Het regime van de tijd 9053569006, 9789053569009 [PDF]

Zitiervorschau

AUP/Goudsblom ABC 14-03-2006 12:03 Pagina 1

J. Goudsblom Het regime van de tijd

In deze bundel behandelt de Amsterdamse socioloog J. Goudsblom sociale ‘regimes’ waar mensen individueel en in groepsverband onder leven. Hiertoe behoren bijvoorbeeld de schaamte en de tijdrekening, maar ook het streven naar luxe en comfort. Hoewel al deze regimes door mensen aan elkaar worden opgelegd, kan het in onze beleving lijken alsof we er aan toegeven uit een spontane innerlijke drang. Uitgaande van de wisselwerking tussen sociale dwang en individuele ontplooiing richt Goudsblom in dit fascinerende boek zijn scherpzinnige blik op schijnbaar ver uiteen liggende onderwerpen, zoals vuurbeheersing, godsdienst, koningsschap, de verhouding tussen mannen en vrouwen, tafelmanieren, gehoorzaamheid en rationaliteit. Het regime van de tijd is een staalkaart van wetenschappelijke nieuwsgierigheid en essayistische durf. J. Goudsblom (1932) ontving voor zijn standaardwerk Balans van de sociologie de Busken Huet-prijs 1975. De bekroning van dit wetenschappelijke werk met een letterkundige prijs is kenmerkend voor de bijzondere betekenis van Goudsblom. Schrijver van aforismen, redacteur van Propria Cures en medeoprichter van het literaire tijdschrift Tirade, groeide hij vanaf zijn dissertatie Nihilisme en cultuur (1960) uit tot een van Nederlands meest vooraanstaande sociologen. Zijn boek Vuur en beschaving (1992) is vertaald in het Engels, Duits, Spaans, Italiaans en Hongaars. Een Chinese editie is in voorbereiding.

J. Goudsblom

Het regime van de tijd

‘Fraai en overtuigend’ – Hans Achterhuis ‘Lees Goudsblom, vanwege de inhoud, maar ook en vooral om te zien hoe de ware wetenschap spreekt’ – H. Brandt Corstius De reeks Athenaeum Boekhandel Canon verschijnt in samenwerking tussen Athenaeum Boekhandel en Amsterdam University Press. Voor meer informatie over de reeks zie www.aup.nl/aaa-serie en www.athenaeum.nl.

Amsterdam University Press

3 a Amsterdam Academic Archive

isbn 90 5356 900 6

™xHSTAPDy5690 9z

Athenaeum Boekhandel Canon

voorwerk Goudsblom ABC 14-03-2006 12:06 Pagina 1

het regime van de tijd

voorwerk Goudsblom ABC 14-03-2006 12:06 Pagina 2

De reeks Athenaeum Boekhandel Canon verschijnt in samenwerking tussen Athenaeum Boekhandel en Amsterdam University Press. Voor meer informatie over de reeks zie www.aup.nl/aaa-serie en www.athenaeum.nl.

voorwerk Goudsblom ABC 14-03-2006 12:06 Pagina 3

J. Goudsblom

Het regime van de tijd

Athenaeum Boekhandel Canon

voorwerk Goudsblom ABC 14-03-2006 12:06 Pagina 4

Het regime van de tijd werd eerder uitgegeven in 2000 door uitgeverij J.M. Meulenhoff (isbn 90 2905 371 2). Omslagontwerp: René Staelenberg, Amsterdam isbn 90 5356 900 6 nur 741 © 2006 J. Goudsblom c/o Amsterdam University Press, Amsterdam Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 jo. het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 kb Hoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

Inhoud I.

Sociale en psychische regimes Schaamte: als sociale pijn

lr

Verschijningsvormen 12 Aanleidingen 13 Functies 15 Veranderingen 17 De worm en de klok 20 Het begrip tijd 20 De ontwikkeling van het rijdhepalen 23 Fase een: geen tijdmeters en geen uren 24 Fase twee: variabele tijdmeters, ongelijke uren 26 Fase drie: gestandaardiseerde tijdmeters en gelijke uren 29 Fase vier: synchronisering van de uren 31 Het ontstaan van een mondiaal tijdrooster 32 Het hedendaagse tijdregime 34 De verleiding van het teveel 39 Extensieve en intensieve groei 41 De 'verteveling' 43 Status en versobering 46

2.

Met/set/macht en mant/enmacht Vuurbeheersing en het overwicht van mensen op andere dieren 55 Het vuurrcgimc: 57 Het agrarische regime 6r Het industriële regime 63 D e opkomst van religieus-agrarische regimes 67 Hoe rijdloos is godsdienst~ 67 'Nieuwe klassen' 68

Het oudste beroep 69 Het regime van de landbouw 74 Problemen van bewaren en verdelen 78 De opkomst van militair-agrarische regimes 84 Produktiviteit en kwetsbaarheid 85 Intermezzo: het receptie-effect 88 Destructiviteit en weerbaarheid 89 Verstrengeling der elires 95 Het raadsel van de mannenmacht 97 Het raadsel 97 Verklaringstradities 99 Mannenmachr in de mensheidgeschiedenis lO5 Koningen en hun rijken lO8 Een ontwikkelingsperspectief lO8 Sociologische convergentie lID Mythen en mystiek rI2 Over de oorsprongen van het koningschap II4 Koninldijke machtsreservoirs IJ7 Instituering en opvolging 120 Paradoxen van het koningschap 121

3.

Civilisatie: proces en theorie Het civilisatieproces vijftig jaar later 129 De ontvangst van Ueba den Prozess da Zivilisation Een te zonnige kijk? IJl Patterns ofCulture 133 Veranderingen in gedrag 135 Culturele selectie 137 Een mensheidhisrorisch perspectief I39 Beschaving en godsdienst 144 De traditie van Lucretius 145 De traditie van Augustinus 146 Tafelmanieren volgens Jezus Sirach I49 Implicaties voor de civilisatietheorie J 51 De civilisatietheorie: kritiek en perspectief 156 De reikwijdte van de civilisatietheorie 157

129

Teleologie 159 Eurocentrisme 162 Civilisatieprocessen in Europa I66 Hedendaagse ontwikkelingen 168 Nuanceringen I72 Macht, habitus en gedrag: de Milgram-experimenten 173

4.

Sociologie en geschiedenis De geschiedenis in de sociologie 179 Van hoofdstroom tot zijstroom 180 Wolkenformaties 182 Jaren en fasen 183 Raakvlakken 185 Consequenties 188 Rationele en andere keuzes I9I Logische beperkingen 193 Gewin, gewoonte, gevoel, geweten 194 Habitus 196 Vermenging van motieven 197 Een attenderend idee 200 Lange-termijnprocessen in de mensheidgeschiedenis 202 Het primaat van de chronologie in de geschiedenis 203 Chronologie en 'faseologie' 205 Stadia in processen: elementaire modelletjes 208 De verwevenheid van beheersing en verafhankelijking 212 Dominante trends 214 Anders en eender 218

Noten

223

Literatuur Register

235

251

1.

Sociale en psychische regimes

Schaamte als sociale pijn!

Voor schaamte geldt hetzelfde als wat Augustinus heeft opgemerkt over tijd: je kent het, maar je kunt moeilijk uitleggen wat het nu eigenlijk is. Het is iets wat mensen elkaar en zichzelfaandoen. Het is herkenbaar in jezelfen anderen, in verschillende graden van ergte, maar het is heel moeilijk meetbaar. Er bestaat bij mijn weten in de psychologie geen s-schaal waar de intensiteit van schaamte op kan wordm afgezet. Wel lijkt het als onderwerp toch in de eerste plaats tot het domein van de psychologen te behoren. Het is een psychisch verschijnsel, maar er zitten duidelijk fysieke kanten aan (het blozen alleen al) en vooral ook sociale kanten. Aan de hand van een viertal vragen zal ik proberen dit alles enigszins in kaart te brengen. Ten eerste: wat gebeurt er wanneer mensen zich schamen? Dit betreft, met andere woorden, de verschijningsvormen van schaamte. De tweede vraag betreft de aanleidingen. Wat maakt dat mensen zich schamen! En wat zijn daarvan dan, ten derde, de functies? Schaamte Îs een onaangename ervaring, niemand schaamt zich voor zijn plezier en toch schaamt bijna iedereen zich weleens op zijn tijd. Hoe is dat te verklaren? Hoe komt het dat iets onaangenaams toch zo algemeen menselijk kan zijn! Ten slotte zal ik nog kort ingaan op een vierde vraag: zijn er de laatste tijd veranderingen te bespeuren, in de verschijningsvormen, en misschien ook in de aanleidingen tot en de functies van schaamte? Op zoek naar antwoorden op deze vragen ben ik onder meer te rade gegaan bij het grote overzichtswerk van de psycholoog Nico Frijda over emoties. Ook heb ik de afstudeerscriptie van een leerling van Frijda, Heleen Terwijn, kunnen lezen, die gebaseerd is op oorspronkelijk onderzoek naar schaamte-ervaringen. Van belang vond ik ook enkele boeken van de socioloog Thomas Schef{ die zich op zijn beurt heeft laten inspireren door de psychiater Helen B. Lewis. Ten slotte wil ik nog één boek vermelden, waar eigenlijk alles in staat wat iedereen altijd al over schaamte had willen weten maar nooit heeft durven vragen: Shamevan Salman Rushdie. Schaamte ais soda" pijn

11

Vérschijningsvormen Wat gebeurt er wanneer mensen zich schamen1 Waar is schaamte aan te herkennen? Bij het stellen van zulke algemene vragen past om te beginnen een voorbehoud, dat treffend onder woorden is gebracht door Carry van Bruggen: 'Er isgeen anda zijn dan and~rs-zijn. '2 Deze woorden gaan zeker ook op voor schaamte. Geen twee schaamte-ervaringen zijn volstrekt identiek, iedere schaamte-ervaring is uniek, is anders. Tegelijkertijd is geen enkele schaamte-ervaring volstrekt uniek. Het zou geen zin hebben van schaamte te spreken, als daarmee niet zou worden verwezen naar bepaalde kenmerken die in schaamte-ervaringen in het algemeen te herkennen zijn. De verscheidenheid aan opvattingen over wat we onder schaamte hebben te verstaan is ongetwijfeld groot. Heleen Terwijn citeert uit de literatuur een aantal sterk uiteenlopende definities. Toch blijkt uit haar overzicht op één punt overeenstemming te bestaan: in alle omschrijvingen is sprake van een als negatief ervaren gevoel, dat te maken heeft met een besef van falen) Een ellendig gevoel van onvolkomenheid en te kort schieten - daar komt het telkens weer op neer, met daaraan verbonden de angst door anderen niet te worden geaccepteerd, er niet bij te horen, eruit te liggen. Hoe manifesteert zich dat gevoel? Frijda brengt het in De ~moties in verband met gedragsuitingen die erop gericht zijn het gedrag van anderen te beïnvloeden en met name met betoon van onderwerping. Hij zegt: 'De uit de literatuur bekende beschrijvingen van schaamte en van schuldgevoel zijn beter op te vatten als voorbeelden van onderwerpingsgedrag: het hoofd gebogen, de blik omlaag gericht (of omhoog, vanuit het gebogen hoofd), de handen langs het lichaam in de positie van expliciete inactiviteit.' Dit is inderdaad allemaal te herkennen als tekenen van schaamte; maar dan komt de volgende zin: 'Deze expressies zijn niet specifiek voor schaamte ofschuldgevoel.'4 Ook op andere plaatsen in zijn boek verklaart Frijda dat schaamte niet als zodanig specifiek herkenbaar is. Wel bestaat er, zoals hij opmerkt, in de beeldende kunst een conventie om schaamte op een bepaalde gestileerde manier af te beelden. Om aan te geven dat iemand zich schaamt wordt hij ofzij kleiner gemaakt, en getoond met afgewend gezicht. Er blijft ten slotte nog één kenmerk over dat wél exdusieflijkt te zijn voor schaamte, en dat is het blozen. Het gaat hier om een, voor zover bekend, exclusief menselijke eigenschap: de bloedvaatverwijding in het gezicht en de naaste omgeving daarvan die maakt dat de huid, in ieder ge12

Sociait en psychische regimes

val bij blanken, rood wordt. Vooral verlegenheid en schaamte kunnen aanleiding geven tot blozen. Waarom dit w is, is een vraag waarover al velen zich het hoofd hebben gebroken, onder wie niemand minder dan Charles Darwin. Desondanks moet Frijda constateren dat het 'een frequent, opvallend, en slecht begrepen reactiepatroon' is. Gelukkig heeft dit hem niet weerhouden van de mooie uitspraak: 'De vraag "bloos je wel eens?" doer een blozer blozen.'5 Mensen blozen niet alleen als hun iets onaangenaams overkomt, maar ook als ze worden geprezen of als ze verliefd zijn. Volgens Darwin is het gemeenschappelijke aan al deze situaties dat er steeds een oordeel in het spel is. Frijda vermeldt ook nog een andere vorm van rood worden in het gezicht, namelijk het rood aanlopen van woede. Hij komt dan opnieuw tot de voorzichtige wetenschappelijke conclusie: hier ligt een onopgelost ptobleem. Het heeft ook iets tegenstrijdigs. Het ligt voor de hand dat mensen die zich schamen niet opgemerkt willen worden. Ze maken zich klein, ze willen zich verbergen, ze wuden wel door de grond willen gaan. Blozen daarentegen valt op. Zouden dan misschien al die andere gebaren van wegkruipen en de handen voor het gezicht slaan en zich zo klein mogelijk maken ook zijn op te vatten als manieren om de aandacht te trekken? Juist door hun schaamtereacties maken mensen zichzelf soms extra zichtbaar. Dit doet de vraag rijzen: is het vertoon van schaamte eigenlijk niet iets tegenstrijdigs~

Aanleidingen Om meer greep te krijgen op dit probleem is het nodig eerst de vraag te stellen in welke situaties mensen zich schamen, om welke redenen en tegenovetwie. Volgens Heleen Terwijn heeft schaamte steeds te maken mer een gevoel van er niet bij te horen en met een dreigende afwijzing. Uiteindelijk is dit gevoel, net als iedere emotie, iets wat mensen zichzelfaandoen. Maar bij schaamte is er gewoonlijk toch meer aan de hand: het is ook een emotie die mensen elkaar aandoen. Zij beschamen elkaar. Kinderen zijn daar heel goed in; die kunnen elkaat over en weer vreselijk beschamen, en ze kunnen ook vreselijk onder die schaamte lijden. Ze hebben dus wwd een grote ontvankelijkheid voor schaamte als een zeer groot vermogen tot beschaming. En ze kunnen uiteraard ook door volwassenen beschaamd worden. Om nog eens de Belijdenissen van Augustinus aan te halen: daarin staat een treffend voorbeeld waaruit blijkt hoe Schaamte als sociale pijn

13

s((:rk de aanleidingen tO( schaamte kunnen verschillen. Augustinus verwijt namelijk zijn leraren op school dat zij hem wel geleerd hdlben zich te schamen voor de fouten die hij ffia:lkte in de Griekse grammatica, maar hem geen schaamte hebben bijgcbr.lCht voor de afgunst die hij voelde tcn opzichte van de leerlingen die betc:r met de grammatica overweg konden. 6 Her ging de moralist Augusrinus om hct onderscheid: taalfouten maken vond hij minder verwerpelijk dan afgunst. Maat al mochten de aanleidingen vcm:hillen, het proces VOln beschami ng vertoonde helZf'lfde verloop. De onderwijzer keu rde wat de leerlingdccd af, hij gafde leerling ce verstaan dat die 'z.ich mocst schamen', en her gevolg was dat de leerling z.ich schaamde. Het zat Augusrinus vele jaren later nog dwars. Nier altijd is er bij hel opkomen van schaamtegevoelens een openlijke afkeuring in het spel. Thomas Scheff heeft de reacties bestudeerd van mensen die bij 'candid camera' er ingelopen waren . D e reacties op het ogenblik dat zij dit ontdekten getuigden typisch van schaamte: zij wendden het gezicht af, sloegen de handen voor dc ogen, bogen zich naar de grond - uitingen kOt{om van een hèSefte zijn 'afgegaan' in de ogc:n van al die anderen die st raks het programma zouden bekijken. AJ deze (nogal srerroriep aandoende) gebaren van zclfkl einering lijken op pogingen om zichzelf uit de situatie te redden, om cr nog het beste van te maken.7 De 'candid camera'·situatÎe is van voorbijgaande a:ard en nadrukkelijk als 'o nschuldig' bedoeld. Scheff geeft ook veel schrijnc:nder voorbeelden va..n mensen die in vc:el ergere fuiken terechtgekomen zijn. Zo kunnen echtp:uen verwikkeld raken in spiralen van beschaming en wrok waar geen uitweg meer uit mogelijk lijkt. In een biogr.lnsch essay over Adolf Hit/er meent Scheff diens obsessies te kunnen toeschrijven aan jeugdtrauma's die hebben geleid tOt onvelWerkte schaamte. Hij gebruikr hier in navolging van Helen Lewis het begrip 'unacknowledged shame', dat door Louis Tas t reffend ;s vertaald als 'geloochende schaamte'.S D e theoretische beschouwingen van ScheEf vertonen een frappante overeenkomst met her beeld van schaamte dat Rushdie schetst in zijn roman Shame. In dat boek woekert de opgekropte schaamte als een sluimerende wrok, die rot ontlading komt in vlagen van uitzinnige woede. De dtel belooft niets te veel: he r hele boek is doortrokken van de morieven schaamte en beschaming. In ccn nog niet zo ver va lt:den kwamen op het Europese pl:mdand , ook in Nederland. geïnstitueerde beKhamingsrituden voor in de vonn van volksgerichte n of charivari's. In zulke volksgerichten werden mensen

die zich in de ogen V3n dorpsgenoten .schuldig hadden gemaakt aan de overtreding V3n een bepaalde norm, bijvoorbeeJd door overspel te plegen, blootgesteld aan een openbare vernedering. Het slachtoffer werd bij het vallen van de avond van huis opgehaald en dan met veel kabaal op cen ezel of een mestkar door hel dorp gevoerd, en ro te schande gemaakt. Wie in deze positie \'erkeerde, W2S lijdelijk uit de gemeenschap verstOten: mUI" hij 2.OU daarin kunnen rerugkeren als hij zich in het vervolg 'Zou onthouden V2n het soort gedrag waarvoor hij nu in het openbaar beschaamd werd.9 Functit!!

Bc:schaming leidt tot schaamte. en die schaamte is een el lendig gevoel van onvolkomenheid dat door het individu lijdzaam wordt etvaren - zoals, naar we mogen aannemen, degenen die bij een volksgeticht op een mestkar gezet waren et meestal het verstandigst aan deden hun lot maar lijdzaam te ondergaan. Bij de volksgeri evoegingen, in Goud5bJom 1987: 65" 144. Daar vindl men ook de volledige tirelbeschrijving \'an de reçen,i", van Bongn,

228

Noten bij pp. 108-IJl

Ter Bruk, enzovoort.

Elin 1981. 1: H O. EhasI981, 1: 19· $. 80ngn 1950: 4 9· 6 . V&!- c"mdshlom 1960: 68 -70. 7 . M~~r hierover op pp. 4) -.. 6 h~rhovçn. R. e n den:: 19,0 en 1961. Ot: oof1ipronkchj ke \v:I.:unemingen v:l.n Fnl'l'l. Bou zijn ~na ­ mdd in Boos 1966. l ie (luk O lud«:r cn Hcizer 1967. Vol~ns R.l.~lIIan e n Rubd (1 989: 274) is de KW3k iud po,ll1uh na 1950 hcrkcfd. Zie: ~rdc-r Huns '968: j06-1 4 j .

4.

9.

e n Wolf 1982 : ' 90'9', E1i.u 1982 , 1: 186.

10. fJiA5 1981. I: ' H. 11. Goodp982: 140 . 12. En mCf wie, en hoc laat: '~k oo k Coopcr 19~6. Elias 1982. 2: 25914. Z ie ook hierboven. pp. 55-66. IS. Elia5 1982. 2: 60-7.

1,.

16 . In Je fnrmuJcring van De S""1la n (l9R2: 99): 'Menscn moelen meer u:kc:ning houdcn Ill CI mc:cr aspchl nanTd~ Ilfl(J OJ1/lIQtlNUj, u"1I11h~id V~rf221dui t hel Engds (199 1). Anmen:hm: Coma...t ' 991. Bloch. MaK. Lil wáiliJkM/~. t . Lil fo rmaruJT/. da IUlIs-bdiptmJmu. PMÎJJO: Albi n Michel 1939 . Booruin, OUlid 1., Ik onrtÛltltm. Dt ZMlrrochl van tir mlnS nc Zivilisicrullg de r U lern .' 111: Lilld.l. Burckhard l (red.). 'Und wit wuhmrd..?'lkr!ijn: W 2 [ 9 80. El i;ls, Norbcrr. 'Wandlungen der M achtbala nce zwisch en den Gesch lcch[crn. Einc pro2Csss oziol(}gi.~ch e Unrer)uchullg am Beispid d",~ anriken Röm cr.\[aa ts.' Köhur Zeil" srhrift ft r Soziologi' ulld Soûa!pJJclml~gi, 38 (98 6), pro 425-449 · Frie2C, [""ne H .. Jacqudynnc E. P-JrWns. Pau l ~ B. johnwn, Di ~nl.' N . Rublr en Ga il L Zd· !nnn, Womm and Sn: R~~. A Stlcia! PtJrhological Pmp~,·tiVt'. New Vork NOfmn [)l7S . G~nm ~n-va n W;mninge, W" ' M~f1s en milieu in hismrisdl perspecti ef. ' Diesred e Univcniu:il vall AmSlerd ~m ' 990. H an"Îs, M,lrvi n. CoU'I. Pigs, Wan, Ilnd Witchn_ Th~ RiddJn ojC..h ..rt. N.. w Yo ric: R:m d nmHou5C1971 · Huns, f\brvÎ n. Onu S0011. VCH:.Jo, Marvm en Eric B. Rtm, Dtam. Sn, ilnd Fmi/i? Popll14tion Rtg.. 14tion in In· l/rJwtri4/ "nJ Dcwlnpin: SocictiN. ~ York: Columbi.a Uni\'Cniry PrUl 1987. Hilleniu., . D ., SprcJmt4t"t1l JUT. Amsl",rdam: ArbcUkrspton r974. Joh.o nson, Donaid c.. :>k V"-n d~r GS (98). Jezus Siraeh, 'Wij,hdd van J("ZUS Siraeh.' Het Oude 7hlt/ment. Dr Dmurocllrloniek,. of Apocriefe Boeken. Willibrord.venaling. Boxtel: Ka{holiekc Bijbdstichring 19H1. Knox, Dilwyn, .Disciptina. The MonJstic and C1eric~1 Origins ofEuro(Xan Civility.' In: John Monhs~ni en Ronaid G. Mu,to (red.), RmaisStlm'l' Society and Cu!run. EJsays 111 HonorofEugrne F. Ria, fr. New Vork: Italic~ Press 1991, PI" 107-13S. Lucretius, De nafuurm haar oormen. Boek 1en v. Vena~ld uit hel brijn. Arnhem: V~n Loghum SIOlt~rus 1946. Spier, Fred, 'Religie in de mensheidsgeschiedeni,. Naar een model VOln de ontwikkeling van rdigieuu regimes in een lang~"rermijnper,pcetief: Amsterdam, Sorio!ogisrh Tijdschrift 16 (1990): 88-12,. Weber, Alfred, Kulrurges'-/Iichtr ah Kufrursoziologir. Leiden: Sijthoff 193\. Wef,~r, Max, 'Die protest~ntische Ethik und der Geist de5 K~piralismus: (1904) In: Die prot~'tt1ntiSfht Erhjk (Johann WinckdmOlnn, red.). Münçhen: T..schenbuch 1969.

Arn~wn, Johann P, The Future thai Faited. Ongim /lnd Desti"Îef of{he Soviet Model.

Londm: Routledge 1993. Bauman, Zygmunr, Modallity and rhe Ho!oftlUst. Cambridge: Poli!}' Press 1989. Blok, Anron, 'Primitid'en geciviliseerd.' Sociologische Git/, 29 (1982): 197-2°9. Bourdieu, Picrre, Opstt!!m olla ,maak. htJbiru$ en her w/dbtgrip. Vertaald uit hct Frans. Affi.'t~rdall1: Van (;"nnep 1989. Duerr, Hans P~t~r, Der Myt/"" /)om Zivi/ist/tiomprozt5J. 1 Naekrheit Imd Sc!mm. Frankrun: Suhrkamp 19HH. 2. !nrimirär.ld. 199°. 1 Obszöniläl und Gewa!r. Id. 1993. EIiJs, Norbert, Hu clviliftltieprorn So,;ogrllrrischt m f$]choy,,.netischl' lI"drrzoekingtll.

LiUratuur

245

2 delen. Vert~ald uit het Duit5 Ü939}. Utrecht: Het Spectrum 1982. Elias, Norberr, en Eric Dunning, Qrwt ftr Exciummt. Sport Ilnd Lásurt in the Civi/;· zing Procw. Oxford: BasiJ BJackwelll986. Eli~5, Norbert, Srudim üba dit Deutschm. Machtltdmpft und Habitusentwicklung im 19- und 20. Jahrhundrrr. Frankfurt: Suhrkamp 1989. Garlaod, David, Punishment Ilnd Modern Socirty_ A Study in Social ThrorJ. (hford: C1arcndon Press 1990. GoudsbJom, J.. Dr sociologir van Norbrrt Efim. Amsterdam: Meulenhoff '987. Guudsblom, J. en Stephen Mennell, 'Civili~ing Processes_ Myth Ot Reality?' Te verschijnen in Camparalivt Studirs in Soci"'y and HistaT] XLI: (1997). Heerma v:w VO$~, A.J. CO A. van Srolk, De geschiedmis van Norbrrt Eliar. Amsretdam: Meulenhoff 1987. Jkegami, Eiko, Thr Taming aJthr Samurai. Honarific IndilJidualiim and the Making of Modern Japan. Cambridge, Mass.: Harv:lrd University Press '995. Kadt, J. de, Hafiucisme Ol dr niruwe IIrijheid(1939J. 3e druk Amsrerdam: Van Oorschot 1980. Kempers, Bram, Kunst. macht en mrcmaat. Het btTOq van schildrr in sociale lIerhoudingm 1250-1600. Amsterdam: Arbeiderspers 1987. Knox, Dilwyn, 'Dheiplina. The Monasric and CleriaJ Origins ofEurope~n Civility.' In: Juhn Monfasani en RonaId G. Musto (red.}, Rmaissanu Socitty and Cuftu~. EJSap in Honor IJfEugent F Rier, Jr. New York haHa Press 1991, 107-135. KoopmaflS, Ruud, en Sophie de Schaepdrijver, 'Mech~nism~ ofState Formarion and ColJeetive Anion: An Interview with Ch~r1es TïHy.' AmsurdamJ SlJciologigh Tijd,ehrift 20,1 (okrober 1993): 43-73· Kütsat-Ahlers, EJçin, Zur frührn Staaunbildung von Suppmvöfkern. Uebrr die Soziound Psychagmeu drr eurmiJchen Nomadenráehr Ilm Beispiel der Hliung-Nu und Göktürkrn mit ánrm ExkuT> über die Slrythm. Berlijn: Dunker & HumbJot 1994· u:vi, Primo, "dir een mem?VcrraaJd uit her ItaJia~ns (1958). le druk. Amsrerdam: Meulenhoff 1987. Levi, Primo, Dt verdronkenen (11 dr geredden. Vert~~ld uit hel Jtaliaans (1986). Amster-

dam: Meuknhoffl99'Mennell, Srcphen, NIJrbat Bim. Civilization and the Human Stl/Imagr. Oxfor& Basil BlackweH 1989. Mesltovic, Sljepan G., The Barbarilln Ti:mpaamenr. TOWllrd a Posrmodern Cririca!

Theury. Ncw York: Rourledge '993MiJgram, Slan!ey, Grenzeloze gehoorzaamheid: ren rxpaimental onderwrk. Vertaald uit het Engels (1969). U[recht: Bruna 1974· Rasing, Wim, 'Too Man) Propie. 'Orda and Nanwnfirmity in 19futingmlur Sociaf hocm. Diss. Nijmegen 1994 Schriirct, Michad, 'Wozwti zU5ammenJwmmen in rechTer l:-he.. 'Sozio- undpsychageneliJchr Studim üba EhesehlimungJvorgiingr vom Il. bis IS fl1hrhundrrr. Fr~nkfurc Suhrhmp 198j. Spicrcnburg, Pierer, Thr Spatacfr ofSuffiring. Eueutio'" and the EvolutilJn ofRqrmion. Cambridge: Cambridge University Pres5 1984. Swaan, Abram de, Zorg en de staat. WeLzijn, ollderwlj, en gezondheidlwrg in Europa en

246

Literatuur

dt Vutmgde Staren ill de nituwe tijd. Vena..ld uit ht't Engels (1988). Amstndam: Bw Bakkn 1989. Thaden van Vdz~n, H. U.E., 'D~ Aukaanse (Djoeka) beschaving.' Sociologische Gids 29 (1982): 243- 278 . Tibi, Bassam, h/ilm and The Cultumi AccomodaTion ofSocia! Change. Vn taald uit het Duits (198j). Boulde r: Wesrview Press 1990. Tibi, B..sI..m, Thc Crisi< ofModtrn Mam: A Prtindustria! Culture in thl' Scimtific- Techn%gien! Ag". VenaaId uit het Duils (981). Salt Like City: Universiry ofUmh Pres., 19 88. Tilly, Charles (ted.), Tht Formnrion ofNtltiol/a! Starts in Wtsrern Europt. Prince ron: PrincelOn Universiry Press 197j. TiUy, Charb , Coercion, CapiTtJi, and Europetln Sraus, AD 991)-[990. Oxford: Basil Blackweil 1990. Veblen, Thorstein, The hurinet ofWorkmamhlp and rhe State ofthe !nd",triaIArts. New York: M..çrnill.. n 1914Wcb er, Eugen, PtastlnfS inro Frenchmtn. Th" Modaniultton ofRural Fmncr 1870-19'4. Sunfon:l: Stanford Univtr.\ity Prc'-\ 1976. Wijterdink, Nico, 'De civilis..ti erheorie in discussie. Opmerkinge n bij een congres.' Amsterdams Sociologisch Tijdau I 1986. Ltn.~kj , Gtrhard, J':l. rrick Nolan en Jean Lcfl5ki, Hum4n 5orittit/, An lnlruducrion til Maao-Sociofogy. 7e dluk. Ncw Vork: MeGrJ.w"HiJl1995. Levy, Marion J. Jr., Modr'niza li()n and Ilu 5trueturr ofSocirtitl. A Sl'uing ftr fn/l'rnalional Affiin Prinec!,)n: PrineelOn Univn~ity Press 1966. Mann, Michad, Tht SDUr(/'f (lfSo(i(l1 PrJwn. Cunbridgc: C~mb ridge Unj\ftr.~ jry p=~. McNcill, Wi!lu.m H . TIJr Risr Dflhr \l'Im. .A HiiUJryofthr H'mf/UI Co mmumry. ('}dugo: ChicJg