Het Nationaal-socialistische Beeld Van De Geschiedenis Der Nederlanden: Een Historiografische En Bibliografische Studie 9053568956, 9789053568958, 906194032X [PDF]

Zitiervorschau

AUP /Schoffer AAA 03-02-2006 16:59 Pagina 1

Het Amsterdam Academic Archive is een initiatief van Amsterdam University Press. In de serie verschijnen (populair-)wetenschappelijke publicaties die niet meer leverbaar zijn, maar waarnaar nog wel vraag is in binnen- en buitenland. Relevante delen van deze publicaties zijn ook in te zien in het repository van Amsterdam University Press: www.aup.nl/repository. isbn 90 5356 895 6

Amsterdam University Press

™xHSTAPDy568958z

Ivo Schöffer Het nationaal-socialistische beeld van de geschiedenis der Nederlanden

Hoe zou de geschiedenis van de Nederlanden (Noord en Zuid) er hebben uitgezien wanneer de nationaal-socialisten de Tweede Wereldoorlog hadden gewonnen? Om deze vraag te beantwoorden beschrijft Ivo Schöffer allereerst de theoretisch-ideologische ideeën die de nazibeschouwing en de nazigeschiedschrijving beïnvloedden, evenals de evenementiële geschiedenis van het nationaal-socialisme met betrekking tot Nederland en België. Op ideaaltyperende wijze construeert hij een schema van het nazigeschiedbeeld der Nederlanden, waarna aan de hand van reeds beschikbare nazipublicaties dat schema concreet wordt opgevuld. Verder wordt aangegeven in welke opzichten in dit schijnbaar zo gesloten geschiedbeeld reeds tijdens de bezetting variaties en afwijkingen konden optreden. Concluderend worden de negatieve en positieve aspecten van deze nazigeschiedschrijving voor de bestudering van het verleden van België en Nederland belicht. Ivo Schöffer werd op 20 mei 1922 geboren te Amsterdam en begon na zijn eindexamen in 1941 de studie geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam, die in 1951 werd afgerond. Hij was wetenschappelijk ambtenaar bij prof. J.M. Romein bij wie hij in 1956 promoveerde. Na een driejarig lectureship in Modern European History in Australië werd hij in 1961 benoemd tot hoogleraar in de Vaderlandse Geschiedenis aan de Rijksuniversiteit te Leiden, een functie die hij tot zijn emeritaat in 1987 vervulde. Hij was in die periode lid van de Menten-commissie (1977-1979) en lange tijd redacteur van het Tijdschrift voor Geschiedenis en het Biografisch Woordenboek van Nederland. Vele publicaties over onder meer de Oost-Indische Compagnie, de nieuwe geschiedschrijving en de geschiedenis van 17e-eeuws en 20e-eeuws Nederland staan op zijn naam.

3 a

Ivo Schöffer

Het nationaal-socialistische beeld van de geschiedenis der Nederlanden Een historiografische en bibliografische studie

3 a

Amsterdam Academic Archive

voorwerk Schoffer AAA 08-02-2006 18:24 Pagina i

het nationaal-socialistische beeld van de geschiedenis der nederlanden

voorwerk Schoffer AAA 08-02-2006 18:24 Pagina ii

Het Amsterdam Academic Archive is een initiatief van Amsterdam University Press. In de serie verschijnen (populair-)wetenschappelijke publicaties die niet meer leverbaar zijn, maar waarnaar nog wel vraag is in binnen- en buitenland. Relevante delen van deze publicaties zijn ook in te zien in het repository van Amsterdam University Press: www.aup.nl/repository. Achter in dit boek vindt u een overzicht van titels die tot nu toe zijn verschenen.

voorwerk Schoffer AAA 08-02-2006 18:24 Pagina iii

Ivo Schöffer

Het nationaal-socialistische beeld van de geschiedenis der Nederlanden Een historiografische en bibliografische studie

3 a Amsterdam Academic Archive

voorwerk Schoffer AAA 08-02-2006 18:24 Pagina iv

Het nationaal-socialistische beeld van de geschiedenis der Nederlanden. Een historiografische en bibliografische studie door Ivo Schöffer werd eerder uitgegeven door Uitgeverij J.M. Meulenhoff te Amsterdam / Van Loghem Slaterus te Arnhem (isbn 90 6194 032 x). Omslagontwerp: René Staelenberg, Amsterdam isbn 90 5356 895 6 nur 688 © Amsterdam University Press • Amsterdam Academic Archive, 2006 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 jO het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 kb Hoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden

voorwerk Schoffer AAA 08-02-2006 18:24 Pagina v

woord vooraf bij de AAA-editie Op 2 oktober 1956 werd deze dissertatie aan de Universiteit van Amsterdam verdedigd (promotor was Prof. dr. J.M. Romein). In 1978 volgde de eerste ongewijzigde herdruk van de oorspronkelijk bij Van Loghum Slaterus/Meulenhoff te Amsterdam uitgegeven tekst. Deze werd gepubliceerd door HES-Publishers te Utrecht, met een daaraan toegevoegd beknopt Woord Vooraf. In dit verband is het van belang te beseffen dat deze in 2006 uitkomende tweede herdruk opnieuw de ongewijzigde tekst biedt welke berust op onderzoek en beschrijving die in de jaren vóór 1956 tot stand kwamen. Bij het lezen en overwegen van deze tekst houde men er derhalve rekening mee dat vooral de annotatie en het bijwerk van literatuurlijst en biografische gegevens, zonder naar inhoud en interpretatie geheel verouderd of achterhaald te zijn, een aan die tijd gebonden karakter dragen en soms door later onderzoek gecorrigeerd of aangevuld werden. Mijn dissertatie was in hoofdzaak gebaseerd op in Nederlandse bibliotheken (nazi-)bronnenmateriaal, op toenmalige beschikbare literatuur en op min of meer toevallige gegevens verkregen door het interviewen van tijdgenoten en incidenteel geraadpleegd archief, vooral aanwezig op het Rijks Instituut voor Oorlogsdocumentatie te Amsterdam en het toenmalig filiaaldepot in Scheveningen. Archief- of bibliotheekbezoek in Duitsland bleef achterwege. De in de dissertatie geboden, naar volledigheid strevende, bronnenlijst van (nazi-)publicaties vormde de concrete grondslag van het boek. Dat ondertussen na 1956 en vooral van 1960 af een ware vloedgolf aan literatuur over de geschiedenis van het nationaal-socialisme en van de Duitse bezetting in Nederland en België, vooral dankzij veel werk van ook Duitse, Engelse en Amerikaanse historici losbarstte, behoeft geen betoog. Een goed beredeneerd overzicht daarvan biedt Ian Kershaw, The Nazi Dictatorship. Problems and Perspectives of Interpretation (eerste druk 1985; vierde bijgewerkte druk Londen 2000). Weliswaar ontbreekt voor België een gigantisch historisch overzicht van de Duitse bezetting na 1940, zoals dat voor Nederland door L. de Jong werd geschreven (13 delen in 29 banden, Den Haag 1969-1991), maar wel kan vermeld worden dat sedert 1970 het Navorsings- en Studiecentrum van de Geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog te Brussel vele publicaties uitbracht of entameerde, waaraan onder andere een reeks Mededelingen en sedert 1967 de periodiek verschijnende Bijdragen tot de Geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog te danken zijn. Omtrent het Duitse bezettingsbeleid in België heeft onder andere A. de Jonghe in deze Bijdragen verscheidene historisch-wetenschappelijke studies gepubliceerd. Aangaande de geschiedenis van het nationaal-socialisme in Vlaanderen verdienen F. Seberechts, Geschiedenis van De Vlag. Van cultuurbeweging tot politieke partij (Gent 1991) en B. de Wever, Greep naar de macht. Vlaams nationalisme en Nieuwe Orde. Het VNV 1934-1945 (Gent/Teilt 1995) bijzondere vermelding. Met meer nadruk nog moet hier de aandacht worden gevestigd op de na 1965 ontplooide bestudering en beschreven geschiedenis van de nazigeschiedschrijving met vele nieuwe biografische gegevens over Duitse nazihistorici. Dat raakt op nog directere wijze het in mijn dissertatie beschreven onderwerp. Veel kon zo, vooral dankzij gericht onderzoek in de Duitse archieven en bibliotheken, nader worden aangevuld en uitgediept. Vooral de derde naoorlogse generatie van Duitse historici heeft op zeer kritische

voorwerk Schoffer AAA 08-02-2006 18:24 Pagina vi

wijze kunnen aantonen hoezeer de toenmalige, ook nog na de oorlog gerespecteerde Duitse academische wereld, zich op tegemoetkomende wijze had aangepast aan de naziideologie, zowel in onderwijs en onderzoek als in de nazi-propaganda. Onthullend zijn bijvoorbeeld in dit verband de gespecialiseerde bijdragen in de bundel Deutsche Historiker im Schatten des Nationalsozialismus, gebundeld door Winfried Schulze en Otto Gerhard Oexle (Frankfurt a. M. 1999). Zo blijkt ook Franz Petri, de ook in mijn dissertatie aan bod gekomen nationaal-socialist die in bezet België bemoeienis had met het politiekculturele bezettingsbeleid, reeds vér voor 1940 lid te zijn geworden van de NSDAP, zich toen al in interne stukken antisemitisch te hebben uitgelaten en in 1942 door Hitler dankbaar te zijn vermeld om een eventuele inlijving van Noord-Frankrijk bij Duitsland historisch te legitimeren. Niet geheel ten onrechte heeft Hans Derks in zijn overigens wel erg kritisch toegespitste Deutsche Westforschung. Ideologie und Praxis im 20. Jahrhundert (Leipzig 2001) er op gewezen dat mijn typering van Petri te voorzichtig-mild was geweest. Van belang is ook dat nadere onderzoekingen in Nederland ten aanzien van de Germanistiek en de Volkskunde, reeds ver vóór de oorlog onder Duitse invloed opbloeiend — en in mijn dissertatie beschreven voor het nazibeeld van de vroege Middeleeuwen in de Nederlanden — zeer receptief stond ten opzichte van rassen- en eugenetische theorieën van de nazi’s. In het goed gedocumenteerde werk van Barbara Henkes, Uit liefde voor het volk. Volkskundigen op zoek naar de Nederlandse identiteit 1918-1948 (Amsterdam 2005) wordt dit met veel details geanalyseerd. En ten slotte is in de kringen van Duitse historici pas laat veel aandacht gericht op de eveneens op Nederland en België betrekking hebbende zogenaamde ‘Westforschung’ in de nazi-tijd. De twee delen van Burkhard Dietz, Helmut Gabel en Ulrich Tiedau, Griff nach dem Westen. Die ‘Westforschung’ der völkisch-nationalen Wissenschaften zum nordwesteuropäischen Raum (1919-1960) (Münster etc. 2003) bevatten tezamen niet minder dan 43 bijdragen die talrijke details geven over de nazigeschiedschrijving ten aanzien van het Duits-Nederlandse verleden. Bij al deze hier gesignaleerde toevoegingen en aanvullingen van onze kennis, heb ik toch de indruk dat mijn boek naar inhoud en visie nog steeds kan bijdragen tot nadere historiografische inzichten omtrent het nationaal-socialistische geschiedbeeld van de geschiedenis der Nederlanden. Enkele detailcorrecties moeten hier tot slot nog geboden worden: - Blz. 63, noot 3: Dr. H.G. van Senden wordt ten onrechte genoemd bij de predikanten die nationaal-socialist zijn geweest. - Blz. 68, 78: wellicht ten onrechte wordt de indruk gewekt dat Grammens nationaalsocialistisch gezind zou zijn geweest. Dat is onjuist. - Blz. 68-69: bij de kwestie-Martens wordt gesproken over een omstreden hoogleraarsbenoeming; het ging hier echter om een benoeming tot Lid van de Vlaamsche Akademie van Wetenschappen. - Blz. 69: de spreuk ‘Sic vos non nobis’ wordt onjuist vertaald en bedoelt ten rechte: een ander gaat ermee strijken.

voorwerk Schoffer AAA 08-02-2006 18:24 Pagina vii

- Blz. 92: Cyriel Verschaeve wordt als ‘oud-activist’ aangeduid; hij bevond zich echter achter de Frans-Belgische kant van het front en steunde de frontbeweging. - Blz. 322: ten onrechte wordt vermeld dat Goedewagen zijn privaatdocentschap te Utrecht in 1932 had opgegeven; hij bleef echter privaatdocent tot zijn benoeming tot hoogleraar in 1943, ook in Utrecht. I. Schöffer Januari 2006

VOOR

SACHA

Allereerst richt zich de dank, bij het overleggen van deze proeve van bekwaamheid, tot U, Hooggeleerde Romein, promotor in de ware zin des woords van mijn studie en wetenschappelijk werk. Het is ondoenlijk om in dit verband nauwkeurig weer te geven wat ik als Uw student eerst en als Uw assistent in de laatste vier jaren aan U te danken heb; het is misschien ook onmogelijk, zozeer voel ik dat in mijn wetenschappelijk denken en doen delen van Uw theorieën, Uw visie en Uw aanpak versmolten zijn. Laat ik er derhalve mee volstaan mijn grote erkentelijkheid uit te spreken voor Uw persoonlijk gerichte hartelijkheid en belangstelling, Uw telkens weer blijkend vertrouwen dat U in mij stelt, Uw bereidheid mij nauw bij het universitaire werk te betrekken en mij in mijn zelfstandig oordeel te aanvaarden. Niet minder richt zich mijn waardering tot U, Hooggeleerde Brugmans. Het assistentschap gedurende vier jaren, waarin ik onder Uw leiding het mooie vak van de economische geschiedenis werd binnengevoerd, zullen bij mij in dankbare herinnering blijven dankzij Uw voorbeeldig helder denken, dankzij de grote mate van vrijheid en zelfstandigheid, die Gij mij in her werk liet, dankzij ook het prettige persoonlijke contact. U, Zeergeleerde Klompmaker, ben ik dankbaar voor de wijze waarop U mij als 'collega proximus', hoewel verre mijn meerdere, tegemoetgetreden bent en te allen tijde bereid waart uit eigen groot arsenaal van kennis te putten en met Uw talenten van goed docent mij duidelijk te maken, wat mij in de economische geschiedenis duister was. Ook de andere docenten, die zoveel tot mijn wetenschappelijke vorming hebben bijgedragen: de hoogleraren Niermeyer en Presser, Posthumus en Jansma, Den Hollander en Hofstra, zeg ik dank. Zij mogen begrijpen dat deze opsomming niet wil zijn een kleurloze plichtpleging, maar de povere uitdrukking van een veel geschakeerder en individueel gerichte dankbaarheid. Mijn keuze van het vak geschiedenis was reeds 7.0 vroeg voor mij vast komen te staan, dat ik niet mag nalaten hier met dankbaarheid hen te vermelden, die mij deze weg reeds wezen. Mijn onderwijzeres Mevrouw J. de Groot-van der \Verff, mijn grootvader wijlen Dr. C. P. Burger Jr. en de vriend en leidsman in mijn jongensjaren Dr. A. J. Bemolt van Loghum Slatorus

waren het, die zonder iets te forc eren mijn kinderlijk-gretige nieuwsgierigheid op historisch gebied richtten en vormden. Een dankwoord richt zich evenz eer tot het Montessori Lyceum te Amsterdam, waar ik als leerling eerst, als leraar later - alles tezamen twaalf jaren _ mocht verkeren. Niemand zal het euvel duiden, dat zich dit woord concentreert op enkele personen: de Rectrix Mej. A. E. S. Osterkamp, de leraar in de geschiedenis en lat ere Rector de Heer J. A. Schreuder en Prof. Dr. D. Loenen, die mij de klassieken werkelijk nabij bracht. Mijn ouders zeg ik dank niet alleen omdat zij mij de opleiding mogelijk maakten, maar vooral ook omdat zij voor hun kinderen een milieu schiepen, dat door een bewust besef van geestelijke zindelijkheid gedragen werd. Deze was zo natuurlijk en vanzelfsprekend geworden, dat ouders, dochter en zoons elkander wel weer moesten 'ontmoeten', toen de strijd tegen het 'onzindelijke', dat in 1940 ons land ging overheersen, dwingend werd. Juist bij mijn studie voor dit proefschrift heb ik de grote betekenis van een goed milieu diep leren beseffen. Al diegenen die bereid waren mij bij mijn studie voor en publikatie van dit proefschrift te helpen geldt tenslotte mijn hattelijke dank. In de allereerste plaats de Nederlandse Organisatie voor Zuiver-wetenschappelijk Onderzoek, die de uitgave op zulk een genereuze wijze financierde; voorts de ambtenaren van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie - in het bijzonder de Heren E. G. Groeneveld en R. J. van der Leeuw - van de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam en van de Stadsbibliotheek van Antwerpen; de uitgeversmaatschappijen Van Loghum Slatorus en Meulenhoff die alles in het werk steld en de uitgave tijdig en in goede vorm gereed te mak en. Dankbaar ben ik ook de velen die mij mondeling of per brief verder hielpen. Gaarne noem ik de Heren A. de Bro yne, Dr. L. De1fos, Prof. Dr. P. C. A. Geyl, Prof. Dr. J. Gilissen, Dr. F. A. van jaarsveld. A. J. van der Leeuw, W. G. Noordegraaf en A. \'J' M tit/!,

(J) De. geschiedenis v an h~t narionaal-socialisme in de Nederlanden heeft ook een actueel belang, niet alleen voo r de nadere kennis omtrent vraagstu kken va n sociale re-integ ratie v an ex-pohtieke delinquenten en her z.g. neo-nazisme, maar ook in het algemee n voo r het verd iepen van de kennis o rnrrcru de po litieke mi nde rheid sg roe p, die zich inkapselt in eigen isolement en d aarin evenzeer ged reven wo rdt d oor een sociale en-of politieke d iscr iminatie, en ald us ee n latent gevaar voor d e samen levin g v ormt. (4) V oor de geschiedenis va n de N ederlanden blijft de verbi jzondering ten opzichte van de D uitse landen en de losmaking van het H eilige Ro o mse Rijk een onderwerp dat w etenschappelijke aandacht en grondig onderzoe k verdient.

(j) H et ge rmsno-cenn isch uitg angsp unt van W. Reese voor de bestu de ti ng van de Nederland se gesch iede nis werkt eerde r verw anend dan verhelderend.

w. Ree..."

Dü

Nif(/rdl1"J~

"""

J 4J

R~idt

I, 19.'Il.

z

STELLINGEN

(6) eh. Verlinden laat, wanneer hij de betekenis van Petri's werk voor de vorming van de taalgrens in België afdoet als tendentieus en voorbarig, geen recht wedervaren aan de ook voor Verlinden onmisbare bijdrage die Petri voor verdergaand onderzoek in deze heeft geleverd, ofschoon de kwalificaties op zichzelf niet onjuist zijn. eh. Vnlinn (1940/41) g 2 - De eerste moeilijkheden VQOt hçt VI'\\"(1940,'41) 83 - NSB en VNV schijnen {k wind mee te kriigcn (1941/_1-3) 84 - De teleurstcllingen (19-12/44) 86 - De opkomst van de SS S7 - De SS-ideologie 88 - Dc NSB ,tribbel, tegen 89 - De opkomst van de Devlag 90 - Hct anti-Dietse standpunt 92 _ De wrijving Vl'(VDeviag 94 - Vlucht uit Bdgi~ C[l Dolle Dinsdag 9 j - D~ laatste maanden en het einde 96 IV - HET NATIO:t-;A!l.L-SOCl.'lLISTISCHE SCHEMA VAN DE NEDERLANDSE GESCHIEDENIS

99

Vóór mó '940 in NederlanJ '-an weinig belang 99 - Duitse belangstelling voor' AuslanddnltSehtum' 100 - De Nederduitse tradüie 100· Oszwalds 'Symphonie' 101 - Pet";'s 'Forschungsaufgabe' 103 - Cultuurpolitiek V:Jon de bezetter 101- Geringe invloed op de oude

INHOUD

geschiedbeoefenleg lOS - Nieuwe organisaties 108 - D~ sihbeiJrij 109 - Isperts 'Fo1",chungsstelle' 109 - G1 SCHOEPS, Di~ Ehn Preussen1 ar f.~.rfJ;dmir. CIl''C ch t, 19 H. Voul blz. 16.;.. : - Over d ezt: ~"opolil iek : \\: ·H lrTLESEY. T Ut. VF.E"', M ATTLk .... V~ n Ncdn lan J(,Ç rull ioruur.lt.oe.W.~t;5Chc z ijd e : Loo ucrs , Noo~ l)"o.-P. V()()Cffi no k J. F. I h;Yrl NC'S ~ n i kclcrm..'C ks in : lJt Ir ...." 1944. rul s.:r. VII E. G . C. Dllu:-,':'IElI. sd uecf h i510ris che b.ZI-IDEOLOGIE

'7

volgende citaat van Stceling: 'D as Reich ... wird nicht nur (begriffen) als völkerrechtlich bestimmtes, durch Grenzen, Seearsvenräge und dergleichcn abgehobenes Gebilde, sondem als reinster Inbegriff der Ordnungen und Gesetze unserer rnitteleuropäischen \'/elt überhaupt, als absolct Primäres und Apriori, als Substanz dieser \'(lelt, dessen Rolle nicht die einer politischen Grosse neben anderen Grössen isr, sondern vori dessen Gesundheit oder Krankbelt die Existenz Europas überhaupt abhängig war, ist und bleiben wird". Historisch gezien heeft het Germaanse Rijk tweemaal deze vorm gezocht: het Sraufische Rijk mislukte, omdat leiders dwaalden en geen 'Führer' konden zijn, het Bismarckeaanse, omdat hier niet de synthese van Volk en Macht gevonden werd 2 . Nu breekt het Derde Rijk aan, met Hirler wordt de idee van 'Das Ewige Reich' eindelijk verwczenlijkt''. Samenvattend kunnen wc dus de nazi-ideologie als volgt kort omschrijven: van vorm (I) bewust-propagandistisch, (1.) opportunistisch, (~) pluralistisch co (4) Duits-chauvinistisch, en naar inhoud in twee richtingen, een rationaliserende en een mythologiserende, met de volgende nationaal-socialistische termen: a. 'D)'lIamik': (I) '!vIacht', (1.) 'Raum ' en (3) 'F ührer", b. '.Af)'fiJos': (I) 'Rasse', (1.) 'Volkst um ' en (3) 'Reicb'". Ben ik met deze typering van de nazi-ideologie te positief geweest? Natuurlijk is het mogelijk ook deze ideologie geheel negatief te typeren als b.v. antiparlementair, anti-sernierisch, nihilistisch, anti-bolsjewistisch etc.1Iaar ik geloof dat dit niet juist zou zijn. Een ideologie is op zichzelf een rechtvaardiging, waarin dus de mens ook zijn negatief-gerichte daden poogt te interpreteren in positieve zin. Alleen de ideologische rechtvaardiging verklaart, 'waarom zovelen zich niet alleen mee hebben laten slepen, maar zich ook binnen deze ideologie konden inkapselen met een gevoel van idealisme. \'V'anteen schone ideologie kan dienen ter rechtvaardiging van hevige gruweldaden en wanbeleid. Achter de fraaie woorden stond de macht van het geweld en de misdaad, achter de vrindeI - STFJ)]:-JG, K"{lurJ',cuhidile etc. S. 64. Vgl. ook R. GANZER . J. i\l. Bec-s, De Rijk.fJ',edaciJtc (Bronnen 17l), blz. 149-169. C.~R~ laat, omdat hij die Rijksg~dachtc liev~r wil omzeilen, 'Rckh' vervangen cloor dc neutrale, maar daardoor lege term 'Gc"mcn~best'. Een haast humoriSlisehe roging (hl1.. 73) om het Duitse ilTIrc,-ialisme met ccn woordverandcring om te buigen. - Zie RErNDERS blz. 67. 'Zij kunnen elkaar nu de hand reiken , Bi~n""'ek en Goclhe (~ic} ... 'En lOch' zullen 7.~ zeggen.' Ovcr d~ gc'ehiedeni~ van de Rijksidcc cn de 'erm 'Derde Rijk' sprak Dr. N. B. 1"E""AEfF op het Congn.·, van Nederlandse historici in 1936 (Tijdschrift ,'o,r GeJl'liie'/C1Ji.,· )936 blz. 360/3(1). Als geestelijke vaders hiervan noemt hij: Paul de Lagardc, Emsc Kricck en i\Iocller van den Bruck. 4 - Ncderlandse nat. soc. tll"Qr~tici; DL T. Bontl,,,", Dr. J. van Essen, Or. J. H. CHr, J. Flcnlge, Ir. J. Frijling, Dr. T. Goedcwaagcn, Mr 11. A. j\1. van dcr i-kydm, Dr. H. Krckel, Joh. A. Reindcl'S, Ir. J. B. Wignsma c.a. Hoc moeilijk h~t i, de nazi-idcologie te analysercn door tie vage tcrminologic zegt ook MOHH.... S. 66/67. D~ mCul1~Clc . S. H . 4 - IX ret!evoC'Jing werd J>.i.l later ujlg~c vcn (19 , Il, Lc jpzill:) d eer de /l.bldlung Kohurw isiKrlSch1ft v~ n hel Ka i12.. 148. - VgL DR. SIl(I>. En de Duitse Romantiek vond vele bewonderaars, zowel in Vlaanderen, waar J. F. \'V'illems, Snellaert en Consciencc dankbaar de 'broederhand' grepen in hun moeilijke taalstrijd, als in Noord-Nederland, waar vooral de literair-culturele kracht trok (b.v. in vroeger tijd: Rhijnvis Feith en Bellamv, later: de Genestet, Geel, Allard

2 3 4 5

- G~c. bij KIt.~GELI~ S. 13j. LEo zelf rcchtv~~rdigt zijn vonnis over Je Opstand in het voorwoord van zijn ccrSt~ ded (5. IX) mcr d~ bewering. dat de Katholieke Kerk voor een bepaald~ tijd noodzakclijk- en g~esteliik-nooJw~ndig ~n ~en bwn van zegen was gnv~est. t\Îctt~mjl\ waS hij zelf protntant cri wilde hii nÎct katholick worden. Leo's politieke opvattingen warCn in d~ pcriode dat hij dit bo~k schred reactionair geworden. Gcc. bii KO~'~fAN" S. 6. VgL voorts J~COB (7.ic Btonnen 874). - Zie hier"""r blz. 100 c.v. Vgl. RmIEl~, Het "c~~rui,dt buld etc. blz. 18/79. Vgl. een artikel vnn 1'. J. VETH in De Gid, 184711. blz. 397-410. Zie ook BOOGMA"I, blz. 91,/103 (d~el i).

A,,\.NSLUITI;>-lG BIJ ANDERE BESCHOUWINGEN

Pierson, Vosmaer, Thorbecke c.v.a. J. De omwenteling van 1848 zou echter in Noord-Nederland weer een groter zelfvertrouwen teweegbrengen en sterker afstandsgevoel veroorzaken. Een meer gesloten, briljanter beeld van de Nederlandse geschiedenis gaf pas Hcinrich von Treizschke (1834-1896) in zijn essay Die Rep/lblik der Vel'eilllj;ten NiedcrJallde 2. De omstandigheden hadden toen de betrekkingen tussen de Duitse landen en de Nederlanden gespannen gemaakt. Nederland, na 1848 in een eigen vorm zich eindelijk moderniserend, zag met vrees de opkomst van de Pruisisch-Duitse macht, die in 1871 met de Duitse eenheid zou worden bekroond. Moffenvrees en moffenhaat werden hier levendig. Duitsland, zich oprichtend, werd zich eigen kracht bewust en meer en meer werd het agressiefexpansief. In deze tijd paste het werk van Van Trcirschke maar al te goed. Hij kan in menig opzicht als een voorganger van het nationaal-socialisme worden beschouwd, en zo dit onjuist mocht zijn: de nazis hebben hem als zodanig wel met nadruk opgeëist 3 . De invloed van Von Treitschke op de Duitse geschiedbeschouwing van Nederland is ongetwijfeld zeer groot geweest. Zijn proPruisisch, steeds meer conservatief standpunt ten gunste van een verenigd Duitsland, maakte hem op den duur, toen dit Duitsland meteen sterk Pruisische signatuur een feit werd, tot populaire figuur. Zijn schrijftrant is meeslepend en beeldend, zonder te veel Duirs-tschwerfallige' duisterheid. Voor de nationaalsocialisten moest Von Treitschkcs anti-sernirisme, chauvinisme en vooral zijn sterk aprioristisch standpunt aantrekkelijk zijn 4 • Men luistere reeds meteen in welke '\vïenbargse' stemming, maar dan briljanter verwoord, hij Nederland beziet. In een brief zegt hij na een bezoek aan Nederland: 'Mijnheer Jsc sen seinen grossen Tagen sehr heruntergekommen und besitzt ausscr seinen Coupons nur noch eine Leidenschafr : die Todesangst vor uns. leh zählte bisher zu den selrenen Deutschen, wclchc die Wiedcrerwcrbung der Rheiumündungcn als eine der grössten Acfgebeo unsercr Zukunftpolitik betrachten. Seic ich Land und Leute sah ist rneine Hoffnung sehr gesunken. Das kleine Volkstum dort har sjch sa selbständig und selbstgenügsam entwickelr, im Staat und Wittscbaft, Sprache und Literatur, die Hollander eind zudem vort eincm so abweisenden Scolze beseelr, dass ich au eine friedliche Verschmelzung nicht mehr glauben kann. Auch art eine föderative Verbindung isr bei dem Dünke1 dieser Protzet nicht zu denken. Sie werden uns immer unangenehme, engherzige Nachbam, wenn sie uns cinmal - was sehr mäglich -, durch ihre verrückre Feindseligkeit zur Eroberungspolitik zwingen, dann härren wir ein deutschcs Polen, eine eiternde \Vunde an unserem Leibe, die sich wohl nic schliessen würdc' (Von Trcitschkes Bl'iife Teil III S. 227, d.d. - KO$S'!""'''' S. 7/9. z - Herdrukt in zijn His/orÎscl'c ",,,f po/ilischc Allftii/ze JJ. D~ p~gintr;ng van dczc

ht'rdwk is

als vcrwijzing gebruikt. 3 - Vgl. FRA"'K, KiimpJmdl' JFïsm,-,cbafl~n het bock van L~1P~I""'ND. Vgl. hi~rYóö" bJ~. 3I. 4 - Vgl. het proefschrift Van PUFKUS, dat hoewdslordig en weinig doordachr, veel uittrckscls

geeft uit Von Trcirschkcs werk CD uit de reacties daal"()p,

VAN DE NEDERL....NDSE GESCHIEDENIS

'"

Z2. Sept. 1868). Dit voor hem teleurstellende bezoek heeft zijn beeld van Nederlands verleden, ongeremd subjectivistisch als nu eenmaal zijn geschiedschrijving Vl:IS, sterk beïnvloed. Dit neemt toch niet weg, dat Treirschkes beschouwing subtiel is en genuanceerd kon werken ook door zijn cririek op de eigen binnenlandse Duitse situatie. VOD Treitschke plaatst Nederlands verleden in het verband van het algemeen Europese en geeft daardoor aan onze geschiedenis een alleszins treffend, diep reliëf. De Opstand, waarin cle Republiek geboren werd, was in feite een stendenstrijd, waarbij de 'vrijheid' slechts werd geïnterpreteerd als 'privilege'. Het Rijk lier Nederland in die strijd alleen en werd hiervoor dan ook zwaar gestraft. 'Dcutschlands Schwûche war Hollands Stärke' (S. 565), '... den Deurschen ward zehnfach, hundcrtfach vergolren, was sic einst an den Niederlandcn gesündigt. Mit hähnischer Verachtung sah der Hollander auf das grosse Muiterland herniedcr' en als bewijs uit het ongerijmde: 'leider ist gerade diescr Kaltsion gegen das Vaterland ein echt deurschor Zeg, der auch in der Schweiz und in dern Elsass uns hegegnet, ein Bewcis mehr für das deursche Blut' (sic S. 567). Behalve de Nederlandse 'Kalrsinn', was ook het Rijk zelf schuldig aan Nederlands vervreemding en hij waardeert het, dat het Nederlandse volk tegen de Spaans-Romaanse en katholieke wereld de Germaanse wereld had gered. \Vant voor Von Treischke bleef het een smaad voor Duitsland, die hij nog voelde, dat de opstandelingen tevergeefs om hulp kwamen bij het Rijk. 'Eine Scham wie urn selbsterlcbere Scbmach dringt uns noch heure zum Herzen, wenn wir die mächtige Rede lesen, die Marnix von St. Aldegonde, der Freund des Schweigers, im Mai 1578 'lor dem Wormser Reichstag hielt:' "Tua, tua res agitur' klonk er tevergeefs. '\X-'ahrlich nicht uns stehr es an den grossen Oranier ZlI verklagen. Er kämpfte für uns, indem er vom Reichc sich lösrc, er rettete eine herrliche Welt germanischen Lebeos VOt jenem bleiemen Schlummer, der auf dem hispanischen Iratien Iasrete, er schwächre die Macht der Habsburger also, dass sie nicht mehr siegen konnre, als auch über unser Vaterland allzu spät der Entscheidungskampf hereinbrach.' (S. 510). Maar hierin blijft dan toch Van Treirschkes lof weer steken. Want, wat geeft deze Republiek tenslotte, eenmaal uit de Opstand ontstaan, anders te zien dan een staatsrechtelijk onding, dat 'schwankt die Jahrhunderte hindurch zwischen der germanischen und romanischen \'V'elt' (S. 5IO)? De visie van Pirenne, maar dan met een min-teken! En in de partijverhoudingen speelden de regenten een grote rol, de regenten, die in hun geloof even 'krämcrhafr' waren als in hun staatsopvatting (136). 'Der deutsche Hisroriker vollende nimmr unwiJlkürlich Parrei für die Orenier. Denn wie soli ein Preusse kalt bleiben bei dem Kriegsruhm, der die Helden van hunden Schlachten zierr >W,'ie darf er hart reden van diesom Haose, das allcin in den Niederlanden fiir Machr noch ein versrandnis hat?' (S. 5 j8). Gewaagd is dan zijn vergelijking tussen de partijstrijd in de Republiek en die in Engeland, hij stelt de Engelse parlementspanij gelijk met Oranje en de Engelse Koning met de regenten (S. 559)' Toch blijft zijn oordeel over deze strijd uiteindelijk steken omdat juist tweespalt inhacrenr was aan het

,,6

AANSLUITING DIJ A:t-:DERE BESCHOUWINGEN

wezen van de Republiek(S. 560). En die vrijheid? Die was niet anders dan 'Flir

uns die Freiheir, gegen Andere das Monopol.' Ook de koloniale expansie was door en door slecht, alleen ruwe hebzucht en verdorvenheid maakten haar mogelijk (S. p8). En tenslotte denkt ook Voo Treitschke in ruimten, geopolitiek: 'Dicse Grossmacht ohne Land war und blieb eine Anomalie, sic zehrre ven dem Unglück der Nachbnrvölker, sic besass nur die rasch vcrslegende

Lebenskraft eines Kleinstaares, nicht jehne glückliche Gabe sich aus sich sc1bst zu verjüngen, wclche grosse Nationen durch alle Stürme der Zeiten siegreich hindurchgefuhrr' (S. 604). Zo werd de ISe eeuw een droevig toneel. Pruisen (zelf eertijds door de Nederlandse kooplui uitgeperst) werd de erfgenaam van de macht over het land, Engeland die van de macht ter zee van de Republiek. 'Die europäische Politik ward sittlicher seic die grossen nationalen Machten emporkamèn' (sic S. 617). De Republiek bood het beeld van particularisme, regentenwillekeur en koopmanshebzucht zonder een werkelijk leider te bezitten. 'Damals entstand jenes Zerrbild vom Holländischen \'\lesen, das noch heute in den Vorstellungen der Nachbarvölker forrlebr, ohwohl es langst nicht mehr autrifft: der bequeme Mijnheer rnit Schlafrock und Thonpfeife, die dicke Mevrouw rnit schlaffrig wasserblauenAugen,die sich die Füsse wärmr über dern Torfbecken,dem Stoofje.' (S. 624). En tot slot van dit tafereel zegt Van Treitschke: 'Wir glauben auch nicht dass die holländische Nation jemals wieder mit grosser That eingrcifcn werde in das Culturleben der Menschheit' (S. 63)-34.). In hetzelfde jaar 1868 ' verscheen een andere studie, die ev enzeer hij de nationaal-socialisten grote waardering zou ontmoeten, niet zozeer om de historische visie, als wel om de geografisch-literaire aanpak, en die door de naziwetenschappen van geopolitiek en volkskunde als hun voorloper werd beschouwdt. Het was ber opstel Alli dml Wege lIad} Holland van \\i. H. Riehl (IR23-97Y, dat door de beschrijving van de Duitse grensstreek op grond van de uiterlijke verschijningsvormen van land en be volking ('physiognomisch') de verwantschappen tussen Duitsland en de Nederlanden wilde aantonen. Het is een levendig reisverhaal, maar met een onmiskenbare tendenz. Reizend door Oost-Friesland, Neuss, Krefeld, Kempen, Goch, Gelder. K evelaer, Xanten, Calkar en Kleef werd hij er telkens weer door getroffen hoe sterk het platteland aan de ene zijde van de grens op dat aan de andere zijde geleek. Dezelfde volksaard, dezelfde tradities en folklore, dezelfde dorpsvormen en huizenbouw vond Riehl op het Duitse platteland als op dat van Nederland. Maar hoe groot was het verschil tussen de Duitse en Hollandse steden! De Hollandse stedencultuur had Nederland van Duitsland losgescheurd. 'Die Hollander gründeten ihre -

D~

tijd na de nederlaag van Oostenrijk was cr een van grote onzekerhcid orntl-cnt de van Pruisische agtcssie. ~·len vergelijke de verontrust~ di,cussies in ~cder­ land, di~ J. BOSSCHA poogde te Sllssen en de reacric daarop van MUl.T"n;I_T. - Vgl. h~t inter~'sante artikel van FR. "-hn;,; (Bronnen 876). Verder geeft Gyssrc:-;s met vele citaten de waardcringaan van moderne volkskundigenen gcopolilici voor Ri~hls werk. - In zijn Lmd:I1/dJ,mltl:ld.1 5. 43-r43. volgmJ~ Stap

2.

V AN DE NEDERLANDSE GESCHIEDENIS

neuere Hendelsgrössc mit VOD Deutschland abgewandtem Gesichte ... ' (S. 48) en 'Holland ist das Land der geschlosseoen Srädre: militärisch har es sich in seinen Städtcn zunächsr gegen die Spanier und Franzosen abgeschlossen, culturgeschichtlich gegen die Deurschen' (S. 49). Riehl betoogt, dat deze tijd van afsluiting voor Holland voorbij is en in zelfs dreigende termen spreekt hij van een Groot-Duitse Bond, waarin ook Zwitserland en Nederland een plaats zouden krijgen. 'Mag man jenen grossen Bund der Zukunft ein phantastisches Traurngebilde nennen: jedenfalls liegt ihm der sehr reale Gedanke zu Grunde, dass die Grösse einer Nation nicht in ihrer fortschreitenden tcrritorialen Verklcinerung sieh aussprechen könne, sondern im Gewinnen des Volibestandes ihres nationalen Gebiets' (S. 64). Een reis naar België zou eveneens uitwijzen hoe 'Duits' het grootste deel ook van dat land genoemd mocht worden. 'Nicht die Natur hat u ns getrennt, sondem die Politik.' En Holland en Duitsland nog éénmaal beschouwend concludeert Riehl: 'Ven den beiden Centten beider Länder aus merkt Jeder gar Jeichc den seir j ahrhunderren hervorgekünsrelten Unterschied, an den Peripherien finden wir, - und das Jsc schwieriger -', den Ho/lid/rhen Zusammenhang' (S. 14,). De culturele gevoelens van verwantschap en afkeer verschuiven hier duidelijk in machtspolitieke richting. Karl Lamprecht schrijft even later in zijn grote werk, wanneer Nederland ter sprake komt, 'unverfrohreu' over 'deutsches Reichsgebiet'J. Curieus is ook het werk van de 'Rembrandrdeutscbe' Julius Langbehn (If:j ,-J907). Curieus om de inhoud van zijn boek ReJllbl"tlndt als Erzieher (189°)' curieus ook om het ongemeen succes dat het genoot (72 drukken) en zelfs nog geniet. De inhoud van het boek is eigenaardig warhoofdig, vol van Kitsch, zelfoverschatting en kwasi-diepzinnigheden. Geen zinnig mens kan er kop of staart aan vinden. Rembrandt is voor Langbehn: 'der höchsre und reinste, der freiesre und feinste Ausdruck des volksrümlichen deutschen Gcisres'". Hij wilde deze Rembrandt-kunst, deze Hollands.Nederduitse cultuuruiting als redding VOOt het decadente Duitse volk aanprijzen. Deze subjectivistische, individualistische, anti-wetenschappelijke en cultureel-snobbistische gedachtegangen, doorspekt van een opstandig nationalisme, schenen in bepaalde kringen in Duitsland, die verzet voelden opkomen tegen de nog bovendrijvende gevoelens van burgerlijke zekerheid en vooruitgangsgeloof, weerklank te vindenê, Langbehn zelf, een pathologisch ziekeol, wilde een tweede Nietzsche zijn en werd niet veel meer dan een plagiator in het chaotische. Voor ons onderwerp is - BI_OK'> artikel Duits/mld m .'\'uler/mld was hierop een reacric. - Zo geeft Lisclone Voss S. '4 zijn bedoeling wecr. Sedert Langbchn on!Stond een nieuwe waardering in Duitsland voor Nederland. Vgl. ;\lEJ]ER s. 172 . . Interessant, hoewel sterk beheerst dQor eigenaardig blinde bewondering, is de dissertatie Van L"I".OTH' vcss, die het succes cultuurhisrorisch poogt te verklaren. f!O),JMES meent invloed van Wicnbarg op Langbehn va,t te kunnen ,tellen IS. JR6i206). Vg!. voons ook Lll.GE,p.112/114· 4 - H. BiiRGER-PRll-;Z tekent Langbehn op voortreffelijke wijze aan de hand van een zorgvuldig- biogralisch onderzeek als een vrouwelijke Narci5sus-figul1f, met dliiddijk sehizoir.k trekken.

;2

,,'

AANSLUITING BIJ ANDERE BESCHOUWINGEN

vooral typerend dat Rembrandt hier 'tout court' als Duitser werd geannexeerd. Veel helderder en openhariger, duidelijker ook verschoven in de richting van

de machtsfactor, werd door Fritz BIe)' (1853-193') de verhouding van het oprijzende Tweede Duitse Rijk tot Nederland in Duits-imperialistische geest besproken. Hij schreef de brochure Die Af/deutscbe BClJJtgffllg rmd die .i.Viederl"nde (München, 1897). De verbinding tussen de plarduitse taal en de alduitse politieke beweging wordt door Biel' zeer duidelijk gelegd. \'{iat Langbelm wilde met zijn Rembrandt, deze tot voorbeeld stellen aan zijn Duitsland als de hoogste Nederduitse heschavingsuiting, dat deed Bley door Holland met zijn grote expansie overzee ten voorbeeld te stellen aan het nieuwe grotere Duitsland, dat hij zich dacht. Hij stelt zich dat Grotere Duitsland volkomen dynamisch voor: 'Das Vare-land (kann) gar nicht ruhig sein.' (S. 4) Hij wil daarom langs twee wegen de Nederlanden voor zijn Duitsland winnen: door middel van een economisch en staatkundig verbond tussen het Rijk en Nederland, en door de taaien cultuurbeweging die berustte op het gemeenschappelijk Nederduitse. Als het ware van boven af en van onderop wil hij de Nederlanden voor de verduitsing openleggen (S. 6). Enigszins oudenvets, vergeleken bij latere nazi-opvattingen, doet het aan dat Bley zo sterk de nadruk legt op de zeeheerschappij. Het is één der typische trekken van het Duitse keizerlijke imperialisme van vóór de eerste wereldoorlog, waarin de Alduitse beweging en de 'Flcnenvercin' nauw samenwerkten en het belang van een grote Duitse vloot even zwaar begon te wegcn als de binnenEuropese expansieplanncn-. Daarom ook heeft Bley voor het verleden van Noord-Nederland meer waardering dan men in die kringen zou verwachten. Zeker, eritiek houdt hij niet achter: gebrek aan achterland en Iandmachr, gebrek ook aan 'Auswandererkraft' hebben Nederland verzwakt, en het perfide Albion tenslotte droeg ertoe bij dat Noord-Nederland wegzonk 'zu dem heure herschenden kläglichen Pfahlbürgertume' CS. 10). Langhehnachtig klinkt daarentegen het idee dar Noord-Nederland zelf niet vermoedt 'wie sehr wir uns geistig von den Nieclerlanden erobern lassen wollen', al was alles toch wel minder 'geistig' dan Langbehn bedoelde: 'der Schwerpunkt des dcurschen Lebens (muss) an die See gelegt werden' (S. I S) schrijft Bley met een beroep op het werk van Mahan: Infl/ltntt of seoponer on HiJ/Ol)', toen door iedereen geciteerd die in deze zaken mee wilde praten. 'Der deurschc Geist (bedarf) der Ergiinzung durch den in der Seclufr weneegebrëcoten nicderländischen Geist' (S. 19)' En hoe 'Duits' men in Nederland voelde, bewijst Bie)' dan uit de drang van deze Nederlanders naar het Oosten _ 'naar Oost1and ,-vill"n wi rirlen" (S. TO_ 1I) -, uit het besef van de Germaanse verwantschap (Ten Katcs GClJlcf/lsrbap tnsschen dego/IJisebe spraecke eJI delle&rdJl)'lJclJe), uit de rvpisch Duitse behoefte aan 'völkisch' zelfbewustzijn. De wijze waarop de Hollandse kooplieden over de aarde uitzwermden en op eigen initiatief een imperium overzee stichtten, had hij zo graag als navolgenswaard voorbeeld voor de Duitse expansie overzee Vg!. Hilonilh A"ENIJT pp. en

KRl'CK.

n'/H7

en Jaar vermelde liccJ"amm-, ook

KUO:Y";$KJ

passim,

VAN DE NEDERLANDSE GESCHIEDENIS

"9

behouden, zoals Bismarck nog rustig particuliere ondernemingen in andere werelddelen liet koloniseren, terwijl nu het koloniaal beheer geheel onder Duits staatstoezicht was gesteld (S. 2.0-2.1). De toenadering tussen her nu wantrouwige Nederland en het sterk wordende Duitsland hoopt Biel' dan te bereiken door het bevorderen van het Nederduits als cultuurtaal niet alleen, maar ook als voertaal. Hij gaat zelfs zover te beweren, dat veel Duitsers in Noord Amerika, die voor de keuze gesteld van Hoogduits of Engels, het Engels hadden gekozen, ongetwijfeld voor het 'Deutschtum' bewaard gebleven zouden zijn, wanneer zij tussen het Nederduits en het Engels hadden kunnen kiezen (S. 2.8). Zulke wonderen verwacht hij nu van het herstel van het Nederduits in de Nederlanden. In dit alles komen ook de Germaanse rastheorieën bovenduiken. 'Nein, nicht eingewanderte Zigeuner sind wir, sondern das aus der harten Auslese der Eiszen hervorgegangene ureingeborene Stammvolk unsercr Heimat' (S. 34). Zelfs de Walen zijn eigenlijk van oorsprong Germanen en heel de tegenstelling in de taalstrijd is kunstmatig, want ook \'{'allonië behoort tot bet Duitse Rijk (S. 3739). Zelfs Karel de Grote, - voor Blev toch wel moeilijk te verteren omdat hij 'die Deursetren in den \X'eiberrock gesteekt und sie urn das kosrbarsre Glück betrogen hat, aus sichselbst und dcm tiefen Scharze ihres rauhcn und männlichen aber geheimnisreichen Naturglaubens heraus ihre eigenste Art kraftvoll zu enrwickeln' (S. 39) - deze Karel de Grote had dan toch een Groot-Duits Rijk gewild en doorgezet, dat nooit meer in de herinnering verloren was gegaan. Vooral in Vlaanderen, waar de taalstrijd louterend werkte en het Franskiljonisme een echte volksteactie uitlokte, bad dit besef in de Guldensporenslag een hoogtepunt gevonden (S. 43-44). De Franse druk, culminerend tenslotte in de Napoleontische plundering en verdrukking, kon deze wakkere vlam niet doven. Toen na de 'Belgische' Opstand de Franse politiek in andere gedaante werd voortgezet, begon de waarlijk Nederduitse strijd in volle kracht, die ook de broeders over de oostgrens aanging en daar dan ook weerklank vond. Pol de Mont, Hansen, Snellaert, Emanuel Hiel passeten de revue bij Bley als Aldierse en Alduitse Vlamingen en dankbaar vermeldt hij ook de Nederduitse belangstelling voor de Vlaamse strijder bij Klaus Groth cn Fritz Reuter. En dan opent Bley een schoon Duits vergezicht van Hollanders, die 'aos dem Srauwasser ihrer versandendcn Geschichte zurück (treiben) in die Flut des unwiderstehlich clahinrauschenden deurschen Strams,' juist zij, die het meest verstokt - anders dan de Vlamingen - zich van het Rijk afkeren (S. 72). Waarom ik deze brochure zo breedvoerig heb weergegeven? Zeker niet, omdat haar directe belang groot was. Biel' was een der woordvoerders van een relstief kleine groep in Duitsland, al had die vaak een groter invloed clan het getal der aanhangers zou hebben doen verwachten. De brochure zelf is spoedig, voorzover ik kon nagaan, in vergetelheid geraakt, en ook de nazi's hebben haar niet of nauwelijks' gekend. Maar ik heb het gedaan omdat ik in allerlei opzichten verrassend veel vermeld vond op een wijze als later de nazi's dat zouden r - Ik vond vermelding in OSZWA',Q (Bronncn No. '99), s. '75, maar de brochurc had de rncdcw crker I'Rml"E (Bronncn No. 87') slordig gekzcn.

'J'

AANSLUITING DIJ ANDERE BESCHOUWINGEN

doen. Wat in de tijd van Bley nog een uitzonderlijk radicaal-imperialistisch karakter droeg, zou later, buiten de invloed van Bley's brochure om, bij de nationaal-socialisten een algemeen karakter dragen. Toen ik de brochure voor het eerst las, dacht ik even dat het jaartal van de uitgave een drukfout was! Van andere, eigenlijk onverwachte zijde, en daarom evenmin in nationaalsocialistische kring werkelijk opgemerkt, werd eveneens een beeld van de Nederlandse geschiedenis geschetst, dat een onbedoelde verwantschap vertoonde met het Duits-nationalistische en liet zien hoezeer ook beoordeling en interpretatie van de Nederlandse geschiedenis mede door een tijdgeest, de imperialistische, werd bepaald. Ook hier werd de Nederlandse geschiedenis van uit de gezichtshoek van de onscrupuleuze, durvende macht beoordeeld en ... veroordeeld. De overeenkomst met het latere nazibeeld, hoezeer ook beïnvloeding ontbrak, is daarom treffend. Was het toeval zonder meer, dat de schrijver John Ellis Berker (1870---1948) van het werk Rise and Dedine ofthe Netherlands (1906) van geboorte en opleiding toch een Duitser was, J. Eltzbacher, die met zijn verandering van nationaliteit nog slechts zijn naam had veranderd? Als homoeopaath had Barker zich na zijn studies te Keulen in Engeland gevestigd, maar hij werd er ook een politiek publicist, die zijn pen in dienst stelde van de Unionistische partij en met grote Engelse mannen als Joseph Chamberlain en generaal Roberts persoonlijke relaties kon aanknopen. Niet alleen ijverde hij voor tariefhervorming maar ook hij wilde Groot-Brittannië waarschuwen tegen het dreigende Duitse gevaar l . Met dit doel had Barkor zijn boek over de Nederlandse geschiedenis geschreven, als waarschuwing voor Groot Brittannië: hoe het haar zou vergaan, wanneer zij dezelfde fouten zou maken, die de Nederlanden naar de ondergang hadden gevoerd. Met pragmatische opzet 'gebruikte' Barker zijn bronnen - overigens een indrukwekkende hoeveelheid, die hij nog werkelijk had gelezen ook - en met een oneindige reeks feiten bouwde hij zijn waarschuwend betoog op. Denkend aan het ideaal van een Britse centrale, nationale macht, die, gesteund cloor een sterke imperiale strijdmacht, een krachtige onscrupuleuze politiek zou voeren, - met ook als uiterste middel de oorlog, die Bacon reeds genoemd had de 'highest trial of Right' -, hield hij zijn Britse lezer de spiegel voor van de geschiedenis van een land, dat zijn nationale eer vergat, door een schijndemocratie verdeeld en versnipperd was geraakt, voor handelsbelangen zijn defensie en zijn nijverheid had verwaarloosd en zo te gronde ging. 'The historv of the Netherlands is a historv of missed opportunities deliberately thrown away. They cannot blamc the Nature of Fottune for the decline of their country, but only rhemselves.' (p. 440)' Hoe pakt hij uit tegen de regenten, die geen 'vigou" In Je jaren '9" werd hij Engelsman. Hij publiceerde vele ~rtikelcn in Tl!e J\'imum/I! Century mld ./Ijler. VoortS een bock over Afodertl Germ(11!l' ber politica} a!ld ec01W!IJj~ prOblfll/S, beT poliO', lia ambiliMi (md the COlms of bfr IIMfu 1905, terwijl zijn wçrk Tlie FOll1ldatiol/' of C;ermallJ' (19,6) nogal ()pzi~n in Engd~nd ha~rde, door zijn bewondering voor Je sterke Duits~ sta~t, Jie hij Je Engelsen ten voorbeeld stelde. Lloyd George sprak van hem als "thc imdljgenr foreigrlCr who supplics the tarjtl~rd()rmp"tty with idcas.' Gegevens uit TJ~ Tjmrs 20 juli '94R, p. 6.

VAN DE NEDERLANDSE GESCHIEDENIS

'J'

rous national poliey' wilden voeren, maar vertrouwden op papieren overeenkomsten, terwijl toch bloed en ijzer de staten vormden! De dood van Prins \Xiillem II 'an exceedingly gifred end high-spirited youth' (sic p. U4) had de ondergang gebracht, 'the semblance of uniry whieh energy had creared, disappeared immediately after his death' (p. 23 I). '\i,!aren de stadhouders de werkelijke gezagsdragers geweest, 'the world might have become Duteh' (p. lj6), maar 'while rhe Dureli politiciaas were arguing against each other, grcamess and power, wealth and colorucs, happiness and empire slipped out of thc grasp of tbc Nerherlands, and were lost to rhem for ever,' (p. 220). Johan de Witt was, hoc loyaal ook voor zijn partij, een verrader van zijn vaderland (p. 318). Bewapening, territoriale expansie, centraal gezag in plaats van een partijregering zou alleen gebaat hebben. Het dikke boek van Barker, gelardeerd met noten, met zijdelingse aanvallen op Gladstone - een tweede Johan de \X;jtt voor de schrijver (346) -, met steken op de Britse defensie, die óók nog geen imperiale eenheid kende (p. 240), met boutades over partijregeringen van redenaars en belangengroepen (p. 446), eindigt in een somber visioen van Nederlands toekomst, een lot dat ook het Britse imperium zou delen. wanneer het dezelfde fouten beging: over een eeuw of twee zou de Nederlandse taal een dode taal zijn, het land zelf opgeslokt door Duitsland. De Nederlanden 'have a past, no future' (p. 436-437). Veel commentaar op dit soort verwringende pragmatisch-propagandistische geschiedschrijving in anti-parlementaire, imperialistische vorm lijkt onnodig". Maar wel is het typisch, dat Barkers boek niet geheel vergeten werd, ook toen Barkers Unionistische bedoelingen niet meer actueel waren. Erich \X'ichmann vond het terug cn noemde het in 1926 'het actueelste boek', dat hij kendes. In zijn opgewonden fascistische brochures citeerde hij eruit tussen de vele uitroeptekens en stippeltjes". En merkwaardig genoeg keerde de naam van Barker nog tetug in een anoniem artikeltje van het SS-blad .fIOrtli van z8 Januari 1944 (Bronnen Sj), waarin, met verwijzing naar Barker, werd betoogd dat Nederland zijn kans had gemist door geen territoriale uitbreiding te zoeken. Maar laat ik terugkeren tot de Duits-nationalistische hoofdstroom die, eenmaal in de imperialistische bedding geraakt, verrassend ging gelijken op het Engels-imperialistische stroompje van Barkers beschouwingen. Het grote nationaal-socialistische werk van Chrisroph Steding: Das Reicb «nd die Krankheit der eIIropäüchcn KlJft,lr van 1938 (Bronnen zq) kwam zeker niet uit de lucht vallen. Steding poogde slechts de Duits-nationale geschiedbeschouwing van Nederland, van Von Treitschke vooral, van Riehl en Langbehn en de anderen een beetje, op het breder fundament van een algemene Europese ccltcurge- Critick van COLENBRANDER,

ImperialistiscIJ",gesclJitdschryt,ing(I')07). Inzjjn; Hi,tori,

m

Leum

lIl, z.j. blz. 76-87. z - B.V. in E. \V1CH'>1ANN & HENK EIKEEOOM, Het fascisme ill N ederlalld (Pro en COl/tra) 1925, blz. 4. Ook;n Wiçhmanns artikel I Iollat/d illl,ut. In D, .Btztlll 7 dçç. 19z8. - Vgl.

VAN

REGTEREN ALTmu

blz.

z),h6.

AANSI.UITING BIJ ANDERE DESCHQUWINGEN

schiedenis te plaatsen. Maar zo ordelijk en briljant als Von Treitschke de geschiedenis van Nederland beschreef, zo wanordelijk en verward was Stedings pogmg. Stedings werk is torso gebleven en pas na zijn dood gepubliceerd, misschien verklaart dit enigszins de grote wanordelij kheid ervan. Eén stramien houdt dit betoog echter bijeen: de ware orde van daad, macht, politiek en menselijke zekerheid is slechts te verwachten van het Rijk, en dit Rijk heeft nu in heden en verleden te strijden tegen een omsingeling van vijanden, die hem niet alleen en niet eens vooral met de \vapenen bestrijden, maar langs de slinkse wegen van cultuurlijke vergiftiging. Dit geestelijk gif siepelt vooral binnen uit de gebieden, die van het Rijk losgeraa!~t aijn. I-lier zet men aich schrap tegen het Rijk door daadloosheid, politieke neutraliteit, innerlijke gespletenheid, scepticisme, zelfspot en pbarieeïsme. En op haast dwangneurotische wijze wil Steding dit nu uit alle literatuur, die hij kent, illustreren en bewijzen. Zo wordt ook Nederland, naast vooral Zwitserland, in verleden en heden herhaaldelijk behandeld. Telkens wanneer het Rijk politiek zwak staat, Steding kiest vooral het tijdvak 1890-1935, want ook de Wilhehninischc periode was voor Steding een tijd van politieke zwakte - dan dreigen Nederland en Zwitserland Duitsland te 'vcrnicderlëndcrn' resp. te 'verschweizerischen', Zelfs geografisch wil Sreding dit zien: Zwitserland en Nederland infecteren het Duitse kerngebied langs de lijn Zuid-Oost Noord-West (het Rijngehied). Hij illustreert dit aan de typisch verschweizerischte Rijn-f-lguur de dichter Stefan George: '\lÇ'ie um seine Zugehärigkeit zu diesem Zwischenreich endgültig symbolhaft zu dokumentieren, legte George sich gerade in Locarno zum Sterben nieder. Im Leben van Männem dieeer Grösse gibt es keine Zufälle.' Men bedenke dat Steding dit in dodelijke ernst schreef! In dodelijke ernst werd dit van kennis en belezenheid topzwaar-overhangende boek door de nationaal-socialistische wereld als een profetisch, rechtvaardigend werk gewaardcerd-. Walter Frank, de leider van het toen nog belangrijke 'Reichsinstitur für Geschichte des neuen Deurschlands' (zie hiervóór blz. 43 e.v.), schreef een breedvoerige inleiding tot het werk en diende zijn schrijver aan als zijn 'ontdekking.' Graag wordt eruit door andere nazi's geciteerd. In Nederland telde ik zeven boekbesprekingen door vooraanstaande nationaal-socialisten zoals Goedewaagen, Haighton en Snijder. Theunisz - waarschijnlijk vooral getroffen door het feit dat Steding enige waardering kon opbrengen voor de oostelijke provincies, die alleen door de funeste invloed van Amsterdam van het Rijk vervreemdden -, Theunisz gaf zelfs nog een ap;l!t boekje uit: Het R!jk en de j\Tederlallden. Over en 1Iit het bock ran StedillJ; (1943, zie ~ict in alle kringen der nazi's. Vgl. ~ebe Volk,grmze S. 30 c.v. (Bronnen 355). J • Vgl. STEINBACH

DE VRIES

DE OPVULLING VAN HET SCHEMA

werden ver teruggedrongen. Maar juist toen werd het door de Franken verlaten Rijngebied weer gevuld met nieuwe Germaanse stammen, die zich tegen verdergaande romanisering te weer stelden. Austrasië begon een centrum van Germaans verweer te worden (Arnolf van Metz, Pepijn de Oude, Kunibett van Keulen eerst, Pepijn de Middelste later). Pirenne's theorie omtrent de afsluiting van de Middellandse Zee door de Arabische macbtsexpansie werd door Sreinbach dan ook alleen maar verwelkomd als een bevestiging van zijn eigen theorie: de Arabieren zouden hebben geprofiteerd van het door Austrasië veroorzaakte velval van het Merowingische Rijk. 'Nicht die Araber sondern die Germanen hahen das Mirrelalter geschaffen, dessen Wesen nicht im Zusammenbruch des Mittelrnecres, sondem in der Grundlegung des neucn Europas zu erkennen isr'J. De Karolingische kracht vond dan ook niet meer een centrum in het eigenlijk-Germaanse. 1ferowingische gebied van Neusrrië en Parijs, maar in het Maas-, Moezel- en Rijngebied (Acsrrasië). Uit deze tegenstelling NcustriëAustrasië zou de latere grens tussen Frankrijk en Duitsland ontstaan, hoezeer ook de gevoelens van onderscheid weer insluimerden, toen Karel de Grotes streven er weer op gericht was om, boven die Germaans-Romaanse regenstelling uit, een universeel rijk te stichten. Sreinbach concludeert: 'D em fränkischen Reich ist die Übedeitung van der Antiken zum Mittelalter gelungen, weil es im Gegensatz zu den germanischen Micrelrneerstaaten in seinent nordgallischen Kerngebiet keioe blosse Kriegerheerschaft über vcrwiegend romanisoher Bevölkerung und politischer Organisarion gewesen ist, sondern in seinen Anfängen ein germanischer Volksstaat. Seinevälkischen Grundlagen waren srark genug, die schwere Last der politischen Vorherrschaft im Abendland sa lange zu tragen bis die Srammesgenosseo am Maas und Mosel und schliesslich am Rhein bereit waren, die Macht und die Verantwortung der abendländischen Einheir au übernehmen'". In deze ontwikkeling ontstond eindelijk de taalgrens, een uit de Iaat-Frankische tijd stammende 'Ausgleich- und Romanisierungslinie'>, resultaat van vloed en tegenvloed van twee zeeën als betware. De Germaanse Harpsteder cultuur werd door de Romeinse overheersing overspoeld, de Franken overstroomden weer Gallië maar werden ook weer teruggedrongen door de geromaniseerde Merowingen, en de Karolingische tegenstroom behield tenslotte Vlaanderen en het Rijngebied voor de Germaanse wereld. Op den duur kwam toen eentaalgrens rot stand, een evenwichtslijn tussen twee tegen elkaar opwegendc krachrens. Om de wetenschappelijke waarde van deze gewaagde constructie geheel te Sn;INHACH over Pircnnes Atabomef et Cbar/eg/llof!./Ie (Bronnen 353). 2 - STI'INH....CH ,~uldm"cbe Volksf!.rmr J( oor log bij archÎcfonda_ ~. (Bronnen 648). Rubens was de geromaniseerde hoveling, maar Rembrandt ging tot de hut, de bedelaar, de bijbel en het, in feite Duitse, Protestantisme. Terwijl schutters- en regentenstukken overal de overhand kregen, en het ware kunstbegrip voor politieke gebeurtenissen wegviel, toonde Rembrandt in drie grote werken zijn ware intuïtie voor de Nederlandse geest en de Nederlandse eenheid. In 'De Nachtwacht' was de laatste weerklank van de vroegere heldendaden nog te zien. Hij was hierin ook 'der grosse Mahler des Wehrgedankens'. In zijn 'Staalmeesters' sprak Rembrandts begrip voor de gedachte van de gemeenschap: de mannelijke, gesloten en gilde-achtige handelsgeest spreekt uit dit schilderij. In 'De eendracht van het land', waarop immers de verlaten troon en de keizerskroon staan afgebeeld, toonde Rembrandr zich als 'mahnender Politiker der Reichstreue und des Reichsgedankens, als der rapfere Bekenner für die Eintracht des Landes und des Reiches". Dr. Frans Vermculen, een vóór de oorlog bekend kunsthistoricus, deed hier nog een duitje in het zakje (1944, Bronnen 677) door in het schilderij van 'De eed van Claudius Civilis' te lezen: een 'Bekcnntniss zum alten und ewig-germanischen Führertum in verschworener kàmferischer Treuc und Kameradschafr', terwijl hij verder Eberlein overschreef. Bij De Ruvter voegde zich, behalve de mythe van de eenvoudige volksjongen die juist door en in zijn eenvoud tot heros kon groeien", ook de actuele parallel van de strijd tegen het perfide Albion. De Ruyter was in dit opzicht een groot voorganger voor een nog groter heden, waarin alweer het plutocratischkapitalistische Engeland bestreden werd. Een tentoonstelling in het Rijksmuseum, afbeeldingen van De Ruyrer op reclameplaten en postzegels schroefden de verering voor deze zeeheld in nationaal-socialistische kring nog omhoog. Zelfs Hitler - overigens niet in de eerste plaats een kenner van de geschiedenis - werd een grote bewondering voor De Ruyter roegcdicbt", Andere grote persoonlijkheden, waarvoor de nationaal-socialisten aandacht hadden, kregen nooit die lof, die Rembrandt en De Ruvter ooevingens. Johan de \'V'itt b.v. wordt zelden eer gegeven, ook al was hij een bestrijder van Engeland. Bepaald stuitend is de aanval van een zekere P. E. Keuchenius, een scribent van minderwaardig allooi. Zijn beschrijvingvan De Witt ondervindt echter in 1944 nog belangstelling (Bronnen 666), het schendstuk van Keuchenius dat in 1937 reeds geschreven was (Bronnen J ra, blz. I I6-1 27) werd toen rustigjes nog eens gepubliceerd met een nieuwe ondertekening. Enkele citaten zijn voldoende: Johan de \vitt is een 'onnoordse' gestalte in onze geschiedenis; zijn gelaat toont dit al aan: arendsneus, dikke lippen en amandelvormige ogen. Zijn broer was een 'opgepoetste verwaandheidskwast', die bangig De Ruvter op cle - Bij \VESTPHAL (1941, Bronnen 77, S. 144) werd in deze allegorische voorstelling 'Treu zum Rcieh' herkend. 2 - Vgl. de roman van W'OLI'LAST (1943, Bronnen 6S4) die De Ruytcr graag een typische Germaan noemt. 3 Vgl. HANS A. RAUTJ!1l blz. 21. Over de De Ruyter-tcntoonsteJling, zie hiervoor blz. r ra. 4 - Over J. P. Coen zie hierna blZ". 229.

DE OPVULLING VAN HET SCHE:l.IA

vingers kwam kijken. Corne1is de Witt was alleen maar dapper op de vloot, omdat hem anders de voeten zouden zijn gespoeld, bovendien stonden De Ruvter en alle dapperen om hem heen. Johan de Witt was een 'ondragelijk Oosters despoot' ... In andere kringen is men over dit geschrijf toch wel bepaald gechoqueerd. Paulina Havelaar protesteert hiertegen (1938, Bronnen 20) en schrijft zelf in later tijd een prijzend artikel over De Witt (1942, Bronnen 6j 2). Van Duitse zijde wordt De \Vitt ook wel gewaardeerd (b.v. Bronnen 700). Eén schrijver, een warhoofd overigens, die Willem In tekent als een knecht van de vrijmetselarij, noemde De Witt zelfs de 'Bismarck' van de Republiek". Voor Spinoza, de Jood, waren er natuurlijk geen goede woorden. Menig nazi verzuimt niet er op te wijzen, dat de gastvrijheid in de Republiek te ruim was, zodat niet alleen ras- of zielsverwanten asyl vonden maar ook vreemdelingen die op het ras een verbasterende invloed uitoefenden. Een NSNAPartikel spreekt zelfs van 'verjoodsing' en toegevend, dat Spinoza in zijn persoonlij k leven een integer mens was, noemt het toch - aan de hand van uit hun verband gerukte citaten uit de Ethica - de grondslagen van zijn denken immoreel (Bronnen roo, .z8 dec. 1940). Hiermee is voor de 17e eeuw het beeld nog niet voltooid. Datgene, wat een lichtpunt had kunnen zijn, begon juist zijn uitstralende kracht meer en meer te verliezen; de losmaking van het Duitse Rijk ging voort, ten koste van het Rijk wellicht, maar ook ten koste van de Republiek. In NSNAP-kringen ging men in deze gedachte zeer ver. Bij de Vrede van Münster van 1648 werd Nederland van de Duitse moederstam losgerukt, waardoor spoedig de cultuur moest gaan kwijnen>, Degelijker en rustiger beschouwingen moesten natuurlijk erkennen, dat het causaal verband van 1648 met het latere verval van de Republiek niet zó opvallend was. :I 648 was immers maar een, zo beschouwd inderdaad bedroevende, etappe in een reeds lang voortgaand proces van losmaking; en de bloei van de Gouden Eeuw zette zich, hoe gefrustreerd ook en beperkt tot het intieme en kleine van de Hollandse 'idylle', ondanks alles door. Maar bedroevend bleef de losmaking uit het Rijk desalniettemin in hoge mate. War was er niet aan kracht naar de Republiek gevloeid, wanneer zij zich meer continentaal had georiënteerd! \Velke mogelijkheden lagen er niet reeds in die enkele aanrakingspunten van cultureel en politiek contact! Gretig werd b.v. het verdrag van de Republiek met de Hanzesteden in 1616 vermeld. Breed werden de latere contacten met Brandenburg uitgemeten, van hoeveel meer betekenis deze ook voor Brandenburg dan voor Nederland zijn geweest. Voor de Oostkolonisatie in de jaren '50 had Theunisz zijn uitgebreid archiefonderzoek verricht''. Metselaars en timmerlieden, boeren en handelaars DE BANDEN :-IET HET RIJK -

2

- Eçn z~kcte SCHWARZ·BoSTU:-IITSCH (BtIA

hetjorJlJCJc. Schulte - waarover wij tevoren een en ander gezegd hebben - benaderde daarom ook de Vrede van Münster weer sterk formalistisch. Reeds in 1607, wanneer Keizer Rudolf een brief zendt, waarin op ietwat bouderende toon, in verband met de Bestandsonderhandelingen, de onderhorigheid van de Republiek aan het Rijk wordt gememoreerd, antwoorden de Staten ontwijkend, zij ontkennen noch erkennen het verband met het Rijk (S. j6-57)' Maar de Keizer bezigde ook daarna de aanspreekvorm 'Hoog Moogende' niet en bleef de aanhef van 'Getreue' gebruiken. De tekst van het Vredesverdrag van Munster bevestigde dan wel in feite voor de Republiek de breuk met het Rijk, maar formeel kon dit alleen volledig zijn, wanneer ook de autoriteiten van het Rijk, Keizer en Rijksdag het artikel j 3, waarin alleen sprake was van goede nabuurschap en vriendschap tussen Rijk en Republiek, zouden ratificeren. Maar deze ratificatie vond juist niet zo vlot plaats. De Keizer gaf tenslotte de verklaring af, waarin hij artikel j 3 in feite aanvaardde. En toch ble ef hij op andere punten star. Nog in hetzelfde jaar 1648 beleende Keizer Ferdinand III zijn verwant Koning Philips IV van Spanje met IJ/Ie Bourgondische landen, en dezelfde soort leenbrieven worden door de Keizers verstrekt in de volgende jaren r6j9 en r6701. Ook de aanspraak 'Hoog Moogendeo' bleef de Keizer jegens de Staten Generaal vermijden, en in plaats van 'Gehorsame' of 'Untertanen' vond hij het prettige compromis van 'Unsere sehr lieben Precnde'. Pas in 1709 gaf de Keizer in de titulatuur roes. Formeel echter erkende de Keizer pas in I7Z8 de onafhankelijkheid van de Republiek, toen hij zichzelf als Aartshertog alleen beleende met de ZJljdeiijke gewesten der Nederlanden. Nu pas schijnt de Rijkeband gebroken te zijnS. De Rijksstcl/dcn reageerden in dit alles nóg negatiever op het Verdrag van Munster, zij weigerden art ikel j 3 te erkennen, wanneer de Republiek niet Rijksgebied langs de grens zou ontruimen, de Republiek ging hier niet op in eo de verklaring in het Verdrag van Munster bleef zodoende ongeratificeerd door de Rijksdag. Schulte, zich daarbij baserend op Von Srbik en Georg Turba, achtte echter de beleningsbrief van 1728 van het hoogste belang, en wilde in deze toch het formele einde van de band tussen Republiek en Rijk ziens. Van veel groter belang dan deze beschouwingen van Schulte, die na Turba en Van Srbik, weinig nieuws brachten, was een groots opgezette bronnenpublicatie, die zich evenzeer met de formele verhoudingen tussen de Neder- FEEN$TRA veronderstelt, dat hierbij, behalve kanselarij-sl eur , ook de wens van de Spaanse Koning, die formele moeilijkheden in de Zuidelijke Nederlanden vreesde, eCD 1'01 heeft gespeeld (Pl'. 207/209). 2 - Overigens nog niet volkomen. Jn q09 was pas sprake Van 'Cd,i et Potentes', in 1719 pas van 'çelsi et potcntcs domini' (FEENST!\A p. 20) en noot 13I). Volgens Feenstra ging het hler alleen maar om een préséance-probleem, meet niet. 3 - De tekst van dc«c acte gepubileeerd door R. FEENHIçhuldigen. Van een NSNAP-attikel

;I.

DE OPVULLING VAN HET SCHEMA

cicrende bedoeling waarmee Thorbeckc juist een en ander had geschreven! Met Pieter Jelle Troelstra sprong men in NSNAP-kringen nog wilder om. Het toeval dat juist de Troel1tra-beweging, een vroegere afsplintering van de SDAP, door de ommezwaai van haat leider Paul C. Kiès, in de NSNAP weggleed, heeft hier ongetwijfeld een rol gespeeld. Maar niet alleen dat: de proletarische inslag van deze rapaillepattij accentueerde vanzelf de 'socialistische' aspecten van het nationaal-socialisme. H. J. J. Marinus goot Troelstra b.v. domweg om tot 'voorloper van het nationaal-socialisme' (r94I, Bronnen 8I9)' Zijn pro-Duitse gezindheid, zijn afkeer van de Vrede van Versallles en zijn autoritair optreden werden ijverig bijeengezet om een en ander te suggereren. Troelsira's criti ek op het parlementaire stels el, uitgewerkt in een red e Anrtl!./Il1g ZUJH politiJcbcl/ Systelll der Sozia/-DclJlokratic, die hij in 1920 te G enève tenslotte niet uitsprak, wordt vermeld'. Marinus beschuldigt de uitgever van Troelstca's Gedenkscbriften Wiardi Beekmaan ervan. opzettelijk Troelatra's cririek op de politieke situatie. die hij kort vóór zijn dood had geuit, te hebben weggelatent. In een slotartikel wordt dan nog dankbaar vermeld, dat Troelstra zo graag sprak van bloedsverbondenheid en volksgemeenschap, en trots was op zijn eigen raszuiverheid. Als vereenzaamd leider van de SDAP moest Troelstra aanzien, hoe het verjoodsre marxisme heulde met de kapitalistische democratie, waardoor beiden in een tragische, onnatuurlijke lotsverbondenheid te gronde gmgen ... Behalve de pogingen om iets van deze periode 'van binnenuit' te laten zien, was er nog de oppervlakkige nationaal-socialistische kijk, die de gehele 'ge en we eeuw afdo et als een tijd, waarin Nederland het Engelse en België het Franse verlengstuk van de politieke macht in Europa zou zijn geweest>. Dit zou dan tenslotte ook uitlopen op de tweede wereldoorlog, waarbij Engeland en Frankrijk tezamen met Nederland en België aanvalsplannen ontwierpen om van deze schijnbaar neutrale springplanken af Duitsland in het hart te tr effen. Het boek van GUnther Lohse Die l!.ebrorfJmc NClitraiität, dat in 1943 verscheen (Bronnen 897), is een interessant voorbeeld van de bewuste Duitse propaganda om de overval op Nederland en België met een nieuwe historische legende te rechtvaardigen en iedere beschuldiging van zich af te schuiven. Op volkomen serieuze toon worden hier aan de hand van de 'bewijzen' de plannen van een is nict anders te verwachtcn (Bronnen 8n). Vg!. daarentegen d~ veel juistere waardering bij BOQG.lfAN I hh. 93. - Vgl. J. P. TROELSTRA: Gedenbcbrijtm IV. Storm. Amsterdam, r9p. blz.;I'3 c.v. Inderdaad zouden de opvattingcn van Troclstra omtrent een economisch-corporatief parlcment en zijn cntick op dc bureaucratiscrende tcnd~nties van het parlementaire stelsel me~r onderzoek verdienen dan În Je bep~rkfe omvang van her ene hoofdstuk (niet meer door Troelsoa maar door Dl. H. WJ. WJiardi-Beckman geschreven) nog mogelijk waS. ;\hRfNCS heeft niet veel meer gedaan dan uit dit hoofdstuk te halen wat hem aanstond. 2 - !VrARI"'CS insinu~ert hio, op grond van Wiiardi-I:lcekmans eigen erkenning in de laatste twee door hem geschreven hoofdstukken te kon te zijn geweest. 3 - Niet alleen komt men d~~e simpele s~hematisehe geJachte regen hij Zr:CK (Bronnen 163) maar uok bij KLJN(;ENllL·ll.G (Bronnen 815, S. 160). JAPIKSE vcrgoclfjlct dit in zijn criti~k in BVGO VIn 3, blz. Z79.

DE OPVULLING VAN HET SCHEMA

aanval via Nederlands en Belgisch grondgebied op het Ruhrgebied ontvouwd, zoals die met instemming van de Nederlandse en Belgische regeringen zouden zijn opgesteld'. Toch liep er één rode draad door de geschiedenis: de altijd weer oplevende pro-Duitse gevoelens, evenzovele bewijzen voor het nog steeds, misschien alleen maar individueel, sluimerende Rijkebesef. Voor Noord-Nederland is de oogst wat schraal, al komt er, na lang zoeken, wel iets te voorschijn. Vooral Joh. Hepp, redacteur van het NSNAP-blad Het 1\TiuflJJe Volk, wist met alle proDuitse en zelfs Groot-Duitse uitlatingen van Noord-Nederlandse lieden nog een heel rariteitenkabinetje te vullen, P. H. A. J. Strick van Linschoten, oudgezant van de Bataafsche Republiek in \'{'ürtemberg, schreef in I8IS , toen hij kamerheer van de koning van Pruisen was geworden, een vurig pleidooi op rijm voor een 'terugkeer' van Nederland in het Duitse Rijk. De NSNAP vonel de vondst zo kostelijk, dat de tekst van het vers in een 'künstlcrich ausgeführte Kopie' in 1941 aan de Führer werd aangeboden op zijn verjaardag en daarnaast voor het publiek werd gedrukt 2• Ook ontging het de NSNAP-scribenten niet dat in de jaren-veertig meer stemmen opgingen voor aansluiting bij de Duitse Boude. Zo vermeldde een apart artikel de brochure Nederlands Toekomst aalt !Jlijn la1ldgenootm ter ot'mregill/{ t'oorgeJ/eld, die niet geheel zonder reden door deze anonieme auteur wordt toegeschreven aan J. Corvcr Hoofrs. En Hepp vergeet evenmin de artikelen van P. J. Veth of Dnutzenbergs groot-Duitse zang te vermelden. (Bronnen 873)' Hoe aangenaam klonk het in hun oren: 'En duitsch is duirsch, 't Zij hoog- of neder .. .'5. Veel aandacht ondervond uiteraard ook de agitatie tot aansluiting bij de Duitse Bond onder leiding van J. 1. Baron van Scherpenzeel Heusch in 1848. Niet alleen waren er de NSNAP-ers die dit graag vermeldden (Bronnen 302), maar vee! meer werk maakte de Duitse nationaal-socialist Geoeg Scherdin er PRO-DUITSE STR01HNGEN IN NOORD-NEDERLAND -

2

- Het z.g. W"ElSSEUCJ-J 5 geeft over de voorgeschiedenis van de meidagen aan de hand van een eenzijdige bloemlezing van documenten, op zichzelf waarschijnlijk wel authentiek, reeds een en ander in deze richting. De Enquête-Commissie heeft zich onthouden van enig ec>mmentaar op het Witboek. - Het gedicht 'An die HolHinder' komt voor in het tweede deel (S. 391) van Vertmu/c nri".!e ,~iihml(l tilles D1Irrhjll(W d1lrrh tiJl Th,il der n!ird!irhm Prodnzm du K!iIlJ~~rddJS der l\'ieder_ l""de ;m Jahre 1817;11 fopo.~raphi.uher, hirtorischer, po/itischer "nd relixiiiffr HirlSirht al' eillm Fr"",dg'fCbricbm VQIl EUiUTilEROl'lllLOS, Germania, ) 818. 3 delen. He t hoek zelf, een reisver-

haal doortrokken van allerlei polhickc omJelcn en opvattingen, geschreven door een interessante {iguur (1769-1819, zie verder Nieuw Bingr. Woordenb. V, blz. g33!834), verdient nadn onderzoek. - Vgl. TIOOGMAN I blz. 95/97. Hier wordt deze rebtiefwaarschijnlijk kleine stroming in groter vnband gebracht met de algemene gevoelens van malaise in Nçderland 1839-) 848. 4 - Bronnen 847 (1940). Ten onrechte wordt b.v. bij J. 1. VAN DOORNl";GK (Vermomdo til naamloze JCbrijwrJ. 188'-1885. 2. delen) deze brochure toegeschreven aan ... BQsscha. In navolging hielvan heeft ook BEPP (Bronnen 873) dit weer gedaan. Reeds geciteerd bij KOSSMANN S. 6. Hier schrijft HEP? deze tegels to e aan Daucacnbcrg,

DE OPVULLING VAN HET SCHEMA

van (Bronnen 831 en 832). Bij deze publicist en locaal-historicus werd Scherpenzeel Heusch opgevijzeld tot één der leiders van het 'Auslanddeutschtum', ook al was de man niet in staat een goed Duits woord te spreken en nog in de jarendertig een vurig voorstander van de aansluiting van Limburg bij Belgiet. In zijn nationaal-socialistische vooringenomenheid zag Scherdin over het hoofd, welke politieke, democratische kracht van Frankfort in 1848 uitstraalde, en hij kon niet zien, dat alleen daardoor Scherponzeels anti-Hollandse gevoelens in Duitse richting omsloegent. Reeds in 1937 had Scherdin trouwens in een studie over de verbreiding van de Duitse schrijftaal in Zuid-Limburg (Bronnen 833) willen aantonen hoe langzaam hier de Duitse invloed teruggedrongen werdê. Aan de hand van de opschriften op grafstenen - op zichzelf een vernuftig denkbeeld - kon hij in kaart brengen hoe de Duits-Nederlandse taalgrens maar heel langzaam naar het Oosten terugweek. De economische oriëntering van Zuid-Limburg op Duitsland had deze ontwikkeling zo vertraagd: de industrie in Vaals was gericht op het Duitse grensland. de spoorwegverbinding Maastricht-Aken speelde een rol en er was contact tussen de Zuid-Limburgse bevolking en de Duitse o.a. door de seizoenarbeid in het land van Aken. Pas het opnemen van dit gebied in het Nederlandse economische bestel door de ontwikkeling van de mijnbouw zou Limburg vernederlandsen en de eerste wereldoorlog zou tenslotte de werkelijk nationale aansluiting bij Nederland bewerkstelligen. Zowel dit onderzoek van Scherdin als de niet onverdienstelijke studie van Schrijen (1937, Bronnen 83 j) betekenen m.i. een voor de Nederlandse geschiedenis belangrijke bijdrage: de invoeging van Limburg binnen Nederlands staatsverband is nog maar zelden in dit licht bezien. De verhouding tot Duitsland werd opnieuw een punt van discussie, toen Pruisen na r860 de leidende rol begon te spelen en in I87I er in slaagde het nieuwe Duitse keizerrijk te stichten. Ook toen bleek, dat enkele NoordNederlanders de band met Duitsland uit vroeger tijd niet waren vergeten, en zelfs hun stem verhieven om - vaak alleen maar uit vrees voor nog verdergaande opslokking van Nederland door Duitsland - op een of andere wijze nauwere verbinding met Duitsland te zoekons. Hepp kan enkele citaten tot een boeketje schikken, dat hij zijn lezers aanbiedt met de dikke woorden Grootduit.rche strooJJJingen in Nederland op het samenbindend lint (Bronnen 872). _ j\Ien vergelijke hiermee eens het evenwichtige, door gem enkele partijdigheid kromgetrokken wcrk van H. GROCHTM.'.NN, Die tliederlà"disch~ l'roe'ÎtlZ Limburg im dUliJrlim B/f!1d. Diss. Kculen, 1937. 2. _ Dit merkte recds HAL'SS~EITER (vooral S. n7/128 en lp) op. Overigcns is nu dc meest genu~ncecrdeen uitvoerige bcsehrijving van dc gebeurtcnissen rondom de Limburgse autonomiebeweging bcschrcvcn. door HOOG~fAN. De?e merkr op, dat aan een grondige monografisch~ studk van deze beweging door een Nederlands historicus behQCft~ bestaat (If, blz. >33 noot r). 3 - Naar het oordeel van H.WSSLEll"ER(S. 98/99) had Schcrdin dan ook een veel te eenzijdig bceld van de Limburgse autonomie-beweging in 1848 gegeven, door dezc vooral in ZuidLimburg te localiseren. In werkelijkheid was zij juist in andere strcken vaak veel stcrker. 4 - VgJ. ook Groens opvattingen in deze tijd. Zie hiervóór blz. l39'

DE OPVULLING V....N HET SCHEMA

'"

Zo had Prof. Brill reeds in t871 gezegd 'wij zijn Duîtschers, zuivere Duitsehers, zoo goed als eenig lid van het Duitsche Keizerrijk.' In 1876 schreef Multatuli in zijn ldeeën: 'Vereeniging met Hoog-Duitschland uit vrijen wil en dus onder voorwaarden kan 't onderwerp zijn van een staatkundige meening', al voegde hij er dan ook meteen aan toe: 'Maar met verachting door den nabuur te worden opgeslorpt, omdat wc, lamlendigen, ontzenuwd, verkracht, afleerden ons te verdedigen noem ik schandelijk.' Hepp kan er ook nog op wijzen dat Allard Piersen in zijn Duilsehe Indmkken (1875) zich tot de 'Duitsche geest' bekende en dat Mr. H. H. Norri in 1879 schreef: 'ldoge liever Nederland eens gelouterd te voorschijn komen uit den smeltkroes ecncr inlijving bij Duirschland'J. Een meer algemeen beeld van de Nederlands-Duitse verhoudingen, maar dan zonder echt betrouwbaar feitenmateriaal, poogt De. Rudolf Steinmetz te geven in zijn journalistieke werk Niederliindische Betrach/ungm Z/Ir dmtsch-nicrlerliindiscben Verstiindz~tIIZJ;(I943, Bronnen 21.8), een reeks opstellen die aanvankelijk in de Dmtsehe 117ochenzeitlmgfili' die Niederiande waren gepubliceerd. Het werk was geschreven door een man, die tegelijk intellectueel, dichter en journalist wilde zijn, van een man ook, die, opgegroeid weliswaar in Nederland, geheel en al doortrokken was van een pro-Duitse geest, ook zijn wetenschappelijke en literaire opleiding in Duitsland had voltooid, en tenslotte in de bezettingstijd definitief in nationaal-socialistische kring terecht was gekomen. Zijn boek in kwestie is een breedvoerig, vaak treuzelig geschreven werk geworden, vol van kwasi-lyrische en literaire uitingen, 'intuïtieve' karakteristieken en ook dazeede onzin. Toch levert het we! wat op, dat interessant is voor ons onderwerp. Dat Steinmetz zijn werk bedoelde als een apologetisch geschrift voor de Nederlander en het Nederlands volkskarakter tegenover de Duitse kameraden, zal ik later besprekent. Alles in zijn boek, waarin sociale, aardrijkskundige, taalkundige, artistieke en culturele beschouwingen worden afgewisseld met historische, is gebouwd op het thema van het wekken van begrip. \\?anneer Duitsland Nederland in zijn eigen aard begtijpt en waardeert, zal het Nederland gemakkelijker vallen zich in datgene, wat politiek en historisch nu eenmaal onvermijdelijk is, te schikken. Zo zal Nederland een nieuwe plaats binnen het Duitse Rijk kunnen verwerven. Historisch gezien heeft Nederland zich Ios van het Rijk moeten ontwikkelen; door het Rijk in de steek gelaten bij de 'Reichskampf' van de Nederlandse Opstand, kreeg Nederland een eigen roemtijk bestaan. Dit proces was zeer goed te hetkennen in de Duits-Nederlandse grens, die als scheidslijn zonder enige spanning over en weet zo constant dezelfde is gebleven. Men kon elkander steeds over de grens heen de hand reiken, maar daaraan bestond geen behoefte'die Verbindungen waren gelockert'. Evenals de USA onverschillig stond regeoever hun grens met Canada, zo rustig bezagen na 18I3 ook Duitsets en Nederlanders hun onderlinge gtens. Pas na 1870 toen Pruisens invloed zich

2

- Als ondccwerp blijft de reactie van velen in Noord-Nederland op de opkomst van Bi,mareks Duitsland een nog te weinig onJerzoeht gebied. - Zie hierna blz. ZB.

,,6

DE OPVULLING VAN HET SCHEMA

naar het Westen had uitgebreid, begon Nederland meer belangstelling te tonen voor eigen grensgebied. Toen pas ontstond de échte grens, hoewel zelfs in de landelijke streken het verschil aan beide zijden van de grens nog gering bleef. Vóór die tijd vulden het maritiem-commerciëel-individualistische Holland en het agrarisch-militair-feodale Pruisen elkander prachtig aan! Er is als het ware een 'Alter und periodische Ablösung im inneren Werdcgang beider Völker' (5. 31j-32.9), waarbij in de Gouden Eeuw Nederland jong is, het Rijk oud, terwijl in eigen tijd alles omgekeerd is. Juist de verwantschap van Nederland en Duitsland veroorzaakt irritatie en critiek, maar eens zal de oude bloed- en jeugdverwantschap opnieuw worden beleefd (S. 13-2.1). Een niet geheel aanvechtbaar overzicht geeft Steinmetz van het ontstaan van de 'Deutschenhass" in Nederland (S. 343-381). De aanvankelijke hoogmoed van de 17e eeuw sloeg om in haat en afkeer, toen de Duitse 'Grossstaat' de Nederlandse 'Kleinseaat' bedreigde. Na 1870, na 1914 en na 1933 spitsten zich deze gevoelens steeds meer toe. Anderzijds bleven er steeds 'Deutschfreundliche', de ware 'Oemeinschafrsmenschen", volgens Steinmetz. Nog na 1914 bleef dat ongeveer 2. 5 à 2.0 pct op de totaalbevolking. Vooral bij beambten, officieren, kleine burgerij, boeren en arbeiders. Bij intellectuelen was het aantal daarentegen veel kleiner (Steinmetz zegt: I : 40), en bii kooplieden nog het kleinst. Demografisch konden de meeste 'Deutschfrcundlichen' in het Oosten des lands worden aangetroffen, politiek gezien vooral in de groot-Dietse beweging. AI deze beweringen van Steinmetz blijven echter onbewezen. Het is jammer, dat het werk in zijn geheel door bladvullingen en kletspraat wordt overwoekerd, want haast in alle trekken en lijnen bevat dit boek zozeer het nationaal-socialistische schema van de Nederlandse geschiedenis, dat het anders zeker geschikt zou zijn voor een eerste oriëntering in deze materie. Gegevens bovendien over het Nederlandse en Duitse volkskarakter, in onderlinge vergelijking ook, uiteraard alle onbewezen en zeer vaak betwistbaar, biedt dit boek in overvloed.

DE VLAA:MS-DUITsE BETREKKINGEN IN DE 19E EN 2.0E EEUW - Tegenover dit over het geheel vrij grijze beeld van de houding van Noord-Nederland tegenover Duitsland stak die van Vlaanderen zeer hel lichtend af. Hoffmann van Fallersleben, de romantische zoeker naar volksliederen, dichter en zanger, (1798-1874), werd in Noord-Nederland uitgelachen toen hij in een kring een oud volkslied als Hü wamt twu Coninrkskinder wilde zingen, en op straat in Leiden werd hij om zijn baard en lange haren nageroepen; 'Kijk eens, een mof!' (b.v. vermeld bij Wouters, Bronnen 888, blz. 2.5-2.6). In Zuid Nederland sloot Hoffmann hechte vriendschap met vele vooraanstaande Vlamingen, als J. Fr. Willems, Snellaert, en hij was mede een wekker van het Vlaamse volkslied door zijn werk Horse Bdgirlle (over Hoffmann in Vlaanderen b.v. Bronnen 8j6, 8j8, 8j9, 871, 890). In een serie artikelen heeft Dr. jes. Cools in het blad De SS-Man willen aan-

DE OPVCLLlNG VAN HET SCHE),fA

"7

tonen hoeveel meer gevoelens van verwantschap leefden er tussen Duitsland en Vlaanderen dan tussen Noord-Nederland en Vlaanderen (Bronnen 861-867). \X;'annéér Noord-Nederland zich met Vlaanderen werkelijk inliet dan kwam dat voort uit afgunst op de Vlaams-Duitse vriendschap, en dan poogden de NoordNederlanders Vlaanderen van Duitsland af te scheuren. Tegenover Fredcricq en Picard, die inderdaad aan de Duits-Vlaamse toenaderingen weinig aandacht besteed hadden', beschreef Co01s nu hoe krachtig in werkelijkheid het 'Duitse' gevoel bii de Vlamingen leefde. Willems b.v. stond in de jaren 18341847 'in het brandpunt der Duitsch-Vlaamsche betrekkingen'ê. Hoefken en Snellaert hadden in diezelfde tijd nauw onderling contact. Toen Hoefken zitting had in het Frankforrer parlement, pleitte hij daar in I 848 voor de Vlaamse zaak. Van groot belang acht Cools ook de spcllingsstrrjd, waarin telkens de gedachte weerkeerde om een algemene Neder-Duitse spening in te voeren (Ddecourt in 1839, Vermeire in 18j8 en later weer Haosen en Po! de Mant). Ook na 1848 bJeefhet Duitse bewustzijn levend, al luwde bij enkelen zoals b.v. Snellaert dit gevoel wel enigszins. In r861 werd b.v. door Vuylsteke de Neerdurrsche Bond te Antwerpen opgericht. En hoe levendig bleef de gedachtenwisseling tussen Duitsers en Vlamingen! Cools wordt niet moe de vele namen op te noemen: Coopman, de Cart, Deflou, Gezelle, Hansen, Verhuist, die allen hun contacten vonden met Nederduitsers zoals Klaus Groth en Firmenich''. Maar dwars door dit heerlijke koor heen zongen de Hollanders hun valsklinkend anti-Duits lied. Op het Nederlandsche Congres in 1867 werd er reeds door mannen als Gerrit de Clercq en Prof. G. 'vl. vreede tegen de Duitsers geageerd. In het blad De Toekaorst voerden W. G. Brill en Marthijs de Vries hun anti-Duitse strijd (Cools, Bronnen 796). Toen zich de Nederduitse beweging tot een z.g. Aldietse ontwikkelde, werden de meeste Vlaamse en Duitse aanhangers van deze stroming gen egeerd en in 1884 zelfs van het Nederlandsche Congres geweerd (Bronnen 862). In de grote figuur van Pol de Mant vond de Vlaamse ontwikkeling in Germaanse richting haar voorlopig einde; reed s in de jaren-negentig sprak hij zich als 'Al-Dietscher' en zelfs als 'Al-Duirscher' uit voor het Al-Germanendom (Bronnen 864). Hiermee mondde de Nederduitse beweging uit in een Duits imperialisme. Eigenaardig genoeg werd over het verschijnsel van het activisme maar weinig

;2.

Een nieuwe grondige behandeling van deze materie waarbij uiteraard het gewicht ervan niet zo zwaar wordt gmomcnals dit in nationaal-socialistische kring geschiedde, is gewenst. Degelijk voorwerk is reeds verricht door de dissertatie van SCHÜ"n". - Aldus DE VItOEDE (Bronnen SS4). Overigens is het typerend voor de echte VNV-stemming dat hicr(194J) nadrukkelijk ook van \Villems wordt geciteerd: 'Al mijne hoop ligt nog alken bij de geestelijkheid. Deze moet bij onzen bevolking den Duitsehen geesr opwekken, taal en zeden herstellen' maar daarnaast ook haastig W'jllcllls' opmerking wordt geplaatst: 'Goede h:rillem lIJ zelfs Joodse eredieren aanvaardde, definitieve emancipatie in '796, waarna dan de Joodse macht het hoogtepunt bereikte in de laatste periode van 1890~I940. Van Genechten weidt in dit verband lang uit over de Barmaths, Zwanenbergs en Maanheimers.

2

" Een dergelijke gêne voor het 'niet helcmnnl prettige' anti-semitisme komt m,i. ook toe uiting in de statistieken van het opinieonderzoek ondcr Duitse krijgsgevangenen, gerapporteerc! bij ANSJlACHEll, ook al lijken de opstelling van dc 'questionnaircs' en de omstandigheden waaronder deze werden voorgelegd wel ernstig hun waarde te vcrzwakken. - Zie hiervóór blz. .to.t.

DE OPVULLING VAN HET SCHEMA

'37

Ds. A. M. Brouwer, die, in opdracht van zijn leider Arnold Meyer, diens gematigde anti-semitische plannen uit de doeken moest doen (een z.g. gasrrechtstatuut voor de Joden), geeft in zijn artikelenreeks Het JodenvraagsllIk (1940-4I, Bronnen I005) ook aan die emancipatie het zwaarste accent. Zowel voor niet-Jood als Jood was zij verstorend en verwarrend geweest. Schr. wijst er op, dat juist vele Joden zelf zich tegen de emancipatie hadden verzet. De Joden bezitten nl. toch karaktertrekken die hen voorde gemeenschap gevaarlijk maken: zij zijn anti-Christelijk, onvolks en negatief critisch van aard. Hij bepleit daarom dus voor de toekomst een voorzichtig en humaan gastrecht in Nederland voor de Joden. Men beluistert in dit alles het beschaafd meeneuriën van het Nationaal Front met het anti-semitische bulderkoor van het nationaalsocialisme. Dat bulderen was overigens niet van de lucht. De J.Histhoom loeide aanvankelijk door alles heen. Het fraaie stel: DL P. Molenbroek, P. E. Kcuchenius en DL Alfred A. Haighton heeft zich vooral in deze richting bekwaamd. Keuchenius schrijft een werk Bloed en AJylhe aJ.. lelJensJIlet (r940' Bronnen lJ4), dat bedoelt te zijn een Nederlandse parallel van Rosenbergs Mvthos in Duitsland en daar wonderwel in slaagt omdat het veel aart Roseoberg en diens leermeesters ontleent. Merkwaardig is daarbij, dat Keuehenius de verjoodsing en verbastering van Nederlands geschiedenis niet specifiek beschouwt als rasverschijnsel maar als ontaarding in het algemeen (blz. j r), waarmee zijn gehele rasmythe een mythe wordt zonder meer. Molenbroek is bij zijn Jodenhaat in zijn Neerlands DWillzilg en Toekomst (Bronnen r 2.9) ook nog anti-Frans, anti-Éngels en anti-maçonniek. Dir soort lieden is al bij al interessant voor de psychiater: rancuneus, geplaagd door angsten die in de Jood worden geconcretiseerd, ziekelijk geboeid door scxuele perversiteiten, die zij met veel verontwaardiging breed beschrijven etc. Sterk leggen zij de nadruk op de Joodse invloed aan het hof van Oranje (zelfs al sedert Maurits). Pathologisch bevreesd zijn zij voor de z.g. 'Jodenpaaltjes', die naar bijbels voorschrift overal aan de rand van de stad zijn aangebracht om aan te geven waar de 'poorten van Jeruzalem' zijn, waarbuiten de Joden op de Sjabbat zich niet met een last mogen begeven. In deze rapaille-achtige kringen deden berijmde illustraties over 'de handel en wandel van Neerlands Jodendom' natuurlijk opgeld (Bronnen 1030). Typerend voor de visie van dit soort anti-semieten was een NSNAP-artikel over De [ood in Drenthe in drie /!,eneraties (1941, Bronnen 102.8). De eerste generatie, die omstreeks 1880 in Drenre binnendrong was van een armoedig slag: vilders en voddenrapers. Maar zij werkten zich spoedig op tot handelaartjes, zoals cierventers, opkopers en veehandelaars. ]0 de tweede generatie omstreeks 1900 begonnen de Joden zich in Drente thuis te voelen, zij werden nu meer gezeten winkeliers en kooplieden, die via het afbetalingssysteem de geldschieters van de arme boeren werden. In de derde generatie konden de Drentse J oden zich, 'rijkgestolen', in Amsterdam vestigen, terend op het geld van de uitgebuite arme Drentse boer ...

,,8

DE OPVULLING VAN HET SCHEMA

Over de rol van de vrij-metselaars in het Nederlandse verleden wordt nauwelijks iets gepubliceerd, over die van de Jezuïeten niets. Bijzonder fel laat Theunisz zich uit over de 'bastaarden', waarmee hij blijkbaar de Nederlands-Indische Indo-Europeanen bedoelt, maar tot historische argumentatie of rechtvaardiging van deze losse scheldpartij komt ook hij niet. Hiermee is de beschrijving van publicaties over gebeurtenissen en persoonlijkheden in de Nederlandse geschiedenis tot een einde gekomen. Zo is het geraamte, dat wij voor ons zagen, gevuld met het vlees en bloed van meet

gedétailleerde beschouwingen en interpretaties. Maar een rolledig beeld is het niet geworden.

HOOFDSTUK VII

Variaties en afwijkingen in het beeld

Ook in een 'Brave New World' moet er voor ketters en vrijgeesten een apart eiland ingerichr worden. Variatie en afwijking in het beeld van de Nederlandse geschiedenis was, hoezeer ook gebonden aan een schema, onvermijdelijk voor de nationaal-socialisten. Noodzaak tot individueel denken en bestuderen, zelfs van eventueel voorgeschreven stof, moet daartoe leiden. Onderzoekingen, met andere bedoelingen opgezet, kunnen onverwachts in tegenovergestelde richting gaan. Het nationaal-socialisme kon bovendien variatie en afwijking in de hand werken. De vaag dynamische en mythische elementen in de nazi-ideologie gaven een toch eigenlijk weinig strakke afperking en omgrenzing, de pluriforme aard van deze nazi-ideologie leidde tot variatie". Maar bovendien werd van bovenaf in de practijk de onderlinge strijd tussen allerlei machtsfiguren en -groepenngeo (Bormann contra Himmler b.v., NSNAP contra SS) eengewakkerde, zodat ook meer ideologisch-getinte tegenstellingen onvermijdelijk werden. En tenslotte gaf ook de in snel tempo wisselende politieke toestand een reeks omschakelingen in leer en opvattingen te zien, die door sommigen te snel maar door velen te langzaam gevolgd werden. Van de variaties hebben wij reeds het een en ander in het voorgaand hoofdstuk gezien. Met de verandering der omstandigheden werd b.v. de afkeer van Karel de Grote als de Saksenmoorder omgezet in een grote bewondering voor deze ordebrenger van een nieuw Europa. De stadhouder kon gewaardeerd worden als potentieel autoritaire macht maar evenzeer verguisd wegens zijn verbindingen met de Joden. Evenmin mag men de verscheidenheid van de individuen vergeten die bij dit bedrijf van nationaal-socialistische geschiedschrijving betrokken waren. Verschillen van sociale afkomst - de nazi-partijen droegen nu eenmaal gewoonlijk het karakter van een vergaarbak van resten uit allerlei standen en klassen - van aard ook, waren natuurlijk groot. Nivellering vond wel enigszins plaats ten opzichte van de autoritaire leiding en de minderheidspositie van de nationaal socialistische partijen in Nederland en België wiste ook wel eens onderlinge I - Zie hierv(; (zie I) W. S"hmidt (rie 9'}Q) . P. ven l.inàquis r (zie 9 77), H . Kte kcl (zic 89 ' ) en Dr. R. P. Os zw:tld (z.ie9(0). 118 · KOTZDE-KonEN II.OOT D., Wilhel m, Die Otaoiet . l n Dit W~sJmlUle O kt. 194 1, S. 1--4. 1' 9 - KRERU-, Or. H ., Boe khuprek ing H . F. Z eek ' Holland unJ Bclgien.' In en W«yt!woJ lung;grund lagcn . In WtsrlalU! 194' S . S9/ 60. J,S - RElmlERS, A. J obs., r-.:o:lcr bnJ. »yl der D ietsch e bcK havin g. In Ot W.....( 13 febr. 1941 bh. J02/ IO; . 139 ' ROU.oFS, Jac., (',çs.chichle des ZelmnpW= in H o lland. In De"'~,hr Z ei/lint; in tint N id u Jamltll I. I S Febr, 1941 5. ;. 8 Mrz . 42 S. ~.ln. 22 ) lrz, 41 S. ,.

i'

n.

LIJST VAN BRONNEN

140 - ROOSBROECK, Dr. R. van, Di~ Geschicb/t Flanderns. Jena, 1942, (Plämlsçhe Schriften). 116 S.4 Karren." 141 - -,-Vlaandeten in het Wcsten. In De V/ag sept. 1943, blz. 80--92. 142' ROST VAN TONl'!d und Bdgien) und das Reieh. Volkfu"" Ge. !Chidife !md G~!'.mwar/. Bonn, arr./mei 1940. 16 S. 4 Kartcn.* z04 - PRlCL D. & \Villi Jankt D., Dr. M. Freiherr du, Dit Niederlm1de illl UlJlbmcb der Zûfm. Alte ImdIUlle Dezi~btmgcn Z""I Reieb. Im Auftrag des Rcichskommissars. Würzburg, 1941. 395 S. gcïll.* Medewerkers c.a. Dr. H. Krekel {zie 27) en Dr. B. Vollmer (zie 155). 205 - RABL D., Dr. Kurt 0., Idee en f!.edaa'ltt van !Jet Gr()()t-Dllitscb~ Rijk. Ingeleid doot Prof. Dr. D. G. Rengers Hom Siccarna. Zes academische lezingen te Utrecht. Den Haag, 194Z. Ij8 blz.* z06· RAPPARD , Dr. E. H. van, Dl/itfe!J bliJft om bloed. Brochurefonds N.S.N.A.P., 1937. 56 blz," Z07 - RICHTER D., Dr. W., De staatsrechtelijke afscheiding der Nederlanden van het Rijk. In JXederla'ld april 1943, blz. 1°9/114. 208 - RÖCKEJ. D., HenTIann, Dcr Grenzraum am Niedcrrbcin. In ZeilJtbnft Jfir Polilik 1940, S.28z-3 0 4 · 209 - RooSBROECK, Dr. R. van, Deutsch-f1ämisehe Bezichungcn. In Kijl" ,md der l,\'ord,,·eslm (zie 301) S. 22-36. ZIO - ROSSJ3ERG D., Adolf, Die Nicdcrlande und das Reich van dcm Anfange bis 1648. In VerJ!,a>!J!,mhàt Imd Ge!'.~m~art 1942, S. Z76-Z87. ZIl - SCHELLENBERG D., Dr. c., NiedaJandischc Züge im dcutschcn Stadtbild. In lHaal/db/ad Va"de Nedtr/a/1drdJ- DuitfChe KI/It/lNrJ!,ememfCbap aug. 194Z, blz. 8, 10/14. ZI2 - SCHOLTA D., Karl, D~'ltfC/ie ijY;sse>1scbaJtfer /1",1 Fondier ;/11 niedulditdisdJen fuj'ml feit 1600. Soest, 1942. (Veröflcnrlichung Nr. I der Porschungssrcllc 'Volk und Raum') 19 S. tekst, 52 S. portretten." Deel I (zie ook 213). ZJ, - ~,-idem (zie 212). Deel H. Soest, 1942 (Vcröflentlichung Nr. 2, etc.) 50 S.ill.* ZJ4- -,~ Deiilsche KlÏmtür ,md I0l11ftbandJVerker illl niederj(indis./;en Ra""" Soest, 1942. jO S. geïll. (Veröfkntlichung Nr. 4 der Forschungssrellc 'Volk unJ Raum').* 21j - -,~ Dm/sche Pred(~er ilJllII'derfdndi,·./im RaufII, sût der ReJormation. Soest, 194,. 82 S. geïll. (Veröffentlichung Forschungsstellc 'Volk und Raum' Nr. 6). 216 _ SCHtn D., Hermann, F/audern-NiederdmtscMand.Hamburg, r939 (Aus Hansischcn Raum Bd. 8). III S., geïil. Hierin o.a. Carstcn (zie j 14), E. Rüther (zie 4j4), Bölke (zie 4,2), Zierow (zie 8S9) en Denucé (zie IS I). 217 - SCHL'LTn D., Dr. Eduatd, DokJl?;/(/II~ ZI/r Gcsc!Jj.bü de. Spal1isc!J-lticdtrlàndisc!ien Friet/,us, ~Iünster I648. SonderJmek aus dem GeburlSlagsgcschenk dn NSDAP Gau \X'estfalenNord an den Führer 19--11. a.p., '941. 43 S.*

LIJST VAN BRONNEN

218 - -rr-: Diei\i,derfa1lde muldasReieb. Dokt dt;m!)JOI ons leerde. Amsterdam, 1938. (Der Vadcren Elfdeel). 56 b!%.* po - FLLIX, P., Claudim eh'ifts. De !'ritl!eidsoorl«~ der Ba/m'CII. Amsterdam, 1941. 99 blz.~ geil!. p' -HA.~S, Nicode, DevolkswordingderGcrmancn. In Dr lFaa.~ '944,blz. 3 12,,2 j, H4Cfl ,64. 322 - HE~DRIK, Bcteckcnis van de Noordgermanen in onze gc~chicdcnj,;. In De .IS Mail 7 en 14aug. 194 , · bl7-. 4/5.

,-,1.

LIJST VAN BRONNEN p_~

'93

- -r,-»: De wording van het eerste rijk. Tn De SS Mail '-7 mei 1944, blz. 4/5.

3z4 - HOI'E D. & Dr. P. Seifcrt, D. & 'Xi. Stcinbachcr D., \X'crnis Z/lr Zeif Of/os tffS Crossen (Das Reieh un.d Europa, gesehichllichc Untcrsucbcngcn. Hcrausgcgcbcn ven :l\Iartin Spabn. Bd. j) Bonn/Bcrlin, 1939· 149 S.* 357 - TJ-lEUNIS_IE~, Dr. c., Sint Willchrord, apostel der Nederlanden. In GI/dmlloet. 1939, blz. 30 5- 3 IG. 358 - TUEUNI5Z, Dr. Joh., Karel de Grote. In Vofhebe JJ70ebf 19.'12/43. blz. 128/1 p. 359 - VECHT, N. J. van der. Het ware CI!risfewlotJt '" '0"'ch e Kuln, urkaont" hN kum t- en cu l tuurle ven cor po ratief te o rd enen. I)c cu lt ulIrp" litieke plannest en daden VUl G ned c.." aagcns d epartcrnene vc rdienen een apan o nderzoe k (0."-. zi jn redev oe rlagen gehund eld in ' l'am r til Speer' Z' d elen 194t-'4 , ). D e benoe min g tot Secr etaris-Gene raal, als ee n de r eers te, en achr cmf ge r.icn oo k cen d er weinige N SB-ers op hoge poste n , hee ft Gocd ewaagcn h inn en de g eschie d..'nis van het nalionaalsoc ialisme bel angrij k gemaakt . Z i;n Slcr sc hiet dan ook o mhoo g . Allerlei functies in besluren en , ..den (Voo rzitt er V:ln d e K ullu ur kamer, h.ple~ g.:kide Suet!»l dt gettouwe ' D "CI z. Bruu d . 19P ' B llVYNfO . Ar th " " Je , Uil fuf douitr /'"11" dej am ' 1930--194° ( Rce h vnn 10 ilt ti kd oo, zie oo k G . FllEUEl< IC" X) , H iervan, I . V~ !./::erbu/msar f ;/I d,;-/,:(. In D . V /"" l1IrrlJt Lilli , I ; ju ni 19l z b lz. J; JII. DI IJpk.,t/lf 1 "'lil Rrx . In ideNl 27 jun i 19P hl? . ~ ; IV . Rtx /tIo. d! dood. I n , idwI 4 juli 19P blz. 3; V. De BorlJll w:r k,ir':{i1Jt. Ie A 'I/wn p",. In idem u juli t9l 2 blz . ~ . BÜ! I Gli fl._P lt INZ, Or. Hans, jld;/fi L a1Jgbelm der R."Jlt rIlJldldcUl"h• . I'.ill.l'allm·PIJ'd!o fof!.iHh~ Studie. Lc ipzig , J940. R\,IllG, 0(. G . van de n , lid /lafiof/QJI' I IX;«.

LlJST GERAADPLEEGDE LITERATUUR

LEEUW, A.]. van der, De univerJiteitm en HoguclJo/m. In Ollderdrukkill.~ m Verz~t. Amsterdam/ Arnhem, z.j. (1949150), blz. 3°1-3,8. LEHMANK-HAUFT, Helmut, Art llilder a dktatorship, NcwVork, 1954 (OxfordUnivcrsity Prees). oLEIPrRA:-iD, Ernst, Hcinric!J 11011 Trût.rcIJke illl dm/;cl!m GciStes!d>nI. Srungatt , 1935. LE:-il'DECKER Jr., L. de, H~t peures ROfllsee, Surolaris-Gmtraal Mil Bilillen/aildutJe Zakeli. Antwerpen, 1950. Lw, Dr. 1-1., Z,..ólf J3JJcber niederlälldisc!m' Geschic!Jte. Halle, !,zjH' z Bände. LERNER, Danid, Th i\"azi i/ile. Sranford Cnlversity, 1951 (Hoover Insriture Studies Series B No. 3)' LILGE, F., The abllS~ of karnin.g. Tbc jai/Nrt of tbe C~r!llall Ullitalil)'. New Vork, 1948. OLINl)E~fAN, L., Het 11atiallalisme mil de NSB. I:-m d~CH'mnla/ie ol'crbet tijdl'ak '93,-20me,. 1939. Utrecht, 1939. Ltrr, Dr. Theodar, Die Stelhmg del" GcistwvisIOlicIJajtellin; Ilatiollai,ozialisliuhm Staafe. Leipzig, 19H· oLOOl-IUlS, Dr. G. J., Mms en miJ,~Clldbdd. LdJcn, 1944(Ov~rJruk uit 'Haagsch ;".\aanJbbd'j. IV!A~, Henri de, C:"""fier _fm!. Q""I"a"/e-cilJqaJmüs de socialisme EllroJ,im. G~n~vc , 1948. "IA~CKmWIC7., H., Lä ,,'e1tamdJ""/(lg fwlioIJahocialirte. Pari" 1937. i\IATTERN, Joh., Geopo/itik, doctriue of "a/iol/ai ,elfwJlicie>IC)' awf empire. In TlJe Jobll I-Jopkim Studi" i" Nstoricl1/al/d politica! uimees Vol. 60 (194~j. oc\lAT'rHIJ~, ,\farcc!, i\[msrbm ill de ,trijd. An(werpen, 1943 (roman). ~[EI'.RT/'NS, Dr. 1'. j., De 1>ietmsehl1ppdij'ke en pnp"lair-,~eI~lUcliappdi;h iJJSlûii".~m. In O"dcrt/mkkill/!, en Verzot Deel Il. j\rnhem,l Amsterdam (J948), blz. j89-GOj. o;"'IEEoB~s, Ant., De Leider. SclJet.- I-wil bel krcn /'all Jtaf "e Clercq. Antwerpen, 194'-. MEiJER, Dl". Herman, Dar BiM de. I [o/!ällden ill drr dei/he/mi Liüra/ur.ln FGrsd)/l1l.~spr"bkmeder ,.'r~~leicl){;"dCIJ Literatlfrsne/Jichu. Internationale Beitrage zur "rübingcr LiterarhistotikctTaguClg Septemh~r 19jO. Hel'ausgcg. v. Kurt \X'ais 'I'öbingcn, 19j1. S. 171-1~8. ;\lolU.ER, Dr. Annin, Die kOIl-"r""tive Re,"olHtioll i" DmfJcl!!a.wl 1918-19p. Grlllldriu iIJnr IVdtamdJa/lulIX8lJ. (Diss. Bazel) Smttgart, '950. NU::R"L'CYEll. , Dr. J. P., Herorii:iltatieVa"onze medil1wistiek.. Croningcn/Batavia, '946 (inaugurele rede Amsterdam). aNOORDHOI'I', J., Gropolitiek. In Nil'lIIP l\'edfrla"d (1940/41 , juni 1941) hlz. 9Zj-940. NOTA 'S ZWI1 A["surl aa"l-litür OJiCr ria samml~erkf/l.~ i/Jem13o."ldl'Cl!1 Gnmaamche "o/leerel! 1940-19--14, V/IJ. Brünncnpublicatics van het Rijksiustituut voor Oorlogsdocumentatie No. 3. 's·Gravcnhagc, '947. NOVA, Fritz, The lIatio1lal.socia/isl Flibra-Prinzip allt/ itr background i1l Gummi IbO/!;;bt. J'hi1aJcl[Jhl~ \ras>, 1943. 00"5, Alph. zie Delandsbccrc. PALlF.5, A. I.. c., Do polilieke (k/i"q/IC"I. EIli.~e sotiafc m p.f)'chiatnsciJe aspeclm bij d~ berNbtin!."" Ol redaJSer;'I.~m vall po/ifidY' dtlillqllmtm. Assen, 1948. (lezing). 1'ETflT, Dr. P., Dmlid!laltd lmd die lViuleriailde il! j!Jrm/!pclJic!Jtlichm B,zieb,,"tPI. Vortrag Rhcine Z7 Juni 1953 (gestenciIJ). _, SMat !liJd l'lafiOll ill Bff~im. T:ine gmndsätz!icbe Kl"itik du Srbiussb(mdes t'OJI Pirellnu 'Histain de IJe{~iqJle' ,md der pirenmse/ml Aliffawmg dor be{~isclJ-niufe,.landiu"m Ge"hiebte. In Rheinisclie Vierte!jabrsblcitler jhrg. 3 (19B) S. 91-lZ3, ZOj-27z. _,~ Staat m1([ N"tion in dm Nicderia11dm. ZN P. GI":)'I, GesdàdellÜ fait de Nederlandse Stam, Dee! I, In Rheillische Vierte!jaJmb!ät/,r 1932 (Jhrg. 2) S. 216-2Z8 en Zus Deutllng der "i,deritÏndiscbm Geschicbte. Zu P. Gcyl, Gc,chicdcnis van de Nederlandse Stam, Deel II. In itk'll 1937 (Jrhg. 7) S. 2~4-z88. _,_ ZII111 SlalJrI der DisK.Hssia>1 dber die friillkiscbe r."ndnahmc lmd die EnsttlJlmg der sermallisch_romanü.lJm SpracIJ/!,rNrze. In RlJeilli..: van, I j n Pont, D. E, 334 Poppe, Lw, Br 668, 824 Popping. H. R, z6 n; Br 346 Posthumus, N. \'(f., 106 Postma, ]. S., Br 448 Potgider, E. ]., Hl, Br 834 Poullct, Edmond, I4I PreI, Max Ju, Br 204 Pri6, H. T., 207 Prims, Floris, 148 n Prins, WÏnklc,., zie W'inkkr Prin,tcrcr, Gro