Ilustrowana historia świata. Tom 3 [PDF]

Zitiervorschau

ILUSTROWANA

ILUSTROWANA

HISTORIA S I �

TOM 3

Lala 1461 . 1707 redakcja naukowa prof. dr hab. Henryk Samsonowicz

Iil lI1J

MUZA SA

1461-1600

Odrodzenie

O

kres między rokiem 1461 a 1600 oznacza początek dziejów nowożytn.ych. Europejczycy poczęli opuszczac swoJe ogranIczone w średniowieczu terytorium, by podróżować poza macierzysry konrynent. Ruch, dziś zwany odrodzeniem lub renesansem, rozpocząl się, gdy uczeni greccy, uchodząc z zagrożonego przez Turków osmańskich Konstantynopola, wywieźli ze sobą wiedzę o starożytnej Grecji i Rzymie. Gdy zaś ludzie poczęli kwestionować, co im mówiono, wplynęlo to ożywczo na oświatę, sztukę i naukę. Choć w początkach omawianego okresu Europejczycy o rym nie wiedzieli, w różnych częściach świata kwitły inne cywilizacje. W Indiach zostalo zalożone pańsrwo Wielkich Mogołów. Rozrastało się ono pod rządami mądrych władców, którzy - choć sami byli muzułmanami - traktowali jednakowo swych poddanych: muzułmanów, Hindusów i sikhów.

Na Dalekim Wschodzie Chiny zażywały pokoju i pomyślności pod rządami cesarzy z dynastii Ming, natomiast Japonię szarpały wojny domowe, w których panowie feudalni walczyli ze sobą o zdobycie przewagi. Od 1460 r. europejscy odkrywcy ruszyli na Daleki Wschód w poszukiwaniu nowych szlaków. Portugalczycy płynęli na południe wzdluż wybrzeży Afryki i dalej, by dotrLeć do Molukków, Chin i Japonii. Zakładano osady handlowe, tzw. faktorie, ale osadnicy z reguły nie zapuszczali się w głąb lądu. Natomiast Hiszpanie starali się opanować odkryte przez siebie kraje. Gdy Krzysztof Kolumb przypłynął do Indii Zachodnich w 1492 r., oglosił je posiadłością hiszpańską, chociaż mieszkali tam już Indianie . Arawakowie i Karaibscy. Około 1 535 r. mieszkańcy Ameryki Południowej i Środkowej zostali już obróceni przez Hiszpanów w niewolników; pierwotnych mieszkańców nietnal wyniszczyły zarazy i wyczerpanie. •

" Odrodzenie było we Włoszech okresem wielkiej pomyślności gospodarczej. jednak niektórzy potępiali luksus i próżność bogatych. M.in. dominikanin Girolamo Savonarola, który odgrywał znaczną rolę we Florencji od 1494 do 1498, wzywał do pałenia dóbr doczesnych.

317

1 461-1600 WAŻNIEJSZE WYDARZENIA

Ameryka 1466 Inkowie pod wodzą Topy zdobywają imperium Chimu.

Krzysztof Kolumb dociera do Wysp Karaibskich. 1494 Układ w TordesilIas dzieli cały znany świat między Hiszpanię i Portugalię. 1498 Huayna Capac powiększa imperium Inków aż po dzisiejszą Kolumbię. 1503 Montezuma zostaje władcą Azteków. 1521 HenIIn Cortes podbija państwo Azteków. 1525 Wojna domowa w państwie Inków. 1533 Francisco Pizarro podbija imperium Inków. 1535 Odkrycie bogatych złóż srebra w Peru i Meksyku. Miejscową ludność zmusza się do pracy w kopalniach, ale srebro wywozi do Hiszpanii. 1535-1536 Jacques Cartier dopływa do wybrzeży Kanady i odkrywa Rzekę Św. Wawrzyńca.

Europa

Iwan III władcą Moskwy; znaczna część Rosji jest wolna od władzy Tatarów. 1485 Koniec wojny Dwóch Róż w Anglii. 1462

1492

ok. 1570 Portugalczycy zakładają w Brazylii pierwsze plantacje trzciny cukrowej. 1585 Sir Walter Raleigh próbuje założyć angielską kolonię w Wirginii, jednak bez powodzenia.

318

Marcin Luter, zakonnik niemiecki, rozpoczyna reformację· 1519 Karol l, król hiszpański, zostaje wybrany Uako Karol V) na cesarza - głowę Świętego Cesarstwa Rzymskiego. 1529 Turcy osmańscy oblegają Wiedeń. 1534 Król Henryk VIII zostaje głową Kościoła w Anglii. 1543 Mikołaj Kopernik odkrywa, że Ziemia kręci się wokół Słońca. 1545 Pierwsza sesja Soboru Trydenckiego rozpoczyna kontrreformację. 1562-1598 Wojny religijne we Francji. 1568 W Niderlandach zaczyna się powstanie przeciw Hiszpanom. 1569 Unia lubelska wiąże Litwę i Polskę. 1571 Bitwa pod Lepanto kładzie kres osmańskim ambicjom w regionie Morza Śródziemnego. 1588 Klęska Wielkiej Armady hiszpańskiej na kanale La Manche. 1600 Założenie angielskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej.

Afryka 1464 Królestwo Songhaj wyzwala się z imperium Mali w Afryce Zachodniej. 1482 Portugalczycy poczynają osadzać się na Złotym Wybrzeżu (Ghana). 1466 Bartolomeu Diaz opływa Przylądek Dobrej Nadziei.

1517

Pierwsi niewolnicy z Afryki zabrani do pracy w Ameryce. 1505 Portugalczycy zakładają punkty handlowe wzdłuż wschodniego wybrzeża Afryki.

1502

W Sudanie kwitnie państwo Kanem Bornu. 1574 Portugalczycy kolonizują Angolę. 1578 Marokańczycy likwidują wpływy portugalskie w p6łnocno-zachodniej Afryce. 1591 Marokańczycy opanowują państwo Songhaj. 1600 Początek rozkwitu państwa Oyo w Afryce Zachodniej. 1571

1461-1600 WAŻNIEJSZE WYDARZENIA

O

.

•

�p.' 'Q. h)

Srodkowy Wschód

0/

./

Wojna między imperium osmańskim a Wenecją.

•

tS!): �

O

Azla I Daleki Wschód

�!1:� h)

Australia I Oceania

./

1463-1479

Wietnamczycy podbijają sąsiadów - lud Cham pa.

1471

Vasco da Gama dociera do Indii. 1512 Kupcy portugalscy docierają do Molukków. 1519 Guru Nanak tworzy w Indiach religię sikhów. 1526 Babar podbija Delhi i zakłada imperium Wielkich Mogołów.

1498

W Persji powstaje dynastia Safawidów. 1520 Sulejman I Wspaniały zostaje sułtanem imperium osmańskiego. 1526 Turcy osmańscy pokonują Węgrów w bitwie pod Mohaczem. 1501

Sulejman podbija Bagdad w Imperium Safawidów.

Ferdynand Magellan opływa przylądek Horn i wpływa na ocean, który nazywa Spokojnym. Płynie następnie na północny wschód, aż osiąga Filipiny, gdzie zostaje zabity.

1520

1534

1566 Koniec złotego wieku imperium osmańskiego. Tureckie aksamitne pokrycie siodła.

Odkrywcy portugalscy przybywają do Japonii. 1549 Jezuici przybywają do Japonii i rozpoczynają akcję misyjną· 1550 Mongołowie pod wodzą Altan Chana najeżdżają pÓłnocne Chiny. 1542

Hiszpania podbija Filipiny. Początek osadnictwa rosyjskiego na Syberii. 1592-1593 Japończycy najeżdżają na Koreę, ale zostają pokonani przez Chińczyków.

1571

1581

Rysunek ducha błyskawicy wykonany na korze przez tubylców - aborygenów.

319

1461-1600

... Pierwotni mieszkańcy Ameryki Pólnocnej szanowali przyrodę. Wierzyli w sily nadprzyrodzone łączące czlowieka z wszelkimi rzeczami. Dlatego jednym z najważniejszych członków każdego plemienia byl czarownik.

Ś wiat W 1461 r. europejscy żeglarze, kupcy i koloniści rozpoczęli poznawanie i eksploatację reszty świata. Po raz pierwszy kontynenty weszly w bezpośrednie kontakty. W Ameryce Środkowej i Południowej królestwa Azteków i Inków przeżywaly szczyt swego rozwoju, ale wraz z przybyciem Europejczyków stolica Azteków Tenochtitlan zos;tałia.� zniszczona, a Inkowie zostali zmuszeni do wycofania się 4 w góry Peru. Najeźdźcy zwrócili swą uwagę ku północy, ale dopiero po kilku dekadach Ameryka Północna rzeczywiście odczuje ich przybycie. Cywilizacje afrykańskie także dostaly się pod wpływy europejskie, ale te ograniczały się do wybrzeży. W głębi Afryki jeszcze tego nie odczuwano. Chinami wciąż rządziła dynastia Ming. Choć kwitła sztuka, spoleczeństwo wchodziło w etap stagnacji. W samej Europie nowe idee prowadziły do wielu wątpliwości w sprawach religii. Około 1 600 r. polowa ludności Europy porzuciła Kościół katolicki i przyłączyła się do protestantów.

AMERYKA ŚRi)b�(�IA

�.""'-_ �

Ocean Spokojny '" Pierwotni mieszkańcy Ameryki byli zmuszani przez zdobywców hiszpańskich do pracy w kopalniach srebra. Z powodu ciężkich warunków pracy wielu z nich ginęlo.

• Wczesnym rankiem 12 pażdziernika 1492 r. załoga statków Krzysztofa Kolumba doslrzegla Nowy $wiat, kontynent Ameryki.

320

... Ten mały kościółek w Rzymie oznaczał powrót architektury europejskiej do zasad wprowadzonych przez starożytnych Greków. � Do 1591 r. Japonię dzielila domowa. W toku walk o wladzę, wódz Hideyoshi zbudowal dla siebie twierdzę - zamek Himeji.

. •

I OCEANIA

�

Babar, zalożyciel państwa Wielkich Mogolów w pólnocnych Indiach, ubolewal z powodu braku owoców. Rozwiązal ten problem, zakładając wiele pięknych ogrodów.

... Jakkolwiek Europejczycy osiedlali się w Afryce tylko na wybrzeżach, ich wplywy rozszerzaly się· Tę figurkę portugalskiego żołnierza wykonano w Beninie.

321

I M PE R I U M AZTEKÓW Anglia: Wojna Dwóch Róż między rodami Yorków i Lancasterów trwa dalej. Z pomocą hrabiego Warwick (zwanego " królotwórcą " ) syn Ryszarda El z rodu Yorków, Edward, pokonał w marcu Lancasterów w bitwie pod lowton i został królem Anglii, Edwardem IV (do 1470 r.). Francja: Ludwik XI królem (do 1483 r.). Imperium Osmańskie: Turcy osmańscy zdobywają Trapezunt (Trebizondę), który był stolicą Cesarstwa Komnenów od 1 204 r. ok. 1461 Ameryka Srodkowa: imperium Azteków u szczytu rozkwitu. 1462 Rosja: Iwan III, zwany też Iwanem Wielkim, zostaje księciem moskiewskim (do 1505 r.). Jego stolicą jest Moskwa. Hiszpania: królestwo Kastylii zdobywa od Arabów Gibraltar.

1461

Figurka z terakoty przedstawia paskudnie uśmiechniętą czaszkę azteckiego boga śmierci. Do robienia masek Aztekowie używali także czaszek ludzkich. Inkrustowalije turkusami i muszelkami morskimi, wykładając wnętrze czerwoną skórą·

Imperium Azteków U schyłku XV w. Aztekowie panowali nad znacznym terytorium Ameryki Ś rodkowej. Ich stolica, Tenochtitlim, liczyła - jak się ocenia 1 50 tysięcy mieszkańców. Aby dostarczyć im żywności, uprawiano ziemię na sztucznych wyspach, zwanych chinampas, utworzonych na jeziorze, na środku którego zbudowano miasto (patrz s. 268). Ludy podbite przez Azteków jako daniny dostarczały żywność. Przynoszono kukurydzę, fasolę, kakao, płótno bawełniane. a także złoto, srebro i minerał jadeit, potrzebny azteckim rzemieślnikom. Kupcy przywozili turkusy od Indian Pueblo mieszkających na północ od państwa azteckiego, zaś z południa dostarczano pióra o jaskrawych barwach. Pi9ra te używano do wyrobu bogato zdobionych okryć, wachlarzy, tarcz i pióropuszy. Społeczeństwo azteckie miało organizację miłitarną. Wszyscy chłopcy musieli służyć w armii od ł 7 do 22 roku życia. Niektórzy pozostawali w wojsku dłużej, bowiem nawet -

Imperium Azteków

1483 Początek wojny między Turkami osmańskimi a Wenecją (do 1479 r.). Południowa Ameryka: Pachacuti, czyli Sapa Inka, wypowiada wOjnę plemionom Lupaca i Colta. Język Inków, kiczua, obowiązuje w całym państwie. Pachacuti przekazuje dowództwo wojsk swemu synowi, Topa. 1464 Państwo papieskie: papieżem zostaje Paweł II (do 1471 r.). Anglia: Edward IV bierze za żonę Elżbietę Woodville. Afryka Zachodnia: Sonni Ali obejmuje władzę w Songhaju i uniezależnia je od imperium Mali. Sonni Ali poczyna też rozszerzać granice Songhaju.

Zatoka Campeche

• Ze swej stolicy Tenochtitlśn Aztekowie panowali nad znaczną częścią kraju rozciągającego się między Zaloką Meksykańską a Oceanem Spokojnym.

322

1461-1464

.... Kap/ani stanowili odrębną wysoką kastę społeczeństwa azteckiego. Aby zadowolić bogów, składali oni ofiary z ludzi. Ponieważ kapłani nie umieli stosować metalu do wyrobu narzędzi, używali do zabijania ofiar noży kamiennych.

• Pióropusz z XVI w. zostal wykonany glównie z piór quetzala, a także papuzich - brunatnych, karmazynowych, białych i niebieskich.

• '.

.

łr -,"

� Bogom poświęcano na ofiarę zarówno mężczyzn, jak i kobiety. Kapłani zabijali ofiary, wycinając im serce i rzucając je w Ilum. Jednego dnia mogło być zabitych tysiące osób.

chłop, jeśli się należycie starał, mógł tam awansować do stanowisk dowódczych. Jednym z głównych zadań wojska azteckiego było wzięcie iłu się dało jeńców i doprowadzenie ich do stołicy. Tu używano ich do religijnych ofiar, zwłaszcza dła boga wojny Huizilopochti. Idea ofiar rełigijnych była bardzo ważnym elementem kultury azteckiej. W Tenochtitlan było wiele tysięcy kapłanów i czczono kilka bóstw, w tym bogów: Słońca, wojny, wiatru i deszczu. Uważano, że każdy z nich potrzebuje znacznej ilości krwi ludzkiej, Ofiary z ludzi składano na szczytach wielkich świątyń o kształcie piramid, stojących na ogromnym placu w środku miasta.

ROLNICTWO Na swych chinampas Azlecy uprawiali wiele rodzajów owoców, wśród nich awokado, pomidory i limony. Nie znano ich w Europie. zanim nie zawieźli ich lam w XVI wieku odkrywcy. Azlecy nie mieli koni ani pOl aZCJOw na kolach, więc Iransport dokonywał się na barkach ludzkich.

323

1461 -1600 Sztuka i rzemiosło Na terenie Europy malarstwo, rzeźba i architektura, podobnie jak oświata, pozostawały pod wpływem renesansu (patrz s. 330-333). W tych czasach działali tacy artyści, jak Tycjan, Holbein, Rafael, Diirer, Leonardo da Vinci, Brueghel, Boticelli i Michał Anioł. W Anglii rozkwitała literatura i dramatopisarstwo. W Ameryce Aztecy i Inkowie wykonywali ozdoby ze złota i srebra, nie znali jednak metali, z których można by robić narzędzia. Sztuka kwitła w imperiach osmańskim, Safawidów i Wielkich Mogołów, zaś Chińczycy w dalszym ciągu produkowali delikamą porcelanę. ,. Jeszcze w XVI wieku Inkowie lepili naczynia z bryI gliny, ponieważ nie znali kola garncarskiego.

.ol. Artyści renesansu poczęli ujmować poprawnie proporcje i perspektywę. Późniejsi natomiast kladli nacisk na dramatyzm, jak to widać na obrazie Tintoretta. Walka

ŚW. Jerzego ze smokiem.

... Glazurowane kalle z palacu królewskiego w Isfahanie (Persja).

KlEDYTOBYL07

1482

Leonardo da Vinci maluje w Mediolanie fresk

1508

Michał Anioł Buonarotti rozpoczyna pracę w Kaplicy Sykstyńskiej, Rafael pracuje w innych częściach Pałacu Watykańskiego. Albrecht Durer, niemiecki malarz i rytownik, zostaje nadwornym malarzem cesarza Maksymiliana i. Bartłomiej Benecci kończy w Krakowie budowę Kaplicy Zygmuntowskiej. Hans Holbein zostaje nadwornym malarzem Henryka VIII, króla Anglii. Malarz El Greco przenosi się do Hiszpanii. W Japonii pojawia się teatr kabuki. William S7ekspir pisze Hamleta.

Ostatnia Wieczerza .

1512

1533 1536 15n 1586 1600

'" W Anglii elżbietańskiej chodzenie do teatru stalo się popularne. Tu widzimy Tealr Globe Szekspira, zbudowany w Londynie w 1599 r.

.. W okresie renesansu podziwiano ludzi umiejących komponować lub grać na instrumentach. Organy i klawesyn byly popularne.

� Rzeżba renesansowa byla bardziej realistyczna niż dawniej. Gdy Michal Aniol rzeżbil okola 1513 r. ten posąg Mojżesza, zaznaczyi na nim żyly i mięśnie rąk i nóg.

325

I M PE R I U M I N KÓW

1465

1466

Anglia: Henryk VII wzięty do niewoli i uwięziony w Tower w Londynie. Jego żona i syn uciekają do Szkocji, a następnie do Francji. Francja: książęta Alenęon, Berri, Burgundii, Bourbon i Lotaryngii zmawiają się przeciw Ludwikowi XI, który usiłował ograniczyć ich władzę. Włochy: powstaje pierwsza oficyna drukarska. Polska: zgodnie z posłanowieniami II pOkoju łoruńskiego Polska uzyskuje od Krzyżaków ziemię chełmińską, Pomorze Gdańskie i Warmię. Anglia: hrabia Warwiek wszczyna spór z Edwardem IV, a następnie zawiązuje z Ludwikiem XI , królem Francji, sojusz przeciwko Edwardowi. Ameryka Południowa: Inkowie pod wodzą Topy opanowują państwo Chimu.

Imperium Inków Władca Imperium Inków zwany był Sapa lilka. U chodził za potomka boga Słońca, od którego czerpał władzę. Czczono go także jako boga wcielonego. Pod panowaniem Sapa Inki za funkcjonowanie kraju odpowiadało wielu urzędników. Dogłądali oni spraw miast i pilnowali, by gospodarstwa wiejskie były wydajne. Byli oni także odpowiedzialni za zakłady i warsztaty produkujące ceramikę, tkaniny i ozdoby z metali. Nie znali pisma, więc prowadzili notatki w postaci kipi. Były to grube, różnobarwne powrozy, na których informacje notowano odpowiednim sposobem zawiązywania węzłów. Gdy władcą Inków został Pachacuti (patrz s. 278-279), ze stolicy w Cuzco począł rozszerzać swe państwo. W 1450 r. podbił krainę wokół jeziora Titicaca, a w 1463 r. rozpoczął wojnę

........ .- :::r .. --�....., Z/otY pektorał (ozdoba noszona na piersi). Wyrób po/udniowoamerykański.

1467

Q Cu

�

- zasięg imperIum Inków w 1525O\ AMERYKA/

PÓ(I