim tempie, przekształcając się w samodzielne miasto. Obok drew­ nianych zabudowań osiadłej tu ludności wyrastały wciąż nowe okazałe dwory, klasztory i liczne kościoły. Ale prace nad uporządkowaniem miasta, rozpoczęte przez księcia Henryka Brodatego, a kontynuowane przez jego syna Henryka Poboż­ nego (1238—1241), zostały przerwane najazdem Tatarów. W 1241 r. Kraków uległ całkowitemu zniszczeniu. Musiał to być jednak żywotny i prężny ośrodek polityczny i gospodar­ czy, skoro w stosunkowo niedługim czasie zniszczone i wy­ ludnione miasto podźwignęło się z ruin. W dniu 5 czerwca 1257 r. Bolesław Wstydliwy (1243—1279), książę krakowski i sandomierski, nadaje miastu — w oparciu o wzory zachodnio­ europejskie i prawa miejskie Wrocławia — akt lokacyjny, na mocy którego zabudowuje się Kraków w zachowanym do dziś układzie urbanistycznym. Z dawnej romańskiej architektury pozostały tjdko nieliczne budowle, jak: kościół Sw. Salwatora, kościół Sw. Wojciecha, fragmenty kościoła Mariackiego, ro­ li

tunda Feliksa i Adaukta na Wawelu, druga katedra wawelska oraz klasztor Św. Andrzeja, którego obrońcy zdołali ocalić się przed nawałą tatarską. Ocalały również fragmenty kościołów: Dominikańskiego i Franciszkańskiego. Wielkość lokacyjnego Krakowa, posiadającego zaledwie 1 km długości — licząc oś miasta od Bramy Floriańskiej do Wa­ welu — oraz niespełna 800 m szerokości, znaczą do dziś Płanty krakowskie. Był to regularny, na wielką skalę zakrojony stały plan rozbudowy, jedno z najbardziej dojrzałych założeń urba­ nistycznych o typie szachownicowym w Europie. Po lokacji, która obejmowała jednocześnie nadanie przywi­ lejów i pierwszych autonomicznych praw miejskich, organem administracji Krakowa staje się rada miejska. Zadaniem jej było „strzec prawa, honoru i pożytku miasta’'. Należało do niej sądownictwo w sprawach targowych, nadzorowanie rze­ miosła i handlu, a zwłaszcza czuwanie nad rzetelnością miar i wag. Rada mogła zwoływać zgromadzenie całej ludności miejskiej w celu ogłaszania uchwalonych przez siebie praw. Wybierana co roku, ustępując wyznaczała skład nowej rady. Istniała też ława miejska, sprawująca sądownictwo. Przewod­ niczył jej wójt, do którego należała władza obrońcy miasta na wypadek jego niebezpieczeństwa. Pierwsze władze miejskie cieszyły się znaczną swobodą w sprawowaniu swego urzędu i miasto posiadało prawdziwą autonomię. Przełom XIII i XIV w. to lata wzmagającej się walki o wła­ dzę, o połączenie rozbitych dzielnic w jedno państwo, a więc i o Kraków, który urósł do symbolu jedności państwowej. Przeciwko królowi czeskiemu Wacławowi II, który w 1300 r. koronuje się na króla Polski, występuje prawy pretendent do tronu polskiego z dynastii Piastów, książę brzesko-kujaw­ ski, Władysław Łokietek (1306—1333), kładąc wreszcie kres długotrwałym walkom książąt dzielnicowych o tron krakowski. Kraków — dbały o swą samodzielność — uzyskuje od Ło­ kietka nowe przywileje, znaczne uprawnienia jurysdykcyjne, a także przju^zeczenie, że nigdy muru miejskiego z murem zamkowym nie połączy. Ponadto miasto — jako pierwsze 12

>> jj a p

o

o “(U N o . B 'O O

^

.2

o^% w ^ < /V ,*'O S «. M 2 ^' ^1 ^S 0 w < 2 fe < >4 o > w hft

5 C S^ tó ^ raN O S P .2 tó s N g 2 .

^ B ‘0^ hł

fe- 2 N

w Polsce — otrzymuje prawo składu. Odtąd przybywający kupcy musieli wystawiać tu swe towary na sprzedaż i tylko wtedy mogli je wywieźć, jeśli na miejscu nie znaleźli na­ bywców. Niespokojne były lata panowania Władysława Łokietka, któ­ ry zmuszon}'- był prowadzić ustawiczne walki, głównie z mar­ grabiami brandenburskimi i Krzyżakami. Tymczasem w związ­ ku z planami króla czeskiego, Jana Luksemburczyka, roszczą­ cego sobie pretensję do korony polskiej, powstało sprzysiężenie niemieckich mieszczan Krakowa, Wieliczki i Sandomierza i w maju 1311 r. wybuchł pod wodzą wójta Alberta bunt, po­ pierany przez biskupa krakowskiego, Muskatę. Minął z górą rok, zanim książę Władysław opanował sytuację, surowo ka­ rząc buntowników. W latach 1313—1314 zajął Łokietek Wielkopolskę, tworząc zespół ziem stanowiących podstawę do odnowienia królestwa, a w dniu 20 stycznia 1320 r. odbyła się jego koronacja w ka­ tedrze wawelskiej. Był to akt wielkiej wagi politycznej, jedno­ czący rozbite dotychczas ziemie pod jednym berłem. Kraków stał się odtąd — aż do końca dawnej Rzeczypospolitej — miej­ scem koronacji i wiecznego spoczynku władców polskich, a do XVII wieku — stałym miejscem pobytu królewskiego dworu. Okres rządów ostatniego z dynastii Piastów, Kazimierza Wielkiego (1333—1370), rozpoczjma epokę świetności Krakowa. Król popiera rozwój miast, widząc w ich potędze i dobro­ bycie jedną z podstaw swego panowania. Historia uznała go za znakomitego gospodarza kraju, który „zastał Polskę drew­ nianą, a zostawił murowaną’', a słowa te odnoszą się w du­ żej mierze do Krakowa, gdyż stolicę swego państwa otaczał Kazimierz szczególną opieką i troską. Dzięki królewskim przywilejom i korzystnemu położeniu na wielkich szlakach komunikacyjnych — prowadząc handel z ca­ łą niemal Europą, od Flandrii aż po Morze Czarne — miasto rozwija się żywiołowo, mieszkańcy bogacą się, wzrasta do­ brobyt, a sława uczty u Wierzynka (1362), w której miało wziąć udział pięciu monarchów (cesarz Karol IV, Waldemar IV 14

A f

^

duński, Piotr król Cypru, Ludwik — król Węgier, król Kazi­ mierz Wielki) oraz książęta z różnych stron Polski przetrwała do naszych czasów. Mądry król dba jednak nie tylko o sprawy gospodarcze. Ma większe ambicje — zabiega o sławę polskiej stolicy jako ośrodka nauki i sztuk. W 1364 r. założył uniwersytet (drugi z kolei w środkowej Europie po praskim z 1348, a starszy o rok od wiedeńskiego), co znacznie podniosło autorytet Kra­ kowa i jego znaczenie międzynarodowe. Z czasem zaczęli na­ pływać tu studenci nie tylko z całej Polski, ale i z krajów sąsiednich, tych zwłaszcza, które nie posiadały wyższych uczelni. Godny podkreślenia jest fakt, że w tym samym dniu, w którym Kazimierz kreował Uniwersytet — 12 maja — raj­ cowie Krakowa wydali uroczysty dyplom, gwarantujący Wszechnicy Kazimierzowskiej opiekę ze strony miasta i po­ pierający wszystkie nadania królewskie dla uczelni, jej pro­ fesorów i żaków. Ważnym momentem dla miasta było także uniezależnienie się od sądownictwa w Magdeburgu, dzięki ustanowieniu przez króla w 1356 r. sądu najwyższego na zamku krakowskim. Za panowania Kazimierza Wielkiego Kraków liczył około 10 000 mieszkańców, a niezależne miasto Kazimierz, założone przez króla i od jego imienia nazwane — około 3000. Powstaje wtedy również nowa osada miejska, która od kościoła Sw. Flo­ riana otrzymała miano Florencji (dzisiejszy Kleparz). Budow­ niczowie Krakowa wywodzili się z mieszczan krakowskich, a wśród nich wyróżniał się cech murarzy, który pozostawił po sobie trwałe pomniki sztuki na terenie całej Małopolski. W hi­ storii sztuki polskiej używa się terminu „gotyk kazimierzow­ ski” dla wyróżnienia zespołu budowli krakowskich wzniesio­ nych za panowania Kazimierza Wielkiego i związanych czę­ ściowo z jego mecenatem. Do tej grupy zabytków należą licz­ ne kościoły, katedra, ratusz, stary gmach Uniwersytetu, pierw­ sze Sukiennice, kompleks murów obronnych z basztami oraz mieszczańskie kamieniczki, wąskie, najczęściej dwupiętrowe.

I

■/I 1 ; L L

15

ze spadzistym dachem, o trzyokiennej elewacji i z charaktery­ stycznym kamiennym przedprożem. Po śmierci ostatniego Piasta, za panowania Ludwika Wę­ gierskiego (1370—1382), Kraków w dalszym ciągu przeżywał okres rozkwitu gospodarczego, pozyskując nowe rynki handlo­ we, a mieszczanie krakowscy otrzymali przywileje, na mocy których mogli nabywać wraz z prawem dziedziczenia dobra ziemskie w obrębie 2 mil od miasta. Powierzone im zostaje również i sądownictwo w tym zakresie. „ZŁOTY WIEK’^ Okres pełnego rozkwitu Krakowa przypada na czasy pano­ wania dynastii Jagiellonów. Unia Polski z Litwą wzmocniła państwo pod względem politycznym, wojskowym i gospodar­ czym, a wiekopomne zwycięstwo nad zakonem krzyżackim na polach Grunwaldu stało się punktem wyjścia mocarstwowego znaczenia państwa Jagiellonów. Piętnastowieczna kultura Krakowa wiąże się ściśle z roz­ wojem Akademii Jagiellońskiej. Podupadła pod koniec ubie­ głego stulecia, dzięki testamentowi królowej Jadwigi i mece­ natowi króla rozbłysła pełnią sławy, jako przybytek nauki i postępu. Poza prawem i medycyną zakwitły nauki matema­ tyczne i astronom^^W mieście obok rezydencji królewskiej na wawelskim wzgórzu powstaje — z dawnej dzielnicy garncar­ skiej, obok Rynku — nowa dzielnica uniwersytecka, jakby dla udokumentowania, że Kraków jest nie tylko politycznym i ekonomicznj^m, ale i kulturalno-naukowym centrum kraju. ^Nie mogło zabraknąć w Krakowie i drukarń. Już w 1473 r. założona została przez Kaspra Straubego najstarsza w Polsce, a jedna z najstarszych w Europie drukarjaia, a w ślad za nią powstawały dalsze „officyny drukarskie'^W XVI w., kiedy zaczną docierać do Polski prądy różnowierczej reformacji, nastąpi gwałtowny wzrost piśmiennictwa w jęz. polskim. Kra­ ków na zawsze pozostanie wierny tradycjom drukarstwa. Tutaj wydrukowano pierwszą książkę węgierską, a w dniu 16

3 stycznia 1661 r. w kamienicy Szoberowskiej na Małym Ryn­ ku (nr 6) wydany zostanie pierwszy na terenie Polski numer drukowanej gazety, pod nazwą „Merkuriusz Polski’’. Druga połowa XV w. jest okresem ożywionego ruchu umy­ słowego, intelektualnych kontaktów z zagranicą oraz rozkwitu sztuki. Prądy humanistyczne dość wcześnie dotarły do Kra­ kowa. W dziedzinie sztuki powstały wybitne dzieła malar­ stwa, rzeźby i rzemiosła artystycznego. W latach 1477—1496 działał w Krakowie Wit Stwosz, jeden z najwybitniejszych w Europie rzeźbiarzy późnego gotyku, twórca głównego ołtarza w kościele Mariackim i nagrobka Kazimierza Jagiellończyka w katedrze wawelskiej. Tak zwany złoty wiek Krakowa — pozostając pod wyraź­ nym wpływem włoskiego renesansu — wiąże się z imieniem króla Zygmunta Starego (1506—1548), który stał się prekur­ sorem sztuki renesansowej w Polsce, patronując twórczości artystycznej i osobiście doglądając prac architektonicznych i rzeźbiarskich. Jeszcze jako królewicz żywo interesował się sztuką, sprowadzał do kraju artystów włoskich, a w 1502 r. przywiózł z Węgier Franciszka Florentczyka, któremu po­ wierzył wykonanie niszy na pomieszczenie nagrobka Jana Olbrachta w katedrze wawelskiej oraz przystosowanie pół­ nocnej części zachodniego skrzydła zamku na mieszkanie kró­ lowej matki Elżbiety. Ten sam architekt zaprojektował i do swojej śmierci (1516 r.) prowadził gruntowną przebudowę zamku wawelskiego na nowoczesną rezydencję monarszą. We­ dług jego projektów pracowali potem inni architekci, a wśród nich Benedykt Sandomierzanin i nadworny architekt Zygmunta I, Bartłomiej Berecci, który przybył do Polski w związku z zamierzoną przez króla budową rodzinnego mau­ zoleum, słynnej kaplicy Zygmuntowskiej przy katedrze wa­ welskiej. To znakomite dzieło sztuki renesansowej powstało w latach 1517—1533, przy współudziale dużego zespołu arty­ stów włoskich i miejscowych, pod kierunkiem Berecciego. Dla ozdoby zamku za ostatniego z Jagiellonów sprowadzono z da­ lekiej Flandrii słynne arrasy (łącznie 356 sztuk). 2 — K raków

17

Renesans wyciska oczywiście swoje piętno również i na architekturze miasta. Na pierwsze miejsce wysuwa się prze­ budowa Sukiennic dokonana przez mistrza włoskiego, Jana Marię Padovano. Ich renesansowa attyka stała się z czasem ulubionym motywem polskiej architektury, a także natchnie­ niem poetów i malarzy. Jest to okres wspaniałego rozwoju sztuki świeckiej w mieście. Powstają okazałe rezydencje patrycjuszy i kamienice mieszczańskie o bogato zdobionych fa­ sadach i portalach. Usuwa się gotyckie przedproża, a szczyty domów ozdabia attykami. Uchwała krakowskiej rady miej­ skiej wyraźnie zaleca stosowanie attyk przy wznoszeniu no­ wych budowli, wymagając, by dachy kamienic ukryte były za zewnętrznymi murami budynku. Do tego rodzaju renesanso­ wych budowli zalicza się m. in. dom przy ul. Kanoniczej 1, Szarą Kamienicę w Rynku Głównym oraz prałatówkę na pl. Mariackim 4. Jeszcze i dziś setki krakowskich domów zdobią wykwintne portale, których twórcami byli m. in. Gabriel Słoński i Jan Michałowicz z Urzędowa, najwybitniej­ szy rzeźbiarz polskiego renesansu, zwany polskim Praksytelesem. Za ostatnich Jagiellonów Kraków stanął u szczytu sławy i bogactwa. Wraz z ludnymi i zamożnymi przedmieściami oraz dwoma sąsiadującymi miastami, Kazimierzem i Kleparzem, osiągnął liczbę ok. 30 000 mieszkańców. Kultura artystyczna promieniowała ze stolicy na cały kraj. Wydawało się, że wszy­ stko to zapewni miastu dalszy świetny rozwój i bezchmurną przyszłość. LATA UPADKU Rzeczywistość nie spełniła jednak tych nadziei. Wielkie od­ krycia geograficzne sprawiły, że stanęły otworem nowe szlaki handlowe morskie i oceaniczne, a sl:are drogi lądowe poczęły tracić swe dotychczasowe znaczenie. Jednocześnie egoistyczna polityka szlachty polskiej prowadziła do stałego ograniczania autorytetu i zamożności miast. Po unii Polski z Litwą w 1569 r. znalazł się Kraków na południowo-zachodnim krańcu państwa 18

i ustąpić musiał pierwszeństwa Warszawie, którą ze względu na bardziej centralne położenie obrano na miejsce elekcji królów. Zygmunt III Waza (1587—1632) po pożarze Wawelu w 1595 r. w pocz. XVII w. przeniósł rezydencję dworu do Warszawy. Mimo że Kraków nadal zachował tytuł miasta stołecznego i koronacyjnego, blask jego zaczął przygasać. Wojna ze Szwecją, której skutki za panowania Jana Kazimierzą (1648—1668) dotknęły całą Polskę, nie oszczędziła i Krakowa. W 1655 r. bohatersko bronił go przed Szwedami Stefan Czarniecki, uległ jednak przeważającej sile wroga. Szwedzi opanowali Kazimierz i z jego murów bombardowali Kraków. Po zawarciu rozejmu Czarniecki wraz z wojskiem musiał opuścić miasto. Oddziały szwedzkie złupiły je i ogra­ biły z nagromadzonych przez stulecia bogactw i skarbów sztuki. W niedługim czasie przeżył Kraków — a tym razem zwłaszcza Kazimierz — ponowne bombardowanie, kiedy woj­ ska polskie w 1657 r. odbijały miasto z rąk wroga. Niełatwa to była sprawa, gdyż Szwedzi w ciągu dwu lat zdążyli umoc­ nić mury obronne zarówno Krakowa jak samodzielnego wów­ czas miasta — Kazimierza. W Krakowie, zniszczonym przez bombardowania, pożary i powodzie, zmieniły się warunki gospodarcze. Upadło gór­ nictwo w regionie krakowskim, a prawo składu, będące nie­ gdyś podstawą dobrobytu mieszkańców, przestało obowią­ zywać. Niewiele pomogły uchwały sejmu podejmowane bez­ pośrednio po wojnie szwedzkiej, mające na celu podniesienie miast z ruiny. Zniszczony i zubożały, Kraków zdany był na własne siły. Miary nieszczęścia dopełniła wielka zaraza w la­ tach 1677—1681. Dopiero pod koniec XVIII wieku, w latach panowania Jana III Sobieskiego (1674—1696) miasto zaczyna się nieco dźwigać z upadku. Przystąpiono do ratowania zagrożonych do­ mów, do podpierania walących się fasad szkarpami, których dziś jeszcze tyle można spotkać w starych dzielnicach. Z fun­ duszów miejskich, cechów rzemieślniczych i zamożniejszych 2*

19

obywateli umocniono nadwerężone fortyfikacje miejskie, a wkrótce potem przystąpiono do odbudowy na większą skalę. Finansowali ją tym razem nie krakowscy mieszczanie, któ­ rych zniszczyły kontrybucje wojenne, lecz duchowieństwo i magnateria. Drugi najazd szwedzki w latach 1702—1709 dał się we znaki jeszcze dotkliwiej. Palił się wtedy zamek, a przede wszy­ stkim ucierpieli mieszkańcy, nękani bezustannymi przemar­ szami obcych wojsk. Nałożone przez Karola XII kontrybucje wycisnęły z Krakowa 60 000 talarów, powodując całkowite zubożenie ludności, kongregacji kupieckiej i cechów rzemie­ ślniczych, które zmuszone były oddać nawet swe cenne insygnia. Ponadto w 1703 r. przeszedł przez miasto huragan, wyrządzając poważne straty, a w kilka lat potem — znów zaraza. Sejm uznał wprawdzie pretensje Krakowa o odszkodo­ wanie wojenne, ale nie starczyło już czasu na ich realizację. Do miasta bowiem ponownie wkroczyły wojska rosyjskie i austriackie, biorące udział w wojnie sukcesyjnej (1733—1735). W połowie XVIII w. zrujnowany, zubożały Kraków wyludnia się. Zamiera życie, handel, rzemiosło, nauki i sztuka. Pomyślne dla rozbudowy Warszawy rządy ostatniego króla Polski, Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764—1795), nie zmieniły sytuacji Krakowa. Wraz z pobliskim Tyńcem przeżył znowu oblężenie — na zamku wawelskim przez trzy miesiące bronili się konfederaci barscy. Raz jeszcze miasto zostało zniszczone, a mieszkańcy musieli zapłacić kontrybucję. Pierwszy rozbiór w 1772 r. odciął Kraków od reszty Polski i od dotychczasowych rynków zbytu. Ponadto na prawym brzegu Wisły cesarz Józef II założył konkurencyjne miasto — Podgórze. Do ostatecznego upadku Krakowa przyczyniło się także istnienie tzw. jurydyk (bjdo ich aż 21). Te samodzielne miasteczka, zakładane poza murami miasta na terenach nale­ żących do szlachty i duchowieństwa, stały się groźnym kon­ kurentem dla mieszczan Krakowa — ich mieszkańcy mogli zajmować się handlem i rzemiosłem, nie ponosząc żadnych ciężarów na rzecz miasta. 20

Chcąc ratować sytuację, sejm z 1765 r. ustanowił dla miast polskich Komisję Dobrego Porządku, która w Krakowie nie zdołała jednak wywiązać się z powierzonych jej zadań. Sam król Stanisław August w 1787 r. wyznaczył miastu z własnego skarbca 300 dukatów rocznie. Ale nie pomogły ani królewskie zapomogi, ani uchwalona na Sejmie Czteroletnim uchwała o miastach, mająca na względzie ich dobro, ani nawet radosne dni insurekcji kościuszkowskiej, kiedy to na krakowskim ryn­ ku w dn. 24 marca 1794 r. Tadeusz Kościuszko uroczyście ślubował, że „powierzonej mu władzy użyje jedynie dla niepodległości Ojczyzny i powszechnej wolności”. Prawdy tej dowiódł na polach Racławic, gdzie nie zabrakło ofiarnego udziału mieszkańców Krakowa i chłopów z podkrakowskich wsi. Po latach kolejnych okupacji: pruskiej i austriackiej, po latach złudnych nadziei związanych z epoką wojen napoleoń­ skich, w czasie których Kraków od 1809 r. należał do Księstwa Warszawskiego, nastał nieco pomyślniejszy okres. W 1815 r. na Kongresie Wiedeńskim trzy wielkie mocarstwa: Prusy, Austria i Rosja — nie mogąc dojść do porozumienia, któremu z nich ma przypaść miasto — zawarły traktat, na mocy którego utworzone zostało „wolne niepodległe i ściśle neutralne Miasto Kraków z Okręgiem”. Pozostając pod nadzo­ rem trzech dworów opiekuńczych (pruskiego, austriackiego, rosyjskiego), nie posiadało autonomii politycznej, natomiast uzyskało pewną niezależność w zakresie rządów wewnętrz­ nych, nastąpiła także poprawa warunków gospodarczych. Miasto dźwiga się z ruin, ożywia się handel i rzemiosło. Wprawdzie burzy się wtedy niektóre obiekty zabytkowe, ale systematycznie prowadzone są prace nad uporządkowaniem miasta, które liczy już około 25 000 mieszkańców. Ten jedyny w Europie zakątek (o powierzchni zaledwie 1150 km^), gdzie uznawano polskie prawa obywatelskie, stał się wkrótce ogni­ skiem polskiej kultury, azjdem dla emigrantów, ośrodkiem ruchów patriotycznych, wolnościowych i rewolucyjnych. Toteż gdy w późniejszych latach istnienia „Rzeczypospolitej Krakow21

skiej’’ wzrastał ucisk polityczny ze strony dworów opiekuń­ czych, społeczeństwo Krakowa nie pozostało bierne. Tworzą się tajne sprzysiężenia, mające na celu ponowienie próby orężnej rozprawy z zaborcami. Doprowadziło to w 1846 r. do wybuchu powstania, które miało ogarnąć wszystkie ziemie dawnej Polski. Jego organizator, wielki demokrata i trybun ludu, Edward Dembowski, poległ jednak od kuli austriackiej w czasie demonstracji politycznych, tzw. krwawej procesji w Podgórzu. Powstanie krakowskie przyśpieszyło upadek nie­ zależnej „Rzeczypospolitej Krakowskiej”. V/ojska trzech mo­ carstw zaborczych wkroczyły do Krakowa, który niebawem przyłączono do Austrii. W dwa lata później, w czasie Wiosny Ludów, znów doszło do walk na ulicach miasta. Kwaterujące na Wawelu wojska austriackie rozpoczęły bombardowanie — ucierpiało wtedy głównie śródmieście — zmuszając miasto do kapitulacji. Następne dwudziestolecie było szczególnie ciężkie. Nadszedł okres absolutyzmu i germanizacji, ucisku narodowego i sto­ pniowego ograniczania swobód, co doprowadziło w końcu do całkowitego stłumienia ruchów wolnościowych. Na domiar złego w 1850 r. wybuchł w Krakowie pożar, który trwał przez 10 dni. Dopiero po klęsce Austrii w wojnie z Prusami (1866) sto­ sunki poczęły układać się pomyślniej. Pokonana monarchia habsburska musiała zgodzić się na ustępstwa, przyznając po­ zostającym pod jej panowaniem narodom pewną autonomię. Galicja otrzymała własny sejm. Wydział Krajowy i namiest­ nika, którym z reguły był Polak. W sądownictwie, szkolnic­ twie i wszystkich urzędach przywrócono język polski. Sejm austriacki uchwalił dla Krakowa statut nadający mia­ stu dużą samodzielność — co stanowiło początek samorządu miejskiego. Pierwszym prezydentem miasta wybrany został profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, dr Józef Dietl, którego pomnik dłuta Xawerego Dunikowskiego stoi obecnie przed gmachem Rady Narodowej (pl. Wiosny Ludów). Ten człowiek pełen inicjatywy i energii realizował w latach 1866—1874 swój 22

wielki program unowocześnienia Krakowa, obejmujący m. in. budowę wodociągów i kanalizacji, regulację Wisły, odnowienie Sukiennic, budowę teatru oraz uporządkowanie Plant. „POLSKIE ATENY” Na ostatnie dziesięciolecia XIX w. przypada bujny rozkwit życia umysłowego i kulturalnego Krakowa, który zyskał sobie w tym czasie miano „Polskich Aten”. Ożywioną działalność prowadzi Uniwersytet Jagielloński, ściągając na swe katedry wielu wybitnych profesorów, a utworzona w 1872 r. Akademia Umiejętności prowadzi wszechstronne badania naukowe, sku-' piając wokół siebie uczonych ze wszystkich trzech zaborów i reprezentując naukę polską wobec zagranicy. Patriotyczne nastroje i niepodległościowe dążenia rozbudzają zainteresowa­ nie dla przeszłości Polski — troska o zachowanie polskiego języka przyczynia się do rozwoju znanej szkoły lingwistycznej, a filologię polską i historię reprezentują znakomite nazwiska profesorów (Windakiewicz, Chrzanowski, Bobrzyński, Estrei­ cher i in.). Obok nauki rozwija się również życie artystyczne. Powstają wielkie historyczne obrazy Jana Matejki, który przez ponad 30 lat wywierając przemożny wpływ na twórcze środowisko Krakowa, cieszył się szacunkiem i uznaniem całej Polski. Na­ stępne pokolenie malarzy, profesorów krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych (Malczewski, Mehoffer, Wyczółkowski, Axentowicz, Fałat i in.), nie poddało się jednak jego potężnej indy­ widualności, szukając wzorów w Paryżu raczej niż w Mona­ chium. W 1897 r. powstało stowarzyszenie artystów polskich „Sztuka”, które do wybuchu pierwszej wojny światowej nada­ wało ton twórczości artystycznej nie tylko Krakowa, ale i całej Polski. Ruch artystyczno-literacki, rozwijający się w duchu moder­ nizmu, skierowany przeciw światopoglądov/i racjonalistyczne­ mu, a nawiązujący do romantycznych tradycji, przybrał nazwę „Młodej Polski”. W literaturze reprezentowali ten kierunek pisarze tej miary, co Kasprowicz, Przerwa-Tetmajer, Przyby23

szewski, Rydel, Wyspiański i in., w muzyce — Fitelberg, Kar­ łowicz, Różycki, Szymanowski (w początkowym okresie swej twórczości). Ludzie ci wnieśli twórczy ferment w atmosferę Krakowa, a miejscem ich spotkań i dyskusji była „Jama Mi­ chalika” (przy ul. Floriańskiej). Tam założono — na wzór Paryża — słynny kabaret ,,Zielony Balonik”, któremu patro­ nował Tadeusz Boy-Żeleński. Na wysokim poziomie stanął również teatr krakowski. Okres świetności rozpoczął się po^ roku 1865, kiedy dyrekcję teatru objął Adam Skorupka, a po nim — Stanisław Koźmian. W tym czasie występowała na scenie krakowskiej Helena Modrzejew­ ska (1865—1868). W 1893 r. otwarto gmach teatru im. Słowac­ kiego, który stał się wkrótce najciekawszą i najodważniejszą repertuarowe sceną polską. Od przełomu stulecia wystawiano w Krakowie sztuki Wyspiańskiego i innych autorów „Młodej Polski”, a także sztuki najwybitniejszych twórców zagranicz­ nych. Nie ominął Krakowa charakterystyczny dla ówczesnej Euro­ py pęd do tworzenia muzeów, galerii i kolekcji. Na sześć­ dziesiąte lata XIX w. przypadają początki organizacji zbiorów archeologicznych i artystycznych Uniwersytetu Jagiellońskie­ go, w 1878 r. udostępniono publiczności zbiory Czartoryskich, uratowane po powstaniu listopadowym z Puław, wywiezione do Paryża i stamtąd sprowadzone do Polski. W 1879 r. Henryk Siemiradzki — ofiarowując swój obraz „Pochodnie Nerona” — dał początek galerii malarstwa polskiego Muzeum Narodowe­ go. W 1897 r. powstaje też Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, prowadzące pracę naukową, populary­ zatorską i sprawujące opiekę nad zabytkami miasta. W 2. poł. XIX w. i na początku XX w. zaczjma ukazywać się w Krakowie coraz więcej czasopism i periodyków. Ważną rolę odegrał Kraków jako ośrodek myśli patriotycznej i po­ stępowej, a potem — także i walk klasy robotniczej. Tu odb}^ się w 1880 r. proces przeciwko Ludwikowi Waryńskiemu i je­ go towarzyszom, podczas którego Waryński, twórca i przy­ wódca pierwszej rewolucyjnej partii polskiej klasy robotniczej 24

„Proletariat”, publicznie głosił zasady naukowego socjalizmu. W latach 1912—1914 przebywał w Krakowie Włodzimierz Iljicz Lenin (na budynkach przy ul. Królowej Jadwigi 32 i Frycza Modrzewskiego 49 umieszczone są dziś tablice), kie­ rując ruchem rewolucyjnym w Rosji i redagując dziennik „Prawda” wychodzący w Petersburgu; w Krakowie mieściło się Biuro Zagraniczne Socjaldemokracji Rosyjskiej i tu odby­ wały się narady z przybywającymi z Rosji działaczami. Wobec szj^-bkiego rozwoju miasta w 2. poł. XIX w. nie mógł Kraków pomieścić się w granicach dawnych murów i baszt fortecznych. Musiał przekształcić się w nowoczesne miasto, by mieć możność dalszego rozwoju. Początki tych przemian wystąpiły już za czasów rządów prezydenta miasta, Józefa Dietla. W latach 1904—1918, kiedy prezydentem miasta został Ju­ liusz Leo, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, nastąpił okres szybkiej rozbudowy miasta. Do dawnego Krakowa, połączo­ nego już z Kazimierzem i Stradomiem, przyłączono okoliczne gminy. Rozpoczęto intensywne prace nad zabezpieczeniem brze­ gów Wisły (Bulwary Kazimierzowskie) oraz nad uregulowaniem koryta Rudawy. DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE W dniu 31 października 1918 r. znajdujące się w mieście oddziały austriackie zostały rozbrojone przez polskie wojsko. Jednakże nędza pierwszych lat powojennych, niezwykle trud­ na sytuacja polityczna i gospodarcza kraju — nie wróżyły miastu pomyślnej przyszłości. Już na przełomie 1918—1919 r. powstały w Krakowie pierw­ sze nielegalne komórki Komunistycznej Partii Robotniczej Polski, a w listopadzie 1923 r. katastrofalne warunki ekono­ miczne i bezrobocie doprowadzają do zbrojnych wystąpień krakowskiego proletariatu. W 1932 r. robotnicy krakowscy ogłaszają strajk skierowany przeciwko zamachom rządu na ustawodawstwo socjalne; w cztery lata później, w marcu 1936 r. robotnicy krakowskiej fabryki „Semperit”, organizują 25

wiec i demonstrację. Do manifestujących strzela policja zabi­ jając i raniąc kilkadziesiąt osób. Przywódcami tych walk byli krakowscy socjaliści i komuniści (wśród nich Bolesław Drobner, Adam Polewka i wielu innych). Pomyślniejsze nieco widoki rozwoju przynoszą dopiero lata trzydzieste, zwłaszcza po przezwyciężeniu wielkiego kryzysu w 1933 r. W Krakowie następuje wtedy wzrost ruchu budow­ lanego, przede wszystkim w nowych dzielnicach miasta. Po­ wstaje zaczątek drugiej obwodnicy miejskiej, obejmującej al. Trzech Wieszczów, przy której wyrastają nowoczesne bloki mieszkalne i monumentalne gm.achy publiczne, jak Biblioteka Jagiellońska, Muzeum Narodowe, Akademia Górniczo-Hutni­ cza, a w centrum miasta — wielkie gmachy Bazaru Polskiego (dziś Pałac Prasy), PKO na Wielopolu, Kasa Chorych i Bank Polski. Na ogół jednak nowa architektura nie została należy­ cie wkomponowana w stare otoczenie zabytkowe, o czym świadczyć może np. gmach „Feniksa” (przy pl. Szczepańskim) górujący nad Pałacem Sztuki oraz jego rówieśnik na Rynku Głównym przy zbiegu z ulicą Św. Jana. Do ożywienia ruchu gospodarczego miasta przyczyniła się niewątpliwie wybudowana w latach 1933—1934 nowa linia kolejowa Kraków—Kielce—Radom—Warszawa, która miała zbliżyć obie stolice: nową i starą. Powstały wtedy również dwie nowoczesne szosy: Kraków—Katowice oraz Kraków— Zakopane; rozbudowano dworzec kolejowy i otwarto dojazd do ul. Pawiej. Dzięki tym inwestycjom wzmógł się w Krako­ wie ruch turystyczny i handlowy. W 1938 r. ilość mieszkań­ ców osiągnęła liczbę 251 500. Jednakże proces rozbudowy Kra­ kowa zaczął się zbyt późno i trwał zbyt krótko. LATA OKUPACJI HITLEROWSKIEJ M^ybuch drugiej wojny światowej przekreślił wszelkie moż­ liwości dalszego rozwoju miasta. Już w pierwszych dniach września 1939 r. Kraków zostaje zajęty przez wojska hitle­ rowskie, a wkrótce wybrany na siedzibę władz administra­ cyjnych utworzonej na ziemiach polskich tzw. Generalnej Gu26

I i ! { ;

bernL Rozpoczynają się ponure lata okupacji. Okupant z całą bezwzględnością przystępuje do realizowania swych rasistow­ skich teorii. W zachodniej, najbardziej nowoczesnej części miasta (rejon dzisiejszej ul. 18 Stycznia) powstaje odrębna dzielnica dla ludności niemieckiej. Ludność pochodzenia ży­ dowskiego przesiedlona zostaje do getta utworzonego w dziel­ nicy Podgórze, a stamtąd wywieziona do obozu w Płaszowie, gdzie hitlerowcy wymordowali 50 000 Żydów oraz wiele ty­ sięcy Polaków i obj^^wateli innych narodowości. Na terenie całego Krakowa odbywają się masowe egzekucje, upamiętnione dziś pornnikami męczeństwa (wśród nich obóz w kamienioło­ mach „Liban” na Krzemionkach oraz masowe groby na Glinniku w dzielnicy Zwierzyniec)^ Wyrazem nienawiści okupanta do wszystkiego co polskie, i bezwzględnej polityki niszczenia polskiej kultury i nauki było aresztowanie przez gestapo w dniu 6 listopada 1939 r. 183 profesorów, docentów i asystentów, których wysłano do obozów w Sachsenhausen, Dachau i Mauthausen-Gusen, gdzie wielu poniosło śmierć. Zamknięte zostają wyższe uczelnie, a zakłady i zbiory naukowe zdewastowane. Mimo to od 1942 r. Uniwersytet podjął tajną działalność. Wśród niebezpieczeństw grożących zarówno profesorom jak i uczącej się młodzieży, w tajnych kompletach prowadzono wykłady i egzaminy aż do wyzwolenia. Zamknięte h y ly również szkoły średnie, teatry, muzea oraz wszystkie placówki kulturalne. W dn. 19 kwietnia 1942 r. gestapo przeprowadziło pamiętną łapankę w kawiarni plastyków (przy ul. Łobzowskiej), zatrzymując przeszło 200 osób, wśród nich znanych plastyków, literatów i artystów, których wywieziono do Oświęcimia. (Prześladowania ludności nie ustawały. Jednocześnie okupant niszczył zabytki narodo­ we, m. in. pomniki: Grunwaldzki na pl. Matejki, Adama Mic­ kiewicza na Rynku, Tadeusza Kościuszki na Wawelu oraz posągi wybitnych Polaków w parku Jordana. Cenne zbiory zamku v/awelskiego zostały wywiezione w głąb Niemiec, a sam zamek zaminowano, przygotowując do wysadzenia w pow ietr^ Terror, wyzysk gospodarczy oraz całkowite zdławienie pol27

skiego życia politycznego i kulturalnego składają się na obraz tragicznych lat okupacji hitlerowskiej w Krakowie. Miasto nie pozostało jednak bierne. Walka z wrogiem prowadzona była wszelkimi sposobami, we wszystkich dziedzinach życia. Mimo krwawych represji nie słabła działalność polskich orga­ nizacji podziemnych, które .z biegiem czasu coraz częściej po­ dejmowały na terenie miasta zbrojne akcje przeciw okupan­ towi. Na przełomie 1941—1942 r. zaczęło się ukazywać pismo pt. „Polska Ludowa”, od którego wzięła nazwę lewicov/a organizacja, obejmująca swym zasięgiem południową Polskę. W skład jej kierownictwa wchodzili: Andrzej Burda, Ignacy Fik, Mieczysław Lewiński i Stanisław Szadkowski. W lutym 1942 r. w mieszkaniu Ignacego Fika odbyła się narada Pol­ skiej Partii Robotniczej (sekretarzem obwodu krakowskiego został Stanisław Ziaja), redagującej pismo „Na Front”, a po­ tem „Trybunę Ludu”. W kwietniu 1944 r. powołano w Kra­ kowie do życia polityczny organ władzy ludowej — Woje­ wódzką Radę Narodową, na czele której stanął Witold Wys­ piański, reprezentant lewicy (RPPS). Po przeszło pięcioletniej okupacji Kraków został wyzwolony w dn. 18 stycznia 1945 r. Błyskawiczny marsz oddziałów Armii Radzieckiej udaremnił w ostatnim momencie niemieckie plany zniszczenia miasta. Słynny manewr przeprowadzony przeż marszałka Iwana Koniewa, polegający na okrążeniu Krakowa i zajęciu go od strony północno-zachodniej — skąd nie spo­ dziewano się uderzenia — zaskoczył dowództwo niemieckie. Zaskoczenie było tak wielkie, że oddziały hitlerowskie, bojąc się, by nie odcięto im odwrotu, pośpiesznie opuszczając mia­ sto, nie zdążyły wysadzić w powietrze podminowanych uprze­ dnio najcenniejszych zabytków. Zniszczono tylko mosty koło­ we i most kolejowy na Wiśle, a w czasie krótkich walk ulicz­ nych — kilka zaledwie budynków. Kraków — w przeciwień­ stwie do innych miast polskich — wyszedł obronną ręką z działań wojennych. Marszałkowi Koniewowi w dowód wdzięczności i uznania jego zasług nadano tytuł honorowego obywatela miasta Krakowa. 28

Jl. ł

\ f #

I

i ;

LATA POWOJENNE Już w kilka dni po wyzwoleniu miasta, 21 stycznia 1945 r. przybywają do Krakowa pierwsi przedstawiciele Rządu Tym­ czasowego, a 24 stycznia zwołano sesję Miejskiej Rady Naro­ dowej, która pierwsze lata swej pracy poświęciła odbudowie miasta. Należało przede wszystkim zająć się uruchomieniem zakła­ dów użyteczności publicznej: elektrowni, gazowni, wodociągów miejskich, zniszczonych mostów oraz linii kolejowych i tram­ wajowych. Tabor i urządzenia zakładów i przedsiębiorstw miejskich były niemal całkowicie zdewastowane. Trzeba było także pomyśleć o szpitalach, szkołach, teatrach, kinach i jed­ nocześnie zatroszczyć się o gmachy i budynki, które wymagały zabezpieczenia, konserwacji lub kapitalnych remontów. Wszy­ stkie te prace zostały objęte ogólnonarodowym Planem Trzy­ letnim (1947—1949). Polska Ludowa nakreśliła miastu najśmielsze w dotych­ czasowej jego wielowiekowej historii drogi i perspektywy rozwoju. W ciągu dwudziestu lat Kraków — miasto o huma­ nistycznych tradycjach — związał się nierozerwalnie z nur­ tem nowego życia jako ośrodek kultury, nauki i sztuki, a jed­ nocześnie rozwijającego się tu wielkiego przemysłu. Przełomowy okazał się rok 1947, kiedy zapadła decyzja, że w bezpośrednim sąsiedztwie sędziwych murów Krakowa powstanie olbrzymi kombinat metalurgiczny. Był to jakby punkt zwrotny, zwiastujący nową epokę w dziejach miasta. Włączenie Nowej Huty w granice Krakowa miało zasadniczy wpływ na zmianę jego oblicza. Nastąpił żywiołowy rozwój miasta, zmieniła się struktura społeczna mieszkańców, cha­ rakter ich pracy itd. Warto sobie uprzytomnić, że Huta im. Lenina stała się jednym z największych ośrodków metalurgicznych Europy, że produkuje rocznie dwukrotnie więcej niż wynosiła roczna produkcja wszystkich 23 hut w Polsce sprzed roku 1939, że na 1970 r. przewidziane jest wyprodukowanie 5,5 milionów ton stali... 29

Obok metalurgicznego rozwijają się inne gałęzie przemysłu, zwłaszcza przemysł chemiczny (Krakowskie Zakłady Sodowe, Zakłady Przemysłu Fosforowego, Zakłady Przemysłu Gumo­ wego, Zakłady Farmaceutyczne), maszynowy (Zakłady Budo­ wy Maszyn i Aparatury, Krakowska Fabryka Maszyn Drogo­ wych, Fabryka Sygnałów Kolejowych, Zakłady Wytwórcze Podzespołów Telekomunikacyjnych, Fabryka Armatur, Fabry­ ka Wyrobów Blaszanych) oraz przemysł spożywczy i tere­ nowy. V/ związku z tak gwałtownym rozwojem przemysłu stał się Kraków jednym z najbardziej dynamicznych okręgów budowlanych kraju. Wznosi się zakłady przemysłowe, co po­ ciąga za sobą wzrost budownictwa mieszkaniowego (w czasie pierwszego dwudziestolecia powojennego wybudowano ponad 160 000 izb). Rozwój przemysłu, a więc i ogromne zapotrzebowanie rąk do pracy spowodowało masową imigrację ludności ze wsi podkrakowskiej i całego regionu Polski południowej. W wy­ niku takiej sytuacji — proporcjonalnie do rozwoju przemy­ słu — wzrasta szybko liczba mieszkańców Wielkiego Krako­ wa: w 1946 r. — 299 400 mieszkańców, w 1950 r. — 362 000, w 1955 r. — 425 000, w 1960 r. — 479 000, w 1965 r. — 526 000 mieszkańców. Przyrost ten wiąże się oczywiście z rozszerzeniem granic miasta przez włączenie terenów Nowej Huty, gdzie w 1950 r. mieszkało zaledwie 19 000 obywateli, a w roku 1965 — 120 000. Z zestawień tych liczb wynika, że o dzisiejszym rozwoju Krakowa decyduje w znacznym stopniu rozwój Nowej Huty. Aby dokładniej uświadomić sobie wielkość przemian, jakie się dokonały, wystarczy przypomnieć, że w stosunku do ro­ ku 1939 liczba mieszkańców wzrosła dwukrotnie, a obszar administracyjny — pięciokrotnie. Kraków jest dziś trzecim z kolei miastem w Polsce: pod względem liczby mieszkań­ ców — po Warszawie i Łodzi, pod względem obszaru — po Warszawie i Szczecinie. W 1957 r. został wydzielony z obszaru województwa krakowskiego, otrzymując pełną samodzielność

30

)

f

J (

gospodarczą, i podporządkowany bezpośrednio władzom cen­ tralnym. Od pierwszej wzmianki Ibrahima ibn Jakuba mija właśnie 1000 lat, a 600 lat upłynęło od chwili założenia Krakowskiej Akademii. Wierny swym tradycjom, Kraków bezpośrednio po zakończeniu wojny, stając się aktywnym ośrodkiem naukowym, przyciągał wielu znakomitych polskich naukowców ocalałych z zawieruchy wojennej. Obecnie Kraków poza Uniwersytetem Jagiellońskim posiada 10 wyższych uczelni, na których mło­ dzież z całej Polski odbywa studia stacjonarne, zaoczne i wie­ czorowe. W roku akademickim 1963/64, a więc w roku jubi­ leuszowym Uniwersytetu Jagiellońskiego, na 11 wyższych uczelniach studiowało 32 000 osób. Dla porównania warto za­ znaczyć, że w 1939 r. do 4 istniejących wyższych uczelni uczę­ szczało 8000 młodzieży. Przed szkolnictwem wyższym Krako­ wa stanęły nowe i pilne zadania: wykształcenie kadr nauko­ wych i zawodowych przygotowanych do pełnego włączenia się w rozwój życia gospodarczego i kulturalnego kraju. O wspaniałym rozwoju najstarszej w Polsce uczelni zade­ cydowała uchwała Rady Ministrów z dn. 22 maja 1959 r. prze­ znaczając kwotę 300 milionów złotych na inwestycje budow­ lane. W wyniku realizacji tej uchwały w latach 1959—1964 uniwersytet krakowski otrzymał nowe zakłady naukowe, do­ my dla pracowników nauki i domy studenckie. W al. Trzech Wieszczów powstały nowe gmachy uniwersyteckie, gdzie mie­ szczą się zakłady naukowe chemii, biologii, geologii, fizyki, matematyki i humanistyki. Tu znajduje się również Wyższa Szkoła Rolnicza i znacznie rozbudowana Biblioteka Ja­ giellońska, posiadająca największy w Polsce księgozbiór naukowy. Na pięknych wzgórzach bielańskich, na dawnym forcie „Skała’" wystawiono Obserwatorium Astronomiczne im. Miko­ łaja Kopernika, ucznia krakowskiej akademii. Nowoczesne urządzenia i palmiarnie otrzymał Ogród Botaniczny, założony jeszcze przez Kołłątaja w XVIII w. Akademia Medyczna —

31

dawny wydział lekarski Uniwersytetu Jagiellońskiego — wzbo­ gaciła się o nowy zespół klinik pediatrycznych w Prokocimiu. Wiele troski i uwagi poświęca się również szkolnictwu typu podstawowego i średniego, a ilość kształcącej się młodzieży wynosi rocznie ok. 120 000 uczniów. W latach 1950—1965 wy­ budowano w Krakowie 70 nowych budynków szkolnych (po­ nad 1000 izb lekcyjnych, ponad 500 gabinetów szkolnych i bli­ sko 500 izb mieszkalnych dla nauczycieli i personelu szkol­ nego). W ramach ogólnonarodowej akcji „1000 szkół na 1000-lecie’' powstało w Krakowie 20 szkół — pomników tysiąclecia. Szkolnictwo artystyczne, kształcące młodzież zwłaszcza w kie­ runkach plastycznych i muzycznych, znajduje dziś korzystne warunki rozwoju w uświęconym tradycją artystycznym klima­ cie Krakowa. Krakowskie środowisko pisarzy, kompozytorów i plastyków tworzy atmosferę sprzyjającą rozwojowi życia kulturalnego. Kraków posiada obecnie 8 teatrów. Filharmonię i placówki muzyczne, 10 muzeów (w tym Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Muzeum Narodowe oraz Muzeum Uniwersytetu Ja­ giellońskiego). Pozostaje też nadal żywym ośrodkiem wydaw­ niczym. Dzięki pomocy Rządu PRL i ofiarności społeczeństwa można było podjąć wielką akcję ratowania zabytków krakowskich. Pracom zabezpieczającym i konserwatorskim poddano szereg bezcennych obiektów, a niejednokrotnie całych zespołów za­ bytkowych. Odnowione zostały dużym nakładem kosztów gotycko-renesansowe Sukiennice, wieża Ratuszowa, mury obron­ ne wraz z basztami, budynki poklasztorne Sw. Michała (dziś siedziba Muzeum Archeologicznego) oraz tzw. Malowany Dwór Tenczyńskich (ul. Poselska 7). Przeprowadzone zostały roboty konserwatorskie w kościołach: Sw. Andrzeja, Sw. Wojciecha, Sw. Katarzyny, Sś. Piotra i Pawła, w kościele Dominikanów (kaplica Myszkowskich), odrestaurowano drewniany kościół w Woli Justowskiej i kaplicę Sw. Małgorzaty na Zwierzyńcu, a po wieloletnich pracach konserwatorskich powrócił do ko-

32

ścioła Mariackiego słynny ołtarz Wita Stwosza. Zabezpieczono dwór biskupów krakowskich i tzw. zajazd kościuszkowski na Prądniku Białym; z kredytów rządowych przeprowadzono ge­ neralną konserwację najstarszego gmachu uniwersyteckiego, Collegium Maius; odbudowano zniszczoną przez Niemców boż­ nicę Kazimierzowską, w której mieści się dziś muzeum ju­ daistyczne. Osobny rozdział w kilkunastoletniej historii kon­ serwacji zabytków stanowi zamek królewski i katedra wa­ welska. Plany konserwatorskie na najbliższe lata obejmują cały zespół architektoniczno-urbanistyczny Starego Miasta. Prace budowlane i konserwatorskie prowadzone są kwartałami ulicz­ nymi. Projektuje się m. in. wyburzenie szeregu oficyn i dobu­ dówek, powstałych najczęściej na przełomie XIX i XX w., które nie tylko szpecą piękno starej architektury, ale zagęsz­ czają starą zabudowę w sposób urągający podstawowym wy­ maganiom sanitarnym; niekiedy odsłania się zapomniane już zaułki ulic i placów. Wszystkie stare budynki i kamienice mieszczańskie w granicach średniowiecznego miasta poddane będą konserwacji. Dzięki tej akcji przywrócone zostanie piękno starego Krakowa, przemówią „żywe kamienie historii'’. Jednocześnie z pracami budowlano-konserwatorskimi pro­ wadzi się akcję porządkow^ania placów i ulic, skwerów i zie­ leńców miejskich. Po wielu dziesiątkach lat doczekał się ge­ neralnej przebudowy Rynek, plac Mariacki i plac Szczepański. Większość tych inwestycji została wykonana z dobrowolnych świadczeń społeczeństwa i krakowskich zakładów pracy. W to­ ku pełnej realizacji znajduje się budowa bulwarów wiślanych na lewym i prawym brzegu Wisły (na odcinku Skałka — Wa­ wel — Norbertanki). Wiele uwagi poświęcają władze miejskie budowie nowych obiektów turystycznych. W latach 1963—1965 otrzymał Kraków Dom .Turysty przy ul. Westerplatte oraz hotel „Cracovia” przy al. Puszl^ina. Miasto odwiedzają bowiem wielotysięczne rzesze turystów krajowych i zagranicznych podziwiających coraz

3 — K raków

33

częściej nie tylko stary Kraków, pełen zabytków przeszłości i pamiątek narodowych, ale także i Kraków dzisiejszy, w któ­ rym coraz intensywniej tętni nowe życie. Chociaż... ,..nic się n ie z m ie n iło W s z y s tk o je st t a k samo. T a k samo stoi W a w e l w ś r m śnie żnej z a m ie c i i w i e c z o r e m t a k samo n a d F lo r i a ń s k ą B r a m ą n a n ie b ie g r a n a t o w y m s re b rn y księ życ świeci... (B o le s ła w

L eśm ia n )

PROGRAM ZWIEDZANIA MIASTA W CIĄGU 4 DNI

PIERWSZY DZIEŃ Przed poł udni e m Zespół miejskich fortyfikacji obronnych (s. 37), ul. Floriańska (s. 64), Rynek Główny (s. 40), wieża Ratuszowa (s. 43), Su­ kiennice (s. 41), Galeria Malarstwa Muzeum Narodowego (s. 43), kościół Mariacki (s. 50), Collegium Maius (s. 73), ul. Grodzka (s. 82), ul. Kanonicza (s. 89). Po p o ł u d n i u Wzgórze wawelskie: katedra (s. 96), Państwowe Zbiory Sztuki na Zamku (s. 103); Kazimierz: kościół Św. Katarzyny (s. 112), kościół Bożego Ciała (s. 114), Muzeum Judaistyczne w Starej Bożnicy (s. 115), cmentarz i bożnica Remu^h (s. 116). DRUGI DZIEŃ •P r z e d p o ł u d n i e m Muzeum Czartoryskich (s. 66), Muzeum Historyczne m. Kra­ kowa (s. 68). Popołudniu Ogród Botaniczny (s. 131), Muzeum Lenina (s. 131), Nowa Huta: kopiec Wandy — panorama Kombinatu Metalurgicznego im. W. Lenina, nowe osiedle mieszkaniowe (s. 132). TRZECI DZIEŃ Przed poł udni em Biblioteka Jagiellońska (s. 123), nowe gmachy uniwersyteckie (s. 123), kościół na Salwatorze (s. 120), klasztor Norbertanek (s. 120) i kopiec Kościuszki (s. 121). . 3*

35

ŚRÓDMIEŚCIE 1. Barbakan 2. Brama Floriańska 3. Baszta Stolarzy 4. Baszta Ciesielska 5. Baszta Pasamoników 6. Sukiennice 7. Wieża Ratuszowa 8. Kościół Św. Wojciecha 9. Pomnik Mickiewicza 10. Szara Kamienica 11 — 16. patrz plan Rynku Gł. 17. Pałac Potockich 18—21. patrz pian Rynku Gł; 22. Pałac Pod Baranami 23—24. patrz plan Rynku Gł. 25. Pałac Pod Kęzysztofory 26—28. patrz plan Rynku Gł. 29. Kościół NPMarii 30. Kościół Św. Barbary 31—33. patrz plan Rynku Gł. 34. Klasztor Dominikanek na Gródku 35. Kościół Św. Krzyża 36. Teatr im. J. Słowackiego 37. Dom Pod Krzyżem 38. Dom Arcybractwa Miłosierdzia i Banku Pobożnego 39. Archiwum Akt Dawnych 40. Hotel Pod Różą 41. Dom Jana Matejki 42. „Jama Michalika” 43. Hotel Polski 44. Dawny arsenał 45. Pałac Czartoryskich 46. Kościół Pijarów 47. Kościół Św. Jana 48. Pałac Wodzickich 49. Kamienica Krauzowska 50. Pałac Lubomirskich 51. Gmach PAN 52. Kościół Św. Marka 53. Dom Pod Gruszką 54. Dom Szołayskich 55. Pałac Sztuki 56. Miejski Pawilon Wystawow> 57. Klasztor Refomnatów i kościół Św. Kazimierza

58. Teatr Stary 59. — patrz plan Uniwersytetu 60. Collegium Maius 61. Collegium Nowodworskiego 62. Kościół Św. Anny 63—65. patrz plan Uniwersytetu 66. Collegium Novum 67. Kościół Kapucynów 68 — patrz plan Uniwersytetu 69. Kościół i klasztor Franciszkanów 70. Pałac Biskupi 71. Pałac Wielopolskich 72. Kościół i klasztor Dominikanów 73. Muzeum Archeologiczne 74. Kościół i klasztor Bernardynek 75. Kościół Św. Piotra i Pawła 76. Kościół Św. Andrzeja 77. Collegium luridicum 78. Kościół Św, Marcina 79. Arsenał Władysława IV 80. Kościół Św, Idziego 81. Dom Dziekański 82. Dom Długosza 83. Pomnik Tadeusza Kościuszki 84. Katedra wawelska 85. Zamek wawelski 86. Smocza Jama 87. Kościół Bernardynów 88. Kościół Misjonarzy 89—96. patrz plan Kazimierza 97, Bożnica i cmentarz Remu'h 98. Pałac Spytka Jordana 99— 116. patrz plan Zwierzyńca 117. Klasztor i kościół Karmelitów 118. Kościół Św. Floriana 119. Akademia Sztuk Pięknych 120. Grób Nieznanego Żołnierza 121. Prezydium WRN 122. Dworzec PKP 123. Dworzec PKS 124. Dom Turysty 125. Kościół Św. Mikołaja

Po p o ł u d n i u Wieliczka: muzeum i kopalnia soli. CZWARTY DZIEŃ Przed po ł udni e m Muzeum Etnograficzne (s. 114), opactwo Benedyktynów w Tyń­ cu — badania archeologiczne (s. 140). Po p o ł u d n i u Ojców (s. 142) i Pieskowa Skała (s. 143).

O B J A Ś N IE N IA Z N A K Ó W U Ż Y T Y C H W P L A N A C H

zabytki architektury

0

Biura Turystyczne

kościoły

□

hbtele

☆

synagogi

X

restauracje

11

muzea

©

kawiarnie

galerie sztuki

1S3 poczty

A W aa

kat.S kat.S i

postoje taksówek

pomniki teatry

P

parkingi strzeżone

Orbis

i

stacje benzynowe

PRZEWODNIK PO MIEŚCIE

STARE MIASTO S ta r e M ia sto o b e jm u je te r e n ś r e d n io w ie c z n e g o m ia s ta o r a z S tra d o m i K a z im ie r z . D z ie ln ic a s ta n o w i c e n tr u m w s p ó łc z e s n e g o ż y c ia h a n d lo ­ w e g o , a d m in is tr a c y j n e g o i k u ltu r a ln e g o . W o b r ę b ie je j z a c h o w a ło s ię p o n a d 700 z a b y tk o w y c h o b ie k t ó w a r c h ite k tu r y , w ie le d z ie ł m a la r s tw a i rzeźby. M URY O BRONNE

Kraków jest jednym z nielicznych dużych miast w Europie, w którym zachowały się względnie dobrze średniowieczne fragmenty murów obronnych okalających obszar ówczesnego miasta. Budowę tych fortyfikacji rozpoczęto w latach 1279—1288, za czasów panowania księcia Leszka Czarnego, a kontynuowa­ no za jego następców, królów: Wacława Czeskiego, Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego. N a r a s ta j ą c y w c ią g u w ie k ó w s y s te m o b w a r o w a ń m ie js k ic h , k t ó r y c h z a r y s w y z n a c z a j ą d z is ie js z e P la n ty , s k ła d a ł s ię z p ie r ś c ie n ia m u r ó w w r a z z 47 b a s z ta m i. D o K r a k o w a p r o w a d z iło 8 b r a m g łó w n y c h — w ja z d o w y c h ; do d z iś z a c h o w a ła s ię je d y n ie B ra m a F lo r ia ń sk a . B r a m y m ie ś c iły s ię w w ie ż a c h o b r o n n y c h , od w e w n ą tr z p o s ia d a ły p o t ę ż n e , o k u te w ie r z e je , a od s tr o n y z e w n ę tr z n e j z a b e z p ie c z o n e b y ły b r o n a m i, k tó r e o p u sz c z a n o p o k a m ie n n y c h p r o w a d n ic a c h , ta k ic h ja k ie d o d z iś z a c h o w a ły s ię p r z y B r a m ie F lo r ia ń s k ie j. S y s te m o b r o n n y s ta le b y ł d o s k o n a lo n y . J u ż w X V w . p rzed m u r a m i g łó w n y m i z n a jd o w a ł s ię w o d le g ło ś c i o k o ło 9 m p r z y m u r e k , w y s o k i p o n a d d w a m e tr y , ze s ta n o w is k a m i s tr z e ln ic z y m i d la o b r o ń c ó w . T en s y s t e m m u r ó w o b r o n ­ n y c h w s p o m a g a ła fo s a , d o k t ó r e j w o d a b y ła d o p r o w a d z a n a k a n a ła m i z p o b lis k ie j r z e k i R u d a w y . P r z y k a n a ła c h z n a jd o w a ły s ię od c z a s ó w ś r e d n io w ie c z a m ły n y i fo lu s z e k r ó le w s k ie , k t ó r y c h d z ie r ż a w c y z o b o ­ w ią z a n i b y li do s p r a w o w a n ia o p ie k i n a d fo s a m i. P o n a d fo s a m i od b ram p r z e r z u c a n o m o s ty z w o d z o n e .

37

w z w ią z k u z r o z w o je m a r ty le r ii w X V w . d o d a tk o w o w z m o c n io n o p ó łn o c n e o d c in k i f o r t y f ik a c j i w y s u n ię t y m i p r z ed b r a m y b a s tio n a m i o b r o n n y m i — b a r b a k a n a m i. T a k ie u m o c n ie n ia p o s ia d a ły b r a m y — F lo r ia ń sk a i S ła w k o w s k a . B a r b a k a n y łą c z y ły s ię z b r a m a m i za p o m o c ą d o d a tk o w y c h m u r ó w , tz w . s z y i.

1*

Barbakan zachowany przy Bramie Floriańskiej, zbudowany na planie koła, o średnicy wewnętrznej 24 m, jest budowlą, której ceglane, trzymetrowej grubości mury posiadają 130 strzelnic w kamiennych obramieniach oraz ganek na kroksztynach z machikułami, tj. otworami przez które godzono w nie­ przyjaciela. Ganek przykryty dwuspadowym daszkiem wieńczy siedem wieżyczek obserwacyjnych, na przemian okrągłych i ośmiobocznych, zakończonych spiczastymi hełmami. B a r b a k a n otaczjała fo s a s z e r o k o ś c i 20 m . T a k s iln e u f o r t y fik o w a ­ n ie m ia s ta o d stirony p ó łn o c n e j b y ło k o n ie c z n e d la o b r o n y a r se n a łu m ie js k ie g o , z n a jd u ją c e g o s ię p r z y m u r a c h p o m ię d z y b r a m a m i F lo r ia ń ­ s k ą i S ła w k o w s k ą , ja k r ó w n ie ż z e w z g lę d u n a ła tw o ś ć p o d p r o w a d z e n ia p r z e z n ie p r z y ja c ie la m a c h in o b lę ż n ic z y c h i a r t y le r ii od s tr o n y d a w n e g o p r z e d m ie ś c ia K le p a r z a , g d z ie te r e n b y ł s u c h y i p ła s k i. D o o b r o n y m ia s ta p o w o ła n a b y ła s ta ła str a ż m ie js k a . W w y p a d k a c h o b lę ż e n ia o b r o n ę p o d e j m o w a ły c e c h y r z e m ie ś ln ic z e . P o s z c z e g ó ln e c e c h y b r o n iły w y z n a c z o n y c h b a s z t i s ą s ia d u ją c y c h z n im i o d c in k ó w m u ru . S tą d n a z w y b a s z t: S to la r s k a , C ie sie ls k a , P a s a m o n ik ó w , R z e ź n ic z a , K u ś n ie r z y itd . W c z a s a c h p o k o ju c z ło n k o w ie c e c h ó w o b o w ią z k o w o k s z t a łc ili s w o ją s p r a w n o ść b o jo w ą w s z e r e g a c h tz w . B r a c tw a K u r k o ­ w e g o . Ć w ic z y li n a j p ie r w s tr z e la n ie z łu k ó w i k u sz , a p ó ź n ie j z b r o n i p a ln e j n a s t r z e ln ic y z w a n e j c e l e s t a t e m . T o ś r e d n io w ie c z n e B r a c tw o K u r k o w e p r z e tr w a ło w K r a k o w ie d o d n ia d z is ie js z e g o , b ę d ą c n a j ­ s ta r s z y m h is to r y c z n ie s t o w a r z y s z e n ie m w P o ls c e . J e s t o n o w p o s ia ­ d a n iu n ie z w y k le o z d o b n e g o i p ię k n e g o k u ra s r e b r n e g o , d aru k r ó la Z y g m u n ta A u g u s ta w 1565 r. P r z e tr w a ł te ż d o n a s z y c h c z a s ó w d a w n y a r se n a ł m ie j s k i w łą c z o n y w m u r y o b r o n n e m ię d z y b a s z ta m i S t o ­ la r sk ą i C ie sie ls k ą . T en ś r e d n io w ie c z n y s y s t e m o b r o n n y m ia s ta , n ie m o d y fik o w a n y r ó w n o le g le z r o z w o je m s z t u k i w o je n n e j, o k a z a ł s ię n ie w y s ta r c z a ją c y w c z a s ie n a ja z d ó w s z w e d z k ic h w k o ń c u X V II, a n a s tę p n ie X V III w . P o z b a w io n e n a le ż y t e j o p ie k i, n ie u ż y te c z n e m u r y i b a s z ty p o p a d ły w r u in ę ta k , ż e n a p o c z ą tk u X IX w . p o s ta n o w io n o je r o ze b r a ć . J e d y ­ n ie d z ię k i u s iln y m s ta r a n io m p r o fe s o r a U n iw e r s y t e t u J a g ie llo ń s k ie g o , F e lik s a R a d w a ń s k ie g o , z a c h o w a n o p ó łn o c n y fr a g m e n t f o r ty f ik a c ji. ♦ N u m e r y na

38

m a r g in e s ie

o d p o w ia d a ją

nu m erom

na

p la n a ch .

z fortyfikacji zachowała się m. in. Brama Floriańska (1307 r.) 2 nakryta barokowym hełmem. Nad bramą umieszczona jest duża, barokowa płaskorzeźba św. Floriana (XVIII w.), a po drugiej, zewnętrznej stronie — tarcza herbowa z orłem pia­ stowskim proj. Jana Matejki. Na lewo od Bramy Floriańskiej baszty: Stolarzy (XV w.), Cieśli (XIV w.); na prawo — baszta 3, 4, 5 Pasamoników (XV w.). PLANTY

W miejscu wyburzonych fortyfikacji założono w 1. 1820—30 ogród nazwany Plantami. Inicjatorami tego przedsięwzięcia byli senator Florian Straszewski i prof. U. J., Feliks Radwański. Planty są osobliwością Krakowa i należą do nielicznych ogro­ dów w Europie opasujących centrum miasta. Obszar ich wynosi ponad 20 ha, a obwód 4 km. Przechadzka Plantami, otaczającymi pierścieniem zabytkowe śródmieście, trwa około jednej godziny. Idąc ku Wawelowi północno-zachodnim ciągiem Plant mi­ jamy kolejno: pomnik Floriana Straszewskiego ustawiony po­ środku okrągłego kwietnika, wykonany w 1874 r. wg projektu E. Stehlika. Dalej na odcinku Plant między ul. Zacisze a pl. Matejki od strony ul. Basztowej płyta upamiętniająca wypadki z 1936 r. W 1945 r. wzniesiono w pobliżu Barbakanu pomiędzy gro­ bami bohaterskich żołnierzy radzieckich poległych przy oswo­ bodzeniu Krakowa spod okupacji hitlerowskiej — pomnik Wdzięczności dla Armii Radzieckiej, dłuta Karola Muszkieta. W pobliżu sadzawki znajduje się pomnik Lilii Wenedy (boha­ terki dramatu Słowackiego) wykonany w 1885 r. przez A. Dauna. Za ul. Sławkowską stoi pomnik pary królewskiej — Jadwigi i Jagiełły, dłuta O. Sosnowskiego, z 1886 r., następnie pomnik ku czci poety Bohdana Zaleskiego, dłuta P. Welońskiego (1886), przedstawiający postacie z jego utworów. W po­ bliżu gmachu Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych, na małym skwerze umieszczono pomnik malarza Artura Grottge­ ra, wykonany w 1901 r. przez Wacława Szymanowskiego. Przy 39

g łó w n y m gm achu U n iw ersy tetu Jagiello ń sk ieg o C ollegium N ovum pom nik M ik ołaja K opernika w y k o n a n y w 1900 r, przez C. G odebskiego. P om nik sta ł początkow o na dziedzińcu C olle­ gium M aius, skąd został tu p rzen iesion y w 1953 r. Na odcinku P la n t m ięd zy ul. F ran ciszk ań sk ą a W aw elem u staw ion o pom nik G rażyny i L itaw ora — b oh aterów p oem atu m ic k ie w i­ czow skiego, dłuta A. D auna — 1884 r. U w y lo tu P la n t pod W aw elem stoi od 1963 r. k ilk a rzeźb w sp ó łcześn ie żyjącego a rty sty krak ow sk iego — B. Chrom ego. RYNEK GŁÓWNY

K oncen tru je w sp ó łczesn e życie h an d low e, k u ltu raln e i adm i­ n istra cy jn e K rakow a. P rzy R ynku i przy sąsied n ich ulicach znajdują się sied zib y in sty tu cji i w ład z m iejsk ich oraz sk le ­ py i m agazyn y h an d low e. W szystkie głów n e u lice śródm ieścia K rakow a prow adzą do R ynku. Sam p lac ryn k ow y w yłączon y jest z ruchu k ołow ego, opasuje go jed nak jed nok ierun kow a obw odnica, p ozw alająca na sw obod ny dojazd i k rótk ie postoje (do 5 m in.). N ajb liższe parkingi sam och od ow e znajdu ją się na M ałym R ynku i pl. Szczep ań sk im (patrz plan śródm ieścia). C entralne położen ie placu oraz duża liczba zab ytk ów sztuki, m u zeów i sal w y sta w o w y ch zn ajd u jących się w jego rejonie typ u je go na m iejsce, z którego n ależy rozpocząć zw ied zan ie m iasta. R yn ek G łów n y został w y ty c z o n y w 1257 r. na p o d sta w ie p rzy w ileju lo k a cy jn eg o w y d a n eg o p rzez k sięcia B o lesław a W stydliw ego. S ta n o w ił on centrum całego założen ia u rb an istyczn ego ó w czesn eg o m iasta, k tó re otrzym ało regu larn y p lan zabudow y, u w zg lęd n ia ją cy rozw ój m iasta. W ytyczon o w ów czas ogrom n y (200 X 200 m) k w a d ra to w y ryn ek , jed en z n a jw ięk szy ch w E uropie. U lice w ych od ząc sy m etry czn ie po trzy z każdego boku R ynku b ie g ły do k o listeg o obrębu w a ro w n i m ie j­ sk ich . P ołączon e ze sobą p rzeczn icam i ró w n o leg ły m i do p lacu tw o ­ rzą ch ara k tery sty czn y dla m iast śred n io w ieczn y ch układ szach ow ­ n icy. P ew n a n iereg u la rn o ść teg o układu u rb a n isty czn eg o w y n ik ła z k on ieczn ości d ostosow ania go do istn ieją c y ch dróg i żabudow y. P rzejaw em tej n iereg u la rn o ści są k rzy w izn y u lic: G rodzkiej i B rac­ k iej. R ynek k o n cen tro w a ł b u d y n k i zw iązane z ów czesn y m życiem gosp o­ darczym . Tu w zn o siły s ię gm ach y ratusza, su k ien n ic, w agi m iejsk iej

40

I: 0 )

1 i ->(

RYNEK GŁÓWNY I—5. patrz plan Śródmieścia 6. Sukiennice 7. Wieża Ratuszowa 8. Kościół Św. Wojciecha 9. Pomnik Mickiewicza 10. Szara Kamienica 11. Kamienica Montelupich 12. Kamienica Pod Jaszczurami 13. Kamienica Bonerowska 14. Kamienica Pod Złotą Głową 15. Kamienica Wierzynka 16. Kamienica Hetmańska 17. Pałac Potockich 18. Kamienica Bolepinowska 19. Kamienica Straszewska 20. Kamienica Kromerowska 21. Kamienica Pod Krukami 22. Pałac Pod Baranami 23. Kamienica Pod Jagnięciem 24. Pałac Spiski 25. Pałac Pod Krzysztofory 26. Kamienica Pod Jeleniem 27. Kamienica Pod Orłem 28. Kamienica Margrabska 29. Kościół NPMarii 30. Kościół Św. Barbai^y 31. Prałatówka 32. Kamienica Mansjonarska 33. Collegium Jezuickie

t:' 1

oraz liczn e kram y, m iędzy k tórym i tw o rzy ły się m alow n icze, m ałe p lace targow e, sp ecja lizu ją ce się w sprzedaży ok reślo n y ch produk­ tó w jak sól, ryby, ja g ły itp . Z n ajd ow ały się tu też dw a k o ścio ły pochodzące z' ok resu przedlo k a cy jn eg o , co w id oczn e jest w ich u sy tu o w a n iu : Sw. W ojciecha (n iew ielk a św ią ty ń k a u w y lo tu ul. G rodzkiej) oraz n arożn ie u sta w io ­ n y w stosu n k u do sam ego ryn k u k ościół M ariacki. Oprócz cod zien n ych h a n d lo w y ch fu n k cji plac ry n k o w y już od cza­ sów śred n iow iecza b y ł m iejscem w sp a n ia ły ch u ro czy sto ści dw orskich i m iejsk ich . Tu k ról K azim ierz W ielk i urządził fe s ty n w 1364 r. na cześć p rzy b y ły ch do K rakow a m onarchów . Tu skład ano h o łd y kró­ lom , jak np, hołd pruski, złożon y przez a rcy k sięcia A lbrechta Ho­ h en zollern a w 1525 r. Z y gm u n tow i S tarem u po sek u la ry za cji Prus oraz h ołd y od w ład z m iejsk ich. Na R ynk u w 1794 r. sk ła d a ł p rzy sięg ę n arod ow i T adeusz K ościuszko — n aczeln ik p ow stan ia p rzeciw trzem m ocarstw om rozbiorow ym : R osji, A u strii i P rusom . Do czasów w sp ó łczesn y ch R yn ek jest w id ow n ią m a n ifesta cji p olity czn y ch i w iecó w . Z ok azji u ro czy sto ści od byw ają się tu taj w y stę p y a rty sty czn e.

D ziś R ynek otaczają b u d ow le z różnych okresów sty lo ­ w ych — począw szy od sięgającego czasów rom ańskich k ościół­ ka Św . W ojciecha, przez str ze listy gotyk k ościoła M ariackiego i w ie ż y R atu szow ej, rytm iczn y ren esan s attyk i S u kiennic, bo­ gatą barokow ą kru ch tę k ościoła NM P, n eok lasycystyczn ą fa ­ sad ę pałacu P otockich, a kończąc na w zn iesion ym w okresie m ięd zy w o jen n y m gm achu przy narożniku ul. Sw . Jana. W lalatach 1963— 1964 położono na R ynku n ow ą naw ierzchn ię. Na środku R ynku na osi p ółn oc-p ołu d n ie, stoją S u k ien n ice — pozostałość po śred n iow ieczn ym ośrodku h an d low ym sk u p io­ nym na głó w n y m placu m iasta. J est to b u d ow la długości około 100 m, nak ryta pogrążonym dachem ze św ie tlik a m i zasłon iętym i attyk ą zw ień czoną k am ien n ym i rzeźbam i m aszkaronów . Od strony zew n ętrzn ej — w sch od n iej i zachodniej elew a cje ozda­ b iają ostro łu k o w e arkadow e podcienia. Na parterze znajduje się część h an dlow a, a na p iętrze m ieści się G aleria M alarstw a M uzeum N arodow ego. Po lo k a cji w m iejscu d aw n ej zab u d ow y targow ej p ow stają n o w e k ram y h an d low e, k tóre o k oło 1300 r. pok ryto dacham i. W ten spo­ sób u tw orzyła się długa hala targow a, Do niej od stron y zew n ętrz-

41

n e j p r z y le g a ły n ie r e g u la r n e z a b u d o w a n ia k r a m ó w i s k le p ó w n a k r y ­ t y c h p u lp ito w y m i d a s z k a m i, a d a le j z g r u p o w a n ia z n a jd u ją c y c h s ię n a r y n k u k r a m ó w , j a t e k s z e w s k ic h , g a r n c a r s k ic h , r y b n y c h , k r u p n i­ c z y c h , ż e la z n y c h o r a z b u d y n k i w a g i i p o s tr z y g a ln i. W la ta c h 1380— 1400 na m ie js c u d a w n y c h k r a m ó w w z n ie s io n o n o w y g m a c h d la h a n d lu s u k n e m . P r z y ty c h p r a c a c h k r o n ik i n o tu ją n a z w is k o b u d o w n ic z e g o m ie js k ie g o M a rcin a L in d e n t o ld e g o . W X IV , X V i p o i. X V I w . n o t o ­ w a n o lic z n e p o ż a r y ja k ie n a w ie d z a ły m ia s to . W 1555 r. s z a le ją c y p o ż a r u s z k o d z ił r ó w n ie ż S u k ie n n ic e . O d b u d o w ę g m a c h u p o w ie r z o n o a r c h i­ t e k t o w i i r z e ź b ia r z o w i w ło s k ie m u z P a d w y , J a n o w i i l M o sca , w P o l­ s c e z w a n e m u P a d o v a n e m . P o d c z a s t y c h r o b ó t g łó w n ą h a lę z a s k le ­ p io n o k o le b k ą z lu n e ta m i, a n a d n ią w z n ie s io n o p o m ie s z c z e n ie , do k t ó r e g o p r o w a d z ą k a m ie n n e k r y t e sc h o d y , u m ie s z c z o n e p r z y k r ó ts z y c h b o k a c h b u d o w li. C a ło ść b u d y n k u p r z y k r y to d a c h e m p o g r ą ż o n y m , s c h o w a n y m d la z a ­ b e z p ie c z e n ia p r z e d p o ż a r e m za m u r e m o g n io w y m , z w a n y m n a d d a sz e m a lb o a tt y k ą . M ur t e n p o d z ie lo n y je s t p ły t k im i w n ę k a m i, a s z c z y t je g o o z d o b io n y r z e ź b io n y m i m a s z k a r o n a m i. R z e ź b y w y k o n a ło k ilk u r e n e ­ s a n s o w y c h a r ty s tó w , s ta n o w ią o n e je d e n z n a j c ie k a w s z y c h i n a j ­ le p s z y c h z e s p o łó w r e n e s a n s o w e j d e k o r a c y jn e j r z e ź b y a r c h ite k to n ic z ­ n e j w P o ls c e . A tty k a S u k ie n n ic s ta ła s ię w z o r e m d la in n y c h te g o ty p u r o z w ią z a ń n a te r e n a c h p o ls k ic h i s ą s ie d n ic h (S ło w a c ja ). W te j fo r m ie S u k ie n n ic e w r a z z o ta c z a ją c y m i je k r a m a m i p r z e ­ t r w a ły d o X IX w . W 2. p o ł. te g o w ie k u , w r a m a c h a k c ji o g ó ln e g o p o r z ą d k o w a n ia m ia s ta , p o d ję to m y ś l z b u r z e n ia S u k ie n n ic . P la n t e n s p o tk a ł s ię ze s p r z e c iw e m s p o łe c z e ń s tw a , a m iło ś n ic y z a b y tk ó w p o d ­ j ę l i a k c ję o d r e s ta u r o w a n ia g m a c h u . P r a c e p o w ie r z o n o a r c h . T. P r y liń s k ie m u , k t ó r y z a p r o je k to w a ł d w a r y z a lity i o s tr o łu k o w e p o d c ie n ia w s p a r t e n a k a m ie n n y c h k o lu m n a c h . G ło w ic e k o lu m n b o g a to r z e ź b io n e w y k o n a n o w e d łu g p r o je k t ó w J a n a M a te jk i. N a I p ię tr z e z a p r o je k to ­ w a n o o k a z a łe s a le p r z e z n a c z o n e n a u r o c z y s te b a le i p r z y ję c ia , n a ­ w ią z u ją c w te n sp o só b d o t r a d y c ji g m a c h u , b o w w ie lk ie j h a li, g d z ie d z iś z n a jd u ją s ię s to is k a h a n d lo w e , d o p o c z ą tk ó w X IX w . o d b y w a ły s ię w a ż n e u r o c z y s to ś c i p a ń s tw o w e i m ie js k ie : tu w 1787 r. p r z y jm o ­ w a n o o s ta tn ie g o k r ó la p o ls k ie g o S t a n is ła w a A u g u s ta P o n ia to w s k ie g o , a w 1809 r. p o d e jm o w a n o je g o b r a ta n k a , k s ię c ia J ó z e fa P o n ia t o w ­ s k ie g o ; w 1810 r. u r o c z y s ty m b a le m o b c h o d z o n o u r o d z in y N a p o le o n a , w t y m te ż r o k u o d b y ły s ię b a le n a c z e ś ć k s ię c ia w a r s z a w s k ie g o i k r ó la s a s k ie g o F r y d e r y k a A u g u s ta . C z ęść p a r te r o w y c h p o m ie s z c z e ń S u k ie n n ic o d s tr o n y w s c h o d n ie j z a j­ m u je k a w ia r n ia , p o w s ta ła w k r ó tc e p o p r z e b u d o w ie g m a c h u w X IX w . D o je j s ta ły c h b y w a lc ó w z a lic z a li s ię m . in . k r a k o w s c y m a la r z e — J a n M a te jk o i S t a n is ła w W y s p ia ń s k i. W o k r e s ie p o b y tu w K r a k o w ie , tu ż p r z e d I w o jn ą ś w ia to w ą , b y w a ł tu W ło d z im ie r z L e n in .

42

w podcieniach Sukiennic znajdują się ostatnie w Krakowie gazowe latarnie, które co wieczór o zmroku zapala latarnik. Obok wejścia do muzeum zawieszono na łańcuchu żelazny nóż, symbol dawnych praw miejskich. Łączy się z nim legenda 0 bratobójstwie dokonanym w czasie budowy wież kościoła Mariackiego (patrz kościół Mariacki, s. 50). W latach 1956—1959 przeprowadzono gruntowny remont gmachu, modernizując sale muzealne na piętrze. Obecnie w hali parterowej, w XIX-wiecznych kramach drewnianych, prowadzi się sprzedaż pamiątek krakowskich, zabawek i wy­ robów rękodzielniczych. W podcieniach znajdują się wejścia do sklepów z wyrobami ludowymi i artystycznymi, kryszta­ łami, dywanami itp., są tu również biura obsługi turystycznej Wawel-Tourist. Na I p. gmachu znajduje się Galeria Malarstwa Polskiego Muzeum Narodowego w Krakowie. Z o sta ła o n a z a p o c z ą tk o w a n a w 1879 r., na u r o c z y s ty m ju b ile u s z u p ię ć d z ie s ię c io le c ia J ó z e fa I g n a c e g o K r a s z e w s k ie g o . W c z a s ie u r o c z y ­ s to ś c i H e n r y k S ie m ir a d z k i o fia r o w a ł m ia s tu „ P o c h o d n ie N e r o n a ” , o b r a z n a g r o d z o n y n a w ie lu w y s t a w a c h z a g r a n ic z n y c h z ło ty m i m e d a ­ la m i. D a r e m ty m z a p o c z ą tk o w a n o z b io r y k r a k o w s k ie g o M u z eu m N a ­ r o d o w e g o , b o za p r z y k ła d e m S ie m ir a d z k ie g o p o s z li lic z n i a r ty ś c i i k o ­ le k c j o n e r z y d z ie ł s z tu k i. O b e c n ie e k s p o n o w a n e są tu d z ie ła m a la r s tw a 1 r z e ź b y p o ls k ie j od 2. p o ł. X V III w . d o k o ń c a X IX w ., m . in . P io tr a M ic h a ło w s k ie g o , J a n a M a te jk i (H o łd P r u s k i, K o ś c iu s z k o p od R a c ła w ic a m i, W e r n y h o r a , p o r tr e ty , s z k ic e ), H . S ie m ir a d z k ie g o (P o ­ c h o d n ie N e r o n a ), J u liu s z a K o s sa k a , A . G r o ttg e r a , W . P o d k o w iń s k ie g o , A . i M . G ie r y m s k ic h , O . B o z n a ń s k ie j.

W południowo-zachodniej części placu zachowała się wieża Ratuszowa. Budynek ratusza z wieżą wzniesiono wkrótce po wyznaczeniu placu rynkowego, w 2. poł. XIII w. W 1383 r. zakończono budowę wieży. Obiekt ten przebudowywano i roz­ budowywano w XIV, XV i XVI w. Siady przebudowy można odczytać w zachowanych i niedawno odkrytych murach piw­ nic ratuszowych i we wnętrzach samej wieży. Wielki pożar ratusza w 1680 r. zniszczył pierwotny hełm oraz uszkodził wie­ żę. Po odnowieniu w 1686 r. budowla otrzymuje barokowy hełm, a dla wzmocnienia potężną szkarpę od strony zachodniej. 43

w początku XIX w. gmach ratusza, zaniedbany od lat i po­ padający w ruinę, rozebrano. Prace konserwatorskie prowadzone w ostatnich latach od­ tworzyły dawny wygląd wieży. Równolegle z prowadzonymi robotami przy restauracji wieży odgruzowano i odbudowano piwnice ratusza, w których niegdyś mieściło się więzienie dla złoczyńców oraz izby przesłuchań i tortur. Tu także znajdo­ wała się gospoda z wyłącznym prawem sprzedaży sławnego piwa ze Świdnicy na Śląsku. Obecnie w wieży Ratuszowej organizuje się oddział Muzeum Historycznego m. Krakowa, w którym wystawione będą pa­ miątki związane z historią miasta i jego władzami, m. in. pieczęcie średniowieczne wójtów krakowskich, ich łańcuchy i berła oraz odznaczenia, medale i przywileje, jakie na prze­ strzeni wieków otrzymywał Kraków. Odnowione wnętrza wieży służyć będą władzom miejskim dla celóv7 reprezentacyjnych przy ważnych uroczystościach. W piwnicach zaś będzie się mieścić — jak niegdyś — gospoda. Obok wieży Ratuszowej, od strony północno-zachodniej w pobliżu wylotu ul. Szewskiej upamiętniono płytą miejsce, gdzie w dniu 24 marca 1794 r. złożył narodowi przysięgę na­ czelnik powstania przeciw zaborcom — Tadeusz Kościuszko. Kościół Sw. Wojciecha. W południowo-wschodnim naroż­ niku rynku, u wylotu ulicy Grodzkiej, znajduje się mały koś­ ciółek, w którym według legendy miał wygłaszać kazania św. V/ojciech. Jest to budowla centralna na planie kwadratu nakryta kopułą, z niewielkim prezbiterium zamkniętym prosto­ kątnie, z dwiema kaplicami. W trakcie prowadzonych ostatnio badań odkryto pod funda­ mentami świątyni fragmenty budowli drewnianej, posiadają­ cej podłogę z drewna cisowego. Pierwotny kościół murowany, zbudowany prawdopodobnie na przełomie X i XI w. był nieco większy od obecnego i posiadał od strony zachodniej kwadra­ tową wieżę. W* początkach XII w. na jego miejscu wzniesiono dzisiejszą .świątynię. Stojąca na małym wzgórku, otoczona od 44

ii

zachodu podmokłymi obszarami, ta obronna budowla stano­ wiła bastion broniący drogi wiodącej od północy do ówczesne­ go grodu. Posiadała ona małe romańskie okna (widoczne na ścianie prezbiterium), ujęte w skośne ościeźa oraz od strony ulicy Grodzkiej półkoliście zamknięty portal — obecne wejście do podziemia, gdzie znajduje się małe muzeum archeologiczne ze zgromadzonymi wykopaliskami z Rynku Głównego. W XVII i XVIII w. kościół przebudowano, podwyższono oraz nakryto kopułą z barokową latarnią. Wnętrze posiada wyposażenie barokowe, w którym zwraca uwagę kilka dobrych obrazów ołtarzowych. Obok kościoła u wylotu ulicy Brackiej, przed południową fasadą Sukiennic, znajduje się płyta wmurowana na miejscu, gdzie w 1525 r. odbyła, się uroczystość składania przysięgi lenno-hołdowniczej królowi polskiemu Zygmuntowi I Sta­ remu przez księcia pruskiego Albrechta. U wylotu ul. Siennej, na osi Sukiennic stoi pomnik Adama Mickiewicza. Pomnik wykonano w 1898 r. wg proj. Teodora Rygiera. Na stopniach cokołu znajdują się alegoryczne posta­ cie: ojczyzna, nauka, poezja i męstwo. Pomnik usunięty i czę­ ściowo zniszczony w czasie okupacji hitlerowskiej został w 1955 r. zrekonstruowany i umieszczony na pierwotnym miejscu. Rynek otaczają kamienice posiadające bogate wyposażenie architektoniczne, powiązane z historycznymi zdarzeniami i le­ gendami, Nierówność gabarytów, rozmaitość form dachów, bo­ gactwo rzeźbiarskie i kolorystyczne attyk, różnorodność sty­ lów stworzyło barwną i urozmaiconą sylwetę rynku krakow­ skiego. W XIX w. większość domów otrzymała nowe elewacje, a ich formy architektoniczne ulegały pewnemu zubożeniu. Z w i e d z a n i e c ie k a w s z y c h k a m i e n i c p r z y R y n k u ro z p o cz y n a m y od s tro n y p d .-w s c h o d n ie j, od ul. S ie n n e j, id ą c dookoła p la c u zg odnie z n u m e r a c ją .

Nr 6 — Szara Kamienica, położona przy zbiegu ulicy Sien­ nej i Rynku, została wybudowana jeszcze w XIII w. Składa się z budynku frontowego i równoległej do ulicy Siennej oficyny. 45

10

11

12

Wewnątrz znajduje się obszerny dziedziniec. Obecny wygląd budynku pochodzi z przebudowy dokonanej w 2. poł. XVII w. Jest to potężna trzypiętrowa kamienica, zwieńczona attyką i wzmocniona na narożniku szkarpą. Wewnątrz sale z zacho­ wanymi sklepieniami gotyckimi i renesansowymi stropami. Portal główny barokowy z XVII w. związany jest z warszta­ tem braci Castellich — rzeźbiarzy krakowskich włoskiego po­ chodzenia. Podobno mieszkała tu w XIV w. Sara, kochanka króla Kazimierza Wielkiego. Dom ten był następnie siedzibą możnych rodów polskich — Zborowskich i Zebrzydowskich. W 1574 r. mieszkał tu pierwszy elekcyjny król polski, Henryk Walezy z rodziny andegaweńskiej (później zasiadający na tro­ nie francuskim jako Henryk III), a w 1769 r. mieszczanin kra­ kowski Marcin Oracewicz, o którym mówi podanie, że w cza­ sie oblężenia Krakowa w 1768 r., gdy brakło mu naboi, na­ biwszy garłacz guzem od żupana zastrzelił głównodowodzącego wojsk carskich. Panina. W czasie insurekcji, w 1794 r. mieściła się tu kwatera Tadeusza Kościuszki, a podczas powstania krakowskiego w roku 1846 siedziba rewolucyjnego Rządu Tymczasowego. Zdarzenia te upamiętniono tablicami wmurowanymi w fasadę budynku. Nr 7 — kamienica Montelupich, zwana także Włoską, po­ wstała w 1556 r. z przebudowy gotyckiego budynku, dokonanej przez włoskich architektów — Guicciardiniego i Ferrovore. W budynku zachował się główny portal oraz sień sklepiona ko­ lebkowo z lunetami, ozdobiona medalionami ok. 1600 r. Z tego też czasu pochodzą znajdujące się w sieni kamienne odrzwia. Przejście z sieni na podwórzec ujęte renesansowym kamien­ nym kolumnowym portalem pochodzącym z poł. XVI w. W domu tym mieściła się w XVI w. pierwsza poczta polska, co zostało upamiętnione tablicą na fasadzie. Nr 8 — kamienica Pod Jaszczurami pochodzi z XV w. Z tego czasu zachowało się w salach parteru, użytkowanych obecnie przez klub studencki, piękne dziewięciopolowe, tzw. piastow­ skie sklepienie gotyckie. Na portalu budynku umieszczone jest 46

f !

/

1/

godło domu — splecione ze sobą jaszczurki. Obecna rzeźba jest kopią gotyckiej, przechowywanej w lapidarium Muzeum Narodowego. W oficynie znajduje się eksperymentalny teatr studencki. Nr 9 — kamienica Bonerowska, pierwotnie gotycka, uzyskała dzisiejszą postać w XVI w. Zwieńczona jest piękną, figu­ ralną, renesansową attyką, którą po usunięciu w XIX w. przywrócono w 1962 r.; kamienne gotycko-renesansowe obra­ mienia okien I piętra odnowiono na podstawie dawnych przekazów. Portal wykonany został w stylu regencji i ozdo­ biony rokokowym kartuszem z 2. poł. XVIII w. W kamienicy tej odbył się w 1605 r. huczny ślub samozwańczego rosyj­ skiego cara Dymitra z wojewodzianką sandomierską, Maryną Mniszchówną. Nr 13 — kamienica Pod Złotą Głową należała od XVI w. do krakowskich aptekarzy. W połowie XIX w. została przebudo­ wana otrzymując późnoklasycystyczną fasadę. Na I piętrze, w lokalach zajmowanych dziś przez Stowarzyszenie Ateistów i Wolnomyślicieli znajduje się ciekawa polichromia ścian z po­ czątku XIX w. z egzotycznymi scenami, roślinami i zwie­ rzętami.

13

14

P r z e c h o d z i m y n a p d .-z a c h , stronę R y n k u .

Nr 16 — kamienica Wierzynka, pochodzi z XIV w. Podanie wiąże ją ze słynną ucztą, na której ten zasobny patrycjusz podejniował w 1364 r. monarchów i książęta w czasie krakow­ skiego zjazdu królów. Mieli w niej brać udział oprócz Kazi­ mierza Wielkiego cesarz i król czeski Karol IV, król cypryj­ ski Piotr, król duński Waldemar, Ludwik — król Węgier oraz książęta z różnych stron Polski. Dzisiaj lokale parteru i pierw­ szego piętra kamienicy zajęte są przez restaurację, posiada­ jącą od ok. 100 lat opinię najlepszej w Krakowie. Nr 17 — kamienica Hetmańska, zwana także Starą Mennicą, powstała w XIV w. i z tego czasu posiada zachowane na par­ terze dwie sale o dziewięciopolowym, żebrowym sklepieniu gotyckim. W kluczach sklepień widnieją herby ziem króle­ stwa polskiego oraz dwa zworniki z rzeźbionymi głowami. 47

15

16

17

18

19

20

21

utożsamiane z postaciami króla Kazimierza Wielkiego i kró­ lowej Jadwigi. W salach tych znajduje się salon Desy — sprze­ daż antyków. Umieszczona w 1853 r. na fasadzie tablica upa­ miętnia wielki pożar Krakowa w 1850 r. Nr 20 — pałac Potockich, zwany także Wodzickich lub Zba­ raskich, przebudowany w latach 1777—1783, należał zawsze do wielkich polskich rodów magnackich. Jest to typowy krakow­ ski pałac miejski z arkadowym dziedzińcem i obszerną sienią. Fasada budynku wykonana w 1783 r. stanowi wczesny przy­ kład klasycystycznej elewacji pałacowej na terenie Krakowa. Arkadowy dziedziniec wykonany został w XVII w. W salonach i apartamentach I piętra, ozdobionych boazeriami i stiukami klasycystycznymi z XVIII w., znajduje się siedziba Towarzy­ stwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej. Nr 21 — kamienica Bolcpinowska, pochodzi z XVI w. W podwórzu widoczne są jeszcze ślady dawnego renesanso­ wego dziedzińca arkadowego. Na parterze i pierwszym piętrze znajdują się komnaty z renesansowymi belkowymi stropami. W sali na piętrze, zajmowanej obecnie przez Miejskie Przed­ siębiorstwo Imprez Artystycznych, na kolebkowym sklepieniu zachowała się bogata dekoracja stiukowa z XVII w. oraz poli­ chromia z pocz. XIX w., przedstawiająca pejzaże, calendarium i znaki zodiaku. W kamienicy tej zmarł Władysław Orkan. Nr 22 — kamienica Straszewska, pochodzi zapewne z XVI w. Mimo zniekształceń późniejszymi przebudowami zachowała na parterze sień z dekoracją stiukową z XVII w. oraz polichromię z XVIII w. w pomieszczeniach pierwszego piętra, gdzie znaj­ duje się siedziba Krakowskiego Oddziału Stowarzyszenia Hi­ storyków Sztuki. Nr 23 — kamienica Kromerowska, posiada w piwnicach piękne gotyckie sklepienia z XV w. z rzeźbionymi zv/ornikami z XVI w. Nr 25 — kamienica Pod Krukami, powstała w 1842 r. przez połączenie dwóch gotyckich budynków. Na parterze od frontu mieści się księgarnia wydawnictw muzycznych. Dom ten jest także siedzibą Wydawnictwa Literackiego. 48

P r z e c h o d z im y na p n .-z a c h . stronę R y n k u .

Nr 27 — pałac Pod Baranami należał do rodzin magnackich: Ostrogskich, Radziwiłłów, Wielopolskich, Potockich; powstał na przełomie XVI i XVII w. z połączenia w jeden budynek trzech kamienic gotyckich. Godło domu — baranie głowy — umieszczone nad bramą. Zbudowany w czworobok, posiada dziedziniec, który niegdyś zdobiły renesansowe arkady, prze­ budowany w połowie XIX w. W piwnicach i salach parteru zachowały się sklepienia gotyckie z XV w. Komnaty na pię­ trach posiadają dekoracje w stylu klasycystycznym. W pałacu obecnie znajduje się Krakowski Dom Kultury, a w piwnicach młodzieżowy kabaret — ,,Piwnica”. W tym budynku w 1709 r. mieszkał carewicz rosyjski Aleksiej, a w 1809 r. rezydował książę Józef Poniatowski oraz w 1810 r. król saski Fryderyk August. Obok pałacu w 1537 r. zginął w skrytobójczym zamachu Bartłomiej Berecci, budow­ niczy zamku królewskiego i kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu. Nr 28 — kamienica Pod Jagnięciem, pochodząca z przełomu XV i XVI w., posiada na parterze i pierwszym piętrze rene­ sansowe stropy belkowe, obramienia kamienne okien i drzwi. W końcu XVI w. należała ona do znanego rzeźbiarza pocho­ dzenia włoskiego, Santi Gucciego. Nr 34 — pałac Spiski powstał zapewne jeszcze w XV w. Obecny wygląd uzyskał w czasie przebudowy i restauracji przeprowadzonych w XVIII i XIX w. Na parterze budynku szeroka sień przejazdowa o kolebkowym sklepieniu z lune­ tami, z której prowadzi na piętro dwubiegowa, drewniana klatka schodowa z XVIII w. W gmachu tym znajdują się „Delikatesy” oraz znana restauracja „Hawełka”. W restaura­ cyjnej sali na I piętrze w pocz. XX w. krakowski malarz, Włodzimierz Tetmajer, wykonał fryz dekoracyjny przedsta­ wiający legendę o czarnoksiężniku Twardowskim. Nr 35 — pałac Pod Krzysztofory powstał w XVII w. z połączenia trzech gotyckich kamienic mieszczańskich przez mar­ szałka koronnego Adama Kazanowskiego. Na dziedzińcu obok 4 — K raków

49

22

23

24

25

kolumnowej loggi z XVII w. znajduje się barokowa, marmu­ rowa studnia z „Leliwą” — herbem Wodzickich, późniejszych właścicieli pałacu. Dwie komnaty pierwszego piętra ozdobione są dekoracją stiukową wykonaną z początkiem XVIII w. przez Baltazara Fontanę. W 1848 r. w pałacu mieściła się siedziba Rządu Rewolucyj­ nego, co upamiętniono tablicą wmurowaną w fasadę budyn­ ku. Z gotyckimi piwnicami pałacu wiążą się legendy o zakopa­ nych tu skarbach oraz o słynnym czarnoksiężniku Twardow­ skim, który pokutując na księżycu, posyła czasem do pałacu wiernego sługę, zaklętego w pająka, by posłuchał nowinek krakowskich. Dziś w piwnicach znajduje się siedziba stowarzyszenia arty­ stycznego „Grupa Krakowska” wraz z galerią sztuki oraz eks­ perymentalnym teatrem „Cricot 2”, nawiązującym do awan­ gardowego teatru o tej samej nazwie z okresu międzywojen­ nego. P r z e c h o d z im y n a p n .-w s c h . stronę R y n k u .

26 27

28

Nr 36 — kamienica Pod Jeleniem, dawna gospoda, związana jest z pobytem w Krakowie w 1790 r. Jana Wolfganga Goethe­ go. W tej kamienicy mieszkał także w 1849 r. car Mikołaj I. Nr 45 — kamienica Pod Orłem o ceglanej fasadzie gotycko-renesansowej, odrestaurowanej w 1904 r. Na parterze i pierw­ szym piętrze zachowały się renesansowe, drewniane stropy z ozdobnymi kasetonami. Z tego też czasu pochodzą kamienne obramienia okien. W 1777 r. mieszkał tutaj Tadeusz Kościuszko, co upamiętnia tablica wmurowana w fasadę budynku. Nr 47 — kamienica Margrabska posiada jedną z najpiękniej­ szych w Krakowie, póżnobarokową fasadę z 1. poł. XVIII w. M ija m y

w y l o t ul. F lo r i a ń s k i e j i p rz e c h o d z im y je z d n ię p r z y

pl. M a r i a c k i m .

29

Kościół Najświętszej Panny Marii jest gotycką trzynawową bazyliką z transeptem. Zbudowany został w pocz. XIV w. na miejscu poprzednio istniejącej, a zniszczonej prawdopodob* nie w czasie najazdów tatarskich (ok. 1241 r.) świątyni ro50

mańskiej. W latach 1350—60 odbudowano i powiększono prez­ biterium kościoła, a w 1392—97 przebudowano nawy. W wie­ kach późniejszych kościół otoczono wieńcem kaplic. Z pierwotnej romańskiej budowli zachowały się w podzie­ miach fragmenty fundamentów oraz bazy kolumn międzynawowych. Świątynia Mariacka stoi obecnie na obszernym placu .powstałym w XIX w. wskutek likwidacji przykościel­ nego cmentarza. Kościół jako główna fara miejska otoczony był opieką bogatych rodów mieszczańskich: Wierzynków, Bonerów, Salomonów, Montelupich, Celarich i in. (XIV—XVII w.), którzy łożyli na jego utrzymanie i wyposażyli we wspaniałe dzieła sztuki. Fasada kościoła ujęta jest w dwie wieże. Wyższa (A), się­ gająca przeszło 80 m, stanowi charakterystyczne i jedno z najpiękniejszych gotyckich rozwiązań architektonicznych w Polsce. Forma wieży przechodzi z sześcianu w ośmiobok nakryty w 1478 r. pięknym, gotyckim hełmem, złożonym z za­ ostrzonej iglicy, otoczonej wieńcem szesnastu niższych wie­ życzek. W 1666 r. na iglicy umieszczona została złocona koro­ na. Wieża ta od czasów średniowiecza pełni funkcję strażnicy miejskiej. Do dziś w izbie na górnym piętrze czuwa całą dobę strażnik, grający co godzinę na cztery strony świata hejnał. o h e j n a le k r a k o w s k im m ó w i le g e n d a , że w c z a s ie je d n e g o z n a ja z ­ d ó w ta t a r s k ic h , c z u w a ją c y na w ie ż y s tr a ż n ik z o b a c z y w s z y z b liż a ją c e g o s ię w r o g a z a a la r m o w a ł m ie s z k a ń c ó w h e jn a łe m . W c z a s ie g r y z o sta ł p r z e s z y ty s tr z a łą n ie p r z y ja c ie la . N a p a m ią tk ę t e g o z d a r ze n ia m e lo d ia h e jn a łu n a g le s ię u r y w a .

Na wieżę, z której roztacza się wspaniały widok na panora­ mę miasta, prowadzi wejście w zachodnim narożniku kościoła. Obok znajduje się pamiątkowa płaskorzeźba wykonana przez Piusa Welońskiego w 200 rocznicę bitwy pod Wiedniem (1683—1883). Niź.sza w i e ż a (B), przeznaczona na dzwonnicę, nakryta póżnogotycko-renesansowym hełmem po 1548 r. Za­ wieszono na niej 5 dzwonów; o największym z nich, odlanym w 1438 r., zwanym Półzygmuntem, mówi podanie, że na wieżę wyniósł go bez pomocników Stanisław Ciołek, syn wojewody mazowieckiego. 4*

51

2 w ie ż a m i k o ś c io ła M a r ia c k ie g o w ią ż e s ię sta r a le g e n d a o d w ó c h b r a c ia c h b u d o w n ic z y c h , z k tó r y c h s ta r sz y u k o ń c z y w s z y p r ę d z e j s w o ją w ie ż ę , a n ie c h c ą c b y d r u g a b y ła te j sa m e j w y s o k o ś c i, z a b ił b r a ta i p r z e z to p r z e r w a ł je j b u d o w ę . T r a p io n y w y r z u ta m i s u m ie n ia w y z n a ł z b r o d n ię i p r z y p o ś w ię c e n iu w ie ż y r z u c ił s ię z je j s z c z y tu . D o d z iś w is i w S u k ie n n ic a c h , p r z y w e jś c iu do G a le r ii M u z eu m N a r o d o w e g o , d u ż y n ó ż , k tó r y m w e d łu g p o d a n ia b r a t z a b ił b r a ta z z a z d r o śc i.

Fronton kościoła zdobi olbrzymie okno z maswerkową deko­ racją z XV w. Witraż wykonano według projektów Józefa Mehoffera i Stanisława Wyspiańskiego. D o w n ę tr z a ś w ią t y n i p r o w a d z i w e j ś c ie od s tr o n y z a c h o d n ie j R y n k u p r z e z w y b u d o w a n ą w la ta c h 1750—1756 w e d łu g p r o je k tó w F r a n c is z k a P la c id ie g o w ie lo b o c z n ą barokow ą kr u c h tę (C), w y s t a w io n ą w m ie js c e d a w n e j, g o t y c k ie j . N a d r z w ia c h k r u c h t y u m ie s z c z o n o , w y k o n a n e w 1930 r. p r z e z r z e ź b ia r z a K a r o la H u k a n a , g ło w y a p o s to ­ łó w i b is k u p ó w . Z k r u c h t y p r z e c h o d z im y d o z n a jd u ją c e g o s ię p o d ch órem p r z e d s i o n k a (D ). U m ie s z c z o n o tu ta j ta b lic e i n a g r o b k i m ie s z c z a n k r a k o w s k ic h . P o p r a w e j s tr o n ie z n a jd u je s ię k a p l i c a M atki B o sk iej C z ę s t o c h o w s k i e j (E) z p o c z ą tk u X V w . w o łta r z u j e s t o b ra z, k t ó r y — ja k g ło s i p o d a n ie — m ia ł b y ć s k o p io ­ w a n y z o r y g in a łu p o d c z a s p r z e w o ż e n ia g o p r z e z K r a k ó w do C z ę s to ­ c h o w y . P o p r z e c iw n e j s tr o n ie , w k a p lic y S w. A n to n ie g o (F), z w a n e j ta k ż e Z ło c z y ń c ó w , p r z y g o to w y w a n o p r z e s tę p c ó w s k a z a ­ n y c h na ś m ie r ć . S tą d t e ż w y p r o w a d z a n i b y li n a m ie js c e k a ź n i. O łta rz w te j k a p lic y p o c h o d z i z X V II w . N a w a g łó w n a k o ś c io ła , w y s o k o ś c i 28 m , o d d z ie lo n a j e s t od n a w b o c z n y c h s iln y m i o s z k a r p o w a n y m i fila r a m i. S k le p ie n ie g o t y c ­ k ie r o z c z ło n k o w a n e j e s t s ia tk ą k a m ie n n y c h ż e b e r . W łu k u t ę c z y o d ­ d z ie la ją c e j n a w ę o d p r e z b ite r iu m , z n a jd u je s ię k r u c y f ik s (1) z k o ń c a X V w ., p r z y p is y w a n y W ito w i S tw o s z o w i. P o lic h r o m ię ś c ia n w y k o n a ł w X IX w . J a n M a te jk o , u m ie s z c z a ją c m ię d z y m o t y w a m i r o ś lin n y m i g o d ła c e c h o w e , z n a c z ą c w te n sp o só b c h a r a k te r k o ś c io ła — fa r y m ie s z c z a n k r a k o w s k ic h . P o b o k a c h w e jś c ia z n a jd u ją s ię p r z y k r y te b a ld a c h im a m i s t a l l e r a d z ie c k ie i ła w n ic z e (2) p o c h o d z ą c e z X V I w ., a za ś r o d k o w y m i fila r a m i w c z e s n o b a r o k o w e ł a w y s y n d y k o w s k ie . N a ś c ia n a c h ś w ią t y n i u m ie s z c z o n o w ie le p o m n ik ó w i ta b lic e p ita f ij n y c h . D o n a j s ta r s z y c h n a le ż ą : p ł y t a g r o b o w a (3) Jan a S e e b e r tw ir th a u m ie s z c z o n a w p o s a d z c e n a w y p r a w e j, o p a trz o n a n a p is e m g o ­ t y c k im z d a tą 1443 r., w k r u c h c ie le w e j b r ą z o w a p ły ta (4) E m e r a m a S a lo m o n a (z w a r ś z ta tu V is c h e r ó w ), d a to w a n a n a 1504 r. R o d z in a w ło s k a S a lo m o n ó w p o s ia d a r ó w n ie ż e p ita fia g o ty c k ie w p r e z b ite r iu m , z k t ó ­ r y c h d o n a j c ie k a w s z y c h n a le ż y w y k o n a n a w n o r y m b e r s k im z a k ła d z ie V is c h e r ó w b r ą z o w a p ły ta n a g r o b n a (5) P io tr a S a lo m o n a z 1516 r.

52

K O SC IO Ł

/ •

N P M A R II

(A ) W ieża w y ż sz a . (B) W ieża n iż s z a . (C) K r u c h ta. (D) P r z e d sio n e k . (E) K a p lic a M a tk i B o sk ie j C z ę s to c h o w s k ie j. (F) K a ­ p lic a S w . A n to n ie g o . (G) K a p lic a Sw . Ł a za r z a . (H) K a p lic a S w . W a le n ­ te g o . (I) K a p lic a S w . J a ­ na N e p o m u c e n a . (J) K a ­ p lic a S w . J a n a C h r z c i­ c ie la . (K) K a p lic a S w . W a w r z y ń c a . (L) K a p lic a P r z e m ie n ie n ia P a ń s k ie ­ go. (M) P r e z b ite r iu m . (N ) Z a k r y stia . (O) S k a r ­ b ie c k o ś c ie ln y . (I) K r u c y fik s p r z y p is y ­ w a n y W ito w i S t w o s z o ­ w i. (2) S t a lle r a d z ie c k ie i ła w n ic z e . (3) P ły ta g r o b o w a Jan a S e e b e r t w ir th a . (4) P ły ta b r ą z o ­ w a E m e ra m a S a lo m o n a . (5) P ły ta b r ą z o w a P i o ­ tra S a lo m o n a . (6) E p ita ­ fia Z o fii i S e w e r y n a B o n e r ó w . (7) K r u c y fik s k a m ie n n y . (8) O łta rz b a r o k o w y . (9) C y b o riu m r e n e s a n s o w e . (10) N a g r o ­ b e k C e la r ic h . (11) N a ­ g r o b e k M o n te lu p ic h . (12) S t a lle w c z e s n o b a r o k o w e . (13) O łta rz W ita S tw o sz a .

D u żą w a r to ś ć a r ty s ty c z n ą p r z e d s ta w ia ją e p ita f ia (6) d y g n ita r z a k o ­ r o n n e g o S e w e r y n a B o n e r a (zm . 1549) i je g o ż o n y Z o fii z B e t m a n ó w (zm . 1532) z 1538 r., w y k o n a n e w s t y lu r e n e s a n s o w y m (w k a p lic y ś w . J a n a C h r z c ic ie la , p ie r w s z a od w e jś c ia , w le w e j n a w ie ). Z n a w b o c z n y c h p r o w a d z ą w e jś c ia d o s z e ś c iu k a p lic . Z n a w y prawej: k ap lic a Sw. Ł azarza (G) z X V w. , kaplica Sw. W a le n te g o (H) z p ó ź n o b a r o k o w y m n a g r o b k ie m , k a p l i c a Sw. Jana N e p o m u c e n a (I) z p o lic h r o m ią p r o je k t u W ło d z im ie ­ rza T e tm a je r a z X X w . W p o d z ie m ia c h te j k a o lic y p o c h o w a n i są k;siążęta o ś w ię c im s c y , r a c ib o r sc y , Z a to rscy i P ia s t o w ie ś lą s c y . Z naw y l e w e j : kap lica Sw. Jana C h r z c i c i e l a (J), od X V I w . p o d o p ie k ą B o n e r ó w — m o ż n e g o r o d u p a t r y c ju s z ó w k r a k o w ­ s k ic h , k a p l i c a Sw. W a w r z y ń c a (K), k a p l i c a P r z e m ie ­ n i e n i a P a ń s k i e g o (L ). P r z y fila r a c h o d d z ie la j ą c y c h n a w y — o łta r z e z c z a r n e g o d ę b n ic ­ k ie g o m a r m u ru w s t y lu późnego b arok u . O brazy w o łta r z a c h z X V III w ., d z ie ło J a n a P itto n ie g o . Z a m k n ię c ie p r a w e j b o c z n e j n a w y s ta n o w i o g r o m n y , g o t y c k i k a m ie n ­ n y k r u c y fik s (7) w o b r a m ie n iu b a r o k o w e g o o łta r z a z 1735 r. T łe m d la k r z y ż a j e s t sre b r n a b la c h a z w y k u t y m w id o k ie m J e r o z o lim y . K r u c y ­ fik s j e s t d z ie łe m W ita S tw o s z a . P o s ta ć C h r y stu s a o d z n a c z a ją c a s ię ś w ie t n y m m o d e lu n k ie m c ia ła , d u żą e k s p r e s ją i d r a m a ty z m e m je s t je d ­ n y m z n a j p ię k n ie js z y c h p r z y k ła d ó w k r a k o w s k ie j r z e ź b y k a m ie n n e j z k oń ca X V w . P o le w e j s tr o n ie tę c z y o d d z ie la ją c e j n a w ę od p r e z b ite r iu m z n a j­ d u je s ię b a r o k o w y o łta r z (8) z o b r a z em z X V III w . J a n a P itto n ie g o — Z w ia s to w a n ie . P o p r a w e j s tr o n ie — r e n e s a n s o w e c y b o r iu m (9) — w y ­ k o n a n e z m a r m u r u i a la b a s tr u w la ta c h 1551—1552 p r z e z J a n a M a rię P a d o v a n a . Z o sta ło o n o c z ę ś c io w o z n ie k s z t a łc o n e b a r o k o w ą p r z e r ó b k ą z k o ń c a X V II w . N a d r z w ic z k a c h z a m y k a j ą c y c h s c h o d k i fig u r u ją h e r b y P o ls k i i K r a k o w a . N a s to p n ia c h c y b o r iu m T a d e u s z K o ś c iu sz k o p o n o ­ w ił w d n iu 25 m a rca 1794 r. p r z y s ię g ę z ło ż o n ą n a r o d o w i na R y n k u . N a w a g łó w n a p r z e c h o d z i w w y d łu ż o n e p r e z b it e r iu m (M ), z a m k n ię t e s ła w n y m , g o ty c k im o łta r z e m W ita S tw o s z a . W p r e z b ite r iu m p o lic h r o m ia Ja n a M a te jk i w y k o n a n a w la ta c h 1889—1892, a p r z e d s ta w ia ją c a p o s ta c ie a n io łó w g r a ją c y c h n a in s tr u ­ m e n ta c h m u z y c z n y c h i tr z y m a ją c y c h w s t ę g i z w e r s e ta m i lit a n ii lo r e ­ ta ń s k ie j . G ó rn ą c z ę ś ć z d o b i fr y z z g o d ła m i i h e r b a m i k r ó le w s k im i, b is k u p im i, m ie s z c z a ń s k im i, p r z e d m ie ś ć itp . W o ln e m ie js c a w y p e łn ia j ą b o g a t e o r n a m e n ty r o ś lin n e . Z ło te g w ia z d y z d o b ią la z u r o w e s k le p ie n ie . R ó ż n o r o d n o ś ć p o s ta c i, b o g a c tw o b a r w , m is tr z o w s k a u m ie j ę t n o ś ć s to n o ­ w a n ia i p o łą c z e n ia p o lic h r o m ii z e ś r e d n io w ie c z n ą a r c h ite k tu r ą , z ło ż y ły s ię n a to , iż d z ie ło J. M a te jk i w y w a r ło d u ż y w p ły w n a te g o r o d z a ju m a la r s tw o w P o ls c e . N a t le te j p o lic h r o m ii o d c in a ją s ię p o o b u s tr o n a ę h t ę c z y p o tę ż n e

54

p ó ź n o r e n e s a n s o w e , w y k o n a n e w p o c z ą tk u X V II w . p ię tr o w e n a g r o b k i C e la r ic h (10) i M o n te lu p ic h (11). Oba te r o d y , p o c h o d z e n ia w ło s k ie g o , s p o ls z c z y ły s ię w K r a k o w ie , d o c h o d z ą c d o d u ż e g o z n a c z e n ia i p o tę g i. R o d z in a M o n te lu p ic h zn a n a j e s t z z a ło ż e n ia w P o łs c e p ie r w s z e j p o c z ­ t y w 1558 r. P o b o k a c h p r e z b ite r iu m z n a jd u ją s ię w c z e s n o b a r o k o w e s t a l l e (12) z 1. p o ł. X V II w . d o b r y p r z y k ła d s n y c e r s tw a k r a k o w s k ie g o . W sch o d n ia ś c ia n a p r e z b ite r iu m z a m k n ię ta j e s t p r z e z d o m in u ją c y n ad c a ły m k o ś c io łe m o lb r z y m i o łta r z (13) — d z ie ło W ita S tw o sz a . J e s t to p o lip ty k o w y m ia r a c h 11 X 13 m , w y k o n a n y w d r z e w ie lip o w y m w la ta c h 1477—1489. W c ią g u w ie k ó w p o d d a w a n y b y ł r ó ż n y m z a b ie ­ g o m k o n s e r w a to r s k im , n ie z a w sz e w ła ś c iw y m . W X V II i X V III w . d o k o n a n o lic z n y c h p r z e m a lo w a ń , z ło c e ń , z a k r y w a ją c p ie r w o tn ą , b a r w ­ n ą, g o ty c k ą p o lic h r o m ię . W c z a s ie d r u g ie j w o jn y ś w ia to w e j r o ze b r a n y o łta r z h it le r o w c y w y w ie ź li i z ło ż y li w p o d z ie m ia c h za m k u n o r y m ­ b e r s k ie g o . W 1946 r. o d n a le z io n y w c z a s ie a k c ji r e w in d y k a c y jn e j , k ie ­ r o w a n e j p r z ez p r o f. U n iw e r s y t e t u J a g ie llo ń s k ie g o , K a r o la E s tr e ic h e ­ ra, p o w r a c a do K r a k o w a . W p r a c o w n ia c h k o n s e r w a to r s k ic h na W a­ w e lu z o s t a je p o d d a n y g r u n t o w n e j k o n s e r w a c ji. W tr a k c ie p rac za­ b e z p ie c z o n o d r e w n o r zeźb p r z ed b u tw ie n ie m i s z k o d n ik a m i o r a z u s u ­ n ię to p ó ź n ie js z ą p o lic h r o m ię , p r z y w r a c a ją c d z ie łu p ie r w o tn ą g a m ę k o ­ lo r y s t y c z n ą . P o z a k o ń c z e n iu z a b ie g ó w k o n se r w a t o r s k ic h o łta r z w y s t a ­ w io n y b y ł n a W a w e lu na s p e c j a ln ie z o r g a n iz o w a n e j w y s t a w ie , a w 1957 r. p o w r ó c ił do k o ś c io ła n a d a w n e m ie js c e . P o d s t a w ę o łta r z a s ta n o w i p r e d e lla z d r z e w e m g e n e a lo g ic z n y m C h ry­ s tu s a i M arii. W z w ie ń c z e n iu o łta r z a p r z e d s ta w io n a je s t k o r o n a c ja M a tk i B o s k ie j o r a z s t o j ą c y p o b o k a c h ś ś. W o jc ie c h i S ta n is ła w . S z a fę p o lip ty k u z d o b ią c z t e r y s k r z y d ła , z k t ó r y c h d w a z e w n ę t r z n e są n ie ­ r u c h o m e . W s k r z y d ła c h u m ie s z c z o n o d w a n a ś c ie p ła s k o r z e ź b z ż y cia ś w . R o d z in y (od le w e j ) : 1. S p o tk a n ie J o a c h im a z A n n ą , 3. N a r o d z i­ n y N M P , 3. M aria w ś w ią ty n i, 4. O fia r o w a n ie , 5. J e z u s w ś w ią ty n i, 6. P o j m a n ie , 7. U k r z y ż o w a n ie , 8. Z d ję c ie z k r z y ż a , 9. Z ło ż e n ie do g r o b u , 10. W s tą p ie n ie do o tc h ła n i, 11. T rzy M a rie u g r o b u , 12. J e z u s ja k o o g r o d n ik . P o o tw a r c iu r u c h o m y c h s k r z y d e ł s z a f y o d s ła n ia s ię s z e ś ć s c e n r e w e r s u : 1. Z w ia s to w a n ie , 2. B o ż e N a r o d z e n ie , 3. P o k ło n tr z e c h k r ó li, 4. Z m a r tw y c h w s t a n ie , 5. W n ie b o w s tą p ie n ie , 6. Z e sła n ie D u c h a Ś w ię t e g o . S c e n a g łó w n a — Z a ś n ię c ie — te m a t y c z n ie n a w ią z u je d o ,,Z ło te j L e g e n d y ” . G ru p a a p o s to łó w p o d tr z y m u je s ła n ia ją c ą s ię M arię. N a d n im i d r u g a s c e n a , ja k b y w iz ja — W n ie b o w z ię c ie . C ałość o b r a m io n a łu k ie m , w k t ó r y m r ze ź b ia r z u m ie ś c ił w ta n e c z n y m k o r o ­ w o d z ie m a łe fig u r k i m ie s z c z a n , k u p c ó w , r z e m ie ś ln ik ó w , r y c e r z y , ża­ k ó w , w a g a n tó w . O lb r z y m ie p o s ta c ie s c e n y c e n tr a ln e j (o k o ło 2 K e jie 3 H b ie z io p o m K o le je w ą s k o to r o w e

M o n u m e n ts

N o r m a is p u r b a h n e n

D e n k m d le r

fla M J lT H M K M

N a r r o w ~ g a u g e r a ilw a y s

H o te le

H o te ls

C tie m in s d e fe r d v o ie e tr o it e ysK O K O jieiiH b ie >Kejie3Hbie flo p o rn L in ie a u to b u s o w e

H o te ls

S c h m a ls p u rb a h n e n -

foCTUHHUbl

Bus ro u tes

H o te ls

D o m y n o c le g o w e

C o m m o n lo d g in g houses

L ig n e s d ‘ a u to b u s T paccbi aB TobycoB L in ie t r a m w a jo w e

Logis d e n u it

A u to b u s lin ie n T ra m

Z lo M a /iJia H O H jie ro B

ro u te s

S c h ro n is k a m ło d z ie ż o w e

Y o u th H o s te ls

L ig n e s d e tra m w a y s T paM B aM H bie

jim h m m

M uzea

S tr a s s e n b a h n iin ie n M useum s

A u b e rg e s d e je u n e s s e UJKOJibHbie TypucTM HecKMe 6a3bi P o ls k ie B iu ro P o dróży

O rb is "

rio jib C K . B ło p o riy re iiie c T .

O rb is "

J u g e n d h e rb e rg e n Polish T r a v e l O f f ic e „ O r b is

M usees M yaen T e a try

M useen T h e a te r s

B u re a u P o lo n a is d e V o y a g e s „ O rb is

T h e a te r

D o s P o ln is c h e R e is e b u ro „ O r b is

P rz e d s ię b io rs tw a tu ry s ty c z n e

T o u ris t R e c e p tio n C e n tr e s

rpTi

T h e d tre s T e a rp b i

CiaHU

N a c h th e rb e rg e n

A g e n c e s d e to u ris m e

TypMCTMHecKne ynpe>K/ieHM5ł

V e rk e h rs b u ro s

P la c ó w k i P H K

PTTK -

b r a n c h o ffic e s

A g e n c e s d e PTTK

riyHKTbi flojibCK.TypMCT.-KpaeBezi. OóuuecTBa

PTTK “ Z w e ig s te lle n

Redaktor Zofia Dworak Redaktor techniczny Alina Meijon

P A Ń S TW O W E PR ZED SIĘB IO R STW O

W YD AW NIC TW K A R T O G R A FIC Z N Y C H W ARSZAW A

1967

Osiedle ieilońskie

\\#

w V

li K. Janie •SLkieoore

-Śliczna ■ » "I

Stadion Dąbskij

HUTA

Stanisława] Jachowi

=ZapjiSljŁ: ftzec2,ys

iasysi.

lu g e r a ilw a y s r a v o ie n o r m a le m en

Cl O M I A S n r/V K R A K O W A i P o m n ik i

riaMJlTHMKM

e r a ilw a y s

C a m p in g s ite T e r r a in d e c a m p in g

P a r k in g i s trz e ż o n e

H o te ls

foCTHHHUbl

Z lo M a /uia HOHjieroB

■i

CrOJłHKM aBTOMaUJMH

Com m on

N a c h th e rb e rg e n

CiaHUMM o6cjiy>KMBaHM5ł aBTOMaujMH T O S

J u g e n d h e rb e rg e n Polish T r a v e l O f f ic e „ O r b is

A B eH 303anpaB 0M H bie ciaH U nu R e s ta u ra c je

B u re a u P o lo n a is d e V o y a g e s „ O r b is O rb is "

D o s P o ln is c h e R e ls e b iiro „ O r b is

P rz e d s ię b io rs tw a tu r y s ty c z n e

T o u ris t R e c e p tio n C e n tr e s

[m TypucTM M ecK ne ynpe>K/ieHM«

V e r k e h rs b liro s

P la c ó w k i PTTK

PTTK fpfnn

A

R e s ta u ra n ts R e s ta u ra n ts R e s ta u ra n ts

P ły w a ln ie

S w im m in g pools IS1

D jia B a ie jłb H b ie óacceMHbi

F illin g s ta tio n s Postes d ' e s s e n c e T a n k s te lle n

PecTopaHbł

A g e n c e s d e to u ris m e

S e rv ic e d e d e p a n n a g e T O S A u to w e rk s td tte n T O S

S ta c je b e n z y n o w e

A u b e rg e s d e je u n e s s e

O rb is "

C a r r e p a ir s e rv ic e T O S 3Ć9b

Y o u th H o s te ls

LUKOJibHbie TypMCTMHecKne óasbi

o

p a r k in g a r e a s

B e w a c h te P a r k p id tz e

S ta c je o b s łu g i s a m o c h o d ó w T O S

lo d g in g houses

Logis d e n u it

S c h ro n is k a m ło d z ie ż o w e

rio jib C K . B fo p o riyTemecT.

G u a rd e d

P a rk in g s g a r d e s

H o te ls

iw a y s

P o ls k ie B iu ro P o dróży

C a m p in g p la t z

H o te ls

■

D o m y n o c le g o w e

K aM nuH r

D e n k m d le r

H o te le

bus

in ie n

C a m p in g

M o n u m e n ts

M o n u m e n ts

ir a v o ie e tr o it e m en-

O

P iscines S c h w im m b d d e r

■m O

b r a n c h o ffic e s

A g e n c e s d e PTTK

riyHKTbi rio jib C K .T y p M C T .-K p a e B e ii. 0 6 m e c T B a

PTTK -

Z w e ig s te lle n

J f'

Treść turystyczną opracowano na podstawie m ateriałów Jadwigi Wiktor

P A Ń S TW O W E PR ZED SIĘB IO R STW O

W YD AW NIC TW K A R T O G R A FIC Z N Y C H W ARSZAW A

is e 7

N

W YDAW NI

i

a a a t ł f l g g a ^ B S flg ^SitSgg^

'^ * 5

i^ w »? A ^ ^ 4^ ^ K ^ v« .vvtŁ vŁ i5;^ a^ ^ v«łV V iS ^ riv;vt*S a^ ? h b ł*Ś ł> *< M S rfes5^ f& »f«-tłw ^ ^ vw g ^ ^ ? 42fix»’2