Historia powszechna ustrojów państwowych 8372850860, 9788372850867 [PDF]

Zitiervorschau

Krystyna Kamińska • Andrzej Gaca

wydawca (ć) Copyright by Krystyna Kamińska, Andrzej Gaca Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa Stowarzyszenie Wyższej Użyteczności .DOM ORGANIZATORA" 87-100 Toruń, ul. Czerwona Droga 8 / Al. 500-lecia 31 tel. (+ 48 56) 62-23-807, 62-22-898, 62-23-342 fax (+ 48 56) 62-23-123 tel. kora. 0-601-17-67-21 http://www.Moik.torun.pl/ e-mail: [email protected]

Wydawnictwo „Dom Organizatora" jest członkiem Polskiej Izby Książki ISBN 83-7285-086-0 Printed in Poland Toruń Druk ukończono w 2002 r.

poszczególne rozdziały napisali Krystyna Kamińska: Przedmowa, I, II, IV, V, VI, VH, IX, XI, XII, XV, XVI, XVII, x v m , XIX, XX, XXV, tablice Andrzej Gaca: HI, VIII, X, XIII, XIV, XXI, XXII, XXIII, XXIV

nadzór wydawniczy ZBIGNIEW CHMIEL

przygotowanie do druku

floBJlo Toruń, ul. Szosa Chełmińska 127/28 tel./fax: (0-56) 65-11-413

druk i oprawa Zakład Poligraficzno-Wydawniczy „POZKAL" 88-104 Inowrocław, ul. Cegielna 10/12 tel. (0-52) 35-42-700 Wszystkie prawa zastrzeżone. Żadna część lej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomoc.) u r o d z e ń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych, bez uprzedniego wyrażenia zgody prtez wydawcę i autora.

Spis treści

Przedmowa PAŃSTWO NIEWOLNICZE I. Monarchie despotyczne 1. Egipt 1.1. Stosunki społeczne 1.2. Ustrój polityczny 1.2.1. Administracja centralna 1.2.2. Administracja lokalna 1.2.3. Sądownictwo 1.2.4. Administracja skarbowa 1.2.5. Wojskowość 2. Mezopotamia 2.1. Stosunki społeczne 2.2. Ustrój polityczny 2.2.1. Administracja centralna 2.2.2. Administracja lokalna 2.2.3. Sądownictwo 2.2.4. Armia 3. Cechy charakterystyczne despotycznych formacji państwowych . II. Państwa greckie 1. Państwa greckie w okresie królewskim 2. Sparta — polis arystokratyczna 2.1. Ustrój społeczny 2.2. Ustrój polityczny 2.2.1. Królowie 2.2.2. Organy centralne 2.3. Losy Sparty od Vw. p.n.e. do 146 r. p.n.e 3. Ateny 3.1. Ateńska polis arystokratyczna (do VI w. p.n.e.)

17 21 23 23 25 27 27 27 27 28 28 28 30 31 31 31 32 32 32 35 36 37 37 40 40 41 43 45 45

6

III.

Spis treści

3.1.1. Ustrój społeczny 3.1.2. Ustrój polityczny 3.2. Reformy Solona (594/3 r. p.n.e.) — polis oligarchiczna . . 3.3. Reformy Kleistenesa (507/6 r. p.n.e.) — polis demokratyczna 3.3.1. Ustrój społeczny Aten po reformach Kleistenesa 3.3.2. Ustrój polityczny Aten po reformach Kleistenesa 3.3.2.1. Organy kolegialne 3.3.2.2. Urzędnicy 3.3.2.3. Sądownictwo 3.3.2.4. Skarbowość 3.4. Związki miast greckich 3.5. Losy demokracji ateńskiej od Vw. p.n.e 3.6. Cechy charakterystyczne demokracji ateńskiej Państwo rzymskie 1. Okres królewski (753-509 r. p.n.e.) 1.1. Ustrój społeczny 1.2. Ustrój polityczny 1.2.1. Król 1.2.2. Organy centralne 2. Okres republikański (509 - 2 7 r. p.n.e.) 2.1. Rozwój terytorialny państwa rzymskiego 2.2. Ustrój społeczny 2.3. Kryzys republiki rzymskiej 2.4. Ustrój polityczny 2.4.1. Centralne organy kolegialne 2.4.2. Magistratury 2.4.3. Zarząd Italii i prowincji 3. Pryncypat (27 r. p.n.e.-284 r. n.e.) 3.1. Stosunki społeczne 3.2. Ustrój polityczny 3.2.1. Podstawy władzy princepsa 3.2.2. Centralne organy kolegialne 3.2.3. Magistratury 3.2.4. Skarbowość 3.2.5. Zarząd Italii i prowincji 3.3. Kryzys pryncypatu 4. Cesarstwo rzymskie (III-IV w.) 4.1. Stosunki społeczne 4.2. Ustrój polityczny 4.2.1. Cesarz 4.2.2. Organy centralne 4.2.3. Administracja lokalna

45 46 48 51 52 55 56 60 62 64 64 65 66 69 69 70 74 74 75 76 79 80 84 89 89 95 102 104 105 108 108 111 113 116 116 117 118 121 124 124 124 126

7 Spis treści

4.3. 4.4. 4.5.

4.2.4. Sądownictwo 4.2.5. Skarbowość 4.2.6. Wojskowość Podział imperium i upadek cesarstwa Zachodniorzymskiego Różnice między Cesarstwem Zachodniorzymskim i Wschodniorzymskim w V wieku Stosunki między państwem a Kościołem

PAŃSTWO FEUDALNE Uwagi wstępne IV. Ogólne zagadnienia feudalizmu 1. Powstanie wielkiej własności ziemskiej 2. Kształtowanie się władztwa gruntowego 3. Stosunek lenny V. Stosunki społeczno-gospodarcze w państwie feudalnym 1. Charakterystyka gospodarki państw europejskich w późnym średniowieczu 2. Powstanie i ustrój miast 3. Stosunki społeczne w państwie feudalnym do końca XV wieku 3.1. Stan szlachecki (rycerski) 3.2. Stan duchowny 3.3. Stan mieszczański 3.4. Chłopi 4. Rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej od XVI do XVIII wieku 5. Przemiany społeczne w okresie od XVI do XVIII wieku . . . . VI. Germanie 1. Organizacja plemienna Germanów 2. Germańskie państwa barbarzyńskie na obszarze imperium rzymskiego 2.1. Państwo Wizygotów 2.2. Państwo Wandalów 2.3. Państwo Ostrogotów 2.4. Państwo Burgundów 2.5. Longobardowie VII. Frankowie 1. Ustrój polityczny 1.1. Król 1.2. Dwór i urzędy nadworne 1.3. Zgromadzenia ludowe 1.4. Administracja lokalna 1.5. Sądownictwo

127 128 129 129 131 132 135 137 145 145 150 152 159 159 160 170 171 176 178 181 185 193 205 206 207 209 210 211 212 213 217 219 220 222 223 224 226

8

VIII.

IX.

X.

XI.

Spis treści

1.6. Skarbowość 1.7. Wojskowość 2. Reformy Karola Wielkiego 3. Stosunki między państwem a Kościołem 4. Podział państwa frankońskiego Słowianie 1. Państwo Karantanów 2. Państwo Samona 3. Państwo bułgarskie 4. Państwo Wiclkomorawskie 5. Państwo czeskie 6. Państwo kijowskie 7. Państwo polskie Bizancjum od II połowy VI w. do 1453 roku 1. Stosunki społeczne 2. Ustrój polityczny Włochy 1. Miasta 1.1. Rozwój komun miejskich 1.2. Okres rządów konsulów 1.3. Okres rządów podesty 1.4. Okres cechowy 1.5. Siniorie i księstwa 1.6. Republiki miejskie 2. Królestwo Sycylijskie 2.1. Geneza Królestwa Sycylijskiego 2.2. Ustrój polityczny Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od Xw. do 1806 roku 1. Rzesza od X do końca XV wieku 1.1. Ustrój polityczny 1.1.1. Król 1.1.2. Organy centralne 1.1.3. Sądownictwo 1.1.4. Skarbowość 1.1.5. Wojskowość 1.2. Władztwa terytorialne 1.3. Stosunki między państwem a Kościołem 2. Rzesza Niemiecka od XVI w. do 1806 roku 2.1. Ustrój polityczny Rzeszy 2.1.1. Cesarz 2.1.2. Organy centralne 2.1.3. Obwody Rzeszy 2.1.4. Skarbowość 2.1.5. Wojskowość

227 228 228 231 232 235 239 240 240 241 242 243 244 245 246 247 251 253 256 257 260 264 264 265 267 267 269 275 275 277 277 279 281 282 283 283 287 288 290 290 291 295 295 295

9 Spis treści

2.2. 2.3.

Xn.

XIII.

Stosunki między państwem a Kościołem Terytoria Rzeszy 2.3.1. Monarchia Habsburgów 2.3.2. Państwo brandenbursko-pruskie Francja od X w. do 1789 roku 1. Francja w okresie rozdrobnienia feudalnego i monarchii stanowej (X - XV w.) 1.1. Ustrój polityczny 1.1.1. Król 1.1.2. Organy centralne ' 1.1.3. Organy lokalne 1.1.4. Sądownictwo 1.1.5. Skarbowość 1.1.6. Wojskowość 1.2. Stosunki między państwem a Kościołem 2. Francja od XVI w. do 1789 roku 2.1. Ustrój polityczny 2.1.1. Król 2.1.2. Organy centralne t 2.1.3. Organy lokalne 2.1.4. Sądownictwo 2.1.5. Kupno urzędów 2.1.6. Skarbowość 2.1.7. Wojskowość 2.2. Stosunki między państwem a Kościołem Anglia (IX-poł. XVII w.) 1. Państwo anglosaskie 1.1. Przebieg procesu zjednoczeniowego 1.2. Zarys ustroju państwa anglosaskiego 2. Anglia od r. 1066 do końca XII wieku 2.1. Ustrój polityczny 2.1.1. Król 2.1.2. Organy centralne 2.1.3. Organy lokalne . 2.1.4. Sądownictwo 2.2. Stosunki między państwem a Kościołem 3. Anglia w okresie monarchii stanowej i absolutnej (1215-1640) . 3.1. Ustrój polityczny 3.1.1. Król 3.1.2. Organy centralne 3.1.3. Organy lokalne 3.1.4. Sądownictwo 3.2. Stosunki między państwem a Kościołem

295 297 300 305 313 313 315 315 320 323 324 330 331 332 333 335 336 337 341 343 346 347 348 349 353 353 353 355 357 360 360 362 363 364 364 365 370 370 372 377 379 381

v

10

XIV.

Spis treści

Ziemie ruskie i państwo rosyjskie od IX do XVIII wieku 1. Państwo Kijowskie do najazdu mongolskiego 1.1. Ustrój polityczny 1.1.1. Książę 1.1.2. Organy centralne 1.1.3. Administracja lokalna 1.1.4. Skarbowość 1.1.5. Sądownictwo 1.1.6. Wojskowość 1.2. Stosunki pomiędzy państwem a Kościołem 2. Republiki miejskie Nowogród i Psków 2.1. Ustrój polityczny Nowogrodu 2.1.1. Organy centralne 2.1.2. Administracja lokalna 2.2. Ustrój Pskowa 3. Ziemie ruskie od najazdu tatarskiego do końca XV wieku . . . 3.1. Ustrój polityczny 3.1.1. Wielki książę i książęta dzielnicowi 3.1.2. Organy centralne 3.1.3. Administracja lokalna 3.1.4. Skarbowość 3.1.5. Sądownictwo 3.1.6. Wojskowość 3.2. Stosunek państwa do Kościoła prawosławnego 4. Rosja w okresie monarchii stanowej i wczesnego absolutyzmu (XVI-XVII wiek) 4.1. Reformy Iwana IV Groźnego 4.2. Ustrój polityczny 4.2.1. Car 4.2.2. Organy centralne 4.2.3. Zarząd lokalny. Samorząd gubny i ziemski . . . 4.2.4. Skarbowość 4.2.5. Sądownictwo 4.2.6. Wojskowość 4.3. Stosunek państwa do Cerkwi 5. Kryzys monarchii rosyjskiej w początkach XVII wieku i podstawowe przemiany ustrojowe państwa pierwszych Romanowów . 5.1. Organy centralne 5.2. Organy lokalne 5.3. Stosunek państwa do Cerkwi 6. Reformy ustrojowe w Rosji od czasów Piotra I do Katarzyny II 6.1. Okres panowania Piotra I (1682-1725) 6.2. Ustrój polityczny

385 385 389 389 391 392 392 393 393 394 395 396 397 399 399 400 407 408 410 411 412 412 413 413 414 414 416 416 417 419 420 420 421 421 422 424 425 428 429 429 433

11 Spis treści

6.3. 6.4. 6.5. 6.6. 6.7.

6.2.1. Car 6.2.2. Organy centralne 6.2.3. Administracja lokalna Tabela o rangach Wojskowość Stosunek Piotra I do Cerkwi Rosja za następców Piotra I (1725-1762) Reformy Katarzyny U (1762-1796)

PAŃSTWO N O W O Ż Y T N E Uwagi wstępne XV. Charakterystyka stosunków gospodarczych i rozwój terytorialny państw od XVII do XX wieku 1. Zróżnicowanie ekonomiczne Europy w okresie poprzedzającym pojawienie się państwa nowożytnego 2. Rewolucja przemysłowa 3. Handel 4. Nowożytne rolnictwo 5. Koncentracja produkcji 6. Główne kierunki ekspansji kolonialnej w XIX i XX wieku . . . XVI. Zmiany społeczne od XVII do XX wieku 1. Arystokracja 2. Mieszczaństwo 3. Uwłaszczenie chłopów 4. Robotnicy i warstwy średnie XVII. Nowożytne doktryny polityczne 1. System prawa natury Hugona Grocjusza (1583-1645) 2. John Locke (1632 -1704) — koncepcja praw naturalnych i umowy społecznej 3. Karol Montesquieu (1689-1755) — koncepcja trójpodziału władzy 4. J. Jakub Rousseau (1712-1778) — koncepcja umowy społecznej i suwerenności ludu 5. Liberalizm 5.1. Adam Smith (1723-1790) 5.2. Beniamin Constant (1767-1830) 6. Doktryny polityczne II połowy XIX wieku i I połowy XX wieku 6.1. Liberalizm 6.2. Społeczna nauka Kościoła 6.3. Liberalizm I połowy XX wieku 6.4. Komunizm 6.5. Faszyzm

433 433 436 438 438 439 440 442 447 449 459 459 462 467 468 469 472 477 477 480 481 489 495 495 496 497 499 501 503 504 505 505 509 509 510 511

12

Spis treści

XVIII. Anglia od XVII do XX wieku 1. Anglia od 1603 do 1688 roku 1.1. Ustawodawstwo Długiego Parlamentu z lat 1641 -1648 . 1.2. Projekty zmian ustroju angielskiego z lat 1647-1649 . . 1.3. Ustrój Republiki angielskiej w latach 1649-1653 . . . . 1.4. Anglia w okresie protektoratu (1653-1660) 1.5. Anglia od 1660 do 1688 roku 2. Anglia w okresie kształtowania się systemu rządów parlamentarnych (XVIII w.) 2.1. Parlament 2.2. Gabinet 2.3. Administracja lokalna 2.4. Wojskowość 2.5. Sądownictwo 3. Wielka Brytania w XIX i XX wieku 3.1. Król 3.2. Parlament 3.3. Gabinet 3.4. Reformy prawa wyborczego 3.5. Administracja lokalna 3.6. Sądownictwo 4. Szkocja, Irlandia i kolonie zamorskie W. Brytanii 4.1. Szkocja 4.2. Irlandia 4.3. Kolonie zamorskie W. Brytanii XIX. Stany Zjednoczone Ameryki Północnej (od XVIII do XX w.) . . . . 1. Powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki Pn 1.1. Kolonie angielskie w Ameryce Północnej do I połowy XVIII wieku 1.2. Przyczyny wybuchu wojny o niepodległość 1.3. Walka kolonii w Ameryce Północnej z W. Brytanią o niepodległość 2. Kształtowanie się ustroju Stanów Zjednoczonych Ameryki Pn. w latach 1776-1787 3. Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki Pn 4. Stany Zjednoczone Ameryki Północnej w XIX i XX wieku . . 4.1. Ustrój polityczny 4.2. System partyjny Stanów Zjednoczonych Ameryki Pn. . . 4.3. Sądownictwo XX. Rosja w XIX i XX wieku 1. Rosja od 1801 do 1917 roku 1.1. Rosja w czasie panowania Aleksandra I (1801-1825) . . .

513 514 518 522 525 526 530 534 537 540 541 542 542 543 544 545 548 550 552 553 558 558 559 560 565 565 565 571 575 578 581 586 589 593 594 597 599 599

13 Spis treści

1.2. 1.3.

XXI.

XXII.

Rosja pod rządami Mikołaja I (1825- 1855) Reformy przeprowadzone w Rosji w czasie panowania Aleksandra II (1855-1881) 1.4. Reakcyjne rządy Aleksandra III (1881 - 1894) 1.5. Mikołaj n (1894-1917) 2. Rosja od 1917 do 1939 roku 2.1. Państwo liberalno-demokratyczne (od lutego do października 1917 r.) 2.2. Rosja Radziecka od 1917 do 1922 roku 2.3. Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich w latach 1922-1939 Niemcy w XIX i XX wieku 1. Związek Reński (1806-1813) 1.1. Upadek I Rzeszy i geneza związku Reńskiego 1.2. Ustrój Związku Reńskiego 2. Związek Niemiecki (1815- 1866) 2.1. Powstanie Związku Niemieckiego 2.2. Ustrój Związku Niemieckiego 2.3. Związek Celny 2.4. Ustrój państw skonfederowanych 2.5. Parlament frankfurcki 2.6. Upadek Związku Niemieckiego 3. Związek Północno-Niemiecki (1867-1871) 3.1. Geneza Związku Północno-Niemieckiego 3.2. Ustrój państwa związkowego w latach 1867-1871 . . . . 4. n Rzesza Niemiecka (1871-1918) 4.1. Powstanie i prawny charakter II Rzeszy 4.2. Ustrój II Rzeszy 4.3. Kulturkampf 5. Republika Weimarska (1919-1933/45) 5.1. Powstanie Republiki Weimarskiej 5.2. Konstytucja Weimarska z r. 1919 5.3. Praktyka konstytucyjna w latach 1919- 1933 6. Niemcy w okresie dyktatury hitlerowskiej (1933 -1945) . . . . 6.1. Geneza III Rzeszy 6.2. Kształtowanie się państwa totalitarnego. Ustrój III Rzeszy Prusy w XIX i XX wieku 1. Ewolucja ustroju państwa pruskiego 2. Reformy Steina i Hardenberga 2.1. Reforma stosunków włościańskich 2.2. Reforma administracji centralnej 2.3. Reformy administracji i samorządu terytorialnego . . . . 2.4. Reforma systemu finansowego

604 606 611 613 620 620 622 626 633 633 633 636 638 638 639 640 641 643 646 647 647 647 649 649 652 654 657 657 658 663 665 665 667 671 671 672 674 674 676 677

14

Spis treści

2.5. Reforma sądowa 2.6. Reforma wojskowa 2.7. Uregulowanie sprawy ludności żydowskiej 3. Rewolucja 1848 r. w Prusach 4. Konstytucja państwa pruskiego z roku 1850 5. Praktyka konstytucyjna 6. Administracja lokalna i samorząd w II połowie XIX wieku . . . 7. Przemiany polityczno-ustrojowe w Prusach w latach 1918 - 1932 8. Konstytucja Wolnego Państwa Pruskiego z roku 1920 XXin. Austria w XIX i XX wieku 1. Cesarstwo Austriackie (1804-1867) 1.1. Kontynuacja feudalnej monarchii absolutnej 1.2. Wystąpienia rewolucyjne w monarchii austriackiej w latach 1848-1849 i ich ustrojowe następstwa 1.3. Powstanie węgierskie (1848-1849) 1.4. Ruch narodowy we Włoszech w I połowie XIX wieku . 1.5. Kryzys monarchii w latach sześćdziesiątych XIX wieku . 2. Monarchia Austro-Węgierska (1867-1919) 2.1. Unia realna Austro-Węgierska (1867-1918) 2.2. Ustrój monarchii austriackiej 2.3. Organy władzy i samorządu w krajach koronnych . . . . 3. Austria po I wojnie światowej 3.1. Pierwsza republika (1918-1938) 3.2. Konstytucja austriacka z r. 1920 XXIV. Francja w latach 1789-1946 1. Monarchia ograniczona (1789-1792) 1.1. Początek rewolucji francuskiej 1.2. Deklaracja praw człowieka i obywatela z 26 VIII 1789 r. . 1.3. Reformy zarządu terytorialnego i sądownictwa 1.4. Uregulowanie stosunku państwa do Kościoła katolickiego 1.5. Konstytucja z 14.IX.1791 r. 1.6. Zmierzch panowania Ludwika XVI 2. Okres rządów Konwentu (1792-1793) i dyktatury jakobińskiej (1793-1794) 2.1. Rządy Konwentu (1792-1793) 2.2. Dyktatura jakobinów (1793- 1794) 2.3. Konstytucja jakobińska z r. 1793 3. Okres Dyrektoriatu (1794/95-1799) 3.1. Rządy Termidorianów 3.2. Konstytucja dyrektorialna z r. 1795 3.3. Rządy Dyrektoriatu 4. Francja w okresie osobistych rządów Napoleona Bonaparte (1799-1814)

678 679 680 680 683 686 688 690 691 695 695 695 697 702 704 706 707 707 710 712 712 712 714 717 717 717 718 719 720 722 725 725 725 726 727 729 729 730 732 733

15 Spis treści

XXV.

4.1. Konstytucja konsularna z r. 1799 4.2. Konsulat i cesarstwo J 4.3. Reformy administracji lokalnej 4.4. Reformy sądownictwa 4.5. Konkordat z r. 1801 5. Okres Restauracji Burbonów (1814-1830) 5.1. Karta konstytucyjna z r. 1814 5.2. Praktyka konstytucyjna. Upadek Karola X 6. Monarchia lipcowa (1830-1848) 6.1. Geneza monarchii lipcowej 6.2. Karta konstytucyjna z r. 1830 6.3. Kryzys i upadek monarchii lipcowej 7. n Republika (1848-1852) 7.1. Rewolucja 1848 r. we Francji. Geneza II Republiki . . . . 7.2. Konstytucja 1848 r 7.3. Praktyka ustrojowa II Republiki i jej upadek 8. n cesarstwo (1852-1870) 8.1. Konstytucja z r. 1852 8.2. Ewolucja ustrojowa II Cesarstwa i jego upadek 9. III republika (1870/75-1940) 9.1. Narodziny III Republiki 9.2. Konstytucja z r. 1875 9.3. Praktyka ustrojowa III Republiki 9.4. Państwo a Kościół 10. Okres przejściowy od III do IV Republiki (1940-1946) 10.1. „Państwo Francuskie". Rząd w Vichy 10.2. Od Komitetu Wolnej Francji do Rządu Tymczasowego . Konstrukcja „państwa prawnego" 1. Geneza i treść państwa prawnego w I połowie XIX wieku . . . 2. Pozytywizm prawniczy 3. Koncepcja państwa prawnego w II połowie XIX wieku 4. Sądownictwo administracyjne

Tablice Tablica I Tablica II Tablica III Tablica IV Tablica V Tablica VI

Wielka Brytania (XIX/XX w.) Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki Pn. (17.IX.1787r.) Konstytucja Rosyjskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (10. VII. 1918 r.) Konstytucja Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (5.XII. 1936 r.) Konstytucja II Rzeszy Niemieckiej (16.IV.1871 r.) Konstytucja Republiki Weimarskiej (ll.VIII.1919r.)

733 735 736 738 739 741 741 744 746 746 746 748 750 750 752 754 755 755 757 758 758 759 763 765 766 766 767 769 769 771 773 775

781 782 783 784 785 786

16

Tablica Tablica Tablica Tablica Tablica Tablica Tablica Tablica Tablica Tablica Tablica Tablica

Spis treści

VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII

Konstytucja Królestwa Pruskiego (31.1.1850 r.) Ustrój Monarchii Austro-Węgierskiej (od 1867 r.) Konstytucja Republiki Austriackiej (l.X.1920r.) Konstytucja francuska (3.IX. 1791 r.) Ustawa konstytucyjna Republiki Francuskiej (24.VI. 1793 r.) Konstytucja Republiki Francuskiej (22.VIII. 1795 r.) Konstytucja Republiki Francuskiej (13.XII. 1799 r.) Karta konstytucyjna (4.VI.1814 r.) Karta konstytucyjna (14.VIII. 1830 r.) Konstytucja Republiki Francuskiej (4.XI. 1848 r.) Konstytucja z 14.1.1852 r. Ustrój 111 Republiki Francuskiej (od 1875 r.)

Literatura Wykaz zalecanej literatury Wykorzystane teksty źródłowe

787 788 789 790 791 792 793 794 795 796 797 898 799 799 800

Przedmowa

W okresie międzywojennym historię ustrojów państwowych na Zachodzie Europy wykładał profesor UJ Stanisław Estreicher. Dopiero po drugiej wojnie światowej, faktycznie od 1947 roku, do programu uniwersyteckich studiów prawniczych wszedł przedmiot pod nazwą „Powszechna historia państwa i prawa". Podstawy dla tej dyscypliny stworzył wybitny przedstawiciel nauk historyczno-prawnych, prof. Karol Koranyi. Uczony ten, podkreślając znaczenie znajomości historii pisał, że „nie da się określić granicy między historią, a życiem bieżącym" i że chcąc poznać aktualną rzeczywistość, bądź kształtować przyszłość, należy pamiętać iż „przeszłość z przyszłością składa się w jedną nierozerwalną całość". Stwierdzenia te pozostają aktualne po dziś dzień. Trudno sobie wyobrazić, by można było oceniać ustrój, a tym bardziej podejmować próby jego reformy, bez znajomości jego kształtu oraz podejmowanych reform i ich efektów w przeszłości. Opracowanie niniejsze przedstawia instytucję państwa (jest to więc tylko część problematyki, jaka składa się na powszechną historię państwa i prawa) w jego rozwoju od starożytności do drugiej wojny światowej. Zmiany, jakie dokonały się po drugiej wojnie światowej, składają się na problematykę państwa współczesnego, która jest przedmiotem takich dyscyplin, jak: prawo konstytucyjne, czy ustrój państw współczesnych. Pod względem terytorialnym uwzględnione zostały te państwa,

18

Przedmowa

których instytucje i kultura, czyli tradycja państwowa, wywarła wpływ na kształtowanie państwowości w wiekach późniejszych, aż po dwudzieste stulecie. Uwaga autorów skierowana została na te tylko państwa, w których wykształciły się instytucje państwowe, bądź systemy polityczne, które zachowały pewną ciągłość. Obszar zainteresowania autorów ograniczony został ponadto do tych państw, których tradycja ustrojowopolityczna trwa do dziś w kręgu kultury europejskiej oraz państw, z którymi sąsiadowała Polska lub z którymi związane były losy polityczne i ustrojowe ziem polskich. W związku z powyższym zaprezentowane zostały państwa starożytnego świata śródziemnomorskiego: państwa greckie i państwo rzymskie, a także państwa starożytnego Wschodu (Egipt i Mezopotamia), których tradycję przejęły państwa śródziemnomorskie. Wpływy kultury państwowej okresu starożytności znajdujemy następnie w państwach europejskich okresu średniowiecza (w państwie feudalnym), kiedy to wzorce ustrojowe przejęte zostały bądź bezpośrednio z imperium rzymskiego, bądź dopiero z czasem sięgnięto do wzorów rzymskich i bizantyjskich (taka sytuacja miała miejsce w państwach germańskich i słowiańskich, które wyrosły ze wspólnoty plemiennej). Przedstawiona zostanie zatem historia ustroju następujących państw: germańskich, słowiańskich, Francji, Włoch, Niemiec, Anglii, Rosji i Stanów Zjednoczonych Ameryki Pn. To ostatnie państwo, zanim jeszcze ukształtowało własną państwowość, przejęło wiele tradycji europejskich, w szczególności angielskich (w okresie powiązania kolonii z metropolią), a po uzyskaniu niepodległości stworzyło nowy system polityczny (prezydencki), którego elementy można odnaleźć w ustroju państw europejskich, zwłaszcza w dwudziestym wieku. W rozwoju państwa, gdy śledzimy ten proces z perspektywy historycznej, dostrzegany zarówno zjawisko kontynuacji, jak i modernizacji jego struktur stosownie do dokonujących się zmian ekonomicznych i przemian w układzie sił politycznych. Państwo w żadnym momencie nie pozostaje w stagnacji i z tego powodu rodzą się trudności związane z klasyfikacją jego form rozwojowych. Przyjmując, że rozwój państwa jest procesem długotrwałym, wszelkie kryteria pozwalające odróżnić poszczególne formy państwa stają się mało ostre i nieprecyzyjne.

Przedmowa

19

Autorzy za podstawę służącą wyodrębnieniu typów państwa przyjęli kryterium stosunków społecznych i gospodarczych. Przy ich zastosowaniu wyodrębnili państwo niewolnicze i feudalne. Państwo kapitalistyczne i socjalistyczne, które dają się odróżnić na podstawie tych samych kryteriów, określone zostały wspólnym mianem państwa nowożytnego. Podział ten jest umowny, zważywszy że regułą było, iż stosunki społeczne i gospodarcze ulegały zmianom i rozkładowi jeszcze w państwie starego typu, a zmiany te były jednocześnie zapowiedzią przyjmowania przez państwo cech charakterystycznych dla nowej jego jakości. Każdy typ państwa przyjmował następnie różnorodne formy, które dają się odróżnić na podstawie kryterium stosunków politycznych, zwłaszcza wzajemnych relacji między poszczególnymi władzami w państwie. Każdy typ państwowości zilustrowany został opisem ustroju konkretnych państw. Zagadnienia społeczne i gospodarcze potraktowane zostały w sposób ogólny dla danego typu państwa. Autorzy uwzględnili także w stopniu bardzo ograniczonym niektóre doktryny polityczno-prawne, te mianowicie, które stanowiły teoretyczne uzasadnienie modyfikacji ustrojowej. Historia państwa stanowi tylko nieznaczną cząstkę historii człowieka na Ziemi. Przyjmuje się bowiem, że historia państwa liczy około 6 tys. lat. W tym okresie przez ok. 4 tys. lat trwało państwo niewolnicze. Większość współcześnie istniejących państw europejskich powstała w okresie od V do X wieku, przyjmując formę państwa feudalnego. Okres istnienia państwa feudalnego trwał ponad tysiąc lat. Przejętych wówczas zostało wiele instytucji z państwa niewolniczego. Początki państwowości były bardzo skromne, często jedynym łącznikiem samodzielnych terytoriów był władca. Przez wieki panujący prowadzili swoje państwa ku jedności i nie w każdym przypadku starania te zakończyły się powodzeniem (Niemcy, Włochy pozostały rozbite terytorialnie i politycznie). Celem opracowania jest, oprócz prezentacji ustroju państwa w jego rozwoju, wskazanie na pewne prawidłowości, które dostrzegalne są na przestrzeni dużych przedziałów czasowych. W państwie niewolni-

20

Przedmowa

czym (z wyjątkiem państwa rzymskiego) i w długim okresie istnienia państwa feudalnego, państwo traktowane było w kategoriach prywatnoprawnych. Dopiero od XV/XVI wieku (od schyłku monarchii stanowej a zdecydowanie w monarchii absolutnej) następował proces nadawania państwu statusu podmiotu prawa publicznego. Zarówno w państwie niewolniczym, jak i feudalnym, jednostka w przeważającej mierze była przedmiotem a nie podmiotem praw (tylko nieznaczna część społeczeństwa korzystała z pełni praw cywilnych i politycznych). W państwie nowożytnym następował proces wstępowania społeczeństwa w nową rolę — podmiotu prawa publicznego, aż do ukształtowania się w XX wieku społeczeństwa obywatelskiego. Historia państwa nowożytnego trwa zaledwie nieco ponad 200 lat. Dla nowych rozwiązań brak było często wzorców, które można byłoby czerpać z przeszłości. Każda z wypracowanych w tym okresie form ustrojowych podlegała ciągłej ewolucji. Nawet kiedy formalnie obowiązywała konstytucja, to nie oddawała ona w pełni rzeczywistego ustroju państwa. W każdym przypadku państwa nowożytnego należy zatem uwzględniać praktykę konstytucyjną. Cechą charakterystyczną dla państwa nowożytnego jest wreszcie ciągle rozrastająca się sfera działalności państwa, co prowadzi w konsekwencji do rozrostu jego organów, ale bynajmniej nie do wzrostu sprawności państwa. Ten ostatni problem, jak również poszukiwanie sposobów służących rozwiązywaniu rodzących się w jego następstwie konfliktów, to zadania, z którymi winno „zmierzyć się" państwo współczesne. Autorzy

PAŃSTWO NIEWOLNICZE

I.

Monarchie despotyczne

Dzieje instytucji państwa sięgają IV tysiąclecia p.n.e. Dwie najstarsze cywilizacje rolnicze powstały na Bliskim Wschodzie: jedna w dolinie Nilu, druga w dorzeczu Tygrysu i Eufratu. Osadnictwo rolnicze rozwijało się tam już w V tysiącleciu p.n.e. W rejonie tzw. Żyznego Półksiężyca organizowano roboty nawadniające, których efektem były kanały i zbiorniki, zapewniające obfite plony. Wykonanie tak wielkich przedsięwzięć przerastało możliwości rodów — wymagało wprowadzenia scentralizowanego aparatu planistycznego i wykonawczego i to był czynnik, który wykreował władzę stojącą ponad wspólnotami rolniczymi.

1.

Egipt

Pierwsze większe jednostki terytorialne w dolinie Nilu, których stolicą był gród, zwane były nomami. Stanowiły one małe samodzielne państewka, wśród których pojawiła się tendencja zdominowania drobnych przez większe jednostki. Dążenia zjednoczeniowe doprowadziły do powstania na północy, w delcie Nilu, tzw. państwa Dolnego Egiptu (czerwonego

Nomy

24

Dawne państwo egipskie

Średnie państwo egipskie

Nowe państwo egipskie

Państwo niewolnicze

królestwa), na południu zaś, w oddaleniu 1 5 - 2 5 km wzdłuż Nilu, tzw. państwa Górnego Egiptu (białego królestwa). Z tych dwu organizmów terytorialnych prężniejsze i bardziej scentralizowane było państwo Górnego Egiptu. Jego władca Menes ok. 3200 r. p.n.e. zjednoczył państwo, podporządkowując sobie państwo Dolnego Egiptu. Od 3200 r. p.n.e. do ok. 2400 r. p.n.e. to okres dawnego państwa egipskiego, którego stolicą było Thin a następnie Memfis. W miarę konsolidacji państwa zanikały struktury rodowe a władza panującego przybierała charakter despotyczny. W III tysiącleciu p.n.e. w państwie tym nasiliły się dążenia odśrodkowe, czego rezultatem było rozluźnienie jego spoistości. Znalazło to wyraz we wzroście znaczenia urzędników lokalnych. W dalszej perspektywie dawne państwo egipskie rozpadło się, jednak nie na długo. Pod presją potrzeb gospodarczych doszło do ponownego zjednoczenia pod rządami władców Teb ok. 2150 r. p.n.e. Od tego momentu rozpoczął się okres średniego państwa egipskiego, który trwał do ok. 1700 r. p.n.e. W okresie tym doszło do ponownego scentralizowania administracji państwowej. Konflikty społeczne, a zwłaszcza wielkie powstanie chłopskie, podważyły jednak podstawy tego państwa. Rozpadło się ono na drobne jednostki i to m.in. ułatwiło podbój terenów Dolnego Egiptu przez koczownicze plemiona wywodzące się z Półwyspu Synajskiego na ok. 1 1 / 2 wieku. Tymczasem władcy Górnego Egiptu utrzymali swą niezależność, wypędzili najeźdźców i ok. 1580 r. p.n.e. ponownie zjednoczyli Egipt. Od 1580 r. do połowy XI w. p.n.e. to okres ponownie scentralizowanego nowego państwa egipskiego. W państwie tym przeprowadzono reformy wewnętrzne. W stosunkach zewnętrznych nowe pań-

Monarchie despotyczne

25

stwo egipskie prowadziło politykę ekspansji, zwłaszcza w Azji Mniejszej. Rangę mocarstwa uzyskał Egipt za panowania Ramzesa II (XIV/XIHw. p.n.e.). Cały okres państwowości Egiptu od IV tysiąclecia p.n.e. do połowy VII w. p.n.e. charakteryzowała, mimo częstych rozpadów, znaczna trwałość struktury terytorialnej. W połowie VII w. p.n.e. Egipt podbili na krótko władcy Etiopii, potem zaś władcy Asyrii. Imperium Asyryjskie było pierwszą próbą politycznego zjednoczenia Bliskiego Wschodu. Próba ta, podobnie jak następnie podbój perski w 525 r. p.n.e. i podbój przez Aleksandra Wielkiego w 323 r. p.n.e., nie zdołały stopić tamtejszych obszarów w polityczną jedność. W 30 r. p.n.e. Egipt wszedł w skład państwa rzymskiego jako jedna z jego prowincji.

1.1.

Stosunki społeczne

Rozpad wspólnoty rodowej powodował wzrost nierówności majątkowych między członkami gminy. Cała ziemia uchodziła za własność faraona, którą nadawał on kapłanom, dostojnikom państwowym i wojownikom. Część tej ziemi użytkowały gminy chłopskie w zamian za co każdego roki płaciły daniny. Kapłani dysponowali wielkimi majątkami, które należały do świątyń. Ze względu na to, że kapłani posiadali największą wiedzę potrzebną do prowadzenia prac nawadniających, cieszyli się dużym autorytetem i znaczeniem w państwie. Synowie kapłanów najczęściej także kontynuowali tę służbę, zatem powstał zamknięty stan, do którego przynależność od II tysiąclecia p.n.e. stała się dziedziczna. Urzędnicy zróżnicowani byli na wyższych, których ranga rosła szczególnie w okresie osłabienia wła-

Ludność wolna Kapłani

Urzędnicy

26

Żołnierze

Chłopi

Kupcy Rzemieślnicy

Niewolnicy

Państwo niewolnicze

dzy faraona i niższych. Poprzez dziedziczność wykonywania funkcji urzędnicy także stworzyli rodzaj zamkniętego stanu. Żołnierze wpływ i przywileje, zwłaszcza podatkowe, uzyskali w okresie nowego państwa egipskiego w związku z rolą armii w polityce ekspansjonistycznej. Za zasługi wojenne uzyskiwali ziemię. Stan żołnierski także stał się zamkniętym. Chłopi, oprócz pracy na roli, zatrudniani byli przy wielu pracach publicznych. Ziemię uprawiali albo w ramach wspólnot gminnych i świadczenia na rzecz faraona uiszczali solidarnie albo dzierżawili grunty należące do kapłanów i urzędników świeckich. W tym drugim wypadku zobowiązani byli do świadczeń na rzecz faraona i jednocześnie na rzecz właściciela gruntu. W okresie nowego państwa umożliwiono dziedziczenie dzierżawionej ziemi. Chłopu nie było jednak wolno opuścić ziemi bez zezwolenia. Za niewypełnienie świadczeń chłopi podlegali karom (pierwotnie karą było pozbawienie ziemi). Świadczenia uiszczane były w naturze. Kupcy i rzemieślnicy nie posiadali praw, pracowali w przedsiębiorstwach nadzorowanych przez urzędników państwowych. Niewolnicy w większej części byli własnością państwa i używani byli do robót publicznych. Własnych niewolników miały świątynie i urzędnicy. Niewolnicy pochodzili z wypraw wojennych, bądź byli kupowani poza granicami państwa. Do VIII w. p.n.e. niewolnikiem można było stać się na skutek niespłacenia długów.

27

Monarchie despotyczne

1.2. 1.2.1.

Ustrój polityczny Administracja centralna

Faraon, skupiający w swoim ręku najwyższą władzę, otaczany był boską czcią, często uchodził za boga. Władza jego obejmowała ustawodawstwo, wojskowość i sądownictwo. W każdej z tych dziedzin uchodził za najwyższą instancję. Wezyr był najwyższym dostojnikiem po faraonie. Godność ta istniała od połowy III tysiąclecia p.n.e. Pierwotnie wezyrem był następca tronu lub ktoś inny z rodziny faraona, z czasem była to osoba spoza tego kręgu. Do kompetencji wezyra należało administrowanie krajem przy pomocy urzędników zorganizowanych w rozbudowany aparat. 1.2.2.

Wezyr

Administracja lokalna

Administracja lokalna należała do naczelników — nomarchów, którzy zarządzali powiatami — nomami — w dziedzinie gospodarczej, finansowej i sprawowali sądownictwo. Nomarchowie pochodzili z nominacji faraona a wynagrodzenie pobierali w naturze. Do dużego znaczenia naczelnicy dochodzili w okresach osłabienia wewnętrznego państwa. Niekiedy w takiej sytuacji stawali się dziedzicznymi władcami powiatów. W terenie obok lokalnych urzędników administracyjnych działali specjalni urzędnicy, przewidziani do nadzorowania prac publicznych. 1.2.3.

Faraon

Nomarchowie

Sądownictwo

Sądownictwo lokalne należało do nomarchów. Sądownictwo wyższe sprawował Trybunał Sześciu Izb Sądowych, któremu przewodniczył wezyr. Najwyższym sędzią był faraon, który każdą sprawę mógł sądzić osobiście lub mógł zmienić każdy wyrok. Nie-

Nomarchowie Trybunał Sześciu Izb Sądowych Faraon

28

Państwo niewolnicze

które sprawy podlegały wyłącznie sądowi faraona (sprawy szczególnie niebezpieczne dla państwa lub władzy). 1.2.4. Skarbnik Podskarbi

Administracja skarbowa była bardzo rozbudowana. Na jej czele stał naczelny skarbnik, któremu pomocą służyli dwaj podskarbi. W terenie przymusowym ściganiem danin zajmowała się policja. Źródłem dochodów państwa były daniny i podatki w naturze. 1.2.5.

Gwardia przyboczna Pospolite ruszenie Stała armia

Administracja skarbowa

Wojskowość

Wojsko pierwotnie ograniczone było do gwardii przybocznej faraona. Gdy zachodziła potrzeba zwoływano pospolite ruszenie złożone z chłopów. W nowym państwie egipskim pojawiła się stała armia. Dostojnicy wojskowi często wywierali wpływ na ważne sprawy państwowe.

2.

Mezopotamia

Mezopotamia to kraj położony między Eufratem i Tygrysem, stąd zwany był inaczej Międzyrzeczem. Obydwie te rzeki miały takie znaczenie dla Mezopotamii, jak Nil dla Egiptu. Ok. III tysiąclecia p.n.e. na terenie Mezopotamii istniało wiele drobnych państewek, którymi zarządzali miejscowi książęta — patesi. W III tysiącleciu p.n.e. do środkowej Mezopotamii wtargnęły koczownicze ludy pochodzenia semickiego — Akkadowie. W czasie rywalizacji władców poszczególnych państewek w połowie HE tysiąclecia p.n.e. do dużego znaczenia doszedł król Lagaszu Ennatum. Władcy Lagaszu ściągali wysokie daniny od

Monarchie despotyczne

29

ludności a także od kapłanów, co wywołało powstanie.

W XXIV w. p.n.e. przeważającą część Mezopotamii zjednoczył władca Akkadu — Sargon I (ok. 2500 r. p.n.e.). Władca ten rozszerzył granice państwa po Syrię na zachodzie i po Zatokę Perską na południu oraz po Armenię na północy. Stworzył tzw. państwo sumeryjsko-akkadyjskie, które trwało ponad jeden wiek. Ok. 2400 r. p.n.e. władzę uzyskał nie spokrewniony z panującą dynastią w Ur, Urukagina, który w czasie swego panowania osłabił stanowisko arystokracji i poprawił położenie uboższych grup ludności. W końcu III tysiąclecia p.n.e. na miejscu państwa Ur powstało wiele małych państewek, wśród nich Babilon. Wszystkie one rywalizowały między sobą o hegemonię. Z rywalizacji tej zwycięsko wyszedł władca Babilonu Hammurabi (1792-1750 p.n.e.). Stworzył on tzw. państwo starobabilońskie, w którym uległy zatarciu dawne podziały administracyjne i dzielnicowe. Po 1 1/2 wieku istnienia państwo to opanowane zostało przez Hetytów a następnie Kasytów, którzy panowali w Babilonii przez ponad połowę tysiąclecia. Następnie tereny państwa babilońskiego musiały uznać zwierzchnictwo Asyrii. Państwo asyryjskie szczyt swej potęgi uzyskało ok. 630 r. p.n.e. za Assurbanipala. Na początku VII w. p.n.e. władca babiloński Nabopalassar pokonał Asyrię. Jego następca Nabuchodonozor w I połowie VHw. p.n.e. ponownie stworzył silne państwo babilońskie, tzw. nowobabiloński. Państwo to w 583 r. p.n.e. włączone zostało do monarchii perskiej.

Państwo sumeryjsko-akkadyjskie

Państwo starobabilońskie

Państwo nowobabilońskie

30

Państwo niewolnicze

2.1.

Własność publiczna

Własność indywidualna

Kadurru

llkum

Ludność świecka

Stosunki społeczne

Ziemia, która pierwotnie była własnością rodów, wskutek rozpadu wspólnot rodowych przekształciła się we własność gminną. Część ziemi gminnej podzielona została między rodziny. Obok własności prywatnej istniała własność publiczna: gmin, monarchy, przy czym własność państwowa nie miała takiego znaczenia jak w Egipcie. Rosła natomiast własność indywidualna: króla, świątyń i prywatnych osób w związku z coraz częściej stosowaną praktyką przenoszenia prawa własności zbiorowej na rzecz określonych osób. Dowodem przeniesienia własności były kamienie tzw. kadurru> które były dokumentami stwierdzającymi prawo do gruntu. Część ziemi wraz z domem i inwentarzem drobni rolnicy uzyskiwali od panującego w dzierżawę — ilkum w zamian za osobistą służbę i opłaty, llkum było dziedziczne i niezbywalne. Obdarzeni ziemią zobowiązani byli do świadczenia czynszu w naturze, który wynosił nawet do 1 1/2 uzyskanych plonów. Spośród wszystkich grup społecznych szczególną pozycję w życiu politycznym i gospodarczym odgrywali kapłani. Ludność świecka dzieliła się na:

Awilum

awilum — pełnoprawnych obywateli, z których wywodzili się dostojnicy państwowi. Do tej grupy należeli wielcy właściciele ziemscy oraz kupcy i rzemieślnicy.

Muszkenum

muszkenum to grupa niższa od awilum, do której należeli głównie dzierżawcy ziemi. Grupa ta posiadała prawa cywilne, pozbawiona zaś była praw politycznych. Prawdopodobnie do tej grupy zakwalifikowano podbitą ludność autochtoniczną

31

Monarchie despotyczne

oraz niewolników obdarzonych wolnością (wyzwoleńców). - wardum {amtum) to niewolnicy. Źródłem niewoli, prócz urodzenia i niewoli wojenne), mogła być także sprzedaż w niewolę niewypłacalnego dłużnika (ten rodzaj niewoli nie mógł jednak trwać dłużej jak 3 lata). Niewolnik mógł się wykupić z niewoli. 2.2.

Niewolnicy

Ustrój polityczny

2.2.1. Administracja centralna Monarcha — patesi — panował na terenie swego księstwa, posiadał władzę ustawodawczą, wojskową, sądową i administracyjną. Kiedy drogą podboju podporządkował sobie inne państewka i władza jego obejmowała większe terytorium, zwano go lugalem — wielkim człowiekiem. Władca pierwotnie przyjmował tytuł bóstwa i utożsamiał się z bóstwem. Czynnikiem jednoczącym ludność terytorium była cześć boska oddawana panującemu. Od II tysiąclecia p.n.e. władcy nie odbierali bezpośrednio czci boskiej a uważani byli jedynie za wybrańców bóstw na ziemi. Zarządem dworu i sprawami ogólnopaństwowymi zajmował się rządca dworu — nubanda. Był on pierwotnie naczelnym dowódcą wojskowym i rozporządzał dochodami państwa. 2.2.2. Administracja lokalna W miarę rozwoju terytorialnego państwa następowała rozbudowa aparatu administracyjnego zarówno na szczeblu centralnym, jak i lokalnym. Prowincją zarządzał gubernator (isaku), okręgiem — naczelnik (pahatu), gminą — naczelnik gminy (rabianu). Nie było przy tym rozdziału funkcji administracyjnych od sądownictwa.

Patesi

Lugai

Nubanda

isaku

Rabanu

32

Państwo niewolnicze

2.2.3.

Naczelnicy okręgów Naczelnicy gmin Monarcha

Sądownictwo pierwotnie należało do kapłanów, za Hammurabiego nastąpiła jego laicyzacja i odtąd sądy sprawowali urzędnicy: naczelnicy okręgów i gmin. Także w otoczeniu panującego znajdowali się sędziowie królewscy. Najwyższym sędzią był monarcha, który mógł każdą sprawę rozstrzygnąć sam lub zlecić ją rezydującym u jego boku sędziom. 2.2.4.

Pospolite ruszenie Stała armia

Sądownictwo

Armia

Armia składała się pierwotnie głównie z pospolitego ruszenia. Od Hammurabiego podstawę armii tworzyło wojsko stałe złożone z oddziałów piechoty i strzelców. Do służby wojskowej zobowiązani byli wszyscy mieszkańcy kraju. Część żołnierzy w zamian za służby wojskową otrzymywała ziemię. Pomocniczo posługiwano się cudzoziemskimi oddziałami najemnymi.

3.

Cechy charakterystyczne despotycznych formacji państwowych

Despotie starożytne charakteryzowały się następującymi cechami: - Powstały z drobnych organizmów o charakterze państwowym; - Gospodarka oparta była na eksploatacji ludności, głównie niewolników; - Względy gospodarcze decydowały o potrzebie stworzenia fachowego aparatu państwowego zorganizowanego na zasadzie centralizmu; - Racjonalna organizacja polityczna połączona była z wyobrażeniami magicznymi;

Monarchie despotyczne

- Władza monarchy nad poddanymi była nieograniczona, miała charakter teokratyczny, ponieważ była ściśle łączona z wyobrażeniami religijnymi; - W gospodarce dominowało rolnictwo, charakteryzowała ją stagnacja (działania ograniczały się tylko do nawadniania pól) i brak postępu. - Stagnacja gospodarcza decydowała o stagnacji ustroju politycznego.

33

II.

Państwa greckie

W II tysiącleciu p.n.e. nad M. Śródziemnym powstawały państwa niewolnicze ściśle związane z gospodarką morską. Ok. 2000 r. p.n.e. na terenie Półwyspu Bałkańskiego osiedliły się greckie szczepy Achajów i Jończyków. Osadnictwo to nie nabrało stałego charakteru. Ok. 1200-1100 r. p.n.e. Peloponez opanował grecki szczep Dorów, który dał początek cywilizacji greckiej. Aż do VIw. p.n.e. trwał ruch kolonizacyjny Greków. Jego przyczynami były: brak ziemi; z konieczności zajmowano się handlem, który służyć miał utrzymaniu się ludności, handel z kolei skłaniał do zakładania wielu kolonii zamorskich celem opanowania ważniejszych szlaków handlowych; jedną z przyczyn były także walki wewnętrzne i kryzysy społeczne w miastach. Kolonizacji sprzyjała cechująca Greków przedsiębiorczość. Grecy zakładali kolonie na wschodzie, na wybrzeżach Azji Mniejszej a stamtąd docierali do północnych wybrzeży M. Czarnego, na południu kolonizowali Afrykę, na zachodzie — południowe Włochy i południowe wybrzeża późniejszej Francji. okresie kolonizacyjnym Grecy zorganizowani byli w plemiona (fyle), które łączyły pewną liczbę rodów (osób pochodzących od wspólnego przodka). W

Kolonizacja grecka

organizacja

rodowa

36

Polis grecka

Państwo niewolnicze

Członków fyle łączyło wspólne pochodzenie, gospodarka i wspólny kult. Czasem kilka plemion łączyło się w związek szczepowy. Ludność grecka dzieliła się w najwcześniejszym okresie na wolnych i niewolników. Niewolnictwo miało charakter patriarchalny, tzn. praca niewolników nie stanowiła pierwotnie podstawy gospodarki państw greckich. Po najeździe Dorów, w okresie X - I X w . p.n.e., w wyniku procesu politycznego wyłoniła się nowa forma państwowości — polis, państwo-miasto, obejmująca miasto i z reguły niewielki otaczający je okręg. Polis jako państwo stanowiła wspólną własność, nie należało do jednostki. Każda polis zajmowała od kilkudziesięciu do kilkuset km 2 . Liczba jej mieszkańców także była zróżnicowana, wahała się od tysiąca do kilkudziesięciu tysięcy (wyjątkiem były znacznie ludniejsze Ateny).

1. Król

Rada starszych Zgromadzenie ludowe

Państwa greckie w okresie królewskim

Pierwotnie na czele państwa stał król (ibazileus), którego władza była ograniczona przez radę starszych, złożoną z najstarszych wiekiem a następnie z najwybitniejszych członków rodów. Zakres władzy królewskiej ulegał rozszerzeniu jedynie w czasie wojny. W warunkach pokojowych król był tylko pierwszym wśród równych (primus inter pares). Godność królewska początkowo elekcyjna, przekształciła się w dziedziczną. Wszystkie ważniejsze sprawy państwowe król rozwiązywał wspólnie z radą starszych — bule. W sprawach istotnych dla losów całego państwa król zwoływał zgromadzenie ludowe — agora. Zaznaczyć

Państwa greckie

37

przy tym należy, że miejsce przeznaczone na publiczne zgromadzenia ludu stanowiło centrum polis (nie była tym centrum siedziba króla). Bogowie greccy nie byli protektorami władcy (tak jak to było w państwach despotycznych), lecz opiekunami całej społeczności. W tej sytuacji szybkie postępy czynił proces laicyzacji władzy, a decyzji politycznych nie wiązano już z wolą bóstw. Decyzje te wynikały z dyskusji toczonych podczas zgromadzeń. Tym samym w życiu politycznym uczestniczył szeroki krąg ludności wolnej.

2.

Sparta — polis arystokratyczna

Państwo spartańskie ze stolicą w Sparcie założyli Dorowie ok. XI w. p.n.e. Ustrój polityczny Sparty do końca istnienia państwa miał charakter arystokratyczny. Według przekazów starożytnych pisarzy twórcą ustroju Sparty był Likurg, prawdopodobnie żyjący w IX w. p.n.e., legendarny król Sparty i wielki prawodawca. 2.1.

Ustrój społeczny

Podstawą gospodarki Sparty, w przeciwieństwie do większości innych polis greckich, było rolnictwo oparte na eksploatacji podbitej ludności miejscowej. Typ gospodarki znalazł odbicie w stosunkach społecznych. Grupą posiadającą pełne prawa obywatelskie byli spartiaci (homoioi). Wszyscy należący do tej grupy byli pierwotnie równi. Każdy spartiata otrzymał dział ziemi (kleros) razem z niewolnikami, którzy ziemię tę uprawiali. Ziemia należała do państwa, spartiata korzystał tylko z dziedzicznego prawa użytkowania z zakazem alienacji. Pierwotnie równe pod

Spartiaci

38

Agoge

Periojkowie

Państwo niewolnicze

względem dochodowym działy ziemi na skutek dziedziczenia przez synów podlegały podziałom a tym samym ustawicznemu zmniejszaniu si£. Z chwilą gdy do dziedziczenia dopuszczono córki, drogą małżeństw dochodziło z kolei do kumulowania majątków ziemskich. Kolejnym źródłem pogłębiania się nierówności majątkowej między spartiatami była możliwość kupowania ziemi przez periojków, bowiem ta grupa mogła ziemią dysponować swobodnie, bez ograniczeń. Wszystkie te zmiany prowadziły do zubożenia znacznej liczby spartiatów. Aby posiadać prawa polityczne spartiaci mieli obowiązek uiszczania składek na wspólne uczty (fiditia, sissitia). Ci, których nie było stać na składki spadali do grupy osób pozbawionych praw politycznych. Oprócz udziału w ucztach, warunkiem posiadania pełni praw politycznych było otrzymanie zgodnego z prawem wychowania — agoge. Wychowanie dzieci, w którym szczególny nacisk położono na kulturę fizyczną, odbywało się pod nadzorem państwa. W tym celu dzieci odbierano z domów. Z chwilą gdy mężczyzna ukończył 20 lat nabywał prawa obywatelskie. W wieku 31 lat spartiata miał obowiązek zawarcia związku małżeńskiego. Aż do 60 roku życia miał też obowiązek odbywania służby wojskowej. Ze względu na liczebną przewagę ludności ujarzmionej spartaci byli w sposób ciągły utrzymywani w gotowości bojowej. Głównym zajęciem spartiaty były ćwiczenia wojskowe (w oddziałach hoplitów — ciężkozbrojnych) i życie w oddziałach wojskowych. Przyzwyczaić do takiego życia miały spartiatów wspólne uczty. Ludność zależna — periojkowie, mieszkali na obrzeżach terytoriów zamieszkałych przez spartia-

Państwa greckie

tów. Trudnili się głównie rzemiosłem i handlem, mniej uprawą ziemi. Była to grupa ludności osobiście wolnej. Posiadali prawa cywilne, a więc byli właścicielami ziemi i mogli swobodnie nią dysponować. Pozbawieni zaś byli praw politycznych. Na periojkach spoczywał obowiązek służby wojskowej w oddziałach ciężkozbrojnych (podobnie jak spartiaci). W czasie najazdu wroga spartiaci często obawiali się przejścia periojków na stronę przeciwnika. W takiej sytuacji urzędnicy państwowi, eferowie, mieli prawo zabić dowolną liczbę periojków. Heloci, niewolnicy, byli potomkami mieszkańców podbitych terytoriów. Ta grupa pozbawiona była praw cywilnych i politycznych. Stanowili własność państwa i byli przywiązani do działek ziemi, które państwo nadawało spartiatom. Spartiata, który otrzymał ziemię wraz z helotami, nie mógł nimi swobodnie dysponować. Oprócz pracy na roli heloci w czasie wojny pełnili służbę wojskową jako lekkozbrojni.

39

Heioci

Heloci przeważali liczebnie nad pozostałą ludnością Sparty. Nierzadko wzniecali bunty. Toteż troską państwa było utrzymanie tej grupy w posłuszeństwie a do tego celu najlepiej nadawał się terror. Co jakiś czas urządzano ekspedycje karne (krypteje) przeciwko helotom. Podstawą dla nich były ogłaszane przez władze państwowe „święte wojny". Zabicie heloty w czasie takiej wojny nie było przestępstwem. Czasem zabijano helotów po zakończonej wojnie, aby tym sposobem pozbyć się najbardziej niebezpiecznych jednostek. Tylko państwo mogło nadać helotom wolność, bowiem należeli oni do państwa. Wolnością obdarzano helotów za zasługi wojenne. Wyzwoleńcy, zwani neodamodami, tworzyli odrębną grupę.

Wyzwoleńcy

40

Państwo niewolnicze

2.2. 2.2.1.

Ustrój polityczny Królowie

Na czele władz Sparty stali dwaj dziedziczni królowie, którzy być może byli następcami dwóch naczelników plemion, które połączyły się by dać początek państwu. Władzę po zmarłym królu przejmował najstarszy syn a w jego braku najbliższy krewny. Władzę królowie sprawowali kolegialnie — każda decyzja wymagała zgody obu. Ten wymóg prowadził do osłabienia władzy królewskiej. Często bowiem między królami dochodziło do sporów, które rozstrzygane były przez kolegialne organy władzy. Od końca VI w. p.n.e., w czasie wojny, jeden król wyruszał na wyprawę. Królowie mogli być posądzeni o znieważenie bogów, co było podstawą do wdrożenia postępowania sądowego a następnie pozbawienia ich władzy. W końcu Vw. p.n.e. planowano zastąpić królów dziedzicznych elekcyjnymi. Od tego też czasu dwóch eforów towarzyszyło królowi w wyprawie wojennej po to aby go kontrolować. Negatywna ocena mogła być podstawą do postawienia króla w stan oskarżenia. Sąd w składzie drugiego króla, eforów i geruzji mógł orzec karę pozbawienia tronu, wygnania a nawet karę śmierci. Pierwotnie szerokie uprawnienia króla uległy znacznemu ograniczeniu i sprowadzały się do władzy wojskowej oraz funkcji kapłańskich. Władza królewska wzrastała tylko w czasie wojny — przysługiwało wtedy królowi prawo karania obywateli. Ograniczeniem kompetencji wojskowych króla była kontrola eforów. Królowi w żadnym wypadku nie było wolno nadużywać swej władzy. Jako najwyżsi kapłani królowie reprezentowali państwo wobec bogów.

Państwa greckie

41

N a utrzymanie królów przeznaczane były daniny z ich dóbr rodowych, z przydzielonych im gruntów państwowych, część ofiar składanych bogom oraz część łupów wojennych. 2.2.2.

Organy centralne

Najwyższym organem państwa obok królów była Rada starszych {geruzja). Jej skład tworzyło 28 członków (gerontów) i dwaj królowie. Członków geruzji wybierano dożywotnio. Byli oni nieodpowiedzialni. Gerontem mógł zostać wybrany pełnoprawny obywatel, który osiągnął wiek 60 lat. Gerontów wybierało zgromadzenie ludowe. Geruzję, która stanowić miała radę królewską, pierwotnie zwoływali królowie. Oni także przewodniczyli jej obradom. Geruzja była w gruncie rzeczy radą państwa — rozpatrywała ważniejsze sprawy państwowe, przygotowywała wnioski, które miały być przedstawione zgromadzeniu ludowemu. Takie uchwały, które geruzja przyjęła jednomyślnie, od razu stawały się obowiązującym prawem. Przyjęte przez geruzję tylko większością głosów, traktowane były jako projekty, które następnie przedstawiano zgromadzeniu ludowemu. Geruzja była także władna uchylić uchwały zgromadzenia ludowego o ile uznała je za szkodliwe dla państwa.

Geruzja

Zgromadzenie ludowe (apella) było organem ustawodawczym, który rozstrzygał o najważniejszych sprawach państwowych, w tym o wojnie i pokoju. W obradach zgromadzenia, które odbywały się w ustalonych terminach, z reguły co miesiąc, mogli brać udział wszyscy pełnoprawni obywatele, którzy ukończyli 20 lat. Zgromadzenie zwoływali królowie a od Vw. p.n.e. eforowie. Prawo przemawiania

Apeiia

42

Państwo niewolnicze

w zgromadzeniu posiadali członkowie rady starszych i eforowie. Do kompetencji zgromadzenia ludowego należało: - przyjmowanie albo odrzucanie wniosków geruzji lub eforów bez prawa dyskusji nad nimi; - wybór gerontów, eforów, nauczycieli zajmujących się wychowaniem młodzieży spartańskiej (paidonomów), dowódców wojskowych; - decydowanie, który z królów ma objąć naczelne dowództwo na czas wojny; - sądownictwo nad urzędnikami, którzy dopuścili się przestępstwa. Eforowie

Kompetencje

eforów

Najważniejszymi przedstawicielami ludu byli eforowie. Pierwotnie eforowie byli wyznaczani przez królów dla sprawowania nadzoru nad wychowaniem młodzieży i nad trybem życia spartiatów oraz pozostałych grup ludności Sparty. W zastępstwie królów sprawowali też sądownictwo. Z czasem eforowie występowali jako urzędnicy równorzędni królom a wybierało ich zgromadzenie ludowe w liczbie pięciu na 1 rok. Odtąd eforowie tworzyli kolegialny organ rządzący pod przewodnictwem pierwszego efora. Zwano go efor eponymos, a od jego imienia od 755/4 r. p.n.e. nazywano rok. Uchwały eforowie podejmowali większością głosów. Eforowie zajmowali się w szczególności: - kontrolą królów — w tym celu od V w. p.n.e. króIowie składali wobec eforów przysięgę, że będą przestrzegali prawa. Co 9 lat eforowie badali konstelacje gwiazd i gdy wynik był niepomyślny, mogli zawiesić królów w urzędowaniu;

Państwa greckie

- kontrolą decyzji króla w czasie wyprawy wojennej; - nadzorowaniem i karaniem wszystkich dowódców oddziałów wojskowych; - nadzorem nad ludnością zależną; - indywidualnie rozstrzygali sprawy cywilne i drobne karne, w których zaangażowani byli obywatele spartańscy oraz wszystkie sprawy karne periojków; - z upływem czasu zwoływali zgromadzenie ludowe i radę starszych (te funkcje pierwotnie pełnili królowie), przewodniczyli obradom i wprowadzali w życie uchwały tych organów; - kierowali polityką zagraniczną. Po upływie kadencji ustępujący na ręce nowych eforów składali sprawozdanie ze swej działalności i z tego tytułu mogli być pociągnięci do odpowiedzialności. 2.3.

Losy Sparty od V w . p.n.e. do 146r. p.n.e.

W VIIw. p.n.e. Sparta uzyskała hegemonię na Peloponezie. Ale już w połowie Vw. p.n.e. pozycja Sparty uległa pomniejszeniu w związku z rosnącą potęgą Aten. Obydwa te państwa realizowały politykę zaborczą. Do sojuszu ze Spartą skłaniały się te mniejsze państewka greckie, w których istniał ustrój arystokratyczny, w kierunku zaś Aten ciążyły z kolei państwa greckie o ustroju demokratycznym. Rywalizację ustrojów pogłębiała ponadto rywalizacja handlowa. Do starcia obydwu państw doszło w 431 r. p.n.e., kiedy to wybuchła tzw. wojna peloponeska, zakończona w 404 r. p.n.e. zwycięstwem Sparty. Zwycię-

43

44

Prawo Epitadeusa

Reformy Agisa

Reformy Kleomenesa III

Reformy Nabisa

Państwo niewolnicze

stwo to nie zostało jednak przez Spartę wykorzystane. Sparcie brakowało rozbudowanego aparatu administracyjnego, który pozwoliłby na utrwalenie jej panowania nad innymi państwami greckimi. Wojna ta miała jednak doniosłe znaczenie dla przyszłych losów Sparty, przede wszystkim osłabieniu uległa jej siła militarna. W czasie działań wojennych zginęło wielu spartiatów, zubożały grupy ludności zależnej, pogłębiły się różnice majątkowe w grupie pełnoprawnych obywateli. Upadł dawny wojskowy styl życia spartiatów. Na podstawie prawa efora Epitadeusa, które weszło w życie ok. 400 r. p.n.e., zezwolono na darowiznę i zapisywanie w testamencie nieruchomości. Skutek był taki, że z dotychczasowej grupy spartiatów wyłoniła się.wąska grupa oligarchii, która w swoim ręku koncentrowała własność ziemi i faktycznie rządziła państwem. Jednocześnie hegemonii Sparty przeciwstawiły się Teby. W 371 r. p.n.e. w bitwie pod Leuktrami Sparta poniosła klęskę i tym samym zakończył się okres spartańskiej dominacji w świecie greckim. Upadek Sparty próbował powstrzymać król Agis IV (245-241 p.n.e.), który zamierzał przywrócić dawny ustrój oraz zwiększyć liczbę pełnoprawnych obywateli do 4,5 tys. przez nadanie praw obywatelskich zasłużonym periojkom i cudzoziemcom. Chciał też przeprowadzić nowy podział ziemi tak, by działki ponownie były równe. Zamierzał także unieważnić długi. Próby reform Agisa IV spotkały się ze sprzeciwem. Agis został skazany na śmierć. Próby reform ponowił król Kleomenes III (235 — 222 r. p.n.e.). Po klęsce Sparty w wojnie z Macedonią (221 r. p.n.e.) Kleomenes uciekł ze Sparty a częściowo już wprowadzone w życie reformy zostały zniesione. Ostatnią próbę reform w końcu III w. p.n.e. podjął tyran Nabis. Próba ta także nie powiodła się.

Państwa greckie

45

W 146 r. p.n.e. Sparta wraz z całą Grecją znalazła się pod panowaniem Rzymu. Do końca istnienia państwa spartańskiego panował w nim ustrój arystokratyczno-oligarchiczny w takiej postaci, jaką uzyskał w II połowie VII w. p.n.e. Od V w p.n.e. zdecydowany wpływ na rządy uzyskali bogaci spartiaci. Ustrój panujący w Sparcie czynił z tego państwa zmilitaryzowany obóz, zamknięty dla wpływów zewnętrznych, oparty na bezwzględnym posłuszeństwie ludności wobec władz.

3.

Ateny

3.1.

Ateńska polis arystokratyczna (do VI w. p.n.e.)

Attyka, której ośrodkiem były Ateny, położona była we wschodniej części Grecji. Państwo to rozrastało się kosztem innych drogą pokojową (tzw. synojkizm) w ten sposób, że mniejsze państewka zrastały się z większymi. Zgodnie z legendą połączenia Attyki dokonał król Tezeusz, od którego wywodziła się panująca dynastia Tezeidów. 3.1.1.

Synojkizm

Ustrój społeczny

Pierwotny ustrój Aten oparty był o strukturę rodową, tak jak we wszystkich państwach greckich. Ród był podstawową jednostką podziału społeczeństwa. Kilkadziesiąt rodów (zazwyczaj 30) tworzyło fratrię (było ich w Atenach 12), które z kolei wchodziły w skład 4 plemion (fyle). Około VII w. p.n.e. obok istniejącego podziału rodowego wprowadzono podział terytorialny na naukrarie (na każdą fyle przypadało 12 naukrarii). Podstawą dla jego wprowadzenia były obowiązki podatkowo-wojskowe ludności.

struktura rodowa

Fratrie Fyie

Naukrarie

46

Ludność wolna

Niewolnicy

Państwo niewolnicze

Każda naukraria musiała dostarczyć 1 okręt wojenny wraz z załogą a także dwóch jeźdźców. Na ludność naukrarii nałożony został podatek odpowiednio do posiadanego majątku lub uzyskiwanego dochodu. Podział na naukrarie w przyszłości miał doprowadzić do wyparcia struktury rodowej. Wolna ludność ateńska dzieliła się na klasy: szlachtę (eupatridai) — jedyną grupę uprawnioną do sprawowania urzędów, drobnych właścicieli ziemskich {geomoroi) i rzemieślników (demiurgoi). Podział ten z czasem nabrał większego znaczenia niż struktura rodowa. Występowała nadto w Atenach coraz liczniejsza grupa niewolników. 3.1.2.

Król

Archonci

Kolegium prawodawców Kolegium dziewięciu archontów

Ustrój polityczny

Ustrój polityczny Aten miał charakter monarchiczny, z tym że władza królewska, podobnie jak w Sparcie, uległa dużemu ograniczeniu. Godność królewska stała się obieralna i dożywotnia. Odebrane królowi kompetencje wojskowe przejął obierany dożywotnio archont polemarchos, następnie kierownictwo wszystkich spraw państwowych przejął archont eponymos. W rezultacie królowi pozostała wyłącznie funkcja kapłańska. Następnie ograniczono sprawowanie funkcji króla i archontów w czasie — do 10 lat, w końcu, ok. 683 r. p.n.e. do jednego roku. W ten sposób monarcha stał się urzędnikiem a dostęp do tego urzędu miał każdy, kto wchodził w skład szlachty. W VII w. p.n.e. ustanowiono kolegium sześciu prawodawców (thesmothetów). Razem z wymienionymi wyżej archontami tworzyli oni kolegium dziewięciu archontów, na którego czele stał archont eponymos (od jego imienia nazywano rok), który kierował sprawami wewnętrznymi państwa. Drugi — archont bazileus — zatrzymywał dawny tytuł króla i peł-

47

Państwa greckie

nił funkcje kapłańskie; archont polemarchos zajmował się sprawami wojskowymi. Pozostałych sześciu archontów zajmowało się sądownictwem i ustawodawstwem. Rada starszych (areopag — nazwa pochodzi od wzgórza Aresa, gdzie rada zbierała się), złożona była z byłych archontów, którzy zakończyli po roku swoje urzędowanie. Zastąpiła dawną radę królewską. Radzie przewodniczył archont bazileus. Rada zajmowała się sądzeniem najpoważniejszych przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu, sprawami administracyjnymi, nadzorem nad wykonywaniem ustaw oraz powoływała archontów i kontrolowała ich działalność, podobnie jak i innych urzędników. Ze względu na swój skład rada miała charakter wybitnie arystokratyczny. W połowie Vw. p.n.e. areopag utracił większość kompetencji na rzecz innych organów. Społeczeństwo ateńskie coraz bardziej różnicowało się pod względem majątkowym, co wywoływało niezadowolenie niższych grup społecznych. Dzięki postępom kolonizacji rozszerzyły się możliwości greckiego handlu zamorskiego. Rozkwit gospodarki towarowo-pieniężnej wyłonił nowe grupy w społeczeństwie: armatorów, przedsiębiorców, bankierów. Pojawiły się pierwsze oznaki dążenia do zastąpienia rządów sprawowanych do tej pory przez ludzi dobrze urodzonych ludźmi bogatymi (oligarchia). Niezadowolenie społeczne próbował wykorzystać Kylon, który w 30-tych latach VII w. p.n.e. chciał przejąć władzę w Atenach. Próba przewrotu zakończyła się niepowodzeniem. Szlachta ateńska, aby złagodzić nastroje społeczne, postanowiła pójść na ustęp-

Areopag

Kryzys polis

ar

ystokratyc

48

Prawo Drakona

Państwo niewolnicze

stwa — znieść dotychczasową dowolność w stosowaniu prawa — w 621 r. p.n.e. spisano prawo karne (tzw. prawodawstwo Drakona). Prócz tego nie dokonano żadnych reform w dotychczasowym ustroju. 3.2.

Sejsachteja

Reforma gospodarcza

Reformy Solona (594/3 r. p.n.e.) — polis oligarchiczna

Rozwój rzemiosła i handlu doprowadził do wzbogacenia się nowych grup ludności, które w starej strukturze rodowej nie posiadały żadnych praw. Aby uniknąć kolejnych rozruchów zdecydowano się na większe zmiany. Dzieła reform podjął się Solon, który obrany archontem w 594 r. p.n.e., otrzymał w tym celu szerokie pełnomocnictwa. Reformy Solona stworzyły podstawę dla późniejszego rozwoju ustroju demokratycznego. Objęły one wiele dziedzin życia. Reforma ekonomiczna (sejsachteja, strząśnięcie ciężarów) miała na celu anulowanie wszystkich długów, jakie zaciągnięto pod zastaw gruntów. Zniesione zostały wszystkie długi obywateli wobec państwa. Ci, którzy popadli w niewolę za długi, odzyskali wolność. Ziemię oddaną w zastaw zwrócono dawnym właścicielom, sprzedani w niewolę za długi poza granice zostali wykupieni na koszt państwa. Niewola za długi została zniesiona. W rezultacie strząśnięcia ciężarów zwiększyła się liczba drobnych właścicieli ziemskich. W stosunkach gospodarczych w miejsce eginackiego systemu miar i wag wprowadzono system eubejski, dzięki czemu nastąpił rozwój stosunków handlowych; zakazał Solon wywozu produktów rolnych z wyjątkiem oliwy, co było korzystne dla ludno-

49

Państwa greckie

ści miejskiej; rzemieślnicy obcego pochodzenia, o ile osiedliliby się w Attyce, mogli uzyskać obywatelstwo. Jako podstawę posiadania praw politycznych wprowadził Solon cenzus majątkowy (do tej pory 0 prawach politycznych decydowało pochodzenie). W tym celu podzielił obywateli na 4 klasy stosownie do wielkości majątku i uzyskiwanego dochodu. Tylko należący do trzech pierwszych klas mogli piastować urzędy. Archontem mógł być tylko obywatel należący do pierwszej klasy. Należącym do czwartej klasy przyznano tylko prawo uczestnictwa w organach, które wymagały udziału wszystkich wolnych (w zgromadzeniu ludowym i sądzie — heliai) 1 zajmowały się wyborem urzędników i pociąganiem ich do odpowiedzialności. Przynależność do określonej klasy decydowała także o obowiązkach wojskowych. Obywatele czwartej klasy byli zwolnieni od służby wojskowej, służyli tylko w sytuacji szczególnego zagrożenia. Na należących do dwu pierwszych klas nakładano także obowiązki wobec państwa (liturgie).

Reforma społeczna

Solon wprowadził nowe organy władzy, istniejące zaś zreformował. Na miejsce dawnej rady starszych o charakterze arystokratycznym (areopagu) powstała Wielka Rada (bule), licząca 400 członków, do której wchodziło z każdej fyli po 100 osób wybranych spośród obywateli, którzy ukończyli 30 lat i należeli do trzech pierwszych klas. Zadaniem Wielkiej Rady było wstępne rozpatrywanie spraw, które miały być przedłożone zgromadzeniu ludowemu. Wskutek utworzenia Wielkiej Rady ograniczone zostały dotychczasowe uprawnienia areopagu. Najważniejszym jego uprawnieniem była od tej pory możność unie-

Reforma ustroju politycznego

Bule

50

Ekkiezja

Heliaia

Państwo niewolnicze

ważnienia uchwały zgromadzenia ludowego, jeśli byłaby ona sprzeczna z obowiązującym prawem. Zgromadzenie ludowe (ekklezja), składało się z wszystkich obywateli, którzy ukończyli 20 lat. Zgromadzenie nie posiadało inicjatywy ustawodawczej. Rozpatrywało tak jak dawniej wszystkie ważniejsze sprawy państwowe i dokonywało wyboru urzędników. Władzę wykonawczą sprawowali nadal archonci w liczbie dziewięciu. Z racji swej działalności podlegali kontroli zgromadzenia ludowego. Sąd przysięgłych (heliaia) był nowoutworzonym organem. Na członka sądu mógł być powołany każdy obywatel, który ukończył 30 lat. Sąd przysięgłych sprawował najważniejsze sądownictwo, w tym także nad urzędnikami. Reformy Salomona okazały się niezadowalające dla wszystkich grup społecznych, przede wszystkim dla szlachty ze względu na strząśnięcie długów. Zadowoliły tylko kupców i rzemieślników. Toteż system polityczny stworzony przez Solona nie był stabilny. Już wkrótce rozgorzała walka w związku z obsadzeniem urzędu archontów. Polis, jaka wyłoniła się po reformach, miała charakter polis oligarchicznej — rządy były zdominowane przez najbogatszych. W tej sytuacji władzę udało się uchwycić przedstawicielowi jednego z rodów szlacheckich — Pizystratowi, który sprawował w Atenach władzę w latach 560 - 527 p.n.e. Aby usatysfakcjonować najbiedniejszą ludność rozdał Pizystrat ziemię małorolnym i bez-

Tyrania

rolnym. Okres rządów Pizystratydów — okres tyranii (w tym i syna Hippiasza) trwał 35 lat (do 514r. p.n.e.). Pojecie tyran było równoznaczne z królem, ponieważ jednak król pełnił funkcję najwyż-

Państwa greckie

51

szego kapłana, wobec tego nowi władcy nazywali się tyranami. Tyran występował jako przywódca ludu w walce z oligarchią. Tyrania jako forma rządów nie utrwaliła się w Atenach, ponieważ chwilowo zaspokojony lud nadal domagał się rozszerzenia praw, głównie wprowadzenia równości prawa. 3.3.

Reformy Kleistenesa (507/6 r. p.n.e.) — polis demokratyczna

Specjalne pełnomocnictwa dla zreformowania państwa uzyskał w 507 r. p.n.e. przedstawiciel obozu demokratycznego, Kleistenes. Istotą przeprowadzonej przez niego reformy było obalenie resztek dotychczasowego znaczenia struktur rodowych. Zniesienie przywilejów rodowych złamało przewagę szlachty przeciwnej demokratycznym reformom. Kleistenes zostawił dotychczasowym fylom wyłącznie funkcje sakralne. W miejsce dawnych 4 fyl wprowadził fyle terytorialne, które obejmowały obywateli ateńskich. Liczbę pełnoprawnych obywateli Kleistenes powiększył, włączając do tej grupy ludzi z innych grup, w tym wyzwoleńców. Każda z fyl obejmowała 3 dzielnice — powiaty (tritie), położone w różnych częściach terytorium państwa: do każdej fyle wchodziła część miasta Aten, część obszaru środkowego Attyki i część obszaru nadbrzeżnego. W ten sposób w każdej fyle znajdowała się ludność zróżnicowana gospodarczo. W gruncie rzeczy podziałowi podlegało nie społeczeństwo a terytorium. Pod względem politycznym mieszkańcy stali się przynależni do terytorium. Każda fyle miała własnego opiekuna i samorząd z obieralnymi trzema naczelnikami. Organem najwyższej władzy było zgromadzenie ludowe fyli (agora).

Fyle terytorialne

Tritie

Agora

52

Demy — władze lokalne Demarchos Zgromadzenie demu

Państwo niewolnicze

Dzielnica (tritia) dzieliła się na demy. Ogółem demów było 100. Na czele demu stał corocznie wybierany starosta (demarchos). Władzą najwyższą było zgromadzenie demu, nadto urzędnicy, skarbnicy, kapłani. Władze demu wykonywały swoje własne funkcje, korzystały bowiem z autonomii oraz funkcje powierzone przez państwo (np. pobór podatków). Demy jako jednostki administracji lokalnej zastąpiły naukrarie (funkcje tych ostatnich sprowadzały się teraz już tylko do dostarczania okrętów). Pełnoprawny obywatel musiał być wpisany na listę demu. Przynależność do demu była dziedziczna (mógł ktoś mieszkać w innym demie a wpisany był w innym). Przynależność obywatela do demu wskazywał tzw. demotikon — dodatek do imienia. Ten kto należał do demu, posiadał pełne prawa obywatelskie. Reformy przeprowadzone przez Kleistenesa wymusiły pewne zmiany ustrojowe. Zwiększyła się do dziesięciu liczba fyl, zatem należało zwiększyć liczbę członków Rady Starszych do 500 (z każdej fyle po 50). Dla zabezpieczenia demokracji Kleistenes wprowadził ostracyzm. 3.3.1.

Ludność wolna Obywatele

Ustrój społeczny Aten po reformach Kleistenesa

Ludność Aten dzieliła się na wolnych i niewolnych. Obywatele to osoby pochodzące z legalnego małżeństwa (w którym matka i ojciec byli pełnoprawnymi obywatelami). Tę zasadę wprowadzono w 450 r. p.n.e. Ateńczyka, który ukończył 18 lat, wpisywano na listę demu, do czego potrzebna była uchwała zgromadzenia demu. Z praw obywatelskich osoba taka faktycznie korzystała dopiero po odbyciu szkolenia

Państwa greckie

wojskowego, które trwało dwa lata (do 20 roku życia). Wszystkie prawa obywatelskie Ateńczyk zdobywał dopiero wtedy, gdy ukończył 30 lat. Ogół praw przysługujących obywatelowi stanowił jego cześć obywatelską. Czci tej można było obywatela pozbawić na zawsze lub czasowo (atimia) w następstwie popełnienia przestępstwa. Z kolei za zasługi dla państwa Ateńczyk mógł uzyskać szczególne przywileje (np. zwolnienie od podatków). N a obywatelach ciążył przede wszystkim obowiązek służby wojskowej, który trwał do ukończenia 60 roku życia (wyłączeni byli tylko wyżsi urzędnicy), przy czym rodzaj służby uzależniony był od przynależności do określonej klasy majątkowej, zgodnie z podziałem Solona. W końcu IV w. p.n.e., celem zakwalifikowania obywatela do określonej klasy w miejsce uzyskiwanych z ziemi dochodów w naturze, obliczano dochód w pieniądzach. Do ludności zależnej zaliczano: Metojków — cudzoziemców mieszkających w Attyce. Zajmowali się oni handlem i rzemiosłem. Grupa ta nie posiadała praw politycznych. Metojkowie nie mogli nabywać nieruchomości ani zawierać związków małżeńskich z obywatelami ateńskimi. Nakładano na nich specjalny podatek (metojkion). Spoczywał na nich obowiązek służby wojskowej. Pośrednikiem między metojkami a władzami był opiekun, którego każdy z metojków winien sobie dobrać. Wszyscy metojkowie musieli być wpisani na listę metojków. Stanowisko zbliżone do metojków posiadali wyzwoleńcy. Członek tej grupy także miał swego opiekuna, płacił metojkion a dodatkowo jeszcze specjalną opłatę (triobolon). Niewolnicy w niektórych okresach historii Aten

53

Cześć obywatelska

Metojkowie

Wyzwoleńcy

Niewolnicy

54

Niewolnicy

prywatni

Niewolnicy państwowi

Państwo niewolnicze

byli tak liczni, że znacznie przewyższali liczbę obywateli i nieobywateli. W połowie V w. p.n.e. w Attyce żyło ok. 67 tys. obywateli, 40 tys. metojków i 200 tys. niewolników. Niewolnikami stawali się wskutek urodzenia z matki niewolnicy. Źródłem niewoli była także niewola wojenna. Liczbę niewolników przysparzał handel nimi. Niewolnicy dzielili się na prywatnych i państwowych. Prywatni używani byli najczęściej do posług domowych w gospodarstwach rolnych i przemyśle (w ergasteriach). Wykorzystywani byli do wszystkich ciężkich prac. Pogardzano wolnym, który np. zajmował się rzemiosłem. Według Arystotelesa „cnota obywatelska znamionuje... tych, którzy są wolni od pracy dla koniecznego utrzymania", co oznaczało, że jako niewolnik traktowany był przede wszystkim ten kto pracował. Niewolnik był własnością pana, traktowany był jak rzecz, był pozbawiony praw cywilnych. Właściciel dysponował nim jak rzeczą i ponosił odpowiedzialność za szkody spowodowane przez niewolnika. Właścicielowi przysługiwało nieograniczone prawo karania niewolnika z wyjątkiem kary śmierci, którą mógł orzec wyłącznie sąd. Właściciel mógł także karcić swoich niewolników. W lepszym położeniu znajdowali się niewolnicy państwowi, którzy mogli posiadać własne gospodarstwa. Nimi obsadzano wiele podrzędnych stanowisk w służbie publicznej (w urzędach, więzieniach, oddziałach policji). Niewolnicy mogli uzyskać wolność: prywatni aktem właściciela, najczęściej w drodze testamentu; państwowi za zasługi wojenne.

Państwa greckie

3.3.2.

55

Ustrój polityczny Aten po reformach Kleistenesa

Wraz z rozwojem znaczenia militarnego i politycznego Aten w Grecji, od połowy Vw. p.n.e. ustrój państwowy ulegał dalszej demokratyzacji. Na czele obozu demokratycznego stanął Efialtes i Perykles, którzy postanowili wystąpić przeciwko wpływom arystokracji. W latach 462/1 p.n.e. przeprowadzone zostały kolejne reformy. Wieloosobowość organów ateńskich powodowała ich niesprawność w zakresie funkcji kierowniczych i koordynujących. Pojawiła się zatem funkcja przywódcy ludu, tzw. demagoga, osoby odpowiedzialnej za politykę wewnętrzną i zagraniczną. Przywódcą tym został Perykles, mimo iż oficjalnie pełnił urząd stratega. Od 444/3 r. p.n.e. Perykles przez 15 lat nieprzerwanie był strategiem. Niższe klasy społeczne uczestniczyły w wojnach i w konsekwencji uzyskały wpływ na bieg spraw państwowych (rozszerzono zasięg biernego prawa wyborczego w zakresie wyboru na pewne urzędy nawet do trzeciej klasy włącznie). Ograniczono znacznie uprawnienia areopagu (kontrolne, wykonawcze i sądownicze), przelewając je po części na Radę Starszych, częściowo na zgromadzenie ludowe. Był to przejaw demokratyzacji, ponieważ do tych dwóch organów dostęp mieli obywatele ateńscy stojący do tej pory najwyżej w strukturze klasowej. Pojawiło się niebezpieczeństwo przejęcia władzy przez grupę najbogatszych, którzy mogli sobie pozwolić na to, by cały swój czas poświęcić służbie publicznej. Aby wyeliminować to niebezpieczeństwo grożące demokracji wprowadzono wynagrodzenie za udział w pracach publicznych: za udział w zgroma-

Demagog

56

Państwo niewolnicze

dzeniu ludowym — ekklezjastikon, w sądach przysięgłych — heliastikon. Wydatki te pokrywano z dochodów uzyskiwanych z podatków oraz z sum płaconych na rzecz Aten przez sprzymierzone miasta. Z czasem rozwiązanie to przyniosło ujemne następstwa — państwo ateńskie z funduszów publicznych musiało utrzymywać ok. 20 tys. osób, bowiem do takich rozmiarów rozrósł się aparat polityczno-administracyjny. 3.3.2.1. Ekklezja

Zgromadzenia zwyczajne

Zgromadzenia nadzwyczajne

Organy kolegialne

Organem najwyższej władzy było w Atenach zgromadzenie ludowe. Uczestniczyć w zgromadzeniu mógł każdy pełnoprawny obywatel posiadający cześć obywatelską, który ukończył 18 lat (faktycznie 20 lat). Dla ważności uchwał na tzw. zgromadzeniach głównych było konieczne quorum wynoszące co najmniej 6 tys. obywateli. Zgromadzenia odbywały się na wzgórzu Pnyks. Początkowo zgromadzenie ludowe obradowało raz w miesiącu. O d reform Kleistenesa rok podzielono na 10 części (prytanie) i w każdej prytanii odbywały się cztery zwyczajne zgromadzenia, co oznacza, że w roku łącznie odbywało się 40 zgromadzeń. Prócz tego w miarę potrzeby można było zwołać zgromadzenie nadzwyczajne. N a jednym ze zgromadzeń zwyczajnych każdej prytanii, które zwane było głównym, przeprowadzano kontrolę urzędników i zajmowano się sprawami obronności. Zgromadzenia zwoływała Rada poprzez urzędujących jej członków, zwanych prytanami. Każda sprawa wciągnięta do programu obrad zgromadzenia ludowego (program musiał być ogłoszony na 4 dni wcześniej) musiała być uprzednio przygotowana i omó-

Państwa greckie

57

wioną przez Radę. Przybywający na obrady byli kontrolowani czy są uprawnieni do udziału w zgromadzeniu. Dokładną kontrolę realizowano zwłaszcza po wprowadzeniu diet. Przewodniczył zgromadzeniu jeden z prytanów wyłoniony na jedną dobę drogą losowania. Od połowy IV w. p.n.e. przewodniczyło zgromadzeniu kolegium dziewięciu, złożone z przedstawicieli nie urzędujących wydziałów Rady (tzw. proedrów). Obradowano siedząc. W każdej sprawie w pierwszej kolejności przedstawiany był wniosek albo opinia Rady. Decydowano o ich przyjęciu lub o rozpoczęciu dyskusji. Udział w dyskusji mógł brać każdy członek zgromadzenia. Następnie głosowano przez podniesienie rąk, tylko wyjątkowo, gdy sprawa dotyczyła pojedynczej osoby — tajnie. Specjalnie wybierani corocznie urzędnicy czuwali nad tym, by uchwały zgromadzenia nie były sprzeczne z prawem. Każdemu członkowi zgromadzenia przysługiwało prawo skargi przeciwko temu, kto wystąpił z wnioskiem sprzecznym z prawem. Do kompetencji zgromadzenia należało: - w dziedzinie ustawodawstwa: uchwalanie ustaw, czyli aktów ogólnie obowiązujących oraz uchwał, które dotyczyły szczególnych spraw. Z wnioskiem o zmianę obowiązującego prawa wystąpić mógł każdy. Projekt wstępnie rozpatrywała Rada. Dyskusja nad przyjęciem projektu sprowadzała się do przewodu sądowego prowadzonego między dwiema wyznaczonymi przez zgromadzenie komisjami: obrońców dawnego prawa i zwolenników nowego projektu. Po zakończeniu tej procedury głosowano nad przyjęciem projektu. Wobec przyjętej ustawy każdy obywatel mógł wysunąć

Kompetencje zgromadzenia

58

Państwo niewolnicze

zarzut, że jest sprzeczna z obowiązującym prawem lub szkodliwa dla państwa. Taką publiczną skargę rozpatrywała heliaia. Gdyby zarzut uznała za słuszny, ten kto wystąpił z projektem ustawy podlegał karze; - podejmowanie decyzji w ważnych sprawach państwowych: polityki zagranicznej, decydowanie 0 sprawach wojny i pokoju, w sprawach gospodarczych i religijnych; - wybór urzędników i dowódców wojskowych oraz kontrola urzędników;

Sąd skorupkowy

Bule

- ochrona państwa przed osobami, które zagrażały ustrojowi demokratycznemu. W tym celu na zgromadzeniu odbywał się tzw. sąd skorupkowy. N a głównym zgromadzeniu szóstej prytanii głosowano w kwestii czy jest w kraju osoba, która zagraża ustrojowi. Jeśli wynik głosowania wypadł pozytywnie, to na wyznaczonym zgromadzeniu odbywał się ostracyzm. W tajnym głosowaniu wpisywano nazwisko obywatela na glinianej skorupce (ostrakon). Uchwała zapadała większością głosów. Dla ważności uchwały wymagano quorum w liczbie 6 tys. obywateli. Wyrokiem skazywano na wygnanie z kraju, pierwotnie na 10 lat, następnie na 5 lat. Tym sposobem pozbywano się szczególnie niebezpiecznych 1 niewygodnych pod względem politycznym obywateli. Głównym organem zarządzającym w państwie była Rada Pięciuset (bule), zwana Wielką Radą. Pierwotnie skład jej liczył 400 członków, od reform Kleistenesa 500 (buleutów), wybieranych, a od V w. p.n.e. losowanych po 50 z każdej fyle spośród pełnopraw-

Państwa greckie

nych obywateli, którzy ukończyli 30 rok życia. Obywatel musiał zgodzić się na piastowanie godności buleuty. Mimo wprowadzenia diet o tę godność ubiegali się najczęściej bogaci obywatele. Kadencja Rady trwała 1 rok. Buleutą ta sama osoba mogła być tylko dwa razy. Prócz wyboru dokonywano tzw. dokimazji, czyli badano kwalifikacje kandydata — czy spełnia wymagane kryteria formalnoprawne. Po upływie kadencji Rada składała sprawozdanie ze swojej działalności. Ewentualną odpowiedzialność członkowie Rady ponosili zbiorowo. Także w czasie trwania kadencji poszczególni członkowie mogli być wykluczeni z Rady gdy dopuścili się przestępstwa. O wykluczeniu decydowała sama Rada. Ze względów technicznych Rada podzielona została na 10 wydziałów — prytanii, z których każdy urzędował codziennie, z wyjątkiem świąt, przez 1/10 część roku. Wydział liczył 50 członków — prytanów. Spośród prytanów każdego dnia wylosowywano innego przewodniczącego, który urzędował bez przerwy. Do niego należała piecza nad pieczęcią państwową i kluczami do skarbca i archiwum. Zwoływał także Radę oraz zgromadzenie ludowe i wraz z prytanami przewodniczył obradom tych ciał. Od IV w. p.n.e. przewodnictwo należało do proedrów — członków dziewięciu nie urzędujących prytanii, których losowano każdorazowo przed zebraniem się Rady lub zgromadzenia ludowego. W Radzie pracowali także sekretarze (pierwotnie 1, od IV w. p.n.e. — 3) wybieralni, a następnie wyłaniani drogą losowania. Do ich kompetencji należały sprawy kancelaryjne i finansowe w zakresie sprawozdawczości z dochodów państwowych. Każdą sprawę, którą zajmowała się Rada, podda-

59

Prytanie

Proed rowie

Sekretarze

60

Kompetencje Wielkiej Rady

Państwo niewolnicze

wano głosowaniu pierwotnie jawnemu, a następnie tajnemu. Uprawnienia Rady obejmowały: - ustawodawstwo: przygotowywanie projektów ustaw, które miały być przedstawione zgromadzeniu oraz wprowadzanie w życie aktów uchwalonych przez zgromadzenie; - administrację, w szczególności nadzór nad urzędnikami i poszczególnymi działami administracji państwa, w tym administrowanie finansami państwowymi i kontrola wydatków; - politykę zagraniczną, w tym utrzymywanie stosunków dyplomatycznych z innymi państwami; - wojskowość: nadzór nad wojskiem lądowym i marynarką; - sądownictwo — ten zakres uprawnień Rady w IV w. p.n.e. uległ poważnemu ograniczeniu na rzecz zgromadzenia ludowego. Rada mogła odtąd wymierzyć tylko karę pieniężną. 3.3.2.2.

Dokimazja

Urzędnicy

Urzędy obsadzano drogą wyboru (urzędy wyższe) lub losowania (urzędy niższe). Losowanie było formą bardziej demokratyczną, ponieważ każdemu dawało jednakowe szanse. Losowano urzędników spośród tych, którzy zgłosili swoje kandydatury. Nie można było zrzec się urzędu, chyba, że decydował o tym bardzo ważny powód. Przed objęciem urzędu każdego kandydata poddawano tzw. dokimazji: badano wiek, obywatelstwo itp. Nie zwracano przy tym uwagi na czynnik fachowości (tej wymagano tylko od strategów). O d kandydatów na niektóre urzędy wymagano specjalnych kwalifikacji, np. posiadania ziemi w Attyce.

Państwa greckie

61

Urzędnicy wybierani byli na 1-roczną kadencję i nikt nie mógł piastować urzędu dwukrotnie. Urzędy były kolegialne, zazwyczaj liczyły 10 członków po 1 z każdej fyle. Urzędy jednoosobowe były wyjątkiem, takie z reguły tworzono od połowy IV w. p.n.e. W urzędach kolegialnych jeden pełnił funkcję przewodniczącego. Znakiem sprawowania funkcji publicznej był wieniec mirtowy noszony na skroniach. Do kompetencji urzędników należało wydawanie zarządzeń i prawo nakładania kary pieniężnej za ich nieprzestrzeganie. Urzędnicy podlegali kontroli i mogli być pociągnięci do odpowiedzialności przed zgromadzeniem ludowym lub przed heliaią tak w czasie kadencji, jak i po jej zakończeniu. Warunkiem zgodnego z prawem zakończenia urzędowania było uzyskanie absolutorium. Najwyższymi urzędnikami byli archonci, którzy kierowali sprawami państwowymi i sprawowali sądownictwo. W Vw. p.n.e. zdystansowali ich swoją pozycją strategowie. Uległy także z czasem ograniczeniu kompetencje sądowe archontów. Wykonywali tylko drobniejsze czynności związane z sądownictwem oraz przyjmowali skargi: eponymos przyjmował skargi w sprawach rodzinnych, spadkowych i opiekuńczych, bazileus — w sprawach związanych z kultem i o przelew krwi; polemarchos — w sprawach cywilnych dotyczących metojków i cudzoziemców. Ci trzej archonci zajmowali się także sprawami kultowymi. Każdy z nich mógł przybierać sobie pomocników (proedrów). Pozostałych sześciu archontów thesmotbetów zajmowało się sprawami sądowymi, wyznaczali posiedzenia heliai i przewodniczyli na nich, wnosili oskarżenia, rewidowali stan ustawodawstwa i wystę-

Urzędnicy wyżsi

Archoncl

62

Strategowie

Urzędnicy niżsi

Państwo niewolnicze

powali z wnioskami uzupełnienia materiału normatywnego. Po upływie kadencji archonci wchodzili w skład areopagu. Strategowie w liczbie 10-ciu, to urzędnicy wojskowi. O d V w. p.n.e. stali się najważniejszymi urzędnikami w państwie. O d kandydatów na ten urząd wymagano kwalifikacji zawodowych i posiadania ziemi. Mogli być wybrani na urząd kilkakrotnie, nie odnosił się do nich wymóg 1-rocznej kadencji. Strategów wybierało zgromadzenie ludowe. Podczas wojny kilku z nich wyruszało na wyprawę lub zgromadzenie powierzało dowództwo jednemu z nich. O d połowy IV w. p.n.e. dokonano podziału kompetencji wojskowych między poszczególnych strategów. Ponadto strategowie zajmowali się polityką zagraniczną i utrzymywaniem stosunków dyplomatycznych z innymi państwami. Spośród pozostałych urzędników należy wymienić skarbowych (apodekci) oraz policyjnych, zajmujących się utrzymaniem porządku i czystości w mieście oraz kontrolą miar i wag. 3.3.2.3.

Sąd przysięgłych

Sądownictwo

Sąd przysięgłych (Jbeliaia), wprowadzony przez Solona, składał się z 6 tys. członków (heliastów)> których losowano po 600 z fyle spośród obywateli, którzy ukończyli 30 lat. Sąd dzielił się na 10 sekcji (dikasterii). O d IV w. p.n.e. członkiem heliai mógł zostać każdy obywatel, który zgłosił się do wykonywania tej funkcji. Sprawy rozpatrywały poszczególne sekcje. Tylko w wyjątkowych sprawach orzekał cały komplet heliai. Sąd ten rozstrzygał wszystkie sprawy z wyjątkiem zastrzeżonych dla zgromadzenia ludowego,

Państwa greckie

bule, areopagu i efetów. Haliaia przeprowadzała także dokimazję urzędników i zatwierdzała sprawozdania urzędnicze. Ponadto zatwierdzała nowouchwalone ustawy. Areopag sądził sprawy, w których śmierć poniósł obywatel ateński. Efeci w liczbie 51 (każdy z efetów musiał ukończyć 50 lat) sądzili przede wszystkim różne odmiany mężobójstwa. Kolegium Jedenastu (bendeka) w składzie 10 członków i pisarza zajmowało się nadzorem nad więzieniem i nad wykonaniem wyroków (wyroki z reguły nie były wykonywane publicznie) oraz sądziło przestępców schwytanych na gorącym uczynku, a także pospolitych przestępców, najczęściej złodziei. Kolegium Czterdziestu (tettarakontd) sądziło drobne sprawy cywilne i karne. Początkowo był to sąd objazdowy. Od końca Vw. p.n.e. Kolegium miało stałą siedzibę w Atenach. Sędziowie rozjemczy: publiczni i prywatni. N a sędziego rozjemczego miał obowiązek zgłosić się każdy obywatel ateński, który ukończył 60 lat pod groźbą utraty praw obywatelskich. Sędziowie rozjemczy sądzili jednoosobowo. Wszystkie sprawy dochodzone skargą prywatną musiały być rozpatrywane przez sędziego rozjemczego, który miał doprowadzić do zawarcia ugody Gdyby do niej nie doszło, sędzia rozjemczy kierował sprawę do heliai. Prywatnych sędziów rozjemczych wybierały same strony i od ich orzeczeń nie przysługiwało odwołanie.

63

Areopag

Efeci

Kolegium Jedenastu

Kolegium Czterdziestu

Sędziowie rozjemczy

Państwo niewolnicze

64

3.3.2.4.

Skarbowość

Dochody państwa miały postać zwyczajnych i nadzwyczajnych. D o zwyczajnych zaliczyć należy podatki, cła, opłaty i kary sądowe. Środki z uzyskanych dochodów przeznaczone były na wynagrodzenie dla urzędników, diety i datki dla ubogich, wydatki związane z kultem, na cele wojskowe i publiczne, zwłaszcza budowle publiczne. 3.4.

Związki miast greckich

Mimo rozdrobnienia politycznego Grecji w okresie od VII do IV w. p.n.e. powstawały związki — konfederacje polis, tworzone w określonych celach, przeważnie obronnych. Należały do nich: Związek Joński

- Związek Joński, założony ze względów religijnych w VIII w. p.n.e.;

Związek Beocki

- Związek Beocki, założony w VII w. p.n.e. przez Teby jako przeciwwaga dla Aten. Dziedziną wojskowości w Związku kierowała Sparta;

Związek Peloponeski

- Związek Peloponeski, założony przez Spartę w VI w. p.n.e. dla celów obronnych przeciwko agresji Persji;

Związek Morski

- Związek Morski, założony w 478 r. p.n.e. pod hegemonią Aten. Obejmował on ok. 150 polis, które zjednoczyły się aby zapewnić utrzymanie wspólnej floty. Rychło Związek przekształcił się w ateńskie imperium, w którym wszelki opór był tłumiony siłą. Istnienie Związku miało wiele pozytywnych następstw, m.in. doszło do znacznego ujednolicenia rynku greckiego, w pewnym sensie także do unifikacji prawa. Dzięki Związkowi rozpowszechniły się w państwach członkowskich zasady ustroju demokratycznego i kultura ateńska.

Państwa greckie

3.5.

Losy demokracji ateńskiej od V w . p.n.e.

W pierwszej połowie Vw. p.n.e., w czasie wojen perskich (492/479 r. p.n.e.), Ateny stały się potęgą morską. Następstwem był wzrost znaczenia politycznego i gospodarczego państwa ateńskiego. W ramach utworzonego Związku Morskiego Ateny ściśle uzależniły od siebie wiele sprzymierzonych miast greckich i ingerowały w wewnętrzne sprawy tych miast. Ateny kosztem innych miast przekształciły się w jednolite państwo. Tych, którzy przeciwstawiali się hegemonii ateńskiej, wysiedlano. Wraz ze wzrostem znaczenia politycznego nastąpił rozwój przemysłu i handlu. Rozwój gospodarczy a także prowadzone wojny, w których uczestniczyli zarówno obywatele, jak i mieszkańcy Aten, doprowadziły do dalszego zdemokratyzowania ustroju. Wyrazem demokratyzacji było przede wszystkim rozszerzenie praw politycznych na członków niższych klas majątkowych i dopuszczenie ich do udziału w decydowaniu o sprawach państwa i do sprawowania wielu urzędów. Rozszerzono też uprawnienia organów, które miały reprezentacyjny charakter: zgromadzenia ludowego i heliai, kosztem uprawnień areopagu. Aby umożliwić przedstawicielom klas niższych faktyczny udział w organach państwowych wprowadzono różnorodne rodzaje wynagrodzeń. Wkrótce jednak miało okazać się, że reformy demokratyczne nie zapobiegały nasilaniu się różnic majątkowych. W końcu V w. p.n.e. w związku z wojną, jaką Ateny toczyły ze Spartą, doszło do wystąpień wobec rządów demokratycznych. W rezultacie dotychczasowy ustrój poddano reorganizacji: ograniczono liczbę obywateli uprawnionych do udziału w pracach zgromadzenia do 5 tys., wg kryterium majątkowego, najwyż-

65

66

Państwo niewolnicze

szym organem władzy ustawodawczej i wykonawczej uczyniono Radę Czterystu w takiej postaci, jaką nadał jej Solon. Oznaczało to faktyczne ograniczenie kompetencji zgromadzenia ludowego. Rządy należały odtąd do oligarchii. Rada sprawowała rządy w sposób niepodzielny i stan ten trwał aż do jej upadku w 411 r. p.n.e. W 410 r. p.n.e. udało się przywrócić rządy demokratyczne. Ostatnie dziesięciolecie Vw. p.n.e. i początek IV w. były okresem ustawicznych zmagań między siłami demokratycznymi a grupą oligarchii majątkowej. Zmagania te rzutowały na ustrój oraz pozycję militarną Aten. W odnowionym w 378 r. p.n.e. Związku Morskim (tzw. Drugi Związek, istniał do 355 r. p.n.e.) Ateny nie posiadały już tak silnej pozycji, jak w I połowie Vw. p.n.e. Przede wszystkim ograniczona została możliwość ingerencji Aten w sprawy wewnętrzne innych państw, członków Związku. Zaborcza polityka Aten doprowadziła do wojny ze sprzymierzeńcami. W jej następstwie w 355 r. p.n.e. Związek Morski upadł. Państwa greckie, podbite przez władcę Macedonii, Filipa II, utraciły samodzielność. 3.6.

Cechy charakterystyczne demokracji ateńskiej

Ustrój demokratyczny Aten znamy głównie z opisu Arystotelesa. Ustrój ten charakteryzował się następującymi cechami: - był kompromisem, bowiem zapewniał korzyści różnym klasom i zapewniał im udział we władzy. Ubożsi sprawowali liczne niższe funkcje, z którymi wiązały się diety. Faktyczną władzę, wyższe urzędy, sprawowali bogaci;

Państwa greckie

- najwyższa władza należała do obywateli ateńskich; - obywatelom demokracja zapewniała równość praw politycznych: dostęp do funkcji publicznych, równość głosu. Prawa jednostki w tym ustroju były wyeksponowane; - demokracja ateńska oparta była o zasady: wolności w granicach prawa i zasadę rządów prawa, co oznaczało, że obowiązywały takie prawa jakie uchwalił lud; - liczne grupy ludności były pozbawione wpływu na rządy (cudzoziemcy — obcy etnicznie, niewolnicy, kobiety), był to więc ustrój o charakterze ekskluzywnym, demokracja ograniczona; - demokracja miała charakter bezpośredniej, ponieważ każdy obywatel mógł wyrazić swą wolę osobiście, uczestnicząc w podejmowaniu decyzji państwowych; - mechanizm demokracji polegał na zharmonizowaniu poczynań zgromadzenia ludowego, rady, urzędów i sądów; - funkcjonariusze państwowi podlegali kontroli; - gwarancją praw politycznych było sądownictwo ludowe; - wysoki poziom życia publicznego był podstawą dla rozwoju myśli politycznej, do której przez wieki będą odwoływali się zwolennicy rządów demokratycznych.

67

III.

1.

Państwo rzymskie

Okres królewski (753 - 509 r. p.n.e.)

Początki Rzymu, sięgające VIII wieku przed Chrystusem, związane z legendarnymi postaciami Romulusa i Remusa, są zarazem początkiem jego państwowości, która przybrała, podobnie jak pierwotnie greckie poleis, formę monarchii. W okresie królewskim państwo rzymski, położone na lewym brzegu Tybru, rozciągało się jedynie na Rzym i jego okolice (civitas). Przypuszcza się, że obszar ten zamieszkiwały początkowo dwie grupy etniczne, latyńska i sabińska, które pod wpływem Etrusków zostały zmuszone (w drodze podboju lub pokojowej infiltracji) do zjednoczenia w jeden organizm państwowy. Tradycja przekazała nam imiona siedmiu królów, z których tylko trzech ostatnich (pochodzenia etruskiego): Tarkwiniusza Starego, Serwiusza Tuliusza i Tarkwiniusza Pysznego, uznać można za postacie historyczne. Etruskowie odegrali prawdopodobnie dużą rolę zarówno w założeniu samego Rzymu jak i jego organizacji tworząc znany im ustrój państwa — miasta, z królem na czele. Należy przy tym pamiętać, że mimo obalenia etruskiego władztwa, wpływy etruskie w zakresie instytucji politycznych, w religii,

Początki państwa rzymskiego

Civitas

Rola Etrusków w kształtowaniu się rzymskiej państwowości

70

Państwo niewolnicze

kulturze, języku i alfabecie przetrwały w państwie rzymskim przez wiele wieków. 1.1.

Rody

Pater familias

Kuria

Tribus

Populus Romanum Quiritum

Ustrój społeczny

Różnice etniczne i religijne były zatem podstawą pierwotnych podziałów społecznych starożytnego Rzymu. Niektórzy badacze uważają, że podział mieszkańców szeregu osiedli, rozsianych na wzgórzach dookoła Tybru, na plebejuszy i patrycjuszy, ma związek z dawnymi podziałami etnicznymi, charakterystycznymi dla najstarszego ustroju państwa rzymskiego. Plemiona zamieszkujące wspomniane osiedla złożone były z rodów podzielonych na mniejsze jednostki, czyli rodziny. Ród, do którego należeli wszyscy pochodzący od wspólnego przodka stanowił podstawową komórkę społeczną, posiadającą znaczenie sakralne, gospodarcze i polityczne. Prowadził on wspólną gospodarkę na zajętej ziemi a własność indywidualna obejmowała tylko rzeczy ruchome. Ród miał charakter patriarchalny. Ojciec rodziny {pater familias) posiadał wielką władzę, był nieomal panem życia i śmierci jej członków, jej sędzią i kapłanem. Pierwotnie ojciec mógł porzucić słabe lub chorowite potomstwo oraz miał prawo sprzedać swe dzieci w niewolę. Uprawnienia te uległy ograniczeniu dopiero za czasów cesarstwa. Grupa dziesięciu rodów tworzyła kurię — jednostkę wojskową i podatkową, posiadającą swoje odrębne miejsce zgromadzeń. 2 kolei dziesięć kurii tworzyło tribus (pokolenie, plemię). Trzy tribus (Ramnes, Tides i Luceres) stanowiło łącznie naród rzymski {populus Romanum Quiritum), do którego mógł należeć tylko ten, kto był członkiem jednego z 300 rodów.

Państwo rzymskie

Cała ludność Rzymu zorganizowana w ustroju rodowo-plemiennym dzieliła się w okresie królewskim na dwie zasadnicze klasy: wolnych i niewolników. Pośrednie stanowisko zajmowali klienci (clientes) i tzw. goście (hospites). Do wolnych obywateli państwa (aves Romani) należeli patrycjusze i plebejusze. Pełne prawa polityczne posiadali tylko patrycjusze. Ich stanowisko prawne charakteryzowało posiadanie następujących uprawnień w zakresie prawa prywatnego:

71

Ludność wolna i niewolnicy

Patrycjusze i plebejusze

Uprawnienia patrycjuszy

- prawo zawierania ważnych małżeństw (ius eonubii)\ - prawo nawiązywania stosunków handlowych na podstawie ius civile oraz nabywania na własność i alienacji rzeczy (ius commercii)\ - prawo do udziału w rzymskim procesie (legis actio) oraz w zakresie prawa publicznego: - prawo udziału głosowania w zgromadzeniach (ius suffragii)\ - prawo piastowania urzędów (ius honorurri). Pozostali, osobiście wolni mieszkańcy Rzymu — plebejusze, znajdujący się poza starymi rodami, byli obywatelami „gorszego prawa". Mogli oni bowiem posiadać własność ziemską, mieli (choć w ograniczonym zakresie) prawo skutecznego uczestniczenia z obywatelami rzymskimi w obrocie gospodarczym (ius commercii), płacili podatki, pełnili służbę wojskową, brakowało im jednak w stosunku do patrycjuszy ius conubii, nie mogli sprawować żadnych urzędów, ani brać udział w zgromadzeniach kurii. Klienci (clientes) stanowili tę część ludności Latium, która była ściśle związana z organizacją rodową, a której geneza nie została dotychczas całkowi-

Pozycja plebejuszy

Klienci

72

Hospites

Niewolnicy

Reformy Serwiusza

Tuhusza

Państwo niewolnicze

cie wyjaśniona. Być może rekrutowali się oni z wyzwoleńców lub przedstawicieli podbijanych ludów i obywateli miast przyjmowanych do gminy rzymskiej. Pewne jest, że były to osoby zależne od poszczególnych rodów, podlegające ochronie politycznej i osobistej opiekunów, tzw. patronów. Patron sprawując opiekę nad klientem występował w jego imieniu zarówno w stosunkach prawno-publicznych, jak i prywatnych w zamian za posłuszeństwo, wierność i wykonywanie pewnych świadczeń. Hospites (goście, obcy) to warstwa ludzi wolnych przebywających czasowo na terenie Rzymu, którzy celem uchronienia się od złego traktowania i zabezpieczenia sobie pewnej pomocy i ochrony prawnej poddawali się zwykle opiece jakiegoś obywatela rzymskiego. Niewolnicy, rekrutujący się głównie z jeńców wojennych, w obliczu prawa traktowani byli nie jak osoby, lecz jak przedmioty. Nie posiadali oni praw publicznych, ani prywatnych. Stanowili własność swoich panów, którzy mogli nimi dowolnie rozporządzać. Przedstawiony powyżej w zarysie ustrój społeczny państwa w okresie królewskim uległ istotnym przeobrażeniom w wyniku reform przypisywanych Serwiuszowi Tuliuszowi. Wzrost obszaru państwa rzymskiego i przesiedlenie się do Rzymu pokonywanych przezeń Latynów, spowodował znacznie powiększenie się stanu liczebnego ludności plebejskiej. Już Tarkwiniusz Stary pragnął wprowadzić równowagę pomiędzy patrycjuszami a coraz liczebniejszym plebsem, starając się m.in. włączyć bogatsze rody plebejskie do patrycjatu, względnie wciągnąć je do centurii wojskowych. Właściwą jednak reformę na tym polu przypisuje się

Państwo rzymskie

przedostatniemu, szóstemu z kolei królowi Rzymu, Serwiuszowi Tuliuszowi, który podobnie jak wielki Ateńczyk, Solon, podzielił obywateli na pięć klas, przyjmując jako kryterium wielkość posiadanego majątku. Każda klasa podzielona została na centurie, zbierające się na ogólnych zgromadzeniach, zwanych komicjami centurialnymi (comitia centuńata). Komicje te rozstrzygały o najważniejszych sprawach państwowych. System głosowania na tych zgromadzeniach dawał jednak nadal przewagę patrycjuszom, gdyż oni głównie należeli do dwóch najbogatszych klas, które tworzyły więcej centurii niż pozostałe klasy (98 na 193 wszystkich). Tradycja rzymska przypisuje Serwiuszowi Tuliuszowi również podział Rzymu na cztery okręgi, tribus lokalne, których liczba rosła później poprzez wciąganie obywateli posiadających grunta poza miastem do okręgów wiejskich (ok. 495 r. p.n.e. było ich 27, do III w. p.n.e. liczba tribus wzrosła do 35). Te nowe okręgi terytorialne stanowiły podstawę przy powoływaniu do służby wojskowej i ściąganiu podatków. Ponieważ od stanu majątkowego obywatela, a nie od związków rodowych, jak dotychczas, zależała teraz przynależność do tej lub innej klasy, co pięć lat dokonywano spisu majątku każdego obywatela (cenzus), zakończonego bardzo uroczystym aktem sakralnym (lustrum). Nowy podział społeczeństwa na 5 klas majątkowych miał znaczenie nie tylko wojskowe, ale przede wszystkim polityczne, gdyż dopuszczał plebejuszy do udziału w sprawach publicznych. Większość bowiem spraw należących do kompetencji zgromadzeń kurialnych, przeszła na zgromadzenia centurialne. Dzięki reformom serwiańskim nie tylko nastąpiło zdecydo-

73

Centurie

Komicja centurialne

Tribus

Cenzus

Skutki reform serwiańskich

74

Państwo niewolnicze

wane załamanie ustroju rodowego przez usunięcie w cień zgromadzeń kurialnych, ale przede wszystkim plebejusze weszli w skład populus Romanus Quiritum, do którego dotychczas należeli tylko patrycjusze. Nadal jednak nie posiadali oni prawa piastowania urzędów i nie mogli zawierać ważnych małżeństw z patrycjuszami. Zatem ich zwycięstwo było tylko połowiczne. Wprawdzie reforma, czyniąc majątek zasadniczym kryterium podziału ludności, zachwiała silnie istniejącym ustrojem rodowym, jednak nie usunęła głównych źródeł konfliktu. Ponieważ patrycjusze byli z reguły zamożniejsi od plebejuszy utrzymali oni nadal przewagę, a system głosowania w comitia centuriata nie sprzyjał równouprawnieniu, nadając państwu po reformie serwiańskiej charakter plutokracji. Postępem jednak był sam fakt zastąpienia podziału stanowego podziałem na klasy, co spowodowało, że granice między poszczególnymi warstwami społecznymi stały się bardziej płynne torując drogę kształtowania się nowego pojęcia narodu rzymskiego. 1.2. 1.2.1.

Zakres wtadzy królewskiej

Ustrój polityczny Król

N a czele państwa, rozciągającego się na Rzym i jego okolice, stał król sprawując najwyższą władzę wojskową, administracyjną, sądową i kapłańską. Władza królewska słabła w miarę rozwoju zgromadzeń ludowych i senatu. Obejmowała ona m.in.: - prawo zwoływania korniej ów i senatu oraz przewodniczenia im; - reprezentację państwa na zewnątrz; - administrowanie skarbem publicznym; dowództwo nad wojskiem;

Państwo rzymskie

75

- decydowanie o zawarciu pokoju; - jurysdykcję w sprawach karnych i cywilnych; - przewodniczenie kolegiom kapłańskim. Jeżeli chodzi o władzę ustawodawczą to należała ona w zasadzie do zgromadzenia kurialnego, które uchwalało lub odrzucało wnioski postawione w formie zapytania przez króla. Mógł ona natomiast samodzielnie wydawać rozporządzenia w zakresie swojej władzy wykonawczej. Początkowo, być może zgodnie ze wzorami Wschodu, król sam mianował swojego następcę. Nie był ani wybierany, ani kontrolowany przez lud. Później prawdopodobnie władcy Rzymu pochodzili z wyboru. W okresie tzw. interregnum następowało wyznaczenie króla przez senat z udziałem zgromadzenia kurialnego. Wymagało ono dokonania szeregu aktów (icreatio, designation lex curiata de imperio, inauguratió). 1.2.2.

Zasady następstwa

tronu

Organy centralne

U boku króla występował Senat, uczestnicząc, jak należy przypuszczać, jako organ doradczy, w podejmowaniu wszystkich ważniejszych decyzji państwowych. Większe uprawnienia zyskiwał Senat epoki królewskiej w okresie bezkrólewia. W wypadku śmierci króla organ ten przejmował władzę w państwie powołując na 5 dni interrexa, który po upływie tego czasu ustępował miejsca innemu interrexowi, desygnowanemu przez Senat. Zastępcy ci sprawowali władzę aż do momentu wyboru nowego króla (prawdopodobnie przez zgromadzenia kurialne) i zatwierdzenia go przez Senat. Pierwotnie senat składał się ze 100, potem 200, a następnie 300 członków, przy czym nie został dotychczas dostatecznie wyjaśniony sposób ich powoływania.

Rola Senatu

^e^kim

76

Zgromadzenia kurialne (comitia curiata)

Uprawnienia ko miej ów kurialnych

Państwo niewolnicze

0 najważniejszych sprawach państwowych decydowało zgromadzenie ludowe, złożone ze wszystkich 30 kurii. Było to zebranie wszystkich pełnoprawnych obywateli, zwoływane w porządku rodowo-plemiennym (według kurii), dostępne tylko dla patrycjuszy. Posiadało one następujące uprawnienia: - uchwalało ustawy na wniosek króla (władza ustawodawcza); - prawdopodobnie brało udział w wyborze króla 1 przekazywało mu władzę (imperium etpotestas)\ - wybierało urzędników; - rozstrzygało o wypowiedzeniu wojny; - było odwoławczą instancją sądową od wyroków śmierci, wydawanych przez duumvirów\ - asystowało przy sporządzaniu testamentów i przy przyjęciu nowego obywatela do rodziny.

Kolegia kapłańskie

Już w tym okresie dużą rolę, nie tylko sakralną, odgrywały kolegia kapłańskie. Przewodniczył im król. Miały m.in. prawo badania i tłumaczenia znaków wyrażających wolę Boga (auspici)\ do nich należała także wykładnia obowiązującego prawa i oznaczenie dni procesowych.

2.

Okres republikański (509-27 r. p.n.e.)

Jednocześnie z wygnaniem drugiego syna Pizystrata, Hippiasza i obaleniem tyranii w Atenach nastąpiło prawdopodobnie zniesienie władzy królewskiej w Rzymie, a raczej przejście jej na dwóch konsulów, wyposażonych w imperium, jakie uprzednio przysługiwało królowi. Jedynie zakres władzy kapłańskiej przeszedł na tzw. „króla ofiar" (rex sacrorum), specjalny urząd kapłański, stanowiący relikt

Państwo rzymskie

dawnego ustroju monarchicznego. Jednakże zniesienie monarchii i wprowadzenie ustroju republikańskiego nie zmieniło położenia politycznego plebejuszy i mimo zastąpienia więzi rodowych cenzusem majątkowym ustrój rzymski republiki miał wyraźnie arystokratyczny charakter. Reformy serwiańskie z VI w. p.n.e. stanowiły niejako pierwszy etap demokratyzacji ustroju państwa. Jednakże ciężkie warunki materialne, w których znalazło się wielu plebejuszy, będące wynikiem prowadzonych przez Rzym ustawicznie wojen z jednej strony, oraz surowe i bezwzględne stosowanie rzymskiego prawa zobowiązań wobec niewypłacalnych dłużników z drugiej, stały się powodem poważnych starć pomiędzy plebejuszami i patrycjuszami pod koniec Vw. p.n.e., zakończonych opuszczeniem przez uzbrojonych plebejuszy miasta (494 r. p.n.e.). Zajęli oni wzgórze pomiędzy Tybrem a jego dopływem, grożąc że tam założą nowy, plebejski Rzym (tzw. pierwsza secesja na Górę Świętą). Obawiając się nadmiernego osłabienia siły militarnej państwa wobec odmowy plebejuszy udziału w wyprawie przeciwko Ekwom, patrycjusze musieli zgodzić się na pewne ustępstwa, z których najważniejszym było ustanowienie instytucji trybunów ludowych, nietykalnych urzędników, mających nieść pomoc plebejuszom krzywdzonym przez magistratury. Posiadali oni prawo intercesji (ius intercessionis), na mocy którego mogli unieważnić wszelkie zarządzenia szkodliwe dla plebsu. Wynikiem drugiej secesji na Górę Świętą (449 r. p.n.e.) było spisanie przez komisję decemwirów prawa, którego znajomość stanowiła dotąd wyłączną domenę patrycjuszy (Prawo Dwunastu Tablic). Wyryte ono zostało na spiżowych tablicach i wy-

77

Walka plebejuszy z patrycjuszami o równouprawnienie

Pierwsza secesja na Górę Świętą

Powołanie instytucji trybunów ludowych

Prawo intercesji

Druga secesja na Górę Świętą

Prawo Dwunastu Tablic

78

Państwo niewolnicze

stawione na Forum Romanum, oraz rynkach i placach wszystkich kolonii rzymskich. Na mocy tej pierwszej i jedynej do czasów Justyniana kodyfikacji rzymskiego prawa zwyczajowego, plebejusze uzyskiwali m.in. zdolność majątkową w zakresie zawierania aktów prawnych (ins commercii). W toku dalszych zmagań plebejusze uzyskiwali stopniowo dalsze uprawnienia prowadzące do całkowitego zrównania ich stanowiska z patrycjuszami. W szczególności należy do nich: Ustępstwa patrycjuszy na rzecz plebejuszy

- uzyskanie prawa zawierania ważnych małżeństw z patrycjuszami (ius conubii) na mocy lex Canuleia z r. 445 p.n.e. - wybór odr. 444 p.n.e. w miejsce konsulów trybunów wojskowych z władzą konsularną, którymi mogli być również plebejusze (urząd ten nie wszedł na stałe w skład magistratury rzymskiej, gdyż po kilkudziesięciu latach powrócono do wyborów konsulów). - zaliczenie zapłaconych procentów na poczet długów, które można było spłacić w ciągu trzech lat (376 r. p.n.e.) - prawo obejmowania w posiadanie części ziem zajmowanych przez Rzym (tzw. ziemi okupowanej), pod warunkiem płacenia czynszu dzierżawczego (367 r. p.n.e.); - w 367 roku p.n.e. lex Licinia Sextia ustanowiła możność wybrania konsulem plebejusza (co nastąpiło po raz pierwszy w 365 r. p.n.e.), a od 320 r. p.n.e. jeden z konsulów powinien być plebejuszem; - dwie ustawy w sprawie złagodzenia warunków spłaty długów (m.in. w 326 r. p.n.e. zniesienie niewoli za długi);

Państwo rzymskie

79

- dostęp do edylatu kurulnego (364 r. p.n.e.), dyktatury (356 r. p.n.e.), cenzury (351 r. p.n.e.) i pretury (337 r. p.n.e.); - lex Ogulnia z 300 r. p.n.e. otwiera plebejuszom dostęp do głównych godności kapłańskich (pontyfików i augurów); - lex Hortensia z 287 r. p.n.e. — uznanie uchwał zgromadzeń plebejskich (concilia plebis) za obowiązujące dla wszystkich obywateli bez obowiązku zatwierdzenia ich przez senat. 2.1.

Lex Hortensia

Rozwój terytorialny państwa rzymskiego

Ustępstwa patrycjuszy w walce z plebejuszami, dążącymi do zrównania w prawach politycznych, miały związek z długotrwałymi walkami z sąsiadami o hegemonię w Lacium, najazdem Galów (pocz. IV w. p.n.e.) oraz wojnami samnickimi, które trwając z przerwami blisko pięćdziesiąt lat (342-295 r. p.n.e.) doprowadziły do rozszerzenia panowania rzymskiego na terytorium środkowych i południowych Włoch. N a początku III w. p.n.e. Rzym rozpoczął walkę z koloniami greckimi położonymi na południu Italii (tzw. Grecja Wielka). W roku 281 p.n.e. Rzymianie wypowiedzieli wojnę najpotężniejszemu miastu greckiemu na Półwyspie Apenińskim, Tarentowi, które mimo pomocy udzielonej mu przez króla Epiru Pyrrusa, zostało pokonane (272 r. p.n.e.). Dalsze wyprawy w kierunku północnym doprowadziły do rozszerzenia władzy Rzymu aż po rzekę Arno. Do znacznego powiększenia państwa kosztem fenickiej Kartaginy, która posiadała hegemonię polityczną i handlową w zachodniej strefie basenu Morza Śródziemnego, doszło w następstwie trzech wojen punickich, toczonych od poł. III w. p.n.e. do poł. II w. p.n.e.

Wojny samnickie ( 3 4 2 - 2 9 5 r . p.n.e.)

Wojny punickie ( 2 6 4 - 1 4 6 r . p.n.e.)

i 80

Wojny

(20?-168^p n e)

Państwo niewolnicze

Opanowana została wówczas Sycylia, Sardynia, Korsyka, północne Włochy, znaczna część Hiszpanii, wybrzeża Morza Śródziemnego i północna Afryka. Dalszy rozwój terytorialny Rzymu był skutkiem prowadzonych w poł. II w. p.n.e. wojen macedońskich, które doprowadziły do likwidacji państw hellenistycznych w Grecji. Macedonia i Grecja stały się rzymskimi prowincjami. Podbój Azji Mniejszej zakończył kolejną wojnę, tzw. syryjską, prowadzoną na początku Ew. p.n.e. W latach 143 - 30 p.n.e. Rzymianie m.in. zakończyli podbój Hiszpanii, przyłączyli, zapisany w testamencie Pergamon, zajęli wyspy Baleary, Galię Zaalpejską, Bitynię, Syrię, pozostałą część Galii i Egipt. Tak więc w okresie republikańskim z miasta — państwa (civitas) Rzym najpierw stał się panem Italii, by następnie przeobrazić się w rozległe śródziemnomorskie imperium o uniwersalnych aspiracjach. 2.2.

Nobiiitas

Ordo senatorius

Ustrój społeczny

W wyniku ustępstw w walce z plebejuszami zaczęła zacierać się stopniowo różnica pomiędzy tymi klasami. W ciągu IV i El w. p.n.e. wytworzyła się z dawnych patrycjuszy i górnej warstwy plebejuszy nowa warstwa społeczna, szlachta, czyli nobilowie. Byli to przede wszystkim właściciele latyfundiów, których przodkowie sprawowali wysokie urzędy i godności senatorskie. Domeną wpływów tej urzędniczej arystokracji był senat, kierujący teraz faktycznie polityką państwa. Rekrutował się on w okresie republiki z byłych senatorów, wpisanych na listę przez cenzora. Ponieważ do końca III w. p.n.e. stopniowo zaczął utrwalać się zwyczaj, że na urzędy wybierano prawie wyłącznie członków rodów szlachec-

Państwo rzymskie

kich, nobilitas zaczęto określać stanem senatorskim (ordo senatorius). Pod koniec III w. p.n.e. zaczęła wyodrębniać się inna uprzywilejowana warstwa ludności rzymskiej, rekrutująca się z tych, którzy posiadając znaczny majątek, nie zasiadali w senacie. Obywateli tych ze względu na ich zamożność zapisywano do centurii jeźdźców (centuriae equituni), dlatego określano ich mianem ekwitów. Ponieważ członkowie rodów senatorskich nie mogli zajmować się handlem ani transakcjami pieniężnymi, ekwici jako „arystokracja finansowa" dorabiali się majątków przede wszystkim kupiectwem na dostawach dla wojsk, organizacji robót publicznych, dzierżawach podatków państwowych (publikanie) i operacjach bankowych. Początkowo interesy polityczne stanu senatorskiego i ekwitów były zbieżne. Jednakże w okresie reform Grakchów ekwici otrzymali wyłączną jurysdykcję w sprawach o nadużycia w prowincjach i często występowali przeciwko senatorom, z którymi rywalizowali o udział w zyskach z prowincji. Najliczniejszą grupą społeczną wolnych obywateli stanowił plebs. W skład tego stanu wchodziły warstwy uboższe, drobni przedsiębiorcy, rzemieślnicy oraz chłopi, którzy masowo opuszczając ziemię, powiększali szeregi miejskiego proletariatu, żyjącego na koszt państwa i sprzedającego swój głos na zgromadzeniach ludowych. Zubożenie chłopstwa i jego migracja do miast, przybierająca coraz większe rozmiary, były przede wszystkim skutkiem długotrwałych wojen, zadłużenia i poważnej konkurencji wielkich latyfundiów, opierających się na bezlitosnym wyzysku niewolników, których liczba stale wzrastała. Drobne gospodarstwa rolne rujnował także napływ taniego zboża ze zdobytych prowincji, albo-

81

Ekwici

Plebejusze

82

Państwo niewolnicze

wiem jego uprawa, na skutek znacznego spadku cen, stawała się nieopłacalna. Plebejusze, posiadając teraz pełnię praw obywatelskich i mając formalnie zabezpieczony udział w sprawowaniu rządów, pozostawali w istocie w zależności od bogatszej mniejszości rzymskiego społeczeństwa. Reformy Grakchów

Pierwsze reformy agrarne

Reformy Tyberiusza Grakcha

Wyniszczenie kraju, a zwłaszcza wyludnienie wsi w okresie wojen punickich prowadziło do stopniowego upadku wolnych chłopów, którzy sprzedając ziemię lub oddając ją za długi udawali się do miast, a zwłaszcza do stolicy. Ponieważ w armii rzymskiej służyli przede wszystkim średni i drobni właściciele ziemscy, malała tym samym liczba obywateli obowiązanych do służby wojskowej, powodując trudności z rekrutacją żołnierzy. Stąd próby reform agrarnych, które miały na celu zapobiec postępującej szybko ruinie chłopstwa, nadmiernemu wzrostowi wielkiej własności ziemskiej i dalszemu wzrostowi liczebności rzymskiego proletariatu. Już w 376 roku p.n.e. usiłowano ograniczyć posiadanie gruntu publicznego do 500 jugerów (ok. 125 ha), jednakże ani ta, ani pochodząca z pierwszej połowy II wieku p.n.e. ustawa, nie doprowadziła do skutecznej reformy stosunków agrarnych. Kolejną ważną, choć w zasadzie również nieskuteczną próbą odnowienia wolnego chłopstwa, rozwinięcia ruchu kolonizacyjnego oraz przeciwstawienia się nadmiernej koncentracji gruntów publicznych w rękach latyfundystów, były reformy rolne braci Tyberiusza i Gajusza Grakchów. W roku 133 p.n.e. Tyberiusz Grakchus, wnuk wielkiego wodza Scypiona Afrykańskiego, wybrany trybunem ludowym, przedstawił projekt ustawy agrarnej. Oprócz mas ubogiego i bezrolnego chłop-

Państwo rzymskie

83

stwa poparła Tyberiusza Grakcha wąska grupa nobilów, której zależało przede wszystkim na tym, aby poprzez rozwiązanie kwestii agrarnej odrodzić rzymską armię. Projekt, pomimo oporu zamożnej warstwy szlacheckiej i intercesji jednego z trybunów (Marka Oktawiusza) został uchwalony przez zgromadzenie ludowe. Na podstawie tej ustawy ograniczono obszar posiadanej ziemi publicznej do 500 jugerów (jeżeli było 2 synów — to do 1000 jugerów). Nadwyżka miała być podzielona na działki, które otrzymają bezrolni, bez prawa alienacji, za opłatą niewielkiego czynszu. Wykonaniem postanowień tej ustawy, zwłaszcza podziału nadwyżek miała kierować specjalna, 3-osobowa komisja, posiadająca także uprawnienia sądowe (w sprawach czy dany grunt stanowi własność państwową, czy prywatną). Ponadto Tyberiusz Grakchus wystąpił z wnioskiem, który został przyjęty, aby majątek zapisany w testamencie Rzymowi przez ostatniego króla Pergamonu oddano do dyspozycji zgromadzenia ludowego, a nie senatu oraz, aby przeznaczyć go na zakup inwentarza dla ubogich rolników. Kiedy Tyberiusz Grakchus starał się o ponowny wybór na trybuna ludowego, jego przeciwnicy doprowadzili do zbrojnych starć, podczas których został on wraz z wieloma swoimi zwolennikami zamordowany. Śmierć Tyberiusza Grakcha nie oznacza wstrzymania reform agrarnych. Kontynuatorzy jednak jego dzieła realizowali je powoli i niezbyt konsekwentnie. Dziesięć lat później jego brat Gajusz Grakchus wybrany trybunem ludowym w roku 123 p.n.e., chcąc przywrócić prawo agrarne Tyberiusza, wystąpił z programem nowych reform. Aby zapewnić sobie trwałe poparcie ludu wprowadził ustawę zbożową umożliwiającą proletariatowi rzymskiemu pra-

Reformy Gajusza

Grakcha

Ustawa zbożowa

84

Wzrost znaczenia Ekwitów

Losy reform Grakchów

Państwo niewolnicze

wie bezpłatne przydziały zbożowe. Dążąc do pozyskania skłóconych ze szlachtą ekwitów przyznał im jurysdykcję w sprawach o nadużycia w prowincjach oraz powierzył im wyłączne prawo ścigania podatków z bogatej prowincji Azji (ziemie królestwa Pergamonu, o które wzbogacił się Rzym w 133 r. p.n.e.). Chciał również przeprowadzić nadanie obywatelstwa rzymskiego Latynom, ale natrafił na zaciekły opór nawet swoich zwolenników. Przeciwnicy reform, mając poparcie senatu wywołali rozruchy, w czasie których zginęło wielu jego stronników, a on sam, nie chcąc wpaść w ręce wrogów, kazał się przebić mieczem swojemu niewolnikowi. Reformy Grakchów nie doprowadziły do celu jaki zamierzali osiągnąć ich twórcy. Obdzieleni ziemią, korzystając ze zniesienia zakazu zbywania gruntu, masowo tę ziemię sprzedawali i znów powracali do klasy proletariuszy. Równocześnie na mocy lex Thoria z 111 r. p.n.e. dawni posiadacze gruntów publicznych uzyskali je na własność. W ten sposób ostatecznie zniweczono rozpoczętą przez Grakchów reformę. 2.3.

Popuiarzy

Optymaci

Kryzys republiki rzymskiej

Walki o przeprowadzenie reform Grakchów i demokratyzację ustroju przyczyniły się do powstania dwóch ugrupowań politycznych — popularów i optymatów, których rywalizacja o władzę w państwie, przyspieszyła upadek ustroju republikańskiego. Popularzy, stanowiący stronnictwo wszystkich niezadowolonych z rządów senatu, dążąc do zdobycia wpływów w państwie występowali z programem reform społecznych i politycznych, głównie by zyskać poparcie szerokich mas w zgromadzeniach ludowych. Optymaci, wywodzący się z bogatych i wpływowych

Państwo rzymskie

85

rodzin senatorskich, byli zwolennikami istniejącego porządku i silnej władzy senatu. Jednym z następstw walk pomiędzy stronnicami było osłabienie militarne Rzymu. Człowiekiem, który zmierzając do zahamowania tego procesu, zreorganizował armię, był przywódca popularów, Mariusz. Upadek braci Grakchów uniemożliwił odnowienie italskiego włościaństwa, na którym opierała się dotychczas siła rzymskich legionów. Powodowało to konieczność zmiany dotychczasowego sposobu uzupełnienia szeregów armii, opartego na cenzusie majątkowym. Dzieła tego dokonał w okresie piastowania godności konsula (104-110 r. p.n.e.), wywodzący się z rodziny plebejskiej wybitny wódz i polityk rzymski Gajusz Mariusz, zmieniwszy obywatelskie pospolite ruszenie w stałą armię zawodową. Mariusz znosząc przymusowy pobór, zastępując go zaciągiem ochotniczym, dopuszczając do służby wojskowej również nie osiadłych obywateli i rezygnując z cenzusu majątkowego, umocnił armię, ale zarazem nadawał jej całkiem nowe oblicze. Większość ochotników rekrutowała się spośród rzymskich i italskich proletariuszy. Żołnierze otrzymywali od państwa żołd, uzbrojenie i ekwipunek. Po 20 latach służby weteranom nadawano działki ziemi w prowincjach. Nowa zawodowa armia rzymska, ściśle związana ze swoim wodzem, umacniając militarną pozycję państwa i przyczyniając się do nowych zwycięstw Rzymu, stawał się zarazem realnym zagrożeniem dla jego republikańskich instytucji prawnych. Wojny domowe, w których armia była teraz coraz częściej wykorzystywanym narzędziem walk politycznych przyspieszyły upadek autorytetu zarówno senatu jak i zgromadzeń ludowych. W rezultacie

Reformy Mariusza

Reformy wojskowe — powstanie armii zawodowej

Zagrożenia spowodowane reformą armii

86

Państwo niewolnicze

w najbliższej przyszłości armia miała stać się decydującym czynnikiem w rozgrywkach politycznych o władzę w państwie. Powstania niewolników

Źródła niewól i

Elementem, który niewątpliwie również przyczynił się do wzruszenia demokratycznego ustroju państwa były powstania niewolników. Liczne wojny toczone przez Rzym od I poł. IV w. p.n.e. powodujące stały wzrost liczby jeńców oraz przeobrażenia społeczno-gospodarcze i polityczne doprowadziły do poważnego wzrostu w porównaniu z poprzednim okresem ilości niewolników i znacznego pogorszenia ich położenia. Oprócz niewoli wojennej można było utracić wolność m.in. poprzez: - urodzenie z niewolnicy - uchylanie się od spisu ludności - ucieczkę przed poborem wojskowym oraz dezercję - sprzedaż dłużnika przez wierzyciela za długi - karę za kradzież w przypadku złapania złodzieja na gorącym uczynku - wyrok skazujący na dożywotnią pracę przymusową w kopalni oraz śmierć - dopuszczenie się niewdzięczności wobec swojego patrona

wyzwoleńca

- utrzymywanie przez kobiety wolne stosunków płciowych z cudzymi niewolnikami. Najcięższe było położenie niewolników w wielkich majątkach, należących do nobilów rzymskich oraz miejscowych bogaczy w prowincjach, gdzie w przeciwieństwie do Italii prowadzono bardzo intensywną gospodarkę obliczoną na produkcję dużej

Państwo rzymskie

ilości zboża, wielu niewolników pracowało również w kopalniach i kamieniołomach. Zanikły wszelkie pozostałości stosunków patriarchalnych (traktowanie niewolników jak członków rodziny), a bezwzględny wyzysk niewolników prowadził stopniowo do tego, że ich praca stawała się podstawą całego rzymskiego procesu wytwarzania. W warunkach wzrastającego stale ucisku, upośledzenia i okrutnego traktowania u schyłku republiki nastąpiła fala groźnych powstań niewolników. W zasadzie już na początku II w. p.n.e. zdarzały się coraz częściej bunty niewolników w Italii, z których szczególnie wielkie rozmiary miało powstanie niewolników na Sycylii (ok. 137 r. p.n.e.), dopiero po pięciu latach krwawo stłumione przez rzymską regularną armię. W tym samym roku, kiedy złamane zostało powstanie sycylijskie (123 r. p.n.e.) rozpoczął się inny szeroki ruch społeczny połączony z buntem niewolników, tym razem w Azji Mniejszej, w byłym królestwie Pergamonu, zapisanym Rzymowi w testamencie prze Attalosa III. Pod wodzą Aristonikosa powstańcy opanowali władzę w państwie, zadając klęskę rzymskiej ekspedycji, której wódz poległ podczas decydującej bitwy. Dopiero następna wyprawa legionów zdołała zgnieść powstanie i utrwalić w Azji władzę rzymską (zorganizowanie nowej prowincji Azji). Kilkadziesiąt lat później (73 r. p.n.e.) wybuchło jedno z najważniejszych w starożytności powstań niewolników pod władzą Traka Spartakusa. Armia powstańcza, która opanowała znaczną część południowej i środkowej Italii, prawie 3 lata opierała się wojskom rzymskim. Bunt stłumiony został dopiero w roku 71 p.n.e., a jego przywódca walcząc bohatersko padł na polu decydującej bitwy, stoczonej w nie-

87

Powstania niewolników:

Powstanie sycylijskie

Powstanie Spartakusa

88

Państwo niewolnicze

znanym bliżej miejscu, w Apulii. Tysiące jego towarzyszy schwytanych po zadanej powstaniu klęsce zostało przybitych do krzyży na drodze wiodącej od Kapui do Rzymu. Upadek republiki

Wojna domowa (82 r. p.n.e.)

Dyktatura Sulli

Reformy Sulli

Nasilenie przez popularów dążeń do demokratyzacji ustroju państwa wywołało czynny opór optymatów, zmierzających do przejęcia władzy. Wojna domowa (82 r. p.n.e.), która wybuchła pomiędzy przywódcą popularów Mariuszem i jego zwolennikami z Sullą, przewodzącym armii optymatów, zakończyła się zwycięstwem Sulli. Zwycięski wódz otrzymał na czas nieograniczony urząd dyktatora. Po sporządzeniu list proskrypcyjnych (ok. 5 tysięcy swoich przeciwników) i pozbyciu się w ten sposób wielu politycznych, a niejednokrotnie i osobistych wrogów, konfiskując zarazem ziemie należące do walczących po stronie popularów municypiów, Sulla korzystając z nowego, znacznie poszerzonego zakresu władzy dyktatorskiej, rozpoczął działalność prawodawczą, zmierzającą przede wszystkim do wzmocnienia roli senatu. Wśród ważniejszych reform ustrojowych Sulli można wymienić: - podwyższenie liczby członków senatu do 600; - zmianę sposobu powoływania senatorów (faktyczne zniesienie urzędu cenzora); - powiększenie liczby kwestorów do 20 i dopuszczenie ich do senatu; - ograniczenie kompetencji zgromadzeń ludowych (komicja mogły uchwalać tylko te ustawy, które uprzednio przyjął senat i tylko na jego wniosek); - oddzielenie władzy wojskowej od cywilnej w magistraturach;

Państwo rzymskie

89

- ograniczenie władzy trybunów ludowych, których projekty ustaw mogły być zgłaszane po uprzedniej aprobacie senatu, a ten kto został wybrany trybunem, tracił prawo do ubiegania się o inne urzędy; - usunięcie ekwitów z sądownictwa i odebranie im dzierżawy dochodów z prowincji Azji; - przyznanie obywatelstwa rzymskiego wszystkim Latynom, którzy pozostali wierni Rzymowi (lex Julia z 89 r. p.n.e.).

Lex Julia

W 79 r. p.n.e. Sulla zrzekł się nadzwyczajnych pełnomocnictw, złożył urząd dyktatora i opuścił Rzym udając się do swego majątku w Kampanii. Większość jego reform została wkrótce odrzucona (m.in. ograniczono rolę senatu, przywrócono uprawnienia zgromadzeniom ludowym oraz trybunom). Dyktatura Sulli była pierwszą próbą wprowadzenia systemu jedynowładztwa w Rzymie. Władzę jednostki próbował również utrwalić Pompejusz po upadku pierwszego triumwiratu oraz Cezar, który dążył do zastąpienia republiki monarchią, czerpiąc wzory z ptolemejskiego Egiptu. Jednakże dopiero nieporozumienia pomiędzy triumwirami (tzw. drugi triumwirat), kolejna wojna domowa i ostateczne zwycięstwo Oktawiana, adoptowanego syna Cezara nad Markiem Antoniuszem pod Akcjum (31 r. p.n.e.), położyły kres republice rzymskiej. 2.4. 2.4.1.

Ustrój polityczny Centralne organy kolegialne

W okresie republiki rzymskiej funkcjonowały trzy rodzaje zgromadzeń: wyłącznie patrycjuszowskie (comitia curiata), wyłącznie plebejskie (concilia ple•

Zgromadzenia

ludowe

( komic

90

Conciones

Upadek znaczenia zgromadzeń ludowych u schyłku republiki

Komicja kurialne

Zmiana składu komicjów kurialnych

Państwo niewolnicze

bis) i mieszane (comitia centuriata i comitia tributa). Ponadto zgromadzenia dzieliły się na comitia, które uchwalały ustawy i podejmowały różne ważne decyzje państwowe i condones (wiece). Condones zbierane były przede wszystkim w celu przedyskutowania spraw co do których następnie komicja miały powziąć uchwały. Na samych bowiem komicjach nie wolno było dyskutować nad projektem ustawy, wnoszonym przez uprawnionego do tego urzędu, lecz tylko przyjąć go lub odrzucić. Komicja odgrywały największą rolę do końca II w. p.n.e., w okresie rozkwitu ustroju republikańskiego. U schyłku okresu republikańskiego nastąpił upadek znaczenia zgromadzeń. W następstwie coraz częstszego nadawania obywatelstwa rzymskiego, zwłaszcza po wojnach ze sprzymierzonymi dotąd Latynami, zgromadzenia ludowe przestały być zgromadzeniami narodu rzymskiego. Brali bowiem w nich udział spoza Rzymu przeważnie tylko ci, którzy przypadkowo znaleźli się w mieście. Zgromadzenie ludowe mając formalnie bardzo szerokie uprawnienia, w ostatnich wiekach republiki traciły faktycznie swe znaczenie na rzecz innych organów, zwłaszcza senatu. Komicja kurialne (comitia curiata). Początkowo w zgromadzeniach tych brali udział tylko patrycjusze, członkiem bowiem kurii był tylko ten, kto należał do jednego z 300 rodów. Później dopuszczono do nich również plebejuszy, jednakże w okresie republiki komicja te utraciły swoje znaczenie, zachowując jedynie pewne uprawnienia w zakresie prawa prywatnego (sporządzanie testamentów i adopcja) oraz prawo udzielania imperium wyższym urzędnikom, wybranym przez komicja centurialne w drodze lex curiata de imperio. Z biegiem czasu zaczęto zwoływać jedynie 30 liktorów, którzy reprezentowali dawne kurie.

Państwo rzymskie

91

Komicja centurialne (comitia centuriata). Byty to zgromadzenia ludowe zwoływane od czasów Serwiusza Tuliusza według oddziałów wojskowych, centurii, które zbierały się na Polu Marsowym. Podczas głosowania każda centuria miała jeden głos. W okresie republiki do kompetencji tych zgromadzeń w szczególności należało:

Komicja centurialne

Uprawnienia komicjów centurialnych

- zatwierdzanie lub odrzucanie projektów ustaw przedkładanych przez urzędników (konsulów i pretorów); - wybór urzędników posiadających (konsulów, pretorów, cenzorów);

imperium

- podejmowanie uchwał o rozpoczęciu wojny (traktaty pokojowe zatwierdzał senat); - rozstrzyganie odwołań od wyroków skazujących za pewne przestępstwa zagrożone karą śmierci lub karą cielesną. Komicja kurialne zwoływano poza granicami miasta, na Polu Marsowym. Głosowanie odbywało się kolejno centuriami według klas majątkowych. Każda centuria miała jeden głos, co zapewniało w przypadku zgodnego opowiedzenia się za jakimś wnioskiem przewagę najbogatszym obywatelom dysponującym głosami 98 centurii (jazda — 18 centurii, pierwsza klasa pieszych — 80 centurii) na ogólną liczbę 193 (w III w. p.n.e. liczba centurii wzrosła do 373). Komicja tribusowe (comitia tributa). W komicjach tribusowych, które rozwinęły się prawdopodobnie ze zgromadzeń plebejskich początkowo brali udział tylko plebejusze, później wszyscy obywatele według zamieszkania (tribus). W przeciwieństwie do zgromadzeń centurialnych nie odgrywał tu roli cenzus ma-

Zasady głosowania w comitia centuriata

Komicja tribusowe

92

Uprawnienia komicjów tribusowych

Państwo niewolnicze

jątkowy. Głosowanie odbywało się tribusami. Każda tribus miała 1 głos. Comitia tributa dawały znaczną przewagę mieszkańcom wsi ponieważ na 35 tribus były tylko 4 miejskie i 31 wiejskich okręgów terytorialnych. Zbierały się w różnych miejscach: na Forum, na Kapitolu, czasem poza miastem. Do uprawnień komicjów tribusowych należało w szczególności: - przyjmowanie lub odrzucanie wniosków zawierających projekty ustaw, wnoszonych głównie przez pretorów; - wybory edylów kurulnych, kwestorów i innych niższych urzędników; - rozstrzyganie odwołań od wyroków skazujących za pewne przestępstwa zagrożone karą pieniężną.

Zgromadzenia plebejskie

Plebiscita

Senat w okresie republiki

Zgromadzenia plebejskie (concilia plebis). Był to osobny rodzaj zgromadzeń, w którym brali udział tylko plebejusze. Odbywały się one z uwzględnieniem podziału na okręgi tribusowe. Ich głównym zadaniem był wybór trybunów i edylów plebejskich. Uchwały tych zgromadzeń (plebiscita) obowiązywały zrazu samych plebejuszy, ale od wydania lex Hortensia ok. 287 r. p.n.e. uchwały powzięte na zgromadzeniach plebejskich obowiązywały również patrycjuszy. Od tego więc czasu plebiscita obowiązywały wszystkich obywateli. Senat będący w okresie monarchii radą przyboczną króla zachował formalnie charakter ciała doradczego wobec konsulów, czy dyktatora jeszcze na początku republiki. Z czasem jednak, zwłaszcza od końca III w. p.n.e., senat stał się głównym, organem rządzącym, który zatwierdzał budżet i sprawował

Państwo rzymskie

93

wyłączną kontrolę nad finansami państwa. Ponadto w zakres kompetencji senatu wchodziło: - czuwanie nad bezpieczeństwem wewnętrznym; - możliwość pociągania do odpowiedzialności zarówno urzędników jak i obywateli działających na szkodę państwa; - wydawanie zarządzeń w sprawach kultu; - kontrola administracji, zwłaszcza skarbowej, w zakresie zarządzania majątkiem państwowym; - nadzór nad prowincjami i kontrola ich zarządów; - zatwierdzanie ustawodawstwa korniej ów (wnioski ustaw były zazwyczaj wcześniej uzgadniane z senatem). U schyłku republiki rola prawodawcza senatu znacznie wzrosła; - prawo zatwierdzania przez zgromadzenia;

urzędników

wybranych

- reprezentacja państwa na zewnątrz; - wypowiadanie wojny, określanie warunków pokoju oraz przymierzy, przyjmowanie i wysyłanie poselstw, przyznawanie tytułów i wyróżnień sprzymierzonym władcom; - wyznaczanie wodzów oraz dyktatora w razie zagrożenia państwa; - podejmowanie w przypadku wielkiego niebezpieczeństwa wewnętrznego uchwały o wprowadzeniu stanu nadzwyczajnego i oddania konsulom nieograniczonej władzy. W początkowym okresie republiki członków senatu mianowali konsulowie lub trybuni z uprawnieniami konsularnymi, ale już od końca IV wieku p.n.e. układanie listy senatorów należało do cenzorów (lex Ovinia). W senacie zasiadały dożywot-

Kompetencje

94

Auctoritas senatus

Senatus consuitum

Kolegia kapłańskie

Kolegium pontyfików

Państwo niewolnicze

nio osoby piastujące uprzednio godności państwowe (zwłaszcza konsulowie i pretorzy), które cieszyły się nieposzlakowaną opinią. Z tego wynikał auctoritas senatus, czyli powaga i autorytet moralny, który był źródłem wpływów i znaczenia senatu. Senat zwoływali konsulowie, względnie trybuni wojskowi z władzą konsularną oraz pretorowie, dyktator, później także trybuni ludowi. Pierwotna liczba 300 senatorów podwojona została za Sulli, a Cezar podniósł ją do 900. Zgromadzenie senatu odbywało się na Kapitolu w tzw. curia Julia, bądź na Polu Marsowym, kiedy przyjmowano posłów zagranicznych. Obrady senatu nie miały z góry przewidzianego porządku. Sprawy przedstawiał (relatio) i kierował tokiem dyskusji przewodniczący, którym zostawał urzędnik zwołujący posiedzenie senatu (konsul, a podczas jego nieobecności pretor). Głosowanie było jawne i odbywało się przez przechodzenie na jedną lub drugą stronę. Prawomocna uchwała senatu {senatus consuitum) stawała się obowiązującym prawem, o ile wobec niej nie wyraził sprzeciwu trybun ludowy na mocy przysługującego mu ius intercessions. O ile na przełomie III i II w. p.n.e. organ ten posiadał przodujące znaczenie w państwie, to jego rola polityczna została znacznie zredukowana w okresie reform Grakchów, słabnąc jeszcze bardziej u schyłku republiki. Kolegia kapłańskie, powstałe jeszcze w okresie królewskim, odgrywały nadal dużą rolę. Do najważniejszych kolegiów kapłańskich należały: - kolegium pontyfików (zajmowało się obok spraw kultu i układania kalendarza, sporządzaniem for-

Państwo rzymskie

95

muł procesowych i interpretacją przepisów prawnych); - kolegium augurów (głównie tłumaczyło znaki, przez które miała objawiać się wola bóstw);

Kolegium augurów

- kolegium fecjałów (brało udział w aktach dotyczących spraw międzynarodowych).

Kolegium fecjałów

2.4.2.

Magistratury

Określenie magistratus oznaczało zarówno urząd, jak i urzędnika wybranego przez lud na komicjach. Urzędników rzymskich można podzielić ze względu na zakres władzy na wyższych i niższych. Do urzędników zwyczajnych zaliczamy tych, których wybierano corocznie na ich urząd, stale funkcjonujących, natomiast nadzwyczajnych, do których należał m.in. dyktator, powoływano w przypadku wystąpienia nieprzewidzianych okoliczności lub do wykonania specjalnych zadań. Podział na magistratury kurulne i niekurulne (od zasiadania w czasie urzędowania na specjalnych krzesłach z kości słoniowej — sella curulis) wskazują na stopień godności danego urzędu. Uprawnienia magistratur obejmowały dwa pojęcia: potestas i imperium. Potestas to władza publiczna, w którą wyposażone były wszystkie magistratury oznaczająca:

Magistratury rzymskie w okresie republiki

Magistratury kurulne i niekurulne

Potestas

- prawo wydawania rozporządzeń w zakresie wykonywanej przez siebie władzy (edicta); - prawo nakładania kar pieniężnych celem wymuszenia posłuchu; - prawo zwoływania wieców; - prawo przeprowadzania auspicjów. Na imperium, którego udzielały wyższym urzędnikom comitia curia ta składały się:

Imperium

96

Państwo niewolnicze

- uprawnienia wojskowe, m.in. prawo dowodzenia, zwoływania i zwalniania obywateli obowiązanych do służby wojskowej, mianowanie dowódców mniejszych jednostek, prowadzenie układów z nieprzyjacielem; - władza sądowa w sprawach karnych, cywilnych i administracyjnych; zakres przyznawanego wyższym urzędnikom imperium bywał szerszy lub węższy, np. imperium konsula obejmowało także prawo wymierzania kary śmierci; - prawo zwoływania zgromadzeń ludowych i senatu oraz prawo przedkładania im swoich wniosków ustawodawczych do głosowania. Cechy charakterystyczne

urz( dów

?

republikańskich

Cechy rzymskich magistratur w okresie republiki: - wybieralność przez zgromadzenia ludowe (tylko J

r

B

w

dyktator wyznaczał konsula na podstawie uchwały senatu); - kolegialność (z wyjątkiem dyktatora); tę zasadę pojmowano w sensie koleżeństw na urzędzie, np. powołując dwóch konsulów, każdego z pełną władzą. Urzędnicy wybierani kolegialnie mieli prawo veta (prawo intercesji) wobec zarządzeń współtowarzyszy na urzędzie; - ograniczanie urzędowania w czasie; - bezpłatność; rekompensatę stanowiło powierzanie byłym konsulom i pretorom jako prokonsulom i prop retorom zarządu prowincji; - odpowiedzialność (z wyjątkiem dyktatora i cenzora); obywatele wybrani na urzędy odpowiadali przed zgromadzeniem ludowym, a każda osoba prywatna mogła urzędnikowi rzymskiemu wytoczyć proces cywilny lub karny w razie popełnienia nadużyć.

97

Państwo rzymskie

Kandydat ubiegający się o urząd musiał spełniać pewne warunki. Do okoliczności bezwzględnie uniemożliwiających dostęp do godności magistraturalnych należał m.in.: - brak pełnego obywatelstwa

Przeszkody uniemożliwiające piastowanie rzymskich magistratur

- wolnego urodzenia - czci obywatelskiej - płeć żeńska - niepełnoletność - choroba umysłowa - skazanie za ciężkie przestępstwo. Każdy obywatel mógł sam wysunąć swoją kandydaturę na urząd i prowadzić w związku z tym agitację (tzw. ambitus). W połowie IV w. p.n.e. ustanowiono, że to samo stanowisko państwowe można piastować dopiero po 10-letniej przerwie. Około połowy III w. p.n.e. wprowadzono zakaz powtórnego sprawowania urzędu cenzora, a w połowie II w. p.n.e., zakaz dwukrotnego piastowania urzędu konsula. Miało to ochronić republikę przed nadużyciem władzy przez urzędników i zabezpieczyć ją przed ewentualnym wprowadzeniem władzy jednostki. Pod koniec II w. p.n.e. uregulowana została również ustawowo kolejność piastowania urzędów.

Poszczególne magistratury dzieliły się, jak zostało powiedziane ze względu na zakres władzy, na wyższe i niższe. Do wyższych urzędników wybieranych przez komicja centurialne zaliczamy: konsulów, pretorów i cenzorów. Urzędników niższych wybierały komicja tribusowe. Należeli do nich: kwestorzy, edylowie i vigintisextiviri (26 urzędników wybieranych

Ambitus

Kolejność sprawowania urzędów

Urzędy zwyczajne

98

Państwo niewolnicze

corocznie na zgromadzeniach ludowych do pomocy wyższym magistraturom). Urzędy wyższe: Konsulowie

Kompetencje konsulów

Pretorzy

Postępowanie

Pretor peregrinus

Konsulowie. Była to najwyższa godność w Rzymie początkowo zastrzeżona wyłącznie dla patrycjuszy (od 367 r. p.n.e. na podstawie lex Licinia Sextia dostępna także dla plebejuszy). Po zniesieniu monarchii zajęli oni miejsce króla. Dwaj konsulowie wybierani byli na jeden rok przez komicja centurialne. Powtórny wybór był niedopuszczalny (zasada ta złamana została u schyłku republiki). Początkowo posiadali oni ogromną władzę (zwłaszcza dowodząc wojskiem), jednakże wraz z dopuszczeniem plebejuszy do konsulatu ich uprawnienia zmniejszono, przekazując je innym urzędnikom. Zachowali jednak najwyższą władzę wojskową, prawo zwoływania zgromadzeń ludowych i senatu oraz prawo przewodniczenia im, a także jurysdykcję w najważniejszych i wyjątkowych sprawach karnych. Po upływie rocznego urzędowania w Rzymie uzyskiwali oni namiestnictwo prowincji z tytułem prokonsulów. Pretorzy. Urząd ten powstał w 367 r. p.n.e. Dopuszczając plebejuszy do konsulatu przekazano pretorowi sądownictwo w sprawach cywilnych pomiędzy obywatelami rzymskimi. Nie rozstrzygał on jednak bezpośrednio sporów, a jedynie rozpatrywał w postępowaniu in iure czy w danym przypadku prawo rzymskie daje ochronę roszczeniu powoda, po czym ustalał i formułował przedmiot sporu. Następnie sprawę rozpoznawali i wydawali wyrok sędziowie (in indicium), których powoływały strony lub pretor ze specjalnej listy. Gdy w 242 r. p.n.e. powołano urząd pretora dla perygrynów (pretor peregrinus), rozpatrywał on również in iure spory między cudzoziemcami oraz cudzoziemcami a obywatelami rzymskimi.

99

Państwo rzymskie

Pierwszy z tych pretorów (zwany teraz urbanus) stał wyżej w hierarchii rzymskich magistratur, albowiem w czasie nieobecności konsula sprawował jego funkcje w Rzymie. Pretor nie posiadał wprawdzie władzy ustawodawczej, ale podobnie jak inne magistratury kurulne, obejmując urząd wydawał edykt, w którym zawarte były zasady, jakie będzie on stosował w czasie swego urzędowania. Z reguły pretorzy wydając edykt przejmowali z edyktu swoich poprzedników te postanowienia, które przyjęły się w praktyce, dodając do nich swoje poprawki i uzupełnienia. W ten sposób wykształciła się stała część edyktu. Odegrała ona wielką rolę w rozwoju rzymskiego prawa prywatnego (ius praetorium, ius honorarium). Cenzorzy. Początkowo zadaniem cenzorów wybieranych przez zgromadzenia centurialne na pięć lat było przeprowadzenie spisu ludności, połączone z oceną wartości majątku obywateli. N a podstawie tych spisów cenzorzy dokonywali przydziału obywateli do klas i centurii oraz określali wysokość podatku. Z biegiem czasu cenzorzy sprawdzali nie tylko cenzus majątkowy obywateli, ale także ich zachowanie się w życiu publicznym i prywatnym (cenzus moralny), stając się strażnikami dobrych obyczajów. Od 312 r. p.n.e. przysługiwało im także prawo rewidowania i uzupełniania list członków senatu. Skreślenie czy przeniesienie z listy obywateli lub senatorów drodze tzw. noty cenzorskiej było dotkliwą karą, skuteczną, aż do nowego spisu, a od decyzji nie było odwołania. Wreszcie cenzorzy sprawowali także pieczę nad budżetem państwa oraz zarządzali majątkiem państwowym, sprawując w tym zakresie sądownictwo w razie zaistnienia sporu pomiędzy obywatelem a państwem lub pomiędzy obywatelami, gdy spory dotyczyły używania majątku państwo-

Pretor urbanus

Edykt pretorski

Efekty działalności edyktalnej

Cenzorzy Przeprowadzanie spisu obywateli i ich majątku

Nadzór nad zachowaniem się obywateli

Nota cenzorska

Zarząd majątkiem państwowym

100

Państwo niewolnicze

wego. Ważnym uprawnieniem cenzorów było sprawowanie nadzoru nad wykonywaniem wielkich robót publicznych (m.in. budową dróg i wodociągów). Urzędy niższe: Edylowie

Kompetencje edylów

Kwestorzy

Kompetencje kwestorów

Edylowie. Początkowo wybierani byli spośród plebejuszy na zebraniach plebejskich jako pomocnicy trybunów ludowych w zakresie sądownictwa karnego (edylowie plebejscy). W 367 r. p.n.e. wprowadzono nowy urząd edylów kurulnych, wybieranych na jeden rok przez kumicja tribusowe. Mieli oni zbliżone kompetencje, z tym że edylowie kurulni mieli ponadto prawo wydawania edyktów oraz prawo wejścia do senatu po zakończonej kadencji. Do zakresu uprawnień edylów należało: utrzymanie porządku w mieście, zapewnienie bezpieczeństwa na drogach publicznych, kontrola miar i wag, zabezpieczenie dostatecznej ilości zboża dla zaopatrzenia ludności, obowiązek urządzania igrzysk i uczt ludowych. Spory, które wynikały w zakresie objętych kompetencjami edyla należały do jego jurysdykcji. Kwestorzy. Początkowo wykonywali funkcje pomocnicze u boku króla, następnie wybierani byli przez komicja tribusowe do pomocy konsulom, bez określonych z góry uprawnień, do realizacji specjalnych zleceń. Pierwotnie wybierano 2 kwestorów (quaestores urbani), z czasem kiedy zaczęto im powierzać współzarząd prowincji, ich liczba wzrosła (za Sulli do 20, za Cezara do 40). Kwestorowie miejscy zajmowali się głównie jurysdykcją karną w najcięższych sprawach, zagrożonych karą śmierci. W tym zakresie głównym ich zadaniem było prowadzenie dochodzeń i występowanie z oskarżeniem w sprawach o morderstwo. Z czasem te uprawnienia sądowe przeszły na pretorów. Do obowiązków kwestorów należał również nadzór nad skarbem państwa oraz przecho-

101

Państwo rzymskie

wywanie ważniejszych dokumentów państwowych. Kwestorzy, którzy pełnili urząd przy dowódcach wojska, sprawowali przede wszystkim funkcje skarbowe (podobnie jak u boku konsula). Na prowincjach kwestorzy przydzieleni byli do innych magistratur. W okresie republiki piastowanie kwestury stanowiło początek kariery urzędniczej. Od czasów Sulli były kwestor zostawał członkiem Senatu. Do najważniejszych urzędów nadzwyczajnych zaliczamy dyktatora i trybunów wojskowych z władzą konsularną. Dyktator. Zwykle mianował go konsul na podstawie uchwały senatu, wówczas gdy państwu groziło niebezpieczeństwo od zewnątrz lub z powodu rozruchów wewnątrz kraju. W wyjątkowych wypadkach (np. w r. 217 p.n.e.) wyboru dyktatora dokonywały komicja centurialne. Godność tę powierzano na okres najwyżej 6 miesięcy byłym konsulom, a od 356 r. p.n.e. dostęp do tej magistratury mieli również plebejusze. Otoczony 24 liktorami, sprawował swoją władzę wojskową niezależnie od senatu, nie był również prawdopodobnie ograniczony prawem intercesji trybunów. Do pomocy mianował dyktator magistra equitum, który wypełniał jego polecenia i zastępował go w Rzymie, gdy dyktator prowadząc wojnę był w mieście nieobecny. Z chwilą wykonywania powierzonego zadania dyktator składał swój urząd, nie będąc obowiązanym do składania sprawozdania. Trybuni wojskowi z władzą konsularną. Początkowo wybierani dla prowadzenia częstych wojen. O d 455 r. p.n.e. wybierano ich na podstawie uchwał senatu w miejsce konsulów. Jakkolwiek posiadali oni władzę konsularną, nie mieli jednak oznak dostojeń-

Urzędy nadzwyczajne:

Dyktator

Uprawnienia dyktatora

Trybuni wojskowi z władzą konsularną

102

Państwo niewolnicze

stwa oraz pewnych uprawnień konsulów (m.in. prawa przeprowadzania spisu ludności i mianowania senatorów). Trybun ludowy

Prawo intercesji

Nietykalność osoby

trybuna

Obok właściwych urzędników czyli zwyczajnych i nadzwyczajnych magistratur szczególną rolę odgrywała w Rzymie godność trybuna ludowego. Instytucja ta została wprowadzona według rzymskiej tradycji w 494 r. p.n.e., prawdopodobnie w następstwie pierwszej secesji plebejuszy na Górę Świętą. Początkowo dwóch, potem czterech, a w końcu dziesięciu trybunów uzyskało prawo ochrony intereS O W ludności plebejskiej poprzez możliwość uchylania zarządzeń wszystkich urzędników, decyzji senatu i projektów ustaw przedstawianych zgromadzeniom ludowym, krzywdzącym plebejuszy. Mieli również prawo karania urzędników. Osoba trybuna była nietykalna, za opór i gwałt wobec trybuna groziła kara śmierci bez sądu. Trybuni stale przebywali w Rzymie, a ich dom był miejscem schronienia dla każdego plebejusza. Mieli także prawo zwoływania zgromadzeń plebejskich (concilia plebis), komicjów tribusowych, a z czasem uzyskali też prawo zwoływania senatu.

2.4.3.

Municypia

Zarząd Italii i prowincji

Podbijając w IV i III w. p.n.e. obszary Półwyspu Apenińskiego zamieszkałe m.in. przez Latynów, Samnitów, Etrusków czy Greków, Rzymianie wcielali je do swego państwa tworząc tzw. municypia, zakładali kolonie, bądź zawierali ze zdobytymi miastami przymierza. Miasta inkorporowane czyli municypia wchodziły w pewien stosunek zależności od Rzymu.

Państwo rzymskie

Mieszkańcy tych miast, traktowani jako poddani rzymscy, płacili podatki i zobowiązani byli do służby wojskowej. Początkowo nie mieli oni prawa głosowania, ani prawa sprawowania urzędów, ale posiadali ius conubii i ius commercii. Jednym miastom pozostawiono ich samorząd (senaty, rady, własnych urzędników i własne sądownictwo), inne podlegały władzy rzymskich urzędników (prefektów). Z biegiem czasu mieszkańcy municypiów uzyskiwali pełne prawa obywatelskie. Osady zakładane na podbitych terytoriach o szczególnym znaczeniu strategicznym nazywano koloniami. Rzymscy koloniści zasiedlali w nich część ziem zabranych pokonanym ludom, tworząc ośrodki obronne dla państwa rzymskiego. W okresie reform Grakchów wysyłano do kolonii ubogich obywateli, a w ostatnich latach republiki osadzano w koloniach weteranów wojskowych. Koloniści zachowywali pełnię praw obywatelskich, podczas gdy ludność miejscowa miała ograniczone prawa obywatelskie. W wyniku tzw. wojny ze sprzymierzeńcami (91 88 r. p.n.e.) przyznano mieszkańcom Italii obywatelstwo rzymskie, a na mocy ustawy o municypiach z 45 r. p.n.e. nadano samorząd wszystkim miastom italskim. Organami samorządu były: zgromadzenia ludowe, rada miejska i wybierani urzędnicy. Jurysdykcja karna należała do rzymskiej magistratury. Zarząd prowincji sprawowany był pierwotnie przez namiestnika, którym był pretor posiadający szerokie uprawnieni administracyjne, wojskowe i sądowe. Pod koniec okresu republiki namiestnictwo prowincji zaczęto powierzać byłym konsulom i pretorom (proconsul, propraetor), dając im szerokie uprawnienia zarówno administracyjno-wojskowe, jak i jurysdykcyjne. Ściąganie danin i podatków nie nale-

103

Pozycja prawna mieszkańców municypiów

Kolonie rzymskie

Wojna ze sprzymierzeńcami ( 9 1 - 8 8 r. p.n.e.)

Namiestnik

104

Pubiikanie

Państwo niewolnicze

żało do kompetencji rzymskich urzędników. Z reguły ciężary te wydzierżawione były osobom prywatnym, tzw. publikanom, którzy płacąc z góry do skarbu państwa ryczałtową sumę, dopuszczali się później znacznych zdzierstw i nadużyć wobec ludności.

3. Geneza i charakter władzy princepsa

Pozory kontynuacji ustroju republikańskiego

Kumulacja różnych urzędów, godności i tytułów republikańskich

Przeobrażenia władzy cesarskiej po śmierci Augusta

Pryncypat (27 r. p.n.e.-284 r. n.e.)

Twórcą ustroju, który utrzymał się w Rzymie do końca m wieku zwanego pryncypatem był Oktawian. Doceniając siłę tradycji republikańskich, mimo faktycznego panowania nad całym państwem w oparciu o ogromną siłę wojskową podlegającą jego wyłącznemu dowództwu, zrzekł się on w roku 27 p.n.e. dotychczasowych uprawnień, by otrzymać je z powrotem, choć w nowej postaci. August usiłował swą nieomal nieograniczoną władzę przedstawić jako kontynuację ustroju dawnej republiki, głównie poprzez zachowanie starych instytucji politycznych, wyrażających idee zwierzchnictwa narodu i demokracji bezpośredniej. W istocie jednak poprzez kumulację różnych urzędów republikańskich, których w poprzednim okresie nie wolno było łączyć, August mieniąc się przedstawicielem i pełnomocnikiem narodu przejął wszystkie ważniejsze atrybuty władzy państwowej, skupiając w swoim ręku pełnię uprawnień cywilnych i wojskowych. Władza ta mając w istocie monarchiczny charakter, sprawowana była z zachowaniem pozorów starego ustroju. Po śmierci Augusta pozycja faktyczna i formalna cesarzy uległa dalszemu wzmocnieniu, a ustrój państwa, podlegając przeobrażeniom — od powrotu elementów republikańskich po postać dawnej tyranii — przybrał w II wieku n.e. kształt monarchii absolutnej.

Państwo rzymskie

105

Dopiero w połowie lat trzydziestych drugiego stulecia, na skutek głębokiego kryzysu politycznego zapanowała anarchia, która zachwiała podstawami systemu rządów stworzonych przez Oktawiana. W okresie pryncypatu Rzym kontynuował swoje podboje a Imperium Romanum ulegało dalszemu powiększemu. Oktawian zwyciężając Antoniusza zajął w roku 30 p.n.e. sprzymierzony z nim Egipt, a północną granicę państwa przesunął aż po Dunaj, obsadzając ją, jedną ze stale pozostających pod bronią armią. Podobnie zabezpieczył granicę wschodnią opartą na rzece Ren. W pierwszej połowie I wieku n.e. legiony rzymskie opanowały znaczną część Brytanii. Największy zasięg terytorialny osiągnął jednak Rzym za panowania Trajana (98-117 n.e.). Na początku II wieku podbił on Dację (106), a następnie Armenię (114) i Mezopotamię (115), docierając aż do Zatoki Perskiej. Ze zdobytych przez niego ziem dawnej Babilonii i Asyrii jego następca Hadrian zrezygnował, przywracając granicę na Eufracie. Władca ten prowadził na szeroką skalę rozpoczętą przez Trajana rozbudowę granicznych fortyfikacji, co dowodzi, że państwo rzymskie przeszło w tym okresie do defensywy. 3.1.

Dalsza ekspansja

ler lor,aln3 Rz

y

y"

Stosunki społeczne

W początkowym okresie pryncypatu następowały dalsze przeobrażenia stosunków społecznych. Stan senatorski stawał się stanem zamkniętym, dziedzicznym, zyskującym szereg nowych przywilejów. Nowym zjawiskiem był znaczny wzrost liczby senatorów pochodzących z prowincji, dopuszczanych stopniowo przez następców Augusta do senatu i zarządu państwem. Przynależność do ordo senatońus

stan senatorski

106

Stan ekwitów

Plebejusze

Niewolnicy

Państwo niewolnicze

ojca rodziny gwarantowała jego synom przynależność do tego samego stanu. Zmniejszenie roli tego stanu nastąpiło w połowie III wieku poprzez odebranie senatorom prawa sprawowania pewnych urzędów w związku z zakazem odbywania przez nich służby wojskowej. Znacznie natomiast rozszerzył się krąg urzędów i stanowisk, do których dostęp uzyskali ekwici. Byli oni obok stanu senatorskiego drugą uprzywilejowaną grupą stanowiącą podporę władzy cesarskiej. O przynależności do stanu ekwitów decydował princeps, który przejmując władzę cenzorską, wpisywał na listę cenzorską osoby, które osiągnęły odpowiedni cenzus majątkowy. Liczba ekwitów stale wzrastała przez awans osób wywodzących się z kadry oficerskiej i z arystokracji municypalnej. Przedstawicieli obu tych uprzywilejowanych stanów ze względu na ich przewagę majątkową i pozycję społeczną zaczęto w końcowej fazie pryncypatu określać jako honestiores w odróżnieniu od humiliores, to jest pozostałej części wolnych, lecz niemajętnych obywateli. Humiliores podlegali surowszym karom niż honestiores a także spoczywały na nich większe obciążenia podatkowe. Wprawdzie rola polityczna plebsu w związku ze zmniejszeniem znaczenia instytucji republikańskich malała jednakże ze względu na liczebność tej grupy August i jego następcy dbali o poparcie ludu rzymskiego. Proletariat rzymski nadal korzystał z rozdawnictwa zboża, pieniędzy i uczestniczył w specjalnie organizowanych igrzyskach. Widocznym symptomem kryzysu systemu niewolniczego był wzrastający proces wyzwalania niewolników, który mimo wydawania specjalnych ustaw, mających na celu jego zahamowanie, coraz

Państwo rzymskie

bardziej nasilał się i prowadził do zmniejszenia się roli niewolnictwa w gospodarce rzymskiej. Przemiany polityczne i społeczne zachodzące w Rzymie w I wieku p.n.e. prowadziły do zacierania się różnic prawnych pomiędzy latynami i mieszkańcami Rzymu. W wyniku tzw. wojny ze sprzymierzeńcami (19 - 88 r. p.n.e.) Latynom i ludności zamieszkującej miasta, które pozostały wierne Rzymowi, przyznano obywatelstwo rzymskie. W okresie pryncypatu prawa obywatelskie uzyskali również cudzoziemcy {peregryni), posiadający dotychczas na terenie państwa rzymskiego jedynie ius gentium i zdolność prawną własnego prawa ojczystego. Decydujący wpływ miała tu konstytucja Antoniusa Karakalli z roku 212 n.e., nadająca obywatelstwo w zasadzie wszystkim mieszkańcom prowincji. Początki i rozwój kolonatu. Kryzys drobnej własności chłopskiej zapoczątkowany w połowie II wieku p.n.e. nasilił się w okresie pryncypatu. Jednocześnie wielkie latyfundia ziemskie, oparte na pracy niewolniczej zaczynały przynosić straty albowiem dopływ nowych niewolników stopniowo malał, a rosnąca ich cena, przy ciągle niskiej wydajności pracy, czyniła nieopłacalną dotychczasową formę gospodarki rolnej. Aby wydajność tę zwiększyć niektórzy właściciele majątków ziemskich dawali niewolnikom w użytkowanie wydzielone działki gruntu, pozwalając im zatrzymać dla siebie uzyskane nadwyżki produkcyjne. Ponieważ jednak długie lata pokoju coraz bardziej ograniczały napływ niewolników, wielu latyfundystów, naśladując nowy system, który upowszechnił się w dobrach cesarskich, oddawało ziemię w dzierżawę bezrolnym, tzw. kolonom w zamian za uiszczany czynsz. Dzierżawcy ci byli ludźmi wolnymi, bowiem rekrutowali się głównie spośród zu-

107

Latynowie

Peregryni

Konstytucja Karakalli z r 212

Powstanie i rozwój instytucji kolonatu

Państwo niewolnicze

108

Przywiązanie koionow do ziemi

bożałych chłopów i wyzwoleńców. Kolonat oparty początkowo na dobrowolnej dzierżawie przez stopniowe przedłużanie okresu tej umowy, przekształcił w u z a ] e 2ni e nie dzierżawcy od właściciela gruntu, co w rezultacie doprowadziło do przywiązania kolonów do ziemi. 3.2. 3.2.1.

Ustrój polityczny Podstawy władzy princepsa

Oktawian kontynuując monarchiczną tradycję Cezara dążył do uzyskania nadrzędnej pozycji w państwie opierając się, podobnie jak Cezar, na armii, ale doceniając zarazem głębokie przywiązanie społeczeństwa rzymskiego do rządów republikańskich i pomny na los wielkiego poprzednika, zachował zewnętrzną fasadę dotychczasowego ustroju. W starszej historiografii określa się często stworzony przez niego system jako cesarstwo republikańskie. Podstawy i zakres władzy princepsa Imperium prokonsularne

Władza w Egipcie

Władza trybuna ludowego Prawo intercesji

Podstawę prawną władzy princepsa za panowania Oktawiana stanowiły przyznane mu przez senat: imperium prokonsularne, władza trybuna ludowego oraz godność najwyższego kapłana. Rozszerzone w stosunku do republikańskiego imperium prokonsularne zapewniało mu bezpośredni zarząd prowincji cesarskich, płynące z tych prowincji dochody, a także nadzór nad prowincjami senatorskimi, oraz duży wpływ na obsadzanie stanowisk namiestników tych prowincji. W zasadzie nieograniczoną władzę posiadał w bogatym Egipcie, gdzie występował jako następca faraonów. Władza trybuna ludowego, czyniąc go nietykalnym, dawała cesarzowi prawo zwoływania zgromadzeń ludowych i senatu. Miał również prawo intercesji wobec wniosków przedstawionych na zgromadzeniach, uchwał senatu oraz zarzą-

109

Państwo rzymskie

dzeń wszelkich urzędników. Równocześnie władza ta dawała mu prawo inicjatywy ustawodawczej. Tytuł najwyższego kapłana (ponLifex maximus) zapewniał mu zwierzchnictwo nad sprawami kultu. Wprawdzie w roku 23 p.n.e. Oktawian zrezygnował z władzy konsula, ale otrzymał tzw. imperium mains, na mocy którego sprawował on naczelne dowództwo nad wojskiem. Wiązał się z tym tytuł imperatora, jaki wcześniej zwycięskie wojska nadawały swojemu wodzowi. W zasadzie, jak zostało wyżej powiedziane, armia była najważniejszym oparciem władzy Augusta. Cesarz występował jako pierwszy z senatorów (princeps senatus) i uchodził za pierwszego obywatela (princeps civium). Od tego tytułu wywodzi się prawdopodobnie nazwa pryncypatu. Ponadto senat nadawał Oktawianowi tytuł Augustus i Divi filius, uświęcając jego osobę oraz honorowy tytuł ojca ojczyzny (pater patriae). Oktawian otrzymał poza tym szereg nadzwyczajnych pełnomocnictw do których należało m.in.: układanie listy senatorów (po przyjęciu dawnych funkcji cenzorów), zaopatrzenie miasta w zboże, prowadzenie polityki międzynarodowej, prawo zalecania swych kandydatów na urzędy, równoznaczne z nominacją (ius commendationis). Należy pamiętać, że znaczenie i wpływy polityczne Augusta daleko przewyższały władzę wynikającą z kumulacji republikańskich magistratur. Źródłem wielu nadzwyczajnych uprawnień powierzonych Oktawianowi była jego auctoritas, czyli moralny autorytet działalności politycznej. Niektórzy uważają jednak, żc faktyczny zakres władzy Augusta wynikał nie tyle z uznania autorytetu i cech osobistych cesarza, ile z wyniesienia go ponad innych obywateli, połączenia uprawnień wymienionych urzędników, przy-

Godność najwyższego kapłana

Imperium maius

Imperator

Princeps senatus Princeps civium

Augustus Divi filius

Pater patriae

Pełnomocnictwa nadzwyczajne

Auctoritas

110

Rozszerzenie władzy cesarskiej

Rozporządzenia (konstytucje) cesarskie:

Mandaty

Edykty

Dekrety

Reskrypty

Państwo niewolnicze

znanych mu tytułów, rozwinięcia zręcznej propagandy i otoczenia osoby princepsa nimbem boskości, a nade wszystko z uwarunkowań politycznych i społecznych okresu poprzedzającego wprowadzenie pryncypatu. W późniejszym okresie senat przyznawał cesarzom jeszcze rozleglejszą władzę niż ta, którą miał Oktawian. Uzyskali oni m.in. prawo nadawania obywatelstwa, rozstrzygania o wojnie i pokoju, zawierania przymierzy, najwyższe sądownictwo w sprawach cywilnych i karnych oraz prawo wydawania rozporządzeń (constitutiones). Rozporządzenia te w okresie późnego pryncypatu stały się jedynym źródłem prawa stanowionego. Rozróżniamy 4 rodzaje rozporządzeń cesarskich: mandaty (mandatu), edykty (edicta)> dekrety (decreta) i reskrypty (rescripta). Mandaty — były to instrukcje dla namiestników prowincji i innych urzędników cesarskich. Regulowały one działalność poszczególnych urzędników, ale mogły też wiązać ludność podległą danemu urzędnikowi. Największe znaczenie miały mandaty wydawane w dziedzinie prawa administracyjnego i karnego. Edykty — rozporządzenia wydawane na mocy przysługującego im ius edicendi. W przeciwieństwie do edyktów republikańskich magistratur, mogły one obowiązywać za życia cesarza, a także za panowania jego następców, jeżeli nie zostały przez nich uchylone. Dekrety — były to orzeczenia sądowe wydawane przez cesarza sprawującego najwyższe sądownictwo, bądź wydawane jako odwołania od wyroków urzędników. Reskrypty — odpowiedzi cesarza udzielane na pi-

111

Państwo rzymskie

śmie na skierowane do niego zapytania urzędników lub osób prywatnych w kwestiach spornych lub budzących wątpliwości prawne. Słabością tego ustroju był brak prawnego uregulowania następstwa po zmarłym cesarzu. August usynowił Tyberiusza, ażeby ten jako spadkobierca dziedziczył także władzę princepsa. Władza ta jednak miała charakter czysto osobisty i została powierzona Oktawianowi przez naród. Tak więc mimo, że Tyberiusz został przez senat wybrany kolejnym cesarzem, koncepcja Augusta nie miała żadnej mocy prawnej. W przyszłości przekazywanie władzy następować będzie poprzez dziedziczenie, wybór następcy na podstawie adopcji bądź ustanowienie współregenta za życia panującego cesarza. Nieregulowana zasada sukcesji władzy była powodem szeregu poważnych konfliktów w czasie trwania pryncypatu. 3.2.2.

Centralne organy kolegialne

Podstawowym uprawnieniem zgromadzeń stał się teraz wybór urzędników republikańskich, godności ich jednak przeradzały się w okresie pryncypatu w funkcje tytularne. Komicja, tracąc stopniowo swoje dawne znaczenie funkcjonowały do końca pierwszego stulecia. Ostatnią znaną ustawą uchwaloną na zgromadzeniu ludowym jest lex agraria z 96 r. p.n.e. wydana za czasów cesarza Newry, który powrócił do dawnej idei kolonizacji, to jest wykupowania ziemi wielkich posiadaczy i parcelowania jej między bezrolnych. Od II wieku n.e. w miejsce działalności ustawodawczej zgromadzeń weszło faktycznie ustawodawstwo senatu. Zgromadzenia ludowe odrodziły się na krótko prawdopodobnie w połowie III wieku za panowania Aleksandra Sewerusa w nowej, bliżej nieznanej formie.

Zgromadzenia ludowe Znaczenie zgromadzeń ludowych w okresie pryncypatu

112

Senat i jego znaczenie w okresie republiki

Zarząd skarbem republiki

Rola senatu w zakresie powoływania magistratur

Wzrost znaczenia senatu w okresie interregnum

Państwo niewolnicze

W obecnym okresie znacznie wzrosły uprawnienia senatu. Jako główny element republikańskiej fasady, senat, w początkowym okresie pryncypatu sprawował szerokie funkcje ustawodawcze, sądowe i administracyjne. Już za czasów Augusta uważano, że uchwały senatu mają moc ustawy obowiązującej, a wraz z zanikiem zgromadzeń ludowych władza prawodawcza komicjów przeszła faktycznie na senat. Stopniowo przeszły na senat także wybory magistratur, na które jednak decydujący wpływ miał cesarz. Mógł on oficjalnie zalecać swoich kandydatów. Senat zarządzał również skarbem republiki (aerarium), ale znaczna część dochodów płynęła teraz do skarbca cesarskiego (fiscus). Niektórzy autorzy uważają, że w okresie pryncypatu występowała diarchia czyli dwuwładza cesarza i senatu. W istocie senat tracił stopniowo swoje znaczenie, stając się powolnym narzędziem w ręku imperatorów. W rzeczywistości zdecydowana większość uchwał senatu zapadała z inicjatywy i na wniosek cesarza. Posiadał on nie tylko prawo zwoływania senatu i prawo sprzeciwu wobec jego uchwał, ale również przejmując uprawnienia cenzora, faktycznie sam ustalał skład senatu. W III w. n.e. uprawnienia ustawodawcze senatu przeszły całkowicie na cesarzy Senat posiadał również uprawnienia w zakresie powoływania magistratur, władzę sądową oraz administracyjną. Jednakże w wykonywaniu swoich funkcji pozostawał on pod ścisłą kontrolą władcy. Należy podkreślić, że rola senatu wzrastała w momencie śmierci cesarza, bowiem mimo utartego zwyczaju desygnacji następcy za życia cesarza poprzez adopcję lub wybór współrządcy, do senatu należała formalnie decyzja o wyborze nowego władcy i przyznaniu mu jego uprawnień (lex de imperium). Od

113

Państwo rzymskie

uchwały senatu zależało również, czy zmarły cesarz zaliczony będzie w poczet bogów. W razie potępienia pamięci zmarłego, senat uchylał wszystkie wydane przez niego akty prawne. Organem konkurującym z senatem była Rada cesarska, początkowo zwoływana dorywczo, stale występująca od czasów Hadriana. Składała się ona z doradców cesarskich rekrutujących się spośród najwybitniejszych senatorów, urzędników i uczonych prawników. Do rady należało przede wszystkim ostateczne formułowanie wszelkich aktów ustawodawczych i wykładania ustaw. Posiadała również uprawnienia administracyjne i sądowe. 3.2.3.

Rada cesarska

Magistratury

Konsulowie. Urząd ten utrzymywał się, tracąc jednak swoje znaczenie najważniejszej magistratury w państwie. Konsulów wybierano na krótkie okresy 4, a nawet 2 miesiące, głównie do formalnego przeprowadzenia pewnych czynności (m.in. zapisy testamentowe, ustanawianie fideikomisów, wyzwoleń). O d czasów Nerona w zasadzie mianowani byli przez cesarza. W okresie pryncypatu konsulat stopniowo przekształcał się w funkcję tytularną, którą imperator powierzał osobom ze swego otoczenia. Mimo coraz bardziej honorowego raczej znaczenia, urząd pozostawał nadal atrakcyjny ze względu na perspektywy sprawowanych po nim funkcji. Namiestnictwo w prowincjach powierzano zazwyczaj byłym konsulom. Dla nich zastrzeżonych było kilka nowych, wyższych urzędów cesarskich.

Ograniczenie zakresu kompetencji dawnych urzędników republikańskich

Pretorzy. Początkowo utrzymali oni w zasadzie kompetencje w zakresie sądownictwa w sprawach cywilnych. Z czasem tracili swoje uprawnienia na rzecz

Pretorzy

Konsulowie

114

Edictum perpetuum Cenzorzy

Edylowie

Kwestorzy

Vigintisexviri

Trybuni ludowi

Wyżsi urzędnicy cesarscy Powstanie i zasady biurokracji cesarskiej Wybór urzędników przez cesarza

Wynagrodzenie za służbę

Państwo niewolnicze

nowych urzędników cesarskich, zachowując prawo sądzenia szczegółowo oznaczonych spraw. Przewodniczyli w niektórych sądach m.in. w sądach centumwiralnych dla spraw spadkowych. Po wydaniu za panowania cesarza Hadriana w roku 132 n.e. edictum perpetuum utracili oni prawo wydawania edyktów. Cenzorzy. W zasadzie zaprzestali wykonywać swoje uprawnienia odkąd cesarz przejął je jako censor perpetuus (84 r. n.e.). Edylowie. Urzędnikom tym, którzy zachowali częściowo uprawnienia sądowe w sprawach dotyczących handlu, powierza się głównie czynności policyjne. Od początku III w. n.e. przestano wybierać edylów. Kwestorzy. Liczbę kwestorów zredukowano z 40 do 20, wprowadzając urząd kwestora przy boku cesarza (quaestor candidatus principis). Vigintisexviri. August ograniczał liczbę tych urzędników do 20 (w wyniku tego zmieniono ich nazwę na vigintiviri). Trybuni ludowi. Trybunat stracił swoje znaczenie wobec dożywotniej władzy trybunackiej imperatora. Od III w. n.e. zaprzestano wybierać trybunów plebejskich. Z biegiem czasu dawne instytucje republikańskie traciły znaczenie na rzecz nowego zbiurokratyzowanego aparatu, podporządkowanego cesarzowi. Dawne magistratury utraciły większość swoich kompetencji na rzecz urzędników cesarskich, wyznaczonych przez władcę do wykonania ściśle określonych zadań i tylko przed nim odpowiedzialnych. Urzędnicy ci jako mandatariusze sprawowali władzę w imieniu cesarza, od którego otrzymywali wysokie wynagrodzenie za swą służbę.

115

Państwo rzymskie

W zasadzie zerwano również z kolegialnością urzędów i ius intrecessionis. Za czasów Hadriana (117-138 r. n.e.) dokonano reorganizacji administracji cesarskiej, która tracąc swój dworski charakter i stając się instytucją państwową, opierała się przede wszystkim na osobach posiadających odpowiednie kwalifikacje. Do głównych urzędników cesarskich należeli:

Zanik zasady kolegialności

- Praefectus pretorio — początkowo dowódca przybocznej straży cesarskiej czyli gwardii pretorianów, później uzyskał także uprawnienia administracyjne i jurysdykcyjne w sprawach cywilnych i karnych. Od czasów Aleksandra Sewera (222- 235 r. n.e.) prefekt pretorio mógł wydawać rozporządzenia nie sprzeciwiające się ustawom i konstytucjom cesarskim.

Praefectus pretorio

- Praefectus urbi — pierwotnie sprawujący swój urząd w razie nieobecności cesarza w Rzymie. Odpowiadał za utrzymanie porządku i bezpieczeństwa w mieście, uzyskując z czasem uprawnienia sądowe, najpierw w sprawach karnych, a następnie cywilnych.

Praefectus urbi

- Praefectus annonae — odpowiadał za dostarczenie do Rzymu odpowiedniej ilości zboża, jego rozdział i kontrolę cen. W zakresie powierzonych mu zadań wykonywał jurysdykcję karną i cywilną m.in. w sprawach handlu, spekulacji, transportu i lichwy.

Praefectus annonae

- Praefectus vigilum — urząd ustanowiony w celu zapewnienia bezpieczeństwa w Rzymie (szczególnie w nocy). Sprawował również sądownictwo karne w sprawach o podpalenie, kradzież i rabunek.

Praefectus vigilum

116

Prefekt Egiptu

Państwo niewolnicze

Spośród urzędników funkcjonujących w prowincjach, szczególne znaczenie miał prefekt Egiptu, posiadający bardzo szerokie uprawnienia. 3.2.4.

Aerarium populi romani

Fiscus principis

Patrimonium Caesaris

Do skarbu z okresu republikańskiego określanego jako aerarium populi romani, którego zarząd spoczywał w rękach senatu, wpływały dochody z prowincji senatorskich. 2 biegiem czasu traci on swoje znaczenie na rzecz stworzonego przez Oktawiana skarbu cesarskiego (fiscus principis, fiscus Caesaris). Do tego skarbu wpływały wszelkie dochody z prowincji cesarskich, a z czasem również sumy pochodzące z prowincji senatorskich. Ponadto istniał oddzielny skarb związany z odrębnym majątkiem cesarza, patrimonium Caesaris, którym dysponował on w drodze aktów prywatno-prawnych. Część tego majątku przypadała po śmierci władcy jego spadkobiercom. 3.2.5.

Municypia i kolonie

Prowincje senatorskie i cesarskie

Namiestnicy

Skarbowość

Zarząd Italii i prowincji

Municypia i kolonie w Italii posiadały nadal szeroki samorząd, tj. senat, zgromadzenia i urzędy wzorowane na analogicznych organach rzymskich. Od początku II wieku samorząd ten ograniczany był przez powoływanie specjalnych urzędników cesarskich, tzw. kuratorów, sprawujących funkcje kontrolne. W II i m wieku Italia straciła część przywilejów, zwłaszcza wojskowych i podatkowych, które odróżniały ją od prowincji. Oktawian podzielił prowincje na senatorskie i cesarskie. Prowincji senatorskich było 10. Formalnie znajdowały się one pod władzą senatu, który mianował namiestników, prokonsulów sprawujących władzę administracyjną i sądową. Prokonsul nie dowo-

Państwo rzymskie

dził wojskiem. Do pomocy, zwłaszcza w sprawach sądowych, mianował senat, na wniosek namiestnika tzw. legatów. W zakresie administracji skarbowej namiestnikom pomocy udzielali kwestorzy, wybierani w Rzymie i kontrolowani przez cesarza. Namiestników, najpierw 12, a od czasu Trajana 40 prowincji cesarskich, wyznaczał władca, który powoływał również odpowiedzialnych tylko przed nim urzędników skarbowych tzw. prokuratorów. Namiestnicy w prowincjach cesarskich posiadali zarówno władzę cywilną jak i wojskową. Już od czasów cesarza Klaudiusza (I poł. I w. n.e.) stało się regułą nadawanie obywatelstwa rzymskiego poszczególnym mieszkańcom prowincji, zwłaszcza żołnierzom po odbyciu służby wojskowej i ich rodzinom. Późniejsi cesarze nadawali je niekiedy całym miastom, a nawet prowincjom (np. cesarz Wespazjan (69-79 n.e.) ofiarował rzymskie obywatelstwo wszystkim miastom w Hiszpanii). Wreszcie cesarz Karakalla rozciągnął w r. 212 n.e. rzymskie prawa obywatelstwa na wszystkich wolnych mieszkańców Cesarstwa. Jakkolwiek właściwym celem tego edyktu (constitutio Antoniniana) było rozciągnięcie na całe państwo pewnych podatków bezpośrednich, które płacili tylko obywatele rzymscy, stanowił on zarazem uwieńczenie procesu integracji wolnej ludności Imperium i zwycięstwo idei ponadnarodowego państwa.

3.3.

117

Konstytucja

KarakaMl z r

Kryzys pryncypatu

Stopniowy wzrost sprzeczności pomiędzy reliktami urządzeń republikańskich zachowanych w okresie pryncypatu, a dążeniami cesarzy do uzyskania władzy niczym nieograniczonej zaznaczył się wyraź-

Przyczyny upadku pryncypatu

Państwo niewolnicze

118

Anarchia wojskowa

Przejawy kryzysu

nie już pod koniec II wieku n.e. O kryzysie jednak dotychczasowej formy ustroju państwa można mówić w odniesieniu do I potowy III wieku, zwłaszcza po roku 235 n.e., kiedy zamordowany został przez zbuntowanych żołnierzy z prowincji naddunajskich, ostatni przedstawiciel dynastii syryjskiej, Aleksander Sewerus. Odtąd zaczęła się anarchia wojskowa, która trwała blisko pół wieku. Zdarzało się, że obwoływano kilku cesarzy w kilku częściach państwa równocześnie, zwalczających się wzajemnie. Napór Germanów, Partów, oraz szczególnie groźne najazdy perskie, spowodowały poważne zagrożenie zewnętrzne państwa. Szereg miast, w tym również Rzym otoczono murami obronnymi. W ostatniej fazie pryncypatu imperium przeżywało również wielkie trudności wewnętrzne. Kryzys polityczny, społeczny, gospodarczy i religijny nie sprzyjał stabilizacji władzy. Przeżywanie się systemu niewolniczego, stopniowa utrata znaczenia i wyludnienie Italii, zubożenie ludności, upadek handlu i rzemiosła, nasilenie ucisku fiskalnego, dewaluacja pieniądza, wzrost cen, ustawiczne walki o tron, o obsadzie którego decydowały coraz częściej poszczególne armie, przeznaczanie wszystkich dochodów państwa na wojsko, próby usamodzielnienia się poszczególnych prowincji — to tylko niektóre symptomy śmiertelnej choroby pryncypatu, która nieuchronnie przybliżała kres „republikańskiego cesarstwa".

4.

Cesarstwo rzymskie (III - IV w.)

W II połowie III w. Cesarstwu Rzymskiemu z zewnątrz zagrażały szczepy germańskie, zagrożeniem zaś wewnętrznym były powstania niewolników i ko-

119

Państwo rzymskie

lonów. Wraz ze stopniowym upadkiem Zachodu centrum polityczne państwa przesuwało się na Wschód do założonego nad Bosforem Nowego Rzymu — Konstantynopola, który od 330 r. stał się stolicą. Na rozległych terenach trudno było utrzymać jedność gospodarczą i administracyjną. Toteż cesarze rzymscy zostali zmuszeni do wprowadzenia w imperium zmian oi^anizacyjnych. Reformy podjął cesarz Dioklecjan (284-305), a kontynuował je cesarz Konstantyn I zwany Wielkim (306-337). Ze względu na osłabienie powiązań między poszczególnymi częściami Cesarstwa zreformowany został przede wszystkim ustrój państwa: - dotychczasowy princeps uzyskał nowy tytuł „dominus" (pan, bóg), co miało być krokiem do wprowadzenia boskiego kultu cesarza. Od nowego tytułu dla formy rządów sprawowanych w Cesarstwie od przełomu III/IVw. przyjęło się określenie „dominat";

Reformy Dioklecjana i Konstantyna Wielkiego

Dominat

- panującemu należał się wiernopoddańczy posłuch, wszelki sprzeciw, zwłaszcza odmowę składania ofiar, traktowano jako przestępstwo obrazy majestatu; - władza cesarska podzielona została pomiędzy cztery osoby — tzw. tetrarchia. Sam Dioklecjan, zarządzający częścią wschodnią Cesarstwa, przyjął sobie współregenta — Maksymiliana, któremu powierzył zachodnią część ze stolicą w Mediolanie. Obaj nosili tytuł „augustus". Tetrarchia nie wprowadziła formalnego podziału terytorialnego państwa i w zasadzie wszyscy czterej cesarze mieli władzę nad całością Imperium. Był to zatem podział funkcji rządzenia, władzy naczelnej

Tetrarchia

Podział funkcji rządzenia państwem

120

Państwo niewolnicze

na określonym obszarze, a nie państwa. Podział ten legł w niedalekiej przyszłości u podstaw faktycznego podziału państwa na część wschodnią i zachodnią.

Kontynuacja reform za panowania Konstantyna

W założeniu pierwotnym wszystkie akty prawne obowiązywać miały w całym Cesarstwie. Rychło jednak doszło do złamania tej zasady. Każdy z augustów dobierał sobie współrządcę z tytułem cezara. Okres rządów obydwu augustów przewidziany był na 20 lat, po czym każdy z nich miał ustąpić, a miejsca te zajmowali cezarowie, którzy mianować mieli nowych współrządców. Podział ten załamał się już na początku IV w. W 324 r. Konstantyn zjednoczył władzę w swoim ręku: - administrację oparto na zasadzie i biurokratyzmu;

centralizmu

- kontynuując reformy zapoczątkowane przez cesarza Galliena (253-268 r.) oddzielono władzę wojskową od cywilnej. Za Konstantyna praefectus praetorio faktycznie utracił uprawnienia wojskowe; - u boku cesarza powstał kolegialny organ doradczy — Święty Konsystorz o fachowym składzie; - urzędnicy centralni sprawowali władzę w imieniu cesarza, pochodzili z nominacji i w każdej chwili mogli być odwołani; - wydzielone zostały urzędy terytorialne — administracja terenowa oparta została na zasadzie hierarchicznej. Państwo podzielone zostało na prefektury (Rzym, Konstantynopol i 4 terytorialne), te na diecezje, prowincje i civitas. W civitas, najmniejszej jednostce podziału terytorialnego, funkcjonował samorząd;

Państwo rzymskie

121

- w 305 r. zwiększono liczbę prowincji z 48 do 120, aby ograniczyć uprawnienia zarządców: - wprowadzono pełnowartościową monetę oraz taryfę cen maksymalnych na towary i usługi dla zahamowania inflacji. Za przekroczenie wyznaczonych cen groziła kara śmierci; - zmiany w systemie podatkowym: oprócz nowych podatków zamieniono część opłat pieniężnych na świadczenie w naturze; - w wojsku: podział armii na oddziały przygraniczne i rezerwowe oraz przymusowy pobór rekruta, prawie dwukrotny wzrost liczebności armii; - stworzono przymusowy system zamkniętych stanów zawodowych, do których przynależność była dziedziczna. Przymus dotyczył kupców i rzemieślników, danin i świadczeń; - przymus zawodowy objął także wieś i spowodował przywiązanie kolonów do ziemi. W związku z tym status kolona również stał się dziedziczny. 4.1.

Stosunki społeczne

Ludność Cesarstwa dzieliła się na uprzywilejowanych (honestiores) i pozostałych, nie korzystających z przywilejów (humiliores). Do honestiores należała przede wszystkim grupa senatorów (ordo senator ius), stojąca najwyżej w strukturze społecznej. Godność senatorska była dziedziczna. Obok senatorów dziedzicznych pojawiła się godność senatorska z nadania cesarskiego. Nabycie godności senatorskiej wiązało się z piastowaniem niektórych stanowisk cywilnych lub wojskowych. Posiadający honorowy tytuł senatora nie zasiadali w senacie.

Honestiores

Stan senatorski

122

precarium

Humiliores

Koiegia zawodowe

Państwo niewolnicze

Senatorowie posiadali liczne przywileje zwalniające ich od ciężarów, które obciążały inne grupy społeczne, a także przywileje sądowe. W miarę słabnięcia władzy cesarskiej senatorowie, zwłaszcza w Cesarstwie Zachodniorzymskim, odgrywali dużą rolę w życiu publicznym. Podstawą materialną potęgi należących do tego stanu były ogromnych rozmiarów posiadłości ziemskie. Posiadłości te rozrastały się jeszcze dzięki rozwojowi instytucji patronatu {precarium), poprzez którą własność ziemi pojedynczej osoby lub całej wsi, która oddawała się w opiekę możnemu, przechodziła na wielkiego właściciela ziemskiego. Chłop korzystał tylko z prawa użytkowania z zastrzeżeniem zwrotu ziemi. Za prawo własności oddający się w opiekę korzystał z takich przywilejów, jakimi cieszyły się posiadłości możnych Możni przejmowali także ziemię chłopów, którzy nie byli w stanie spłacić zaciągniętych długów. Cesarze wielokrotnie zakazywali takich praktyk, zawsze jednak bezskutecznie, tym bardziej, że polityka cesarzy nie była konsekwentna — często sami nadawali przywileje możnym, głównie po to aby ich sobie zjednać. Prócz senatorów do honestiores należeli także średni właściciele ziemscy oraz dekurionowie, członkowie najwyższych organów w miastach. Do humiliores należeli kupcy, rzemieślnicy, drobni właściciele ziemscy oraz koloni. Kupcy i rzemieślnicy przymusowo zrzeszeni byli w kolegiach, związkach o charakterze zawodowym. N a kolegiach spoczywała odpowiedzialność za uiszczenie podatków. Względami fiskalnymi podyktowany był więc przymus przynależności do kolegium. Z czasem przynależność ta stała się dziedziczna.

Państwo rzymskie

Wśród ludności wiejskiej przeważali koloni, dzierżawiący w zamian za czynsz ziemię małorolni lub bezrobotni chłopi, wyzwoleńcy lub niewolnicy. Ta grupa ludności pozbawiona była swobody przesiedlania się a w IV w. została przytwierdzona do ziemi. Wśród kolonów rozróżniano wolnych, niewolnych i przypisańców. Wolni otrzymywali od pana ziemię w dzierżawę, natomiast inwentarz mieli własny. Przypisańcy (adscripticii) nie mieli ani ziemi, ani inwentarza. Z chwilą przytwierdzenia kolonów do ziemi niemożliwą stała się swobodna alienacja ziemi bez kolonów. W II połowie IV w. ograniczono swobodę dysponowania przez kolonów własnym mieniem. Przynależność do grupy kolonów stała się dziedziczna. Stopniowo zacierała się różnica między kolonami a niewolnikami. Od III w. szeregi kolonów zwiększały się o wolnych chłopów. Zarówno kolonowie jak i wolni chłopi znaleźli się w zależności osobistej od właścicieli ziemi, którą uprawiali. Kiedy ustały wojny zaborcze, ustał także napływ niewolników. W położeniu tej grupy ludności zaznaczyła się pewna poprawa. Często niewolników osadzano na ziemi i wówczas znajdowali się w sytuacji zbliżonej do kolonów. Szczególnie surowo karani byli niewolnicy, którzy dopuścili się ucieczki. Zbiegostwa niewolników dotyczyły liczne konstytucje cesarskie. Ze względu na małą wydajność pracy niewolników zniesiono dawne ograniczenia odnoszące się do ich wyzwolenia (zwłaszcza że wyzwolenie przynosiło panu korzyści w postaci opłaty).

123

Koloni

Różne kategorie kolonów: Wolni Niewolni Przypisańcy

Niewolnicy

Państwo niewolnicze

124

4.2. 4.2.1. Zakres władzy cesarskiej

Cesarz

Cesarz był panem w stosunku do wszystkich, nieograniczonym i nieodpowiedzialnym (dominus). Ceremoniał dworski a także traktowanie panującego jako boga przejęto z despotii wschodniej, głównie z państwa perskiego. Pod wpływem chrześcijaństwa panującego zaczęto uważać za zastępcę Boga na ziemi. Następstwo tronu oparto na zasadzie dziedziczności, z tym iż często o faktycznej obsadzie decydowała armia. Po podziale państwa w 395 r. jego jedność miała znaleźć odzwierciedlenie w jednolitym prawie. Na to jednak, by prawo obowiązywało w obydwu częściach musieli zgodzić się dwaj cesarze. Ostatnią kodyfikacją, która obowiązywała w obydwu częściach Cesarstwa był Kodeks Teodezjusza z 438 r. W otoczeniu cesarz znajdowała się rozbudowana administracja centralna — palatium sacrum. 4.2.2.

Senat w okresie dominatu

Ustrój polityczny

Organy centralne

Jeszcze w okresie pryncypatu senat zmienił zasadniczo swoje oblicze. Stało się to głównie dlatego, że o jego składzie zaczął decydować w dużym stopniu sam cesarz powołując na jego członków wyłącznie osoby wywodzące się z honestiores. W epoce dominatu, wobec faktycznej dziedziczności stanu senatorskiego w zachodniej części cesarstwa, senat rzymski zachował swój arystokratyczny charakter, podczas gdy w senacie wschodnim dużą rolę odgrywali również ludzie niższego pochodzenia mianowani przez władcę. Jeden senat istniał w Rzymie, a drugi w Konstantynopolu. Organ ten pełnił role rady cesarskiej, szcze-

Państwo rzymskie

125

golnie, gdy aktualny cesarz był silną indywidualnością. Znaczenie senatu wzrastało w okresach osłabienia bądź upadku władzy cesarskiej. W rzeczywistości rola senatu sprowadzała się do pełnienia funkcji rady miejskiej Rzymu i Konstantynopola. Oddzielenie władzy cywilnej od wojskowej miało osłabić pozycję wyższych urzędników. Urzędy dzieliły się na centralne i lokalne. Wszyscy urzędnicy zostali podzieleni na rangi. Urzędnicy niżsi podporządkowani byli wyższym. Każdy urzędnik miał własną kancelarię (iofficium). Z urzędami związane były tytuły. O d Konstantyna W. zasłużonym urzędnikom nadawano godność patrycjusza, z czym wiązało się dożywotnio szlachectwo. Wszyscy urzędnicy pobierali pobory. Urzędników mianował cesarz: cywilnych na czas ograniczony, wojskowych najczęściej z pominięciem ograniczenia czasowego. Każdy kto został mianowany na urząd musiał uiścić opłatę, co przypominało kupno urzędu. Z dawnych urzędów zachowali się konsulowie, pretorzy, kwestorzy, z tym iż ich uprawnienia były już niewielkie. W administracji centralnej pojawili się nowi urzędnicy: minister dworu (magister officiorurn) — kierownik kancelarii cesarskiej, który kierował polityką zagraniczną oraz sprawował nadzór nad administracją lokalną; kanclerz — urzędnik wpływający w dużym stopniu na kształt ustawodawstwa, opracowywał bowiem projekty ustaw, przewodniczył także sądowi cesarskiemu; minister skarbu; minister domen, do którego należał zarząd prywatnym majątkiem cesarza, wielki szambelan, zarządzający dworem. Prócz tego wyznaczani byli funkcjonariusze dla spraw specjalnych (agentes).

Administracja

Rozbudowa i utrwalenie zarządu centralnego państwa

126

Święty Konsystorz

Państwo niewolnicze

Najwyżsi urzędnicy wchodzili w skład przybocznej rady cesarskiej — konsystorza, która rozważała ważne sprawy z dziedziny administracji państwowej oraz sprawy sądowe, w których cesarz osobiście miał wydać wyrok. Stanowisko konsystorza nie wiązało jednak cesarza. Od połowy V w. konsystorz pod przewodnictwem kanclerza funkcjonował jako sąd apelacyjny. 4.2.3.

Administracja lokalna

Nowy podział administracyjny państwa

Nowy podział administracyjny państwa, zapoczątkowany przez Dioklecjana i przeprowadzony przez Konstantyna, zerwał ze starym podziałem na prowincje. Poprzednio na czele każdej prowincji stał namiestnik, który sprawował zarząd zarówno cywilny, jak i dowództwo wojskowe. Niekiedy, zwłaszcza w czasie zamieszek lub osłabienia pozycji imperatora, jego rozległa władza stawała się groźna dla cesarza. Obecnie w zasadzie zostały im odebrane uprawnienia wojskowe.

Prefektury

Na czele każdej z czterech prefektur, na które zostało podzielone państwo (2 na wschodzie i 2 na zachodzie), stał praefeclns praetorio, namiestnik który prócz władzy administracyjnej i sądowniczej miał prawo wydawania rozporządzeń. Prefektury dzieliły się na diecezje (było ich 12, następnie 15), na czele których stali wikariusze. Po 535 r. godność ta została zniesiona. Diecezje dzieliły się na prowincje (było ich 96, następnie w V w. 120), na czele z namiestnikiem z tytułem prezesa lub rektora. Jedna lub kilka prowincji stanowiły okręg wojskowy, w którym władzę wojskową sprawował dux. Na oddzielnych zasadach oparta była administracja Rzymu i Konstantynopola. Oba te miasta two-

Diecezje

Prowincje

Okręgi

127

Państwo rzymskie

rzyły odrębne prefektury na czele z prefektami, którzy sprawowali też kontrolę nad handlem i rzemiosłem oraz aprowizacją. W miastach ograniczony został samorząd. Obywatelami gminy miejskiej byli tylko wolni jej mieszkańcy. Organami gminy były: ogólne zgromadzenie, kuria — rada miejska i urzędnicy municypalni. Kuria zarządzała majątkiem miejskim i sprawowała nadzór nad urzędnikami. Do zadań kurii należał rozdział podatków przypadających na gminę. Za wpływ ustalonej sumy podatków członkowie kurii — dekurionowie, odpowiadali własnym majątkiem. Stąd, mimo przywilejów jakie łączyły się z piastowaniem godności dekuriona (należeli m.in. do grupy honestiores), pełnienie tej funkcji było ciężarem, od którego starali się uwolnić, m.in. przez wstąpienie do wojska. Aby uniemożliwić takie praktyki wprowadzono dziedziczność godności dekuriona (pierwotnie była ona dożywotnia), a zamożniejszych mieszkańców miast zmuszano do objęcia tej godności. Dla ochrony praw uboższych grup ludności na początku IV w. utworzony został urząd defensora, który przyjmował skargi na nadużycia urzędników oraz sprawował sądownictwo w drobnych sprawach. Początkowo obsadzony przez prefekta, później przez biskupa i przedstawicieli mieszkańców, urząd ten w Vw. stracił na znaczeniu.

4.2.4.

Sądownictwo

Sądownictwo połączone było z władzą administracyjną. Jeden organ rozpatrywał też sprawy cywilne i karne (istniały tylko pewne odrębności proceduralne). Oddzielone zostało tylko sądownictwo wojskowe w związku z wydzieleniem władzy wojsko-

Organizacja samorządu miast

Dekurionowie

Defensor

128

Hierarchia sądów w okresie dominatu

Wzrost znaczenia sądownictwa kościelnego

Państwo niewolnicze

wej. Rozpatrywanie spraw osób cywilnych przez sądy wojskowe było zabronione. Odpowiednio do hierarchii urzędów, sądownictwo zbudowane zostało na zasadzie instancyjności, tzn. od wyroku wydanego przez organ niższej instancji można było złożyć apelację do instancji wyższej. Sądem I instancji był namiestnik w prowincji. Od jego wyroku można było odwoływać się do wikariusza, od wikariusza do prefekta. Tylko od wyroku prefekta nie przysługiwało odwołanie do cesarza, ponieważ sądził on w zastępstwie cesarza. Od czasów Konstantyna I znaczenie zaczęło zdobywać sądownictwo kościelne, sprawowane przez biskupa. Biskup występował w charakterze sędziego polubownego (obydwie strony musiały zgodzić się na poddanie sporu do rozstrzygnięcia biskupowi), a wyrok jego korzystał z tej samej mocy prawnej, z jakiej korzystał wyrok sądu świeckiego. Od wyroku biskupa nie przysługiwało odwołanie. Sąd biskupa dysponował niezwykle skutecznym środkiem egzekucyjnym stosowanym wobec strony, która nie poddała się wyrokowi — klątwą. 4.2.5.

Reformy skarbowe Dioklecjana

Rozwinięty system podatkowy

Skarbowość

Reforma monetarna przeprowadzona przez Dioklecjana (wprowadzenie do obiegu pełnowartościowej monety złotej, srebrnej i brązowej) nie zlikwidowała inflacji i panującego chaosu gospodarczego. Reforma podatkowa łączyła podatek gruntowy z pogłównym. Podatek ten (annona) przeznaczony był na utrzymanie wojska i armii urzędników. Płacili go koloni i niewolnicy. Podatek od posiadłości ziemskich płacili też senatorzy. Pogłównym obciążona była ludność miejska. Brzemię podatków, które wzrastały w miarę rozrastania się biurokracji, ar-

129

Państwo rzymskie

mii i dworu, obciążało głównie chłopów i kolonów. Mimo reform Dioklecjana, które miały sprawiedliwie rozłożyć podatki, stan senatorski otrzymywał ulgi i zwolnienia. Kupcy i rzemieślnicy płacili podatek przemysłowy, który także wzrastał, co powodowało ucieczkę tych grup społecznych z miasta. 4.2.6.

Wojskowość

W okresie dominatu rozrosła się armia rzymska, która już w czasie rządów Dioklecjana liczyła ok. 1/2 min żołnierzy. Została ona podzielona na oddziały stałe, które strzegły granic oraz oddziały doborowe, przeznaczone do walki w miejscach zagrożenia. Osobę cesarza strzegła specjalnie szkolona gwardia. W końcu IV w. przewagę w armii uzyskali żołnierze pochodzenia germańskiego. Stanowiska oficerskie nie były już obsadzane wyłącznie osobami wywodzącymi się ze stanu senatorskiego. Najwyższe stanowiska oficerskie stały się dostępne za odwagę i zasługi niezależnie od pochodzenia. Dzięki temu armia uległa barbaryzacji i demokratyzacji. 4.3.

Ucisk fiskalny

Nowy system organizacji wojskowej

Barbaryzacja i demokratyzacja armii

Podział imperium i upadek cesarstwa Zachodniorzymskiego

Reformy Dioklecjana i Konstantyna Wielkiego nie zapobiegły upadkowi państwa. W 330 r. stolicę państwa, a tym samym punkt ciężkości jego zarządu przeniesiono do Konstantynopola. Od 380 r. Konstantynopol stał się siedzibą cesarzy wschodniorzymskich. Ostatecznie podział państwa na Cesarstwo Zachodniorzymskie i Wschodniorzymskie utrwalił się od 395 r. kiedy Teodozjusz I przekazał władzę dwom synom: Arkadiuszowi

Utrwalenie się podziału państwa na część zachodnią i wschodnią (od 395 r.)

130

Upadek cesarstwa Zachodniorzymskiego

Przywrócenie panowania cesarzy wschodniorzymskich w Italii

Państwo niewolnicze

nad częścią wschodnią, Honoriuszowi nad zachodnią. Cesarstwo Zachodniorzymskie częściej narażone było na najazdy Germanów. Dwukrotnie Germanie zajęli Rzym: w 410 i 455 r. Z tego powodu stolicę Cesarstwa Zachodniorzymskiego przeniesiono do Rawenny, która bardziej nadawała się do obrony. Cesarstwo Zachodniorzymskie traciło znaczne części swoich terenów na rzecz germańskich państw szczepowych: Wizygoci zajęli Galię, a następnie przenieśli się Półwysep Pirenejski; Wandalowie zajęli północną Afrykę; tereny nad środkowym Renem zajęli Burgundowie. Także Italię w 476 r. zajęli ostatecznie Germanie pod wodzą Odoakra. W 488 r. cesarz skierował przeciwko Odoakrowi inny szczep germański — Ostrogotów, a ich królowi Teodorykowi nadał godność konsula. W latach 80-tych Vw. zakończył się samodzielny byt państwowy Cesarstwa zachodniego. N a jego dawnych terenach rozwinęła się sieć szczepowych państw germańskich: Burgundów, Wandalów, Ostrogotów, Wizygotów, Longobardów i Franków. Dawną świetność, a zwłaszcza jedność terytoriów Cesarstwa, usiłował jeszcze przywrócić cesarz Justynian (527-565): w północnej Afryce odebrał terytorium Wandalom, Wizygotom południowo-wschodnie wybrzeża Hiszpanii, w 544 r. Ostrogotom odebrał Italię. Sukces Justyniana nie nosił jednak cech trwałości. Już w II połowie VI w. (568 r.) Italię zajął germański szczep Longobardów, a od początku VII w. terytoria cesarskie na zachodzie opanowali Arabowie.

Państwo rzymskie

4.4.

Różnice między Cesarstwem Zachodniorzymskim i Wschodniorzymskim w V wieku

Pomiędzy zachodnią i wschodnią częścią Cesarstwa istniały daleko idące różnice w stosunkach gospodarczych. W szczególności w Cesarstwie Wschodniorzymskim: - upadek gospodarczy nie przybrał tak drastycznego wyrazu jak w części zachodniej; - proces feudalizacji przebiegał wolniej niż na Zachodzie, wobec czego z pewnym opóźnieniem, dopiero w V w., obserwujemy te przemiany, które w części zachodniej wystąpiły już w II połowie III w.; - istniały liczne gospodarstwa wolnych chłopów, a także wolne gminy wiejskie; - nie występowały zamknięte przed wpływami szerszego rynku samowystarczalne wielkie majątki ziemskie; - przetrwały miasta jako ważne ośrodki handlu, trwały zatem nadal stosunki towarowo-pieniężne, podczas gdy na zachodzie miasta pogrążyły się w upadku; - interesy gospodarcze wielkich właścicieli ziemskich decydowały o tym, że grupa ta popierała scentralizowane państwo, podczas gdy na zachodzie wielcy właściciele ziemscy zainteresowani byli decentralizacją władzy państwowej. O wielu odmiennościach decydował czynnik zewnętrzny. Cesarstwo zachodniorzymskie narażone było na ustawiczne podboje barbarzyńców, w rezultacie nastąpił upadek rolnictwa i handlu. Napór bar-

131

132

Państwo niewolnicze

barzyńców spowodował także, że do większego znaczenia doszła tam władza wojskowa. Sytuacja gospodarcza poszczególnych części Cesarstwa Zachodniorzymskiego była zróżnicowana. Najbardziej zrujnowana gospodarczo była Italia, w której mimo to istniały wielkie miasta. Rzymska Afryka posiadała doskonale rozwinięte rolnictwo przy słabym jednak rozwoju miast i rzemiosła. Latyfundia oparte na niewolniczej pracy tylko nielicznie występowały w Galii i Hiszpanii. Najlepiej rozwinięte były tereny nad Morzem Śródziemnym oraz nadreńskie. W części wschodniej w życiu gospodarczym dominowały Egipt i Syria.

4.5. Prześladowania chrześcijan

Zmiana polityki wobec Kościoła za panowania Konstantyna Wielkiego

Stosunki między państwem a Kościołem

Od I do IV w. trwały prześladowania chrześcijan, zwolenników nowej religii, głoszących poglądy społeczno-polityczne, które były wrogie dotychczasowym zasadom ustrojowym. Była to religia bardzo ekspansywna. Na przełomie III i IV w. sytuacja wewnątrz Kościoła chrześcijańskiego uległa stabilizacji. Przebrzmiały też akty wrogości ze strony władz cesarskich. O ile jeszcze Dioklecjan bezwzględnie prześladował wyznawców Chrystusa, to za panowania jego następców w IV w. Kościół został włączony w działania władzy państwowej, zważywszy że wielkiemu imperium jedna religia służyć mogła znacznie lepiej od wielu różnorodnych wyznań. Chrześcijaństwo służyć mogło szczególnie wzmocnieniu pozycji cesarza, mogło też przyczynić się do jednoczenia społeczeństwa i przebudowy państwa. Inspiratorem nowej polityki religijnej był Konstantyn Wielki, który uznał siebie za wybrańca Boga.

Państwo rzymskie

W 313 r. Konstantyn wydał w Mediolanie edykt tolerancyjny, przyznający chrześcijanom swobodę praktyk religijnych na równi z innymi religiami. Kler zwolniony został od ciężarów na rzecz państwa. W rezultacie cesarz uzyskał poparcie ze strony organizacji kościelnej. Stopniowo chrześcijaństwo uzyskiwało stanowisko wyznawania uprzywilejowanego. W 380 r. cesarze: Teodozjusz I, Gracjan i Walentynian uznali chrześcijaństwo za religię państwową, nakazując wierzyć w całym państwie w Trójcę Św. Następne akty cesarskie skierowane już były przeciwko wyznawcom innych religii, których uznano za heretyków: edyktem z 392 r. zakazano innych wyznań prócz chrześcijańskiego, w 416 r. wprowadzono zakaz obejmowania urzędów przez pogan. Ceną za podniesienie statusu religii chrześcijańskiej do rangi religii państwowej była ingerencja cesarza w wewnętrzne sprawy Kościoła, nie wyłączając spraw wiary. Jednocześnie panujący obdarzył Kościół i duchowieństwo licznymi przywilejami majątkowymi, w tym zwolnieniem od świadczeń na rzecz państwa i sądowymi — duchowni odpowiadali wyłącznie przed sądami duchownymi {privilegium fori). Z chwilą upadku władzy cesarza na zachodzie Kościół uzyskał duży stopień niezależności od władzy cesarza na zachodzie Kościół uzyskał duży stopień niezależności od władzy świeckiej. Inaczej było na wschodzie, gdzie miał miejsce proces odwrotny — zależność Kościoła od władcy uległa pogłębieniu. Kościół chrześcijański od I w. posiadał własną organizację, opartą na podziale terytorialnym jaki istniał w państwie rzymskim. Wśród duchowieństwa ustaliła się hierarchia, na czele której od 45 l r . stali biskupi Rzymu i Konstantynopola z tytułem patriarchów. Z czasem na Wschodzie ustaliły się jeszcze 4

133

Edykt mediolański (313 r.)

Uznanie chrześcijaństwa za religię panującą (380 r.)

Początki organizacji kościelnej:

Patriarchaty

134

Prowincje

Diecezje Parafie

Państwo niewolnicze

patriarchaty. Biskupa rzymskiego od V w. tytułowano papieżem, co oznaczało, że uważany był za zwierzchnika Kościoła. O ile patriarchów wschodnich podporządkowała sobie władza świecka, biskupowi rzymskiemu udało się utrzymać niezależność od władzy świeckiej, na co niemały wpływ miało poparcie władców germańskich (po przyjęciu chrześcijaństwa prze Germanów). Mniejszymi od patriarchatów jednostkami były prowincje, którymi zarządzali arcybiskupi. Dzieliły się one na diecezje na czele z biskupami. Najmniejszym okręgiem kościelnym była parafia, którą zarządzał proboszcz. W ważnych dla Kościoła sprawach, tak organizacyjnych jak i dogmatycznych od IV w. co jakiś czas zwoływane były przez cesarza lub papieża powszechne zjazdy duchowieństwa — sobory. Ich odpowiednikiem na szczeblu prowincji były synody.

PAŃSTWO FEUDALNE

Uwagi wstępne

137

Uwagi wstępne Ustrój społeczny w państwie feudalnym oparty był na nierówności prawa, na przywilejach feudalnych majątkowych i politycznych. Panowała feudalna postać prawa własności, której konsekwencją była zależność chłopa od pana. Państwo feudalne występowało przede wszystkim jako monarchia, w której król stał ponad prawem. Monarchia feudalna przybierała kolejno formę monarchii wczesnofeudalnej, państwa znajdującego się w rozdrobnieniu feudalnym, monarchii stanowej i monarchii absolutnej. Monarchia wczesnofeudalna to forma państwa, w której porządek społeczny oparty został na strukturach feudalnych. Funkcje państwowe na tym etapie jego rozwoju były skromne, toteż aparat państwowy był słabo rozwinięty a funkcje dworskie mieszały się z państwowymi. Władzę królewską charakteryzowały cechy patrymonialne, nastąpiło bowiem przemieszanie pojęcia własności i władzy, stosunków prywatnoprawnych z publicznoprawnymi. Władza królewska była na tyle silna, że mogła dominować nad tendencjami odśrodkowymi, jakie występowały wśród feudałów. Grupa feudałów popierała władzę królewską, ponieważ opieka jaką państwo otaczało możnych pozwalała im na umocnienie feudalnej władzy nad chłopami. Przyczyną stopniowego osłabienia władzy królewskiej były przywileje nadawane feudałom. W miarę ewolucji stosunków społeczno-politycznych i wzrostu znaczenia feudałów, narastało dążenie do rozbicia spoistości państwa. Doniosłą rolę w monarchii wczesnofeudalnej odgrywał Kościół. Z jednej strony był podporządko-

Monarchie

Monarchia

wczesnofeu

138

Rozdrobnienie

feudalne

Państwo feudalne

wany państwu, był narzędziem służącym do umocnienia ustroju feudalnego, za co otrzymywał przywileje, z drugiej — starał się wyzwolić z zależności od monarchy. Okres rozdrobnienia feudalnego charakteryzował się dezintegracją państwa. W tym okresie wyzwoliły się nowe siły społeczne: które zdecydowały o rozwoju miast i ich prawnym ^wyodrębnieniu. Ukształtowała się stanowa struktura społeczna. W okresie tym władza królewska spadła do roli zwierzchnika nad państwem rozbitym na lenna, bądź tylko do roli zwierzchnika nad bezpośrednio od króla zależnymi feudałami. Władza podzielona została między panującego i feudałów z tym, że punkt ciężkości władzy znajdował się w terytoriach podległych władcom terytorialnym. Szczytowy okres rozdrobnienia przypadł na XI i XII wiek. W wyniku ograniczenia władzy państwowej redukcji uległ aparat centralny zarządu państwem, natomiast aparat lokalny znalazł się w ręku feudałów. Podobnie jak feudałowie świeccy, tak i Kościół w dużym stopniu uniezależnił się od państwa a ponadto rozszerzył władzę duchowną na sprawy świeckie. Okres rozdrobnienia feudalnego nie wystąpił w Anglii, w której polityka pierwszych władców, jak i system lenny, nie doprowadziły do feudalizacji urzędów i powstania zwartych lenn, które mogłyby zdominować władzę centralną. W końcowym okresie rozdrobnienia pojawiły się wewnętrzne czynniki integrujące: rozwój gospodarki, handlu, dążenie do rozszerzenia rynku oraz czynnik zewnętrzny, którym było zagrożenie dla bytu państwowego. Zjednoczeniem państwa zainteresowane były niższe grupy feudalne oraz mieszczaństwo po to aby ograniczyć samowolę feudałów i zwiększyć możliwo-

Uwagi wstępne

ści wymiany towarowej. Tendencje zjednoczeniowe występowały niekiedy wcześniej w dzielnicach. Proces zjednoczeniowy przebiegał przez włączanie kolejnych dzielnic do dzielnicy centralnej, w każdym państwie nieco inaczej i w innym czasie. Zjednoczenie nie mogło ograniczyć się tylko do odebrania władcom terytorialnym władzy politycznej i podporządkowania ich koronie. Należało też uniemożliwić im sięgnięcie po władzę w przyszłości. W związku z tym władza centralna czyniła wysiłki by ograniczyć dochody feudałów, administrację lokalną zastąpić królewską i wyeliminować możliwości obronne władców terytorialnych, zakazując im utrzymywania własnych wojsk. Dla realizacji tych zadań władca musiał korzystać z poparcia pewnych grup społecznych (mieszczaństwa, niższych feudałów) oraz dysponować stosownymi środkami, przede wszystkim finansowymi (skarb) i militarnymi (wojsko). Dzięki tym zabiegom w większości państw europejskich proces zjednoczenia powiódł się. Odmiennie przedstawiła się Rzesza Niemiecka, w której procesy zjednoczeniowe doprowadziły do konsolidacji władzy państwowej jedynie w poszczególnych terytoriach, nie doszło jednak do zjednoczenia Rzeszy jako całości, ponieważ władza centralna nie była w stanie podporządkować sobie mniejszych państewek feudalnych. Toteż w Rzeszy kolejna forma państwa feudalnego, jaką była monarchia stanowa, rozwinęła się jedynie w poszczególnych terytoriach państwa niemieckiego. Monarchia stanowa (XIII i XIV w.) położyła kres anarchii feudalnej i ugruntowała zjednoczone państwo. W XIV w. stany występowały jako uznane przez państwo grupy społeczne, które uczestniczyły w zarządzie państwem na szczeblu' centralnym i lo-

139

Monarchia stanowa

140

Dualizm władzy

Państwo feudalne

kalnym. Toteż w tej formie państwa wystąpił dualizm władzy, jej podział między monarchię (organy państwowe) i uprzywilejowane stany (organy stanowe), które utworzyły swoją reprezentację w postaci zgromadzeń stanowych. Podział ten był możliwy w związku z rozróżnieniem: sfery praw króla — tzw. prawa Korony i sfery praw stanowych. Tym ostatnim nadawano często postać umów, zatem bez zgody stron nie mogły ulec zmianie a potwierdzał je król w przysiędze koronacyjnej. Umowy władców ze stanami zaopatrywano czasem w klauzulę o czynnym oporze (np. w Wielkiej Karcie Wolności z 1215 r., w Złotej Bulli Andrzeja Węgierskiego z 1222 r.). W konstytuowaniu zgromadzeń stanowych wykorzystano wzorce wcześniej znane w Kościele — zasadę reprezentacji, stosowaną w praktyce synodów diecezjalnych, prowincjonalnych oraz instytucję pełnomocnictwa przejętą z praktyki sądowej. Zgromadzenia stanowe występowały pod różnymi nazwami (Parlament w Anglii, Stany Generalne i prowincjonalne we Francji, Sejm Rzeszy i Sejmy Krajowe w Rzeszy Niemieckiej, Sobór Ziemski w Rosji). Każde z nich posiadało specyficzne cechy, wynikające głównie z układu sił społecznych i pozycji monarchy. Zinstytucjonalizowany udział stanów w rządzeniu państwem pociągał za sobą z reguły ograniczenie władzy monarchy. Władza królewska uległa konsolidacji i przybrała charakter publiczny. Ograniczeniem władzy królewskiej były uprawnienia polityczne stanów. Powodem słabości władzy monarszej była konieczność uzyskiwania zgody stanów (wolnych od świadczeń na rzecz państwa na podstawie przywilejów) na wprowadzenie nowych podatków. W zamian

Uwagi wstępne

za zgodę na podatki stany uzyskiwały coraz szersze prawa polityczne. Przedstawiciele stanów występowali teraz już nie we własnym imieniu, lecz w interesie tej grupy, którą reprezentowali (wytworzyła się solidarność stanowa). Wewnętrzne antagonizmy w łonie stanów oraz między stanami wykorzystał z czasem król, który opierając się na jednej z grup społecznych wzmocnił swoją władzę na tyle, że możliwe było przekształcenie monarchii stanowej w absolutną. Szczególnie silny antagonizm narastał między duchowieństwem a szlachtą i mieszczaństwem. Stany świeckie występowały głównie przeciwko nadmiernemu bogaceniu się Kościoła. Monarchie stanowe ukształtowały się jako państwa narodowe, jako instytucje publiczne, w których odrodziła się władza centralna. Aparat państwowy na szczeblu centralnym i lokalnym podlegał reorganizacji a organy państwowe coraz częściej obsadzano według kryterium fachowości. Posłowie wchodzący w skład zgromadzeń stanowych byli przedstawicielami swego stanu. Cechą charakterystyczną monarchii stanowej było, że swobodę działania posłów ograniczały instrukcje wyborcze, nie reprezentowali zatem narodu a tylko stanowe interesy swoich wyborców. Monarchia absolutna (od XV w.) nadała państwu. jako osobie prawnej, postać państwa suwerennego. W tej formie państwa rozwinął się rozbudowany aparat administracyjny na szczeblu centralnym i lokalnym. Rządziła nim zasada biurokratyzmu i centralizmu. Państwo do swoich kompetencji włączyło prowadzenie polityki gospodarczej. W instytucji państwa dominowały teraz elementy publicznoprawne. W monarchii absolutnej uległa zmianie administracja. Dawne stanowe, często dziedziczne urzędy

141

Monarchia

absolutna

142

Państwo feudalne

zastępowano nowymi, obsadzanymi przez monarchę drogą nominacji — zlecenia. Stopniowo kształtowała się biurokracja — zorganizowana administracja, przy pomocy której król realizował funkcje państwa. Administracja w coraz szerszym zakresie przybierała charakter zawodowy, urzędy podlegały specjalizacji, realizowały zadania o charakterze publicznoprawnym. Wprowadzenie w życie powyższych zasad było długotrwałym procesem. Stąd też obok nowych urzędów zachowały się przez długi czas dawne instytucje stanowe, pozostające tylko pod nadzorem państwa. Urzędnikom przydzielano kompetencje według kryterium rzeczowego, ale i terytorialnego, co było często powodem sporów kompetencyjnych. Organy administracyjne były w większości kolegialne (wyjątkiem była Francja) i ustalały tylko propozycje dla panującego, który sam podejmował decyzje. Panujący stał się organem państwa. Ograniczeniu uległy uprawnienia polityczne stanów. Często monarchia znosiła zgromadzenia stanów, przejmując władzę suwerenną. Władza monarchy stała się nieograniczona i nie podlegała kontroli. Feudałowie nadal byli tą grupą społeczną, która dominowała nad pozostałymi. Wprawdzie otwarta została droga do urzędów dla mieszczaństwa, ale nie było to równoznaczne z uzyskaniem praw politycznych. Wiele stanowisk i funkcji było nadal zastrzeżonych dla szlachty, np. funkcje oficerskie w armii. Państwo starało się podporządkować sobie sprawy wyznaniowe. Kościół służyć miał monarchii, uzyskał status kościoła państwowego. Z Kościołem zaś związana była władza państwowa, co wydatnie wzmocniło system rządów absolutnych. Monarchia scentralizowana rozwijała aktywność nie tylko wewnątrz pań-

Uwagi wstępne

stwa (w sferze administracyjno-politycznej — tworzenie jednolitego aparatu administracyjnego; gospodarczej — świadoma polityka gospodarcza państwa, reforma skarbowości; społecznej — ujednolicenie dotychczasowej różnorodności podziałów społecznych) ale i na zewnątrz w formie ekspansji. Argumentacje ideologiczne w procesie tworzenia absolutystycznej władzy monarszej znaleziono w prawie rzymskim a także w postulatach wysuwanych przez ideologów reformacji, którzy domagali się rozdzielenia władzy świeckiej od kościelnej a często nawet podporządkowania Kościoła państwu. Prawo rzymskie nadawało władcy uprawnienia jednostki stojącej ponad prawem i będącej źródłem prawa. Zakres władzy panującego, takiej by zapewniała skuteczność działania w imię racji stanu (nie w interesie poddanych), przedstawił N . Machiavelli w dziele 11 Principe (1516 r.). Teoretyczne podstawy dla absolutystycznej formy państwa stworzył J. Bodin w dziele Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej (1576 r.). Zaprezentował w nim ideę suwerenności wewnętrznej i zewnętrznej państwa. Za najlepszą formę państwa uznał monarchię absolutną, która stoi ponad prawem. Jedynym ograniczeniem absolutnej monarchii może być prawo własności. Król uprawniony jest do podejmowania większości decyzji a od poddanych ma prawo żądać posłuszeństwa. W Anglii już w XVII w. a w innych państwach w XVIIIw., przemiany ekonomiczne stały się przyczyną pojawienia się opozycji wobec feudalnych form rządzenia państwem oraz wobec ograniczeń życia gospodarczego. Najwcześniej w Anglii a następnie we Francji nastąpił upadek feudalizmu. W innych państwach, zwłaszcza w tych gdzie silna była pozycja feudałów, w XVIIIw. próbowano przeprowadzić re-

143

144

Monarchia oświeconego absolutyzmu

Republiki

Państwo feudalne

formy w duchu oświeceniowym po to aby wyeliminować najdotkliwsze, przestarzałe instytucje ustroju feudalnego a także niewygodne rozwiązania gospodarcze. Monarchia absolutna świadomie reformująca nieomal wszystkie dziedziny zarządu państwa zyskała miano monarchii oświeconej. Celem przeprowadzanych reform było osłabienie opozycji anty feudalnej i umocnienie monarchii absolutnej a zatem i umożliwienie dalszego trwania państwa feudalnego. W schyłkowym okresie monarchia absolutna uzyskała postać państwa policyjnego. Sporadycznie państwo feudalne przybierało postać republiki. W okresie rozdrobnienia feudalnego powstały miejskie republiki feudalne we Włoszech, w Rosji w Nowogrodzie i Pskowie. Tej formie ustroju sprzyjały warunki gospodarcze. Z bogatym kupiectwem związała się grupa feudałów. Dzięki dobrej pozycji ekonomicznej udało się miastom nie tylko zdobyć niezależność, ale i narzucić zwierzchnictwo na terytoria przylegające do miasta. Ustrój, pierwotnie demokratyczny, z czasem przekształcił się tam w arystokratyczny.

IV.

1.

Ogólne zagadnienia feudalizmu

Powstanie wielkiej własności ziemskiej

Pierwsze przejawy kształtowania się wielkiej własności ziemskiej, charakterystycznej dla państwa feudalnego, obserwujemy już w monarchii Franków. W momencie rozszerzania się osadnictwa w Galii rozpadła się u Franków wspólnota rodowa, rosły uprawnienia gminy wiejskiej (marca), zwłaszcza uprawnienia o charakterze majątkowym. Często osoby majętne zrywały przed sądem związek z rodem aby uwolnić się od obowiązków wobec współrodowców. Coraz intensywniej rozwijała się własność indywidualna. W Galii północnej Frankowie nie byli w mniejszości w stosunku do miejscowej ludności, żyło tam więcej wolnych chłopów. Inna była sytuacja w Galii środkowej i południowej, gdzie znajdowały się rozległe posiadłości latyfundystów uprawiane przez niewolników, a jeszcze częściej przez kolonów. W miarę jak rozwijały się wielkie majątki ziemskie położenie chłopów frankońskich pogarszało się. Największymi majątkami ziemskimi dysponował król. Część swych dóbr przekazywał Kościołowi, stąd

Rozpad wspólnoty

rodowe

J

146

Własność indywidualna

Geneza własności podzielonej

Własność zwierzchnia i użytkowa

Państwo feudalne

już w połowie VI w. rozległe obszary znajdowały się w posiadaniu instytucji duchownych. Król przekazywał także ziemie osobom świeckim w zamian za zasługi, za pełnienie funkcji państwowych oraz za służbę w drużynie. Obdarowani tworzyli grupę możnych, która stawała się coraz liczniejsza. Grupa możnych ukształtowała nowe instytucje i zasady związane z władaniem ziemią i ludnością poddańczą. Instytucje te już po rozpadzie państwa frankońskiego znalazły zastosowanie w państwach, które powstały na terenach należących niegdyś do Franków. Ludy germańskie przejęły z prawa rzymskiego indywidualną własność ziemi, jednak w odróżnieniu od Rzymu, gdzie właściciel miał nieograniczone prawo dysponowania rzeczą, u Germanów zastosowano ograniczenia. Ziemię dziedziczyli synowie z wykluczeniem córek, w braku synów dalsi krewni męscy a czasem nawet sąsiedzi, co było przeżytkiem dawnej wspólnoty. W efekcie inaczej ukształtowało się pojęcie prawa własności, na które istotny wpływ miały dawne zwyczaje i pojęcia germańskie. Germańskie posiadanie, gewere, nie było uzależnione od rzeczywistego dzierżenia nieruchomości, lecz wiązało się z koniecznością pobierania z niej pożytków. Dzięki temu na tej samej nieruchomości mogło istnieć jednoczesne posiadanie więcej osób: pan gruntu pobierał czynsz; chłop czynszownik uzyskiwał plony z ziemi; senior był uprawniony do korzystania z usług wasala; wasal pobierał bezpośrednio pożytki z ziemi. Wszystkie te podmioty były właścicielami, z tym, iż w różnym zakresie. Pan, senior dysponował własnością zwierzchnią — zaś chłop, wasal — własnością użytkową. Te dwie formy: własność zwierzchnia i użytkowa złożyły się na pojęcie feudalnej własności podzielonej.

147

Ogólne zagadnienia feudalizmu

Podstawową jednostką feudalną była włość pana (villa), z której wydzielona część przeznaczona była na potrzeby pana, pozostały zaś areał dzielono na łany, które pan przekazywał w użytkowanie chłopom. Feudalna posiadłość ziemska obejmowała z reguły kilka włości, niekoniecznie położonych w sąsiedztwie, o obszarze od 500 do 1500 ha, składających się z jednej lub kilku osad wiejskich. Ziemie orne włości dzieliły się na dwie części, z których jedną, ok. 1/4, zajmowało gospodarstwo pańskie (terra dominica} Vorwerk), resztę użytkowali chłopi prowadzący samodzielne gospodarstwa, obciążone świadczeniami (renta feudalna). Na włość składało się od 10 do 50 gospodarstw, które były podstawowymi jednostkami produkcyjnymi. Oprócz tego pewne obszary przeznaczone były do wspólnego użytkowania (lasy, łąki). System taki zwał się we Francji senioralnym, w Anglii manoralnym, w Niemczech władztwem gruntowym. Dominowała gospodarka naturalna, w której villa była samowystarczalna. W konsekwencji nastąpił upadek miast. Dopiero w XIII w. zaznaczyło się pewne ożywienie gospodarcze na skutek wzrostu popytu na artykuły rzemieślnicze, ożywił się więc handel, w tym handel dalekosiężny. Właściciele wielkich majątków wymuszali na chłopach pracę w swoich posiadłościach, wykorzystując do tego własną przewagę ekonomiczną oraz uprawnienia jakie dawały pełnione funkcje państwowe. Szczególną dolegliwością dla chłopów było powoływanie ich na wyprawy wojenne, na które musieli stawić się we własnym uzbrojeniu. Po to aby je nabyć, zmuszeni byli albo sprzedać albo oddać swoją ziemię możnemu. Tą drogą rozrastały się majątki ziemskie feudałów świeckich.

Włość feudała

Władztwo gruntowe

148

własność Kościoła

Darowizny dla

zbawiema duszy

Państwo feudalne

Kościół rozszerzał stan swojego posiadania wykorzystując wzrost religijności społeczeństwa oraz wiarę w zbawienie po śmierci w zamian za modlitwy duchowieństwa. Celowi temu służyła instytucja tzw. darowizn dla zbawienia duszy (donationes pro remedio animae), które występowały w kilku formach: - donatio post obitum — własność darowanej ziemi przechodziła na rzecz Kościoła po śmierci darczyńcy; - donatio reseruato usufructu — prawo własności przeniesione było z chwilą dokonania darowizny a darczyńca zatrzymywał ziemię w dożywotnim użytkowaniu; - donatio a die presente — darczyńca zabezpieczał sobie tylko utrzymanie na czas życia.

Precaria

Głównym jednak powodem przekazywania ziemi możnym świeckim lub Kościołowi było dążenie do uchylenia się od obowiązku służby wojskowej, bowiem tylko ludność zależna lub nie posiadająca majątku była wolna od obowiązków wojskowych. Uzależnieniu się doskonale służyła instytucja precarium. Nie posiadający ziemi zwracał się z prośbą o przekazanie mu gruntu w użytkowanie w zamian za czynsz lub inne usługi. Nadanie ziemi było początkowo ograniczone w czasie (5 lat), z czasem okres ten wydłużono aż stało się dożywotnie a nawet dziedziczne. Nadawanie ziemi miało formę odpłatną: za czynsz lub robociznę. Precaria występowały w trzech formach: - precaria oblata — właściciel gruntu przenosił na rzecz możnego prawo własności a otrzymywał użytkowanie tego gruntu; uwalniał się tym samym od służby wojskowej;

Ogólne zagadnienia feudalizmu

149

- precańa data — nadanie ziemi w użytkowanie bezrolnym, którzy nie posiadali własnej ziemi; - -precańa remuneratońa — do przekazanej ziemi przez darczyńcę obdarowany dodawał własną ziemię i cały obszar przekazywał darczyńcy w użytkowanie. Obdarowany, feudal, zapewniał sobie uprawę ziemi, zwiększał obszar włości, których był właścicielem, zaś z ziemi którą oddał w użytkowanie otrzymywał świadczenia w postaci czynszu lub robocizny. Nadanie ziemi na prośbę zainteresowanego określano mianem precarium, natomiast nadanie ziemi z inicjatywy pana świeckiego lub Kościoła określano mianem beneficjum. Z czasem dokonało się innego rodzaju rozróżnienie obydwu tych instytucji: precarium to nadanie ziemi w zamian za czynsz lub inne usługi; beneficjum — nadanie ziemi głównie w zamian za usługi wojskowe. Na skutek rozprzestrzeniania się tych dwu form zależności malała szybko liczba chłopów wolnych. Chłopi tracili na rzecz możnych świeckich jak i duchownych nie tylko ziemię, ale i wolność osobistą czasowo lub dożywotnio. Pojawiły się też dodatkowe powody popadania w zależność: zadłużenie chłopów, z którego nie mogli się wypłacić lub za karę. W I X w. występowali jeszcze niewolnicy. Byli oni osadzani na ziemi jako serui casati — związani z ziemią i położeniem swym byli zbliżeni do rzymskich kolonów. Razem z kolonami niewolnicy przekształcili się w chłopów poddanych. Stosunek między właścicielem ziemskim a podporządkowaną mu ludnością przybierał postać stosunku poddańczego. Stosunek ten charakteryzowały następujące cechy:

Beneficjum

stosunek P°ddanczy

Państwo feudalne

150

- chłop miał wyłącznie prawo do użytkowania ziemi (