Konstantynopol 1204 [PDF]

Zitiervorschau

WSTĘP Czwarta wyprawa krzyżowa, która śladem trzech wcześniejszych miała dotrzeć do Ziemi Świętej, znalazła swój kres zaledwie w połowie drogi pomiędzy zachodem Europy i Jerozolimą. W dramatycznych okolicznościach zakończyła się zdobyciem i grabieżą Konstantynopola wczesną wiosną 1204 r. Wydarzenie to odbiło się głośnym echem w całym ówczesnym świecie. Jedynie opanowanie Jerozolimy w 1099 r., równoznaczne z zapoczątkowaniem kolonialnej obecności europejskiego rycerstwa na Bliskim Wschodzie, wywołało podobny rezonans. Steven Runciman, autor najbardziej znanego na polskim rynku wydawniczym opracowania na temat bliskowschodnich krucjat, stwierdził z pełnym przekonaniem, iż „czwarta wyprawa krzyżowa była największą w dziejach zbrodnią przeciwko ludzkości” i „odegrała ona rolę katastrofalną”. Niezależnie od niewątpliwej przesady zawartej w powyższym stwierdzeniu, upadkowi Konstantynopola należy z pewnością nadać wyjątkową rangę. Nie tylko w aspekcie politycznym, religijnym i kulturowym, ale również i wojskowym. Upadek Konstantynopola i powstanie na jego gruzach Cesarstwa Łacińskiego, wbrew pozorom, nie wzmocniło Królestwa Jerozolimskiego. Przeciwnie, odciągnęło jedynie siły Zachodu od Ziemi Świętej i zlikwidowało jedyną realną przeszkodę na drodze Turków do Europy. Odległą konsekwencją zdobycia Konstantynopola przez krzyżowców stał się jego ostateczny upadek w połowie XV wieku.

W świetle powyższego zaskakujące jest, iż dotychczas w serii „Historyczne bitwy” nie ukazała się książka poświęcona czwartej wyprawie krzyżowej, która traktowałaby jednocześnie o wojskowości bizantyjskiej. Tym bardziej że na wspomniany temat w ciągu ostatnich kilkunastu lat opublikowano wiele dzieł, w tym przedruków z literatury obcojęzycznej. Szczególnie zasłużył się na tym polu Zenon Pentek, niestrudzony badacz dziejów Bizancjum w epoce Komnenów oraz czwartej wyprawy krzyżowej, który przełożył dwa podstawowe teksty źródłowe dotyczące zdobycia Konstantynopola. Chodzi tu o kroniki Roberta de Clari i Geoffroya de Villehardouina, uczestników krucjaty, którzy pozostawili jej szczegółowy opis. Warto w tym miejscu wspomnieć, iż obie kroniki są pierwszymi utworami historycznymi napisanymi w języku starofrancuskim. Niestety, przekładu na język polski, chociażby fragmentów, nie doczekało się obszerne dzieło Niketasa Choniatesa, który przedstawił upadek Konstantynopola widziany oczami rdzennego mieszkańca miasta. Kronika Choniatesa, obejmująca lata 11181206, została pomyślana jako kontynuacja słynnej Aleksjady autorstwa Anny Komneny. Kroniki Clariego, Villehardouina i Choniatesa doskonale uzupełnia Devastatio Constantinopolitana, dziełko anonimowego autora. Sam Pentek jest autorem wielu artykułów oraz doskonałego opracowania Cesarstwo Łacińskie 12041261. Kolonialne państwo krzyżowców czy Neobizancjum? W dziele tym autor dokonał skrupulatnego przeglądu źródeł i ważniejszych opracowań dotyczących

dziejów czwartej krucjaty. Wśród książek w ostatnim czasie przetłumaczonych na język polski uwagę zwraca Czwarta krucjata oraz Cesarstwo Bizantyjskie 10251204 M. Angolda, Tajemnice IV wyprawy krzyżowej i podboju Konstantynopola M. Meschiniego, Bizancjum i wyprawy krzyżowe J. Harrisa, Upadek Konstantynopola D. Nicolle'a, J. Haldona i S. Turnbulla. Spośród starszych, ale wciąż dostępnych i zawierających cenne informacje opracowań, wypada wskazać Dzieje Bizancjum G. Ostrogorskiego oraz Historię Bizancjum K. Zakrzewskiego. Wiele informacji dotyczących wojskowości bizantyjskiej zawartych jest w serii anglojęzycznych książeczek opublikowanych w ramach znanej serii Ospreyów. Można dla przykładu wskazać Byzantine Armies AD 1118-1461 I. Heatha, Byzantine Cavalryman c. 9001204 T. Dawsona. Wiedzę na temat wojskowości europejskiej przełomu XII i XIII wieku, choć często fragmentaryczną i wymagającą uzupełnienia, opierając się na innych dziełach, zawierają liczne opracowania dostępne na polskim rynku wydawniczym. Warto sięgnąć po Rycerzy i rycerskość R. Barbera czy Wojny średniowiecznego świata B. T. Careya, J. B. Allfree'go, J. Cairnsa. Bogactwo informacji na temat krzyżowców oraz Bizancjum, choć akurat w tym przypadku wskazana jest konfrontacja z innymi opracowaniami, zawierają albumowo wydane książki Andrzeja Michałka.

IDEA IV KRUCJATY W roku 1187 w zwycięskiej dla muzułmanów bitwie pod Hittinem wraz z armią Królestwa Jerozolimskiego, największą, jaką kiedykolwiek udało się zebrać krzyżowcom, przepadła szansa na jego uratowanie przed Saladynem. Zwycięski sułtan, który przez lata dotrzymywał chrześcijanom pokoju i ruszył do walki dopiero przez nich sprowokowany, zajął Święte Miasto i w krótkiej zdobywczej kampanii opanował ich niemal wszystkie fortece. Nie zdobył jednak dysponującej doskonałym morskim portem Akki. I właśnie to, jak miała pokazać niedaleka przyszłość, okazało się jego największym błędem. Jedynie dzięki przeoczeniu Saladyna znienawidzeni Frankowie otrzymali szansę utrzymania swoich posiadłości w Palestynie. Wstrząśnięta Europa, pomimo wewnętrznych sporów, wysłała na Wschód zbrojną pomoc, która, korzystając z ocalonego szczęśliwie przyczółka, zadecydowała o uratowaniu resztek królestwa przed muzułmańską ofensywą. Trzecia krucjata, w którą zaangażowali się królowie Anglii i Francji oraz potężny cesarz Fryderyk Barbarossa, pod względem zmobilizowanych sił i środków była największym tego typu przedsięwzięciem podczas trwającej niemal dwieście lat epopei wypraw krzyżowych. I zakończyła się proporcjonalnym do niego krachem. Doskonale zorganizowana, liczna, owiana zwycięskim duchem armia Barbarossy bez większych trudności i z minimalnymi stratami pokonała najtrudniejszą część drogi, a następnie rozwiała się niczym pustynny piasek

po jego tragicznej śmierci już niemal na pograniczu Syrii. Król Francji Filip II August, od samego początku niechętny wyprawie, wprowadził jedynie zamęt oraz waśnie i skorzystał z pierwszej okazji, aby wrócić do kraju. Waleczny i ponad miarę porywczy Ryszard Lwie Serce podczas dwuletniego pobytu na Wschodzie pozostawił piękny ślad na kartach historii, ale nie zdołał odzyskać Jerozolimy. Popatrzył jedynie z oddali na jej mury, pokonał sułtana w bitwie pod Arsuf we wrześniu 1191 r. i zdobył kilka fortec, które odtąd miały wraz z Akką jako stolicą tworzyć mocno okrojone terytorialnie Królestwo Jerozolimskie. Udało mu się także zawrzeć z rycerskim Saladynem rozejm, który lepiej niż nieliczna armia zabezpieczał dalsze istnienie kadłubowego państwa. Jednak w Europie nie przestano myśleć o kolejnej wyprawie do Palestyny. Jako pierwszy ideę czwartej krucjaty podjął cesarz Henryk VI. Syn słynnego Fryderyka I Barbarossy, któremu jedynie nieszczęśliwy wypadek nie pozwolił odzyskać Ziemi Świętej, postanowił dokończyć rozpoczęte przez ojca dzieła. Przy czym walka o Jerozolimę miała stanowić jedynie cząstkę wielkiego planu sięgnięcia po władzę nad całym chrześcijańskim światem. I narzucenia jej nie tylko papiestwu, ale także — ku takiej teorii skłania się wielu historyków — również Bizancjum. Od czasów Karola Wielkiego Henryk VI był najmożniejszym europejskim władcą, owładniętym przy tym wizją rządów nad uniwersalnym cesarstwem. Po ślubie z dziedziczką tronu Sycylii, Konstancją, sięgnął po południowowłoskie posiadłości Normanów,

a następnie wysunął terytorialne i finansowe żądania wobec Konstantynopola. W ich wyniku rząd bizantyjski, przerażony możliwością najazdu ze strony cesarza, zdecydował się na wypłacanie mu ogromnego corocznego haraczu. Na ludność nałożono nowy dotkliwy podatek, który zyskał nazwę niemieckiego. Niketas Choniates w swojej Kronice wspomniał, że w celu zdobycia odpowiedniej ilości złota usunięto kosztowności z kościoła św. św. Apostołów, w którym znajdowały się groby bizantyjskich władców. Wyrazem wcielanej w życie polityki i nieposkromionych ambicji cesarza stało się nadanie przez niego, bez zgody papieża, koron władcom Cypru i Armenii i żądanie złożenia hołdu lennego od uwięzionego przez Leopolda austriackiego Ryszarda Lwie Serce. Henryk VI chciał być „królem królów” i sprawować władzę wolną od czyjejkolwiek ingerencji. Latem 1197 r. ogromna armia, przypominająca potęgą tę, którą zgromadził jego ojciec, była gotowa do wyruszenia na Wschód. I po raz wtóry w sposób całkowicie nieprzewidziany i fatalny głos zabrał Los. Cesarz, mężczyzna w wieku zaledwie trzydziestu dwóch lat, zmarł nagle w Messynie na Sycylii, skąd miała wypłynąć armada wioząca jego wojska do Palestyny. Dzieje Europy i kolonialnych państewek w Ziemi Świętej potoczyły się zupełnie innym torem. Niemiecka wyprawa, która mimo śmierci władcy wyruszyła w drogę, nie przyniosła żadnych efektów. Nie doczekała się nawet kolejnego numeru wśród skrupulatnie liczonych przez historyków bliskowschodnich krucjat. Niemcy zdobyli Bejrut

i poprzestali na tym niewielkim sukcesie. Jedyną trwałą konsekwencją ich obecności w Ziemi Świętej okazało się założenie Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, popularnie zwanego zakonem krzyżackim. Obok już dwóch istniejących, joannitów i templariuszy, stał się on najsilniejszym zakonem rycerskim w Syrii, a jego późniejsze losy miały się ponuro wpisać w historię kilku państw środkowo-wschodniej Europy. Śmierć Henryka VI, rzecz jasna, ucieszyła najbardziej muzułmanów. Przyszła w najlepszym momencie. W następnym roku przedwcześnie zmarł bowiem schorowany Saladyn i zbudowane przez niego imperium miało stać się widownią walk o sukcesję po nim. Wielką ulgę odczuło również papiestwo. Po śmierci cesarza to właśnie jemu miała przypaść rola największego propagatora kolejnej wyprawy krzyżowej. Na początku stycznia 1198 r. zmarł papież Celestyn III, a jego miejsce zajął Innocenty III. Już kilkanaście dni po wyborze papież wysłał list do patriarchy Jerozolimy zapowiadający chęć wyzwolenia Grobu Pańskiego. W połowie sierpnia Innocenty skierował list do wszystkich chrześcijan, wzywając ich do „wzięcia krzyża” i wyruszenia na krucjatę do Ziemi Świętej. Na paradoks zakrawa fakt, iż idea krucjaty nabrała realnego wymiaru podczas turnieju rycerskiego. Kościół zwalczał przecież „te haniebne targi i zabawy, w których rycerze potykali się za swoją zgodą, żeby pokazać siłę ciała, skąd też często pochodziły śmiertelne niebezpieczeństwa dla dusz ludzkich”. Swojemu nie-

przejednanemu stanowisku w tym względzie dał wyraz w uchwałach podjętych podczas dwóch Soborów Laterańskich z 1139 i 1179 r. Podczas turnieju zorganizowanego jesienią 1199 r. na zamku w Ecri-sur-Aisne w Ardenach krzyż przyjęli Tybald z Szampanii i jego kuzyn Ludwik, hrabia Blois i Chartres, co spowodowało prawdziwy entuzjazm wśród innych uczestników rycerskiego spotkania. Przez aklamację okrzyknęli oni Tybalda wodzem planowanej krucjaty. Religijną atmosferę podgrzał dodatkowo płomiennym przemówieniem wędrowny kaznodzieja Fulko z Neuilly-sur-Marne. Już rok wcześniej zaczął on przemierzać Francję i głosić potrzebę wyprawy do Ziemi Świętej. Spośród wszystkich wędrownych mnichów nawołujących do krucjaty Fulka słuchano najchętniej. Obdarzony był niezwykłą charyzmą i miał magiczny wprost wpływ na słuchaczy. Odziany we Włosienicę z wyszytym na plecach czerwonym krzyżem, podparty na kiju, przez wielu uznawany był za świętego. Wszędzie, gdzie się pojawił, rozdawał krzyże i nawoływał do walki z niewiernymi i wyzwolenia Jerozolimy z ich rąk. Nie zwracał przy tym uwagi na pochodzenie społeczne i przygotowanie do wojaczki tych, którzy zdecydowali się odebrać od niego signum crucis (znak krzyża). Kaznodziejska działalność Fulka, rozpalająca na nowo przygasły już nieco ogień wiary i budząca powszechną gotowość do walki za nią, spotkała się z pełną aprobatą papieża, który zalecił cystersom i benedyktynom udzielenie mu pomocy. Zapewne to właśnie obecność Fulka na zamku w Ecrisur-Aisne spowodowała wybuch aż tak wielkiego entu-

zjazmu. Dla czwartej krucjaty stał się on postacią równie ważną, jak dla pierwszej, Piotr Eremita, a dla drugiej, Bernard z Clairvaux — genialni, charyzmatyczni kaznodzieje, którzy potęgą wiary i magią słowa porwali za sobą tłumy. Tybald i Ludwik, choć obaj jeszcze bardzo młodzi — pierwszy z nich miał 22 lata, a drugi był od niego zaledwie o pięć lat starszy — byli postaciami znanymi i powszechnie szanowanymi jako kuzyni królów Ryszarda Lwie Serce (bratankowie) i Filipa Augusta (cioteczni bracia) oraz wnukowie króla Ludwika VII. Brat Tybalda, Henryk, miał władztwo na terenie Palestyny. Ich przykład podziałał na innych wielkich baronów — Szymona z Montfort oraz Reginalda z Montmirail. Echo wydarzeń na zamku Ecri-sur-Aisne błyskawicznie rozeszło się po Francji oraz innych krajach Europy Zachodniej i coraz to nowi panowie feudalni, notable i rycerze zaczęli składać deklaracje uczestnictwa w krucjacie. W końcu lutego 1200 r. uczynił to hrabia Baldwin z Flandrii, małżonek siostry hrabiego Tybalda, a także jego brat Henryk, Mateusz z Montmorency i Gwidon z Coucy. Na udział w kolejnej już wyprawie do Jerozolimy zdecydował się również hrabia Hugon z Saint-Pol, wsławiony podczas walk pod Akką w latach 11891191, pociągając za sobą wielu rycerzy pikardyjskich. W jego orszaku znajdował się Robert de Clari, który miał pozostawić słynną kronikę z wyprawy. Prócz rycerzy krzyż wzięło kilku znanych trubadurów, m.in. Conon z Béthune, uczestnik poprzedniej wyprawy do Ziemi Świętej i autor kilku popularnych, poświęconych

jej pieśni. Bardzo obszerną listę tych, którzy postanowili wyruszyć na Wschód, pozostawił inny późniejszy kronikarz wyprawy Geoffroy de Villehardouin, piastujący wówczas urząd marszałka Szampanii. Nie była ona kompletna, gdyż, jak sam stwierdził, było wśród nich „wielu innych, których imion ja nie znam”. W marcu 1200 r. w Soissons doszło do pierwszego spotkania baronów, na którym dyskutowano kwestie związane z organizacją wyprawy. Nie podjęto wówczas żadnych wiążących decyzji. Pomimo rosnącego zapału i coraz liczniejszych deklaracji o chęci wzięcia udziału w krucjacie, liczba jej przyszłych uczestników była jednak wciąż zbyt mała. Baronowie postanowili spotkać się ponownie dwa miesiące później, licząc na to, że w tym czasie zgłoszą się kolejni chętni. Na miejsce zjazdu wyznaczono Compiegne. Tym razem przyniósł on konkretne ustalenia. Punktem wyjścia do dalszych posunięć stało się ustalenie, że wyprawa odbędzie się drogą morską. Doświadczenia poprzednich krucjat wskazywały, że jest ona zdecydowanie bezpieczniejsza niż szlak lądowy. Zaokrętowanie i przewiezienie morzem do Palestyny tysięcy, a być może nawet dziesiątek tysięcy ludzi i koni wymagało jednak ogromnych nakładów finansowych. I to był bez wątpienia najsłabszy punkt dokonanego przez baronów wyboru. Było oczywiste, że przewoźnik — a zostać nim mogło jedynie któreś z miast włoskich dysponujące wystarczająco dużą flotą — zażyczy sobie za usługę pokaźnej zapłaty. W takim razie istotne stawało się to, jak wielu krzyżowców zdecyduje się popłynąć do Ziemi Świętej; ich

większa liczba oznaczała proporcjonalne obniżenie ogólnych kosztów. Baronowie wybrali delegację, której członkowie, wyposażeni w pełnomocnictwa, mieli ich reprezentować w rozmowach z władzami miasta skłonnego do dokonania przewozu krzyżowców. Zapewne mieli ze sobą również dokumenty in blanco, umożliwiające podpisanie stosownych umów. W skład delegacji weszli Villehardouin i Emilian z Brabancji, jako przedstawiciele hrabiego Tybalda, Konon z Béthune i Alard Maquereau, reprezentujący hrabiego Baldwina, oraz dwaj inni, mniej znani rycerze, Walter z Gaudonville i Jan z Friaise, wyznaczeni przez hrabiego Ludwika z Blois. Przebieg misji, którą im powierzono, znamy z kroniki Villehardouina. Posłowie wyruszyli do Włoch w połowie stycznia 1201 r. i już w pierwszej dekadzie lutego przybyli do Wenecji. Tam przed Wielką Radą i sędziwym, dziewięćdziesięcioletnim dożą Enrico Dandolo złożyli ofertę zawarcia umowy na przewóz krzyżowców przez flotę republiki. Zabrakło w niej konkretów. Prawdopodobnie posłowie nie podali nawet przybliżonej liczby ludzi do przewiezienia, gdyż Villehardouin nic o tym nie wspomina. Nie wskazali również celu swojej wyprawy, choć było powszechnie wiadomo, że w grę może wchodzić jedynie Ziemia Święta lub Egipt. Również po podpisaniu umowy „było sprawą tajną, że idą do Babilonu” (tj. do Egiptu), a potem oficjalnie było tylko wiadome, „że idą za morze”. Kierunek egipski był o tyle prawdopodobny, że zdobycie dorzecza Nilu z dwoma wielkimi miastami, mają-

cymi strategiczne znaczenie, Kairem i Aleksandrią, dałoby doskonałą bazę operacyjną do uderzenia w kierunku Syrii i Palestyny. Dla Wenecjan zdobycie przez chrześcijan Egiptu stanowiłoby nie lada gratkę, pozwalając na uzyskanie kontroli nad handlem między Europą i Azją. Tyle tylko, że już wówczas od pewnego czasu prowadzili oni negocjacje z sułtanem Malikiem alAdilem, którego wojska od 1200 r. zajmowały ujście Nilu, i mogło się zdarzyć, że ich ostateczny wynik stanie na przeszkodzie w zaatakowaniu Egiptu. Tak się właśnie stało; w maju 1202 r. zainteresowane strony zawarły traktat, w którym znalazł się zapis, iż Wenecja zobowiązuje się zadbać o to, aby krzyżowcy nie wylądowali w Egipcie. Lecz o tym delegacja nie mogła wiedzieć. Ustami swoich przedstawicieli zachodni baronowie godzili się na każde zaproponowane warunki, byleby zasługiwały one na miano rozsądnych. Nie ma lepszej propozycji dla kontrahenta, który zdaje sobie sprawę ze swojej wyjątkowej pozycji monopolisty. Wenecjanie poprosili o czas do namysłu w celu zorientowania się w możliwościach i przeprowadzenia kalkulacji kosztów. Dobrze wiedzieli, że krzyżowcy są skazani na ich usługi i postanowili wyciągnąć jak największe korzyści z przyszłej umowy. Pewność, że to oni zostaną wybrani na przewoźnika, wynikała nie tylko ze wstępnego stanowiska posłów, ale również z faktu, iż Genua i Piza, w praktyce jedyni poważni konkurenci do rozmów z krzyżowcami, prowadziły właśnie ze sobą wyniszczającą wojnę. Była to dla Wenecji okoliczność ze wszech miar szczęśliwa, gdyż najprawdo-

podobniej to właśnie do Genui przede wszystkim zwróciliby się krzyżowcy. Podczas trzeciej krucjaty Genueńczycy transportowali do Ziemi Świętej armię Filipa Augusta i z powierzonego zadania wywiązali się bez zarzutu. I gdyby nie wojna z Pizą, nic nie stałoby na przeszkodzie, aby powtórnie skorzystać z ich sprawdzonych już usług. Do ponownego spotkania doszło kilka dni później i Dandolo z iście kupiecką precyzją przedstawił weneckie warunki. Za transport człowieka zażądał dwóch grzywien (marek), a za transport konia — czterech. Przyjmując, że pozostające w dyspozycji Wenecji statki i okręty będą mogły zabrać na swoje pokłady 33 000 ludzi, w tym 4500 rycerzy i tyleż wierzchowców oraz 29 000 pieszych, zaproponowana suma opiewała na 85 000 grzywien. W jej ramach mieściło się również zaprowiantowanie i pasza na dziewięć miesięcy. Była to kwota astronomiczna. Miała zostać wniesiona najpóźniej do kwietnia 1202 r., a transport rozpocząłby się z portu weneckiego tego samego roku, wraz z początkiem lata. Lecz doża w umowie nie poprzestał na podaniu kwoty i terminu realizacji. Rozszerzył ją o dodatkowe postanowienia, które w jeszcze większym stopniu miały zabezpieczyć interes Wenecji i dać jej nadzwyczajny bonus w przypadku powodzenia wyprawy. Miały one uczynić z Wenecji już nie tylko dobrze opłaconego przewoźnika, ale współuczestnika i współudziałowca krucjaty. Dandolo zadeklarował wsparcie wyprawy flotą 50 galer, wystawionych i wyekwipowanych przez Wenecję, ale w zamian zażądał pięćdziesię-

cio- procentowego udziału w przyszłych zdobyczach osiągniętych zarówno na morzu, jak i na lądzie. Doża wiele ryzykował, gdyż w przypadku militarnego fiaska wyprawy, dodatkowe koszty na wystawienie licznej eskadry okrętów wojennych w znacznej części skonsumowałyby zysk osiągnięty z wynajmu statków transportowych. Jednak nawet w takim wypadku Wenecja nie byłaby stratna. Z drugiej jednak strony, ewentualny sukces, którego skala była niemożliwa do przewidzenia, mógł przynieść niewspółmiernie wielkie korzyści, wielokrotnie podnosząc opłacalność podjętego przedsięwzięcia. Dla ludzi przez całe życie trudniących się, wielkim handlem, potrafiących doskonale kalkulować ryzyko, zawsze obecne w wielkich przedsięwzięciach, a na dodatek niestroniących od rozwiązań siłowych przy ich realizacji, gra warta była zachodu. Propozycja doży zaskoczyła delegację. Z dotychczasowej praktyki wynikało, że włoskie miasta każą sobie sowicie płacić za swoje usługi przy przewozie krzyżowców i pielgrzymów, ale współuczestnictwo w krucjacie było czymś zupełnie nowym. Po raz pierwszy zleceniobiorca żądał dopuszczenia go do spółki. Trudno powiedzieć, czy już wtedy doża Dandolo snuł dalekosiężne plany związane z wykorzystaniem krzyżowców do walki z Bizancjum. Niewykluczone, zważywszy na prowadzenie rozmów z al-Adilem. W przekonaniu Niketasa Choniatesa doża był śmiertelnym wrogiem Cesarstwa Bizantyjskiego: „Chociaż był niewidomy i przygnieciony wiekiem, pałał nienawiścią do Bizantyjczyków i marzył o zemście. Miał doskonałe

wyczucie dla podejrzanych transakcji i chciał uchodzić za najprzebieglejszego z przebiegłych. [...] W myślach nieustannie obracał wszystko, co Wenecjanie wycierpieli z ręki braci Angelosów w czasach ich rządów, a wcześniej z ręki Andronika, a nawet Manuela”. Po namyśle posłowie zaakceptowali warunki Wenecjan. Zaproponowana stawka nie wydała im się wygórowana, szczególnie w porównaniu z kosztami poniesionymi przez króla Francji w 1190 r. Mieli także nadzieję, że w Wenecji zbierze się ustalona liczba krzyżowców. W kwietniu 1201 r. Villehardouin i jego towarzysze podpisali z władzami Republiki Świętego Marka stosowny układ, który kilka tygodni później został zatwierdzony przez papieża Innocentego III. Posłowie uzyskali w Wenecji pożyczkę w wysokości 2000 grzywien i sumę tę przekazali doży jako zaliczkę na poczet ustalonego w umowie wynagrodzenia. Po opuszczeniu Wenecji posłowie rozdzielili się. Do Francji powrócili jedynie Alard i Villehardouin, który w swojej kronice napisał, że reszta delegacji udała się do Pizy i Genui. Jest to informacja zadziwiająca. Skoro zawarto układ z Wenecją i misja została wykonana, dalsze poszukiwanie przewoźnika wydawało się niepotrzebne. Chyba że, pomimo sytuacji politycznej i sporu pomiędzy obu państwami, posłowie liczyli jednak na możliwość uzyskania dużo atrakcyjniejszych warunków. Wówczas opłacalna byłaby nawet utrata wniesionej już wcześniej zaliczki.

W drodze powrotnej Villehardouin spotkał się z Walterem z Brienne i pozyskał hrabiego oraz wielu innych krzyżowców. Kiedy w drugiej połowie maja dotarł do Troyes, wraz z innymi przeżył szok. Hrabia Tybald był umierający. Zapewne marszałek zdołał mu jeszcze przedstawić relację z odbytej podróży, ale zaraz potem dwór Tybalda okrył się żałobą. Jego śmierć stanowiła niespodziewany i bolesny cios, mocno komplikując dalsze przygotowania do wyprawy. Tym bardziej że hrabia pozostawił niewiele środków finansowych. W powstałym zamieszaniu głowy nie stracili jednak Villehardouin, jego szampański rodak seneszal Geoffroy z Joinville, Mateusz z Montmorency i Szymon z Montfort. Nie tracąc cennego czasu na lamenty nad zmarłym Tybaldem, rozpoczęli energiczne poszukiwania jego następcy. Najpierw zwrócili się do dwóch jego kuzynów, księcia Eudesa z Burgundii i Tybalda z Bar-le-Duc. W obu przypadkach spotkali się jednak z odmową. Żaden z feudałów nie chciał przyjąć na siebie wielkiego splendoru, ale i zarazem ogromnych obowiązków związanych z przewodnictwem krucjacie. Dla baronów zaangażowanych w przygotowania oraz gromadzącego się rycerstwa ich odmowa była zaskakująca, powiększając rosnące w ich szeregach zniecierpliwienie. W końcu czerwca 1201 r. w Soissons spotkali się naj- znaczniejsi wielmoże, aby radzić na temat powstałej sytuacji i wybrać wodza. Villehardouin, który przewodniczył obradom, wysunął kandydaturę markiza Bonifacego z Montferratu. Był on postacią powszechnie znaną. Należał do lom-

bardzkiej rodziny zaangażowanej od dziesiątek lat w wyprawy krzyżowe. Szczególnie duży rozgłos uzyskał Konrad z Montferratu, sławny obrońca Tyru przed wojskami Saladyna i władca Jerozolimy. Był on żonaty z młodszą córką króla Amalryka I, Izabelą; mężem drugiej jego córki, Sybilli, był natomiast Wilhelm z Montferratu. Propozycja marszałka spotkała się z powszechną aprobatą. Żaden z baronów nie wysunął własnej kandydatury, uznając, że Bonifacy zasługuje na to, aby zastąpić hrabiego Tybalda. Markiz nie podzielał obiekcji Eudesa oraz Tybalda z Bar-le-Duc i przyjął dowództwo nad krucjatą. Przybył do Soissons, złożył śluby krzyżowe i odebrał od baronów stosowny hołd. Jego wywyższenie zaniepokoiło Innocentego III, który doskonale rozumiał, iż Lombardczyk politycznie ciąży ku cesarzowi i jakikolwiek wpływ na jego posunięcia może się okazać niemożliwy. Z dokonanego wyboru nie był również zadowolony król Francji, który wolałby na czele krucjaty widzieć któregoś ze swoich wasali. Jemu jednak łatwiej było się z nim pogodzić, jako że z Bonifacym łączyło go pokrewieństwo; babka markiza była jednocześnie prababką Filipa II Augusta. Po objęciu dowództwa Bonifacy z energią przystąpił do przygotowań. Zabezpieczył fundusze pozostawione przez Tybalda i odwiedził Citeaux, gdzie udało mu się uzyskać dodatkowe środki i nakłonić kolejnych rycerzy do przyjęcia krzyża. Jego aktywność wzbudziła uznanie baronów i wojska. Na tle Tybalda, który przed śmiercią nie wykazał się niczym szczególnym, markiz jawił się jako zdecydowany i charyzmatyczny przy-

wódca. Takiego właśnie wymagało planowane przedsięwzięcie. Jesienią 1201 r. Bonifacy potwierdził obawy żywione przez papieża. Wyruszył do Hagenau na dwór Filipa Szwabskiego, króla Niemiec, brata Henryka VI. Miał tam spędzić zimę. W tym samym czasie do Hagenau przybył inny gość. Był nim szwagier Filipa, zaledwie osiemnastoletni książę Aleksy Angelos, syn obalonego cesarza bizantyjskiego Izaaka II. Aleksemu, prawdopodobnie przy pomocy Pizańczyków, udało się uciec z więzienia, gdzie był osadzony wraz z ojcem przez stryja Aleksego III. Dotarł do Ankony, a potem, w jego przypadku rzecz całkowicie naturalna, ruszył na spotkanie jedynego człowieka, po którym mógł się spodziewać pomocy. Przed Filipem, żonatym z jego siostrą Ireną (Marią) Angeliną, otworzyły się niespodziewanie nadzwyczajne perspektywy. To, o czym myślał i czego nie osiągnął Henryk VI, znalazło się w jego zasięgu. Trudno bowiem przypuszczać, aby władca Niemiec nie pomyślał o zdobyciu tronu Bizancjum, kiedy na jego dworze pojawili się dwaj ludzie mogący stanowić klucz do Konstantynopola. Jeden z nich dysponował siłą militarną, drugiego można było użyć w charakterze legalnego pretendenta do tronu. Podobnie zapewne myślał papież i jego polityczni doradcy. Dla nich również było jasne, jak niebezpieczne konsekwencje mogą wyniknąć ze spotkania Filipa z Bonifacym i Aleksym, który również w tym czasie poprzez swoich wysłanników szukał kontaktu z wielmożami biorącymi udział w wyprawie. Było oczywiste, że chce ich pozyskać dla interwencji w Konstantynopolu. Kie-

dy w marcu 1202 r. markiz przybył do Rzymu, aby uzyskać papieskie przyzwolenie na pokierowanie krucjatą i błogosławieństwo, Innocenty III, nie odmawiając im, przestrzegł jednocześnie Bonifacego przed podejmowaniem jakichkolwiek akcji przeciwko chrześcijanom i nakazał jak najszybsze wyruszenie wprost do Palestyny na pomoc rozpaczliwie walczącym o przetrwanie państewkom krzyżowym. Jego wola została wykonana w bardzo niewielkim stopniu. Krucjata rzeczywiście niebawem ruszyła, ale nigdy nie dotarła do miejsca przeznaczenia, wyznaczonego przez papieża. Od oręża krzyżowców mieli zaś ginąć niemal wyłącznie chrześcijanie.

W WENECJI Pierwsi krzyżowcy pojawili się w Wenecji z końcem wiosny 1202 r. Nie mogli zaimponować liczbą. Część z tych, którzy uprzednio złożyli śluby krucjatowe, wykupiło się od zaszczytnego obowiązku, inni postanowili dotrzeć do Ziemi Świętej na własną rękę. Uczyniło tak wielu rycerzy flandryjskich, wśród nich Wilhelm z Nully, Reginald z Dampierre i Idzi z Trasignies. Ten ostatni zasłużył sobie na cierpką uwagę kronikarza, który wytknął mu, iż przyjął od swojego seniora znaczną sumę pieniędzy na wyprawę, a mimo to opuścił go i ruszył do Palestyny oddzielnie. Bliski decyzji, aby indywidualnie wyruszyć do Ziemi Świętej, był także Ludwik z Blois. Jedynie zdecydowana interwencja Baldwina flandryjskiego powstrzymała go przed tym krokiem. Wysłał on do Ludwika Villehardouina i Hugona z Saint-Pol, którzy zdołali przekonać hrabiego do wspólnej wyprawy. Zabrakło wreszcie kilku wielmożów, którym śmierć pokrzyżowała plany. Przed wyruszeniem do Wenecji zmarli Fulko z Neuilly i Geoffroy z Perche. Stało się jasne, że w Wenecji pojawi się o wiele mniej krzyżowców, niż wynikało to z pierwotnych obliczeń. Fakt ten mógł spowodować poważne konsekwencje. Początkowo nie wszyscy zdawali sobie sprawę z powagi sytuacji. Napływający z wolna pielgrzymi i zwykli żołnierze byli lokowani przez władze Republiki na Wyspie Świętego Mikołaja i początkowo na niczym im nie zbywało. Wenecjanie zadbali o ich wy-

godne rozmieszczenie i dostateczne zaprowiantowanie. Sytuacja zaczęła ulegać zmianie, kiedy stało się jasne, że przybędzie znacznie mniej krzyżowców, niż zakładała umowa. Pojawiły się, co prawda, grupy rycerzy, na których wcześniej nie liczono, m.in. oddział biskupa Halberstadtu, Konrada z Krosigk, ale nie miało to znaczącego wpływu na zwiększenie liczebności zbierającej się armii. W sierpniu w Wenecji przebywało zaledwie około 12 000 krzyżowców. Przedstawiciele doży zaczęli się coraz natarczywiej dopytywać o zapłatę, a dostawy zaopatrzenia na Wyspę Świętego Mikołaja nie docierały już z dotychczasową regularnością. Baronowie byli w stanie wyłożyć jedynie połowę umówionego wynagrodzenia i nie zamierzali wnosić opłaty za tłumy pielgrzymów. Ogromna ich część nie miała żadnego majątku i nie była w stanie zapłacić za przewóz. Pomoc ze strony papieża była zbyt mała. Zaczęły się pojawiać coraz liczniejsze głosy nawołujące do opuszczenia Wenecji i rezygnacji z wyprawy. Dalszy los krucjaty został poważnie zagrożony. Armia znalazła się na krawędzi rozkładu. Część baronów na czele z Bonifacym z Montferratu, Baldwinem z Flandrii i jego bratem Ludwikiem oraz Hugonem z Saint-Pol podjęła rozpaczliwą próbę zdobycia brakujących funduszy przez zaciągnięcie pożyczek i wyprzedaż swoich dóbr. Akcja ta nie przyniosła jednak spodziewanych efektów. „Wówczas widzielibyście wiele pięknych naczyń ze złota i ze srebra zaniesionych do pałacu księcia (tj. doży), aby dokonać zapłaty. A kiedy zapłacili, brakowało wedle umowy trzydzieści cztery tysiące srebrnych marek”.

Doża począł formułować coraz ostrzejsze żądania i groźby. Jego wysłannicy dawali do zrozumienia, że Republika Świętego Marka potrafi zadbać o swoje interesy i nie da się oszukać. Sytuacja stawała się coraz bardziej napięta i wydawało się, że nie ma z niej dobrego wyjścia. Podsunął je jednak Dandolo. Zgodnie z jego propozycją krzyżowcy, w zamian za odłożenie w czasie spłaty weneckich należności, mieli wziąć udział w opanowaniu należącego do Węgier miasta Zadar. Wenecja w przeszłości władała tym dalmatyńskim portem, ale w 1183 r. został on zdobyty przez wojska Beli III. W latach 1192-1193 Republika Wenecka usiłowała odzyskać miasto, ale działania jej floty zakończyły się fiaskiem, podobnie jak wszystkie podejmowane później próby aneksji. Przedstawiona przez dożę propozycja stanowiła tajemnicę dla ogromnej większości armii. Dandolo zwrócił się z nią jedynie do baronów i garści znaczniejszych rycerzy. Zaskoczyła ich i od samego początku szybko znalazła wielu przeciwników. Jej przyjęcie i realizacja musiały bowiem nieuchronnie doprowadzić do tego, przed czym przestrzegał papież — podjęcia działań zbrojnych przeciwko chrześcijanom. A tego znaczna część baronów i rycerzy czynić nie chciała. Dandolo kalkulował jednak na chłodno i z wyrachowaniem. Doskonale wyczuł moment i stan nastrojów panujących wśród krzyżowców. W gruncie rzeczy jego oferta była nie do odrzucenia. Z jednej strony brak pieniędzy, kurczące się dostawy, rosnąca frustracja i perspektywa zaprzepaszczenia krucjaty, z drugiej niespodziewana szansa wyjścia z finansowych

kłopotów i kontynuowania przedsięwzięcia. Cena, jaką w zamian wyznaczył doża, była mimo wszystko do zapłacenia. Tym bardziej że uciszenie własnego sumienia i narażenie się na gniew papieża wydawało się jednak mniej bolesne od decyzji o rozwiązaniu krucjaty. Ostatecznie, pomimo oporu i licznych głosów sprzeciwu, baronowie przyjęli propozycję doży. On sam zaś postanowił wyruszyć na wyprawę u boku Bonifacego i złożył śluby krzyżowe. Znak krzyża przyszyto mu do wielkiego bawełnianego kapelusza. W ślady Enrica Dandolo poszli inni znaczący Wenecjanie, gremialnie deklarując swój udział w krucjacie. Uroczystość odbyła się w kościele Świętego Marka. Podczas nieobecności doży w Wenecji urząd miał sprawować jego syn Reginald Dandolo. Zgoda na propozycję doży wywołała rozłam wśród krzyżowców. Część z nich postanowiła zrezygnować z wyprawy na Zadar i samodzielnie udać się do Ziemi Świętej. Uczynił tak m.in. Stefan z Perche, który w towarzystwie Rodryka z Montfort i Iwa z La Faille oraz „wielu innych, którzy zostali bardzo zganieni”, ruszył do Apulli, a tam zaokrętował się na statek do Syrii. Inni pozostali w Wenecji i uniknęli ekspedycji przeciwko chrześcijanom z powodu choroby. Można przyjąć, iż w wielu przypadkach stanowiła ona jedynie wymówkę. W opisie Roberta de Clariego wypłynięcie floty z Wenecji było niezwykłym widowiskiem, zasługującym na miano najpiękniejszego „od stworzenia świata”, „...bowiem było tam dobrze 100 par trąb ze srebra i z miedzi, w które dęto podczas wypłynięcia okrętów,

i tyleż bębnów, cymbałów i innych instrumentów, że było to prawdziwym cudem”. Na czele 50 weneckich galer płynęła charakterystyczna galera doży, „...cała czerwona, i miała pawilon, a nad nim czerwony baldachim; przed nim były cztery srebrne trąby, w które dęto, i cymbały, które wielce radośnie brzmiały”. Odczucia Villehardouina były podobne, skoro i on napisał, że: „Nigdy piękniejsza flota nie wypłynęła z żadnego portu”. Jednak w przeciwieństwie do Clariego, zamiast rozwodzić się wyłącznie na temat jej wyglądu i efektów akustycznych, pozostawił on cenne informacje dotyczące wyposażenia i uzbrojenia armii krzyżowej. „Wtedy baronowie rozdzielili nefy i huisy. Ach! Boże, ile dobrych rumaków tam wprowadzono! A kiedy nefy zostały zapełnione orężem i żywnością, i rycerzami, i żołnierzami, tarcze i chorągwie zwieszono za burtami i na kasztelach nefów, które były tak piękne. A wiedzcie, że wieźli na nefach więcej niż 300 kamieniorzutni i mangonel, i w wielkiej liczbie machin potrzebnych, aby wziąć miasto”. Z zacytowanego fragmentu kroniki wyziera rycerz z krwi i kości, wyczulony na widok bojowych rumaków i wojennego rynsztunku. Zachwyty obu łacińskich kronikarzy nie były przesadzone. Współcześni nie mieli okazji oglądać równie licznej i potężnej floty, jak ta, która 8 października 1202 r. opuściła port w Wenecji. Można przyjąć, że wraz z wojennymi galerami służącymi eskorcie, liczyła ona ponad 200 jednostek. Liczbę 202 dużych okrętów podał autor Devastatio Constantinopolitana, Niketas Choniates natomiast podniósł ją do 240; jego zestawie-

nie dotyczy jednak momentu, w którym flota dopłynęła już pod mury Konstantynopola. Zapewne armadę krzyżowców wspomagała nieokreślona bliżej liczba mniejszych statków, kilka większych jednostek pozostało zaś w Wenecji w oczekiwaniu na spóźnialskich. Nie ma najmniejszych wątpliwości, że Republika wywiązała się z zobowiązań przyjętych w umowie z 1201 r. i przygotowała ustaloną w niej liczbę statków. W sferze spekulacji pozostaje natomiast liczba krzyżowców, którzy znaleźli się na pokładach statków transportowych, oraz stan liczebny weneckich załóg. Choć Villehardouin dość enigmatycznie napomknął o stawieniu się w Wenecji „większości” pielgrzymów z przewidzianej wcześniej liczby, to najprawdopodobniej wyruszyło z niej na wyprawę nie więcej niż 15 000 ludzi. Trudno także stwierdzić, jaki odsetek wśród nich stanowili rycerze, jaki zaś piesi wojownicy i zwykli pielgrzymi. Dokumenty milczą na ten temat. Poważnym wzmocnieniem dla krzyżowców mieli się okazać weneccy kusznicy; na każdej galerze było ich trzydziestu. Załogi statków transportowych i galer, które częściowo również wzięły udział w późniejszych walkach, mogło tworzyć około 13 000 marynarzy i wioślarzy, choć badacze poważnie rozmijają się w ocenie liczby tych drugich, przyjmując, iż na każdej z galer mogło ich być od 120 do 156”. Wszyscy oni występowali pod mianem Wenecjan, ale w rzeczywistości pochodzili z różnych miejsc; werbowano ich poza Republiką, wielu żeglarzy pochodziło m.in. z Faenzy i Cremony. Nie ma najmniejszej wątpliwości, że Wenecja jeszcze nigdy w swoich dzie-

jach nie zdobyła się na równie wielki wysiłek militarny. Ale też nigdy dotąd żaden wytyczony cel nie mógł konkurować z realizowanym właśnie zamierzeniem. Jeśliby wierzyć Clariemu, połowa męskiej ludności Republiki zaciągnęła się na wyprawę, co mogło oznaczać około 10 000 ludzi.

KAT I OFIARA Rzeczywistymi stronami konfliktu, który przywiódł wojska krzyżowców pod mury Konstantynopola, były Wenecja i Bizancjum. Krzyżowcy okazali się wygodnym narzędziem w rękach Enrica Dandolo i weneckiej Signorii. Przypatrzmy się zatem głównym bohaterom dramatu, którego końcowy akt rozegrał się w kwietniu 1204 r. WENECJA Od początku swojego istnienia Wenecja była jak najściślej związana z morzem i od niego uzależniona. Zarówno w sferze gospodarczej, jak i politycznej. Wielkim atutem Wenecji było jej położenie geograficzne. Czyniło z miasta na lagunie pośrednika w interesach centralnej i zachodniej Europy ze Wschodem. Początki późniejszego imperium były skromne. Ograniczały się do samego miasta, kilku jej niewielkich satelitów na sąsiednich wysepkach i skrawka lądu nad Adygą. Lecz w ostatnim roku pierwszego tysiąclecia wszystko zaczęło się zmieniać. Doża Piętro III Orseolo w wyniku zbrojnej wyprawy zdobył dla Wenecji rozległe tereny Wybrzeża Dalmatyńskiego, aż po bieg Neretwy. W rękach Republiki Świętego Marka znalazły się miasta Zara (Zadar), Raguza (Dubrownik), Spalato (Split), Sebenico (Szybenik) oraz wiele wysp. Dzięki wspomnianym zdobyczom znaczna część Adriatyku przeszła pod jej kontrolę, a doża niedługo później zaczął się posługiwać pięknie brzmiącym tytułem księcia

Wenetów i Dalmacji. Nabytki terytorialne i aktywność weneckiej floty na Adriatyku włączyły Republikę w skomplikowaną rozgrywkę polityczną, jaką w tym rejonie Europy toczyły dwie militarne potęgi — Normanowie z południowych Włoch i Cesarstwo Bizantyjskie. Wenecjanie przyjęli politykę sprzyjającą Grekom. Ich flota wielokrotnie uczestniczyła w walkach z Normanami, a w 1081 r. odniosła nad nimi wielkie zwycięstwo u wybrzeży Butrinto w Epirze. Wieść o zwycięstwie nad znienawidzonym i wzbudzającym trwogę Robertem Guiscardem przyjęto w Konstantynopolu z ogromną radością. Doceniając zasługi Wenecjan, cesarz Aleksy I Komnenos nadał jej Złotą Bullę, co łączyło się z licznymi przywilejami handlowymi i zwolnieniem z opłat portowych oraz cła. Wspomniany akt umożliwił Wenecjanom zapuszczenie korzeni nad Bosforem. Tutaj jednak ich interesy zderzyły się z interesami dwóch innych włoskich republik — Pizy i Genui, które wcześniej założyły swoje faktorie handlowe w Konstantynopolu. Było oczywiste, iż o pokojowym współistnieniu trzech konkurujących ze sobą potężnych ośrodków handlowych nie ma nawet co marzyć. Agresywna polityka Wenecji, zmierzająca do wyrugowania Pizy i Genui znad Bosforu, spowodowała, że wcześniejsza przychylność cesarza zamieniła się w niechęć. W 1111 r., w celu ograniczenia rosnącej przewagi Wenecji, nadał on szerokie uprawnienia Pizie, oddając jednocześnie jej kupcom całą dzielnicę w Konstantynopolu. Nie dość na tym. Jan II Komnenos, następca Aleksego, natychmiast po wstąpieniu na tron w 1118 r.

cofnął Wenecjanom nadane im przez poprzednika przywileje. Było to jawne wyzwanie i dopiero po kilku latach spotkało się z mocną odpowiedzią. W 1122 r. Wenecjanie spustoszyli grecką wyspę Kerkyrę (Korfu). Rok później doża Domenico I Michiel na czele silnej floty popłynął z pomocą dla Królestwa Jerozolimskiego i najpierw pod Askalonem rozbił doszczętnie morskie siły kalifatu Fatymidów, a potem przyczynił się do zdobycia pozostającego w ich władzy Tyru. Trzecia część potężnej twierdzy przeszła pod kontrolę Wenecji, a w innych miastach królestwa Republika uzyskała znaczące przywileje handlowe. Demonstracja siły ze strony Wenecji odniosła pożądany skutek. Cesarz zdołał wytrwać zaledwie osiem lat w postanowieniu o umniejszeniu jej znaczenia politycznego i wyrugowaniu z życia gospodarczego Cesarstwa. W 1126 r. zostały przywrócone nie tylko wcześniejsze przywileje, ale dodano do nich wiele nowych uprawnień i udogodnień dla weneckich kupców. Mogli oni odtąd bez przeszkód handlować na terenie Krety i Cypru. Obok dzielnicy pizańskiej w Konstantynopolu pojawiła się także wenecka, zajmując obszar na południowym brzegu Złotego Rogu. Dwie dekady później kolejny cesarz, Manuel I Komnenos, potwierdził uzyskane wcześniej przez Wenecjan przywileje, usiłując uzyskać ich przychylność i pomoc w starciu z Normanami. W tym czasie Republika Świętego Marka była już prawdziwą morską potęgą, zarówno gospodarczą, jak i militarną, z którą we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego musieli liczyć się wszyscy. Dzięki przebojowości, kupieckiemu

sprytowi i niezwykle sprawnej służbie dyplomatycznej Wenecjanie w błyskawicznym tempie odnosili kolejne sukcesy i z żelazną konsekwencją budowali fundamenty swojego kolonialnego imperium. Ich placówki handlowe i bazy wojenne pokryły gęstą siecią liczne wyspy i wybrzeża we wspomnianym rejonie. W 1172 r. Wenecja zawarła traktat handlowy z kalifem bagdadzkim, wysyłając w ten sposób czytelny dla wszystkich sygnał, iż niezależnie od kwestii politycznych jej priorytetowym celem jest zdobycie przodującej pozycji w międzynarodowej wymianie handlowej w tym rejonie świata. Niezwykła dynamika, z jaką rozrastały się weneckie placówki, i ich bijący w oczy dobrobyt w połączeniu z ekstrawaganckim, często wręcz wyzywającym zachowaniem kolonistów przybyłych z metropolii, budziły coraz bardziej pogłębiającą się niechęć miejscowej ludności. Zjawisko to z największą wyrazistością występowało w Konstantynopolu, gdzie w latach siedemdziesiątych wenecka kolonia liczyła około 10 000 ludzi. Zrazu na niewielką, potem na coraz większą skalę zaczęło dochodzić najpierw do zamieszek, a następnie do bezpośrednich ataków na znienawidzonych włoskich przybyszów. Dzielnica wenecka, podobnie jak pizańska i genueńska, powstała w 1155 r., znalazły się w swoistym stanie oblężenia. Dla ich mieszkańców pozostałe rejony Konstantynopola stały się miejscami niedostępnymi. Łacinników zaczęły lawinowo dotykać zniewagi i akty gwałtu. Ulegając społecznym nastrojom — ten akurat rys polityki wewnętrznej towarzyszył zachowaniu kolejnych basileusów — Manuel I posunął

się do radykalnych środków. W 1171 r. przeciwko Wenecjanom przeprowadzono akcję podobną do tej, jaką niespełna półtora wieku później Filip Piękny miał wymierzyć w zakon templariuszy. W ciągu zaledwie jednego dnia, 12 marca, niemal wszyscy Wenecjanie przebywający na terytorium Bizancjum zostali aresztowani, a całe należące do nich mienie skonfiskowano. Akcja została doskonale przygotowana i zsynchronizowana, wystawiając doskonałe świadectwo służbom państwowym odpowiedzialnym za jej przebieg. Posunięcia te wywołały entuzjazm miejscowej ludności, liczącej na poprawę własnego bytu. Radość ta była jednak przedwczesna; zaledwie po ośmiu latach Wenecjanie powrócili do Konstantynopola, wyposażeni we wszelkie przywileje. Zwrócono im także odebrane przed laty mienie bądź wypłacono stosowne odszkodowania. Mechanizm, który doprowadził do kolejnego upokorzenia cesarza, był nad wyraz prosty, bliźniaczo podobny do tego sprzed pół wieku. Wenecja znów posłużyła się siłą i dyplomacją. Kiedy karna ekspedycja nie odniosła spodziewanego rezultatu, a doża Vitale II Michiel zapłacił głową za niepowodzenie wyprawy, Republika zawarła przymierze z królem Sycylii Wilhelmem II. Jednocześnie na dwór w Konstantynopolu zaczęły przybywać weneckie poselstwa. Dla cesarza decydująca okazała się obawa przed zacieśnieniem sojuszu wenecko- -normańskiego i to ona spowodowała kolejną zmianę polityki bizantyjskiej. Nie było już jednak powrotu do dawnej sielanki, sprawy zaszły zbyt daleko. Kumulowana przez całe dziesięciolecia nienawiść Gre-

ków do łacinników wybuchła z potworną siłą wiosną 1182 r. Walce o władzę cesarską po śmierci Manuela I Komnenosa, jak to często zdarzało się nad Bosforem, towarzyszyły poważne zamieszki w stolicy. Powstały chaos sprzyjał wyładowaniu gniewu na obcych przybyszach. Dzielnice należące do Genueńczyków, Pizańczyków i Wenecjan zostały zaatakowane przez rozszalały tłum, który dokonał barbarzyńskiej rzezi ich mieszkańców. Nie oszczędzano nikogo, a małoletni Aleksy II, otoczony zwalczającymi się doradcami, niepewny o swoją władzę, nie mógł bądź nie chciał powstrzymać tej krwawej rozprawy. Straty Wenecjan były jednak stosunkowo małe3. Po okresie poprzednich restrykcji ze strony władz bizantyjskich niewielu kupców zdołało przenieść nad Bosfor swoje interesy, wielu innych natomiast wciąż jeszcze przebywało w więzieniach. Paradoksalne, ale to właśnie: „Nieustępliwość cesarza Manuela oraz więzienne lochy «ocaliły» wtedy synów Świętego Marka od krwawej rozprawy”. Po niewczasie Andronik I, zabójca i następca Aleksego II, próbował ratować sytuację i podjął negocjacje z Republiką, jednak okazały się one bezowocne. Odrzucone zostały również propozycje ugodowe wysunięte kilka lat później przez Aleksego III. Wydarzenia z 1182 r. wykopały przepaść, która okazała się już niemożliwa do zasypania. Utrata potężnego partnera handlowego, jakim dla Wenecji było Bizancjum, doprowadziła do pogłębienia jej kontaktów z Lewantem i krajami muzułmańskimi. Lecz doznany despekt i poniesione straty wymagały odwetu. Pierwszym krokiem prowadzącym

do niego było powołanie w końcu lat osiemdziesiątych instytucji na kształt banku narodowego (Monte Vecchio), która zajęła się gromadzeniem funduszy na przyszłą wielką wyprawę przeciwko Bizancjum. Każdy obywatel Republiki Świętego Marka został objęty jednoprocentowym podatkiem od osiągniętych dochodów. Rosnąca z roku na rok pula przybliżała moment zemsty. Jednak warunkiem niezbędnym do jej dokonania były nie tylko pieniądze. „Wenecja została odcięta od rynku bizantyjskiego prawie na dwadzieścia lat, zrozumiała jest więc wytrwałość, z-jaką zabiegała o przywrócenie swej poprzedniej pozycji na terytorium Cesarstwa. Pozycję tę zdobyła w latach ciężkich prób, które przeżywało Cesarstwo w końcu XI wieku. Teraz mogła ona zostać odzyskana tylko w analogicznych warunkach. I warunki te powstały akurat w sto lat od chwili, gdy cesarz Aleksy podarował Wenecji swoją słynną chryzobullę”. Nadchodził czas czwartej wyprawy krzyżowej. I zarazem czas weneckiej zemsty. BIZANCJUM Jeszcze na ćwierć wieku przed atakiem krzyżowców na Konstantynopol Cesarstwo Bizantyjskie zajmowało miejsce w pierwszym szeregu światowych potęg. Dynastia Komnenosów (Komnenów), której rządy zapoczątkował w 1081 r. cesarz Aleksy I, prowadziła wielkomocarstwową politykę, pragnąc wskrzesić dawną wielkość Cesarstwa. Pierwszy z Komnenów okazał się nie tylko szczęśliwym wodzem, ale także wielkim

mężem stanu i wybitnym wręcz dyplomatą. Musiał sobie poradzić z poważnymi problemami drążącymi Bizancjum. Największą słabością państwa był głęboki kryzys finansowy i upadek armii. Cesarz zapełnił skarb państwa z pomocą całego skomplikowanego systemu dodatkowych podatków, a armię lądową wzmocnił dzięki nadaniom wojskowym. Jednocześnie konsekwentnie odbudowywał flotę. Uwikłany w spory z Normanami, Pieczyngami, Węgrami, Turkami i państwami krzyżowymi potrafił mistrzowsko lawirować wśród wrogów Cesarstwa i prowokować ich do walki między sobą. Umierając, pozostawił państwo o poszerzonych granicach, skonsolidowane wewnętrznie, wolne od wcześniejszego zagrożenia ze strony Normanów, przez dziesięciolecia wzbudzających grozę nad Bosforem. Autorytet cesarza i potęga Bizancjum znów zaczęły robić wrażenie na jego sąsiadach. Tyle tylko, że państwo, w poprzednich wiekach mocno scentralizowane, zaczęło ulegać procesowi feudalizacji powodującemu powstanie silnych ośrodków władzy na prowincjach konkurencyjnych wobec cesarza. Z jednej strony było to skutkiem wewnętrznej ewolucji, z drugiej zaś wynikało z kontaktów z Zachodem i państwami krzyżowymi w Syrii i Palestynie. Pogłębienie tego procesu przyczyniło się w niedalekiej przyszłości do upadku Cesarstwa. Następca Aleksego, jego najstarszy syn Jan, miał się okazać najwybitniejszym przedstawicielem dynastii Komnenosów. Po władzę sięgnął pomimo niechęci i spisków ze strony najbliższych osób, matki i siostry

Anny, autorki słynnej Aleksjady, która zabiegała o tron dla swojego męża, Nicefora Bryenniosa. Jan II charakteryzował się wielką energią, nieugiętą wolą i konsekwencją w działaniu, wyczuciem sytuacji, a zarazem był człowiekiem o niezwykle wysokich walorach moralnych, co w jego epoce stanowiło rzecz nieczęstą. Jan II w ciągu swojego panowania (11181143) zdołał odnieść wiele sukcesów militarnych. W 1122 r. rozbił doszczętnie Pieczyngów, których resztki zostały wcielone w szeregi armii bizantyjskiej bądź w charakterze jeńców osiedlone w różnych częściach państwa. Udało mu się również rozprawić z Serbami i zmusić ich do uznania zwierzchności Bizancjum. Jan potrafił także zmusić do zawarcia pokoju agresywnych Węgrów, którzy w połowie lat dwudziestych dokonali najazdu na ziemie Bizancjum. Prowadząc aktywną politykę w europejskiej części Cesarstwa, władca ten ani na moment nie stracił z pola widzenia jego azjatyckich posiadłości. Po zlikwidowaniu zagrożenia ze strony sułtanatu ikonijskiego i emiratu Daniszmenidów z Meliteny cesarz podporządkował sobie księstwo Antiochii, rządzone przez Rajmunda z Poitiers, zięcia Boemunda II, jednego z głównych wodzów pierwszej krucjaty i zarazem syna osławionego Roberta Guiscarda. Zastąpił on przedwcześnie zmarłego Tankreda, słynącego z nieustępliwej polityki wobec Bizancjum. Książę złożył przysięgę wierności i wywiesił na murach twierdzy cesarskie sztandary. Ten akurat sukces okazał się krótkotrwały, gdyż po zaledwie pięciu latach, w 1142 r., książę Rajmund w mało rycerski spo-

sób wycofał się ze złożonej przysięgi i nie zamierzał w dalszym ciągu znosić cesarskiej zwierzchności. Być może za ów uczynek przyszłoby mu drogo zapłacić, gdyby nie niespodziewana śmierć Jana II już po rozpoczęciu przygotowań do wyprawy na Antiochię. Rządzący w latach 1143-1180 Manuel I niewiele ustępował ojcu zdolnościami. Do cech dobrego wodza, wyśmienitego dyplomaty i męża stanu dołożył jednak całkowicie nowy rys, odróżniający go od poprzedników. „Ten prawdziwy Bizantyjczyk przesiąknięty był ideą cesarstwa uniwersalnego i żywił typowo bizantyjską namiętność do dyskusji teologicznych. Ale postać jego jest także ucieleśnieniem wzoru rycerza według pojęć zachodnich i stanowi pod tym względem nowy typ władcy w historii bizantyjskiej. [...] Cesarz lubował się w obyczajach zachodnich i wprowadzał je na swoim dworze. [...] W Blachernos — pałacu Komnenów — panowała atmosfera wesołości i radości życia. Nie był to ów majestatyczny i wzorowany na obyczajach wschodu przepych, który otaczał niegdyś cesarzy bizantyjskich w Wielkim Pałacu nad Złotym Rogiem, lecz zachodnioeuropejskie zamiłowanie do elegancji i rycerskości. Organizowano turnieje, w których brał udział sam cesarz, a dla Bizantyjczyków było to widowisko niezwykłe i zaskakujące. Przybywający z Zachodu cudzoziemcy odgrywali coraz większą rolę na dworze i piastowali wysokie godności, wywołując tym wielkie niezadowolenie Greków”. Nie objawiało się ono tylko na dworze i na wyższych szczeblach władzy. Coraz większe wzburzenie wśród ludności budziła go-

spodarcza penetracja, jakiej zostało poddane Cesarstwo ze strony włoskich republik: Wenecji, Pizy i Genui. To właśnie łacińskich kupców obwiniano powszechnie o nadmierne bogacenie się kosztem miejscowych i pogłębianie rosnącego kryzysu ekonomicznego. Manuel I prowadził niezwykle aktywną politykę zagraniczną. Dzięki ślubowi ze szwagierką cesarza Konrada III, Bertą z Sulzbach, podjął w bliskiej współpracy z Niemcami działania przeciwko królowi Sycylii Rogerowi II. Po jego śmierci w 1154 r. niewielka bizantyjska armia wylądowała w Ankonie i, korzystając ze sprzyjającej sytuacji, błyskawicznie opanowała szmat Półwyspu Apenińskiego aż po Tarent. Mogło się wydawać, że hołubiona przez Manuela I oraz jego ojca i dziadka idea wskrzeszenia uniwersalnego cesarstwa jest bliska urzeczywistnienia. Zdawały się sprawdzać słowa, jakie zaledwie kilkanaście lat wcześniej napisał Jan II w liście do Innocentego II; „Istnieją dwa miecze” — stwierdził cesarz Bizancjum, pretendując tym samym do władzy świeckiej i pozostawiając sferę władzy duchowej papieżowi. Lecz było to jedynie złudzenie. Manuel I nie dysponował środkami niezbędnymi do urzeczywistnienia tyleż ambitnego, co nierealnego zamysłu. Wkrótce jego wojska doznały klęski w bitwie pod Brundizium i wszystkie zdobycze terytorialne przepadły. O wiele lepiej powiodło się Manuelowi na Wschodzie. Jego władzy poddał się książę armeński Toros. Udało mu się także poskromić normańskiego władcę Antiochii, a Baldwin III, król Jerozolimy, oficjalnie poprosił cesarza o pomoc. Wjazd cesarza do

Antiochii w 1159 r. miał wszelkie oznaki triumfu; za Manuelem, wyposażonym we wszystkie insygnia władzy cesarskiej, w pewnym oddaleniu jechał Baldwin III, niewyróżniający się jakimikolwiek oznakami, a książę Renauld z Antiochii szedł obok cesarskiego rumaka, podtrzymując strzemię swojego suwerena. Odzyskanie hegemonii nad chrześcijańskimi państewkami w Azji znacznie podniosło prestiż Cesarstwa. Podobny skutek w odniesieniu do europejskiej części Bizancjum spowodowało zwycięstwo nad władcą Serbii Stefanem Nemaniją. Sukces ten jednak nie równoważył strat wynikających z zerwania stosunków z Wenecją, najważniejszym partnerem handlowym Bizancjum. Aresztowanie jej obywateli i zatrzymanie należącego do nich mienia wywołało niszczący atak weneckiej floty na ziemie Cesarstwa, który pogłębił wzajemną niechęć i stanowił zapowiedź dramatycznych wydarzeń towarzyszących IV krucjacie. Lecz największa klęska, o skutkach zarówno natychmiastowych, jak i dalekosiężnych, nastąpiła pięć lat później. 17 września 1176 r., jednym z najtragiczniejszych dni w całych dziejach Bizancjum, cesarska armia wyginęła z rąk Turków pod Myriokefalonem we Frygii. Pogrom ten, porównywalny z katastrofą sprzed stu lat, kiedy pod Manzikertem unicestwiona została armia Romana IV Diogenesa, ostatecznie przekreślił ambitny program odbudowy sił zbrojnych Cesarstwa. Przepadły najlepsze jednostki i świetne kadry oficerskie, a wraz z nimi wysiłki trzech wielkich władców z dynastii Komnenosów usiłujących przywrócić polityczną i militarną świetność Bizancjum.

Klęska pod Myriokefalonem obdarła Cesarstwo z autorytetu. Krótko po niej Fryderyk I Barbarossa przesłał do Manuela I list, w którym nazwał go królem greckim i zażądał należnego sobie posłuszeństwa. Być może właśnie ton korespondencji w sposób najbardziej bolesny uświadomił basileusowi krach jego polityki i daremność wszystkich podejmowanych wysiłków. Po śmierci Manuela Iw 1180 r. cesarska korona spoczęła na skroniach jego nieletniego syna Aleksego II. Jednak rzeczywistą władzę zaczął sprawować faworyt cesarzowej wdowy, Marii z Antiochii, Aleksy Komnenos, który był bratankiem zmarłego cesarza. Jego osoba wzbudzała negatywne emocje w społeczeństwie, tym większe, że wraz z regentką Marią Aleksy popierał wpływy łacińskie w Cesarstwie. Oboje stali się symbolem zaprzedania interesów bizantyjskich znienawidzonym przybyszom z Zachodu. Opisany stan trwał do połowy 1182 r., kiedy swoje roszczenia do tronu zgłosił kuzyn Manuela, Andronik Komnen. Jego marsz przez Azję Mniejszą ku Konstantynopolowi zamienił się szybko w triumfalny pochód. Najpierw opowiedziały się po jego stronie oddziały lądowe, później w ich ślady poszła flota, ostatnia siła, która była zdolna powstrzymać buntowników przed przekroczeniem Bosforu. W stolicy wybuchło powstanie, które obróciło się nie tylko przeciw Aleksemu Komnenosowi, ale również z ogromną mocą przeciwko łacinnikom. Wybranek Marii został, starym zwyczajem, oślepiony i wtrącony do lochu, a ludność łacińska okrutnie wymordowana przez zaślepione gniewem tłumy mieszkańców Kon-

stantynopola. Andronik, człowiek wykształcony, o ujmujących manierach i wspaniałej aparycji, okazał się wyjątkowym okrutnikiem. Tylko przez krótki moment wytrwał w roli opiekuna Aleksego II. Wkrótce on i jego matka rozstali się z życiem, a Andronik dopełnił swojej koronacji ożenkiem z nastoletnią żoną zabitego przez siebie krewniaka. Wrodzoną sobie skłonność do okrucieństwa Andronik usiłował wykorzystać dla dobra powszechnego. Jego zarządzenia z całą bezwzględnością uderzyły w sprzedajnych urzędników, dla których miał propozycję nie do odrzucenia: „albo poniechacie nadużyć, albo rozstaniecie się z życiem”. Drastyczne metody odnowy administracji państwowej były wcielane w życie z konsekwencją, która przyniosła cesarzowi wdzięczność ludności i nienawiść ziemiaństwa i arystokracji, czerpiących największe zyski z niedowładu państwa. Ich opór rósł proporcjonalnie do zagrożenia, jakie stanowił władca opętany myślą zbudowania sprawiedliwego państwa. Odpowiedzią na terror ze strony cesarza i jego zaufanych urzędników stały się spiski i rewolty wybuchające w różnych rejonach Cesarstwa. Wnuk Manuela I, Izaak Komnenos, opanował Cypr i koronował się na cesarza, co nie spotkało się z żadną reakcją Konstantynopola. Być może Andronik zdołałby dłużej utrzymać się na tronie, gdyby nie seria niepowodzeń na arenie międzynarodowej. Na nic zdało się ponowne nawiązanie kontaktów z Wenecją, które nie wykroczyły poza stosunki dyplomatyczne. Prestiżowe znaczenie miał jedynie sojusz z błyskawicznie rosnącym w potęgę sułta-

nem Saladynem, władającym Egiptem i Syrią. Król Węgier Bela III, pod pretekstem pomszczenia wdowy po Manuelu I, najechał Bizancjum, zdobywając m.in. Belgrad, Sofię i Nisz. Rejony te na wiele lat się wyludniły. Współpracujący z Madziarami Stefan Nemanija wyzwolił się spod władzy Bizancjum. Jednak najboleśniejszy cios został wymierzony przez Normanów. Latem 1185 r. zdobyli oni nieudolnie bronioną Tesalonikę (Saloniki), największe po stolicy miasto Cesarstwa. Jej opanowaniu towarzyszyła straszliwa grabież i barbarzyńska rzeź mieszkańców. Z Tesaloniki część najeźdźców ruszyła na Konstantynopol, gdzie wybuchły rozruchy przeciwko cesarzowi. Zginął on, jak kilku innych władców Bizancjum, rozszarpany przez nienawistny tłum, a jego zwłoki zostały zbezczeszczone. Dokładny opis katuszy, jakie przed śmiercią przeszedł Andronik, pozostawił Clari, kończąc go zdaniem: „[...] A kobiety, których córki wziął przemocą, targały go za brodę i tak hańbiły, że kiedy przeszli całe miasto do drugiego krańca, nie miał na swych kościach mięsa, a potem wzięli jego kości i wyrzucili je do latryny”. Na szczęście dla Cesarstwa w tym momencie straszliwego chaosu jednemu z bizantyjskich wodzów, Aleksemu Branasowi, udało się pokonać Normanów, których siły dodatkowo osłabiła epidemia. Zwycięstwo to odsunęło realne niebezpieczeństwo zdobycia Konstantynopola. Śmierć ostatniego cesarza z dynastii rodu Komnenosów utorowała drogę na tron rodowi Angelosów, przedstawicielom młodej arystokracji feudalnej zawdzięczającej znaczenie związkom rodzinnym z Kom-

nenosami. Dziesięcioletnie rządy Izaaka II, władcy chwiejnego i pozbawionego charakteru, który był całkowitym przeciwieństwem Andronika, ujawniły wszelkie bolączki i choroby trawiące Bizancjum. „Wszystkie zastarzałe niedomagania, zamaskowane osiągnięciami polityki zagranicznej Komnenów, dawały teraz znać o sobie coraz wyraźniej, ujawniając zmurszałe podstawy, na jakich opierało się państwo bizantyjskie”. Izaak nawet nie usiłował stworzyć pozorów walki z urzędniczą samowolą, łapownictwem, nadużyciami poborców, stanowiącymi prawdziwą plagę, szczególnie na prowincji. Zresztą fatalny przykład szedł z samej góry: „O cesarzu mówiono, że handluje urzędami niby jarzynami na targu”. Rządy Izaaka II stanowiły pasmo niepowodzeń. Prestiżową porażkę poniósł cesarz w walkach z bułgarskimi feudałami, braćmi TeodoremPiotrem i Asenem, którzy ostatecznie sięgnęli po korony carskie i wywalczyli niezależność dla części Bułgarii. Po stronie sukcesów, niestety nielicznych, cesarz mógł zapisać zwycięską bitwę z Normanami, nawiązanie przyjaznych stosunków z Belą III i zawarcie pokoju z Saladynem. Jednak ten ostatni układ, mający wyłącznie na celu szachowanie Seldżuków, spowodował poważne i całkowicie nieprzewidziane skutki. Powstało realne niebezpieczeństwo wojny z cesarzem Fryderykiem I Barbarossą, którego armia maszerowała przez ziemie Bizancjum do Ziemi Świętej w czasie III krucjaty. Niemcy zajęli Filipopol i Adrianopol i dopiero układ pokojowy z licznymi zobowiązaniami po stronie Bizancjum powstrzymał konflikt. Nie ma wątpliwości, iż

za Barbarossą opowiedzieliby się Bułgarzy i Serbowie; Stefan Nemanija, prowadzący działania zbrojne przeciwko Bizancjum, osobiście nakłaniał Fryderyka do wojny. Ponadto wraz z porozumieniem z Saladynem Cesarstwo uzyskało dostęp i możliwość sprawowania opieki nad świętymi miejscami w Jerozolimie, co zostało fatalnie ocenione przez Franków, zamieszkujących zarówno Ziemię Świętą, jak i kraje europejskie. W ich oczach przywileje uzyskane przez Greków w momencie największej klęski chrześcijan spowodowanej bitwą pod Hittinem i utratą stolicy królestwa jedynie potwierdzały ich przewrotność i nieczyste intencje, o które Zachód od dawna posądzał Bizancjum. Przez cały okres rządów Izaak II musiał drżeć o tron, zagrożony przez kolejnych pretendentów. W 1187 r. na Konstantynopol uderzył Aleksy Branas, który, zamiast ruszyć z ekspedycją na Bułgarów, ogłosił się w Adrianopolu cesarzem i rzucił wyzwanie prawowitej władzy. W bitwie pod murami stolicy poniósł jednak śmierć, a zbawcą Izaaka okazał się jego zięć, Konrad z Montferratu, dowodzący zachodnimi najemnikami. W latach 1188-1193 od Konstantynopola uniezależnił się małoazjatycki arystokrata Teodor Mankafas, który z pomocą Turków zdobył władzę nad Filadelfią i jej okolicami. W 1191 r. swoje roszczenia wysunęli dwaj oszuści, podający się za cudownie ocalonego syna Manuela I, Aleksego. W 1193 r. bunt podniósł siostrzeniec Andronika I, Izaak Komnen, a także Konstantyn Angelos. Żadnemu z nich nie udało się przejąć władzy, a odpowiedzią Izaaka II były krwawe represje.

Powiodło się to dopiero Aleksemu Angelosowi, bratu cesarza, który uzyskał poparcie najbardziej znaczących rodów w państwie, senatu i przede wszystkim armii. Izaak II został oślepiony i wtrącony do więzienia. Nadzieje na poprawę sytuacji okazały się złudne. Panowanie Aleksego III Angelosa pogłębiło jedynie chaos i wewnętrzny rozkład. Jednocześnie rozpoczęło „proces błyskawicznego upadku znaczenia Bizancjum na arenie międzynarodowej. O ile Izaak II potrafił jeszcze zręcznymi posunięciami dyplomatycznymi i militarnymi podtrzymywać pozycję Cesarstwa, to Aleksy III okazał się całkowicie bezsilny”. Jego cesarski majestat i prestiż Bizancjum sponiewierał następca Barbarossy, Henryk VI, który wystąpił jako obrońca Izaaka II. Pretekst stanowił fakt, iż brat Henryka, Filip, był mężem Ireny, córki obalonego cesarza. Szantaż i groźba najazdu ze strony zachodniego cesarza zostały okupione upokarzającą, ogromną daniną. W podobny sposób nie udało się uspokoić Bułgarów, którzy doszczętnie rozbili dwie bizantyjskie armie i wzięli do niewoli ich wodzów. Sytuacji nie poprawiły nawet skrytobójcze morderstwa najpierw Asena, a następnie TeodoraPiotra, dokonane przez działających w porozumieniu z Bizancjum bojarów. Po tron sięgnął ich krewny, Kałojan, który miał się okazać wybitnym władcą. Źle się również działo w polityce wewnętrznej. Podczas gdy społeczeństwo uginało się pod ciężarami podatkowymi, ogromne fundusze przeznaczane były na utrzymanie dworu cesarskiego. Brakowało pieniędzy na armię, a jednocześnie fundowano barbarzyńskim plemionom

bogate podarki w zamian za powstrzymanie się od najazdów na ziemie Cesarstwa. Władza centralna coraz bardziej traciła kontrolę nad prowincjami, gdzie funkcje administracji państwowej zaczęli przejmować wielcy właściciele ziemscy. Proces ten szybko się pogłębiał, co w konsekwencji groziło rozpadem państwa na niezależne ośrodki władzy. Za doskonałą ilustrację sytuacji, w jakiej znalazło się Cesarstwo Bizantyjskie w końcu XII wieku, niech posłuży poniższe zdanie: „Ostatnie 20 lat poprzedzające IV krucjatę stanowiło tragiczny okres”. Jego zwieńczeniem, mającym wymiar wręcz katastrofalny, stały się wydarzenia spowodowane IV krucjatą. Sprzyjała im stale pogłębiająca się nienawiść pomiędzy Frankami i Grekami, wyrosła na gruncie rozłamu kościelnego i sporów doktrynalnych, odmiennego światopoglądu, różnic w rozwoju kulturalnym i cywilizacyjnym, fatalnych doświadczeń z wcześniejszych wzajemnych kontaktów.

MUR NIENAWIŚCI Skalę zawodu, jaki sprawił Zachód, a jednocześnie bezmiar nienawiści odczuwanej przez Bizantyjczyków wobec łacinników charakteryzuje zdanie napisane przez Niketasa Choniatesa: „Sami Saraceni są dobrzy i litościwi w porównaniu z tymi ludźmi, którzy noszą krzyż chrystusowy na ramieniu'„. Dla prostych mieszkańców Europy Zachodniej, którzy trwali w prostackiej niewiedzy konserwowanej religijno-ideologiczną papką płynącą z kościelnych ambon, porównanie to było wprost niepojęte i szokujące. W ich świadomości Saracen był najgorszym wrogiem. Niewierni jawili im się jako ucieleśnienie wszelakiego zła, Mahomet zaś, ich znienawidzony Bóg, stanowił „[...] jedną z najstraszliwszych zmór średniowiecznej Europy Zachodniej. [...] Pojawia się [on] zawsze w towarzystwie Antychrysta”. Nienawiść pomiędzy chrześcijanami zachodnimi i wschodnimi narastała przez wieki. Rozbudzały ją spory doktrynalne pomiędzy oboma Kościołami, które w 1054 r. przybrały postać wielkiej schizmy. Trwa ona do dziś. Doświadczenia pierwszej wyprawy krzyżowej, kiedy przez ziemie Bizancjum przeszły setki tysięcy pielgrzymów i niezdyscyplinowane armie rycerskie, stały się dla jego mieszkańców przeżyciem traumatycznym. Cesarz Aleksy I musiał w sobie znaleźć wiele sił, aby dobrze odegrać rolę oddanego sojusznika i cierpliwego gospodarza. W istocie z najwyższym trudem przyszło mu znosić aroganckie, prostackie zachowanie

wodzów krucjaty i przyglądać się bezmyślnym zniszczeniom dokonywanym przez krzyżowców. Doskonałą ilustrację odczuć Bizantyjczyków wobec krzyżowców stanowi opis księcia Boemunda, wieloletniego śmiertelnego wroga Cesarstwa, który teraz wstępował w mury Konstantynopola jako jego sprzymierzeniec. Pozostawiła go Anna Komnena, córka Aleksego i zarazem utalentowana kronikarka: „W mężczyźnie tym istniało coś przyjemnego, co jednak ginęło w ogólnym wrażeniu czegoś strasznego, gdyż cały on w swej osobowości był człowiekiem surowym i dzikim jak zwierzę, a to ze względu na ogromny wzrost i spojrzenie. Wydaje się, że śmiech jego również wzbudzał strach wśród innych”. Skoro takiej charakterystyki doczekał się Boemund, intrygujący jej autorkę swoją witalnością i męską urodą, to łatwo się domyślić, na jakie oceny zasłużyła ogromna większość jego dość prostackich i mało dbających o wygląd zewnętrzny towarzyszy. Wobec Latynów (Franków) Bizantyjczycy odnosili się z nietajoną pogardą. Uważano ich za „barbarzyńców” i „złodziei”. „W oczach prawosławnych chrześcijan Frankowie byli parvenus, wykorzystującymi cynicznie ślepą siłę, jakiej użyczył im kaprys losu. W oczach Franków Bizantyjczycy byli mandarynami, których aroganckie roszczenia nie znajdowały uzasadnienia w zasługach ani nie były poparte siłą. Dla Greków łacinnicy byli barbarzyńcami; dla łacinników Grecy stawali się pomału «Lewantyńcami»”. W coraz większym stopniu zaczęła się zamazywać wiedza o ich wielowiekowej hi-

storii, dokonaniach, wspaniałej kulturze promieniującej na sąsiednie kraje, zaczęto ich zrównywać z Saracenami i wszystkimi innymi wrogami krzyża. I właśnie tak przenicowana świadomość stała się istotnym elementem wpływającym na sposób potraktowania Greków przez uczestników IV wyprawy. Nie zasługiwali na nic dobrego, a niemożność wywiązania się przez ich władcę z przyjętych zobowiązań, w oczach Franków świadczyła jedynie o nacechowanych złą wolą przewrotności i nieuczciwości. To zaś wymagało kary stanowiło wystarczające uzasadnienie zastosowanych środków. Fałszywi, schizmatyccy Grecy zasłużyli sobie na to, aby wobec nich przemówił frankoński oręż.

PRZECIWNICY RYCERSTWO ZACHODNIOEUROPEJSKIE W okresie wypraw krzyżowych na polach bitew królowała jazda. Na europejskim teatrze wojny o ich wyniku decydowała ciężkozbrojna jazda rycerska, w Ziemi Świętej do głosu dochodziła lekka jazda, bardziej mobilna i skuteczna w starciach z lotną kawalerią muzułmańską. W Europie niekwestionowana przewaga rycerstwa utrzymywała się aż do przełomu XIII i XIV wieku, kiedy w bitwie pod Courtrai w 1302 r. piechota odniosła nad nim pierwsze wielkie zwycięstwo. Wcześniej rycerze doznawali sporadycznych porażek w starciach z piechotą, m.in. w 1176 r. pod Legnano z rąk pospolitego ruszenia miast północnoitalskich, ale to oni przez kilka stuleci byli rodzajem wojsk decydującym o przebiegu i losach bitew. W każdej ówczesnej armii stanowili elitę, której żywiołem, obok dworskiego życia, uczt, turniejów i polowań, była wojna. Przypatrzmy się tym niezwykłym średniowiecznym maszynom do walki i zabijania. Podczas boju rycerzowi towarzyszyło kilku innych konnych wojowników. W epoce krucjat ową świtę rycerską tworzył co najmniej jeden konny giermek oraz dwaj piesi łucznicy poruszający się również konno. Do zadań giermka należała opieka nad zbroją rycerza i bojowym rumakiem dosiadanym jedynie podczas walki. Oddział ten stanowił najmniejszą samodzielną jednostkę bojową. W XIV wieku utarła się dla niej nazwa kopii (lance garnie; lanca z przybraniem). Jej liczebność,

a zatem i realna siła bojowa, zależała wprost od możliwości finansowych feudała. Zdarzały się kopie liczące kilkunastu lub nawet kilkudziesięciu ludzi i paru rycerzy. Po drugiej stronie bieguna znajdowali się tzw. rycerze jednotarczowi, występujący pojedynczo, bez jakiegokolwiek orszaku. Kopie, po kilka, kilkanaście lub nawet kilkadziesiąt, łączono w chorągwie stanowiące wyższe jednostki taktyczne. Ciężka jazda rycerska preferowała szyk „w płot” (en haye). Rycerze zajmowali stanowiska w jednej linii w odległości 5-6 metrów jeden od drugiego. Drugą linię tworzyli ich giermkowie, a następne pachołkowie. W ten sposób poszczególne kopie rycerskie, ustawione w rzędach obok siebie, tworzyły ugrupowanie bojowe urzutowane na kilka szeregów w głąb. Przeprowadzenie ataku ciężkiej jazdy, z pozoru łatwe, w praktyce stanowiło skomplikowane przedsięwzięcie wymagające zsynchronizowania wielu czynników. Dzielił się on na kilka etapów. Pierwszy polegał na powolnym zbliżeniu się do przeciwnika przy jednoczesnym zachowaniu uporządkowanego szyku. Następnie konie przechodziły do stępa i kłusa. Galop, kiedy formacja nabierała pędu i energii, był rozwijany podczas ostatniego etapu ataku. Jeżeli się mówi o szyku bojowym, to należy mieć świadomość, iż istniał on jedynie przed bitwą i w jej pierwszym momencie. Później szybko się rozpadał i rycerze walczyli w małych grupach lub wręcz w pojedynkę. Najczęściej bój dzielił się na wiele indywidualnych pojedynków. Działo się tak oczywiście wówczas, kiedy przeciwnik nie uszedł w panice i dotrzymał pola.

Dla rycerza był to zresztą całkowicie naturalny sposób walki, do którego przygotowywano go przez całe życie. Najpierw jako pazia podczas trwającej około 10 lat służby u boku seniora, później, już po pasowaniu, w czasie ciągłych wojen prowadzonych przez feudałów, a w trakcie krótkich okresów pokoju na cieszących się wielką popularnością turniejach rycerskich. Turnieje miały wielkie znaczenie, o czym może świadczyć opinia jednego ze współczesnych kronikarzy: „Rycerz nie może zabłysnąć na wojnie, jeśli nie przygotował się do tego na turniejach. Musi on ujrzeć, jak płynie krew, jak trzeszczą jego zęby pod uderzeniami pięści. Musi zostać powalony na ziemię, aby odczuł ciężar ciała nieprzyjaciela. Konieczne jest, by wysadzony dwadzieścia razy z siodła z jeszcze większą zaciętością podnosił się dwadzieścia razy do walki. Tylko w ten sposób może iść na poważną wojnę z nadzieją zwycięstwa”. System czyniący z rycerza doskonale wyszkolonego indywidualnie wojownika pomijał niemal całkowicie ćwiczenia wdrażające go do toczenia boju w ramach mniejszych i większych formacji. Działo się tak dlatego, gdyż po pasowaniu rycerz „[...] wchodził do marsowego bractwa, które wyżej ceniło demonstrowane w bitwie indywidualne męstwo i honor, niż współdziałanie z równymi mu czy społecznie niższymi ludźmi”. Ciężkozbrojne rycerstwo, masa koni i jeźdźców zakutych w żelazo, było śmiertelnie groźne podczas pierwszego, prowadzonego z impetem natarcia. Zdarzało się, że niewielki liczebnie oddział rycerzy rozbijał pierwsze szeregi wroga i wzbudzał niemożliwą do opanowania panikę

w wielokrotnie liczniejszej armii. Jeśli jednak pierwsze i zwykle decydujące uderzenie nie powiodło się, bardzo rzadko dochodziło do ponowienia ataku o zbliżonej sile, gdyż zebranie rozproszonych rycerzy, szukających na polu bitwy sławy i łupów i nieskorych do jakiejkolwiek subordynacji, było najczęściej zadaniem niewykonalnym. Punkt zbiórki dla rozproszonych rycerzy wyznaczały chorągwie. Szybkie ponowne zebranie się rycerzy i przygotowanie do kontynuowania walki miało decydujący wpływ na jej wynik. W regule templariuszy znalazło się następujące postanowienie normujące powyższą kwestię: ,Jeżeli [brat zakonny] nie jest w stanie powrócić pod swoją chorągiew, to powinien szukać chorągwi joannitów lub jakiegokolwiek innego chrześcijańskiego sztandaru”. Obok ustawienia „w płot” popularny był szyk klina wbijającego się w szeregi wroga i rozbijającego go niczym taran. Najsilniejsi, najlepiej uzbrojeni i wyszkoleni rycerze zajmowali czołowe i boczne pozycje, podczas gdy pozostali znajdowali się we wnętrzu klina. Szyk ten był zdecydowanie bardziej elastyczny i dawał możliwości większego manewrowania w obliczu nieprzyjaciela. Znane są opisy kronikarzy mówiące o „efekcie ulicy” wybijanej w nieprzyjacielskim ugrupowaniu przez galopujących w niepowstrzymanym pędzie rycerzy. Jednak często zdarzało się, że atak trafiał w próżnię. Działo się tak wówczas, kiedy szeregi przeciwnika niemal w ostatniej chwili umiejętnie rozstępowały się przed galopującym wrogiem, niebędącym już w stanie powstrzymać rumaków i zmienić kierunku

ataku. Stało się tak chociażby podczas bitwy pod Hittinem w 1187 r., która zadecydowała o upadku Jerozolimy; na rozkaz Saladyna rozstąpiły się szeregi przed rozpaczliwą szarżą rycerzy Rajmunda Saint Gilles'a, a dzielnego księcia spotkały później nieuzasadnione zarzuty pozostawania w zmowie z sułtanem. Ówczesna piechota była mało znaczącym dodatkiem do rycerskiej jazdy. Zresztą powszechnie przez nią lekceważonym. Zajmowała ona pozycje albo przed jazdą, co, skracając dystans do linii wroga, znacznie ułatwiało jej jego ostrzał z kusz i łuków, albo za nią, również wykorzystując szyk „w płot”. Nierzadko piechurzy pozostawali na straży taborów i, wykorzystując je, tworzyli jakby obóz warowny, który w przypadku niepowodzenia jazdy dawał jej możliwość schronienia się przed wrogiem i kontynuowania walki. Los piechoty podczas bitwy bywał tragiczny. Niejednokrotnie zdarzało się, że tratowała ją nie tylko nieprzyjacielska jazda, ale również własna. Podczas bitwy pod Crécy w 1346 r., uznawanej za zmierzch jazdy rycerskiej, kiedy Francuzi chcieli szarżować na angielskie pozycje, ale drogę zagradzała towarzysząca im piechota, z ust króla Filipa VI padło pełne pogardy hasło: Zabijcie to hultajstwo! W wielu innych przypadkach działo się podobnie. W ogóle ówczesny rycerz i wywodzący się zwykle z gminu piechur należeli do dwóch odrębnych światów. Nie tylko z uwagi na status społeczny wiążący się z urodzeniem i majątkiem, ale także ze względu na odmienne pojmowanie walki i honoru. „Biorąc pod uwagę ówczesny system społeczny, trudno się dziwić,

że zwykli żołnierze byli traktowani niewiele lepiej niż zwierzęta juczne”. Choć piechota zwykle przewyższała liczbą jazdę i bez jej udziału częstokroć niemożliwe byłoby osiągnięcie zwycięstwa, „była niczym innym, jak źle uzbrojonym tłumem, którego prawie wcale nie próbowano zorganizować. Piechura nie uważano nawet za wojownika; słowo «miles» (wojownik) stało się synonimem wojownika konnego”. Rycerze gardzili piechotą także dlatego, iż używała ona łuków i kusz, broni, dzięki której można było zabić przeciwnika na odległość. Taki sposób wojowania wzbudzał pogardę i uważany był za niehonorowy. Każdy, kto się posługiwał bronią miotającą strzały bądź bełty, uznawany był przez rycerzy za tchórza obawiającego się walki twarzą w twarz. W dobie, kiedy na polu bitwy królowała rycerska jazda, piechota w otwartej walce mogła się wykazać skutecznością jedynie wówczas, gdy kawaleria osłaniała jej flanki. Działając samodzielnie, nie miała żadnych szans w konfrontacji z ciężkozbrojną jazdą, która tratowała ją i najzwyczajniej wbijała w ziemię samą swoją masą. Podczas wojen prowadzonych przez rycerstwo zachodnioeuropejskie w okresie rozdrobnienia feudalnego w XII i XIII wieku dominowały działania z użyciem niewielkich liczebnie sił, sprowadzające się przede wszystkim do niszczenia zasobów materialnych przeciwnika oraz oblężeń należących do niego zamków i twierdz. Brzemię wojny w największym stopniu obarczało chłopów, których dobytek wystawiony był na zniszczenie i grabież. Im samym, jeśli wcześniej nie znaleźli schronienia za murami pobliskiej twierdzy, ra-

tunek przynieść mogła jedynie natychmiastowa ucieczka w niedostępne dla napastników miejsce — w góry, do lasu, na bagna. Kościół, broniąc swoich rozległych majątków i poddanych przed grabieżami, wymyślił instytucję Pokoju Bożego (Treuga Dei). Zakazywał on prowadzenia wojen od czwartku wieczorem do poniedziałkowego poranku oraz podczas świąt i postów. Nie tylko kościoły i klasztory, ale nawet bezpośrednie sąsiedztwo krzyży stawianych na rozstajach dróg ogłoszono miejscami korzystającymi z osłony wiecznego pokoju. Wbrew mocno wybujałej wyobraźni niektórych kronikarzy, w pole wychodziły wojska liczące od kilkuset do kilku tysięcy ludzi, przy czym jazda rycerska stanowiła zwykle ułamek całości sił. Z dzisiejszej perspektywy zdumienie budzą relacje mówiące o setce rycerzy decydujących o wyniku batalii, czy zbliżonych liczbą oddziałach dokonujących pustoszącego rajdu na terytorium wroga bądź jego aneksji. O wielkości średniowiecznej armii decydowały przede wszystkim koszty jej stworzenia i późniejszego utrzymania oraz piętrzące się przed nią trudności o charakterze logistycznym. To właśnie one stanowiły największe ograniczenie dla średniowiecznej armii. Prymitywne środki transportowe i kłopoty z zaopatrzeniem determinowały taktykę walki. Tylko niektóre rejony były w stanie wyżywić większą armię. Najczęściej była ona skazana na własne zapasy lub stałe punkty zaopatrzeniowe. „Wojskowe wyprawy i bitwy w średniowiecznej Europie Zachodniej miały o wiele mniejszą skalę niż w staro-

żytności, a dobrze zorganizowany, profesjonalny system zaopatrzenia, który podtrzymywał rzymską machinę wojenną, był nieobecny w ograniczonym, zdecentralizowanym środowisku średniowiecznej Europy”. Szczególnie dramatyczne było zetknięcie europejskich armii rycerskich z jałowymi, pustynno-górskimi terytoriami Azji Mniejszej podczas dwóch pierwszych wypraw krzyżowych. Z powodu braku zaopatrzenia zginęło w ich trakcie zdecydowanie więcej ludzi niż podczas bezpośrednich walk z muzułmanami. O ile rycerze walczyli, wykonując swoje wasalne powinności i licząc na łup, o tyle opłacenie oddziałów najemnych wymagało gigantycznych sum. Aby wyobrazić sobie, jak wielkich, wystarczy stwierdzenie, iż podatki, które w latach 1480-1490 wpływały do skarbca państwa polsko-litewskiego, nie wystarczały na pokrycie rocznej służby tysiąc - konnej jezdnej roty. Podobnie ogromne nakłady finansowe wiązały się z utrzymaniem wojsk trzy stulecia wcześniej. Dlatego najemników wynajmowano na krótko, a ich żołd opłacano dzięki zaciąganym powszechnie pożyczkom; częstym zwyczajem ówczesnych królów i książąt było zastawianie koronnych klejnotów, aby u bankierów uzyskać niezbędne środki na ten cel. Wyposażenie niemal każdego znaczniejszego rycerza — najwyższej jakości zbroja i miecz oraz dobrej klasy rumak bojowy — stanowiło wartość jednej lub nawet paru wsi. Jedynie zamożni feudałowie mogli sobie pozwolić na tak znaczny wydatek. Ta okoliczność również rzutowała na taktykę walki. Rycerza nie opła-

cało się zabijać wyłącznie w celu zdobycia jego zbroi i wierzchowca. Zdecydowanie korzystniejsze było wzięcie go do niewoli, gdyż obok bezpośredniego łupu istniała realna perspektywa uzyskania dodatkowo pokaźnego okupu. Jego wielkość, rzecz jasna, była wprost proporcjonalna do znaczenia i sławy jeńca. Dlatego podczas walki rycerze usiłowali przede wszystkim zwalić przeciwnika z konia, co czyniło go niemal bezbronnym w dalszym pojedynku. Bezbronnym, ale też niełatwym do zabicia w przypadku rezygnacji z wzięcia rycerza do niewoli. Ilustruje to doskonale niezwykła sytuacja, jaka zdarzyła się na polu bitwy pod Bouvines w 1214 r. Powalony król Francji Filip August przez dłuższą chwilę pozostawał na łasce wrogów, którzy bezskutecznie usiłowali zadać mu śmiertelny cios, ale nie potrafili dość szybko znaleźć odpowiedniego miejsca w szczelnie dopasowanej zbroi, perfekcyjnie chroniącej całe ciało monarchy. Ostatecznie został on wyratowany z opresji przez swoich rodaków. Gdyby opisany przypadek zdarzył się chociażby dwa wieki wcześniej, król, dysponując prostym hełmem bez przyłbicy jedynie z metalową osłoną na nos, nie miałby najmniejszych szans. Na początku XIII wieku pojawiły się jednak hełmy chroniące całą twarz, w których pozostawiano jedynie wąskie szczeliny na oczy i niewielkie otwory służące do oddychania. W tym miejscu warto wspomnieć, iż, jakby wbrew przytoczonemu przykładowi, trzynastowieczny rycerz, pomimo ważącej kilkadziesiąt kilogramów zbroi, mógł jednak dość swobodnie się poruszać, samodzielnie dosiadać konia. Ponad wszelką

wątpliwość dowiodły tego współcześnie przeprowadzone testy w londyńskiej Tower. Tajemnica tkwiła w równomiernym rozłożeniu ciężaru opancerzenia na całym ciele oraz przemyślnym systemie ruchomych części łączących większe części zbroi, umożliwiającym zginanie nóg i rąk, poruszanie głową i tułowiem. Słuszne ze wszech miar jest stwierdzenie, że: „Rola rycerza na polu bitwy zależała w dużym stopniu od używanej przez niego zbroi”. Dla rycerzy zbroje były głównym elementem wyposażenia. Przeszły one długą drogę rozwoju. Od stosunkowo lekkich, zapewniających dużą swobodę ruchów kolczug królujących w wiekach XI-XIII, po pełną zbroję płytową z końca XV wieku. Technika produkcji kolczug była skomplikowana. Wykonywano je z olbrzymiej liczby połączonych ze sobą pierścieni, kowanych lub nitowanych. Ze względu na swoją skomplikowaną budowę i wielką liczbę użytych elementów, kolczugi było trudno utrzymać w czystości. Problemy stwarzała także ich stała konserwacja. W XII wieku rycerze powszechnie zaczęli przywdziewać pod kolczugi grube watowane ubiory, których podstawowym zadaniem była amortyzacja ciosów. Później zaczęto używać specjalnie wyprawionych, utwardzanych kawałków skóry osłaniających piersi i plecy. Ponadto na kolana i łokcie zakładano metalowe płytki, które miały lepiej chronić te wrażliwe miejsca. Następnie metalowe płyty w połączeniu ze skórą zaczęły chronić pierś. Była to bliska zapowiedź późniejszej pełnej zbroi płytowej. Istotną rolę odgrywała zakładana na pancerz tunika ze znakami heraldycznymi, zwana

surcote. Wyróżniała ona jego posiadacza wśród innych walczących rycerzy, zabezpieczając nie tylko przed bratobójczym atakiem, ale również, w przypadku wzięcia do niewoli, pokazując, iż jeńca warto oszczędzić dla okupu. Czym na polu bitwy groził brak odpowiedniej surcote, pokazuje tragiczny los księcia Brabancji: „Rycerz, który wziął go do niewoli, zdjął jego hełm. Ani surcote, ani pożyczona księciu zbroja nie wskazywały na jego pochodzenie i wysoką wartość jeńca, więc zwycięski rycerz uznał, iż zakładnika nie warto trzymać przy życiu i poderżnął mu gardło”. Poza surcote rycerza wyróżniała także prostokątna chorągiew z wymalowanymi na niej znakami heraldycznymi, guidon (nazwa ukuta od zbitki słów guide homme — „człowiek wiodący”). Rycerska elita dodatkowo miała prawo ozdabiać chorągiew jedną lub dwoma wstęgami, które z czasem przekształciły się w proporzec. Równie ważny jak zbroja i surcote był dla rycerza koń. On również brał udział w walce i musiał mieć cały zestaw cech, których osiągnięcie było możliwe jedynie przy prowadzeniu selektywnej hodowli i odpowiednim ułożeniu w wyniku czasochłonnych ćwiczeń. Zwierzę musiało być mocne, odpowiednio duże, agresywne, nie wpadać w panikę pod wpływem bitewnego zamieszania. Po pierwszych krucjatach w Europie pojawiły się konie odmiany niceańskiej, pochodzące z Iranu i Anatolii. Krzyżowano je z arabami i końmi pochodzącymi z Półwyspu Pirenejskiego, co w konsekwencji doprowadziło do wyhodowania wysokiej klasy wierzchowca, destriera. Przewyższał on zdecydowanie wszystkie inne

ówczesne konie bojowe. Na jego zakup mogli sobie pozwolić tylko nieliczni. „W rezultacie destriery były o wiele droższe niż jakiekolwiek inne konie pod wierzch i osiągały cenę 700-800 razy wyższą od najtańszych koni”. W porównaniu z wczesnym średniowieczem, kiedy konie bojowe dochodziły do 400-450 kg wagi i osiągały w kłębie 142,5-152,5 cm, destriery, będące zwykle ogierami, reprezentowały typ potężnego rumaka bojowego osiągającego niemal 600 kg wagi i 170 cm wysokości. Te właśnie parametry pozwalały im na uniesienie nie tylko zamkniętego w ciężkiej zbroi rycerza, ale i własne opancerzenie chroniące przed pociskami. Zbroja końska (tzw. ladra) nie była używana od czasów rzymskich i pojawiła się ponownie w dobie krucjat. Nie ulega najmniejszej wątpliwości, iż: „Wielkość i waga konia stanowiły o sile uderzenia szarży z kopią. Średniowieczny rycerz wyposażony w dobry rząd koński, a zwłaszcza siodło z wysokimi łękami i strzemionami, stanowił zwartą, opancerzoną broń uderzeniową”. Rozmiary i niesiony na grzbiecie ciężar z jednej strony upodabniały bojowe rumaki do ruchomych taranów, ale jednocześnie ograniczały szybkość ich ruchów i czyniły łatwiejszym celem dla przeciwnika. Utarło się nawet określenie „zła wojna” dla coraz popularniejszej taktyki eliminowania z walki właśnie koni. Prostą jej konsekwencją stała się konieczność posiadania przez rycerza większej liczby wierzchowców, co z kolei dramatycznie podnosiło koszty utrzymania kopii i jednocześnie wpływało na spowolnienie ruchów rycerskiej

armii. „W sytuacji gdy za każdym rycerzem szło sześć lub więcej koni, żadna konna ekspedycja jakichkolwiek rozmiarów nie mogła liczyć na znalezienie po drodze dostatecznej ilości paszy, a to zmuszało armię do wiezienia własnej paszy i jeszcze bardziej zwiększało liczbę potrzebnych koni”. W omawianym okresie rzadko dochodziło do generalnych bitew z udziałem wielotysięcznych armii, decydujących o wyniku kampanii. Stało się tak w przypadku wspomnianej już bitwy pod Hittinem w 1187 r., gdzie przepadła wielotysięczna armia Królestwa Jerozolimskiego. Innym przykładem takiej bitwy jest starcie pod Bouvines w 1214 r., stoczone pomiędzy królem francuskim Filipem Augustem a angielskim władcą Janem bez Ziemi, posiłkowanym przez wojska cesarza Ottona IV i hrabiów Flandrii i Boulogne. Po obu stronach wzięło w nim udział około 14 000 ludzi, przy czym niewielką, dwutysięczną przewagą dysponowali sojusznicy. Starcie pod Bouvines zogniskowało niczym w soczewce wszystkie najistotniejsze elementy taktyki rycerskiej na polu walki. Obie armie ustawiły się frontalnie w bardzo rozciągniętych liniach, kolejne uderzenia miały charakter czołowy bez wzajemnych prób zaatakowania flanek przeciwnika, obaj władcy bezpośrednio zaangażowali się w walkę, tracąc kontrolę nad jej przebiegiem i możliwość dokonywania jakichkolwiek manewrów. Jakże odmiennie w tym czasie zachowywali się mongolscy dowódcy, najczęściej nieuczestniczący osobiście w walce i mający do samego końca kontrolę nad bitwą dzięki zawczasu i przemyślnie wybranemu

stanowisku dowodzenia. Hittin i Bouvines należały jednak do wyjątków. Zasadą były starcia z udziałem niewielkich sił, niezbyt krwawe, choć często przez współczesnych uważane za zacięte. Jak chociażby bitwa pod Bremule, w której wzięło udział 900 angielskich i francuskich rycerzy; w jej wyniku śmierć poniosło zaledwie trzech z nich, a 140 dostało się do niewoli. O darowaniu im życia zadecydował opisany wcześniej mechanizm natury ekonomicznej; zgodnie z nim martwy rycerz miał wartość o wiele mniejszą od żywego. Podobny charakter, z zaangażowaniem niewielkich sił, od kilkudziesięciu do kilkuset rycerzy, miały liczne bitwy toczone przez wojska Cesarstwa Łacińskiego, które powstało po zdobyciu Konstantynopola w wyniku IV krucjaty. Charakterystyczne dla średniowiecznych wojen oblężenia zamków i twierdz, coraz potężniej ufortyfikowanych, spowodowały bujny rozwój sztuki oblężniczej, zaniedbywanej od czasów rzymskich. Pojawiły się przemyślne techniki saperskie polegające na drążeniu podkopów, zawalaniu baszt i całych odcinków murów obronnych, a także różnorodne machiny oblężnicze. „Prawdopodobnie już w połowie XIII wieku inżynierowie zachodnioeuropejscy w dziedzinie konstruowania machin oblężniczych zdystansowali resztę świata”. Wcześniej, aż do czasu IV krucjaty, przodowali w niej Bizantyjczycy. Budowane w Europie Zachodniej machiny zdumiewały swoją wielkością. Pod murami największych twierdz zaczęły się pojawiać prawdziwe monstra, co niemal zawsze odnotowywali skrupulatni

kronikarze towarzyszący wojennym wyprawom. Nie budowano ich już na miejscu, ale sprowadzano w częściach z arsenałów i następnie składano w całość. Ich koszt dorównywał rozmiarom i nawet w armiach królewskich największe machiny liczono na pojedyncze sztuki. Jednak to głównie one — ogromnych rozmiarów ruchome wieże, arkabalisty, trebusze, onagery (mangonele), tarany — zapewniały powodzenie podczas oblężeń. BIZANTYJCZYCY Armia bizantyjska przełomu XII i XIII wieku lata świetności miała za sobą. Towarzyszył jej podobny zewnętrzny blask i sztafarz, jaki rozniecał wokół siebie sam Konstantynopol. W obu jednak przypadkach „[...] ta wspaniałość zakrywała przede wszystkim intrygi, imperialne tęsknoty i próżną dumę”. Niemal w niczym nie przypominała machiny wojennej, jaką dysponowali cesarze wczesnego średniowiecza bądź wojowniczy władcy z X i XI wieku — Nicefor Focas, Jan Tzimiskes i Bazyli II. Zasadniczo — zarówno jakością, jak i liczebnością — różniła się także od armii, którą jeszcze całkiem niedawno rozporządzali Komnenosi. Aleksy I oraz dwaj jego wielcy następcy wydatnie wzmocnili armię i wykorzystywali ją jako istotny instrument swojej polityki zagranicznej. W porównaniu z czasami cesarzy z dynastii Dukasów, kiedy to: „Żołnierze rzucali oręż, chcieli bowiem zostać adwokatami i prawnikami”, służba wojskowa stała się intratnym zajęciem. Jak stwierdził Niketas Choniates: „Każdy chciał być żołnie-

rzem: jedni porzucali igłę, nie dała im bowiem w zamian za ich ciężką pracę najniezbędniej szych środków utrzymania, inni opuszczali stajnie, jeszcze inni otrzepywali pył cegieł czy sadze kuźni i wszyscy spieszyli do biur werbunkowych, obdarowywali urzędników koniem perskim albo kilkoma sztukami złota, po czym zostawali niezwłocznie wciągani w szeregi armii”. Kronikarska relacja zdumiewa; łapówki płacone przez kandydatów na żołnierzy to prawdziwy ewenement. Absurdalność opisanej sytuacji pokazuje jednak, jak bardzo skorumpowany był aparat urzędniczy. Pod rządami Komnenosów armia pozostawała na specjalnych prawach. Jan II przywrócił istniejący dawniej system działek wojskowych nadawanych w zamian za obowiązek służby wojskowej; było to nawiązanie do rozbudowanej na prowincjach struktury temów, dzielącej państwo na jednostki o charakterze administracyjno-militarnym i przez kilka stuleci zapewniającej Cesarstwu dopływ doskonałych żołnierzy, głównie do formacji pieszych. Z posiadaczy nadanego przez państwo lenna, zwanego pronoia, później także z ich dziedziców, tworzył on niejako zawodowych żołnierzy (stratiotes), zobowiązanych do służby wojskowej. W zależności od wielkości lenna i związanych z tym możliwości stawiali się oni w wyznaczonym miejscu koncentracji na czele określonego liczebnie oddziału. Zwykle zamożniejsi spośród nich przyprowadzali kilkudziesięciu w pełni uzbrojonych ludzi. Pronoiarowie (pronoiarios), w XIII wieku zwani po prostu żołnierzami, służyli w ciężkiej konnicy, natomiast rekrutów zasilających oddziały lek-

ko zbrojnej piechoty dostarczała pozostała własność ziemska, również pozostająca w dyspozycji klasztorów. W przeciwieństwie do stratiotes słabo wyekwipowanych łuczników i włóczników pochodzących z prowincji nie uznawano za regularnych żołnierzy. System feudalny, którego podstawę miała stanowić własność pronoiarów, powodował wypieranie niewielkich działek żołnierskich, ale nie był w stanie w pełni zastąpić poprzedniego mechanizmu opartego na małej własności ziemskiej, w którym generowała się liczna grupa żołnierzy-chłopów, stanowiących podstawę dawnej militarnej potęgi Cesarstwa, ale w swej ogólnej koncepcji przetrwał aż do jego upadku. Armia składała się z czterech podstawowych części. Pierwszą tworzyły oddziały stacjonujące w Konstantynopolu, drugą niewielkie liczebnie armie prowincjonalne, pozostałe zaś złożone były z najemników oraz jednostek pomocniczych wystawianych przez sojuszników i wasali Cesarstwa. Stacjonujące w stolicy wojska tworzyły niedużą liczebnie armię centralną zwaną Tagmata lub Vasilikon Allagia, której jądro, obok najemników, stanowiło kilka oddziałów doskonale wyszkolonej gwardii cesarskiej (wareskiej) liczącej około 5000 ludzi. W skład gwardii cesarskiej wchodzili głównie Anglosasi i Skandynawowie, ale w jej szeregach można było znaleźć również wielu Rusinów i innych Słowian. Istnieją dowody wskazujące na to, że już w połowie XI wieku, jeszcze przed najazdem Wilhelma Zdobywcy, w Anglii werbowani byli najemnicy do armii bizantyjskiej. Po roku 1066 zaś, kiedy wielu Anglo-

sasów było zmuszonych do ucieczki przed zwycięskimi Normanami, masowo oferowali oni swoje usługi nad Bosforem. Wówczas gwardia warego-ruska zmieniła swój charakter na warego-angielską. Z oddziałów gwardyjskich zniknęły także całkowicie jednostki greckie. Ostatnia wzmianka o doborowym bizantyjskim (złożonym z Greków) pułku gwardii pochodzi z 1068 r. Szczególnie jednak przybysze z równie odległej Skandynawii, Norwegowie i Duńczycy, cieszyli się zasłużoną sławą doskonałych wojowników. Nie bez przyczyny przez kilka stuleci długie łodzie wikingów siały grozę na ogromnych obszarach Europy. Wielu Skandynawów służyło w ciężkiej kawalerii szkolonej przy wykorzystaniu wzorców zachodnioeuropejskich. Przez całe dziesięciolecia gwardia wareska charakteryzowała się niezachwianą wiernością dla cesarza. Jednak polityczne zawirowania na konstantynopolitańskim dworze poprzedzające wydarzenia z 1204 r. spowodowały, że sprzeniewierzyła się ona tej chwalebnej tradycji i złożyła przysięgę wierności cesarzowi Aleksemu III jeszcze za życia jego poprzednika, którego przecież miała chronić. Ulubioną i budzącą powszechny strach bronią Waregów był wielki topór, który w ich rękach zamieniał się w śmiercionośne narzędzie. Dlatego popularnie zwano ich „ludźmi z toporami”. Oddziały prowincjonalne (themata), w znacznej części utrzymywane przez miejscową ludność obłożoną dodatkowymi podatkami i zobowiązaną do licznych świadczeń na rzecz armii, pod względem składu narodowościowego tworzyły prawdziwą mozaikę. Obok

miejscowych i przybyszów z zachodu Europy i Rusi służyli w nich Bułgarzy, Alanowie, Pieczyngowie, Kumani, a nawet Turcy. Spośród grekojęzycznych żołnierzy wielką renomą cieszyli się piesi łucznicy werbowani w Paflagonii na terytorium Anatolii. Większość najemników miała własne uzbrojenie, miejscowi rekruci z oddziałów elitarnych tradycyjnie otrzymywali wyposażenie od państwa. Po zakończeniu kampanii żołnierze oddawali sprzęt do zbrojowni. Wśród żołnierzy oddziałów prowincjonalnych było przyjęte, że uzbrojenie przekazywano z ojca na syna. Podział wojsk wynikał również z położenia geograficznego państwa rozciągającego się na dwóch kontynentach. Dzieliły się one na europejskie i azjatyckie. Bizantyjskie armie polowe rzadko osiągały imponujące rozmiary. Z zasady ich liczebność wynosiła około 2000 żołnierzy, czasami dochodziła do 6000, a jedynie na większe kampanie mobilizowano siły większe niż 10 000 ludzi. Jednym z ostatnich atutów, jakim dysponowała armia bizantyjska, był słynny ogień grecki. Była to substancja łatwopalna wynaleziona około połowy VII wieku naszej ery. Pierwsze relacje na temat użycia ognia greckiego pojawiły się w kronice Teofanesa w 671 r. Nie dawał się ugasić wodą, a wręcz w zetknięciu z nią płonął jeszcze mocniej. Stanowił odległy w czasie pierwowzór dzisiejszego napalmu. To przede wszystkim dzięki ogniowi greckiemu powiodła się obrona Konstantynopola przed Arabami. Cesarz Konstantyn IV Pogonatos (668-685), walcząc na czele floty wyposa-

żonej w „garnki ogniste i syfony”, zdołał pokonać dysponującego wielką przewagą liczebną przeciwnika. Jedna z wrogich flot została doszczętnie spalona. Podobnie piorunujący skutek przyniosło użycie ognia greckiego podczas wielkiego najazdu Rusinów w 941 r. Kronikarska relacja doskonale obrazuje niszczące właściwości straszliwej broni: „Grecy zaczęli miotać naokoło ogień i na widok płomieni Rusini rzucali się śpiesznie ze swoich okrętów do wody, woląc się raczej utopić, niż upiec w ogniu”. Dokładny skład chemiczny tej cudownej broni nie jest znany. Prawdopodobnie do jego produkcji wykorzystywano ropę naftową, żywicę, smołę, oleje, wapno gaszone, kauczuk, saletrę. Przez kilka stuleci sposób produkcji i zestaw wykorzystywanych w niej składników stanowił największą tajemnicę państwową. Broń o podobnych właściwościach pojawiła się w Chinach w X wieku, na terenie Europy natomiast Bizantyjczycy zdołali utrzymać monopol na ogień grecki jeszcze przez kolejne dwa stulecia. Posługiwano się nim zarówno podczas walk na lądzie, jak i na morzu. Był wylewany lub wytryskiwany za pomocą pomp na sprężone powietrze z tak zwanych syfonów mających postać elastycznych rur lub wystrzeliwany z balist i katapult w niewielkich beczkach i kulach. Prawdopodobnie miotacze greckiego ognia dzieliły się na stacjonarne, osiągające znaczne rozmiary i obsługiwane przez kilku żołnierzy, oraz ręczne, porównywalne ze współczesnymi miotaczami ognia. Techniczną przewagę na polu walki zapewniał armii bizantyjskiej nie tylko ogień grecki, zawsze słynęła ona z doskonałe-

go uzbrojenia i wyposażenia. Szczególnie wielką renomą przez całe stulecia cieszyły się wojska inżynieryjne mające wybitnych fachowców i dysponujące sprzętem nieosiągalnym dla przeciwników. Centrum wytwórstwa broni znajdowało się w Konstantynopolu. Od dawna, kontynuując działalność późnorzymskich fabricae, istniała tam państwowa manufaktura broni nazwana armamenton. W stolicy umiejscowiło się także wiele małych zakładów produkujących poszczególne części uzbrojenia i wyposażenia wojskowego. Istniały one również w prowincjach, choć w mniejszej liczbie. Zapewne wszystkie większe miasta Cesarstwa miały własnych płatnerzy. Konkurujący z Konstantynopolem zakład produkujący zbroje, pod nazwą zabareion, istniał w Tesalonice (Salonikach). W drugiej połowie XII wieku armia zaczęła się jednak borykać z problemami z uzbrojeniem. Wynikały one nie tylko z ogólnego kryzysu politycznego i ekonomicznego, w jakim znalazło się Bizancjum. Cesarstwo, które nigdy nie miało dostępu do zbyt dużych złóż żelaza, utraciło na rzecz Seldżuków kopalnie w Armenii i w górach Kaukazu, co w znacznym stopniu skazało je na import broni. Słabością armii byli jej dowódcy, często uwikłani w pałacowe spiski i polityczne rozgrywki. O ile we wcześniejszym okresie armia otwierała szansę awansu także przed ludźmi z gminu, o tyle na przełomie XII i XIII wieku korpus oficerski stanowił już zamkniętą, niemal hermetycznie kastę. Eksponowane stanowiska były w praktyce dostępne jedynie przedstawicielom

wyższych sfer. Na czele armii, w zastępstwie cesarza jako nominalnego wodza, stał megas domestikos (zastępca: protostrator), któremu podlegało 12 generałów (strategów). Każdy z nich dowodził dwoma turmarchami, którzy sprawowali komendę nad pięcioma drungariosami. Na niższych szczeblach dowodzenia stali comités i quintarch, zaś najniższym dowódcą był dekurion, któremu podlegało dziesięciu żołnierzy. Flotą dowodził megas doux. Podział ten funkcjonował jeszcze w drugiej połowie XII wieku, nie jest jednak pewne, czy stosowano go w praktyce w dobie IV krucjaty. Lepiej znana jest organizacja armii Cesarstwa Nikei, które po upadku Bizancjum stało się poniekąd jego greckim kontynuatorem i doprowadziło do jego restauracji. Na czele wojsk nikejskich stał cesarz lub megas domestikos. Składały się one z oddziałów gwardyjskich i armii polowej (tagmata). Znaczny odsetek żołnierzy stanowili najemnicy. Gwardia podlegała primmikeriosowi, a nad zachodnimi najemnikami komendę sprawował megas konostoulos (wielki konetabl). Oddziałami piechoty dowodzili stratopedarchowie, natomiast dowództwo nad garnizonami twierdz spoczywało w rękach tzaousioi. Fatalny stan przedstawiała cesarska flota. Wcześniej przez całe dziesięciolecia stanowiła ona przedmiot dumy i wielokrotnie miała swój wielki udział w zwycięstwach bizantyjskiego oręża. Działo się tak chociażby podczas oblężeń Konstantynopola przez Arabów, kiedy to właśnie głównie marynarka wojenna decydowała o sukcesie. Jeszcze cztery dziesiątki lat wstecz ce-

sarz Manuel I był w stanie zgromadzić na wyprawę przeciwko Damietcie imponującą flotę złożoną z 12 wielkich okrętów, 150 galer i 60 statków transportowych. W przededniu starcia z krzyżowcami jej dawna świetność stanowiła jedynie wspomnienie. Radykalnie zmniejszyła się liczba okrętów wojennych, doskonale wyszkolone załogi ustąpiły miejsca często przypadkowej zbieraninie, w której, podobnie jak w przypadku armii lądowej, obok rodowitych Greków było coraz więcej Włochów, dawnych piratów, a nawet muzułmańskich renegatów. W 1196 r. Bizancjum miało zaledwie 30 wojennych okrętów, a siedem lat później, kiedy pojawili się krzyżowcy, w porcie kotwiczyło zaledwie 20 okrętów wojennych, niektóre niemal w całości pozbawione wyposażenia. Ostatnie znaczące morskie zwycięstwo Bizantyjczycy odnieśli w 1199 r. nad genueńskim korsarzem Kafurem, ale ich rola była marginalna, gdyż o sukcesie zadecydowały okręty innego morskiego rozbójnika, chwilowo z nimi sprzymierzonego. Za karygodne zaniedbania i fatalny stan floty odpowiadał jej naczelny dowódca Michał Stryphnos, który defraudował otrzymywane ze skarbu państwa środki finansowe. Im bardziej podupadała flota, tym bardziej bogacił się jej pozbawiony skrupułów admirał. Na dworze doskonale o tym wiedziano, ale brakowało woli, aby przerwać niezdrową sytuację i ze wszech miar niebezpieczny dla państwa proceder. Problem polegał na tym, że Stryphnos był szwagrem żony cesarza i praktyki te uchodziły mu płazem. Przypadek megas douxa można uznać za znamienny. W nim jak w soczewce

ogniskowały się wszystkie przywary i choroby trawiące armię bizantyjską przełomu XII i XIII wieku: brak środków finansowych, bałagan organizacyjny, nepotyzm, prywata, złodziejstwo. W istocie nie była ona zdolna podjąć skutecznej walki z nadciągającymi wojskami łacinników.

ZADAR Pod Zadarem armia krzyżowa pojawiła się w nocy z 11 na 12 listopada 1202 r. Żegluga po wodach Adriatyku, z krótkim przystankiem w Puli na wybrzeżu Istrii, gdzie uzupełniono zapasy wody i prowiantu, trwała niemal pięć tygodni. Obyło się bez kłopotów i dzięki sprzyjającej pogodzie flota dotarła do celu niemal bez strat. Jedynie kilka jednostek krótko po opuszczeniu Wenecji utkwiło na mieliznach. Już po dopłynięciu do Zadaru pojawiły się niewielkie kłopoty z wysadzeniem wojsk na ląd, gdyż mieszkańcy usunęli z nabrzeża pachołki cumownicze. Większych niespodzianek z ich strony jednak nie napotkano. Jak napisał Robert z Clari, „[...] kiedy ujrzeli podpływających [...] i całą olbrzymią flotę, byli w wielkim strachu; zawarli wszystkie wrota i uzbrajali się, jak to było możliwe najlepiej, aby się bronić”. Z kolei Villehardouin opisał potężne mury obronne i wieże Zadaru, które na wielu krzyżowcach zrobiły wrażenie niemożliwych do zdobycia: „Jakim sposobem można by wziąć takie miasto siłą, jeśli Bóg tego nie uczyni?”. Nazajutrz rozpoczęło się oblężenie, które miało trwać zaledwie dwa tygodnie. Dandolo nawet nie usiłował przed baronami ukrywać swoich zamiarów. „Panowie, to miasto przyprawiło mnie i moich poddanych o wiele zła; chętnie zemściłbym się na nich. Proszę was, abyście mi pomogli”. Jego wystąpienie spotkało się z aprobatą zdecydowanej większości frankijskich dostojników. Jeszcze tego samego dnia do obozu krzyżowców przybyła z Zadaru delegacja, która

zaproponowała doży wydanie miasta w zamian za gwarancję darowania życia jego mieszkańcom. Dandolo zwołał natychmiast naradę, aby przedyskutować powstałą sytuację. I wówczas spotkała go niemiła niespodzianka. W trakcie spotkania zabrał głos opat Gwidon z Vaux-de-Cernay, który odczytał własnoręczny list papieża skierowany do krzyżowców. Niewykluczone, że otrzymał go od zadarczyków. Innocenty zabraniał w nim jakiejkolwiek zbrojnej akcji przeciwko Zadarowi i jego mieszkańcom, a nieposłusznym groził ekskomuniką. Jego wystąpienie spotkało się ze zdecydowaną reakcją Wenecjan. Kilku krewkich patrycjuszy rzuciło się na Gwidona, którego przed pobiciem uratował Szymon z Montfort. Rycerz ten, obdarzony przez naturę potężną sylwetką i cieszący się powszechnym szacunkiem, wygłosił deklarację, która niosła zapowiedź poważnego rozdźwięku wśród krzyżowców: „Nie przybyłem tu, żeby walczyć z chrześcijanami. Cokolwiek uczynią inni ani ja, ani moi ludzie nie przyłożymy do tego ręki”. Po stronie Szymona opowiedzieli się jego brat Gwidon oraz Robert i Inguerrand z Boves, a także grupa innych baronów. Opuścili oni naradę i udali się do swoich namiotów. Aby bardziej uzewnętrznić swój protest, ustawili je w pewnej odległości od pozostałych. Demonstracja ze strony Montforta i jego zwolenników nie zdała się na nic. Ich rozkazów słuchało zaledwie kilkaset osób. Ogromna większość krzyżowców stanęła po stronie doży i nie bacząc na groźbę ekskomuniki, postanowiła przystąpić do oblężenia Zadaru. Oblężenie zostało przesądzone, gdyż

członkowie delegacji, widząc rozdźwięk wśród krzyżowców i namówieni przez zwolenników Montforta, wycofali się z pierwotnej propozycji wydania miasta. Dandolo, konsekwentny i mściwy, miał stwierdzić: „Panowie, wiecie, że ja w żadnym razie nie porzucę zemsty, także wobec klątwy”. Dla wielu Franków, mających w zasięgu wzroku bogate miasto zdane na ich łaskę, wizja ekskomuniki wyraźnie zbladła. Sposobem na uspokojenie sumienia stało się dla nich przekonanie, że jedynym honorowym zachowaniem będzie udzielenie Wenecjanom przyrzeczonej im wcześniej pomocy. O samym oblężeniu Zadaru nie sposób wiele napisać. Robert z Clari poświęcił mu zaledwie jeden akapit, pisząc o rozstawieniu machin oblężniczych i zdaniu się mieszkańców na miłosierdzie krzyżowców. Jego relacja zdaje się wręcz sugerować, iż do działań oblężniczych faktycznie nie doszło, a mieszkańcy poddali się na widok samych przygotowań po stronie krzyżowców. Trochę więcej da się wyczytać z relacji Villehardouina. Dzięki niej wiemy, że krzyżowcy otoczyli Zadar zarówno od strony lądu, jak i od morza. Na statkach ustawiono pomosty, z których ciskano strzały i kamienne pociski. Pod mury Frankowie podsunęli „kamieniorzutnie i swoje mangonele, i inne machiny, których mieli dość”. Po pięciu dniach intensywnego ostrzału rozpoczęły się prace saperskie. Pod jedną z wież zaczęto drążyć podkop, aby w konsekwencji doprowadzić do jej zawalenia się. Prace te, budzące trwogę wśród obrońców, trwały przez tydzień. Wizja walącej się w gruzy wieży i wdzierającej się do miasta żoł-

nierskiej tłuszczy, która bez pardonu wyrżnie jego mieszkańców, na tyle przemawiała do wyobraźni, że obrońcy postanowili się poddać. Stało się to prawdopodobnie 24 listopada. Taką datę wskazuje większość historyków; według Villehardouina do kapitulacji doszło tydzień wcześniej. Oblegający przyjęli pierwotnie zaproponowane warunki. Mieszkańcy uratowali życie, ale ich miasto, zgodnie z obowiązującymi zasadami wojny, zostało wydane na bezlitosny rabunek. Trwał on przez trzy dni, a autor Devastatio Constantinopolitana, opisując jego przebieg z pozycji świadka, stwierdził, że „wojsko złupiło miasto bez litości”. Dokładnie splądrowany Zadar na wniosek doży został podzielony pomiędzy Wenecjan i Franków; pierwsi z nich zajęli portową część miasta. Postanowiono również przeczekać tam zimę i dopiero po Wielkanocy wyruszyć w dalszą drogę. Nie wszyscy jednak przystali na taki plan działania. Zaraz po zajęciu miasta obóz opuścili Szymon z Montfort i grupa jego zwolenników, na czele z braćmi Hugonem i Enguerrandem z Boves. Udali się oni na Węgry. Zaledwie kilka dni po zdobyciu Zadaru doszło do krwawego zatargu pomiędzy Wenecjanami i Frankami. Prawdopodobnie jego przyczynę stanowił sposób podziału zagarniętych w mieście łupów. Doszło do zaciętych walk, obie strony poniosły dotkliwe straty. Ich opis pozostawili obaj kronikarze. „[...] a bijatyka była tak wielka, że mało było ulic, gdzieżby nie było wielkiej walki mieczami i włóczniami, i kuszami, i dzirytami, a było wielu rannych i zabitych ludzi”. Górę w

walce zaczęli wyraźnie brać liczniejsi pielgrzymi i zaczęło się wręcz zanosić na rzeź Wenecjan. Uniknięto jej jedynie dzięki zdecydowanej interwencji baronów i rycerzy, którzy z narażeniem życia zaczęli wkraczać pomiędzy walczących i powstrzymywać ich przed dalszym rozlewem krwi. Pomimo to starcia, które rozpoczęły się podczas nieszporów (nabożeństwa wieczornego), przeciągnęły się do późnej nocy i, jak zapewnia kronikarz, „niewiele brakowało, by wojsko nie zostało całkiem wytracone”. Pisząc o wojsku, marszałek miał raczej na myśli tłumy prostych pielgrzymów i pieszych wojów, gdyż straty rycerstwa były nieznaczne; kronikarz wspomniał jedynie o Idzim z Landas jako „znacznym mężu z Flandrii”, który poniósł śmierć podczas rozruchów. Wedle niego „inni nie byli [warci] tylu wielkich słów”. Opisane przez marszałka zdarzenie dowodzi, jak wielka niechęć dzieliła zachodnich pielgrzymów i Wenecjan. Wystarczyła iskra, aby doszło do wybuchu tłumionych długo negatywnych uczuć. Niespodziewany upust krwi, który zafundowali sobie przymusowi sojusznicy, miał im jednak wyjść na dobre. Choć musiało minąć trochę czasu, aby wzburzenie ustąpiło miejsca rozsądkowi i refleksji, że jedynie ścisła i zgodna współpraca może zapewnić sukces wyprawie. Doża i baronowie aż przez tydzień godzili zwaśnione strony, ale ostatecznie udało im się wypracować trwałe porozumienie. Już nigdy w przyszłości pomiędzy Wenecjanami i pielgrzymami nie doszło do poważniejszych sporów, nie mówiąc już o zbrojnym star-

ciu. Poczucie wspólnego interesu okazało się silniejsze od wzajemnej niechęci. Niedługo po zatargu do miasta przybył Bonifacy z Montferratu wraz z grupą możnych. Towarzyszyli mu m.in. Mateusz z Montmorency i Piotr z Bracieux. Być może to głównie za sprawą Bonifacego, który przyglądał się wydarzeniom z pewnej perspektywy, podjęto decyzję o wysłaniu do papieża Innocentego III posłów, aby wytłumaczyć się ze zbrojnego zajęcia Zadaru. W grudniu z miasta wyruszyła do Rzymu kilkuosobowa delegacja. W jej składzie znaleźli się dwaj rycerze, Robert z Boves i Jan z Fraize, oraz Niwelon biskup Soissons, opat Marcin z Pairis i magister Jan z Noyon, biegły zarówno w wymowie, jak i dobrze znający prawo. To głównie do niego miało należeć jak najzręczniejsze wyłożenie całej sprawy papieżowi i przekonanie go o dobrych intencjach krzyżowców, których jedynie okoliczności zmusiły do takiego zachowania. Spotkanie z papieżem nie było dla delegatów przyjemne. W pierwszym odruchu Ojciec Święty wyładował na nich gromadzoną od dawna złość. Lecz chodziło jedynie o słowa. Były ostre, godziły głęboko w dumę, ale nie mogły zmienić faktów. Papież miał ograniczone pole działania. Dobrze wiedział, że przez nieopatrzny ruch może narazić na szwank swoją pozycję jako najwyższego zwierzchnika chrześcijan. A na dodatek nie osiągnąć zamierzonego rezultatu. Wydawało się całkiem logiczne, że następstwem ekskomuniki i pogwałcenia przez krzyżowców zakazu zaatakowania Zadaru powinno stać się rozwiązanie przez papieża ich

armii. Jednak Innocenty musiał się liczyć z oporem i nieposłuszeństwem ze strony przywódców krucjaty, nie mówiąc już o Wenecjanach. Zresztą w takiej sytuacji, zakładając, że papieskie zarządzenie spotkałoby się z pozytywnym odzewem, pogrzebany zostałby główny cel wyprawy, jakim była pomoc dla Ziemi Świętej. Istniały jeszcze inne okoliczności, które Innocenty musiał wziąć pod uwagę. Zdobywcy Zadaru ustami swoich delegatów kajali się i wyrażali skruchę, argumentując jednocześnie, że do jego zdobycia popchnęła ich konieczność, nie zaś chęć zdobycia łupów. Na początku lutego 1203 r. zawarto kompromisową umowę. Ekskomunika miała być odwołana pod warunkiem zwrotu wszystkich łupów zdobytych w Zadarze, wystosowania przez krzyżowców prośby o przebaczenie do króla Węgier i oszczędzenia przez nich wszystkich chrześcijańskich ziem w dalszej drodze do Palestyny. Ten ostatni warunek został natychmiast mocno nadwątlony stwierdzeniem, że atak przeciwko wyznawcom Chrystusa będzie jednak możliwy w nadzwyczajnych okolicznościach, „dla innej słusznej lub koniecznej przyczyny”. Powstał zatem zapis mający charakter pięknie brzmiącej deklaracji, ale pozostawała łatwa do uzasadnienia możliwość jej złamania. W całej rozciągłości ekskomunika miała natomiast obowiązywać wobec Wenecjan, którzy w żaden sposób nie wyrazili żalu, a papieska sankcja nie zrobiła na nich większego wrażenia. Innocenty III nazwał ich złodziejami i z całą mocą podkreślił wenecką perfidię, która popchnęła krzyżowców do ataku przeciwko chrześcija-

nom. W związku z tym powstał kolejny problem natury wyznaniowej; żaden prawowity chrześcijanin nie mógł się kontaktować z tymi, na których ciążyła ekskomunika. Było to jednak zadanie niewykonalne. Przecież bez weneckich statków i ich załóg podróż za morze nie była fizycznie możliwa. Ów pat, zdawałoby się bez wyjścia, został jednak z łatwością rozwiązany dzięki magicznej formule o działaniu dla „słusznej lub koniecznej przyczyny”. Utrzymanie za wszelką cenę jedności armii i ostateczne powodzenie krucjaty z całą pewnością spełniało ten warunek. Niezwykle rozciągliwa i w istocie godząca się na wszelkie niegodziwości formuła wyprodukowanego w papieskiej kancelarii dokumentu bez wątpienia skłania do refleksji na temat moralnych walorów jego autora. Refleksji jakże mało budujących. Jak celnie, choć ze zbytnią dozą eufemizmu, stwierdził Meschini: „Gniew i oburzenie Innocentego nie przeważyły nad polityką, która utorowała sobie nową drogę po nieudanym epizodzie”. Innymi słowy — moralny relatywizm papieża stanowił dla przywódców IV krucjaty swoiste zielone światło, które zezwalało na coraz dalej idące sprzeniewierzenie się jej pierwotnej idei. Nie skorzystał z niego Robert z Boves, który postanowił ruszyć do Ziemi Świętej własną drogą. Uczyniło to również wielu innych pielgrzymów i rycerzy. Ogromna większość krzyżowców miała tam jednak nigdy nie dotrzeć. Pochłonęło ich działanie „dla słusznej lub koniecznej przyczyny”, której ostatecznym rezultatem — czyżby nieprzeczuwanym w Watykanie? — stało się zdobycie Konstantynopola i upadek Bizancjum.

W Boże Narodzenie 1202 r. do Zadaru przybyli posłowie Filipa Szwabskiego i księcia Aleksego. Obaj władcy już od kilku miesięcy pozostawali w kontakcie z wodzami krucjaty i urabiali ich do swojej koncepcji. Nieustępliwe stanowisko papieża nie wpłynęło w najmniejszym stopniu na ich zabiegi. Mieli argumenty, dzięki którym majacząca z dalekiego Rzymu postać i rzucona przez nią ekskomunika musiały wydać się niezbyt groźne. W zamian za pomoc przy sięgnięciu po władzę bizantyjski książę był gotów do wielkich wyrzeczeń. Obietnice złożone zaocznie przez Aleksego mogły przyprawić o zawrót głowy. W zamian za pomoc w osadzeniu na tronie Konstantynopola zamierzał się odwdzięczyć z iście cesarską wspaniałomyślnością. Obok przyrzeczenia zapłaty ogromnej sumy 200 000 marek w srebrze i stałego zaopatrywania wojsk krzyżowych w czasie trwania wyprawy, zobowiązał się do wsparcia ich przez rok liczącym 10 000 żołnierzy korpusem, później zaś, do końca swego życia, miał na własny koszt stale utrzymywać w Ziemi Świętej oddział w sile 500 ludzi. Nie mniej ważna była deklaracja podporządkowania Bizancjum religijnemu zwierzchnictwu Rzymu. Perspektywa połączenia obu Kościołów mogła wpłynąć na złagodzenie stanowiska papieża. Propozycja uzyskała aprobatę zarówno dowódców frankijskich, jak i Wenecjan. Postanowiono ją jednak przedyskutować na szerszym forum. Mieli się wypowiedzieć przedstawiciele wszystkich pielgrzymów. Do wielkiej narady doszło na początku stycznia 1203 r. Jej

przebieg był burzliwy od momentu, kiedy Gwidon z Vaux-de-Cernay oświadczył, że przyjęcie propozycji Aleksego nie jest możliwe ze względu na konieczność zaatakowania chrześcijan. Tego zaś część pielgrzymów, których reprezentował w swoim wystąpieniu Gwidon, nie chciała czynić; postanowili oni dotrzymać ślubów i udać się do Syrii. Większość krzyżowców nie podzielała moralnych oporów Gwidona. Jego przeciwnikiem okazał się inny cysters, opat Szymon z Loos, który nawoływał do zachowania za wszelką cenę jedności armii. Padł argument, że prawdziwe wsparcie dla Ziemi Świętej może być udzielone jedynie w wyniku podboju Egiptu bądź ścisłej współpracy z Bizancjum. Do sceptyków podzielających stanowisko Gwidona i jego zwolenników skierowane zostały słowa: „Szlachetni panowie, w Syrii nie możecie niczego uczynić, i zobaczycie pewnie właśnie tych, którzy nas opuścili i poszli do innych portów. A wiedzcie, że przez ziemie Babilonu lub przez Grecję odzyskamy ziemię za morzem, jeśli kiedykolwiek będzie odzyskana; a jeśli odrzucimy ten układ, będziemy obciążeni hańbą po wszystkie dni”. Propozycja Aleksego zdawała się usuwać wszystkie problemy finansowe i dawała szansę pozyskania oddanego sprzymierzeńca dla ratowania Królestwa Jerozolimskiego. Stwarzała ponadto perspektywę połączenia Kościołów. To były powody, które mogły spotkać się z akceptacją papieża. Ostatecznie zadecydowało stanowisko wodzów — Bonifacego z Montferrat, Ludwika z Blois, Baldwina z Flandrii i Hugona z Saint-

Pol. Postanowili oni zawrzeć z Aleksym stosowną umowę. Jej podpisaniu towarzyszyła dodatkowa ustna przysięga. Spotkanie odbyło się w rezydencji doży. Poza dowódcami przysięgę złożyło jeszcze tylko ośmiu innych rycerzy. W umowie zawarto warunek zobowiązujący Aleksego do przybycia do obozu krzyżowców w ciągu 15 dni po Wielkanocy, przypadającej na 6 kwietnia. Informacje o planach snutych w obozie pod Zadarem szybko dotarły do Innocentego III. I wbrew oczekiwaniom, nie spodobały mu się powody, dla których armia krzyżowa miałaby się zaangażować w interwencję po stronie Aleksego. Za pośrednictwem swojego legata Piotra Capiano groził, że taki krok uczyni z krzyżowców „wojsko odrzucone przez Pana i pozbawione Jego błogosławieństwa”. W liście papieża znalazło się wiele dosadnych określeń, niepozostawiających złudzeń, co do jego stanowiska: „I nikt z was niech się lekkomyślnie nie zaślepia, że może godziwie zajmować i grabić ziemie Greków, ponieważ ci odmawiają należnego posłuszeństwa Stolicy Apostolskiej, a ich cesarz, odsunąwszy, a nawet oślepiwszy swego brata, uzurpuje sobie władzę nad Konstantynopolem. Prawdą jest, że tak w tej, jak i w wielu jeszcze innych sprawach ów cesarz i powierzeni jego władzy ludzie błądzą, nie waszą jest jednak rzeczą wydawać sąd o ich wykroczeniach, i nie po to przyjęliście znak krzyża, aby mścić ową niesprawiedliwość, lecz raczej dla pomszczenia zniewagi Ukrzyżowanego, którego służbie oddaliście się w szczególny sposób”. Piękne i prawdziwe słowa,

szkoda jednak, że Innocenty III nie znalazł dość sił, aby ich przesłanie wcielić w życie. Niesnaski w obozie krzyżowców spowodowały osłabienie armii. Z obozu w Zadarze zaczęli się wymykać pojedynczy pielgrzymi i całe ich grupy. Głównie byli to przeciwnicy układu zawartego najpierw z Wenecją, a później z Aleksym. Odpływali na kupieckich statkach, które cumowały w porcie. Ich kapitanowie zwietrzyli doskonały interes i zabierali na pokład każdego chętnego. Na jednym ze statków znalazło się aż kilkaset osób i przeładowana ponad miarę jednostka poszła ze wszystkimi na dno. Miasto opuściło także wielu znacznych rycerzy. Jeden z baronów, Reginald z Montmirail, wszedł w skład poselstwa do Syrii i już nie wrócił do armii. Udał się w podróż wraz z grupą innych wasali Ludwika z Blois, który przygotował dla nich specjalny okręt. Reginald i jego towarzysze zachowali się mało honorowo, gdyż przed wyjazdem złożyli przyrzeczenie, iż udadzą się w drogę powrotną do Zadaru w ciągu dwóch tygodni od lądowania w Syrii. Część krzyżowców opuszczających Zadar nie chciała bądź nie mogła skorzystać z możliwości transportu morskiego i wybrała drogę lądową przez Węgry do Włoch, aby następnie próbować przeprawy do Syrii. Niewielu jednak powiodła się ta sztuka. Jedni padli w starciach z miejscową ludnością lub wojskiem, inni zrezygnowali i wrócili do obozu. Szczęśliwą podróż przez Dalmację odbyła natomiast grupa rycerzy związana z Szymonem z Montfort i Gwidonem z Vauxde-Cernay, która opuściła miasto krótko przed Wielka-

nocą. Szymon zawarł z Belą III umowę gwarantującą bezpieczny przejazd przez jego ziemie i dopiero wówczas, w towarzystwie Roberta Malvicino, Inguerranda z Boves i innych znanych rycerzy, wyruszył w drogę. Nie dość, że coraz liczniejsi uciekinierzy opuszczali Zadar, osłabiając zdecydowanie siłę militarną wyprawy, to na dodatek nie dotarła do niego flota flandryjska pod dowództwem Jana z Nesle, która okres zimowych sztormów przeczekała w Marsylii, a następnie wzięła kurs wprost ku wybrzeżu syryjskiemu. Fakty te wpłynęły na pogorszenie nastrojów wśród pozostałych w Zadarze krzyżowców. Poprawiły się one wraz z decyzją o opuszczeniu miasta. Przed odpłynięciem Wenecjanie zadbali o zniszczenie nie tylko jego murów obronnych, ale i znacznej części budynków mieszkalnych.

NA KONSTANTYNOPOL! Flota krzyżowa zaczęła wypływać z Zadaru w poniedziałek 7 kwietnia 1203 r. Po 20 kwietnia, kiedy już wszystkie statki poza galerami opuściły port, w mieście została nieliczna grupa krzyżowców z Bonifacym z Montferratu i dożą Dandolo. Oczekiwali na Aleksego. Przybył on do Zadaru kilka dni później w otoczeniu doskonale wyekwipowanego zbrojnego orszaku, który stanowił dar Filipa Szwabskiego. Oddział ten w pewnym stopniu wypełnił lukę po uciekinierach. Nie zwlekając, Aleksy w towarzystwie markiza i doży wypłynęli w ślad za resztą armii, która miała oczekiwać na wyspie Korfu. Podróż wzdłuż wybrzeża wykorzystano w celach propagandowych. Galery wpłynęły do kilku portów, m.in. do Raguzy i Durazzo, gdzie ludność witała Aleksego jak nowego cesarza, zapewniając go o swojej wierności. Na Korfu krzyżowcy mieli przebywać około trzech tygodni, do trzeciej dekady maja. Wyspa okazała się bardzo zasobna, co pozwoliło uzupełnić zapasy żywności i paszy dla koni. Frankowie i Wenecjanie spotkali się jednak z niechęcią miejscowej ludności, ich statki zostały obrzucone kamieniami. W nieprzyjemnej atmosferze przebiegła również uczta z udziałem miejscowego arcybiskupa. Lecz to były jedynie niewielkie problemy w porównaniu z konfliktem, który wybuchł wśród samych krzyżowców. Część z nich postanowiła zrezygnować z dalszej żeglugi do Konstantynopola i zwrócić się do hrabiego Waltera z Brienne, władcy Brundizium, o wy-

słanie statków i przewiezienie ich do tego włoskiego portu. Relacjonujący te wypadki Villehardouin nie napisał wprost, jaki miałby być cel udania się do Brundizium, ale należy się domyślać, że stamtąd pielgrzymi i żołnierze chcieliby kontynuować wyprawę do Ziemi Świętej. Na czele stronnictwa stało kilkunastu rycerzy, wśród nich Piotr z Amiens, Jakub z Avesnes, Eudes z Champlitte i —jak zaświadcza marszałek Szampanii — „[...] więcej [niż] połowa wojska zgadzała się z nimi”. Gdyby prowodyrom powiodły się ich zamiary, dokonany przez nich rozłam w armii przekreśliłby z pewnością plan przyjęty w Zadarze. Baronowie postanowili za wszelką cenę uratować jedność armii. Udało im się doprowadzić do negocjacji z przywódcami opozycjonistów, w których wziął udział Aleksy i wszyscy biskupi. Miały one niezwykły przebieg. Najwyżsi notable przyjęli proszącą postawę, błagając wojsko o dochowanie wierności. Jak zanotował marszałek, „[...] baronowie, bardzo płacząc, przypadli im do nóg i powiedzieli, że nie ruszą się, dopóki ci nie obiecają im, że ich nie opuszczą”. Dramatyczny apel o zachowanie jedności i solidarne działanie raz jeszcze odniósł pożądany skutek. Rozłamowcy zgodzili się nie opuszczać armii przed świętym Michałem, tj. przed 29 września 1203 r. Ustalono ponadto, że po tej dacie, „kiedykolwiek zechcą, otrzymają, lojalnie, bez żadnych wykrętów, w przeciągu piętnastu dni okręty, na których będą mogli ruszyć do Syrii”. Z Korfu flota wypłynęła 24 maja. Po opłynięciu przylądka Malee (Males) na południu Peloponezu, stat-

ki dotarły do Negropontu na Cykladach, gdzie uzupełniono zaopatrzenie. Po drodze na pełnym morzu doszło do spotkania z dwoma statkami z Marsylii przewożącymi pielgrzymów do Syrii. Spośród nich zaledwie jeden człowiek zdecydował się na porzucenie swoich dotychczasowych towarzyszy i wyruszenie wraz z krzyżowcami do Konstantynopola. Z Negropontu Bonifacy i Baldwin popłynęli wraz z Aleksym na wyspę Andre (Andros na Cykladach na wysokości Aten), gdzie „ludzie tej ziemi zdali się na łaskę syna cesarza z Konstantynopola i dali tyle ze swego [dobra], że zawarto z nimi pokój”. W tym czasie główne siły floty opuściły Negropont i na początku czerwca znalazły się niedaleko od Dardaneli w starożytnym Abydos po azjatyckiej stronie, gdzie oczekiwano na statki z Aleksym i baronami. Robert de Clari wskazał jako miejsce postoju okolice starożytnej Troi, co może świadczyć o niezłej znajomości Homera, ale niekoniecznie o dobrym rozeznaniu w geografii. Do połączenia floty doszło 8 czerwca. Dalsza żegluga przez cieśninę Świętego Jerzego (Dardanele i Bosfor) i następnie po wodach morza Marmara nie przyniosła żadnych niespodzianek. 23 czerwca z pokładów dostrzeżono mury opactwa Świętego Stefana, położonego zaledwie kilka kilometrów na południe od Konstantynopola. Kiedy statki zaczęły kotwiczyć w pobliskim porcie, ludzie z podziwem wpatrywali się w majaczące w oddali mury oraz połyskujące dachy pałaców i kościołów, przytłoczeni ich wielkością i rozległością stolicy Bizancjum. Dla ogromnej większości

krzyżowców, na tle wszystkich innych poznanych przez nich miast, Konstantynopol musiał wydać się nierzeczywistym molochem. Stan umysłów doskonale oddaje kronikarski zapisek; „I wiedzcie, że nie było takiego zuchwalca, któremu skóra by nie cierpła, a nie było to dziwem; bowiem żadna tak wielka sprawa nie była powzięta przez tylu ludzi od stworzenia świata”. Lecz druga część cytowanego zdania zawiera coś więcej: z dumą przyszłego triumfatora Villehardouin przemyca zapowiedź zdobycia stolicy Bizancjum przez niewielką garstkę zachodnich krzyżowców. Po zejściu na ląd, przed powzięciem kolejnych kroków, baronowie i doża odbyli naradę w murach monastyru. Dandolo przekonał pozostałych uczestników, aby zrezygnować z wyokrętowania ludzi w poszukiwaniu żywności, gdyż spowoduje to ich rozproszenie się w nieznanym terenie i ewentualne ataki ze strony Greków. Jego zdaniem należało popłynąć na pobliskie Wyspy Książęce, leżące na południowy wschód od stolicy, gdzie wielu bizantyjskich notabli miało swoje pałace i posiadłości. Wyspy były również miejscem, w które zsyłano przeciwników politycznych. Wywody doży, zdradzające jego dobrą znajomość terytoriów, na których znalazła się flota krzyżowców, zostały jednomyślnie przyjęte. Noc spędzono na statkach, a rankiem 24 czerwca — tu po raz kolejny oddajmy głos nieocenionemu Villehardouinowi — flota pokazała swoje groźne oblicze: „[...] podniesiono sztandary i chorągwie na kasztelach nef i zdjęto pokrowce z tarcz, i zawieszono je na burtach nef. Każdy obejrzał swe uzbrojenie, któ-

rego potrzebował, gdyż mieli pewność, że wkrótce będą go potrzebować”. Kiedy flota przepływała wzdłuż murów Kontantynopola — marszałek z przesadą stwierdził, że statki dotykały ich swoimi masztami — wyległa na nie ogromna liczba mieszkańców, przyglądając się, jedni z zaciekawieniem, wielu z przerażeniem, niepożądanym gościom. Krzyżowcy porzucili wcześniejsze ustalenia i nie pożeglowali na Wyspy Książęce. Nagłą zmianę planów Villehardouin uzasadnił wolą Boską. W ten sam, wielce charakterystyczny, ale jakże przystający do średniowiecza sposób, tłumaczy zresztą wiele innych zdarzeń, które trudno byłoby mu racjonalnie wyjaśnić. Flota krzyżowców wpłynęła do portu w Chalcedonie, położonego naprzeciw Konstantynopola na wschodnim brzegu Bosforu. Z tego miejsca doskonale widoczny był cesarski pałac, który swoją wielkością i architektonicznym pięknem wywarł na przybyszach piorunujące wrażenie. Trudno oprzeć się w tym miejscu refleksji, iż za zmianą decyzji o miejscu lądowania nie stał bynajmniej Bóg, ale doża Dandolo, któremu mogło bardzo zależeć, aby krzyżowcy mieli przed oczami, niemal na wyciągnięcie ręki, ogrom niewyobrażalnego bogactwa. Taki widok stanowił najlepszą zachętę do jego zdobycia. Chalcedon i jego najbliższe okolice okazały się zasobne we wszelkie dobra i zapewne pod tym względem nie ustępowały w niczym Wyspom Książęcym. Z pobliskich pól zebrano znaczne ilości zżętego zboża, co pozwoliło zapewnić zapasy paszy dla koni. Zresztą wszystkie wierzchowce zostały wyprowadzone

ze statków na brzeg, co po wielodniowej żegludze przyniosło im prawdziwą ulgę. Na ląd zeszli również pielgrzymi i żołnierze. Oni także, czując twardy grunt pod nogami, poczuli się zdecydowanie lepiej. Na statkach pozostały jedynie załogi. Baronowie i znaczniejsi rycerze zamieszkali w mieście w miejscowym pałacu i sąsiadujących budynkach oraz w rozstawionych namiotach. Postój w Chalcedonie trwał jednak zaledwie kilkadziesiąt godzin. Trzeciego dnia od chwili lądowania flota krzyżowa podniosła żagle i pożeglowała powyżej Konstantynopola, zatrzymując się na wysokości należącego do Aleksego pałacu zbudowanego na azjatyckim brzegu. Lżejsze statki dobiły do nabrzeża, większe natomiast rzuciły kotwice na otwartym morzu. Poszczególne jednostki tak manewrowały, aby znaleźć się poza zasięgiem pocisków. Część rycerzy dotarła do miejsca nowego obozu, posuwając się lądem z Chalcedonu. Pojawienie się krzyżowców w okolicy Skutari spotkało się z natychmiastową reakcją Greków. Po przeciwległej stronie zajęły stanowiska oddziały obserwacyjne wysłane z Konstantynopola. Nie podejmowały one jednak żadnych działań. Do pierwszej niewielkiej potyczki doszło natomiast na prawym brzegu. Ze strony krzyżowców wzięła w niej udział grupa 80 rycerzy i konnych wojowników z Manassesem z Lisie i Eudesem z Champlitte na czele, której zadanie polegało na osłonie pielgrzymów i żołnierzy przeczesujących okolicę w poszukiwaniu zaopatrzenia. Na południe od Skutari, kilka kilometrów od obozu, Frankowie natknęli się na ponad 500 bizantyjskich żołnierzy dowodzonych

przez wielkiego admirała Michała Stryphnosa. Krzyżowcy uszykowali się w cztery oddziały i ruszyli do natarcia na wroga, który przyjął pozycję obronną. Pomimo wyraźnej dysproporcji sił Grecy szybko złamali szyk i poszli w rozsypkę. Krzyżowcy ścigali ich na dystansie ponad mili, a ich łupem padła duża liczba koni i mułów oraz namioty wraz z zawartością. Brak kronikarskiej wzmianki o stratach w ludziach każe przypuszczać, iż pierwszemu starciu w kampanii nie towarzyszył większy upływ krwi. Miało jednak ono swoje konsekwencje. Nazajutrz do obozu krzyżowców przybył poseł Aleksego III, niejaki Mikołaj Roux. W otoczeniu cesarza przebywało wielu łacinników, ale wyboru właśnie tego posła, pochodzącego z Lombardii, dokonano opierając się na informacji, iż przywódcą krucjaty jest Lombardczyk Bonifacy z Montferratu. Doradcy Aleksego mieli nadzieję, iż cesarskiemu wysłannikowi łatwiej będzie porozumieć się z rodakiem. Mikołaj Roux został z honorami przyjęty przez baronów i dożę w pałacu w Skutari. Przemówienie, które w imieniu swojego pana wygłosił poseł, nie okazało się arcydziełem dyplomacji. Po wypowiedzeniu kilku miłych formułek pod adresem baronów wyraził on zdziwienie pojawieniem się krzyżowców na ziemiach Bizancjum, skoro mieli oni płynąć z pomocą do Ziemi Świętej. Następnie wyraził gotowość cesarza do zaopatrzenia wyprawy w żywność i udzielenia jej innej niezbędnej pomocy, w zamian za opuszczenie terytorium Bizancjum. W zakończeniu pojawiła się jednak całkowicie niepotrzebna,

a nadto niemożliwa do spełnienia groźba: „On nie chce uczynić wam innego zła i nie dlatego, że nie mógłby: ponieważ gdybyście mieli dwadzieścia razy więcej ludzi, nie moglibyście odejść stąd bez uczynionego wam zła, by was nie pozabijał i nie rozgromił”. Wystąpienie posłańca spotkało się z ostrą i niepozostawiającą złudzeń odpowiedzią. W imieniu baronów i Wenecjan udzielił jej Konon z Béthune. Stwierdził, iż Aleksy III, jako uzurpator grzeszący przeciw Bogu i sprawiedliwości, nie powinien dziwić się obecności krzyżowców na swoich ziemiach, którzy ujęli się za synem Izaaka II; może jednak zapewnić sobie dostatnie życie, jeśli dobrowolnie odda tron swojemu bratankowi, w przeciwnym razie spotka go zasłużona kara. Dowódcy wyprawy działali z niespożytą energią. Już nazajutrz udowodnili cesarzowi, że nie poprzestaną na słownych deklaracjach i groźbach, ale obrócą je w czyny. Część statków popłynęła wzdłuż murów, demonstrując potęgę, z jaką ewentualnie przyjdzie zmierzyć się obrońcom Konstantynopola. Na jednym z nich, w otoczeniu frankijskich baronów, przebywał młody Aleksy, którego, tak jak wcześniej pod Durazzo, pokazywano mieszkańcom stolicy. Jednocześnie z pokładów heroldzi przypominali popełnione przez Aleksego III okrucieństwa i zapewniali, iż jedynym celem przybyszów jest usunięcie krwawego uzurpatora i oddanie tronu w ręce prawowitego władcy. Płynące w stronę murów nawoływania kończyły się twardym, całkowicie jednoznacznym stwierdzeniem: „Jeśli uznacie go za swego władcę, to uczynicie, jak powinniście, a jeśli tak

nie uczynicie, to sprawimy wam najgorzej, jak będziemy mogli”. Jednak pomimo demonstracji siły i użytej argumentacji, „[...] żaden [człowiek] z tej ziemi i tego kraju nie okazał tego, że uznaje władzę cesarza Aleksego przez strach i bojaźń”. W ostatnich słowach kronikarza nietrudno wyczuć pewien zawód. Jednak jako człowiek wojny, a na dodatek doświadczony dyplomata, zdawał sobie sprawę, iż osadzenie na tronie Bizancjum syna Izaaka II może wymagać bardziej przekonujących argumentów niż słowa i defilada floty przed niezdobytymi murami Konstantynopola. Lecz zarówno on, jak niemal wszyscy inni baronowie i zwykli uczestnicy krucjaty, byli przede wszystkim ludźmi czynu. Niełatwo było ich wystraszyć, aby zrezygnowali z wytkniętego celu. Było dla nich całkowicie jasne, iż skoro metody pokojowe nie przyniosły pożądanego efektu, niezbędne stanie się sięgnięcie po broń i postawienie na szali własnego życia. Stojąca przed nimi alternatywa była przeraźliwie jasna: zwycięstwo lub śmierć. Następnego dnia rozpoczęto przygotowania do oblężenia. Baronowie odbyli burzliwą naradę, podczas której ustalono podział armii. Spory wywołało utworzenie straży przedniej i tylnej. Było oczywiste, iż żołnierzom należącym do awangardy przypadnie najniebezpieczniejsze zadanie rozpoczęcia boju i to oni będą narażeni na największe straty. Ostatecznie udało się wyodrębnić siedem dużych oddziałów. Dowództwo nad awangardą przypadło Baldwinowi z Flandrii, „ponieważ posiadał wielkie mnóstwo dobrych ludzi [tj. dobrze

wyszkolonych i uzbrojonych], a łuczników i kuszników było więcej, niż w całym wojsku”. Na czele drugiego z oddziałów stanął brat Baldwina, Henryk, a w kolejnych dowództwo objęli Hugon z Saint-Pol, Ludwik z Blois, Mateusz z Montmorency, u boku którego znalazł się marszałek Szampanii (Szampańczycy), oraz Eudes i Wilhelm z Champlitte (Burgundczycy). Ariergarda przypadła Bonifacemu z Montferratu; pod jego rozkazami znaleźli się Lombardczycy, Toskańczycy i Niemcy, i „wszyscy ludzie, którzy byli [z ziem] pomiędzy górą Mont Cenis a Lyonem nad Rodanem”. Z opisanego przez Villehardouina podziału jasno wynika, iż dokonano go w sposób niejako naturalny, oddając pod komendę poszczególnych baronów rycerstwo i żołnierzy, z którymi pociągnęli na wyprawę. Przygotowania czynione przez krzyżowców nie mogły ujść uwadze Bizantyjczyków. Choć zawsze bardziej skłonni do negocjacji i rozstrzygania sporów na drodze dyplomatycznej niż orężnej, nabrali przekonania, że tym razem nie zdołają uniknąć zbrojnego starcia. Oni również szykowali się do walki. Gorączkowo sprawdzano i uzupełniano sprzęt służący do obrony, dostarczano na galerie wzdłuż blanków kamienne pociski i strzały, ogień grecki, wzmacniano załogę, którą postawiono w stan najwyższego alarmu. Aleksy III, choć mocno wystraszony nie tylko wielkością i potęgą floty bezkarnie przepływającej wzdłuż umocnień, ale przede wszystkim butą i pewnością siebie Franków, był jednak przekonany, iż nie zdołają oni sforsować niezdobytych murów stolicy, bronionych przez dość liczne

oddziały, w tym niezachwianą w wierności gwardię wareską.

MURY KONSTANTYNOPOLA System obronny stolicy Bizancjum stanowił prawdziwy cud techniki. W zasadniczej części tworzyły go mury obronne, które zbudowano podczas panowania cesarza Teodozjusza. Uzupełniały je fortyfikacje zbudowane przez Herakliusza w VII wieku oraz przez Leona V na początku IX wieku. Mury Teodozjusza w części lądowej biegły lekkim łukiem i liczyły ponad 6 kilometrów długości. Na tym odcinku, aż do dzielnicy Blachernos, otoczonej ze wszystkich stron pojedynczym murem, tworzyły ją dwa rzędy obwarowań. Fortyfikacje stykające się z wodami morza Marmara były dwukrotnie dłuższe. Od strony lądu do umocnień przylegała szeroka na 18 metrów i osiągająca głębokość od 6 do 10 metrów fosa. Na całym wielokilometrowym odcinku była ona przedzielona groblami tworzącymi moduły długie na 80-150 metrów. Fosa nie dochodziła do samych murów. Oddzielał ją od nich pas ziemi szerokości kilkunastu metrów (períbolos). Łączył się on z murem zewnętrznym wysokim na około 8 metrów. Mur zewnętrzny był o wiele mniej masywny od wewnętrznego. Jego grubość wahała się od 60 centymetrów do 2 metrów. Na jego szczycie, od strony miasta, biegła kryta galeria wyposażona w strzelnice. Znajdowała się ona na poziomie ziemnego nasypu (parateichion), dochodzącego do 20 metrów szerokości i łączącego się z murem wewnętrznym. Nazywano go wielkim. Sięgał 12 metrów wysokości i miał u podstawy 4,65 metra grubości; u szczytu mur osiągał 4 metry grubości. Oba mury

najeżone były wieżami strzelniczymi. W murze wewnętrznym było ich nie mniej niż 96 w odstępach od 52,5 do 54 metrów. Sięgały 18 metrów, wystając na zewnątrz na 5,5 do 10 metrów. Miały bardzo zróżnicowane kształty — od kwadratowych, poprzez sześcioboczne i siedmioboczne do nawet ośmiobocznych. Wieże w murze zewnętrznym były zdecydowanie niższe, dochodząc do 10,5 metra wysokości. Ich przekrój był kwadratowy lub okrągły. Wszystkie, dzięki przemyślnie zbudowanej sieci podziemnych tuneli, miały połączenie z miastem. Wieże muru zewnętrznego rozmieszczone były na przemian z wieżami muru wewnętrznego. Mur Teodozjusza był potężnym wałem ziemnym dokładnie oblicowanym kamiennymi blokami. Do jego budowy użyto również ogromnej ilości cegieł i wapiennej zaprawy. Z kamiennym budulcem nie było żadnych problemów. Wybrzeża morza Marmara usiane są licznymi kamieniołomami, skąd dowożono materiał do stolicy. Właśnie to sprawiało, iż był on odporny na ówczesne techniki oblężnicze. Bezradne były wobec niego tarany, katapulty, podkopy. Przeciwnie niż w przypadku masywnego, jednolicie kamiennego muru, nie można było go skruszyć lub wydrążyć tunelu w celu zawalenia wału ziemnego. Jedynym skutecznym sposobem sforsowania fortyfikacji Konstantynopola pozostawało, oczywiście po uprzednim przedarciu się przez fosę, wdarcie się na ich szczyt i zwycięskie odepchnięcie załogi z zajmowanych stanowisk obronnych. Tyle tylko, że właśnie fosa stanowiła niemal doskonałe

zabezpieczenie miasta. Dzięki systemowi grobli i podziemnych kanałów doprowadzających wodę do fosy obrońcy mogli w każdym wybranym przez siebie momencie zalewać bądź osuszać poszczególne jej odcinki. W praktyce niemal całkowicie wykluczało to zasypanie fosy lub zbudowanie przez oblegających rampy umożliwiającej bezpośredni dostęp do murów; ziemia, drewno oraz kamienie używane jako budulec nie miały dość stabilnej podstawy i osiadały na rozmokłym gruncie. Również szturm murów od strony otwartego morza nie dawał widoków na powodzenie. Dostępu do nich skutecznie broniły liczne rafy i mielizny mocno utrudniające lub wręcz uniemożliwiające dostatecznie bliskie podpłynięcie okrętów wroga do fortyfikacji. A jedynie z ich pokładów mógł być prowadzony ostrzał i bezpośredni atak. Jedynym miejscem, gdzie natarcie od strony morza mogło liczyć na powodzenie, był Złoty Róg. Wąska zatoka, wolna od prądów morskich oraz podwodnych zasadzek w postaci skał i mielizn, dawała możliwość zaatakowania murów na stosunkowo długim odcinku. Aby to uczynić, należało jednak spełnić dość istotny warunek — sforsować przemyślną zaporę oddzielającą Złoty Róg od wyjścia z portu, istniejącą już w VIII wieku. Stanowił ją potężnych rozmiarów żelazny łańcuch rozciągnięty pomiędzy murami Konstantynopola oraz leżącą na przeciwległym brzegu zatoki Galaty (Galeaty). Na wodzie, przegradzając wstęp do Złotego Rogu, utrzymywała go konstrukcja wykonana z beczek. Żaden z XIII-wiecznych okrętów nie był w stanie przerwać łańcucha. Jedynym sposobem na je-

go usunięcie z toru wodnego było przecięcie w dowolnym miejscu i usunięcie podtrzymujących go pływaków. Teoretycznie zadanie to było dość proste, choć wymagałoby czasu i dużego nakładu pracy. W praktyce łańcuch był ciągle chroniony przez cesarską flotę, ponadto pozostawał w polu ostrzału z obu stron Złotego Rogu. Możliwość prowadzenia krzyżowego ostrzału z boków i od czoła czyniła wszelkie próby ze strony oblegających usunięcia zapory ekstremalnie trudnymi. Aż do czasu IV krucjaty mury Konstantynopola wielokrotnie dały odpór najeźdźcom z Azji i Europy. W 626 r. naszej ery miasto było bezskutecznie oblegane przez sprzymierzone armie Awarów i Persów. Pół wieku później zwycięsko przetrwało czteroletnie oblężenie Arabów, którzy ponownie i znów bez powodzenia próbowali zdobyć je w latach 717-718. W następnym stuleciu mury Teodozjusza oparły się Bułgarom i Rusinom, choć akurat te dwa oblężenia zdecydowanie ustępowały skalą wszystkim poprzednim. Nie inny był efekt blokady miasta przez Seldżuków i Pieczyngów w 1091 r. ani późniejsze o sto lat oblężenie ze strony Normanów. Dopiero zachodni Frankowie mieli się okazać pierwszymi ich zdobywcami.

SZTURM Baronowie wyznaczyli atak na 5 lipca. Krótko przed nim krzyżowcom udzieliła się podniosła religijna atmosfera. Idąc za radą duchownych, powierzali swoje życie Bogu, przyjmowali komunię świętą i sporządzali testamenty. Wojownicy, którzy mieli uczestniczyć w walce, zebrali się wraz ze swoimi wierzchowcami na huissach, a reszta pielgrzymów zajęła miejsca na nefach. Odpowiednio uszeregowana flota ruszyła z przystani przy wtórze trąb, biciu w tarabany i zgiełku czynionym przez cymbały. Ogromny hałas dotarł do murów obronnych, na które wylegli tłumnie mieszkańcy przemieszani z żołnierzami. Jednocześnie cesarskie oddziały zajęły pozycje na nabrzeżu w sąsiedztwie umocnień, w miejscu, gdzie mogło nastąpić lądowanie krzyżowców. Dowództwo nad nimi przypadło Teodorowi Laskarysowi, zięciowi cesarza. Wydawało się, że łacinników czekać będzie trudne do wykonania zadanie. Tymczasem stało się inaczej. Kiedy okręty zbliżyły się do brzegu na tyle blisko, że można było z ich pokładów skoczyć do wody i bezpiecznie przebyć odcinek dzielący je od lądu, „rycerze wychodzili z huiss i wskakiwali do morza, brnąc w nim po pas, wszyscy uzbrojeni, w hełmach z przyłbicami i mieczami w rękach; i dobrzy łucznicy, i dobrzy żołnierze, i dobrzy kusznicy; każda kompania [lądowała] w miejscu, do którego przybyła”. Przeciwdziałania ze strony Greków nie było. „A Grecy bardzo wielce udawali opór. I kiedy nasi opuścili kopie [tj. przygotowali się do ataku], Grecy ob-

rócili się do tyłu, pierzchnęli i opuścili brzeg”. Zachowanie cesarskich żołnierzy z pozoru jest trudne do zrozumienia. Tym bardziej że nie istnieje lepszy moment do powstrzymania najeźdźcy bądź chociażby do zadania mu dotkliwych strat, niż podczas jego lądowania na brzegu. Jednak w rzeczywistości nie wiemy — kronikarze nie udzielają w tym względzie precyzyjnych informacji — jak liczne oddziały zdołali Bizantyjczycy zmobilizować i jaki był stosunek sił. Należy również pamiętać o wyniku wcześniejszego starcia, w którym pięciokrotnie słabsi liczebnie łacinnicy z łatwością rozproszyli oddział Michała Stryphnosa. Wspomnienie tego zdarzenia z całą pewnością boleśnie wryło się w pamięć nie tylko samego admirała, ale również bizantyjskich żołnierzy. Niespodziewana rejterada przeciwnika pozwoliła krzyżowcom w niezakłócony sposób wyprowadzić na brzeg rycerską konnicę. Zarówno przebieg desantu, jak i opis technicznych rozwiązań umożliwiających wyładunek, dokładnie przedstawił Robert z Clari: „I gdy wylądowała [flota], z huis wyszli wszyscy rycerze na koniach; bowiem huisy były zbudowane w taki sposób, że każda miała drzwi, które dobrze się otwierały, opuszczał się most, po którym wszyscy rycerze mogli zejść na ziemię, siedząc na koniach”. Cesarscy żołnierze, zachowując bezpieczny dystans w stosunku do goniących ich łacinników, którym przewodził hrabia Baldwin, uciekli do miasta przez most na rzece Barbissa. Sukces pokrzepił krzyżowców, ale w wymiarze czysto wojskowym nie miał większego znaczenia. Ich pozycja wyjściowa nie uległa większej zmianie.

Przenieśli się, co prawda, w bezpośrednie sąsiedztwo Konstantynopola, ale fakt ten tylko w aspekcie logistycznym przybliżał ich do jego ewentualnego opanowania. Obrońcy, poza utratą części ekwipunku, nie ponieśli żadnych innych strat, chroniły ich potężne mury, a wejście do portu ciągle przegradzał masywny łańcuch. Baronowie postanowili opanować potężną wieżę w Galacie, do której był przymocowany łańcuch, i po jego rozerwaniu wprowadzić flotę do portu. Jedynie opanowanie Złotego Rogu pozwalało prowadzić szturm zarówno z lądu, jak i od strony morza, co zdecydowanie zwiększało szanse na zdobycie miasta. Część oddziałów spędziła noc w pobliżu wieży w dzielnicy żydowskiej Estanor, zabezpieczając obóz gęstą siecią czujek. Załoga wieży składająca się z Normanów, Duńczyków, Genueńczyków i Pizańczyków nie skorzystała jednak ze sposobności i pod osłoną ciemności nie przeprowadziła wycieczki poza mury. Być może obrońcy dysponowali zbyt małymi siłami, a może łacinnicy na tyle dobrze zabezpieczyli swoje stanowiska, iż o zaskoczeniu nie mogło być mowy. W nocy do Galaty przypłynęły barki z posiłkami z Konstantynopola i dopiero około godziny 9.00 cesarskie oddziały zaatakowały wroga. Niespodziewane uderzenie spadło na Jakuba z Avesnes i jego pieszych. Odniósł on poważną ranę i jedynie poświęcenie jednego z rycerzy uratowało mu życie. Narastające odgłosy walki zaalarmowały frankijski obóz, z którego na pole walki zaczęli nadbiegać coraz liczniejsi wojownicy. Minęło pierwsze zaskoczenie, a stosunek sił zmienił się na ko-

rzyść łacinników. Wykorzystując swoją zdecydowaną przewagę, zepchnęli wroga w stronę murów. W ręce krzyżowców wpadło wielu jeńców. Część greckich żołnierzy usiłowała dostać się na stojące w pobliżu barki, ale nie wszystkim udało się w ten sposób uratować, wielu utonęło. Inni uciekali w stronę bramy, mając za sobą goniących ich krzyżowców. Dystans pomiędzy nimi był tak mały, że obrońcom nie udało się zamknąć wrót. W ich bezpośrednim sąsiedztwie doszło do krwawej, bezładnej walki, z której zwycięsko wyszli krzyżowcy. Rozgrzani bojem, na karku obrońców, wtargnęli do twierdzy i po krótkiej, zaciętej walce zdobyli ją. Większość obrońców poległa bądź dostała się do niewoli. Nazajutrz po wdarciu się do Galaty Frankowie wprowadzili do portu flotę. Odpadła tym samym obawa przed próbami jej spalenia przez Greków na otwartym morzu. Walki o Galatę musiały być intensywne i przynieść krzyżowcom wymierne straty, gdyż przez kilka kolejnych dni nie podjęli żadnych aktywnych działań. W tym czasie w ich obozie trwały burzliwe rozmowy na temat sposobu prowadzenia dalszych działań. Żołnierze szykowali się do walki. Zza murów stolicy dochodziły informacje o pogarszających się nastrojach wśród ludności i szerzącym się defetyzmie, co jeszcze bardziej utwierdzało wiarę krzyżowców w zwycięstwo. W przeciwieństwie do obrońców Konstantynopola ich morale, podniesione udaną akcją przeciwko Galacie, rosło z każdym kolejnym dniem. W wyniku narad pomiędzy frankijskimi baronami i Wenecjanami ustalono,

iż następny atak na miasto będzie prowadzony jednocześnie od strony morza i lądu. Początkowo Dandolo proponował wyłącznie szturm od strony morza przy użyciu drabin ustawionych na pokładach nef, ale przekonał go argument, iż zachodnie rycerstwo najlepiej się czuje, walcząc na lądzie, gdzie w pełni może wykorzystać swoje uzbrojenie i przyswojoną taktykę walki. Krzyżowcy podjęli działania 10 lipca. Po przerwaniu łańcucha ich flota swobodnie wpłynęła do Złotego Rogu. Zdobyto nieliczne greckie okręty, galery i statki transportowe, a cała linia murów Konstantynopola aż po kraniec portu i pałac Blacherny została odsłonięta na uderzenia. Oddziały Franków, konne i piesze, pomaszerowały w górę portu wzdłuż brzegu po stronie Galaty. Na drugą stronę można było się przedostać przez kamienny most na Barbissie. Choniates nazywa go „Przebyty kamień”, ale spotykana jest również nazwa „Dziurawy kamień”. Villehardouin i Clari różnią się w relacjach co do sposobu jego sforsowania przez krzyżowców. Pierwszy z nich napisał, iż Grecy uszkodzili most, zaś „baronowie polecili całemu wojsku pracować dzień i noc, by naprawić most”, rankiem zaś następnego dnia wojsko przeszło na drugą stronę rzeki. Wedle drugiego z kronikarzy, Grecy obsadzili swoimi oddziałami przedmoście po zachodniej stronie Barbissy, zaś „Pielgrzymi siłą szturmu [zmusili] ich do ucieczki i przeszli”. Niezależnie od tego, czy krzyżowcy napotkali zbrojny opór, czy nie, przedostali się na drugą stronę i rozbili obóz na rozległej płaszczyźnie pomiędzy mo-

nasterem Świętych Kośmy i Damiana a pałacem Blacherny. Marszałek Szampanii nazwał monaster zamkiem Boemunda, gdyż podczas pierwszej krucjaty rezydował w nim słynny Boemund z Tarentu, któremu wiele zapisków poświęciła Anna Komnena w Aleksjadzie. Kronikarz ubolewał nad faktem, że szczupłość sił pozwala na zablokowanie jedynie Bramy Blacherneńskiej, a cały pozostały wielokilometrowy odcinek murów pozostanie wolny od oblężenia. Tej przykrej refleksji towarzyszyła jednak konstatacja, iż współdziałający w oblężeniu od strony morza Wenecjanie doskonale przygotowali się do natarcia. Zatrzymali oni swoje okręty na wysokości dzielnicy Petrion i bramy o tej samej nazwie. Zgromadzono na nich drabiny, mangonele i kamieniorzutnie wraz z odpowiednim zapasem pocisków. Burty i pokłady zostały okryte skórami w celu przeciwdziałania skutkom ognia greckiego. Ciekawe szczegóły przygotowań poczynionych przez Wenecjan odsłania przed nami Clari: „Wtenczas doża Wenecji rozkazał uzbroić wielce zadziwiające i bardzo piękne machiny, bowiem polecił wziąć żerdzie, do których mocuje się żagle nef, które były długie dobrze na 30 tuazów lub więcej; a potem rozkazał połączyć je bardzo dobrze i wzmocnić poprzecznymi linami, i zbudować dobre mostki, i odgrodzić je dobrymi sznurami. Mostki były tak szerokie, że mogło przejechać obok siebie trzech uzbrojonych rycerzy. I doża powiedział, by dobrze umocnić mostki i przykryć esklawiną [płócienną tkaniną] i płótnem żaglowym, iżby wjeżdżający po nim do oblężenia w niczym nie mu-

sieli obawiać się pocisków z kusz ani strzał; i mostki były wypuszczane nad nefami. Mostki były na wysokości blisko 40 tuazów lub więcej. A na każdej huisie była mangonela, która mogła miotać kamienie na mury i do miasta”. Opisane tak dokładnie przez kronikarza, a wymyślone przez Dandola „mostki” stanowiły coś na kształt ruchomych miniwież, które oblegający mieli podczas szturmu twierdzy przeciwstawić jej potężnym, kamiennym wieżom. Problemem krzyżowców okazała się nie tylko niebywała rozległość umocnień Konstantynopola i szczupłość własnych sił. Zgromadzone przez nich zapasy żywności, jak oceniano, mogły wystarczyć jedynie na trzy tygodnie, a ich odtworzenie nie wchodziło w rachubę. Oblegający znaleźli się bowiem sami jakby w stanie oblężenia. Greckie oddziały, które swobodnie mogły opuszczać i powracać do miasta, krążyły wokół frankijskiego obozu i krzyżowcy „Nie mogli odejść od obozu dalej niż na cztery długości wystrzału z kuszy, aby szukać żywności [...]”„. Zmuszało to ich do utrzymywania stałej czujności i nierozstawania się z bronią. Wydzielone i zmieniające się co jakiś czas oddziały stróżowały przed bramą i sprawowały pieczę nad machinami — mangonelami i kamieniorzutniami. Z tych urządzeń prowadzono dość niemrawy ostrzał murów i cesarskiego pałacu, na który Grecy odpowiadali ogniem własnych machin. Ich pociski dolatywały do stanowisk krzyżowców, ale chyba nie wyrządzały większych strat, gdyż w kronikarskich relacjach brak wzmianek na ten temat. Idealnym sposobem na zabez-

pieczenie obozu przed atakami wroga okazała się budowa solidnej palisady i systemu polowych umocnień. Nie powstrzymała ona części nadlatujących kamieni ani strzał, ale stanowiła wystarczającą przeszkodę dla nieprzyjacielskiej jazdy i piechoty przed niespodziewanym wdarciem się do obozu Franków. Grecy jednak konsekwentnie czynili kolejne wycieczki, nie dając chwili wytchnienia oblegającym. Podczas jednej z nich doszło do krwawego starcia w bezpośrednim pobliżu Bramy Blacherneńskiej. Grecy ponieśli w niej poważne straty, a ponadto do niewoli dostał się brat Teodora Laskarysa, Konstantyn. Jednak za sukces przyszło Frankom zapłacić sowitą daninę krwi: „Wszystkich okaleczonych i wszystkich rannych, i wszystkich zabitych nie mogę wam wymienić” — zapewnia Villehardouin. Wśród kontuzjowanych znalazł się m.in. Wilhelm z Champlitte, którego zranił w rękę kamienny pocisk. Jako najbardziej zasłużonego w zwalczaniu nieprzyjacielskich wycieczek rycerza kronikarz wymienił Piotra z Bracieux, obozującego najbliżej murów i z tego powodu będącego częściej niż inni w ogniu walki. W czasie kiedy Frankowie prowadzili oblężenie w okolicy pałacu, Wenecjanie niepokoili obrońców stolicy od strony Złotego Rogu i portu. Ich działania nie były jednak dość ściśle skoordynowane z działaniami prowadzonymi na lądzie i nie przyniosły widocznych skutków. Działo się tak do 17 lipca. Tego dnia, po wcześniejszych ustaleniach pomiędzy wodzami wyprawy, postanowiono przeprowadzić jednoczesny zde-

cydowany szturm. Do bezpośredniego ataku na Bramę Blacherneńską i przylegającą do niej część murów obronnych pochodzących z początku IX wieku, z czasów cesarza Leona V, baronowie przeznaczyli cztery oddziały — hrabiów Baldwina, jego brata Henryka, Ludwika z Blois i Hugona z Saint-Pol. Pozostałe oddziały — ariergarda Bonifacego z Montferratu oraz Burgundczycy i Szampańczycy — pozostali do ochrony obozu. Jednocześnie Wenecjanie mieli uderzyć całością sił od strony portu. Zsynchronizowane w czasie uderzenie Wenecjan i Franków zostało przeprowadzone z dużym rozmachem. Flota w pewnym oddaleniu od umocnień, „dobrze o trzy wystrzały z kuszy”, uporządkowała swój szyk, ustawiając się w rzędzie jeden okręt obok drugiego. Następnie zbliżyła się możliwie najbliżej ku murom, a jej załogi zasypały obrońców gradem pocisków. Ku blankom leciały kamienie, strzały i bełty. Część pocisków miała charakter zapalających, przenosząc na druga stronę umocnień zarzewie pożarów. Jednocześnie z wysuwanych z pokładów mostków przystawiano do murów drabiny oblężnicze, po których wspinali się żołnierze doży. Wielu z nich zostało strąconych, ale niektórym udało się dotrzeć do szczytu muru i podjąć bezpośrednią walkę z obrońcami. „[...] i jak drabiny na nefach śmiało przybliżyli, wielu walczyło ze sobą na miecze i kopie; i hałas był tak wielki, że zdawało się, ziemia i morze trzęsą się [...]”.

W pobliżu pałacu Blacherny walka była nie mniej intensywna, choć toczono ją na mniejszej przestrzeni. Villehardouin wspomniał o dwóch przystawionych do muru drabinach i broniących go zawzięcie Anglach i Duńczykach z gwardii wareskiej cesarza. Kilkunastu śmiałków, którym udało się dostać na szczyt umocnień, stoczyło z nimi heroiczną walkę na miecze i topory bojowe, którymi posługiwali się Skandynawowie. Zdecydowana przewaga liczebna była jednak po stronie obrońców. Udało im się położyć część napastników trupem, a innych zepchnąć z muru, co przeważnie przynosiło ten sam skutek. Dwóch Franków podczas tego ataku dostało się do niewoli. Ostatecznie krzyżowcy zostali odparci, ponosząc dotkliwe straty w zabitych i rannych, „z czego baronowie byli bardzo niekontenci”. Korzystniej przedstawiała się sytuacja na odcinku umocnień atakowanym przez Wenecjan. Front, na którym toczyła się walka, był zdecydowanie szerszy i obrona była bardziej rozproszona niż od strony Blacherny. Intuicyjnie można było wyczuć, iż jeżeli krzyżowcy mają osiągnąć sukces, to będzie on możliwy jedynie z tej właśnie strony umocnień. Pociski wyrzucane ze statków spowodowały za murami liczne pożary, zmuszając obrońców do wydzielenia części ludzi do ich gaszenia. Wenecjanie zrazu nie potrafili wykorzystać tej sytuacji. Nie mogli się również zdecydować na lądowanie na skrawkach lądu przylegającego do murów. Przed opuszczeniem statków powstrzymywał ich nie tylko gęsty ostrzał, ale i wieści napływające z obozu Franków, których atak zakończył się niepowodzeniem.

O nagłej i całkowicie niespodziewanej zmianie sytuacji zadecydował jeden człowiek. Był nim ociemniały doża Enrico Dandolo. Podczas srożącej się bitwy zajmował on pozycję na dziobie swojej galery i wsłuchiwał się w jej odgłosy. Napływające do niego raporty wskazywały na impas w walkach. Stary wódz doskonale wiedział, iż nadchodzi moment krytyczny, kiedy ważą się losy już być może nie samego ataku, ale i całej wyprawy. Odrzuceni od murów Konstantynopola, wykrwawieni i upadli na duchu krzyżowcy być może nie znaleźliby w sobie dość sił, aby jeszcze kiedykolwiek skutecznie zagrozić okrzepłym w boju i pewnym swej przewagi obrońcom. Dandolo zachował się z równie bezkompromisową odwagą i determinacją, jak niemal pół wieku później, również niewidomy, Jan Luksemburski. Pod groźbą najsurowszych kar kazał swoim ludziom przybić do brzegu i zejść na ląd. Przyboczni doży uczynili to bez entuzjazmu, uważając, iż apodyktyczny starzec gotuje im niechybną zgubę. Doża, podtrzymywany przez żołnierzy i poprzedzany sztandarem świętego Marka, zszedł na brzeg jako pierwszy spośród znaczących Wenecjan. Jego przykład zelektryzował wszystkich, którzy mogli go dostrzec z pokładów swoich okrętów. Nastąpił jakże często spotykany na wojnie efekt kuli śniegowej. „I kiedy Wenecjanie ujrzeli sztandar świętego Marka na lądzie i statek ich pana, który zajął ląd przed nimi, każdy [poczuł się] zhańbionym i wszyscy wysiedli na ląd. A ci, którzy byli na huisach, wyskoczyli na ląd, jak tylko mogli najszybciej”. Stało się tak, jak to często bywa w podobnych przypadkach.

Wenecjanie, zawstydzeni, ale jednocześnie nadzwyczajnie podbudowani postawą doży, z zapałem ruszyli do ponownego szturmu na mury miasta. Moment na jego przeprowadzenie nie mógł zostać lepiej wybrany. Znaczna część obrońców opuściła stanowiska ze względu na ogień. Wenecjanie, wykorzystując sprzyjającą okoliczność, zaczęli błyskawicznie opanowywać słabiej bronione odcinki murów i zdobywać kolejne wieże. Kiedy na pierwszej z nich pojawiła się wielka wenecka chorągiew, atakujący popadli w zbiorowy amok, jeszcze bardziej intensyfikując swoje wysiłki, dla obrońców natomiast był to sygnał do masowego odwrotu. Wkrótce w rękach Wenecjan znalazło się aż 25 wież, a ich czołowe oddziały zdołały uchwycić przyczółki za murami, pozwalające na kontynuowanie ataku w głąb miasta. Ze statków zaczęto sprowadzać konie dla oddziałów znajdujących się już po drugiej stronie murów. Czuwający nad wszystkim doża, dostrzegając rysującą się wyraźnie szansę na zdobycie miasta, wysłał posłańca do sojuszników z wieścią o sukcesie. Prawdopodobnie jednak wiedzieli oni już o powodzeniu Wenecjan, dostrzegając z oddali sztandar Republiki dumnie łopoczący na wietrze nad jedną z wież. Niemniej jednak „Baronowie rozradowali się, że nie mogli [wręcz] uwierzyć, iż to prawda”. Opisany przez marszałka Szampanii sceptycyzm frankijskich wodzów dość szybko znalazł uzasadnienie. Oddziały bizantyjskie ruszyły do wściekłego kontrataku i zepchnęły Wenecjan na mury i do zdobytych przez nich wież. Aby po-

wstrzymać uderzenie i odgrodzić się od przeciwnika, Dandolo wpadł na iście szatański pomysł. Wykorzystując mocno wiejący w stronę miasta wiatr, rozkazał wzniecić pożar, który zmusił atakujących żołnierzy Aleksego III do cofnięcia się. Wzrastający żar i gryzący oczy dym stały się doskonałą tarczą obronną dla Wenecjan, prawdopodobnie ratując ich przed pogromem. Ogień, podniecany porywistymi podmuchami, zaczął się błyskawicznie rozprzestrzeniać na kolejne rejony miasta i — jak zaświadcza Clari — „spłonęła jego część, a była ogromna jak miasto Arras”. Jak obliczają historycy, ogień mógł wówczas pochłonąć obszar równy 50 hektarom. Niezależnie od ogromnych strat materialnych, jakie poczynił pożar, stał się on barierą, która nad wyraz skutecznie odgrodziła od siebie walczące strony. Patową sytuację, jaka powstała w rejonie portu, cesarz postanowił wykorzystać w celu rozprawienia się z Frankami zajmującymi stanowiska w okolicy Bramy Blacherneńskiej. Nie zamierzał biernie czekać na podjęcie przez nich kolejnego szturmu. Zdał sobie sprawę, iż wyłom dokonany przez Wenecjan w systemie obrony może przynieść atakującym pełne powodzenie. Aleksy zaczął wyprowadzać wojska, piesze i konne, przez usytuowaną po zachodniej stronie Bramę Romana (Wrota Romańskie) oraz kilka innych i szykować je do bitwy. Ich liczba zrobiła tak wielkie wrażenie na marszałku Szampanii, iż z emfazą stwierdził, „że wydawało się, iż był ich cały świat”. Również drugi z kronikarzy, relacjonując ten epizod, z całą pewnością popuścił wodze

fantazji, pisząc o podzielonych na 17 oddziałów 100 000 konnych i wielkiej masie pieszych, z którymi Aleksy III jakoby miał zaatakować krzyżowców. Niezależnie od zawyżenia liczby greckich żołnierzy, mieli oni z pewnością miażdżącą przewagę liczebną nad Frankami, którzy obok konnych i pieszych wojowników oraz uzbrojonych pielgrzymów mogli im przeciwstawić zaledwie 700 rycerzy, w tym 50 spieszonych. Wśród krzyżowców do walki stanęli wszyscy będący w stanie posługiwać się jakąkolwiek bronią. „A potem wzięli wszystkich giermków, który strzegli wierzchowców, i wszystkich kucharzy, którzy mogli nosić broń: i wszystkich uzbrojono, i obleczono w czapraki, nakryto siodłami, i [wręczono im] miedziane kociołki, i tłuczki, i młotki, że byli oni tak szpetni i szkaradni, że piesi ludzie cesarza, którzy stali po tej stronie murów, byli bardzo przestraszeni, i wielce przerażeni, kiedy ich ujrzeli”. Tak wielka mobilizacja jedynie potwierdza, jak bardzo zagrożeni poczuli się Frankowie. Zapewne stało się dla nich jasne, że zbliżający się bój ze zdecydowanie silniejszym wrogiem może im przynieść zagładę. Jednak nawet tak straszna perspektywa nie wprowadziła w ich szeregach zamieszania ani paniki. Poszczególni dowódcy sprawnie ustawili swoje oddziały na stanowiskach. W celu zyskania większej przestrzeni i swobody ruchów Frankowie opuścili obóz i stanęli na zewnątrz palisady. W pierwszej linii pozycje zajęli łucznicy i kusznicy, za nimi rozlokowała się konnica i piesi wojownicy. Jedyną, ale dość istotną przewagę

zapewniała Frankom pozycja; ich stanowiska znajdowały się na wzniesieniu i mieli za plecami wiatr. Grecy mogli uderzyć jedynie od frontu, pod górę i na dodatek, mając wiatr w oczy. Z pewnością nie były to wymarzone warunki do ataku, z czego zapewne zdawali sobie sprawę dowódcy obu stron. Od tego momentu relacje kronikarzy dość znacznie się różnią. Villehardouin zaledwie w kilku zdaniach skwitował przebieg walki. Z jego opisu wynika, że wrogie armie zbliżyły się do siebie na tyle, iż mogły się zasypać pociskami, choć kronikarz zapomniał dodać, czy chodziło wyłącznie o strzały i bełty, czy również kamienie wystrzeliwane z machin. Wspomniał także o pomocy nadesłanej przez dożę, który nakazał części oddziałów opuścić zdobyte wieże i wspomóc Franków, oraz „powiedział, że chce żyć lub umrzeć z pielgrzymami”. Zgodnie z przekazem marszałka do bezpośredniego starcia nie doszło i po pewnym czasie cesarz wycofał wszystkie swoje oddziały do miasta. Zdecydowanie bardziej rozbudowana, nasycona wieloma szczegółami, jest relacja Roberta z Clari. Według niego, ku zbliżającej się masie wojsk bizantyjskich jako pierwszy wysunął się Baldwin flandryjski ze swoim oddziałem, a zaraz za nim ruszyli Henryk z Hainaut i Niemcy oraz Hugon z Saint-Pol i Piotr z Amiens. Kiedy Baldwin oddalił się na kilkaset kroków od obozu — „na odległość dwóch dobrych strzałów [z] kuszy” — jego doradcy przedstawili mu niebezpieczeństwo wynikające ze zbyt dużego dystansu dzielącego go od reszty sił i namówili do powrotu. W jego ślady niezwłocznie

poszedł Henryk. Jednak Hugon i Piotr pozostali ze swoimi ludźmi na środku pola pomiędzy Bizantyjczykami a obozem Franków. Ich podkomendni uznali cofnięcie się Baldwina i Henryka za niehonorowe: „I wykrzyknęli wszyscy razem: Panowie, panowie, hrabia Flandrii powraca! A skoro wraca, to pozostawia wam awangardę. Więc zastąpmy go, na Boga!”. Obaj dowódcy podzielili zdanie swoich podwładnych i nie cofnęli się, mimo że Baldwin wysłał do nich kolejno dwóch posłańców z rozkazem powrotu w pobliże obozu. Hrabia zrozumiał poniewczasie, iż w przypadku, gdy Hugon i Piotr nie cofną się bądź, co gorsza, polegną w beznadziejnej walce z masą nieprzyjaciół, jego postępek zostanie przez całe wojsko uznany za haniebny. Bardzo szybko uzmysłowili mu to jego rycerze, ale w ich słowach znalazła się także jawna groźba: „Panie, dokonaliście wielce haniebnego czynu, że nie wystąpiliście naprzód, i wiedzcie, że jeśli nie ruszycie, nie pozostaniemy wam wierni”. Opisana sytuacja, poza sposobem pojmowania przez rycerzy spraw honoru i hańby, doskonale obrazuje brak dyscypliny i jednolitego dowództwa wśród Franków. Te dwie największe bolączki europejskich rycerskich armii wielokrotnie skazywały je na klęski z lepiej zorganizowanymi i sprawnie dowodzonymi wojskami Arabów, Turków czy Mongołów. Na szczęście dla uczestników IV krucjaty 17 lipca 1203 r. nie obróciły się jednak przeciwko nim. Baldwin nie pozostał głuchy na głos swoich rycerzy. Nie zastanawiając się długo, dał rozkaz do połączenia się z oddziałem Hugona i Piotra. W pewnej odległości

za hrabią Flandrii pogalopował jego brat. Kiedy wszystkie trzy oddziały połączyły się ze sobą, ruszyły w kierunku Bizantyjczyków, od których oddzielało je niewielkie wzgórze. Przeciwnik także postąpił do przodu z zamiarem dotarcia na jego szczyt. Odległość pomiędzy czołówką wojsk Aleksego III i Frankami stała się na tyle mała, że obie strony rozpoczęły intensywny ostrzał z kusz. Wobec ograniczonego kontaktu wzrokowego nie mógł on jednak wyrządzić większych szkód. Jako pierwsi na wzniesienie dotarli krzyżowcy i fakt ten zadecydował o dalszym przebiegu wydarzeń. „I kiedy nasi ludzie dotarli na szczyt wzgórza i cesarz zobaczył ich, to zatrzymał się i wszyscy jego ludzie również, i byli tak oszołomieni, i przerażeni tym, że nasze oddziały jednym frontem naprzeciw im, że nie wiedzieli, na co się zdecydować. W tym czasie, kiedy trwali w zakłopotaniu, inne oddziały cesarza, które były wysłane na obchód obozu Francuzów, powróciły z powrotem i połączyły się wespół z cesarzem w dolinie”. Zapewne Frankowie byli nie mniej zakłopotani i zaskoczeni. Zarówno ogromem nieprzyjacielskiej armii, jak i pilną potrzebą ustalenia dalszego planu działań. Mieli do wyboru atak, pozostanie na miejscu lub odwrót. Ich dowódcy szybko porozumieli się pomiędzy sobą i postanowili trwać na zajętych pozycjach. Tylko takie rozwiązanie zdawało się godzić wymagania rycerskiego honoru i taktyki uwzględniającej sytuację, w jakiej się znaleźli. Cofnięcie się nawet przed przeważającym liczbą wrogiem byłoby przejawem tchórzostwa, wdanie się natomiast w walkę z dala od obozu, poza

wzgórzem przesłaniającym widok i bez szans na wsparcie, stanowiłoby w istocie samobójcze rozwiązanie. Ponadto istniała naturalna przeszkoda rozdzielająca Franków i Bizantyjczyków — niewielka rzeka Likos, której sforsowanie przez którąkolwiek ze stron musiało pociągnąć za sobą duże straty. Zapewne tak samo myślano i w dowództwie bizantyjskim. Aleksy i jego doradcy nie zdecydowali się na uderzenie na pozycje Franków. Ostatecznie, ku ich ogromnemu zdziwieniu, ale i uldze, cesarz zarządził odwrót swoich wojsk pod osłonę murów miasta. Było to pod każdym względem fatalne posunięcie, zarówno w aspekcie militarnym, jak politycznym i propagandowym. Jego pierwsze skutki Aleksy odczuł natychmiast po przekroczeniu linii umocnień: „[...] i kiedy on tam się pojawił, to został wielce mocno potępiony przez kobiety i panny [...] za to, że nie przyjął walki z tak nielicznymi ludźmi, jakimi byli Francuzi, mając o tyle większe mnóstwo ludzi, jakie zebrał”. Niechęć i wzgardę pogłębiał fakt, iż te same konstantynopolitanki trochę wcześniej z wysokości murów mogły podziwiać niesłychaną odwagę i przepiękne stroje rycerzy z oddziału Hugona z Saint-Pol i Piotra z Amiens, którzy, „podobni aniołom”, galopowali wzdłuż umocnień i zdawali nic sobie nie robić z groźnego sąsiedztwa cesarskiej armii. Mieszkanki stolicy same w sobie nie mogły zagrozić Aleksemu, ale wywołana przez nie i błyskawicznie narastająca atmosfera zniecierpliwienia i niechęci stanowiła realną groźbę. Ulica zaczęła domagać się natychmiastowego rozprawienia się z najeźdźcami lub ustąpienia nieudolnego

cesarza. W bliskim tle majaczył Aleksy IV, którego imię zaczęło padać wraz z żądaniami pod adresem imperatora. W celu uspokojenia nastrojów cesarz zapowiedział bezkompromisową walkę, ale, jak się miało wkrótce okazać, były to czcze obietnice.

ALEKSY IV ZASIADA NA TRONIE Frankowie po ustąpieniu wroga wycofali się do obozu i radowali z odniesionego sukcesu. „I wiedzcie, że Bóg nigdy nie uratował jakichkolwiek ludzi z większego niebezpieczeństwa niż tego dnia to wojsko. I wiedzcie, że nie było takiego śmiałka, który nie okazywałby wielkiej radości'„. Krzyżowcy nie byli świadomi dramatycznej zmiany nastrojów, jaka zaszła po drugiej stronie murów. Wymieniając z Wenecjanami wrażenia z bitwy, wspólnie zastanawiali się nad planem przyszłych działań. Okazał się on jednak niepotrzebny. Przesądził o tym ten, który miał wszystko do zyskania i zarazem wszystko do stracenia. Nocą wraz z kilkoma członkami najbliższej rodziny i w niewielkiej asyście najwierniejszych wielmożów Aleksy III opuścił potajemnie stolicę. Ucieczka została postanowiona i przeprowadzona w ostatniej chwili i cesarz, z braku czasu i odpowiednich środków, mógł jedynie zabrać ze sobą niewielką część skarbca, co w niezbyt jasnych barwach rysowało jego dalszą przyszłość. Kiedy rankiem 18 lipca gruchnęła wieść o tchórzliwej ucieczce Aleksego, u jednych wywołała wściekłość i konsternację, u innych, radość. Nie było mowy o dalszej obronie miasta. Mieszkańcy, nie napotykając oporu ze strony żołnierzy pozbawionych dowódców, otworzyli bramy i wyszli na spotkanie Franków. Najprawdopodobniej również wtedy doszło do uwolnienia z więzienia okaleczonego Izaaka II Angelosa i jego żony Marii (Małgorzaty), córki

króla węgierskiego Beli III. Wydaje się, że w największym stopniu przyczynił się do tego eunuch Konstantyn Filoksenites, który w powstałym zamieszaniu zachował najwięcej zimnej krwi i uzyskał poparcie gwardii pałacowej. Żona Aleksego III, Eufrozyna, została aresztowana. Stary cesarz, którego wybawcy ubrali w cesarskie szaty i powiedli do pałacu Blacherny, przede wszystkim postanowił nawiązać kontakt z synem. Do obozu krzyżowców przybyła wkrótce bizantyjska delegacja, której członkowie poprosili o spotkanie z Aleksym IV. Znaleźli go w namiocie Bonifacego z Montferattu. Padły tam jednoznacznie przyjazne i jakże wspaniale brzmiące deklaracje: „Kiedy przyszli tam, to odnaleźli go; jego przyjaciele urządzili bardzo wielkie święto i okazali bardzo wielką radość, i bardzo dziękowali baronom, i powiedzieli, że uczynili bardzo dobrze i bardzo godnie, że postąpili w taki sposób; i powiedzieli, że cesarz uciekł i niechaj wejdą do miasta, i do cesarskiego pałacu, jak do siebie”. Oczywiście krzyżowcy najbardziej nadstawili ucha na ostatnie z cytowanych słów. Dla baronów, wojska i całej reszty pielgrzymów oraz Wenecjan stanowiły one zapowiedź wspaniałej zapłaty za dotychczasowe trudy i przelaną krew. Wśród nich wielu również wierzyło, że właśnie zostaje usunięta ostatnia poważna przeszkoda na drodze do Ziemi Świętej. W powstałej sytuacji, pomimo panującej euforii, baronowie zachowali jednak dużo rozsądku, nie tylko powstrzymując się przed wprowadzeniem armii w mury miasta, ale i nakazując wszystkim mieć się na baczności i trzymać w po-

gotowiu posiadany oręż. Wysłali natomiast czteroosobową delegację, w której składzie obok Villehardouina i Mateusza z Montmorency znalazło się dwóch nieznanych z imienia Wenecjan. Mieli się oni rozeznać w sytuacji i uzyskać od Izaaka II potwierdzenie warunków przyjętych przez Aleksego IV. Wysłannicy, o czym pisze marszałek w swojej kronice, przeżyli chwilę grozy, kiedy, idąc pieszo, ujrzeli w pobliżu bramy do pałacu cesarskiego gwardię wareską. Ponure spojrzenia uzbrojonych w potężne topory gwardzistów na chwilę odebrały im pewność siebie i mimo woli przepełniły strachem. Na szczęście Waregowie nie mieli złych zamiarów i posłowie bez przeszkód zostali wprowadzeni do pałacu, aby stanąć przed obliczem cesarza i jego małżonki. Wygląd cesarskiej pary i zebranych dworzan oraz nadzwyczajny przepych miejsca, w którym się znaleźli, zrobił na posłańcach piorunujące wrażenie. Zdumienie i podziw biją z opisu pozostawionego przez marszałka Szampanii, który przecież ze względu na urodzenie i obycie w świecie musiał być doskonale oswojony z różnorakimi przejawami zbytku: „Znaleźli cesarza Russaka [tj. Izaaka II] bogato odzianego, iż niemożliwym było znaleźć bardziej bogato odzianego człowieka i [była] z nim cesarzowa, jego żona, która była bardzo piękną kobietą, siostra króla Węgier [Emeryka, panującego w latach 1196-1204]. Inni znaczni ludzie i znaczne damy, że nie można było i kroku zrobić, bogato wystrojeni, że bardziej nie można było”. Po ceremonialnych powitaniach i oddaniu wzajemnych honorów marszałek poprosił, aby rozmowa

odbyła się w mniejszym gronie. Wówczas Izaak zaprosił posłów do mniejszej komnaty i w niej, jedynie w obecności cesarzowej i kanclerza, z udziałem tłumacza, wysłuchał ich propozycji. Posłowie stwierdzili, iż krzyżowcy oczekują jednoznacznego potwierdzenia i wypełnienia zobowiązań przyjętych przez Aleksego. Kiedy jednak ze wszystkimi szczegółowymi postanowieniami je przedstawili, Izaak wyraził swoje zdumienie ich nadzwyczaj szerokim zakresem i odpowiedział, iż nie widzi możliwości ich zrealizowania. Wtedy, jak to bywa zwykle w przypadku trudnych negocjacji, nastąpiło długie i męczące ucieranie stanowisk i dogadywanie się. Marszałek znów okazał się utalentowanym dyplomatą i ostatecznie osiągnął cel postawiony przed nim przez wodzów wyprawy: „Wiele w ten sposób wypowiedziano i powtórzono słów. Ale koniec był taki, że ojciec zatwierdził umowę, jaką syn potwierdził [wcześniej] przysięgą i wiszącymi pieczęciami na złotej bulli”. Posłowie, wyposażeni w cenny dokument, wrócili do obozu i zdali relację ze swojej misji baronom. Jeszcze tego samego dnia Aleksy IV w towarzystwie wodzów krucjaty wjechał do miasta i spotkał się z rodzicami. Spotkaniu towarzyszyły chwile uniesienia i radości. Wydaje się zresztą, o czym piszą kronikarze, że również znaczna część ludności Konstantynopola szczerze wyrażała swoje zadowolenie ze zmiany, jaka zaszła na cesarskim tronie oraz z zakończenia walk. Uczucie to nie rozciągało się natomiast na krzyżowców. Izaak, pomimo oślepienia i spędzenia kilku lat

w więzieniu, nie zatracił politycznego instynktu i doskonale wyczuwał atmosferę niechęci do Franków. Wraz z Aleksym zwrócili się do baronów z prośbą o zrezygnowanie z wprowadzenia wojsk w mury miasta. Jedynie ich pozostawienie na zewnątrz mogło zapobiec zamieszkom i rabunkom. Cesarz zaproponował, aby krzyżowcy przenieśli się naprzeciw dzielnicy Estanor, gdzie już raz obozowali. Ze swej strony zapewnił im regularne dostawy zaopatrzenia i zezwolił na zwiedzanie miasta przez wydzielone, mniejsze grupy żołnierzy i pielgrzymów, nad którymi łatwiej było zachować kontrolę. Nie odmówiono jego prośbie; zgodę na opuszczenie miasta Clari uzasadnił jednak obawą przed Grekami, „którzy byli zdrajcami”. Na tych spośród łacinników i Wenecjan, którzy zdecydowali się wejść w jego mury, Konstantynopol wywarł piorunujące wrażenie. Poruszającemu zmysły pięknu i niezwykłemu czarowi miasta uległ sam marszałek Szampanii. Swojemu zachwytowi dał wyraz, stwierdzając, że tak wiele cudownych budowli — pałaców i kościołów — nie było w żadnym innym mieście. O zgromadzonych w kościołach relikwiach napisał, że w stolicy Bizancjum było ich tyle, „ile na całym świecie”. Dodał również, że Grecy i Frankowie zorganizowali wielki targ i handlowali ze sobą, co dowodzi, że w złagodzeniu uczucia wzajemnej niechęci wyrosłej na gruncie polityki i wojny oraz w dogadaniu się może dopomóc uniwersalny język ekonomii.

Podczas gdy prości krzyżowcy odbywali wycieczki za mury stolicy i prowadzili transakcje z jej mieszkańcami, baronowie ustalili z Izaakiem II i jego synem oraz z greckimi dostojnikami termin koronacji Aleksego IV. Wyznaczono ją na 1 sierpnia; odbyła się z zachowaniem wyszukanego dworskiego ceremoniału obowiązującego na dworze bizantyjskim. Izaak i Aleksy zasiedli obok siebie na złotych tronach jako równouprawnieni władcy Bizancjum. Ekonomia i w tym przypadku była nie bez znaczenia; koronacja oznaczała realizację finansowych zobowiązań i należne krzyżowcom zadośćuczynienie z tytułu wszystkich ich dotychczasowych wysiłków w celu zdobycia tronu dla młodego Angelosa. Wszystko wskazywało na to, że Aleksy zdoła wywiązać się ze złożonych obietnic. Już w końcu lipca przystąpił do wypłacania należności w srebrze, pokrywając pielgrzymom część poniesionych przez nich kosztów transportu z Wenecji. Cesarzowi udało się zebrać 100 000 marek, z których 86 000 otrzymali Wenecjanie, a reszta została rozdysponowana wśród pielgrzymów. W tym czasie, na przełomie lipca i sierpnia, Aleksy wielokrotnie odwiedzał obóz krzyżowców, ucztował z nimi i grywał w kości. Takie zachowanie przyczyniało mu popularności i budziło zaufanie. Nie wszystkim przychodziło jednak do głowy, iż to niepewna atmosfera w mieście i dająca się wyczuć niechęć poddanych prowokuje Angelosa do opuszczania pałacu i szukania towarzystwa wśród Franków. W końcu sam współcesarz zwierzył się baronom i doży ze swoich

niepokojów i odkrył przed nimi stan swego ducha: „panowie, zostałem cesarzem dzięki Bogu i wam, i wyświadczyliście mi największą pomoc, jakiej żadni ludzie nie okazali chrześcijaninowi. Wiedzcie, że dość jest ludzi dobrze udających przede mną, a nie kochających mnie; i wielu Greków jest w wielkim gniewie, że dzięki waszej sile wszedłem w moje dziedzictwo”. Cesarz doskonale znał historię panowania kilku ostatnich władców, dramatyczne okoliczności towarzyszące kolejnym zmianom na tronie, wyciągał wnioski z tragicznych losów ojca. „Niewątpliwie Aleksy IV pojmował znakomicie, jak wątłą legitymację ma jego władza, która mogła trwać tylko wspierana mieczami Franków i Wenecjan”. Zwierzenia Aleksego i dokonana przez niego ocena nastrojów panujących wśród Greków musiała zaniepokoić krzyżowców. Człowiek, którego z tak wielkim trudem usadowili na cesarskim tronie, ujawnił przed nimi niepewność i słabość sprawowanej władzy. Mogło to zagrozić wykonaniu przyjętych przez niego zobowiązań. Niepokój zamienił się wkrótce w pewność. Podczas jednej z kolejnych rozmów Aleksy powiadomił baronów, iż nie będzie w stanie wypełnić warunków umowy do 29 września 1203 r. Jednocześnie zaproponował krzyżowcom pobyt w okolicach miasta do marca następnego roku, kiedy wedle swojej oceny będzie mógł wreszcie dokonać rozliczenia i razem z krucjatą podążyć do Ziemi Świętej. Do tego czasu, w zamian za pokrycie kosztów floty przez najbliższe dwa miesiące, zobowiązał się zapewnić krzyżowcom wszel-

kie wygody i nieograniczone dostawy żywności oraz osobno rozliczyć się z Wenecjanami, płacąc im stosowne odszkodowanie. Cesarz przedstawił racjonalnie powody takiego stanu rzeczy; jego świeża władza musiała okrzepnąć, przede wszystkim na prowincjach, aby mógł skutecznie zebrać podwyższone podatki. Bez wątpienia jego sytuacja była nie do pozazdroszczenia. Ataku mógł się spodziewać z każdej strony. Otwarte pozostawało jedynie pytanie, czy bardziej należy się obawiać niezaspokojonych w swoich oczekiwaniach łacinników, czy może jednak własnych poddanych. Oświadczenie Aleksego, choć niektórzy baronowie od pewnego czasu się go spodziewali, postawiło ich w niezwykle trudnej sytuacji. O ile oni sami byli w stanie zrozumieć kłopoty cesarza, a przedstawione przez niego argumenty wydały im się sensowne, o tyle przekonanie do ich zrozumienia tłumów zwykłych krzyżowców mogło stanowić nie lada problem. Tym bardziej trudny do przezwyciężenia, że krucjata od samego początku obfitowała w kłopoty, rozsadzały ją spory, miała licznych przeciwników, a część uczestników już ją demonstracyjnie opuściła. Pamiętać przy tym należało o grupie krzyżowców, którym na Korfu złożono solenne przyrzeczenie, iż po 29 września, niezależnie od przebiegu wypadków, będą mogli swobodnie zadecydować o swoim dalszym losie i rozejść się lub podążyć do Palestyny. Gdyby informacja o kłopotach finansowych Aleksego IV i konieczności pozostania pod Konstantynopolem, bez odpowiedniego komentarza i argumentacji łagodzącej jej wydźwięk, przedostała się do

żołnierzy i pielgrzymów, mogła spowodować trudne do przewidzenia skutki. Nie było jednak sposobu na jej zatajenie. Zwołano natychmiast naradę i baronowie postanowili najpierw porozumieć się z dowódcami i częścią rycerstwa, a podczas czekających ich rozmów raz jeszcze sięgnąć po perswazję przemieszaną z zawoalowaną groźbą. Metoda ta, jak dotychczas, sprawdzała się, a żaden inny sposób nie przychodził im do głowy. Reakcja, jaką wywołało przekazanie informacji o stanowisku Aleksego, nie była niespodzianką. Doszło do awantur, złorzeczeń i wzajemnych oskarżeń. Padły mocne słowa. Zarzucano sobie brak honoru, nielojalność, złamanie danego słowa. Tonując wzburzone nastroje, baronowie wskazywali na brak winy cesarza i obiektywne trudności, niezależne od czyjejkolwiek woli. Przedstawiali także mało zachęcającą wizję przeprawy do Syrii podczas zimowej pory i wszelkich związanych z tym kłopotów. Mimo to wydawało się, że nie uda się powstrzymać poważnego rozłamu i część ludzi, zmęczona już ciągłymi niespełnianymi obietnicami i niewierząca wodzom, opuści armię. Sytuacje uratowali Wenecjanie, stając po stronie baronów i deklarując udostępnienie swojej floty nie tylko do marca, ale aż do końca września 1204 r. Być może, że na ostudzenie rozgorączkowanych głów wpłynęła śmierć jednego z najprzedniejszych i najbardziej szanowanych w armii rycerzy, Mateusza z Montmorency. Villehardouin, jako jego krajan z Szampanii, poświęcił mu kilka bardzo ciepłych zdań, uważając śmierć Mateusza za jedno z większych nie-

szczęść, jakie przydarzyły się podczas całej krucjaty: „i była wielka żałoba, i wielka strata, jedna z największych, które spadły na wojsko, przez jednego człowieka”. Ostatecznie raz jeszcze doprowadzono do pojednania i zapanowała pozorna zgoda. Jednak niemal dla wszystkich było jasne, że naciągnięta do granic możliwości struna może jednak przy następnej okazji pęknąć. „Usunięcie Aleksego III i przywrócenie na tron Izaaka II było jawnym przyznaniem, że władcy Bizancjum wyczerpali już w zasadzie wszystkie swe możliwości, lecz przynajmniej zdołali zrobić jedno: utrzymać armię krzyżową poza murami Konstantynopola”. Nie ma wątpliwości, iż dla wnikliwych obserwatorów opisywanych wydarzeń otwarte pozostawało pytanie: na jak długo? Jeszcze w sierpniu Aleksy IV zaczął wprowadzać w życie program polegający na umocnieniu cesarskiej władzy poza Konstantynopolem. Nie polegając zbytnio na rodakach, wyruszył z miasta w asyście silnego oddziału Franków. Zapewne jednym z ważniejszych powodów jego decyzji była coraz mocniej wyczuwana niechęć ze strony Greków. Towarzyszyła mu większość baronów i rycerzy. W obozie pozostali jedynie Baldwin z Flandrii i Ludwik z Blois. Marszałek z przesadną emfazą napisał, iż podczas wyprawy „wszyscy Grecy z jednej i drugiej strony Ramienia Świętego Jerzego przybywali doń i poddawali się jego rozkazom i woli, i złożyli przysięgę, i hołd jak swemu seniorowi”. W rzeczywistości, co wynika z relacji Choniatesa,

Aleksemu udało się poddać swojej władzy twierdze położone pomiędzy stolicą i Kypselą w Tracji. Podczas nieobecności cesarza i baronów w stolicy doszło do dramatycznych wydarzeń, które w konsekwencji jeszcze bardziej pogłębiły wrogość pomiędzy Grekami i łacinnikami. Zaczęło się od burd z udziałem mieszkańców oraz Flamandów i członków włoskich kolonii przebywających na stałe na terenie Konstantynopola. Zamieszkiwali oni rejon wzdłuż murów łączących się ze Złotym Rogiem, naprzeciw Galaty. W czasie zamieszek wzniecono pożar, który rozprzestrzenił się na znaczne obszary miasta. Trwał on ponad tydzień. Ogień był tak silny, że nie można go było w żaden sposób ugasić. Wypaleniu uległy setki budynków mieszkalnych, kościoły i pałace. Były także straty wśród ludzi. Spośród wszystkich pożarów, które wybuchły w mieście podczas obecności łacinników, ten spowodował największe zniszczenia. Z relacji łacińskich kronikarzy nie wynika, kto był odpowiedzialny za wybuch pożaru, Choniates natomiast, który w jego wyniku utracił dwa domy, obarcza wyłączną winą ich rodaków. Prawdopodobnie to on ma rację. Pośrednio potwierdzają to późniejsze wydarzenia. Po ugaszeniu pożaru wszyscy łacinnicy wraz z rodzinami wynieśli się poza mury w obawie przed zemstą ze strony miejscowych Greków. Stopień ich wzburzenia nie wróżył niczego dobrego przybyszom z Zachodu, którzy zdecydowaliby się pozostać w stolicy. Liczba uciekinierów sięgała kilkunastu tysięcy. Przepłynęli oni na barkach i łodziach Złoty Róg i przedostali się do obozu pielgrzymów.

Przyjęto ich z otwartymi rękami, zdając sobie sprawę, iż wobec zaistniałych zdarzeń już niebawem każda para rąk mogąca podźwignąć oręż może stać się bezcenna. Nawet dla zwykłych pielgrzymów było jasne, że sytuacja wymyka się spod kontroli i trudno liczyć na pokojowe rozwiązanie ponownie nabrzmiewającego konfliktu. Na chwilową poprawę nastrojów po obu stronach murów wpłynął powrót Aleksego IV i towarzyszących mu oddziałów krzyżowców. Stało się to na początku listopada. Zarówno powitanie cesarza, jak i baronów, odbyło się wśród oznak radości. Wkrótce jednak atmosfera wrogości zaczęła znów gęstnieć. Zaczął również ewoluować stosunek Aleksego do uciążliwych sojuszników. W jego otoczeniu coraz bardziej tężała opozycja. Cesarz ograniczył wizyty w obozie krzyżowców, wyraźnie ich unikając. Powodem był brak pieniędzy, który ciążył mu coraz bardziej. W takim samym również stopniu narastało zniecierpliwienie i zawód krzyżowców wobec jego osoby. Oba te uczucia przerodziły się w przekonanie, że cesarz nie zdoła wywiązać się z przyjętych zobowiązań. „A ten odkładał termin, nie dotrzymując tego, co obiecał; także zobaczyli i pojęli wyraźnie, że stara się tylko wyrządzić im zło”. We frankońskim dowództwie ustalono, że należy wysłać delegację do cesarza i zażądać od niego jasnego stanowiska w kwestii umówionego wynagrodzenia. Gdyby nie spełniało ono oczekiwań krzyżowców, Aleksy miał usłyszeć, że przestaną go traktować jak przyjaciela i seniora oraz że, dochodząc swoich słusz-

nych praw, „zabezpieczą to, co im przynależne, jak będą mogli”. Trzy ostatnie słowa, z pozoru niewinne, stanowiły jawną groźbę. Frankowie i Wenecjanie w ciągu kilku ostatnich miesięcy pokazali, jak bardzo są niebezpieczni i w jaki bezwzględny sposób potrafią walczyć o swoje interesy. Posłanie od baronów zawieźli do cesarskiego pałacu Konon z Béthune, Emilian Brabantczyk z Prowansji, Villehardouin oraz trzech znacznych Wenecjan wybranych przez dożę. Wystąpienie Konona, obok marszałka Szampanii jednego z najlepszych mówców w obozie krzyżowców, wywołało konsternację i oburzenie obu cesarzy oraz greckich dostojników uczestniczących w posłuchaniu. Dla wielu z nich zachowanie cudzoziemców było obrazoburcze. Stosunek, jaki do nich mieli, dobrze charakteryzują słowa jednego z dworskich dostojników, Nikeforosa Chryzobergesa, skierowane do Aleksego IV: „Tylko dlatego, że przywieźli cię, cesarzu, zgodnie z wolą Bożą, nie pozwól im na arogancję. Ponieważ zwracając tron prawowitemu cesarzowi, odegrali oni rolę sług, niech teraz będą ulegli jak przystoi sługom”. Stanowią one nie tylko wyraz odczuwanej przez Bizantyjczyków wyższości nad łacinnikami i pobrzmiewa w nich nuta buty i arogancji, ale są również dowodem braku zrozumienia istniejącej sytuacji. Posłowie, opuszczając pałac, drżeli nie tylko o własną wolność, ale wręcz o życie. Puszczono ich jednak wolno i zdali dokładną relację ze swojej misji baronom. Od tego momentu nie było już mowy o żadnych pokojowych rozmowach. Konflikt wszedł w nową

fazę. „Tak rozpoczęła się wojna; i szkodzili każdy jak mógł, i na lądzie, i na morzu. W wielu miejscach potykali się Frankowie i Grecy: [i] nigdy, dzięki Bogu, Frankowie, walcząc, nie tracili więcej niż Grecy. Tak wojna trwała długo, aż do serca zimy”. Nim w szczegółach zostanie przedstawiony jej przebieg, warto się przez chwilę zastanowić nad wiele mówiącą sekwencją dat. Ich porównanie musi zastanawiać. Wynika z niego dość oczywiste pytanie: co takiego spowodowało, że krzyżowcy radykalnie zmienili swój stosunek do Aleksego i już w listopadzie, a zatem 4-5 miesięcy przed nowym terminem zapłaty ustalonym w sierpniu, postawili sprawę na ostrzu noża, żądając od cesarza dodatkowych deklaracji i zapewne wcześniejszego uregulowania długu. Odpowiedź na nie zdaje się narzucać sama. Już wtedy, po nieudanej wyprawie do Tracji, zaczęli się poważnie skłaniać do decyzji o opanowaniu Konstantynopola i zagrabieniu jego skarbów. Gdyby za jego murami znajdowała się silna armia, mieszkańcy zdecydowani na wszelkie wyrzeczenia i cesarz mający ich poparcie, krzyżowcom byłoby zapewne trudniej oswoić się z taką koncepcją i uznać za możliwą jej realizację. Jednak niedawne oblężenie i późniejsza kilkumiesięczna obserwacja coraz bardziej rzucających się w oczy przejawów słabości władzy cesarskiej i rozdźwięku pomiędzy nią i społeczeństwem zradykalizowały ich żądania i rozzuchwaliły.

WOJNA Walki w grudniu 1203 r. i styczniu 1204 r. nie przybrały charakteru starć sprzed kilku miesięcy. Były chaotyczne i nie angażowały wszystkich sił. Działania Greków, poza niegroźnymi wypadami z miasta, skoncentrowały się głównie na usiłowaniu zniszczenia floty weneckiej. Pierwsza taka próba odbyła się 20 grudnia, ale nie przyniosła namacalnych efektów. Druga omal nie zakończyła się pełnym sukcesem. W Nowy Rok Bizantyjczycy przeprowadzili dobrze przygotowany atak liczną flotyllą branderów: [...] wzięli siedemnaście nef, napełnili je wszystkie wielkimi kawałkami drewna i palnymi materiałami i pakułami, i smołą, i beczkami i oczekiwali, aż powieje bardzo silny wiatr z ich strony. I tej nocy, o północy podłożyli ogień na nefach i opuścili żagle na wiatr, a ogień rozpalił się bardzo wysoko, aż wydawało się, że cała ziemia płonie”. Nadpływające brandery stanowiły wielkie zagrożenie dla skupionej na niewielkiej przestrzeni floty krzyżowców. W ich obozie podniosła się wrzawa, kto mógł spieszył na okręty, aby je wyprowadzić na otwartą przestrzeń i tym samym zminimalizować skutki ataku. Frankowie i Wenecjanie doskonale zdawali sobie sprawę, o co toczy się gra. Stawką w niej mogła się stać utrata floty oznaczająca w praktyce zagładę armii. Niektóre okręty ściągano z toru wodnego, po którym płynęły brandery, używając do tego szalup i haków osadzonych na długich żerdziach. Podziw kronikarza wzbudziła nadzwyczajna sprawność i odwaga Wenecjan. Nie wszyscy mogli jednak uczest-

niczyć w bezpośrednim ratowaniu floty. Część ludzi musiała odpowiadać na ostrzał ze strony nieprzyjaciela. Grecy prowadzili go nie tylko z murów, ale również z pokładów łodzi i statków pozostających jeszcze w ich dyspozycji. Walka trwała do rana i zakończyła się całkowitym powodzeniem krzyżowców. Jakiś czas potem przeciwnik jeszcze raz usiłował spalić wenecką flotę, ale podczas opisanych wydarzeń utraciła ona zaledwie jeden statek, pizański nef wypełniony, niestety, po brzegi towarami. Jego utratę boleśnie odczuto w obozie, w którym brakowało żywności i jej ceny poszybowały w górę w sposób niespotykany. Pomimo uchronienia floty przed spaleniem sytuacja krzyżowców nie była godna pozazdroszczenia. Pora roku nie sprzyjała oblężeniu, a kurczące się zapasy mogły skazać ich na głód i zdziesiątkować armię. W takim stanie nie byłaby ona w stanie trwać pod murami przez kilka miesięcy. Niespodziewanie doszło jednak do wydarzeń, które przyspieszyły bieg wypadków. Oto na początku stycznia do miasta przybył protowestarius (szambelan) Aleksy Dukas zwany Murzuflosem. Zresztą przy tej okazji o mały włos nie wpadł w ręce wroga, a podczas stoczonej u wrót jednej z bram potyczki stracił wielu ludzi. Niepowodzenie nie zmniejszyło jednak jego popularności. W oczach mieszkańców i dworskiej opozycji uchodził on za człowieka, którego głównym celem, w przeciwieństwie do obu cesarzy, było usunięcie łacinników z greckiej ziemi. Lecz wcześniej pozbycie się ich samych.

To drugie zadanie okazało się tym łatwiejsze do wykonania, że schorowany i przytłoczony dramatycznymi wydarzeniami Izaak zmarł prawdopodobnie śmiercią naturalną w końcu stycznia 1204 r. Z jego synem „za radą i przyzwoleniem innych” Murzuflos rozprawił się jeszcze w tym samym miesiącu. Prawdopodobnie 25 lub 26 stycznia doszło do zamachu pałacowego, w którego wyniku Aleksego IV wtrącono do więzienia. Dziesięć dni później Aleksy Dukas został koronowany cesarzem. Jego wywyższenie ważyło się przez kilka dni. Za Murzuflosem opowiedziała się znaczna część hierarchii kościelnej i wyższych dostojników, ale gwardia wareska nie od razu uznała go za cesarza. Ulica również była niezdecydowana. Doszło do poważnych rozruchów, popłynęła krew. Zaraz po pozbawieniu władzy Aleksego IV wskazywano innych kandydatów do korony. Jeden z nich, niejaki Radinos, zbiegł w mnisim habicie z domu, unikając w ten sposób zarówno zaszczytów, jak i związanego z nimi ryzyka. Nie zamierzał zostać jednodniowym monarchą. Również Mikołaj Kabanos nie chciał przyjąć cesarskiego tytułu, jednak okrzyknięto jego elekcję wbrew niemu samemu. Murzuflos kazał go zgładzić kilka dni później. Los Aleksego IV, opuszczonego przez wszystkich, także był przesądzony. Najpierw próbowano go otruć, a następnie uduszono. Murzuflos doskonale odegrał swoją rolę i publicznie wyraził wielki żal z powodu niespodziewanej śmierci Aleksego. Jednocześnie kazał go pochować z wszelkimi honorami należnymi władcy.

Niemal nikt po obu stronach murów Konstantynopola nie uwierzył w naturalną śmierć Aleksego IV i dobre intencje Murzuflosa. Krzyżowcom jego postępek dostarczył dobrego pretekstu do prowadzenia dalszej wojny w imię szczytnych haseł. Zabójca i uzurpator nie miał prawa rządzić i należało go pozbawić tronu. Zdaniem Zdzisława Pentka: „Hipokryzja dowódców wojsk krzyżowych zaczęła sięgać zenitu. Choć przedtem negatywnie wyrażali się o Aleksym IV, to jego odsunięcie od tronu w wyniku działań Murzuflosa uznano za najgorszą zdradę, bo targnięcie się na panującego”. W obozie Franków szybko padły słowa trafiające do przekonania pielgrzymów i wojska. „Dlatego mówimy wam, rzekli duchowni, wojna jest zgodna z prawem i sprawiedliwa. A jeśli macie zgodne z prawem intencje, by zdobyć tę ziemię i oddać ją w obediencję Rzymu, otrzymacie apostolskie rozgrzeszenie, takie, jakiego już wam udzielono, dla tych którzy wyspowiadali się, a zginęliby”. Oznaczało to ni mniej, ni więcej tylko potraktowanie Bizantyjczyków jak wrogów chrześcijaństwa i zrównanie walki z nimi z walką przeciwko muzułmanom. Jak zapewnia Villehardouin, od chwili objęcia tronu przez Murzuflosa działania wojenne nasiliły się i „było niewiele dni, by nie walczyli na lądzie albo na morzu”. Frankowie przeprowadzili wypad w kierunku miasta Filée, gdzie udało im się zdobyć wiele bydła i zapasów żywności. Grabież trwała przez dwa dni, część zdobyczy została wysłana do obozu drogą wodną i dotarła tam bez niespodzianek. Powracające oddziały

Henryka z Hainaut wpadły natomiast w zasadzkę przygotowaną przez Murzuflosa, ale przebieg walki był bardzo niekorzystny dla Greków. Stracili oni cesarski sztandar i świętą ikonę Hodegetrię namalowaną zgodnie z tradycją przez świętego Łukasza, sam zaś Aleksy omal nie dostał się do niewoli. Jak niepyszny, z mocno uszczuplonym oddziałem, wrócił do Konstantynopola, gdzie z niego jawnie kpiono i krytykowano jako wodza. Być może właśnie wojenne niepowodzenie i obawa przed wrogiem spowodowały, że Murzuflos spróbował negocjacji. Jeszcze na dzień przed zabójstwem Aleksego IV, 7 lutego, nowy cesarz usiłował porozumieć się z krzyżowcami. Spotkanie wyznaczono w monasterze Świętych Kośmy i Damiana. Rozmowy nie przełamały impasu, każda ze stron pozostała przy swoim zdaniu. Doszło wówczas do próby zdradzieckiego pojmania cesarza przez łacinników, ale zdołał on zbiec, poświęcając swoją ochronę. Po tym incydencie nie mogło już być mowy o pokojowym rozstrzygnięciu sporu. Tym bardziej że pojawił się dodatkowy aspekt. „Mianowicie Frankowie podchodzili do wydarzeń krucjaty ambicjonalnie, ich duma i honor zostały urażone przez Aleksego IV, a śluby krzyżowe nie zostały spełnione. Po śmierci Aleksego IV wojna z Bizancjum przybrała, zwłaszcza dla Franków, nowy wymiar, stała się potrzebą rozstrzygnięcia na polu walki, kto miał rację”. W przeświadczeniu krzyżowców zwycięstwo byłoby równoznaczne z Boską sankcją dla wszystkich podjętych przez nich działań. Zwalniałoby z dylematów moralnych, wyrzutów sumienia i dowodziło zasadności

obranej przez krzyżowców drogi postępowania. Ów nowy element w świadomości Franków, nakazujący traktować spór z Grekami jako swoisty sąd boży, był całkowicie obcy Wenecjanom. Dla nich Bizancjum było wyłącznie łupem, po który z wielu względów, głównie handlowych i politycznych, warto było sięgnąć. „Realizacja planu opanowania Bizancjum otwierała przed Republiką Świętego Marka nieograniczone pole do handlowych poczynań w tej części basenu Morza Śródziemnego. Wtedy Wenecja mogłaby zostać hegemonem”. Kwestie światopoglądowo-religijne w ich przypadku nie odgrywały żadnej roli. Wraz z początkiem wielkiego postu, który rozpoczął się 10 marca, krzyżowcy rozpoczęli przygotowania do szturmu Konstantynopola. Miały one trwać aż do pierwszych dni kwietnia. Ruszyła budowa machin oblężniczych, przygotowywano również do walki flotę. Szczegółów nie szczędzi Robert z Clari: „Wenecjanie zbudowali mostki na nefach, a Frankowie zbudowali inne machiny oblężnicze, które nazwali kotkami i furami, i świniami, aby podkopać i zburzyć mury; a Wenecjanie wzięli deski z domów i szczelnie je dopasowali, pokryli poszycia swoich okrętów, a potem wzięli winoroślą i przykryli nimi deski, aby kamieniomioty nie mogły uszkodzić okrętów i roznieść ich na kawałki”. Armię ożywiał duch walki i pewność zwycięstwa. Choć liczba krzyżowców znacznie się zmniejszyła w wyniku bitewnych strat, chorób i dezercji, ci, którzy pozostali, święcie wierzyli w sens i powodzenie podjętych dzia-

łań. Ich atutem było zdobyte dotychczas doświadczenie i znajomość słabych punktów po stronie nieprzyjaciela. Czasu nie tracili także obrońcy stolicy. Murzuflos, któremu wojenne szczęście nie dopisało w polu, okazał się niezłym organizatorem i z energią zabrał się do przygotowywania miasta do czekających je walk. Remontowano mury i bramy. W wielu miejscach, tam gdzie fortyfikacje uległy zniszczeniu podczas poprzednich ataków lub rozebrano je z rozkazu krzyżowców po opanowaniu przez nich miasta latem poprzedniego roku, łatano i podnoszono obwałowania na niezbędną wysokość. Wieże zostały podwyższone za pomocą drewnianych konstrukcji. Cesarz zagonił mieszkańców i wojsko do pracy, ale nie zdołał wlać w jednych i drugich ducha walki. Ich morale zostało złamane i Aleksy nie znalazł sposobu, aby je podnieść chociażby do poziomu sprzed pojawienia się krzyżowców pod Konstantynopolem. Jedyną formacją, która nie utraciła swoich walorów bojowych, była gwardia. Jej członkowie, stosownie do obowiązującej od wielu dziesiątek lat tradycji, przyjęli za fakt dokonany usadowienie się Murzuflosa na tronie i odtąd wiernie mu służyli. Rozpoczęcie walk o miasto poprzedziła wielka narada wodzów krucjaty, podczas której zawarto umowę ustalającą sposób podziału przyszłych łupów, w tym również ziem Bizancjum, oraz wyboru cesarza. To ostatnie zadanie powierzono elektorom w liczbie 12, po sześciu spośród Franków i Wenecjan. Przyszłemu cesarzowi zagwarantowano czwartą część Cesarstwa, reszta terytoriów miała zostać podzielona zgodnie ze szczegó-

łowymi zapisami pomiędzy Franków i Wenecjan. Nadania miały być „wolne i absolutne”, ograniczone jedynie prawami cesarza jako suzerena. Ustalono także, że patriarcha zostanie wybrany przez tę z partii, która przegra w wyborach kandydata na cesarza. Ponadto komisja złożona z 24 członków, po 12 delegatów spośród pielgrzymów i Wenecjan, miała się zająć rozdziałem zaszczytów, urzędów i stanowisk. Gwarancją wykonania przyjętej umowy miała być ekskomunika grożąca tej ze stron, która by nie dotrzymała jej ustaleń. Oczywiście tego typu postanowienie nabrać mogło stosownej wagi dopiero po jego potwierdzeniu przez papieża, jedynego szafarza i egzekutora klątwy kościelnej. Bez niego pozostawało dobrowolnie przyjętą sankcją, bez możliwości jej praktycznego wyegzekwowania. Innocenty III, kiedy zwrócono się do niego w tej sprawie, nie krył oburzenia i kategorycznie odmówił prośbom krzyżowców. Dodatkowy zapis umowy pozwalał każdemu po upływie roku opuścić Bizancjum. Umowa zawierała ponadto kilka innych zobowiązań, w tym mających bardzo istotne znaczenie dla greckich duchownych i zwykłych mieszkańców Konstantynopola. Otóż „wszyscy z wojska ślubowali na święte relikwie, że wszystką zdobycz w złocie i srebrze, i w nowych tkaninach wartości 5 solidów lub więcej zaniosą do obozu dla sprawiedliwego rozdziału, oprócz sprzętu i żywności, i że kobiet nie wezmą przemocą, [i] nie będą zrywać z nich odzienia, w które są one odziane, ponieważ tego, którego przyłapią czyniącego gwałt, oddadzą na śmierć. I ślubowali [...], że nie podniosą ręki

ani na mnicha, ani na kleryka, ani na kapłana, chyba że tylko w obronie, i że nie rozbiją kościołów ani klasztorów”. Zachowane źródła nie pozwalają w sposób jednoznaczny ustalić, która ze stron i kto imiennie był inspiratorem zawarcia umowy. Wielu historyków wskazywało dożę Dandolo, przypominając o jego osobistych porachunkach z Bizancjum i pragnieniu zemsty. Przyjęcie takiego punktu widzenia, bez potwierdzenia w faktach, stanowiłoby jednak pewne nadużycie. Nie będzie natomiast jakimkolwiek przekłamaniem stwierdzenie, że marcowa umowa, w przypadku jej realizacji po zdobyciu Konstantynopola, w sposób ostateczny przekreślała pierwotny cel krucjaty, jakim było dotarcie do Palestyny i udzielnie pomocy państewkom krzyżowym. Przyjęte w umowie zobowiązania, ale w jeszcze większym stopniu wynikające z niej uprawnienia dla zdobywców, faktycznie czyniły nieprawdopodobną dalszą podróż do Ziemi Świętej. Mogły tam dotrzeć jedynie nieliczne, mało znaczące grupki pielgrzymów. Baronowie, rycerstwo, armia, wszyscy oni musieliby pozostać na miejscu i realizować zawarty zgodnie kontrakt. Realnie rzecz biorąc, marcowa narada i poczynione na niej ustalenia wyznaczały kres IV wyprawy krzyżowej.

UPADEK KONSTANTYNOPOLA Wczesnym rankiem 9 kwietnia flota krzyżowców zbliżyła się do murów Konstantynopola i na wielu ich odcinkach „rozpoczął się bardzo silny i bardzo ciężki atak”. Atakowano północno-wschodni odcinek umocnień pomiędzy pałacem i kościołem w Blachernach a łańcuchem zabezpieczającym Złoty Róg. Kronikarz wspomniał o stu miejscach, w których doszło do bezpośredniej walki. Opis Villehardouina zdaje się sugerować, że stało się to wszędzie tam, gdzie z pokładów barek przystawiano do murów drabiny i po nich oblegający usiłowali dostać się na blanki. Ponadto część krzyżowców zdołała opuścić statki i atakowała z lądu. Enigmatyczne stwierdzenie marszałka Szampanii piszącego o „wielu miejscach”, w których atakowano wprost ze statków, ukonkretnił autor Devastatio Constantinopolitana. W swoim dziele wspomniał on jedynie o pięciu statkach, którym udało się na tyle zbliżyć do murów, aby z ich pokładów możliwe było przystawienie drabin. Starcia wzdłuż murów z różnym natężeniem trwały aż do zmroku, Villehardouin stwierdził, że walka wygasła o godzinie dziewiątej. Obie strony zasypywały swoje stanowiska strzałami i kamiennymi pociskami. Krzyżowcy ciskali je ze statków i skrawków zajętego lądu, używając wszystkich rodzajów machin oblężniczych. Jak obrazowo napisał Robert de Clari: „Francuzi ustawili swoje machiny, swoje kotki, swoje fury i swoje żółwie, by oblegać mury”. Pod niegroźną z pozoru na-

zwą kotka kryła się potężna, śmiercionośna machina dochodząca do 5 metrów wysokości, wyrzucająca ciężkie kamienie na maksymalną odległość do półtora kilometra! Jedna z jej dźwigni przypominała wyglądem kocią łapę i stąd skojarzenie z kotkiem. Z kolei fury miały trzy koła, co pozwalało łatwo nimi manewrować na polu walki i przemieszczać machinę pod murami obleganej twierdzy. Żółw — tu występowało oczywiste skojarzenie ze znaną starorzymską formacją — był machiną zbudowana z dwóch spadzistych daszków zabezpieczających walczących żołnierzy podczas zbliżania się do murów; nazywaną ją także świnią. Podobną rolę odgrywały wykorzystywane przez saperów koty-zamki (chats chateaux) przesuwane na kołach drewniane szopy mające w przedniej części dodatkową ochronną fortyfikację. Ci spośród atakujących, którym udało się wspiąć po drabinach na wysokość blanków, walczyli twarzą w twarz z obrońcami na miecze. W żadnym punkcie krzyżowcom nie udało się jednak przełamać twardej obrony i nigdzie nie zdobyli przyczółka pozwalającego na rozwinięcie ataku za murami. Ponieśli przy tym bolesne straty w ludziach i sprzęcie. „Kiedy Grecy zobaczyli, że Francuzi oblegają, zrzucali w dół na machiny Franków ogromne głazy, wielkie, że aż dziw; tak zaczęli miażdżyć i druzgotać w kawałki i zamieniać w szczapy wszystkie te machiny, że nikt nie odważył się przebywać wewnątrz ani na zewnątrz tych machin, a z drugiej strony Wenecjanie nie mogli dotrzeć ani do murów, ani do wież, tak były one wysokie; tego dnia

ani Wenecjanie i Francuzi nie mogli osiągnąć żadnego sukcesu, ani na murach, ani w mieście”. Clari, który obszernie i ze szczegółami relacjonuje walki toczone 9 kwietnia, ani słowem nie napomknął o mało chwalebnym zachowaniu części krzyżowców i dodatkowym niepowodzeniu, które ich dosięgło. Nie umknęło ono jednak uwadze Villehardouina: „Ale przez grzechy naszych szturm został odparty. [...] Byli i tacy, którzy uchylili się od ataku i statki, na których byli; a ci pozostali byli zakotwiczeni blisko miasta, strzelali z kamieniorzutni i mangonel jedni do drugich”. Szczególnie warto zwrócić uwagę na ostatnie słowa. Wynika z nich, że w wyniku nieprzemyślanego rozstawienia statków doszło do ostrzelania własnych jednostek. Dość typowa i nierzadka podczas wojen pomyłka w tym przypadku, wobec nieudanego ogólnego ataku, musiała z pewnością mocno wpłynąć na pogorszenie i tak nie najlepszych nastrojów wśród wojska. Tym bardziej że straty zadane z własnej ręki musiały boleć wyjątkowo mocno. Po wielogodzinnym szturmie łacinnicy zmuszeni zostali do odstąpienia od murów. Wywołało to wielką radość Greków, którzy uzewnętrznili ją w dość niezwykłej formie: „[...] gdy Grecy zobaczyli wracających z powrotem, krzyczeli głośno i wrzeszczeli najmocniej, jak mogli i wspięli się na swe mury i zaczęli zdejmować z siebie odzienie i pokazywać im swoje gołe tyłki”. Pyszna scena, choć może słowo pyszna jest tu nie do końca na miejscu, przypomina znaną sekwencję z filmu Braveheart z Melem Gibsonem w roli legendarnego szkockiego bohatera narodowego Wallace'a, w której

bezwstydnie obnażone szkockie tyłki przyszło oglądać Anglikom. Wydaje się, iż straty krzyżowców, co potwierdza Villehardouin, były większe niż straty obrońców. Porażka wpłynęła na ostudzenie zbyt optymistycznych nastrojów i zmusiła wodzów do naradzenia się przed podjęciem kolejnych działań. Odbyła się w gorącej atmosferze i nie bez kłopotów ustalono dalszą taktykę. Padły różne propozycje i argumenty na ich poparcie. Podniosły się liczne głosy, że należy zmienić miejsce ataku i uderzyć na mury z drugiej strony, gdzie jakoby umocnienia były łatwiejsze do sforsowania. Pomysł ten wymagałby jednak wpłynięcia floty w głąb Ramienia Świętego Jerzego, na to zaś nie chcieli się zgodzić Wenecjanie. Ich argumentacja była sensowna i przesądziła o jego odrzuceniu: nieznane prądy mogły doprowadzić do rozproszenia floty i spowodować ogólne fiasko. Nie zdołała chyba jednak całkowicie uciąć dyskusji na ten temat: „I wiedzcie, że byli tacy, którzy chcieli, by nurt lub wiatr zabrał statki w dół Ramienia: i to nie pociągało tych, którzy chcieli odejść z tej ziemi i wyruszyć w drogę; i nie było to czymś niezwykłym, gdyż byli w bardzo wielkim niebezpieczeństwie”. Słowa marszałka brzmią dość tajemniczo; ciekawe, kim byli ci, którym na sercu nie leżał los floty, skoro — jak wynika z zacytowanych słów — w opozycji do nich pozostawała grupa krzyżowców ujawniająca chęć opuszczenia Bizancjum i udania się do Ziemi Świętej. Ostatecznie postanowiono nie zmieniać dotychczas zajmowanych pozycji i uderzyć w tym samym miejscu,

ale dopiero po trzech dniach, w poniedziałek 12 kwietnia. W opinii większości dowódców atakowany dotychczas odcinek murów pomiędzy kościołem św. Teodozji a pałacem Blacherny został już znacznie osłabiony i fakt ten należało wykorzystać w dalszej walce. Sobotę i niedzielę postanowiono przeznaczyć na odpoczynek i przygotowania do szturmu. W tym czasie nie planowano żadnych walk. I rzeczywiście nie doszło do nich, gdyż Bizantyjczycy także nie mieli zamiaru podejmować działań. Z nieudanego pierwszego ataku krzyżowcy wyciągnęli ten wniosek, że należy przede wszystkim zapewnić większą liczbę drabin i rzucić do walki przeciwko wieżom więcej żołnierzy. Aby to osiągnąć, zadecydowano, że nefy trzeba połączyć ze sobą w pary. Takie pływające jednostki, na kształt dzisiejszych katamaranów, zwiększając swoją stabilność i powierzchnię pokładu, na którym zamiast jednej można było ustawić dwie drabiny, zdaniem pomysłodawców musiały mieć wyższą zdolność bojową. Innowacja ta bez wątpienia dawała możliwość jednoczesnego ataku większej liczby ludzi, a przez to prowadziła do rozproszenia wysiłku obrońców. Przygotowania łacinników nie przestraszyły Greków. Ich morale zdecydowanie wzrosło. Byli przekonani, że niewielka armia wroga, poważnie przetrzebiona w czasie pierwszego ataku, nie zdoła sforsować potężnych umocnień. Nie docenili skali motywacji i potężnej wewnętrznej siły tkwiącej w krzyżowcach. Krótko przed atakiem miała ona wzrosnąć jeszcze bardziej.

Powtórny szturm na miasto został poprzedzony kazaniem i powszechną komunią. Przed z górą stu laty pierwsi krzyżowcy w bardzo podobny sposób, poszerzony o trzydniowy post, szykowali się do decydującego uderzenia na Jerozolimę. Tym razem większy nacisk położony został na aspekty propagandowe i ideologiczne uzasadnienie ataku na Konstantynopol. „Wtedy krzyknęli po całym obozie, aby rano w niedzielę [11 kwietnia] wszyscy przybyli na kazanie i Wenecjanie, i jedni, i drudzy, i tak uczynili. Wówczas biskupi głosili kazania w obozie: biskup Soissons, biskup Troyes, biskup Hanetaist, i pan Jan Faicete, i opat Loos, i wyjaśnili pielgrzymom, że bitwa jest słuszna, bowiem [Grecy] są zdrajcami i mordercami, i że są nielojalni, gdyż zabili swojego prawowitego pana i są gorsi od Żydów. I biskupi powiedzieli, że w imieniu Boga i papieża odpuszczają grzechy wszystkim, którzy szturmowali, i biskupi rozkazali pielgrzymom, by wszyscy bardzo dobrze wyspowiadali się i przyjęli komunię, i aby nie lękali się atakować Greków, ponieważ są oni wrogami Pana”. Zohydzenie Bizantyjczyków w oczach krzyżowców nastąpiło przez postawienie ich o szczebel niżej od powszechnie znienawidzonych Żydów. Przywoływanie ich imienia stanowiło stały i niezawodny zabieg propagandowy. Pojawiał się on w całej epoce krucjat. Podczas I wyprawy krzyżowej doprowadził do straszliwych pogromów Żydów na trasie pochodu tłumów chłopskich pielgrzymów, szczególnie na terenie Nadrenii. Ktoś jeszcze gorszy od Żyda, zabójcy Chrystusa i wro-

ga rodzaju ludzkiego, nie zasługiwał na litość i walka z nim była godna najwyższej pochwały. Dokonując wewnętrznego duchowego oczyszczenia, krzyżowy uczynili rzecz godną uwagi. „I rozkazano, by odnaleźć i wygnać z obozu wszystkie wesołe kobiety i odesłać je bardzo daleko od obozu; tak i postąpili, aż wszystkie je umieszczono na okręcie [i] odesłano bardzo daleko od obozu”. Powyższa decyzja bez wątpienia potwierdza, iż towarzysząca im aura religijności i poczucie ważności czynu, którego mieli dokonać, była najważniejsza, a cielesne uciechy, jakich dostarczały na co dzień „wesołe kobiety”, zeszły na dalszy plan. Nie wszystkie armie, również w późniejszych czasach, potrafiły zapanować nad tym problemem. Choć niektórzy dowódcy czynili to nad wyraz sprawnie. Hetman Jan Zamoyski podczas wyprawy na Psków w 1581 r. musiał posunąć się do krwawych represji, włącznie z ucinaniem uszów i nosów swawolnym niewiastom handlującym swoimi wdziękami, aby wprowadzić dyscyplinę wśród żołnierzy. W przypadku krzyżowców jest tylko jedno małe „ale” ... Prostytutki wygnano z obozu dopiero po pierwszym, nieudanym szturmie, kiedy trzeba było uczynić wszystko, co było w mocy, aby zasłużyć na łaskę Boga i jego wsparcie podczas kolejnego ataku. Wcześniej nie znalazł się nikt, nie wyłączając licznych kapłanów i biskupów, kto wpadłby na ten prosty pomysł. Również w ich przypadku powaby życia doczesnego były, zdaje się, w większej cenie, niż wynikające z głębokiej wiary przejawy religijności i moralności.

Atak wyznaczony na poniedziałek rozpoczął się z samego rana. Po stronie oblegających wzięli w nim udział wszyscy zdolni do walki mężczyźni. Nie przystąpili do niej jedynie ciężko ranni i obłożnie chorzy. Los ten spotkał hrabiego Ludwika z Blois, który od wielu tygodni cierpiał na gorączkę malaryczną i podczas całej bitwy przebywał na jednej z huiss. Od początku walczący bili się z największym poświęceniem, a wrzawa towarzysząca szturmowi była tak duża, iż „zdawało się, iż ziemia drży”. Połączone w pary nefy i towarzyszące im huissy, i galery podpłynęły możliwie najbliżej murów obronnych i rzuciły kotwice. „A kiedy zakotwiczyli, to rozpoczęli mocno atakować i strzelać, i miotać, i rzucać na wieże grecki ogień, ale ogień nie mógł ich opanować, dlatego że były one pokryte skórami. A ci wewnątrz mocno bronili się i dobrze wyrzucali pociski z 60 kamieniomiotów [...]”. Wielkie kamienie, niemożliwe do podniesienia przez jednego człowieka, spadały na okręty, jednak dzięki poczynionym zabezpieczeniom, nie czyniły im większej szkody. Krzaki winorośli i drewno doskonale amortyzowały uderzenia. Ginęli natomiast lub odnosili ciężkie rany ludzie. Większość nef nie była w stanie zagrozić wieżom. Ich konstrukcje zostały na tyle podniesione, że tylko niewiele drabin sięgało szczytu, ponadto statki pozostawały jednak w zbyt dużym oddaleniu od murów obronnych. „I w całej flocie nie było więcej niż czterech lub pięciu nef, które mogłyby dosięgnąć wież, były one tak wysokie; i wszystkie piętra baszt, które były nadbudowane nad kamiennymi wieżami, miały dobrze

pięć lub sześć lub siedem [pięter] i były wszystkie [zapełnione] żołnierzami broniącymi baszt”. Było oczywiste, że w takiej sytuacji atakującym będzie niezmiernie trudno dokonać jakiegokolwiek wyłomu w obronie, a każda godzina upływająca jedynie na wymianie pocisków przybliża ich do kolejnego niepowodzenia. Zdawali sobie z tego sprawę obrońcy Konstantynopola, walcząc z największym poświęceniem. Zachęcał ich do walki cesarz, który jednak czynił to z pewnego oddalenia. Jego stanowisko znajdowało się w bezpiecznym miejscu na wzgórzu w nieznacznym oddaleniu od fortyfikacji, gdzie rozstawiono wielkie, kolorowe namioty i skąd Murzuflos w obecności dworskich dostojników i adiutantów obserwował wzmagający się bój. Niemal dokładnie ćwierć tysiąca lat później, kiedy stolicy Bizancjum znów zagroziło śmiertelne niebezpieczeństwo, ostatni jego cesarz, Konstantyn XI, był wraz ze swoimi poddanymi i żołnierzami w pierwszej linii walczących i w obronie miasta położył na szali własne życie. Murzuflos nie znalazł w sobie równie wielkiej determinacji. Pragmatycznie zadbał, aby w przypadku porażki, pozostała mu droga ucieczki. Ani w roku 1453 Konstantynopola nie zdołało ocalić poświęcenie basileusa, ani teraz Aleksemu V Dukasowi nie udało się tego dokonać, dowodząc z bezpiecznego miejsca obroną miasta. O wszystkim zadecydował przypadek, jakich wiele zna historia wojen. Kiedy po wielu godzinach walki wydawało się, że wysiłki łacinników i ich floty, szamocącej się bezsilnie wzdłuż majestatycznych murów, nie

przyniosą efektów, stało się coś, co później w obozie Franków uznano za cud. Raz jeszcze oddajmy głos kronikarzowi: „A pielgrzymi atakowali dotąd, dopóty zniesiona nefa biskupa Soissons nie uderzyła o jedną z tych baszt, dzięki cudowi boskiemu, gdyż morze nigdy nie jest spokojne; a na mostku nefy był pewien Wenecjanin i dwaj uzbrojeni rycerze; gdy nefa uderzyła o tę wieżę, Wenecjanin uchwycił się nogami i rękami i wykręcając się, jak mógł, dostał się doń. Kiedy w niej był, a żołnierze, którzy byli na tym piętrze, Anglowie, Duńczycy i Grecy, zobaczyli go, doskoczyli doń z siekierami i mieczami, i całego rozsiekali na kawałki”. Wenecjaninem, który jako pierwszy wdarł się na basztę i również jako pierwszy okupił ten wyczyn śmiercią, był Piotr Albertini. Zaś podwójna nefa, tak szczęśliwie rzucona przez fale na wieżę, składała się z dwóch okrętów — Raju i Pielgrzyma. Wspomniani przez Clariego dwaj rycerze nazywali się Andrzej Dureboise i Jan z Choisy. I właśnie na pierwszego z nich czekała niezmierzona sława zdobywcy baszty. Kiedy nefa powtórnie w nią uderzyła, frankoński rycerz uczepił się drewnianej konstrukcji i po krótkiej chwili dostał się do środka. Ku niemu natychmiast rzucili się obrońcy, wymierzając śmiałkowi ciosy mieczami i siekierami. Stała się jednak rzecz zdumiewająca. Osamotniony Dureboise nie dał się powalić wrogom ani zepchnąć ze szczytu wieży. Życie uratowała mu zapewne w równym stopniu doskonała zbroja, jak i konsternacja załogi wywołana jego pojawieniem się na górnym piętrze baszty. Ogarnięci paniką obrońcy popełnili niewybaczalny

błąd. Zamiast za wszelką cenę pozbyć się intruza, zbiegli na niższe piętro. Dureboise stał się panem najwyższej platformy i to okazało się wstępem do zdobycia Konstantynopola. Po chwili dołączył do niego Jan z Choisy i obaj, przez nikogo nie niepokojeni, za pomocą grubych lin przywiązali nefę do wieży. Teraz kolejni rycerze mogli bez większych problemów przedostać się do baszty. Trudno się dziwić, że Clari wyczyn Andrzeja Dureboise'a nazwał cudem boskim. Jeszcze trudniej uwierzyć w nieodpowiedzialne zachowanie obrońców, którzy w tak przedziwnych okolicznościach oddali oblegającym klucz do bronionego przez siebie miasta. Teraz wypadki przyspieszyły, choć nie można stwierdzić, że potoczyły się lawinowo. „I kiedy ci z innych niższych pięter ujrzeli, że wieża jest zajęta przez Francuzów, ogarnął ich wielki strach, że nikt nie ośmielił się pozostawać, lecz wszyscy opuścili basztę”. Kiedy obrońcy w popłochu opuszczali wieżę zdobytą przez Andrzeja Dureboise'a i żołnierzy z Raju i Pielgrzyma, spadło na nich kolejne nieszczęście. Do jednej z sąsiednich baszt przybił okręt Piotra z Bracieux i jego załodze po krwawym szturmie powiodła się podobna sztuka. Zdobycie dwóch pierwszych wież, a następnie opanowanie dwóch kolejnych sąsiednich baszt przyjęte zostało przez oblegających z ogromną radością. Nie oznaczało jednak jeszcze zdobycia miasta, jedynie je przybliżało. Frankowie, którzy znaleźli się w opanowanych basztach, nie byli w stanie ich opuścić i kontynuować natarcia. W bezpośrednim sąsiedztwie zdobytego przyczółka — u podnóża muru, na jego ko-

ronie i w przylegających wieżach — znajdowało się bowiem tak dużo obrońców, że walka z nimi w najmniejszym stopniu nie wróżyła powodzenia. Trudno było liczyć, że i tym razem na widok pojedynczych krzyżowców nie podejmą walki i rozbiegną się, wpuszczając ich do miasta. Nie było śmiałka, który chciałby na własnej skórze potwierdzić możliwość takiego scenariusza. Irytujący pat został niespodziewanie przezwyciężony za sprawą brata kronikarza, kleryka, niejakiego Alaume'a de Clari. Znalazł się on w grupie 10 rycerzy i ponad 60 żołnierzy, który wraz z Piotrem z Amiens wyszli z okrętu na skrawek lądu oddzielający mur od wód zatoki. Robert poświęcił mu kilka nad wyraz ciepłych zdań, już w pierwszym momencie trącących pewną przesadą: „Był tam jeden kleryk [...], który był odważny w każdej potrzebie, gdyż był on pierwszym we wszystkich szturmach, gdzie uczestniczył, a przy zdobyciu wieży Galaty kleryk ten, to ryzykując własnym ciałem, dokonał więcej niż ktokolwiek z wojska, oprócz pana Piotra z Bracheux [Bracieux]”. Któryś z jego ludzi dostrzegł w murze niewielkie, zamurowane wejście stanowiące kiedyś zapewne sekretną furtkę. Zbliżenie się do niego nie było łatwe, gdyż ze szczytu murów i sąsiednich wież sypała się ulewa kamieni i strzał. Pomimo to Frankowie, chroniąc się pod tarczami, dopadli do ściany i toporami, mieczami, drągami i kopiami zaczęli rozbijać słabszą w tym miejscu konstrukcję. Na ich głowy polały się wrzątek, gorąca smoła i ogień grecki. Część ludzi zgi-

nęła, wielu odniosło rany. Nie powstrzymało to jednak pozostałych i niebawem udało im się wybić w murze duży wyłom i wtedy „zobaczyli tylu ludzi, i znacznych, i niskich [tj. niskiego stanu], że wydawało się, iż było tam pół świata; i nie odważyli się z nieśmiałości wejść”. Śmiałość odnalazł w sobie jeden z nich, wspomniany już Alaume de Clari. Odrzucił stanowczo rady towarzyszy, w tym również brata, aby nie wstępować w wyłom, i sam jeden, odpychając od siebie Roberta, który siłą usiłował go zatrzymać po drugiej stronie, przez wybity otwór ruszył ku miastu. Było absolutnie oczywiste, iż jego czyn zakrawa na czyste szaleństwo i pojedynczy człowiek, wynurzający się po drugiej stronie muru, nie może w niczym zagrozić obrońcom. Kiedy wyciągnęły się ku niemu ich zbrojne prawice, a z góry poleciał grad kamieni, Alaume rzucił się do ucieczki. Nie była ona jednak wynikiem paniki czy zwierzęcego strachu przed śmiercią. Kleryk miał swój plan. Kiedy ujrzał Piotra z Amiens i jego ludzi stojących u wejścia do wyłomu, zakrzyknął do nich: „Panowie, idźcie śmiało! Widzę, że oni odchodzą bardzo rozbici i uciekają”. Ośmieleni tym Frankowie skoczyli do środka i nastąpiło już kolejne tego dnia zdarzenie, w przekonaniu olbrzymiej większości krzyżowców mające znamiona cudu. Widząc grupę kilkudziesięciu napastników wyłaniających się po wewnętrznej stronie muru, obrońcy gremialnie zaczęli się cofać i opuszczać swoje stanowiska w sąsiedztwie wyłomu. Nie zdołał ich powstrzymać sam cesarz, stojący nieopodal z przy-

bocznym oddziałem, jak to określił kronikarz, „tak na rzut kamieniem”. Murzuflos wydał gwardzistom rozkaz do ataku, ale ci, widząc zwarty szyk, w jaki ustawił podkomendnych Piotr z Amiens, i determinację bijącą z ich twarzy, po kilku krokach zawahali się, następnie samorzutnie zaczęli się cofać. Było to kolejne całkowicie niezrozumiałe zachowanie obrońców w długim ciągu zdarzeń, jakie się rozegrały tego dnia. Murzuflos, wściekły i jednocześnie bezradny, wyczytując z reakcji swoich żołnierzy wyrok na miasto, opuścił wzgórze i pogalopował w kierunku pałacu Blacherny. Frankowie nie tracili czasu na roztrząsanie przyczyn niepojętego zachowania Greków. Ich dowódca wysłał część ludzi do najbliższej bramy z rozkazem rozbicia ryglujących ją zamków i otwarcia wrót dla oczekujących po drugiej stronie murów krzyżowców. Zadanie zostało sprawnie wykonane, choć masywne wrota były od wewnątrz bardzo solidnie zabezpieczone. Kiedy ich dwa skrzydła zostały z hukiem rozsunięte, los Konstantynopola był ostatecznie przesądzony. „A kiedy wrota były otwarte, a ci z zewnątrz zobaczyli to, podciągnęli swoje huisy i wyprowadzili z nich konie, dosiedli je [i] rozpoczęli w wielkim pędzie wjeżdżać do miasta przez te wrota”. Wkrótce dwie kolejne bramy zostały otwarte na oścież i fala łacinników zaczęła wdzierać się do miasta. Teraz panika, która wcześniej udzieliła się jedynie części obrońców, objęła niemal wszystkich, zarówno żołnierzy, jak i mieszkańców. Pospołu zaczęli uciekać w głąb miasta, wielu z nich padło pod mieczami zdobywców, którzy bez pardonu wy-

rzynali wszystkich napotkanych Greków. „Wówczas widzielibyście zabijanych Greków. [...] A zabitych i rannych było tam tylu, że nie było ni końca, ni miary”. Zapewne wszyscy w Konstantynopolu doskonale zdawali sobie sprawę, co zwykle czeka załogę i ludność zdobytego miasta. Często zdobywcy, rozwścieczeni oporem i poniesionymi stratami, dokonywali ich masakry, nie bacząc na wiek, płeć i stan ofiar. A jeśli nawet szczęśliwie udawało im się uratować życie, niemal zawsze podczas rabunku dokonywanego przez rozpasane, zwycięskie żołdactwo przepadał cały gromadzony przez wiele lat dobytek. Z pewnością obaw mieszkańców Konstantynopola w tym względzie — nawet gdyby je znali — nie byłyby w stanie rozwiać przyjęte przez krzyżowców zobowiązania dotyczące traktowania już po zdobyciu miasta ludności cywilnej i osób duchownych. Miało się zresztą okazać, że nie wszystkie z nich i w różnym stopniu zostaną spełnione. Jednak krzyżowcy nie od razu ruszyli ku centralnym dzielnicom i nie od razu rozpoczęli rabunek Konstantynopola. Ich oddziały, po wkroczeniu w obręb murów obronnych, zatrzymały się nieopodal nich. Stało się tak na wyraźny rozkaz baronów, którzy odbyli krótką naradę i uznali, iż nieprzygotowana pogoń za cofającymi się obrońcami może przynieść fatalne konsekwencje. Gigantyczne miasto, z setkami mniejszych i większych placów, pajęczą siatką wąskich uliczek i zaułków mogło się okazać śmiertelną pułapką dla zdobywców nieorientujących się w jego topografii. W owym labiryncie, dającym doskonałe możliwości do

zastawiania pułapek i niespodziewanych ataków, rozproszoną armię łacinników zdecydowanie łatwiej byłoby unicestwić, niż podczas oblężenia lub w otwartym polu. Tym bardziej że na każdego krzyżowca przypadało kilkudziesięciu Greków. „A baronowie zgodzili się na tej naradzie, że jeśli Grecy, którzy mieli sto razy więcej noszących broń, niż mają Francuzi, zechcą walczyć nazajutrz, to niech rankiem następnego dnia uzbroją się i uformują swe oddziały, i niech oczekują [Greków] na placu, który był w mieście; a jeśli [Grecy] nie zechcą ani walczyć, ani nie zechcą poddać miasta, to zobaczą, z której strony wieje wiatr i podłożą ogień od nawietrznej i podpalą [miasto]; tak wezmą ich siłą”. Jak widać, w taktyce krzyżowców ponownie pojawia się element sztucznie wywołanego pożaru. Skutecznie posłużyli się nim podczas pierwszego oblężenia miasta, dlatego i tym razem nie mieli żadnych skrupułów, aby rozmyślnie rozpętać niszczący żywioł i za cenę wielkich strat materialnych osiągnąć swój cel. Noc z 12 na 13 kwietnia oddziały łacinników spędziły na gołej ziemi po obu stronach murów, w najbliższej okolicy zdobytych wież i bram. Część ludzi biwakowało prawdopodobnie na pogorzelisku po lipcowym pożarze miasta, wznieconym przez Wenecjan. Baldwin flandryjski i jego oddziały skorzystały ze zdobytych cesarskich namiotów, ludzie jego brata natomiast rozłożyli się obozem przed pałacem Blacherny. Większość krzyżowców była przekonana, że następnego dnia dojdzie do wznowienia walk. Istniejąca ciągle olbrzymia dysproporcja sił wpływała na wyobraźnię i kazała się

liczyć z koniecznością długotrwałych, uporczywych bojów o kolejne dzielnice stolicy. Jednak do nich nie doszło. Nic nie wskazywało także na to, że kolejny raz zostanie podpalone miasto, aby ogniem odgrodzić się od wroga. Jednak pożar wybuchł, a jego sprawcy pozostali nieznani. „Tej nocy, od strony leży Bonifacego, markiza z Montferrat, nie wiadomo jacy ludzie, obawiając się, by nie zaatakowali ich Grecy, podłożyli ogień pomiędzy nimi a Grekami. I miasto zaczęło płonąć, a ogień był bardzo silny i gorzał całą noc, i nazajutrz aż do wieczora. I to był trzeci pożar w Konstantynopolu, od kiedy Frankowie weszli w tę ziemię. I spłonęło wiele domów, więcej niż w trzech największych miastach królestwa Francji”. Mimo wszystko ten pożar nie był tak niszczący jak dwa poprzednie. W ciągu niezbyt długiej kwietniowej nocy zaszły wydarzenia, które przypieczętowały los nie tylko samego Konstantynopola, ale i całego Cesarstwa Bizantyjskiego. Murzuflos, nie czekając ranka, potajemnie zbiegł z miasta. Poza strażą przyboczną i grupą dostojników zabrał ze sobą żonę cesarza Aleksego III, Eufrozynę, a także jej córki. Na schronienie wybrał Mesynopolis (Mesynopol) w Tracji. Prawdopodobnie rozważał szanse dalszej obrony stolicy, ale panika, która wybuchła po wdarciu się łacinników do miasta i rozlewający się szeroką falą defetyzm oraz niewiara w możliwość pokonania najeźdźców, które dotknęły również gwardię, przekonały go, że są one niewielkie. Szansa utraty tronu i wraz z nim życia stawała się natomiast coraz większa.

Ucieczka cesarza spowodowała dodatkowe zamieszanie, ale również próbę ratowania sytuacji przez powołanie na tron kolejnego basileusa. W kościele Mądrości Bożej purpurę wręczono Teodorowi Laskarysowi, wbrew jego woli. Nie mogło być większego pożytku z takiego władcy. Podobnie jak Murzuflos, on również nie widział szans na uratowanie miasta przed łacinnikami i podobnie jak poprzednik, czym prędzej je opuścił. Wybrał jednak przeciwny niż kierunek ucieczki. Jedna z nielicznych galer pozostających w dyspozycji Greków przewiozła go na azjatycki brzeg i arystokrata podążył do Nikei. Bliska i dalsza przyszłość pokazały, jak słusznego wyboru dokonał ten ambitny bizantyjski arystokrata. Stał się on założycielem dynastii, która doprowadzić miała do reaktywowania Bizancjum. W ślady Murzuflosa i Laskarysa poszła ogromna rzesza dostojników dworskich i arystokratów. Podobnie jak cesarze wybierali oni za cel ucieczki bądź europejską część Bizancjum, bądź starali się sforsować Złoty Róg i znaleźć na azjatyckim brzegu. Towarzysząca im panika sprawiła wiele satysfakcji prostym mieszkańcom stolicy, obserwującym dramatyczne sceny towarzyszące exodusowi bogaczy. Kiedy 13 kwietnia obudził się dzień, stolica wiekowego Cesarstwa Wschodniorzymskiego, miasto szczycące się potężnymi murami, które w swoich długich dziejach powstrzymało hordy nadchodzące od strony Europy i z Azji, niezdobyty dotychczas Konstantynopol stał otworem przed łacinnikami. Oni sami nie od razu zdali sobie z tego sprawę. Oczekiwali nadcho-

dzących w ordynku oddziałów wroga, rosnących odgłosów wrzawy wojennej, tymczasem przywitała ich cisza i naprzeciw nie wyszedł nikt, kto zamierzałby się z nimi bić. Krzyżowcy zaczęli przeczesywać najbliższy teren, ale nigdzie żaden z wysłanych przez nich oddziałów nie natknął się na wroga. Grecy nie zamierzali walczyć. Wkrótce fakt ten znalazł oficjalne potwierdzenie. Do obozu Franków przybyła wiernopoddańcza delegacja gwardii wareskiej i mieszkańców Konstantynopola, w licznej asyście miejscowych kapłanów. Wedle Gunthera z Pairis, Grecy zwrócili się do Bonifacego z Montferratu jak do przyszłego cesarza; w ich proklamacji pojawiła się formuła: „Aiios Phasilieos marchio” — Święty Cesarz Markiz. Szczególnie Waregowie, przyzwyczajeni do ciągłości władzy cesarskiej i wiążący własny los z tronem, byli przekonani o tym, że Bonifacy, nominalny przywódca krucjaty, zostanie obrany kolejnym basileusem24. Clari, Villehardouin i Choniates nie potwierdzają jednak okoliczności wskazanych w relacji Gunthera, co może świadczyć o zmyśleniu lub nadinterpretacji faktów. Bez wątpienia jednak najważniejsze przesłanie, z jakim przybyła delegacja, brzmiało: miasto bez jakichkolwiek wstępnych warunków zdaje się na łaskę zdobywców, a lud stolicy i prości żołnierze proszą nowych panów o łagodne potraktowanie. Od niej zdumieni krzyżowcy dowiedzieli się o ucieczce Murzuflosa i pozostałych dramatycznych wydarzeniach, które rozegrały się nocą. Stało się jasne, że łacinników, zamiast spodziewanej jeszcze kilka go-

dzin wcześniej walki, czeka zajęcie miasta. Nikt wówczas nie wiedział, jaki będzie jego przebieg. Bonifacy z Montferratu ruszył z mocnym podjazdem w kierunku pałacu Bukoleon. Jego wnętrze wypełniał tłum przerażonych kobiet spośród najwyższych sfer Konstantynopola. Wśród nich była Agnieszka, córka Ludwika VII i siostra Filipa Augusta, oraz Małgorzata, córka Beli III. Towarzyszący markizowi marszałek Szampanii, dostrzegając urodę i królewskie pochodzenie „najznakomitszych dam świata”, zwrócił także uwagę na materialną zawartość pałacu i wypełniający go skarb, który „był taki, iż nie miał ani liczby, ani miary”. Potem ludzie markiza zajęli także Hagię Sophię. Niemal jednocześnie w ręce Henryka z Flandrii wpadł pałac Blacherny, w którym poza gromadą wystraszonych greckich notabli również znaleziono wielkie skarby. Inni baronowie i rycerze zaczęli zajmować wszystkie większe i wystawniejsze pałace stolicy i zostawiać w nich swoje załogi. Robert z Clari ubolewał, że wodzowie wyprawy oszukali pielgrzymów, zakazując im ruszania w głąb miasta i zajmowania odpowiednich siedzib, podczas gdy sami weszli w posiadanie wszystkich najwygodniejszych i najbogatszych miejsc. Jednak i oni doczekali się satysfakcji: „A kiedy biedni ludzie dowiedzieli się o tym, to ruszyli, czym prędzej, wzięli to, co mogli wziąć; znaleźli wiele [mieszkań] i wiele ich zajęli, a wiele pozostało, ponieważ miasto było bardzo wielkie i wielce ludne”. Dość niewinnie brzmiące zdanie skrywa w rzeczywistości tragedię Konstantyno-

pola. Stanowi kwintesencję trzydniowej grabieży, na jaką zostało wydane nieszczęsne miasto. Ugruntowaną praktyką było wydawanie zdobytych miast w ręce żołdactwa, które mogło je rabować właśnie przez trzy dni. Większość badaczy dziejów IV krucjaty przyjmuje, iż stało się tak również w przypadku Konstantynopola, jednak nieprecyzyjny zapis pozostawiony przez Villehardouina może sugerować, iż okres ten mógł się przeciągnąć do 18 bądź nawet do 25 kwietnia. Zwrot „wzięli to, co mogli wziąć”, w praktyce oznacza wszystko, na co grabieżcy natrafili i co miało dla nich jakąkolwiek wartość. Możni zagarnęli najsmakowitsze kąski, pospolite wojsko i pielgrzymi, niczym okruchami z pańskiego stołu, musieli się zadowolić pozostałą resztą. Było jej — o czym zaświadcza kronikarz — jednak niemało. Grabież, całkowicie zgodna z wojennymi zwyczajami, stanowiła zapłatę za wielomiesięczne wyrzeczenia i ryzyko kalectwa lub śmierci. Czekali na nią, w pełni zasłużyli na owe kilkadziesiąt godzin rozpasania i biada temu, kto zechciałby odebrać im satysfakcję dzikiego rabunku i powstrzymać przed nim. Nikt spośród wodzów na to się nie zdobył. Nikt jednak zapewne również nie przewidział jego skali i charakteru. „W zasadzie nie był to zwykły rabunek czy plądrowanie zajętego miasta; była to bezmyślna dewastacja resztek kultury starożytnej i kilkuwiekowej tradycji kultury materialnej Bizancjum”.

DEVASTATIO CONSTANTINOPOLITANA Taki tytuł nosi anonimowe dzieło uczestnika krucjaty, najprawdopodobniej Niemca pochodzącego z Nadrenii, który najwięcej miejsca poświęcił w nim zdobyciu Konstantynopola i zdarzeniom, które nastąpiły po wkroczeniu krzyżowców w jego mury. Jedyny jego egzemplarz jest przechowywany w Wenecji. Devastatio, cenione przez badaczy dziejów IV krucjaty ze względu na jasny i dokładny przekaz, rzuca wiele światła na przebieg szturmu i późniejszego rabunku dokonanego przez krzyżowców i nie można go nie brać pod uwagę przy próbie odpowiedzi na pytanie, jaka była jego skala. Precyzyjnie nie sposób jej udzielić. Źródła, w zależności od tego, do której ze stron — zwyciężonych czy zwycięzców — należał autor relacji, różnią się mocno pomiędzy sobą. Grecki punkt widzenia najsilniej zaakcentował Choniates, oskarżając krzyżowców o mordy, rabunek i bezmyślny wandalizm, które w jego relacji miejscami urosły do katastroficznych rozmiarów. Tyle tylko, że za słowami nie poszły konkretne przykłady na ich potwierdzenie. Ba, wiele fragmentów wręcz zaprzecza podstawowej tezie o hekatombie Konstantynopola i jego mieszkańców. Oto jeden z opisów zachowania Franków: „jeśli ktoś próbował ich [krzyżowców] uspokoić, ci szydzili z niego [...]; często wyciągali miecz przeciwko tym, którzy odważali się z nimi dyskutować albo sprzeciwić się im”. W innym miejscu swojej Kroniki Choniates opisał, jak dzięki jego interwencji grupa krzyżowców uwolniła porwaną wcze-

śniej przez jednego z ich towarzyszy dziewczynę. Scena to była niezwykła. Oto okrutni Frankowie, uzbrojeni po zęby i owładnięci żądzą mordu, ulegli perswazjom bezbronnego i zdanego na ich łaskę Greka i dobrowolnie odstąpili od zapewne mało chwalebnego zamiaru pohańbienia branki. Oba przytoczone przez Choniatesa przykłady miast potwierdzić winę krzyżowców, dostarczają w istocie doskonałych argumentów na rzecz ich obrony. Może najpoważniejsze zarzuty postawił krzyżowcom Innocenty III w dwóch listach skierowanych na dwór konstantynopolitański w połowie 1205 r. Piętnując wymordowanie niewinnej ludności i grabieże, wskazał także na zniszczenie bezcennych skarbów kultury zgromadzonych w Konstantynopolu. Przyjęty dość powszechnie stereotyp krwawej rzezi i bezprzykładnego rabunku dokonanego w stolicy Bizancjum przetrwał przez stulecia. Niektórzy współcześni historycy na czele ze Stevenem Runcimanem, który IV wyprawę i zdobycie Konstantynopola nazwał wręcz zbrodnią przeciwko ludzkości, pisali o bezprecedensowym, barbarzyńskim spustoszeniu miasta i rzezi jego mieszkańców. Czytając skreślony jego ręką opis, wyczuwa się wyraźnie, po czyjej stronie ulokował on swoje sympatie i kto zasłużył na najgłębsze potępienie. „Barbarzyństwo zdobywców Konstantynopola przeszło wszelkie wyobrażenia. Od dziewięciu stuleci to wielkie miasto było stolicą cywilizacji chrześcijańskiej. Przetrwało tam mnóstwo pomników starożytnej sztuki greckiej, na każdym kroku spotykało się arcydzieła

znakomitych rzemieślników bizantyjskich. Wenecjanie znali się na wartości tych dzieł. Korzystali z każdej możliwości grabieży bezcennych skarbów i wywozili je do Wenecji, aby ozdobić nimi tamtejsze pałace i świątynie. Francuzów i Flamandów natomiast ogarnął szał niszczenia. Rozpasany motłoch rozbiegł się po ulicach, rabując wszystko, co błyszczało, niszcząc wszystko, czego nie można było zabrać, zatrzymując się tylko po to, aby mordować i gwałcić lub włamywać się do piwnic z winem. Nie oszczędzono ani klasztorów, ani kościołów, ani bibliotek. W kościele Bożej Mądrości pijani żołnierze zdzierali jedwabne zasłony, rozbili na kawałki srebrny ikonostas, deptali po świętych księgach i ikonach. Kiedy rozpasani żołnierze zaczęli popijać z naczyń liturgicznych, jedna z ladacznic zasiadła na tronie patriarszym i zaśpiewała karczemną piosenkę francuską. W klasztorach gwałcono zakonnice. Wdzierano się zarówno do pałaców, jak i ruder, niszcząc je doszczętnie. Na ulicach konały od ran kobiety i dzieci. Ów bestialski rozlew krwi i grabieży trwał całe trzy dni, aż w końcu to piękne, ogromne miasto obróciło się w ruinę”. Runciman, doskonały historyk o wyrazistych poglądach i świetnym piórze, bez wątpienia mocno przesadził. Szczególnie fragment o ekscesach w Hagii Sophii, czyniący z grupy zezwierzęconych żołdaków i pijanej prostytutki reprezentację krzyżowców w ogólności i nadający ich haniebnemu wybrykowi rangę symbolu obudowanego zbyt ideologiczną interpretacją, stanowi nadużycie.

Inni historycy byli bardziej wyważeni w ocenach. I chyba to właśnie im należy przyznać słuszność. Jako „zbrodnia przeciw ludzkości” zdobycie Konstantynopola z trudem daje się postawić w jednym rzędzie ze zdobyciem Jerozolimy w roku 1099 lub z okropnościami krucjaty przeciw albigensom. Te jednak zostały zapomniane, podczas gdy reputacja Cesarstwa Łacińskiego była na zawsze splamiona. Opanowanie i złupienie Konstantynopola miało złą prasę od samego początku. To, że fala oburzenia ogarnęła Bizantyjczyków i zaprezentowali oni skrajnie negatywne oceny zachowania znienawidzonych przez siebie łacinników, nie może dziwić. Zaskoczenie budzi reakcja strony zachodniej. W dziele oczerniania ponad miarę wodzów krucjaty i jej szeregowych uczestników szczególna rola przypadła tym spośród krzyżowców, którzy zawrócili spod Zadaru, w pojedynkę lub w małych grupach zdecydowali się jednak dotrzeć do Syrii. Największy atak zaś przypuścili uczestnicy krucjaty przeciwko albigensom. W tym przypadku mechanizm działania był oczywisty; aby odwrócić uwagę Europy od własnych niegodziwości, należało zwrócić ją ku innemu wydarzeniu. Okoliczności towarzyszące powstaniu Cesarstwa Łacińskiego dawały po temu wymarzoną sposobność. Jest pewne, że po wdarciu się krzyżowców do miasta doszło do wymordowania części ludności cywilnej i powszechnego rabunku. Rzeź i ekscesy miały jednak ograniczony zasięg zarówno terytorialny, jak i czasowy. Nie dotknęły w równym stopniu wszystkich rozległych dzielnic ogromnego miasta i zakończyły się

w chwili poddania przez obrońców. Stało się to 13 kwietnia lub najpóźniej 14 kwietnia, co potwierdza autor Devastatio. W ciągu kilku następnych dni baronom udało się przywrócić całkowitą dyscyplinę i karność wśród prostych żołnierzy. Przyznaje to w swojej Kronice Niketas Choniates, którego przecież trudno posądzić o komentarze sprzyjające łacinnikom. W powstrzymaniu rabunków i szału bezmyślnego niszczenia, jaki ogarnął część krzyżowców, czynnie uczestniczyli Wenecjanie. Nie czynili tego bynajmniej z odruchu serca i w imię humanitaryzmu, ale wyłącznie ze względu na swój interes — zdobycia jak największych łupów. Było oczywiste, że to po ich zgromadzeniu Frankowie będą mogli spłacić swój dług. Paradoksalne, ale to właśnie dzięki Wenecjanom, współzdobywcom i współgrabieżcom Konstantynopola, zachowała się duża część kulturalno-artystycznej spuścizny Bizancjum. Symptomatyczne, że na temat gwałtów, mordów i rabunków Clari i Villehardouin wypowiadają się nad wyraz enigmatycznie. Stwierdzenie drugiego z nich, że „inni ludzie rozbiegli się po mieście, dość zagarniając [...]”, można interpretować w różnoraki sposób. Wskazuje ono raczej na grabież niż mordy, chociaż te drugie towarzyszyły zwykle rabunkom. Jednak akcent jest wyraźny. Może więc należy zaufać Robertowi z Clari, kiedy pisze, że „gdy miasto zostało zdobyte, nie wyrządzili krzywdy ani biednym, ani bogatym. Lecz wyszli ci, którzy chcieli iść [z miasta], a którzy chcieli [pozostać] pozostali; wyszli z miasta najbogatsi”, z tym jednakże zastrzeżeniem, że zapewne nie czyniono krzywdy tylko

tym z nich, którzy dali się obrabować i nie stawiali czynnego oporu. Poważnym argumentem za przyjęciem jako wiarygodnych relacji zachodnich kronikarzy wydaje się stwierdzenie, że w wielu innych fragmentach swoich relacji nie ukrywali epizodów wystawiających krzyżowcom jak najgorsze świadectwo. Dlaczego akurat przy opisie zdobycia miasta mieliby rozmijać się z prawdą? W ich oczach, czemu wielokrotnie dawali dowody, Grecy byli zdrajcami, kłamcami, wstrętnymi schizmatykami zasługującymi na przykładne ukaranie. Czy zatem skrywaliby przed potomnymi rzeź owych odszczepieńców, całkowicie zasłużoną w świetle przedstawionej oceny? Nie istnieją żadne pewne źródła, w których można by znaleźć szczegółowe dane dotyczące liczby ofiar. Ba, tylko jedno z nich wskazuje konkretne wielkości. W dziele Gunthera z Pairis Historia Constantopolitana pojawiła się liczba 2000 zabitych. Kilkadziesiąt razy niniejsza niż podczas szturmu Jerozolimy w 1099 r. Zdumiewająco, by nie powiedzieć podejrzanie wręcz, niska, zważywszy rzekomą srogość ze strony krzyżowców i stanowiąca zaledwie ułamek procenta ogólnej liczby mieszkańców, sięgającej przecież niemal pół miliona. Wypada również zwrócić uwagę i na ten fakt, że w średniowieczu niemal wszyscy bez wyjątku kronikarze cierpieli na manierę wyolbrzymiania faktów i wskazywania liczb wyższych od rzeczywistych. Czynili tak niemal zawsze, kiedy jakieś wydarzenie przykuwało ogólną uwagę, a oni sami, opisując je, pragnęli nadać mu jeszcze większy rozgłos i rangę. Być może

zatem warto zaufać relacjom Clariego i Villehardouina i przyjąć, że po ucieczce Murzuflosa i ustaniu walk rozpoczęła się grabież, ale nie było już mowy o rzezi mieszkańców. Jeżeli zaś dochodziło wówczas do mordów, to stanowiły one jedynie ekscesy. Zresztą, surowo karane. Czarna propaganda związana ze zdobyciem Konstantynopola da się porównać z tonem relacji europejskich kronikarzy relacjonujących upadek Jerozolimy i rzekome gwałty i okrucieństwa ze strony zwycięskich muzułmanów. Tymczasem armia Saladyna, co może zresztą dziwić, zważywszy wcześniejsze o niecały wiek „dokonania” krzyżowców szturmujących Święte Miasto, zachowała się nad wyraz powściągliwie, w sposób zgoła nieprzystający do okrutnych zwyczajów epoki. Niewierni Saraceni pokazali oblicze, o jakim wyznawcy „prawdziwej religii” mogli jedynie marzyć. Gdyby tylko tego rodzaju marzenia znajdowały dostęp do ich zakutych w żelazo głów.

ŁUPY Łupy zdobyte w Konstantynopolu wielu mogły wydać się bajeczne. Robert de Clari został nimi wręcz olśniony: „[...] nigdy od stworzenia świata nie widziano zdobytego tak wielkiego dobra ani tak szlachetnego, ani tak bogatego, ani w czasach Aleksandra, ani w czasach Karola Wielkiego, ani dotąd, ani potem; sądzę, że w 40 najbogatszych miastach świata nie znalazłoby się tyle dobra, ile zostało znalezione w Konstantynopolu. A Grecy świadczyli, że dwie trzecie bogactw świata jest w Konstantynopolu, a trzecia [część] rozsiana po świecie”. Szczególnie wielkie wrażenie wywarł na nim wygląd pałaców Bukoleon i Blacherny. Temu pierwszemu, kryjącemu w swym wnętrzu niemal pięćset komnat, poświęcił długi i szczegółowy opis, wyróżniając przede wszystkim tzw. Świętą Kaplicę. Była ona „tak bogata i wspaniała, że nie było tam ani jednego drewnianego zawiasu, ani jednej zasuwki, ani jednej części, którą zwyczajnie robi się z żelaza, a która byłaby całkiem ze srebra, i tam nie było ani jednej komnaty, która nie byłaby bądź z jaspisu, bądź z porfiru, bądź z innych bogatych, drogocennych kamieni. A posadzka kaplicy była z białego marmuru, tak gładkiego i przezroczystego, że zdawało się, iż jest z kryształu [...]”. Kaplicę wypełniały bajeczne skarby — relikwie związane z Chrystusem, święte ikony, wyroby ze szlachetnych kruszców, dzieła sztuki. Clari dokładnie opisał znalezione relikwie, wśród nich kawałki krzyża, na którym konał Zbawiciel, okucia kopii, którą rzymski żoł-

nierz zadał mu cios w bok, i gwoździe wykorzystane do przebicia jego rąk i nóg. Pośród skarbów zagarniętych w pałacu Blacherny opisał cesarskie korony i szaty wysadzane drogocennymi kamieniami oraz liczne sprzęty wykonane ze złota. Precyzyjne określenie wartości łupów zagarniętych przez krzyżowców nie jest możliwe. Wszystkie relacje naocznych świadków różnią się ze sobą, podobnie jak oceny dokonywane przez historyków. Często pojawia się w nich liczba 800 000 lub 900 000 marek, co ma związek z zapiskiem pozostawionym przez Villehardouina: „Dobrze możecie wiedzieć, że wielka była zdobycz; gdyż bez tego, co ukradziono, i bez części Wenecjan, zostało dobrze czterysta tysięcy marek srebra, i dobrze dziesięć tysięcy uprzęży, takich i innych”. Część badaczy sądzi jednak, że wartość zdobyczy była dużo niższa, pisząc o sumie 300 000 marek do podziału pomiędzy krzyżowców i Wenecjan. Oznaczałoby to, iż Frankowie uzyskali 150 000 marek, z czego 50 000 zostało zwrócone Wenecjanom z tytułu zaległych rozliczeń. Pozostałość rozdzielono pomiędzy poszczególnych krzyżowców i nie były to bynajmniej kwoty, które mogłyby uczynić z nich bogaczy. W ręce rycerzy dostało się po 20 marek, a duchowni i konni wojownicy otrzymali połowę tej sumy. Najniżej, co zrozumiałe, wycenione zostały zasługi zwykłych piechurów, którzy dostali po 5 marek. Bez wątpienia zdobywcy spodziewali się większych łupów. To, co uzyskali, było dalekie od wyobrażeń, i w rzeczywistości rozwiewało mit, że większość światowych skarbów zebranych jest w Kon-

stantynopolu. Należy przyjąć, że spora część zdobyczy nie została jednak nigdy ujawniona ani ujęta w jakichkolwiek spisach i rejestrach i najzwyczajniej „rozpłynęła” się wśród zdobywców Konstantynopola, w tym zarówno żołnierzy, jak i zwykłych pielgrzymów towarzyszących armii. Podobny los spotkał także niektóre zebrane już i przeznaczone do podziału dobra, które zgromadzono w trzech wyznaczonych w tym celu kościołach. Miały one być strzeżone przez grupę dozorców wybranych spośród rycerzy, pielgrzymów i Wenecjan. Niektórzy z nich nie okazali się dość odporni na blask złota i sami zamienili się w rabusiów. O niehonorowym i niezgodnym ze złożoną przysięgą zachowaniu w wielu miejscach piszą obaj kronikarze. „Razem zebrano pieniądze i zdobycz, a wiedzcie, że wszystko nie zostało przyniesione [...]. A przyłapanym na kradzieży, wiedzcie, że uczyniono wielki sąd i dość powieszono”.

CESARSTWO ŁACIŃSKIE Po zdobyciu stolicy Bizancjum najdonioślejszym wydarzeniem o charakterze polityczno-prawnym stał się wybór cesarza. Dokonano go w pałacu na placu Augustaion 9 maja 1204 r. Dość znaczną zwłokę w wyborach spowodowała konieczność uporządkowania miasta po walkach, zgromadzenia i podziału zdobyczy, wreszcie przeprowadzenia licznych pochówków. W przeciwnym razie zarówno łacinnikom, jak i mieszkańcom Konstantynopola mogła zagrozić zaraza. Cesarzem został wybrany Baldwin IX hrabia Flandrii i Hainaut. Do ostatniej chwili o wybór zabiegał Bonifacy z Montferratu, który wydawał się naturalnym kandydatem do tronu. Przemawiało za nim stanowisko wodza wyprawy, dotychczasowe dokonania, historia rodu zaangażowanego w ruch krucjatowy oraz stosunek Greków i gwardii wareskiej, widzących w nim następcę rodzimych władców. Teoretycznie jeszcze bardziej podniósł on swoje i tak duże szanse przez małżeństwo z wdową po Izaaku, Małgorzatą węgierską. W praktyce energiczny i ambitny hrabia Bonifacy był nie do zaakceptowania przez Wenecjan, którzy na cesarskim tronie woleli widzieć człowieka mniejszego kalibru i słabszego charakteru. Baldwin spełniał te warunki. Ponadto miał ogromny majątek i reprezentował świetny ród. Był człowiekiem, który wedle oczekiwań doży Dandola zadowoli się blaskiem korony i pozornym splendorem władzy, dając sobą w praktyce kierować w sprawach mających istotne znaczenie dla Repu-

bliki Świętego Marka. Nie pomylili się, choć rachuby związane z osobą Baldwina przepadły wraz z nim w dramatycznych okolicznościach zaledwie po roku, o czym będzie jeszcze mowa. Wybór cesarza poprzedziły niesnaski wśród baronów, którzy, każdy oddzielnie, usiłowali realizować swoje polityczne cele. Z tego powodu długo nie potrafili wybrać grupy elektorów, którzy zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami mieli uczestniczyć w wyborze cesarza. W przeciwieństwie do nich Wenecjanie bez jakichkolwiek problemów wskazali sześciu delegatów, byli to: admirał Vitale Dandolo, Otton Querini, Bertuccio Contarini, Pantaleon Barbo, Jan Basegio, Mikołaj Navigaioso. Baronowie, nie chcąc ustąpić któremukolwiek z konkurentów i zgodzić się na jego kandydatów, ostatecznie powołali elektorów spośród duchownych. Zostali nimi biskupi Soissoins, Troyes, Akki, Betlejem, Halberstadt i opat cysterski z Loos. Dwaj główni kandydaci, pragnąc uniknąć późniejszych sporów, zawarli ze sobą umowę, zgodnie z którą przegrany miałby prawo do lenna w Azji Mniejszej i na greckich wyspach. Porozumienie miało zabezpieczyć armię przed rozłamem, do jakiego, na tle urażonej dumy Rajmunda z Saint-Gilles, doszło podczas I krucjaty po wyborze Gotfryda z Bouillon na władcę Królestwa Jerozolimskiego. Koronację wyznaczono na 16 maja. Odbyła się ona w Hagii Sophii i w pojęciu prawnym zapoczątkowała byt nowego tworu — Romanii (Cesarstwa Łacińskiego). Ceremonii towarzyszyła wielka pompa i przepych.

Stawili się wszyscy łacińscy wielmoże i całe rycerstwo. Baldwin wystąpił w przepysznym stroju tkanym złotem i przyozdobionym szlachetnymi kamieniami. Kiedy wprowadzono go przed ołtarz, Ludwik z Blois podał mu cesarski sztandar, a Hugon z Saint-Pol wręczył miecz. Najważniejsze zadanie miał jednak Bonifacy z Montferratu, trzymający w swoich rękach koronę, oraz dwaj towarzyszący mu biskupi. Baldwin ukląkł i wówczas zdjęto mu z ramion pelerynę i palium, rozpięto chiton, a następnie został pomazany na cesarza. Bonifacy przekazał duchownym koronę, a oni ją pobłogosławili i zaraz potem włożyli na skronie Baldwina. Na jego szyi biskupi zawiesili pokaźnych rozmiarów drogocenny kamień, należący kiedyś do cesarza Manuela I. Cesarz zasiadł na tronie, trzymając w rękach wręczone mu insygnia władzy — berło i złotą kulę z krzyżem. Odbyła się msza. Po niej w otoczeniu baronów, wśród wiwatów, siedząc na białym rumaku, Baldwin przemieścił się do pałacu Bukoleon, aby odbyć koronację według tradycyjnego ceremoniału bizantyjskiego. Fakt ten miał przekonać szczególnie Greków do intencji kontynuowania dotychczasowego Cesarstwa. Baldwin przyjął tyleż długi i skomplikowany, co dostojnie brzmiący tytuł: Balduinus. Dei gratia fidelissimus in Christo imperator, a Deo coronatus, Romanorum moderator et semper Augustus. Kilka dni po koronacji wybrano patriarchę. Zgodnie z wcześniejszym porozumieniem i za sprawą trzynastu kanoników-elektorów został nim Wenecjanin Tomasz Morosini. Doszło do sytuacji mocno krępują-

cej, zważywszy, iż Wenecjanie byli wciąż obłożeni papieską ekskomuniką. Lecz w Konstantynopolu nikt na ten szczegół nie zważał. Podobnie jak na fakt, iż Morosini był jedynie subdiakonem. Zresztą wkrótce sytuacja się wyklarowała. Zaraz po koronacji cesarz skierował do papieża list, w którym obok relacji ze zdobycia Konstantynopola i późniejszych, tak radosnych dla siebie wydarzeń, prosił o zdjęcie klątwy z Wenecjan, jakże ważnych sojuszników w zbożnym dziele upokorzenia schizmatyckich Greków. Pierwszy list nie dotarł do adresata, zatem Baldwin ponowił korespondencję. Odpowiedź nadeszła prawdopodobnie w grudniu 1204 r., a papieski list nosił datę 7 listopada. Jego treść stanowiła dla wodzów wyprawy miłą niespodziankę. Cesarz czytał w nim: „Radujemy się w Panu, który daje łaskę pokornym i zechciał zdziałać wspaniałe cuda w tobie na cześć i chwałę swojego imienia, na zaszczyt i korzyść Stolicy Apostolskiej, na pożytek i radość ludu chrześcijańskiego, przez milczenie o twojej wspaniałości”. Zabrakło w papieskiej korespondencji, co prawda, zapowiedzi cofnięcia ekskomuniki, ale Innocenty III pogodził się z faktami i deklarował objęcie swoją opieką Cesarstwa Łacińskiego. W jednym z kolejnych listów papież nakazywał wszystkim chrześcijanom spieszenie z pomocą nowo powstałemu państwu, co jednoznacznie świadczyło o jego prawnym uznaniu. Poprawie uległy również stosunki między Rzymem a Wenecją. Ich wykładnikiem stało się zatwierdzenie Morosiniego jako patriarchy.

Realizacja umowy zawartej pomiędzy Baldwinem i Bonifacym omal nie zakończyła się bratobójczą wojną. Cesarz został zaskoczony przez markiza propozycją, aby w zamian przyrzeczonych mu lenn azjatyckich i na wyspach greckich otrzymał ziemie trackie z Salonikami. Przekonywał, iż jako szwagier króla Węgier, Emeryka, sąsiadowałby z jego posiadłościami. Był to dość wątły argument, gdyż Trację oddzielała od Węgier Bułgaria, jednak cesarz, po wahaniach, przystał na prośbę Bonifacego. Nie chciał zrażać do siebie najpotężniejszego z baronów, ponadto ewentualna zwycięska kampania w Grecji mogła przynieść wiele pożytku młodemu państwu. Ostrego sporu na tle sprawy Salonik nie dało się jednak uniknąć. Wybuchł on podczas spotkania wojsk obu feudałów pod Mesynopolem, gdzie po ucieczce z Konstantynopola rezydował Aleksy III. Bonifacy gwałtownie zaprotestował wobec zamiaru Baldwina wkroczenia do Salonik. Kiedy cesarz się przy nim upierał, mówiąc, iż zamierza „uczynić swe inne sprawy w tej ziemi”, markiz zagroził mu wypowiedzeniem posłuszeństwa. Oświadczenie to spowodowało groźny rozłam wśród rycerzy towarzyszących Bonifacemu. Część z nich, głównie stronnicy Filipa Szwabskiego, opowiedzieli się za markizem, inni zajęli stronę Baldwina. Podczas gdy cesarz ruszył w kierunku Salonik, markiz, dzięki estymie, jaką u Greków cieszyła się jego żona, bez walki zajął potężnie ufortyfikowaną Didymotykę. Stamtąd na czele własnych wojsk i posiłkowych greckich oddziałów pociągnął na Adrianopol, obsadzony przez cesarską załogę. Kiedy po krótkiej blokadzie

Baldwin zajmował Saloniki, jego krnąbrny wasal rozpoczynał oblężenie potężnej trackiej twierdzy. Wydawało się, że walka pomiędzy łacinnikami jest nieunikniona. Krew jednak nie popłynęła. Sprawy na czas ujęli w swoje ręce doża Dandolo i hrabia Ludwik z Blois, wysyłając Villehardouina z poselstwem do Bonifacego. Było to celne posunięcie, gdyż bardzo cenił on marszałka i ufał mu. Rozmowy nie były łatwe, w końcu jednak Bonifacy zgodził się odstąpić spod Adrianopola. Postanowił w Didymotyce oczekiwać na rozstrzygnięcie sporu, zdając się na orzeczenie rady baronów i doży. Podjęte przez Dandola i hrabiego Ludwika działania rozsierdziły jednak Baldwina. Ich pośrednictwo w rozstrzygnięciu konfliktu nie bez racji potraktował jako podważanie cesarskiego autorytetu. W pierwszym momencie zamierzał nawet zaatakować wojska markiza, jednak jego oddziały zostały zdziesiątkowane przez zarazę i cesarz musiał zrewidować swoje plany. Ostatecznie przy udziale i pośrednictwie pięcioosobowej rady doszło do porozumienia, które przewidywało zamianę Didymotyki na Saloniki. Prawdopodobnie jeszcze latem Bonifacy z Montferratu ogłosił się ich królem. Gorszące wydarzenia mocno nadwerężyły prestiż cesarza nie tylko w oczach łacinników, ale również wśród tej części ludności greckiej, która pogodziła się z podbojem i koniecznością pokojowego współistnienia ze zdobywcami. Zrozumiała ona, że w walce o władzę nie cofną się oni przed niczym. Istotnym pocieszeniem dla Baldwina stał się natomiast fakt rozciągnięcia władzy Cesarstwa na rozległe terytoria na zachód od Kon-

stantynopola i opanowania około 60 twierdz i miast. Oznaczało to udany wstęp do realizacji marcowego układu o podziale Bizancjum. Zażegnanie sporu pomiędzy cesarzem a Bonifacym z Montferratu oznaczało odsunięcie niebezpieczeństwa wojny domowej. Fakt ten wywołał skrajne reakcje: „I tak jak radowali się Frankowie, tak Grecy smucili się, ponieważ bardziej pragnęli wojny i zamętu”. Było oczywiste, że zbrojny konflikt wśród nielicznych zdobywców, który w pewnym momencie wydawał się nieunikniony, mógł przekreślić ich militarny i polityczny sukces już zaledwie kilka miesięcy po zdobyciu Konstantynopola. Wczesną jesienią 1204 r. doszło do spisania dokumentu ustalającego sposób podziału zdobytych już i pozostających jeszcze do opanowania terytoriów pomiędzy strony umowy. W praktyce zmierzała ona do realizacji układu przyjętego w marcu tego samego roku. Nazwa wspomnianego dokumentu brzmiała Partitio terrarum Imperii Romanie. Dzieląc pobizantyjskie terytoria, po 3/8 przyznano Wenecji i krzyżowcom, a 1/4 — cesarzowi. Wysokość nadziałów poszczególnych baronów i ich wasali uzależniona była od ich pozycji w hierarchii feudalnej. Część, która przypadła Baldwinowi I — połowa Tracji, północno-zachodnia część Półwyspu Anatolijskiego oraz wyspy na Morzu Egejskim z Samos, Chios i Lesbos — została podzielona na osiem lenn. Jedno z nich przypadło joannitom, pozostałe znaczniejszym feudałom. Byli wśród nich m.in. Henryk z Hainaut, Ludwik z Blois, Stefan z Perche, Teodo-

ryk z Loos. Z pozostałych 3/8 przypadających na zachodnią Trację, Pelagonię i Tesalię wydzielono posiadłości dla Teodora Vranasa (Apros), Geoffroya z Villehardouin (Macri-Trajanpolis-Vira), Hugona z Saint-Pol (Didymotyka) i Bonifacego z Montferratu, który, o czym była już mowa, objął we władanie Saloniki. Stamtąd miał rozszerzyć władztwo na wschodni Peloponez i Beocję. Wenecki udział objął Wyspy Jońskie, część wysp na Morzu Egejskim, Kretę, Eubeę, południowozachodni Peloponez. Z ziem tych wyodrębniono sześć jednostek administracyjnych — podzieloną na dwanaście baronii Achaję, Adrianopol, Korfu, Modon, Koron i Rodostos. Wenecjanom najbardziej zależało na posiadaniu portów zapewniających możliwość handlu i kontrolę nad żeglugą i dlatego zrezygnowali z opanowania Epiru i Etolii. Wynikający z Partitio terrarum Imperii Romanie podział Konstantynopola przewidywał oddanie 3/8 w posiadanie Wenecji, cała reszta zaś miała stanowić domenę cesarza. System prawny na podbitych terytoriach miał być poddany regulacjom obowiązującym w Ziemi Świętej, gdzie obowiązywał zbiór zasad pod nazwą Assises de Jeruzalem. Wraz z nadaniami lennymi rozdzielno najważniejsze urzędy i godności w nowo powstałym cesarstwie. Spodziewany zaszczyt spotkał dożę Dandolo, który został uhonorowany tytułem despoty. Urząd konetabla dostał się hrabiemu Hugonowi z Saint-Pol, a Villehardouin stał się marszałkiem Romanii. Godności podczaszego, wielkiego kuchmistrza i zarządcy piekarni cesar-

skiej dostały się odpowiednio Emilianowi z Brabancji, Manassesowi z Lisie i Makaremu z Saint-Menehould. Konon z Béthune miał odpowiadać za cesarską garderobę. W chwili dokonywania podziału ziem Bizancjum pomiędzy uczestników wyprawy, jedynie część jego rozległych terytoriów pozostawała faktycznie w ich posiadaniu. Pozostałe należało dopiero zdobyć. Wałki o nie zaangażowały niemal wszystkie siły krzyżowców, koncentrując się głównie w części europejskiej podbitego Cesarstwa. Był to wielki błąd. „Trzeba też powiedzieć, że Baldwin i jego doradcy nie zwrócili należytej uwagi na azjatycką część Cesarstwa. Od początku baronowie interesowali się tym, co na zachód od Konstantynopola. To, co leżało z drugiej strony Bosforu, cieszyło się mniejszym zainteresowaniem”. Ów karygodny brak zainteresowania i odsuwanie na później objęcia lenn azjatyckich spowodowały powstanie i okrzepnięcie niewielkich państewek postbizantyjskich. Zaraz po upadku Konstantynopola powstało najsilniejsze i najbardziej rozległe Cesarstwo Nikejskie, rządzone przez Teodora Laskarysa. Jednodniowy, a precyzyjnie rzecz ujmując — właściwie zaledwie jednonocny cesarz Bizancjum już do śmierci będzie marzył o jego odbudowie i powrocie na tron Konstantynopola. Na północno-wschodnich krańcach Nikei powstało miniaturowe Cesarstwo Trapezuntu (Trebizondy) pod władzą dwóch wnuków Andronika I, Aleksego i Dawida, tzw. Wielkich Komnenów. Kilku innych bizantyjskich możnowładców sięgnęło po rządy

w Filadelfii, Samsunie i dolinie rzeki Meander. Miały one jednak przejściowy charakter. Na terenie Europy, w Beocji, znaczną aktywność polityczną i militarną przejawiał niejaki Leon Sguros, który już na przełomie 1203 i 1204 r. na pieczęciach umieszczał zawłaszczony przez siebie tytuł sewastohypertatosa (najczcigodniejszy). Aby dodać znaczenia swojej osobie i legitymować podejmowane działania, Sguros ożenił się z córką Aleksego III, Eudoksją. Jego oddziały zajęły Naples i Korynt, dwa ważne porty na Peloponezie, a później bezskutecznie zaatakowały Ateny. Najważniejsze miasto starożytnej Grecji obronił brat Niketasa Choniatesa, metropolita Mikołaj Choniates. Jednak to nie Sgurosowi było pisane założenie najsilniejszego państwa postbizantyjskiego w Europie. Uczynił to Michał I Komnen (Michał Angelos Komnen), kuzyn Izaaka II i Aleksego III. Rządzony przez niego Despotat Epiru przez wiele lat miał pretendować do roli kontynuatora i zarazem przyszłego odnowiciela Bizancjum. W okresie pomiędzy jesienią 1204 r. a wiosną 1205 r. krzyżowcy zaangażowali się w niewielkie kampanie, które pozwoliły im rozciągnąć kontrolę nad kolejnymi terytoriami Bizancjum. Ich siły znacznie wzmocniły posiłki, które przypłynęły z Syrii. W większości byli to rycerze, którzy wcześniej opuścili armię krzyżowców i na własną rękę popłynęli do Ziemi Świętej. Wieści o zdobyciu Konstantynopola, a przede wszystkim o możliwości uzyskania bogatego nadania, skłoniły ich do powrotu. W grupie przybyłych spośród znanych postaci znaleźli się Stefan z Perche, Reginald

z Montmirail, Teodoryk z Termond oraz Geoffroy de Villehardouin, imiennik i bratanek marszałka Romanii. Z garścią rycerzy i kilkuset serwientami wylądował on w okolicy Modonu na Peloponezie. Wraz z Wilhelmem z Champlitte, we współdziałaniu z Bonifacym z Montferratu oraz przy pomocy miejscowych Greków w ciągu kilku miesięcy młody Villehardouin zdobył prawie cały Peloponez, na którym powstało Księstwo Morei (Achai). Jego pierwszym, niemal całkowicie suwerennym władcą został Wilhelm z Champlitte. Achaja, najbardziej oddalona od Konstantynopola spośród wszystkich ziem opanowanych przez krzyżowców, w przyszłości z każdym rokiem swojego istnienia miała stawać się coraz bardziej autonomiczna wobec Cesarstwa Łacińskiego. W niedalekich od Peloponezu Atenach po władze sięgnął natomiast Otton z La Roche, jeden z mniej znanych rycerzy, który podczas krucjaty nie wyróżnił się niczym szczególnym. Jego kariera dowodziła, jak atrakcyjne dla ówczesnego zachodnioeuropejskiego rycerstwa potrafiły być zamorskie, zdobywcze wyprawy. Przyjął on tytuł księcia Aten. Podczas gdy Wilhelm z Champlitte, Bonifacy z Montferratu, Otton z La Roche zdobywali ziemie pod swoje przyszłe władztwa i zajmowali trony Morei, Salonik i Aten, Baldwin I skierował niewielkie ekspedycje do Tracji oraz na teren Azji. Uczestniczyli w nich Rajner z Trit, Henryk z Flandrii, Ludwik z Blois, Makary z Saint-Menehould. Pierwszy z nich posunął się w górę Maricy, zajął Filipopol (Płowdiw) i rozległe

lenna wokół twierdzy. Była to najbardziej na północny zachód wysunięta placówka krzyżowców i jednocześnie najbardziej zagrożona atakiem ze strony Bułgarów. Pozostali ruszyli na wschód i pomimo niewielkich sił, jakie ze sobą wiedli, odnieśli pasmo budzących podziw sukcesów. Hrabia Ludwik w bitwie stoczonej 6 grudnia 1204 r. koło zaniku Pumenienor (Poemanenos) rozbił wojska Teodora Laskarysa i dokonał znaczących zdobyczy terytorialnych w Bitynii. Władca Nikei został pokonany także w bitwie na przedpolach Adramitty stoczonej 19 marca 1205 r. Tym razem jego pogromcą okazał się Henryk z Flandrii. Sukcesem łacinników zakończyły się również działania Makarego z SaintMenehould, który zdobył Nikomedię. W ten sposób powstał szeroki bufor chroniący Konstantynopol przed atakiem od strony Azji, a jednocześnie podstawa terytorialna do prowadzenia dalszych zdobywczych operacji. Walki z Laskarysem potwierdziły militarną wyższość krzyżowców nad Grekami, ale jednocześnie pokazały, iż w przeciwieństwie do działań w Europie, ich opór jest lepiej zorganizowany i kieruje nim zdeterminowany przywódca. Zapowiadało to problemy w przyszłości. KOLOS NA GLINIANYCH NOGACH Polityczna i militarna słabość Cesarstwa Łacińskiego została brutalnie obnażona zaledwie rok po jego powstaniu. Stało się to za sprawą Bułgarów, ale w znacznej mierze katastrofę sprowadzili na siebie sami Frankowie. Zawiniła ich pycha i niezachwiana pewność siebie. Propozycja współpracy i nawiązania przyjacielskich stosunków ze strony cara Kałojana, który

być może w zamian liczył na sięgnięcie po jakąś część Bizancjum, spotkała się z tak obraźliwą odpowiedzią, jakiej żaden ówczesny władca nie mógł puścić płazem. Kałojan, zasiadający na tronie od 1197 r., najmłodszy z braci Arsenowiczów, którzy kilkanaście lat wcześniej wywalczyli niepodległość dla swojego kraju, został pouczony, że do zdobywców Cesarstwa Bizantyjskiego ma się odnosić „nie jak cesarz do przyjaciół, lecz jak sługa do panów”, gdyż w przeciwnym razie spustoszą należące do niego ziemie, zagrabione wcześniej Grekom. Pomimo obrazy i gróźb władca Bułgarów usiłował utrzymać pokój z nowo powstałym Cesarstwem. Na dwór konstantynopolitański wyruszyli jego posłowie zaopatrzeni w korespondencję, w której Kałojan uzasadniał swoje prawa do zdobytych terytoriów. Czyniąc to, podważał jednak legalność władzy Baldwina I, co jeszcze bardziej rozpaliło antybułgarskie nastroje w jego najbliższym otoczeniu. Bonifacy z Montferratu zaczął namawiać Baldwina do zbrojnego uderzenia na Kałojana, „który niesłusznie trzyma wielką część ziemi”. Chodziło mu o rozległe tereny nad Wardarem i wokół położonych blisko jego ujścia Salonik. Zagrożony atakiem Kałojan w papieżu pokładał nadzieję na zażegnanie konfliktu, któremu postanowił podporządkować Kościół bułgarski. Na początku listopada 1204 r. w Tyrnowie wysłannik Innocentego III, kardynał Leon Brancaleone, po uprzednim wyświęceniu prymasa Bułgarów i Wołochów, koronował Kałojana na króla Bułgarii i Wołoszczyzny. Władca zwrócił się do papieża z prośbą o wysłanie do Kon-

stantynopola stosownego listu i powstrzymanie łacinników przed atakiem. Nie leżało to jednak w mocy Innocentego III. Buta i wyniosłość baronów były bezgraniczne, a po zdobyciu najpotężniejszego miasta chrześcijańskiego świata wszystko wydawało się im możliwe do osiągnięcia. Wyprawa przeciwko Kałojanowi była tylko kwestią czasu. Krótko przed starciem z łacinnikami car Bułgarów znalazł przeciwko nim cennego sojusznika. Stali się nim traccy Grecy, jeszcze do niedawna zaprzysięgli wrogowie Kałojana. Zarówno miejscowi możnowładcy, jak i zwykła ludność zrazili się szybko do nowych władców Cesarstwa. Frankowie nie wykorzystali szansy na porozumienie i współpracę z Grekami. „Mimo wszystko, zaraz po upadku Konstantynopola powstało wiele okoliczności sprzyjających pertraktacjom [między Grekami i łacinnikami]: wśród Bizantyjczyków panował pogląd, że wydarzenia z 1204 r. stanowiły karę bożą za podziały wśród chrześcijan; ambicje terytorialne Serbów i Bułgarów skłaniały do zawarcia porozumienia między zwycięzcami i pokonanymi; arystokracja bizantyjska, przynajmniej na Peloponezie, przychylała się do ugody z obcą władzą pod warunkiem zagwarantowania swoich przywilejów; niższe warstwy ludności, zmęczone wojnami domowymi oraz nadmiernymi obciążeniami podatkowymi, zasadniczo nie były wrogie nowym władcom, gdyby ci tylko uszanowali [ich] wiarę”. Nie okazali się oni w niczym lepsi od Angelosów, a ich brutalność i arogancja w zaprowadzaniu nowych, zachodnich porządków pokazały ich prawdzi-

we oblicze. Swoje dołożyli również Wenecjanie, dopuszczając się ekscesów w Adrianopolu. W lutym 1205 r. Grecy chwycili za broń. Furię pierwszego ataku skierowali przeciwko załodze Didymotyki, z której uratowali się tylko nieliczni. Następnie powstańcy ruszyli na Adrianopol. Wenecjanie nawet nie usiłowali bronić miasta i uciekli do Tzurullonu, podlegającego bezpośrednio cesarzowi. Rozszerzająca się coraz bardziej rewolta spowodowała, że łacinnicy i Wenecjanie zaczęli opuszczać mniejsze twierdze i skupiać się w większych ośrodkach. Porzucono także Tzurullon, a uciekinierzy skierowali się do Konstantynopola. Grecką ofensywę powstrzymano na krótko pod Archadioplem, gdzie obrońcy wyprowadzili swoje oddziały na przedpole i rozproszyli oblegających. Porażka unaoczniła powstańcom, że własnymi siłami nie uda im się pokonać najeźdźców. Postanowili zatem wejść w sojusz z carem Bułgarów, nawet za cenę poddania się jego władzy. „Ale Grecy nie wyzbyli się zdrady ze swych serc, gdyż byli bardzo nielojalni. W tym czasie zobaczyli, że Frankowie byli rozproszeni po ziemiach, i że każdy miał swoje sprawy: tak przypuszczali, że mogą ich zdradzić. I tajemnie wyznaczyli posłów ze wszystkich miast tej ziemi, i skierowali ich do Jana, który był królem Blakii i Brugii [tj. Kałojana], który ciągle walczył i walczył z nimi; i przekazali mu, że uczynią go cesarzem, i poddadzą mu się wszyscy, i zabiją wszystkich Franków; i przysięgli, że uznają go jak pana, i by przysiągł im, że będzie nimi rządził jak poddanymi. Taką uczynili przysięgę”.

Grecką ofertę car przyjął niczym cudowne zrządzenie losu. Oznaczała ona możliwość upieczenia dwóch pieczeni na jednym ogniu: bezkrwawego zdobycia nowych ziem i jednocześnie znacznego wzmocnienia sił przed konfrontacją z łacinnikami. Wieść o sojuszu grecko-bułgarskim zmobilizowała Baldwina I do energiczniejszych działań. Po naradzie z dożą i hrabią Ludwikiem cesarz postanowił powołać pod broń wszystkie oddziały. Do poszczególnych baronów wyruszyli posłańcy z wezwaniem do jak najszybszego stawienia się wraz z wojskiem w Konstantynopolu. Cesarski rozkaz nakazywał porzucenie niektórych miast, w tym niemal wszystkich na wybrzeżu azjatyckim. Mobilizacja przebiegała jednak z wielkimi oporami. Wezwano do jak najszybszego przybycia Henryka z Flandrii, Piotra z Bracieux, Pajena z Orleanu, Makarego z Saint-Menehould, Roberta z Ronsoi, Mateusza z Wallincourt. Nie wszyscy zdołali odpowiedzieć na apel. W stolicy zebrała się niewielka część sił. Z Nikomedii przybyło stu rycerzy. Nie dotarł brat Baldwina, hrabia Henryk, i fakt ten zapewne w największym stopniu zaważył na późniejszych wydarzeniach. Wokół Henryka zebrało się bowiem wiele tysięcy ormiańskich wojowników, uciekających wraz z rodzinami przed Grekami. Niektórzy z baronów z ociąganiem reagowali na wezwanie cesarza, inni, jak Rajner syn Rajnera z Trit, nie zdołał tam dotrzeć. Jego oddział, liczący około 30 rycerzy, został pochwycony przez Greków i przekazany Kałojanowi. Car rozkazał ich zgładzić w okrutny sposób. Czynem tym w praktyce przekreślił

możliwość pokojowego zażegnania konfliktu. Baldwin I, w którym niecierpliwość przeważyła nad rozsądkiem, zrezygnował z oczekiwania na nadchodzące z wolna oddziały i postanowił wyruszyć przeciwko Kałojanowi na czele nielicznych wojsk. Był absolutnie pewny, że ich sprawność bojowa wystarczy do pokonania silniejszego liczebnie przeciwnika. Baldwin opuścił Konstantynopol 25 marca 1205 r. na czele zaledwie 140 rycerzy. Kilka dni wcześniej w kierunku Adrianopola wyruszyła awangarda pod dowództwem marszałka Villehardouina i Manassesa z Lisie. Straż przednia, po minięciu Archadioplu i Burgarofle, zaczekała na resztę sił w miejscowości Nequise. Pod Adrianopol łacinnicy podeszli 29 marca: „[...] i ujrzeli sztandary Jana, króla Blakii i Brugii, nad murami i nad wieżami, a miasto było bardzo silne, i bardzo bogate, i z wielką liczbą ludzi”. Dysproporcja sił rzucała się w oczy. Łacinnicy zablokowali wyjścia z dwóch bram i rozstawili wzdłuż murów cienką linię placówek. Wkrótce ich sytuacja uległa nieznacznej poprawie. Pod Adrianopol ze zbrojnym hufem przybył doża Dandolo, podwajając niemal armię Baldwina, a zaraz po nim w obozie pojawił się dość liczny oddział jazdy. Później dotarło jeszcze kilka grup rycerzy. Wenecjanie rozłożyli się przed jedną z bram. Regularne oblężenie, które rozpoczęli łacinnicy, nie dawało jednak większych nadziei na zdobycie miasta. Oblegający, poza zbyt małą liczbą żołnierzy, cierpieli także na brak zaopatrzenia. Niewielka ilość żywności, jaką dysponowali, wykluczała długotrwałe działania, a jej

pozyskanie w okolicach Adrianopola było niemal niemożliwe, bo były one kontrolowane przez oddziały wroga. Potwierdził to potężny wypad, w którym wzięła udział ponad połowa wojsk, poprowadzony 3 kwietnia przez Ludwika z Blois i paru innych baronów. Siły te bezskutecznie usiłowały opanować fortecę Pętak (Peutaces), dobrze zaopatrzoną i z liczną załogą. Po odparciu ataku Ludwik uznał się za pokonanego i nakazał powrót do obozu pod Adrianopolem. Trwały tam energiczne przygotowania do szturmu. Jak relacjonuje Villehardouin, „[...] zbudowali machinę tym sposobem, a saperzy kopali ziemię pod murem”. Były to standardowe działania podejmowane podczas oblężeń. Prawdopodobnie kronikarz miał na myśli wieżę oblężniczą, miejsce i zakres prac wykonanych przez saperów pozostają natomiast niewiadomą. Po 10 kwietnia do obozu zaczęły dochodzić niepokojące wieści o nadciąganiu odsieczy prowadzonej przez samego cara. Oprócz regularnych oddziałów miały mu towarzyszyć nieprzebrane krocie półdzikich koczowniczych Kumanów. Oznaczało to, że niebawem oblegający mogą sami zostać oblężeni, tak więc prace nad podkopem oraz inne przygotowania do szturmu zeszły na dalszy plan. Podczas niezwłocznie zwołanej narady ustalono, aby wyjść naprzeciw nadchodzącemu wrogowi i wydać mu bitwę w polu. Villehardouinowi i Manassesowi z Lisie, wcześniej dowodzącym awangardą, teraz powierzono zadanie pozostania pod murami twierdzy i jej dalszego blokowania, a wszyscy pozo-

stali baronowie z większością sił mieli niepostrzeżenie dla obrońców wyruszyć naprzeciw Kałojana. Car rozłożył obóz w odległości pięciu mil od stanowisk łacinników. Preludium bitwy rozegrało się 13 kwietnia. Nim łacinnicy zdołali zrealizować swój plan, Kałojan wysłał przeciwko nim Kumanów. W oczach europejskiego rycerstwa odziani jedynie w skóry, prymitywni jeźdźcy stepowi, niezależnie od ich liczby (a była niemała), nie zasługiwali na miano przeciwnika, ale jedynie na pogardę. „Kiedy nasi żołnierze zobaczyli tych Kumanów odzianych w skóry, to wcale się ich nie przestraszyli i nie wzięli ich za coś więcej niż chłopców [...]”. Zbytnia pewność siebie i zlekceważenie wroga okazały się zgubne. Podobnie jak niesubordynacja części dowódców i totalny brak dyscypliny w szeregach Franków. Koczownikom powiódł się banalnie prosty podstęp, polegający na wyciągnięciu wroga z obozu, zdezorganizowaniu go i następnie zaatakowaniu jego rozproszonych szyków: „[...] krzyk podniósł się w obozie, i wyszli zeń w nieporządku. I ścigali Kumanów wielce bezmyślnie dobrą milę. A kiedy chcieli wrócić, Kumani zaczęli do nich strzelać tak żwawo, że ranili dość ich koni”. Marszałek miał całkowitą rację, pisząc o bezmyślnym pościgu. Z taktycznego punktu widzenia uganianie się ciężkozbrojnego rycerstwa i konnych oddziałów za lotną stepową jazdą, która niemal nigdy nie stawała do frontalnego starcia z zakutym w żelazo wrogiem, nie miało najmniejszego sensu. Z góry było skazane na niepowodzenie i tak właśnie się zakończyło, choć w kronikarskim opisie porażka nie wygląda zbyt

dramatycznie. Uwypuklenie faktu zranienia znacznej liczby koni potwierdza jedynie, iż broń ochronna Franków doskonale zdała egzamin w walce z uzbrojonym w łuki przeciwnikiem. Doświadczenia zebrane podczas pierwszego spotkania z Kumanami zaowocowały przyjętym przez baronów postanowieniem, iż podczas ich kolejnego ataku nie dadzą się sprowokować i utrzymają swoje oddziały na wyznaczonych uprzednio pozycjach przed obozem. Nazajutrz miało się okazać, iż są to jedynie puste słowa, a refleksja wywołana bolesną nauczką przeminęła wraz ze snem. Rankiem 14 kwietnia Frankowie dali się zaskoczyć już podczas spożywania posiłku. Zajęci jedzeniem i nieuzbrojeni żołnierze wpadli w panikę, kiedy na przedpolu obozu pojawiła się kumańska konnica. Na szczęście koczownicy trzymali dystans i zadowolili się jedynie wywołaniem zamieszania w szeregach wroga. Kiedy się z nim uporano, cesarskie oddziały sformowały szyk w oczekiwaniu na następny atak wojsk Kałojana. Wydawało się, że „motłoch w skórach”, jak z lekceważeniem wypowiadano się o Kumanach, nie ma większych szans, aby wzruszyć potężny żywy mur obronny utworzony przez żołnierzy Baldwina. Stało się jednak inaczej i znów, jak wielokrotnie wcześniej, zawiniła niesubordynacja. Hrabia Ludwik nie potrafił wytrwać na powierzonych mu pozycjach i na czele swoich oddziałów ruszył na Kumanów. Szyk Franków został przerwany. Żołnierzy Ludwika zdziesiątkowała ulewa strzał, on sam już na początku walki został dwukrotnie ranny. Bezmyślny postępek hrabie-

go, nad którym biada Villehardouin: „Ach! Jak źle dotrzymywali tego, co postanowiono wcześniej wieczorem”, natychmiast spowodował fatalne konsekwencje: „I były oddziały z innych ludzi niż rycerze, którzy nie posiadali dość uzbrojenia; ci nie wiedzieli, jak walczyć, i rozbiegli się”. Przeciwnik wykorzystał powstałe w szeregach zamieszanie i jego jazda wdarła się w powstałą lukę. Stało się jasne, że wielokrotnie słabsze liczebnie wojska Baldwina I, po rozerwaniu ich szyków, są skazane na porażkę. Frankowie walczyli z desperacką odwagą. Ludwik odrzucił propozycję Jana z Friaise, który po utracie konia przez hrabiego zaproponował mu własnego rumaka i namawiał do ucieczki. Nie skorzystał z niej również cesarz. Większość łacinników została wybita. Zginął hrabia Ludwik, Stefan z Perche, bracia Eustachy i Jan z Heumont, Robert z Ronsoi, Reginald z Montmirail, Jan z Friaise, biskup Piotr z Betlejem i dziesiątki innych feudałów. Baldwin szczęśliwie uniknął śmierci, ale wpadł w ręce wroga. Jedynie niedobitki wojsk cesarskich zdołały cofnąć się do obozu, mając na karku atakujących Kumanów. Odparto ich z pomocą żołnierzy, którzy opuścili stanowiska przy bramach miejskich i pospieszyli w sukurs swoim współtowarzyszom. Na szczęście dla łacinników załoga twierdzy nie wykazała aktywności i nie uderzyła na ich tyły. Atak taki najprawdopodobniej doprowadziłby do zagłady całej armii. Dopiero zmrok przyniósł przerwę w walce i dał znękanym Frankom chwilę wytchnienia. Ogrom klęski i poniesionych strat był przerażający. Dokładne dane nie są znane, ale Robert z Clari, opisując

masakrę, po wymienieniu cesarza i hrabiego Ludwika jako zabitych, użył wiele mówiącego stwierdzenia: „[...] i wielu innych znacznych mężów, i tylu innych ludzi, że liczby ich nie znamy, ale na pewno tam zostały wytracone trzy setki rycerzy”. Było dla niego oczywiste, iż straszliwa klęska stanowi boską zapłatę za wszystkie wcześniejsze niegodziwości baronów: „Tak Pan zemścił się za ich dumę i za ich wiarołomstwo, które okazali dla biednych ludzi z wojska, i za przerażające grzechy, które uczynili w mieście po tym, gdy je zdobyli”. Lecz wbrew przekonaniu kronikarza i wielu szeregowych uczestników bitwy to nie Bóg zadecydował o porażce. Jej rzeczywiste przyczyny były dość prozaiczne. „W opiniach badaczy panuje zgodny pogląd, że powstanie przeciwko łacinnikom i starcie pod Adrianopolem w 1205 r. były konsekwencją nieprzemyślanych poczynań Baldwina oraz jego wasali, a przebieg oraz wynik bitwy były rezultatem nieporadnego dowodzenia nad działającymi wręcz samowolnie wodzami armii łacińskiej”. Z grupy znaczniejszych dostojników Cesarstwa ocaleli jedynie Villehardouin i Manasses z Lisie, którzy nie wzięli udziału w bitwie. Życie uratował także Dandolo, który wraz z Wenecjanami został pod murami Adrianopola. Marszałek, zachowując zimną krew, ujął w żelazne karby ocalałą resztkę żołnierzy i po krótkiej naradzie z dożą natychmiast rozpoczął przygotowania do odwrotu. Zamierzano przeprowadzić go jeszcze tej samej nocy, aby pod osłoną ciemności, nie wzbudzając podejrzeń obrońców Adrianopola, nie zda-

jących sobie zapewne jeszcze sprawy ze skali klęski łacinników, oderwać się od wroga. Przodem miały się poruszać oddziały doży, a dowództwo ariergardy zamykającej pochód niewielkiego hufca objął Villehardouin. Zabrano wszystkich rannych i chorych, w obozie nie pozostawiono nawet jednego człowieka. Porzucono natomiast namioty wraz z wyposażeniem i całe ciężkie uzbrojenie. Kronikarze nie wspominają słowem o losie machiny oblężniczej, o której budowie pisał Villehardouin, ale niemal z całkowitą pewnością można założyć, że pozostawiono ją nietkniętą. Jej celowe zniszczenie, aby nie wpadła w ręce wroga, było możliwe wyłącznie za pomocą siekier bądź ognia. Pomijając już czynnik czasu, którego rozpaczliwie brakowało i należało działać bez jakiejkolwiek zwłoki, żaden ze wskazanych sposobów nie mógł być zastosowany wobec konieczności potajemnego opuszczenia obozu. Pierwszym etapem na drodze ucieczki spod Adrianopola miało być Rodostos. Nie wszyscy jednak tam doszli. Marszałkowi nie udało się zapanować nad uciekinierami. Część z nich — o czym pisze z oburzeniem w swojej kronice — na czele z Gerardem z Lombardii i Eustachym z Ham i „dobrze około dwudziestu pięciu rycerzy” porzuciła hufiec i ruszyła wprost do Konstantynopola. Po dotarciu nad Bosfor grupka ta stała się zwiastunem fatalnych i przesadzonych wieści nie tylko o klęsce pod Adrianopolem, ale także o zagładzie niedobitków pod wodzą Villehardouina. Łatwo sobie wyobrazić reakcje na takie informacje, pochodzące, jakby nie było, z pierwszych ust. W powstałej panice wielu

łacinników myślało jedynie o ucieczce. 16 kwietnia kilka tysięcy ludzi wsiadło na 5 wielkich weneckich okrętów z zamiarem powrotu do Francji. Było wśród nich około 100 rycerzy na czele z Baldwinem z Aubigny i Janem z Virsin. Po dopłynięciu następnego dnia do Rodostos uciekinierzy zabrali ze sobą grupę dezerterów z Piotrem z Frouville, który jako pierwszy zbiegł spod Adrianopola. Tymczasem Villahardouin, Manasses i Dandolo dotarli do Pamfile i spotkali tam Piotra z Bracieux i Payena z Orleanu wraz z oddziałem liczącym 240 ludzi. Tutaj nastąpiły kolejne dezercje, z udziałem zarówno Wenecjan, jak i Franków. Po dotarciu do Rodostos doszło do spotkania z oddziałami hrabiego Henryka, który pomimo wytężonego marszu nie zdołał połączyć się z główną armią pod Adrianopolem. W tym momencie, poza nielicznymi oddziałami stacjonującymi w Konstantynopolu, były to jedyne większe oddziały, jakimi dysponowało Cesarstwo Łacińskie. Jego sytuacja przedstawiała się katastrofalnie. Kryzys wywołany utratą części armii i znacznymi ubytkami terytorialnymi w Azji Mniejszej i Tracji pogłębiał upadek morale wśród niedawnych zdobywców Bizancjum. Kilka tygodni po bitwie na terytorium Azji w rękach łacinników pozostał jedynie Espigal i kilka małych miejscowości z nic nieznaczącymi załogami; resztę ziem opanował błyskawicznie Teodor Laskarys. Szczęśliwie Kałojan nie zarządził pościgu i nie podjął ofensywy w kierunku Konstantynopola. Nie ma wątpliwości, iż w zaistniałej sytuacji miałby wielkie

szanse na jego opanowanie i likwidację Cesarstwa Łacińskiego. Mijał zaledwie rok od zdobycia Konstantynopola, a powstałe na jego gruzach państwo znalazło się na krawędzi upadku. „Klęska adrianopolska zadana przez siły grecko-bułgarskie nielicznej armii Cesarstwa Łacińskiego była pierwszym widocznym sygnałem świadczącym o kruchości i tymczasowości tego państwa”. Pierwsza większa konfrontacja z całą wyrazistością obnażyła słabość organizacyjną i militarną Franków. Jej wynik został z radością powitany przez Greków, snujących plany odbudowy Cesarstwa Bizantyjskiego. Dla ich małych, słabiutkich państewek porażka łacinników stanowiła prawdziwe zrządzenie losu. Szczególnego znaczenia nabierał fakt opuszczenia przez Franków posiadłości azjatyckich. Śmierć ich właścicieli pod Adrianopolem i słabość militarna Cesarstwa Łacińskiego dawała nadzieję, że nie będzie miał kto po nie ponownie sięgnąć. Ta sytuacja w oczywisty sposób sprzyjała Cesarstwu Nikei, które już mogło rozpocząć długi marsz ku odzyskaniu Konstantynopola. Pomimo otrzymanego ciosu łacinnicy szybko udowodnili, że mają dość hartu, aby opanować powstały chaos. W Rodostos zapadła decyzja o powołaniu hrabiego Henryka z Hainaut na urząd regenta, który miał sprawować do chwili uzyskania pewnych informacji na temat losów Baldwina. Spośród wszystkich ocalałych baronów 28-letni brat cesarza najlepiej nadawał się do sprawowania tego urzędu. Jedynym, który z racji urodzenia, doświadczenia i dotychczasowych dokonań mógł z nim konkurować, był marszałek

Szampanii. Jednak Villehardouin wraz z dożą Dandolo oddali swój głos właśnie na Henryka. W końcu kwietnia, szczęśliwie omijając grasujące na terytorium Tracji oddziały Kałojana, dotarł on do Konstantynopola. Prawdopodobnie w jego pobliżu również pojawiły się pojedyncze grupy Kumanów, które prześlizgnęły się przez rzadką sieć łacińskich placówek. Zagrożenie z ich strony ustąpiło nagle w końcu maja, kiedy wodzowie Kumanów wypowiedzieli Kałojanowi dalszą służbę z powodu panujących upałów. Od tego momentu car mógł liczyć jedynie na oddziały bułgarskie i greckie i był zmuszony porzucić myśl o uderzeniu na Konstantynopol. Po spustoszeniu Tracji ruszył natomiast na Saloniki, a następnie zmienił plan i obiegł Serres należący do Bonifacego z Montferratu. Doszło wówczas do haniebnego wydarzenia. Za cenę darowania życia załoga postanowiła wydać carowi miasto. Kałojan nie dotrzymał jednak przyrzeczenia. Część mieszkańców i żołnierzy kazał wymordować, pozostałych zagarnął w niewolę i wysłał do Bułgarii. Równie okrutny los spotkał mieszkańców Filipopolis, opuszczonego przez Rajnera z Trit. Frankijski baron postąpił tak w obawie przed zdradą ze strony miejscowych Greków i wobec działań podjętych przez członków manichejskiej sekty paulicjan, którzy nawiązali kontakt z carem, proponując mu wydanie miasta. W Filipopolis doszło do aktów dzikiego barbarzyństwa z obdzieraniem ludzi ze skóry włącznie. Kałojana rozsierdziło to, że przed jego przybyciem Grecy ośmielili się wybrać spośród siebie przywódcę, niejakiego Aspietona. Ostatecznie kwitnące dotychczas

miasto zostało gruntownie ograbione, a później spalone. Uratowali się jedynie nieliczni jego mieszkańcy. Wydarzenia, które rozegrały się w Filipopolis i Serres, miały poważne następstwa. Grecka arystokracja i ludność Tracji, zrażone okrucieństwem cara, zaczęły odstępować od sojuszu z Bułgarami. Na początku czerwca 1205 r. zmarł wiekowy doża Enrico Dandolo. Jego miejsce zajął podesta Marino Zeno. Śmierć doży zakończyła ciąg fatalnych wydarzeń zapoczątkowanych bitwą pod Adrianopolem. Jeszcze w tym samym miesiącu, wykorzystując wycofanie się Kałojana, hrabia Henryk rozpoczął ofensywę w Tracji. We władzę łacinników powróciły Tzurullon, Archadiopl, Vizoe, Apros, Ruzion. Nie powiodło się natomiast, głównie wobec zbyt szczupłych sił, ponowne oblężenie Adrianopola. Pomimo to wyprawa podniosła prestiż nie tylko samego regenta, ale również i Cesarstwa, pokazując, iż jest ono wciąż zdolne do podjęcia działań ofensywnych. W październiku 1205 r. Henryk jako regent Cesarstwa zawarł z podestą porozumienie potwierdzające pierwotnie ustalony podział państwa i dotyczące zasad jego funkcjonowania. Ważnym postanowieniem stało się zobowiązanie rycerstwa, zarówno frankijskiego, jak i weneckiego, do czteromiesięcznej w roku służby konnej. Prerogatywy związane z decydowaniem o wyprawach zbrojnych i rozsądzaniem sporów pomiędzy Frankami i Wenecjanami znalazły się w rękach rady baronów. Od jej aprobaty, obok głosu podesty, miała być także uzależniona ważność rozporządzeń cesarza.

W styczniu 1206 r. na terytorium Cesarstwa ponownie pojawiły się oddziały Kałojana. Car szedł z pomocą dla Adrianopola i Didymotyki. Teodoryk z Termonde, dowódca garnizonu Ruzionu, dokonał zaskakującego wypadu i rozbił jedną z watah Kumanów, ale później jego oddział liczący 120 rycerzy został rozgromiony. Obok Teodoryka poległo wielu innych feudałów, m.in. Andrzej z Dureboise, Jan z Choisy, Orry z Isle. Sukces zachęcił cara do dalszych działań. Wzięła w nich udział armia liczniejsza od tej, która walczyła w poprzedniej kampanii. Zasiliły ją wielotysięczne sojusznicze oddziały Greków. W ciągu kilku tygodni cała Tracja znów wpadła w ręce Kałojana. Na drodze do stolicy pozostały do zdobycia jedynie dwie twierdze: Vizoe i Selymbria. Pozostałe miasta i zamki zostały opanowane przez najeźdźców, a ich załogi i ludność albo wyrżnięte, albo zamienione w niewolników i pognane do Bułgarii. Wielkim błędem Kałojana, i to popełnionym już po raz drugi, stało się brutalne traktowanie Greków na opanowanych terenach. Grabiono ich i mordowano na równi z łacinnikami. Car, folgując przyrodzonemu sobie okrucieństwu i pewny zwycięstwa w wojnie, przekreślił w istocie w ten sposób swoje szanse na ostateczny sukces. Na fali rosnącego szybko rozczarowania zachowaniem cara i obawy przed dalszymi rzeziami przywódcy Greków postanowili poszukać porozumienia z łacinnikami i wspólnie z nimi przeciwstawić się barbarzyńskim hordom. Baronowie, zdając sobie doskonale sprawę z sytuacji, przyjęli, choć nie jednogłośnie i przy

jawnym niezadowoleniu Wenecjan, propozycję współpracy i zgodzili się na przekazanie Teodorowi Vranasowi władzy nad Adrianopolem i Didymotyką. Właśnie te dwa miasta zaatakował Kałojan. Regent, realizując porozumienie z Grekami, którzy gremialnie zaczęli opuszczać armię cara, ruszył z odsieczą nowo pozyskanym sojusznikom. Pomimo zmobilizowania wszystkich dostępnych sił Henrykowi towarzyszyło zaledwie 400 rycerzy wraz z przybocznymi pocztami i nieznaną liczbą turkopoli oraz pieszych. Łącznie oddział ten, podzielony na dziewięć mniejszych jednostek, liczył kilka tysięcy ludzi. Kałojan, choć dysponował wojskami wielokrotnie liczniejszymi, na wieść o marszu łacinników czym prędzej zwinął oba oblężenia i rozpoczął odwrót. Henryk, któremu nigdy nie brakowało śmiałości i rozmachu w działaniu, ruszył w pościg. Nie udało mu się wprawdzie doprowadzić do bitwy, ale jego niewielka armia zdobyła wiele zamków i miast. W Stenimachos, gdzie Rajner z Trit opierał się wrogowi przez ponad rok, z jego ust uzyskano potwierdzenie o śmierci Baldwina I i baronowie zadecydowali o powrocie do Konstantynopola w celu przeprowadzenia koronacji Henryka na cesarza. Henryk z Hainaut został koronowany 20 sierpnia 1206 r. Niemal wraz z zakończeniem ceremonii, w której uczestniczyli wszyscy najwięksi dostojnicy Cesarstwa, nadeszła wieść o zdobyciu i całkowitym zniszczeniu Didymotyki przez Kałojana. Na długie lata to ważne miasto legło w gruzach. Cesarz, odkładając na stosowniejszy czas świętowanie, błyskawicznie wy-

prowadził oddziały z miasta i posunął się w okolice Adrianopola. Następnie, po połączeniu się z wojskami Vranasa, ruszył na Bułgarów. Powtórzyła się sytuacja sprzed kilku miesięcy. Przeciwnik zaczął się cofać na północ. Zachęcony jego postawą cesarz rozpoczął pościg i wtargnął w głąb terytorium Bułgarii. Zdobyto Veroe (dziś: Stara Zagora) i Blisme (dziś: Sliwen). W jego pobliżu odbito około 20 000 jeńców z Didymotyki, zagarnięto ponadto stada bydła i ogromną liczbę wozów z zaopatrzeniem. W dalszej części kampanii łacinnicy opanowali również Thermae (dziś: Burgas). Po gruntownym ograbieniu zostało ono doszczętnie spalone. Powodzenie w wojnie przeciwko Kałojanowi zbiegło się z sukcesem dyplomatycznym. Tak bowiem należało potraktować propozycję oddania ręki córki Bonifacego z Montferratu, Agnieszki, cesarzowi. Małżeństwo mogło zakończyć konflikt pomiędzy dwoma łacińskimi państwami i połączyć ich siły w walce o uratowanie Cesarstwa. Współdziałanie ze strony Salonik i Konstantynopola było tym bardziej pożądane, że Teodor Laskarys zaczął szukać porozumienia z Kałojanem i snuł plan wzięcia Cesarstwa w kleszcze. Było wielce prawdopodobne, że łacinnicy nie zdołają oprzeć się jednoczesnemu uderzeniu od strony Tracji i Azji Mniejszej. Car Bułgarów chętnie przystał na propozycję Laskarysa. Uroczystości ślubne, które miały scementować związek Konstantynopola z władcą Salonik i jednocześnie stanowić antidotum na groźbę podwójnego najaz-

du, odprawiono 4 lutego 1207 r. Olbrzymie wnętrze Hagii Sophii wypełniło się dostojnikami i rycerstwem. Ślub cesarza i huczne wesele wyprawione w pałacu Bukoleon, stanowiły jedynie krótką przerwę pomiędzy kolejnymi kampaniami. Pod koniec marca wojska Kałojana, dysponujące licznymi machinami oblężniczymi, pojawiły się pod Adrianopolem. Car, zawzięty i nieustępliwy niczym buldog wgryzający się w ciało ofiary, ponownie usiłował sięgnąć po najsilniejszą twierdzę na drodze do Konstantynopola. Cesarz stanął przed trudnym dylematem; skuteczne przeciwstawienie się Bułgarom było możliwe jedynie w przypadku ściągnięcia sił z Azji, a to ułatwiało atak Laskarysowi. Henryk nie zwykł jednak nigdy tracić czasu i miał rzadką umiejętność błyskawicznego podejmowania trudnych decyzji. Tak stało się i w tym przypadku. Na azjatyckim brzegu pozostał jedynie Piotr z Bracieux z garstką rycerzy oraz załogi Nikomedii, Espigal, Eąuise, Chevitot. Wszystkie pozostałe oddziały cesarz ściągnął na stronę europejską, nie zdążył jednak wykorzystać ich pod Adrianopolem. Twierdza obroniła się sama za sprawą Kumanów, którzy, podobnie jak rok wcześniej, niespodziewanie wymówili służbę. Nim jeszcze to się stało Henryk, korzystając z pomocy floty weneckiej i pizańskiej, mógł pospieszyć z pomocą niewielkim garnizonom Equise i Chevitot, którym przyszło się zmierzyć z armią Laskarysa. Siły cesarza były zdecydowanie mniejsze, podobnie jak jego licząca 17 małych i wielkich okrętów flota wobec ponad 60 greckich jednostek, ale o wyniku walk zadecy-

dowały szybkość działania i niezwykła determinacja Franków. Wyróżnili się ich dowódcy, obok samego Henryka — Villehardouin i Emilian z Brabancji. Ostatecznie Teodor Laskarys został zmuszony nie tylko do zaprzestania oblężenia Chevitot, ale także wydania rozkazu spalenia własnej floty, aby nie dostała się w ręce wroga. Zbliżony finał miały walki pod Equise, gdzie Frankowie zmusili do ucieczki flotę związanego z Laskarysem kalabryjskiego korsarza Jana Stiriona. Pomimo opisanych sukcesów walki w Anatolii ostatecznie zakończyły się dla nich niekorzystnym rozejmem. Zaproponował go Laskarys, który za cenę powstrzymania się przez dwa lata od atakowania Cesarstwa Łacińskiego zażądał zniszczenia warowni w Equise i Nikomedii. Rada baronów, nie chcąc ryzykować zacieśnienia sojuszu grecko-bułgarskiego i wojny na dwa fronty, zgodziła się na te warunki. W istocie była to rezygnacja z myśli o podboju Azji Mniejszej i zgoda na to, że pod bokiem Konstantynopola istnieje i rośnie w siłę greckie państwo. Nie trzeba było mieć wielkiej wyobraźni, aby przewidzieć, iż jego głównym politycznym drogowskazem stanie się reaktywowanie Cesarstwa Bizantyjskiego. Zagrożenie to stanowiło jednak melodię przyszłości, podczas gdy koniecznością chwili stało się zabezpieczenie tyłów i rzucenie wszystkich sił, jakimi dysponowali łacinnicy, do walki o ich europejskie posiadłości. Groźba w osobie cara Kałojana i jego armii pustoszącej przedpola Konstantynopola pojawiała się regularnie w kilkumiesięcznych odstępach i to ją należało za wszelka cenę wyeliminować. Nawet kosztem Anato-

lii i konsekwencji wynikających z dalszego istnienia monarchii Laskarysa. Kałojan wkrótce potwierdził, iż rzeczywiście stanowi największe zagrożenie dla Cesarstwa. Na początku września 1207 r. w rejonie Mesynopola jeden z jego oddziałów wciągnął w pułapkę niewielki poczet Bonifacego z Montferratu, który zginął podczas starcia. Odcięta głowa markiza trafiła na dwór cara Bułgarów, który „był bardzo ucieszony, jak rzadko kto”. Śmierć Bonifacego spowodowała zamieszanie na dworze w Salonikach i mogła przekreślić plan wspólnego uderzenia na Bułgarów, jaki wcześniej ustalił z teściem cesarz. Zwycięski car zaledwie o miesiąc przeżył markiza. Podczas oblężenia Salonik zabił go jeden z dowódców wojsk kumańskich. Jego śmierć wywołała zamęt wśród Bułgarów, którzy cofnęli się do swoich siedzib. Łacinnicy uzyskali drogocenny czas na wytchnienie i zreorganizowanie armii. Nieoczekiwany zgon ich największego wroga stał się dla nich prawdziwym zrządzeniem losu. Jego zniknięcie ze sceny dziejowej najprawdopodobniej pozwoliło przetrwać Romanii i pozostałym frankijskim państewkom. Nowym carem Bułgarów został siostrzeniec Kałojana, Borił (Borysław). Zaledwie rok po śmierci Bonifacego i Kałojana doszło do kolejnej wielkiej bitwy pomiędzy wojskami Cesarstwa Łacińskiego i Bułgarami. Dysponując niewielkimi siłami, cesarz Henryk przyjął ofensywną taktykę i, uprzedzając uderzenie wroga na Adrianopol, wtargnął na jego terytoria. 31 lipca 1208 r. pod Filipopolis łacinnicy, podobno zaledwie 400 rycerzy, rozbili i zmusili

do panicznej ucieczki wielokrotnie liczniejszego przeciwnika. O zwycięstwie przesądziła już pierwsza druzgocąca szarża, której efekty pogłębił atak rezerw na czele z cesarzem. Militarny sukces, odsuwając zagrożenie ze strony Bułgarów, przyniósł natychmiastowe korzyści polityczne. Henryk zacieśnił sojusz z Teodorem Vranasem i panującym w Heraklei Dawidem Komnenem. Odebrał także hołd lenny od siostrzeńca Kałojana, Aleksego Sława, despoty Tsepeny, i za radą marszałka usynowił go. Henryk miał nadzieję, że posiadłości Sława i obu greckich wielmożów zamienią się w bufor broniący ziem Cesarstwa Łacińskiego. Heraklea nie wykonała tego zadania. Zaatakowały ją wojska Teodora Laskarysa, który zmusił Dawida Komnena do zawarcia układu sojuszniczego. Cesarz wkroczył do Anatolii i odzyskał miasto, ale nie zdołał zmusić Greków do starcia w polu i nie był w stanie zagrozić Nikei. Rosła ona w siłę, wykorzystując fakt niemal całkowitego zaangażowania polityczno-militarnego Cesarstwa Łacińskiego w Europie. Założone przez Teodora Laskarysa państwo przyciągało niczym magnes rozproszonych po ziemiach dawnego Bizancjum Greków, marzących o jego reaktywowaniu. Po upadku Konstantynopola stało się Mekką dla uczonych, artystów, duchownych, żołnierzy. Dla tych wszystkich, którzy nie godzili się z istnieniem Cesarstwa Łacińskiego, i nie chcieli żyć pod rządami zachodnich uzurpatorów. Wśród uchodźców, którzy osiedli w Nikei, znalazł się m.in. Niketas Choniates. Jednak bardzo niewielu z nich miało doczekać się wyzwolenia „Królowej Miast”.

ODRODZENIE BIZANCJUM Pierwszą poważną próbę odzyskania Konstantynopola Teodor Laskarys podjął już w 1210 r., kiedy pod murami miasta pojawiła się flota Nikei. Wykorzystał fakt, iż niemal wszystkie wojska łacinników zaangażowane były na terenie Królestwa Salonik, gdzie doszło do walk o schedę po Bonifacym z Montferratu. Z jednej strony wystąpiła silna partia Lombardczyków gotowa rozpętać wojnę domową, z drugiej wdowa po markizie, Maria, z jego dwuletnim synem Dymitrem, a swoje dwa grosze usiłował dorzucić do rozgrywki rządzący Epirem Michał Angelos Komnen. Dodatkowo znów uaktywnili się Bułgarzy i w powstałej sytuacji władca Nikei rozpoczął grę o stolicę. Okazało się jednak, że dysponuje zbyt słabymi siłami, aby ją zdobyć. W jego nielicznej armii najlepiej wyszkolony oddział stanowiło kilkuset frankijskich najemników, którzy po ich ekskomunikowaniu zaoferowali swoje usługi Grekom. Działający energicznie Henryk w następnym roku pokonał wojska nikejskie nad rzeką Luparkos, a krótko potem rozbił Boriła. Zwycięstwa te ustabilizowały militarną sytuację Cesarstwa Łacińskiego i zweryfikowały nadzieje obu pokonanych władców na jego rychłą likwidację. Przez następne trzy lata trwało faktyczne zawieszenie broni. W 1214 r. Henryk i Teodor Laskarys podpisali traktat pokojowy w Nymfaion (Nymphae), określający m.in. przebieg linii granicznej pomiędzy obydwoma państwami. Jego zapisy były korzystne dla Cesarstwa Łacińskiego, które kontrolowało północno-

zachodnią część Azji Mniejszej aż po Adramytion na południu. W ten sposób Nikea została odcięta od dostępu do morza Marmara oraz od Morza Egejskiego. Władzę wojskową nad terenami azjatyckimi cesarz powierzył swojemu greckiemu wasalowi Jerzemu Theofilopoulusowi. W tym samym niemal czasie Cesarstwo zawarło także pokój z Bułgarią przypieczętowany ślubem cesarza z pasierbicą cara Boriła. Jedną z konsekwencji pokoju w Nymfaion była degradacja państwa Wielkich Komnenów. Pozbawieni pomocy łacinników szybko ulegli największym potęgom w regionie. Teodor Laskarys zajął ziemie Dawida Komnena na zachód od Synopy z Herakleą i Amastris, Seldżucy zaś zdobyli Synopę i wzięli do niewoli Aleksego Komnena. Sułtan Ikonium okazał mu swoją wspaniałomyślność i pozwolił powrócić na tron Trebizondy, ale jako wasalowi. Maleńkie Cesarstwo Trebizondy, pozbawione militarnego i politycznego znaczenia, miało jednak przetrwać aż do drugiej połowy XV wieku i nawet nieznacznie przeżyć odrodzone Bizancjum. Henryk zmarł w 1216 r. Jego nagła śmierć stanowiła cios dla młodego państwa. „Poruszenie było znaczne nawet wśród Greków, dla których ów Frank, łacinnik, posiadał najbardziej pożądane cechy bizantyjskich basileusów: męstwo i rozwagę. Cechy te chroniły ich przed najazdami bułgarskimi. Choć Baldwin był pierwszy cesarzem, to jednak twórcą państwa był Henryk”. Z woli baronów korona Cesarstwa pozostała w rodzinie hrabiów Hainaut. Wobec braku odpowiednich

męskich kandydatów wybór padł na siostrę dwóch pierwszych cesarzy, Jolantę, która wyszła za mąż za Piotra z Courtenay, ciotecznego brata Filipa Augusta i wnuka Ludwika VI. Tak bliskie pokrewieństwo z władcami Francji, majątek i przyrodzone Piotrowi dostojeństwo czyniły go wymarzonym kandydatem do tronu Konstantynopola. Jednak cesarz — koronacja monarszej pary odbyła się w kwietniu 1217 r. w Rzymie — nigdy tam nie dotarł, choć towarzyszył mu silny poczet rycerzy i armia kilku tysięcy zbrojnych. W drodze nad Bosfor wdał się w walki o Durazzo (Dubrownik) po stronie Wenecjan i wskutek własnej nierozwagi oraz podstępu dostał się do niewoli władcy Epiru Teodora Dukasa. Nigdy jej nie opuścił, umierając w nieustalonych przez historyków okolicznościach. Jego los podzieliło wielu towarzyszących mu dostojników, którzy również wpadli w ręce Greków. W 1219 r. zmarła także cesarzowa Jolanta. Podczas jej nominalnych rządów nad Cesarstwem faktyczna władza spoczywała w rękach wielkich baronów. Ich pomysłem stało się wyswatanie córki Jolanty, Marii, z Teodorem Laskarysem. W założeniu związek ten miał zneutralizować cesarza Nikei i zabezpieczyć przed najazdem wschodnie rubieże w czasie spodziewanego konfliktu z Epirem i jego nabierającym coraz większej pewności siebie władcą. Laskarys bez większych targów przystał na propozycję ślubu. Po nieudanych militarnych próbach opanowania Konstantynopola otwierał on perspektywę na pokojowe osiągnięcie tego celu. Rachuby te jednak się nie spełniły. Cesarz nikejski zmarł na początku

1222 r., mając zaledwie 47 lat. Bez wątpienia był władcą wybitnym. „Od kwietnia 1204 r., kiedy został obrany cesarzem bizantyjskim, nieprzerwanie bronił dziedzictwa politycznego i kulturalnego swego nieistniejącego państwa. Założone przezeń, wydawałoby się sezonowe, Cesarstwo, okazało się tworem niezwykle odpornym na działanie czynników zewnętrznych”. Następcą Laskarysa został jego zięć Jan III Vatatzes. Musiał on uporać się z opozycją ze strony braci zmarłego cesarza, Aleksego i Izaaka, którzy sojuszników postanowili poszukać w Konstantynopolu. W tym momencie Cesarstwo Łacińskie miało już nowego władcę. Po niemal dwuletnim okresie bezkrólewia rządy objął Robert z Courtenay, młodszy syn cesarza Piotra z Courtenay. Łacinnicy z satysfakcją przyjęli wybuch waśni wśród azjatyckich Greków i udzielili pomocy obu Laskarysom, licząc na podporządkowanie lub chociażby istotne osłabienie Cesarstwa Nikei. Plany te przekreśliła klęska w bitwie od Pimanionon, stoczona jesienią 1224 r. Łacinnicy i posiłkujące ich oddziały Aleksego i Izaaka zostały rozbite przez wojska Vatatzesa. Bracia Teodora Laskarysa dostali się do niewoli, gdzie potraktowano ich w tradycyjny dla Bizantyjczyków sposób, pozbawiając obu pretendentów do tronu oczu. Zwycięski Vatatzes dotarł w pobliże Gallipolis, po drodze wydzierając przeciwnikowi kolejne miasta; Pimanionon, Lentianę, Charioros, Verveniakon. Greckie oddziały pojawiły się na terenie południowej Tracji. Na krótko udało im się nawet opanować Adrianopol. Jan III nie miał jednak dość sił, aby kontynuować ofen-

sywę, i zgodził się na zawarcie pokoju na korzystnych dla siebie warunkach. Militarna klęska kosztowała Cesarstwo Łacińskie niemal wszystkie posiadłości w Azji oraz wyspy Chios, Lesbos i Samos. W jego posiadaniu pozostały w Anatolii jedynie skrawki wybrzeża z Nikomedią. Poważne niepowodzenia spotkały Cesarstwo Łacińskie także na terenie Europy. Kilka miesięcy przed zawarciem traktatu z Nikeą padły Saloniki. W końcu 1224 r., po trwającym półtora roku oblężeniu, zdobył je Teodor Dukas. Zaraz potem zwycięski władca Epiru koronował się na cesarza, jednocześnie reaktywując na swoim dworze urzędy i tytulaturę dawnego Cesarstwa Bizantyjskiego. W coraz większym stopniu Konstantynopol stawał się osamotnioną wyspą otaczaną przez posiadłości greckich władców. Nikea i Epir, aspirując do miana wskrzesiciela Bizancjum, brały go w kleszcze, których ucisk stawał się z każdym rokiem silniejszy. Nadzieję na przetrwanie dawał fakt, iż oba państwa nie zamierzały ze sobą współpracować i dzielić chwałą wynikającą z militarnych i politycznych sukcesów. Wzajemna niechęć ujawniła się już wtedy, gdy wojska Dukasa, grabiąc Trację, podeszły pod Adrianopol znajdujący się w rękach Nikejczyków. Ostatecznie ich załoga opuściła miasto i Jan III musiał pogodzić się z myślą, że największa twierdza Tracji znajdzie się pod kontrolą jego greckiego rywala. W styczniu 1228 r. w dramatycznych okolicznościach nastąpił kres rządów Roberta z Courtenay. Nieco

wcześniej cesarz w tajemnicy poślubił córkę Baldwina z Neuville, który zginął w bitwie pod Adrianopolem, a następnie zarówno ją, jak i jej matkę, wprowadził do pałacu Blacherny. Postępek ten wywołał gniew baronów, którzy przez długi czas bezskutecznie usiłowali namówić Roberta do zawarcia politycznego małżeństwa z córką Teodora Laskarysa, Eudoksją. Mogło ono doprowadzić do unormowania stosunków z Nikeą, co dla Cesarstwa było sprawą ze wszech miar pożądaną. Chcąc przekreślić nieprzemyślany czyn Roberta, baronowie posunęli się do zbrodni. Jego teściową utopiono, a jemu samemu kazano patrzeć na okaleczenie żony, której ucięto nos i wargi. Doznane przeżycia okazały się na tyle silne, że cesarz wkrótce potem zmarł. Stanowił całkowite przeciwieństwo Henryka z Hainaut. Nie miał cech predestynujących go do zasiadania na tronie. Jego śmierć, abstrahując od zdarzeń, które ją poprzedziły i spowodowały, mogła przynieść Cesarstwu jedynie korzyść. Rządy Roberta z Courtenay doprowadziły je nad skraj przepaści. „Z Konstantynopola zaczęli powracać w rodzinne strony łacińscy rycerze, a nowych zaciągów nie można było się w ogóle spodziewać. [...] Organizm małego Cesarstwa wchodził w stan powolnej agonii”. Po śmierci Roberta następcą tronu został jego małoletni brat Baldwin II. Do 1231 r. rządy regencyjne sprawowała początkowo cesarzowa Maria, wdowa po Teodorze Laskarysie, a później baili (opiekun) Narjot z Toucy. Jednocześnie, usiłując pozyskać Bułgarów i przeciwstawić ich Epirowi, nawiązano bliskie stosun-

ki z Iwanem Asenem, robiąc mu nadzieję na objęcie regencji nad Baldwinem II. Bliski związek obu państw miał przypieczętować ślub młodziutkiego cesarza z córką Asena. Dyplomatyczny flirt z carem trwał do momentu, kiedy na początku 1230 r. w bitwie pod Kłokotnicą Bułgarzy doszczętnie zniszczyli grecką armię, a Teodor Dukas dostał się do niewoli. Z pola walki zbiegł jego brat Manuel Dukas, który miał kontynuować rządy nad państwem, ale już mocno okrojonym terytorialnie, bez ziem Królestwa Salonik. Epir przestał się liczyć jako poważny przeciwnik. Fakt ten z równie wielką satysfakcją przyjęty został na dworach w Nikei, jak i w Konstantynopolu. Pozornie zwycięski car natomiast, którego rękami usunięto jednego z rywali, nakarmiony został niewdzięcznością i przekonał się, jak skomplikowane bywają meandry dyplomacji. Łacinnicy, którym dalszy sojusz z Bułgarią nie był już niezbędny, wycofali się z poprzednich przyrzeczeń i postanowili powołać na cesarski tron byłego króla jerozolimskiego, wiekowego Jana z Brienne. Był on utalentowanym wodzem i politykiem, postacią powszechnie znaną i szanowaną. Pomimo niemal 80 lat zachował niespożytą energię i ciągle był zaangażowany w wielką politykę. Jan został koronowany na jesieni 1231 r. i przysługiwał mu tytuł dożywotniego cesarza. Cztery lata później Cesarstwo i jego władca poddani zostali poważnej próbie. Jan III Vatatzes i Iwan Asen, których sojusz scementowało małżeństwo ich dzieci, wspólnie przystąpili do oblężenia Konstantynopola. Miasta broniło około 160 rycerzy oraz nieznana

liczba oddziałów konnych i pieszych. Bułgarzy atakowali od strony lądu, a Grecy posiłkowali ich głównie swoją flotą. Udało im się spalić część weneckich okrętów zacumowanych w Złotym Rogu, co w praktyce odcięło miasto od pomocy z zewnątrz. Na szczęście dla obrońców nie doszło do zbrojnych wystąpień mieszkańców stolicy przeciwko łacinnikom. Pomimo ogromnej dysproporcji sił obrońcom udało się dotrwać do zimy, kiedy oblężenie ze względu na pogodę zostało na kilka miesięcy zawieszone. Okres ten wykorzystali na umacnianie murów i energiczne próby uzyskania pomocy. Powiadomiony o ich tragicznej sytuacji papież Grzegorz IX zaapelował do chrześcijańskich władców o spieszenie z odsieczą Konstantynopolowi. Na zachód z misją wyjednania pomocy wyjechał następca tronu Baldwin II. Podjęte działania przyniosły efekt. Do wyprawy zaczął się sposobić Béla IV, książę Szampanii Tybald IV Trubadur i książę Burgundii. Musiał jednak upłynąć pewien czas, nim ich oddziały mogły się pojawić nad Bosforem. Szybkiej pomocy udzielił natomiast książę Morei Geoffroy II Villehardouin, który przypłynął z przybocznym oddziałem na sześciu okrętach. Zasilił również cesarski skarbiec pokaźną sumą na utrzymanie wojska. Uaktywnili się także konstantynopolitańscy Włosi. W obliczu wspólnego zagrożenia Wenecjanie, Genueńczycy i Pizańczycy zjednoczyli swoje siły i flotyllą niewielkich jednostek udało im się przegonić nikejską eskadrę spod murów miasta. Wiosną oblężenie zostało wznowione. Jednak już bez poprzedniego zapału ze strony sojuszników.

Wkrótce zgasł on zupełnie; Włosi i Morejczycy zdobyli połowę floty Jana III i stało się jasne, iż Nikejczycy nie będą w stanie utrzymać blokady miasta od strony morza. Zdegustowany Iwan Asen postanowił zwinąć oblężenie, ale przed rozstaniem się ze swoim greckim aliantem zabrał z jego dworu swoją córkę. Gestem tym dawał do zrozumienia, iż koniunkturalny sojusz właśnie dobiegł kresu. Jego rozpad oznaczał zaś dalsze istnienie Cesarstwa Łacińskiego. Car nie tylko zerwał z dotychczasowym sojusznikiem, ale wszedł w porozumienie z łacinnikami i zaproponował im wspólne wystąpienie przeciwko Vatatzesowi. Zaskakująca oferta została przyjęta. Połączone armie rozpoczęły oblężenie Tzurullonu w Tracji, ale równie szybko od niego odstąpiły. Car okazał się nad wyraz chwiejny i pod wpływem osobistych przeżyć — podczas epidemii zmarła mu żona, syn i kilka bliskich osób — zerwał krótkotrwały sojusz i odnowił stosunki z Nikeą. W połowie marca 1237 r. zmarł Jan z Brienne i do Francji ruszyli gońcy z wezwaniem dla Baldwina II. Pod jego nieobecność rządy w Cesarstwie sprawowali dwaj bailili — Anzelm z Cayeux i Narjot z Toucy. Baldwin wrócił do Konstantynopola dopiero zimą 1240 r. Towarzyszyła mu jednak bardzo liczna armia, podobno aż 700 rycerzy i 30 000 konnych i pieszych wojowników. Pomiędzy zgonem Jana a jego powrotem doszło do kilku ważnych wydarzeń. Łacinnikom udało się nawiązać porozumienie z Kumanami i sprawić, iż przestali służyć Bułgarom. Pieczętując sojusz z koczownikami, Naijot z Toucy poślubił jedną z kumań-

skich księżniczek. Kumani wsparli łacinników podczas powtórnego oblężenia Tzurullonu, tym razem zakończonego zdobyciem twierdzy. Upadek Tzurullonu stanowił bolesny cios dla Vatatzesa, który zawarł układ z cesarzem Fryderykiem II, został jego wasalem i liczył, że przy jego pomocy zdoła opanować Konstantynopol. Zaatakował nawet miasto, ale po nadejściu armii przyprowadzonej przez Baldwina nie mogło być już mowy o jego zdobyciu. Udało mu się natomiast zlikwidować niemal wszystkie przyczółki łacinników w Azji, choć jednocześnie jego flota poniosła porażki w starciach z Wenecjanami, tracąc łącznie ponad 40 okrętów. W 1241 r. oba państwa, wyczerpane dotychczasowymi walkami, zawarły dwuletni rozejm. Na jego podpisanie wpłynęły zapewne także wieści związane z pojawieniem się Mongołów. Na dworach w Konstantynopolu i Nikei obawiano się, że straszliwi „wysłannicy piekieł” — Tartarzy mogą ruszyć nad Bosfor i do Anatolii. Godząc się na zawieszenie broni, Baldwin II bez wątpienia popełnił błąd. Dysponował liczną armią i powinien wykorzystać ten fakt. Armia niezatrudniona, bez walk i związanych z nią łupów, szybko musiała utracić charakter zorganizowanej siły. Zamiast na jej czele wyruszyć w pole, cesarz udał się w trzyletnią podróż z zamiarem szukania w Rzymie u papieża i na dworze króla Francji finansowego i militarnego wsparcia dla swojego Cesarstwa. Zakończyła się ona jednak całkowitym niepowodzeniem. Król Ludwik IX rozpoczął przygotowania do kolejnej krucjaty do Ziemi

Świętej i nie miał dodatkowych funduszy, które mógłby przeznaczyć na pomoc dla Cesarstwa Łacińskiego. Watykan zaś, jak zwykle, wolał wspierać potrzebujących orężem propagandowym niż brzęczącą monetą. W połowie 1241 r. zmarł Iwan Asen. Tron po nim odziedziczył jego nieletni syn Kuliman (Koloman) Asen, który miał panować przez następnych pięć lat. Wykorzystując przerwę w działaniach zbrojnych przeciwko łacinnikom, Vatatzes wyprawił się na Saloniki. Nie zdobył ich, ale osiągnął polityczny cel; w ugodzie z 1242 r. Jan Dukas zrzekł się pretensji do tronu Konstantynopola i przekazał Janowi III insygnia władzy. Spośród wszystkich greckich władców już jedynie Michał II Angelos, władający w Epirze, Tesalii i na sąsiednich terytoriach, miał większe ambicje polityczne. Niebawem władca Nikei odniósł kolejną korzyść. Mongołowie najechali i poważnie osłabili sułtanat Ikonium i Cesarstwo Trapezuntu. Sułtanat przestał stanowić zagrożenie dla Nikei, którą najeźdźcy zostawili w spokoju. Czarne chmury zaczęły się natomiast znów zbierać nad Cesarstwem Łacińskim. Vatatzes ożenił się z córką cesarza Fryderyka II, a niedługo później, wykorzystując niespodziewaną śmierć Kulimana Asena i osłabienie Bułgarii po mongolskim najeździe, uderzył na nią i zdobył terytoria do rzeki Maricy. Udało mu się również opanować Saloniki, gdzie władze zaczął sprawować Andronik Paleolog. Jego syn, Michał Paleolog, objął w zarząd miasta Melnik i Serres. Kampanię cesarz nikejski zakończył zdobyciem Truzullonu i Vizoe, ostatnich twierdz w Tracji pozostających jeszcze w po-

siadaniu łacinników. Latem 1247 r. greckie wojska pojawiły się pod murami Konstantynopola, jednak nie podjęły próby jego zdobycia. Już do końca istnienia Cesarstwa Łacińskiego dawna stolica Bizancjum miała stanowić jego jedyną posiadłość. Sytuacji Cesarstwa nie poprawiła zbytnio śmierć Fryderyka II w 1250 r. ani nawet zgon Jana III, który zmarł w 1254 r. Jego następcą, panującym do 1258 r., został Teodor II Laskarys. Vatatzes pozostawił państwo w stanie rozkwitu gospodarczego i silne militarnie. Logika następujących po sobie wydarzeń wskazywała, iż jedynie kwestią czasu jest, kiedy cesarze nikejscy powrócą na tron Konstantynopola i wskrzeszą starożytne Bizancjum. W ostatnich latach życia Vatatzes nawiązał bliskie kontakty polityczne z papieżem Innocentym IV, robiąc mu nadzieję na podporządkowanie Rzymowi. Krok ten miał w założeniu pozbawić łacinników pomocy Watykanu. Zgon Innocentego, zmarłego wkrótce po Vatatzesie, przekreślił jednak wstępne ustalenia pomiędzy Nikeą i Rzymem. Swoje krótkie panowanie Teodor II Laskarys uświetnił zwycięskimi wojnami z Epirem i Bułgarią. Nowy car Bułgarii, Konstantyn Tech Asen, poślubił córkę cesarza, Irenę, co spowodowało polepszenie stosunków między tymi państwami. Po śmierci Teodora doszło do pałacowego zamachu, brutalnie zamordowany został regent i jego stronnicy, a na tronie obok małoletniego syna zmarłego cesarza, Jana IV, zasiadł Michał VIII Paleolog. Zmiana władzy w Nikei, dokonana w tak dramatycznych okolicznościach, uaktywniła jej wro-

gów i stała się ostatnią szansą dla Cesarstwa Łacińskiego na zneutralizowanie najgroźniejszego przeciwnika. Przeciwko Nikei, jako pretekst do wojny, wskazując uzurpację Michała VIII Paleologa, wystąpiła koalicja złożona z wojsk Cesarstwa, Epiru, Achai i Sycylii. Jej pierwszym celem stała się aneksja Macedonii. Władca Epiru, Michał II, wkrótce zdradził koalicjantów, a ich wojska zostały niemal doszczętnie rozbite przez Nikejczyków w bitwie pod Pelago- nią w połowie 1259 r. Do niewoli dostał się książę Achai Wilhelm z Villehardouin, a Sycylijczycy zostali wybici do nogi. Baldwin II i wielu frankijskich dostojników zdało sobie sprawę, że klęska pod Pelagonią stanowi podzwonne dla Cesarstwa. W sierpniu 1260 r. Baldwinowi II udało się przedłużyć pokój na kolejny rok, ale czas ten wykorzystała właściwie jedynie Nikea, szykując się do ostatecznego uderzenia. Nie było ono jednak potrzebne. Łacinnicy niejako na własne życzenie spowodowali upadek Konstantynopola. Miesiąc lub dwa przed wygaśnięciem pokoju z Nikeą część niewielkiego garnizonu opuściła miasto, wspierając Wenecjan w wyprawie na jedną z wysp Morza Czarnego. Baldwin II nie oponował w przekonaniu, że frankijskie oddziały zdołają na czas powrócić do miasta. Tymczasem w okolicy Konstantynopola znalazł się niewielki korpus wojsk nikejskich maszerujący do Tracji. Jego dowódca, Aleksy Stratigopul, dowiedział się od chłopów, iż twierdza jest faktycznie pozbawiona załogi i zareagował we właściwy dla doświadczonego żołnierza sposób; niezależnie od panującego pomiędzy obydwoma państwami pokoju

postanowił skorzystać z nadarzającej się okazji. Chłopi wskazali mu tajemne podziemne przejście i to jeszcze bardziej ułatwiło mu zadanie. Nocą z 24 na 25 lipca oddział Greków przedostał się do miasta i z łatwością zdobył rejon bramy wiodącej do Pigae, znajdującej się w zachodniej części murów. Rankiem przez bramę wkroczyły pozostałe siły i zaczęły zajmować Konstantynopol. W jednej z dzielnic doszło do gwałtownej potyczki z łacinnikami, którzy jednak zostali rozproszeni. Ich szanse na skuteczny opór przekreślił swą zdradą jeden z rycerzy, Jan Fhylax, który przeszedł na stronę Greków i wskazał im strategiczne punkty w mieście. Nie obyło się bez prób grabieży ze strony Kumanów, ale Stratigopul szybko zdołał okiełznać zapędy służących w jego wojskach koczowników. Baldwin II, zaskoczony nagłością wydarzeń, kazał podpalić Wielki Pałac, licząc, że w powstałym zamieszaniu uda mu się ujść z miasta. Ratunku, tak jak wielu innych łacinników, szukał w porcie. Kiedy rozgrywały się opisywane wydarzenia, do Konstantynopola zbliżały się oddziały wracające z wyprawy na Morze Czarne. Z dala widoczne były pożary i dymy spowijające miasto. Wenecjanom i Frankom nie udało się wylądować na nabrzeżu w Złotym Rogu i podjąć walki z oddziałami Stratigopula. Miasto, o które ich przodkowie walczyli z tak wielkim poświęceniem, nie szczędząc krwi, przechodziło w ręce nikejskiego dowódcy niemal bez oporu ze strony obrońców. W ciągu dnia i nocy z 25 na 26 lipca z Konstantynopola uszło około 3000 łacinników. Za cel ucieczki obrali Negropont. Stamtąd rozjechali się

w różnych kierunkach. Część baronów i rycerzy oraz wielu szeregowych żołnierzy pozostało na terenie Grecji, w księstwach Aten i Achai. Inni, wzorem cesarza, opuścili ją i wyjechali do Francji lub Włoch. 15 sierpnia 1261 r. Michał VIII Paleolog odbył triumfalny wjazd do Konstantynopola. Przekraczając Złotą Bramę, zrealizował marzenie dwóch pokoleń swoich rodaków. Odnowione Cesarstwo Bizantyjskie stało się faktem. Historia miała jednak w zanadrzu niespodziankę. Kiedy niespełna dwa wieki później potomek Michała VIII Paleo- logia, cesarz Konstantyn XI oddawał życie w obronie Konstantynopola i turecki sułtan Mehmed II Zdobywca brał miasto nad Bosforem w posiadanie, wciąż jeszcze na ziemi greckiej istniały państewka założone przez łacinników. Księstwo Aten dostało się w ręce Osmanów w 1456 r., a Despotat Morei przetrwał do 1460 r. Dłużej niż Bizancjum istniało również maleńkie Cesarstwo Trebizondy, które upadło we wrześniu 1461 r. Poza władzą sułtana pozostało jedynie kilka izolowanych weneckich i genueńskich enklaw. Historia Bizancjum, a wraz z nią polityczna obecność łacinników na greckich ziemiach dobiegły kresu.

KTO ZAWINIŁ? Dzieje IV krucjaty dostarczyły pokoleniom historyków niewyczerpanej pożywki do snucia rozważań i toczenia niekończących się dyskusji mających za cel wskazanie głównych winowajców odpowiedzialnych za dramat, jaki dokonał się ostatecznie w kwietniu 1204 r. W udzieleniu odpowiedzi na pytanie, kto zawinił, miało dopomóc ustalenie sprawców zmiany kierunku krucjaty po zdobyciu Zadaru, a co za tym idzie, po wypełnieniu zobowiązania krzyżowców wobec Wenecji. Powstało na ten temat kilka teorii. Część badaczy wyznaje teorię umyślności, wskazując winnych, ich adwersarze skłaniają się natomiast ku teorii przypadkowości, nie dostrzegając niczyjej zdecydowanej ingerencji w bieg wydarzeń, które ich zdaniem stanowiły niemożliwy do przewidzenia, a tym bardziej do wyreżyserowania, splot okoliczności. Są wreszcie historycy reprezentujący pośrednie stanowisko, obdzielający poszczególne strony cząstką winy i jednocześnie dostrzegający rolę obiektywnych uwarunkowań. Inni wreszcie twierdzą, że wskazana na wstępie kwestia nie jest możliwa do rozstrzygnięcia. Ich stanowisko potwierdzają tytuły licznych opracowań, w których co i rusz pojawia się słowo — tajemnica. Rzeczywiście, ciągle pozostaje niewyjaśnioną do końca tajemnicą, kto, dlaczego i kiedy zainspirował likwidację Bizancjum. Tak niejednolite stanowisko znawców tematu pozostawia Czytelnika z uczuciem pewnego niedosytu. Oto bowiem najważniejsze pytanie

dotyczące IV krucjaty pozostaje bez jednoznacznej odpowiedzi. Lecz owa zagadka pobudza jednocześnie do własnych przemyśleń i jej poszukiwań. Kto zatem zawinił w największym stopniu, albo stawiając rzecz inaczej — kto stał się niezbędnym elementem skomplikowanej układanki, bez kogo w 1204 r. nie dokonałaby się tragedia Konstantynopola? Czy był nim diaboliczny, żywiący śmiertelny uraz do Bizancjum doża Enrico Dandolo i Wenecjanie, czy raczej Filip Szwabski lub papież Innocenty III, z perfidną maestrią sterujący wypadkami? A może Aleksy IV i jego niemożliwe do spełnienia, rozbudzające wyobraźnię obietnice? A może to niewyobrażalny chaos wewnętrzny, bezrząd oraz polityczna i militarna dekadencja, w którą popadło Bizancjum w końcu XII wieku, podarowały krzyżowcom wyalienowany od reszty państwa Konstantynopol niczym prezent, którego przyjęcia nie wypada odmówić? Trudno przecież nie zgodzić się z opinią, że „[...] kiedy w 1203 r. pod murami stolicy Bizancjum stanęła flota wioząca uczestników IV krucjaty, państwo bizantyjskie znajdowało się w całkowitym rozkładzie, a cesarz Aleksy III był faktycznie izolowany w mieście”. Być może część Czytelników podzieli mój pogląd na sprawę. Wenecjanie, doskonali kupcy, umiejętnie potrafiący wyczuć koniunkturę i wszelkie, najmniejsze nawet zmiany mające na nią wpływ, do maksimum wykorzystali nadarzającą się sposobność, aby zrobić jak najlepszy interes. Przede wszystkim handlowy, ale również polityczny. Przy okazji zaś zaspokoić pragnienie zemsty. Działali w zgodzie z niezmiennymi zasa-

dami ekonomii, świetnie zdając sobie sprawę z tego, że właściwie skalkulowane ryzyko może zwielokrotnić korzyści. Po mistrzowsku i bezwzględnie zagrali na chciwości, religijnym fanatyzmie, rosnących przez dziesięciolecia uprzedzeniach, nienawiści dwóch kultur i pokrewnych wyznań, pragnieniu Watykanu do zlikwidowania schizmy i stanięcia na czele zjednoczonego chrześcijaństwa. To oni niemal przez cały czas pociągali za sznurki, to w ich rękach nominalni wodzowie krucjaty i nie tylko oni stawali się jedynie bezwolnymi marionetkami. Jednak to nie Wenecjanie są jedynymi winowajcami. A i głównymi winowajcami chyba również nie. Choć bez ich udziału IV krucjata prawdopodobnie nie zakończyłaby się na gruzach Konstantynopola. Tak jak w mniejszym bądź większym stopniu bez wszystkich innych najważniejszych aktorów tego dziejowego dramatu. Wedle Niketasa Choniatesa „wszyscy byli współodpowiedzialni”. Czwartego maja 2001 r. w Atenach przed zwierzchnikiem prawosławnej Cerkwi greckiej, Christodulosem, papież Jan Paweł II potępił ekscesy krzyżowców i biorąc na siebie ich winy, prosił o przebaczenie Boga i ludzi. Wydaje się, że papieskie mea culpa zamknęło wreszcie jeden z najważniejszych rozdziałów owego dramatu.

PODSUMOWANIE Czwarta wyprawa krzyżowa różni się w sposób oczywisty od wszystkich pozostałych wypraw i podobnie jak późniejsza o osiem lat dramatyczna krucjata dziecięca stanowi tragiczną ich karykaturę. Jak żadna inna przyniosła potężny wachlarz różnorodnych, ale w większości negatywnych jednak konsekwencji. Część z nich ujawniła się niemal natychmiast, inne dawały o sobie znać w dłuższym okresie. Działo się tak w wielu dziedzinach i na różnych płaszczyznach. Przede wszystkim owa wyprawa chrześcijan przeciwko chrześcijanom poczyniła straszliwe spustoszenie w świadomości i skompromitowała samą ideę krucjat. Niechęć religijna pomiędzy Kościołami prawosławnym i katolickim, podkreślona wielką schizmą z połowy XI wieku, doszła za jej sprawą do zenitu. Teraz to już nie był tylko rozłam pomiędzy dwoma rywalizującymi ze sobą stolicami, Rzymem i Konstantynopolem, i zawzięta, wyniszczająca walka nieprzejednanych kościelnych hierarchów. Miliony wyznawców obu Kościołów zaczął dzielić odtąd mur wrogości i wzajemnej nienawiści. Jak celnie stwierdził Steven Runciman: „[...] w pamięci chrześcijan wschodnich przetrwało tylko barbarzyństwo łacinników, którego nigdy im nie wybaczono. W czasach późniejszych wschodni władcy chrześcijańscy daremnie orędowali za unią z Rzymem w błogiej nadziei, że unia ta doprowadzi do wspólnego frontu przeciwko Turkom. Ale masy pozostały głuche

na ich argumenty. Lud nigdy nie zapomniał czwartej krucjaty [...] schizma w sercach chrześcijan wschodnich była już zupełna, nieodwracalna i ostateczna”. Zdobycie Konstantynopola i polityczne oraz militarne osłabienie Bizancjum, które już nigdy nie zdołało powrócić do wcześniejszego znaczenia, spowodowało zniszczenie ugruntowanego przez wieki systemu obronnego całego chrześcijaństwa przed ekspansją muzułmańską. Słabe militarnie Cesarstwo Łacińskie nie było w stanie zastąpić owego przedmurza. Jako kolonialne państwo krzyżowców było zaledwie szpetną karykaturą Bizancjum, nieudolnie nawiązującą do jego tradycji głównie przez zewnętrzny sztafaż i nazewnictwo. Nigdy nie stało się jego kontynuacją, choć wielu chciałoby w nim widzieć Neobizancjum. Już kilkadziesiąt lat po odzyskaniu przez Greków Konstantynopola i reaktywowaniu dawnego Cesarstwa Turcy osmańscy sforsują Bosfor i Dardanele, rozpoczynając podbój Bałkanów i spychając je do roli miasta-państwa, z największą trudnością zachowującego byt polityczny i bezradnie przyglądającego się ich kolejnym zdobyczom. Łacinnicy, niezależnie od ich politycznych ambicji i podjętych wysiłków, nie zdołali wypełnić luki po Bizancjum. Nie udało im się opanować wszystkich wchodzących w jego skład terytoriów. Szczególne znaczenie miał fakt, iż poza ich kontrolą pozostawały ziemie w Azji Mniejszej. W ten sposób droga lądowa z Europy do Syrii stała się do tego stopnia niebezpieczna, że pielgrzymi niemal zupełnie ją porzucili. Na wspomnianych terenach czekali na nich już nie tylko

muzułmanie, ale także równie wrogo nastawieni Grecy zamieszkujący Cesarstwo Nikei. Po upadku Konstantynopola już żadna z krucjat do Ziemi Świętej nie przebyła drogi przez Anatolię śladem XI- i XII-wiecznych wypraw. Mniej dostępna stała się również droga morska, jedyna, którą odtąd do Królestwa Jerozolimskiego docierała pomoc z Europy. Potężnym republikom włoskim, które zmonopolizowały handel i transport śródziemnomorski, bardziej opłacało się dokonywać przewozów do portów greckich niż na wybrzeże syryjskie. Były one zdecydowanie krótsze i obarczone mniejszym ryzykiem utraty statków. Z tego samego powodu jedynie nieliczni rycerze decydowali się na podróż do Syrii. Cesarstwo Łacińskie kusiło i „przechwytywało” ogromną większość tych, którzy w innych warunkach wypełniliby śluby krucjatowe w Ziemi Świętej. Niedostatek rycerzy, na jaki cierpiało ono przez cały okres swojego istnienia, powodował, iż wielu z nich mogło liczyć na znaczną poprawę sytuacji majątkowej w wyniku bogatych nadań. Zresztą nie tylko rycerze z zachodniej Europy napływali nad Bosfor. Królestwo Jerozolimskie zaczęli porzucać ci, którzy w wyniku podbojów Saladyna utracili swoje włości i zamki. Państwo, które w epoce największego rozkwitu, w połowie XII wieku, zasiedlało około 100 000 przybyszów z Zachodu, zaczęło się szybko wyludniać. Obrona wąskiego skrawka syryjskiego wybrzeża i kilku odosobnionych fortec w głębi lądu w coraz większym stopniu zaczęła spadać na barki zakonów rycerskich. Te zaś, chociażby

templariusze i Krzyżacy, coraz bardziej zajęte wielką polityką i porzucające wypalającą się ideę walki za wiarę, z ledwością dźwigały ów ciężar. Czwarta wyprawa krzyżowa, choć zaangażowała stosunkowo niewielkie siły wojskowe, mogła wydatnie poprawić sytuację Królestwa Jerozolimskiego i pozostałych państewek chrześcijańskich na Bliskim Wschodzie. Okazja była po temu sprzyjająca. Po śmierci Saladyna, wielkiego zjednoczyciela i zdobywcy, świat islamu przeżywał kryzys, co sprawiało, że całkiem realne było odzyskanie utraconych w końcu XII wieku terytoriów. W tym miejscu za Marco Meschinim można postawić pytanie: „Ale co mogłoby się wydarzyć, gdyby armia, która jako pierwsza od prawie dziewięciuset lat pokonała Bizancjum, zaangażowała się w odzyskanie Ziemi Świętej?”. To samo lub podobne pytanie zadawali sobie zapewne muzułmanie. Łatwość, z jaką łacinnicy zdobyli Konstantynopol — w każdym razie tak właśnie wydawało się z perspektywy Kairu, Damaszku lub Jerozolimy — kazała się liczyć z ich równie spektakularnymi sukcesami po wylądowaniu krucjaty w Egipcie lub Palestynie. Były to jednak niepotrzebne obawy. Porzucenie pierwotnego celu wyprawy i pozostanie ogromnej większości krzyżowców na terytorium Bizancjum przekreśliło rysujące się szanse. W konsekwencji zarówno upadek resztek Królestwa Jerozolimskiego, jak i kadłubowego Cesarstwa Bizantyjskiego, stanowiącego jedynie karykaturę dawnego mocarstwa, stał się jedynie kwestią czasu.

ZAŁĄCZNIKI Złącznik nr 1 Zestawienie panujących Cesarstwo Bizantyjskie 1185-1195Izaak II Angelos 1195-1203Aleksy III Angelos 1203-1204Izaak II Angelos i Aleksy IV Angelos 1204Mikołaj Kabanos 1204Aleksy V Murzuflos 1204Teodor Laskarys 1261-1282Michał VIII Paleolog Cesarstwo Łacińskie 1204-1205Baldwin I z Flandrii 1206-1216Henryk z Hainaut 1217Piotr z Courtenay 1217-1219Jolanta z Courtenay 1221-1228Robert z Courtenay 1228-1261Baldwin II 1231-1237Jan z Brienne Regenci i baili Cesarstwa Łacińskiego 1205-1206 Henryk z Flandrii 1216-1217 Konon z Béthune 1219 Konon z Béthune 1220? Jan Colona 1228 Maria z Courtenay 1228-1231 Narjot z Toucy 1237-1238 Anzelm z Cayeux 1238-1239 Narjot z Toucy

1244-1251 Filip z Toucy Łacińscy patriarchowie w Konstantynopolu 1204-1211 Tomasz Morosini 1212-1219 Gerwazy 1221-1226 Mateusz z Jesolo 1227-1233 Szymon 1234-1251 Mikołaj di Santa Arquato 1253-1261 Pantaleon Giustiniani Podeści weneccy 1205-1207 Marino Zeno 1209 Ottaviano Quirino 1217 Marino Zeno (Geno) 1218-1220 Jacobo Teupolo (Tiepolo) 1221 Marino Michel 1222-1223 Marino Storlato 1224-1227J acobo Teupolo 1223-1228 Teofilo Zeno 1228 Giovanni Quirino 1229 Roberto Quirino 1235-1238 Teofilo Zeno 1238Albertino Morosini 1240-1241 Giovanni Michiel 1247Egidio Quirino 1256Jacobo Dolphin 1259-1261 Marco Gradenigo Łacińscy królowie Salonik 1204-1205 Bonifacy z Montferratu 1207-1222 Dymitr (Demetriusz) Cesarstwo Nikei 1204-1222 Teodor Laskarys

1222-1254 Jan III (Dukas) Vatatzes 1254-1258 Teodor II Laskarys 1258-1261 Jan IV Laskarys 1258-1261 Michał VIII Paleolog Despotat (Cesarstwo) Epiru 1204-1214 Michał I Komnen (Angelos) 1214-1230 Teodor Komnen Angelos 1230-1271 Michał II Komnen Dukas Księstwo Morei 1205-1209 Wilhelm I z Champlitte 1208-1218 Geoffroy I z Villehardouin 1218-1245 Geoffroy II z Villehardouin 1245-1278 Wilhelm II z Villehardouin Państwo bułgarskie 1187-1196 Asen 1197 Piotr 1207 Kałojan 1207-1218 Borił 1218-1241 Iwan Asen II 1241-1246 Koloman Asen 1246-1256 Michał Asen 1257-1277 Konstantyn Tech

Załącznik nr 2 Podział ziem Bizancjum pomiędzy krzyżowców Terytorium

Nadanie dla:

Ćwierć cesarska 1. Adramitta Henryk z Hainaut 2. Filipopolis (Plowdiw) Rajner z Trit 3. Nikomedia (Izmit) 4. Nikea (Iznik) Teodoryk z Loos 5. Filadelphia (Alasehir) Ludwik z Blois 6. Neocastro Stefan z Perche 7. Okolice Ikonium 8. Lemnos W ¼ Jjoannici Piotr z Bracieux Filocalo Navigaioso 3/8 krzyżowców 1. Apros Teodor Vranas 2. Didymotyka Hugon z Saint-Pol 3. Macri-Trajanopoli-Vira Geoffroy z Villehardouin 4. Saloniki Bonifacy z Montferrat a. Bodonitsa Gwidon z Pelavicino b. Salona Tomasz z Autremencourt c. Halmyros Bertold z Katzenelnbogen d. Velestino Wierich z Daun e. Platamon Hugon z Coligny f. Kitros Rambauld z Vaqueiras g. Domokos Aime Buffa h. Larisa Wilhelm

Typ lenna Liczba rycerzy Dukat Dukat Dukat Dukat Dukat Dukat Dukat Dukat Dukat? Dukat? Dukat? Królestwo Baronia Baronia Baronia Baronia Baronia Baronia Baronia Baronia

120 120 100 120 — 460

i. Teby j. Eubea k. Ateny 1. Rodosto 2. Adrianopol (Edirne) 3. Korfu 4. Modon 5. Koron 6. Achaja a. Korynt, Elidę, Mesenia (w latach 1246-1250) b. Akova c. Skorta d. Patras e. Vostisa f. Chalandritsa g. Kalavryta h. Veligosti i. Nikli j. Gritsena k. Geraki (Tsaconia) 1. Passavant (Lakonia) m. Argo i Nauplia n. Patras o. Korynt p. Olena-Anvida q. Argo r. Lacedemonia

Albertyn z Canossy Jakub z Avesnes Otton z La Roche 3/8 Wenecji Rycerze weneccy Teodor Branas 10 nobilów (?) 15 rycerzy i biskup rycerze i biskup dla francuskich rycerzy

Baronia Baronia Baronia

Walter z Rosieres Rinaldo z Briel Wilhelm z Alemanno Hugo z Champigny Robert z Dramelay Otton z Durnay Hugon z Mons Wilhelm z Morley Łukasz Gwidon z Nivelet Jan z Nully Otton z La Roche Arcybiskup Arcybiskup Biskup Biskup Biskup

Baronia Baronia Baronia Baronia Baronia Baronia Baronia Baronia Baronia Baronia Baronia? Baronia

— Dukat (?) 500 20 15+4 ?+4 Pryncypat około 400 Pryncypat około 200 24 — 24 8 4 12 — 6 4 6 4 8 4 4 4 4 4

s. Nieznane Archipelag Tino, Sciro Micone, Sciato Scopelo Andros Kreta

Dla joannitów, templariuszy i Krzyżaków Podział archipelagu Ćwierć cesarza i 3/8 Wenecji Marek Sanudo Dukat Rodzina Ghisi Marino Dandolo Nie została podzielona W ge- Dukat stii doży Wenecji

4 — — — — — 200 rycerzy i 1200 sergant

KALENDARIUM 1097-1099 — I krucjata 1099 — zdobycie Jerozolimy przez krzyżowców 1111 — Piza otrzymuje przywileje handlowe na terytorium Bizancjum 1143-1180 — panowanie Manuela Komnena 1146-1148 — II krucjata 1153 — układ papiestwa z cesarzem Fryderykiem I Barbarossą przeciwko Bizancjum 1160-1168 — cesarz Manuel I przywraca dominację Bizancjum na Bałkanach 1176 — klęska armii bizantyjskiej pod Myriokefalonem w bitwie z Seldżukami 1182 — masakra łacinników w Konstantynopolu 1186 — powstanie drugiego królestwa Bułgarów 1187 — klęska wojsk Królestwa Jerozolimskiego w bitwie pod Hittinem; zdobycie Jerozolimy przez wojska Saladyna 1189-1192 — III krucjata 1190 — śmierć Fryderyka I Barbarossy podczas wyprawy do Ziemi Świętej 1192 — traktaty Bizancjum z Pizą i Genuą 1193 — śmierć Saladyna 1202-1204 — IV krucjata 1202 — zdobycie Zadaru 1203 — pierwsze oblężenie Konstantynopola 1204 — zdobycie Konstantynopola i powstanie Romanii (Cesarstwa Łacińskiego); powstaje królestwo Salonik, Cesarstwo Nikei, Despotat Epiru

1205 — klęska krzyżowców w bitwie z Bułgarami pod Adrianopolem; cesarz Baldwin I dostaje się do niewoli 1206 — początek rządów Henryka z Hainaut 1207 — śmierć cara Kałojana i Bonifacego z Montferratu 1209 — wyprawa krzyżowa przeciwko albigensom 1212 — krucjata dziecięca 1217-1221 — V krucjata 1229 — odzyskanie Jerozolimy przez cesarza Fryderyka II Hohenstaufa wskutek dyplomatycznych zabiegów 1244 — ostateczna utrata Jerozolimy przez krzyżowców 1248-1251 — VI krucjata 1261 — zdobycie Konstantynopola przez wojska Cesarstwa Nikei i upadek Cesarstwa Łacińskiego 1291 — upadek Akki, koniec obecności krzyżowców w Ziemi Świętej 1453 — ostateczny upadek Konstantynopola