Genel bahçivanlık el kitabı [PDF]

Zitiervorschau

YAYIN KURULU M. İhsan ŞİMŞEK, Park ve Bahçeler Müdürü Eyyüp KARAHAN, İstanbul Ağaç ve Peyzaj A.Ş. Genel Müdürü Mustafa KALENDER, İstanbul Ağaç ve Peyzaj A.Ş. İnsan Kayakları ve Kalite Müdürü Yüksel ŞAHİN, Park ve Bahçeler Arge ve Halkla İlişkiler Şefi İbrahim DEDEOĞLU, Park ve Bahçeler Budama ve Restorasyon Şefi Mustafa KUPIK, İstanbul Ağaç ve Peyzaj A.Ş. Peyzaj Yüksek Mim. ve Kentsel Tasarım Uz.

Yapım Coordinart (0212) 347 02 20

Baskı-Cilt Artus Basım Eskoop Sanayi Sitesi B1 Blok No: 63 Başakşehir/İstanbul (0212) 671 70 92

İstanbul Büyükşehir Belediyesi-2011

İÇİNDEKİLER

BİTKİ BİLGİSİ .................................................................................................................13 1. GİRİŞ.............................................................................................................................15 2. GENEL BİLGİLER..........................................................................................................16 3. İĞNE YAPRAKLI AĞAÇLAR, AĞAÇÇIKLAR, ÇALILAR.................................................29 4. YAPRAKLI AĞAÇLAR VE AĞAÇÇIKLAR.......................................................................72 5. SÜS ÇALILARI-SARMAŞIKLAR-YER ÖRTÜCÜLER .....................................................107 PEYZAJ MİMARİSİNDE TASARIM VE PROJE UYGULAMA......................................167 1. PEYZAJ TASARIMI ......................................................................................................169 2. PEYZAJ TASARIM ÖGELERİ .......................................................................................169 3. TASARIM İLKELERİ ....................................................................................................170 4. PEYZAJ TASARIM SÜRECİ ..........................................................................................172 5. PEYZAJ TASARIMINDA FARKLI ÖLÇEK VE UYGULAMALAR ...................................172 6. PEYZAJ TASARIMINI ETKILEYEN FAKTÖRLER.........................................................174 7. PEYZAJ TASARIMININ TEMEL PRENSİPLERİ ............................................................194 8. PEYZAJ PROJESİ AŞAMALARI ....................................................................................195 9. ANTET-LEJANT-ÖLÇEK..............................................................................................197 10. APLİKASYON ............................................................................................................197 11. METRAJ ....................................................................................................................198 12. MESLEKİ TERİMLER.................................................................................................198 SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ ...............................201 1. BİTKİ NEDİR? .............................................................................................................203 2. BİTKİ MATERYALİ.......................................................................................................204 3. AĞAÇ VE SÜS BİTKİLERİNİN ÜRETME TEKNİKLERİ ..............................................205 4. VEJETATİF ÜRETME TEKNİĞİ ...................................................................................216 5. FİDANLIK VE SERA İŞLETMECİLİĞİNDE YER SEÇİMİNDE DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN BAŞLICA KONULAR ..................................................................................228 6. FİDANLIK VE SERA İŞLETMECİLİĞİNDE ÜRETME VE YETİŞTİRME ÇALIŞMALARI..............................................................................................................229 7. İÇ MEKAN BİTKİSİ SATIN ALINDIĞINDA DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN HUSUSLAR ..................................................................................................................236 8. İÇ MEKAN BİTKİLERİNİN SATIN ALINMASI VE YERLEŞTİRİLMESİ........................237 9. İÇ MEKAN SÜS BİTKİLERİNİN GENEL İSTEKLERİ ..................................................238 10. İÇ MEKAN SÜS BİTKİLERİNİN BAKIM ÖNLEMLERİ .............................................244 11. İÇ MEKAN SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİĞİ .......................................................247 12. İÇ MEKAN BİTKİLERİNİN BAKIMI ..........................................................................262 13. MEVSİMLİK ÇİÇEKLER ...........................................................................................267

14. BAKIM İŞLERİ ..........................................................................................................287 15. İSTANBUL VE ÇEVRESİNDEKİ PARK VE BAHÇELERDE EN FAZLA RASTLANAN MEVSİMLİK ÇİÇEKLER VE AYLARA GÖRE ÇİÇEKLENME ZAMANLARI ...............289 16. MEVSİMLİK ÇİÇEKLERİN FARKLI TARZ VE YERLERDE KULLANIMI....................290 17. MEVSİMLİK ÇİÇEK HASTALIKLARI.........................................................................298 18. SOĞANLI BİTKİLER..................................................................................................314 19. LALE BİTKİSİNİN BOTANİK ÖZELLİKLERİ VE SINIFLANDIRILMASI ....................317 20. LÂLE BİTKİSİNİN YAŞAM DÖNGÜSÜ .....................................................................321 21. LÂLE BİTKİSİNİN İKLİM VE TOPRAK İSTEKLERİ...................................................322 22. LÂLE BİTKİSİNİN YETİŞTİRİCİLİĞİ VE BAKIMI......................................................325 23. ÜRETİM ...................................................................................................................329 24. HASTALIK VE ZARARLILAR .....................................................................................331 25. LÂLE (TULIPA SPP.)’NİN KISA TARİHÇESİ ..............................................................334 26. PEYZAJDA LÂLE (TULIPA SPP.) KULLANIMI ..........................................................336 27. MEILLAND GÜLLERİ................................................................................................339 28. MEILLAND GÜL FORMLARI ....................................................................................339 29. MEILLAND GÜLLERİN DİKİMİ................................................................................342 30. NE ZAMAN ÇİÇEKLENİRLER? ................................................................................343 31. DÜZENLİ BAKIM ......................................................................................................343 32. MEILLAND GÜL ÜRETİM AŞAMALARI....................................................................344 33. MEILLAND GÜLLERİ PAKETLEME SİSTEMLERİ .....................................................347 DIŞ MEKAN SÜS BİTKİLERİ........................................................................................351 1. YAPRAĞINI DÖKEN AĞAÇ VE AĞAÇÇIKLAR ...........................................................353 2. YAPRAĞINI DÖKMEYEN AĞAÇ VE AĞAÇCIKLAR....................................................380 3. ÇALILAR .....................................................................................................................397 İÇ MEKAN SÜS BİTKİLERİ..........................................................................................407 AĞAÇLANDIRMA - DİKİM TEKNİĞİ..........................................................................433 1. FIDANLARIN DIKIM ÖNCESI TABII OLACAĞI İŞLEMLER ......................................435 3. FIDANLARIN BUDANMASI .......................................................................................436 4. FIDANLARIN NAKLI .................................................................................................437 5. FIDANLARIN DIKIM ZAMANI ..................................................................................438 6. DIKIM ZAMANINI ETKILEYEN FAKTÖRLER ...........................................................438 7. ÜLKEMIZ ŞARTLARININ DIKIM MEVSIMLERINE GÖRE DEĞERLENDIRILMESI ...439 8. GENEL DIKIM YÖNTEMLERI ...................................................................................439 9. GENEL DIKIM ŞEKILLERI .........................................................................................440 10. GENEL DIKIM METOTLARI ....................................................................................441 11. KENT İÇI AĞAÇLANDIRMALAR ..............................................................................450 12. DIKIME UYGUN AĞAÇLARDA ARANAN FIZIKSEL ÖZELLIKLER ..........................451 13. AĞAÇÇIK VE ÇALI FIDANLARININ DIKIMI ...........................................................461 14. KENT İÇI YOL AĞAÇLANDIRMALARINDA TESIS TEKNIĞI...................................463 15. KENT İÇI YOL AĞAÇLANDIRMALARININ ÖNEMI VE İŞLEVI ...............................463

16. AĞAÇLANDIRMANIN ORTAM SICAKLIĞINA ETKISI ............................................464 17. KENT İÇI YOL AĞAÇLANDIRMALARINDA UYGUN FIDAN NITELIKLERI VE STANDARTLARI ........................................................................................................464 18. KIRSAL ALAN YOL AĞAÇLANDIRMALARI..............................................................470 19. KARAYOLU AĞAÇLANDIRMALARININ FONKSIYONEL FAYDALARI.....................470 20. OTOPARK ALANLARININ AĞAÇLANDIRILMA TEKNIĞI .......................................470 21. RÜZGAR ETKILERINE KARŞI YEŞIL KUŞAK TESISLERI..........................................470 22. GÜRÜLTÜYE KARŞI YEŞIL KUŞAK TESISLERI VE TEKNIĞI ...................................471 23. MEYVE FIDANLARININ PARK VE BAHÇELERDE DIKIMI.......................................474 ÇİM ALAN TESİSİ VE BAKIMI ....................................................................................477 1. ÇIM NEDIR?................................................................................................................479 2. ÇIMLERIN GENEL ÖZELLIKLERI ..............................................................................479 3. ÇIM ALANLARININ YAPIMINDA KULLANILAN TÜRLER.........................................481 4. ÇIM BITKILERI EKOLOJISI ........................................................................................485 5.ÇIM TÜRLERININ BAZI TEKNIK ÖZELLIKLERI.........................................................487 6. ÇIM ALANLARLA İLGILI GENEL BILGILER...............................................................488 7. ÇIM SAHA TESISI ......................................................................................................490 8. RULO ÇIM NEDIR?.....................................................................................................492 9. ÇIM SAHALARDA BAKIM ..........................................................................................493 10 ÇIM SAHALARDA BAKIM TAKVIMI .........................................................................496 MEYVECİLİK .................................................................................................................499 1. MEYVECİLİĞİN ÜLKEMİZDEKİ DURUMU VE ÖNEMİ ............................................501 2. ÜLKEMİZDE MEYVE ÜRETİMİ...................................................................................501 3. FİDAN YETİŞTİRME VE AŞILAMA TEKNİĞİ ............................................................502 4. FİDANLIK YERİNİN SEÇİMİ ......................................................................................503 5. FİDANLIKLARDA MÜNAVEBE (BİTKİ ROTASYONU) ...............................................504 6. FİDAN ÜRETİM YÖNTEMLERİ ..................................................................................504 7. MEYVE BAHÇESİ TESİSİ ...........................................................................................512 8. MEYVE TÜRLERİNİN DÖLLENME BİYOLOJİLERİ ....................................................514 9. ÇİÇEK VE ÇİÇEK YAPISI ............................................................................................514 10. TOZLAŞMA ...............................................................................................................515 11. FİDANLARIN DİKİM İŞLERİ.....................................................................................516 12. NEDEN BODUR MEYVE? .........................................................................................517 KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI .................................................................................................525 1. KENT AĞAÇLARINDA BUDAMA ...............................................................................527 2. ANIT AĞAÇ KAVRAMI VE AĞAÇ RESTARASYONU ..................................................551 3. SÜS BİTKİLERİNDE (AĞAÇÇIK VE ÇALI) BUDAMA .................................................569 4. MEYVE AĞAÇLARINDA BAHÇE TESİSİ VE BUDAMA ESASLARI..............................598 5. BONSAİ VE TOPİARY BUDAMA SANATLARI ............................................................635

SÜS BİTKİLERİ HASTALIKLARIYLA MÜCADELE ....................................................661 1. ZIRAI MÜCADELENIN GENEL TANIMI VE ÖNEMI..................................................663 2. SÜS BITKILERINDE ZARARLI OLAN ETMENLER ....................................................664 3. ZARARLIYA KARŞI SAVAŞIN İLKELERI .....................................................................664 4. ZARARLILARA KARŞI SAVAŞ YÖNTEMLERI .............................................................665 5. İSTANBUL GENELINDE YEŞIL ALANDA YOĞUN OLARAK GÖRÜLEN PROBLEMLER ..............................................................................................................681 6. SERT ZEMIN-BORDÜR KENARLARI VE DIĞER İSTENMEYEN YERLERDEKI YABANI OTLARLA MÜCADELE ..................................................................................705 7. ÇIM ALANLARINDA YABANI OT KONTROLÜ..........................................................706 TOPRAK BİLGİSİ VE BİTKİ BESLEME .......................................................................709 1. TOPRAK .....................................................................................................................711 2. FİZİKSEL ÖZELLİKLER...............................................................................................712 3. KİMYASAL ÖZELLİKLER ............................................................................................718 4. BİYOLOJİK ÖZELLİKLER............................................................................................719 5. TOPRAK ANALİZİ.......................................................................................................721 6. TOPRAKLARIN SINIFLANDIRILMASI ........................................................................723 7. TOPRAK KALİTESİ YÖNETİMİ...................................................................................724 8. BİTKİ BESLEME VE GÜBRELEME ..............................................................................724 9. GÜBRELEME...............................................................................................................729 10. İŞLETME GÜBRELERİ...............................................................................................729 11. TİCARET GÜBRELERİ (MİNERAL GÜBRELER)........................................................731 12. GÜBREYİ NE ZAMAN VERMELİ? ............................................................................733 KÜLTÜREL BAKIM VE SULAMA TEKNİKLERİ .........................................................735 1. DÜNYADA SU DURUMU VE SUYUN KULLANIMI ....................................................737 2. SULAMA ....................................................................................................................740 3. SULAMA YÖNTEMLERI..............................................................................................746 4. PEYZAJ ALANLARININ YAĞMURLAMA SULAMA SISTEMIYLE SULANACAK ŞEKILDE TASARIMI VE PROJELENDIRILMESI ...........................................................752 5. SULAMA ÇALIŞMALARINDA İŞ VE ÇEVRE GÜVENLIĞI ..........................................753 SERA YAPIM TEKNİĞİ .................................................................................................757 1. SERA NEDİR ...............................................................................................................759 2. DÜNYADA SERACILIK................................................................................................759 3- ÜLKEMİZDE SERACILIK ............................................................................................760 4- SERALARIN SINIFLANDIRILMASI .............................................................................761 5. SERA TİPİNİN SEÇİMİNDE ETKİLİ UNSURLAR........................................................764 6. SERA PLANLANMASINDA ETKİLİ OLAN ÇEVRE FAKTÖRLERİ ...............................766 7. SERALARDA SULAMA YÖNTEMLERİ ........................................................................771 8. SERALARIN ISITILMASI .............................................................................................774 9. SERALARIN HAVALANDIRMA VE SOĞUTULMASI ...................................................777 10. SERA YAPI MALZEMELERİ .......................................................................................778

TOPRAK İŞLEME ALET VE EKİPMANLARIN KULLANIM VE BAKIM TEKNİĞİ...787 1. PEYZAJ BAHÇIVANI ...................................................................................................789 2. GENEL OLARAK KULLANILAN MAKİNE, ALET VE EKİPMANLAR..........................791 3. MEKANİK AĞAÇ SÖKÜM VE TAŞIYICILARI .............................................................799 4. ÇUKUR AÇMA MAKİNELERİ .....................................................................................800 5. ÇİM HAVALANDIRMA MAKİNELERİ .........................................................................800 6. ÇAPALAMA MAKİNELERİ ..........................................................................................800 7. TIRPANLAMA MAKİNESİ ...........................................................................................801 8. ÇİM BİÇME MAKİNESİ...............................................................................................803 9. ÇİM BİÇME TRAKTÖRÜ.............................................................................................804 10. İLAÇLAMA MAKİNELERİ (PÜLVERİZATÖRLER) .....................................................805 11. GÜBRELEMEDE KULLANILAN MAKİNELER...........................................................806 12. SAKSIYA TOPRAK/KABUK EKLEME MAKİNESİ ......................................................807 13. FİDE DİKİM MAKİNESİ............................................................................................807 14. SAKSI DOLUM MAKİNESİ........................................................................................807 15. SİLİNDİRİK TOHUM ATMA MAKİNESİ ...................................................................808 16. TOPRAK ÇUVALLAMA MAKİNESİ ..........................................................................808 17. SEYYAR TOPRAK ELEME MAKİNESİ .......................................................................808 ÇEVRE BİLİNCİ VE ÇEVRE KOŞULLARI...................................................................811 1. ÇEVRE BİLİNCİ - ÇEVRE NEDİR? ..............................................................................813 2. KAYNAKLARIMIZ .......................................................................................................821 3. ÇEVRE.........................................................................................................................824 4. YAPAY ÇEVRE .............................................................................................................838 5. AFETLER.....................................................................................................................840 6. NÜFUS HAREKETLERİ ...............................................................................................842 7. SOSYAL ÇEVRE...........................................................................................................844 8. BOZULAN ÇEVRENİN YENİDEN DÜZELTİLMESİ.....................................................845 9. ULUSLARARASI ÇEVRE SÖZLEŞMELERİ-TÜRKİYE’NİN İMZALAYIP ONAYLADIĞI ULUSLARARASI ÇEVRE SÖZLEŞMELERİ............................................846 10. ÇEVRE İLE İLGİLİ ÇEŞİTLİ BİLGİLER......................................................................858 YAPRAK-TOPRAK VE SU ANALİZİ .............................................................................865 1. BİTKİ ANALİZLERİ NİÇİN YAPILIR? ..........................................................................867 2. TOPRAK ANALİZİ.......................................................................................................871 3. SU ANALİZLERİ..........................................................................................................886 4. TOPRAK DÜZENLEYİCİ ANALİZİ ..............................................................................889

Sevgili İstanbullular, İstanbul, tarih sahnesine çıktığı ilk devirlerden bu yana hep önemli bir şehirdi. Günümüzde de İstanbul, Türkiye’nin her alanda lider şehri olma özelliğini korumaktadır. Lider şehir olan İstanbul, Türkiye’nin lokomotifidir. Biliyoruz ki; İstanbul’da uyguladığımız bir proje Türkiye’nin diğer illeri için de örnek teşkil ediyor. Biz de bu bilinçle İstanbul için çalışırken tüm Türkiye’ye öncü olmanın gururunu yaşıyoruz. Şehirler yalnızca imar faaliyetleri ile güzelleşmezler. Bir şehir, imar faaliyetlerinin yanında sosyal doku projeleri ile güzelliğine kavuşur. Sosyal doku projelerimiz çerçevesinde çevre değerlerinin korunmasına, çevre bilincinin geliştirilmesine katkıda bulunmak, kent ve meslek standartlarına uygun kalifiye eleman yetişmesini sağlamak amacıyla Bahçıvanlık Eğitim Kursları’nı başlattık. Bu kurslarda yetişecek bahçıvanlarımız, Milli Eğitim Bakanlığı onaylı sertifika sahibi olacaklar. Üniversitelerimizle işbirliği içinde devam eden bu projeyi daha da geliştirerek, çevreyle ilgili çalışmalarımızı doğru ve bilimsel yöntemlerle geliştireceğiz. Sevgili Bahçıvan Arkadaşlarım, Yaptığımız her işte İstanbul’un maddi ve manevi bütün değerlerine sahip çıkıyoruz. İstanbul’da, global dünya şartlarına uyumlu ve basiretli bir yönetim anlayışını hakim kılmayı arzuluyoruz. AB giriş sürecinde kendinizi geliştirdiğiniz oranda ülkemizin gücüne güç katacağınızı unutmayın. Herkes yaptığı işin en iyisini yapma gayretinde olmalıdır. Hedefimiz tüm dünyada “Avrupa’nın en iyi bahçıvanları Türkiye’den, Türkiye’nin en iyi bahçıvanları da İstanbul’dan yetişenlerdir” denilmesini sağlamak olmalıdır. İstanbul, bizim yönetim anlayışımız ve sizin çabalarınızla güzelleşecek. Bu çalışmaya katılanlara ve bu çalışmada emeği geçenlere teşekkür eder, içten sevgilerimi sunarım. Kadir TOPBAŞ İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanı

‹

stanbul Ağaç ve Peyzaj A.Ş. olarak kurulduğumuz günden bugüne kadar, yeşil ve renkli doğal alanlar oluşturup nitelikli bitkileri sektöre kazandırmakta ve alanımızda kaliteyi sürekli arttırmak için bilimsel çalışmalar yapmaktayız. İçinde bulunduğumuz topluma karşı sosyal sorumluluklarımızı yerine getirmenin bir gereği olarak da 2005 yılından itibaren “Bahçıvanlık (Park, Bahçe ve Koruların Bakımı) Kursu”nu düzenlemekteyiz. İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanımız Sayın Kadir Topbaş’ın talimatıyla başlattığımız, Park ve Bahçeler Müdürlüğü ile ortak düzenlediğimiz bu projede, hem nitelikli işgücünü artırıp sektörümüzün mesleki ara-işgören ihtiyacını karşılamayı, hem de istihdama katkıda bulunup, çevreyi güzelleştirme ve koruma bilinci vermeyi amaçladık. Bahçıvanlık Kurslarımıza herhangi bir iş sahibi olmayan, bir meslek öğrenmek isteyen, bahçıvanlığı daha profesyonelce sertifikalı olarak yapmak isteyenlerin yanında, hobi olarak yapmak isteyen her eğitim seviyesinden, meslek grubundan ve her yaştan vatandaşımız katılmaktadır. Kursun sonunda, katılıp başarı gösterenlere Milli Eğitim Bakanlığı Halk Eğitim Merkezi ve İstanbul Büyükşehir Belediyesi onaylı sertifika vermekteyiz. Kendimizi içinde bulunduğumuz topluma, faaliyet gösterdiğimiz sektöre, İstanbulumuza, ülkemize ve dünyamıza karşı sosyal olarak sorumlu hissetmeye ve bu sorumluluk gereği böyle projeleri gerçekleştirmeye devam edeceğiz. Eyyüp KARAHAN İstanbul Ağaç ve Peyzaj A.Ş. Genel Müdürü

BİTKİ BİLGİSİ

H A Z I R L AYA N L A R

Murat ERMEYDAN Peyzaj Yüksek Mimarı

Nazmiye ERMEYDAN Peyzaj Yüksek Mimarı

Gülcan BEKAROĞLU Ziraat Mühendisi

BİTKİ BİLGİSİ

1. GİRİŞ Ülkemiz dünyanın sayılı flora ve vejetasyon merkezlerinden birisidir. Tahminen 9000 otsu ve odunsu bitki doğal olarak yetişmektedir. Daha basit organizasyonlu bitkileri de eklersek bu sayı 12000 e çıkmaktadır. Ülkemizde doğal yetişen bu bitkilerin yanında ülkemize adapte olmuş ve yetiştirilen doğal olmayan bitki sayısı da az değildir. Bu kadar zengin floranın içinde bitkilerin dünyasına biraz daha yaklaşıp onları algılamak istediğimizde bilmemiz gereken ve bizim bilmediğimiz birçok soru ile karşılaşırız. Bir alan bitkilendirilmek istenildiği zaman kullanılacak bitki materyali ve bitki ile ilgili olan terimlerin bilinmesi gerekmektedir. İlk olarak kullanacağımız bitkinin ağaç, ağaççık, çalı, tek yıllık gibi özelliklerden hangi özelliği taşımasını istediğimize karar vermeliyiz. Daha sonra bitkinin iklim, toprak vb ihtiyaçlarını bilmemiz gerekmektedir. Taban suyu yüksek bir yere suyu sevmeyen, güneş görmeyen bir alana güneşli alanda yetişen, rüzgarlı bir alana rüzgardan kolay etkilenen bir bitkiyi diktiğimizde istediğimiz sonucu alamayız. Bitki istekleri tam karşılanmadığı için gelişmesini tamamlayamayarak ömrü kısalacak belki de hemen ölecektir. Bitki bilgisi olarak hazırladığımız bu çalışmada birçok bitkinin toprak, sıcaklık, nem gibi ihtiyaçlarını, etkilendikleri hava koşullarını, bitkilerin gençlik evresinden itibaren ulaşabilecekleri nihai boyutlarını, üretim tekniklerini, budanabilme durumlarını, mevsimlere göre çiçeklenme, renklenme ve meyve özelliklerini, bitkilerin alt tür ve kültivarlarını bulacaksınız. Bu bölüm (kitapçık) bitkiler hakkında genel bilgiler verilerek başlanmış olup, üretim teknikleri ve isimlendirme ile devam edilmiştir. Bitkiler iğne yapraklı ağaçlar, ağaççıklar, çalılar, yapraklı ağaçlar ve ağaççıklar, süs çalıları, sarmaşıklar ve yer örtücüler başlıkları altında sınıflara göre incelenmiştir. Tarihi Ağaçlar Dünyada ve ülkemizde tarihe mal olmuş uzun ömürlü ve boylu ağaçlara rastlamak mümkündür. Yaşamlarını asırlar boyunca devam ettirebilen ağaçlar belli özelliklere kavuştuklarında anıt ağaç özelliği kazanmaktadır. Bizim küçük bir bitki olarak gördüğümüz ağaçları gelecek nesiller devasa boyutlara ulaşmış ağaçlar olarak görmektedir. Kuzey Amerika’da bugün canlı birer tabiat abidesi olarak ömür süren Sekoya (Squoiadendron giganteum), General Sherman isimli ağacın boyu 82m çevresi 30m ve yaşı ise tahminen 3500’dür. “General Grand Tree” isimli bir diğer mamut ağacı 85m boyundadır ve çevresi 34m’dir. Yaşı tahminen 3500 olan bu ağacın gövde ağırlığı 565 ton, hacmi ise 1500 metre küp olarak hesaplanmıştır. Bugün dünyanın en boylu ağaçları olarak Avustralya kıtasında doğal olarak yetişen Okaliptüs ağaçları gösterilmektedir. Bir türünde “Eucalyptus amygdalina” 92m boy ölçülmüştür. Kuzey Amerika’nın güneyinde, Meksika ve Guatemala’da su basar ormanlarında yetişen bataklık servisi (Taxodium mucronatum) fazla boylanmamakla beraber dünyanın en fazla çap yapan ağaçlarındandır. (10-16m). Söz konusu bu ağacın yaşı da 4000-5000 olarak tahmin edilmektedir. 15

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Ülkemizde de tarihe tanıklık etmiş birçok asırlık ağaç bulunmaktadır. Bunlardan bazıları ise; Bursa’da bulunan İnkaya çınarı; yaklaşık 600 yaşında, yüksekliği 40m çevresi ise 9,2m civarındadır. Nevşehir Özkonak’ta bulunan yaklaşık 520 yaşında olan sapsız meşe ağacı (Quercus petraea) 30m boya ve 5,50m çevreye sahiptir.

2.GENEL BİLGİLER 2.1.Bitkiler I. GÖVDESİZ BİTKİLER (Thallophyta) Bakteriler Mavi-yeşil algler Alkler Mantarlar Karayosunları II. GÖVDELİ BİTKİLER (Cormophyta) Eğreltiler Tohumlu veya çiçekli bitkiler (Spermatophyta) Bitkiler dünyasının en gelişmiş grubunu Spermatophyta (Tohumlu veya çiçekli bitkiler) oluşturur. Spermatophyta kendi arasında iki grupta incelenir: Gymnosperm (Açık tohumlu bitkiler): Tohumu taşıyan karpel (değişikliğe uğramış yaprak) kapanmamış yani tohum açıktadır. Yani tohum pulları açık kalanlar. Angiosperm (Kapalı tohumlu bitkiler): Tohumu taşıyan karpel (değişikliğe uğramış yaprak) veya tohum pulu iki yan kenarlarıyla birleşerek kapalı bir muhafaza (Ovaryum) oluşturmuştur. Tohumla (meyve) üreyen ve çiçekli bitkiler diye isimlendirilen yüksek organizasyonlu bitkiler “Odunsu” ve “Otsu” olmak üzere iki gruba ayrılırlar. “AĞAÇ”: Boyu en az 5 m, çapı da 10 cm’den az olmayan, dal, sürgün ve yaprakların oluşturduğu tepe tacını tek bir gövde ile taşıyan, her sene çap artımı yaparak kalınla16

BİTKİ BİLGİSİ

şan, boy büyümesi yaparak boylanan ve dokularındaki hücrelerin büyük bölümü odunlaşmış olan uzun ömürlü odunsu bitkilerdir. “ÇALI”: Toprak seviyesinden itibaren aynı kalınlıkta birçok gövdesi bulunan ve fazla boylanmayan (ancak 5m’ye kadar ulaşabilen) odunsu bitkilerdir. Ağacı Oluşturan Bölümler Kök: Topraktan su ve suda erimiş halde bulunan maddelerin yapraklara ulaştırılmasında iletim boruları yardımı ile hizmet eder ve gövdeyi toprağa bağlar. Gövde: Dal ve sürgünlerden oluşan tepe çatısını (tacı) taşır, desteklik görevi yapar köklerin aldığı su ve suda erimiş maddelerin yapraklara ulaştırılmasında iletim boruları yardımı ile hizmet eder, organik maddeleri depolar. Günlük hayatımızda yüzlerce kullanış yeri olan odun hammaddesi de gövdede oluşur. Tepe tacı: Ağacın mimari yapısını oluşturan ve her sene tepe ve yan tomurcuklan ile boy büyümesi yapan “uzun sürgün”ler ile, çok yavaş büyüyen ve üzerinde çoğunlukla çiçek (meyve) tomurcukları taşıyan “kısa sürgün’lerden oluşur. Sürgünler üzerinde yaprak ve çiçek tomurcukları taşıyan dalların gençlik safhasıdır. Ağaçların gençlik döneminde piramidal olan tepe taçları ileri yaşlarda yayvanlaşır Hayatı boyunca tepesi dar-sivri kalan ağaçlar (Ehrami Kavak. Ehrami Servi) olduğu gibi, dal ve sürgünleri yerlere kadar sarkık ağaçlar da vardır(Salkım Söğüt). Fıstık Çamı, Ceviz, Meşe, Kestane gibi ağaçlar da yayvan ve geniş tepelidirler. Tepe tacını oluşturan uzun ve kısa sürgünlerden başka, gövde ve dalların kabukları altında uyuyan gözler vardır ki kuvvetli ve aşırı budamalar veya tepe kurumaları gibi nedenlerle ağacın tepesi ile kökleri arasındaki dengenin bozulması durumunda bu tomurcuklar kabuk altından sürerler ve ağacın gövdesi yeniden genç sürgünlerle dolar. Bunlara “Su sürgünleri” denir. Ayrıca ağacın toprağa yakın gövdesi veya kökleri yaralandığında buralardan bir takım sürgünler sürer ki, bunlara “Kök ve Kütük sürgünleri” denir. Baltalık ormanlar bu sürgünler yardımı ile yenilenir işletilir. Odunsu Bitkilerde Organlar 1. Kök Görevi, topraktan su ve suda erimiş halde bulunan anorganik maddelerin alınmasını sağlar, aynı zamanda bitkilerin toprak üstü organlarını toprak altına bağlar. Ayrıca gövde ve yapraklarda olduğu gibi yedek madde depo ederler. Depo kökleri: (Şeker pancarı, havuç gibi) Besin maddesi depo ederler. Tutunucu kökler: Hedera helix, orman sarmaşığında olduğu gibi adventif (sonradan oluşan) kökler. Destek kökleri: Ficus religiosa (Brahman inciri), Monstera (Devetabanı)’da olduğu gibi. Özümleme kökleri: Epifit bitkilerde havada kalan klorofil taşıyan kökler gibi. Hava kökleri: Bataklık servisi gibi bataklıklarda yetişen bitkiler toprak ve sularda oksijen yetersizliğini gidermek için toprak ve su yüzeyine çıkardığı domuz burnu şeklindeki köklerdir. 2. Gövde ve Sürğünler Odunsu bitkilerde gövde, her yıl kalınlaşan, toprak seviyesinden yükselmiş olarak ana ve yan dallar ile sürgünleri ve bunlar üzerinde yer alan yaprak, çiçek, kozalak veya 17

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

meyveleri birlikte taşıyan, ağaç ve çalıların tabii ömürleri kadar kalıcı, odunlaşmış bir organdır. Buna karşılık otsu bitkilerde gövde bir sene içinde (bir vejetasyon periyodunda) gelişen, yaprak ve çiçek açan, meyve ve tohum veren, aynı sene içerisinde ölen, kısa ömürlü bir organdır. Sürgünler, ağaç ve çalıların habitusunu (genel görünümünü) oluşturur. Üzerinde yaprakları, çiçek, tohum, kozalak ya da meyveleri taşıyan dalların veya gövdenin gençlik safhasıdır. Sürgün sözcüğü ile pek fazla yaşlanmamış gövde ve kalın dallar ucundaki birkaç yıllık genç dallar kastedilir. Uzun Sürgün: Tomurcukları belirli internodlarla (aralık) birbirinden ayrılmış, ağaç ve çalılarda “boy büyümesi” sağlayan ve uzun ömürlü sürgünlere denir. Kısa Sürgün: İnternodlar (tomurcuklarının aralıkları) birkaç milimetreyi geçmeyen, kısa ömürlü ve ağacın gövde ve dallarının uzamasında rolü olmayan sadece üzerinde vejetatif (yapraklar) veya generatif (çiçek, tohum, kozalak) organları taşıyan sürgünlere de kısa sürgün adı verilir. Mesela Çamlarda 2,3.5 iğne yaprak veya Sedirlerde birçok iğne yaprak püskül gibi bir arada kısa sürgünlere bağlıdır Armut, Erik ve Elmada çiçek veya meyveler kısa sürgünlerde yer alır. Kök ve Kütük Sürgünü: Çoğunlukla yapraklı ağaçlarda ve bazı iğne yapraklılarda kök veya gövdenin yaralanması veya kesilmesi halinde, yara kambiyumundan oluşur. Bu tomurcuklardan oluşan sürgünlere de “Kök sürgünü” veya “Kütük sürgünü” denir, 3. Kabuk Kabuk özellikle sürgün ve yapraklarına ulaşılamayacak kadar boylanmış veya sonbahar ve kış aylarında yaprakları dökülmüş bulunan yaşlı ağaçların tanınmasında, en önemli karakteristiklerden biridir. Dış kabuk canlı iç kabuk ile kambiyumu korumaktadır. Bazı ağaçlarda ilk teşekkül eden periderm uzun yıllar hatta ağacın hayatı boyunca üzerinde kalmaktadır. Bu tip kabuklarda hücreler radyal yönde bölünmek ve büyümek suretiyle çevresini genişletmekte ve böylece çap artımına ayak uydurabilmektedir. Bunun sonucu olarak da, yaşlı ağaçların kabukları düz pürüzsüz ve çatlaksızdır. Örneğin Fagus (Kayın), Carpinus(Gürgen), Fraxinus ornus(Çiçekli dişbudak), Laurus nobilis (Defne) gibi. Bazı ağaçlarda ise, ilk oluşan peridermin altında yeni yeni peridermler oluşur ve önceki peridermlerin içeri ile bağlantısı kesilerek ölürler, çatlarlar ve bunların sonucunda kabuğun dış görünüşü pullu veya boyuna çatlaklı olur. Örneğin, Betula(Huş)’larda, bazı Akçaağaç türlerinde ve Rosaceae familyasının bazı cins ve türlerinde (Örneğin; Prunus türlerinde) görüldüğü gibi kabuk kâğıt gibi ince ve geniş levhalar halinde soyulur. Meşe türlerinde Örneğin; Q.cerris, Q.libani gibi “Kırmızı Meşeler” grubunda kabuk çok kalın derin çatlaklı, pullar uzun ve geniştir. Kabuk rengi ağacın yaşına göre değişikliğe uğramakla beraber türlerin tanımında kolaylık sağlayabilir. (Örneğin Pinus sylvestris (Sarıçam)’de kabuk tilki sarısı rengindedir, diğer yerli çam türlerimizden kolaylıkla ayırt edilebilir. Asya Servi Kavağında kabuk düz parlak ve kireç beyazı renginde olduğu halde, Avrupa Servi Kavağında kabuk koyu esmer renkli ve çatlaklıdır. 18

BİTKİ BİLGİSİ

4. Tomurcuk Tomurcuk, yaprakları birbiri üzerine sıkıca kapanmış ve internodları uzamamış bir embriyonik sürgündür. ‘Sürgünün gençlik devresi” veya ‘Genç bir sürgünün kışlama şekli’ de denilebilir. Bu tanımlara göre tomurcuk internodları çok kısa olan bir sürgün olup yaprak ve çiçek partileri bu sürgün üzerinde karşılıklı, sarmal veya çevrel olarak birbirinin üzerine kapanmış, tıkız bir şekilde istiflenmiş vaziyettedirler ve çoğunlukla “Pul” adı verilen metamorfoza olmuş (değişime uğramış) yapraklarla dıştan örtülerek korunmuştur. Tomurcuklar Üç Ana Tipte Toplanabilir 1. Uyuyan Tomurcuklar (Uyuyan gözler): Başlangıçta normal oluşmuş, fakat gelişmeleri frenlenen ve ancak dışarıdan bir etkiyle (Örneğin; çiçek ve sürgünlerin donması, sürgün tepesinin kesilmesi gibi) uyarılarak kabuk üzerinde sürebilen tomurcuklara denir. 2. Arızi (Adventif) Tomurcuklar: Kök ve gövdelerin yaralanmasından sonra oluşan tomurcuklardır. 3. Kış Tomurcukları: Vejetasyon periyodunun sonuna doğru normal renk ve büyüklüklerini alan ve sürgünlerin üzerinde cins ve türlerine has bir diziliş gösteren tomurcuklardır. Sürgün üzerinde yaprak koltuklarında yer alan tomurcuklara “yan durumlu” veya “lateral tomurcuk” tepede yer alanlara “terminal tomurcuk” gibi adlar verilir.Bunlardan ayrı olarak “yalancı terminal tomurcuk” dan söz edilir. Bu tip tomurcuklar sympodial dallanma gösteren Kestane, Gürgen, Ihlamur, Çınar, Söğüt, Kayın’larda görüleceği gibi sürgünlerin uç kısımlan kuruyarak, tepeye yakın yan durumlu tomurcuk terminal duruma geçer Lupla bakıldığında bu tomurcuğun yanında sürgünün kurumuş ucu, bir çıkıntı (mahmuz) halinde görülür. Bazı tomurcuklar hem yaprak hem de çiçek partilerini bir arada taşırlar ki bunlara “karışık tomurcuk” adı verilir. Tomurcuklar çoğunlukla sürgüne doğrudan doğruya otururlar. Bunlara “sapsız tomurcuk”, veya Kızılağaç ve Yalancı Cevizlerde olduğu gibi sürgüne bir sapla bağlanır ki bunlara “saplı tomurcuk” denir. Çoğunlukla her yaprak koltuğunda bir adet yan durumlu, lateral tomurcuklar bulunuyorsa da, bazen bunların sayısı iki veya üçe çıkabilir; bu tip tomurcuklara “yedek tomurcuklar” adı verilir. Tomurcuklar dıştan pulla örtülüp örtülmediğine veya örtülmüşse pul sayısına göre “Çıplak”, “Tek pullu” (Salix L-, Platanus L.), “Çift pullu” (Alnus L.), “Az sayıda pullu” (Castanea L., Tilia L.), “Çok sayıda pullu” (Prunus spinosa L.) gibi isimler alırlar. 5. Yaprak Yapraklar, sürgünler üzerindeki nodlara bağlı, (Nod; yaprağın sürgün üzerinde oluştuğu yere verilen isimdir.) aya, sap ve taban gibi üç kısımdan oluşan, genellikle geniş, yassı ve yeşil bir organ olup, bitkilerde gaz alışverişinde bulunurlar, terleme (transpirasyon) ve özümleme (fotosentez) yaparlar. Sürgünlerin nodlarında, vejetasyon konisinin yaprak taslaklarından bir yan organ olarak meydana gelirler. 19

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Yaprak Sapı: Yaprak sapı (petiol) kısa veya uzun, ince ya da kalın, silindirik, köşeli veya yandan basık olabileceği gibi, tüylü, siğilli veya az çok üstten boylu boyunca oluklu veya yanlardan kanatlı olabilir. Yaprak sapının olmaması veya yok denecek kadar kısa olması halinde, yaprak ayası sürgüne doğrudan doğruya oturur ki (Quercus robur- Saplı meşe gibi) böyle yapraklara “sapsız” (sessile) denir. Yaprak sapının sürgüne bağlandığı yerde, sapın iki tarafında bir çift zarsı veya yaprak biçiminde çıkıntılar görülür, bu organlara “kulakçık” adı verilir. Yaprakların sürgünler üzerinde 4 değişik tipte dizildikleri görülür; 1.Karşılıklı (opposit): Her nodda karşılıklı bir çift yaprak bulunur. (Acer, Fraksinus. Aesculus Cornus) 2. Çevre (vertisillat): Her nodda üç veya daha fazla sayıda yaprak çevrel olarak bulunur. (Nerium, Catalpa) 3. İki Sıralı Sarmal (almaşlı): Yapraklar sürgün üzerinde iki sıra boyunca ve her nodda bir yaprak çıkacak şekilde dizilmişlerdir. (Fagus, Castanea, Carpinus, Ulmus, Coryllus, Tilia). 4. Çok Sıralı Sarmal (spiral): Bir nodda tek yaprak bulunur ve müteakip yapraklar sürgün üzerinde helezoni bir tarzda dizilerek yer alırlar (Quercus, Populus, Salix, Juglans, Alnus). Yaprak Şekilleri: Yaprak ayası, yaprağın yassılaşmış, az veya çok geniş yüzey oluşturan yeşil kısmıdır Yaprak ayasının çeşitli şekillerine göre isimler verilmiştir: Örneğin, iğne, ipliksi, şeritsi, yumurtamsı, ters yumurtamsı, eliptik, mızraksı, yüreksi, ters yüreksi, böbreksi, geniş eliptik, dairemsi, baklava dilimsi, deltat, oraksı, kılıçsı, yelpaze, filkulağı şekilli, biz şeklinde gibi. Yaprak Kenarı: Yapraklar ayanın kenar şekillerine göre de değişik adlar alırlar. Düz veya tam kenarlı, dişli, testere dişli, oymalı veya dilimi çift sıralı dişli, dalgalı gibi. Yaprak kenarlarındaki dalgalılık az veya çok, düzenli veya düzensiz bir şekilde parçalanma gösterir ki bu şekildeki yapraklara loplu denir. Yaprak Tipleri; Bir sap üzerinde tek olarak bulunan yapraklara “Basit” (yalın), aya parçalanarak ayrı ayrı bölümlere (yaprakçıklara) ayrılmış ise, bu tip yapraklara da “Bileşik” veya “Tüysü”’ denir. Bileşik yaprakta en uçtaki yaprak tek ise “Tek Tüysü”, çift ise “Çift Tüysü” terimleri kullanılır. Tüysü yapraktaki yaprakçıklar da ikinci veya üçüncü derecede yaprakçıklara bölünmüş olabilir (Acacia dealbata ve bazı eğreltilerde olduğu gibi) Bunlara “Katlı Tüysü” adı verilir. Yaprak Tepesi: Yaprak ucunun veya tepesinin şeklini tanımlamak için de kullanılan terimler vardır. Örneğin, sivri. yuvarlak, küt, küt ve kesik, kertikli, damla uçlu, kılçıksı uçlu, biz uçlu gibi. Yaprak Tabanı: Yaprak ayasının sapa bağlandığı taban (dip) kısmı için de bazı terimlere gereksinme duyulur Taban çoğunlukla simetriktir. Bazı cins ve türlerde yaprak ayasının bir yarısı diğerine nazaran daha uzun veya daha dardır; buna “Çarpık” ya da “Asimetrik” yaprak denir.(Ulmus. Celtis. Tilia yapraklarında olduğu gibi.) Yaprak Yüzeyi: Ayanın alt ve üst yüzünde örtü tüyleri bulunmazsa ‘’çıplak” terimi kullanılır “Tüylü” olduğu takdirde, tüylerin karakterine ve sıklık derecesine göre (sık, 20

BİTKİ BİLGİSİ

seyrek, kısa veya uzun, yumuşak, ipeksi. sert ve kilsi, dik veya yatık, basit veya dallı, yıldız şeklinde, keçe veya pamuksu tüylü gibi) isimlendirilirler. Aya, düz, parlak olabileceği gibi, küçük, sert ve sivri çıkıntılar ile kaplı bir yüzeye sahip olabilir. Bazı yaprakların yüzeyleri bir mum tabakasıyla kaplı olduklarından dolayı mavimsi-yeşil (glaucus) renkli görünürler. 6. Çiçek Çiçek eşeysel üremeye hizmet için yaprakları değişime uğramış bir kısa sürgündür. Kısa sürgün üzerindeki yapraklar az veya çok değişikliğe uğrayarak çiçek örtüsü İle eşeysel organları meydana getirmektedir. Her çiçek bir yaprağın koltuğundan çıkar, fakat bu yaprak normal yapraklar gibi değil, daha çok pul şeklinde olup bazı bitkilerde iyice körelmiştir. Bu yapraklara “Brahte” denir. Brahtenin koltuğundan çıkan ve ucunda çiçek taşıyan dala çiçek sapı (pedisel) denir. Erkek ve dişi organları bir arada bulunan çiçekler “erdişi veya erselik”(Hermafrodit), erkek ve dişi organlardan yalnız birini taşıyanlara da bir eşeyli veya bir cinsli çiçek denir. Erkek ve dişi çiçekler aynı bitkinin ayrı ayrı dallarında yer alırsa (Örneğin Quercus, Betula. Abies, Pinus gibi) bu bitkilere “Bir Evcikli” bitkiler denir. Eğer dişi ve erkek çiçekler ayrı ayrı ağaçlar üzerinde bulunuyorsa bunlara da “İki Evcikli” bitkiler denir. Örneğin Taxus, Salix, Populus gibi. Bazı bitkilerde hem erselik ve hem de erkek ve dişi çiçekler ayrı ayrı bulunabilir, bunlara poligam bitkiler denir. Örneğin Fraxinus, Acer gibi. Yaprakların sürgün üzerindeki dizilişi; normal sürgünler dikkatli bir şekilde incelendiğinde, çiçeklerde döllenme olabilmesi için, çiçek tozlarının (polenlerin) bir araçla dişi organın stigmasına taşınması gerekir. Bu taşınma olayına tozlaşma denir Poleni rüzgârla taşınan bitkilere “Anemogam”,böceklerle taşınan bitkiler “Entomogam”, sularla taşınan bitkilere “Hidrogam” ve tozlaşması kuşlarla olan bitkilere “Ornitogam” adı verilir. Bitkiler aleminde polenlerin taşınması çoğunlukla rüzgarlar ve böcekler aracılığıyla olmaktadır. Çiçek Kurulları: Çiçekler ya sürgünler üzerinde teker teker veya dallanmış bir eksen üzerinde birçok çiçek bir arada toplu halde bulunurlar. Bu toplu duruma, “Çiçek Kurulu” veya “İnflorosens” denir. Çiçeklerin teker teker bulunması halinde, bu çiçek sürgünün ucunda yer almış ise artık o sürgünün vejetatif büyümesi durmuş olur; böyle çiçek “Terminal Çiçek” adını alır. Eğer çiçek sürgünün tepesinde değil yanında yer almış ise çiçekler bitkinin vejetatif büyümesine mani olmazlar. Bu durumda “Lateral Çiçek” adını alırlar. Çiçek kurulları basit ve bileşik veya dallanma tarzına göre “Rasemoz” veya “Simoz” diye sınıflandırılır. Rasemoz: Çiçek kurulunda monopodial bir dallanma görülür. Yani ana eksen büyümeye devam eder, yan dallar bu eksenin yanlarından çıkarlar. Ana eksen yan dallardan daha hakim durumda kalır. İki gruba ayrılır. (a) Yan eksenleri dallanmayan tipler 1. Basit Salkım: Uzamış ana eksen üzerinde brahtelerin koltuğundan saplı çiçekler çıkar. 2. Başak: Uzamış ana eksen üzerinden brahtelerin koltuğundan sapsız çiçekler çıkar. 21

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

3. Çomak: Ana ekseni kalınlaşmış ve etlenmiş bir başaktır. (Mısır) 4. Kedicik: Ana ekseni aşağıya doğru sarkar, başağı andıran bir basit salkımdır.(Juglans, Populus, Salix), 5. Basit şemsiye: Ana ekseni kısa kalmış ve her biri birer çiçek taşıyan yan dallar bir noktadan çıkarlar. 6. Basit yalancı şemsiye: Alt çiçeklerin sapları ana eksen seviyesine erişir. 7. Kümeç: Kalınlaşmış ve ekseriyetle çiçek tablası şeklini almış ana eksenin çok sayıda sapsız çiçekleri vardır. (b) Yan eksenleri dallanan tipler 1.Bileşik salkım: Yan eksenleri dallanmış bir salkımdır.(Vitis-Üzüm, Syringa-Leylak gibi) 2.Bileşik şemsiye: Yan eksenleri dallanan bir yalancı şemsiyedir. (Sambucus-Mürver) Simoz: Çiçek kurulunda simpodial bir dallanma sistemi vardır. Ana eksenin büyümesi devamlı değildir Bu eksen bir çiçekle sonuçlanıp olgunluğa kavuştuktan sonra, yan eksenler büyümeye devam ederek ana eksenin yerini alırlar. 1. Monokazyum: Bu tipte dallanma tek yan dalda devam eder.(Yelpaze, Helezon) 2. Dikazyum: Karşılıklı duran aynı dereceden iki yan dalın dallanmaya devam etmesi ile oluşan çiçek kuruludur. (Fagus, Quercus, Castanea. Carpinus, Betula) 3. Polikazyum: İkiden fazla aynı dereceden yan dalın aynı noddan çıkarak dallanmaya devam etmesine denir 7. Meyve Yan kenarları ile kapanmış bir veya çok sayıda karpelden oluşan, tohum tomurcukları olgun birer tohum haline gelinceye kadar onu içerisinde saklayan, daha sonra da etrafa yayılmasına yarayan oluşuma denir. I. Basit (Sade) Meyveler (a) Etli ve sulu meyveler. Üzümsü meyve-Üzüm, Defne, Portakal, Limon, Balkabağı Çekirdekli sulu meyve- Erik, Şeftali, Kiraz, Vişne, Kayısı, Ceviz, Zeytin Yalancı etli meyve- Elma, Armut, Ayva (b) Kuru meyveler.(Tek tohumlu açılmayan kuru meyveler) Kanatlı-Akçaağaç, Dişbudak, Huş, Karaağaç Kanatsız-Buğday, Arpa, Nuks, Kayın, Fındık. Meşe, Kestane,Kızılağaç) (c) Bir veya çok tohumlu açılan kuru meyveler Magnolia, Fasulye, Erguvan, Kapsül-Salix, Populus, Haşhaş II. Agregat Meyveler: Tek çiçek çok pistilden oluşan meyvelerdir. Burada çoğunlukla etli kısımlar, çiçek tablasından gelişir.Örneğin; Çilek, Ahududu. Magnolia, Liriodendron III. Bileşik Meyveler: Bazı bitkilerde meyveler sürgünlerde teker teker yer aldığı halde, bazılarında ise birçoğu bir araya gelerek “Meyve kurulu” meydana getirirler. Agregat 22

BİTKİ BİLGİSİ

meyveden ayıran özellik, her bir pistilin ayrı bir çiçek çevresinin bulunmasıdır. Örneğin: Çınar, Sığla, İncir, Dut. 2.2. Vejetatif Üretme Teknikleri Bu üretme tekniği süs bitkileri üretiminde temeldir. Vejetatif üretme veya eşeysiz üreme yoluyla çoğaltma, kök sürgünü, yaprak, yumru ve rizom gibi vejetatif bitki kısımlarından alınan parçalarla yapılan üretme şeklidir. Vejetatif üretme teknikleri dört temel üretme metodunu içermektedir. • Çelikle üretme, • Aşı ile üretme, • Daldırma ile üretme, • Diğer vejetatif üretme yolları I. Çelikle Üretme Tekniği Çelikle üretme tekniği üretilecek bitkiden alınan ve çelik adı verilen bir gövde, kök veya yaprak parçası ile yeni bir bitki oluşturma tekniğidir. Özellikle herdem yeşil ve yarı daimi yeşil yapraklı türlerin hemen hemen hepsinde tohumla üretme zaman aldığı ve buna rağmen istenilen nitelikler çoğunlukla sağlanamadığı için bu türler ekseriyette çelikle üretilirler. Çelik alınacak anaçlar her türlü hastalık, don ve kuraklık zararlarından etkilenmemiş, sağlıklı ve iyi yetişmiş bitkiler olması gerekmektedir.. Köklendirme ortamı ve ortamdaki rutubet faktörü köklenmeyi önemli ölçüde etkilemektedir. Çelikle üretme yöntemleri çok çeşitlidir. 1- Gövde Çelikleriyle Üretme: a) Yumuşak (yeşil) Çelikle Üretme: Odunsu bitkilerin henüz odunlaşmamış olan taze ilkbahar sürgünlerinden hazırlanan yumuşak çeliklerle birçok süs bitkisi üretilebilir. Bunların en önemlileri; Açelya, Acer saccarum (Şeker Akça ağacı), Amorpha, Ampelopsis, Aralia, Berberis, Kelebek çalısı, Buxus, Eleagnus, Euonymus, Hydrangea, Ligustrum, Robinia, Rosa, Tamarix’dir. Yumuşak çelikle üretmede çelik alma zamanının türlere ve iklim koşullarına göre isabetli seçimi çeliklerin köklenmesinde çok etkilidir. Yumuşak ve yeşil çelikler tepe tomurcuğu taşıyan sürgünlerden ‘Baş çeliği’ olarak alınır. Buna karşılık sürgünün altından yan tomurcukları içerecek şekilde alınan ayak çelikleri tercih edilmez. Yumuşak çelikler daima yapraklı olarak, türüne göre değişmekle beraber 5-12cm boyunda genellikle 2-3 boğumlu olarak hazırlanır ve kesim son boğumun hemen altından yapılır. Çeliğin boyuna göre de toprağa girecek kısımdaki yaprakla yukarı doğru çekilerek gövdeyi sıyırmadan alınmalı ve çeliklerin üzerindeki bütün çiçek gözleri köreltilmelidir. Çelik alımı ve kesimi sabah erken saatlerde yapılarak alınan çelikler hemen nemlendirilmiş çuval veya yosun içine konup serin ve nemli bir yere alınmalıdır. Çeliklerin birkaç dakika da olsa güneş altında kalmaları çok zararlıdır. Suda bekletilmeleri de tavsiye edilmez. Kesilen çeliklerin hemen dikilmeleri gerekir. Dikim aralıkla türlere ve yaprak büyüklüklerine göre değişse de yaprak kenarları birbirine hafif değecek şekilde dikim 23

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

aralıklarının ayarlanması en iyi olur. Köklenme ortamı olarak dişli kum ile turba toprağı karışımı iyi bir ortam oluşturur Dikimden hemen sonra yastıklar iyice sulanır. Bu suretle çeliklerin ortamla iyi temas ettirilmesi sağlanmış olur. İğne yapraklı türlerde de yumuşak çelik olarak sürgün uçlarından faydalanılır. Bunlar keskin bir bıçakla bir sene evvelki yılın odunuyla birleştiği yerden kesilerek elde edilir. Chamaecyparis, Thuja ve birçok Juniperus türlerinde alışılagelmiş olarak yan sürgünlerin kullanılması halinde çeliklerin kesilmesi yerine odundan koparılarak alınması daha uygundur. b) Yarı Odunlaşmış (odunsu) Çelikle Üretme: Yarı odunlaşmış çelikler yumuşak bir ölçüde olgunlaşmış ve kısmen de sertleşerek odunlaşmaya yönelmiş olmaları ile farklılık gösterir. Sert çeliklerden ise onlar gibi tamamen odunlaşmış olmamalarıyla ayrılırlar. Bu yöntemle Orman gülleri, Pittosporumlar, Kamelyalar, Laz kirazları. Çobanpüskülleri. Limonlar gibi büyük yapraklı daimi yeşil bitki türlerinin üretilmesinde kullanılır. İğne yapraklı türlerde ise Porsuk, Cyriptomeria ve ardıçlar bu şekilde üretilir. Bu çelikler büyüme mevsiminin sonlarına doğru sürgünler kısmen olgunlaştığında alınır, genellikle Ağustos ayı ve kısmen de Eylül başları bu konuda en uygun zamandır. Çelik alınacak anaçların mümkün olduğu kadar genç olması ve yaşlı anaçlardan ziyade alt dallarından faydalanılması başarı şansını yükseltir. Yarı odunlaşmış çelikler tepe kısmındaki yapraklar bırakılmak ve dip kısmındakiler koparılmak suretiyle ve diğer koşullara göre 7.5 15 cm boylarda hazırlanır. Yaprak satıhları kesilerek küçültülür. Olgunlaşmış sürgünlerin uçları çelik olarak kullanıldığı gibi sürgünün alt kısımları da ayak çeliği olarak alınıp kullanılabilir. Kesim bir boğumun hemen altından yapılır. Herdem yeşil türlerde bu çelikler uç veya baş çeliği olmakla beraber, adi çelik, ökçeli çelik ve dipçikli çelik, olmak üzere üç tıp olarak alınabilir. Adi çelikler: yalnız o yılın sürgününü içerir. Ökçeli çelik; çeliğin tabanında, geçen seneki yanı iki yıllık odundan küçük bir kısmı da içerir. Dipçikli çelik ise: daha yaşlı dalın 1-2,5cm uzunluğunda bir parçasını da taşır. Yapraklı yarı odunlaşmış çeliklerin, daha rutubetli ortamlarda köklendirilmesi şarttır. c) Sert (odun) Çelikleriyle Üretme: Bir yaşında tamamen olgunlaşmış ve odunlaşmış sürgünlerden elde edilen çeliklerle yapılan üretme şeklidir. Bu çelikler büyüme durduğunda, yani latent devrede gerçekleştirilir (Yapraklı türlerde yapraklar döküldükten sonra). Söğüt, kavak (akkavak ve titrek kavak dışında) türlerinde, sürünücü ardıçlar, yalancı serviler, ladinler, tsuga ve sedirlerde bu yöntem uygulanır. Geç ilkbahar ve erken kış, çelik alımları için en uygun zamandır. İğne yapraklı türlerde, anaç bitkiler ilk kış soğuğunu gördükten sonra tam dinlenme haline geçtikleri sonbahar sonu ve kış başları en iyi çelik alma zamanıdır. Alınan çelikler uygun saklama koşullarında ilkbahara kadar saklanırlar. Çelikler muhafaza edilirken sık sık kontrol edilirler. Çelik alırken yumuşak çeliklerin aksine sürgün uçları kullanılmaz. Zira sert çelik için onlar çok zayıf kalır. Bu yüzden ayak çelikleri tercih edilir Çelikler 10-20cm uzunluğunda ve 3-5 boğumludur. Çelikler tabanda gözün hemen altından kesilirse köklenme daha 24

BİTKİ BİLGİSİ

fazla olur. Çeliğin hemen üst kısmı da fazla koltuk kısmı kalmaması için en üst gözün hemen üstünden düz veya daha iyisi eğimli olarak kesilir. Odunsu çelikler de yumuşak çeliklerde olduğu gibi adi çelik, ökçeli ve dipçikli çelik şeklinde alınabilir. Çeliklerin dikileceği ortamın derin ve entansif işlenmiş, gübrelenmiş, organik maddece zengin kumlu balçık toprağı içeren ortamlar olması tercih edilir. Dikim sonbaharda olabilirse de ilkbahar tercih edilir. Dikimlerde çeliğin en az iki gözü toprak altında kalmalıdır. En iyisi bir gözün toprak üstünde kalarak üstünün de hafif bir kapama materyali kullanılarak örtülmesidir. Dikimden evvel yastıklara siyah plastik örtü serilmesi ve dikimin bu örtüyü delerek yapılması köklenmenin daha iyi yapraklanmanın daha sıhhatli olmasını sağlar. 2-Kök Çelikleriyle Üretme: Köklerden alınan parçalarla yapılan üretme olan bu tür çok kullanılan bir yol değildir. Fakat bazı bitkiler için uygun bir yöntemdir Eğer bir bitki türü doğal şartlar altında kolayca kök sürgünü verebiliyorsa bu bitki kolaylıkla kök çelikleriyle üretilebilir. Bu tür bitkilerin başlıcaları; Robinia. Albizzia, Ailanthus, Aesculus, Prunus, Daphne, İlex, Lagerstroemia, Rhododendron, Syringa, Yucca filamentosa’dır. Kök çeliklerinde köklerde yer alan uyuyan gözler veya adventif gözlerden sürgünler oluşmaktadır. Adventif tomurcuklar daha ziyade en üstte köklerin kalın kısımlarında yer alır. Dolayısıyla bu kısımlar en iyi kök çeliklerini verirler. Kök çelikleri sonbahar veya kış başlangıç ile kış kök çelikleri olarak Ocak, Şubat ve Mart aylarında alınıp dikilebilirler. Her ne şekilde olursa olsun çelik almada Mart ayını geçirmemek gerekir. 3-Yaprak Çelikleriyle Üretme: Bir yapraktan yeni bir bitkinin üretilmesi yöntemidir. Bu üretmede ya yalnız yaprak ayası kullanılır veya yaprak ayası yaprak sapıyla birlikte kullanılır. Her iki durumda da yaprağın tabanından adventif kökler ve üstten de bir adventif sürgün çıkarak yeni bir bitki oluşturur. Yeni bitki oluşurken bunu sağlayan yaprak da çoğunlukla ölür ve yok olur. Yaprak çeliklerinin başarılı bir köklenme yapabilmesi için 18-24 derecelik bir hava sıcaklığı ile nemli bir hava, bol ışık ve nemli iyi havalanan süzek bir köklendirme ortamı aranır. Bu üretme tarzı Kalanchoe, Peperomia, Afrika menekşeleri. Peygamber kılıcı, Rex begonyalar, Zambaklar, Sedum türleri, Kauçuk ve Kamelyalarda kullanılır. 4-Yaprak-Tomurcuk (göz) Çelikleriyle Üretme: Bu tip çelikler bir yaprak ayası, yaprak sapı, koltukaltı gözü veya bir göz ile küçük bir gövde parçasından oluşur. Bu konuda dikkat edilecek husus, çeliğin alındığı zaman yaprak ve sapı kadar gözün de olgunlaşmış olması gerekir. Çelikler genellikle TemmuzEylül arası bu duruma ulaşmış olurlar. Diffenbahia, Rhododendron, Camelia, Vitis ve Rubuslar bu yöntemle kolaylıkla üretilir. Dişli kum bu yöntem için iyi bir köklendirme ortamı oluşturur iyi bir köklenme için köklenme ortamı ısıtılmalı ve nemli tutulmalıdır. Çelikle üretmede hangi yöntem uygulanırsa uygulansın köklenme süresi boyunca ihtimamlı bir bakım gerekir. Bu konuda sulama en başta gelen bakım tedbiridir. Sulama çeliğin köklerini oymayacak şekilde ince süzgeçler veya şişleme ile yapılır. 25

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

II. Aşı ile Üretme Tekniği Aşı ile üretme tekniği, üretilmesi istenilen bir bitkinin bir parçasını, kökünden faydalanmak istenilen başka bir bitkiyle kaynaştırarak tek bir bitki olarak geliştirme tekniğidir. Bitkinin toprak üstü kısmını yani gövde ve dallarını oluşturmak üzere asıl üretilmesini istediğimiz bitkiden alınan kısma ‘kalem’ veya ‘Göz’ denir. Bunlardan kalem, üzerinde birkaç uyur göz bulunan bitki parçasıdır. Yeni bitkinin kök kısmını oluşturacak olan aşı kısmına ise ‘Anaç’ veya ‘Altlık’ denir Böylece kalem veya göz anaçla birleştirilmek üzere anaca aşılandığı zaman anaç kökü oluştururken, kalem veya göz de sürerek yeni bitkinin gövde ve dallarını oluşturur Bazı süs bitkileri yeterli derecede köklendirilemedikleri için bunların ekserisi aşı yoluyla çoğaltılır Bir aşının tutmasını etkileyen en önemli faktörler şunlardır: 1, Kalem ve anaç birbiriyle uyuşur olmalıdır 2 Aşıda başarı türlere göre de değişmektedir. Bazı türlerde aşılama başarısı düşüktür. Örneğin Meşeler. Kayınlar çok güç aşılanır, 3. Anaç kaliteli, kuvvetli ve genç bir fidan olmalıdır. 4. Kalemlerin alınması ve aşının yapılması için en uygun zaman seçilmelidir. Genelde kalem aşıları için yaz aşısı dışında en başarılı aşı zamanı, ilkbaharda anaçta kök faaliyeti başlarken fakat kalemde gözler henüz uyku durumundayken yapılan aşıdır. 5. Kaynaşmanın çabuk olması için kalem ile anaç mümkün olduğunca sıkı bir şekilde üst üste gelmelidir. 6. Aşı yeri süratle uygun bir macunla kapanmalıdır. 7. Aşıdan sonra uygun bir bakım ve ihtimam icap eder. 8. Havanın ve ortamın rutubeti ve sıcaklık şartları uygun olmalıdır. Aşılama yöntemleri iki ana metoddan oluşur. Birincisi “Kalem aşısı” ikincisi ise yalnız bir göz içeren sürgünü kullanıldığı “Göz aşısı”dır. Kalem Aşısı Metotları: Üzerinde birkaç tomurcuk bulunan ve “Kalem” adı verilen bir gövde parçası kullanılarak yapılan aşı yöntemi “kalem aşıları” adı altında toplanır. Birçok kalem aşısı metodu vardır. Bunlardan en önemlileri şunlardır; 1. Bindirme Aşı: Bu yöntemde esas olan anaç ve kalemin aynı kalınlıkta olmasıdır. Uygulamada anaç ve kalemde birbirine denk uzunluk ve şekilde birer kesit oluşturulur. Kesitin keskin bir aşı bıçağıyla bir kerede açılması, düz ve pürüzsüz bir satıh sağlayarak başarı oranını arttırır. Her iki kesim yüzeyi birbirine intibak edecek şekilde kalem anacın üstüne oturtulur ve bir lastik veya rafya ile bağlanır, sonra da macunlanır. Bağlama ve macunlama sahasına girecek tomurcuk üzerine bağ gelmemeli ve tomurcuğun üstünün macunlanmamasına dikkat edilmelidir. İntibakın daha iyi sağlanması için karşılıklı kesitlerde ikinci bir kesim yapılarak karşılıklı diller oluşturulur, anaç ve kalem birbirleri üstüne getirildiği zaman bu diller birbirinin içine girerek iyi bir uyum sağlarlar. Bu özel şekle “Dilcikli Aşı” denmektedir. Dilcikli aşıda tutma oranı daha yüksek olur. Castanea, Clematis, Cornus. Crataegus, Hibiscus. Malus. Morus, Pyrus, Syringa, Ulmus, Weigela türlerinde özellikle dilcikli aşı kullanılmaktadır. Tutma oranı düşük, sert 26

BİTKİ BİLGİSİ

odunlu yapraklı türler olan Meşe ve Kayınlar için de dilcikli aşı önerilir. 2. Yanaştırma Aşı: İki serbest bitkinin gene kendi köklerini muhafaza edecek şekilde her birinin gövdesinde oluşturulan çeşitli tipte kesim satıhlarının üst üste getirilecek tarzda her iki bireyi birbirine yanaştırarak uygulanan bir aşılama yöntemidir. Gövdede oluşturulan kesim satıhlarının şekline göre “Kertikli yanaştırma aşı”, “Dilcikli yanaştırma aşı”, Kakmalı yanaştırma aşı” gibi çeşitleri vardır. 3. Yarma Aşı: Bu aşı genellikle tepe seviyesinde yapılır. Bunun için anaçta kalem kalınlığına denk yükseklikte tepe sürgünü kesilerek atılır. Bu kısımda ibre ve yapraklar temizlenir. Bundan sonra kesitin ortasında kalemi oluşturacak şekilde ve uzunlukta tepe sürgünü boyunca uygun derinlikte bir yarık oluşturulur. Diğer taraftan aynı kalınlıkta kalem de kama şeklinde iki yüzü kesilerek hazırlanır. Anaçta açılan yarığa kalem kama şeklinde oturularak aşı tamamlanır. Yarma aşı Hatmiler, Kamelya, Kartopu, Melez(Larix), Vitis, Mürver cinslerine ait türlerde başarıyla uygulanır. Göknar, Sedir ve Çam türleri de bu aşıya uygundur. 4. Keçiayağı veya Kakma Aşı: Bu metot yaprağını döken türlerde geniş bir uygulama yeri bulmaktadır. Anacın kalemden kalın olduğu durumlarda uygulanır. Anaçta bir tarafa doğru hafif meyilli pürüzsüz bir kesit açılır. Sonra kesitin daha yüksekte kalan kısmında aşı çakısı ile üç köşeli uzunca bir kama oyuğu oluşturulur. Kalemde de bu oyuğa uygun iki tarafı kesilmiş bir kesit meydana getirilir. Anaçtaki oyuğa kalem tam isabet ettiği zaman bağlamaya dahi ihtiyaç kalmaz fakat iyi bir macunlama şarttır. 5. Kabuk Aşısı 6. Kök Aşıları 7. Boğaz Aşıları 8. Çifte Aşı 9. Ters Aşılar Göz Aşısı Metotları: Üzerinde bir göz veya tomurcuk bulunan küçük bir kabuk parçasından alınan bir kalem kullanılarak yapılan aşılama yöntemine “Göz Aşısı” veya “Tomurcuk Aşısı” denir. Birçok bitki türlerinde yaradan sakız akımı olması dolayısıyla diğer yöntemler başarılı olmamakta, yalnız göz aşısı başarılı olmaktadır. Göz aşıları genellikle genç anaçlara veya ince dallar ve nodlar arasına yapılır. Bu itibarla anaç olarak bir yıllık fidanlar yeterlidir. Genellikle göz aşıları anacın aktif olduğu ve kabuğun odundan kolaylıkla ayrıldığı, gözün yani tomurcuğun ise iyi geliştiği aylarda yapılır. Göz aşıları iki kısımda ele alınabilir. 1.Sürgün Göz Aşıları: Sürgün göz aşılarında anaca yerleştirilen göz, aşının yapıldığı yıl içinde sürgün verir. Bu aşılar ‘erken sürgün göz aşıları’ ve “geç sürgün göz aşıları’ olmak üzere iki zamanda gerçekleştirilir. Erken sürgün göz aşılarında kalem yani göz tomurcuklarda henüz bir kabarma görülmeden yanı göz latent halde iken alınır. Anacın ise aktif hale geçmiş olması gerekir. Geç sürgün aşıları ise genellikle daha geç; Haziran ayının ilk yarısında yapılır, 2.Uyuyan gözde yapılan durgun göz aşıları: Bu yöntem Temmuz ayından Eylül başına kadar olan periyotta yapılır. Ancak anaçta büyüme halen durmamıştır. Aksı halde 27

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

büyüme durmuş ise kabuk oduna sıkıca yapışmış demektir ve bu durumda artık göz aşısı yapılamaz. III. Daldırma ile Üretme Teknikleri Daldırma anaç bitkinin sürgünlerini ana bitkiden ayırmadan köklenmelerini sağlamak ve sonra ayırmak suretiyle yapılan bir üretme yöntemidir. Özellikle Açelya ve Orman güllerinin kıymetli kültivarları bu yöntemle üretilir. En önemli daldırma metotlarından bazıları şunlardır; 1. Adi Daldırma: Anaçtan çıkan dalların bükülüp kavis verilerek sürgün ucu toprak dışında kalacak şekilde toprağa daldırılması ve daldırılan dalların köklendikten sonra ana bitkiden ayrılması suretiyle gerçekleştirilen bir üretme metodudur. Orman gülleri ve magnolialarda çok kullanılır. Daldırmada sürgünün daha iyi köklenmesi için toprağa yatırılan dalın alt kısmında bir çizgi açılması veya kabuğun kısmen halkalanması veya dalın bir kısmında kabuğu kesmeden bir telle boğulması önerilir. Dikkat edilmesi gereken diğer bir husus da anaçtan çıkan sürgünün anaca mümkün olduğu kadar yakın bir şekilde hemen kıvrılarak toprağa daldırılmasıdır. Bu suretle kuvvetli bir kök teşekkülü sağlanabilir. Kızılcık, kartopu, fındık, leylak türlerinde daldırma işlemi Haziran sonlarında yapılabilir. Bazen, Wisteria, Clematis, Smilax, Ficus pumila ve Philodendronlar gibi sarıcılarda uzun ve kıvrılabilen sürgünleri dalgalı bir şekilde bir hat üzerinde birkaç defa daldırmak da mümkündür. Buna “Bileşik Daldırma” denir. 2.Hava Daldırması: Anaca bağlı dalın köklenmesinde adi daldırmada olduğu gibi toprakta değil dal üstünde yani havada olmasına verilen isimdir. Bu yöntemin uygulaması Kauçuk ve Croton’larda yaygındır. 3.Tepe Daldırması: Sürgünleri kolayca eğilemeyen dik dallara sahip buna karşılık kök boğazından her yıl bol sürgün veren türlerde bu yöntem uygulanır. Bir yıl önce dikilen bitkinin kök boğazının 5-10cm üstünden gövde kısmı kesilir ve bu kısımdan bitki mümkün olduğu kadar fazla sürgün vermeye zorlanır. Ortanca, Leylak. Frenk üzümü, Japon ayvası, Filbahri, Krizantem ve benzeri bitkilerde bu yöntem kolaylıkla uygulanır. 4.Hendek Daldırması: Hendek daldırmasında anaç bitkinin dalları bütün uzunluğu boyunca açılan hendeğe tamamen yatırılır ve üzerleri toprakla örtülür. Daldırılan dallar üzerindeki tomurcuklardan sürüp örtü tabakasını delerek yüze çıkan sürgünler vejetasyon devresi sonunda diplerinde meydana gelen köklerle birlikte kesilerek anaçtan ayrılır ve ayrı birer bitki olarak şaşırtılır. Bu yöntem tepe daldırmasından çok daha fazla kullanılır, zor koşullarda daha başarılı olur. Ancak toprak daha iyi ve gübreli olmalıdır. 2.3. İsimlendirme Tür: Bir birbirine fevkalade benzerlik gösteren ve aralarında döllenerek kendilerine benzer döller meydana getirebilen bireyler topluluğudur. Tür Alt Kategorileri Alt Tür: Alt tür ssp, veya subsp. şeklinde kısaltılarak gösterilir. En az bir morfolojik özelliği bakımından fark eden ve coğrafi olarak sınırlandırılmış bir popülasyondur. 28

BİTKİ BİLGİSİ

Varyete: :Kısaltılmış olarak var. işareti ile gösterilen, en az bir morfolojik özellik bakımından türden ayrılan, fakat türün yayılış alanı içerisinde küçük gruplar veya büyük gruplar halinde bulunur. Tür Üstü Kategorileri Cins: Birbirine benzeyen ve müşterek birçok karakteri olan türlerin topluluğudur. Familya: Müşterek özellikleri olan yakın cinslerin topluluğuna familya denir Takım: İki veya daha çok familyanın birleşmesi ile oluşur. Sınıf: Takımların birleşmesi ile sınıf oluşur. Hibrid: Aynı cinsin iki türü arasında ya da ayrı cinslerin türleri arasında oluşan melez durumlardır. Kültivar: Kısaltılmış olarak (cv) olarak gösterilir. Doğada veya fidanlıklarda mutasyon (Genetik değişim) sonucu ortaya çıkmış bireylerdir. 3. İĞNE YAPRAKLI AĞAÇLAR, AĞAÇÇIKLAR, ÇALILAR 3.1. PINACEAE Coniferae sınıfının en önemli familyasıdır. 10 cins ve takriben 210 türle temsil edilir. Cinsleri sırası ile Abies, Picea, Keteleria, Tsuga, Pseudotsuga, Pinus, Cedrus, Larix, Pseudolarix, Cathaya’dır Tropik ormanlardan başlamak üzere Kuzey kutbuna kadar Kuzey yarım küresinde geniş ormanlar kurarlar. Botanik özelliği: Yaprakları çoğunlukla herdem yeşil veya birkaç cinsinde kışın dökülür. Sürgünlere sarmal dizilmiştir. İğne yapraklar döküldüğünde veya koparıldığında sürgün üzerinde cinse bağlı olarak değişik şekillerde çıkıntılar veya çukur izleri bırakır. Erkek çiçekler bir eksen etrafında dizilmiş, birçok puldan, yani etaminlerden meydana gelmiş bir tek çiçek hüviyetindedir. Her bir etamin istisnasız iki adet çiçek torbası taşır. Çiçek tozları Marttan itibaren olgunlaşmaya başlar, pulların üzerine dökülür, kuruduktan sonra etrafa saçılır. Bir brahte (dış pul), bir karpel (iç pul) ve iki tane tohum tomurcuğundan ibaret olan dişi çiçeklerin birçoğu bir eksen etrafında sarmal dizilerek bir kozalak meydana getirirler. Bu familyada dişi kozalak bir çiçek kuruludur. Kozalak olgunlaşması 1 yılda, 26 ayda (Cedrus’da) ve 2-3 yılda (Pinus’da) olur Bazı cinslerde kozalak olgunlaşınca dağılır (Abies, Pseudolarix, Cedrus). Tohumlar çoğunlukla kanatlıdır. Bazı cinslerde hem uzun hem de kısa sürgün (Pinus, Cedrus, Larix, Pseudolarix, Cathaya), bazı cinslerinde ise yalnız uzun sürgünler vardır (Abıes, Keteleria, Picea, Tsuga, Pseudotsuga gibi. 3.1.1. ABIES (GÖKNARLAR (PINACEAE) Göknar cinsi 35-40 türle Kuzey Yarımkürenin mutedil ve serin bölgelerinde, Kuzey ve Orta Amerika, Avrupa, Asya ve Kuzey Afrika’da yayılmış ve dağılmıştır. Ülkemizde de 4 göknar türü bulunmaktadır. A. bornmülleriana, A. cilicica. A. equitrojani ve A. nordmanniana Genç yaşlarda piramidal ve orta yaşlarda konik bir tepeye sahip, dalları gövdeye çevrel dizilmiş, her dem yeşil, boylu orman ağaçlarıdır. Kabuk açık gri renkli olup ince ve 29

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

düzgündür, yaşlılarda kalın ve çatlaklıdır. Uzun sürgünler üzerinde tek tek ve iki taraflı dizilen yapraklar (tarağımsı diziliş) kısa, yassı ve alt yüzleri çift beyaz çizgilidir. Koparıldığında sürgün üzerinde (iç içe iki daire halinde, çukur) bir iz bırakır. Kozalakları bir yılda olgunlaşır; biçimleri çoğunlukla silindirik, dik durumludur ve ağacın tepe kısmında yer alır. Kozalaklar olgunlaştığında (kışın) kolayca dağılır ve tohumlarını bırakır, dal üzerinde kozalak eksenleri kalır. Üretimi tohumla yapılır. Tohumlar ilkbaharda ekilirse, çimlenir ve fideler oluşur, fidanlar 2-3 yaşından sonra ya dikilir ya da şaşırtılarak yaşlandırılır. Göknarlar genç yaşlardan itibaren kazık kök yaparlar. Toprak ve rutubet istekleri fazladır. Yüksek bir hava rutubeti isterler. Işık istekleri azdır, gölgeye dayanıklıdırlar, donlardan zarar görürler, kirli havaya özellikle zehirli gazlara karşı duyarlıdırlar. I. ABIES PINSAPO - İSPANYOL GÖKNARI (PINACEAE) Yetiştiği Yer: İspanya’nın güneyinde, Rondo civarındaki dağlık bölgelerde yetişir. Boy ve Çap: 25-30 m boy, 1 m. gövde çapı piramidal bir tepe (çap 5 m) yapar Genel Özellikleri: İğne yaprakları kalın, kısa (1-1,5 cm uzunlukta), uç kısmı küt veya sivri batıcıdır. Çoğu göknarlarda olduğu gibi yassı, yani ikiyüzlü değil, ladinlerde olduğu gibi hemen hemen dört köşelidir. İğne yapraklar koyu yeşil renkte, etrafa doğru dik olarak çıkmakta, sürgünü silindir şeklinde çevrelemektedir (fırçamsı diziliş). Kozalakları 10 15 cm. uzunluğunda, alt tarafı dar, silindirik ve çapı 4- 4,5cm. dir. İklim ve Toprak İstekleri: Serin Akdeniz ikliminin ağacıdır, derin ve nemli topraklarda iyi gelişir, kuraklığa biraz dayanır, kireçli topraklarda da biraz yetişebilir. Donlara karşı dayanıklı değildir, güneşli veya yarı gölge yerlerde kullanılabilir. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim tekniği: Üretimi tohum ve aşı ile yapılabilir. Çok dekoratif bir görünüme sahiptir; park ve bahçelerde, çoğunlukla soliter (tek başına) kullanılır. Kültivarları: A.p.cv. ‘Glauca’ - İğne yaprakları mavi yeşil renktedir. A.p.cv. ‘Argentea’ - İğne yaprakları gümüşi gri renktedir. A.p.cv. ‘Aurea’ - İğne yaprakları sarımsı yeşil renktedir. A.p.cv. ‘Fastigiata’ - Sütun şeklindedir, dalları yukarı yönelmiştir, 30

BİTKİ BİLGİSİ

A.p.cv. ‘Pendula’- Dallar aşağıya doğru sarkıktır. A.p.cv- ‘Pyramidata’- Kısa ve konik formludur. II. ABIES CONCOLOR - GÜMÜŞİ GÖKNAR - KOLORADO AK GÖKNARI (PINACEAE) Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’nın batısında oldukça geniş bir coğrafi yayılışı vardır. Boy ve Çap: 30-40m boyunda, 1-1,2 m gövde çapında, konik tepeli, aşağıdan tepeye kadar sık ve bol dallanma gösteren bir ağaçtır. Genel Özellikleri: Gövde kabuğu genç yaşlarda düzgün, gri kül renkli, yaşlı gövdelerde çatlaklıdır. Genç sürgünler altuni yeşil, oldukça kalın ve çıplaktır. İğne yaprakları tırpan biçiminde dar ve 4- 8 cm. uzunluğunda ve uç kısımları genellikle küt nadiren sivri, derimsi, alt yüzü mat, mavimsi gri, sürgünlerin her tarafına dik açı yapacak biçimde dizilmişlerdir. Kozalakları 8-14cm uzunluğunda, silindirik, pulları önce yeşil sonra kahve renklidir, dış pulları görülmez. Park ve Bahçelerde dekoratif görünümü ile soliter ya da grup halinde kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Güneşli, yarı gölge yerlerde normal topraklarda yetişir. Dona kuraklığa ve kirli havaya, kent iklimine dayanır, hızlı büyür. Toprak istekleri bakımından diğer Göknar türlerine nazaran en kanaatkar olanıdır. İç Anadolu’da endüstriyel kesimlerde kirli hava koşulları için önerilir. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve aşı ile yapılabilir, Kültivarları: A.c.cv. ‘Argentea” - Gümüşi yapraklıdır. A.c.cv. ‘Aurea’ - Yaprakları altın sarısı renklidir. A.c.cv. ‘Conica’ - Konik bodur bir çalıdır. A.c.cv. ‘Compacta’ - Yaprakları gümüşi mavidir. III. ABİES NORDMANNİANA- DOĞU KARADENİZ- KAFKAS GÖKNARI (PINACEAE) Yetiştiği Yer: Geniş yayılış bölgesi Kafkasya’dadır. Kafkasya ile Kuzeydoğu Anadolu’nun dağlık yörelerinde bulunur. Boy ve Çap: 40-50m boya ulaşan geniş konik piramidal tepe yapan gri gövdeli bir ağaçtır. Çok sık bir dallanma yapar. Alt dalları yanlara doğru horizontal yönelir ve hafifçe aşağı doğru sarkar. Genel Özellikleri: Genç sürgünleri yeşilimtırak sarı renkte olup üzen kısa, sık, esmer tüylerle örtülmüştür. İğne yaprakları 2-2,5cm uzunluğunda, parlak koyu yeşil renkte uç kısımları kertikli veya küt, alt yüzeyleri çift beyaz çizgilidir. (stoma bandı) Kozalakları 15-20 cm uzunluğunda, 5 cm çapında, üstte daralan silindirik biçimli ve uçları sivricedir; önce yeşil sonra koyu kahve renkli, dış pulları iç pullardan daha uzundur ve geriye doğru kıvrıktır. Dekoratif bir park ağacıdır. Soliter ya da gruplar halinde kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Bol yağışlı ve nemli deniz ikliminden, serin derin nemli topraklarda yetişir. Tam bir gölge ağacıdır. İlkbahar donlarına duyarlıdır. Kent iklimine dayanır. İlk gençlik devresinde (1 20 yaş arası) gayet yavaş gelişme gösterir. 31

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim tekniği: Üretimi tohum ve aşı ile yapılabilir. Kültivarları: A.n.cv, ‘Aurea’ - Yaprakları sarı alacalı A.n.cv. ‘Tortifolia’ - Yaprakları dönük ve kıvrık A.n.cv. ‘Alba spicata’ - Sürgünleri beyaz A.n.cv. ‘Brevifolia’ - Yaprakları küçük kısa bodur formlu çalı A.n.cv. ‘Pendula’ - Sürgünleri ve dalları sarkık A.n.cv, ‘Glauca’ - Yaprakları mavi yeşildir. IV. ABIES BORNMULLERIANA - ULUDAĞ-BATI KARADENİZ GÖKNARI (PINACEAE) Yetiştiği Yer: Ülkemizin özgün bir göknar türüdür. Kuzey Anadolu’da Kızılırmak (Bafra) ile Uludağ arasındaki Batı Karadeniz ve Marmara Bölgesine yayılmıştır. Boy ve Çap: 30-40m boy, 1,4 m kadar gövde çapı ve dar piramidal bir tepe (4-6m) yapar. Genel Özellikleri: Gövde kabuğu gri, genç sürgünleri kahve renklidir. 2-3cm uzunluğundaki iğne yaprakları tarağımsı dizilmiş, alt yüzleri çift beyaz çizgili (stoma çizgisi), üst yüzleri parlak koyu yeşildir. A. nordmanniana ‘ya çok benzer ama sürgünlerinin parlak ve çıplak olmasıyla ayırt edilir. Silindirik ve dik durumlu kozalakları 15-20 cm, uzunluğunda olup. 4-5cm çaplı ve pulları geriye doğru kıvrıktır. Park ve bahçelerde geniş çim alanları üzerinde çok dekoratiftir, grup halinde ya da soliter kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Nemli ve serin deniz ikliminde, derin balçık topraklar üzerinde iyi gelişir. Gölge ağacı olup ilkbahar donlarına biraz duyarlıdır, kireçten kaçınır. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim tekniği: Üretimi tohumla yapılır. V. ABIES EQUI-TROJANI- KAZDAĞI GÖKNARI (PINACEAE) Yetiştiği Yer: Türkiye’de (Çanakkale/Kazdağı) mevzii bir yayılış gösterir. A. cephalonica x A. bornmülleriana’nın doğal melezi kabul edilir. Boy ve Çap: 20-25m boy, dar-konik bir tepe (6m.)yapar. Genel Özellikleri: Taze sürgünleri kırmızı kahve renkli ve tüysüzdür. İğne yaprakları A. Bornmülleriana’ya benzer. Kozalakları 15-20cm uzunluğunda ve silindiriktir, dış pulu uzundur ve dıştan gözükür. Park ve bahçelerde kullanımı yaygın değilse de önemli bir park ağacı olup soliter ya da grup içinde kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Deniz ikliminden ve serin kuzey yamaçlardan hoşlanır, derin balçık topraklarında iyi gelişir ve hızlı büyüme gösterir. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim tekniği: Üretimi tohumla yapılır. VI. ABIES CILICICA - TOROS GÖKNARI (PINACEAE) Yetiştiği Yer: Ülkemizde, Akdeniz bölgesinde (Burdur’dan Kahramanmaraş’a kadar) Toros dağlarında yayılış gösterir. Boy ve Çap: 25-30 m boy ve konik dar piramit bir tepe (6m.) yapar. 32

BİTKİ BİLGİSİ

Genel Özellikleri: Gövde kabuğu gri, gençken düz, yaşlanınca boyuna çatlaklıdır. Genç sürgünleri gri esmer, parlak ve çıplak veya üzeri ince esmer tüylüdür. Doğal Göknar türlerimiz içerisinde en büyük kozalaklı olanıdır. Kozalakları 15-25 cm. uzunluğunda ve 5-6cm çapındadır. Pulları yelpaze biçimindedir, dış pul iç puldan kısa olduğu için dışarıdan görünmez. İyi bir park ağacıdır, soliter ya da gruplar halinde kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Akdeniz ikliminde, dağların kuzey yamaçlarında, nemli derin topraklar üzerinde iyi gelişir. Gölge, yarı gölge ağacıdır. Kirece dayanır, hızlı gelişme gösterir. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim tekniği: Üretimi tohumla yapılır. 3.2.ARAUCARIACEAE Dallar gövdeye düzenli etajlar halinde dizilmiş olan herdem yeşil orman ağaçlarıdır. Yaprakları geniş veya iğne yaprak biçimindedir. Çoğunlukla bu familya mensuplarında çiçekler bir cinsli iki evciklidir. Bol etaminli erkek çiçekler büyük kozalak oluştururlar. Kozalağı oluşturan etaminlerden her biri çok sayıda çiçek tozu torbası taşır. Çok sayıdaki dişi çiçekler bir eksen üzerinde toplanarak büyük bir kozalak oluştururlar. Kozalak olgunlaştığında pullar dağılır. Her bir pulda tek bir tohum vardır. 3.2.1.ARAUCARIA (AROKARYA) (ARAUCARIACEAE) Güney Amerika, Avustralya, Yeni Guinea, Yem Caledonia, Yeni Hebrides ve Norfolk Island’da yetişir, 12 kadar türü bulunmaktadır. Ülkemizde A. araucana, A. heterophylla ve A, excelsa türleri, yetişmektedir. 50-60m kadar boylanabilir. Genç ağaçlar simetrik, dallar yatay yönde uzar, gövdeye çevrel olarak etajlar halinde dizilmiştir, gövdeyi tamamen örtmüşlerdir. İleri yaşlarda alt dallar kuruyarak dökülür. Gayet düzgün, silindirik gövde yapısına sahiptirler. Genç sürgünler yeşil renkli ve çıplaktır. Sürgünlere çok sıralı sarmal dizilen ve sürgün üzerinde uzun yıllar dökülmeden kalan yapraklar, deri gibi sert, yassı, sivri uçlu ya da üç veya dört köşeli biz gibi uzun ve ağacın değişik kısımlarında değişik boydadır. Dişi kozalakları büyük ve yuvarlaktır, 2 veya 3 yılda olgunlaşır, olgunlaştığında dağılır. Arokaryalar en iyi biçimde tohumla üretilirler. Ancak bir türünde (A. heterophylla) çelikle üretilebilir.

33

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

I. ARAUCARIA ARAUCANA - ŞİLİ AROKARYASI (ARAUCARİACEAE) Yetiştiği Yer: Şili ve Güneybatı Arjantin’de yetişir. Boy ve Çap: Vatanında dişi ağaçlar 30-50, erkek ağaçlar 15-18m boylanabilen bir orman ağacıdır. Genel Özellikleri: İkizkenar üçgen biçimindeki deri gibi sert, uçları batıcı yaprakları sürgünlere sık bir vaziyette kiremit gibi üst üste binecek şekilde sarmal olarak dizilmiştir. Yeşil olarak 10-15 sene, kahverengine dönüştükten sonra daha uzun yıllar sürgün veya gövde üzerinde kalırlar. Kozalakları ovalimsi yuvarlak, l5-20 cm çapındadır, sürgünlerin ucunda dik durur. Tohumları 3-4 cm uzunluğunda, parlak soğan kabuğu rengindedir, yerli halkın gıdasını teşkil eder. İklim ve Toprak İstekleri: Bütün türler içerisinde dış çevre koşullarına, soğuklara en dayanıklı olanıdır. Olağanüstü dekoratif bir ağaçtır. Yarı gölge veya ışıkta, rüzgara maruz olmayan yerlerde, taze, kumlu balçık, kireççe fakir, rutubetli topraklarda iyi gelişir. Kuru taşlı ve sığ topraklarda veya atmosferik koşulların zehirli baca gazları ile bozulduğu yerlerde erken yaşlarda ağaçların alt dalları kuruyarak dökülür. Peyzaj mimarisinde geniş veya küçük yeşil saha tesislerinde soliter bitki olarak kullanılır. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim tekniği: Üretimi tohumla yapılır. Kültivarları: A.a. cv. ‘Angustifolia’ - Sürgünleri daha ince, yaprakları daha dar ve uzundur. A.a. cv. ‘Aurea’ - Yaprakları altın sarısı renktedir. 3.3. CEDRUS (SEDİRLER) (PINACEAE) Ülkemizde halk arasında ‘katran’ adı ile anılan sedir cinsinin günümüzde Kuzey Afrika (C.atlantica), Güney Anadolu ve Lübnan (C. libani), Kıbrıs (C.brevifolia), ile himalayalar ve Nepal’de (C. deodora) birbirine az çok benzerlik gösteren 4 türü ve park ve bahçelerde süs bitkisi olarak aranan, yetiştirilen pek çok doğal veya kültür formları ile varyeteleri vardır. Adını ‘Kozalaklı Ağaç’ anlamına gelen ‘Kedros’ sözcüğünden alan sedirler, kışın yaprağını dökmeyen, boylu orman ağaçlarındandır. Genç yaşlarda piramidal formlu, yaşlanınca geniş-yayvan tepelidir. Dolgun ve düzgün gövde yaparlar. Orman içinde değil de serbest halde büyürlerse toprağa yakın kısımlara kadar dallanabilirler. Gençlerde kabuk ince, pürüzsüz ve grimsi renkli olup, yaşlılarda kalın, derin çatlaklı ve ufak levhalar halinde pulludur. Uzun ve kısa sürgünleri belirgindir, kısa sürgünler çamların aksine her sene uzarlar. Erkek çiçekler silindirik yapıda, 3-5cm boyunda, dik duran kozalakcık şeklindedirler ve kısa sürgünler üzerinde yer alırlar. Temmuz ayında gö34

BİTKİ BİLGİSİ

zükürler. Eylül. Ekim aylarında tamamen olgunlaşırlar. Dişi çiçekleri küçük nohut büyüklüğünde, yeşil; kozalak biçimlidir. Döllenmeden sonra kozalak 26 ay içinde olgunlaşır, fıçı biçimini alır ve sürgünler üzerinde dikine durur. Kozalak pulları yelpaze seklindedir. Kozalak olgunlaşınca ve özellikle yağmurlarla ıslanınca pullar dağılır. Sedirler serin Akdeniz ikliminin ağacıdır. Hızlı büyürler. Güneşli yamaçları ve sıcağı seven ışık ağaçlarıdır. Sıcak istekleri fazla, buna karşılık nem istekleri nispeten azdır. Donlara duyarlıdır, kireçli topraklarda yetişebilir ve kuraklığa dayanırlar. Gençlikte ve orta yaşlarda derine giden, kazık kök yapan sedirlerin, yaşlandıkça kökleri ‘yürek kök’ sistemine dönüşür. Gençlikte ve hatta orta yaşlarda hızlı büyümeleri sebebiyle daimi rüzgarlardan etkilenir ve ‘bayrak teşekkülü’ diye bilinen bir şekil bozukluğu gösterirler. Üretimi tohumla çelikle ya da aşıyla yapılır. I. CEDRUS LIBANI - LÜBNAN SEDİRİ - TOROS SEDİRİ (PINACEAE) Yetiştiği Yer: Geniş yayılışını ülkemizde Burdur’dan K.Maraş’a kadar uzanan Toros dağları üzerinde yapar ve Hatay Amanos dağları üzerinden Lübnan’a uzanır. Yerel bir yayılışı da Kelkit/Yeşilırmak vadisinde (Erbaa Niksar) görülür. Boy ve Çap: 40m boy, 2m gövde çapı, önce piramit sonra yayvan bir tepe (çap: 1020m) yapar ve 1000 yıl kadar yaşar; ülkemizin anıt ağaçlarındandır. Genel Özellikleri: Gövde ile hemen hemen 90 derecelik bir açı yaparak çıkan yan dallar gençlikte yukarı doğru yönelmiş ise de yaşlılarda tam yatay olarak uzanmıştır. İğne yaprakları koyu yeşil, sert, sivri ve batıcı; 1,5 -3.5cm uzunluğunda, 10-15 adeti bir rozet yaprak oluşturur. C.atlantica’da 19-28, C.deodora’da 15-20 adettir. Kozalakları 810 cm uzunluğunda 4cm çaplı, fıçımsı silindiriktir. C.deodora’nın kozalaklarından biraz daha küçüktür. İyi bir park ve bahçe ağacıdır. Büyük alanlarda gruplar halinde ya da soliter kullanılır. Kültür çeşitleri vardır. İklim ve Toprak İstekleri: Akdeniz ikliminin serin kesimlerinde; sığ-taşlı-kalker toprakları üzerinde yetişir, derin topraklarda iyi gelişme gösterir, ışık ağacıdır, tepesi rüzgara duyarlıdır. Alçaklarda ve sıcak yerlerde hızla gelişirse de erkenden hastalanır(Akar hastalığı) ve kurur. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohum, çelik ve aşı ile yapılır. Kültivarları: C.l.cv. ‘Aurea’ -İğne yapraklı altın sarısı renklidir. C.l.cv. ‘Deciolua’ -Yapraklarını kışın döker kısa dallı çalı formludur. C.l.cv. ‘Glauca’ -Yapraklarını kışın döker kısa dallı çalı formlu, mavi-yeşil yapraklıdır. C.l.cv. ‘Nana’ -Bodur ve kompakt formlu. C.l.cv. ‘Pendula’ -Sarkık dallı C.l.cv. ‘Aurea Prostrata’ -Altın sarısı iğne yapraklı olup dalları yerde sürünür formludur. C.l.cv. ‘Stricta’ -Yaprakları parlak gri-yeşil, gümüşi, dar piramit tepelidir. II. CEDRUS ATLANTICA - ATLAS SEDİRİ (PINACEAE) Yetiştiği Yer: Kuzey Afrika’da, Cezayir ve Fas’ın Atlas dağlarında, daha çok 1000m’nin üzerindeki yerlerde orman kurar. 35

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Boy ve Çap: 30-40m boy ve gençken piramit bir tepe, dik bir tepe sürgünü yapar dalları dar bir açı ile gövdeye bağlanır ve yukarı bakar. Tepesi (6-8m çaplı) seyrek dallıdır. Genel Özellikleri: Genç sürgünleri tüylüdür. İğne yaprakları mavi ya da mavi-yeşil renkli ve kısa sürgünler üzerinde çevrel dizili ve 19-28 adettir. Kozalakları 5-7cm uzunluğunda, fıçımsı, parlak, açık kahve renklidir. Park ve bahçelerde soliter kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak Akdeniz ikliminden hoşlanır. Kalkerli ve gevşek topraklarda iyi gelişir. Şiddetli soğuklara karşı duyarlıdır. Soğuk dönemde iğne yapraklar dökülür ama ilkbaharda yeniden yeşerebilir. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohum, çelik ve aşı ile yapılır. Kültivarları: C.a.cv. ‘Argentea’ -Yaprakları gümüşi renktedir. C.a.cv. ‘Argentea Fastigiata’ -Gümüşi-mavi yapraklı ve sütun formludur. C.a.cv. ‘Aurea’ -Yaprakları daha kısa ve altın sarısı renklidir. C.a.cv. ‘Fastigiata’ -Sürgünleri kısa ve yukarıya doğru yönelmiştir. Sütun görünümlüdür. C.a.cv. ‘Columnaris’ -Yeşil yapraklı ve sütun formludur. C.a.cv. ‘Glauca’ -(Mavi atlas sediri) Yaprakları mavi-gri renkli geniş konik forma sahiptir. Kent iklimine dayanır, şiddetli donlardan zarar görebilir. C.a.cv. ‘Glauca Pendula’ -Tepesi asimetrik, dar ve sürgünleri hatta daha sonra tepe ucu sarkıktır. C.a.cv. ‘Glauca Pyramidalis’ -Dar, simetrik ve tamamen sütun formludur. C.a.cv. ‘Nana’ -Bodur formlu gri-yeşil yapraklıdır. III. CEDRUS BREVIFOLIA -KIBRIS SEDİRİ (PINACEAE) Yetiştiği Yer: Vatanı Kıbrıs adasıdır. Burada Baf ormanlarında, Toros veya Karlıdağ’da 900-1400m yükseltiler arasında bulunur. Boy ve Çap: 15m boy, dar bir tepe (çap: 4m) yapar. C. libani’yi andıran bir yapıdadır ama daha dar habitusludur. Genel Özellikleri: Dalları yatay; iğne yaprakları 5-8mm uzunluğunda ve mavi yeşildir. Kozalakları da küçük (7-8cm,) uç kısmı basıktır. C. libani ve C. atlantica’dan yaprak ve kozalak boyunun küçük olması ile ayrılır. Zarif görünümü ile park ve bahçelerde soliter kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak Akdeniz ikliminde ve derin topraklarda iyi gelişir, donlara duyarlıdır. Kireçli topraklarda da yetişir. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır. IV. CEDRUS DEODORA - HİMALAYA SEDİRİ (PINACEAE) Yetiştiği Yer: Coğrafi yayılışı Kuzeybatı Himalaya, Afganistan ve Bulucistan dağlarıdır. Boy ve Çap: Vatanında 40-50m (Avrupa’da 15-20m.) boy, 3m gövde çapı yapar. 36

BİTKİ BİLGİSİ

Gençken tepesi piramit, yatay dallar ve sarkık sürgünler yaşlanınca yaygın bir tepe formu gösterir. Genel Özellikleri: Genç sürgünleri tüylü; iğne yaprakları 3-5 cm uzunluğunda, ince, 15-20 adedi bir arada, açık mavi gri yeşil renklidir. Kozalakları 7-l0cm. uzunluğunda 5-6 cm. çaplı ve fıçı biçimlidir. Kozalak rengi önceleri mavimsi, sonra kırmızımsı kahve renklidir. Sedir türleri içerisinde yaprağı en uzun kozalakları en büyük olanıdır. Park ve bahçelerde, çoğunlukla soliter yada grup halinde kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak deniz iklimlerinde, güneşli ve yarı gölgelerde, kuru asidik topraklarda yetişir. Işık ağacı olup donlara duyarlıdır. Nem sever, kuru ve kireçli topraklardan kaçar, hızlı gelişme gösterir. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohum, çelik ve aşı ile yapılır. Kültivarları: C.d. cv. ‘Argentea’ -Gümüşi gri mavi yapraklı C.d. cv. ‘Aurea’ - Altın sarısı alacalı yapraklı C.d. cv. ‘Fastigiata’ - Sütun biçimli C.d. cv. ‘Pendula’ - Dalları sarkık 3.4. CHAMAECYPARIS (YALANCI SERVİLER) (CUPRESSACEAE) Altı türden oluşan yalancı serviler Japonya, Formosa ve Kuzey Amerika’da yetişirler. Genellikle konik formludurlar, sarkık biçimleri de vardır. Sürgünleri yassı, yaprakları pulsudur, sürgünlere karşılıklı dizilmişlerdir. Sürgünlerin geniş yüzüne rastlayan pul yapraklar yassı ve düz, yandakiler kayık biçimindedir. Genç sürgünlerin alt yüzeylerinde, bazı türler hariç karakteristik stoma lekeleri veya çizgileri, sürgünlerin geniş yüzünde yer almış olan pul yaprakların sırtlarının ortasında ise uzunca bir yarık ve bunun içerisinde de yağ bezeleri vardır. Kozalakları beş köşeli kalkan biçimli, sırtları çıkıntılı karpelden oluşmuştur. Genellikle bir, bazı türlerde de iki yılda olgunlaşır. Olgunlaştığında dağılmaz gevşeyerek açılır. Üretimi tohum, çelik ve aşı ile yapılır I. CHAMACYPARIS LAWSONIANA LAWSON YALANCI SERVİSİ (CUPRESSACEAE) Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’da (Kaliforniya ve Oregon; Felsengebirge dağlarının batı yamaçlarında), Avrupa ve ülkemizde de çok yetiştirilir. Boy ve Çap: 50-60m boy, 2-4m gövde çapı ve konik bir tepe (6-8m.) yapar. Genel Özellikleri: Gövde kabuğu, kırmızımsı kahve renkli ve çatlaklıdır. Dalları 37

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

gövdeye geniş bir açı ile bağlanır ve aşağı sarkar. Dalcıkları yassı, pul yaprakları altında beyaz renkte (x) biçimli birer çizgi, üst yüzünde ise küçük bir yarık içinde bir yağ bezesi bulunur. Sürgünler ve yapraklar ovuşturulduğunda reçine ile karışık kuvvetli maydanoz kokusuna benzer bir koku alınır. Kozalakları küçük, yuvarlak önceleri mavi yeşil olgunlaştığında açık kahve renklidir. 8 puldan oluşan kozalakları, nohut büyüklüğünde ve kozalak pullarının sırtı çıkıntılıdır. Çok dekoratif görünümü ve dokusuyla park ve bahçelerde, çoğunlukla soliter ya da gruplar halinde kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Deniz iklimli yerlerde, taze kumlu balçık topraklarda iyi gelişir. Kuraklığa, şiddetli kış soğuklarına duyarlı ve yarı gölge ağacıdır. Kök mantarlarından zarar görür. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohum, çelik ve aşı ile yapılır. Kültivarları: C.l.cv. “Allumii’ - Dar konik tepeli, yaprakları mavi yeşildir. C.l.cv. ‘Allumii Gold’ - Sürgünleri ve yaprakları sarı/altuni sarı renklidir. C.l.cv. ‘Columnaris’ -Dar sütun tepeli, yapraklarının üst yüzü yeşil, altı mavimsi yeşildir. C.l.cv. ‘Ellwoodii’ - Bodur, sütun formlu; dalları sık ve dik, yaprakları biz biçimli gri yeşil gri mavi renklidir. C.l.cv. ‘Lutea’ - Piramit yapılı, sürgün ve yaprakları altın sarısıdır. C.l.cv. ‘Argentea’ - Yaprakları gümüşi renktedir. C.l.cv. ‘Aurea’ - Önceleri yaprakları altın sarısı, kış içerisinde yeşile dönüşür. C.l.cv. ‘Gracilis Pendula’ - Sürgünler, ince uzun ve aşağı sarkıktır. II. CHAMACYPARIS NOOTKATENSIS - NUTKA YALANCI SERVİSİ (CUPRESSACEAE) Yetiştiği Yer: Kuzeybatı Amerika’da Oregon’un Kaskad dağlarından Washington, British Colombia ve Alaska’ya kadar doğal yayılış gösterir. Boy ve Çap: Vatanında 30-40m boy ve 2m gövde çapı yapar, dar konik tepe oluşturur. Genel Özellikleri: Yaşlı ağaçların kabukları kahverengimtırak gri renkli, dar şeritler halinde boyuna çatlaklıdır. Dallar ve sürgünleri gövdeye dik bağlanmıştır, uçları aşağıya doğru sarkıktır. Yan sürgünler ana sürgünlere iki sıra üzerinde almaçlı dizilmişlerdir. Koyu yeşil renkli pul yaprakları dört köşelidir, yaprak sırtlarında beze yoktur; elle ovuşturulduğunda kötü kokar. 4-6 puldan oluşan küre biçimli kozalakları (çap: 1cm) iki yılda olgunlaşır. Kozalak pullarının sırtında üç köşeli, ucu kıvrık bir çengel çıkıntı görülür. Lawson yalancı servisinden, sürgünlerinin daha kalın; dişi kozalaklarının iki yılda olgunlaşması ve kozalak pullarının sırtında belirgin ve çengel biçiminde bir çıkıntının bulunması ile ayrılır. Dekoratif ve iyi bir park ağacıdır, çoğunlukla soliter kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Serin deniz ikliminde (Kuzey yamaçlarda); yüksek hava nemi ve serin topraklar ister; gölgeye oldukça dayanır, derin ve serin topraklarda iyi yetişir. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. 38

BİTKİ BİLGİSİ

Üretim Tekniği: Üretimi tohum, çelik ve aşı ile yapılır. Kültivarları: C.l.cv.’Compacta’ - Bodur ve basık formludur. C.l.cv.’Columnaris’ - Sütun formludur. C.l.cv.’Glauca’ - Yaprakları mavi, sürgünleri sarkıktır. C.l.cv.’Lutea’ - Sarı sürgünlü, dalları ve sürgünleri sarkıktır. C.l.cv. ‘Pendula’ - Dalları sarkık formludur. 3.5.CRYPTOMERIA (JAPON KADİFE ÇAMI) (TOXODIACEAE) Her dem, yeşil piramit biçimli ağaçlardır, ancak bodur formları da vardır. İki yüzü de çizgili olan iğne yaprakları, ince uzun (1 cm), üç köşeli, sivri ve hafif kıvrık; tomurcukları pulsuzdur. Bir evcikli tek cinsi çiçekleri vardır. Bir yıl içinde olgunlaşan ve sürgünlerin ucunda yer alan kozalakları yuvarlak biçimli, pulcukları sarmal dizilmiştir. Bir türü ve 50’ye yakın kültür çeşidi vardır. I. CRYPTOMERIA JAPONICA JAPON ÇAMI JAPON KADİFE ÇAMI (TAXODIACEAE) Yetiştiği Yer: Cryptomeria cinsinin günümüzde Japonya’da yetişen tek bir türü olduğundan, burada cins özelliği, tür içerisinde birlikte verilmiştir. Japonya’da yetişir. Boy ve Çap: Vatanında 40-50m boy ve 1-2m gövde çapı, piramidal bir tepe (6m.) yapar. Genel Özellikleri: Gençlikte hızlı büyüyen her dem yeşil bir ağaçtır. Gövde kabuğu kırmızımsı kahverenginde olup uzun ve dar şeritler halinde çatlaklıdır. Genç sürgünler yeşil ve çıplaktır. İğne yaprakları 3-4 köşeli, 6-12m uzunluğunda, koyu yeşil renkli, sert ve batıcıdır. Yaprakları sürgün üzerinde 4-5 sene kalır. Kış soğuklarında mavi yeşil veya morumsu bir renk alır. Kozalakları 1-3cm büyüklüğünde, kozalak pullarının kenarı dişli olup sürgün uçlarında yer alır, bir yılda olgunlaşır. İyi bir park ağacıdır; soliter ya da grup halinde kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Nemli deniz ikliminde yetişir; yaz kuraklığına ve şiddetli donlara karşı duyarlıdır. Nemli ve derin toprakları sever, kuru topraklarda iyi gelişemez. Karadeniz sahil mıntıkası bu ağaç için çok elverişlidir. İlk yıllar fidanlarını siper altında yetiştirmek doğru olur. Işık isteği yaşlandıkça artar. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve çelikle yapılır. 39

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Kültivarları: C.j. cv. ‘ Compacta’ - Toplu ve sık dallı, mavi yeşil yapraklıdır. C.j. cv.’ Compressa’ - Bodur ve yuvarlak formludur. C.j. cv. ‘ Elegana’ - Yaprakları yazın açık taze yeşildir, kışın kırmızı bronz renge değişir. Gövde tepeden tırnağa kadar sık dallıdır. Makasla form verilebilir, çelikle yetiştirilebilir, rüzgârsız kuytu yerlere dikilmelidir, kuraklıktan etkilenir. C.j. cv. ‘Globosa Nana’ - Yavaş büyüyen, küre biçiminde bodur bir çalıdır. C.j. cv.’ Pungens’ - Yapraklar sert, sivri uçlu, mavi yeşil renklidir. C.j. cv.’ Elegans Nana’ - Bodur Japon kadife çamı 3.6. CUPRESSACEAE Bu familya 15 cinsi ve 140 kadar türü ihtiva eder. Güney ve Kuzey yarım küremizin ormanlarında geniş yayılış gösterir. Bu familya mensuplarından Juniperus (Ardıçlar) yaklaşık 60 türle temsil edilir. Botanik Özellikleri: Yapraklar daimi yeşil, pul yaprak ve iğne yaprak halindedir. Pul yapraklı olanlarda yapraklar karşılıklı, iğne yapraklı olanlarda ise yapraklar çevrel dizilmişlerdir. Her iki yaprak tipine bazı türlerde bir arada rastlanır. Bazı taksonlar bir cinsli bir evcikli, bazıları da iki evciklidirler. Gruplar halinde bulunan erkek çiçekler yan durumludurlar veya kısa sürgünlerin ucunda terminal olarak da görülürler. Dişi çiçekler genellikle karşılıklı veya çevrel dizilmiş karpel veya karpele benzeyen kısa pullardan oluşmuştur. Her bir karpelin altında iki veya çok sayıda dik duran tohum tomurcukları vardır. Kozalak odunsu veya deri gibi sert yapıdadır ya da yarı etlidir (üzümsü). Karpeller karşılıklı veya çevrel dizilmiştir. Cupressaceae familyasındaki ağaçların gövde kabukları, asma gövdelerinde olduğu gibi, uzunlamasına şeritler halinde yol yol çatlaklıdır. Bu familya kozalak yapısına göre üç alt familyaya ayrılır: 1. Thujoideae: Kozalak eksenine karşılıklı olarak dizilmiş olan kozalak pulları (karpeller) biri birini kiremitvari örtmüştür. (Thuja, Biota, Calocedrus, Libocedrus, Thujopsis) 2. Cupressoideae: Odunsu olan kozalak pulları kalkan şeklindedir ve bunlar kozalak eksenine karşılıklı olarak dizilir, yan kenarları biri birinin üstünü kapatmaz, yan yana durur; açılır dağılmaz. (Cupressus, Cupressocyparis, Chamaecyparis) 3. Juniperoideae: Hiçbir zaman açılmayan etli, üzümsü kozalak yaparlar. Kozalak pulları üçlü çevrel veya karşılıklı dizilmişlerdir. (Juniperus, Arceuthos) 3.6.1.CUPRESSUS (SERVİLER) (CUPRESSACEAE) Bu cinsin Kuzey Amerika’da Oregon’dan Meksika’ya; Akdeniz rejyonundan Himalaya ve Çin’e kadar, Yeni ve Eski Dünya’ya yayılmış takriben 20 türü ve bu türlerin çeşitli alt taksonları vardır. Her dem yeşil ağaç ve çalılardır. Sürgünleri dört köşeli veya yuvarlakçadır. Sürgünlere çapraz karşılıklı (dört sıra halinde) dizilmiş pul yapraklar birbirlerinin üzerine sıkıca kapanmıştır. Pul yaprakların kenarları dişlidir ve sırt taraflarında yağ bezeleri vardır. Er40

BİTKİ BİLGİSİ

kek çiçekleri terminal durumlu, küçük, uzunca silindiriktir. 6-12 puldan oluşan kozalakları odunsudur küre biçimlidir, iki yılda olgunlaşır. Chamacypans (Yalancı Serviler)’ler servilerden sürgünlerinin basık; kozalaklarının küçük ve bir türü hariç bir yılda olgunlaşması ile ayırt edilebilirler. Uygun iklim koşullarının bulunduğu yerlerde, rutubetli saf kum topraklarında, hafif veya ağır balçık veya kurak kireçli topraklara kadar, değişik özelliklerdeki topraklarda yetişebilirler Genelde tohumla ve ilkbahar ekimleriyle yetiştirilirler, kültür varyeteleri ise çelik ve aşı yolu ile çoğaltılabilir. Çelikleme temmuz ve ağustos aylarında yapılmalıdır. Tüm serviler park bahçe, koruyucu şerit ve canlı çit ağaçları olarak, özellikle gençlik dönemlerinde dekoratiftirler. Yeşil alan düzenlemeleri için önemli servi türleri aşağıdadır. I. CUPRESSUS SEMPERVIRENS: ADİ SERVİ - AKDENİZ SERVİSİ (CUPRESSACEAE) Yetiştiği Yer: Türkiye, Kıbrıs, Rodos ve Girit adalarında; Lübnan, Suriye ve Filistin’den Kuzey İran’a kadar olan kuşakta yetişir. Ülkemizde doğal olarak toplu yayılışını Manavgat çayı yukarılarında kuytu bir vadide yapar; dağınık olarak da Silifke’den Antalya’ya kadar uzanır 200 yıl kadar yaşar. Boy ve Çap: 15-20m boy, dağınık (6m) ya da dar (2m) konik piramidal bir tepe yapar. Genel Özellikleri: Gövde kabukları düz, ince uzun çatlaklıdır Sürgünleri 4 köşeli, pul yaprakları koyu yeşil renkli ve sırtları çıkıntılı, ortasında uzun biçimli, çukur yağ bezeleri içerir 8-14 pullu kozalakları 2-3 cm çapında ve kısa sürgünlerin ucunda tek tek yer alır. İyi bir perde ağacıdır. İklim ve Toprak İstekleri: Tipik Akdeniz ikliminin ağacıdır, toprak isteği az, kireçli-taşlı topraklarda da iyi yetişir. Kuraklığa dayanıklıdır. Ancak şiddetli kış soğuklarına ve kar baskınına duyarlıdır. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve çelikle yapılır. Kültivarları: Ülkemizde en çok yetişen iki varyetesi şunlardır. C.s var horizontalis - (Yatay dallı servi/ Doğu servisi) Ülkemizde doğal olarak yetişen bu varyete; 15-20m boy, geniş konik tepe(6m çap) yapar. Koyu renkli pul yaprakları, sık 41

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

dokusu ve koyu görünümü, yatay uzanan dalları ile dikkati çeker. Özellikle rüzgar perdesi kuruluşlarında yer alır. Budanarak biçimlendirilebilir. Soliter olduğu kadar kızılçam ve fıstık çamı ile güzel grup karışıklığı yapar kitle ağacı da olabilir. C.s. var Pyramidalis - (Ehrami-Piramidal Servi-Mezarlık Servisi) İran’da elde edildiği sanılan bu servi çeşidi 30 35m boy ve dar dik, sütun biçimli bir tepe (2m çap) yapısı, siyaha yakın koyu yeşil bir renk ve sıkı bir doku gösterir. Dalları yukarı doğru gövdeye paralel bir uzanım gösterir. Ülkemizde mezarlıklarda, cami ve türbelerde görüldüğünden park ve bahçelerde kullanılmak istenmez. II. CUPRESSUS ARIZONICA: ARİZONA SERVİSİ (CUPRESSACEAE) Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’da, Kuzey Meksika ve Teksas’ta yetişir ve 2000m yükseğe çıkar. Ülkemizde de yetiştirilir ve çok kullanılır. Boy ve Çap: 10-15m boy ve piramidal bir tepe (4m çap) yapar. Genel Özellikleri: Gövde kabuğu kırmızı-kahve renkli ve çatlaklıdır. Mavi- yeşil pul yaprakları 4 köşeli sürgünler üzerinde yer alır, uçları sivridir. Olgun kozalakları 2,5-3cm çaplı kırmızı-kahve renkli ve mavi dumanlıdır. 6-8 karpelden oluşur. Mavi-gri-yeşil yaprakları ve piramit formu ile park ve bahçelerde soliter ya da 2-3’lu gruplar halinde kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak ve kurak iklimlerde yetişir. Işık ağacıdır. Toprak istekleri bakımından kanaatkardır. Budama Durumu: Budanmadan kullanılır. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla ve aşı ile yapılır. Kültivarları: C.a. cv. “Compakta” - Top biçimli sık dallı, mavi-yeşil iğne yapraklı ve 2-3m boylanır. G.a cv “Conika” - Konik biçimli, mavi-gri yapraklı ve dona duyarlıdır. C.a, cv. “Glauca” Mavi ya da gümüşi-gri yapraklı, dar-piramit biçimlidir Kireçli topraklarda ve siper altında yetişebilir, dona karşı duyarlıdır. III. CUPRESSUS GOVENIANA: KOKULU SERVİ, LİMON SERVİSİ (CUPRESSACEAE) Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’da tepelik arazide yetişir. Ülkemizde de yetiştirilir. Boy ve Çap: 10-12m boy, geniş-konik bir tepe (5m çap) yapar. Genel Özellikleri: Gövde kabuğu koyu kırmızı-kahve renklidir. Pul yaprakları açık yeşil ve oval biçimli uçları sivri ve yağ bezeleri belirgindir. Ovuşturulduğunda limon kokusu verir. Kozalakları 6-18 mm çaplı parlak Koyu kahve ve 8-10 karpellidir. Park ve bahçelerde gruplar halinde ya da soliter olarak kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak nemli deniz ikliminde yetişir. Kuru topraklarda da yetişebilir. Kış soğuklarına duyarlıdır. Budama Durumu: İyi bir perde ya da çit ağacıdır, budanmaya yatkındır. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla ve aşı ile yapılır. IV. CUPRESSUS MACROCARPA: MONTERİ SERVİSİ - BÜYÜK KOZALAKLI SERVİ (CUPRESSACEAE) Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’nın batı kıyılarında (Kaliforniya-Monteri dolayları) yetişir. Ülkemizde de yetiştirilir. 42

BİTKİ BİLGİSİ

Boy ve Çap: 20-25m boy, geniş piramit dar tepe yapar. Genel Özellikleri: Gövde kabuğu esmer-kırmızı levhalar halinde çatlaklıdır. Sürgünleri 4 köşeli pul yaprakları koyu yeşil, uçları kütçe, sırtlarında belirgin olmayan uzun yağ bezeleri vardır. Kahve renkli kozalakları 2.5-3cm çaplı, yuvarlak ve 8-12 puldan oluşur. Perde ağacı olarak soliter ya da grup kompozisyonlarında kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Genellikte sıcak Akdeniz iklimini sever, kışlara adi serviden daha duyarlıdır Tuzlu topraklarda da yetişebilir. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohum, çelik ve aşı ile yapılır. C.m. cv “Fastigiata” - Akdeniz piramidal servisi gibi sütun şeklindedir C.m. cv. “Lutea” - Son sene sürgün ve yaprakları parlak sarı renklidir, ikinci yılda yeşil renge dönüşür. C.m. cv. “Gold crest” - Orta büyüklükte, dar konik bir tepe oluşturan bir ağaçtır. Henüz pul yaprağa dönüşmemiş gençlik yaprakları tüy gibi yumuşak ve göz kamaştıracak şekilde sarıdır C.m. cv. “Donald Gold’ - Dar konik bir ağaç olup, sürgün ve yaprakları koyu altın sarısı renktedir. C.m. cv. ‘Variegata’ - Genç sürgünleri beyaz alacalıdır. 3.7.CUPRESSOCYPARIS (MELEZ SERVİLER) (CUPRESSACEAE) Serviler ile yalancı servilerin doğada çaprazlanmasından ortaya çıkmış olan melez bir cinstir. CUPRESSOCYPARIS LEYLANDII- LEYLANDİİ MELEZ SERVİSİ (CUPRESSACEAE) Boy ve Çap:15 m boya çıkmaktadır. Genel Özellikleri: Cupressus macrocarpa x Chamacyparis nootkatensis türlerinin melezidir Kozalaklarının büyük olması (10-20mm,çapında), piramidal veya sütun şeklinde olması ile C. macrocarpa’ya benzer Pul yapraklarının büyüklük, biçim ve sürgüne diziliş bakımından C, nottkatensis’e benzer ama sürgünler daha ince ve narindir. Kozalakları 2 cm, çaplıdır genellikle 8 puldan oluşur. İklim ve Toprak İstekleri: Toprak istekleri bakımından oldukça kanaatkardırlar. Hava kirliliğine, kıs soğuklarına ve ilkbahar donlarına karşı çok dayanıklıdırlar. Park ve bahçelerde çit bitkisi olarak da değerlidir. Budama Durumu: Budanarak çit formu verilebilir. Makastan zarar görmez. Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve çelikle yapılır. 3.8.GINKGO (MABET AĞACI) (GINKGOACEAE) Kışın yapraklarını döken ve yelpazemsi (ya da filkulağı) biçimli yaprakları olan boylu ağaç ve ağaççıklardır. Bu cinsin bir türü bulunmaktadır. I.GİNKGO BİLOBA - (MABET AĞACI, ÇİN YELPAZE ÇAMI) (GINKGOACEAE) Yetişme Yeri: Dünya üzerinde yaşamakta olan tohumlu bitkilerin en eskisi ve en yaşlısıdır. Çin kökenlidir. Doğu Asya’da (Japonya ve Kore) yayılış gösterir. Ülkemizde de yetiştirilmektedir. 43

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Boy ve Çap: Vatanında 30-40m boy 2,5m gövde çapı, önceleri piramidal daha sonra yayvan bir tepe (7-l0m) yapar. Genel Özellikleri: Gövde kabuğu koyu gri renkli ve çatlaklıdır. Yaşlı gövde ve dallardan aşağıya doğru hava kökleri salar, toprağa ulaşan uçları toprakta yeniden köklenir ve toprak üstünde yeni yapraklı sürgünler verir. Yaz yeşili yaprakları 8cm genişliğinde, paralel damarlı, uzun saplı, ayası yelpazemsi, kalın-derimsidir. Sonbaharda dökülmeden önce sarı (altın sarısı) bir renklenme gösterir. Tohumu oldukça büyük, (2,5cm çapındaki bir fındık kadar), sarımsı yeşil ve kötü kokuludur. Çok kötü kokan tohumlarından dolayı yollara ve parklara dikilecek ağaçların erkek ağaç olmasına dikkat edilmektedir. Park ve bahçelerde soliter ya da 2-3 tanesi bir arada, ya da dar caddelerde alle ağacı olarak kullanılır. İyi bir biçim kazanması için serbest yetiştirilmelidir. İyi sürgün verir. İklim ve Toprak İstekleri: Deniz ya da ılıman iklimlerde güneşli-yarıgölge yerlerde ve kuru nemli (kumlu ve killi) topraklarda yetişir. Kış iklimine kış soğuklarına (oldukça) dayanıklıdır; toprak istekleri bakımından da kanaatkar sayılır. Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır. Kültivarları: G.b. cv. ‘Aurea’ - Yaprakları altın sarısıdır. G.b. cv. ‘Fastigiata’ - Piramit ya da sütun formludur. G.b. cv. ‘Lacinata / Macrophylla’ - Yaprakları 20-30cm geniş, kenarları dalgalı ve 2-5 parçalıdır. G.b. cv. ‘Pendula’ - Sarkık formlu olanıdır. G.b. cv. ‘Variegata’ - Yaprakları altın sarısı renkli çizgilidir. 3.9. JUNIPERUS (ARDIÇLAR) (CUPRESSACEAE) Ardıç cinsi 60 türü ile kuzey yarım küresinde (Alaska’dan Meksika’ya kadar Kuzey Amerika’da; Arktik bölgelere kadar tüm Avrupa’da; Kuzey ve Doğu Afrika’da; ön Asya, doğu Asya ile orta ve kuzey Asya’da geniş bir coğrafi yayılışa sahiptir. Ağaç, ağaççık ve çalı, ya da bodur çalı formundadır. Gövdeleri ince kabuklu; kabukları lif lif ya da saçak saçak ayrılır. İğne ya da pul biçimli yaprakları herdem yeşil ve üçlü çevrel dizilmiş (nadiren karşılıklı haçvari);uçlar sivri batıcı ve üst yüzeyleri beyazdır. Çoğunlukla iki evcikli nadiren bir evcikli olan ardıçlarda erkek çiçekler oval biçimli birçoğu bir aradadır. Dişi çiçekler, yuvarlak, kısa ve pullu, etli ve üzümsüdür. Kozalak için44

BİTKİ BİLGİSİ

de 1-10 adet kanatsız tohum bulunur. Kozalakları 1, 2 veya 3 yılda olgunlaşır. Olgunlaşmadan önce yeşil olan kozalaklar, olgunlaştığında, vişneçürüğü-kırmızı, kırmızı-kahverengi, mavi, mavi-siyah gibi renk alırlar ve üzerleri çoğunlukla dumanlıdır. Tohumlarında çimlenme engeli vardır, çimlenebilmek için toprakta iki veya daha fazla yıl bekler. Bütün ardıç türleri, açık güneşli alanları ve hafif toprakları severler. Taş, kaya ve funda bahçelerinde, mezarlıklarda, çim alanların üzerinde ya da örtü elemanı olarak kullanılırlar. Üretimleri tohumla ya da çelik aşı ve daldırma ile yapılır. I. JUNIPERUS CHINENSIS (ÇİN ARDICI) (CUPRESSACEAE) Yetiştiği Yer: Çin, Moğolistan ve Japonya’da yetişir. Ülkemizde de yetiştirilir. Boy ve Çap: Vatanında 20-25m boy, geniş konik bir tepe (4-6m) yapar. Genel Özellikleri: Boylu çalı veyahut bodur, yerde sürgünleri oldukça incedir. Yaprakları bitkinin alt kısmında, ince uzun iğnemsi (12mm) üst yüzleri iki beyaz stoma çizgilidir. Bitkinin üst kısımlarında pulcuklar halinde sırtları yağ bezelidir. Çiçekleri bir-iki evciklidir. Kozalakları (5-18mm) başlangıçta mavi-beyaz ve dumanlı sonraları koyu mavi-siyah renkli, 4-8 puldan oluşur. 2 yılda olgunlaşır. Sürünücü yayılıcı formları da vardır. Park ve bahçelerde soliter ya da guruplar halinde kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman ve kara iklimlerde; kil ile karışık humusça zengin, hafif topraklarda iyi gelişir. Dona dayanıklıdır. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi daldırma, çelik ya da aşı ile yapılır. Kültivarları: J.c. ‘Columnaris’/ ‘Pyramidalis’ - İğne yaprakları mavi-yeşil sütun formlu en çok 5m boyludur. J.c. ‘Columnaris Glauca’ - Dalları sık, iğne yaprakları, mavi renklidir. J.c. ‘Pfitzeriana’ - Yüksekliği 3m, çapı 3-5m gri-yeşil yapraklı yayvan tepeli bir çalıdır. J.c. ‘Pfitzeriana Aurea’ - Yaprakları yazın altın sarısı, kışın yeşilimsi veya bronz sarı renkli, bodur yapılı; 2.5-3m boylu, 6-8m çap’lı bir tepe yapar. J.c. ‘Pfitzeriana Glauca’ - Çeşidinin iğne yaprakları mavi, bodur formlu 1.5-2m boylu 5-6m çaplı, yaygın tepelidir. J.c. “Blaauw’ Yüksekliği ve çapı 2m’dir. Mavi-yeşil yapraklı yayılıcı bir çalıdır. J.c. ‘Blue Gold’ - Yüksekliği ve çapı 1m’dir. Yayılıcı formu ile yaprakları gökyüzü mavisi ve altın sarısı alacalıdır. J.c. ‘Hetzii’ - Yükseklik 3-4m, çapı 4m’dir. Yaprakları grimsi yeşil, sıralıdır. J.c. Plumosa’ - Yüksekliği 1m çapı 2-3m’dir Orta yeşillikteki yaprakları sarkık, yayılıcı bir çalıdır. 45

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

II. JUNIPERUS COMMUNIS (ADİ ARDIÇ, AVRUPA ARDICI) (CUPRESSACEAE) Yetiştiği Yer: Avrupa, N. Afrika ve Akdeniz ülkelerinde, Kafkasya, İran, N ve Orta Asya (Çin hariç) ve N Amerika’da yetişir. Türkiye’de bu türe Trakya’da rastlanır. Çok geniş bir yayılış bölgesine sahip olan bu türün, yüksek boylu ağaç (15m kadar), yerde sürünen çalı birkaç tepe sürgününe sahip piramidal, sütun şeklinde olmak üzere, coğrafi alttür, varyete ve kültivarları vardır. Boy ve Çap: 15m boy ve piramit bir tepe 4m çap yapar. Genel Özellikleri: Gövde kabuğu gri-kahverenginde, önceleri pürüzsüz, daha sonraları asma gövdesi gibi boyuna çatlaklıdır. Yaprakları iğne yaprak şeklinde olup, sürgünle dik açı teşkil edecek biçimde üçlü çevrel dizilmişlerdir. Sert ve uç kısımları sivri batıcı olan iğne yapraklar 10-15mm uzunlukta ve 1 -2mm genişliktedir. Üst kısımlarında uzunlamasına beyaz renkte geniş tek bir stoma bandı görülür. Üzümsü kozalakları 69mm çapında, kısa bir sap ile sürgüne bağlıdır. İki veya üç yılda olgunlaşır. Birinci yılın sonlarında yeşil, ikinci yılın sonlarında ise üzeri dumanlı, siyahımsı bir renk alır. Park ve bahçelerde soliter ya da küçük guruplar halinde kullanılır. Birçok varyetesi ve kültivar çeşidi vardır. İklim ve Toprak İstekleri: Serin kontinental iklimde; nemlice ya da kuru ve güneşli yerlerde, fakir, hafif ve taşlı topraklarda yetişir. Soğuğa dayanıklı, ışık isteği fazladır; hafif sipere dayanabilir. Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi çelik, daldırma ve aşı ile yapılır. Kültivarları: J.c. ‘Aurea’ - Sarkık dallı, altın sarısı sürgünlüdür. J.c. ‘Compressa’ - Yavaş gelişmeli sütun formludur. 60-100cm boy yapar, yaprakları çok ve mavi-yeşil renklidir, kaya bahçeleri için uygundur. J.c. ‘Oblonga Pendula’ - Sarkık formludur. Kaya bahçeleri için uygundur. J.c. ‘Nana’ - Bodur formludur, ülkemizin doğal türüdür. III. JUNIPERUS COMMUNIS SUBSP NANA (BODUR ARDIÇ) Yetiştiği Yer: Avrupa, Asya ve Kuzey Afrika’nın kutup bölgelerinde ve yüksek dağlarında yayılmıştır. Ülkemizde yüksek dağlarda (Uludağ, Kazdağı, Murat dağı, Erciyes dağı, Nemrut dağı krateri gibi) yayılış gösterir. Boy ve Çap: Yerde sürünen 30-40 cm boyunda sık dallı bir çalıdır. Genel Özellikleri: Dallar kalın kısa ve köşelidir. Bu alttürün yaprakları sürgüne hemen hemen yatmış gibidir, daha kısa (3-10mm) ve daha az batıcıdır. İğne yaprakları parlak koyu yeşil renkli, üst yüzeyleri beyaz bir stoma bandı ile donanmıştır. J. communis subsp communis’den daha büyük olan (8-12mm çaplı) kozalakları mavi dumanlı-siyah renklidir Yavaş gelişir. İyi bir örtücü olarak park ve bahçelerde kaya ve alp bahçelerinde kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Yüksek dağ ikliminin ardıç türü olup, sığ, taşlı ve kayalık yerlerde yetişir. Kar baskısına ve şiddetli donlara dayanır. Bol güneşli, bağıl nemi düşük olmayan yerlerde iyi gelişir. Soğuğa karşı dayanıklıdır. Endüstri bölgelerinde yetişebilir. 46

BİTKİ BİLGİSİ

Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur. Kültivarları: J.c.cv ‘Aurea’ - Dalları aşağıya doğru sarkık, iğne yaprakları altın sarısı renginde bir ağaçtır. J.c.cv. ‘Compressa’ - 1m boya ulaşabilen, bodur bir çalıdır. İğne yaprakları açık yeşil, 3-6mm uzunluğundadır. Yan dalları gayet sık dizilmiştir. J.c.cv.’Echiniformis’ - Kirpi görünümlü ardıçtır. 30-60cm boyunda, yarı küre biçiminde, dal, sürgün ve yaprakları sık yerleşmiş küçük bir çalıdır. J.c.cv. ‘Hibernica’ - Dallar ve dal uçları yukarı doğru yönelmiştir, gövde dar piramidal veya sütun şeklinde, 3-4m boya ulaşır. Gümüşi, mavi-yeşil renkte olan bu kültivar gayet sık dallanma yapar. Taş bahçelerinde ve özellikle mezarlıklarda kullanılmaya elverişlidir. J.c.cv. ‘Honibrookli’ - En fazla 50cm boyundadır Dalları parlak koyu kahve renginde olup yatay yönde çıkar ve toprak üzerinde sürünücü iğne yaprakların üst yüzlerinde geniş gümüşi beyaz stoma bandı vardır. IV. JUNIPERUS SABINA (SABİN ARDICI KARAARDIÇ) (CUPRESSACEAE) Yetiştiği Yer: Güney ve Orta Avrupa’nın dağlık bölgelerinde (Alpler ve Pirene’ler) Akdeniz bölgesinde özellikle Anadolu’da, Kafkaslar, Güneydoğu Rusya (Altaylar) ve Batı Kazakistan olmak üzere geniş bir yayılışa sahiptir. Boy ve Çap: 3-4m’ye kadar boylanan eğri gövdeli, boylu bir çalı veya yerde sürünen yatık bir çalıdır. Genel Özellikleri: Gövde kabuğu yaşlı bitkilerde kırmızı kahverengidir, levhalar halinde kavlar. Dalları incedir Başlangıçta yaprakları iğnemsidir, sonraları pulsu yapraklara dönüşür. Yaşlı ardıçların bazı dallarında yapraklar iğne yaprak halindedir. 4mm uzunluğunda, uçları gayet sivri mavi-yeşildir. Sürgünler çoğunlukla dört köşeli, incedir. Dört sıra üzerinde karşılıklı olarak birbiri üzerine kapanan, koyu yeşil renkli pul yapraklar yumurta biçiminde, 1 mm boyunda, tam kenarlı, küt, kabarık ve çoğunlukla sırtlarında yağ bezeleri bulunur Yapraklar ovulduğu zaman fena kokar.5-9 mm çapındaki üzümsü kozalak, küre biçiminde olup olgunlaştığında kalın kabuklu tohum taşır. Bunlar ilk yılın sonbaharında veya ikinci yılın ilkbaharında olgunlaşırlar. Juniperus sabina ülkemizde son yıllarda yeşil sahalarda en fazla kullanılan ardıç türüdür. Kültivarları J.s.cv ‘Cupressifolia’ - J. sabina’nın en güzel görünüşüne sahip olan bu formu genellikle geniş ve bodur çalı şeklinde gelişme gösterir. Pul yapraklar koyu yeşil renktedir, sürgün uçları mavi yeşildir. J.s.cv ‘Erecta’ - 3-4 m. ye ulaşır, serviyi andırır. J.s.cv ‘Tamariscifolia’ -İspanya Sabin Ardıcı İğne yaprakları kısa, batıcı, mavi-yeşil renklidir. Toprak üzerinde yayılan dağınık formludur. J.s.cv ‘Variegata’ - Bodur bir çalıdır. İğne yaprakların uçları sarımsı beyaz alacalıdır. V. JUNIPERUS OXYCEDRUS (KATRAN ARDICI) (CUPRESSACEAE) Yetiştiği Yer: Akdeniz kuşağında; Türkiye, Suriye, Kuzey İran ve Kafkaslar’da yetişir. Ülkemizde bozkırlar ile Doğu Karadeniz ve yüksek dağlık bölgeler hariç hemen her böl47

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

gede yetişir (İç Anadolu’nun Tuz Gölü çevresi ve Anadolu hariç). Boy ve Çap: 4-8m. boy ve 30cm ye kadar gövde çapı ve piramit bir tepe (3m.) yapar; ancak otlatmalar nedeniyle çalımsı bir formda kalır. Genel Özellikleri: İğne yaprakları 16mm uzunluğunda 1-2 mm. genişliğindedir. Sürgünlere dik açı yapacak biçimde üçlü çevrel dizilmiştir. Üst kısımları hafif olukludur, iki tane beyaz stoma bandı vardır. Uçları sivri ve batıcı olup açık yeşil renklidir. Üzümsü kozalak parlak kahverengi- kırmızı renkli, küre ve yumurta biçiminde, 3-6 puldan oluşmuştur; 5-11 veya 12-18 mm. çapında, çok kısa saplıdır, iki yılda olgunlaşır. İklim ve Toprak İstekleri: Akdeniz ve karaiçi iklimlerde; sığ ve fakir taşlı topraklarda yetişir ve çeşitli yörelere uyum sağlar. Dekoratif bir ağaçtır; taş bahçelerinde, sahil arazilerinde, soliter ya da küçük gruplar halinde kullanılır. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Kültivarları: Ülkemizde 2 alt türü doğal yetişir. (1) J. oxycedrus subsp. oxycedrus - Küçük Kozalaklı Katran Ardıcı (2) J. oxycedrus subsp. macrocarpa - Büyük Kozalaklı Katran Ardıcı Birinci alttür, en yaygın olanıdır. Büyük Kozalaklı Katran Ardıcı ise Güney Batı Anadolu’da Söke kıyı arazisinde, denize yakın kumlar üzerinde rastlanır. Kozalakları 12-I8 mm. çapındadır, önceleri mavi dumanlı, olgunlaşınca kırmızımtırak kahverengine dönüşür. Dallar gövde ile dar bir açı teşkil edecek şekilde, incedir; iğne yaprakları birinci alttürünkine benzerse de, 3 cm. uzunlukta ve elastikidir. Genellikle 2-4 m. boya ulaşan çalı, nadiren de ufak bir ağaçtır. VI. JUNIPERUS FOETIDISSIMA (KOKULU ARDIÇ) (CUPRESSACEAE) Yetiştiği Yer: Türkiye, Yunanistan, Arnavutluk, Yugoslavya, Suriye ve Kırım Yarımadasında doğal olarak yayılmıştır. Ülkemizde özellikle Toroslar’da bulunur. Boy ve Çap: 10-15m ye kadar boylanabilen gençliğinde düzgün gövdeli ve piramidal tepeye sahip ufak tepeli bir ağaçtır. Genel Özellikleri: Dalları yukarıya doğru yönelmiştir Gövde kabuğu gri renklidir. Genç sürgünler kısa ve belirgin bir şekilde köşelidir. Yapraklar ovuşturulduğunda fena bir koku verir. Yapraklar kısmen iğne yaprak ve kısmen de pul yaprak şeklindedir. Genel olarak sürgüne gevşek bir şekilde kapanmıştır veya sürgünlerle dar bir açı yaparlar, uçlar sivri, batıcıdır; pul yapraklar ise yumurta şeklinde, uç kısmı siyah, sırt kısmı yuvarlaktır, yağ bezesi içermez. 8-12mm çapındaki üzümsü kozalakları, kısa sürgünler ucunda dik durur, siyah, üzeri mavi dumanlıdır. Odununun güzel kokulu olması nedeniyle “Kokulu Ardıç’ adı verilmiştir. Kokulu Ardıç, kendisine çok benzeyen Boylu Ardıç (Boz Ardıç)‘dan kalın ve dört köşeli sürgünleri, uçları sürgünlerden kalkık, gevşek kapanmış koyu yeşil ve daha büyük pul yaprakları; üzümsü kozalaklarının büyük, içerisinde ise tohum sayısının az olması, öz odununun açık kırmızı kahverenginde ve çok güzel kokulu olması ile ayrılır. İklim ve Toprak İstekleri: Üretimi tohumla ya da çelikle yapılır. Sert Akdeniz ya da yumuşak karaiçi ikliminde; kuru taşlı ve sığ topraklarda yetişir, kirece dayanır. Park ve bahçelerde, soliter ya da küçük gruplar halinde kullanılır. Dokusu ve koyu rengi ile kontrast oluşturur. 48

BİTKİ BİLGİSİ

Budama Durumu: Budanıp biçimlendirilebilir. Kültivarları: Yunanistan’ın Pindus dağlarında, buruşuk kozalaklı ‘f. Pindicola’ ile yaprakları sürgüne yatık olmayıp serbest halde bulunan ‘t. Squarrosa’ gibi formları vardır. VII. JUNIPERUS EXCELSA (BOYLU ARDIÇ, BOZ ARDIÇ) (CUPRESSACEAE) Yetiştiği Yer: Batıda Balkanlar, doğuda kuzey doğu ve güney doğu İran olmak üzere Makedonya, Yunanistan adaları, Bulgaristan’ın güneyi, Kırım, Küçük Asya, Kafkasya, Lübnan Suriye’nin ve Irak’ın batısında doğal olarak bulunur. Ülkemizde Katran Ardıcından sonra en geniş yayılışa sahip olan bu tür kuzey, batı, orta ve güney Anadolu’da, özellikle Toroslarda kuru ve taşlı yamaçlarda teker teker veya toplu halde görülür. Boy ve Çap: 15-20m. boy 30-50 cm. gövde çapı ve piramit ya da topumsu bir tepe (8m.) yapar. Genel Özellikleri: Gövde kabuğu kahverengi olup şeritler halinde soyulur ya da çatlaklıdır. Sürgünleri (1 mm) ince, pulsu ve karşılıklı, uçları serbest, sırtları yuvarlakça yağ bezelidir; mavi-gri ya da gri-yeşil boz renkleriyle (yapraklarıyla) uzaktan tanınır. 8-12 mm. çapındaki kozalaktan 4-6 puldan meydana gelmiştir. İki yılda olgunlaşırlar. Olgun kozalakları koyu morumtırak- kahverengi veya siyah renklidir ve üzerleri çoğunlukla dumanlıdır. İklim ve Toprak İstekleri: Çoğunlukla karaiçi ikliminin ağacıdır Akdeniz ikliminde de yetişir; kuru-taşlı, sığ ve kireçli topraklarda da gelişebilir. Gölgeye biraz dayanır. Park ve bahçelerde gruplar halinde ya da soliter kullanılır. Çit tesisine uygundur. Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur Budamaya gelir. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla ya da çelikle yapılır. Kültivarları: J. e. cv Striata’ çeşidi mavi yeşil yapraklı, sık dallı ve sütun biçimlidir. J.e. cv. Variegata’ çeşidinin sürgünleri alacalıdır. VIII. JUNIPERUS HORIZONTALIS (YATIK ARDIÇ) (CUPRESSACEAE) Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika kökenlidir ülkemizde de yetiştirilir. Boy ve Çap: 0.4m. boy. 2m. tepe yapar. Genel Özellikleri: Devrik dalları, horizontal (yatay) uzanır. Yaprakları pulsu, küçük ve mavimsi yeşil renklidir. Kışın renk değişmez. Mavimtırak renkli kozalakları 2 cm. çaptadır fakat nadiren oluşur. İklim ve Toprak İstekleri: Güneşli yarı gölge yerlerde ve kuru nemli topraklarda yetişir. Alan yeşillendirmelerinde örtücü olarak, küçük bahçelerde ve kap içinde kullanılır. Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur Üretim Tekniği; Çelikle ve aşı ile üretilir. Kültivarları: J.h. cv, ‘Glauca’ (Mavi -Yatık Ardıç) çeşidi 0.3m boy ve 2-3m tepe yapar Pulsu yaprakları ince uzun, çelik mavisi renklidir; kışın renk değiştirmez. Güneşli - yarı gölge yerlerde ve kuru nemli topraklarda yetişir. Özellikle kışa dayanıklıdır. Soliter ve örtücü olarak taş-kaya bahçeleri ile mezarlıklarda kullanılır. 49

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

J.h. cv ‘Wiltonii’ Yaprakları mavimsi gri, kışın da yaprak rengini muhafaza eder. IX. JUNİPERUS X MEDİA (MELEZ ARDIÇ) (CUPRESSACEAE) Muhtemelen J. sabina ile J. sphaerica ardıç türlerinin melezidir Ekseriya J. chinensis ve J. sabina adları altında zikredilmektedir. Cv. ‘Pfitzeriana’- Herdem yeşil, yatay gelişmeli bir çeşittir. Sürgünleri uç tarafta sarkıktır. Yatay gelişmesiyle geniş alanları örter. Cv. ‘Pfitzeriana Aurea’- Çeşidinin yaprakları hafif sarı alacalıdır, kışın biraz yeşil renklenme kazanır. X. JUNIPERUS SQUAMATA (HİMALAYA ARDICI) (CUPRESSACEAE) Yetiştiği Yer: Himalaya ve Batı Çin kökenlidir. Boy ve Çap; 30cm ile 4m’ye kadar boylanır. Yatayda 1m ile 5m arasında yer kaplar. Genel Özellikleri: Yatık ve horizontal gelişmeli, sürgünleri dik ve yaprakları kiremidimsi dizili, yeşil mavi renklidir. Gövde kabuğu kırmızı kahverengidir, ince tabakalar halinde çatlar. Bitki aromatik kokuludur. İklim ve Toprak İstekleri: Soğuğa dayanıklıdır. Kuru ve nemli topraklarda yetişir. Budama Durumu. Budanmasına gerek yoktur. Üretim Tekniği: Tohum ile üretilir. Kültivarları: a.) J. squamata cv. ‘Meyeri’ çeşidi, daha dik yapılı, dalları sert yaygın gelişmeli yaprakları mavimsi yeşildir. Çok yaşlandığında 6m kadar boylanabilir. b.) Juniperus squamata ‘Blue Star’ 30cm yüksekliğinde 2-3m çapındadır. Mavimsi yeşil mavi yaprakları ile tamamen yatay dallanır. c.) Juniperus squamata ‘Blue Star’ 50cm yüksekliğinde 60cm çapındadır. Yoğun yuvarlak çalı formundadır. Yapraklar mavidir. XI. JUNIPERUS VİRGİNİANA (KURŞUN KALEM ARDICI) (CUPRESSACEAE) Yetiştiği Yer: Vatanı Kuzey Amerika’nın doğusudur. Kuzey Güney Kanada ve Göller Bölgesi, doğusu Atlas okyanusu, güneyi Meksika Körfezi ve Florida, doğusu ise Mississippi nehrinin batısı olmak üzere çok geniş bir coğrafi yayılışı vardır ve bunun sonucu olarak da çok değişik toprak tipleri üzerinde bulunur. Boy ve Çap: 12-15m boy, 25-60cm çap yapabilen, dar veya geniş tepeli bir ağaçtır. Genel Özellikleri: Gövde kabuğu kırmızımtırak kahverenginde olup, dar şeritler halinde boyuna çatlaklı ve liflidir; yaşlı ağaçların dış kabuğu ise kül grisi rengindedir. Sürgünleri ince, pul yapraktan mavi yeşil renkli ve uçları sivridir. Koyu yeşil renkli pul yapraklar, son derece ince, dört köşeli sürgünler üzerinde, karşılıklı olarak yer almışlardır, birbirlerinin üzerine sıkıca kapanmıştır. Sırtlarında küremsi yağ bezeleri bulunur; genç yaşlarda, hatta çok kere yaşlı ağaçlarda, uzun-sivri uçlu iğne yapraklara (gençlik yaprakları) rastlanır; bu yapraklarda yağ bezeleri bulunmaz. Bir yılda olgunlaşan kozalaklar küre biçiminde başlangıçta açık yeşil, olgunlaşınca koyu mavi üzeri dumanlı ve buğuludur. İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman deniz ikliminde; kuru, sığ ve taşlı topraklarda, hatta vadi tabanlarında (batağımsı yerlerde) yetişebilir; gölgeye, dona ve kirli havaya dayanır, ışık sever. 50

BİTKİ BİLGİSİ

Budama Durumu: Budamaya yatkındır Geniş çim alanları üzerinde soliter ya da küçük gruplar halinde kullanılır. Yeşil çit tesisine yatkındır. Kültivarları: J.v.cv. ‘Aurea Variegata’ çeşidi, piramit biçimli ve altın sarısı alacalıdır. J.v.cv. ‘Elegantissima’ 2-3m boylu, piramit formlu, dalları altın sarısı renklidir. J.v.cv ‘Skyrocket’ 4-6m boylu ve 60-80cm (sık tepeli sık dallı, pulsu-iğne yapraklı (güzel mavi-yeşil) kanaatkâr ve kışa dayanıklıdır. J.v.cv, Pyramidalis glauca’ İğne yaprakları mavi yeşil, sütun formludur. J.v.cv ‘Pendula’ -12-15m boylu, sarkık formlu, seyrek dallı pul yapraktan açık yeşil, kozalaktan mavimsi, beyaz damarlı küçük ve çok sayıda. J.vcv. ‘ Nana Compacta” - Hem pul hem de iğne yapraklı, yaprakları yeşilimsi mavi renkli, 80cm boylu ve top biçimlidir. J.v.cv.’Horizontalis’ - sürünücü ve pul yapraklıdır. J.v.cv. ‘Albo-variegata’ çeşidi, geniş piramit biçimli, sürgün uçları beyazdır. J.v.cv. Fastigiata’ J.sabina’yı andırır, ancak yaprakları elle ovuşturulduğunda kötü koku vermez, Sütun formlu, mavi yeşil yapraklıdır. J.v.cv. ‘Filifera’ pul yaprakları mavi-gri sürgünleri ince uzun, ipliğimsi geniş piramidal formludur. J.v.cv. ‘Glauca’ Pul yaprakları çelik mavisi, 6-8m boylu ve 1.5-2m tepeli, çok dallı, sütun formludur. XII. JUNIPERUS PHOENİCEAE (FİNİKE ARDICI) (CUPRESSACEAE) Yetiştiği Yer: Akdeniz Bölgesi, Güney Avrupa, Kuzey Afrika, Kanarya Adaları ile Güney Batı Anadolu’da deniz kıyısına yakın sahil kesimlerinde, taşlı, kurak veya kayalık yamaçlar üzerinde doğal yetişen bir ardıç türüdür. Boy ve Çap: Çalı veya 6m ye kadar boylanabilen küçük bir ağaçtır, dağınık bir tepe yapar. Uzaktan bakıldığında ‘Servi’yi anımsatır. Bu nedenle bu Ardıca ‘Servi Ardıç’ da denir. Genel Özellikleri: Gövde kabuğu kahve renklidir. Yaprakları gençken, alt kısımlarında iğnemsi, üst kısımlarda fırçamsı pul yapraklıdır Açık yeşil renkli pul yapraklar sürgünlere dört sıra üzerinde karşılıklı olarak yerleşmişlerdir. Sırtlarında yuvarlakça yağ bezesi vardır. Pul yaprakların alt kısmı dışarıya doğru şişkindir, uçları küttür. İki yılda olgunlaşan kozalakları 3 puldan oluşur; 6-15 mm çapta, üzümsü ve kiremit kırmızımsı renklidir. İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak Akdeniz ikliminin ağacıdır; kuru, taşlı ve sığ topraklarda yetişir, kirece dayanır, ışık sever, kış soğuklarına duyarlıdır. Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur. Park ve bahçelerde, soliter ya da küçük gruplar halinde kullanılır. Taş-kaya ve funda bahçelerinde de yararlanılır. Kültivarları: J.p.cv. ‘Myosurus’ çeşidinin yan dalları kamçımsı, ince sürgünleri sarkıktır. J.p.cv. ‘Turbinata’ çeşidi bodur ve yayılıcıdır.

51

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

3.10. PICEA (LADİNLER) (PINACEAE) Kuzey Yarım kürenin ılıman, serin ve soğuk bölgelerinde, çoğunlukla Kuzey ve Orta Asya’da (Çin-Japonya), Kuzey Amerika ve Avrupa’da geniş bir yayılış gösterir ve 40 kadar türü içerir. Ladinler düzgün gövdeli, yüksek boylu ve açıkta serbest olarak yetişen fertlerinde yerden itibaren dallanabilen sivri ve dar, konik bir tepe oluşturan orman ağaçlarıdır. Sürgün ve dalları gövdeye çevrel dizilmiştir Yaşlı ağaçların gövde kabukları pullu, çatlaklıdır. İğne yaprakları uzun sürgünler üzerinde tek tek bulunur, döküldüğünde ya da koparıldığında sürgün üzerinde törpü gibi iz bırakır. Yapraklar dört köşelidir, (parmaklar arasında kolayca döndürülebilir), uçları sivri ve batıcıdır. Kozalakları bir yılda olgunlaşır, önceleri dik dururlar, olgunlaştıktan sonra aşağıya doğru sarkarlar. Gölgeye dayanıklıdırlar (yarı gölge ağacı), sığ köklüdürler ve bu nedenle de kuvvetli rüzgâr ve fırtınalara karşı dayanıklı değildirler. Endüstrinin yoğunlaştığı kentlerde fabrika bacalarından çıkan zehirli gazlara karşı çok duyarlı olduklarından zarar görürler, gelişmeleri duraklar ve kururlar. Bağıl nemi yüksek yerlerde, hafif asidik ve balçık topraklarda iyi gelişme gösterirler. I.PICEA ABIES (AVRUPA LADİNİ) (PINACEAE) Yetiştiği Yer: Kuzey ve Orta Avrupa’da yetişir. Boy ve Çap: 30-40m boy, 1.5-2,5 m gövde çapı, geniş piramit (konik) bir tepe formu yapmaktadır. Genel Özellikleri: Kabuk genç yaşlarda açık kahverengi, yaşlanınca kırmızı açık kahve ya da gri renklidir, ufak levhalar halinde parçalanır ve yer yer dökülür. Genç sürgünleri kahvemsi kırmızı sarı renktedir. Üzerleri çıplak ve hafif tüylüdür. İğne yapraklar gençlerde de gölge dallarında yatay uzanırlar. Yaşlı ağaçların ışık dallarında ise yukarıya doğru fırça gibi yönelmişlerdir. 1-2cm uzunluğundaki iğne yapraklar parlak yeşil renktedir. Uçları sivri batıcıdır. Ağaç üzerinde 5-7 yıl soğuk iklimlerde ise daha fazla kalırlar. 10-15cm uzunluğundaki kozalaklar silindiriktir. Kozalak pullarının kenarları düz değil seyrek kaba dişlidir. Kozalaklarının bazıları yeşil bazıları da kırmızı yeşil, olgunlaştığında açık kahverengidir. İklim ve Toprak İstekleri: Kök sistemi genel olarak yayvandır. Ağır ıslak veya sıkı topraklarda sığ; gevşek topraklarda ise oldukça derine giden kök sistemi vardır. Nem isteği yüksek, ısı isteği azdır. Yaz kuraklığına ve zehirli gazlara karşı çok duyarlıdır. Gölge ağacıdır fakat ona da Göknar kadar dayanıklı değildir Kışları soğuk karaiçi iklimlerin ağacıdır, kuru, nemli topraklarda (taze, serin ve gevşek, humuslu topraklarda, dağ yamaçlarında) yetişir. Kökleri sığ ‘tabak kök’ biçiminde ve rüzgâra çok duyarlıdır. Rüzgâr 52

BİTKİ BİLGİSİ

kırması ve devirmesinden zarar görür. Piramit ya da konik formları, dokuları ve renkleriyle çok ilginç ve dekoratif bir ağaçtır. Park ve bahçelerde soliter ya da küçük gruplar halinde kullanılır. Budama Durumu: Budamaya yatkındır ve yeşil perde / çit tesisinde yararlanılır. Kültivarları: P a. cv. ‘Aurea’ - İğne yaprakları altın sarısı renklidir. P a, cv. ‘Compacta’ -Geniş yuvarlak toplu gelişme gösteren 1-1,5m boya ulaşan bodur formdur. P a. cv. ‘Conica’ - Top konik biçimli sık dokulu, iğne yaprakları koyu yeşil renklidir. P.a. cv. ‘Cupressina’ - Görünüş bakımından geniş bir piramidal serviyi anımsatır. 1520m boya ulaşır, sık dallıdır, dalları yukarıya yönelmiştir. İğne yaprakları hafif mavi yeşildir. P.a.cv ‘Pendula’ - Sarkık formludur. P a. cv ‘Nana’ - Bodur yapılıdır. P.a.cv. ‘ Pyramidata’ - Dalları yukarıya doğru yönelmiş, dar konik tepeli bir ağaçtır. II. PICEA ORIENTALIS (DOĞU LADİNİ) (PINACEAE) Yetiştiği Yer: Anadolu’da. (Doğu Karadeniz dağları) ve Kafkasya’da yetişir: yayılış alanı bütün yıl yağış alır. Toprağa kadar dallanan güzel bir görünüşe sahiptir. Boy ve Çap: Sivri tepe, dolgun ve düzgün gövdeye sahip, 40-50m kadar boylanabilen 1.5-2 m çapa ulaşan 1. Sınıf orman ağacıdır. Genel Özellikleri: Kabuk genç gövdelerde genellikle açık renkli ve düzgün, yaşlı gövdelerde koyu renkli ve çatlaklıdır Dallar çevrel olarak sık bir vaziyette bütün gövdeye yerleşmiştir. Genç sürgünleri çok sık, parlak açık kahve renkli ve tüylü: iğne yaprakları parlak koyu yeşil, çok kısa (6-10mm.) uçları küt sürgünlere yatık konumdadır Doğu Ladini mevcut ladin türlerinden kısa iğne yapraklarıyla ayrılır. Kozalakları 5-9cm uzunluğunda 2-3cm çaplı, silindirik biçimli: gençken yeşil ya da purpur kırmızı olgunlaşınca kahve renklidir Ters yumurta biçimindeki kozalak pullarının kenarları dişsiz ve yuvarlakçadır. Bu sayede Avrupa ladininden ayrılır. İlk yaşlarda büyümesi gayet yavaştır. Fakat 8-10 yaşından sonra hızlı büyümeye başlamakta ve sürekli bir biçiminde uzun yıllar devam etmektedir. İklim ve Toprak İstekleri: Kök sistemi genel olarak sığdır. Ancak gevşek derin yani fiziksel yapısı elverişli olan topraklarda kuvvetli yan kök yapabilmektedir. Yağışları bol ve yıl içine dağılmış olan serin deniz ikliminde, güneşli yarı gölge yerlerde ve normal nemli topraklarda yetişir; kış soğuklarına dayanır, hava nemi ve yağışı az yerlerden kaçınır. Gölgeye oldukça dayanıklıdır. (Yarı gölge ağacıdır.) Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur Üretim Tekniği: Üretimi tohum, çelik ve aşıyla olur. Çok iyi bir park ve bahçe ağacıdır. Geniş çim alanları üzerinde soliter ya da küçük gruplar halinde kullanılır. Çeşitleri de çoktur. Kültivarları: Po, cv. ‘Aurea’ - İğne yaprakları altın sarısı bronz renklidir. 53

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Po. cv. ‘Gracilis’ - 3m boya ulaşabilen ince narin yapılı yuvarlak habitusa sahip bodur bir formdur. Po. cv. ‘Nana’ Bodur Doğu Ladini geniş piramidal veya yuvarlak gelişme gösteren bodur formludur. Po. cv ‘ Nutans’ - Sarkık formda gelişme gösterir. Yan dallar narin olup aşağı doğru sarkar. III. PICEA GLAUCA - P. ALBA (AK LADİN) (PINACEAE) Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika ve Kanada’da akarsu, göl ve deniz kıyılarında yetişir. Boy ve Çap: Vatanında 25-30m’ye kadar boylanabilen bir ağaçtır. Açıkta büyüdüğünde yerlere kadar dipten dallanan konik tepeli bir ağaçtır. Genel Özellikleri: Gövde kabuğu gri kahverengi, ince pullu ve levhalıdır. Dallar ve yan dallar gayet sık dizilmiş olup horizontal yönde çıkarlar. Genç sürgünleri çıplak ve sarı beyaz renklidir. İğne yaprakları mavi yeşil, 10-18mm uzunluğunda, küt veya sivri uçlu, dört köşelidir. Yapraklar parmaklar arasında ovuşturulduğunda hoşa gitmeyen bir koku çıkarırlar. Kozalaklar dar silindirik biçimli, 4-4,5 cm, uzunlukta ve 1,5-2 cm. çapındadır. Kozalak pulları açık kahverenginde ince, yumuşak, sırt kısmı çizgili ve tam kenarlıdır. İklim ve Toprak İstekleri: En iyi gelişmesini rutubetli, kumlu balçık veya alluviyal topraklarda yapar; kireçli ve rutubetli toprak şartlarında, endüstri bölgelerinde ve şehir içi sahalarında bulundurulmaya ve rüzgâra karşı dayanıklıdırlar. Yarı gölge şartlarına uyum sağlayabilirse de güneşli yerlerde daha canlı bir gelişme gösterir. Kuraklığa nispeten dayanıklıdır. Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohum, çelik ve aşı ile yapılır. Ağaç ve tepe formları ve iğne yapraklarının rengi bakımından ilginç kültür çeşitleri vardır. Kıyılarda kumulların tespitinde ve rüzgâr perdesi tesislerinde ya da bahçelerde soliter kullanılır. Kültivarları: R.g. cv. ‘Aurea’ - İğne yaprakları sarı alacalıdır. R.g. cv. ‘Conica’ - 2-3m boya ulaşabilen, gayet şık, kompakt ve tepeye doğru dar piramidal gelişme gösteren bodur bir bahçe formudur, yavaş büyür. Küçük yeşil sahalarda, taş bahçelerinde soliter olarak bulundurulabilir. R.g. cv. ‘Echiniformis’ - 60cm boylu, sık dokulu ve çalı formludur. Sürgünleri kısa ve iğne yaprakları mavi yeşil renklidir. Taş bahçeleri için uygundur. R.g. cv. ‘Nana’ - Bodur yapılı Ak ladindir. IV. PICEA PUNGENS (MAVİ LADİN - KOLORADA LADİNİ) (PINACEAE) Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’nın batısında. Kolerada, Utah ve Arizona eyaletinin doğusunda Rocky dağlarının orta ve yüksek kesimlerinde doğal olarak yayılış gösterir. Akarsu boylarında ya da bataklıklarda dağınık olarak yetişir. Boy ve Çap: Çoğunlukla 30, iyi yetişme koşullarında ise 50m’ye kadar boylanabilen, dalları yatay yönde uzanan, kalın dallı bir ağaçtır. Serbest büyüdüğünde toprağa kadar dallanan, konik tepeli piramidal ağaçlardır. 54

BİTKİ BİLGİSİ

Genel Özellikleri: Gövde kabukları önceleri ince, kül grisi veya kahverengi gri, pullu, daha sonraları gri esmer, kalın ve derin çatlaklıdır. Genç sürgünler kalın, koyu sarımtırak esmer ve çıplaktır. İğne yapraklar 2-3cm, boyunda, dört köşeli, biraz kıvrık ve uçları sivri batıcıdır. Yeşil mavi, yeşil gümüşi beyaz renklidir. Sürgünlerin her tarafına sıkı bir vaziyette fırça gibi yerleşmişlerdir. Kozalak 8-10 cm uzunlukta, 3cm çapındadır. Taze iken yeşilimsi olgunlaşınca saman sarısı renklidir. İklim ve Toprak İstekleri: Karaiçi ikliminde; bol güneşli, güneşli yerlerde ve kuru asidik topraklarda, akarsu kenarlarında, kuru fakir topraklarda, hava nemi az yerlerde yetişir. Kış soğuklarına dayanıklı olduğu gibi yaz kuraklığından da en az etkilenen bir türdür. Zehirli gazlara karşı da pek duyarlı değildir. Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohum, çelik ve aşı ile yapılır. Park ve bahçelerin çok dekoratif bir ağacıdır. Soliter ya da 2-3 ü bir arada kullanılır. Varyete ve kültür çeşitleri vardır. Kültivarları: Rp. cv. ‘Glauca’ - İğne yaprakları mavidir. Rp. cv. ‘Glauca Koster - Simetrik ve piramidal formludur, kışın iğne yapraklarının rengi gümüşileşir. Rp.cv. ‘Pendula’ - Sarkık dallıdır. Rp.cv. ‘Globosa’ - Geniş tepeli küre biçiminde bodur bir çalıdır, iğne yaprakları mavi yeşildir. 3.11. PINUS (ÇAMLAR) (PINACEAE) Bu cins tür zenginliği bakımından, ibreliler içerisinde en geniş ve en önemlisidir. 8090 türle Kuzey yarımküresinde. Kuzey Amerika, Asya ve Avrupa’nın son ağaç sınırına kadar geniş yayılışı vardır. Tropikal bölgelerde yüksek dağların ağacıdır, polar zonda ise bir ova ağacıdır. Çamların birçok da kültür çeşidi bulunmaktadır. 40m’nin üzerinde boylu ve piramidal habituslu çamlar yanında bodur ve sürünücü olan türler de vardır. İğne yaprakları genellikle uzun, çok kere ikili üçlü ya da beşlidir. Kozalakları genellikle iki yılda bazı türlerde üç yılda olgunlaşır, çeşitli biçim ve büyüklüktedir. Olgunlaştıktan sonra tohumlarını 1-2 yılda dökerler. Üretimleri genellikle tohumla, nadiren aşı ile yapılır. Derin ve kazık kök yapan ve hızlı gelişen çamların çoğu, karaiçi iklimlerin ağacıdır. Fakir topraklarda (steril kum veya sığ topraklarda) yetişebilirler. İklim ekstremitelerine (don, yüksek sıcaklık, rüzgar ve fırtınaya) dayanırlar. Genellikle ışık ağacıdırlar, gölgeye dayanamazlar, bazıları (sarıçamda olduğu gibi) yarıgölge tipi gösterirler. Ülkemizde 5 çam türü ve varyeteleriyle yetişme yeri ırkı vardır. I.PINUS NIGRA (KARAÇAM) (PINACEAE) Yetiştiği Yer: Kuzey ve Orta Avrupa’da (Avusturya), İtalya’da ve Batı Asya’da (Anadolu) çeşitli yetişme yeri ırklarıyla, oldukça geniş bir yayılış gösterir. En geniş yayılışını ülkemizde yapar. Boy ve Çap: 20-35 m ye kadar boylanır. Gençken piramidal, yaşlı durumda yaygın tepe yapar. 55

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Genel Özellikleri: Gövdesi düz, kabuğu kalın ve iri plakalı, koyu gri renkli ve derin çatlaklı, sarıçama göre daha kalın dallı bir ağaçtır. 4-18 cm uzunluğundaki iğne yapraklar koyu yeşil ve serttir; sürgün uçlarında bulunan yapraklar ise tomurcuğa doğru yönelmiş olduğundan, çanak görünümünde bir boşluk meydana getirirler; iğne yaprakların kenarları ince dişli, uç kısımları sertleşmiştir ve iğne gibi batıcıdır. İki yılda olgunlaşan kozalakları 3.5-10 cm uzunluğunda, 3 cm çaplı, yumurtamsı konik, sarıçam kozalaklarının aksine, simetriktir ve yok denecek kadar kısa saplıdır. Kozalağının uç kısmındaki kozalak pullarının çoğunun göbeğinde iğne gibi ufak bir dikenimsi çıkıntı bulunur. İklim ve Toprak İstekleri: Karaçamın üstünlüğü veya avantajı ise Sarıçamın yetişemediği veya iyi gelişme gösteremediği yerlerde yetişmesidir. Genellikle kontinental iklimin ağacıdır; ışık sever, gölgeye de bir süre dayanır. Serin ve derin balçık topraklar üzerinde iyi gelişir. Sığ fakir topraklarda da yetişebilir. Deniz kenarlarına yakın saf kum topraklarında, ağır balçık ve killi topraklarda yetişebilir. Kireççe zengin topraklarda daha iyi gelişme gösterir. Denizden esen kuvvetli rüzgârlara karşı koyabilir; çok önemli bir rüzgâr perdesi olarak vazife görür. Rüzgâr etkisi altında kalan yerlerde, özellikle portakal ve şeftali bahçelerinin korunmasında ön sıraya dikilecek ağaçların “ Karaçam” olması düşünülmelidir. Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla, bazen çelik ve aşı ile yapılır. Çeşitli ülkelere ve yurdumuzda yetişen ırkları ve varyeteleri vardır. Genellikle park ve bahçelerde soliter kullanılır. II. PINUS BRUTIA - KIZILÇAM (PINACEAE) Yetiştiği Yer: Genel coğrafi yayılış alanı Akdeniz ve Karadeniz kıyılarıdır. Fakat asıl geniş yayılışını Doğu Akdeniz Bölgelerinde yapar. Filistin, Ürdün, Suriye, Irak, Lübnan, Kıbrıs, Türkiye, Yunanistan ve İtalya’da yayılır. En geniş yayılışını ülkemizde yapar, Marmara, Ege ve Akdeniz Bölgelerinde çok geniş ormanlar kurar. Boy ve Çap: Ülkemizde 15-20 m. boy, 1 m’nin üstünde gövde çapı, serbest durumda yaygın ve genellikle gevşek bir tepe yapar. 56

BİTKİ BİLGİSİ

Genel Özellikleri: Gövde kabuğu kırmızımsı kahverengi ve büyük plakalıdır. Sahil kesimlerinde 15-20 m. boyunda kalın dallı bir ağaçtır, gövdeleri de çok kere düzgün değildir ancak rakım yükseldikçe ağaçlarda gövdeleri düzgünleşmeye, boyların artmaya başladığı, tepelerin sivrileştiği ve dalların inceldiği görülür. Gençlikte hızlı büyür. 12-18 cm uzunluğunda, koyu yeşil yaprakları sert ve batıcıdır. 6-11 cm uzunluğundaki kozalakları topaç biçimindedir; sapsız veya çok kısa saplıdır. Açık koyu kırmızı renklidir; sürgünleri dik ya da hafif eğik oturur. Tek tek ya da birkaçı bir arada (bazen 15-20 adet) yer alır. İklim ve Toprak İstekleri: Yazları sıcak ve kurak, kışları ılıman ve yağışlı Akdeniz ikliminin tipik ağacıdır Bol ışıkta iyi gelişir, kazık kök yapar; rüzgâra, dona ve kuraklığa dayanır; fakir, kuru topraklarda yetişir, kanaatkârdır, kirece de dayanır. Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi genellikle tohumla yapılır. Çevre düzenlemelerinde gruplar halinde ya da soliter kullanılır. Kurak yamaçların ve kumulların ağaçlandırılmasında önemli bir türdür. Doğal varyeteleri de vardır. III. PINUS SYLVESTRIS - SARIÇAM (PINACEAE) Yetişme Yeri: Mevcut çam türleri arasında en geniş coğrafi yayılışa sahip olanlardan biridir. Avrupa’nın bütün rejyonlarında bulunur. Asya’da da geniş alanlar kaplar. Sarıçam ülkemizde saf ve karışık olarak bir milyon hektara yakın bir saha üzerinde yayılmıştır. Boy ve Çap: Yetişme yerine göre 20-40m’ye kadar boylanan, narin ve silindirik gövdeli, sivri tepeli ve ince dallı yahut da dolgun gövdeli, yayvan tepeli ve kalın dallı bir ağaçtır. Nadirense çalı formunda da bulunur. Genel Özellikleri: Genç gövdelerde, yaşlı ağaçların üst kısımlarında, kalın dallarda kabuk tilki sarısı rengindedir ve ince levhalar halinde ayrılır. Yaşlı gövdeler ise gri-kahverengi kalın ve çatlaklıdır. Boyları 3-8cm arasında değişen iğne yaprakları mavi-yeşil renktedir. Uçları sivri-batıcı, kenarları ince dişlidir. Dikkati çekecek derecede kıvrıktır. Dişi kozalak saplı ve aşağıya sarkıktır. Asimetrik ve rengi boz mattır. Genellikle kuvvetli bir kök sistemi kurar. Fırtınalara karşı dayanıklıdır. İklim ve Toprak İstekleri: Hafif kumlu toprakların ağacıdır. Mineral maddeler ve nem bakımından isteği fazla değilse de derin ve gevşek toprakları sever. Işık isteği fazladır. Üretim Tekniği: Tohum, çelik ve aşıyla üretilir. Kültivarları: P.s. cv. ‘Argentea’ -Yaprakları gümüşi-mavi yeşildir. P.s. cv. ‘Aurea’ - Yavaş büyüyen küçük bir ağaçtır. Yaprakları kışın altın sarısı renktedir. 57

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

P.s. cv. ‘Compressa’ - Konik biçimli küçük bir çalıdır. İğne yaprakları kısa mavi-yeşil renklidir. IV. PINUS HALEPENSIS - HALEP ÇAMI (PINACEAE) Yetiştiği Yer: Akdeniz ülkelerinin sahil ağacıdır. Yayılış sahası Batı Portekiz’den başlayarak Doğu Akdeniz’e ulaşır. Esas yayılışı Kızılçamın aksine Batı Akdeniz sahilleridir. Batıdan doğuya gidildikçe bu sahalar daralır. Nitekim Türkiye’de çok lokal iki yayılış alanı vardır. Seyhan ve Ceyhan nehirlerinin alçak kesimlerinde (Adana-”Sarıçam Ormanı”, Kadirli ve Kartepe), Bodrum ve Milas arasında (Güvercinlik Körfezi) kızılçamlarla birlikte bulunur. Boy ve Çap: 10-15 m. boyunda, eğri gövdeli, gençlikte sivri, yaşlanınca dağınık tepeli bir orman ağacıdır. Genel Özellikleri: Gövdenin açık kül rengi kabuğu başlangıçta düzgün, yaşlanınca çatlaklıdır. Sürgünler açık gri renklidir. İğne yaprakları (ikili, nadiren üçlü) açık yeşil renkli, 6-15 cm uzunluğunda, narin ve yumuşak, kenarları ince dişli, sürgünlerin ucunda püskül durumludur. 8-18 cm uzunluğundaki kozalak uzun ve koniktir, çok uzun ve kalın bir sapı vardır ve bu nedenle kozalak uçları kızılçamın aksine aşağı bakar. Açık tuğla kırmızısı ya da sarıca renkli kozalakları tek tek ya da birkaçı bir arada bulunur. İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak ve ılıman deniz ikliminde yetişir; kış soğuklarına, donlara duyarlı, toprak isteği az, fakir, kuru, kireçli, taşlı ve kumlu balçık topraklarda iyi yetişir. Sahil kumluklarında, tepelik arazide, hemen hemen her çeşit topraklarda, özellikle kalkerli topraklar üzerinde yetişir. Kumulların tutulmasında da yararlanılır. Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır. Park ve bahçelerde soliter olarak kullanılır. V. PINUS PINEA - FISTIK ÇAMI (PINACEAE) Yetiştiği Yer: Vatanı Portekiz’den Anadolu’ya kadar tüm Akdeniz sahil kesimidir. En geniş coğrafi yayılışını Anadolu’da yapar. Özellikle Batı Anadolu’da, Bergama yakınında, Kozak’ta, Aydın, Muğla dolaylarında ormanlar kurar. Ayrıca Antalya, Manavgat sahillerinde, Gemlik Körfezi kıyılarında, Maraş yakınında Önsan Köyünde, Trabzon’da Kalenema deresinde, Çoruh vadisinde, Naşviye (Fıstıklı) Köyünde lokal olarak bulunur. Boy ve Çap: Diğer çamlardan kolayca ayırt edilebilecek şemsiye gibi dağınık bir te58

BİTKİ BİLGİSİ

peye sahip, 15-20 m. boyunda bir ağaçtır. Genel Özellikleri: Gövde düzgün kırmızımtırak gri renkli, kalın kabuğu derin çatlaklıdır. 10-15 cm uzunluğundaki iğne yapraklar parlak açık yeşil renktedir. Kenarları dişlidir; dip tarafı saran kın 10-12 mm. uzunluğunda ve açık esmer renklidir. İğne yaprakları fıstık çamına benzeyen sahil çamında kının boyu daha uzun rengi de daha koyu esmerdir. 3 yılda olgunlaşan kozalakları çok kısa saplı, portakal büyüklüğünde, top biçimli. 8-10 cm uzunluğunda, 6-10 cm çaplı, odunsu ve iri pullu; göbeği bombeli, parlak kırmızı kahverengidir. Fıstık çamının tohumları halk arasında çam fıstığı diye adlandırılır ve yenir. İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak ve kurak Akdeniz ikliminin ağacı; ışık isteği bakımından biraz gölgeye dayanıklıdır. Rüzgâra ve kirece dayanır, dona duyarlıdır, toprak isteği azdır. Kök sistemi kuvvetlidir. Elverişli topraklarda ilk yaşlardan başlayarak derine giden kazık kök yapar, oldukça hızlı gelişir. Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır. Çevre düzenlemeleri için önemlidir. Servi İle kontrast oluşturur. Küçük mekânlarda soliter kullanılır. Bol gölge verir, kumulların tutulmasında ve ağaçlandırılmasında kullanılır. BAZI ÖNEMLİ EGZOTİK (YABANCI) ÇAM TÜRLERİ I. PINUS PINASTER - PINUS MARITIMA - SAHİL ÇAMI (PINACEAE) Yetiştiği Yer: Akdeniz ülkelerinde (Fransa ve Portekiz’den Yunanistan’a kadar uzanan) yayılış gösterir, ülkemizde doğal yetişmez ama çok kullanılır. Boy ve Çap: 20-25 m. boyunda gençlikte piramidal, yaşlanınca dağınık bir tepe yapar. Genel Özellikleri: Gövde kabuğu kırmızımsı kahve renkli kalın ve derin çatlaklıdır. Genç sürgünler kırmızı renklidir. Yaprakları 10-20 cm uzunluğunda, kalın, parlak yeşil, uçları sivri ve batıcı, kenarları ince dişlidir ve sürgünlerin uçlarında yer alır. Yaprak kını uzun (fıstık çamından iki kat daha uzun) ve koyu renklidir. Kozalakları 8-9 cm uzunluğunda, sivri-konik, kısa saplı, parlak açık kahve renkli, pul kalkanları piramidimsi, göbeği çok çıkık, kıvrık ve biraz çarpıktır. İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak ve ılıman deniz ikliminde yetişir; kış soğuklarına duyarlı, toprak isteği azdır. Hızlı gelişen kuvvetli ışık ağacıdır. Monteri çamına nazaran Marmara Bölgesinde donlara karşı daha dayanıklı olduğu araştırmalarla ortaya çıkarılmıştır. 59

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır. Kumulların durdurulmasında geniş açık alanlarda grup ya da sıralar halinde, park ve bahçelerde soliter kullanılır. II.PINUS RADIATA - MONTERİ ÇAMI (PINACEAE) Yetiştiği Yer: Vatanı Amerika’dır. Kaliforniya sahillerinde ve adalarında, kumulluklarda ve tepelik arazide ormanlar kurar. Vatanında daha fazla bir gelişme göstermediği için hiçbir ekonomik değeri yoktur. Fakat vatanı dışında, bilhassa Avustralya, Yeni Zellanda, İspanya, İtalya ve Güney Afrika ile memleketimizde hızlı büyümektedir. Boy ve Çap: 30 m. boy ve yatay dallanma yapar. Genel Özellikleri: Gövdeleri gençlikte açık kül renginde, yaşlılarda koyu kahverengindedir ve kalın kabukludur. İğne yaprakları (üçlü) genç sürgünlere güçlü surette yapışmıştır; canlı sarımsı yeşil renkli ve 15 cm uzunluğundadır. Kozalağı kısa saplı veya sapsız, 7-14 cm uzunluğunda, ovalimsi, asimetriktir, uzun süre dallarda kalır. Işık gören tarafı daha fazla gelişir, fındıkkabuğu rengindedir, kalkan, bombeli ve göbek dikenlidir. Gençlikte hızlı büyümektedir. Çok sayıda sürgün verme özelliğindedir. Tepe tomurcukları kurursa veya herhangi bir şekilde tahrip olsa dallar üzerinden fırça gibi yeni sürgünler çıkar. İklim ve Toprak İstekleri: Rüzgâra çok dayanıklıdır (özellikle kıyı kesimlerinde). Rutubetli ve kışları mutedil geçen Batı Karadeniz ve Marmara Bölgesinde çok iyi gelişme göstermektedir. Kış soğuklarına karşı sahil çamına nazaran daha hassastır. Gençken en son yerine dikilmelidir. Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır. Dar mekânlarda ancak soliter kullanılır. III. PINUS COULTERI - BÜYÜK KOZALAKLI ÇAM (PINACEAE) Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’ da(Kaliforniya kıyı dağlarında) yetişir. Ülkemizde de birkaç örneği bulunmaktadır. Boy ve Çap: 10-25 m. boy, gevşek ve piramidal bir tepe yapar. Genel Özellikleri: Dalları çok kalın; gövde kabukları derin çatlaklı, esmer veya siyaha çalan renktedir. İğne yaprakları (üçlü) 15-20 cm. uzunluğunda, kalın ve sert, mavi-yeşil renklidir; sürgün uçlarında püskül gibi toplanmıştır. Kozalakları 25-35 cm uzunlukta mat açık sarımtırak renkli, hafifçe çarpık, çok kısa saplı, pulun kalkanı çıkıntılı, göbeği büyük, yırtıcı kuşların gagası gibi eğri çengel dikeni gelişmiştir. En büyük kozalakları 2-2.5 kg ağırlıktadır. Tohumları iridir, fıstık çamı tohumları gibi yenir. İklim ve Toprak İstekleri: Deniz ikliminde, sıcak ve kurak yerlerde yetişir; dona ve rüzgâra duyarlı; killi ve balçıklı topraklarda iyi gelişir; yarı gölgeye ve kirece dayanır. Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır. Park ve bahçelerde soliter olarak kullanılır.

60

BİTKİ BİLGİSİ

IV. PINUS STROBUS - VEYMUT ÇAMI, KUZEYDOĞU AKÇAMI (PINACEAE) Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’ da yetişir. Boy ve Çap: 20-30m boy gençlikte dar, yaşlanınca piramidal bir tepe yapar, çok zarif görünümlüdür. Genel Özellikleri: Dalları çok esnek, gövdesi düz ve kabuğu parlak gri yeşil sonradan çatlaklıdır. İğne yaprakları (5lı) 7.5 -15 cm uzun koyu mavimsi yeşil renklidir, ince üç köşeli ve yumuşaktır. Kozalaklar 10-20 cm uzunluğunda dar silindirik - koniktir, ekseriya hafif kıvrıktır, saplıdır, kozalak pulları deri gibi incedir. Kök sistemi orta derinliktedir, kazık kök yapmaz. Dalları elastiki olduğundan kar kırılması görülmez. Bol yaprak dökümü ile toprakları ıslah eder. Gençlikte hızlı büyür. İklim ve Toprak İstekleri: Soğuk kara içi iklimin ağacıdır. Bol güneşli yerlerde ve humuslu nemli topraklarda (özellikle taze serin topraklarda) iyi gelişir, kuraklığa kısmen donlara tamamen dayanır. Dalları elastiki olduğundan kar kırılması görülmez. Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla ya da çelikle yapılır. Park ve bahçelerin zarif ve endamlı süs çamıdır. Çoğunlukla soliter ya da gruplar halinde kullanılır. Kültivarları: Ps. cv ‘Aurea’ - Yaprakları altın sarısı rengindedir. Ps. cv Concorta’ - Genç sürgünleri helezoni kıvrıktır. Ps. cv Umbreculifera’ -Kompakt yapıda bodur çalıdır. Ps. cv ‘Fastigiata’ - Sütun şeklinde bir yapıya sahiptir. Ps, cv ‘Prostata’ - Yerde sürünücü çalıdır. Ps. cv ‘Glauca’ - Yaprakları mavi-yeşildir Ps. cv “Nana’ - Bodur 1-2 m boylu geniş tepelidir. V. PINUS GRIFFITHII- AĞLAYAN ÇAM (PINACEAE) Yetiştiği Yer: Vatanı Himalaya’dır. Boy ve Çap: 50 m. ye kadar boylanabilen geniş ve açık piramit yapılı bir ağaçtır. Genel Özellikleri: Kabuk gri esmer renkte, gençlerde düzgün, yaşlılarda küçük levhalar halinde çatlaklıdır. İğne yapraklar (5’li) 3-5 sene kadar ağaç üzerinde kalır. Boyları 10-12 cm. renkleri mavimsi yeşil veya gri yeşildir: aşağıya doğru püskül gibi sarkarlar. Silindirik kozalaklar saplıdır, önceleri dik durur, sonra aşağı sarkarlar, tek tek ya da iki üçü bir aradır. Bu çam türü P Strobus’a çok benzese de sürgün uçlarında Veymut çamının aksine, geriye doğru dökülmüş çok daha uzun mavi-yeşil yaprakları 15-25 cm. uzunluğundaki büyük kozalaklarıyla onlardan kolayca ayrılır. Kozalakların ve iğne yaprakların üzerinde gözyaşı damlalarını andıran duru reçineler görülür, Bundan ötürü kendisine “ Ağlayan Çam” adı verilir. İklim ve Toprak İstekleri: Gençlikte hızlı büyür fakat donlara dayanıklı değildir. Bol güneşli ve korunaklı yerlerde normal asidik topraklarda yetişir. Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır. Olağanüstü dekoratif bir çam ağacıdır. Park ve bahçelerde soliter kullanılır. 61

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

3.12.PSEUDOTSUGA (DUGLAS GÖKNARI) (PINACEAE) Kuzey Amerika’nın batısı ile Çin’in güney batısında Japonya ve Formoso’da ormanlar kuran boylu ağaçlardır. Genellikle piramit tepe geliştirirler. Ana dalları gövde üzerinde çevrel dizilidir. Genç ağaçların gövde kabuğu ince, düz, çatlaksız, yaşlı ağaçların gövde kabuğu ise kalın boyuna ve derin çatlaklıdır. Herdem yeşil ulan bu cinsin iğne yaprakları sürgünlere sarmal dizilmişlerdir, ancak ışığa yönelmeleri sonucu iki sıralı sarmal, yanı tarakvari görünüm alırlar. Kısa saplı lineer, yassı, üst yüzlerinde damarlar içeri gömülmüş olup alt yüzlerinde genellikle stoma bandı bulunur. Uçları küt veya birdenbire daralarak sivrileşir. Sürgünlerin üzerinde 5-8 yıl dökülmeden kalabilirler. Ovuşturulduğunda güzel kokuludurlar. Bir yılda olgunlaşan kozalaklar döllenmeden önce dik, sonra sarkıktır. Kozalak pulları açılır fakat dağılmaz, iç ve dış pulları belirgin, dış pul uzun ve dar üç loplu orta lop daha uzun kılçık gibi sivridir. I.PSEUDOTSUGA MENZİESSİİ (DUGLAS GÖKNARI) (PINACEAE) Yetiştiği Yer: Kuzey Amerikanın batısında British Colombia’dan güneyde Meksika’nın kuzeyine kadar geniş ve yaygın bir coğrafi bölgede yayılış gösterir. Boy ve Çap: Vatanında 80 90m boy ve 2,5-4m gövde çapı yapar, bin yıl kadar yaşar. Dünyanın en uzun boylu iğne yapraklı ağaçlarındandır. Gençliğinde ladin gibi, piramidal (0 8m) yaşlanınca dağınık ve geniş bir tepe 10- 15 m oluşturur. Genel Özellikleri: Gövde kabuğu gençken düz, ince, daha sonraları kalır, geniş levhalı ve çatlaklıdır. Genç sürgünleri sarımsı, yeşil ve tüysüz; iğne yaprakları sürgünlere tarağımsı dizili: uçları sivri, üst yüzleri koyu yeşil ya da mavi yeşil, alt yüzleri iki stoma bantlı, ayrıca kokuludur. Bir yılda olgunlaşan kozalakları silindirik biçimli 5-l0 cm uzunluğunda ve sarkıktır. İklim ve Toprak İstekleri: Deniz ikliminin ağacıdır. Isı isteği orta, humuslu balçık topraklarda iyi gelişir. Ama toprak isteği fazla sayılmaz. Steril kum, ağır kil topraklarına ve devamlı ıslak yerlere isteksizdir. Gençken gölgeye dayanabilir. Park ve bahçelerde soliter, geniş alanlar üzerinde küçük gruplar halinde kullanılır. Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır. I. 1. Pseudotsuga menziessii var. menziessii (Sahil Duglas Göknarı) Yetiştiği Yer: British Colombia’dan Kaliforniya ya kadar özellikle Oregon’un batısında ve Sierra Nevada’nın tepelik arazilerinde geniş ormanlar kurar. 62

BİTKİ BİLGİSİ

Boy ve Çap: 60-85 m boy. 1,2-1,8 m çap yapabilirler. Genel Özellikleri: En önemli botanik özelliği; iğne yaprakları yeşil renklidir, kozalakları dağ formuna nazaran daha büyüktür, takriben 10 cm uzunluğundadır ve dış pul düz olup uca doğru yönelmiştir, geriye kıvrılmıştır, İyi gelişmiş geniş ve yaygın yan kökler yapar. İklim ve Toprak İstekleri: Çeşitli tipteki topraklar üzerinde bulunsa da en iyi gelişimini derin, iyi drenajlı, mineralce zengin, geçirgen balçık topraklarda ve toprak rutubeti ve bağıl nemi yüksek olan yerlerde yapar. l.2. Pseudotsuga menziessii var. glauca (Mavi Duglas Göknarı) Yetiştiği Yer: British Colombia ve Alberta’nın güney batısından güneye doğru Meksika’nın kuzeyine kadar. Pasifik sahillerinden uzak iç kesimlerde ve yüksek dağlık bölgelerde orman kurar. Genel Özellikleri: İğne yaprakları mavi-yeşil’dir. Kozalaklar bir önceki varyeteninkine oranla daha kısadır.Takriben 7,5cm uzunluğundadır ve dış pullar geriye kozalak sapına doğru kıvrılmıştır. İklim ve Toprak İstekleri: Kontinental iklimde dağ kesimlerinde yetişir, kışa dayanıklıdır ancak ilkbahar donlarından zarar görürler. Kültivarları: İki önemli kültivarı taş bahçelerini süsler; P.m. cv. ‘Brevifolia’ - 2m ye kadar boylanabilen bodur bir çalıdır: iğne yaprakları 6 10 mm boyundadır, kısadır P.m. cv. ‘Fletcheri - Yavaş büyüyen, küre biçiminde 1,5-2m boyunda bir çalıdır. 3.13.SEQUIA (SEKOYA) (TAXODIACEAE) Kuzey Amerika’nın Pasifik sahillerinde, Kaliforniya çevresinde sınırlı, bir alanda kalmış cinsin Sequia sempervirens adlı tek bir türü vardır. Herdem yeşil yapraklı, dev yapılı 80-100 m. boylu ağaçlardır, gövde kabukları çok kalın (15 25cm) derin çatlaklı, kırmızı kahve renklidir. Tüysü iğne yapraklar sürgünlere almaçlı ve yaprakçıklar tüysü dizilidir. Bir yılda olgunlaşan kozalakları 15 20 puldan oluşur. I.SEQUIA SEMPERVIRENSSAHİL SEKOYASI- MAMUT AĞACI (TAXODIACEAE) Boy ve Çap: Genel olarak 60 90m boy, 2.53.5m çap yapabilen konik bir yapıya sahip herdem yeşil ağaçlardır. Genel Özellikleri: Çok düzgün gövde, kısa dar ve gayri muntazam konik bir tepe oluştururlar. Yaşlı gövdelerin kabuğu çok kalın (1.563

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

2.5cm.) boyuna derin çatlaklı, lifli ve tarçın kırmızısı rengindedir. Sürgünlere sarmal dizilmiş bulunan yapraklar iki şekildedir. Yan dallar üzerindeki yapraklar Abies ve Tsuga yapraklarına benzer, 1-2.5 cm uzunluğundadır ve iki sıralı gibi dizilmişlerdir alt yüzlerinde iki stoma bandı vardır. Göknar’dan ise, yan sürgünlerde yer alan iğne yaprakların eşit uzunlukta olmayışı ile kolayca ayrılır. İkinci tip yapraklar ana sürgün uçlarında ve kozalak taşıyan verimli sürgünler üzerindekilerdir. 0.5-1 cm. uzunluğundadır, biz gibi uçları sivridir ve çok sıralı sarmal diziliş gösterirler. Kozalakları siyahımsı kahve renkli oval biçimli, 2-2.5cm. uzunluğunda ve 1.5-1.8cm genişliğindedir bir yılda olgunlaşır. Tohumları açık kahve renkli, basık ve dar kanatlıdır. İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman deniz ikliminde yetişir, yüksek hava ve toprak nemi ister, serin ve derin topraklarda iyi gelişir; (-100° lik) donlara dayanır; kök ve kütük sürgünü verir. Geniş açık alanlarda ya da büyük parklarda soliter kullanılır, Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve çelikle yapılır. Kültivarları: S.s.cv. ‘ Adpressa’ / ‘Alba spica’ çeşidinin sürgünlerinin ucu krem beyaz renklidir. S.s.cv ‘Prostata’ çeşidi, horizontal gelişir, dal uçları yerde sürünür, fakat daha sonra dik ve güçlü sürgünler yapar. Bu form ileride gelişerek sürünücü bir durum kazanır. Küçük bahçelerde ve kaya bahçelerinde kullanılır. 3.14.SEQUIADENDRON (GERÇEK MAMUT AĞAÇLARI) (TAXODIACEAE) Birçok türlerinin fosillerine rastlanmıştır; bugün dünya üzerinde bir türü yaşamaktadır. I. SEQUİADENDRON GİGANTEUM-GERÇEK MAMUT AĞACI- DEV SEKOYA (TAXODIACEAE) Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’da Kaliforniya / Sierra Nevada dağlarında yetişen görkemli bir ağaçtır. Boy ve Çap: Vatanında 80-90m boy, 10-16m gövde çapı serbest durumda geniş / dar konik bir tepe (815m.), gövdesi uca doğru daralır. Genel Özellikleri: Gövde kabuğu kalın, açık kırmızı-kahve renklidir. Yaşlı gövdelerin kabuğu çok kalın (25-30cm.) boyuna derin çatlaklı, oluklu, yumuşak lifli ve tarçın kırmızısı rengindedir. Ana sürgünler üzerindeki iğne yapraklar 1-2cm uzunluğunda, biz gibi sivri ve üç köşeli olup, sürgüne yatık değildir. Yan ve alt dallar üzerindeki yapraklar ise 6mm uzunluğunda, üçgenimsi ve sürgünlere yatıktır. Üst yüzlerinde iki stoma bandı bulunur. Mavimtırak yeşil renkli yapraklar, ikinci ve üçüncü seneden sonra, kahverengine dönüşmekte ve fakat uzun yıllar sürgün üzerinde kalabilmektedir. Ovalimsi kozalakları iki yılda olgunlaşır, 2-5cm uzunluğunda ve 2-4cm genişliğinde, açık sarı/sarımsı kahve renklidir. Oldukça geniş, yayılan bir kök sistemine sahiptir. 64

BİTKİ BİLGİSİ

İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman deniz ikliminin ağacıdır. Bol güneşli - yarı gölge yerlerde ve normal verimli topraklarda yetişir. Nemli, derin ve geçirgen, humuslu, balçıklı toprakları ister. Rüzgâra ve fırtınaya, kış soğuklarına dayanır. Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve çelikle yapılır. Gençlikte yavaş büyür, bu dönemde korumaya gereksinimi vardır. Serbest geliştiğinde çok dekoratif bir ağaçtır. 10’dan fazla kültür formu elde edilmiştir, ama bu çeşitlerden az yararlanılmaktadır. 3.15.TAXODIUM (BATAKLIK SERVİSİ) (TAXODIACEAE) Bu cins de, Sekoya ve Mamut ağaçları gibi jeolojik devirlerde, Avrupa başta olmak üzere Kuzey Amerika ve Asya’da çeşitli taksonları ile geniş ormanlar kurarken bugün bir türü (T. Distichum) Kuzey Amerika’nın güneydoğusunda, diğer türü (T. Mucronatum) ise Guatemala’dan Meksika’ya Güneybatı Teksas’a kadar uzanan bölgelerde yetişen iki türü kalmıştır. Batı Anadolu’da, Kütahya Tunçbilek’te linyit ocaklarında fosillerine rastlanmıştır. Kışın yapraklarını döken, bataklıklarda yaşayan, su içinde 1m’ye kadar yukarıya çıkan hava kökleri (solunum kökleri) yapan ağaçlardır. Bataklık servisinde hem uzun hem de kısa sürgün vardır. Yapraklar açık yeşil renkte ve yumuşaktır, sürgünlere sarmal olarak dizilmişlerdir. Uzun sürgünler üzerindekiler kısa ve pul yaprak halinde, kısa sürgünler üzerindekiler de uzun iğne yaprak halindedir. İğne yapraklar ışığa yöneldiklerinden dip tarafları kıvrılmıştır. Kısa sürgünlerde iki sıra üzerinde tüysü yaprak (üç veya daha fazla yaprakçıktan meydana gelen bileşik yaprak) görünümünde dizilmişlerdir. İlkbaharda canlı yeşil, yaz aylarında sarımtırak yeşil, sonbaharda da kırmızımtırak kahverengine dönüşür, yaprakların alt yüzeylerinde soluk gri renkte stoma bantları vardır. Bir yılda olgunlaşan kozalakları, küremsi biçimde ve pulları kaynaşmış durumdadır, pulları dağılmaz. I. TAXODIUM DISTICHUM- AMERİKAN BATAKLIK SERVİSİ (TAXODIACEAE) Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’nın güneydoğu kesiminde, Teksas- Florida arasında, özellikle Mississippi nehri kıyısı bataklıklarında ve Mexica’da yetişir. Ülkemizde de yetiştirilmiştir. Boy ve Çap: Vatanında 30-40m’ye kadar boylanabilen, 1.2-3 m. çap yapabilen gençlikte konik, piramidal, ileri yaşlarda geniş ve dağınık tepeli ağaçlardır. Genel Özellikleri: Gövde silindirik değildir, uca doğru fazlaca incelir. Bataklık yerlerde veya çok rutubetli topraklarda yetişen fertlerin dip kısımları belirgin biçimde geniş 65

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

ve olukludur. Bu gibi yerlerde aynı zamanda, köklerden toprak yüzeyine çıkmış, 5060cm boyunda, 15-30cm çapında silindirik veya konik şekilli, odunsu ve iç kısımları boş ‘hava kökleri’ görülür. Kırmızımtırak kahverengindeki kabukları lifli olup, uzunlamasına ince şeritler halinde soyulur. Genç ana sürgünler önceleri yeşil veya gri yeşil, daha sonra parlak kahverengindedir. Sonbaharda dökülen kısa sürgünlerin dairesel izlerini üzerlerinde taşırlar. Sürgünlerin uçlarında yer alan kısa sürgünler dökülmediği halde, yan durumlu kısa sürgünler sonbaharda yaprakları ile birlikte dökülürler. Bir yılda olgunlaşan kozalakları 2-3cm uzunluğunda, yuvarlak ya da oval biçimli ve kısa saplıdır. İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman iklimlerde; bol güneşli -yarı gölge yerlerde, nemli ıslak topraklarda ve bataklıklarda yetişir. Kil ya da killi balçık topraklarda iyi gelişirler. Kışa ve kent iklimine dayanır, ama gençlikte donlara duyarlıdır, ışık isteği azdır. Su basar sahalarda, ıslak topraklarda, su kıyılarında soliter ya da küçük gruplar halinde kullanılır. Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır. Kültivarları: T. d. cv. “Fastigiatum’ sütun formlu ve dik büyümeli bir çeşittir. T.d. cv.’Pendula’ geniş tepeli ve sarkık formludur. 3.16.TAXACEAE Bu familyanın 3 cinsi ve 13 türü vardır. Cinsleri Torreya (Tumion), Taxus ve Austrotaxus’dur. Son cins mono tipiktir (Bir türle temsil edilir). Bu familyaya giren taksonlarda iğne yapraklar herdem yeşildir, sürgünlere sarmal dizilmiştir. Çoğunluğu bir cinsli iki evciklidir (nadiren bir evcikli olanları vardır). Çiçekler yaprağın koltuğunda teker teker (Torreya’da) veya küçük küresel şekilde kurul halindedir (Taxus’da kısmen, Torreya’da tamamen). 3.16.1.TAXUS (PORSUKLAR) (TAXACEAE) Doğu Asya, Anadolu, Kuzey Afrika, Avrupa ve Kuzey Amerika’da doğal yetişen 7 türü vardır. Porsukların ağaç, ağaççık ya da çalı formları bilinmektedir. Gövde kabukları kırmızı-kahve ve çınardaki gibi ince pulludur. Sürgünleri gövdeye düzensiz dizilidir. Herdem yeşil yaprakları sürgüne çok sıralı sarmal dizilmişlerdir, ışık durumuna göre tarak biçimini almışlardır. Üst yüzleri koyu yeşil alt yüzleri açık yeşil renkli ya da gri yeşil veya sarı yeşildir. İğne yapraklar taxin denilen zehirli bir madde içerir. Tohumu 1 yılda olgunlaşır, kuşlar tarafından taşınır, odun çürüğü, nemli yosunlar ve ölü örtü üzerinde kolayca çimlenir. Çok yavaş büyürler. Kütük sürgünü verirler. Rutubetli ve mineralce zengin, kireçli derin ve gevşek topraklarda iyi gelişirler. Ku66

BİTKİ BİLGİSİ

raklık, yüksek sıcaklık ve fazla sudan zarar görürler, rüzgâra duyarlıdırlar. Gölgeye çok dayanıklıdırlar, budamaya yatkındırlar, çit tesislerinde ve mezarlıklarda kullanılırlar. Ülkemizde doğal olarak yetişen ve yetiştirilen türü Taxus baccata’dır. I. TAXUS BACCATA - ADİ PORSUK (TAXACEAE) Yetiştiği Yer: Kuzey ve Orta Avrupa, Akdeniz ülkeleri, Azor adaları, Türkiye ve Kafkasya’da yetişir. Ülkemizde en çok Istranca ve Karadeniz dağları ormanlarında, dağınık olarak da Marmara, Ege ve Hatay (Amanos) dağlarında yetişir. Boy ve Çap: 15-25m boy, yuvarlakça veya geniş konik bir tepe (10-15m.) yapar, sık ve çok esnek dallıdır. Genel Özellikleri: Gövde kabuğu kırmızı kahve renkli, ince levhalar halinde ve ince çatlaklıdır. Toprağa kadar dallanır. Genç sürgünleri yeşil, iğne yaprakları 1-3cm. Uzunluğunda iki sıralı, üst yüzü parlak koyu yeşil, alt yüzü açık yeşil renklidir. İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman deniz ikliminde: bol güneşli-gölge yerlerde kuruasidik topraklarda yetişir. Besince zengin, taze ve serin, kireçli balçık ve kil topraklarında iyi gelişir. Koyu gölgeye, kışa ve kent iklimine dayanır, rüzgâra ve donlara duyarlıdır. Budama Durumu: Kütük sürgünü verir, budamaya yatkındır. Makasla şekil verme yaz aylarında yapılmalıdır. Üretim Tekniği: Üretimleri tohum, çelik veya aşı ile olur Çok iyi bir çit bitkisidir. Sürgün, yaprak ve tohumları son derece zehirlidir, hayvanların otlak ve çayır alanlarına ve çocuk bahçelerine gerek görülmedikçe bu bitkilerin dikilmemesine özen gösterilmelidir. Kültivarları: Birçok varyete ve çeşidi de makbul süs bitkileridir. T.b.cv, Adpressa’ - En çok 3m’ye ulaşan bodur bir çalıdır, iğne yaprakları mavimsi renklidir. T.b.cv. ‘Adpressa Aurea’ - Bir önceki kültivara benzer ancak sürgün uçları altın sarısı, iğne yaprakları da sarı alacalıdır. T.b.cv ‘Fastigiata’ -Geniş sütun şeklinde, gençlikte dar piramidal, yaşlılarda geniş piramidal, 3-5 m. ye ulaşan bir formdur. Dalları kısa ve yukarıya yönelmiştir. T.b.cv ‘Fastigiata Aurea’ 6-8m, boylu. 1.2-1.5 m. tepe çaplıdır, sürgünleri ve iğne yaprakları altuni sarı renklidir. T.b.cv ‘Repandens’ - Küçük ve yatık gelişmeli. 50-70cm boylu. 2-3m geniş tepelidir. Toprakların örtülmesinde ve yeşillendirilmesinde kullanılır. 3.17.THUJA (MAZILAR) (CUPRESSACEAE) Kuzey Yarımkürede; Kuzey Amerika ve Doğu Asya’da (Çin, Japonya ve Formosa) boylu ağaç veya çalı halinde yetişen 6 türle temsil edilmektir. Mazılar pul yapraklı, herdem yeşil bitkilerdir. Gövde kabukları genç fertlerde ince ve düz yaşlılarda ise asma gövdelerinde görüldüğü gibi ince uzunlamasına dar şeritler halinde çatlaklıdır, dalları yatay ve yukarı yöne67

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

liktir. Kuvvetli kokuya sahip olan pul yaprakları, sürgünlere karşılıklı dizilmiştir; sürgünlerin alt yüzeyleri koyu yeşil, alt yüzleri açık yeşildir. Sürgünün geniş yüzeyinde yer alan yapraklar düzdür ve bu yaprakların sırtında yağ bezeleri görülür; sürgünün yanlarında yer alan karşılıklı yapraklar da kayık gibi katlanmış, sürgünü kavramıştır Yapraklarla örtülü sürgün üstten basık, yassıdır; orta sürgünden yanlara çıkan yan sürgünler aynı düzlem üzerinde ve birbirine bir dereceye kadar paraleldir. Kozalakları, oval biçimli, olgunken pulları sert ve odunsudur, bir yılda odunlaşır ancak pulların 2-3 ü tohum tutar. Üretimi genellikle tohum ve-çelikle bazı kere de aşı ile yapılır. Ilıman iklimlerde, derin ve gevşek balçık topraklarda iyi gelişirler; nemli ya da kuru topraklarda da yetişir, gölgeye dayanır, bazı kere donlara da direnç gösterirler. Açık alanlarda, park ve bahçelerde, mezarlık ve taş bahçelerinde soliter yada grup veya sıralar (çit, perde) halinde kullanılır. I.THUJA OCCIDENTALIS- BATI MAZISI (CUPRESSACEAE) Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’nın doğusunda büyük kısmı Güney Kanada’da olmak üzere, Hudson Körfezi kuzeyde, Göller Bölgesi ortada ve güneyde. Atlas Okyanusu kalacak şekilde çok geniş bir coğrafi yayılışı vardır. Ülkemizde de çok yetiştirilir. Boy ve Çap: 10-15 (20)m boy, konik bir tepe (3-4m çap) yapar. Gençlikte piramidal, dar ve sık dallı bir ağaçtır. İleri yaşlarda tepe bozulur, dallar aşağıya doğru sarkar ancak dal uçları yukarıya doğru dönüktür. Genel Özellikleri: Gövde kabukları ince, boyuna çatlaklıdır, kırmızımtırak-gri kahverengidir, Genç sürgünlerinin üst yüzü mat, koyu yeşil, alt yüzü açık yeşil kışın kahverengi yeşil (yada bronz) bir renklenme gösterir. Pul yapraklarının (ana sürgünde 4mm uzun, yan sürgünde 2.5 mm uzun) ucu sivri, sırtlarında yuvarlak çıkıntılı yağ bezeleri vardır. 1 yılda olgunlaşan kozalakları oval biçimli ve 1 cm büyüklüğündedir. Kiremitvari dizilmiş 4-5 çift puldan oluşur. İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman iklimlerde; bol güneşli -yarı gölge yerlerde ve kuru nemli topraklarda yetişir. Batağımsı ve soğuk yerlerde, derin ve gevşek balçık toprakları üzerinde iyi gelişir. Dumanlı ve kirli havalı yerler için pek önerilmez. Sığ yaygın bir kök sistemine sahiptir, bu nedenle gövdenin dip kısımları düzensiz bir biçimde genişlemiştir. Çit ve yeşil perde tesisi için uygundur. Park ve bahçelerde küçük gruplar halinde ya da soliter kullanılır, siper altında da kullanılır ama o zaman gevşek bir doku kazanır. Birçok kültür formu vardır ve çevre düzenlemelerinde kullanılır. Budama Durumu: Budamaya yatkındır. Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve çelikle yapılır. Kültivarları: T.o. cv. ‘Alba’ - Sürgün uçları beyaz renktedir. To, cv. ‘Aurea’ - Yaprakları altın sarısı renktedir. T.o. cv. ‘Filiformis’ - 1-1.5m boylu, gri yeşil yapraklıdır. T.o. cv. ‘Globosa’ - 1.5-2m boylu, yarı küre şeklinde geniş tepeli bir çalıdır; yan sürgünler açık yeşil renktedir. T.o. cv. ‘Fastigiata’ - 10-15m boylu, geniş sütun formlu, çok sayıda kısa dallı bir ağaçtır. T.o. cv. ‘Pendula’ - Yan sürgünler ince ve aşağı sarkıktır. T.o. cv ‘Recurve Nana’ - Kubbe şeklinde bodur bir çalıdır. Sürgün uçları kıvrıktır. Ye68

BİTKİ BİLGİSİ

şil renkli yaprakları kışın kahve renklenme yapar. T.o. cv ‘Rheingold’ - Geniş konik bir çalı, yaprakları yaz ayında sarı renkli, fakat kış aylarında parlak kahverengiye dönüşür. II. THUJA ORIENTALIS- BIOTA ORIENTALIS - DOĞU MAZISI (CUPRESSACEAE) Yetiştiği Yer: Asya’da (Çin ve Türkistan) yetişir. Ülkemizde de çok yetiştirilir. Boy ve Çap: Vatanında 20-25m boya ulaşan bu tür, Avrupa iklim koşullarında ve ülkemizde boylu bir çalı veya ancak 5-10m’ye kadar boylanabilen küçük bir ağaçtır. Genel Özellikleri: Oval veya geniş piramidal gelişme ve bol dallanma gösterir. Ana dal ve birinci derecedeki sürgünler düşey düzlemde yer alırlar. (Yapraklı dal ve dalcıklar kitap sayfası gibi birbirine dik yönde paralel dururlar.) Sürgünlerin her iki yüzü de yeşil veya sarımsı yeşildir, üst yüzündeki pul yaprakların sırtlarında çizgi halinde bir girinti ve bu girintinin içerisinde yağ bezesi vardır. Genç sürgünler parmaklar arasında ovuşturulunca hafif reçine kokar. Kozalakları diğer mazı türlerininkinden daha büyüktür. 1-2 cm. uzunluğundadır olgunlaşmadan önce mavi yeşil dumanlı, buğulu, etli; olgun halde kahverengi, odunsu ve serttir. Kozalak pullarının sert kısmında, uçta uzunca ve geriye dönük (çengel gibi) mahmuza sahiptir. İklim ve Toprak İstekleri: Vatanında kayalık, kurak yamaçlarda, kireçli topraklarda yetişir. Hafif kumlu balçık topraklarda çok iyi gelişir. Dona ve gölgeye dayanır, saçak kök yapar. Budama Durumu: Budanabilir, biçimlendirilebilir. Çit, perde tesislerine uygundur. Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve çelikle yapılır. Park ve bahçelerde gruplar halinde ya da soliter kullanılır. Kültivarları: T.o. cv ‘Aurea’ - Dar sütun formlu, yaprakları kışın altın sarısıdır. T.o. cv ‘Argentea’ - Genç sürgünlerinin uçları krem beyaz renkli, yaprakları gümüşi veya gümüşi beyaz lekelidir. T.o, cv. ‘Aurea Nana’ - Yaprakları altın sarısı, bodur bir çalıdır. T.o. cv. ‘Compacta Nana’ - Bodur formlu yavaş gelişimli, dipten dallıdır. T.o. cv “Globosa’ - Sık dallı yarı küre şeklinde bodur çalıdır. T.o. cv. ‘Filiformis stricta’ - Dik büyümeli, ince uzun sürgünlüdür. III. THUJA PLICATA- BOYLU MAZI (CUPRESSACEAE) Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’da (Kuzey Kaliforniya’dan Alaska’ya kadar).yetişir. Boy ve Çap: 30-60 m boy (Avrupa’da ancak 20-25m) ve sivri piramidal tepe (8-10m çap)yapar. Genel Özellikleri: Yaygın ve sığ kök sistemi nedeniyle gövdenin dip kısımları çok kalınlaşmış, oluklu bir duruma gelmiştir. Tepe düzensiz, çok sayıda horizontal ve aşağı sarkan dallardan oluşur. Aşağı sarkan dalların uçları yukarıya doğru yönelir. Serbest büyüyen ağaçlarda dallar yerden itibaren gövdeyi saklar, gençlikte dar uzun piramidal görünümdedir. Sürgünleri çok uzun ve birbirine paralel, alt yüzleri açık-gri, pul yaprakların sırtlarındaki yağ bezeleri yoktur ya da belirgin değildir. 1 yılda olgunlaşan kozalakları 12.5mm uzunluğundadır, 5-8 çift puldan meydana gelmiştir. Batı mazısından ayırt 69

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

edebileceğimiz özellikleri; ana sürgünden oldukça geniş açıyla ayrılan yan sürgünlerinin uzun oluşu ve pul yapraklarında yağ bezelerinin olmayışı ya da belirgin olmayışıdır. İklim ve Toprak İstekleri: Serin deniz ikliminde yetişir; derin ve serin humuslu topraklarda, yüksek hava nemi olan yerlerde iyi gelişir. Toprak bakımından biraz da kanaatkârdır; hızlı büyür, gençlikte donlara ve kuraklığa oldukça duyarlıdır. Budama Durumu: Budanabilir. Üretim Tekniği: Üretimi tohum çelik ve aşı ile yapılır. Kültivarları: Dekoratif bir türdür, park ve bahçelerde soliter kullanılır. Kültür çeşitleri de vardır. T.p. cv. ‘Aurea’ Yaprakları altın sarısı renktedir. T.p. cv. ‘Aurea-variegata’ -Yaprakları yeşil ve sarı alacalıdır. T.p. cv. ‘Fastigiata’ -Th. Pyramidalis dik ve dar görünüşlü, koyu yeşil yapraklıdır. T.p. cv. ‘Pendula’ -Dallar gevşek bir şekilde aşağıya sarkıktır. 3.18.TSUGA (PINACEAE) Kuzey Amerika’nın doğu ve batısında, Doğu Asya’da, Japonya, Formoza, Çin ve Himalaya’larda ormanlar kuran. 10 türle temsil edilen bir cinstir. Avrupa’da ve ülkemizde doğal türü bulunmaz. Herdem yeşil ağaçlardır. Gövde kabukları çatlaklı ve tarçın rengindedir. Gençlikte piramidal, düzgün ve simetrik sık dallıdırlar. Yaşlı fertlerde ise dallar gövdeden yatay olarak çıkar, sürgünler incedir, uçları aşağıya doğru sarkar, dallar gövdeye düzensiz olarak yerleşir. Yaşlı ağaçların gövdelerindeki kabuklar boyuna derin çatlaklıdır, tanence zengindir. İğne yapraklar sürgünlere sarmal dizilmiştir, fakat yaprak saplarının kıvrılması nedeniyle iki sıralı sarmal gibi görünürler, yaprak boyları değişiktir, sürgünlerin uçlarına yakın kısımlarda iğne yapraklar en kısadır. Yaprakların üst yüzünde orta damar derinde kalmıştır, alt yüzeylerinde iki stoma bandı görülür, kenarları yaprağın üst kısmında dişli, ucu küttür. Sürgünlerde gaga şeklindeki bir çıkıntının üzerinde yer almış bulunan kısa saplı iğne yapraklar 3-6 yıl dökülmeden kalabilir. Bir yılda olgunlaşan kozalakları önceden dik sarkık durumludur dağılmaz, açılarak tohumlar dökülür, açık haliyle ağaç üzerinde yıllarca kalabilir. Üretimleri tohum ve çelikle olur. Sığ geniş ve yayvan kök sistemini oluşturular. Gölgeye dayanıklıdırlar. Genellikle deniz ikliminin ağacıdır. Hava ve toprak nemi isteği yüksek derin ve serin balçık topraklarında iyi gelişir.

70

BİTKİ BİLGİSİ

I. TSUGA CANADENSIS- KANADA veya DOĞU TSUGA’sı (PINACEAE) Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’nın doğu kıyılarında ve Kanada’da yetişir; derin vadilerde ve kuzey yamaçlarda görülür. Ülkemizde de yetiştirilir. Boy ve Çap: Vatanında 20-30m boy 1-1,5m gövde çapı, geniş konik bir tepe (810m.) yapar. Genel Özellikleri: Narin gövdesinin kabuğu koyu-esmer, yaşlı gövdelerde kalın ve derin çatlaklıdır. Gençlikte dar sivri piramidal bir tepeye sahiptir. Dallar gövdeye dik gelecek şekilde çıkar, sürgünler elastiki olduğu için uç kısımları aşağı doğru sarkıktır. Gölgeye çok dayanıklıdır. Sürgünleri ince, sarı esmer ve tüylüdür. İğne yaprakları 10-15mm uzunluğunda ve 1,5mm genişliğinde, tarağımsı dizili, üst yüzü parlak koyu /açık yeşil iki yüzü beyaz (stoma çizgisi) çizgilidir. Sürgünün uç tarafında yer alanlar diğerlerinden kısadır. İğne yapraklar uca doğru daralır ve kenarları hafif dişlidir. Kısa saplı, ucu sivri, dar yumurta biçimindeki kozalakları 15-25mm boyundadır. Kozalak pulları deri gibi sert, yuvarlakça, kenarları tam ve dikkati çekmeyecek derecede de dişlidir. Bir yılda olgunlaşır. İklim ve Toprak İstekleri: Deniz iklimli yerlerin türü; nemli, derin ve serin balçık topraklarında iyi gelişir. Soğuklara ve gölgeye dayanır, kar baskınına ve yangına karşı duyarlıdır. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohum ile yapılır. Park ve bahçelerde soliter ya da küçük gruplar halinde kullanılır. Kültivarları: T.c.cv. ‘Nana’ - En fazla 1 m. boya ulaşan, geniş çalımsı gelişme gösteren bodur bir formdur. T.c.cv. ‘Pendula’ - Genç sürgünler meyilli olarak aşağıya doğru yönelmiştir. II. TSUGA HETEROPHYLLA- BATI veya PASİFİK TSUGA’sı (PINACEAE) Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’nın batısında. Alaska’dan başlayarak Kaliforniya’ya kadar pasifik sahil arazilerinde ve özellikle Kaskad ve Olimpik dağlarının batıya dönük yamaçlarında yetişir. Boy ve Çap: 40-50 m. boy, 65-130 cm. çap yapabilen, sivri piramit tepeli, sarkık dallı, düzgün ve simetrik gövdeli, birinci sınıf orman ağacıdır. Genel Özellikleri: 5-20mm. uzunluğunda ve 1 mm. genişliğindeki iğne yaprakları dipten uca kadar aynı genişlikte devam eder ve altındaki stoma bantları (T. Canadensis ‘e göre) daha da belirgindir; uçları yuvarlakça veya küttür; sürgün üzerinde dökülmeden 4-7 sene kadar kalabilir. 2.5-3cm uzunluğunda ve dar yumurta biçimindeki kozalaklarında dış pulların kenarları düz fakat ondülelidir. Kabuk koyu kırmızımtırak kahverengidir, derin yarıklarla, dar şeritlerle ayrılmıştır, şeritsi pulların üzeri düzdür; iç kabuk koyu kırmızı olup üzeri pembemsi renkte çizgilidir. İklim ve Toprak İstekleri: Deniz iklimli yerlerin türü; nemli, derin ve serin balçık topraklarında iyi gelişir. Soğuklara ve gölgeye dayanır, kar baskınına ve yangına karşı duyarlıdır. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohum yapılır. 71

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

III. TSUGA MERTENSIANA- DAĞ TSUGA’sı (PINACEAE) Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’nın batısında. Güney Alaska’dan Kaliforniya’ya kadar Pasifik Okyanusuna paralel uzanan dağlar üzerinde yetişir. Boy ve Çap: 25-30 m. boy yapabilen, ince sarkık dallı, piramidal tepeli bir ağaçtır Orman sınırına yakın yüksek yerlerde küçük bir ağaç veya dağınık tepeli bir çalı görünümüne dönüşürler. Genel Özellikleri: Genç sürgünler oldukça kalın, kırmızımtırak kahverenginde ve sık tüylüdür. 10-20 mm. boyunda ve 1 mm. genişliğindeki iğne yaprakları mavi yeşil renktedir ve her iki yüzünde de beyaz stoma bantları bulunur Tüm tsuga türleri içinde, kozalağı en büyük olanıdır ( 5-8cm. uzunluğundadır ) Geniş silindirik biçimli kozalağın pulları geniş yelpaze şeklindedir, oldukça kalındır ve kenarları kemirilmiş gibi ince ve dışlıdır. Bir yılda olgunlaşan kozalağın pulları tamamen geriye doğru kıvrılarak açılır. İklim ve Toprak İstekleri: Yüksek dağlık bölgelerin ağaç türü olduğundan, toprak erozyonuna karşı dik yamaçların önem taşımaktadır Kış soğuklarına karşı dayanıklı olduğu ve hızlı büyüdüğü için Avrupa ülkelerinde park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilmektedir. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohum yapılır. 4.YAPRAKLI AĞAÇLAR VE AĞAÇÇIKLAR 4.1.ACACIA (GERÇEK AKASYALAR) CİNSİ Dünyanın tropik ve subtropik bölgelerinde, özellikle Avustralya ve benzeri yerlerde yetişen 450-500 kadar türü vardır. Çoğunluğu ağaççık ya da ağaç bazıları da çalı formunda olan gerçek akasyaların, sarılıcı olanları da vardır. Yaprakları çift kat tüysüdür. Bazen de tüysü yaprak körleşmiş bunun yerine şerit halinde yaprağı andıran yaprak sapını görürüz. Bu cinsin örneklerinin çoğunda kulakçıklardan değişme dikenler de bulunur. Çiçekler küçük, çoğunlukla sarı ender olarak da beyazdır, kokuludur. Hızlı büyüdükleri için ağaçlandırmalarda, özellikle vatanları dışındaki ılıman iklimlere sahip yerlerde, örneğin, Akdeniz çevresinde kumulların durdurulmasına hizmet etmektedirler. Baklagiller familyasına dahil olan bu türler, havanın azotunu alıp köklerindeki yumrularda biriktirirler ve toprağa vererek, onu 72

BİTKİ BİLGİSİ

azotça zenginleştirirler. Bu nedenle, azotça fakir topraklarda yetişebilirler ve diğer türlerin beslenmelerine de yardımcı olurlar. Ülkemizde iki türü yetiştirilmektedir. Acacia cyanophylla - Kıbrıs Akasyası Acacia dealbata - Yalancı Mimoza - Gümüşi Akasya I.ACACIA DEALBATA: YALANCI MİMOZA-GÜMÜŞİ AKASYA Yetişme Yeri: Yanlışlıkla Mimoza ismini alan bu tür, Avustralya ve Tasmanya’da yetişir, ülkemizde de yetiştirilir. Boy ve Çap; Vatanında 30m (Ülkemizde 15m) boy, yuvarlak ve gevşek bir tepe (6m çap), ince dallar yapar Genel Özellikleri: Gövde kabuğu açık gri ve düzgün, bileşik tüysü yaprakları, 3050 çift yaprakçıktan oluşur, ince hafif dokulu ve güzel görünümlüdür. Ocak-Mart arasında açan çiçekleri sarı renkli ve kokulu, çiçek kurulları 7-12cm uzundur. Park ve bahçelerde, büyük gruplar halinde ya da çim alanların üzerinde soliter kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Bol ışık, sıcak ve korunaklı yer, yeter derecede hava ve toprak nemi ister. Donlara ve rüzgâra duyarlıdır. Balçıklı-kum topraklarını sever, kirece dayanır. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohum ekimi ve çelikle yapılır. 4.2.ACER (AKÇAAĞAÇLAR) Çoğunlukla ağaç ve ağaççık, bazen de çalı formunda 100’ü aşkın tür içerir. Bazı türleri ülkemizde de dahil kuzey yarımkürede yetişir. Alttür, varyete ve kültür formlarınca zengin olması nedeniyle, çevre düzenlemeleri için değerlidirler. ACER JAPONICUM: (JAPON AKÇAAĞACI) Kültivarları A.j. cv. “Aureum” - (Alacalı Japon akçaağacı) çeşidi 2-4m boy yapar, çok yavaş gelişir. Yaprakları yumurta biçimli; 12cm büyük, 7-11 lobludur. Bütün yıl rengini korur, sonbaharda altın sarısı renklenme gösterir. Yatay köklenme yapar. Özellikle taş bahçeleri için ya da soliter kullanılması önerilir. A.j. cv. ‘Aconitifolium”- (Japon Akçaağacı) çeşidi, Batı-Çin kökenlidir. 1.5-2 m boy yapar, orta derecede gelişme gösterir. Yaprakları eğreltimsi, derin yırtmaçlıdır; güzel çiçekleri yanında, sonbaharda alev kırmızısına dönüşen yapraklar 4-7cm büyük ve taze yeşil renklidir. Çok değerli bir çeşittir. Özellikle kenar tarhları, taş bahçeleri için elverişlidir. Genellikle soliter kullanılır. A.j. cv. “Vitifolium” - çeşidinin yaprakları asma yapraklarını andırır. Sonbaharda koyu-kırmızı renklenme yapar. ACER NEGUNDO: (DİŞBUDAK YAPRAKLI AKÇAAĞAÇ) Yetişme Yeri: Kuzey Amerika’da yetişir ve ülkemizde de çok yetiştirilir. Boy ve Çap:15-20m boy ve yuvarlak bir tepe (6-8m)yapar. Genel Özellikleri: Gövde kabuğu grimsi bej, düzensiz çatlaklı; sürgünleri açık yeşil, 73

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

bileşik yaprakları 3-5 yaprakçıktan oluşur, 5-10cm uzun, üst yüzü parlak yeşil; sonbahar renklenmesi sarı; Mart-Nisan’da açan çiçekleri sarımsı-beyaz-yeşil ve etkisizdir. Gençlikte hızlı büyür. İklim ve Toprak İstekleri: Işıkta ve yarı gölgede, kuru-nemli, taze balçık toprakları üzerinde iyi yetişir; ısı isteği değişken, su baskınlarına ve rüzgara dayanıksızdır. Tepe ve dalları çabuk kırılır. Kent içi allelerde, park ve bahçelerde kompozisyonlarda, grup halinde ya da soliter kullanılır. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohum ekimi ile yapılır. ACER PALMATUM (ALEV AKÇAAĞACI) Yetişme Yeri: Japonya kökenlidir. Boy ve Çap: Genellikle daha kısa boylu olan Alev Akçaağacı 9 m kadar boylanabilen bir ağaççıktır. Genel Özellikleri: Sonbaharda çok parlak kırmızı bir renklenme gösterir. Birçok hibridi vardır. A. Palmatum ile A.japonicum türlerinin çaprazlanmasından elde edilmiştir Kültivarları: A.p. cv. “Atropurpureum” çeşidinin yaprakları 5-7 loblu, koyu kırmızı purpur renkli, sonbaharda daha parlak-kırmızı renklenme gösterir. A.p. cv. “Dissectum” çeşidinin yaprakları çok ince parçalara ayrılmıştır. Yazın sarımsı- yeşil renkli, sonbahar renklenmesi çok güzel sarı renklidir. ACER PLATANOIDES (ÇINAR YAPRAKLI AKÇAAĞAÇ) Yetişme Yeri: Avrupa, Kafkaslar ve Ülkemizde (Trakya, Marmara. Ege ve Karadeniz) yetişir ve yetiştirilir. 150 yıla kadar yaşar. Boy ve Çap: 20-30m boy ve yuvarlak tepe (6-1Om) yapar. Genel Özellikleri: Gövde kabuğu uzunlamasına çatlaklı; sürgünleri parlak kahve ve tüysüzdür. Yaprakları 5 sivri loblu, 10-18cm büyük, çınar yapraklarını andırır. Sonbahar renklenmesi açık sarı ya da kırmızıdır. İyi bir park ve alle ağacıdır. Gruplamalara katılır, 74

BİTKİ BİLGİSİ

çıplak arazinin yeşillendirilmesinde rüzgar perdelerinde, ya da bahçelerde soliter kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Sıcakserin iklimlerde, kuru-taze, derin topraklarda İyi yetişir; fakir ve ağır (killi) topraklara da uyar; güneşli ve yarı gölge yerlerde yetişir. Yayvan kök yapar, kontinental iklime dayanır. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohum ekimi ile yapılır, 4.3. AESCULUS (ATKESTANESİ) CİNSİ Kuzey Amerika, Güneydoğu Avrupa ve Batı Asya’da yetişen atkestanelerinin 25 kadar türü vardır; çoğunlukla ağaç ve ağaççıklardır; geniş bir tepeye ve kaba bir dokuya sahiptirler, iyi alle ve kitle ağacı olurlar. Atkestaneleri oldukça soğuk rejyonlarda da yetişebilir. Ancak A. carnea cv. “Briotti’ fazla soğuk yerlerde kullanılmalıdır. Bu tür güneşli ve yarı gölge koşullarda tercihen rutubetli ve iyi drenajlı yerlerde iyi gelişirse de gerek kuraklığa ve gerekse rüzgâr etkilerine beyaz çiçekli atkestanelerinden daha dayanıklıdır. Atkestaneleri rutubetli, drenajı iyi topraklarda iyi gelişir, ışık ağacıdırlar. İlk yıllardan sonra gelişmesi hızlanır. Atkestaneleri cadde, bulvar ve yol ağacı olarak eskiden beri kullanılırlar ve kentin kirli havasına, tuz etkilerine ve mekanik zararlara dayanıklıdırlar. Ancak köklerinin kaldırımları, tretuvarları parçalaması, meyve ve diğer döküntüleri dolayısıyla zamanımızda bu konuda daha az tercih edilir olmuşlardır. Park ve yeşil alanlarda ve yoğun olan gölgesinden faydalanılmak üzere soliter ağaç olarak yaygın şekilde kullanılırlar. I. AESCULUS X CARNEA (KIRMIZI ÇİÇEKLİ ATKESTANESİ) Yetişme Yeri: Kuzey Amerika’nın doğusunda yetişir; ülkemizde de yetiştirilir. Boy ve Çap: 15-20m. boy 8-10m tepe yapar. Genel Özellikleri: Koyu yeşil, parlak ve düz yaprakları ışınsal dizili 5 parçadan oluşur, 8-15cm uzunluğundadır, kenarları kaba dişlidir. Mayısta açan çiçekleri rubi kırmızıdır. Çiçek kurulu 10-20cm uzunluğundadır. Meyveleri A. hippocastanum’un75

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

kinden biraz küçük (2.5-4cm. çap)tür. İyi bir park ağacıdır. İyi gölge verir. Endüstriyel yerleşmelerle kent içinde de kullanılabilir. İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak, güneşli ve gölge yerlerde, derin ve taze topraklarda iyi yetişir. Kent iklimine ve kuraklığa dayanır. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohum ekimi ile yapılır. Kültivarları: Aesculus X carnea cv. “Briotil’ - Kapalı-geniş, piramit tepeli, orta gelişmelidir. 15m boy ve 8m. tepe yapar. Yaprakları 15cm. uzunluğunda, 5 parçalı, koyu yeşil renklidir. Mayısta açan çiçekleri koyu kırmızı renklidir. Meyveler az sayıda ve dikensizdir. Güneşli - yarı gölge yerlerde taze ve yarı nemli ya da normal derin topraklarda yetişir. Kent iklimine dayanır. Alle ve park ağacı olarak siper altında kullanılır. II. AESCULUS HİPPOCASTANUM (BEYAZ ÇİÇEKLİ ATKESTANESİ) Yetişme Yeri: Balkan yarımadasında yetişir; Ülkemizde de çok yetiştirilir. Boy ve Çap: 20-25m boy ve çok geniş yuvarlak bir tepe (1215m.) yapar; kalın dallı ve kaba dokuludur. Genel Özellikleri: Gövde kabuğu kırmızımsı kahve renkli, çatlaklıdır. Tomurcukları sürgünler üzerinde karşılıklı olarak dizilir. Yaprakları 10-25cm. uzunluğunda, 5-7si bir sapın ucunda ışınsal durumludur, rengi koyu yeşildir, Sonbahar renklenmesi sarı ya da sarımsı kırmızıdır. Dallar üzerinde dik durumlu çiçek kurulu 20 cm. uzunluğundadır. Mayısta açan çiçekleri beyaz, sarı-kırmızı yansımalı ve dekoratiftir. Çok iyi bir kitle, park, gölgeleme ve alle ağacıdır. Kaba dokusu nedeniyle kapalı mekânlardan uzaklarda kullanılmalıdır. Anlara da konukçuluk da yapar. İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak ve güneşli ılıman iklimlerde, ışıklı ve yarı gölge yerlerde; normal, derin, taze ve yarı nemli, ağır balçık, hatta taşlı topraklarda yetişir. Derine kök salar, iyi bir toprak tutucudur. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohum ekimi ile yapılır. Kültivarları: Ah. cv. ‘Baumanni’, ‘Flore plena’ 20-25m. boy ve piramit bir tepe (10m.) yapar Yaprakları 10-15cm uzunluğunda. 5-7 parçalı ve koyu yeşildir Çiçekleri katmer beyaz ve bol sayıdaki çiçek kurulu 15cm uzunluğunda ve dik; çiçeklenme süresi uzundur. Meyve tutmaz, bu nedenle trafik yolları için uygundur Derin topraklarda ve güneşli yarı gölge yerlerde yetişir Park ve alle ağacı olarak ya da soliter kullanılır A-h. cv. ‘Pumila’ - çeşidi, bodur yapılıdır. 76

BİTKİ BİLGİSİ

A.h. cv. ‘Pyramidalis’ - çeşidi, sivri (piramit tepeli). Ah, cv Schirmkofen’ çeşidi, sarı kırmızı çiçeklidir. A.h. cv ‘Variegata’ çeşidi, sarı alacalı yapraklıdır. 4.4. AILANTHUS (KOKARAĞAÇ/CENNET AĞACI) CİNSİ Kuzey Avustralya’da Güney ve Doğu Asya’da yetişir Ülkemizde de bir türü yetiştirilmekledir. Dünyada 7 türü bulunmaktadır. Kışın yaprağını döken ağaçlardır. Genellikle 13-41 yaprakçıktan oluşan sarmal diziliş gösteren yaprakları vardır Yaprakçıklar mızrak şeklinde olup, kenarları düz veya dişlidir dip taraflarında kulak memesi gibi iki çıkıntı ve altında da yağ bezeleri vardır. I. AILANTHUS ALTISSIMA (KOKARAĞAÇ CENNET AĞACI) Yetişme Yeri: Doğal olarak Çin’de yetişir Ülkemizde de yetiştirilir ve iç bölgelerimize kadar sokulur Boy ve Çap: 20-25m- boy ve yuvarlak tepe (8-10m.)yapar. Hızlı buyur güçlü kök ve kütük sürgünü yapar Genel Özellikleri: Genellikle 50-60 cm. uzunluğunda olan tek tüysü ve almaşlı bileşik yaprakları 13-41 yaprakçıktan (7-12cm uzunlukta) oluşur Sonbaharda kızarır bu halı dekoratiftir; yapraklarını döktükten sonra da plastik görünümü dikkat çeker Kötü kokusu nedeniyle yapraklarını hayvanlar yemez. Yapraklarının üst yüzü açık yeşil, alt yüzü gri yeşildir Haziran- Temmuzda açan çiçekleri yeşilimsi, çiçek kurulları 10-20cm. uzun salkımlar durumundadır. Meyveleri çok sayıda, kırmızı renkli; özellikle sonbaharda dekoratif bir görünüm kazanır. İyi bir arı konukçusudur. Toprak erozyonu kontrolünde, yol/demiryolu şevlerinin tutulmasında, dumanlı mevkilerde kullanılır. Park ve bahçelerde alle ağacı olabilir grup ya da soliter kullanılır. Büyük kentlerin kirli havasında, endüstri bölgelerinde kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak ve güneşli yamaçları sever; kışa, ağır/hafif ve sığ topraklara dayanır; kuru, kalkerli ve normal topraklarda yetişebilir Ekstrem kent iklimine dayanır Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur Üretim Tekniği: Üretimi tohumla ve çelikle yapılır. Özellikle kök çelikleri çok elverişlidir Kültivarları: A.a. cv. Erythocarpa’ - çeşidi kırmızı meyveleri ile çok ilginçtir. 77

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

4.5. ALBIZZIA (GÜLİBRİŞİM) CİNSİ Asya, Avustralya ve Afrika’da tropik ve subtropik bölgelerde yetişen ağaç ya da ağaççıklardır. Yaprakları iki katlı tüysü, çiçekleri saplı, baklaları 10-20cm uzunluğundadır. Dünyada biri Meksika’da olmak üzere 25 kadar türü vardır Burada yalnız bir türü ele alınacaktır. I. ALBIZZIA JULIBRISSIN (GÜLİBRİŞİM/İPEK AĞACI /İSTANBUL AKASYASI) Yetişme Yeri: Asya’nın tropikal bölgelerinde, İran’dan Orta Çin ve Kuzey Hindistan’a kadar geniş bir yayılış alanına sahiptir. Ülkemizde de yetiştirilir Boy ve Çap: 10m ye kadar boylanabilen, geniş tepeli (6m) bir ağaçtır. Ancak yaşlı bireylerde tepe yayvanlaşır şemsiye görünümü alır. Genel Özellikleri: Tüysü çift katlı bileşik yaprakları 40-60 yaprakçıktan oluşur HaziranTemmuzda açan çiçekleri açık pembe renkli, güzel kokuludur Baklaları 10-15cm. uzunluğundadır. Ön bahçelerde, bina yakınlarında, soliter, parklarda soliter ya da küçük gruplar halinde kullanılır; rüzgâr kuytusu yerlere dikilmelidir İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak ve ılıman iklimlerde; güneşli yerleri, taze, serin ve derin toprakları sever ağır topraklarda da yetişebilir. Donlara ve rüzgâra duyarlıdır. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve kök çeliği ile yapılır. 4.6. BETULACEAE 6 cins ve bu cinslerin kışın yaprağını döken 100 kadar türü, Kuzey Yarım Kürenin ılıman ve serin bölgelerinde ormanlar kurmaktadır. Bir cinsli bir evcikli anemogam, odunsu bitkilerdir. Tomurcuklar sürgünlere almaçlı veya sarmal olarak dizilmişlerdir; çoğunlukla sürgünler pseudo-terminal tomurcukludurlar. Çiçekler teker teker değil, simoz çiçek kurulu halindedir. Bu çiçek kurulları da ayrıca bir araya gelerek kedicik veya başak durumunda kurullar oluştururlar. Çiçekler yapraklanmadan önce veya beraber, ender olarak da sonbaharda ortaya çıkarlar. Betulaceae familyası, meyvenin yapısına, erkek ve dişi çiçeklerde çevre yaprağın (perianth) bulunup bulunmadığına göre Betuleae, Coryleae diye iki alt familyaya ayrılır. (Betula -Huşlar-, Alnus -Kızılağaçlar-, Carpinus Gürgenler. Ostrya Kayacıklar-, Coryllus Fındıklar-). 78

BİTKİ BİLGİSİ

4.6.1. BETULA (HUŞ) CİNSİ Betula cinsinin Kuzey Yarımkürede. Asya, Avrupa ve Kuzey Amerika”da yayılmış 40 kadar türü vardır Bunlardan ancak dördü ülkemizde doğal olarak yetişmektedir. Gövdelerinin çoğunlukla beyaz ince kabuklan vardır. İnce levhalar halinde soyulur veya kavlar dökülür Kabuk üzerinde yatay çizgiler bulunur (lentiseller). Sürgünler ince, elâstiki ve bazı türlerinde ise aromatiktir, çoğunlukla yeşilimtırak veya kestane kırmızı renklidir; çıplak veya tüylüdürler Tomurcuklar sürgünlerde iki sıralı sarmal dizilmişlerdir. Yapraklar uzun saplı, çoğunlukla üçgenimsi yumurta biçimindedir ve kenarları çift sıralı dişlidir. Baharda görülen erkek çiçekleri güzel ve etkileyicidir. Huşlar ılıman ve serin yerlerin ağaçlarıdır, ışık istekleri fazladır. Yangınlardan sonra gelirler öncü ağaçlardır, kısa ömürlüdürler. Genellikle derin, zengin ve iyi drenajlı toprakları tercih ederlerse de rutubetli, çakıllı ve taşlı yerlerde, kaya çatlakları arasında da yetişirler. Park ve bahçelerde, yol kenarlarında süs bitkisi olarak da yetiştirilir. I. BETULA PENDULA - AKHUŞ - SALKIM HUŞ - SİĞİLLİ HUŞ Yetişme Yeri: Doğal yayılış alanı tüm Avrupa, Kafkasya. Doğu Anadolu,. Kuzey Irak, Kuzey ve Kuzeybatı Iran ve Batı Sibirya’dır. Ülkemizde Doğu ve Kuzeydoğu Anadolu’da, Nemrut Dağı krateri içerisinde, Tunceli, Ovacık, Munzur vadisi, Artvin, Erzincan, Erzurum, Muş, Gümüşhane ve Kars dolaylarında 1800-3000m yükseltiler arasında bulunur. Boy ve Çap: 20m’ye kadar boylanan dalları aşağıya doğru sarkık bir ağaçtır. Genel Özellikleri: Gövde kabukları parlak beyaz renkli, geniş ve İnce levhalar halinde soyulabilir. Yaşlı ağaçların dip kısımlarındaki kabuklar kaba esmer ve çatlaklıdır. Genç sürgünler son derece ince elastiki, aşağıya doğru sarkık, kırmızımtırak kahverenginde, çıplak ve üzerleri de yapışkan siğillidir. Uzunluğu 3-7cm sivri damla uçlu, dip tarafı kama biçiminde daralan, yumurtamsı-baklava dilimi yaprakların kenarları çift sıralı sivri dişlidir. Dişi çiçekler kışı tomurcukta geçirir. Yapraklanma ile birlikte ortaya çıkar. Erkek çiçek kurulları sonbaharda oluşur ve ikisi-üçü bir arada kışı sürgün uçlarında açıkta geçirir. İlkbaharda daha da gelişip 5-6 cm’e ulaşır ve aşağıya doğru sarkarlar. Kültivarları: B.p. cv. ‘Fastigiata’ Dalları, yukarıya doğru yönelmiş, konik görünümlü bir ağaçtır B.p. cv. Purpurea’ - Kırmızı Yapraklı Huş: son derece gösterişli, yavaş büyüyen bir ağaçtır. Yaprakları kırmızımtırak mor renklidir. B.p. cv ‘Tristis’ - Son derece ince sarkık dallı dar ve simetrik tepeli bir ağaçtır. B.p. cv ‘Youngii’ - Tepesi kubbe şeklinde, dalları aşağıya doğru sarkmış, son derece dekoratif küçük bir ağaçtır. 79

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

II. BETULA LUTEA - SARI HUŞ - ALTUNİ HUŞ Yetişme Yeri: Kuzey Amerika’nın doğusunda oldukça geniş ve Kanada’nın güneydoğusunda lokal bir yayılış alanına sahip olan Sarı Huş, Amerika’da ki huş türleri arasında en önemlisidir. Boy ve Çap: 20-25m boy, 60-75cm çap yapabilen, ormanda bir arada yetiştiğinde düzgün ve uzun bir gövde üzerinde gayri muntazam yuvarlak bir tepeye sahipken, açıkta tek başına yetiştiğinde de kısa gövdeli, geniş ve dağınık tepeli bir ağaçtır. Genel Özellikleri: Genç gövde ve sürgünlerde kabuk parlak altın sarısı-gri veya parlak bronz rengindedir Kağıt gibi ince levha veya yatay şeritlere ayrılırsa da, kolay soyulmaz. Daha ileri yaşlarda kabuk gövde üzerinde kırmızımtırak kahverengindedir ve pullar halinde çatlar Sürgünler ince hafif tüylü, aromatik kokuludur. Tomurcuklar sivri uçlu yumurta şeklindedir, kestane kırmızısı pullarla örtülmüştür. Yapraklar yumurta veya eliptik yumurta biçimindedir.(7,5-10X3-5cm). Uç kısmı sivri kenarı çift sıralı keskin dişlidir. İklim ve Toprak İstekleri: Kuzeyde yalnız dağlık kesimlerde kumlu balçık topraklarda bulunurken güneyde her çeşit toprak üzerinde görülür, fakat daima kuzeye bakan rutubetli ve serin yamaçları seçer. Bataklık ve göl kenarlarında bulunur. 4.7. CARPINUS (GÜRGEN) CİNSİ Carpinus cinsinin Avrupa, Asya ve Kuzey Amerika’da doğal olarak yetişen 26 kadar türü vardır. Bunlardan ikisine (C, betulus, C. onentalis) Ülkemizin değişik bölgelerinde rastlanmaktadır. Kışın yapraklarını döken ağaç ve boylu çalılardır. Gövde kabukları gri renkli, düzgün veya bazı taksonlarda levhalar halinde çatlaklıdır. Tomurcuklar sürgünlere iki sıralı sarmal (almaşlı) dizilmişlerdir. Fagus (kayın) larda olduğu gibi sürgünlerle dar bir açı yapmazlar, sürgünlere tamamen yatmış vaziyettedirler. Yaprakların kenarları keskin, çift sıralı dişlidir. Orta damarla dar açı yapan yan damarlar 7-14 çift olup, birbirine paralel uzanırlar ve yaprak ayasının alt yüzünde belirgin olarak çıkıntılıdırlar. Işık isteği az gölgeye dayanıklıdır (gölge ağacıdır).Nem ve toprak istekleri yüksektir. Kütük sürgünü verme özelliği fazladır. Ülkemizde yetişen doğal türleri: I. CARPINUS BETULUS - ADİ GÜRGEN - BATI GÜRGENİ Yetişme Yeri: Avrupa’dan İran’a kadar yayılır ve ülkemizde de yetişir. 150 yıl kadar yaşar. Anadolu’da güney bölgelerde yoktur. 80

BİTKİ BİLGİSİ

Boy ve Çap: 15-20m boy, yuvarlak-geniş bir tepe (8-1 Om) yapar. Çok iyi sürgün verir. Genel Özellikleri: Tomurcuklan sivri, iki sıralı ve almaçlı; Yaprakları uzunca oval, sivri uçlu, kenarları ince çift dişli; üstü mat altı açık yeşil; 5-12cm uzun 2.5-5cm geniş, sonbahar renklenmesi sarıdır. Çiçekleri dikkat çekmez, meyve demeti salkımımsı ve dekoratif görünümlüdür. Gençlikte yavaş büyür sonra hızlanır. Sık yeşil çit oluşturmaya, rüzgâr perdesi tesisine yatkındır. Kuşları barındırır. İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman iklimlerde, bol güneşli-gölge yerlerde kuru-nemli ya da ıslak kireçli, ağır balçık ve kil toprakları üzerinde yetişir. Yarı gölge türüdür. Kent iklimine, donlara ve fazla suya dayanır. Rüzgârlı yerlere de uyum gösterir. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Tohumla yapılır. Kültivarları: C.b, cv. Purpurea’ - Körpeyken yaprakları kırmızıdır. C.b. cv. ‘Quercifolia’ - Yaprakları meşelerinki gibi loplu ve kenarları keskin dişlidir. C.b, cv. ‘Fastigiata’ Sütun formu ile dikkat çeker. Soliter kullanılır. C,b. cv. ‘Pendula’ - Dalları aşağıya doğru sarkıktır, C.b-cv. ‘Variegata’ - Yaprakların üzeri sarımtırak-beyaz renkte alacalıdır. ll. CARPINUS ORIENTALIS - DOĞU GÜRGENİ Yetişme Yeri: Ülkemizde daha çok Akdeniz bölgesinde yetişir. Diğer bölgelerde de az miktarda bulunur. Boy ve Çap: 5-6m boy yuvarlak bir tepe yapar. Ufak bir ağaç veya boylu bir çalı görünümündedir. Genel Özellikleri: Gövde kabuğu düzgün gri renklidir. Genç sürgünler kırmızımtırak-kahverengindedir. Sık ve sürgüne yatık uzun tüylerle örtülmüşlerdir. Yapraklar yumurta veya yumurtamsı-mızrak biçiminde, dip tarafı yuvarlak veya hafif yüreksidir. 3-6 x 2-3cm boyutlarındadır. Üstü parlak koyu yeşildir. Tohumu küçüktür. Grup tesislerinde, rüzgâr perdesi oluşturmada kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Deniz iklimli yerlerde, kuru ve yarı nemli, kumlu balçık topraklar üzerinde yetişir. Kireçli topraklara da dayanır. Budama Durumu: İyi bir çit bitkisidir, iyi sürgün verir. Üretim Tekniği: Tohumla yapılır. 4.8. CATALPA(SİGARA AĞACI) CİNSİ Kuzey Amerika’da ve Batı Hindistan ile Doğu Asya’da yetişir 10 türü vardır. Bazı türleri hep yeşildir. Yaprakları tam kenarlı ya da 3 lopludur; büyüktür. Çiçekleri dikine başak biçimlidir, meyve kapsülü; ince puro ya da uzun sigara biçimlidir.

81

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

I. CATALPA BIGNONIOIDES (SİGARA AĞACI) Yetişme Yeri: Kuzey Amerika’da yetişir, ülkemizde de çok yetiştirilir. Boy ve Çap: 10-15m boy geniş yuvarlak tepe (6-10m.) yapar Genel Özellikleri: Gövde kabuğu derin çatlaklı ve esmer renklidir. Yaz yeşili yaprakları yürek biçimli, 10-20cm uzunluğunda, düz kenarlı ve uzun saplı, üstü açık yeşil, altı tüylü ve kötü kokuludur Çiçek kurulu 15-20cm, uzunluğunda. 4-5cm, genişliğinde beyaz sarı çizgili çiçekleri Haziran Temmuzda açar. Meyve kapsülleri uzun sigara/puro biçimli, sarkık ve ilginçtir. Grup halinde ya da çim alanları üzerinde, bina önlerinde soliter kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman ya da sıcak iklimlerde: humuslu taze topraklar üzerinde yetişir: ışık ve yarıgölge ağacıdır. Hafif balçık topraklarını yeğler, kent iklimine dayanır, endüstri yörelerinde de yetişebilir Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır Kültivarları: C-b. cv. Aurea” - Sarı alacalı yapraklıdır. C.b. cv. Koechnei’ - Sarı yeşil yapraklı ve koyu yeşil damarlıdır. C.b, cv. Nana’ - Bodur formludur. 4.9. ULMACEAE Familyanın başta Ulmus, Celtis, Zelkova olmak üzere 15 kadar cinsi, bu cinslerin arktrik bölgeleri hariç. her iki yarım kürenin ılıman ve serin yerlerinde yayılmış, 150’den fazla türü vardır. Bunlardan birkaç tür de tropiklerde yetişmektedir. Çoğunlukla ağaç veya boylu çalı halinde, kışın yaprağını döken (ender olarak her dem yeşil), odunsu bitkilerdir. Tomurcukları kiremitvari dizilmiş olan çok sayıda pullarla örtülmüştür. Çoğunlukla sürgünler pseudo-terminal tomurcuklu olup yan tomurcuklar sürgünlere iki sıralı sarmal (almaşlı) dizilmiştir. Sade yaprakların dip tarafı genellikle çarpıktır (asimetriktir), kenarları dişli ender olarak da tamdır; tüysü damarlıdır Erdişi veya bir cinsli çiçekler, cinslere göre, teker teker veya kurullar halinde bulunurlar, Meyve nus ya da çekirdekli sulu meyvedir. 4.9.1. CELTIS (ÇİTLENBİK) (ULMACEAE) Celtis cinsinin dünyanın tropik- subtropik ve ılıman bölgelerinde dağılmış 70 kadar türü vardır. Ülkemizde de birkaç türü doğal olarak yetiştirilir. Kışın yaprağını döken veya tropik-subtropik bölgelerde de her dem yeşil ağaç veya 82

BİTKİ BİLGİSİ

boylu çalılardır. Gövde kabuklan genellikle ince. gri renkte ve düzgün veya büyük siğilli - mantarlı, ileri yaşlarda da bir dereceye kadar pulludur. (Örneğin Kuzey Amerika’nın doğusunda geniş bir yayılışı olan C. occidentalis’de olduğu gibi.) Sürgünleri zigzagdır. Tomurcuklar sürgünler üzerinde iki sıralı sarmal dizilmiştir. Gürgenlerde olduğu gibi sürgünlere yatmış vaziyettedir. Saplı (0,51,5cm.) yaprakların kenarları çoğunlukla keskin dişli veya dilimli dişli ya da tamdır; dip tarafları çarpık, uçları genellikle sivri veya damla uçludur; ana damar dipten üçlü olarak çıkar, çatallanmıştır Nohut büyüklüğündeki çekirdekli sulu meyve küremsi veya ovaldir. Bazı türlerin olgun meyveleri tatlıdır, yenir. Tohumların etrafa dağılması kuşlarla olur. Gençlikte kütük sürgünü verebilirler. Bazı türleri (Örneğin c. occıdentalis) Amerika ve Avrupa’da yol ağacı olarak kullanılmaktadır. C. australis ise çoğunlukla mezarlıklar ile cami ve kilise avlularına dikilmektedir. Ülkemizde yetişen 4 doğal türü şunlardır: I. CELTIS AUSTRALIS - ADİ ÇİTLENBİK Yetişme Yeri: Güney Avrupa- Akdeniz kuşağı, kuzey Avrupa ve ülkemizde yetişir ve yetiştirilir 300 yıl kadar yaşar. Boy ve Çap: 10-25m boy yuvarlak tepe (4-6m), 1m’den fazla gövde çapı yapar. Genel Özellikleri: Gövde kabuğu gri ve düzgündür. Yaz yeşili yaprakları 5-15cm uzun, yürek biçimli, sivri uçlu, derimsi, kenarları çok dişli, üstü koyu yeşil ve pürüzlü, altı mat yeşil ve yumuşak tüylüdür. Mayıs-Haziranda açan çiçekleri etkisizdir. Uzun saplı meyveleri, 9-12 mm çapında yuvarlak olgunlaşırken turuncu’ yakın purpur renklidir. Etli kısmı yenir ve lezzetlidir. Park ve bahçelerde kitle teşkilinde, grup ha ağacı olarak veya soliter kullanılır. Bizde cami ve türbelerde, mezarlıklarda çok yetiştirilmiş ve büyük tepeler oluşturmuştur. İklim ve Toprak İstekleri: Karaiçi iklimlerde; güneşli yarıgölge yerlerde ve kuru-humuslu balçık ya da taşlı mineral topraklarda yetişebilir. Kent iklimine dayanır. Işığı sever. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır. II. CELTIS CAUCASICA - KAFKAS ÇİTLENBİĞİ Yetişme Yeri: Kafkasya, İran ve ülkemizde yetişir. Boy ve Çap: Adi çitlembiğe benzer. Daha kısa boyludur, 15m’ye kadar boylanabilen küçük bir ağaçtır. Genel Özellikleri: Adi çitlembiğe göre yaprakları daha küçük (3-8cm ) yumurtamsı veya baklava biçiminde, dip tarafı çok belirgin olarak çarpık, üst yüzü çıplak, alt yüzü 83

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

gri-mavimtırak yeşil, tüylü veya çıplaktır. Meyve 10 mm çapında açık kahverenginde veya kırmızımtırak-kahverengindedir. Pürüzsüzdür İklim ve Toprak İstekleri: Karaiçi iklimlerde kuru ve sığ topraklarda yetişen dona ve rüzgâra dayanıklıdır. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır. III. CELTIS TOURNEFORTII - DOĞU ÇİTLEMBİĞİ Yetişme Yeri: Güneydoğu Avrupa ve Batı Asya ile Ülkemizde Güney Anadolu’da yetişir. Boy ve Çap: 5-6m boy, yuvarlak tepe (3m) yapar Ağaççık ya da çalı formundadır. Genel Özellikleri: Yaprakları 8cm uzun 3cm geniş, meyveleri 8mm çapındadır. Kirli sarı veya portakal sarısı rengindedir. Park ve bahçelerde soliter ya da grup halinde kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Karaiçi iklimlerde; çok kurak yerlerde yetişir toprak isteği azdır. Budama Durumu: Çit ve yeşil perde oluşturmaya uygundur. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır. Celtıs occidentalis -Batı çitlembiği Celtıs glabrata - Parlak Yapraklı Çitlembik 4.10. CERCIS (ERGUVAN)CİNSİ Güney Avrupa’da, Batı Asya ve Amerika’da, özellikle Akdeniz kuşağındaki maki formasyon Erguvan cinsinin 7 kadar türü vardır. Çoğunlukla ağaççık ve çalı formundadırlar. Çiçeklenmeleri, yapraklanmadan önce, kalın demetler halinde olur, Bunların en önemlileri:c. canadensis, c. chinensis, c racemosa, c siliquastrum’dur. l. CERCIS SILIQUASTRUM (ERGUVAN) Yetişme Yeri: Güney Avrupa ve Batı Asya da özellikle de Akdeniz kuşağında ve ülkemize yetiştirilir. Boy ve Çap: Çoğunlukla 7-8m, ye kadar boylanabilen geniş tepeli ufak bir ağaçtır. Genel Özellikleri: Yan tomurcuklar sürgünlere almaşlı dizilir. Sürgünler oldukça kalın, zigzag ve koyu kahverengindedir. Yaz yeşili yaprakları yürek/böbrek-yuvarlak biçimli 5-10cm. uzunluğunda girintili, düz kenarlı, üstü koyu mavi yeşil altı açık yeşildir. Nisan ve Mayısta açan çiçekleri, yapraklanmadan önce, gövde de ve kalın dallarda, 3-6sı (684

BİTKİ BİLGİSİ

8i) bir arada açar; purpur pembe (erguvani) renklidir, baharı müjdeler.Bu görünümü ile çok dekoratiftir. Baklaları da dikkat çeker. Çok dekoratif olan bu tür soliter ve gruplar halinde kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Bol güneşli (ışıklı) -yarı gölge ve korunaklı, sıcak yerlerde, kuru \ üzerinde, hatta kireçli ağır balçık topraklarında yetişir. Akdeniz ikliminin hüküm sürdüğü bölgeler dışında Kuzey bölgelerimizde de sıcak ve korunaklı yerlerde yetiştirilir. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır, Kültivarları: C.s. cv Album’ - çeşidi beyaz çiçeklidir. 4.11. ELEAGNUS (İĞDE) CİNSİ İğdeler Güney Avrupa, Asya ve Kuzey Amerika’da bu arada ülkemizde de yetişir ve yetiştirilirler. Ağaççık ya da çalı formunda 10 kadar türü bulunmaktadır. Sürgünleri dikenli, yaprakları basit, almaçlı alt yüzleri gümüşi ya da altuni renkte pulcuklarla kaplıdır Yaz başında açan çiçekleri sarkık ve çok hoş kokuludur. Meyveleri ovalimsi, uzun ve sertçedir Güneşli-gölgeli, fakir ve kuru yerlerde hatta tuzlu-kireçli topraklar üzerinde yetişirler. I.ELEAGNUS ANGUSTIFOLIA (ADİ İĞDE/ KUŞ İĞDESİ) Yetişme Yeri: Akdeniz kuşağından Orta Asya’ya ve Çin’e kadar uzanan doğal yayılışı içinde, özellikle ülkemizde de yetişen ve yetiştirilen bir ağaççıktır. Boy ve Çap: 5-7 m boy ve geniş yuvarlak bir tepe (3-6m çap) yapar. Genel Özellikleri: Yaz yeşili yaprakları 4-8cm, uzunluğunda, oval mızrağımsı, üst yüzü mat koyu yeşil, alt yüzü gümüşi beyaz renklidir. Sürgünleri gevrek, sık dikenli; haziranda açan çiçekleri çanımsı (çap 1cm.) içleri sarı dışları gümüşi renkli ve kokulu çiçek kurulları 1-3 çiçekten oluşur. Meyveleri başlangıçta gümüşi sonra koyu turuncu renkte, zeytin iriliğinde ve biçimindedir, içi unlu ve tatlıdır. Gri gümüşi yaprakları ve sarkık silueti ile plastik görünümlü ve çok dekoratiftir. Park ve bahçelerdeki kompozisyonlarda, keza kırsal kesimlerde kontrast elde etmede çok başarılı olur. Yeşil ya da rüzgâr perdesi oluşturmada, kumulların durdurulmasında ve erozyon kontrolünde küme ve gruplar halinde ya da soliter kullanılır. Aynı zamanda çok iyi arı besleme ağacıdır. İklim ve Toprak İstekleri: Daha çok kontinental iklimlerde; güneşli, sıcak ve kuru yerlerde (yamaçlarda); sığ kuru, çok fakir topraklarda yetişir; kirece ve tuzlu topraklara, kent iklimine dayanır, hatta deniz suyuyla ıslanan topraklarda da yetişebilir 85

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve çelikle yapılabilir, aşı kabul eder. Kültivarları: E.a.var. orientalis / E. Hortensİs - Asıl yenen ve kültüre alınmış (aşılı) olan iğdedir. Meyveleri daha iri (2-3cm. uzunluğunda ve 1.5 cm, çapında) sürgünleri az dikenlidir. Hem çevre düzenlemelerinde hem de çıt oluşturmada ya da meyve ağacı olarak, soliter ya da gruplamalarda kullanılır, aşı ile üretilir. 4.12. EUCALYPTUS (SITMA AĞACI) Çoğunlukla Avustralya ve Tasmanya’da yetişen. 600’den fazla türü ve varyetesi olan ağaç, ağaççık ya da çalılardır. Ağaç formunda olanlar, dünyanın en uzun boylu ağaçlarıdır. (80-11 Om.) Okaliptüsler çok değişik formlarda, morfolojik ve anatomik özelliklerde, çok değişik ekolojik isteklerdedir. Çoğunluğu hep yeşildir. Yaprakları genellikle tırpan biçimli ve almaçlı, sürgünleri sarkıktır. Çiçekleri beyaz, sarı ya da kırmızı renkli, çiçek kurulları şemsiyemsi, bileşik salkım biçimlidir ya da çiçekler tek tek bulunur, arıları cezp eder. Okaliptüsler, genellikle hızlı büyür ve iyi sürgün verirler. I. EUCALYPTUS CAMALDALENSIS - SITMA AĞACI Yetişme Yeri: Güneydoğu Avustralya’da su baskınlarına maruz kalan yerlerde yetişir. Ülkemizde sıcak bölgelerimizde (Çukurova- Tarsus) üzerinde en çok durulmuş olan okaliptüs türüdür. Özellikle bataklıkların kurutulmasında çok iyi sonuçlar alınmıştır Boy ve Çap: Çok hızlı büyüyen ve iyi sürgün veren bir ağaçtır. 30-40m boy ve geniş-yuvarlak ve gevşek bir tepe (15m). 2-3m gövde çapı yapabilir. Genel Özellikleri: Gövde kabukları gri-bej- kahve karışımı renkte ve levhalar halinde kavlar. Tomurcukları 4-5mm çapında ince uzun: sürgünleri kırmızımsı renkli ve az çok köşelidir. Yaprakları hep yeşil mızrağımsı, 12-22cm uzun. 1-1.5cm geniştir. Mavimsi yeşil renkli ve almaçlıdır. Ocak-Şubatta açan çiçekleri etkili değildir Meyveleri kapsül biçimlidir. İklim ve Toprak İstekleri: Güneşli ve sıcak, taban suyu yüksek, su baskınlarına maruz, ıslak yerlerde ya da bataklıklarda, ağır balçık ve hafif kumlu topraklar üzerinde iyi yetişir Çok iyi sürgün verir, çok hızlı büyür. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır II. EUCALYPTUS GLOBULUS - MAVİ SITMA AĞACI - MAVİ OKALİPTÜS Genel Özellikleri: Bir önceki türe benzerlik gösterir Ancak yaprakları daha büyük (15-20cm uzun, 1,5-3 cm geniş) Damarlan 45 derece açılıdır. 86

BİTKİ BİLGİSİ

III. EUCALYPTUS ROBUSTA - ENDAMLI OKALİPTÜS Genel Özellikleri: Bu türde ilk türe benzer.25-30m boy ve yuvarlak bir tepe(12m)yapar. Gövdeleri daha düzgün ve endamlıdır. Yaprakları daha büyüktür (7-20 cm x 4-8cm) Yaprak damarları 60 derecelik bir açı gösterir. 4.13. FAGACEAE Fagaceae familyasının 6 cins (Fagus, Quercus, Castanea, Castanopsis, Lithocarpus, Nothofagus) ve bu cinslerin her iki yarım kürenin subtropik ve serin bölgelerinde ormanlar kuran 600 kadar türü vardır.Amerika, Avrupa, Uzak Doğu Asya ile Türkiye’de ormancılık yönünden en önemli yapraklı ağaçlar bu familyanın içerisinde toplanmıştır. Kışın yaprağını döken veya her dem yeşil (tüm Castanopsis ve Lithocarpus türleri) ağaç veya çalı halinde bulunan odunsu bitkilerdir. Tomurcuklar sürgünlere çok sıralı sarmal veya iki sıralı sarmal (almaşlı) dizilmişlerdir ve üzerleri 3-4 veya kiremitvari kapanmış çok sayıda pullarla örtülmüştür. Yaprakları saplı tam kenarlı, dişli veya lopludur; tüysü damarlıdır. Kulakçıkları erkenden dökülür. Çiçekler bir cinsli bir evciklidir. Teker teker değil kurullar halindedirler. Erkek çiçek kurullarında her bir brahte koltuğunda tek bir çiçek taşır; yalancı başak halinde kurul dik durur veya aşağıya sarkar veya Fagus cinsinde görüldüğü gibi, uzun bir sap ucunda toplanmış başçık(küre) halindedir. Dişi çiçekleri dihazyum halindedir. 4.13.1.FAGUS (KAYIN) CİNSİ Avrupa ile Küçük Asya’da ve Doğu Asya ile Kuzey Amerika’da yetişen bu cinsin 10 kadar türü vardır. Kışın yaprağını döken orman ağaçlarıdır. Boylu, geniş kubbeli ve güçlü tepeleri, gri kabukları, dört tarafa yayılan güçlü ve bol sayıda kökleri vardır. Kayının en belirgin özelliği, açık gri veya koyu renkli kabuklarının hayatı boyunca çatlamadan düz ve pürüzsüz olarak kalmalarıdır. İkinci önemli karakteristiği, çok sayıda pullarla örtülmüş olan iğ biçimindeki sivri uçlu ve büyük tomurcukların sürgünlere, gürgenlerde olduğu gibi yatık değil, onlarla açı yapacak şekilde olmasıdır. Yan tomurcuklar sürgünlerde iki sıralı sarmal dizililer. Yaprakları türler arasında fazla fark göstermez, oval biçimlidir. Çiçekleri dikkat çekmez, ancak meyveleri ilginçtir ve yenebilir. Güneşi severler, gölgeye de çok dayanıklıdırlar. Taze, derin ve biraz kireçli topraklarda iyi yetişir. İyi gelişebilmeleri için geniş yer isterler. I. FAGUS ORIENTALIS - DOĞU KAYINI Yetişme Yeri: Ülkemizde Karadeniz kıyısı ve Marmara Bölgesi yapraklı orman kuşağında yetişir. 87

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Boy ve Çap:30-40m boy, geniş tepe(10m) ve düzgün gövde yapar.300 yıl kadar yaşar. Genel Özellikleri: Yaprakları 6-12cm uzun,4-6cm geniş, sivri uçlu, ters oval biçimli ve bariz damarlıdır. Taze yaprakları açık yeşil renkli, kenarları düz, alt yüzü ince tüylü sapı 5-15 mm uzundur. İyi bir park ağacıdır, ancak yavaş büyür.Direkt güneş ışığı altında gövde kabuğu yanabilir.Gruplamalarda, allelerde ya da soliter olarak kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Deniz iklimli yerlerde; taze, derin, serin balçık toprakları üzerinde iyi yetişir. Güneş, sıcak ve nem sever Gölgeye de çok dayanır ancak uzun süre siper altında kalırsa tepesi yayılır. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Sürgün verir. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır. II. FAGUS SILVATICA - AVRUPA KAYINI Yetişme Yeri: Avrupa’dan Kafkaslara kadar yayılan bu tür, Balkanlarda da yetişir. Istrancalardan ülkemize biraz sokulur. Boy ve Çap:30-40m boy ve yuvarlak tepe(10-25m) yapar.300 yıl kadar yaşar. Genel Özellikleri: Yaprak, çiçek ve meyve yapısı F.orientalis’i andırır. Yaz yeşili yaprakları 5-10cm uzun, eliptik; üst yüzü canlı yeşil parlak, alt yüzü açık yeşildir. Sonbahar renklenmesi sarı-kırmızı-kahve renklerdedir. Park ve bahçelerde alle ve grup ağacı olarak ya da soliter kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Güneşli ve gölge yerlerde, kuru, taze topraklarda yetişir. Güçlü kök yapısıyla rüzgâra ve fırtınaya karşı dayanıklıdır. Deniz iklimini ve yüksek hava nemini sever. Serin yerlerde kireçli toprakları yeğler. Gölgeye dayanıklı; geç donlara, su baskınlarına ve kuraklığa karşı duyarlıdır. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Sürgün verir. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır. Kültivarları: F.s. cv. ‘Atropurpurea’ - Kırmızı Kayın: Çok boylu ağaçlardır. Yaprakları koyu morumtırak-kırmızı renklidir ve büyüktür. F.s. cv. ‘Aurea Pendula’ Dallar gövdeye paralel gelecek şekilde aşağıya sarkıktır; Yaprakları altın sarısı rengindedir. F.s. cv. ‘Cristata’ - Horozibiği yapraklı kayın: Yavaş büyüyen boylu ağaçlardır. Yaprakları derin parçalıdır. F.s. cv. ‘Heterophylla’ - Eğrelti yapraklı kayın: Boylu park ağaçları arasında en ilginç yapraklı olanıdır Yapraklar dar ve derin parçalanmıştır. F.s. c.v. ‘Macrophylla’ - Büyük yapraklı kayın: Yapraklar 15cm boyunda, 10cm genişliğindedir. F.s. cv. ‘Pendula’ - Sarkık dallı kayın: Kalın ve ince dalları aşağıya doğru sarkmış, dev cüsseli, gösterişli bir kültivardır. F.s. cv. ‘Roseomarginata’ - Kırmızı yaprakların kenarları açık pembe şeritlidir. F.s. cv. ‘Tortuosa’ - Tiribişon kayını: Sürgün ve dallar, arap saçı gibi dönük ve kıvrıktır. Fazla boylanmaz. 88

BİTKİ BİLGİSİ

4.14. FRAXINUS (DİŞBUDAK) CİNSİ Çoğunlukla Kuzey Yarım Kürenin ılıman bölgelerinde ve ender olarak subtropik ve tropik yerlerde yayılış gösteren 65 kadar türü vardır. Türkiye’de bu cinsin üç türü ve bu türlere ait 7 taksonu doğal olarak yetişmektedir. Kışın yapraklarını döken ağaçlardır. Yaşlı ağaçların kabukları birkaç türü hariç boyuna çizgili, çatlaklıdır veya dikdörtgen biçiminde pullu, çatlaklıdır. Tomurcukları ve bileşik yaprakları karşılıklı dizilmiştir. Tomurcuk pullarının rengi siyah, kahverengi veya boz esmerdir Tüysü yapraklardaki yaprakçık sayısı ve şekli bakımından ağacın gençlik evresinde ve olgunluk çağında çoğunlukla farklılık göze çarpmaktadır. Çiçekleri etkisiz ve çanakları salkım durumludur Meyveleri tek kanatlıdır, birçoğu bir arada salkım şeklinde aşağı sarkar. I. FRAXINUS EXCELSIOR - ADİ DİŞBUDAK Yetişme Yeri: Avrupa ve Anadolu’da akarsu boylarında ve su basar ormanlarda yetişir. 250 yıl kadar yaşar Boy ve Çap: 30-40m boy ve yuvarlak ya da dikine oval-gevşek bir tepe {1015m) yapar. Genel Özellikleri: Tomurcukları kısa ve piramit biçimli, sürgün üzerinde karşılıklıdır. Yaz yeşili tüysü bileşik yaprakları 5-10cm uzun. oval, sivri uçlu, kenarları dişli 7-15 adet yaprakçıktan oluşur. Yaprakçıkların üst yüzü koyu yeşil, tüysüz ve parlak, alt yüzü açık mavimsi-yeşildir. Mayısta açan çiçekleri sarı renkli ve çiçek kurulu salkım biçimlidir, ama çiçekleri fazla dikkat çekmez. Tek kanatlı meyveleri açık kahve renkli, 3-4cm uzun, dar dil biçimlidir Kanat ucu yuvarlaktır. İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman bölgelerde, güneşli, az güneşli yerlerde ve kurunemli ıslak-balçık ve kil topraklarda iyi yetişir Bir ışık türü olmasına karşın bir süre yarı gölgeye dayanır. Su isteği fazladır ancak, kuru yamaçlarda sığ kireçli topraklarda yetişen eko tipleri vardır Kent iklimine, kirli havaya, deniz suyuna ve fazla suya (su baskınlarına 2-3 ay) dayanabilir. Geç donlara duyarlıdır. Saçak kök yapar, iyi sürgün verir Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. İyi sürgün verir. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır. Kültivarları: F.e. cv. ‘Argenteo-variegata’ - Beyaz-gümüşi alacalı yapraklıdır. F.e. cv. ‘Aurea-variegata” - Sarı-altuni alacalı yapraklıdır. F.e. cv. ‘Globosa Nana’ - Bodur ve top biçimli tepeye sahiptir. F.e. cv. ‘Monophylla’ - Sert piramidal formlu tepesi ve düzgün sürgünleri olan büyük bir ağaçtır. F.e. cv. ‘Pendula’ - Boşluklu-şemsiyemsi tepeli, sarkık dallı ve yavaş gelişmeli bir ağaççıktır.1m boy ve 4m tepe çapı yapar. 89

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

II. FRAXINUS ORNUS - ÇİÇEK DİŞBUDAĞI Yetişme Yeri: Güney Avrupa ve Doğu Akdeniz ülkeleriyle Türkiye’de kıyı kesimlerde yetişir ve fidanlıklarımızda yetiştirilir. Boy ve Çap: 6-8m boy ve yuvarlak bir tepe (5-6m) yapar. Genel Özellikleri: Gövde kabuklan gri; sürgünleri zeytin yeşili / gri-yeşil renkli ve parlaktır. Tüysü bileşik yaprakları 3-7cm uzun ve 7-9 yaprakçıktan oluşur Mayıs Haziranda açan çiçekleri beyaz-beyazımsı renkli, 5-6sı bir arada ve çiçek kurulu 15 cm uzun, önceleri dik sonra sarkık durumludur Meyveleri 2-2.5cm uzun, kanat ucu kertikli ya da kesik biçimdedir. Park ve bahçelerde kent içinde küçük allelerde ya da caddelerde, gruplar halinde ya da soliter kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman iklimlerde bol-az güneşli yerlerde ve kuru-humuslu sıcak topraklarda yetişir. Sıcağı ve kireci sever. Kentlerde ve endüstriyel bölgelerde kirli havaya dayanır. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır. F. angustifolla 4.15. LAURUS (DEFNE) CİNSİ Akdeniz kuşağı ile Kanarya Adalarında yetişen iki türü vardır.8-15 m boylanabilen her dem yeşil ağaç/ağaççıklardır. Derimsi yaprakları tam kenarlı ve kısa saplıdır; sürgünlere sarmal dizilmişlerdir. Çiçekleri demetçikler halinde yeşilimsi sarı renkli ve hafif kokuludur; meyveleri üzümsüdür. Akdeniz bölgesinde L. nobilis ve Kanarya adalarında L. canariensis yetişen iki türü vardır. I. LAURUS NOBILIS - AKDENİZ DEFNESİ Yetişme Yeri: Güneydoğu Avrupa’da (Balkanlar) ve Anadolu’da yetişir. Batı ve Güney Anadolu sahil şeridinde, maki vejetasyonu içerisinde çok yaygındır Ayrıca Marmara’nın güney sahili ile yer yer Karadeniz sahilinde de doğal olarak görülürler. Boy ve Çap: 10m boy ve yuvarlak ya da dikme oval bir tepe (4m. çap) yapar. Genel Özellikleri: Gövdenin koyu gri, çatlaksız, düzgün bir kabuğu vardır. Her dem yeşil yaprak90

BİTKİ BİLGİSİ

lı ve sık dallıdır Taze sürgünler yeşil, sonraları kırmızımtırak esmer renktedir ve tüysüzdür. Yaprakları dar eliptik, derimsi, sivri uçlu, tam kenarlı ve hafif dalgalıdır, 5-10cm. uzunluğundadır, üst yüzü parlak koyu yeşil, alt yüzü mat yeşil ve kısa saplıdır. Çiçekleri demetçikler halinde yaprakların koltuğundan çıkar; hafif kokulu. 4 parçalı, sarımsı yeşildir. Meyveleri oval biçimli, 1-1,5 cm. uzunluğunda. 0.5-1 cm. çapında, önceleri yeşil, sonraları koyu yeşil renkli, etlice ve kokuludur; yenmez. Yeşil çit ya da perde tesisinde, grup kompozisyonlarında ya da soliter kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak ve kurak deniz ikliminde; güneşli yerlerde, taze topraklarda iyi gelişir; kuru taşlı ve kireçli topraklarda da yetişebilir. Gölgeye dayanıklıdır. Kış donlara duyarlıdır. İyi sürgün verir. Budama Durumu: Budamaya yatkındır. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır. Kültivarları: L. n, cv. ‘Aurea’ - çeşidinin yaprakları sarı alacalıdır. L. n, cv. ‘Undulata’ - çeşidinin yaprakları ondülelidir. İkisi de soliter kullanılır. 4.16. LIRIODENDRON (LALE AĞAÇLARI) Dünyada iki türü vardır. Bunlardan birisi Kuzey Amerika’da bulunur: diğeri Çin’de yetişir. Ülkemizde de yetiştirilen türü L. tulipifera’dır. I. LİRİODENDRON TULİPİFERA - LALE AĞACI Yetişme Yeri: ABD’nin doğusunda yetişir. Ülkemizde de yetiştirilir. Boy ve Çap: Yaygın ismi ‘Sarı Kavak’ olan bu ağaç türü 20-25m boy ve geniş, gevşek ve yuvarlak bir tepe yapar. Genel Özellikleri: Yaz yeşili yaprakları 10-20cm uzun-geniş, 51Ocm uzun saplı, üç loblu (orta lob körelmiştir); ucu kesilmiş gibi düz köşelidir. Üst yüzü açık yeşil, alt yüzü mavimsi -soluk yeşildir. Sonbahar renklenmesi altın sarısı ve dekoratiftir Uzun saplı yaprakları hatif bir rüzgarda titrediğinden, uzaktan kavakları anımsatır. Laleyi andıran çiçekleri 6-8cm çapında, yeşilimsi sarıbeyaz renkli ve turuncu lekelidir; genellikle çan biçimlidir ve Mayıs- Haziran- Temmuzda açar. İğ biçimindeki kozalaksı meyveleri 6-8cm uzun sarı-esmer renkli ve etkisizdir. Gerek çiçekleri gerekse genel görünümü ile dekoratiftir. İlginç bir kitle ağacı olduğu gibi dar mekânlarda iyi bir alle ağacı da olur. Park ve bahçelerde soliter kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman bölgelerde, güneşli yerlerde ve humuslu-nemli, kireçli topraklar üzerinde ve akarsu boylarında yetişir. Derin, taze, besince zengin verimli toprakları yeğler. Kent iklimine, kırlı havaya ve kış soğuklarına (donlara) dayanır. Ama rüzgâra duyarlıdır. 91

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır Kültivarları: L.t. cv, “Aurea Marginatum” Yaprak kenarları altuni sarıdır L.t, cv “Fastıgıata” - Dar tepeli ya da stun formludur 4.17. LIQUIDAMBAR (SIĞLA/GÜNLÜK AĞAÇLARI) CİNSİ Kuzey Amerika ile Güneybatı ve Doğu Asya da yetişen türü bulunmaktadır. Kışın yapraklarını döken, boylu yuvarlak tepeli ağaçlardır. Gövde kabukları yaralandığında sığla yağı denen kokulu bir sıvı akar bu sıvı, yan ürün olarak hasat edilir ve esansların ana maddesini oluşturur. Bu nedenle parfümeride (koku sanayisinde) aranır. I. LIOUIDAMBAR ORIENTALIS - SIĞLA - ANADOLU SIĞLASI - GÜNLÜK AĞACI Yetişme Yeri: Ülkemizin Muğla, Fethiye, Köyceğiz ve Marmaris yörelerinde, subtropik ikim koşullarının egemen olduğu yerlerde yetişir. Boy ve Çap: 20-25m boy ve yuvarlak bu tepe (8- 10m) yapar. Genel Özellikleri: Yaprakları çınarınkine benzer; 5 derin loplu 5-7cm büyük, lobların ucu kut ya da sivricedir. Yaprak kenarları kaba dişli, üst yüzü parlak yeşil, alt yüzü parlak yeşildir. Sonbaharda kızarır İlkbaharda açan çiçekleri yeşilimsi renkli, yapraklarla birlikte açar: erkek çiçekleri uzun bir sap ucunda, salkım halinde, yaprakların koltuğunda yer alır Dişi çiçeklerin 1-2 si yaprağın koltuğundan çıkar. Küremsi meyveleri 2-2.5 cm çapında, olgunlaştığında kahverengimsi bir renk kazanır, sapları uzundur. Sığla yağı esas itibariyle bu türden elde edilir. Güney bölgelerimizde çok sıcak ve taban suyu yüksek yörelerde grup halinde ya da soliter kullanılır. Sonbahar renklenmesi kırmızı ve etkindir. İklim ve Toprak İstekleri: Çok sıcak ve çok nemli-ıslak yerleri yeğler yavaş büyür, iyi sürgün verir sığ kök yapar. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır. II. LIQUIDAMBAR STYRACIFULA- AMERİKAN SIĞLA AĞACI Yetişme Yeri: USA kökenlidir. Boy ve Çap: 15m boy ve 6m tepe çapı yapar. Genel Özellikleri: Boyu gençken dik büyümeli, boşluklu ve şemsiyemsi tepeli, hızlı gelişmeli, kırmızı-kahve sürgünlü ve mantar oluşumu gösteren büyük bir ağaçtır. Yaz yeşilidir. Yaprakları 15cm geniş, el ayası biçimli ve 5 loblu, üst yüzü parlak yeşil, sonbahar renklenmesi açık sarı karmin kırmızı-yeşil hatta menekşe renkli ve çok caziptir; sürgünleri üzerinde tek tek bulunur ve uzun süre dallarda kalır. Mart-Mayısta açan çiçekleri yeşilimsi sarı renklidir, az dikkat çeker. Küremsi meyveleri 2-3cm çapında uzun saplı 92

BİTKİ BİLGİSİ

bir kapsül biçimli sert ve sivri uçludur. Dar tepeli alle ağacı olarak, grup halinde ya da soliter ve kap içinde kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Güneşli-yarı gölge yerlerde ve kuru-taze topraklarda yetişir. Ekstrem kent iklimine dayanır. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır. 4.18. MAGNOLIA (MANOLYA) CİNSİ Bu cinsin Kuzey Amerika’nın doğusu ve Meksika’nın güneyi ile Doğu Asya ve Himalaya’lara kadar Güney Asya da doğal olarak 35 kadar türü yetişmektedir. Kışın yaprağını döken (Örneğin M. Soulangeana) veya her dem yeşil (M. grandiflora) odunsu bitkilerdir. Tomurcuklar sürgünlere iki sıralı sarmal dizilmişlerdir. Yaprakları saplı, tam kenarlı ve büyüktür. Çiçekler çok büyük ve sürgün uçlarında tek tek bulunur. İlkbaharda ve yazın açanlar olarak iki grupta toplanabilir. Meyveleri kozalağımsıdır. Derine giden ve yaygın kök sistemine sahiptirler. Rutubetli ve mineralce zengin, derin ve gevşek topraklan tercih ederler. Magnolia campbellii - Himalaya Manolyası Magnolia delavayi - Çin Manolyası Magnolia denudata - Çin Kupa Manolyası Magnolia grandiflora - Büyük Çiçekli Manolya Magnolia x highdownensis - Melez Çin Manolyası Magnolia kobus - Kobuşi Manolyası Magnolia x loebneri - Melez Kobuşi Manolyası Magnolia obovata - Atbeyazı Manolya Magnolia salicifolia - Söğüt Yapraklı Manolya Magnolia sargentiana - Sargentin Manolyası Magnolia sieboldii - Kış Manolyası Magnolia soulengiana Soulange Manolyası Magnolia stellata - Yıldız Manolya Magnolia virginiana - Virginya Manolyası Magnolia yulan - Yulan Manolyası I. MAGNOLIA GRANDIFLORA - BÜYÜK ÇİÇEKLİ MANOLYA Yetişme Yeri: Kuzey Amerika’nın güneydoğusunda yetişir. Ülkemizde de yetiştirilir. Boy ve Çap: 20-30m boy ve yuvarlak tepe (6-1Om) yapar. Genel Özellikleri: Her dem yeşil, gösterişli ve rustik bir ağaçtır. Genç sürgünleri ve tomurcuklan esmer-pas rengi tüylerle kaplıdır. Yaprakları uzun oval (12-20cm), üst yüzü parlak koyu yeşil, alt yüzü esmer pas-renkli ya da bej kısa tüylerle kaplıdır; 2cm uzun sapı vardır. Mayıs- Ağustosta açan çiçekleri beyaz, kokulu ve 15-20cm çapında ve çanak biçimlidir. Meyveleri uzun-oval (7-10cm) bileşik kozalak biçimindedir;esmer-pas rengi tüylerle kaplıdır. Bir kese içinde bulunan tohumu kırmızı renklidir. 93

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman bölgelerde, nemli-gevşek balçık toprağında iyi gelişir. Asidik topraklara da uyabilir. Kış donlarına ve rüzgârlara duyarlıdır. Bu tür için korunaklı yerler seçilmelidir. Yarı gölgeye dayanır. Genellikle soliter kullanılır. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Tohum, çelik ve aşı ile üretilir. Kültivarları: M.g, cv. ‘Angustifolia’ - Dar yapraklıdır. M,g. cv “Exmount - Çok genç yaşta çiçek vermeye başlar. M.g. cv Goliath’ - Erken çiçek açar ve çiçekleri büyüktür. M.g cv Lanceolata’ - Sivri-konik formlu, yapraklarının altı az tüylüdür. II. MAGNOLIA SOULANGIANA - SOULANGE MANOLYASI Yetişme Yeri: M.denudata x M.litiiflora türlerinin melezidir. Fransa’da elde edilmiş olan bu tür çok dekoratiftir. Ülkemizde de yetiştirilmekte ve kullanılmaktadır. Boy ve Çap: 4-6m boy ve geniş bir tepe (4-6m) yapar. Genel Özellikleri: Yaz yeşili yaprakları, iri. 15cm uzun ters oval-eliptik biçimlidir. Mart-Haziranda yapraklanmadan önce açan çiçekleri 10cm uzun, beyazımsı-pembe renkli, dıştan kırmızımsı şeritlerle bezeli, çanağımsı biçimlidir. İklim ve Toprak İstekleri: Güneşli yerlerde normal asidik topraklarda yetişir. Kent iklimine dayanır, endüstri bölgelerinde ve asidik topraklarda yetişebilir. Ancak kuvvetli alkalen topraklarda yaprakları sararır. Park ve bahçelerde, kuytu ve güneşli yerlerde, soliter veya kap içinde kullanılır. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Çelikle üretilir. Kültivarları: M.S. cv, ‘Alba’ / ‘Alba Süperba’ Çiçekleri beyaz, dipte çok az ya da tamamen pembe 94

BİTKİ BİLGİSİ

renkli, ana türden biraz daha büyükçe ve yuvarlaktır. M.S. cv. ‘Alexandrina’ - Çiçeklerinin dip tarafında purpur-koyu kırmızı lekeli, daha sıkı ve yoğun bir yapıdadır M.S. cv. ‘Lennei” - Çiçekleri büyük küremsi, dışta pembe-purpur içte beyaz renklidir. Çiçeklenmesi biraz geç olur. Genellikle genç yapraklarla birlikte açar. 4.19. OLEA (ZEYTİNLER) CİNSİ Zeytin ağaçları ekseriya çok tahribat görmüş ve çok dala ayrılmıştır. Oyuk oyuk kabukları üzerinde ve eğri-büğrü sürgünleri ucunda gri-yeşil yaprakları yer almıştır. Hep yeşil yapraklarının koltuklarından çıkan salkımımsı çiçekleri beyaz ya da sarımsı beyaz renkli, küçük ve kokuludur. Meyveleri etli ve taş çekirdeklidir. Meyve eti ve çekirdeği yağ içerir, Park ve bahçelerde yer alan zeytin ağaçları uygun biçimde korunarak gri-yeşil yapraklarıyla peyzaj tablolarına katılabilirler. I. OLEA EUROPAEA - ZEYTİN AĞACI Yetişme Yeri: Akdeniz kuşağının, bu arada ülkemizin önemli kültür ağaçlarından birisidir. Boy ve Çap: 12m ya da daha az boy yapar; çok uzun ömürlü ve plastik görünüşlüdür. Genel Özellikleri: Ülkemizde birinci derecede tarımı yapılır; çevrede kesilmeyerek korunan zeytin ağaçlarından dokusu, rengi ve silueti bakımından yararlanılır. Sıcak iklimlerin dışında, genellikle yetiştirilmez. Yaprakları derimsi üstü gri yeşil altı mavimsi gümüşi renklidir. Mayısta açan çiçekleri küçük, beyazımsı yeşil renkli, çok kokulu ve kısa salkımlar halindedir. Rüzgârlı havalarda ağaç, gri ya da gümüşi renkli görünümü ile çok ilginçtir. Meyveleri sıkılarak(ezilerek) yağı alınır ya da salamurası (yeşil ya da siyah) yapılarak yenir. İklim ve Toprak İstekleri: Derin ya da sığ, nemli ya da kuru fakir topraklarda özellikle güneşli sıcak yerlerde yetişir. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: İlkbaharda tohum ekimi ile daha sonra yaşlı fidanların aşılanması suretiyle yapılır. 4.20. PLATANUS (ÇINARLAR)CİNSİ Dünyada 6-7 türü olan Çınarlar, Kuzey Amerika’dan Güneydoğu Avrupa’ya ve Ön Asya’ya kadar geniş bir yayılış gösterir. Genç yaşlardan itibaren hızlı bir büyüme yaparlar ve çok kalın çaplara ulaşır, ulu ağaç halini alırlar, 500-600 yıl yaşarlar. Zamanla kalınlaşan gövdelerin içi çürüyüp boşal95

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

dığı (kovuklaştığı) halde yaşamlarına devam ederler. Kütük sürgünü verme özelliğine sahiptirler. Yaşlı gövdelerin kabuklarının dış kısmı, geniş levhalar halinde veya küçük pullar halinde çatlaklıdır. Yan tomurcukları sürgünlere iki sıralı sarmal (almaşlı) dizilmişlerdir. Uzun saplı yaprakları, 3-7 loplu, lopların kenarları kaba dişlidir. Meyveleri, küre biçimli, büyük, bileşik ve saplıdır. Olgunlaştıktan sonra sonbahar ve kış ayları içerisinde dağılır. Üretimi genellikle tohumla yapılır. Dere, nehir kenarlarını, vadi içlerini, taban suyu yüksek düzlükleri tercih ederler. Fazla derine gitmeyen, yüzeysel ve geniş bir kök sistemi oluştururlar. Hava kirliliğine ve gaz zararlarına karşı dayanıklıdırlar. 1. PLATANUS OCCIDENALIS (AMERİKAN BATI ÇINARI) Yetişme Yeri: Kuzey Amerika’nın güney bölgelerinde yetişir; Avrupa’ya ve ülkemize de getirilmiştir ve ülkemizde çok yetiştirilmektedir. Boy ve Çap: 30-40 m boya. 1-2,5 m çapa ulaşabilen dolgun gövdeli, yuvarlak tepeli ulu ağaçlardır. Genel Özellikleri: Gövde kabuklarının rengi açık gri mat beyazdır. Genç gövde ve dalların kabukları büyük levhalar halinde kavlayıp döküldüğü halde, yaşlı ağaçların kabukları küçük pulludur, uzun süre dökülmez. Yaprakları 10-20cm büyüklüğünde, çoğunlukla 3-5 lopludur; lopları fazla derin değildir; kenarları düz ya da hafif dişlidir. Meyveleri küre biçimli, 2.5-3,5 cm. çapındadır. Doğu Çınarının aksine 7,5-15 cm. uzunluğundaki bir sap ucunda teker teker bulunur, birden fazla sayıda bir arada görüldüğü çok nadirdir Park ve bahçeler için iyi bir alle ve kitle ağacıdır; gölgesi aranır, soliter kullanılır. Kent sokaklarında ve dar caddelerde kullanılması hatalı olur. İklim ve Toprak İstekleri: Oldukça sığ bir kök sistemi oluştururlar, ormanlarda rutubetli düzlüklerde, nehir ve dere kenarlarında rastlanır. Ilıman iklimlerde; derin, taze, nemli topraklarda iyi yetişir; ağır-balçık ve kil topraklarına da uyar; ışık türüdür. Ülkemiz koşullarına uyum sağlamıştır. Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır. II. PLATANUS ORIENTALIS (DOĞU ÇINARI) Yetişme Yeri: Güneydoğu Avrupa’dan Asya’ya (Himalaya’lara) kadar yetişir Ülkemizde İç Anadolu ve kısmen Kuzeydoğu Anadolu hariç, deniz seviyesinden 1100m. yüksekliklere kadar, çok yaygındır, dere boylarında nehir kenarlarında, nehir deltalarında sızıntılı ve çakıllı yamaçlar üzerinde bulunur Bol gölge verir anıt gövdeler oluşturur. Boy ve Çap: 25m, boy, geniş ve çok yaygın bir tepe (20m. çap) ve 5m den fazla gövde çapı yapar. 96

BİTKİ BİLGİSİ

Genel Özellikleri: Gövde kabukları yavaş ve küçük pulcuklar halinde kavlar Bu nedenle Batı Çınarından ayrılır ve gövdenin dallara kadar olan kısmı kabuklu görünür Yapraklar 5-7 loplu, lopları derin oyuntulu ve 10-20cm. büyüklüğünde, açık yeşil renklidir Meyveleri 2-2.5cm çaplı, küre biçimli, bileşik ve 2-6 tanesi, uzun bir sap üzerinde yer alır İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman iklimlerde; Batı Çınarı gibi derin, taze ve verimli topraklarda iyi gelişir, nem isteği fazladır. Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır. Kültivarları: P. o, var cuneata - çeşidinin yaprakları 3-5 loplu, kısa saplı, ağaççık ya da çalı formundadır Yunanistan’da ve Batı Anadolu’da yetişir P o, var cretica - çeşidinin yaprakları 5 loplu ve küçük meyvelidir (1,5cm. çaplı) Doğal olarak Girit Adasında yetişir P o, cv ‘Digitata’ - Yaprakları 3-5 loplu, derin parçalıdır ve loplar hemen hemen tam kenarlıdır. P o. cv. İnsularis’ - Küçük bir ağaçtır yapraklar da küçülmüştür. Ayanın dip tarafı kama biçiminde daralmıştır. Derin parçalanmıştır, loplar daralmıştır. III. PLATANUS ACERIFOLIA (MELEZ ÇINAR- AKÇAAĞAÇ YAPRAKLI ÇINAR) Yetişme Yeri: Doğu Çınarı ile Amerikan Batı Çınarının doğal bir melezi olarak kabul edilir. Boy ve Çap: 20-30m. boy, yaygın ve yuvarlak bir tepe (10-20m,) yapar, koyu gölge verir. Genel Özellikleri: Gövde kabuğu büyük plakalar halinde kavlar. Serbest büyüdüğü zaman yana uzanan dalları, toprağa kadar sarkar. Yaz yeşili yaprakları 3-5 loplu, 15-25cm. genişliğinde ve parlak koyu yeşildir ve uzun sure dallarda kalır. Sonbahar renklenmesi sarıdır Çiçekleri dikkat çekmez. Küremsi meyveleri bir sap üzerinde ikişer ikişer bulunur; genel olarak da 1 veya 3 tanedir. 2-2.5 cm. çapındadır ve sapı 10cm. kadar uzunluktadır. Sık dallanması ve üstün dayanma gücü nedeniyle kentlerde ve parklarda alle ağacı ve kitle elemanı olarak, gruplamalarda ve soliter kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman iklimlerde; bol güneşli ve güneşli yerlerde, kuru 97

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

humuslu, taze derin topraklarda iyi yetişir; fakat kurak koşullara ve mekanik yaralanmalara, kömür tozuna, endüstri gazlarına, ekstrem iklim koşullarına dayanır. Bu nedenle büyük kentlerde de kolay yetişir Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır. 4.21. ROBINIA (YALANCI AKASYA) CİNSİ Kuzey Amerika ve Meksika kökenlidir Yaklaşık 20 kadar türü bulunmaktadır. Kışın yaprağını dökerler; tomurcuklar sürgünlere almaşlı olarak dizilmiştir ve sürgün dokusuna gömülmüş vazıyettedir ve yaprak sapı altına gizlenmiştir, görünmezler; yaprak sapının iki tarafında çoğunlukla kulakçıklardan değişmiş batıcı dikenler vardır Yalın kat, tek tüysü yaprakların kısa saplı yaprakçıkları karşılıklıdır, tam kenarlıdır. Çiçekler aşağıya sarkan salkım biçimli kurul oluştururlar, renkler beyaz, pembe, kırmızıdır ve genellikle kokuludur, Baklaları uzun, yassı. Sofora gibi boğumlu değildir. Her türlü topraklarda, hatta kurak topraklarda bile yetişebilirler. Hava kirliliğine karşı dayanıklıdırlar. Güneşli sıcak yerleri, hafif ve derin toprakları sever, rüzgâra karşı korunmak isterler. Yalancı Akasyaların bir türü, uzun yıllar ülkemiz koşullarına uyum sağlamış, yerli bir tür gibi olmuştur. Çiçekleri arıları çeker; kökleri azot depo eden mycorizza’larca zengindir. Bu nedenle fakir topraklarda da yetişirler. I. ROBINIA HISPIDA - KIRMIZI ÇİÇEKLİ AKASYA Yetişme Yeri: USA kökenlidir. Boy ve Çap: Yaz yeşili bir köken ya da bodur bir ağaççıktır. Genel Özellikleri: Mayıs-Haziran ayında açan çiçekleri karmin pembe renklidir: 2.5-3cm uzun bayrağımsı yuvarlak; çiçek kurulu salkım ya da aşağı kıvrık, 10cm kadar uzundur. Akasyaların en büyük çiçeklisidir. Yaprakları tüysü 25cm uzun ve 13 ya da daha fazla yaprakçıktan oluşur. Soliter kullanılır. Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur. Üretim Tekniği: Genellikle R. Pseudoacacia’nın üzerine aşılanır ve bol kök sürgünü verir Kültivarları: R.h. cv. ‘Macrophylla’ - Ana türün ıslah edilmişidir. Ancak 2-3m boylanır ve güçlü bir tepe gelişmesi (3m) gösterir. Çiçek rengi purpur-kırmızı. purpur-pembe ya da pembedir. Kap içinde ya da soliter kullanılır. II. ROBINIA PSEUDOACACIA - ADİ AKASYA - YALANCI AKASYA Yetişme Yeri: ABD’nin doğusunda yetişir. Ülkemizde de çok yetiştirilir. Romanya ve Macaristan’da baltalıkları kurulmuştur. 200 yıl kadar yaşar. 98

BİTKİ BİLGİSİ

Boy ve Çap: 20-25m boy, yuvarlak seyrek dallı ve gevşek dokuda bir tepe (8-1 Om) yapar, 1.20m gövde çapına ulaştığı bildiriliyor. Genel Özellikleri: 7-19 adet oval-eliptik yaprakçıktan oluşan bileşik tüysü yaprakçıkları 20cm uzundur. Üst yüzü ekin yeşil, altı gri-yeşil renkli, sonbahar renklenmesi sarıdır. Mayıs-Haziranda açan çiçekleri beyaz, çiçek kurulları salkım biçimli ve10-20cm uzundur. Baklaları 5-10 cm uzun içinde 3-10 tohum taşır. Kuvvetli kök sürgünü yapar, geç sürer. İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman iklimlerde; bol güneşli yerlerde, kuru humuslu topraklarda yetişir, derin ve sıcak toprak ister. Kumlu-balçık ve kumlu-taşlı topraklarda, daha iyi yetişirler. Sonbahar donlarından zarar görürler Kökleriyle havanın azotunu tuttukları için toprakları iyileştirirler. Rüzgâra duyarlıdırlar. Çiçeklerini arılar çok sever. Kültivarları: R.p, cv “Umbraculifera’, ‘Globosa’ Top Akasya; Konik-top biçimli bir tepe yapar Yavaş gelişir Ekstrem kent iklimine dayanır. R,p, cv. ‘Pyramidalis’ - Piramit formludur, alle ağacı ya da soliter kullanılır. Robinia kelseyi - Pembe Çiçekli Akasya Robinia neomexicana - Meksika Akasyası Robinia viscosa - Yapışkan Akasya 4.22. SALICACEAE Bu familyanın Salix, Populus, ve Chosenia gibi üç cinsi vardır, bu cinslere ait 335 kadar taksonu Kuzey yarımküresinin ılıman ve soğuk bölgelerinde doğal topluluklar kurarlar ve geniş yayılış gösterirler Bazı tropik türleri ise bölgenin dağlık kesimlerinde, orman sınırına yakın yerlerde bulunurlar. Kavak ve Söğütlerin tohumları çimlenme enerjilerini çok çabuk yitirdiklerinden, tohumların olgunlaşıp etrafa dağılması sırasında, yani ilkbahar sonu veya yaz başında, ancak toprağın nemli veya ıslak kalabildiği sınırlı yerlerde çimlenebilirler. Birçok türlerin yetiştirilmeleri çelik veya kök sürgünleri yardımı ile daha kolay olabilmektedir Türlerin vejetatif yolla üretilmeleri, erozyon kontrolünde büyük kolaylıklar sağlamaktadır. Kışın yaprağını döken ağaç ve çalılardır. Yapraklar sürgünlere sarmal dizilmiştir(Birkaç taksonunda karşılıklıdır) Sade veya lopludur Yaprak sapları çoğunlukla bir veya iki çift beze taşır. Bir cinsli iki evcikli olan çiçekleri teker teker değil, dik duran veya aşağıya sarkan uzunca bir eksen üzerine yerleşmiş, bol sayıdaki çiçeklerin oluşturduğu “başak” veya “basit salkım” şeklindeki kurullara “kedicik” adı verilir. Meyve tek gözlü lokosid kapsüldür ve çoğunlukla 2 (nadiren 4) parça halinde açılır. Gayet küçük olan tohumların dip tarafında, uçmasını sağlayan tüy demetleri bulunur. Tohumlar etrafa saçıldıktan sonra uygun bir çimlenme ortamı bulamazlarsa birkaç saat içerisinde çimlenme özelliklerini yitirerek kuruyup ölürler. Uygun çimlenme ortamında ise 24 ile 48 saat içerisinde çimlenirler.

99

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

4.22.1. SALIX (SÖĞÜTLER) 300’den fazla türü ve alttürü vardır. Melez yapma yetenekleri fazla olan ağaç ağaççık ve çalılardır. Sulak yerlerde ve derin topraklarda kolay yetişirler. Sürgün verme yetenekleri çoktur. Öncü ağaçlardandır. Hızlı gelişirler. Ülkemizin kırsal kesimlerinin önemli ağaççık ve ağaçlarındandır. Baharda erken sürer, erken çiçek açarlar. Toprak ve iklim ekstremlerine dayanırlar. Akarsu boylarında, kumullarda ve kirli havalı yerlerde, yamaçlarda, şevlerde, toprak stabilizasyonunda park ve bahçelerde, taş-kaya bahçelerinde, hatta bazı türleri mezarlıklarda kullanılır. I. SALIX ALBA: (AKSÖĞÜT) Boy ve Çap: 20-25m boy ve yuvarlak bir tepe yapar. Genel Özellikleri: Gövde kabuğu uzunlamasına çatlaklı, esmer-boz renkli; taze sürgünleri, yapraklan ve tomurcukları ipek gibi yumuşak beyaz tüylerle kaplıdır. Sürgünleri esnektir. Yaprakları 6-1Ocm uzun, l-3cm geniş, kama biçimli; kenarları çok ince dişli, üst yüzleri gri-mavi-yeşil, alt yüzleri gri-beyazdır. Sık, ince ve çok uzun bir kök sistemi yapar. Park ve bahçelerde soliter ya da grup halinde kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Akarsu boylarında, derin ve nemli topraklarda iyi gelişir. Fazla suya, rüzgâra dayanır, hayvan yemesine direnir. Su taşkınlarına 1-2 ay dayanabilir. Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi çelikle yapılır. Kültivarları: S.a. cv. “Aurea” - Sarı sürgünlü aksöğüt çeşididir. II. SALIX BABYLONICA: (SALKIM SÖĞÜT) Yetişme Yeri: Çin, Japonya ve ülkemizde yetiştirilir. Boy ve Çap: 8-1Om boy yuvarlak ve sarkık bir tepe yapar. Genel Özellikleri: Yaprakları 8-10cm uzun, dar ve uçları sivri, kenarları dişli, üst yüzü koyu yeşil, malt yüzü mat gri-yeşildir. Özellikle su başlarında (havuz-çeşme), su kıyılarında ve çayır alanları üzerinde soliter ya da birkaçı bir arada kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak yerlerde ve derin topraklarda iyi gelişir. Çok estetik görünümlüdür. Budama Durumu: Fidanların tepesini dikimden sonra birkaç yıl uygun budama yaparak yükseltmek ve biçimlendirmek gerekir. Üretim Tekniği: Çelikle üretilir. III. SALIX CAPREA: (KEÇİ SÖĞÜDÜ) Yetişme Yeri: Avrupa ve Asya’nın ılıman bölgelerinde yetişir. Ülkemizde de orman 100

BİTKİ BİLGİSİ

açıklıklarında, akarsu boylarında ve çayırlıklarda görülür.60 yıl kadar yaşar. Öncü bir ağaç türüdür. Boy ve Çap: 3-5m ya da 7m boy ve 3m tepe çapı yapar. Genel Özellikleri: Dik geniş büyümeli, hızlı gelişmeli; sürgünleri erkek fertlerde, önce gri tüylü, sonra parlak kırmızı-kahve renkli, dişi fertlerde yeşildir. Otlatmalar nedeniyle çoğunlukla çalı formu gösterir. Keçi söğüdünün gövde kabukları kül renkli; yaz yeşili yapraklan oval/oblong biçimli, 2.5cm x 3-1Ocm büyük ve eliptik, uçları sivri ya da küt, kenarları tam ya da dalgalı ve dişlidir; üst yüzü mat-koyu yeşil renkli ve tüysüz, alt yüzü gri-yeşil tüylüdür. Çiçeklenmesi yapraklanmadan önceye rastlar. Erkek kedicikleri 5cm uzun dik durumlu, dişiler 8cm uzundur. İklim ve Toprak İstekleri: Nemli ya da kuru topraklarda hatta ıslak yetişme yerlerinde yetişir, güneşli yerleri sever. Öncü bir türdür. Yamaçların tutulmasında, iyi bir toprak tutucusu olarak gruplamalarda, ağaç ve rüzgâr perdelerinde, arı konukçusu olarak kullanılır. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi çelikle yapılır. IV. SALIX MATSUDANA: (ÇİN SÖĞÜDÜ) Yetişme Yeri: N Çin, Mançurya ve Kore’de yetişir. Ülkemizde de yetiştirilir. Boy ve Çap: 8-1Om boy ve dağınık bir tepe yapar. Genel Özellikleri: Sürgünleri sarımsı yeşil, tüysüz ve 8-1Ocm uzundur. Yaprakları dar, şeridimsidir. 5-8cm uzun, kenarları keskin dişlidir. Tepe ve dallarının plastik özelliği çok yüksektir; bu nedenle park ve bahçelerde soliter kullanılır. Ancak bazı düz dalları ve sürgünleri uzaklaştırmak gerekir. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi çelikle yapılır. 4.23. SOPHORA (SOFORA) CİNSİ Kuzey Amerika ve Doğu Asya’da yetişen Sofora cinsinin 20 kadar türü vardır, çoğunluğu süs bitkileri olarak park ve bahçelerde yetiştirilmektedir, ender olarak da otsu bitkilerdir. Örneğin S. Alopecuroides ve S. Jaubertii adındaki otsu türler ülkemizde doğal olarak yetişmektedir. Yaz yeşili ya da her dem yeşil ağaç ve ağaççıklardır. Tomurcuklan sürgünlere sarmal dizilmişlerdir. Tek tüysü bileşik yaprakları 7 veya daha fazladır, yaprakçıklar tam kenarlı, orta damara tam karşılıklı bulunurlar Çiçekleri bileşik salkım ve dik durumludur, çiçek kanatlarının kenarları 5 dişlidir. Bakla tipi meyve verir, tohumlar arası dıştan boğumludur; açılmaz veya çok güç açılır, saplıdır. Üretimi tohumla yapılır. Ülkemizde Sophora japonica (Japon Soforası) türü yetiştirilmektedir. 101

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

I. SOPHORA JAPONICA - JAPON SOFORASI Yetişme Yeri: Çin, Kore ve Japonya’da yetişir. Ülkemizde de çok yetiştirilir. Boy ve Çap: 15-20 m boy ve yuvarlak bir tepe (10-15m) yapar, 1 m çapında gövde oluşturur. Genel Özellikleri: Dalları uzun hafif kıvrık ve koyu yeşil; sürgünleri azdır. Yaz yeşili yaprakları tüysü 25cm uzun, yaprakçıkları (7-17mm) eliptik-oval, üst yüzü tüysüz ve parlak-yeşil, alt yüzü mavi-yeşil ve tüylüdür. Sonbahar renklenmesi parlak açık sarıdır. Kısa saplı yaprakçıkların 7 adedi ya da fazlası bir arada bulunur. Sarımsı-beyaz renkli çiçekleri Ağustos’ta açar, kokulu ve başak biçimli, 25cm uzundur. Baklaları 6-8cm uzun, boğum boğum ve biraz yapışkandır. Park ve bahçelerde soliter, ya da alle ağacı, rüzgâr perdesi ve grup ağacı olarak kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman iklimlerde, güneşli yerlerde ve kuru-humuslu ya da verimli topraklarda iyi yetişir; alkalik topraklarda da yetişebilir Sıcak sever. Kent iklimine ve dumana dayanıklı, gençlikte donlara duyarlıdır. Kültivarları: S.j. cv. Pendula’ - Sarkık formludur. Soliter ya da grup halinde kullanılır. İyi bir park ağacıdır. 4.24. SORBUS (ÜVEZ) CİNSİ Kuzey Yarımkürenin değişik bölgelerinde yayılmış 85-100 kadar türü vardır. Sürgünleri dikensiz, kışın yapraklarını döken ağaç veya çalılardır; tomurcukları oldukça büyük, üzeri kiremitvari dizilmiş pullarla örtülmüştür. Yaprakları tüysü veya sade (loplu veya dişli) dir, sürgünlere sarmal dizilmişlerdir. Çiçekler teker teker değil, birçoğu bir arada kurul oluşturur, beyaz veya ender olarak da pembedir. Yalancı sulu meyve olgunlaşınca sarı, kırmızı kahverengi veya beyaz renklidir. Verimli, iyi drenajlı ve rutubetli topraklarda yetişirler, güneşli kuru topraklarda gelişemezler, hafif gölgeye dayanıklıdırlar. Normal olarak tohumla, ancak seçilmiş formları veya kültivarları aşı veya daldırma yolu ile üretilebilir, çoğaltılabilir. I. SORBUS AUCUPARIA - ADİ ÜVEZ - KUŞ ÜVEZİ Yetişme Yeri: Avrupa ve Asya ile ülkemizde yetiştirilir. 70-80 yıl kadar yaşar. Boy ve Çap: 10-15m boy ve yuvarlak -gevşek bir tepe (6m) yapar. Genel Özellikleri: Çok gövdelidir. Genç gövde kabuğu düzgün, yaşlanınca uzunlamasına çatlar. Taze sürgün ve tomurcukları yumuşak tüylü, sonra kaygan gri-kahve renklidir. Yaz yeşili yaprakları bileşik tüysü, 20cm uzun, 9-15 adet yaprakçıktan oluşur. Yaprakçıklar 3-4cm uzun, dar mızrağımsı biçimli ve tüylü, uçları sivri kenarları dişli, üst yüzü koyu-donuk yeşil, alt yüzü gri-yeşil ve tüylüdür. Sonbahar renklenmesi sarı-turuncu 102

BİTKİ BİLGİSİ

ya da turuncu-kırmızıdır. Mayısta açan çiçekleri beyaz, çiçek kurulları şemsiyemsi salkım durumludur. Meyveleri nohut büyüklüğünde meyve kurulu 1.5cm çaplıdır. Ağustostan itibaren parlak açık kırmızı renklidir. Park ve bahçelerde grup halinde soliter ya da alle ağacı olarak kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Güneşli-yarı gölge yerlerde ve humuslu asidik topraklarda yetişir. Rutubetli yerlerde hatta turbalıklarda da yetişebilir. Donlara dayanır, ışık türüdür. Gençlikte hızlı gelişir, iyi sürgün verir, öncü bir ağaç türü sayılır. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Tohumla ya da aşı ile üretilir. Kültivarları: S.a. cv. “Fastigiata’ - Piramit formlu, set-dik yapılı, kalın ve kısa sürgünlü, çok yavaş gelişmelidir. S.a. cv. ‘Moravica’ - Piramidal ve simetrik tepeli, sürgünleri kalın parlak ve kahve-yeşildir. II. SORBUS DOMESTICA - ADİ ÜVEZ - GERÇEK ÜVEZ Yetişme Yeri: Akdeniz ülkelerinde ve bu arada ülkemizde yetişir ve yetiştirilir. Boy ve Çap: 20m boy ve yuvarlak bir tepe (8-1Om) yapar. Genel Özellikleri: 500-600 yıl yaşar. Tüysü bileşik yaprakları S. Aucuparia’nınkine benzer, ama ondan daha kısa, küçük ve sayıca çok yaprakçıktan oluşur. Meyveleri yuvarlak armut biçimli, 2-3cm çapında sarı renklidir. Güneş gören tarafı ise kırmızı noktalıdır. İklim ve Toprak İstekleri: Kurak iklimlerde derin kalkerli, killi topraklarda yetişir; ışık ve sıcak sever. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Tohumla üretilir. Sorbus americana - Amerikan Üvezi Sorbus aria - Beyaz Yapraklı Kuş Üvezi Sorbus cashmeriana - Kaşmir Üvezi Sorbus torminalis - Kuş üvezi 4.25. TILIA (IHLAMUR) CİNSİ Kuzey Amerika’da 30 kadar türü yetişir. Kışın yaprağını döken ağaçlardır. Saplı, tabanı çarpık, yürek şeklinde veya kesik ve kenarı testere dişli olan yaprakları sürgünlere almaşlı olarak diziliş gösterir. Çiçekleri Haziran -Temmuzda açar, sarımsı-beyaz renkli ve kokuludur. Meyveleri küremsi ovaldir. Çiçekleri zamanında toplandığında, kaynatılarak içilir, şifalıdır. Çok iyi bir cadde ve alle ağacıdır. Yalnız bir ıhlamur türü aynı değerde değildir; çünkü caddelerde asfaltın yansıttığı güneş ışınlarından zarar görür. Temiz hava, nemli derin topraklar isterler. Yalnız T. tomentosa, T alba, T euchlora, kent iklimine dayanır. 103

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

I.TILIA ARGENTEA (T.TOMENTOSA-TILIA ALBA) - GÜMÜŞİ IHLAMUR Yetişme Yeri: Güneydoğu Avrupa ile Asya’da ve Türkiye’de (Karadeniz ve Marmara bölgeleri yapraklı orman kuşağında) yetişir ve yetiştirilir. Boy ve Çap: 40m’ye kadar boylanabilen geniş tepeli (10-12m) bir ağaçtır. Sık dallanma yapar. Genel Özellikleri: Gençken gövde kabuğu düz, sonraları çatlaklıdır. Dallar gövdeye dar bir açı ile birleşir. Hafif zigzag yapan genç sürgünleri boz esmer renkli ve sık tüylerle örtülüdür. Yaz yeşili yaprakları yürek biçimli, asimetrik ve çok kısa sivri bir damla ucu vardır. Üst yüzleri çıplak, alt yüz gümüşi, keçe gibi sık yıldız tüylerle örtülüdür. Yaprak kenarları ise çift ya da tek sıralı dişlidir. Haziran-Temmuzda açan çiçekleri sarımsı beyaz renkli 7-10 adedi bir çiçek kurulu oluşturur ve sarkar. Meyveleri sivri-oval biçimli, 1cm uzundur. Genellikle park ve bahçelerde soliter, grup halinde, cadde ve allelerde yol ağacı olarak kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Deniz ikliminde, güneşli yerlerde ve normal-taze bahçe toprağında yetişir. Kurak yerlerde ve büyük kentlerde de yetişebilir. Kirli havaya ve dumana dayanır. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Tohumla ya da aşı ile üretilir. II. TILIA GRANDIFLORA - BÜYÜK YAPRAKLI IHLAMUR Yetişme Yeri: Avrupa’da geniş yayılış gösterir. Ülkemizde Marmara bölgesinde sınırlı olarak yetişir ve yetiştirilir. 800-1000 yıl kadar yaşar. Boy ve Çap: 20-30m boy ve geniş bir tepe (15-20m) yapar. Genel Özellikleri: Dalları kırmızı-gri tüylü; genç sürgünleri tüylü zeytin yeşili, kırmızı-kahve renkli: yaz yeşili yaprakları 6-12cm uzun ve yuvarlak-kalp biçimli ve uzun saplı, kenarları keskin dişli, üst yüzü mat yeşil tüylü veya çıplak, alt yüzü mavimsi-yeşil renkli ve tüylüdür. Kokulu çiçekleri sarımsı renkli, 3-9’u bir arada ve sarkıktır, Meyveleri yuvarlak, 1cm çapında bol sayıda, sert odunumsu, 4-5 adet çıkıntılıdır. İyi bir alle ağacıdır. Park ve bahçelerde soliter ya da gruplar halinde kullanılır. Hızlı büyür, güçlü kazık kök yapar, iyi sürgün verir. İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman iklimlerde: güneşli yerlerde ve normal taze topraklarda yetişir. Verimli ve derin topraklar ister; bol ışık, yüksek hava ve toprak nemini sever. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Tohumla üretilir Kültivarları: T.g. cv. ‘Aurea’ - Yaprakları sarı-alacalıdır. T.g. cv ‘Compacta’ - Sıkı ve yuvarlak tepelidir. T.g. cv. Fastigiata’ - Tepesi dar, stun biçimli, dik büyümelidir. T.g. cv. ‘Rubra’ - Kırmızı sürgünlüdür. Tilia amercana cv. Nova’ - Amerikan Ihlamuru Tilia X europaea - Hollanda Ihlamuru Tilia rubra - Kafkas Ihlamuru 104

BİTKİ BİLGİSİ

4.26. ARECACEA FAMİLYASI Palmiyeler arecacea allesinin, tek çenekli, odunsu bitkileridir. Yüzeysel kök sistemine sahiptirler. Bazı palmiye türleri de hava köklerine sahiptir. Odunsu gövdeye sahiptirler. Genç palmiyeler, büyüme ucu (apikal meristem) belirli bir büyüklüğü erişmeden gövde yapmaya başlamaz, Palmiyelerin ilk yıllarda gövde yapmamasının nedeni büyüme ucunun yeterli gelişme yapmamış olmasıdır. Gövdesinin kabuğu yoktur. Palmiye gövdelerinde ikinci kalınlaşma olmaz. Yaprakları genelde gövdenin üst kısmına dağılmıştır. Yaprak şekillerine göre elsi (palmat), tüysü (pinnat) ve iki tüysü (bipinnat) olarak gruplandırılır. Çiçekleri salkım şeklinde olur. Çiçekleri, genelde yeşilimsi veya krem-beyaz renktedir. Meyveleri türlere göre farklılık gösterir. Genellikle iyi drenajlı, nemli, sıcak ve korunaklı ortamlarda yetişirler. Derin topraklarda iyi gelişirler. I. CHAMAEROPS HUMULIS - BODUR AKDENİZ PALMİYESİ (ARECACEAE) Yetiştiği Yer: Doğal olarak İspanya, Fas’tan Libya’ya kadar olan Kuzey Afrika kıyıları, İtalya’nın Tuscany’den güneye olan yörelerinde, Sicilya, Sardunya ve Malta adalarında bulunmaktadır. Boy ve Çap: 4-6 m boy, 1-2 m tepe tacı yapar. Genel Özellikleri: Genelde çok gövdeli, fazla boylanmayan çalı görünümünde bir palmiyedir. Hafif kar yağışına dayanıklıdır. Uzun ve dikenli bir sap üzerindeki yaprakları, yelpaze şeklindedir. Yapraklar yeşil ile gümüşi ve mavi arasında değişik renk nüansları gösterirler, İlkbaharda marttan mayısa kadar çiçek açar. Sonbaharda olgunlaşan meyveler, kırmızı-kahverengi, 1-4 cm yuvarlak veya oval şekildedir. İki cinslidir. Bazen de hermafrodit (erkek ve dişi çiçekler aynı ağaçta) olabilirler. İklim ve Toprak İstekleri: Genellikle kireç taşlı topraklarda bulunmasına karşın, kumlu, granit kayalı tepeler, yamaçlar ve hemen her çeşit kuru toprakta gelişmektedir. Dikildiği yeri sevdikten sonra, kuraklığa ve dona dayanıklıdır. Güneş altında daha iyi gelişme gösterir. Yarı gölgede de yetişebilir. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve yan sürgünleri ile yapılır. Kültivarları: C.h.cv. ‘Elatior’ - Tek gövdeli bir alt türdür. C.h.cv. ‘Cerifera’ - Mavi yapraklı bir alt türdür. 4.27. PHOENIX CANARIENSIS - KANARYA ADALARI HURMASI Yetiştiği Yer: Kökeni Kanarya Adalarıdır. Boy ve Çap: 18-20 m’ye kadar boylanır, gövdesi 90 cm kalınlığa, tepe tacı 5-6 m tepe tacı yapar. 105

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Genel Özelliklen: Tek düzgün gövdeli, gövde sürgünü vermez. 5-6 m boya ulaşan yaprakları, gövdeye yakın kısımda, kaba büyük dikenler içerir. Meyvesi 2 cm büyüklükte, olgunlaştıkça portakal rengidir. Tadı aynı hakiki hurmanınki gibidir. Etsiz olduğundan genelde yenilmez. Soğuğa ve kuraklığa dayanıklıdır -10 C° herhangi bir zarar görmemektedir. İklim ve Toprak İstekleri: Genellikle drenajlı, hemen hemen her çeşit kuru toprakta gelişmektedir Dikildiği yeri sevdikten sonra, kuraklığa ve dona dayanıklıdır. Güneş altında daha iyi gelişme gösterir. Yarı gölgede de yetişebilir. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur Kuruyan dallar budanarak alınır. Üretim Tekniği: Üretimi tohum ekilmek suretiyle yapılır. 4.28. WASHINGTONIA FİLİFERA - PAMUK PALMİYESİ Yetiştiği Yer: Kökeni ABD’nin güneybatısı ve kuzeybatı Meksika kökenlidir. Boy ve Çap: 16 m’ye kadar boylanır, gövdesi 60-80 cm kalınlığa erişir. Genel Özellikleri: Gövdenin üzerinde bulunan eski, ölü yapraklar aşağıya sarkıp, gövdeye yapışarak eteklik görünümü oluşturur Yaprak saplarında dikenleri vardır. Gri-yeşil parlak kosta palmat yaprakların segment uçları pamuk ipliksi görünürler. Yaz aylarında, beyaz çiçekleri takiben oval 1 cm uzunluğunda, kahverengi siyah meyveleri olur. İklim ve Toprak İstekleri: Genellikle drenajlı, hemen hemen her çeşit kuru toprakta gelişmektedi.r Güneş altında daha iyi gelişme gösterir. Işık ve sıcaklık ihtiyacı fazladır. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Kuruyan dallar budanarak alınır. Üretim Tekniği: Üretimi tohum ekilmek suretiyle yapılır.

106

BİTKİ BİLGİSİ

5. SÜS ÇALILARI-SARMAŞIKLAR-YER ÖRTÜCÜLER 5.1. CAPRIFOLIACEAE FAMİLYASI ABELİA(CAPRIFOLIACEAE) - GÜZELLİK ÇALILARI Cinsin yaprak döken, yarı herdem yeşil ya da daimi yeşil çalıları yaprakları ve serbest oluşan çiçekleri için yetiştirilir. Soğuk yörelerde güneye karşı kullanılmalıdır ya da duvarların batı yüzlerine dikilmeleri uygundur. Zengin iyi drenajlı asidik toprakları tercih ederler. Bitkini ölü kısımları geç ilkbaharda kaldırılmalıdır. Bitki boyutunu küçültmek istiyorsak çiçeklenmeden sonra budama uygundur. Üretimi yumuşak çelikler yazın kesilerek yapılabilir. ABELİA GRANDİFLORA - GÜZELLİK ÇALISI (CAPRIFOLIACEAE) Yetişme Yeri: Vatanı orta ve doğu Çin’dir. Boy ve Çap: Geniş tepeli. 1.5metreye kadar boylanabilen bir çalıdır. Genel Özellikleri: Yarı herdem yeşil sürgünleri yay şeklindedir. Genç sürgünleri kestane kırmızısı renginde ve dört köşeli; hafif tüylüdür. Sürgünlere karşılıklı dizilen yaprakları yumurtamsı, damla uçlu, 2-3,5cm boyunda; her iki yüzü de çıplak, ancak alt yüzünde, sapa yakın yerlerde tüy demetleri bulunur. Çiçekleri kokulu olup, çiçek tüpü uzun, beyaz veya uçuk pembe; birçoğu bir arada kurul oluşturur ve yarı sürgünlerin ucunda yer alır. Uzun süre çiçekte kalır yaz boyunca çiçek açar, çiçeklenme sonbahar ortalarına kadar devam eder. Meyveleri tek tohumlu açılmayan kuru meyvelerden nuks tipindedir. Yapraklar kış aylarında bronz rengini alır.Bu çalıdan güzel bordür oluşturulabilir.Bank köşelerinde kullanılabilir. Geniş yapraklı daimi yeşillerle iyi bir kombinasyon oluşturur. İklim ve Toprak İstekleri: İyi drenajlı, humusça zengin toprakları tercih eder. Güneşli bakılara dikilmesi gerekir. Soğuktan ve rüzgârdan korunması gereklidir. Budama Durumu:-İstenilen yükseklikte budanabilir. Ölü dallar geç ilkbaharda kaldırılır. Bitkiyi küçültmek istiyorsak çiçeklenmeden sonra budama yapılmalıdır. Üretim Tekniği: Yazın yumuşak çeliklerle yapılabilir. 5.2. ARALIACEAE FAMİLYASI ARALIA(ARALIACEAE)-ARALYA Cinsin yaprak döken ağaçları çalılar perennialler vardır. Aralyalar belirgin büyük olan yaprakları ve küçük fakat bol meyveleri için yetiştirilir. Güneş isteği yarı gölge ya da örtü altından güneş ışığını süzme şeklindedir. Zengin iyi drenajlı toprakları tercih ederler üretimi sonbaharda toplanan meyveleri ya da geç kışta sürgünlerin ya da köklerin kesimiyle yapılabilir. 107

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

ARALIA JAPONICA -JAPON ARALYASI (ARALIACEAE) Yetişme Yeri: Vatanı Japonya’dır. Boy ve Çap: Yüksekliği ve çapı 3mdir. Genel Özellikleri: Daimi yeşil yuvarlak yoğun bir çalıdır. Büyük sürgünleri ve çok büyük yuvarlak derin loplu parlak koyu yeşil yaprakları vardır. Yoğun salkımlar minnacıktır. Beyaz-krem çiçekleri yaz ortası görülür. Çiçeklerden sonra siyah meyve oluşumu izler. Güney Amerika ve Kaliforniya’da çarpıcı bir vurgu oluşturmak için kullanılır. Bordür çalılarını kaynaştırmak için de kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Soğuğa dayanıklı değildir. Yarı gölgede yada örtü altından ışığı süzerek almalıdır. Zengin iyi drenajlı toprakları tercih eder. Budama Durumu:İlkbaharda dağınık dallar kısaltılabilir.. Üretim Tekniği: Üretimi sonbaharda toplanan meyveleri ya da geç kışta kök ve gövde çelikleri ile yapılabilir, Kültivarları: A.J. cv. ‘Variegata’:Daimi yeşil yapraklıdır. Yapraklar büyük yuvarlak el gibi derin loplu parlak koyu yeşildir. Yaprak kenarları krem -beyaz alacalıdır. Beyaz çiçekler sonbaharda görülür. 5.3. ARBUTUS (KOCAYEMİŞ) (ERICACEAE) Vatanı Mexika’dan Kuzey Amerika ya kadar uzanır. 20 kadar türü bulunur, 2 türü ülkemizde doğal olarak yetişir. Bu cinsin daimi yeşil ağaçları ve çalıları; yaprakları salkım şeklindeki çiçekleri süs değeri olan ağaç gövdesi çileğe benzeyen meyveleri için yetiştirilir. Genellikle bütün yıl gösterişlidirler. Soğuğa dayanıklıdır. Fakat genç fidanlar kuvvetli soğuk rüzgârlardan korunmalıdır. Soğuk olmayan kurak mıntıkalarda da yetişebilirler. Tamamen güneşli yerleri isterler. Zengin ve iyi drenajlı toprakları tercih ederler. Fakat asit ve alkalin reaksiyon gösteren topraklarda kireçli veya kireçsiz toprak farkı aramaksızın farklı toprak koşullarında yetişebilirler. A.menziesii asit toprak ister. Üretimi yarı odunlaşmış çeliklerle geç yaz ya da sonbaharda tohumla üretilir. Çeliklerin köklenmesi döneminde sıcaklığın 20° C’ nin üzerinde olması gerekir. Daldırma ve aşı ile de üretilebilirler. ARBUTUS ANDRACHNE (SANDAL AĞACI) (ERICACEAE) Yetişme Yeri: Akdeniz yöresidir. Boy ve Çap: H;6m S:6m Genel Özellikleri: Daimi yeşil yaygın bir ağaç ya da çalıdır Oval parlak koyu yeşil 108

BİTKİ BİLGİSİ

yapraklar ve kırmızı kahverengi kabuk soyulur. Vazo şeklindeki beyaz çiçekler geç yaz oluşur ardından portakal kırmızısı meyveler oluşur Geniş alanlarda vurgu ağacı olarak kullanılabilir. İklim ve Toprak İstekleri: Güneşli yerleri tercih ederlerse de örtü altı pozisyonlarına da katlanabilirler Zengin ve iyi drenajlı toprakları tercih ederler. Fakat asit ve alkalin reaksiyon gösteren topraklarda kireçli veya kireçsiz toprak farkı aramaksızın farklı toprak koşullarında yetişebilirler. Budama Durumu: Budamadan kullanılır. Üretim Tekniği: Üretimi yarı odunlaşmış çeliklerle geç yaz ya da sonbaharda tohumla üretilir. Çeliklerin köklenmesi döneminde sıcaklığın 20 °C’nin üzerinde olması gerekir. Daldırma ve aşı ile de üretilebilirler. ARBUTUS ANDRACHNOIDES (SANDAL AĞACI) (ERICACEAE) Yetişme Yeri: Akdeniz yöresidir. Boy ve Çap: H:8m S:8m Genel Özellikleri: Arbutus andrachne ile Arbutus unedo arasında bir melezdir. Daimi yeşil çalımsı yaygın bir ağaçtır.Gövde soyulur kırmızı kahve renkli renklidir.Yapraklar koyu yeşildir.Çiçekler küçük salkım şeklinde beyaz çiçekli sonbaharda ortaya çıkar.Çiçeklenmeden sonra çileğe benzeyen portakal renkli veya kırmızı renkli meyveler oluşur. İklim ve Toprak İstekleri: Örtü altı pozisyonlarını tercih eder. Zengin ve iyi drenajlı toprakları tercih ederler. Fakat asit ve alkalin reaksiyon gösteren topraklarda kireçli veya kireçsiz toprak farkı aramaksızın farklı toprak koşullarında yetişebilirler. Budama Durumu: Budamadan kullanılır. Üretim Tekniği: Üretimi yarı odunlaşmış çeliklerle geç yaz ya da sonbaharda tohumla üretilir. Çeliklerin köklenmesi döneminde sıcaklığın 20° C’nin üzerinde olması gerekir. Daldırma ve aşı ile de üretilebilirler. ARBUTUS MENZIESII (MADRONE) (ERICACEAE) Yetişme Yeri: Kuzey Amerika kökenlidir. Boy ve Çap: H:15m S:15m Genel Özellikleri: Daimi yeşil yaygın ağaçlardır. Portakaldan kahverengiye değişen renklerdeki gösterişli, yumuşak kabuklar bu ağacın en çarpıcı yanıdır. Dallarda ve gövdede bulunan kabuklar pul pul soyularak ilginç bir görüntü sağlarlar. Yapraklar parlak yeşil 10-12cm uzunluğunda oval 2 yıllıktır. İki yılın sonunda dökülünceye kadar sarı kırmızı renklerle harikulade görüntü sunarlar. 1Ocm den 25 cm ye kadar değişen vazo şeklindeki çiçekler dalların uçlarında açar. Portakal kırmızısı renkler yaz sonundan kışa kadar renklidirler. İklim ve Toprak İstekleri: Kuraklığa ve fakir topraklara dayanan bu ağaçlar yazın çok sulandıkları taktirde kökleri çürür. Asidik topraklan tercih ederler.60 cm den boylu fidanların tutma şansı azdır. Budama Durumu; Budamadan kullanılır. Üretim Tekniği: Üretimi yarı odunlaşmış çeliklerle geç yaz ya da sonbaharda tohum109

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

la üretilir. Çeliklerin köklenmesi döneminde sıcaklığın 20° C’nin üzerinde olması gerekir. Daldırma ve aşı ile de üretilebilirler. ARBUTUS UNEDO (ADİ KOCAYEMİŞ) (ERICACEAE) Yetişme Yeri: Akdeniz yöresidir. Boy ve Çap: H:6-7m S:3-4m Genel Özellikleri: Normal gelişimi çok dallı bir çalı formundadır. Budama yapılarak bir ya da birkaç gövdeli ağaç elde edilebilir. Kabuğu koyu kahverengi küçük parçalar halinde dökülür. Yapraklar 5-6cm uzunluğunda dar oval koyu parlak yeşildir. Yaprak kenarları belirgin dişlidir. Salkım tipi çiçek kurulları aşağı doğru sarkar. Beyaz pembe küçük çiçekler sonbaharda ve kışın oluşur. Meyveler sarıdan kırmızıya güzel renklenme yaparlar. Zeytin büyüklüğündeki meyvelerin tadı pek güzel değildir; bununla beraber kuşlar için çok caziptir. Meyveler likör ve şarap yapımında kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Kuraklığa ve fakir topraklara dayanıklıdır. Güneş ve yarı gölge ortamlarda iyi gelişirler. Gevşek hafif kumlu kireçsiz toprakları tercih ederler. Su isteği azdır. İlk birkaç yıldan sonra uzun kurak periyotlara rahatlıkla dayanırlar. Budama Durumu: Budamadan kullanılır. Ya da istenilen şekle göre kesim yapılabilir. Üretim Tekniği: Üretimi yarı odunlaşmış çeliklerle geç yaz ya da sonbaharda tohumla üretilir. Çeliklerin köklenmesi döneminde sıcaklığın 20°C’nin üzerinde olması gerekir. Daldırma ve aşı ile de üretilebilirler. 5.4. CHENOPODIACEAE FAMİLYASI 5.4.1. ATRIPLEX (CHENOPODIACEAE) DENİZ SEMİZOTLARI Bu cinsin tek yıllık, çok yıllık, çalımsı ve çalı olarak tropikal zondan suptropikal zona kadar 100 kadar türü bulunmaktadır. Yayılış alanı batı Amerika’dan merkeze ve Avustralya’ya kadar uzanır. Yapraklar üzerinde ki gri renk ayrı bir tabaka olarak bitkide bulunur. Yapraklar değişiktir, küçük, yuvarlak, ince uzun olabilir. Erkek ve dişi çiçekler ayrı ayrı bulunur. Bazı türlerde meyve sünger gibi ve herhangi bir tarafı belirgindir. Deniz semizotları esas olarak yapraklarının ilginçliği ve bitkinin formu için yetiştirilir. Bu bitkiler yangın gibi değişik şartlara dayanır ve erozyon kontrolü için kullanılır. Bazen besleyici bitki olarak da kullanılır. Tuzlu topraklara da dayanabilir. Bu cinsin bazı türleri deniz kıyısı bitkileridir. Tuzlu su serpintilerine maruz kaldıklarında diğer bitkilere göre daha dayanıklıdır. Kurak çevreye ve kurak atmosfere de dayanıklıdır. Tamamen güneşte herhangi bir toprak isteği olmaksızın yetiştirilebilir. Yalnız iyi drenajlı topraklarda daha iyi gelişir. Yazın alınan yumuşak çeliklerle ya da sonbaharda tohum ile üretilir. 110

BİTKİ BİLGİSİ

ATRIPLEX HALIMUS (DENİZ SEMİZOTU) (CHENOPODIACEAE) Yetişme Yeri: Vatanı Güney Avrupa’dır. Boy ve Çap: 2m boy ve 3m çap yapar. Genel Özellikleri: Yarı herdem yeşil, metalik gümüşi yaprakları, yumurtamsı baklava dilimi şeklinde, 1-6cm uzunluğunda, sivri uçlu, saplı ve tam kenarlıdır. Haziran Temmuz aylarında açan yeşilimsi çiçekleri salkım tipi kurullarda yer alır. İklim ve Toprak İstekleri: Deniz kenarlarına dikilebilir. Bu tür de ılgın gibi denizden esen tuzlu rüzgârlara dayanıklıdır. Soğuğa dayanıklıdır. İyi drenajlı toprakları tercih etmekle beraber her tür toprakta yetişebilir. Budama Durumu: Erken ilkbaharda budanabilir. Gençleştirme ve şekil budaması uygulanır. Üretim Tekniği: Yazın alınan yumuşak çeliklerle ya da sonbaharda tohum ile üretilir. Kültivarları: 5.5. CORNACEAE FAMİLYASI 5.5.1. AUCUBA (CORNACEAE) AKUBALAR Bu cinsin herdem yeşil türleri peyzaj da meyveleri ve yaprakları için yetiştirilir. Meyvenin olgunlaşması için dişi çiçekli ve erkek çiçekli bireyleri bir arada yetiştirmek gereklidir. Ev bahçeleri için ideal bir bitkidir. Gölgeyi sever soğuktan korunmalıdır. Yoğun gölge altlarında ışığı süzerek almaya katlanabilir. Toprağın tamamen su dolu olduğu hallerde bile yetişir. Sınırlayıcı olarak da uygun budama yaparak kullanılabilir. Üretimi yarı odunlaşmış çeliklerin yazın alınması ile yapılır. AUCUBA JAPONICA THUNB (AKUBA) (CORNACEAE) Yetişme Yeri: Himalayalardan Japonya’ya kadar olan alanlar optimum yetişme ortamıdır. Doğal yetişme alanı Japonya’dır. Boy ve Çap: Dik yükselen 2-4m boyunda, herdem yeşil bir çalıdır. Genel Özellikleri: Deri gibi sert yaprakları sürgünlere karşılıklı dizilir. Uzunluğu 8-20cm olan yapraklar yumurtamsı eliptik veya mızrak biçiminde; uçları sivrice, dip tarafı geniş katmer şeklinde, kenarları kaba dişli, her iki yüzü de çıplak ve cilalanmış gibi de parlaktır. Yaprak sapları ise 1,5cmdir. Bir cinsli iki evciklidir. Erkek çiçek kurulları 5-1Ocm uzunluğunda salkım tipi kurul oluşturur. Dişi çiçekler kahverengi koyu mor olup, birçoğu bir arada daha kısa bir çiçek kurulu oluşturur. Meyvesi çekirdekli sulu ve rengi kırmızıdır.(Kızılcık meyvesini anımsatır.)Evlerin kuzey ve doğu tarafları için uygun bir bitkidir. Korunduğu takdirde etkili bir herdem yeşil bordür oluşturulabilir. Karanlık köşelere renk katarak peyzaj açısından daimi yeşillik katar. 111

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

İklim ve Toprak İstekleri: En düşük sıcaklığın -15 derecenin altına düşmediği yerlerde açıkta, daha düşük sıcaklığın olduğu yerlerde iç mekânlarda ve taşınabilen büyük kaplar içinde teraslarda değerlendirmek mümkündür. Gölge ve yarı gölge şartlarında (fazla güneşte yaprak yanmaları gözlenir), ağaçlar altında çokça kullanılan dekoratif bir tür ve formdur. Çeşitli toprak koşullarına, kuraklığa da dayanıklıdır. Ancak bu durumda sulamaya özen göstermek iyi gelişmesini sağlar. Kentlerin kirli havasına da dayanıklıdır. Budama Durumu: Budama şekil vermek için yapılır. Yaprak nodlarından budanarak kompakt formunun korunması sağlanabilir. Meyveler çalının üzerinden gittikten sonra yapılması uygundur. Üretim Tekniği: Yumuşak ya da yarı odunlaşmış çeliklerle yaz başından sonbahara kadar üretimi yapılabilir. Kültivarları: A.j. cv. ‘Variegata Maculata’ - Yaprak ayasının üst yüzünde sarı benekler vardır.(Çilli japon akubası) 5.6. AZALEA(FLACOURTIACEAE)-AÇELYALAR 15 türü Güney Amerika’nın ılıman yörelerinde yetişir. Cinsi oluşturan türler çalı ya da küçük ağaç formundadır. Karakteristik özelliği parlak her dem yeşil yapraklarıdır. Çiçekleri kümeler şeklindedir. Açelyalar mutedil ve rutubetli iklimlerde serinliği tercih ederler. Rutubetli topraklarda siper altı yerlerde daha iyi gelişirler. Verimli iyi drenajlı toprakları tercih ederler. Soğuk alanlarda duvarların önüne dikildiklerinde yine de ser donlardan korunmalıdır. Cinsin her dem yeşil çalıları ve ağaçları yaprakları ve sarı çiçekleri için yetiştirilir. Erkek çiçekleri kümeler halindedir. Soğuğa az dayanıklıdır. Soğuk iklimlerde bitkiler güneye karşı iyi olurlar. Ya da duvarların batı yüzüne koruma eklenmelidir. Üretimi yazın alınan çeliklerle yapılır. AZALEA LANCEOLATA-AÇELYALAR (FLACOURTİACEAE) Yetişme Yeri: Serin mutedil iklimin olduğu alanlar. Boy ve Çap: Boyu ve çapı 6m’dir. Genel Özellikleri: Her dem yeşil çalı ya da yayvan bir ağaçtır. Yapraklar hemen hemen oval, sivri uçlu, parlak yeşildir. Küçük dairesel salkım şeklindeki çiçekler soluk sarı renkli ve geç ilkbahardan erken yaza kadar görülür. İklim ve Toprak İstekleri: Açelyalar mutedil ve rutubetli iklimlerde serinliği tercih ederler. Rutubetli topraklarda siper altı yerlerde daha iyi gelişirler. Verimli iyi drenajlı toprakları tercih ederler. Soğuk alanlarda duvarların önüne dikildiklerinde yine de sert donlardan korunmalıdır. Budama Durumu: Form budaması yapılabilir çiçeklenmeden sonra yapılmalıdır. 112

BİTKİ BİLGİSİ

Üretim Tekniği: Üretimi yazın alınan çeliklerle yapılır. AZALEA MICROPHYLLA-AÇELYALAR (FLACOURTİACEAE) Yeri: Serin mutedil iklimin olduğu alanlar. Boy ve Çap: H:6m-S;6m. Genel Özellikleri: Zarif her dem yeşil çalı ya da küçük bir ağaçtır. Küçük minnacık, parlak koyu yeşil yaprakları dikkat çekicidir. Çiçekler küçük salkımlar halinde kokulu sarı çiçekler geç kış ya da erken ilkbaharda görülür. İklim ve Toprak İstekleri: Açelyalar mutedil ve rutubetli iklimlerde serinliği tercih ederler. Rutubetli topraklarda siper altı yerlerde daha iyi gelişirler. Verimli iyi drenajlı toprakları tercih ederler. Soğuk alanlarda duvarların önüne dikildiklerinde yine de sert donlardan korunmalıdır. Budama Durumu: Form budaması yapılabilir çiçeklenmeden sonra yapılmalıdır. Üretim Tekniği: Üretimi yazın alınan çeliklerle yapılır. AZALEA SERRATA-AÇELYALAR (FLACOURTİACEAE) Yetişme Yeri: Serin mutedil iklimin olduğu alanlar. Boy ve Çap: H:3m-S:3m. Genel Özellikleri: Her dem yeşil dik bir çalı cilalı parlak yeşil yapraklıdır. Sarı çiçekler demetler halinde kokulu geç ilkbaharda ve erken yazda görülür. İklim ve Toprak İstekleri: Açelyalar mutedil ve rutubetli iklimlerde serinliği tercih ederler. Rutubetli topraklarda siper altı yerlerde daha iyi gelişirler. Verimli iyi drenajlı toprakları tercih ederler. Soğuk alanlarda duvarların önüne dikildiklerinde yine de sert donlardan korunmalıdır. Budama Durumu: Form budaması yapılabilir çiçeklenmeden sonra yapılmalıdır. Üretim Tekniği: Üretimi yazın alınan çeliklerle yapılır. 5.7. BUDDLEIA (KELEBEK ÇALILARI) (LOGANİACEAE) Bu cinsin yaprak döken yarı her dem yeşil, ya da her dem yeşil çalı ve ağaçlardır. Salkım halinde kokulu çiçekleri için yetiştirilir. Kelebek çalıları gösterişli ancak dağınık büyüyen çalılardır. Soğuğa az dayanırlar, dondan etkilenirler. Ancak soğuk kuvvetli değilse (-15 °C’ye kadar) kök ölmez yeniden sürer. Özellikle eflatun-pembe renkli salkımlar halinde çiçekleriyle B.davidii ülkemizde de iyi bilinen bir süs çalısıdır. Hızlı büyür. Güneşli veya kısmi gölge yerlere dikilmelidir. Kelebek çalısının diğer türleri; B. crispa B. fallowiana, B. Lochinch’ B.x weyeriana’dir. BUDDLEIA DAVIDII (KELEBEK ÇALISI) (LOGANIACEAE) Yetişme Yeri: Anavatanı Çin’dir. Boy ve Çap: Kışın yaprağını döken 3-5 m boyunda gösterişli ancak dağınık büyüyen bir çalıdır. Genel Özellikleri: Çok hızlı gelişip, bir vejetasyon süresince 1-2 m boya ulaşabilen 113

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

sürgünleri hafif dört köşeli; üzerleri tüylüdür. Sürgünlere karşılıklı dizili yaprakları dar yumurtamsı ve mızrak biçiminde; 15-25 cm boyundadır. Kenarları sık dişli ve sivri uçlu; üst yüzleri koyu yeşil ve tüylü olmakla birlikte kısa zamanda bunlar dökülür: alt yüz ise keçe gibi ince, gri beyaz tüylüdür. Değişik renkte ve kokudaki çiçekleri (Özellikle eflatun pembe renkli) 15-25cm uzunluğunda dik duran bileşik salkım tipinde kurul oluşturur. Temmuz-Eylül aylarında çiçek açar. İklim ve Toprak İstekleri: İyi drenajlı fakat rutubetin yeterli olduğu yerlerde ve organik maddece zenginleştirilmiş ağırca topraklarda iyi gelişirler. Güneşli veya kısmi gölge yerlere dikilmelidir. Kelebek çalıları kuraklığa da oldukça dayanıklıdırlar. Budama Durumu: Her yıl bol çiçek açtırmak için çok kuvvetli budamakta yarar vardır. Budamayı çiçeklenmeden sonra yapmalıdır. Üretim Tekniği: Yumuşak uç çeliklerle yaz başında veya yarı odunlaşmış yaşlı uç veya gövde çelikleriyle yaz sonunda seralarda veya açıkta köklendirilerek üretilebilir. Seralarda ilkbaharda yapılan ekimlerle sonbaharda çiçek açabilecek duruma gelen bitkiler elde edilebilir. Kültivarları: B.d.cv. ‘Black Night’ - Çiçekleri leylak rengindedir. B.d.cv. ‘Empire Blue’ Çiçekleri koyu mavi leylak rengindedir. B.d.cv. ‘Royal Red’ Çiçeklen çalı kırmızı rengindedir. B.d.cv. ‘White Profusion’ Çiçekleri kireç beyazı rengindedir. 5.8. BUXUS (ŞİMŞİRLER) (BUXACEAE) Asya, Afrika, Amerika ve Avrupa olmak üzere 30 kadar türü bulunmaktadır. Bu cinse mensup bitkiler sık ve dolgun formlarını ve yeşilliklerini muhafaza ettiklerinden kullanımları çok yaygındır. Daimi yeşil yapraklıdır. Yapraklar deri gibi sert yoğun masif yapılıdır. Şimşirler uzun yaşarlar. Budamaya ve makasa iyi gelir. Çok iyi bir çit bitkisidir. Sığ köklüdürler; bundan dolayı fidan dikiminde dikkatli olmak gerekir. Kök sistemleri yüzeysel olduğundan çapalama ve benzeri işlemler sırasında dikkatli olunmalıdır. Optimal bir büyüme için kafi derecede rutubetli fakat iyi drenajlı topraklar isterler. Güneşli veya gölge yerlerde ve ılıman rejyonlarda iyi gelişirler. Soğuk yörelerde dikim için rüzgardan ve kış soğuklarından koruntulu alanlar seçilmelidir. Top formu verilebilir. Çiçekleri dikkat çekici değildir. Budamayı geç ilkbahar da yapmak gerekir. Üretilmesi yarı odunlaşmış çeliklerle yapılır. Ülkemizde iki şimşir türü doğal olarak yetişmektedir. Uzun Yapraklı Şimşir(Buxus longifolia) ve Adi Şimşir(Buxus sempervirens).Ülkemizin doğal türü olmamasına karşın Buxus microphylla da kullanılmaktadır.

114

BİTKİ BİLGİSİ

BUXUS MICROPHYLLA-(KÜÇÜK YAPRAKLI ŞİMŞİR) (BUXACEAE) Yetişme Yeri: Asya Japonya ve Roma’da yetiştirilmektedir. Boy ve Çap: H:1m S:1.5m Genel Özellikleri: Daimi yeşil bir çalıdır. Yapraklar yuvarlak küçük yoğun oblong ve koyu yeşildir. Çit yapımı ve bordür bitkisi olarak kullanılabilir. İklim ve Toprak İstekleri: Optimal bir büyüme için kafi derecede rutubetli fakat iyi drenajlı topraklar isterler. Güneşli veya gölge yerlerde ve ılıman rejyonlarda iyi gelişirler. Soğuk yörelerde dikim için rüzgârdan ve kış soğuklarından koruntulu alanlar seçilmelidir. Budama Durumu: Budamayı geç ilkbahar da yapmak gerekir. Üretim Tekniği: Üretilmesi yarı odunlaşmış çeliklerle yapılır. Kültivarları: B.m. cv. ‘Green Pillow’: Daimi yeşil yapraklı kompakt yoğun formlu bir çalıdır. Yuvarlak küçük oval koyu yeşil yapraklıdır. Çiçekler ilgi çekici değildir. Geç ilkbahar yada erken yazda açar. B.m. cv. Japonica’:8O-9Ocm e kadar büyür. Her dem yeşildir. Yoğun ve sık büyür. Küçük parlak yeşil yaprakları vardır. Gölgeye dayanır. B.m. cv. “Koreana’:8O-9Ocm e kadar büyür. Her dem yeşildir. Küçük koyu yeşil yaprakları vardır. Oldukça dayanıklıdır. BUXUS SEMPERVIRENS-(ADİ ŞİMŞİR) (BUXACEAE) Yetişme Yeri: Ülkemizde doğal olarak yetişir. Boy ve Çap: H:5m S:5m Genel Özellikleri: Daimi yeşil yapraklı çalı ya da küçük bir ağaçtır. Yapraklar oblong parlak koyu yeşildir. Yeşil çit ya da perde olarak kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Soğuğa dayanıklıdır. Optimal bir büyüme için kafi derecede rutubetli fakat iyi drenajlı topraklar isterler. Güneşli veya gölge yerlerde ve ılıman rejyonlarda iyi gelişirler. Budama Durumu: Budamayı geç ilkbahar da yapmak gerekir. Üretim Tekniği: Üretilmesi yarı odunlaşmış çeliklerle yapılır. Kültivarları: B.s. cv. ‘Handsworthensis’:Güçlü daimi yeşil dalları yukarı doğru olan bir çalıdır. Aya çok koyu yeşildir. Yoğun ideal çit ve perde yapılır. B.s. cv. ‘Suffruticosa’:50-60cm e kadar büyür. Her dem yeşildir. Bodur sık dokulu yapraklar masif parlak yeşildir. çiçekler dikkat çekici değildir. Geç ilkbaharda ya da erken yazda çiçeklenirler. l5 cm den yukarısı budanabilir. Bitki yavaş büyür.

115

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

5.9. CALLISTEMON (FIRÇA ÇALISI) (MYRTACEAE) Her dem yeşil çalı ve ağaççıklardır. Gösterişli çiçekleri vardır. Anavatanı Avusturalya’dır. Dal uçlarında sıkça kümelenmiş çiçeklerin fırça gibi kıllara benzeyen renkli ve kokulu stamenleri bu cinse Fırça çalısı denmesine sebep olmuştur. Ilıman sahil kesimleri ve korunaklı yerlere dikilmelidir. Çiçeklerinin görsel enerjisi yüksek olduğu için peyzaj da soliter olarak kullanılabilir. CALISTEMON VIMINALIS- AĞLAYAN FIRÇA ÇALISI (MYRTACEAE) Yetişme Yeri: Anavatanı Avusturalya’dır. Boy ve Çap: 5-6 m’ye kadar boylanır, 5 m çap yapabilir. Genel Özellikleri: Daimi yeşil yay şeklinde dallanma yapar. Yaprakları oblonga yakın, gençken yapraklar bronz rengi, yaşlanınca koyu yeşildir. Çiçekler parlak kırmızı renkli ve yazın açar. İklim ve Toprak İstekleri: Bol güneşli ve humuslu, drenajlı topraklarda iyi yetişir. Budama Durumu: Budanarak istenen form elde edilebilir. Üretim Tekniği: Tohumla ya da yarı odunsu kök çelikleri ile olur. CALISTEMON CITRINUS- LİMON KOKULU FIRÇA ÇALISI (MYRTACEAE) Yetişme Yeri: Anavatanı Avusturalya’dır. Boy ve Çap: 5-6 m’ye kadar boylanır, 5 m çap yapabilir. Genel Özellikleri: 4-5 cm uzunluktaki dar yapraklar önceleri bakır renginde iken sonraları parlak-yeşil olurlar. Yumurta şeklinde olan tohum kapsülleri uzun süre üzerinde kalır. Yaprakları ezildiğinde limoni bir koku vermektedir. İklim ve Toprak İstekleri: Bol güneşli ve humuslu, drenajlı topraklarda iyi yetişir. Budama Durumu: Budanarak istenen form elde edilebilir. Üretim Tekniği: Tohumla ya da yarı odunsu kök çelikleri ile olur. Kültivarları: C.c cv. “Splendens’ - Çiçeklenmesini erken ilkbaharda yapar. Daimi yeşil yay şeklinde bir çalıdır. Yeni oluşmakta olan yaprakları bakır rengindedir. 5.10. CALLUNA (SÜPÜRGE ÇALILARI) (ERİCACEAE) CALLUNA VULGARIS - SÜPÜRGE ÇALISI (ERICACEAE) Yetişme Yeri: Doğu Avrupa’da doğal olarak yetişir. Boy ve Çap: 60cm boy 45cm çap yapar. Genel Özellikleri: Her dem yeşil, küçük bir çalıdır. Tam dayanıklıdır.3-4cm uzun116

BİTKİ BİLGİSİ

luktaki yapraklar ince-uzun hafif etlidir. Karşılıklı dizilmiş, birbirinin üzerine binecek şekilde etlidir. Bulunuş yerine göre parlak yeşil, gölgede gri-sarı, portakal ve kırmızı renk alır. Başaklar vazo şeklindedir. Temmuz ile Eylül ayları arasında morumsupembe veya beyaz renkli gösterişli çiçekler açarlar Tek ya da iki çiçek bir arada yer alır. Kaya bahçeleri ve çalı sınırları için çok harika bitkilerdir. İklim ve Toprak İstekleri: Tam güneş alan yerleri ve organik maddece zengin, asit toprakları tercih ederler. Budama Durumu: Budanmadan kullanılır. Üretim Tekniği: Yazın çelikle üretilirler. Çelikler yapraklı kısımları toprağa gelecek şekilde ters dikilmelidir. Kültivarları: C.v. cv, Alba Plena’ - 30cm boyunda yer örtücü olabilecek bir kültivardır. Katmerli beyaz çiçekler açar. C.v, cv. Cuprea’ - Altın sarısı yaprakları ve Ağustos-Eylül arası açan menekşe çiçekleri ile bordür ve çok bezeyicidir. C.v. cv. ‘Mullion’ - Çim benzeri yer örtücüdür. 1Ocm kadar boylanır. C,v. cv. Peter Sparkes’ - mat-pembe katmerli çiçekler açar. 5.11. CALYCANTHUS (KALİKANTUS) (CALYCANTHACEAE) Kuzey Amerika’da sadece 2-3 türle temsil edilir. Yapraklar karşılıklı dizilmiştir. Cinsin yaprak döken çalıları yazın çiçeklidir. Çiçekler morumsu kahverengimsi kırmızı hoş kokuludur. Soğuğa dayanıklıdır, Tamamen güneş ya da yarı gölge isterler ve zengin derin nemli fakat iyi drenajlı topraklan tercih ederler. Üretimi yazın yarı odunlaşmış çeliklerle ya da sonbaharda toplanan tohumlarla yapılır. CALYCANTHUS FLORIDUS- (KAR0LİN KALİKANTUSU) (CALYCANTHACEAE) Yetişme Yeri: Kuzey Amerika Boy ve Çap: H:2m S:2m Genel Özellikleri: Yaprak döken bir çalıdır. 5-15 cm uzunluğunda, eliptik şekilli 117

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

yaprakların üst yüzü parlak yeşil, alt yüzü mavimsi yeşil renkli ve sık tüylüdür yaprak sapı 5 mm uzunluğundadır, Yapraklar aromatiktir. Çiçekleri koyu kırmızı-kahve renkli olup yaklaşık 5 cm çapında ve kokuludur. Yaz aylarında çiçek açarlar. Meyve 6-7cm boyundadır. İklim ve Toprak İstekleri: Güneşte ve gölge pozisyonlarında iyi gelişir. Humusça zengin nemli fakat iyi drenajlı topraklara ihtiyaç duyarlar Budama Durumu: Form budamasına nadiren ihtiyaç duyarlar. Üretim Tekniği: Üretilmesi yarı odunlaşmış çeliklerle yapılır. Sonbahar da toplanan tohumlarla da yapılır 5.12. CAMELLIA (KAMELYALAR)(THEACEAE) 80 kadar türü bulunan her dem yeşil çalı ve ağaçlardır. Göz alıcı çiçekleri vardır, Çay gülü ve Japongülü olarak da bilinen kamelyalar, güle benzeyen düz veya katmerli, beyaz, pembe ya da kırmızı renklerde harikulade gösterişli, büyük çiçekler açarlar. Parlak, koyuyeşil ve dolgun yapraklar bütün sene boyunca alımlıdır. 3000’in üzerinde kültivarı bulunmaktadır. Kamelyalar şiddetli soğuklardan büyük ölçüde zarar görürken, sıcak ve ılıman iklimlerde bir başka güzel olurlar. Ilıman sahil kesimlerimizde dışarıda yetiştirilebilen bu bitkiler, diğer soğuk bölgelerde kapta yetiştirilip kışın içeri alınmalıdır. Kamelyalar çok nazlı bitkilerdir. Bakımlarında yapılacak en ufak bir hata onları küstürebilir. I. CAMELLIA JAPONICA - JAPON KAMELYASI (THEACEAE) Yetişme Yeri: Anavatanları Çin, Japonya, Hindistan ve Endonezya’dır. Boy ve Çap: Tabi ortamda 10 m’nin üzerinde boylanırlarsa da bahçe şartlarında 23m boya anca ulaşırlar. Genellikle çalı olarak görülen bitkilerdir. Genel Özellikleri: 100’den fazla kültivarı ile en popüler kamelyadır. Deri gibi sert ve kalın olan yapraklar oval şekilde sivri uçlu olup, kenarı dilimli dişli, üst yüzü parlak, koyu yeşil, alt yüzü donuk, açık-yeşil renklidir. Beyaz, pembe, kırmızı ya da alacalı olabilen çiçekler 5-15cm çapında geniş ve büyüktürler. Yalın veya katmerli olabilirler. Meyve odunsu yapıda olan bir kapsüldür. Nisandan Ekime kadar çiçeklidirler. Çit ya da sınır bitkisi olarak da kullanılabilirler. İklim ve Toprak İstekleri: Şiddetli soğuklardan büyük ölçüde zarar görürler. Ilıman iklimlerde, hafif gölge yerlerde ve organik maddece zengin, iyi drene olan, hafif nemli ya da hafif asit topraklarda yetişirler. Çok fazla ya da az yapılan sulama zarar verebilir. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. 118

BİTKİ BİLGİSİ

Üretim Tekniği: Üretilmeleri yaprak tomurcukları veya kök çelikleri ile olur. Kültivarları: C.j, cv. ‘Alba Plena’ - Büyük, beyaz ve katmerli çiçeklidir. C.j. cv. ‘Gloire de Nantes’ - Erken çiçeklenir. Yarı katmerli pembe çiçekler açar. C.]. cv. Lady Clare’ - Büyük, yarı katmerli, pembe, ortası sarı yıldızlı çiçekler açar. C.j. cv. “Mathotiana’ - Katmerli, büyük koyu kırmızı çiçeklidir. 5.13. CAMPSIS(ACEM BOTULARI) (BIGNONIACEAE) 2 türü vardır. Anavatanı Doğu Amerika ve Çin’dir. Yapraklar bileşik yaprak şeklinde ve karşılıklı dizilmiştir. Bu bitkiler güneşli yerleri tercih ederler ancak örtü altında da olabilirler. İyi drenajlı toprakları severler. Yaz aylarında devamlı su isterler. Acem Boruları yaprak döker. Odunsu gövdelerinin tutunucu kökleri vardır. Çiçeklerinden dolayı yetiştirilir. Portakal kırmızı renkli çiçekler trampete benzer yaz ortasına doğru çiçeklenip uzun süre çiçekli kalır. Çiçekler kuşları cezp eder. Geniş alanlarda duvar çardak çit ve parmaklıkların yeşillendirilmesinde kullanılırlar. Soğuğa dayanıklıdırlar. Yine de soğuk yörelerde güneşli duvarlarda kullanmak gerekir. Budama baharda yapılır. Üretimi yarı odunlaşmış çeliklerle yazın ya da kışın daldırma yöntemi ile üretilir. CAMPSIS GRANDIFLORA-(ÇİN BORUSU) (BIGNONIACEAE) Yetişme Yeri: Çin de doğal olarak yetişir. Boy ve Çap:7-10 m arası tırmanabilir. Genel Özellikleri: Yapraklar 7-9 yaprakçıktan oluşan bileşik yaprak şeklindedir. Yaprakçık kenarları dişli ve yaprakçıkların altında saç şeklinde tüyler vardır Çiçek salkımları aşağı doğru bakar çiçekler trampet şeklinde portakal renkli yada kırmızıdır. Çiçekler 5-8cm uzunluğundadır İklim ve Toprak İstekleri: Diğer türlere göre soğuğa daha az dayanıklıdır. İyi drenajlı toprakları severler. Yaz aylarında devamlı su isterler Budama Durumu: Budama baharda yapılır. Üretim Tekniği: Üretimi yarı odunlaşmış çeliklerle yazın ya da kışın daldırma yöntemi ile üretilir CAMPSIS RADICANS-(ACEMBORUSU) (BIGNONIACEAE) Yetişme Yeri: Doğal olarak Güney Amerika’da yetişir. Boy ve Çap: 12 m ye tırmanabilir. 119

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Genel Özellikleri: Yapraklar 7-11 yaprakçıktan oluşan bileşik yaprak şeklindedir. Yaprakçık kenarları dişli ve yaprakçıkların altında tüyler vardır. Çiçekler trampet şeklinde portakal renkli ya da al- kırmızıdır Çiçekler 6-8cm uzunluğundadır. Çiçeklenme zamanı geç yaz ya da erken sonbahardır. Meyve kapsül meyve şeklindedir. İklim ve Toprak İstekleri: Soğuğa dayanıklıdır Güneş gören duvarlar ve kurumuş ağaçlar tırmanması için uygundur. Budama Durumu: Budama baharda yapılır Üretim Tekniği: Üretimi yarı odunlaşmış çeliklerle yazın ya da kışın daldırma yöntemi ile üretilir. Kültivarları: C.r. cv. ‘Flava’:Sarı çiçeklidir. C.r. cv. ‘Praecox’’:Kırmızı çiçeklidir. C.r. cv. ‘Speciosa’ Fazla tırmanıcı değildir. CAMPSIS X TAGLIABUANA-{MELEZ ACEMBORUSU) (BIGNONIACEAE) Yetişme Yeri: İtalya Milano yakınlarında bir fidanlıkta 1850 yıllarında C. radicans ile C.grandiflora arasında melez yapılarak elde edilmiştir. Boy ve Çap:8-9 m ye tırmanabilir. Genel Özellikleri: Yapraklar 7-11 yaprakçıktan oluşan bileşik yaprak şeklindedir. Yaprakçık kenarları dişli ve yaprakçıkların altında tüyler vardır. Çiçekler trampet şeklinde portakal renkli ya da al- kırmızıdır. Çiçekler 6-8cm uzunluğundadır. Çiçeklenme zamanı geç yaz ya da erken sonbahardır. Meyve kapsül meyve şeklindedir. İklim ve Toprak İstekleri: Soğuğa dayanıklıdır, Güneş gören duvarlar ve kurumuş ağaçlar tırmanması için uygundur. Budama Durumu: Budama baharda yapılır. Üretim Tekniği: Üretimi yarı odunlaşmış çeliklerle yazın ya da kışın daldırma yöntemi ile üretilir. 5.14. CARYOPTERIS (KARYOPİTERİS) (VERBENACEAE) Bu cinsin 6 türü vardır. Cins doğu Asya orijinlidir. Bu cinsin yaprak döken türleri yaprakları ve mavi çiçekleri için yetiştirilir. Soğuğa nispeten dayanıklıdır. Güneş ve bol ışık ister. İyi drenajlı topraklarda gelişir. Budama ilkbaharda yapılmalıdır. Üretimi türlere göre yeşil çelikle ya da yarı odunlaşmış çeliklerle yazın yapılır. Sonbaharda tohumlar toplanarak ta yapılabilir. Kültivarlarda ise üretim sadece çelikle yapılabilir.

120

BİTKİ BİLGİSİ

CARYOPTERIS X CLANDONENSIS-(KARYOPİTERİS)(VERBENACEAE) Yetişme Yeri: Boy ve Çap: H:1m S:1m Genel Özellikleri: C.incana ile C.mangolina arasında yapılan bir melezdir. Yaprak döken bir çalıdır. Narin eflatunumsu mavi çiçekler geç yaz ya da sonbaharda ortaya çıkarlar Oval gri-yeşil yaprakların kenarları düzensiz testere dişlidir. İklim ve Toprak İstekleri: Soğuğa nispeten dayanıklıdır. Güneş ve bol ışık ister. İyi drenajlı topraklarda gelişir. Budama Durumu: Budama ilkbaharda yapılmalıdır. Üretim Tekniği: Üretilmesi yarı odunlaşmış çeliklerle yapılır. Sonbahar da toplanan tohumlarla da yapılır, Kültivarları: C.X c. cv. Heavenly Blue’: Yaprak döken bir çalıdır. Yüksekliği ve çapı 1mdir. Dallar yukarı doğrudur, kompakt masif yapılıdır. Mızrak şekilli gri- yeşil yapraklıdır. Yoğun çiçek demetleri mavi-morumsu mavi tüp şeklindeki çiçekler geç yaz ya da sonbaharda ortaya çıkar. G.X e. cv. ‘Arthur Simmonds’: Yaprak döken bir çalıdır. Yüksekliği ve çapı 75cm’dır. Masif mavi morumsu mavi çiçekler neredeyse ovaldir. Yapraklar düzensiz dişlidir. Yapraklar gri-yeşildir. CARYOPTERIS X INCANA- (KARYOPİTERİS)(VERBENACEAE) Yetişme Yeri: Çin ve Japonya’dır. Boy ve Çap: H:1.2m S:1.2m Genel Özellikleri: Yaprak döken küçük bir çalıdır. Tüp şeklindeki violet mavisi renkli çiçeklerinde stamenler çıkıntılıdır. Mızrak şeklindeki yaprakları ortası sonbaharda renklenir. İklim ve Toprak İstekleri: Soğuğa nispeten dayanıklıdır. Güneş ve bol ışık ister. İyi drenajlı topraklarda gelişir, Budama Durumu: Budama ilkbaharda yapılmalıdır. Üretim Tekniği: Üretilmesi yarı odunlaşmış çeliklerle yapılır. Sonbahar da toplanan tohumlarla da yapılır. 5.15. CHAENOMELES (ÇİÇEK AYVALARI) (ROSACEAE) Çin ve Japonya’da doğal yetişen 3-4 türü ve sayısız kültivarları vardır. Sürgünleri dikenlidir. Yaprakları sonbaharda dökülür veya az çok kış boyunca dayanıklı kalabilir, (yarı her dem yeşil) Sarmal dizilmiştir, kenarları dişlidir. Çiçekler teker teker veya birkaçı bir arada demetler halindedirler, hemen hemen sapsızdırlar. Çiçekleriyle ilkbahar müj121

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

decisi olarak dikkati çeker. Meyve yeşilimtırak sarı renkli küçük bir ayvadır, sapı yoktur. Humusça zengin, iyi drenajlı, bol ışık ve güneşli veya kısmen yarı gölgeli yerlerde iyi gelişirler Serbest yetiştirilebileceği gibi duvar önlerine çit olarak da getirilebilir makaslanır İlkbaharda çok erken sürdüğünden sonbaharda dikilmesi uygun olur. Budamayı sonbahar, kış veya erken ilkbaharda yapmamalıdır, aksi halde o yıl çiçek açmaz. Budama çiçeklenme sona erdikten sonra hemen yapılmalıdır. Üretimi çelikle ve tohumla yapılır. Chaenomeles japonica - Bodur Japon Çiçek Ayvası Chaenomeles speciosa - Boylu Japon Çiçek Ayvası CHAENOMELES JAPONICA-(BODUR JAPON ÇİÇEK AYVASI) (ROSACEAE) Yetişme Yeri: Vatanı Japonya’dır. Boy ve Çap: En fazla 90cm ye kadar boylanabilen bir çalıdır. Genel Özellikleri: Genç sürgünler tüylüdür. Yapraklar hemen hemen dairesel veya geniş oval-ters yumurta biçiminde 2.5-5cm. uzunluğunda, küt uçlu kenarları kaba dilimli dişli yaprağın her iki yüzü de çıplaktır. Çiçekler en fazla3.5 cm. çapındadır. Çiçekler portakal kırmızısı renktedir. Meyve 3.5 cm çapında hemen hemen küre biçiminde sarı renkli üzeri kırmızı lekelidir İklim ve Toprak istekleri: Humusca zengin, iyi drenajlı topraklarda bol ışık ve güneşli veya kısmen yarı gölge yerlerde iyi gelişirler. Budama Durumu: Çiçeklenmeden hemen sonra budanmalıdır. Kesinlikle sonbahar, kış ve erken ilkbaharda budanmamalıdır. Üretim Tekniği: Vejetatif yoldan üretme geç ilkbaharda veya yaz başında alınan yumuşak çeliklerle yahut yaz ortasında veya yaz sonunda alınan yarı odunlaşmış çeliklerle veya yapraksız olduğu sonbahar ve kış aylarında alınan sert ökçeli çelikler köklendirilerek yapılabilir. Yaşlı dalların alt kısımlarından alınan çelikler daha iyi köklenirler.Kök çelikleri ve daldırma ile de üretilebilir. Ayrıca tohum ile de üretilebilir CHAENOMELES SPECIOSA-(BOYKU JAPON ÇİÇEK AYVASI) (ROSACEAE) Yetişme Yeri: Vatanı Çin’dir. Fakat bütün dünyada Japon Kraliçesi, Japon ayvası olarak bilinir. Boy ve Çap:3 m’ye kadar boylanabilir. 1.5 m de çapa ulaşır. Genel Özellikleri: Sık dallanma yapan dikenli bir çalıdır. Genç sürgünler çıplaktır. Yapraklar çoğunlukla yumurtamsı oblong. 3.5-7.5cm uzunluğundadır. Sivrice veya sivri uçludur, kenarları incedir, keskin dişlidir, her iki yüzü de çıplaktır, üst yüzü parlaktır. Çiçeklerin 2-6 sı bir arada bulunur. 5 cm çapındadır. Kırmızının değişik tondaki renkleriyle beyaz veya pembe-beyaz renklerde olabilir. Yapraklanmadan önce çiçeklenirler. Meyve 3.5-5cm çapında, küre veya yumurta biçimindedir. Yeşilimtırak sarı renkli ve çok serttir. Serbest olarak kullanılabileceği gibi duvar önlerinde çit olarak da kullanılabilir. İklim ve Toprak istekleri; Humusca zengin, iyi drenajlı topraklarda bol ışık ve güneşli veya kısmen yarı gölge yerlerde iyi gelişirler. Budama Durumu: Çiçeklenmeden hemen sonra budanmalıdır. Kesinlikle sonbahar kış ve erken ilkbaharda budanmamalıdır Üretim Tekniği: Vejetatif yoldan üretme geç İlkbaharda veya yaz başında alınan yu122

BİTKİ BİLGİSİ

muşak çeliklerle yahut yaz ortasında veya yaz sonunda alınan yarı odunlaşmış çeliklerle veya yapraksız olduğu sonbahar ve kış aylarında alınan sert ökçeli çelikler köklendirilerek yapılabilir. Yaşlı dalların alt kısımlarından alınan çelikler daha iyi köklenirler. Kök çelikleri ve daldırma ile de üretilebilir. Ayrıca tohum ile de üretilebilir Kültivarları: C.s. cv. ‘Atrococcinea’ Çiçekleri koyu kırmızı, C.s. Cv. ‘Brilliant’;Çiçekler büyük açık kırmızı, C.s. Cv. ‘Cardinal’ Çiçekler koyu kırmızı al, C.s. Cv. ‘Eximia’;Çiçekler koyu kiremit kırmızısı, C.s. Cv. ‘Falconnet Charlet’:Çiçek[er katmerli rengi pembe kırmızıdır, C.s. cv. ‘Kernesina Semiplena’: Çiçekler kan kırmızısı renginde yarı katmerlidir. C.s. cv. ‘Nivalis’: Çiçekleri sütbeyazıdır, C.s. cv. ‘Rosa Plena’; Çiçekler katmerli ve gül pembe renklidir, C.s. cv. ‘Rubra Grandiflora’; Çiçekler büyük gösterişli ve kırmızıdır. C.s. cv. ‘Sanguinea Plena’: Çiçekleri katmerli çok hoş kokan kırmızıdır. C.s. cv. ‘Rosea’ - Çiçekleri gül pembedir. 5.16. CORTADERIA SELLONA BATAKLIK SAZI KORTEDERYA (GRAMINEAE) Yetişme Yeri: Anavatanı Brezilya, Paraguay ve Arjantin’dir. Boy ve Çap: Boyu 1.5-3 m olup iri bir çim yumağını andırır. Çok çabuk büyür, bir mevsimde 2.5m boylanabilir. Sıcak iklimlerde yıllık büyümesi bazen 6m’ye ulaşır. Genel Özellikleri: Ilıman iklimlerde her dem yeşilken soğuk iklimlerde yapraklar sonbaharda dökülür veya sararırlar. Dev bir çim yaprağını andıran şerit şeklindeki yaprakları, 1-1,5cm enindedir ve gittikçe incelir. Çok keskin kenarlı olan bu yapraklar bitki hizasından çıkıp yere doğru kavislenir; bu durum bitkiye fıskiye görüntüsü verir Gümüşi-beyaz ya da sarımsı çiçekleri geniştir ve 60cm boya ulaşabilir. Bileşik salkım şeklindeki bu çiçekler yazdan sonbahar başına kadar bitkinin üzerinde yer alırlar. Arsız ve istilacı bitkilerdir. İklim ve Toprak İstekleri: Genellikle tam ışık isterler. Ilıman iklim bölgelerinde yetişirler Dona ve kışın aşın neme duyarlıdır. Her tür toprakta yetiştirilebilir, ancak iyi havalanan kumlu toprakları tercih eder. Soğuğa dayanıklı yetiştirilmesi kolaydır. Budama Durumu: İlkbahar başlarında yerden 40-45cm yükseklikten kuvvetlice budanır. Üretim Tekniği: Sonbaharda veya ilkbaharda kümelerden ayırma ile üretilir. Kapalı seralarda, kumlu kompost içinde tohum ekimi ile de üretilebilir.

123

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

5.17.COTINUS (SUMAKLAR) (ANACARDIACEAE) Cinsin yaprak döken ağaçları ve çalıları yaprakları ve köpük çiçekleri için kullanılır. Tek tek çiçekleri göze çarpmaz. Soğuğa dayanıklıdır. Tamamen güneş ya da yarı gölgeyi tercih eder. Mor yapraklı formları için bol güneşli alanlar gereklidir. Üretimi türlere göre yumuşak ya da yarı odunlaşmış çeliklerle yazın yapılır. Tohumla üretimde ise tohumlar sonbahar da toplanmalıdır. Kültivarların da üretimi ise sadece çeliklerle yapılabilir. COTINUS COGGYGRIA (BOYACI SUMAĞI) (ANACARDIACEAE) Yetişme Yeri: Güney Avrupa ve Çin’de doğal olarak bulunur. Türkiye’nin Akdeniz kıyılarında çoğunlukla maki içerisinde görülür. Boy ve Çap: 3-5m ye kadar boylanabilen ve yine 3-5m çap yapan bir çalıdır. Genel Özellikleri: Kışın yaprağını döken yuvarlak tepeli bir çalıdır. Yaprakları 23cm. uzunluğunda, geniş yumurta şeklinde ve tam kenarlı; ayanın üst yüzü koyu alt yüzü ise gri yeşildir. Sonbaharda sarı, kırmızı renklerde görünürler. Haziran ve Temmuzda sarı çiçeklerinin olduğu çağ önemli değildir. Buna rağmen Temmuz da başlayarak Ekim e kadar devam eden çiçek salkımlarının gövdelerinde birdenbire ortaya çıkan olağanüstü gösterişli olan yumuşak görünümlü dumana ve pembe saçlara benzeyen yaprakların üzerinde havada duran bulutlar gibi dumura uğramış çiçek sapları enteresandır. Çiçekleri pembemsi açık kahve renklidir ve 15cm. uzunluğunda ki salkım halinde kurullar oluştururlar. Çiçek sapları uzun morumsu veya yeşilimsi renkli tüylerle kaplıdır. Yaz veya sonbahar aylarında görülürler Dumura uğramış bazı çiçeklerin sapları tüy şeklinde uzayarak bir perukayı andırdığı için bu sumak türüne Peruka Çalısı’ da denir. Çekirdekli sulu meyveleri çarpık armut biçimindedir Bazı varyetelerinin yaprakları ve çiçek sapları mordur. Gerek yaprak gerekse meyveleri ekstrak halinde sepi maddesi olarak kullanılabildiği gibi aynı zamanda kumaşları siyaha boyamakta da yararlanılır. Çim alanın üzerinde etkili bir vurguya sahip olurlar. İklim ve Toprak İstekleri: İyi drenajlı ve güneşli ya da yarı gölge yerleri tercih ederler. Mor yapraklı formları için güzel renk alabilmeleri için bol güneşli alanlar gereklidir. Her türlü toprak tipine hemen uyabilir. Kolay nakledilir. Nakledildikten sonra yeni yerine çabuk adapte olur. Soğuğa dayanıklıdır. Budama Durumu: Budama Martta 150-180cm’den sonrası budanabilir. Üretim Tekniği: Tohum ve çelik ile yapılır. Kültivarları: C.c. cv. ‘Flame’: - Yaprak döken çalımsı bir ağaçtır. Yapraklar koyu yeşildir. Sonbaharda dökülmeden önce portakal kırmızısı renk alır. Yaprakların üzerinden morumsu 124

BİTKİ BİLGİSİ

pembe çiçekler kuş tüyü gibi geç yazdan sonra kendim gösterir. Ürelimi çelik ile yapılır. C.c.cv. ‘Notcutt’s Variety’- Yaprak döken kırmızı mor yapraklı bir çalıdır. Morumsu pembe kuştüyü gibi küçük çiçek demetleri uzun süre kalıcıdır. Üretimi çelik ile yapılır. C.c.cv. ‘Royal Purple’: Derin pembe kuştüyü gibi çiçekleri ve derin morumsu kırmızı yaprakları vardır. 5.18. COTONEASTER - (DAĞ MUŞMULALARI) (ROSACEAE) Cotoneaster türlerinin büyük bir çoğunluğu Çın, Himalaya ve Kafkasya’da yayılış göstermektedir. Çoğunlukla kışın yaprağını döken, bazıları da her dem yeşil, sürgünleri dikensiz, boylu ve sürünücü çalılar veya fazla boylanmayan küçük ağaçlardır. Tomurcukları sürgüne sarmal dizilmiştir. Yaprakları deri gibi sert ve tam kenarlıdır. Çiçekler teker teker bulunur ya da yalancı şemsiye kurulu oluşturur renkleri beyaz veya pembedir Küçük elma görünümündeki meyveleri değişik renktedir Parlak kırmızı, portakal sarısı veya kırmızımtırak mor veya siyahtır. Meyveler ağaç ve çalılar üzerinde yaz, sonbahar ve hatta kış boyunca asılı kalırlar ve göz kamaştırıcıdırlar. Çiçekleri bal arılarını cezbeder. Genelde bütün türleri birkaç istinası ile (C. horizontalis, C. franchetti, C. Apiculatus, C. divaricatus gibi) soğuk yörelerimizde İç Anadolu’da da yetişebildikleri gibi bütün sahil kesimimizde de yetiştirilme şansına sahiptirler. Ancak boylu ve daimi yeşil olan türler kuvvetli donlara karşı hassastırlar; korunmaları gerekir. Güneşli, iyi drenajlı yerler seçilmelidir. Meyveleri kurakça koşullarda daha iri ve ağır olur. Dikimde kaplı fidanlar kullanılmalıdır. Seyrek ve lifli olan kök sistemi fazla yer değiştirmeye karşı hassastır. Çoğunlukla tohumla üretilirler. Kuzey yarım kürenin ılıman kuşağında yayılan 50 kadar türü vardır. Ülkemizde de 7 türü doğal yetişmektedir. Güzel çiçekleri ve özellikle kış boyu üzerlerinde kalan küçük meyveleri ile peyzaj çalışmalarında: kaya bahçelerinde, alanların kenarlarına bordür, çit perde veya yer örtücü olarak yaygın şekilde kullanılırlar. I.COTONEASTER CORNUBIA’ -DAĞ MUŞMULASI (ROSACEAE) Yetişme Yeri: Vatanı İngiltere’dir. Boy ve Çap: 3.5-6m arasında boy yapar. Genel Özellikleri: Her dem yeşil büyük yuvarlak bir çalı ya da küçük bir ağaçtır. Dalları yay şeklindedir. Yaprakların uzunluğu 12cm ye kadar çıkar. Yoğun meyve demetleri dalları aşağıya doğru ağırlaştırmaktadır.1930 yılında İngiltere’nin Exbury şehrinde Cotoneaster frigadus ile Cotoneaster salicifolius arasında üretilen bir melezdir. İklim ve Toprak İstekleri: Soğuk ve sıcak rejyonlarda yetişebilmekte, tamamen güneş altında gelişmesini daha iyi yapar. Humusça zengin, hafif kalkerli, iyi drenajlı toprakları tercih ederler. 125

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Fazla büyümesini istenmediği durumlarda budanır. Üretim Tekniği: Çelikle üretilir. II.COTONEASTER DAMMERI ‘CORAL BEAUTY’- DAĞ MUŞMULASI (ROSACEAE) Yetişme Yeri: Boy ve Çap: Boy 1 m Çap:2m Genel Özellikleri: Küçük oval, parlak koyu yeşil yapraklıdır. Beyaz çiçeklidir, yaz başı çiçeklenir. Meyveler küresel parlak kırmızıdır. İklim ve Toprak İstekleri: Dayanıklı bir bireydir. Budama Durumu; Genel form olarak budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Çelikle üretilir. III.COTONEASTER DAMMERİ -DAĞ MUŞMULASI (ROSACEAE) Yetişme Yeri: Vatanı Çin’dir. Boy ve Çap: 15-30cm boy 3m yayılış gösterir. Sürgünleri yerde sürünen her dem yeşil çalılardır. Genel Özellikleri: Sürgünleri yerde sürünen her dem yeşil çalılardır. Genç sürgünleri tüylü olup daha sonra çıplaklaşır. Yapraklar 1,5-3cm uzunluğunda eliptik veya eliptik oblong uç kısımları küt veya sivrice ya da nadiren kertikli olabilir. Aya sapa doğru daralır, geniş kama biçimini alır. Yapraklar koyu yeşil cilalanmış gibi parlak ve çıplak, alt yüzleri soluk yeşil veya gri-yeşil renklidir, önce uzun seyrek tüylerle örtülü daha sonra yaprağın altı çıplaklaşır. Çiçekler beyaz teker teker bulunur 1 cm çapındadır kısa sapları vardır. Meyveleri küre biçiminde 6 7 mm çapında parlak kırmızı renklidir. İklim ve Toprak İstekleri: Soğuk ve sıcak rejyonlarda yetişebilmekte, tamamen güneş altında gelişmesini daha iyi yapar. Humusça zengin, hafif kalkerli, iyi drenajlı toprakları tercih ederler. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Ekseriyetle tohum ile çoğaltılırlar. Tohumlar hasat edilir edilmez. 13 ay soğuk katlamaya alınmalıdır. İlkbaharda ekilmeli ekim yastıklarına gölgeleme yarar sağlar. IV.COTONEASTER FRANCHETII -TİBET DAĞ MUŞMULASI (ROSACEAE) Yetişme Yeri: Vatanı Tibet ve Çin’in batısıdır. Boy ve Çap: 3m ye kadar boylanan bir çalıdır. Genel Özellikleri: Sürgünleri sık tüylü kalın yaprakları eliptik oval biçimli, sivri uçlu ve tabanı da geniş kama şeklinde 3cm boyundadır. Yaprakların üst yüzü başlangıçta tüylü sonradan çıplaklaşır, alt yüzü ise sarımsı boz ya da gri beyaz sık tüylüdür. Yaprak sapları 1-3cm uzunluğundadır. Küçük pembe beyaz çiçeklerin 5 ile 10 tanesi bir araya gelerek kurul oluştururlar. Meyvesi oval biçimli 6-7 mm uzunluğunda, kırmızı tüylü sonradan çıplaklaşır. Dalları aşağıya doğru sarkık olduğundan tepesi yayık ve geniş olur, taş bahçelerine dikilmeleri uygundur. İklim ve Toprak İstekleri: Soğuk ve sıcak rejyonlarda yetişebilmekte, tercihen tamamen güneş altında gelişmesini daha iyi yapar. Humusça zengin, hafif kalkerli iyi drenaj126

BİTKİ BİLGİSİ

lı humusça zengin toprakları tercih eder. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: İlkbaharda tohumla, sonbahar sonunda ya da ilkbaharda çelik veya daldırma ile çoğaltılabilirler. V. COTONEASTER HORIZONTALIS -DAĞ MUŞMULASI (ROSACEAE) Yetişme Yeri: Vatanı Çin’dir. Boy ve Çap: Fazla boylanmayan (60-90cm.). 2.5-3m dalları yerde sürünerek yayılan çalıdır. Genel Özellikleri: Kışın yapraklarını döken. Sürgünleri muntazam ve sık bir şekilde iki sıralı sarmal dizilmiştir. Yaprakları geniş eliptik veya daireseldir, uç kısmı sivricedir. 5-12mm, boyundadır, üst yüzü koyu yeşil ve çıplaktır, alt yüzü ise seyrek tüylüdür. Yaprakları sonbaharda portakal sarısı veya kırmızı renge dönüşür. İlkbaharda çiçek açar. Çiçekler tek tek veya ikisi bir arada bulunur, sapsızdır, pembe renklidir. Meyveleri 5mm. çapındadır, parlak kırmızı renklidir. Köşelerde iyi bir vurgu oluştururlar. Kaya bahçelerinde büyük kayaların üzerine dökülüşleri güzeldir ve duvarları tutmaları mükemmeldir. İklim ve Toprak İstekleri: Soğuk ve sıcak rejyonlarda yetişebilmekte, bol güneş ve iyi drenajlı toprakları tercih ederler. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Ekseriyetle tohum ile çoğaltılırlar. Tohumlar hasat edilir edilmez 13 ay soğuk katlamaya alınmalıdır. İlkbaharda ekilmeli ekim yastıklarına gölgeleme yarar sağlar. VI. COTONEASTER MICROPHYLLUS -KÜÇÜK YAPRAKLI DAĞMUŞMULASI (ROSACEAE) Yetişme Yeri: Vatanı Himalayalar ve Güneybatı-Çin’dir. Boy ve Çap: Dalları yanlara doğru açılan 1 m ye kadar boylanan bir çalıdır. Genel Özellikleri: Her dem yeşil bir çalıdır. Sürgünlere sarmal dizilen yapraklar kalın ters yumurta biçimindedir. Uç kısımları küt veya kertikli dip kısmı kama gibi sivri ve tam kenarlı üst yüzleri parlak koyu yeşil alt yüzleri boz yeşil keçe gibi sık tüylerle örtülüdür. Çiçekler teker teker bulunur, nadiren de iki üç tanesi bir aradadır. Çiçekler beyaz renkli 1 cm çapındadır. Küre biçimindeki meyveleri 8-12 mm dır. Meyveler koyu kırmızı eflatun kırmızıdır. İklim ve Toprak İstekleri: Kuraklığa ve soğuklara dayanıklıdır. Herhangi bir toprak isteği yoktur. Budama Durumu: Budamaya ihtiyacı yoktur. Üretim Tekniği: Ekseriyetle tohum ile çoğaltılırlar. Tohumlar hasat edilir edilmez 13 ay soğuk katlamaya alınmalıdır. İlkbaharda ekilmeli ekim yastıklarına gölgeleme yarar sağlar. Çelikle de üretilebilir. Kültivarları: C.m, cv. “Cochleatus’: Yerde sürünen çok meyveli bir çalıdır. C.m. cv. “thymifolius’: Yukarı doğru yönlenen 60cm yüksekliğinde bir çalıdır. İnce dallı yaprakları kama biçimindedir. 127

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

VII. COTONEASTER SALICIFOLIA-SÖĞÜT YAPRAKLI DAĞ MUŞMULASI (ROSACEAE) Yetişme Yeri: Vatanı Batı Çin’dir Boy ve Çap: 5m ye kadar boylanabilen, sürgün ve tepesi yaygın, her dem yeşil çalıdır. Genel Özellikleri: Yan dalları yanlara ve aşağıya doğru sarkar. Dar eliptik veya mızrak şeklindeki yaprakları 4-9cm. uzunluğundadır. Yaprak ayasının üst yüzü biraz buruşuktur, alt yüzü mavimsi yeşil ve ince tüylüdür 5cm genişliğinde yalancı şemsiye durumunda kurullar oluşturan çiçekleri beyazdır. Meyveleri 5cm. çapında, küre biçiminde ve parlak kırmızıdır. Kültivarları: C. s. cv, ‘Fructuluteo’ - Meyveleri sarı renklidir C. s, ov. Repens’ - Yerde sürünen bir çalıdır, yaprakları çok dardır, kırmızı renkli meyveleri küçüktür C.s. cv. Autumn Fir’ - Yarı her dem yeşil boylu bir çalıdır; dalları gevşek ve aşağıya doğru sarkıktır; meyveleri portakal sarısı rengindedir. 5.19.ELEAGNUS-(İĞDE) (ELEAGNACEAE) Bu cinsin yaprak döken ve daimi yeşil çalıları küçük fakat kokulu çiçekleri ve yaprakları için yetiştirilir. Peyzaj da meyveleri önemlidir. Daimi yeşil türler özellikle örtü altları için ya da deniz kenarlarındaki yerlerde çit için uygundur. Tamamen soğuğa dayanıklıdır Daimi yeşil yapraklı türlerin çoğu güneşte ya da gölgede iyi gelişir fakat gümüşi yapraklı yaprak döken türler tamamen güneşte iyi gelişirler. İğdeler için zengin iyi drenajlı topraklar gereklidir. Budamayı geç yaz yapmak gerekir. Üretim: Bütün türlerde sonbaharda tohumla, daimi yeşil yapraklı formlarda yarı odunlaşmış çeliklerle yazın yaprak döken türlerde yazın yumuşak çelik yada yarı odunlaşmış çeliklerle yapılır. ELEAGNUS PUNGENS (JAPON SÜS İĞDESİ) (ELEAGNACEAE) Yetişme Yeri: Vatanı Japonya’dır Boy ve Çap: 4m ya da daha fazla boylanabilir. Genel Özellikleri: Her dem yeşil sürgünleri üzerinde sivri uçlu dikenler taşıyan bir çalıdır. Genç sürgünleri kestane kırmızısı renginde olup üzerinde kepeksi pullar bulunur. Dar yumurtamsı ya da eliptik biçimde 4-8cm, uzunluğundaki yaprakları deri gibi sert ve kanarları dalgalıdır. Ayanın üst yüzü parlak koyu yeşil, alt yüzü gümüşi pulludur Bir ile üç çiçek bir arada, yaprak koltuklarında yan durumlu olarak yer alır. Sonbaharda çiçeklenir. Çiçeklerinin rengi gümüşi beyazdır ve çok güzel kokar. 1.5 cm. uzunluğunda elips 128

BİTKİ BİLGİSİ

şeklindeki meyvesi olgunlaştığında kırmızı renk alır. Normal iğde meyvesine kıyasla daha sulu olur ve yenir. En fazla kullanıldıkları perde tesislerinde 0.9-1.5 m. arasında değişen aralıklarla dikilmeleri uygundur. İklim ve Toprak İstekleri: İğdeler gerek sahil yörelerimizde tuza ve rüzgâra dayanıklılıkları ile büyük önem taşıdığı gibi kurak İç Anadolu peyzajında da büyük ağırlığı olan bir taksondur. Güneşli, kurak veya iyi drene edilebilen yerlerde yetişirler. Kışları ılıman, yazları serin ve rutubetli olan yerlerde iyi gelişmezler. Budama Durumu: Budamaya nadiren ihtiyaç gösterirler. İyi bir çit bitkisidir makasa gelir şekil verilebilir hızlı büyür. Üretim Tekniği: Yumuşak çelik veya tohumla yetiştirirler. Kültivarları: E.p. cv.’Maculata’ - Daimi yeşil yapraklı ince dikenli bir çalıdır. Parlak koyu yeşil yaprakların merkezinde derin sarı lekeler mevcuttur. Vazo şeklindeki krem beyaz çiçekler geç yaz açılır ve çok kokuludur. Yerden 3m kadar yükselir çapı da 3mdır. E.p. cv.” Vanegata’ - Yaprak ayasının kenarı dar şerit halinde sarıdır. 5.20. ERICA (FUNDA) (ERİCACEAE) ERICA CARNEA - GERÇEK FUNDA (ERICACEAE) Yetişme Veri: Güney Avrupa’da doğal olarak yetişir. Boy ve Çap: 30cm boy, 45cm çap yapar, Genel Özellikleri: Her dem yeşil yayılıcı bir çalıdır. Tam dayanıklıdır. Yaprakları koyu yeşil, çiçekleri ince uzun ve çan şeklinde gölgede pembe ve kırmızı bazen beyazdır. İklim durumuna göre kış sonu ya da ilkbahar başında açarlar. Çiçeklenme periyodu oldukça uzun süren Gerçek Fundalar, çok güzel, renkli bir yer örtücü olurlar, 20-30 cm’yi geçmeyen boylarıyla çok güzel bordur da olabilirler. İklim ve Toprak İstekleri: Serin iklimlerde tam güneşe, ılıman iklimlerde hafif gölgeye dikilmelidir. Asidik toprakları tercih ederler. Kirece ve gölgeye toleranslıdır. Budama Durumu: Güzel formunu koruması için hafifçe budamak icap eder. Üretim Tekniği: Tohum ve yumuşak çelikle üretilir. Kültivarları: E.c. cv. “Altadena’ - Sarı yapraklı ve pembe çiçeklidir. E.c. cv. ‘Ann Sparkes’ - 15cm boyunda, sarı yaprakları kışın bronza döner, gül pembe çiçeklidir. E.c. cv. ‘Cecilia M,Beale’ - 15cm boyunda, beyaz çiçekleri kış ortası ya da erken baharda açar. 129

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

E.c, cv, ‘C J. Back Hause’ - Pembe çiçekleri kış ortası ya da geç baharda açar, E.c, cv ‘December Red’ - Yayılıcı güçlü bir çalıdır; koyu gül pembe renkli çiçekleri kışın açar. E,e. cv. Eileen Porter’ - Yavaş büyür; koyu kırmızı çiçekleri sonbaharın sonunda ortaya çıkar. E,c. cv. Rubyglow’ - 20cm boyunda düzgün bir yayılıcıdır. Koyu yeşil yaprakları, koyu kırmızı çiçekleri vardır. E.c. cv. ‘Springwood’ Açık-yeşil yaprakları, beyaz renkli küçük çan şeklinde çiçekleri vardır. Bodurdur ve masif bir örtü olacak şekilde hızla yayılır. E.c. cv. ‘Winter Beauty’ - Aralık-Mart ayları arasında koyu-pembe renkli çanımsı biçimli çok sayıda çiçekler açar. Çok kısa boyludur. ERICA ARBOREA - BOYLU FUNDA (ERICACEAE) Yetişme Yeri: Genel coğrafi yayılışı Akdeniz çevresi, Küçük Asya ve Batı Kafkasya’dır Türkiye’de Trakya. Marmara çevresi. Kuzey Anadolu, batı ve güneyde yer alır. Boy ve Çap: Çoğunlukla boyu birkaç metreyi aşmayan her dem yeşil bir çalı; bazen de küçük bir ağaç halindedir. Genel Özellikleri: Genç sürgünleri tüylü. İğne yaprakları 3-7mm boyunda ve tüysüz; uçları kütçe, sürgünlere uçlu dörtlü çevrel dizilirler. Güzel kokulu beyaz çiçekleri, uzun piramit biçimindeki bol çiçekli bileşik salkım halinde bulunur. İklim ve Toprak İstekleri: Soğuğa dayanıklıdır fakat kuvvetli donlardan zarar görebilir. Kirece karşı toleranslıdır. Budama Durumu: Güzel formunu koruması için hafifçe budamak icap eder. Üretim Tekniği: Tohum ve yumuşak çelikle üretilir. 5.21. EUONYMUS (TAFLAN) (CELASTRACEAE) Bu cinsin yaprak döken ve daimi yeşil ağaç çalı, sarmaşıklardan oluşan Kuzey Yarım Küre’den Doğu Asya Merkez ve Himalayaları da içine alacak şekilde dağılmış 175 türü vardır. Yapraklar basit ve karşılıklı dizilmiştir. Çiçekler göze çarpmaz yeşilimsi ya da sarımsı renktedir. Çiçekler küçük gruplar halinde son sene sürgünleri üzerinde bulunurlar. Yaprak döken türlerde sonbahar renklenmesi önemlidir. Kapsül tipi meyveler ilginçtir Kapsüller sonbaharda açıldığında ortaya çıkan tohumlar parlak sarı ya da portakal renkleri ile kontrastlığı sağlarlar. Kuşlar için meyvenin dış tabakasındaki yağlar çekici ve besleyicidir. Tohumlar dağılır. Soğuğa oldukça dayanıklıdır. Örtü altı pozisyonlarında daha iyi gelişirler. Bol güneş, zengin ve iyi drenajlı toprakları tercih ederler. 130

BİTKİ BİLGİSİ

Tohum ve çelik ile üretilirler. Euonymus europaeus ve Euonymus japonicus tırtıl saldırısına uğrar, Euonymus japonicus küfe karşı hassastır. I. EUONYMUS JAPONICA - JAPON TAFLANI, PAPAZ KÜLAHI (CELASTRACEAE) Yetişme Yeri: Vatanı Japonya. Kore ve Çin’dir. Boy ve Çap: Her dem yeşil 2-3m’ye kadar boylanabilen bir çalıdır. Genel Özellikleri: Sürgünleri dört köşeli olup sürgünlere karşılıklı dizili tomurcuklar uzun ve yeşil renklidir. Dar yumurtamsı yapraklar 3-7cm uzunluğunda, deri gibi kalın; üst yüzü parlak, alt yüzü soluk yeşil ve kenarları ince dilimli dişlidir. Çiçekleri yeşilimsi beyaz renkte olup, beş altı tanesi bir arada ve 3-5cm uzunluğundaki bir eksen üzerinde toplanır. Haziran ve Temmuz aylarında çiçek açar. Açık karmen kırmızısı kapsülü basık küre biçimindedir. Tırtıl ve küfe karşı hassastır. İklim ve Toprak İstekleri: Taflanlar soğuk yörelerde yetişebildiği gibi sıcak yörelere de uyum gösterirler. Islak topraklara, sıcağa, gölge ve güneşe toleransları ile kent bahçeleri ve sahil arazilerinde geniş kullanım yeri bulurlar. Güneşli ve yarı gölgeli, kuru ve rutubetlice yerlerde ve çeşitli topraklarda yetiştirilebilirler. Ancak verimli humuslu kil topraklarını tercih ederler. Budama Durumu: Budanmaya nadiren ihtiyaç gösterirler. Çit olarak kullanıldığı durumlarda budanmaya ihtiyaç gösterir. Hassas olduğu için budama zamanına dikkat etmek lazımdır. Üretim Tekniği: Yeşil çelik ile üretilirler. Kültivarları: E,j, Elegantissimus Aureus’ - Yaprakları attın sarısı alacalıdır. E.j. Aurepictum’ - Yaprakların ortası sarı alacalıdır. E.j. ‘President Gautier’ - Yaprakları beyaz alacalıdır. E.j. ‘Microphylla Aurea’ - Yaprakları küçük ve sarı benekli, meyveleri ilgi çekicidir. E.j. ‘Macrophylla’ - Büyük yapraklıdır. E.j. ‘Albo Marginata’ - Yapraklar dar olarak beyaz kenarlıdır. E.j. ‘Aurea Marginata’ - Yaprakların kenarı sarıdır. E,j. ‘Aurea Variegata’ - Yapraklar sarı beneklidir. E.j, ‘Microphylla’- Yapraklar dar oval mızrak şeklinde 1-2.5cm uzunluğundadır. E.j. ‘Silver Queen’- 80-100cm Her dem yeşil çalıdır. Geniş yaprakların ortalan koyu yeşil kenarları ise krem-beyazdır. E.j. ‘Variegata’ 2.5-3m boy yapar.Her dem yeşil çalıdır. Yavaş büyür yoğun dik yapılıdır. Yapraklar koyu puslu yeşil kenarları parlar. II. EUONYMUS FORTUNEI - ÇİN TAFLANI (CELASTRACEAE) Yetişme Yeri: Vatanı Japonya. Kore ve Çin’dir. Boy ve Çap: Tırmanıcı her dem yeşil bir çalıdır. Genel Özellikleri: Sürgünlere karşılıklı dizilen yaprakları genellikle eliptik yumurta biçiminde, 2,5-6cm uzunluğunda, sivri uçlu ve kenarları ince dilimli dişli, dip tarafları geniş kama şeklindedir. Yeşilimsi beyaz çiçeklerinden 5 ile 12 adedi bir araya gelerek simoz (çatal dallı) tipi çiçek kurullarını oluşturur. Meyvesi kapsül tipinde, basık küre 131

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

şeklinde, yaklaşık 8mm çapında ve pembe; kapçık ise portakal sarısı rengindedir. Çirkin duvarların örtülmesinde kullanılır. İyi bir yer örtücüdür. İklim ve Toprak İstekleri: İyi drenajlı toprakları, güneşli veya yarı gölgeli yerleri tercih eder. Deniz kenarlarındaki tuz etkisine dayanıklıdır. Üretim Tekniği: Tohum ile veya topuklu çeliklerle kolayca üretilebilir. Kültivarları: E.f. cv. ‘Emerald’n Gold’ - Yaprakları koyu yeşil olup, kenarları altın sarısı alacalıdır. E.f. cv. ‘Emerald’n Surprise 80-1OOcm boyunda tırmanıcı. Emerald’n Gold a benzer fakat daha hızlı büyür. Daha kuvvetli, geniş ve daha renkli yapraklıdır. Vurgu bitkisi olarak kullanılabilir. III. EUONYMUS EUROPAEUS - AVRUPA TAFLANI (CELASTRACEAE) Yetişme Yeri: Doğal olarak Avrupa da bulunur. Boy ve Çap: Boy 6 m ye kadar ulaşır. Genel Özellikleri: Yaprak döken bir çalı ya da küçük bir ağaçtır. Bu bitki odunu içinde yetiştirilir. Çiçekleri belirgin değildir. Sonbaharda pembe ya da kırmızı meyveler çatlayarak portakal renkli tohumlar ortaya çıkar. Yine sonbaharda yapraklar önce sarı sonra kırmızıya dönüşerek güzel bir görünüm arz ederler. İklim ve Toprak İstekleri: İyi drenajlı toprakları, güneşli veya yarı gölgeli yerleri tercih eder. Sonbahar renklenmesi için tamamen güneş altında olmaları daha iyi renklenmelerini sağlar. Üretim Tekniği: Tohum ve çelik ile yapılır. Kültivarları: E.e. cv. ‘Aldenhamensis’ Çok büyük çaplı pırıl pırıl meyveleri mevcuttur. E.e.cv Red Cascade’ - Şemsiye formunda büyük kırmızı portakal renkli meyveleri mevcuttur. 5.22. FORSYTHIA (ALTIN ÇANI) (OLEACEAE) Erken ilkbaharda yapraklanmadan önce açan sarı çiçekleriyle güzel çit, bordur, perde oluşturan veya tek tek kullanılabilen kıymetli bir süs çalışıdır. Güzel altuni renkte bir çiçeklenme yapan melezi F x intermedıa’dır. Kışları ılıman olan yerlerde şubattan itibaren çiçeklenme başlar. F viridissima türü Akdeniz koşullarında kışın da yaprağını dökmez. Çiçek rengi (sarımsı renk tonları), iriliği ve sıklığı bakımından çeşitli kültüvarları vardır.

132

BİTKİ BİLGİSİ

I. FORSYTHIA x INTERMEDIA (ALTIN ÇANI) (OLEACEAE) Yetişme Yeri: Avrupa’nın her yerinde ve ülkemizin gerek sahil gerekse iç kesimlerinde yetiştirilebilir. Boy ve Çap: Boyu 3m. ye varan bu çalının dalları yukarıya doğru açılır, geniş bir tepe yapar. Genel Özellikleri: Yaprakları sürgünlere karşılıklı dizilir. Genellikle yapraklar yumurtamsı oval biçiminde, kenarları ince dişli, 8-12 cm. uzunluğunda ve kısa saplıdır. Sarı renkli ve çan şeklinde olan çiçekleri teker teker veya ikili ve üçlü gruplar halinde yer alır. Yapraklanmadan önce nisan ayı içerisinde çiçeklenir. Hatta soğuk karlı yerlerde karın üstünde kalan sürgünler donsa da baharda alttan tekrar sürer. İklim ve Toprak İstekleri: İyi güneş alan yerlere dikilirse çiçeklenme daha güzel ve kaliteli olur. Ancak yarı gölge yerlerde de yetiştirilebilir. Her toprak üzerinde yetişebilir. Dikimleri kolay ve dikim başarıları yüksektir. Kentlerin kötü yetişme ortamlarında da başarı ile yetiştirilebilir. Budama Durumu: Budama çiçeklenmeden sonra hemen her yıl esas gövdeyi oluşturan dalların 1/3-1/4 kadar kısmı budanarak yapılmalıdır.4 yıldan daha yaşlı ana sürgünler ise dipten itibaren 10 cm yüksekten olmak üzere budanmalıdır. Budama yapılmaz veya yeterli olmazsa çiçek verimi ve kalitesi süratle düşer. Üretim Teknikleri: Çelikle kolaylıkla üretilebilir. Kültivarları: Forsythia x intermedia cv. ‘ Lynwood Gold” - Sürgünler dik yükselir; çiçekleri koyu altın sarısıdır. Forsythia x intermedia cv.’ Spring Glory’ - Dağınık tepeli; sürgünleri yanlara yatık, çiçekleri açık kükürt sarısı rengindedir. 5.23. HEDERA (ORMAN SARMAŞIĞI) (ARALİACEAE) Her dem yeşil sarılıcılardır. Odunsu gövdeleri, sürünücü perennialleri ve tutunucu kökleri vardır. 10 kadar türü olan Hederalar, Duvar ya da Ağaç Sarmaşığı olarak bilinirler. Yetiştirilmeleri nispeten kolaydır. Tuttuktan sonra ara sıra budama ve böcek kontrol programlarıyla kolayca yetiştirilebilirler. Alkali ya da nötr iyi süzülen nemli topraklar en iyi yetişme ortamını oluştururlar. Ancak diğer pek çok toprağa da uyum sağlayabilirler. Yer örtücü ya da duvarları sardırmak için olsun; 40-50cm aralıkla dikmek en iyisidir. Bol sulama tatminkâr bir gelişme için gereklidir. Güneşe ve koyu gölgeye toleranslı oluşları onlara geniş bir kullanım alanı sağlar. Fakat alacalı yapraklı olanlar bol güneş ister ve soğuktan zarar görürler. Duvarların kuzey taraflarında kullanılabilirler. Üretilmeleri geç yazda alınan yarı odunlaşmış çeliklerle ya da köklerin daldırılmasıyla olur. Kaldırım ve çitler boyunca gelişimini ve hacmini kontrol etmek için yılda iki-üç kez uçlarından budanır. 133

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

I. HEDERA CANARIENSIS - CEZAYİR ORMAN SARMAŞIĞI (ARALIACEAE) Yetişme Yeri: Vatanı Kuzey Afrika’nın batısı, Portekiz ve Kanarya adalarıdır. Ülkemizde de yaygın olarak kullanılır. Boy ve Çap: 6m boy 5m çap yapabilir. Genel Özellikleri: Daha çok yer örtücü olarak değerlendirilir. Sürgünleri genellikle morumsu kırmızı, kahverengidir. Sürgünlere sarmal dizili yaprakları büyük, 15-20 cm’e ulaşan boyutlardadır. Yapraklar genç sürgünlerde geniş yumurta veya yürek şeklinde, sığ olarak üç loplu iken, çiçek taşıyan sürgünlerde geniş yumurta veya yürek şeklindedir. Yaz aylarında parlak yeşil, kış aylarında damarları yeşil kalmak üzere bronz rengine dönüşür. Hele kurakça yerlerde bu çok belirginleşir. İklim ve Toprak İstekleri: Şiddetli soğuklardan zarar görebilir, yarı dayanıklıdır. İyi drenajlı ve alkali toprakları tercih eder. Budama Durumu: Gelişimim kontrol etmek İçin yılda iki- üç kez budanır. Baharda yapılan budamada zarar görmüş dallar da kaldırılır. Üretim Tekniği: Üretilmeleri geç yazda alınan yarı odunlaşmış çeliklerle ya da köklerin daldırılmasıyla olur. Kültivarları: H.c. cv. ‘Ravensholst’ - Yapraklar büyük, üçgen şeklinde ve lopsuz, iyi bir yer örtücüdür. H.c. cv. ‘Gloire de Marango’ (‘Variegata’) - Yaprakları büyük, lopsuz, ortası yeşil kenarları gri-yeşil ve beyazımsı-krem ve göz alıcıdır. II. HEDERA HELIX - ORMAN SARMAŞIĞI (ARALIACEAE) Yetişme Yeri: Avrupa’da doğal olarak yetişir. Yurdumuzun da her yanına uyum sağlar ve bol miktarda yetiştirilir. Boy ve Çap: 10m boy, 5m çap yapar. Genel Özellikleri: Her dem yeşil sarılıcılardır. Genç sürgünler ve çiçek kurulları yıldız tüylerle örtülüdür. Yapraklar dar eliptik, yüreksi, sivri uçlu verimsiz sürgünlerde aya 3-5 lopludur. Çiçek kurulları şemsiye tipindedir; çiçekler küçük ve yeşilimsidir. Meyve mavimsi siyah renklidir. 6-12mm çapındadır. Dayanıklı, uyumlu ve kullanım alanları oldukça geniştir. Kökçükleri duvara öylesine yapışır ki koparmaya çalışıldığında odun ya da tuğladan parçalar kopararak ayrılırlar. Duvarları yeşil bir battaniye gibi kaplarlar. Tırmanması için bir destek verilmediğinde yer örtücü olarak gelişirler. Dallı olan kök sapçıkları bayırlarda erozyonu önleyebilir. İklim ve Toprak İstekleri: Şiddetli soğuklardan zarar görebilir, yarı dayanıklıdır. İyi drenajlı ve alkali toprakları tercih eder. Budama Durumu: Gelişimini kontrol etmek için yılda iki- üç kez budanır. Baharda yapılan budamada zarar görmüş dallar da kaldırılır. Üretim Tekniği: Üretilmeleri geç yazda alınan yarı odunlaşmış çeliklerle ya da köklerin daldırılmasıyla olur. Kültivarları: H.h. cv. ‘Aurea Variegata’ - Sarı alacalı yaprakları vardır. 134

BİTKİ BİLGİSİ

H.h. cv. ‘Baltica’ - Çok soğuk iklimlere dayanabilen, beyaza yakın açık renkli, küçük yapraklı bir kültivardır. H.h. cv. “Bulgaria’ - Soğuğa ve susuzluğa dayanıklıdır. H.h, cv ‘Fluffy Ruffles’ - Dalgalı kenarlı küçük yaprakları vardır ve küçük yerler için uygundur. H.h. cv. ‘Gold Heart” - Yaprakları geniş, ortası sarı ve yumuşaktır. H.h, cv. ‘Minima’ - Küçük yuvarlak yapraklıdır, H.h, cv. ‘Conglomerata’ - 2-3cmlik küçük ilginç yapraklı, yavaş büyüyen bir kültivardır. Küçük bahçeler ve kaplar için uygundur. H.h. cv. ‘Hibernica’ - Büyük yapraklı ve hızlı gelişmeli bir kültivardır. H.h cv. ‘Atropurpurea’ - 4m boy, 2,5m çap yapar. Koyu yeşil yaprakları kışın mora dönüşür. H.h. cv. ‘Anna Maria’ - 1.2m boy. 1m çap yapar. Dona dayanıklıdır. Parlak yeşil yaprakları krem alacalıdır. Kışın yapraklar zarar görebilir. H.h. cv. ‘Angularis Aurea’ - 4m boy, 2.5m çap yapar. Parlak yeşil yaprakları parlak sarı alacalıdır. Yerlerin örtülmesinde uygun değildir. H.h. cv. ‘Adam’ -1,2m boy. 1 m çap yapar. Yarı dayanıklıdır. Küçük parlak yeşil yapraklar krem-sarı alacalıdır. Kış dönemi zarar görse de yazın tekrar sürer. 5.24. MALVACEAE Mutedil ve sıcak bölgelerde yetişen otsu, çalı ve ağaçlardır. 40-50 cm dahil 1000 kadar türü vardır. Dokuma endüstrisinin en önemli hammaddesini sağlayan pamuk (Gossypium) bu familyadandır. Birçokları süs bitkisi olarak değerlendirilmektedir. Yapraklar sarmal dizilmiş, basit veya loplu, ışınsal damarlıdır. 5.24.1. HIBISCUS SPP (Hatmi) (MALVACEAE) Daimi yeşil ya da yaprak döken ağaççık, çalı, çok yıllık ya da tek yıllık türleri vardır. Yapraklar sürgünlere sarmal dizilmiştir. Soğuğa duyarlı olduğu halde bu yörelerde de gelişebilmektedir. Budama ile ağaççık ya da çalı olmasını yönlendirebiliriz. Üretimi çelik ya da tohum ile yapılabilmektedir. I. HIBISCUS SYRIACUS (HATMİ) (MALVACEAE) Yetiştiği Yer: Vatanının Çin ve Hindistan olduğu kabul edilir. Boy ve Çap: Yuvarlak tepeli. 2-3m.ye kadar boylanabilen, yazın yeşil bir çalı; bazen de park ve bahçelerde 4-5m ye kadar boy yapabilen küçük bir ağaçtır. Genel Özellikleri: Genç sürgünleri tüylü, daha sonra çıplaktır. Sürgünlere sarmal olarak dizilen yaprakları uç loplu ışınsal damarlı, 5-1Ocm boyunda ve kenarları kaba dişli alt ve üst yüzleri çıplak. Geniş çan (ya da huni) biçiminde 6-8 cm çapın135

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

daki çiçekleri beyaz, pembe eflatun veya kırmızıdır. Çiçek açma zamanı temmuz-eylül dür. İklim ve Toprak istekleri: İyi drenajlı güneşli yerleri tercih ederler. Ilıman yörelerde iyi gelişmekle beraber soğuğa da oldukça dayanıklıdır. Avrupa’da uzun yıllardan beri yetiştirilmektedir ancak fazla soğuk kesimlerde, ilkbahar donlarından etkilenirler. Buralarda kuzeye kapalı duvarlar ve koruntulu yerlere dikilmeli, özellikle genç yaşlarda soğuğa karşı korunmalıdır. Çiçekleri katmerli olanlar soğuk yerlerde zayıf çiçekler oluştururlar. Sahil ve kent koşullarına dayanıklıdırlar. Diğer bitkilerde az çiçeklenme olan yaz sonu ve sonbahar başlarında çiçeklendiklerinden, ayrıca önem taşırlar. Güneşli yerlerde yetişmekle beraber yarı gölge şartlarına da uyum sağlarlar. Rutubetli, verimli topraklarda iyi gelişirler. Yazın düzenli şekilde sulanması ve organik materyallerle takviyeleri iyi olur. Budama Durumu: Budamaya iyi cevap verir. Budanması erken ilkbaharda yapılmalıdır. Üretim Tekniği: Üretimi tohum veya çelikle olur. Çelikler yumuşak çelik, yarı odunlaşmış çelik veya sert çeliklerle olabilir. Çelikler süratle köklenerek ilkbaharda dikilebilecek hale gelirler. Kültivarları: Hibiscus syriacus cv. ‘Coelestis’ Yalınkat, soluk menekşe; taç yaprakların dip kısmı kırmızı Hibiscus syriacus cv ‘Tortus Albus’ Çiçekleri yalınkat, taç yaprakları beyaz, dip kısmı kırmızı Hibiscus syriacus cv. ‘Roseus plenus’ Çiçekleri katmerli, taç yaprakları şeker pembesi Hibiscus synacus cv. ‘Meehanii’ Çiçekleri vişne çürüğü, dip kısmı koyu mor yaprak kenarları krem sarısı alacalı. 5.25. HYDRANGEA (ORTANCA) (SAXIFRAGACEAE) Kuzey ve Güney Amerika ile Doğu Asya’da yayılmış bulunan yaklaşık 80 kadar tür ve kültüvarı vardır. Kışın yaprağını döken çalılardır ve bir iki türünde olduğu gibi sarılıcıdırlar. (H. Petuolaris, Japonya, Kore ve Tayvan’da doğal yetişir, 15m yüksekliğe kadar yükselerek sarılır. Tomurcuklar sürgünlere karşılıklı dizilmişlerdir. Yapraklar basit, kenarları dişli veya bir türünde olduğu gibi lopludur. (H. quercifolia) Çiçekleri tamdır, teker teker değil, çoğunlukla yalancı şemsiye veya bir türünde (H. Paniculata) olduğu gibi salkım tipi kurul oluştururlar. Ortancalar humusça zengin, iyi drenajlı, rutubetli, güneşli veya kısmen gölgeli yerlerde en iyi gelişmelerini yaparlar. Soğuğa oldukça hassas türlerdir. Ancak boylanan H. Arborescens’ler büyük çiçekli (H. Macrophylla) diğer ortancalara nazaran soğuğa daha daya136

BİTKİ BİLGİSİ

nıklıdırlar. Ortancalarda ortam pH’ı değiştirilmek suretiyle çiçeklerde pembe veya mavi renklenme sağlanabilir. Alüminyum sülfatla yapılan bir gübreleme ile pH düşürülerek çiçek renklerinin pembeden mavi eflatuna dönüşmesi sağlanabilir Ortancalarda budama zamanı da önem taşır ve türe göre değişir. H. Arborencens büyüme başlamadan evvel erken ilkbaharda budanmalıdır, bu suretle o yıl bol çiçek yapması sağlanır. Yalnız kuru çiçeklerin alınması ile yetinilip gerçek anlamda budama yapılmaz ise çiçekler bol fakat küçük olur. Çok büyük çiçekler istemezsek yerden 60cm boyunda budama en iyisidir, bol miktarda orta hacimde çiçek oluşur. H. Macrophylla’ da budama çiçeklenmeden hemen sonra yapılmalıdır. Yaz sonu sürgün çelikleriyle kolaylıkla üretilebilirler. HYDRANGEA MACROPHYLLA - BÜYÜK ÇİÇEKLİ ORTANCA (SAXIFRAGACEAE) Yetişme Yeri: Çin kökenli bitkilerdir. Ülkemizde de bol miktarda yetiştirilen bitkilerdir. Boy ve Çap: Yuvarlak tepeli, sık dallı. 1- l.5m’ye kadar boylanabilen bir çalıdır. Genel Özellikleri: Karşılıklı olarak dizili yaprakları ters yumurta, eliptik veya geniş yumurta biçimindedir Uçları birdenbire sivrilen bu yaprakların dip kısmı geniş kama şeklinde. 7-15cm boyunda ve kenarları kaba dişildir. Ayanın üst yüzü parlak-yeşil, alt yüzü açık-yeşil ve her iki yüzü de çıplaktır. Çiçekleri 15-20 cm çapında kartopunu anımsatan bir çiçek kuruludur. Haziran ayında çiçeklenir. Pembe, mavi nadiren beyazdır. Çiçek rengini toprağın pH’ı tayin eder. Asit topraklarda mavi alkali topraklarda pembe ya da kırmızı çiçek açarlar. İklim ve Toprak İstekleri: Öğleden sonra güneşini almayan hafif gölge yerlerde ve mineralce zengin, balçık topraklarda iyi gelişir. Suyu sever. Budama Durumu: Çiçeklenmeyi takiben hemen budama yapılır. Üretim Tekniği: Çelikle üretilir. Kültivarları: H.m. cv. ‘King George’ Çiçekleri canlı pembedir. Hm. cv. ‘Holstein’ - Çiçekleri pembe, asit topraklarda maviye döner H.m. cv. ‘Altona’ - Çiçek kurulları büyük çiçekler pembedir. Hm. cv. ‘Joseph Banks’ Deniz kenarına yakın yerlere dikilebilir, çiçekler büyük ve çivit mavisidir Hm. cv. ‘Ami Pasquier’ - Gençken iç mekanda kullanılabilecek, yavaş büyüyen, koyu mor çiçekli bir kültivardır H.m. cv. Tricolor’ - Açık yeşil ve krem-beyaz alacalı yaprakları vardır H.m. cv. ‘Hamburg’ - 30cm çapında koyu pembe çiçeklidir. H.m. cv. ‘Parsiva’ - Çiçekleri koyu kırmızıdır. HYDRANGEA PANICULATA - SALKIM ÇİÇEKLİ ORTANCA (SAXIFRAGACEAE) Yetişme Yeri: Çin ve Japonya kökenlidir. Ülkemizde de yetiştirilmektedir. Boy ve Çap: 2 m boyunda bir çalı veya iyi yetişme koşullarında budanmadığı takdirde küçük boylu bir ağaç görünümündedir. Genel Özellikleri: Yaprakları 7-15 cm uzunluğunda, yumurta biçimindedir. Uç kı137

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

sımları sivrice kenarları dışlıdır Alt ve üst yüzleri seyrek tüylüdür. Çiçekleri sarımtırakbeyaz renkte 15-20cm uzunluğunda terminal salkım tipi bir çiçek kurulu oluştururlar. İklim ve Toprak İstekleri: Öğleden sonra güneşini almayan hafif gölge yerlerde ve mineralce zengin, balçık topraklarda iyi gelişir. Suyu sever Budama Durumu: Budanabilir. Üretim Tekniği: Çelikle üretilir. Kültivarları: H.p. cv. ‘Grandiflora’ - Çiçekler daha büyük ve çoğunlukla üreyimsizdir. H.p. cv. Praecox’ - 2-3m boy yapar ve haziran ayında kırmızı ve beyaz çiçekler açar. HYDRANGEA PETUOLARİS - SARILICI ORTANCA (SAXIFRAGACEAE) Yetişme Yeri: Vatanı Japonya’dır Boy ve Çap: 15 hatta 25 m ye kadar boylanabilen, orman sarmaşığı. Hedera helix gibi tutunucu kökleri ile duvar ve ağaçlara sarılan bir türdür. Genel Özellikleri: Yaprakları 5-13 cm uzunluğunda, geniş yumurta biçimindedir. Uç kısmı sivrice, dip kısmı ise yüreksidir. Kenarları ince dişli, üst yüzü koyu yeşil ve parlak, alt yüzü açık yeşil ve çıplaktır. Yaprakları uzun saplıdır (2-8cm). Çiçek kurulu oldukça gevşek {15-25cm çapında) sarımtırak beyazdır. İklim ve Toprak İstekleri: Öğleden sonra güneşini almayan hafif gölge yerlerde ve mineralce zengin, balçık topraklarda iyi gelişir. Suyu sever. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Çelikle üretilir. 5.26.HYPERICUM (HYPERICACEA) KOYUNKIRAN Bu perenniyal yaprak döken, yarı her dem yeşil ve her dem yeşil olmak üzere 400 türü vardır. Göze çarpan sarı çiçekleriyle dikkat çekerler. Stamenleri de çok dikkat çekicidir- Soğuğa yarı dayanıklıdırlar. Bazı türleri tamamen güneş ya da yarı gölge ortam isterler. Organik maddece zengin, nemli ortamları severler, Küçük türler kaya bahçesi için uygundur, Üretimi, yumuşak çeliklerle yazın veya sonbaharda tohumları çimlendirmek suretiyle yapılır Kültivarları ise sadece yumuşak çeliklerle üretilir. Perenniyallar, tohumla ya da sonbaharda kök sürgünlerini ayırmak suretiyle üretilir. Genellikle dayanıklı türlerdir I. HYPERICUM CALKYCINUM - KOYUNKIRAN (HYPERICACEAE) Yetişme Yeri: Ülkemizde doğal olarak yetişir. Boy ve Çap: Her dem yeşil 50-60 cm boyunda, küçük bir çalıdır. Gövdesi dallanmaz. 138

BİTKİ BİLGİSİ

Genel Özellikleri: Tam kenarlı, yumurta biçimindeki yaprakları sürgünlere karşılıklı dizilir. Dalları aşağıya doğru yönelmiştir 6-8 cm boyunda, altın sarısı çiçekleri sürgün uçlarında teker teker bulunur. Mayısta çiçek açar, Ağustos ayına kadar çiçeklenme devam eder. İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman iklimlerde, gölge yerlerde ve organik maddece zengin, iyi drene olan nemli ya da hafif asit topraklarda yetişirler. Çok fazla ya da az yapılan sulama zarar verebilir. Psendo maki alanlarında görülür. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Üretilmeleri yumuşak çelikler veya tohumlarla olur. 5.27. ILEX SPP. (ÇOBAN PÜSKÜLLERİ) (ROSACEAE) İlex’ler batı ve güney Avrupa’nın her yerine dağılmışlardır. Ülkemizde de doğal olarak bulunur. Peyzaj uygulamalarında çok kullanılan yaz kış yeşil derimsi parlak ve koyu yeşil ve kenarları ondüleli yapraklar ve parlak kırmızı meyvelere sahiptir. Peyzajda özellikle ilex aquifoliumun kultivarları kullanılır. IL EX AOUİFOLIUM (ÇOBAN PÜSKÜLÜ) (ROSACEAE) Yetiştiği Yer: Bitkinin dağılımı baştanbaşa batı ve güney Avrupa ve genellikle fundalık şeklinde bulunur. Ülkemizde de yetiştirilir. Boy ve Çap:3-15m boy 4 m ye kadar çapa ulaşabilirler. Genel Özellikleri: Koyu parlak yeşil ve dikenli yaprakları ile güzel daimi yeşil bir ağaççıktır. Genellikle konik bir ağaç olsa da sadece çalı olarak da rastlayabiliriz. Genç dallar yukarıya doğru kavislidir. Gençlik de düz gümüşi gri renkli olan kabuk en sonunda çatlaklı hale gelir. Yapraklar sarmal dizilmiş ve 5-12 cm uzunluğunda sert deri gibi üzeri balmumu gibi ve kenarları dalgalı ve dönüktür. Ayanın üzeri parlak yeşil altı ise soluktur. Beyaz çiçekler 6 mm çapındadır 4 parçalıdır. Erkek çiçekler farklı ağaçlar üzerindedir. Sadece erkek çiçekler kokuludur. Ağaçlar gölge altında tohum tutmadan yetişiyor. Meyveler 7-12 mm uzunlukta kırmızı renklidir. Çiçeklenmesini Mayıs-Ağustos’da yapar. Bitki alacalı yeşil ve sarı kültivarları için kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Mutedil deniz ve dağ ikliminden hoşlanmakla beraber soğuğa da oldukça dayanıklıdır. İyi drenajlı humuslu ve bir ölçüde asit (4.5-5.5Ph) topraklarda gelişir. Kuvvetli alkelen topraklarda sararma gözlenir. Budama Durumu: Budanmadan kullanılır. Üretim Tekniği: Yaz sonunda ökçeli çeliklerle kolaylıkla veya kalem aşısı göz aşısı ve daldırma ile kolaylıkla üretilebilir. Erkek ağaçların bulunduğu gruplarda tohumdan da üretilebilir. Kültivarları: Ilex aquifolium ‘Argentea Variegatum’: Sert yapraklı ve yaprak kenarları alacalıdır. Ilex aquifolium ‘Aurea Marginata’: Yaprak kenarları açık sarı ile çevrelenmiştir 139

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

5.28. JASMINUM (YASEMİN) (OLEACEAE) Beyaz renkli çiçekleri kokulu fakat soğuğa hassas olup İstanbul’da ancak adalar gibi sıcakça yerlerde yetiştirilebilir. J. officinale (gerçek yaseminler) koruntulu yerlerde yetiştirilebilirler. J. officinale’nin; sarı alacalı yapraklara sahip J.o. ‘Aurea variegatum’, çiçeklerinin dış kısmı pembe renkte olan J.o. ‘Afine’, çiçekten çok büyük olan J.o. “Grandiflorum’ ile soğuğa daha dayanıklı olan ve bu itibarla ılıman bölgelerde daha yaygın olarak yetiştirilen, ancak çiçekleri kokusuz olan sarı çiçekli yasemin J.fruticans ve pembe çiçekli yasemin J.polyantha yetiştirilen en önemli yasemin türlerini oluşturur. Yaseminler güneşli, kurak veya iyi drenajlı rutubetli yerler isterler. Çiçeklenmeden sonra yapılan budamalar bol miktarda yeni sürgün oluşumunu sağlayarak çiçek verimini arttırır. Üretimleri yaz sonlarında özellikle yan dallardan alınan ve camekân altında köklendirilen yeşil yumuşak odun çelikleriyle kolayca üretilirler. Dip sürgünlerden de faydalanılacağı gibi daldırma ile de çoğaltılabilirler. I. JASMİNUM FRUTİCANS - SARI ÇİÇEKLİ YASEMİN (OLEACEAE) Yetişme Yeri: Vatanı İran, Afganistan ve Çin’dir. Boy ve Çap: En fazla 3m kadar boylanabilen her dem yeşil, dik duran çok dallı ufak bir çalıdır. Genel Özellikleri: Zeytuni yeşil sürgünleri dört köşeli, uzun boylu boyuna oluklu ve tamamen çıplaktır. Sürgünlere sarmal olarak dizilen yapraklar çoğunlukla üç yaprakçıktan oluşur. Yapraklar 0.5-3cm boyunda eliptik ters yumurta ya da uzunca kürek biçimindedir. Mayıs-Haziran aylarında çiçeklidir. Çiçekleri sarı renklidir. Meyveleri olgunlaşınca parlak siyah renk alır. II. JASMİNUM NUDIFLORUM - KIŞ YASEMİNİ (OLEACEAE) Yetişme Yeri: Doğal yayılış alanı Çin’dir. Boy ve Çap: 1.8- 3m ye kadar boylanabilir. Genel Özellikleri: Yapraklar koyu yeşil karşılıklı dizilmiştir. Sürgünleri yay şeklinde olan bir çalıdır. Sürgünler yeşil renklidir. İklim ve Toprak İstekleri: Soğuğa dayanıklıdır. İyi drenajlı ve güneşli alanları tercih eder. Budama Durumu: Çiçeklenmeden sonra budama yapılmalıdır. Üretim Tekniği: Yazın çelikle üretilmesi uygundur. Kültivarları: 140

BİTKİ BİLGİSİ

III. JASMİNUM OFFİCİNALE - BEYAZ ÇİÇEKLİ YASEMİN (OLEACEAE) Yetişme Veri: Doğal yetişme alanı Çin’dir. Boy ve Çap: Kışın yapraklarını döken tutunucu bir bitki ya da balkon demirlerine sarılarak 8-1Om kadar yükselebilen bir bitkidir. Genel Özellikleri: Yeşil sürgünleri dört köşelidir. Sürgünlere karşılıklı dizilen yaprakları bileşik yapraktır. (3-7 yaprakçıktan oluşur.) Yaprakçıkları 1-6 cm boyunda, yumurta biçiminde, sivri damla uçlu, yan yaprakçıkları sapsız, uçtaki yaprakçık saplıdır. Beyaz çiçekleri güzel kokulu olup, Haziran-Eylül ayları arasında çiçeklenir. İklim ve Toprak İstekleri: Tamamen güneş alan yerlere ve zengin iyi drenajlı topraklara dikilmesi gereklidir. Sıcak aylarda bol su ister. Budama Durumu: Budama çiçeklenmeden sonra yapılmalıdır. Üretim Tekniği: Yazın çelikle üretmek en iyi yoldur. Kültivarları: J.o.var variegatum - Yaprakları sarı alacalı J.o.var. grandiflorum - Çiçekleri çok büyük. 5.29. KERRIA JAPONICA - (KANARYA GÜLÜ)(ROSACEAE) Yetişme Yeri: Kerria cinsinin dünyada tek bir türü vardır; bu da doğal olarak Uzak Doğu’da Çin’de yetişir. Boy ve Çap: 1,5-2 m. kadar boylanabilir. Sürgünleri oldukça ince olduğu ve üzerinde çok sayıda çiçek taşıdığı için yanlara doğru açılır ve aşağı doğru sarkar. Geniş tepeli ve yayvan bir görünümü vardır, dipten itibaren çok sayıda sürgün verir. Genel Özellikleri: Kışın yapraklarını döken K. japonica ilkbaharda dekoratif yaprakları ile parlak sarı dallara asılmış altuni toplar gibi çok dekoratif çiçeklere sahip bir çalıdır. Ayrıca yaprakları sonbaharda da cazip bir renklenme yapar. Yaprakları 2-10cm uzunluğunda, oval uzun sivri uçlu, kenarları çift testere dişlidir ve sürgünlere sarmal olarak dizilir. Sarı, 3-5cm. çapındaki çiçekleri yan dalların ucunda teker teker yer alır Çiçeklenme nisan ve mayıs aylarında olur İklim ve Toprak İstekleri: Avrupa’da fazla kuzey ve soğuk olmamak şartıyla her kesimde yetişebilmektedir. Soğuğun etkili olduğu yerlerde koruntulu duvar dipleri gibi yerlere dikilmelidir Buna rağmen soğuktan donan uç kısımlar alınırsa yeni sürmelerle bol çiçeklenme olacaktır. Yarı gölge koşullarında en iyi büyümesini yapmakla beraber, tamamıyla de güneş altında yetiştirilebilir. Her tip toprakta yetişebilmesine karşılık torf ve yaprak çürüğü organik materyalle takviye edilmiş, drenaj koşulları iyi bahçe topraklarında en iyi büyümeyi yaparlar, Sürgünler üç yıl yaşar, sonra kök boğazından yeni sürgünler oluşur. 141

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Budama Durumu: Esas budama çiçeklenme bittikten sonra yapılmalı ve yaşlı kalın gövdeler alınacak bitkinin yemlenmesi ve gençleşmesi kolaylaştırılmalıdır, bu suretle bol çiçek verimi sağlanır. Üretim Tekniği: Üretme geç ilkbahar veya yaz başı alınan yumuşak çelikler veya yaz sonu sonbaharda başlarında alınan yarı odunlaşmış çeliklerle veya köklenmiş kök sürgünleri anaç bitkiden ayrılarak yapılabilir. Kültivarları: K.j. cv. Aurea variegata’ - Yaprak kenarları sarı renkli (şerit halinde), çiçeklen sarı K.j. cv. Pleniflora’ - Çiçekleri katmerli ve daha boylu (2,5-3m.) 5.30. LYTHRACEAE 5.30.1. LAGERSTROEMIA SPP (OYA) CİNSİ Güneydoğu Asya’da. Yeni Gine, Filipin ve Avustralya’da yetişir ve kışın yapraklarını döker. Oyalar, ağaççık ya da çalı formundadır. 30 kadar türü yanında, yalın ya da katmer çiçekli, değişik renkli kültür çeşitleri de vardır. I. LAGERSTROEMIA INDICA (OYA AĞACI/ İSPANYOL ya da HİNT LEYLAĞI) Yetiştiği Yer: Doğu Asya’da (Çin ve Japonya) doğal olarak yetişir. Ülkemizde de yetiştirilir. Boy ve Çap: 6-7m boy ve küçükyuvarlak bir tepe (3m. çap) yapar. Genel Özellikleri: Gövde kabuğu ince ve düzgün sürgünleri açık pembe bej renkli, 4 köşeli ve tüysüz: kısa saplı yaprakları oval, uçları kütçe, 2-7 cm. uzunluğunda, üst yüzü parlak yeşil, alt yüzündeki damarlar tüylüdür, Yapraklar sürgünlere karşılıklı dizilmiştir. Yaz başında açan çiçekleri, dik, başağımsı kurul oluştururlar. Çiçek kurulları 4-20 cm. büyüklüğünde, genellikle gül pembe renklidir. Güzel sonbahar renklenmesi yaparlar İklim ve Toprak İstekleri: Tropik ve subtropik bölgelerin türü olmakla beraber, ılıman bölgelerde (Akdeniz ikliminde) de iyıi yetişir: güneşli sıcak yerleri sever, nemli kurakça topraklarda yetişir. Işık istekleri yüksektir. Kuraklığa dayanıklıdırlar. Budama Durumu: Budamaya iyi cevap verir. Budanması erken ilkbaharda yapılmalıdır. Üretim Tekniği: Üretimi tohumla ve çelikle yapılır. Tohumlar baharda ekim yastıklarına ekilmelidir. Çelikler ise yazın yarı odunlaşmış sürgünlerden alınmalıdır Kültivarları: Lagerstroemia indica cv. ‘Alba’ / ‘Super Alba’ -Beyaz çiçekli Lagerstroemia indıca cv, ‘ Super Violacea’ - Koyu menekşe renkli çiçekli 142

BİTKİ BİLGİSİ

5.31. LANTANA CAMARA (MİNE ÇALISI)(VERBANACEAE) Yetişme Yeri: Mine çalısının vatanı Amerika’nın tropik bölgeleri, Hint Adalarıdır. Yılın uzunca bir devresinde ilkbahardan sonbahara kadar bol çiçekleri ile dikkati çeker ve özellikle sıcak yörelerimizde çok kullanılır. Boy ve Çap: Her dem yeşil 1-2 m boyunda bir çalıdır. Genel Özellikleri: Yaprakları sürgünlere karşılıklı; sürgünleri pürüzlü ya da dikenimsi tüylüdür. Yaprakları 5-10cm boyunda, yumurta şeklinde, sivri uçlu. Dip tarafı kama biçiminde, kenarı ince dilimli dişli, alt ve üst yüzleri de tüylüdür. Birçok çiçek bir arada çiçek kurulu oluşturur. Çiçek kurulundaki ortadaki çiçekler sarı ya da portakal renginde açar Fakat daha sonra, yanı yaşlandıkça renk değiştirir, kırmızı ya da beyaz olurlar. Mine çalısının çiçekleri değişik renklerde ‘kültür varyeteleri vardır (sarı, kırmızı, pembe, beyaz) Meyveleri parlak siyah ve üzümsü görünümdedir. İklim ve Toprak İstekleri: Hızlı büyür, sıcaklığa, kuraklığa ve fakir topraklara dayanıklı olarak problemli yerlerdeki peyzaj uygulamalarında kullanılabilir. Yamaçları stabilize eder. Alçak çit veya gruplar halinde yetiştirilebilir. Bakımı kolaydır, az sulama ve gübreleme ile yetiştirilebilir. Sıcaklık isteği yüksek olduğundan donlardan zarar görür, 5-7 derece altındaki yerlere dikilmemelidir Budama Durumu: İlkbahar ve sonbaharda zaman zaman yapılan kuvvetli budamalarla daha bol çiçek ve daha güzel bir görünüm kazanmaları sağlanabilir. Üretim Tekniği: Sonbaharda çelikle üretilebilirler. 5.32. LAVANDULA (LAVANTALAR) (LABİATAE) LAVANDULA ANGUSTİFOLİA - LAVANTA (LABİATAE) Yetişme Yeri: Güney Avrupa ve İngiltere’de doğal olarak yetişir. Boy ve Çap: 1 m boy yapar. Genel Özellikleri: Küçük, yoğun, çalımsı bir bitkidir. Yaprakları gri kürke benzer aromatik kokuludur. Çiçekleri mor renkli ve kokuludur yaz aylarında çiçeklenir. Çit bitkisi olarak oldukça dikkat çekicidir. İklim ve Toprak İstekleri: Tamamen güneş, zengin ve iyi drenajlı topraklara ihtiyaçları vardır. Asit ve alkalen topraklarda yetişebilir. Yarı dayanıklı bir bitkidir. 143

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Budama Durumu: Baharda budanır. Çiçeklenmeden sonra budandığında iyi bir çit etkisi yapar. Üretim Tekniği: Odunlaşmış çeliklerle yazın üretilir. Kültivarları: L.a. cv. ‘Munstead’ L.a. cv. Hidcote’ La. cv. ‘Alba’ - 60cm boy, im çap yapar. Odunsu dalları sarımsı gridir. Yaprakları griyeşil, çiçekleri beyazdır. L.a. cv. ‘Lean Daurs’ - 38-45cm boyunda, mavi-gri yapraklıdır.Çiçekler pembemsi beyazdır. 5.33. LİGUSTRUM (KURTBAĞRI) (OLEACEAE) Daimi yeşil veya yaprağını döken çalı veya küçük ağaç formundadır. L. ovalifolium yapraklarını döker, ancak sıcak yörelerde daimi yeşil kalır. Daha büyük ve uzun yapraklara sahip olan L. japonica ise daimi yeşildir. L. vulgare de doğal olarak ülkemizde mevcuttur. O da sıcakça ortamlarda daimi yeşil kalır. Ligustrumlar küçük boyutlu ağaç olarak kullanıldığı gibi (L. japonica), daha ziyade çit tesisinde esas yaygın kullanımını bulur. Hızlı büyürler. Güneşli veya yarı gölgeli, kuru veya rutubetli her türlü toprakta yetişebilirler. Ancak en iyı gelişmelerini rutubetli ve verimli topraklarda yaparlar. Kentlerin kirli havasına ve dumana dayanıklı oldukları için kent kullanımında geniş bir yeri vardır. L. ovalifolium gölgeye daha fazla dayanır. Daha fakir topraklarda yetişebilir. L. japonica gibi dimi yeşil olanlar soğuğa daha hassastır. Çit olarak yetiştirilen ligustrumların biri erken ilkbahar, diğeri de yaz başlarında olmak üzere yılda iki kere budanmaları veya makaslanmaları uygun olur. Ligustrumlar çelikle üretilirler. L. vulgare cv. ‘Aurea’ - yaprakları sarı L. vulgare cv. ‘Aurea variegata’- yaprakları sarı alacalı L. vulgare cv. ‘Argentea variegata’- yaprakları beyaz alacalı L. vulgare cv. ‘Glauca’ - kenarları beyaz mavimsi yeşil yapraklı L. vulgare cv. ‘Variegata’- yaprak kenarları krem renkli bir şeritle çevrili ve diğer kısımları alacalı 5.34. LONICERA (HANIMELİ) (CAPRIFOLIACEAE) 200 kadar türü bulunan, yaprak döken ya da her dem yeşil, sarılıcı ve çalı karakterinde bitkilerdir. Gösterişli çiçekleri vardır. Her koşulda hızlı büyürler. Pek çok türü yurdumuzda doğal olarak yetiştirilir. Güzel kokarlar. Nektarı ve meyveleri pek çok kuş türünü ve kelebekleri kendine çeker. Süslü meyveleri siyah ya da kırmızı renktedir. 144

BİTKİ BİLGİSİ

Bütün Hanımeli türleri kanaatkârdır ve güneşli, yarı gölge yerlerde iyi gelişirler. Hastalık sorunları pek yoktur, Üretimleri çelik ve tohumla olur. LONICERA JAPONICA - JAPON HANIMELİSİ (CAPRIFOLIACEAE) Yetişme yeri: Anavatanı Japonya’dır. Ülkemizde de yetiştirilir. Boy ve Çap: 9 m yüksekliğe tırmanabilen bitkilerdir. Genel Özellikleri: Yaprak dökmeyen ya da yarı döken sarılıcılardır. Yaz boyunca açan güzel kokulu çiçekleri ile arıları çekerler. Morumsu olan çiçek tomurcuklan beyaz açar sonradan hafif sararırlar. Yapraklar oval şekilli bazen kenarları dalgalıdır.4-9cm uzunluğundadır. Renkleri koyu yeşildir ve kış başlangıcında bronzlaşır. Meyve siyah renklidir. İklim ve Toprak İstekleri: Zayıf drenajlı ve bayır topraklarda kolaylıkla yetişebilirler. Bütün bölgelerimize rahatlıkla uyum sağlayabilir. Budama Durumu: Sonbaharda ve ilkbahar başında kuvvetli veya zayıf budama yapılabilir. Hızlı büyür ve kolaylıkla bir parmaklığı kapatıp güzel bir görüntü oluşturabilir. Üretim Tekniği: Çelik ve tohumla üretilir. LONICERA NITIDA - KÜÇÜK YAPRAKLI HANIMELİ (CAPRIFOLIACEAE) Yetişme Yeri: Boy ve Çap: 1,5-3 m veya daha fazla boylanabilen her dem yeşil çalılardır. Genel Özellikleri: Yapraklar yuvarlak yumurta biçiminde 6-15 mm uzunluğunda koyu parlak yeşil renklidir. Ayanın tabanı yüreğimsi veya geniş kama şeklindedir. Beyaz renkli, kokulu ve 6 mm uzunluğundaki çiçeklerin ikisi bir arada yer alır ve ekseriyetle yapraklar tarafından gizlenmiştir. İlkbahar aylarında çiçek açarlar. Üzümsü meyveleri yarı şeffaf ve mor renklidir İklim ve Toprak İstekleri: İyi drenajlı, rutubetli toprakları severler. Budama Durumu: Form budaması yapılabilir. Üretim Tekniği: Çelik ve tohumla üretilir. Kültivarları: L.n. cv. ‘Aurea’ - Küçük krem-beyaz çiçek açar. Meyveleri mor renklidir. L.n. cv, ‘Baggen’s Gold’ - Küçük parlak sarı yaprakları, sarı-yeşil çiçekleri vardır. Meyveleri leylak rengindedir.

145

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

LONICERA TATARICA - TATAR HANIMELİSİ (CAPRIFOLIACEAE) Yetişme Yeri: Vatanı Asya’dır. Boy ve Çap; 3,5m boy, 3m çap yapabilen yaprak döken bir çalıdır. Genel Özellikleri: Koyu-yeşil yapraklı, yoğun çık dallı bir formu vardır. Küçük pembe veya beyaz, güzel kokulu çiçekler, ilkbahar sonu veya yaz başı açarlar. Etkili bir görüntü ve şekilli bir çit oluşturabilirler. İklim ve Toprak İstekleri: Soğuk iklimler için en dayanıklı ve en güvenilir türlerden biridir. Yurdumuzun her yanında rahatlıkla yetişebilir. Budama Durumu: Budanarak şekil verilebilir. Üretim Tekniği: Çelik ve tohumla üretilir. Kültivarları: L.t. cv ‘Arnold Gold’ - Kırmızı çiçek açar. LONICERA CAPRIFOLIUM - KEÇİKULAĞI HANIMELİ (CAPRIFOLIACEAE) Yetişme Yeri: Ülkemizde doğal olarak yetişen bu türün kültüre alınmışları, fidanlıklardan temin edilebilir. Boy ve Çap: Sarılıcı bir türdür. Genel Özellikleri: Mayıs-Haziran’da açan çiçekleri sarımsı-beyaz, dış tarafları ekseriya kırmızımsı renkli olup, sonbaharda mercan kırmızısı bir renk alır. İklim ve Toprak İstekleri: Yarı gölge kısımları ve nemli topraklan sever. Budama Durumu: İhtiyaç olduğunda budama yapılabilir. Üretim Tekniği: Çelik ve tohumla üretilir. Kültivarları: L,c. cv. ‘Major’ 5.35. MAHONIA (SARI BOYA AĞAÇLARI)(BERBERIDACEAE) Kuzey ve Orta Amerika ile Japonya’dan Sumatra’ya kadar Doğu ve Güney Asya’da doğal yetişen 70 kadar türü vardır. Bunlardan 58’i de Asya’da bulunmaktadır. Her dem yeşil boylu veya bodur çalılardır; ender olarak da ağaç görünümündedirler. Sürgünleri dikensizdir Yaprakları tüysü, çok azında da üçlüdür Yaprakçıklar deri gibi sert, kenarları dikenli dişlidir, dikenler ise batıcıdır Sarı renkli çiçekler teker teker değil, başak formunda salkım, demet veya şemsiye tipinde kurul oluştururlar. Üzümsü meyve olgunlaştığı zaman koyu mavi renkli ve dumanlıdır ender olarak da kırmızımsı veya beyazımsıdır Humusça zengin, iyi drenajlı toprakları tercih ederler kurak topraklarda iyi bir gelişme gösteremezler Tohum ve çelik alma yoluyla üretilebilir 146

BİTKİ BİLGİSİ

Mahonia Berberis cinsinden sürgünlerinin dikensiz, yapraklarının tüysü ve çiçek kurullarının terminal durumlu olması ile kolaylıkla ayrılır. Mahonia aquifolium Mahonia pinnata Mahonia repens MAHONIA AQUIFOLIUM (AMERİKAN SARI BOYA ÇALISI) (BERBERIDACEAE) Yetişme Yeri: Vatanı Kuzey Amerika’nın batısı. Boy ve Çap: Çoğunlukla 1m ye ender olarak da 2 m ye kadar çıkabilen gösterişli çalılardır. Genel Özellikleri: Bileşik yaprağı oluşturan yaprakçıkların sayısı 5 ile 9 arasında değişmektedir. Yaprakçıklar yumurta ve ya eliptik yapıda 4-8 cm uzunluğunda, dip tarafı yuvarlak kenarları dikenli dişli, üst yüzü parlak yeşil, ender olarak donuk, sert ve daha kalın taze iken genellikle kırmızı dökülmeden önce ise koyu kırmızı renge dönüşür. Nisan Mayıs aylarında açan sarı çiçekleri dik duran büyük salkım şeklinde kurul oluşturur. Olgun meyveleri mavimsi siyah renkte son derece gösterişli ve dekoratiftir. İklim ve Toprak İstekleri: Gölge ya da yarı gölge alanlarda iyi gelişir, zengin iyi drenajlı topraklan tercih eder. Kuru topraklarda gelişemez. Budama Durumu: Budanmadan kullanılır Üretim Tekniği: Yaprak tomurcuklan ile ya da yarı odunlaşmış çeliklerle yazın, sonbaharda tohumlar toplanarak; Kültivarları: M.a. cv, ‘Atropurpurea’- Yaprakları ilkbahar ve kış aylarında koyu kırmızımtırak mordur M. a. cv. ‘Moseri’- Küçük bir çalıdır. Genç yaprakları bronz kırmızı, sonra elma yeşiline ve koyu yeşile dönüşür 5.36. NANDINA DOMESTICA - CENNET BAMBUSU (BERBERIDACEAE) Yetişme Yeri: Vatanı Hindistan, Çin ve Japonya’dır Boy ve Çap: 2 m veya daha fazla boylanan her dem yeşil çalılardır Genel Özellikleri: Yaprakları 2 veya 3 yaprakçıktan oluşan, 30-45cm uzunluğunda bileşik yapraktır. Yaprakçıklar mızrak şeklinde, 3-7cm uzunluğunda, sapsız, tam kenarlı ve kalındır. Yeni açan yaprakları bronz-pembe renktedir sonra yumuşak yeşil bir renk alır Nihayet kış aylarında yeniden pembe, koyu kırmızı haline gelen renkleriyle bahçelerde bir renk cümbüşü oluştururlar. Beyaz renkli çiçekleri yaz aylarında görülür ve bunları aylarca bitki üzerinde kalan parlak kırmızı kirazımsı meyveler takip eder. Dar yerlerde, çit tesisinde ya da kaplar içerisinde yetiştirilebilir Daha çok meyve üretimi için gruplar halinde dikilmelidir. İklim ve Toprak İstekleri: İyi drenajlı, humusça 147

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

zengin, nötr veya asit topraklan severler Fazla alkali topraklarda demir eksikliğinden dolayı sararma olur Gölge ya da güneş her durumda yetişirler Sıcaklığın -18 derecenin altına düştüğü yerlerde gövde ve dalları ölür fakat ilkbaharda yeniden sürer -12 derecede yapraklarını döker Budama Durumu: Sık bir görüntü için zayıf dallan kesilebilir. Üretim Tekniği: Temmuz sonunda alınan çeliklerle üretilirler. Kültivarları: N.d. cv. ‘Alba’ - Beyaz meyvelidir N.d. cv. ‘Nana’ - 30-40cm’lik bodur bir çalıdır N.d. cv, ‘Compacta’ - 1,5cm kadar boylanan sık formlu bir çalıdır 5.37. NERIUM OLEANDER (ZAKKUM) (OLEACEAE) Yetişme Yeri: Akdeniz ve Ege’nin doğal bir taksonu olan N. Oleander bütün ılıman yörelerimizde park bahçe ve yollarda çit, perde ve gruplar halinde basarı ile kullanılmaktadır. Akdeniz çevresinde maki formasyonu içerisinde ya da seyrek kızılcam ormanlarında, çok kere Ilgın ve Hayıt ile bir arada bulunur. Zehirli bir bitkidir. Bir gram kuru yaprağı bir insanı öldürebilir. Boy ve Çap: Çoğunlukla 2 ile 3 bazen de 5 metreye kadar ulaşan sık dallı bir çalı ya da bir ağaç görünümündedir. Genel Özellikleri: Uzun şeritsi mızrak biçimindeki yaprakları sürgünlere üçlü çevrel veya karşılıklı, bazen de dörtlü dizilidir. Yaprakları boz yeşil renkli, tam kenarlı, deri gibi de kalındır. Orta damar belirgin olarak çıkıntılıdır. Çiçek kurulları terminal durumludur. Kırmızı, beyaz, pembe ve nadiren sarı renklerde düz, yarı katmerli veya katmerli dayanıklı çiçekleri, Haziran-Ekim aylarında açar. Doğal yetişen bireylerin çiçekleri 3cm çapında ve pembe gül rengindedir İklim ve Toprak İstekleri: Güneşli, sıcak, kurak veya drenajı iyi olmak şartıyla rutubetli yerlerde de kaplı fidan kullanılarak başarıyla yetiştirilebilir. Serin yerlerde çiçek verimi düşer, soğuk etkileri ve don zararları gözlenir. Hızlı büyümesi, rüzgâra, tuz serpintilerine ve hava kirliliğine dayanması sahil ve tatil kentlerinde ona geniş bir kullanım alanı sağlar. Budama Durumu: Sürgün uçlarını kesmekle çiçek verimi arttırılabilir. Üretim Tekniği: Tohum ve çelikle üretilir. Kültivarları: N.o.cv. Atropurpureum’ - Çiçekleri koyu pembe, kırmızı. N.o.cv. ‘Album Plenum’ -Çiçekleri katmerli beyaz. N.o.cv. ‘Roseum Plenum’ - Çiçeklen katmerli, pembe kırmızı. N.o.cv. “Luteum Plenum’ Çiçekleri katmerli, sarı ya da açık sarı. N.o.cv. ‘Variegatum’ - Yaprak kenarları sarımtırak beyaz şeritli. 148

BİTKİ BİLGİSİ

5.38. PARTHENOCISSUS (ORMAN SARMAŞIĞI) VİTACEAE Yaprak döken, odunsu gövdeleri olan ve asma bıyığı şeklinde tutunucuları ile sarılan sarıcılardır. Himalayalar, Uzak Doğu ve Kuzey Amerika’da doğal olarak yayılım gösteren 10 kadar türü vardır. Yaprakları için yetiştirilir. Özellikle sonbaharda yapraklarının renklenmeleri önemlidir. Göz alıcı sonbahar renklerine sahip olan Amerikan Sarmaşıkları üzüm allesinin en değerli üyelerindendir Yaprak şekillerine göre tutunucunun şekli de değişiktir. Yeşilimsi çiçekleri yazın açar ve dikkat çekici değildir. Çok hızlı örtücüdür. Kuzey ve doğu duvar yüzlerinin örtülmesinde kullanılır. Çok dayanıklı ya da yarı dayanıklı türleri vardır. Yarı gölgede ya da gölgede yetiştirilebilirler. Gelişmeleri için iyi drenajlı topraklan tercih ederler. Duvarları kaplamak maksadıyla duvara fazla yakın olmamak kaydıyla. 90-120cm aralıklarla dikilmesi uygun olur. Başlangıçta ip ya da telle bitkiyi yönlendirmek gerekir. Üretilmeleri yarı odunlaşmış ve yeşil çeliklerle yazın, sert çeliklerle de baharda yapılır. I. PARTHENOCISSUS OUINOUEFOLIA - VİRJİNYA SARMAŞIĞI (VİTACEAE) Yetişme Yeri: Anavatanı Kuzey Doğu Amerika’dır. Boy ve Çap: 15m’den daha fazla boylanabilir. Genel Özellikleri: Yaprak dökerler. Odunlaşmış gövdeleri asma bıyığı şeklindeki tutunucular ile sarılır. İdeal bir yüksek duvar kaplayıcısıdır. Doğal ortamlarda yüksek ağaçların tepelerine kadar tırmanabilirler. Bir elin parmaklarına benzeyen yaprakları ile bilinirler. Her yaprakta 5-15 cm uzunluğunda 5 yaprakçık vardır. Uzun saplı oval-ters yumurta şeklindedir. İlkbahar başında yapraklar ilk çıktığında eflatundur ve büyüdükçe koyu yeşile dönerler. Alt yüzleri ise mavimsi veya donuk yeşil renklidir. Sonbaharda kırmızı ve oranj renkleri ile dikkati çekerler. İlkbahar başlarında görülen çiçekleri yeşilimsidir ve fazla dikkat çekmezler. Meyveleri mavi-siyah renklidir İklim ve Toprak İstekleri: Güneş, gölge ve yarı gölge ortamlarda yetişir. Bol gübreli bahçe toprağı ister. iyi süzülen nemli topraklarda iyi gelişir. İlk dikim periyodunda sulanmalıdır. Budama Durumu: İstenen yönde yayılmasını sağlamak için ilkbahar başında budanabilir Üretim Tekniği: Çelikle üretilir Kültivarları: Pq. cv. ‘Engelmannii’ - Küçük tüylü yaprakları ile sık bir kaplama oluşturur Duvara yayıldığında küçük dallarıyla yumuşak bir görüntü sağlar Pq. cv. ‘Saint Paulii’ Güçlü yuvarlak yapraklı bir sarmaşıktır

149

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

II. PARTHENOCİSSUS TRİCUSPİDATA - BOSTON SARMAŞIĞI (VITACEAE) Yetişme Yeri: Anavatanı Japonya, Kore ve Çin’dir Boy ve Çap: 20 m’ye kadar tırmanabilir Genel Özellikleri: Kuvvetli tutucu filizleri olan tırmanıcı, sürünücü bir bitkidir. Yaprakları geniş yumurta biçiminde, kaba dişli ya da genç bitkilerde ve tabanda yer alan sürgünlerde kısmen üç yaprakçıklıdır. Üst yüzleri donuk yeşil, alt yüzü boz-mavi-yeşildir, sonbaharda olağanüstü parlak kırmızıya dönüşür Meyveleri koyu mavi renklidir. Büyük duvar yüzeylerinin kaplanmasında kullanılır. Tırmandığı duvara tüm gövdesi ile yapışan, fazla dallanan bir bitkidir. Simoz çiçek kurulları dar ve uzundur Mavimsi-siyah üzümsü meyvelerinin üzeri buğuludur. İklim ve Toprak İstekleri: Yarı gölge veya gölge ortamlar herhangi bir özelliği olmayan ancak derin topraklar ister. Geçirgen topraklarda iyi gelişme gösterir. Gençken düzenli olarak sulanmalıdır. Budama Durumu: İstenen yönde yayılmasını sağlamak için ilkbahar başında budanabilir. Üretim Tekniği: Çelikle üretilir. Kültivarları: Pt.cv, ‘Veitchii’ Yapraklar küçük dilimli testere dişli, sonbaharda parlak kırmızı ve morumsudur Yumurta şeklinde basit veya üç yaprakcıklı, yaprakçıkların her bir yanında bir ile üç kaba diş vardır. Yanlardaki iki yaprakçık ise genellikle tam kenarlıdır. Pt. cv. ‘Lowii’ 20m boy yapar Soğuğa dayanıklıdır yarı gölge yerleri tercih eder. Yapraklar derin kesilmiş, kıvrık, 3-7 lopludur. Sonbaharda parlak kırmızıya dönüşür. Çiçekler dikkat çekici değildir. Meyveler koyu mavidir. 5.39. PASSIFLORA (ÇARKIFELEK) (VITACEAE) 400 kadar türü vardır. Güney Amerika’nın tropik kısımlarında yetişir. Genellikle her dem yeşil, yarı her dem yeşil odunsu gövdeleri olup bunlar asma bıyığı şeklindeki tutunucularla sarılırlar. Çok nadir olan gösterişli çiçekleri için yetiştirilir. Çiçekler ilkbahardan sonbahara kadar açık kalırlar. Çoğu türünde yumurta şeklinde yuvarlak meyvenin etli kısmı yenebilir Meyve olgunlaştığında portakal rengi ya da sarıdır. Sonbaharda olgunlaşır Nispeten soğuk bölgelerde (5-16 derecenin altında) meyve vermezler. Bazı kültivarları 12m’ye kadar boylanabilmektedir. Geniş çokça loplu yapraklarla donatılmış yoğun dalları ile çok gösterişli asmalardır. İyi yetişmek için geniş alanlara ihtiyaç duyarlar ve çoğunlukla duvarları kaplamada veya terasları gölgelendirmede kullanılırlar. Güçlü ve gürbüz gelişen asmalardır ve sağlam destek ihtiyacı duyarlar Zengin iyi drenajlı toprakları tercih eder. Düzenli sulama ve gübreleme ile her tür toprakta yetişebilir. Tamamen güneş alan ya da yarı gölge yerlere dikilmelidir. Güneye ve Batıya karşı olan duvar dipleri tercih edilmelidir. Yaşlı dalları yok etmek ve azgın gelişimi durdurmak için her yıl çokça budamak gerekli üretimleri baharda tohumla ya da yarı odunlaşmış çeliklerle yazın yapılır.

150

BİTKİ BİLGİSİ

PASSIFLORA CAERULEA - MAVİ ÇİÇEKLİ ÇARKIFELEK (VITACEAE) Yetişme Yeri: Anavatanı Güney Brezilya’dır. Boy ve Çap: 10 m boya ulaşan gövdesi ince ve oluklu olan bitkilerdir. Genel Özellikleri: Hızlı gelişen her dem yeşil bitkilerdir. Yaprakları 5-9 loplu, 10-15cm genişliktedir. Çiçekleri hafif kokulu, 6-10 cm çapındadır. Haziran- Eylül arasında açarlar. Farklı renkli ve gerçekten şahanedir. Meyve oranı renklidir İklim ve Toprak İstekleri: Tamamen güneşli yerleri, gevşek ve kumlu, iyi drenajlı toprakları tercih eder 5 dereceye kadar dayanabilir. Budama Durumu: Her yıl budanması uygundur. Üretim Tekniği: Tohum ve çelikle üretilir. Kültivarları: Pc. cv. ‘Constance’ - Çiçekleri beyaz renklidir Pc. cv. ‘Grandiflora’ - 10-15cm çapında iri mavi çiçekleri vardır 5.40. PIERIS (PİERİS) TÜRLERİ (ERICACEAE) 8 Türü bulunan her dem yeşil çalılardır. Gösterişli çiçekleri vardır. Uzakdoğu. Himalaya’lar ve Kuzey Amerika’da doğal yayılım göstermektedirler. Pierisler parlak, meşin gibi yaprakları ve ilkbaharda açan beyaz ve pembe, gösterişli çiçek kümeleri için yetiştirilirler. Uzun boylu, yoğun gölge vermeyen ağaçların altına dikim için idealdir. Kısa süreli az bir güneş çiçek oluşumu için yeterlidir. Ülkemizin her kısmına uyum sağlayabilirler. Üretilmeleri tohumla veya yaz sonunda alınan çeliklerle olur. PIERIS FLORIBUNDA - AMERİKAN PİERİSİ (ERICACEAE) Yetişme Yeri: Anavatanı Amerika’dır. Boy ve Çap: 2mye kadar boylanabilir. Genel Özellikleri: Sık bir çalı olan bu tür Pieris’lerin en dayanıklısıdır. İlkbahar başında dik, piramit şeklinde ve beyaz renkli çiçek kümeleri oluşturur. Parlak yeşil yaprakları uzun-oval şekilli ve kenarları dişlidir. İklim ve Toprak İstekleri: Yarı gölge yerlere ve nemli, asitli, iyi süzülen topraklara dikilmelidir. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. 151

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Üretim Tekniği: Tohum ve çelikle üretilir. Kültivarları: Pf. cv. ‘Karenoma’ - İlkbahar başında yoğun kar beyaz çiçeklenir. PIERIS JAPONICA - JAPON PİERİSİ (ERICACEAE) Yetişme Yeri: Anavatanı Japonya’dır Boy ve Çap: Dikey büyüme karakterinde, sert ve yayılan dalları olan bir çalıdır Genel Özellikleri: Yaprakları basit yaprak ve sarmal dizilmiştir ilkbahar başında beyaz çiçek kümeleri oluşturur. Yeni gelişirken bronz olan yapraklar sonraları koyu yeşile dönerler. İklim ve Toprak İstekleri: Yarı gölge yerlere ve nemli, asitli, iyi süzülen topraklara ve kuvvetli rüzgârlardan korunan yerlere dikilmelidir. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Tohum ve çelikle üretilir. 5.41. PITTOSPORUM TOBIRA (JAPON PİTTOSUPORUMU) (PITTOSPORACEAE) Yetişme Yeri: Vatanı Çın ve Japonya’dır. Boy ve Çap: Kışın çiçek açan, 3-5 m ye kadar boylanan, herd em yeşil, gösterişli çalı ya da küçük ağaçlardır. Kuzey ülkelerinde salon ve balkonlarda saksı içerisinde yetiştirilir. Evleri süsler Akdeniz ve kıyı şeritlerimiz için uygundur. Genel Özellikleri: Sürgünlere sarmal dizili yaprakları 5-10 cm. uzunluğunda 3cm genişliğinde ters yumurta biçiminde, küt uçlu, kalın deri gibi sert yaprakları tam kenarlıdır, kenarları iç tarafa doğru kıvrıktır üst yüzleri parlak, alt yüzleri mat ve çıplaktır. Yeşilimtırak beyaz, çok güzel kokan çiçekleri 1,2 santim uzunluğundadır. Çiçeklerin çoğu terminal şemsiye tipi kurul oluşturur. İklim ve Toprak İstekleri: İstanbul’un yüksek semtlerinde bazı kışlar soğuktan zarar görülür. Deniz kıyılarında tuza ve kuraklığa dayanıklıdır. Güneşli veya yarı gölge şartlara sahip yerlere dikilmeli, ilk yılı ilkbahar ayı bir azot gübrelemesi yapılmalıdır. Böylece dekoratif parlak derimsi yeşil yaprakları daha cazip hale gelir. Budama Durumu: Makasa gelmez fakat tepe sürgünü kesilip yuvarlak bir form verilebilir. Türkiye’de ve Güney Avrupa kentlerinde canlı çit bitkisi olarak değerlendirilir. Çirkin duvarların kapatılmasında kullanılır. Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve çelikle yapılır. Kültivarları: P.t. cv. ‘Nana’ - Bodur pittossporum Pıttossporum tobira var variegata - Alacalı yapraklı pittossporum 152

BİTKİ BİLGİSİ

5.42. PUNICA GRANATUM (SÜS NARI) (PUNICACEAE) Yetişme Yeri: Vatanı Akdeniz rejyonundan Himalaya’lara kadar uzanmaktadır. Yurdumuzun her tarafında kültüre edilmiştir. Boy ve Çap: Çalı veya 5-6 m boyunda seyrek dallı, geniş tepeli ufak bir ağaçtır. Genel Özellikleri: Oval şekilde, koyu parlak yeşil olan yaprakların sonbahar rengi sarıdır. Çiçekleri yaz sonları ve sonbahar başlarında görülür, huni şeklindedir ve kırmızı ya da oranj renklidir. Sonbaharda oluşan meyveleri, önce yeşil sonraları kırmızı renk alır. Meyvesi bulunan sulu tohumlan yenir. Park ve bahçelerde süs bitkisi olarak kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Ağır humuslu toprakları tercih ederler. Budama Durumu: Kış dönemi budama yapılır. Kültivarları: Pg. cv. ‘Nana’ - Ortalama boyu 150 cm. kadardır. Meyveler küçük, çiçekler kırmızıdır. Bodur bir formdur. Yazın çiçek açar. Su isteği ortadır, güneşi sever. 5.43. PYRACANTHA COCCINEA (ATEŞ DİKENİ) (ROSACEAE) Yetişme Yeri: Doğal yetişme yeri Güney Avrupa, Türkiye ve Kafkaslardır. Boy ve Çap: Kışın yaprağını dökmeyen boyu 3 m ye varabilen dikenli bir çalıdır. Genel Özellikleri: Genç sürgünleri gri tüylüdür. Yaprakları mızraksı, eliptik veya ters yumurtamsı kenarları dilimli dişli; alt yüzleri gençlikte tüylü (Sonradan çıplaklaşır, her iki yüzü de çıplak olur.) Meyvesi küre biçiminde ve 5-7 mm çapındadır, olgunlaştığında kırmızı, sarı veya portakal sarısına dönüşür. İklim ve Toprak İstekleri: Genellikle ılıman bölgeler için düşünülür. Güzel meyve renklenmeleri için güneşli yerlere ve iyi drene edilebilen kısımlara dikilmelidir. Budama Durumu: Meyveler bitkinin üzerinden gittikten sonra budama yapılır. Genelliklede form budaması uygulanır. Üretim Tekniği: İlkbahar sonları veya yaz başlarında alınan kısmen odunlaşmış çeliklerle üretimi, en yaygın üretim şeklidir. Kış ayları alınan odun çeliklerinin köklenmesi zayıftır. Kültivarları: Pyracantha coccinea var. Lalandei - Meyvelerı portakal sarısı renktedir. 153

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

5.44. RHODODENDRON (ORMAN GÜLÜ) (ERICACEAE) Daimi yeşil yapraklı veya yapraklarını döken, ilkbahar ve yaz başlarında açan mor, sarı, kırmızı, pembe çok güzel renklere sahip, katmerli, yan katmerli veya düz çiçekleri olan çeşitli tür ve hibritleri peyzaj uygulamalarında çok geniş şekilde kullanılmaktadır. Serin, rutubetli yerler ister. Büyük yapraklılar kuytu ve gölge yerleri tercih ederken küçük yapraklılar daha güneşli yerleri severler. Ancak gölgede iyi büyür fakat iyi bir çiçeklenme yapmaz. Güney ve batı bakılar onlar için fazla güneş ve sıcaktır. Doğu bakılar sabah güneşinden faydalanmayı sağladığı için tercih edilir. Kuzey bakılarda pek gölgelenmeye gerek kalmaz. Güneşli bakılarda ve sıcak yerlerde mecburen biraz gölge kısımlar aranmalıdır. Bu konuda boylu ağaçların altı da önerilebilir. Orman gülleri doğrudan güneş altında veya sıcak yerlerde yetiştirildiklerinde çiçekleri süratle solar. Geç çiçeklenenleri bilhassa güneş yanmalarına karşı korunmak için öğleden sonra kısmen gölge alan yerler aranmalıdır. Sığ köklere sahip olmaları onların kuraklığa karşı hassas olmalarının önemli bir nedenidir. Yapraklarını döken türler dökmeyenlere kıyasla soğuğa daha dayanıklıdırlar. Genellikle asit (4.5-5.5 pH) ve rutubetli topraklar ister. Durgun suya karşı kısa süre için de olsa hassastır, iyi drene olabilen yerlere dikilmelidir. Drenaj bir sorunsa su tutmayan yüksek kısımlar tercih edilmelidir. Budamaya gereksinimleri yoktur. Ancak geç ilkbahar veya yazın yeni sürgün uçlarından kırpılırlarsa çiçek üretimi artıp bitkinin dolgunlaşması ve kompaktlaşması sağlanabilir. Çiçekler solduktan sonra uzaklaştırılırsa, gelecek yıl için çiçeklenme oranı daha yüksek olur. Tohum, çelik, kalem aşıları ve daldırma ile üretilirler. 5.45. ROSMARINUS OFFICINALIS (BİBERİYE) (LABIATAE) Yetişme Yeri: Akdeniz Bölgesinin çalısı; makinin tipik bir türüdür. Boy ve Çap: Lavanta benzeri yapraklı, sık dallı, aromatik kokulu, her dem yeşil bir çalıdır. Boyu 1.5m ye kadar çıkabilir. Genel Özellikleri: Karşılıklı olarak dizilen yaprakları 2.5-3 cm. uzunluğunda 1 -3mm genişliğinde dar şeritsi, deri gibi kalın, kenarları iç tarafa doğru kıvrık ve alt yüzü beyaz tüylüdür. Açık menekşe ya da leylak rengi çiçekleri sürgünlerinde başak tipi kurul oluşturur. Yaz boyunca devamlı çiçek açar. 154

BİTKİ BİLGİSİ

İklim ve Toprak İstekleri: Kumlu, zengin, rutubetli toprakları isterse de, kurak yerlere de uyum sağlayabilir. Budama Durumu: Bitkinin zarar görmüş kesimleri sağlıklı fakat odunlaşmış kısımlar baharda budanmalıdır Yaşlı bitkiler ise çeşitli zamanlarda budanabilirler. Çit olarak kullanıldığı durumlarda ise çiçeklenmeden sonra budanır. Üretim Tekniği: Yarı odunlaşmış çeliklerle yazın üretilir. 5.46. SAMBUCUS NIGRA (AĞAÇ MÜRVER) (CAPRIFOLIACEAE) Yetişme Yeri: Avrupa, Kuzey Afrika ve Batı Asya’da doğal olarak yetişir. Boy ve Çap: 4-1Om boyunda büyük bir çalı veya küçük bir ağaçtır. Genel Özelikleri: Gövde kabuğu çatlaklıdır. Tüysü yapraklar, yumurtamızrak şeklinde. 9 cm boyunda 5-7 adet yaprakçıktan oluşur, Çiçekleri krem renkli, kokulu olup Haziran aylarında görülür ve genişliği 15 cm veya daha fazla olan demetler halindedir. Meyveleri ise parlak siyah renklidir. İklim ve Toprak İstekleri: Tamamen güneşli alanlar ve zengin rutubetli topraklarda iyi gelişme göstermektedirler. Budama Durumu: Yaşlı sürgünler tamamen genç sürgünlerinde yarısı kışın kesilir. Üretim Tekniği: Yazın yumuşak çelikle kışın sert çelikler ile sonbaharda tohumlar toplanarak yapılır. Kültivarları: S.n. cv. ‘Aurea’:Yaprak döken bir çalıdır. H:S:6m dir. Altın sarısı yapraklar 5 yaprakçıktan oluşur. Yıldız şeklinde ki beyaz krem renkli çiçekler kokuludur. Meyveler küre şeklinde siyahtır. S.n. cv. ‘Guincho Purple’:Meyveler olgunlaştığında siyahımsı mordur.Çiçek sapları mor çiçek açıldığında pembe olur. 5.47. SANTOLINA (LAVANTİNLER) COMPOSITEAE Her dem yeşil yazın çiçek açan bir çalıdır. Aromatik yaprakları ve düğmeye benzeyen çiçekleri kokuludur. Uzun sapları vardır. Tam dayanıklıdır. Güneş isteği fazladır. Zengin toprak isteği yoktur fakat iyi drenajlı topraklan tercih eder. Bitkinin yaşlı kısımları erken baharda kesilir. Üretimi yarı odunlaşmış çeliklerle yazın yapılır. 155

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

SANTOLINA CHAMAECYPARISSUS - LAVANTİN (COMPOSITEA) Yetişme Yeri: Akdeniz bölgesinde doğal olarak yetişir. Boy ve Çap: 75cm boy, 1 m çap yapar. Genel Özellikleri: Aromatik kokulu, her dem yeşil, çok dallı yuvarlak yoğun bir çalıdır. Sürgünleri yen yün gibi kaplar. Yapraklar dar tarak gibi dişli, grimsi yeşil veya gümüşi renklidir. İlkbahar sonu, yaz başı arası parlak sarı çiçekler açar. İklim ve Toprak İstekleri: Taşlık, kayalık, kurak ve güneşli yerler için mükemmel bir bitkidir. Her tür hatta kurak ve fakir topraklarda bile yetişebilirler. Fakat tam drene olması gerekir. Tam güneş alan yerlere dikilmelidir. Kuraklığa ve yüksek sıcaklıklara son derece dayanıklıdır. Budama Durumu: Budamaya son derece güzel cevap verirler. Kaya bahçelerinde bordür, çit, kap bitkisi ve yer örtücü olarak fevkalade güzel olurlar. Üretim Tekniği: Tohum ve çelikle üretilir. 5.48. SKIMMIA JAPONICA (RUTACEAE) Yetişme yeri: Japonya. Çin ve Asya’nın güneyinde yetişir. Boy ve Çap: 1,5m’ye kadar boylanabilir. Sık büyüme alışkanlığında ve kubbe formunda bir bitkidir. Genel Özellikleri: Güzel kokulu çiçeklen, gösterişli meyveleri ve parlak yeşil, güzel yaprakları için yetiştirilir. Çiçekleri sarımsı-beyaz, meyveleri ise parlak kırmızıdır. 10-12cm uzunlukta ve 34cm genişlikteki oval yaprakları üstte açık-yeşil altlarda sarımsı-yeşildir. Örnek çalı, gölgeli kısımlarda bordür ya da kap bitkisi olarak kullanılır, İklim ve Toprak İstekleri: Killi topraklarda da yetişirse de, nemli ve kumlu topraklarda en iyi gelişmeyi sağlar. Sıcak iklimlerde daha fazla olmak üzere gölge yerleri severler. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim Tekniği: Yazın dikilen çeliklerle üretilirler. 5.49. SPIRAEA (İSPİRYA) (ROSACEAE) S. menziesil - Kırmızı çiçekli Kanada ispiryası S. hypericifolia - Beyaz çiçekli ispirya S. japonica - Beyaz çiçekli İspirya S. prunifolia cv.’Plena’ -Katmerli beyaz çiçekli S. bilardii cv. ‘Rosea’ - Pembe çiçekli Spirea x vanhouttei - Beyaz çiçekli ispirya, çiçekleri ve sonbahar renklenmeleriyle dikkati çeken peyzaj materyalleridir. 156

BİTKİ BİLGİSİ

Ilıman bölgelerde iyi yetişirler; soğuk yörelerde özellikle ilkbahar donlarından etkilenirler. Güneşli, rutubetli ortamlarda daha bol çiçek vermekle beraber her türlü toprak ve kurak şartlarda da yetişebilirler. Ancak S. Tomentosa rutubetli topraklara bağımlıdır. Budama çiçek verimi ve kalitesinde çok etkilidir. Çiçeklenme durumuna göre: ilkbaharda çiçeklenenleri çiçeklendikten sonra, yazın çiçeklenenleri de erken ilkbaharda budamak gerekir. Yumuşak çelik, yarı odunlaşmış çelik ve latent devrede sert çelikle kolaylıkla üretilebilir. I. SPIRAEA JAPONICA - JAPON İSPİRYASI - (ROSACEAE) Yetişme Yeri: Boy ve Çap: 1,5 m boyundadır. Genel Özellikleri: Yaprakları yumurta şekline, 2-8 cm. uzunluğundadır. Ayanın kenarları keskin dişlidir, alt yüzü soluk veya mavimsi yeşil renklidir ve damarlar boyunca tüylüdür. Çiçekler soluk ya da koyu pembe, bazen beyaz renkli olup 4-6 mm. çapındadır yalancı şemsiye tipine kurullar halindedir. İlkbahar yaz veya sonbahar aylarında çiçeklenirler. İklim ve Toprak İstekleri: İyi havalandırılmış humusça zengin toprakları tercih ederler. Budama Durumu: Çiçeklenmeden sonra budanmalıdır. Üretim Tekniği: Yazın çelikle üretilir. Kültivarları: Çeşitli kültivarları mevcuttur. II. SPIRAEA X VANHOUETTI - BEYAZ ÇİÇEKLİ İSPİRYA (ROSACEAE) Yetişme Yeri: Boy ve Çap: 2m boyunda bir çalıdır. Genel Özellikleri: Yaprakları 2-4 cm uzunluğunda, ters yumurta rombik şeklinde genellikle sığ olarak 3-5 loplu, dişlidir. Ayanın üst yüzü koyu, alt yüzü mavi yeşil renklidir. 6 mm çapındaki beyaz renkli çiçekler 2,5-5 cm çapındaki yalancı şemsiye durumunda kurullar oluştururlar. Yaz aylarında çiçek açarlar. İklim ve Toprak İstekleri: Spirealar kolay adapte olabilen bitkilerdir. llıman iklimli yerleri tercih ederler. Sıcak yazlar gelişmeleri için idealdir. Nemli iyi drenajlı topraklan tercih ederler. Budama Durumu: Çiçeklenmeden sonra budanmalıdır. Üretim Tekniği: Yazın çelikle üretilir. Kültivarları:

157

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

5.50. SYMPHORICARPOS ALBUS (İNCİ ÇALISI) (CAPRIFOLIACEA) Yetişme Yeri: Vatanı Kuzey Amerika’nın doğusundaki çam ormanlarıdır. Açık alanlarda ve orman kenarlarında yetişir. Başta geyikler olmak üzere yaban hayvanlarının gıdasını oluşturur. Boy ve Çap: Kışın yaprak döken, 12 m boyunda, ufak bir çalıdır. Genel Özellikleri: Sürgünleri son derece ince, açık kahverenginde, üzeri hafif tüylü veya çıplak. Sürgünlere karşılıklı olarak dizilen tomurcuklardan yaprak tomurcuklan küçük, sivri uçlu; çiçek tomurcuklan ise büyük ve yuvarlakçadır, 2,5 cm boyundaki yaprakları yumurta veya eliptik biçimde ve tam kenarlı; ayanın alt yüzü seyrek tüylüdür. Kısa tüylü çan biçimindeki çiçekleri beyazımsı pembedir Çiçeklerin birçoğu yan ya da terminal durumlu başak tipi kurul oluşturur. 8-12 mm çapında, küre biçimindeki üzümsü meyveleri ‘inci’ tanelerini anımsatır. İklim ve Toprak İstekleri: Tamamen güneşli ya da yarı gölge yerlerde ve zengin topraklarda yetişirler Budama Durumu: Form budaması uygulanır. Kış dönemi budanmalıdır. Üretim Tekniği: Yumuşak çeliklerle yazın ya da sonbaharda ayırma yöntemiyle üretilir. Kültivarları: 5.51. SYRINGA (LEYLAK) (OLEACEAE) Syringa vulgaris (Adı leylak), beyaz çiçekli varyetesi (S.v.alba), erguvanı çiçeklisi (S.v.purpurea), katmerimsi kırmızı-mor çiçekli olanı (S.v.plena) her boyutta çalı veya küçük ağaç formunda bitkilerdir. I. SYRİNGA VULGARIS (ADİ LEYLAK) (OLEACEAE) Yetişme Yeri: Vatanı Güneydoğu Avrupa’dır. Boy ve Çap: Kışın yaprak döken 5-6 m boyuna dik bir çalı veya küçük bir ağaç. Genel Özellikleri: Genç sürgünleri açık zeytuni yeşil, oluklu çizgili ve çıplak. Tomurcukları hafif köşeli, çok pullu, sürgünlere karşılıklı dizili, ucu sivri geniş yumurta bi158

BİTKİ BİLGİSİ

çimindeki yaprakları 5-12 cm uzunluğunda, tam kenarlı, her iki yüzü de çıplak ve uzun saplıdır (2-4cm).Beyaz, açık leylak, kırmızımtırak menekşe renkteki çiçeklerin birçoğu bir arada, 10-20 cm uzunluğunda bileşik salkım durumunda çiçek kurulu oluşturur. İklim ve Toprak İstekleri: Soğuğa dayanıklıdır, güneşli veya yarıgölge, kurak veya rutubetli yerlerde yetişebilir. Serin, rutubetli derin, nötral ve verimli bahçe topraklarında en iyi gelişimi yapar. Toprağın biraz ağırca olması hafif olmasına tercih edilir. Budama Durumu: Her yıl bol çiçek vermesi için çiçeklenmeden sonra solan çiçekleri sürgünlerinin uzaklaştırılması, yaşlı sürgünlerinin dipten alınması gerekir. Hatta fazla büyümüş leylaklar 10 cm toprak üstünden kesilerek kolayca gençleştirilebilir. Üretim Tekniği: Üretimleri yumuşak, yarı odunlaşmış veya sert çelikler köklendirilerek yapılabilir, kök sürgünlerinden de üretilebilir.Bazı kültivarlar ise aşı yoluyla yetiştirilebilir. Kültivarları: Yalınkat ve katmerli çiçekleriyle çok sayıda kültür varyeteleri yetiştirilebilir. Yalınkat çiçeklilerinden Sv cv. ‘Alba’ Çiçekleri: beyaz S V. cv ‘Marechal i Foch’ Çiçekleri karmen dizisi. Katmerli çiçeklerden: S.v.cv. Amischott - Çiçekleri koyu mavi 5.52. TAMARIX (ILGIN) (TAMARICACEAE) Daima yeşil ve çoğunluğu yaprak döken, Güney Avrupa Kuzey Afrika ve IIıman Asya’nın çeşitli yerlerine yayılmış çalı ve küçük ağaç olmak üzere 50 türü vardır. Tamarix’ler kısa gövde ve narin yoğun tente gibi aşağı sarkan dalları ile çok estetik görünürler. Yapraklar küçük balık puluna benzer. Çiçekler küçük beyaz, pembe eflatun olmak üzere silindir şeklinde başak oluşturur. İlkbahar ve yaz pembe, açık eflatun çiçekleriyle tanınan bu taksonun yazın çiçeklenen (T.hispida), yaz başlarında koyu pembe çiçekler açan (T, parviflora) ve onun daha koyu pembe renkli kültivarı (T. p, rubra), daha parlak pembe çiçekli (T. tedrandra) ve (T pentandra) önemli türlerdir. Kuma, tuzlu su ve rüzgâra dayanıklılığı sahil tesislerinde toprak sterilizasyonu ve perde tesisi için uygun oluşu onları aranan bir çalı yapar. Kuraklığa dayanması, alkalen topraklarda yetişmesi onların iç rejyonlara da (Güneydoğu Anadolu) gibi intikalini sağlar. Hızlı büyür, dikimlerini küçük kaplı fidan kullanılarak yapılmalıdır.Büyükçe kap ve fidanlarda kök deformasyonu gözlenir.Çiçeklenme zamanları dikkate alınarak yapılan budamalar çiçek verimini artırır.Çiçeklenmeden sonra budanır.Üretimi çelik ya da to159

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

humla yapılır.Sert çelikler kışın kesilir yarı odunlaşmış çelikler geç bahar ya da sonbaharda kesilir. I. TAMARIX HISPIDA (YAZ ILGINI) (TAMARICACEAE) Yetişme Yeri: Ülkemizde doğal olacak yetişir. Boy ve Çap: 3,5’ m ye kadar boylanan. Genel Özellikleri: Sürgünleri önce purpur kırmızısı sonraları esmer kırmızı olup sarkık ve plastik görünümlüdür. Mızrağımsı ve pul pul yapraklar yaz yeşildir. HaziranEylül arası açan çiçekler terminal görünümlü ve sık başak biçimindedir. Gruplar halinde veya tek tek kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Bol güneşli yerlere iyi drenajlı topraklara dikilmelidir Budama Durumu: Çiçeklenmeden sonra budanır. Bitkinin formunu düzeltmek için kış budaması yapılmalıdır. Üretim Tekniği: Üretimi çelik ya da tohumla yapılır. Sert çiçekler kışın kesilir yarı odunlaşmış çelikler geç bahar ya da sonbaharda kesilir. Kültivarları: Th cv. ‘Rubra’:Çiçeklei koyu kırmızıdır. II. TAMARIX TETRANDRA (PEMBE ÇİÇEKLİ ILGIN) (TAMARICACEAE) Yetişme Yeri: Boy ve Çap: 3 m ye kadar boylanır. Genel Özellikleri: Yay şeklinde morumsu kahverengi gövdesi vardır. Yapraklar iğ şeklindedir. Tüy gibi ince yaprakları ve koyu pembe çiçekleri göz kamaştırır. İklim ve Toprak İstekleri: Deniz kenarlarına dikilebilir tuzlu rüzgârlara karşı dayanıklıdır. Her türlü topraklara ve güneşli bakılara dikilebilir. Budama Durumu: Çiçeklenmeden sonra budanır. Bitkinin formunu düzeltmek için kış budaması yapılmalıda. Üretim Tekniği: Üretimi çelik ya da tohumla yapılır. Sert çelikler kışın kesilir yarı odunlaşmış çelikler geç bahar ya da sonbaharda kesilir. Kültivarları: T.t. cv. Purpurea’; Çıçokler koyu pembe ve kısa saplıdır. 5.53. VERONICA (HEBE) (SCROPHULARIACEAE) Cinsin perennial, yer örtücü her dem yeşil ve yarı her dem yeşil türleri özellikle çiçekleri için yetiştirilir. Yetişmelerinde güneşli alanlara ve iyi drenajlı topraklara ihtiyaç vardır. Üretimi ayırma yoluyla baharda ya sonbaharda, yumuşak ve yarı odunlaşmış çeliklerle yazın, tohum ile de sonbaharda yapılabilir. Sürgünlere karşılıklı dizili yaprakları deri gibi kalın ve tam kenarlı nadiren de dişlidir. Çiçekleri salkım tipi kurul oluşturur. 160

BİTKİ BİLGİSİ

VERONICA REPENS (HEBE)(SCROPHULARIACEAE) Yetişme Yeri: Korsika ve ispanyada doğal olarak yetişir. Boy ve Çap: Sürünücü bir türdür. Genel Özellikleri: İlgi çekici bir yer örtücüdür, Yapraklar karşılıklı dizilmiş ve parlak yeşil renklidir Çok iyi bir alan kaplayıcıdır. Kaya Bahçeleri için de uygun bir bitkidir. Güneşli alanlarda hızlı gelişir. Parçalı güneş alan yerlere de dayanabilir. Çiçekleri küçük mavi renklidir ve geç ilkbaharda ya da erken yaz açarlar İklim ve Toprak İstekleri: Güneşli alanları ve iyi drenajlı toprakları tercih ederler. Üretim Tekniği: Üretimi ayırma yoluyla baharda ya sonbaharda, yumuşak ve yarı odunlaşmış çeliklerle yeni, tohumlar da sonbaharda yapılabilir. Kültivarları: 5.54. VIBURNUM (KARTOPU) (CAPRIFOÜACEAE) Çiçekleri kartopu şeklinde beyaz (V Opulus’) ve özellikle (Vo.roseum), katmerli beyaz çiçekli (Vo.alba Pleno) hem çiçekleri ve hem de yaprakları açısından ortancalara benzeyen (V.plicatum ve varyetesi V.p. var.-.tomentosum) ve tüylü kartopu.(V.lavanta) Kışın yapraklarını döken kartoplarıdır. Ancak yaprak dökümünden evvel çok qüzel kırmızı yaprak renklenmeleri yaparlar. Yapraklarını kışın dökmeyenler olarak da kırmızı, pembe, beyaz toplu çok kurullarına sahip defne yapraklı kartopu (V.tinus) ve gene daimi yeşil olanlar arasında cazip bir tur olan (V.davidii), koyu yeşil yaprakları ve kırmızı meyveleri ile (V.japonicum) en önemlilerini oluştururlar. Türlere göre yetişme ortamı istekleri farklıdır. Kartoplarının dikimleri kolaydır. Latent devrede dikildikleri gibi kaplı fidanları her devrede dikmek mümkündür. Aşılı olarak da satın alınabilir. Kuruyan dalları dışarıdan budanmalıdır. Üretimleri ilkbahar ve yaz basında alınan yumuşak çelikler veya yaz ortasında alınan yarı odunlaşmış çelikle veya latent devrede alınan sarı çiçekler köklendirilerek kolaylıkla yapılabilir. I. VIBURNUM OPULUS - ADİ KARTOPU Yetişme Yeri: Vatanı, Avrupa, Kuzeybatı Afrika ve Türkistan’a kadar Batı ve Orta Asya Türkiye’den Kuzey Anadolu’na yaygın, nadiren ve Güneydoğu Anadolu’da da bulunur. Boy ve Çap: Kalın dallı 4 m ye kadar boylanabilen bir çalıdır. Genel Özellikleri: Rutubetli orman kenarlarında dere tabanlarında çalılıklar içerisin161

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

de görülür. Genç sürgünleri açık gri, parlak ve çıplak olup hafif köşelidir. Tomurcukları sürgünler üzerinde karşılıklı dizilir. 10-12 cm uzunluğundaki yapraklar ışınsal damarlı ve uç ile beş lopludur. Loplar kaba dişli, çıplak veya yaprak ayasının alt yüzü hafif tüylüdür. Yapraklar sonbaharda dökülmeden önce parlak kırmızıya dönüşür. Yaprak sapının ayaya yakın kısmında karşılıklı bir çift beze (sığıl) bulunur. Haziran veya Temmuzda çiçeklenir. Çiçeklen kirli beyazdır ve yalancı şemsiye tipinde çiçek kurulları oluşturur. Sulu meyveleri parlak kırmızı ve 1cm boyundadır. Meyve kurulları sürgünlerin üzerinde kış ortalarına kadar asılı kalır. Anadolu’da özellikle Kayseri dolaylarında, kış aylarında meyveleri su içerisinde tutularak, ‘tükenmez’ adı verilen vitamince zengin bir içecek hazırlanır. İklim ve Toprak İstekleri: Soğuğa dayanıklı olup, nemli yerleri severler. Üretim Tekniği: Çelik ile vejetatif olarak üretilir, Kültivarları: V.o. cv. ‘Roseum’ - Çiçek kurulları adeta yuvarlak bir kartopu gibidir; tüm çiçekleri üreyimsizdir, II. VIBURNUM TINUS - HERDEM YEŞİL KARTOPU Yetişme Yeri: Ülkemizde Gönen-Biga arasında, Çanakkale. Aksaz’ın güneyinde. Karabiga’da Aydın, Söke. Güzelçamlı’da bulunur. Genel yayılış alam Akdeniz bölgesidir. Boy ve Çap: Sık dallı 1 m’ye kadar boylanabilen her dem yeşil çalıdır Genel Özellikleri: En belirgin özelliği: tam kenarlı, parlak koyu yeşil oval yaprakları ile metalik mavi siyah (boncuk gibi parlak) çekirdekli sulu meyvelerdir. Yalancı şemsiye tipi çiçek kurulları sonbahardan itibaren erken ilkbahara kadar çiçeklenir. Çiçekleri beyaz renktedir. İklim ve Toprak İstekleri: Denizden esen tuzlu rüzgârlara ve gölgeye dayanıklıdır. Kışları ılıman yerlerde iyi yetişir, soğuklara az dayanıklıdır. Üretim Tekniği: Yarı odunlaşmış çeliklerle yazın ya da sonbaharda tohumlar toplanarak üretim yapılır, Kültivarları: V.t. cv. ‘Eve Price’ Daimi yeşil kompact bir çalıdır Boyu ve yayılışı 3 m dir. Beyaz çiçeklidir. Oval yapraklar koyu yesiIdir.Çiçekler kışın görülür daha sonra da oval mavi meyveler oluşur, V.t, cv. ‘Gwenllian’ Pembe çiçekli ve pembe meyvelidir. 5.55. WEIGELA (VANGELYA) (CAPRIFOLIACEAE) Weigela floribunda, Weigela japonıca ve Weigela praecox ve bunların çeşitli hibrit ve kültivarları da yetiştirilmektedir. I.WEIGELA FLORIDA - GELİN TACI (CAPRIFOLIACEAE) Yetişme Yeri: Japonya Kore Çin ‘in doğusunda doğal olarak yetişir. 162

BİTKİ BİLGİSİ

Boy ve Çap: Boyu 3 m ye varabilen, yazın yeşil çalılardandır. Genel Özellikleri: Sürgünlere karşılıklı dizilen yaprakları yumurtamsı mızrak şeklinde, 5-10 cm uzunluğunda, kenarları dişli, üst yüzü çıplak, alt yüzü damarlar boyunca ince ve hafif tüylüdür. Tüp şeklinde çiçekleri pembe demetler oluşturarak kavisli dallar boyunca dizilen kısa sürgünlerin uçlarında yer alır. Mayıs ayı içerisinde çiçeklenirler. İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman yerlerde olduğu gibi oldukça soğuk rejyonlarda da yetişebilirler. Hızlı büyürler Akdeniz iklimi onlara sıcak gelir. Hava kirlenmesine dayanıklıdırlar. Güneşli ve rutubetli yerlerde iyi çiçek açarlar, toprak seçmezler yetiştirilmeleri kolaydır. Budama Durumu: Çiçeklerini döktükten sonra yapılan budamalar gelecek yılın çiçek verimim arttırır. Üretim Tekniği: Üretimleri yaz sonu ya da sonbaharda sert çeliklerle, ilkbaharda ise tohum ile olur. Kültivarları: W.f. cv. ‘ Bristol ruby’ - Yakut renkli kırmızı çiçekli W.f. cv. ‘ Candidate’ - Beyaz çiçekli W.f. cv. ‘Foliis Purpureus’ - Eflatun renkli yapraklı W.f. cv. ‘Variegata’ - Krem beyaz alacalı yapraklı 5.56. WISTERIA (MOR SALKIMLAR) LEGUMİNOSEAE 10 Kadar türü bulunan, yaprak döken sarılıcı bitkilerdir. Göz alıcı çiçekleri vardır. Çağlayanı andıran narin gövdelerde açarlar. Odunlaşmış gövdeleri dolanarak (sarılarak) ağaçsı kıvrık bir hal alır. Ağaçlara, binalara, pergolalara ve duvarlara sardırılabilir. Açık yeşil renkli, parlak, geniş bileşik yapraklar güzel görünüşlüdür ve küçük oval yaprakların 7-9 unun bir araya gelmesiyle oluşurlar. Bezelyemsi çiçek salkımları ilkbahar başında açarlar. Renkleri beyazpembeden menekşe moruna kadar değişkenlik gösterir. 15 cm’den 1 m’ye kadar uzunlukta sarkan salkımlar halindedir. 815cm uzunluktaki kadifemsi tohum kabukları bunları takip eder. Ağır sarılıcı dalları için güçlü desteklere ihtiyaç duyarlar. Güneşli yerleri, zengin ve iyi drenajlı topraklan tercih eder. Budama çiçeklenmeden sonra ya da geç kış yapılabilir. Üretimi aşılama ya da sonbahar ya da baharda tohumla yapılır. Çelikle de üretilir. Tohumla üretimde belirli bir yaşa gelmeden çiçek açmazlar. Çiçekleri de seyrektir.

163

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

WISTERIA SINENSIS MORSALKIM (LEGUMINOSEAE) Yetişme Yeri: Vatanı Çin’dir. Ülkemizde en yaygın ve en çok kullanılan Wisteria türüdür. Boy ve Çap: Boyu 30 m’ye ulaşan bir tırmanıcıdır. Genel Özellikleri: Güçlü odunsu dallı gövdesiyle yaprağını döken bir tırmanıcıdır. Tek tüysü bileşik yapraklar koyu yeşil renkli, yumurta şeklinde, 11 yaprakçıktan oluşur. Yaprakçıklar kokuludur. Çiçekler kokulu, menekşe mavisi veya mavimsi mor renklidir ve 20-30 cm uzunluğundaki rasemoz çiçek kurullarında yer alırlar. Yaz başlarında çiçeklenirler. Legümen meyve yumuşak tüylüdür. İklim ve Toprak İstekleri: Tam güneş veya kısmi gölge ister. Ilıman iklim sever. Dona dayanıklıdır. Her tip toprakta yetiştirilebilir ancak killi-zengin ve rutubetli toprakları sever. İlk dikildiğinde sulanmasında fayda vardır. Budama Durumu: Ağustosta sadece çiçeklenen dalları uzaklaştıracak şekilde hafif bir budama, sonbahar veya kış sonunda güçlü bir budama yapılmalıdır. Üretim Tekniği: Yaz ve sonbaharda daldırma ile ilkbahar-yaz döneminde cam altında kök ve odunsu çeliklerle üretilir. Kültivarları: W.s. cv. ‘Alba’ - Beyaz renkli, güzel kokulu çiçeklere sahiptir. W.s. cv. ‘Purpurea’ - Menekşe çiçeklidir. W.s. cv. ‘Plena’ - Katmerli çiçeklidir. 5.57. YUCCA FILAMENTOSA (AVİZE ÇİÇEĞİ) Yetişme Yeri: Vatanı, Kuzey Amerikanın güneyinden (Mississippi ve Florida yöresi) Orta ve Güney Amerika’ya kadar. Ülkemizde ılıman yörelerimizde, Akdeniz’de, Ege’de ve İstanbul’da özellikle Adalarda park ve bahçeleri süsler. Boy ve Çap: Hemen hemen gövdesiz, 2-5 m boyunda bir bitki. Genel Özellikleri: Yaprakları yukarıya doğru dik ve yaygın, dar mızraksı şekilde, 35-75 cm uzunluğunda, etli, mavimsi yeşil; ayanın kenarları tam, ama kenarlarda iplik gibi sayısız uzantılar var. Krem beyazı çiçekleri 5 cm. boyunda bunların bir çoğu bir araya gelerek 1-3m yüksekliğinde dik duran salkım durumunda kurulları oluşturur. Yaz sonlarında çiçek açar. İklim ve Toprak İstekleri: İyi güneş gören yerlere vasat nitelikteki topraklara dikilirse iyi bir gelişme gösterirler. Üretim Tekniği: Tohumla ya da sürgünlerle üretilir. Kültivarları: Yucca filamentosa var. variegata - Yaprak kenarları sarı şeritli. 164

BİTKİ BİLGİSİ

KAYNAKLAR YALTIRIK, F. 1997 Orman ve Park Ağaçlarımız iğne Yapraklılar. YALTIRIK, R 1997 Orman ve Park Ağaçlarımız, Geniş Yapraklı Ağaçlar. YALTIRIK, F. 1997 Orman ve Park Ağaçlarımız. Süs Çalılan ve Sanlıcılar YALTIRIK, F. 1993 Dendroloji Ders Kitabı I. Açık Tohumlular. YALTIRIK, F. 1988 Dendroloji Ders Kitabı II, Kapalı Tohumlular. YALTIRIK, F...Dendroloji Ders Teksirleri, Kapalı Tohumlular ve Çalılar. YALTIRIK, R 1994 Dendroloji Ders Kitabı Açık Tohumlular ve Kapalı Tohumlar. YALTIRIK, R ERE. A. UZUN. A. 1993 İstanbul Adalarının Doğal ve Ekzoîik Bitkileri. ÜRGENÇ. S. i. 1998 Ağaç ve Süs Bitkileri Fidanlık Yetiştirme Tekniği. CEYLAN, G. 1999 Dış Mekan Süs Bitkileri ve Peyzajda Kullanımları. ACARTÜRK, R. 2001 Park ve Bahçe Peyzajında Süs Bitkileri ve Yer Örtücüler. PAMAY B. 1992 Bitki Materyali I Ağaç ve Ağaççıklar. PAMAY B. 1992 Bitki Materyali II ESENLER, R. 1999 Palmiyeler. BRICKELL. C. The Royal Horticultural Society Gardeners’EncycIopedia Plants Rowers. R. G. TURNER J. R.I997 Botanica. CRESCENT BOOKS Gardener The Best Plants for Design and Cultivation www.bahcesel.com İçeriği

165

PEYZAJ MİMARİSİNDE TASARIM VE PROJE UYGULAMA

H A Z I R L AYA N L A R

Şule KADER Peyzaj Mimarı İstanbul Ağaç ve Peyzaj A.Ş. Mustafa KUPİK Peyzaj Yüksek Mimarı ve Kentsel Tasarım Uzmanı İstanbul Ağaç ve Peyzaj A.Ş.

PEYZAJ MİMARİSİNDE TASARIM VE PROJE UYGULAMA

1. PEYZAJ TASARIMI “Peyzaj” deyimi Alexander Von Humboldt tarafından 19. Yüzyılın başlarında, bilimsel bir coğrafya terimi olarak literatüre sokulmuştur. Peyzajı “ Bir yer yüzü parçasının total karakteridir” diye tanımlamıştır. Rus coğrafyacıları, peyzaj kavramına inorganik ve organik öğeleri de sokarak, bunların tümünün “ peyzaj coğrafyası” olarak incelenmesi fikrini ortaya atmışlardır. Bütün kavramsal gelişmeler, ayrıntılı olarak TROLL (1971)’ de açıklanmıştır. Alman biyocoğrafyacıların öncülerinden olan TROLL peyzajı şu şekilde tanımlamıştır: “Peyzaj bir mekanın tamamı ve görülebilen bütünlüktür”. Bu düşünceler peyzajı ekolojik ilkelere dayalı, doğayı koruma ve rekreasyon ile ilgili bir anahtar deyim haline getirmiştir. APS(Avrupa Peyzaj Sözleşmesi); peyzaj kavramına yönelik sosyal, ekonomik, siyasal ve hukuksal yeni anlayışlar getirmektedir ve sonuçta iki önemli konu ön plana çıkmaktadır: Sözleşmede “peyzaj” iki türlü tarif edilmektedir. İlk olarak peyzaj, nesnel (objektif) bir ifade ile “yeryüzü parçası” olarak tanımlanmakta, daha sonra öznel (subjektif) bir ifade ile bu yeryüzü parçasının bütün bireylerce kavranış biçimi olarak belirtilmektedir.1 2. PEYZAJ TASARIM ÖGELERİ ÇİZGİ Tüm tasarım oluşumlarının temelidir.Peyzaj tasarımında bütün fikirler bir proje düzeni içerisinde çizgilerle ifade edilmektedir.Peyzaj düzenlemesi içerisinde oluşturulacak her bir unsur proje içerisinde çizgilerin şekillenmesiyle belirtilir. Çizgilerin türü ve kalınlığı projedeki unsurun algılanmasınıda değiştirir. ŞEKİL-FORM Projedeki her bir unsurun kendi içinde oluşturduğu ve peyzaj içerisinde kendini ifade ettiği biçimdir. Bu biçim bir mekan, ağaç, yol hattı, donatılar v.b. öğelerin her biri veya hepsi olabilir. Burada önemli olan formların insanlar üzerinde uyandırdığı etkidir. Her form ayrı bir ifade gücüne sahiptir. Daireler oval şekiller bir bütünlük hissi uyandırır. Kareler dikdörtgenler matematiksel kesinlik hissi verirler. ÖLÇÜ Ölçü algılaması mekanlar arası karşılaştırmaya bağlı olarak yapılır. Mekanda ölçü birimi insandır.Ölçü tasarımda fonksiyonel kullanım açısından denge elemanı olarak ele alınır. ARALIK Peyzaj çalışmalarındaki mekanların yada mekansal elemanların birbiriyle olan ilişkilerini ortaya koyar. Burda mesafe ön plandadır. Birbirlerine yakın olan unsurlar, birbirleriyle daha çok ilişkilendirillir. Mesafe arttıkça ilişkide azalır.

1Avrupa Peyzaj Sözleşmesi, 2007-Brüksel

169

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

DOKU Objelerin görülebilen veya dokunulabilen yüzey ortamı dokuyu oluşturur. Sık dokulu-Seyrek dokulu-Geçirgen dokulu-Yumuşak dokulu vs. olabilir. Doku cansız materiyal gibi canlı materyalde de önemli olan bir tasarım öğesidir. Dokularda sıklık ve yoğunluk objelerin algılanışına doğrudan etkili bir unsurdur. RENK Peyzaj uygulamasında mekansal algıyı etkiler. Kullanılan öğelerin yakın veya uzak olması yada dikkat çekici olması durumunu ortaya çıkarır. IŞIK-GÖLGE Mekânın ışıklı ya da ışıksız oluşuna göre objeler farklı etkilere sahiptirler. Işık ve gölge ilgiyi arttırır, tasarıma rahatlık ve sükûnet sağlar, derinlik verir. VURGU Mekan içinde dikkatleri bir alana yada bir objeye çekmek için kullanılan bir tasarım ögesidir. Zıt renklerin kullanılması, çizgi yönleri, ışık değişimi, mekân ilişkileri veya materyal değişimleri ve doku özellikleri ile tasarımda vurgu ortaya konabilir. DİZİ Tasarımın içinde bir noktadan başlayan hareket ve onun çevresindeki objeler, bir mantık zinciri üzerinde akış göstermeli ve bir sonuca ulaşmalıdır. HAREKET Peyzaj tasarımında her aktivite, başlangıcı ve sonu olan hareketi ifade eder. Bu bir mekanın oluşumunu veya alanlara ulaşımının ifadesi olabilir. 3. TASARIM İLKELERİ TEKRAR-RİTİM Bir mekân içindeki biçimsel benzer ögelerin veya öge gruplarının birbirini izlemesi ritim-tekrar olarak tarif edilir. Peyzaj planlamalarında çizgilerle desen verilmiş yüzey kaplamaları düzenli bir aralıkla tekrarlanırsa ritim yakalanmış olur. Aynı zamanda ağaç, bank v.b. öğelerin belli bir sırada ve sıklıkta dizilmeside ritim etkisini canandırır. ARALIKLI TEKRAR Aralıklı tekrarda ritimle aynı özelliktedir. Ancak bu tasarım ilkesinde objeler birbirlerini aynı mesafelerle değil farklı aralıkta ve farklı düzenlerde tekrar ederler.

170

PEYZAJ MİMARİSİNDE TASARIM VE PROJE UYGULAMA

DENGE Denge sağlamlık, emniyet ve sükûnet hissinin ifadesidir. Formal(simetrik)denge: Benzer yapı elemanlarının bir eksenin iki tarafına eşit uzaklıkta dizilmelerinden ortaya çıkan bir plan kalıbıdır. İnformal(asimetrik)denge: Eksenin her iki tarafında aynı büyüklük ve şekle sahip olmayan,fakat eşit dikkat çeken objelerin dizilişleri ile elde edilir. ZITLIK Uyum sağlanması istenmediğinde oluşturulur. Buradaki uyumsuzluk tasarımın gereği sonucu oluşur. Tasarımda vurgu arttırmak içinde kullanılabilir. UYGUNLAŞTIRMA Tasarımda birbirine zıt iki ucun bağlanması birleştirilmesi ya da bunlar arasında köprü kurulmasına uygunlaştırma denir. Renkle bunu sağlamak istiyorsak renk tonları belirli kademelerle değişime uğrayabilir. EGEMENLİK Tasarımda yer alan obje ya da formların bir başka obje ya da forma karşı görsel anlamda üstünlük göstermesine egemenlik denir. Ölçü-doku ya da renk olarak kendini gösterebilir. BİRLİK Tasarımda yer alan obje ya da formların diğer obje ya da formlarla bir bütünün parçası niteliğiyle bir arada olmasıdır. Tasarım da kullanılan her şey birbirinin bir parçası gibi olmalıdır. UYGUNLUK Tasarımın mekansal amaçlara göre uygun bir biçimde oluşturulmasıdır. Her tasarım, yapıldığı alana uygun bir çözüm getirmelidir. Burada gereksimler ile bu gereksinimlere getirilen çözümler düşünülmelidir. Alana aykırı bir tasarım anlayışı alanın kullanımını büyük oranda etkiler. HİYERARŞİ Tasarımın görsel ifadelerinde öncelikler belirlenmeli ve bir sıralama yapılmalıdır. Bu amaçla tasarımcı görsel algılamadaki öncelikleri ortaya koyar ve onları önem derecelerine göre dizer. TAMAMLIK Tasarım uygulanacağı çevre ile bütünleştirici özellikte olmalıdır. Alanın çoğrafik özellikleri, ulaşımı, kullanım yoğunluğu gibi çevresel faktörlere uygun ve uygulanacağı çevreye özgü bir yaklaşım içermelidir. 171

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

4. PEYZAJ TASARIM SÜRECİ 4.1. KONUNUN VE AMACIN BELİRLENMESİ Çevre düzenlemeye ilişkin bir tasarım çalışmasın başlaması konu ve isteğe bağlıdır. Pratikte biz buna kullanıcı/müşteri istekleri diyoruz. Yapılacak çalışmanın boyutu veya ortamı ne olursa olsun bunun bir kullanıcısı/müşterisi vardır. Örnek: Kentsel mekânda bir parkın kullanıcısı o kentin sakinleri ve ziyaretçileridir. Dolayısıyla biz tasarımımızı o kentin sosyo-kültürel yapısına uygun yapmalıyız. Örnek: Bir ev bahçesi ise alanımız, tasarımımız o bahçe sahiplerinin istek ve beğenileri doğrultusunda olmalıdır. Sürekli yeşil bir bahçe istiyorum Sürekli çiçek açan bir bahçe istiyorum Güzel kokulu bir bahçe istiyorum Kırmızıyı severim kırmızı bir bahçe istiyorum Merdivensiz bir bahçe istiyorum Bakım istemeyen bir bahçe istiyorum vs. gibi. Örnek: Konu (Tema ) parkları: Gül parkı, Özürlüler parkı, Tıbbi bitkiler parkı, Deprem parkı vs. 4.2. MEVCUT DURUMU BELİRLEMEYE YÖNELİK VERİ TOPLAMA (ARAZİ ETÜDÜ-SÖRVEY-ÇEVRE ANALİZİ) Alanın doğal ve kültürel envanteri çıkartılır. Alan içerisinin ve yakın çevrenin iklim, toprak, flora, fauna, jeoloji, topoğrafya, hidrolojik yapısı ile mevcut bina ve yerleşimler araştırılır. Arazide bir takım notlar alınarak, tasarım için gerekli olan kullanım planları (mevcut durum-vaziyet planları)haritalar, raporlar, hava fotoğrafları,istatistiki bilgiler,uzman görüşleri vs. gibi veriler toplanmalıdır.Ayrıca tasarım anında alan hakkında bilgi vermesi açısından alanda fotoğraflarda çekilebilir. 5. PEYZAJ TASARIMINDA FARKLI ÖLÇEK VE UYGULAMALAR “ Peyzaj mimarlığı” deyimi iki zıt kavramı bir araya getiriyor; peyzaj çoğunlukla doğal elemanlardan oluşan ve zaman içinde gelişen bir çevreyi anlatırken, mimarlık inşai nitelikte, daha başından tamamlanmış ve zaman içinde yaşlanacak bir yapıtı çağrıştırıyor. “Peyzaj planlaması”ndaki peyzaj sözcüğü, peyzaj mimarlığındaki peyzaj sözcüğünden daha uyumlu duruyor. Planlama ileriye dönük kestirimler yapan, istatistikteki rakamlarla halhamur olmuş bir uğraşıyı anımsatıyor. Bu açıdan bakılırsa, “landscape” planlaması daha denk iki kavramı bir araya getiriyor; başka deyişle, arazi ve plan yan yana daha rahat gelebiliyor.2 Peyzaj tasarımının konusu olan “arazi”, belirtildiği gibi, birbirinden çok farklılaşan bir ölçek yelpazesi içinde yer alabilir. Arazi ya kırsal, ya kentseldir. Ama kırsalın da kentselin de derecelenmeleri vardır. 2Evyapan- Tokol, 2000 -Peyzaj Tasarimi Ders Notlari - Odtü - Ankara

172

PEYZAJ MİMARİSİNDE TASARIM VE PROJE UYGULAMA

Özetle, peyzaj tasarımı, yalnızca bahçe tasarımı konumundayken, kent parkı, milli park, hatta geniş bölgelerin kaynak planlaması, zaman içinde uğraşın kapsamına girmiştir. Yinelersek, şimdi herkesçe kabul edilmektedir ki, peyzaj tasarımı ölçek yelpazesi nedeniyle iki yönlüdür: • Peyzaj mimarlığı, ve • Peyzaj planlaması. Sözü edilen uğraş yelpazesinin açılımı, kapsanan ölçekler konusunda bir fikir verecektir: Tekil Yapı Çevresi Düzenlemeleri • Özel konut açık mekanları - teras, avlu, bahçe. • Kurumsal ( Hastane bahçeleri, kamusal alanlar vs.) • Ticari ( Oteller, holdingler vs.) • Endüstriyel yapı gurupları açık mekanları. Kentsel Mekan Tasarımları • Kaldırım- sokak-yol • Meydan • Yapı içi veya üstü mekanlar • Geçici açık mekanlar Kent Içi Alanlarda Planlama • Kent kesimleri, örneğin:tarihi kent yöresi • Kentsel merkez - ticari,yönetsel,idari • Kent içi nehir boyları • Kent içi deniz kıyısı, liman yöresi vb. Kent Içi Veya Yakın Çevresinde Küçük Ölçekte Peyzaj Tasarım Konuları • Toplu konut çevreleri • Kent parkları • Oyun alanları • Spor alanları • Geniş alışveriş merkezleri • Mezarlıklar • Mesire yerleri Kent Dışı Alanlarda Peyzaj Tasarım Konuları • Karayolları boyunca peyzaj tasarımı • Kampüs peyzajı • Turistik alanlar - plaj yöreleri,yazlık ve kışlık tatil yöreleri • Anıtsal çevreler - eski savaş alanları • Olimpik tesisler • Milli parklar

173

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Bölge Planlama Ölçeğinde Arazi Planlaması Bu açılımda yer alan bölge planlama ölçeği dışındaki uğraşlar, genelde peyzaj mimarlığının kapsamına girmektedir. Kentsel parçaların planlaması ile dördüncü ve beşinci konu gurupları, peyzaj mimarlığı ve peyzaj planlamasının ortak uğraş konularıdır. Başka deyişle, tekil yapı çevresi ve kentsel mekan tasarımları ve küçük ölçekli planlamaların bir kısmı, mimarın/peyzaj mimarının uğraşlarıdır. Yapılacak tas arımın gelecekteki alacağı durum çok iyi tespit edilmeli ve aynı zamanda bölgesel gelişim de göz önünde bulundurulmalıdır. Bu iki yaklaşımın bir bileşkesinin izlenmesi de mümkündür. 6. PEYZAJ TASARIMINI ETKILEYEN FAKTÖRLER Tasarımcı çalışmalarına başlamadan önce kesinlikle tasarım alanının arazi karakteristiklerini, iklim koşullarını, çevresel ve insana ilişkin faktörlerini arazi üzerinde yerinde çalışma yaparak tespit etmelidir. Böylelikle yapacağı tasarım daha sağlıklı olacak ve yeniden başa dönerek çalışma yapmak zorunda kalmayacaktır. Bu çalışmalar aşağıda detaylarıyla anlatılmıştır.3 6.1. ARAZI KARAKTERISTIKLERI Arazinin veya bölgenin peyzaj tasarımını da etkileyen fiziksel özellikleri, coğrafi durum, topografya -arazinin fiziksel yapısı-, iklim koşulları, yöresel bitki örtüsü, malzeme ve mevcut teknolojidir.4 Konumuna Göre Tanımlanan Arazi Tipleri Kırsal araziler Kırsal arazi genellikle daha geniştir ve dolayısıyla tasarlamada kısıtlamalar daha azdır. Ancak, arsa kısıtlı da olsa, görsel algılama sahasının genişliği nedeniyle, etkisel boyutları gerçek boyutlarından geniştir. Doğa hakim durumdadır. Toprak ve arazi formları güçlü görsel öğelerdir. Dolayısıyla tasarımda, doğayla daha fazla kaynaşmış bir yaklaşım olanağı vardır. Yapısal öğeler doğa üzerine empoze edilmiş durumdadır. Kırsal bir arazi hava koşullarına daha açıktır. Yağmur, fırtına, güneş, rüzgar, kar, don, kış soğuğu ve yaz sıcağına karşı korunaksızdır. Kent içi araziler Kentsel alanda arsa boyutları kısıtlıdır; ve arsa bedelleri yüksek olduğundan en iyi biçimde değerlendirmek gereklidir. Çevre arsalardaki yapı adaları büyük bir olasılıkla kapatıcı etkiler yapacak; sadece alana değil böylece hacim/mekan da kısıtlanacaktır. Alanın ve mekanın kısıtlılığı peyzaj tasarımı ölçeğini etkileyecek; dolayısıyla seçilecek peyzaj elemanlarının ölçeği özellikle önem kazanacaktır. Kent içi arsaya yaklaşım, kent yolları ve kaldırımlardan alınmaktadır. Öte yandan da, kent yolu; egzoz gazı, gürültü ve kaza tehlikesi kaynağıdır. 3Evyapan, G.A. 1974. Tarih Içinde Formel Bahçenin Gelişimi Ve Türk Bahçesinde Etkileri. Ankara: Odtü-Ankara 4Prof. Dr Necmettin ÇEPEL., 1988 -Peyzaj Ekolojisi Ders Kitabı I.Ü Orman Fakültesi - Istanbul

174

PEYZAJ MİMARİSİNDE TASARIM VE PROJE UYGULAMA

Kent içi, geniş yer kaplamaları ve yapı adalarıyla doğal çevreden iklim bakımından da çok farklıdır. Isı derecesi, güneş ışıklarının yansıması, rüzgar ve meltemin yönleri kent içinde değişikliğe uğrar. Doğal elemanlar - ağaçlar, kayalar, su, tepecik gibi, ilginç topografik öğeler kentte az sayıdadır ve olanlar korunmalıdır. Topografik Yapısına Göre Arazi Tipleri5 Düz araziler Düz arazi genişliği, açıklığı, ufka dek uzanması nedenleriyle çoğu kez insan ölçeğinin üstünde bir ölçek sunar. Düz arazi çoğunlukla monotondur. Üçüncü boyut ya da bir fokal nokta yoktur. Ufuk çizgisi tek sürekli öğedir. İklimsel koşullardan korunma olanağı hemen hiç yoktur. Dolayısıyla, özellikle güneş önemli bir tasarım faktörüdür. Düz arazi en az planlama kısıtlaması koyar. Göreli olarak, yaklaşım yönü ve biçimi arazi topografyasınca belirlenmediği için, düz arazi pek az öznellik sağlar ve daha az peyzaj ilginçliği sunar. Eğimli araziler Eğimli arazinin özelliği iniş-çıkışlı oluşudur. Eğimin doğasına uyularak teras - sedli bir şema geliştirilebilir. Eğim eğrileri ana planlama faktörleridir; eşit yükseklikteki alanlar eğim aksına dik, dar şeritler halindedir. Geniş düzlükler yoktur. Düzlükler elde etmek için ya eğimden kesilir, oyulur veya eğim doldurularak çıkma yapılır. Her iki durumda da toprağın yerinde durması için istinat duvarı inşası gerekir. Üçüncü bir yol, arazi üzerinde eğimden bağımsız platform inşa etmek olabilir. Eğim tepesi özeldir ve tasarımda bu tanınmalıdır. Eğimli arazi çoğunlukla iyi bir görünüm açısı sağlar. Eğimli arazide drenaj-yüzey suyunu akıtma sorunu özellikle önemlidir. Eğimli bir arazide yer alan su elemanları akım şekli bakımından ilginç olabilir. Eğim motorlu araç trafiği için fazla ise, yaklaşım eğim çizgilerine paralel alınmalıdır. Eş yükselti eğrileri -konturlar-, kabul edilen bir seviyeye göre aynı yükseklikteki noktaları birbirine bağlayan soyut ve imgesel çizgilerdir. 10 cm, 25 cm, 50cm, 1m,10m, 50m gibi aralıklarla geçebilirler. 6.2. İKLIM KOSULLARI İklim ve mikro klima peyzaj mimarlığının tasarım etkenlerindendir. İklimsel koşullar, fiziksel çevreyi yoğurup, dış mekanların kullanımını etkileyerek, mimari formaların ve peyzajın biçimlenmesinde tanımlayıcı olurlar. İklim Çeşitleri İklim ısı, nem, rüzgar, güneş yansıması, nem yoğunlaşması gibi doğal olayların toplam etkisidir. Topografya, bitki örtüsü, su elemanları gibi iklim de, çevreyi oluşturan önemli bir girdidir. 5Prof. Dr Necmettin ÇEPEL., 1988 -Peyzaj Ekolojisi Ders Kitabı I.Ü Orman Fakültesi - Istanbul

175

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Son yılların teknolojik gelişmeleri iklim koşullarının olumsuz etkilerinden korunmaya bazı durumlarda olanak vermiştir. Örneğin, tamamen kapalı alışveriş merkezleri yapmak geniş açıklıklı strüktürlerin geliştirilmesi ve yapay havalandırma ile mümkün olabilmiştir. Doğal iklim koşullarına uygun tasarım yapmak, ona aykırı bir tavır almaktan daha akılcıdır; yapılanma ve bitkilendirme öyle bir şekilde yapılmalıdır ki iklimin olumlu etkilerinden yararlanırken olumsuz etkiler kestirilerek önlenmelidir. Bina içindeki ve dış mekanlardaki ısı derecesi ve hava akımı yönlendirme ve arazideki konumlandırmayla, yapım teknikleriyle ve ağaçlandırmayla olumlu yönde ayarlanabilir. Çevre tasarımcısı daha uzun yıllar doğal iklim koşullarıyla uğraşma, bu koşulların gerektirdiği biçimde tasarım yapma durumundadır. Güneş tek değişmeyen, sürekli olan iklimsel etkendir. Etkileri, enlem derecesine ve mevsimlere göre değişir. Bölgelerin iklim koşulları meteoroloji istasyonları tarafından saptanmaktadır. Bu olgular elde edilerek, peyzaj tasarımcısı tarafından kullanılmalıdır. Tasarımcı ve planlamacı olarak bizim ilgilendiğimiz konular: minimum ve maksimum ısı dereceleri, yağış miktarı ve dağılımı, hakim rüzgar yönü, gücü ve frekansı, güneşli, sisli, karlı, buzlu gün sayısı vb. dir. Beklenen en büyük yağış miktarı peyzaj alanlarının drenaj sistemleri tasarımında kritik bir etken olacaktır. Soğuktan, sıcaktan, rüzgardan ya da nemden kaynaklanan rahatsızlık, gölgeliklerle örtülü yürüme yollarına, rüzgardan koruyan perdelere ve bitkilendirmeye olan gereksinimleri tayin edecektir. Bitki malzemesinin seçiminde ısı derecesi, rüzgar, yağmur ve güneş göz önüne alınmalıdır. Mikro Klima / Alt Iklim Genel iklim koşulları ve yöresel iklimin altında, daha kısıtlı alanların özel hava koşulları da söz konusudur. Kısıtlı alanlardaki bu iklimsel değişmeler mikro klima olarak bilinir. Başka bir deyişle, mikro klima temelde daha küçük yörelere ilişkindir ve kırsal ya da kentsel aynı bölgedeki veya kentteki, hatta aynı arazi parçasındaki ısı, rüzgar, nem derecelerindeki küçük değişmeleri temsil eder. Çoğunlukla mikro klimayı oluşturan topografik koşullardır. Gece, soğuk hava daha aşağı noktalara iner; bu nedenle vadi tabanında gece ısı tepeye göre daha düşük, nem daha yüksektir. Bu sebeple bir yapıyı vadi eteklerinin güney bakan kesimine yerleştirmek en uygunudur. Su da yazın serinletici, kışın ılıtıcı etkisiyle mikro klima oluşturur. Ayrıca nemin oluşmasına da katkıda bulunabilir. Toprak türü de azda olsa mikroklimatik etki yaratabilir. Örneğin, kum gibi kuru topraklar daha yüksek ısı ve dşük nem; killi topraklar düşük ısı ve yüksek nem oluşturarak mikroklimada etken olabilirler. Bitkilerin ve bitki kümelerinin de mikroklima koşullarına sahip yörecikler oluşturması mümkündür. Gölgeleriyle serinlik oluşturur, rüzgar yönünün değişmesinde etkili olurlar. Döşeli, sert zeminler yansıtıcı özellikleriyle ısı derecesini etkileyerek mikro klima oluştururlar. Çevredeki yapıların varlığı da mikro klima oluşturabilir. Kent içi, yerleşimin daha 176

PEYZAJ MİMARİSİNDE TASARIM VE PROJE UYGULAMA

seyrek olduğu kent çeperlerinden daha sıcaktır. Kent içi kirlilikten dolayı güneşi daha az parlak olarak görür. Bina boyları, konumları ve çatı şekilleri de hava sirkülasyonunu etkiler. Yapıların kışın ılık, yazın serinlikten yararlanabilecek şekilde konumlandırılması önemlidir. Yaşanabilir bir mikroklimanın oluşması için dikkatli konumlandırma ve mimari tasarım, peyzaj tasarımı ve bitkilendirmenin bir araya gelmeleri gerekmektedir. 6.3. MANZARA, KOKU, DUMAN, VE EGZOZ DUMANI KAYNAKLARI Koku, duman ve egzoz dumanı günümüzün çevre kirliliği türlerindendir. Koku bir fabrikadan veya kirli bir su birikintisinden yayılabilir. Rüzgar kokunun ve dumanın dağılmasında etkili olduğu için, hakim rüzgar yönü peyzaj tasarımında mutlaka göz önüne alınmalıdır. Bitkiler gürültü kirliliğini emerek azaltmada etkilidir. Bitkiler gürültü kaynağına ne kadar yakın olursa etkisi o derece artar. Manzara istenmesine veya istenmemesine göre peyzaj tasarımıyla yönlendirilebilir. 6.4. İNSANA ILISKIN FAKTÖRLER6 İnsan davranışıyla çevre arasındaki etkileşim iki yönlü bir süreçtir. Çevrenin birey üzerinde bir çok etkisi vardır ve bu etkilere yanıtımız, koşullara tepkisiz uyum sağlamak olabilir. Oysa, öte yandan da, yaşamı fiziksel ve psikolojik olarak daha rahat kılmak, ve gereksinimlerimize daha uygun ortamlar oluşturmak için, sürekli fiziksel çevrelerimizi yönlendirmek ya da değiştirmek durumundayız. Kullanıcı taleplerini önceden kestirmek ve binalar ve açık mekanlardan oluşan çevreyi bunlara göre şekillendirmek elbette ki tasarımcının amacıdır. Kullanıcıların istek ve taleplerine karşı duyarlı olmak için uygulanabilecek iki temel yol vardır: • Topluluğun üyelerini gözlemlemek ve onlara doğrudan danışmak; • Genel ilkeleri, veya davranış ve algıların “evrenseller”ini öğrenmek. İlk yöntem, anketler, davranış gözlemleri, veya katılımcı tasarım projeleri yoluyla gerçekleştirilebilir. Bununla beraber, yanıtlar abartılabileceği ve insanlar gözlem altında olduklarını bildiklerinde farklı bir biçimde ve bunun bilincinde davranacakları için, anketler ve davranış gözlemleri her zaman gerçeği yansıtmayabilir. İnsanların parklarda ve ortak açık alanlarda sistematik olarak gözlemlenmesiyle, çevrenin nasıl kullanıldığı ya da kullanılmadığı; çeşme ve banklar gibi elemanların tasarım ve düzenleme biçiminin hangi davranış modellerine neden olduğu hakkında izlenim edinmek mümkündür. Katılımcı tasarım, oluşturulacak çevreyle onu kullanacak kişilerin gereksinim ve isteklerinin denkleştirilmesi için bir çabadır. İnsanların kendi çevrelerinin oluşturulmasında bizzat inşa edebilmeleri ya da katılımcı tasarım projelerinde rol almaları, çevreyi orada yaşayanların yansıması haline getirmede daha doğrudan bir yoldur. Ancak, bu yöntem uygulama sorunları ve işin organizasyonunda zor bir programlama ve büyük olasılıkla zaman kaybını getirebilmektedir.

6Jellicoe, G.A., Jellicoe, S. 1995. The Landscape Of Man. (3rd Ed.). London: Thames And Hudson.

177

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Kullanıcı Gereksinimleri Kullanıcı taleplerinin anlaşılmasında diğer yol, insan davranışlarının genel ilkelerini öğrenmektir. Yaşanabilir bir çevre yaratmak için, sağlanması gereken insani faktörler: • Fiziksel • Fizyolojik • Psikolojik ve sosyal yapıda olabilir. Fiziksel gereksinimler Sadece görsel/estetik nedenlerden meydana gelen tasarım detayları, kullanıcı için en uygun koşulları yaratmayabilir. Öte yandan, Le Corbusier’in insan vücudunu irdeleyerek ortaya koyduğu görsel olarak da tutarlı olan oran ve boyutları içeren modüler sistemi, tasarımda güzellik ve işlevselliği teorik olarak bağdaştırmaktadır. Türlü durumlardaki insana ait boyutlar, tıpkı binalarda olduğu gibi dış mekanların tasarımında da etkili olmalıdır. Binalarda, insan boyutlarının etkenliği belki çok daha açık görülebilmektedir; ancak, dış mekan tasarımında da bu boyutlamalar geçerli olmalıdır. Örneğin, basamak rıhtları ve enleri, farklı işlevlerdeki duvarların yükseklikleri, yürüyüş hızına göre yer döşemesi düzenleri vb., insan boyutları esas alınarak tasarlanmalıdır. Fizyolojik gereksinimler Bu gereksinimler, bireyin içsel biyolojik durumuyla çevrenin iletişiminin bir sonucu olarak ortaya çıkar. Peyzaj tasarımı çerçevesinde, çevre, ısı, nem, toz, duman ve gürültüden v.b. korunma açılarından konfor bölgeleri sağlanmalı; ve kullanıcılara fiziksel güvenlik temin edilmelidir. Yarı-fizyolojik, yarı-psikolojik bir gereksinim, acıdan kaçınma, kendini koruma gereksinimidir. Kullanıcılar için güvenlik koşullarının sağlanması, yönetmeliklerin ve tasarımı biçimleyip boyutlandıran spesifikasyonların oluşturulmasına yol açmıştır. Örneğin, yüzme havuzlarının çevresinde veya köprü kenarlarında parmaklıkların sağlanması koşulu gibi. Psikolojik ve sosyal gereksinimler İnsanların psikolojik gereksinimleri, bireylerin yaş, cinsiyet, sosyal sınıf, kültürel geçmiş deneyimlerine göre değişkenlik gösterir. Böylece bir çocuğun psikolojik ihtiyaçları, bir yetişkinin ya da ergeninkinden farklıdır. İnsanın yaşamsal taleplerinden gelen ve psikolojik ve sosyal gereksinimleri harekete geçiren faktörler şunlardır: Sosyallik: iletişim, birliktelik ve aitliliğe olan gereksinimdir.katılımcı tasarım bu gereksinim sağlamada etkili bir yol olabilir. Dinginlik: gereksinimleri güvenliğe özlemden doğmaktadır. Kişisellik: gereksinimi, dinginlik ve kendini ifade etme gereksinimleriyle örtüşmektedir. Kendini- ifade etme: bireyselci olmakla ilişkilidir, ama buna ek olarak,diğer bireyler tarafından kabul edilme gereksinimini de içerir. Ayrıca, kişinin kendini belirli bir alana ait hissedip onunla özdeşleşmesiyle de ilintilidir. 178

PEYZAJ MİMARİSİNDE TASARIM VE PROJE UYGULAMA

Bireyin içsel zenginleşmesi: gereksinimleri basit olmayan hatta karmaşık denebilecek çevrelerde sağlanabilir. Bireye geniş bir yelpazede çok çeşitli seçenekler sunulursa, bunlardan hiç değilse birinin ilgisini çekmesi olasılığı daha yüksektir. Kişisellik, kendini ifade etme ve bireyin içsel zenginleşmesi gereksinimlerinin sağlanmasıyla, kullanıcılara kendini tanıma ve bireysel yaratıcılık yolu açılabilir; ve böylece de estetik deneyimlere zemin hazırlanır. Christopher Alexander’ın teorik konu mahallesi örneği, mekansal öngörüler terk edilip vurgu davranışsal faktörlerde olduğunda, beklenmedik seçeneklerin ortaya çıkabildiğini göstermektedir. Algılama ve Değerlendirme Duyum, dış çevrenin zihinsel imgesi olarak düşünülebilir. Algı, yalnızca görmekten daha karmaşık bir süreçtir. Çevreye bakarken her kişi onlara verdiği değere göre çevrenin farklı boyutlarını algılar. Örneğin, üzerinde ağaçlar olan eğimli bir araziye bakarken biri eğimi, diğeri de ağaçları çevreye karakterini veren öğe olarak algılayabilir. Algılayan kişinin, geçmiş deneyimleri ve öğrenimi, algılamanın sınırlarını ve yönünü belirler. 18. Yüzyıl peyzaj bahçeleri tasarımının önemli bir yönüydü. Burada,mecazi ve mitolojik göndermeleriyle heykeller, tapınaklar ve diğer yapıcıkların da yer aldığı bir dizi değişen görünümlerin ve görsel deneyimlerin oluşturulması ve peyzajın biçimlendirilmesi ile, yücelik, neşe, eğlence, hüzün, güzellik, korku gibi belirli tepkilerin bir arada değil de, peşpeşe uyarılması amaçlanmaktaydı. Öte yandan farklı yaş guruplarında farklı algılama ve değerlendirmeler gözlemlenebilir. Ölçek kavramı ve peyzaj tasarımında ölçeğin algılanması Peyzaj mimarlığında ölçek, görsel ilişkilerden oluşan girift bir ağın algısal sonucudur. Peyzaj tasarımındaki ölçek, binalardaki ölçekten farklıdır. Elemanlar açık mekanda olduklarında, farklı bir ölçek kazanırlar. Bu durum özellikle kırsal çevrelerdeki geniş alanlar için geçerlidir. Açıklığın yanı sıra,mesafe de boyutları, derinliği ve böylece ölçeği değiştirir. Perspektif- Vista veren görünümler- boyutları gerçeğin ötesinde arttırabilir. Diğer taraftan, peyzaj elemanlarının çevreye ölçek verebilme yetisi vardır. Örneğin, geniş kentsel bir meydan, ölçek veren birim malzeme ile döşendiği zaman, insan ölçeğine getirilebilir. Peyzaj tasarımında üç düzeyde ölçek olabilir: -ön plan, -orta plan, Arka planda algılanan ölçekler. Ön planda, zemin döşemeleri, yüzey dokuları, yeşilin dokusu v.b. tüm ayrıntılarıyla görülebilir. Hem genel tasarım biçimleri, hem de ayrıntılar rahatça görülebildiğinden, orta plan düzeyi bu avantajıyla pek çok olanak sağlıyorsa da, en ihmal edilen çevresel algı düzeyidir. Arka plan, yalnızca tasarıma genel bir fon oluşturur. Oysa, ön ve orta plandaki ayrıntıların arka plan sayesinde ortaya çıkıyor olmaları, tasarımda arka planın da çok iyi düşünülmesinin önemini ortaya koymaktadır. 179

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Peyzaj tasarımında mekan kalitesi ve mekanın algılanması Peyzaj tasarımında mekan, açık, yarı kapalı veya çerçevelenmiş olabilir. Tavan genellikle gökyüzü olurken, açık mekanın zemini topraktır. Açık alanlarda tasarım yoluyla küçük hacimler, mekanlar oluşturulabilir. Bu mekanlar arazi şekilleriyle tariflenebilir ve bitki gruplamalarıyla vurgulanabilir. Peyzajda mekan oluşturulması, doğrudan bitkilerin kullanım yoluyla da gerçekleştirilebilir; bitkiler tünel tipi, yönlendirilmiş mekanlar, ya da dal ve yapraklarla üzeri örtülmüş mekanlar tanımlayabilirler. İnşai malzemeyle de mekanlar yaratmak mümkündür. Mekanın tavanı plastik korunak, kanvas kumaş, ahşap, beton ya da çelik ve kaplama malzemesi olabilir. Bu örtücü korunaklar kalıcı veya sökülebilir geçici konstrüksiyonlar olabilir. Peyzaj tasarımında özellikle doğal malzemeyle mekanın yapımı, zaman faktörüyle çok yakından ilişkilidir. Tasarımcı, doğal elemanların gelişimlerini tamamladığı zaman oluşacak mekansal nitelikleri öngörme yeteneğine sahip olmalıdır. 6.5. PEYZAJ TASARIMINDA KULLANILAN ELEMANLAR 6.5.1. Doğal Elemanlar Arazi Biçimleri Özellikle engebeli araziler söz konusu olduğunda, arazi biçimleri peyzaj tasarımına yön veren ana elemanlardan biri olarak değerlendirilmelidir. Tasarımcı araziyi belirli ölçüde değiştirerek düzenleme yapabilir. Ancak bu müdahalenin ölçüsü yerinde olmalı, arazi biçiminin doğasına aykırı bir şekillendirmeden kaçınmaya özen gösterilmelidir.7 Doğal ya da düzeltilmiş arazi biçimleri çok amaçlarla kullanılabilir: • Örneğin, seviye farkları dolaşım türlerini veya arazi kullanımlarını ayırabilir. • Arazi biçimi ya da seviye farkı mekan tanımlayabilir. • Küçük bir hendek görüş alanını etkilemeden fiziksel engel sağlayabilir. • Mevcut bir tepe rüzgardan korunmak için kullanılabilir. Su Tarih boyunca su insan yaşamının temel elemanlarından biri olmuştur. Örneğin, deniz ve nehirler birçok yerleşkeye hayat vermiş ve genellikle yer seçimlerinin ana nedenlerinden biri olmuştur. Suyun işlevleri şöyle sıralanabilir: Sulama İçme Temizlik Savunma Taşıma Dinlenme, eğlenme Endüstri toplumu kentlerde su yüzeyleri rekreasyonel etkinlikler için kullanılıyor. Bunun yanında, ne yazık ki su alanları bir çok sanayinin atıklarını boşalttığı yerler olarak da kullanılıyor. Gerçek bir ekolojik bilincin yükselmesi ve doğal çevreyi korumaya ilginin artması, uygun teknolojilerin gelişmesiyle de desteklenirse bu tür kirliliğin yol aç7Rubenstein, H.M. 1969. Aguide To Site And Enviromental Planning. New York: Wiley.

180

PEYZAJ MİMARİSİNDE TASARIM VE PROJE UYGULAMA

tığı çoğu kalıcı zararlar bir dereceye kadar önlenebilecektir. Mevcut doğal su elemanlarının dışında peyzaj tasarımcısı yapay olarak yaratılmış su yüzeyleri de kullanabilir. Ancak inşa ve bakım giderlerinin yüksekliği nedeniyle, su dikkatle ve anlamlı olduğu yerlerde kullanılmalıdır. Özellikle, sıcak ve kuru iklimlerde su çok makbuldür. Bu tip çevreler için bir çeşme, bir selsebil, küçük bir çağlayan, fıskiyesiyle küçük bir havuz, dar su kanalcıklarından oluşmuş bir ağ uygundur. Bitkilendirme Bitkilerin insan hayatındaki yeri farklı önemlerde de olsa daima varlığını sürdürmüştür. Mitsel ve dinsel önemler atfedilen bitkilere simgesel değerler yüklenmiştir. Bazı bitkiler verimliliğin, uzun yaşamın, bilgeliğin ya da doğruluktan sapmanın simgeleri olarak görülmüştür. Bitkilerle kurulan bu etkileşim, mimarlık söz konusu olduğunda da, hiç küçümsenmeyecek düzeyde değildir. Bitkilerin işlevleri Ağaç, çalı, çimen gibi bitkilerle arazi biçimlerindeki karakterin ortaya çıkarılması, daha güçlü olarak belirlenmesi sağlanabilir. Örneğin bitkilerin kullanımıyla istenen arazi biçimleri abartılabilir, manzara ya da binalar çerçevelenebilir, tepeler ya da vadiler tanımlanabilir. Örneğin ağaçların ya da çalıların şu tip işlevleri olabilir. a. Yapıları çevreleri ve birbirleriyle bağdaştırma, dış mekanları bağlama; b. Sınır ve alanları tanımlama, vurgulama ya da ayrıştırma; c. Dolaşım açısından: araç trafiğini ayırma, yaya trafiğini yönlendirme, trafikten korunmak üzere fiziksel engel oluşturma, doğrusal aksları, köşe ya da birleşim noktalarını vurgulama; d. Çevredeki bina gibi elemanları gövdeden dallara, dallardan saplara, yapraklara taşıyan ölçek atlaması ile insan ölçeğine getirme; e. Görsel engellemeler oluşturarak mahremiyeti sağlama, istenmeyen görüntüleri örtme; f. Dış mekan yaratma ve tanımlama; tavan etkisi vererek, çeşitli alanları birbirinden ayırarak ya da çevreleyerek, bu dış mekanlara kimlik kazandırma; g. Seviye farklarını belirleme, eğimleri vurgulama; h. Görüş açılarını yönlendirerek Vistalar yaratma, görüş açısını bir nesne ya da binaya doğru veya onlardan uzağa çekme; i. Rüzgardan, tozdan, aşırı güneşten ve eğer yeterli yoğunlukta kullanılırsa gürültüden koruma; j. Alt-iklim kontrolü sağlama; k. Güzel koku verme; l. Biçim, doku ve renk aracılığıyla bir bina, yer kaplaması veya su yüzeyi ile uyum ya da tezat yaratma; m. Önemli bir peyzaj elemanını ön plana çıkarma; n. Yağmur suyunun hızla yere düşerek zarar vermesini engelleme; 181

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

o. Erozyon kontrolü sağlama. 6.5.1.1. Bitkilerin analizi ve seçimlerinde rol alan etkenler Bitkiler çeşitli kategorilerde incelenebilir. Ekolojik toplumlar, botanik sınıflamalar, bahçıvanlığa göre tiplemeler, ya da estetik açılardan analizleri yapılabilir. Ekolojik açıdan inceleme: Bitkilerin yeryüzündeki dağılımı onların genetik açıdan belirlenmiş tolerans kapasitelerine bağlıdır. Toprak cinsi, su ve ısı gereksinimleri tolerans kapasitesi konusunda bazı sınırlayıcı etkenlerdir. Bitkiler yerlisi oldukları bölgelerle benzer iklimsel koşullara sahip çevrelerde yetişebilirler; ancak anayurtlarında daha sağlıklı yaşamlara sahip olurlar. Ekolojik topluluğa göre sınıflandırmanın dünya üzerindeki dağılım haritası, bitkilerin büyüme olanaklarını anlatır. Botanik açıdan sınıflandırma:8 Botanik açıdan sınıflandırma bitkileri aile, tür, sahip oldukları çiçek/yaprak/meyve vb. çeşitlerine göre guruplar; ve her bitkiye bir isim verir. Bir bitki için günlük dilde kullanılan ad yalnızca dilden dile değil, bir dil içinde de yörelere göre değişebiliyor. Bu bakımdan, peyzaj tasarımı ve uygulamalarında uluslar arası kabul edilmiş Latince adları kullanmak daha güvenilir olmaktadır. Bu adlandırma antik yunan dönemine dek uzanır; ancak darwin’in evrim teorisi isimlendirme konusunda özellikle bir ilerleme sağlamıştır. Latince adlandırma iki bölümden oluşmaktadır; birinci bölümde bitkinin özü, ikincisinde ise türü gösterilir.örnek: Populus öz (aile gurubu)

alba tür (alt gurup)

Bu adlar aynı zamanda bitkilerin özellikleri hakkında da ipuçları verir. Bahçeciliğe göre tipleme: Bu gruplamaya göre bitkiler, ağaçlar, çalılar, yer örtücüler, çiçekli bitkiler ve tırmanıcılar olarak gruplandırılır. A- Ağaçlar Ağaçları diğer bitki tiplerinden ayıran özellikleri tek bir gövdeye ve 3 metreden yüksek boya sahip olmalarıdır. Ağaçların grafik gösterimi Ağaçlar türlerine ve ölçeklerine göre gerek planda gerekse görünüşte farklı gösterimlerle sunulurlar. Peyzaj tasarımında arsada mevcut ağaçlara yönelik prensipler Peyzaj tasarımı ya da uygulamasında arsada mevcut ağaçlar zarar görmekten korunmalıdır. Tasarımcı arazi üzerindeki mevcut ağaçları, özellikle de uyum sağlama yeteneği sınırlı olan yaşlı ağaçları korumaya özen göstermelidir. 8Prof. Dr Necmettin ÇEPEL, 1988 -Peyzaj Ekolojisi Ders Kitabı I.Ü Orman Fakültesi - Istanbul

182

PEYZAJ MİMARİSİNDE TASARIM VE PROJE UYGULAMA

Bir taşıma ya da kazı sırasında kesilen kök tüm kök sisteminin %5’ini geçmemelidir. 7,5 cm. çapından daha büyük kökler kesilmemelidir. Kazı ağacın merkezine 4,5m’den fazla yaklaşmamalıdır. B- Çalı türleri: Çalılar, 0,9 - 3 m. Arasını geçmeyen boyları, birden fazla gövdeye sahip olabilme gibi özellikleri ile ağaçlardan ayrılırlar. Yaprakları yere yakın olan çalılar fiziksel engel görevini üstlenebilir. C- Yüzey kaplayıcılar: Toprağı kaplayan, bodur büyüyen bitkilerdir. Eğer az bakım isteyen türleri seçilirse, beton ya da birim yer kaplamasından daha ucuza malolur. Eğimlerde erozyonu denetlemede yararlı olduğu gibi, değişik dokular sağlar; ısı, nem ve tozu emmede yardımcı olur. D- Tırmanıcılar: Tırmanıcılar pergola ya da çardak gibi yapıcıklarda gölge amaçlı kullanılırlar. Duvarlarda ısıya karşı yalıtım sağlamak veya cam yüzeylerde gün ışığını yumuşatmak amacı ile bina çeperlerinde kaplama olarak yer alabilirler. BİTKİ FORMLARI ÇİTBİTKİLERİ Taflan, Ligustrum, Alevçalısı, Defne, Karayemiş, Mazı vs. Çit Bitkisi Dikim Formlari Çit bitkileri kullanım yeri ve amacına göre ;tek sıralı,çift sıralı veya üçgen şekilde dikilirler.

183

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

SÜTUN FORM Serviler, Leylandiler vs. PİRAMİT FORM Piramit Mazı, Piramit İlex, Ladin, Göknar, Sedir Vs. SARKIK FORM Sarkık Söğüt, Sarkık Huş, Sarkık Dut Vs. TİJLİ FORM Bitkinin 1,5-2 m ya da daha fazla bir mesafede dal yapmasına müsaade edilmemiş (dalsız sutun bir gövde elde edilmiş)sonrasında taç şeklinde dallanmıştır. SOLİTER BİTKİ Bitkiler gruplar ve soliter olarak kullanılırlar. Soliter türler tabii ve nadir güzelliklerini tek başlarına gösteren ağaç ve çalı türleridir. Soliter ağaç ve çalılar açık ve geniş ölçüde çim alanlar üzerinde teras ve merdiven kenarlarında ev ve bahçe duvarlarının önünde güzel görünürler. Salkım formlu soliter ağaçlar göl nehir gibi yatay su yüzeylerinin civarlarında, sutun ve piramit formlu ağaçlar dikey yükselen mimari yapıların önünde, küre formlu ağaçlar kubbe şeklindeki yapıların önünde kullanılırlar.

184

PEYZAJ MİMARİSİNDE TASARIM VE PROJE UYGULAMA

Canlı Materyalin Proje Üzerinde Gösterilmesi Park ve bahçelerde dikilecek ağaç ve çalı fidanlarına ayrılacak saha bitkinin dikim anındaki taç büyüklüğüne göre değil, türün genetik yapısına ve normal yetişme şartlarında hayatları boyunca alabilecekleri taç genişliğine göre hesap edilir. Bitkiler projede maksimum taç genişliklerinin iz düşümleri ile gösterilirler. Dolayısı ile planda daire ya da daireye yakın şekillerde çizilirler. Çınar-Kayın-Okaliptüs-Ceviz =12-14 m Meşe-Akçaağaç-Kestane-Dişbudak =10-12 m Küçük ağaç ve iğne yapraklılar=8-10 m Ağaççık ve piramit formlu büyük ağaçlar=6-8 m Büyük çalılar =4-6 m Küçük çalılar =1-4 m arasında gösterilir.

185

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

6.5.2. Yapılı Elemanlar Binalar ve Korunaklar Arazide bina ve korunakların çevreleriyle uyum içinde olmaları gerekir. Binalarla çevrelerindeki peyzajın ilişki biçimlemesine dönük çeşitli tutumlar olmuştur. Doğal çevrelerde binaların göze batmaması için, bazı saklama teknikleri de geliştirilmiştir. Bitkilendirme ve topografya ile yapı geniş arazi içerisinde saklanabilir. Diğer bir yol renk kullanımıdır. Eğer bir yapı koyu renkse ve özellikle yakınında da ağaçlar varsa, yüzeye düşen gölgeler kamufle olmasına yardım edecektir. Binalar: • İstenilir alt-iklim koşulları oluşturmak • Tanım elemanları • Perdeleme elemanları, • Arka fon elemanları olarak, • Peyzaja hakim olmak, • Peyzajı düzenlemek, • Peyzajı kucaklamak, • Peyzajı çerçevelemek, • Peyzaj güçlerini, özelliklerini ve biçimlerini en iyi şekilde korumak, şekillendirmek veya vurgulamak, • Yeni bir peyzaj yaratmak, 186

PEYZAJ MİMARİSİNDE TASARIM VE PROJE UYGULAMA

• Bir işlevi dramatize etmek, • Tanımlı bir mekanı dramatize etmek için konumlandırılabilir. Genel olarak binalar insancıllaştırılmış peyzajda önemli ve baskın elemanlardır. Yapılar, temel barınmayı, iklim denetimini, mahremiyeti, gelişmiş bir çevreyi, rahat ve medeni bir yaşamın gerektirdiği servisleri sağlarlar. Binalar iki yönle de dolaşımı sağlayan ve görsel bağlar kuran kapılar ve cam yüzeyler aracılığıyla çevrelerindeki peyzajla ilişkilendirilebilirler. Yapılı kentsel alanlarda, bina dizileri ya da gurupları sokak ve meydanları biçimlendiren, mekan organizasyonu oluşturan en önemli elemanlardır.9 Sokak Mobilyaları Sokak mobilyası kavramı çöp kutusundan aydınlatma elemanına kadar çok çeşitli nesneleri kapsamasına karşın, bir çoğunun kentsel çevrede küçük ölçekte ve genellikle çok sayıda olmaları gibi ortak nitelikleri vardır. Bir sokak mobilyası nesnesinin çevresiyle kurduğu göreli ölçüler ilişkisi, onun ölçeğini oluşturmaktadır. Nesnelerin boyutları, işlevleri ve bazen de yönetmeliklerdeki spesifikasyonlarla saptanırken, öte yandan bir kompozisyon bütünlüğü içinde birbirine göre doğru ölçek ilişkilerinin sağlanması da önemlidir. Özellikle kamusal alanlarda serbest mobilya kullanmaktansa genel tasarımla entegre olabilecek, sabit, zarar görmesi zor olan sağlam malzemeden inşa edilmiş mobilyalar kullanılmalıdır. Örneğin, bir çeşmenin ya da havuzun kenarı, bir istinad duvarı ya da alçak bir duvar ve basamaklar oturma elemanları olarak kullanılabilmeli, böylece etrafta fazladan kırılgan bir nesne yaratmaktan kaçınılmalıdır. Aşağıdaki kriterler sokak mobilyalarının seçimi ve konumlandırılmasındaki genel ilkeleri kapsamaktadır: a. İşlev - sokak mobilyası nesnesinin düşünülen durum için gerekliliğine karar vermek b. Konumlandırma ve yerleşim - o mobilya için doğru yeri bulmak c. Biçim ve görünüş - tek tek elemanların tasarımında sürekliliği, ya da en azından tasarımda uyumu sağlamak d. Sağlamlık e. Maliyet Büfeler, telefon kulübeleri, pergolalar, arkadlar, reklam ve işaret panoları, otobüs durakları gibi diğer tipteki korunaklar, korkuluklar ve posta kutuları, dış mekan düzenlemelerinde oldukça sık kullanılan elemanlardır. Çeşmeler, havuzlar, aydınlatma elemanları, oturma düzenekleri, bitki konteynerleri ve çiçek tarhları, ağaç yuvaları ve çöp kutuları da sokak mobilyası sınıflandırmasına girmektedir; ve bir çevre peyzaj tasarımının entegral parçası olarak ele alınmalıdır. Döşenmiş Yüzeyler10 Döşenmiş zemin yüzeyleri aşağıda belirtilen farklı işlevleri için kullanılırlar: a. Sert ve dayanıklı bir yüzey sağlamak; • Trafik yükünün aşındırıcı etkilerine karşı dayanıklılık, 9Munson, a.e. 1974. Construction design for landscape architects. New York: mc graw hill. 10Beazley, E. 1960. Design And Detail Of The Space Between Buildings. London: Architectural Press.

187

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

• Trafik yükünü eşit olarak dağıtmak, • Hareketin kolaylaştırılması ya da zorlaştırılmasıyla trafik yükünün belirlenmesi. b. Araç ve yaya trafiğinin kesiştiği yerlerde uyarı sağlamak; c. Mülkiyeti tanımlamak; d. Yön vermek; e. Çevredeki farklı elemanlar arasında birlik sağlamak - bir yapıyı veya anıtı bulunduğu araziye uyumlandırmak; f. Çevreye ölçek vermek; g. Farklı işlevleri olan alan ve mekanları tanımlamak; Döşeme malzemelerinin seçimini etkileyen bir çok faktör vardır; • Döşenecek yüzeyin işlevi, • Taşıyacağı trafik türü, • Yerel arazi koşulları, • Malzemenin erişilebilirliği, • Malzemenin maliyeti, • Görsel nitelik. Malzeme seçim olasılıkları iki yönden değerlendirilebilir: işlevsel gereksinim ve fiziksel görünüş, ya da konstrüksiyon yöntemleri açılarından. İşlevsel gereksinim ve fiziksel görünüş yönünden, yüzey malzemeleri şöyle olabilir: A. Düzgün yüzey malzemeleri • Düzgün veya ince dokulu kaplama birimleri • İşlenmiş yüzeyli sürekli döşemeler • Kum • Çim • Sıkıştırılmış toprak • Su B. Kaba yüzey malzemeleri • Arnavut taşı • Serbest çakıl • Kaba yüzey verilmiş beton • Çim üstüne yerleştirilmiş döşeme birimleri Konstrüksiyon yöntemleri açısından, yüzey malzemeleri şöyle guruplandırılır: A. Birim kaplama malzemeleri • Hazır beton yüzey blokları • Hazır yapay taş yüzey blokları • Doğal taş • Seramik ve mozaik karolar • Tuğla • Arnavut taşı 188

PEYZAJ MİMARİSİNDE TASARIM VE PROJE UYGULAMA

• İri çakıl taşları • Ahşap B. Sürekli kaplamalar - Esnek kaplamalar • Çakıl taşı • Asfalt • Serbest büyük çakıl taşları - Sert kaplamalar • Yerinde dökme beton Döşemelerin konstrüksiyonu İlk olarak zemin, döşeme için hazırlanır. Bütün kökler, bitkiler, yosunlar, vb. temizlenir. Daha sonra yüzey bir silindir ya da başka bir aletle düzeltilip, sıkıştırılır. Böylece hazırlanan temele alt toprak katmanı denir. Bu tabakanın üst yüzeyi biçimlenme katmanı olarak adlandırılır. Bir döşeme iki katmandan oluşur: temel ve yüzey tabakası. Yaya trafiği için temel, 57 cm.lik bir blokaj tabakasıdır. Yaya yükünün yoğunluğuna göre bazen blokajın üstünde beton temel tabakası da kullanılır. Taşıt trafiği için temel 7cm. blokaj ve 7-10 cm. beton veya sıkıştırılmış topraktır. Yüzey drenajı için minimum eğim %1,5 tir. Yüzey suyu drenajı Kaplama İşlevi Minimum Eğim Araç trafiği %2-2,5 Bisiklet yolları %2,5 Yaya yolları %2-3,3 Meydanlar, v.b %2-3 Kaplamanın çeşidi Minimum Eğim Beton %1,7 Zift veya katran %2-2,5 Çakıl taşları %3,3 Birim malzemeler %1,4 • Arazi drenaj tahliye seviyelerinin eğimi • Alt - toprak katmanın türü • Su tablası seviyesi ve mevsimsel değişiklikleri • Doğal drenaj olanakları: hendekler, dereyolları ve bunların su akıtma kapasiteleri. • Kanalizasyon sistemi olanakları ve kapasitesi • Kaplanması düşünülen alanın genişliği • Yağmur suyu miktarı ve yağmur yoğunluğu • Kaplama malzemesinin geçirgenlik ve soğurma derecesi • Görsel nitelik 189

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Kenar elemanları • İşlevleri a. Kaplanan alanın sınırlarını korumak ve yatay genişlemeyi önlemek; b. Kaplama ve diğer yüzeyler arasındaki sınırları tanımlamak: diğer bir kaplama, çim, su, yaya yolu, araç yolu gibi; c. Kaplanmış alanın yayılımını tanımlamak; d. Yüzeyler arası yapısal birleşimleri oluşturmak; e. Zemin suyunu toplamak; f. Trafiğini denetlemek ve belli bir rotada tutmak; g. Seviye farklarını tanımlamak ve sağlanmasına yardımcı olmak. Kenar elemanları için kullanılacak malzeme seçimini etkileyen bir çok faktör vardır: işlev, kaplanmış alanlarla uyum açısından görünüş, dayanıklılık, maliyet, malzemenin kolay bulunabilirliği gibi. Yüzey kaplamalarında olduğu gibi kenar elemanlarında da farklı malzemeler kullanılabilir; doğal taş, hazır beton, tuğla ve ahşap vb. Kenar elemanları, kullanılan malzemeye, kaplanmış yüzey türüne, seviye farkına göre yatay ya da düşey olarak konumlandırılabilir. Duvarlar Peyzaj tasarımında kullanılan duvarlar, ağaç, çalı, çit ve toprak gibi doğal malzemelerle de yapılabilir. Burada konumuz olan duvarlar, taş, tuğla, beton, beton blok, ahşap, demir, ip, vb. inşai malzemelerle de yapılanlardır. Duvarlar aşağıda belirtilen amaçlar için kullanılır: a. Sınırları ve alanları tanımak; b. Mekanlar yaratmak; c. Mahremiyet sağlamak; d. İstenmeyen görünümleri saklamak; e. Toz, rüzgar, ve aşırı güneşten koruyarak alt-iklim bölgesi oluşturmak. Duvar, bu işlevlerden bir veya birkaçına uygun biçim ve yükseklikte inşa edilir. Duvarda kullanılacak malzemeye, duvarın işlevine, toprağın direncine, malzemenin erişebilirliğine ve maliyetine göre karar verilir. İstinad duvarları kazma ya da doldurma sürecinde fazla seviye farkı olmuşsa, toprağı yerinde tutmak için kullanılır. Duvar temelleri donma ve nem hareketlerinin olmayacağı seviyeye kadar inmelidir. Harpuştalar duvarın üst yüzeyine suyun işlemesini önlemek ve bu suyu akıtmak için kullanılır. Duvarı görsel olarak da etkiler. Duvar çeşitleri Duvar boyutları ve yapım yöntemleri kullanılan malzemelere göre değişir. • Tuğla duvar • Beton blok duvarlar • Yerinde-dökme beton duvarlar 190

PEYZAJ MİMARİSİNDE TASARIM VE PROJE UYGULAMA

• Taş duvarlar • İstinad duvarları Yaya ve Taşıt Trafiği Yolları Bir yaya ya da araç trafiği yolunun rotası, özellikle geniş kırsal çevrelerde, arazinin biçimlerine göre belirlenmeli, ve bitki gruplamalarıyla da vurgulanmalıdır. Araçların artması ve potansiyel olarak taşıdıkları tehlike, yaya yollarına karşı araç yolları sorununu gündeme getirmektedir. Şehir plancıları ve mimarlar bir süre motorlu trafiğin yaya yollarından tamamen ayrılmasını tercih etmişlerse de, gerçekçi olan anlayış, yüzey dokusu, seviye farkları ve bariyerlerin dikkatli detaylandırılmasıyla ve ikisinin farklı ölçekleri arasında denge kurup yayalara koruma sağlanmasıyla, iki trafik türünün gereken yerlerde bir arada yer alması şeklindedir. Yaya ve araç yollarının genişliği aşağıdaki faktörlere göre belirlenir: a- Taşınacak trafiğin çeşidi; araç, bisiklet, çocuk arabası, yaya, vb. b- Taşınacak trafiğin miktarı; yoğun kullanım, tek şerit, iki şerit, vb. c- Her iki taraftaki kenarların türü; açık veya kapalı, duvar veya binalarla çevrili, vb. d- Bütçe. Araç trafiği yaya trafiğinden tamamen farklıdır ve farklı bir biçimlendirme gerektirir. Tarihsel kent merkezlerinde at arabaları için şekillendirilen yollar bugün motorlu taşıt trafiğini taşımaya zorlanarak, büyük sorunlara yol açmaktadır. Araç trafiği yolları boyunca peyzajın düzenlenmesi konusu da önemlidir. Özellikle hızlı trafik yükünün olduğu otobanlarda, yolcunun seyahat sırasında, göreceği manzara hem estetik açıdan, hem de güvenlik yönünden önem kazanmaktadır. Mimar ve peyzaj tasarımcısı olarak bizim ilgi alanımıza genellikle, tasarlanacak arazi kapsamında, araç veya bağlantı yolları gibi küçük ölçekli trafik yolları girmektedir. Araba parkı yerleri Araba parkları geçici ya da kalıcı olabilirler. Eğimli bir arazi de araba parkı için uygun olabilir. Eğer eğim fazlaysa, araba parkı topografya eğrilerine paralel, giriş ve çıkış yolları eğime dik olarak tasarlanmalıdır. Otoparkta kullanılabilecek en fazla eğim %5’tir. Trafik yükünü kaldırabilmesi için genellikle araba parkını döşemek gerekmektedir. Bununla birlikte, çakılla kaplanmış ve ağaçlarla gölgelenmiş bir alan, serbest düzende bir araba parkı olarak kullanılabilir. Eğer araba parkı seyrek kullanılıyorsa ve iyi drenaj sağlanması gereken bir yedeyse, yeri kaplamada çim kullanılabilir. Diğer kaplama malzemeleri şunlar olabilir: Stabilize çakıl (ziftli malzemeyle karıştırılmış ve silindirle düzeltilmiş); Çakıl (serbest ya da ziftle karıştırılmış); Asfalt; Birim malzemeler; Yerinde dökme beton. Park eden araçlarla bağlantılı olarak bir yaya yolu olmalıdır. Zeminde araba yerlerinin çizilmesi mekandan tasarruf sağlayacaktır. Park edilmiş araçların görsel etkisi, araçları gölgeleyecek şekilde park alanları boyunca veya yaya yol191

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

larına dikilen ağaçlar ya da çalılarla yumuşatılabilir. Yaprağını döken ağaçlar sonbaharda sorunlara yol açabilir; gene de geniş gölge veren ağaçlar tercih edilmelidir. Yaya yolları Yaya yolu, tıpkı nehir gibi, en az direnç gösteren rotayı takip eder ve en kısasını seçmeye çalışır. Her yaya yolunun belli bir gücü vardır ve kendisine yer açar. Yaya yollarının tasarımı için bazı ana hatları ve düşünülmesi gereken noktaları şöyle tanımlayabiliriz: • İnsanların zeminde yarattıkları rotalar en mantıklı olanlarıdır. Dolayısıyla kampus gibi çok sayıda insanın bulunduğu geniş çevrelerde öncelikle ana arterler tespit edilir; ikincil yollar ancak kişilerce en çok kullanılan patikalar belirlendikten sonra inşa edilir. • Hızlı yaya trafiği düz ya da çok az eğimli arazi ister. • Yaya yolları ağında kavşaklar önem kazanmaktadır. Kavşakların genişletilmesi yolların birbirinin akışını kesmesini önleyecektir. • Merdiven ve rampaların üst ve altlarında guruplar toplanabilir. Böyle noktalarda genişletme, yaya trafiğini rahatlatacaktır. • Yayaya doğrusal ya da eğrisel patika alternatiflerinin arasından seçme şansı verilmesi en iyisidir. • Araç ya da yaya dolaşımı, hareket öngördüğünden, rota boyunca değişimle, ve türlü çevrelerin etkileri ve duyumsal deneyimler dizisiyle bağımlıdır. • Yaya yolu güzergahı için yön seçeneklerinin mümkün olduğu geniş arazilerde, rotayı arazinin özellikleri belirlemeli; bitkilendirme vurgu için kullanılmalı ve oyalanmak istemeyenlere mümkünse direkt rotalar sağlanmalıdır. • Bir yaya yolunun tasarımı yer ve kimlik tarifleme, kapalılık, çeşitlilik ve gizem gibi kavramları barındırabilir. Sonuç olarak arazi formu (topografya), mimari (peyzaja yansıyan sanal bina çizgileri), malzeme ve bakım, yaya yollarının yapımını etkileyen başlıca faktörlerdir. Seviye Farkları Seviye farkları eğimler, teraslar, basamaklar ve rampalar aracılığıyla yapılabilir. Eğimler Eğimlerin ayarlanması, topografyayı ve diğer arazi niteliklerini dikkate alan ve destekleyen bir bakış açısıyla ele alınmalıdır. %15’ten fazla olan eğimler çim olarak bırakılabilir. Az olarak düşünülebilecek eğimler (2:1, yatayın dikeye oranı) ufak ya da büyük çakıl taşları, andezit taşları ya da birim malzemelerle kaplanabilir. Bu döşemeler, kök yapısının eğimli toprağı yerinde tutacak bitkilendirmeyle bir arada da kullanılabilir. Orta derece eğimler için (1:2 ile 2:1 arası), zamanla içinde yetişecek olan bitki köklerinin tel ızgaranın yerini alacağı, üst toprakla doldurulmuş ve tel örgüyle güçlendirilmiş, ahşap ızgaralar kullanılabilir. Dik açıya yaklaşan ve yüksekliği 2m.’den az olan eğimler, suyun sızmasına izin verecek kaba yontu taş veya diğer birim örgü malzemesi, ya da suya dayanıklı ahşap bloklardan harçsız duvarlarla desteklenmelidir.

192

PEYZAJ MİMARİSİNDE TASARIM VE PROJE UYGULAMA

Teraslar Teraslama eğimli bir zeminden çok bir dizi düz zemin istendiğinde yapılır. Eğimin oranına göre seviye farkı az ya da çok olabilir. Teraslanmış bir arazinin karakteristikleri, sağladığı açı görünüm ve farklı seviyeleri bağlayan basamaklarda aşağı- yukarı ulaşabilme olanağıdır. Eğimli bir arazi, istinad duvarlarıyla birbirinden ayrılmış hafif meyilli yüzeyleri olan teraslar şeklinde düzenlenebilir. Teras seviyeleri basamaklar ya da rampalarla birbirine bağlanır; tüm sistem dinamik bir tasarım yaklaşımı gösterir. Teraslama arazinin eğimli niteliğini taşımalı ve teraslamayla vurgulanan yönlenme anlamlı olmalıdır. Arazinin eğim niteliğini ve alanın doğal yüzey drenaj sistemini bozmamak ve maliyeti yükseltmemek için gereksiz kazma ve doldurma işlemlerinden kaçınılmalıdır. Teraslar arasında seviye farkları keskinse istinad duvarları kullanılır; eğer keskin değilse çimle ya da döşeme malzemesiyle kaplanmış meyilli bir yüzey de kullanılabilir. Merdivenler, rampalar ve rampalı basamaklar Genellikle, dış mekandaki basamaklar iç mekanlarınkinden farklıdır. Dışarıdaki basamaklar daha alçak ve enli olursa daha iyi bir görüntü ve rahatlık sunar. Dış mekan tasarımında basamaklar aynı zamanda oturmak içinde kullanılacak şekilde düzenlenebilir. Bir dış çevrede, eğer o çevre bebek arabaları taşıyan ya da özürlü kişiler tarafından sık kullanılıyorsa, merdiven basmaklarının yanında bir rampa sağlamaya dikkat edilmelidir. Dış mekanda basamaklar sadece eğimli bir zemin üstüne basamaklar konarak basitçe yapılabileceği gibi, nerdeyse iç mekan merdivenleri gibi de inşa edilebilir. Dış mekan basamakları genellikle üç çeşittir. • Bağlandığı duvardan, kaya veya topraktan oyulmuş gibi, dolu ve heykelsi olanlar; • Rıhtlar olmadan, taş, betonarme ya da ahşaptan konsol çalışan basamaklar; • Arazideki yapının gerçekten bir parçası olup; taş, betonarme, hazır beton bloklar, ahşap, tuğla, vb. malzemelerden yapılan ve daha mimari tipte olanlar

193

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

7. PEYZAJ TASARIMININ TEMEL PRENSİPLERİ 7.1. TEKNİK Peyzaj çalışmalarında seçilecek canlı ve cansız malzemenin ilmi ve teknik esaslara uygun olmasına dikkat edilmelidir. Teknik ve ilmi esaslar bitki materyalinin kullanış şekillerini aşağıdaki ekolojik faktörlere göre sınırlar; Toprak faktörü: Kumlu toprak, Killi toprak, Kireçli toprak, Humuslu toprak,Asit-nötr ve alkali topraklar,Sığ toprak,Derin toprak,Taşlı toprak Isı faktörü: Her bitki türünün gelişmesini normal devam ettirebilmesi için uygun ortalama max ve min ısı derecesi vardır. Isı dereceleri bu değerlerin dışına çıktığında bitki yaşayamaz. Örn: Yüksek sıcaklıklara dayanıklı türler: ardıç, oya ağacı, ligustrum, zakkum,alev ağacı,ateş dikeni,gülibrişim, dişbudak, yalancı akasya Işık faktörü: Bitkiler genelde bol ışıklı, yarı gölge ve gölge ortamları tercih ederler. Örn: Gölgede yetişen bitki türleri: şimşir, kamelya, taflan, gardenya,ortanca, pittosporum,ormangülü Su ve yağış faktörü: Bitki su ihtiyacını yağış ve sulama suyu ile temin eder. Bitki gelişmesine havanın nisbi rutubetinin ve taban suyu seviyesinin büyük etkisi vardır. Örn: Kuraklığa dayanıklı bitki türleri: Dağ muşmulası, pampas otu,ardıçlar, oya ağacı,pittosporum,ormangülü 194

PEYZAJ MİMARİSİNDE TASARIM VE PROJE UYGULAMA

Rakım ve yükseklik faktörü: Bazı bitkiler yalnız alçak, bazıları ise yalnız yüksek fakımlar da yetişir. Her ikisinde de yetişen türler vardır. Hastalık ve zararlılara karşı mukavemet: Bitkilerin hastalık ve zararlılara toz ve gazlara mukavemetleri çok farklıdır. 7.2. STATİK VE KONSTRÜKSİYON Peyzaj çalışmalarında mimari yapı elemanlarının statik ve konstrüksiyon esaslarına göre hesap ve inşa edilmeleri şarttır. Mimari yapı elemanlarının taşıyıcı kısımları, üzerinde taşıdıkları materyalin yükünü taşıyabilecek hacim ve ölçüde olmalıdır. 7.3. STÜASYON VE ÇEVREYE UYGUNLUK Her çevre kendi bünyesine, karakter ve fizyonomisine uygun obje ve elemanları daha kolay kabul ve hazmeder. Çevre ve muhitine yabancı görünen canlı ve cansız her türlü yapı elemanları genellikle yadırganır.Bu elemanlar çevreleri ile hiçbir zaman uygun bir ahenk ve harmoni meydana getiremezler.Ör:Kırsal-Kentsel peyzaj farklılığı 7.4. PROPORSİYON Peyzaj tanziminde, düzeni meydana getiren kısımlar arasındaki uygun ilişki ve nisbete proporsiyon denir. Bütün halindeki bir düzenlemenin bölümleri arasında kitle,satıh ve hacim bakımından uygun ve güzel bir ahenk var ise düzenleme iyi bir proporsiyona sahip demektir. 8. PEYZAJ PROJESİ AŞAMALARI 8.1. SÖRVEY PAFTASI-ÇEVRE ANALİZİ

195

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

8.2. LEKE PAFTASI(FİKİR DİYAGRAMI)

8.3. GELİŞTİRME-AVAN PROJE

196

PEYZAJ MİMARİSİNDE TASARIM VE PROJE UYGULAMA

8.4. KESİN PROJE Sert zemin paftası Bitkilendirme paftası Sulama paftası Aydınlatma paftası Aplikasyon paftası Detaylar paftası Kesitler paftası Drenaj paftası Perspektif ya da 3d sunum paftaları 9. ANTET-LEJANT-ÖLÇEK 9.1. ANTET Üzerinde projenin adı,ait olduğu il-ilçe-semt adı,hangi proje aşaması olduğu,proje sahip ve sorumlularının isimleri,tarih ve ölçek gibi proje bilgilerinin bulunduğu tanıtım tablosu. 9.2. LEJANT Projede kullanılan malzemelerin ebat/ölçü/miktar, tür ve adetlerini bildiren tablodur. Yapısal pafta lejantında; projede kullanılan bordür, taş döşeme, kayrak döşeme,bank,çöp kutusu vs. gibi malzemelerin miktarları verilir. Bitkisel pafta lejantında; projede kullanılan bitki türleri, ebat/adetleri verilir. 9.3. ÖLÇEK Cisimler projede küçültülerek ya da büyütülerek çizilir. Cisimlerin gerçek büyüklükleri ile projedeki büyüklükleri arasındaki orana ölçek denir. Önemli not: Peyzaj projelerinde ölçü birimi metre dir. Kullanılan ölçekler ve peyzaj projelerindeki karşılıkları: Kullanılan ilk rakam çizimdeki uzunluğu, ikinci rakam ise gerçek uzunluğu ifade eder. 1:1 veya 1/1 ölçek—————projedeki 1cm gerçekteki 1cm 1:50 veya 1/50 ölçek———-projedeki 1cm gerçekteki 50cm=0.5m 1/100 ölçek ————-projedeki 1cm gerçekte 100cm veya 1m 1/200 ölçek————-projedeki 1cm gerçekte 200cm veya 2m 1/500 ölçek————-projedeki 1cm gerçekte 500 cm veya 5m 1/1000 ölçek———-projedeki 1cm gerçekte 1000cm veya 10m dir. 10. APLİKASYON Kesin proje aşamalarından biri olan aplikasyon projesi uygulama projesi demektir.Projede çizimle ortaya konulan cisimlerin araziye aktarılma aşamasıdır.bu aşamada proje ölçeğine ve referans noktasına çok dikkat edilmelidir.Referans noktası arazide mevcutta var olan ve sabit olan bir nokta olmalıdır.Örn:evin duvarları,bahçe duvarları mevcuttaki bir ağaç vs. 197

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Aplikasyona Örnek

11. METRAJ Uygulanması düşünülen projenin net miktarının ve maliyetinin ortaya çıkarılabilmesi için projenin metraja dönüştürülmesi gerekmektedir.Hangi cins malzemeden ne kadar kullanılmış bu bize metrajı verir ve bunların birim fiyatlarla çarpılması ile de proje toplam maliyeti öğrenilmiş olur. Örneğin çim: Alan hesaplarından serilecek çimin alanı 50 m2 çıksa birim fiyatı 3 ytl ise alanın toplam çim maliyeti 150 ytl olarak hesaplanır. 12. MESLEKİ TERİMLER Pergola Yüksek sütunlar üzerine yatay vaziyette bağlanan kirişlerle, bu kirişler üzerine dik olarak dizilen latalardan oluşan yapılardır. Açık havada güneşten kısmi korunarak oturmaya imkan sağlar. Pergolaların yüksekliği 2,25cm ile 3,35cm dir.

198

PEYZAJ MİMARİSİNDE TASARIM VE PROJE UYGULAMA

Kameriye Giriş hariç tamamen veya birkaç taraftan kafes şeklinde çevrilmiş olan çardak veya oturma yerlerine kameriye denir. Dörtgen beşgen altıgen yuvarlak ya da karedirler.

Revak : Üstü kubbeli, yanları açık sütunlu yer. Alle : İki tarafı ağaçlı yol Yaya Yolları : Tek kişilik yürüme yolu genişliği 60cm Patika Yollar : Patika yollar 40-60cm Adım Taşı Yollar: 30x30cm 40x40cm ebatındaki 4-6cm kalınlıkta tabii ve suni taş plakalar, formal ve informal şekillerde dizilirler. Her iki taş arasındaki merkezden merkeze uzaklık 60-65cm olmalıdır. Araç Yolları : Tek araçlık geçiş 2,5-3m Araç Park Yeri : Ölçüleri 2,5-5 m Yollarda Max-Min Eğimler : %6 ile %15 arasında dır. Sirkülâsyon : Alan içindeki hareket akışı BAZI STANDART ÖLÇÜLER Futbol Sahası : max 120-90m min 90-45m standart 105-70m Voleybol Sahası : max ……. Min…….. Standart 18-9 m Basketbol Sahası : max 28-15 m min 24-13m standart 26-14 m

199

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

KAYNAKLAR Avrupa Peyzaj Sözleşmesi, 2007-Brüksel Beazley, E. 1960. Design And Detail Of The Space Between Buildings. London: Architectural Press. Evyapan- Tokol., 2000 -Peyzaj Tasarimi Ders Notlari - Odtü - Ankara Evyapan, G.A. 1974. Tarih Içinde Formel Bahçenin Gelişimi Ve Türk Bahçesinde Etkileri. Ankara : Odtü- Ankara Jellicoe, G.A., Jellicoe, S. 1995. The Landscape Of Man. (3rd Ed.). London: Thames And Hudson. Munson, a.e. 1974. Construction design for landscape architects. New York: mc graw hill. Prof. Dr Necmettin ÇEPEL., 1988 -Peyzaj Ekolojisi Ders Kitabı I.Ü Orman Fakültesi - Istanbul Rubenstein, H.M. 1969. Aguide To Site And Enviromental Planning. New York : Wiley.

200

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

H A Z I R L AYA N L A R

Yrd. Doç. Dr. Şevket ALP Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi İrfan ONAT Ziraat Mühendisi Mustafa KUPIK Peyzaj Yüksek Mimarı ve Kentsel Tasarım Uzmanı

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

1. BİTKİ NEDİR? Şüphesiz hepimiz bitkinin ne olduğunu biyolojiden biliyoruz. Ancak gene de kısaca hatırlatmakta fayda umuyoruz. Bitkilerin hayvanlardan farkı sinir sistemleri ile hareket organlarından yoksun olmalarıdır. Bitkiler ekvatordan kutuplara, deniz diplerinden yüksek dağların tepelerine kadar, hem yatay hem düşey yönde yayılırlar. Normal topraklarda olduğu gibi, mağaralarda, kayalıklarda hatta çöllerde, hemen her ortamda yaşarlar. Dünyada ilk bitkiler primitif bitkilerdir (Algler). Günümüzden yaklaşık 2 milyar yıl önce dünyada görülmeye başlamıştır. Bitkilerin yaşamaları için 3 ana öğeye ihtiyaçları bulunmaktadır: Su, hava ve ışık. Ancak mantarlarla küflerin (küfler de bir tür mantardır) karanlıkta yaşayabildiklerini de unutmayalım, öte yandan mağaralarda, nemli yerlerde yaşayabilen mantarlarla küflere karşılık tetanos bakterisi gibi anaerob bitkiler de vardır. (Aerob bitkiler aydınlıkta anaeroblar ise karanlık yerlerde yaşarlar ) Bunlardan çıkan sonuç bütün bitkilerin suya gereksinim duyduklarıdır. Susuz bölgelerde bitki yetişmez. Bitkiler suyu kökleri ile, pirimitif (ilkel) bitkilerde kök olmadığından rizoit denilen organları ile, bakteri ve protofit yosunlar ise hücre zarları ile alırlar. Bitkiler güneş ışığı dışında yapay ışıkta da gelişebilirler. Ancak güneş ışınlarının en kusursuz, en optimal ışık ve enerji kaynağı olduğu da hatırdan çıkarılmamalıdır. Bitki büyüyebilmek için (türüne göre) az veya çok ışığa ihtiyaç duymaktadır. Bitkilerin büyümesi, dik durabilmesi ancak su ile mümkündür. Bütün bitkilerin yapısında bol miktarda su vardır. Örneğin kıvırcık salatada %95, patateste %78, taze fasulyede %89, kavun-karpuzda %95 su bulunmaktadır. Topraktan emilen suyun içinde çözüşmüş olarak madensel tuzlar da vardır. Buna “ham besi suyu” denir. Bitki besin yapmak için gündüzleri yaprakları (stomatlar) ile havadaki karbondioksiti alır. Yapraklarda yeşil rengi veren klorofil ile bu karbondioksiti ve köklerden gelen su moleküllerini parçalar ve güneş ışığında bunların sentezini (fotosentez) yaparak önce formaldehit, sonra glikoz, bir molekül su kaybederek de nişastayı oluşturur. Ayrıca havanın azotundan yararlanarak da aminoasitleri, proteinleri bünyesinde toplar. Özsu köklerden gövdeye ve yapraklara doğru çıkar. Bunlar ham özsudur. Ham özsu köklerden yapraklara “odun boruları demetleri”ni meydana getiren tüplerden çıkar. Bu tüpler gövdenin orta kısmında bulunur. Yapraklarda besi suyu haline gelen özsunun aşağı doğru inişi yani bitkinin organlara doğru dağılışı ise “soymuk boruları” adı verilen kalbur gibi delikli ve çok ince tüpler aracılığı ile gerçekleşir. Bu tüpler gövdenin parankima dokusunda yer alır. Bunun böyle olduğunu basit olarak şöylece saptayabiliriz: Keskin bir bıçakla bir ağacın gövdesindeki kabuları soyalım. Kabuğun hemen altındaki bölge besi suyunun indiği bölgedir. Çepeçevre soyduğumuz bu kısmın üstünde kalan dallar, yapraklar, vs. bu yaptığımız işlemden zarar görmeyecektir. Üst kısımda yaşamın devam ettiğini görebiliriz. Su defa aynı yerden biraz daha merkeze doğru derinleşerek ve gene çepeçevre bir kısım kaldıralım. Bir süre sonra üst kısmın öldüğünü göreceğiz. Çünkü özsu artık yukarıya çıkamamaktadır. Ham su ağaçlara, cinsine göre saatte 15 cm. den 1,5 m.ye kadar değişen hızlarla yükselir. Suyu yukarıya iten basınç, reçineli ağaçlarda 0.5 atmosfer, diğer bitkilerde 2.5 atmosfer kadardır. (Bu husus dikilen ağaçlar konusunda çok önemlidir ve çam, köknar gibi 203

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

ağaçların neden duyarlı olduklarının sebeplerinden biridir.) Bu olaylar kormofit (yüksek bitkiler) bitkiler için geçerli olup örneğin tallofitlerde değişiktir. Bitkilerin solunumuna; türü, yaşı, ısı, ışık, etki eden birer faktördür. Isı solunumun şiddetini 45C ye kadar gittikçe arttırır. Bu derecenin üstünde solunum şiddetini birden kaybeder. Sıfır derecede ise solunum çok zayıftır. Işık solunum şiddetini azaltır. Karanlıkta bitkiler daha çok solunum yaparlar. Yaprakları etli olanlarda solunum şiddeti azdır. Bitkilerde OXIN demlen kimyasal bir madde vardır. Işıktan çabuk etkilenen Oxin, bitkilerin büyümesini sağlar. Işığa karşı gelen sap kısmındaki Oxin iş göremez bir duruma geldiğinden bu kısımdaki dokular gelişemezler. Gölgede kalanlar ise gelişmeye devam ederler. Bunun için saplar daima aşağıya doğru yönelir. Gölgede ve ormanların ışık almayan yerlerinde kalan bitki saplarının fazla uzamasının sebebi budur. (Bitkilerde bu önemli hatırlatmaları yapmamızın sebebi, ilerleyen bölümlerdeki konuların daha iyi anlaşılmasını sağlamak içindir.) 2. BİTKİ MATERYALİ Çevre ya da bahçe düzenlemesinde kullanılan bitki tipleme, bitki formasyonlarına peyzaj işlerinde verilen isim kısaca BiTKi MATERYALİdir. Bunlar başlıca: a) Ağaçlar b) Ağaççıklar c) Çalılar d) Sarılıcılar e) Çiçekler f) Örtücüler g) Çim ve çimenler h) Mozaik bitkiler Şeklinde 8 grupla toplanabilir. Şimdi bu materyalleri kısaca açıklayalım. AĞAÇ: Kökü, gövdesi, dallan, yapraklan ve tepe tacı olan ve boyları 5m.’ den fazla olan odunsu yapıda ve genelde tek gövdeli bitkilerdir. AĞAÇÇIK: Yüksekliği 5 m.den az fakat 1 m. den çok olan bodur ağaçlardır. (Makiler, maki türleri gibi) ÇALI: Ağaççıklar gibi, tepe, gövde, dal, yaprak ve köklere sahiptir. Farkı yerden itibaren çok gövdeli olarak gelişmesi ve boylarının da 2m.yi geçmemesidir. Pek çoğu birbirine girift, dikenli olabilir. Çok yıllıktır. (Peyzaj işinde kullanılan güzel renkli, dekoratif bazı hibrit çalılara prenniel ya da köken bitkiler denir) SARILICILAR: Duvarlara, kameriyelere, ağaçlara sarılarak büyüyen yıllık ya da çok yıllık bitkileridir. ÇİÇEKLER: Yıllık, iki yıllık, bazen de çok yıllık, muhtelif renkli ve güzel kokulu çiçekler açan, desenli ve renkli yaprakları olan kısa boylu bitkilerdir. ÖRTÜCÜLER: Gövdeleri ince uzun, genelde klorofil içeren, bol yapraklı, sürünücü veya sarılıcı yıllık, iki yıllık, çok yıllık bitkilerdir. Çiçekli olabildiği gibi çiçeksiz de olabilirler. 204

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

ÇİMLER: Genelde Gramenea (buğdaygiller) familyasından, kısa boylu (l-4cm.), yeşil, halı görünümünde önemli bir peyzaj materyalidir. Orman ve kırlarda kendi kendine yetişen türlerine genelde çimen, örttüğü alanlara da çimenlik denir. MOZAİK BİTKİLER: Kaya (Roc) ve su birimlerini süsleyen, bu üniteleri gösterişli kılan, değişik renkli, yumuşak gövdeli, yıllık, çok yıllık bitki türleridir. Bütün bu materyal, bilinçli bir proje altında güzel bir kompozisyonla bahçelerimize estetik güzellikler kazandırır. 3. AĞAÇ VE SÜS BİTKİLERİNİN ÜRETME TEKNİKLERİ Bitkilerde üretme, bir yeni bitkinin elde edilmesi veya geliştirilmesi anlamına gelir. Fidanlık ve seralarda üretme çalışmaları iki temel tekniğe dayanır: Generatif Üretme Tekniği Vegetatif Üretme Tekniği Generatif üretme tohum ekimiyle yapılan üretmelerin tümünü kapsar. Genetik açılmalar nedeniyle ana bitkinin özelliklerinde büyük sapmalar gözlenebilir. Buna karşılık kök, sürgün, yaprak, yumru ve rizom gibi bitkinin çeşitli vegetatif organlarından alınan kısımlarla yapılan üretmede bütün yeni oluşan bireyler, bu bitkisel materyalin alındığı ana bitkiye (anaca) tıpatıp benzer 3.1. GENERATİF ÜRETİM TEKNİĞİ Bu üretme tekniğiyle kısa zamanda çok sayıda ve ucuz yeni fertler elde etmek mümkündür. Üretme materyali tohum, yurt içi ve yurt dışı her yerden kolaylıkla temin edilebilir. Süs bitkileri yetiştiriciliğinde önemli olan çiçeklenme olgusu tohumdan yetiştirilen fidanlarda çok daha geç gerçekleşir. Fidanların başlangıç gelişmeleri daha yavaş seyreder. Bu dezavantajlarına rağmen generatif üretme gene de kitle halinde bitki yetiştiriciliğinde büyük bir yere sahiptir. Aşağıdaki çizelgede bazı bitki türlerinin tohum verme yaşları ve tohum verme aralıkları verilmiştir.

205

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Çizelge 1. Bazı bitki türlerinin tohum verme yaşları ve tohum verme aralıkları TÜRLER Acer campestre, Acer platanoides, Acer psudoplatanus, Acer rubrum, Acer saccharinum, Acer saccharum Aesculus hippocastanum Ailanthus altissima Alnus glutinosa, Alnus rubra Betula pubescens Carpinus betulus Carya codiformis Castanea sativa Crataegus monogyna, Crataegus oxycantha Cytisus scoparius Elaegnus angustifolia Euonymus europaeus Fagus sylvatica Fraxinus excelsior İlex aquifolium Quercus petraea, quercus rubra, quercus robur Sophora japonica Sorbus aucuparia Tilia Ulmus glabra Viburnum opulus

TOHUM VERME YAŞI 10, 25-30, 25-30, 4, 11, 30

TOHUM YILLARI ARALIKLARI 1, 1-3, 1-3, 1, 1, 3-7

20 15-20 15-20, 10 15 10-30 30 30-40 10, 10 3 3-5 15 50-60 25-30 20 40-50, 30-40, 40-50 30 10 20-30 30-40 3-5

1-2 2-3, 4 1-3 2-4 3-5 1-4 1-2, 1-2 1-2 1 2-4 5-10 3-5 2-4 2-4, 2-4, 3-5 Aralıklı 2-3 2-3 1-2 1

Tohum ve meyve; Dişi çiçeğin döllenmesiyle oluşan tohum, bazı fiziksel ve kimyasal değişimler geçirerek olgunlaşır. Tohum olgunlaştığında meyve kuruyarak ve yarılarak tohumlar ortaya çıkar. Meyve ve tohum kabuğunda meydana gelen renk değişimi olgunlaşma belirtisidir. Her bitki türü belirli bir olgunluğa ve yaşa ulaşmadan tohum vermez. Bu yaş ve olgunluk devresi; türlere, coğrafik mevki ve bireyin güneş ve ışıklanma durumuna göre değişir. Çiçek, tohum ve meyve verimi, bir çok bitkilerde her yıl olmaz. Genellikle bol bir tohum yılını zayıf veya tohumsuz bir yıl izler. Tohum yıllarının aralıkları genellikle büyük tohumlu bitkilerde daha uzar. Don, özellikle ilkbahar donları da çiçekleri etkileyerek tohum verimini azaltabilir. Dolu da aynı şekilde verimi düşürebilir. Kuşlar, böcekler gibi zararlılar özellikle üzümsü ve etli meyvelerde büyük zararlılara neden olabilir. Bu itibarla böyle durumlarda zararın 206

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

en fazla olduğu tam olgunlaşma durumu uzatılmadan tohumlar olgunlaşır olgunlaşmaz bekletilmeksizin hemen toplanmalıdır. Tohum verimi belli bir süreye kadar bitki yaşı arttıkça çoğalır. Fakat ileri yaşlarda verim düştüğü gibi tohumda boş dane nispeti de artar. 3.1.1. Tohum Temini ve Hasat Tekniği Tohum Üretimi Ağaçlandırmaların en önemli amaçlarından biri kalite ve kantite bakımından en İlkbaharın çıkan fidanlar yüksek artımı ve yetişme muhitine en iyi uyumu sağlayan ormanlar kurmaktır. Bu amaca ulaşmada tohumun önemi çok büyüktür. Ağaçlandırmaların başarısı, öncelikle uygun orijinli, verim yetenekleri önceden bilinen ve iyi vasıflı tohumlardan elde edilen fidanların kullanılmasına bağlıdır. Tohum Üretim Programları Tohum üretim programları, ağaçlandırma, erozyon kontrolu ve sun’i tensil çalışmalarının ihtiyaç duyduğu orman ağacı tohumlarının tür ve orijinlerine göre, tohum verimi ve stok durumları dikkate alınarak ilkbaharda(Kızılçam, Halepçamı, Sahilçamı, Karaağaç, Kıbrıs Akasyası) ve sonbaharda(Sarıçam, Karaçam, Ladin, Göknar, Sedir, Servi ve yapraklı tür tohumları) olmak üzere yılda iki defa hazırlanmaktadır. Tohum Kaynakları Ağaçlandırmalarda ıslah edilmiş tohum kullanılması birim alandaki verimi artırmada önemli ölçüde etkili olmaktadır. Bu tohumlar aşağıda belirtilen tohum kaynaklarından elde edilmektedir. a) Tohum Meşcereleri b) Tohum Plantasyonları c) Klonal Tohum Bahçeleri Tohum Meşcereleri Civarındaki meşcerelere nazaran yüksek artımlı, düzgün ve dolgun gövdeli, ince dallı, dar tepeli, tabii budaması iyi, lif kıvrıklığı ve çatallılık gibi kusurları olmayan fertlerin hakim olduğu meşcerelerdir. Tohum meşcerelerinde genetik kazanç %5-10 arasında olmaktadır. Bu meşcerelerden toplanan tohumlarla Fidanlıklarımızda ekim yapılmaktadır. 2007 yılı sonu itibariyle tespit edilen tohum meşcereleri 337 adet olup, toplam sahası: 45 858,24 hektardır. Tohum Bahçeleri: Tohum meşcerelerindeki ya da ormandaki üstün(plus) ağaçlardan alınan aşı kalemi veya çeliklerden üretilen fidanlarla tesis edilen bahçelerdir. Bu bahçelere Klonal Tohum Bahçeleri de denilmektedir. Klonal Tohum Bahçeleri plus ağacın genetik özelliklerini tohum bahçesine aynen taşımakta olup, plus ağacın oraya ait özelliklerini tohum bahçesine taşıyan tohum plantas207

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

yonlarına oranla tohum üretiminde daha ileri bir aşamayı oluşturmakta ve tohum kaynağı olarak tohum meşcerelerine nazaran daha üstün özelliklere sahip bulunmaktadır. Tohum bahçelerinden erken yaşlarda tohum üretiminin yanı sıra, tesis edildikleri sahalar daha alçak rakımlarda veya güneyde olduğundan doğal koşullar yönünden daha kolay ve ucuzdur. Isı ve ışıktan yararlanma daha fazla olduğu için tohum yılları sık ve tohum verimi fazla olmaktadır. Tohum çimlenme yeteneği 1000dane ağırlığı gibi kalite özellikleri de iyileşmektedir. Tohum Plantasyonları (Aşısız Tohum Bahçeleri): Üstün(plus) ağaçlardan serbest veya kontrollü tozlaşma sonucu elde edilen tohumlardan yetiştirilen fidanlarla tesis edilen tohum bahçeleridir. Tohum Toplama Alanları: Tohum meşceresi olarak tescil edilmeyen, tohum toplama alanı olarak belirlenen alanlardır. Daha çok yapraklı ve süs bitkisi tohumlarının toplandığı şehir parkları vs. gibi alanlardır. Verim Tespiti Programlar hazırlanmadan önce türler ve meşcereler itibariyle tohum veriminin tespiti yapılmaktadır. Orman ağaçlarının tohum verim durumları her yıl eşit olmamakta, türün irsel karakterlerine ve o yıl içindeki iklim durumlarına ve meşcerenin bulunduğu rakıma göre değişmektedir. Örneğin; Kızılçam’da 2 yılda bir, Sedir de ise 4 yılda bir zengin tohum yılları tekerrür eder. Tohum verim tespiti, meşcereyi temsil edecek bir hat üzerinde 100 ağac işaretlenir ve bu ağaçlardan kozalak veya tohum tutmuş ağaçların adedi belirlenir. İşaretlenen ağaçların %90-100 kozalak taşıyorsa “Zengin Tohum Yılı” bu oran %7090 ise “İyi Tohum Yılı” %40-60 ise “Orta Tohum Yılı” %10-30 ise “Zayıf Tohum Yılı” %10 dan az ise “Tohumsuz” yıl olarak adlandırılır. Bu durum yılda 2 kez hazırlanan “Kozalak Tahmin Cetvellerinde gösterilir. Tohum Üretim Metotları Orman ağacı tohumlarının üretimi 3 şekilde yapılmaktadır. 1- Dikili ağaçlardan toplama; Tüm ibreli türler ile Huş, Karaağaç, Dişbudak, Akçaağaç, Okaliptus, Kızılağaç v.b. 2- Tohum dökümünden sonra yerden toplama; Meşe, Kayın, Kestane, Ceviz 3- Suda toplama; mecbur kalındığında yanlızca kızılağaç ta uygulanır. Tohumların kozalaklardan çıkarılması şu metotlarla yapılmaktadır. a) Güneş metodu b) Sıcak oda metodu c) Modern metot (Tohum Çıkarma Evleri) Tohum ya bu işin ticaretini yapan kuruluşlardan satın alınır veya bizzat toplanır. Sertifikalı tohumlar orijin (yetiştiği yer), tohum saflığı ve çimlenme gücünü belirten etiketler taşır. Ekseri süs bitkileri tohumları ülkemizde bizzat ihtiyaç sahibinin kendisi veya ekibi tarafından toplanır. Süs bitkileri tohumlarının bizzat toplanması, başarı şansını daha artırır. 208

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

Tohumların Toplanma Zamanı Tohumlar embriyonun olgunlaştığı zaman ile tohumların dökülmesi arasındaki zaman aralığında toplanmalıdır. Bu periyot bazı türlerin tohumlarında çok kısadır. Örneğin söğüt ve kavaklarda olduğu gibi. Bazı tohumlarda da olgunlaşma ile tohum dökümü arasında geçen süre aylarca devam eder. Hangi tohumun ne zaman olgunlaşıp toplanacağı her yıl belirli, kesin bir zamana bağlanamaz. Bununla beraber senelere göre az çok değişmesine rağmen yinede her türün meyve ve tohumu belirli bir zaman aralığında olgunlaşır ve toplanmaya hazır hale gelir. Kuvvetli fidan veren kaliteli tohumların elde edilmesi için bu olgunlaşma beklenmelidir. Erken toplanan tohumların çimlenme kabiliyeti zayıf olur. Bu itibarla tam olgunlaşma zamanı tespit için yapılan gözlemler önemlidir. Bu konuda, meyve ve tohumların rutubet içerdikleri, renk, sütlülük derecesi, şekil, koku, yumuşaklık v.s. gibi türlere göre değişen bazı olgunlaşma işaretlerinden faydalanır. DIŞ MEKAN BİTKİLERİNİN ÇİÇEKLENME VE TOHUM ALMA ZAMANLARI Önemli Dış Mekan Bitkilerinin Çiçeklenme, Tohum Alma ve Tohumların Doğal Saçılma Zamanları TÜRLER AKÇAAĞAÇLAR Acer Campestra Acer Palmatum Acer Platanoides Acer Pseuodoplatanus Acer Rubrum Acer Saccharinum AT KESTANESİ Aesculus hippocastonun KOKAR AĞAÇ Ailonthus altissine KIZIL AĞAÇ Alnus cordata Alnus İncana KADIN TUZLUĞU Berberisthunbergi Berberis vulgaris HUŞ Betula pubescens GÜRGEN Corpinus petinus ÇİTLENBİK Celtis occidentalis

ÇİÇEK ZAMANI

TOHUM ALMA

TOHUM SAÇMA ZAMANI

Nisan-Mayıs Nisan Mart-Nisan Nisan Mart-Nisan Mart

Ekim Ağustos Ekim Eylül Nisan Nisan

Ocak Kasım Şubat Ekim Haziran Haziran

Nisan-Mayıs

Eylül

Ekim

Haziran

Eylül

Kasım

Şubat-Nisan Mart-Mayıs

Eylül Eylül

Ocak Aralık

Mayıs-Haziran Mayıs-Haziran

Eylül Eylül

Ekim-Kasım Ekim-Kasım

Nisan

Ağustos

Aralık-Ocak

Mart

Kasım

İlkbahar

Mayıs

Ekim

Aralık 209

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

TÜRLER ERGUVAN Cercis siliquastrum KIZILCIK Cornus mas DAĞ MUŞMULASI Cotoneaster franchettii ALIÇ Crataegus monogyna Crataegus oxycantha KATIR TIRNAĞI Cytissus scoparius İĞDE Eleagnus angustifolia OKALİPTUS Eucalyptus sp. KAYIN Fagus sp. DIŞ BUDAK Fraxinus angustifolia Fraxinus excelsior ÇOBAN PÜSKÜLÜ Ilex aquifolium SARI SALKIM Laburnum anagyroides LALE AĞACI Liriodendron tulipifera MAHONYA Mahoia aquifolium ÇINAR Platanus orientalis MEŞE Quercus petraca Quercus robur YALANCI AKASYA Robinia pseudoacacia MÜRVER Smbucus nigra IHLAMUR Tilia cordata 210

ÇİÇEK ZAMANI

TOHUM ALMA

TOHUM SAÇMA ZAMANI

Mayıs

Eylül

Ekim

Şubat-Mart

Eylül

Ekim-Kasım

Mayıs

Ekim

Kasım-Aralık

Mayıs Mayıs

Eylül Elül

Ekim Ekim

Mayıs

Eylül

Kasım

Haziran

Ekim

Kasım

Mayıs

Haziran

Haziran

Mayıs

Eylül

Kasım

Mayıs Nisan

Eylül Ağustos

Aralık Ocak

Mayıs

Kasım

Şubat

Mayıs-Haziran

Eylül

Ekim

Haziran

Ekim

Kasım

Şubat-Mayıs

Ağustos

Ekim

Mayıs

Ekim

Kasım

Mayıs Mayıs

Eylül Eylül

Kasım Kasım

Haziran

Aralık Ocak

Ocak

Haziran

Ağustos

Ekim

Haziran

Ekim

Kasım

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

3.1.2. Tohumlarda Toplama Sonrası İşlemler Tohumun hasadı esnasında olduğu kadar bunu takiben yapılan işlemlerde tohum hayatiyeti bakımından önem taşır. Çimlenme gücü en yüksek tohumlar bile hasat sonrası yapılan hatalı işlemlerle çimlenme güçlerini kaybedebilir. Toplama esnasında kullanılan plastik veya hafif metal kova veya kaplarda toplanan tohumlar veya meyveler kendi cinsinden çuvallara aktarılır. Ağaçlar, çalılar ve diğer süs bitkilerinin tohumlarını ekim mevsimine kadar veya gelecek yılların ihtiyacı için kullanılmak üzere daha uzun süre sağlıklı bir şekilde saklamak gerekir. Birçok ağaç ve çalı formundaki süs bitkileri ile çiçek tohumları, uygun nem, sıcaklık ve oksijen koşulları altında ekilseler dahi, o yıl çimlenip yeni bitkiler geliştiremezler. Bu tohumlar bazı çimlenme engellerine sahiptirler, kısa sürede çimlenme için bu engellerin giderilmesi gerekir. Tohumlarda bu çimlenmeyi engelleyen iç faktörler; Kabuk kalınlığı veya sertliğinden kaynaklanan etkenler Embriyonun gelişmemiş olmasından kaynaklanan engeller Büyümeyi engelleyen bazı maddelerden kaynaklanan engeller Toplanan meyve veya kozalakların tabi olacakları işlemler meyve tipine göre değişir. Bazı etli meyvelerin tohumları meyvelerden çeşitli işlemlerle ayrılır. Bu konuda küçük ihtiyaçlar ve küçük partiler için el ile ovalamak, çeşmelerde çalkalamak, eleklere sürterek ezmek, odun bloklar arasında meyve etini ezmek suretiyle ve eleklerden geçirerek tohumlar ayrılabilir. Akasya, Gladiçya ve Katalpa gibi cinslerin tohumları da baklaları güneşte kurutularak ve çatlamaları sağlanarak çıkartılır. Tohumların Saklanması Saklama, orman ağacı tohumlarının, toplanmasından ekilmesine kadar geçen zaman içerisinde kalitelerine zarar vermeden tekniğine uygun olarak muhafazasıdır. Tohumun özelliklerine bağlı olarak tohum saklama ortamı ve tekniği farklılık göstermektedir. Bizde, uygun olan tohumların soğuk hava depolarında saklanmasıdır. Tohumlar hava ve ışık almayan ağızları kapalı galvanizli saçtan yapılmış metal kaplarda saklanmalıdır. Bez torba veya çuval gibi geçirgen kaplarda saklanması halinde tohumların rutubeti düşeceği için saklama koşulları bozulacaktır. Tohumların saklandığı galvanizli kapların hacmi de önemlidir. Geniş hacimli kaplar kullanılması halinde kabın dışındaki soğutma belli bir derinliğe kadar işleyecek, bu arada iç kısımlarda canlı bir varlık olan tohumun, neşrettiği ısı ile de lokal sıcak ortam oluşacaktır. Tohumun rutubeti de arzulanan değerin üzerinde ise kızışma dediğimiz olay meydana gelecek ve tohumlar bozulacaktır. Bu nedenle galvanizli kaplar en fazla 0,30X0,30X0,40 m ebadında olmalıdır. Raflar evaporatörün bulunduğu duvara dik olarak yerleştirilmeli, kaplar raflarda düşey ve yatay olarak boşluklu dizilmek suretiyle hava sirkülâsyonu sağlanmalıdır. Depo sıcaklığı 30C +4°C olmalı, depo rutubeti asgari düzeyde tutulmalıdır. Rutubetli tohumlar gölge yerlerde rutubeti düşürülerek kurutulduktan sonra kaplara konularak soğuk hava deposuna yerleştirilmelidir. Tohumların saklanmasında, rutubetin düşürülmesi için ısı kaynağından yararlanılması doğru değildir. En doğru yol hava sirkülasyonu sağlamak suretiyle rutubetin düşü211

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

rülmesidir. Çam türlerinde ve Ladin de tohumun saklanmasında bir problem yoktur. Hemen kullanılmayacak olan sert kabuklu ibreli tohumları zaman geçirmeden hava girmeyen kaplara doldurularak, soğuk hava depolarına konulmalıdır. Bu suretle söz konusu tohumları uzun yıllar saklamak mümkündür. Buna karşılık Göknar ve Sedir tohumları saklama konusunda büyük güçlükler yaratır. Bu türlerde çimlenme, gerek tabiatta, gerekse bugüne kadar uygulanan saklama usullerinde hasadı takip eden ilkbahara kadar sürer. Bu nedenle Göknar tohumlarını, bugün elimizdeki mevcut soğuk hava depolarında uzun yıllar saklamak mümkün değildir. Ancak, daha sonra da bahsedileceği gibi çok düşük derecelerde(-17oC) saklanması mümkün olmaktadır. Tohumların saklanmasında aşağıdaki hususlara dikkat edilmelidir. A-Sert kabuklu orman ağacı tohumlarının saklanmasında(çam türleri, ladin, larix, pseudotsuga v.b.) a. 5 yıla kadar saklanacak tohumlarda, kaplar hava almayacak şekilde kapalı, rutubet %8 den az, ısı+40C olmalıdır. b. 5 Yıldan fazla fazla saklanacak tohumlarda, kaplar hava almayacak şekilde kapalı, rutubet %6 dan az, ısı+40C olmalıdır. B-Yumuşak kabuklu orman ağacı tohumlarının(Göknar, Kayın v.b.) hava almayan kaplarda, %7-12 rutubet derecesinde, -170C’de 3 yıl saklanabilmektedir. C-Yapraklı ağaç tohumlarının saklanması; (Akçaağaç, Dişbudak, Ihlamur, Kızılağaç, Karaağaç, Gürgen, Akasya v.b.) Bu ağaç türlerinin tohumları, tabii şartlarda bir yıldan fazla saklanabilir. Daha uzun yıllar saklamak gerektiğinde, tohumlar kapalı kaplarda % 7-20 rutubette +40C de muhafaza edilmelidir. 3.1.3. Tohum Ekim Zamanı Fidanlıkta tohum ekim zamanı, birçok faktöre bağlıdır. Ekilecek tohumların özelliklerine, katlamaya veyahut diğer ön işlemlere ihtiyaç duyup duymamasına, mevsimin iklim şartlarına ve fidanlığın iş kapasitesine bağlı olarak değişebilir. Sedir, göknar, kayın gibi türler ile çimlenme zorluğu bulunan sert kabuklular (ceviz, badem, meşe, ligustrum vs.) ile saklama zorluğu bulunan atkestanesi ve kestane tohumları, katlamaya alınmayacaksa mutlaka sonbaharda ekilmelidir. Kayın tohumlarının rutubet miktarı %30’un altına düşürülmemelidir. Ocak ve şubat aylarında kayın tohumları -5 ºC sıcaklıkta ekim zamanına kadar bekletilebilirler. Kayın tohum ekim zamanında bir hafta önce bir hangarda beton üzerine serilerek devamlı sulama yapılır ve kürekle zaman zaman karıştırılır. Bu şekilde bir ön çimlenme meydana gelir. Kök uçları beyazlıklar halinde görülmeye başladığında tohumlar ekilmelidir. 3.1.4. Çimlenme Engeli ve Bu Engelin Giderilmesi Olgun tohumun kabuk, endosperm, meyve eti, embriyo gibi faktörlerden bir veya birkaçının etkisi ile çimlenmenin gecikmesi durumudur. Çimlenme engelleri başlıca dört sebepten ileri gelir: -Kabuk: Kabuk sert olduğu taktirde suyun ve oksijenin girişine engel olur. Bu durum Ceviz, Badem, İğde, Yalancı Akasya, Sofora, Gladiçya, Katır Tırnağı gibi tohumlarda var212

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

dır. Tohumun ekilme zamanı ve diğer uygulanacak metodlarla kabuk sertliği giderilir. (Sülfürikasit, sıcak su, çizikleme vb.) -Endosperm: Bazı türlerde endosperm sertliğinden dolayı besin maddelerinden yararlanma mümkün olmamaktadır. Bu türlerin başında Ihlamur gelmektedir. Soğuk ve ıslak ön işlemle giderilir. Ayrıca Ihlamur tohumu toplanır toplanmaz ekilirse herhangi bir işlem gerektirmez. -Meyve Eti: Bazı türlerde meyve etinde veya endosperm içinde bulunan bazı maddeler çimlenmeye engel olucu etki yaparlar. Çimlenme engellerinden dolayı pratikte bu tür tohumların(üzümlü, çekirdekli meyveler vs.) et kısmını veya meyveyi saran tabakayı ezerek, parçalayarak tohumdan sıyırmak ve bol su ile yıkamak gerekmektedir.(örneğin Mahlep, İğde) -Embriyo: Embriyonun gelişmemiş olmasından(Pinus cembra) veya embriyonun dinlenme ihtiyacından(Meşe, Dişbudak, Gürgen, Akçaağaç) ileri gelen çimlenme engelidir. Soğuk ve ıslak ön işlemle bu engel giderilir. Karaağaç tohumu ise, ilkbaharda toplanır toplanmaz hemen ekilmelidir. Tohum ekimleri, mahalli iklim şartlarına ve tohumların biyolojik özelliklerine göre sonbaharda erken çimlenmeye sebebiyet vermeyecek şekilde geç, ilkbaharda ise, toprağın çalışmaya elverişliliği oranında ve geç donlardan zarar görmeyecek şekilde erken yapılmalıdır. 3.1.5. Ekim Derinliği Tohumlara verilecek ekim derinliği, tohumun büyüklüğüne, toprağın tekstürüne, ekimin ilkbahar veya sonbaharda yapılacağına göre değişebilir. Her ne kadar büyük tohumlar küçük tohumlara nazaran daha derine ekilebilirse de derin ekim genellikle Damping-off mantarlarının zararını artırmakta ve fidelerin toprak üstüne çıkmasını zorlaştırmaktadır. Ekim derinliği, hafif kumsal topraklarda, killi ağır topraklara nazaran 1/3 nispetinde daha derin olabilir. Zira bu gibi topraklarda çimlenen tohumlardan çıkan fideciklerin toprak sathına çıkışları daha kolaydır. Tecrübeler sonbahar ekimlerinin, ilkbaharda yapılan ekimlere nazaran daha derin yapılması gerektiğini göstermiştir. Zira bu suretle muhtemel don atmaları veya rüzgâr erozyonu ile tohumların açıkta kalmaları önlenmiş olur. Genel bir kural olarak denilebilir ki; Bir tohuma verilecek derinlik, tohumun kalınlığının 3 katı kadar olmalıdır. 3.1.6. Tohum Ekimi Orman ağacı tohumları, fidanlıkta daha önce hazırlanan ekim yastıklarına elle veya makine ile ekilir. Orman fidanlıklarında, çizgi ekimi uygulanmaktadır. Çizgi ekiminde, çizgi aralıkları, ibrelilerde 15-17 cm. yapraklı türlerde 20-24 cm dir. Her bir yastıkta, ibreliler için 7 adet, yapraklı türler için 5 adet çizgi açılır. Kullanım amacına göre yastıktaki fidan sırası 3 adede düşürülebilir. Çizgiler, yastık üzerine bir merdane vasıtasıyla ya da daha ekonomik şekilde bir mibzerle açılır. Açılacak çizgiler, yastık boyunca düz ve aynı derinlikte olmalıdır. Tohumlar, açılan bu çizgilere ya elle(bilhassa iri tohumlar) veya ekim mibzeriyle ekilir. Ekilecek tohum miktarının beher birim için (m2, m) önceden belirlenmiş olması lazımdır. Burada dikkat edilecek önemli bir husus, tohum sıklığının her tarafta aynı ol213

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

masıdır. Mibzerle ekimlerde, arada tohum atılmayan boşluklar olursa, buralara elle tamamlama yapılmalıdır Ekim Tekniği Tohumlar ya sıcak ve soğuk camekanlar, seralar gibi kapalı yerlerde veya açık alanlarda ekilir. Açıkta tohum ekme için yer seçimi çok büyük önem arz eder. Böyle bir yerde aranan özellikler; Hafif eğimli iyi drenajlı, dondan korunmuş olmalı, Güneye bakan, çimlenmeyi hızlandırıcı sıcak bir yer olmalı, Rüzgardan korunmuş olmalı, böylece yastıkların su kaybı önlenmiş olur, toprakta sıcaklı düşmeleri sağlanırken gelişme teşvik edilmiş olur. Oysa bunun aksi halde fideler kavrulur. Acer palmatum (büyük yapraklı Akçaağaç) ta olduğu gibi. Ekimler sıcak veya soğuk camekan ve seralarda veya plastik tünellerde hazırlanan yastıklara yapılabildiği gibi tahta veya plastik kasa veya kaplardada yapılabilir. Yastık ve kaplarda çimlendirme ortamı olarak, buhar veya kimyevi yoldan strerilize edilmiş, zararlı böcek veya mantarlardan temizlenmiş toprak, ekilecek türe uygun karışımlar hazırlanır. Çimlendirme ortamı olarak kum ve perlit karışımları da kullanılabilir. Ekim yöntemi, çok küçük tohumlarda, tohumun kum veya testere talaşı gibi materyallerle karıştırılarak yeterli seyreklikte ortam alanına ekilmesi şeklinde uygulanır. Tohumlar belli belirsiz hafif bir kapama materyali ile biraz örtülür veya hiç örtülmez. Bunlarda sulama, kasa bir su havuzuna batırılarak alttan rutubet almak suretiyle yapılması daha faydalı olur. Zira isten sulama bu küçük ve hafif tohumları dağıtabilir. Ekilen tohumların üzeri tohum çapının 2-4 katı kalınlıkta hafif bir örtü materyali ile örtülür ve düz bir tahta ile hafifçe bastırılır. Bu örtü veya kapatma materyali ince elenmiş toprak, gübre, humus veya torf karışımı olabilir, böylece tohumlar rutubetli tutulmuş olur.

Tohum tavası

Fidan parseli

Ekimden sonra kasalar veya kaplar çok ince delikli süzgeçle veya ince su püskürten pompalarla sulanır. Kök sistemi geliştikçe sulama yavaş yavaş azaltılır. Çimlenen ve gelişen genç fidelerin kasaları yavaş yavaş daha serin ve aydınlık yerlere götürülerek dış şartlara alıştırılmalıdır. Fide ekim kasalarında elle tutulabilecek büyüklüğe yani 5-8 cm boya ulaştığı veya 24 yaprak oluşturduğu zaman alınıp şaşırtma kasalarında daha geniş aralıklarla (2,5-5 cm) 214

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

dikilir. Kasalar birkaç gün serin ve gölge bir yerde tutulur ve itina ile sulanır. Buralarda 7-10 gün, açık alana çıkmak için intibak devresi geçiren fidanlar mümkün olduğunca daha fazla miktarda kendi topraklarıyla tarla veya parsele alınır veya doğrudan bahçeye dikilir. Dikimden hemen sonra can suyu verilir.

Tarlada Yetiştirilmiş Dış Mekan Süs Bitkileri

Torbalarda Dış Mekan Süs Bitkisi Üretimi

Çıplak köklü şimşirler

Rutbollu ibreliler

Tarlada Gürgenler

215

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

4. VEJETATİF ÜRETME TEKNİĞİ Süs bitkileri üretiminde temel üretim şekli vejetatif üretimdir. Vejetatif üretme, çelik, kök sürgünü, yaprak, yumru ve rizom gibi vejetatif bitki kısımlarından alınma parçalarla yapılan üretme şeklidir. Bazı bitki türlerinde de çimlenme engeli yüzünden tohum çimlenmesi bir iki yıl sürebilir. Bunlara bir süre çimlenme engelini giderici işlemler uygulamak gerekli olabilir. Bu durumda bunlar, bir tür çelikle çok daha kolay üretilebilir. Bu çeşit vejetatif yollarla üretilen yeni bitkiler, bu bitki kısmının alındığı ana bitkiye kalıtsal nitelikleriyle tıpatıp benzer bitkilerdir. Vejetatif Üretme 4 Temel Üretme Metodunu İçermektedir: • Çelikle Üretme • Aşı ile Üretme • Daldırma ile Üretme • Diğer Vejetatif Üretme Yolları 4.1. Çelikle Üretme Tekniği Çelikle üretme tekniği, üretilecek bitkiden alınan ve çelik adı verilen bir gövde, kök ve yaprak parçası ile yeni bir bitki oluşturma tekniğidir. Özellikle daimi (herdem) yeşil ve yarı daimi yeşil yapraklı türlerin hemen hemen hepsinde tohumla üretme zaman aldığı ve buna rağmen istenilen nitelikler çoğunlukla sağlanamadığı için bu türler ekseriyetle çelikle üretilirler. Genel olarak çeliklerin köklendirilmesinde köklendirme ortamı da özellikle güç köklenen türlerin çeliklerinde büyük önem taşır. Köklendirme ortamları olarak toprak, kum, yosun, perlit, su kullanılmaktadır. Toprak ortamları içinde balçıklı kum toprakları daha iyi ve kaliteli bir köklenme sağlar. Kum ortamları da saf olarak çeliklerin köklendirilmesinde büyük ölçüde başarıyla kullanılmaktadır. Özellikle porsuk, ardıç ve mazı gibi daimi yeşil cinslerde kum en uygun köklenme ortamıdır. Ancak nemli tutulması için devamlı sulama gerekir. Yosun köklendirme ortamları ise kumun aksine ortamın su tutma kapasitesini arttırır. Çeşitli oranlarda kumla karıştırarak en iyi bir köklenme ortamı sağlanabilir. Perlit gibi ortamlar da türlere göre çeşitli irilikte kullanılarak iyi rutubet Çelikle üretme yöntemleri çok çeşitlidir. Genel olarak bunlar: • Gövde Çelikleriyle Üretme • Yumuşak çelikle üretme • Yarı odunlaşmış çeliklerle üretme • Odun çelikleriyle üretme • Kök Çelikleriyle Üretme 216

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

• Yaprak Çelikleriyle Üretme • Yaprak-Tomurcuk Çelikleriyle Üretme şeklinde gruplandırılabilirler. Gövde Çelikleriyle Üretme Yumuşak (yeşil) Çelikle Üretme Odunsu bitkilerin henüz odunlaşmış olan taze ilkbahar sürgünlerinden hazırlanan yumuşak çelikler birçok süs bitkisinin üretiminde kullanılır. Uygun çelik alma zamanı konusunda eğer sürgünlerin ucu henüz çok taze ise bunlardan alınacak çeliğin kolayca çürüyeceği dikkate alınmalıdır. Bu itibarla özellikle hızlı büyüyen yumuşak, gevrek sürgünler arzu edilmez. Yumuşak veya yeşil çelikler daha çabuk ve daha kolay köklenir. Yumuşak çelikler daima yapraklı olarak, türlere göre değişmekle beraber 5-12 cm boyunda, genellikle 2-3 boğumlu olarak hazırlanır ve kesim son boğumun hemen altından yapılır. Çelik alımı ve kesimi sabah erken saatlerde yapılarak alınan çelikler hemen nemlendirilmiş çuval veya yosun içine nemli ve serin bir yere alınmalıdır. Çeliklerin birkaç dakika bile olsa güneş altında kalması çok zararlıdır. Onları taze tutma amacıyla su içinde tutma veya suya batırma ise önerilmez. Kesilen çeliklerin hemen dikilmesi gerekir. Dikim aralıkları türlere ve yaprak büyüklüğüne göre değişmekle beraber yaprak kenarları birbirine hafifçe değecek şekilde dikim aralıklarının ayarlanması en iyi yol olur. Çizelge 2. Yumuşak (yeşil) gövde çeliği ile üretilebilen türlerin bazıları Açelya Ceptalanthus Acer saccarum Cercidiphyllum Akebia Cercis (köklenme zor) Amorpha Chamacyparis Ampelopsis Cionanthus Aralia Aronia

Clematis Clethra

Baccharis Berberis Budleia Buxus Callicarpa Calluna Calycanthus

Colutea Cornus Corylopsis Cotoneaster Crataegus Deutzia Diervilla

Campsis

Diospyros

Genista Helesia Hedera Hibiscus Hydrangea (ortanca) Hypericum İndigofera Jasminum (serada) Kerria Kokwitzia Laburnum Lespedeza Ligustrum Liquidambar (köklenme güç) Liriodendron

Philadelphus Physocarpus Populus (daha çok sert çelikle) Potentilla Prunus (erik kiraz) Robinia Rosa (serada her zaman) Salix Sorbaria Spiraea Staphylea Symphoricarpos Syringa Tamarix Ulmus 217

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Caragana Caryopteris Ceanothus

Elaeagnus Eonymus (herdem yeşil) Exochorda

Cedrus Celastrus

Forsythia Gaylussacia

Lonicera Magnolia

Vaccinium Viburnum

Malus (çiçek elemanları) Morus Phillodendron

Vitis Weigela

Yarı Odunlaşmış (odunsu) Çeliklerle Üretme Yarı odunlaşmış çeliklerle üretme yöntemine orman gülleri, camelia’lar, herdem yeşil açelyalar örnek olarak verilebilir. İğne yapraklı türler olarak ta porsuk, cryptomeria ve ardıçlarda da bu tip üretme söz konusu olmaktadır. Bu tip çelikler, yumuşak çelikten bir ölçüde olgunlaşmış ve kısmen de sertleşerek odunlaşmaya yönelmiş olmaları ile farklılık gösterir. Dolayısıyla bu çelikler, sert çeliklerden de onlar gibi tamamen odunlaşmış olmamaları ile ayrılırlar. Bu çelikler büyüme mevsiminin sonlarına doğru sürgünler kısmen odunlaştığında alınır. Genellikle Ağustos ayı ve kısmen de Eylül başları bu konuda en uygun zamandır. Yarı odunlaşmış çelikler, tepe kısmındaki yapraklar bırakılmak ve dip kısmındakiler koparılmak suretiyle, türlere ve diğer koşullara göre 7,5-15 cm boylarda hazırlanır. Çeliklerin diplerinin çakı veya jiletle odun ve kabuk kısmından çiziklenmesi veya yaralanması da köklenmeyi teşvik etmektedir. Sert Odun Çelikleriyle Üretme Bir yaşında tamamen olgunlaşmış ve odunlaşmış sürgünlerden elde edilen çeliklere denir. Sert çelikle üretim yöntemi daha çok kışın yaprağını döken türlerle iğne yapraklılarda kullanılır. Bu çeliklerde köklenme süresi 1 aydan 1 yıla kadar, hatta ikinci yıla da sarkarak zaman alır. Geç ilkbahar veya erken kış, çelik alımları için uygun zamandır. Çelikler 1 yaşındaki dal kısımlarından alınmalıdır. Çeliklerin uzunluğu gözlerin sayısına göre 10-20 cm uzunluğunda olmalıdır. Çeliklerin eşit uzunlukta alınması da önerilmektedir. Kuvvetli ve orta kalınlıkta dallar en uygundur. Çelikler tabanda gözün hemen altından kesilirse köklenme daha fazla olur. Çeliğin üst kısmı da fazla koltuk kısmı kalmaması için en üst gözün hemen üstünden düz veya daha iyisi eğimli olarak kesilir. Dikimlerde çeliğin en az iki gözü toprak altında kalmalıdır. Köklendirilmiş sert çelikler için bir vejatasyon periyodu yeterli ise de ağır gelişen türlerde bu süre 2-3 yıllık bir zaman alabilir. Kök Çelikleri İle Üretme Köklerden alınan parçalarla yapılan üretme olan “kök çelikleriyle üretme” çok kullanılan bir üretme yöntemi değildir. Eğer bir bitki türü doğal şartlar altında kolayca kök sürgünü verebiliyorsa bu bitki kolaylıkla kök çelikleriyle üretilebilir. Küçük gevrek köklü bitkilerde, kök çelikleri oldukça kısa (2,5-5 cm) alınabilir. Hazırlanan çelikler üretim ortamına ekseri yatay olarak yerleştirilir ve üzerleri 1-1,5 cm kalınlıkta ince toprak veya kumla kapatılır. İyice sulanır ve üretme ortamının kuru218

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

maması veya rutubetini iyi muhafaza etmesi için üzeri camla kapatılır. Başlıca türler: Ailanthus (Kokarağaç), Aesculus (at kestanesi), Albizzia (pasa bıyığı), Calycanthus (Kadeh çiçeği), Cydonia japonica (süs ayvası), Daphne, Dex (Papaz külahı, Lagerstromia (Oya ağacı), Rhododendron (Orman gülü), Rhus (Sumak), Robinia (Yalancı akasya), Sringa (leylak), Wisteria (Mor salkım)... Kökten alınan çiçeklerin boylan, gevrek yapıda olanlarda 3-5 cm., etli yapıda olanlarda ise 5-8 cm. dir. Yaprak Çelikleri İle Üretme “Yaprak çelikleri ile üretme” bir yapraktan yeni bir bitkinin üretilmesi yöntemidir. Yaprak çeliklerinin başarılı bir köklenme yapabilmesi için 18-24 ºC lik hava sıcaklığı ile, nemli bir hava, bol ışık ve nemli iyi havalanan süzek bir köklendirme ortamı aranır. Yaprak çeliği ile üretmenin sera üretme çalışmalarında geniş bir kullanım yeri vardır. Başlıca türler: Afrika menekşeleri, Sansevieria (Sansavarya), Eeheveria (Acı dülek), Crassus, Sedum (Dam koruğu), Camelia, Ficus elestica (kauçuk) gibi süs ve saksı bitkilerinden ibarettir. Yaprak çelikleriyle üretmenin karakteristik bir örneğini de Peygamber kılıcı vermektedir. Bunlarda yapraklar 7,5-10 cm boylarında kesilerek çelikler alınır. Çeliklerin uzunluklarının 3/4’lük kısmı üretme ortamına (kuma) gömülür. Alt uçtan kökler ve yeni bir bitkiyi oluşturan sürgün gelişir. Yaprak-Göz Çelikleriyle Üretme Bu tip çelikler bir yaprak ayası, yaprak sapı, koltuk altı gözü veya bir göz ile küçük bir gövde parçasından oluşur. Bunu için yaprak, bir göz içeren bir miktar gövde veya dal parçasıyla birlikte alınır ve köklendirilir. Çelik, Çelikler genellikle temmuz-eylül arası alınabilir. Çelikle üretmede köklenme süresi boyunca ihtimamlı bir bakım gerekir. Sulama en başta gelen bakım tedbiridir. Sulama, çeliklerin diplerini oymayacak şekilde ince süzgeçler veya sisleme ile yapılır. 4.2. Aşıyla Üretme Teknikleri Aşıyla üretme, üretilmesi istenilen bitkinin bir parçasını, kökünden faydalanılmak istenilen başka bir bitki ile kaynaştırarak tek bir bitki olarak geliştirme tekniğidir. Bitkinin toprak üstü kısmını yani gövde ve dallarını oluşturmak üzere asıl üretilmesini istediğimiz bitkiden alınan kısma “kalem” veya “göz” denir. Bunlarda kalem, üzerinde birkaç uyur göz bulunan bitki parçasıdır. Bu parçanın göz olarak alınması halinde bir tek gözden oluşan ve sürgünden alınan üretken bir parça söz konusudur. Yeni bitkinin kök kısmını oluşturacak olan kısmına ise “anaç” veya “altlık” denir. Böylece kalem veya göz anaçla birleştirilmek üzere anaca aşılandığı zaman anaç kökü oluştururken, kalem veya göz de sürerek yeni bitkinin gövde ve dallarını oluşturur. Böylece aşı canlı iki ayrı bitki dokusu kaynaştırılarak tek bir bitki halinde geliştirilmesi tekniğidir. Aşılama yöntemleri iki ana metottan oluşur. Birincisi “kalem aşısı” ikincisi ise yalnız bir göz içeren sürgünün kullanıldığı “göz aşısı” dır.

219

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Bir aşının tutmasını etkileyen faktörler Uyuşma: Bitkiler botanik akrabalık ilişkileri bakımından birbirlerine ne kadar yakın olurlarsa uyuşma şansı o kadar fazla olur. Bitki türleri: Aşıda başarı türlere göre de değişmektedir. Bazı türlerde aşılama başarısı düşüktür. Örneğin meşeler, kayınlar çok güç aşılanır. Anaç kaliteli, kuvvetli ve genç fidan olmalıdır. Anacın tohumdan yetişmiş olması ekseri diğer vejetatif yollardan üretilmiş fidanlardan olmasına nazaran çoğu türlerde daha çok tercih edilir. Kalemler uygun zamanda alınmalı ve aşı uygun zamanda yapılmalıdır. Genelde kalem aşıları için yaz aşısı dışında en başarılı aşı zamanı ilkbaharda anaçla kök faaliyeti başlarken fakat kalemde gözler henüz uyku durumundayken yapılan aşıdır. Kalemin kambiyumu ile anacın kambiyumu yani kabuk ile odun arasındaki üretken ince doku mümkün olduğunca sık bir şekilde üst üste gelmelidir. Böylece kaynaşma çabuk olur. Aşı yeri süratle uygun bir macunla kapanmalıdır. Bu suretle aşı yerinde kuruma ve çeşitli enfeksiyon tehlikeleri önlenmiş olur. Birçok durumda macunlamadan önce her iki parçanın sık bir şekilde lastik, plastik veya rafyadan oluşan bir bantla sarılması gerekir. Aşıdan sonra anaçtan çıkan sürgünler tedricen azaltılmalıdır. Üretilecek türe ve koşullara uygun aşılama yöntemi iyi seçilmelidir. El becerisi ve tecrübesi yeterli olan bir kimse tarafından aşılama yapılmalıdır. 4.2.1. Kalem Aşısı Veya Bindirme Aşı Taze kesilmiş anaçla, taze kesilmiş kalemin kambiyum bölgelerinin üst üste gelecek şekilde sıkıca temas ettirilerek anaç ile kalem arasında bir bağlantı kurulması ile yeni bir bitki meydana gelir. Bu aşılara kalem aşısı adı verilir. Metot en basit ve yaygın yöntemlerden biridir. Esas olarak bu yöntemde anaç ve kalemin aynı kalınlıkta olması aranır. Uygulamada anaç ve kalemde birbirine denk uzunluk ve şekilde birer kesit oluşturulur. Kesitin keskin bir aşı bıçağı ile bir kerede açılması düz ve pürüzsüz bir satıh sağlayarak başarı oranını artırır. Sürgünler zayıf olsa da kesim satıhları en az 3 cm uzunlukta olmalıdır. Her iki kesim yüzeyi birbirine intibak edecek şekilde kalem anacın üstüne oturtulur ve bir lastik rafya ile bağlanır. Müteakiben de macunlanır. Dipçikli aşı: 6 mm ile 1,2 cm çapında küçük anaçların aşılanmasında kullanılır. Bu aşının yapılabilmesi için anacın ve kalemin aynı kalınlıkta olması gerekir. Bu aşıda kalemde anaçta aksi yönlerde olmak üzere 2,5-6 cm uzunluğunda pürüzsüz bir kesim yapılır. Bu kesitin üzerinden birer dilcik kesilir ve bundan sonra anaç kalemin dilleri birbirinin içine sokulur. Yanaştırma aşı: İki serbest bitkinin yine kendi köklerini muhafaza edecek şekilde her birinin gövdesinde oluşturulan çeşitli tipte kesim satıhları meydana getirerek bunları üst üste getirecek tarzda her iki bireyi birbirine yanaştırarak uygulanan bir aşılama yöntemidir. Yarma aşı: Bu aşı genellikle tepe seviyesinde yapılır. Bunun için anaçta kalem kalınlığına denk yükseklikte tepe sürgünü kesilerek atılır. Bu kısımda ibre ve yapraklar temiz220

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

lenir. Bundan sonra kesitin ortasında kalemi oturtacak şekilde ve uzunlukta tepe sürgünü boyunca uygun derinlikte bir yarık oluşturulur. Diğer taraftan aynı kalınlıkta kalem de kama şeklinde iki yüzü kesilerek hazırlanır. Müteakiben anaçta açılan yarığa kalem kama şeklinde oturtularak aşı tamamlanır. Çeşit değiştirmelerinde bu metodun kullanılması, 2,5-10 cm çapındaki dalların odunu oldukça düz yarılabilen düzgün odun dokulu türlere uygulanmasıyla olur. Kabuk Aşısı: Bu aşı çabuk yapılır ve basittir. Özel ekipmana gerek göstermez ve çapları 25 cm dan 30 cm kadar kalın dallarda yapılabilir. Anaca su yürüyüp kabuğun odundan kolaylıkla ayrılabildiği bir zamanda yapılır. Kabuk aşısı çeşitli tiplerde olmaktadır. Bunlardan belli başlı bir tip, anaçta kabuk üzerinde uzunluğuna bir kesim yapılarak çizginin her iki yanındaki kabuğun odundan biraz ayrılması, hazırlanan kalemin bu araya sokulması şeklinde olur. DİLCİKLİ AŞI YAPILIŞI

221

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

KAMELYADA YARMA AŞININ YAPILIŞI

222

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

223

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

HİBİSCUS (HATMİ AĞACININ KENAR AŞISININ YAPILIŞI)

224

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

4.2.2. Göz Aşısı Metotları Üzerinde bir göz veya tomurcuk bulunan küçük bir kabuk parçasından alınan bir kalem kullanılarak yapılan aşılama yöntemine göz aşısı denir. Bu suretle bir bireyden çok sayıda aşı materyali alma olasılığı vardır. Nadide, kıymetli bireylerin üretilmesinde ekonomik ve kolaylıkla uygulanabilecek bir yöntemdir. Sürgün göz aşıları ve uyuyan gözde yapılan durgun göz aşıları olarak ikiye ayrılır. Sürgün Göz Aşıları : Sürgün göz aşılarında anaca yerleştirilen göz, aşının yapıldığı yıl içinde sürgün verir. Bu aşılar “ erken sürgün göz aşıları” ve “geç sürgün göz aşıları” olmak üzere iki zamanda gerçekleştirilir. Erken sürgün göz aşılarında kalem yani göz, tomurcuklarda henüz bir kabarma görülmeden haldeyken alınır. Bu aşılar ilkbaharda anaç gelişmeye ve özsu yürümeye başlayıp kabuk kolaylıkla ayrıldığında açık alanda yapılır. Geç sürgün aşıları ise genellikle daha geç yani Haziran ayının ilk yarısında yapılır. Bu aşılarda yara hemen kapanır ve aşı iki hafta içinde tutar. Uyuyan Gözde Yapılan Durgun Göz Aşıları : Bu yöntem Temmuz-Eylül arası periyotta yapılır. Uyuyan göz aşısında gözler bitkinin dış tarafında bulunan kısa ve yavaş büyüyen sürgünler dışında aynı yılın iyi oluşmuş ve olgunlaşmış kuvvetli sürgünlerinden alınır. Göz aşıları içinde basit ve etkin oluşu nedeniyle en çok bilinen ve en çok kullanılan bir yöntemde “T” aşısı yöntemidir. Bu aşı özellikle güllerin ve bir çok süs çalılarının üretilmesinde kullanılır. Önce anaç üzerinde tercihen anacın alt tarafından iki nod arasında 2,5 cm kadar uzunlukta dikey bir kesim yapılır. Bunu T şeklini verecek şekilde bir yatay kesim takip eder. İki kabuk dilimini kaldırmak için aşı çakısı hafifçe çevrilir. Sonra alttaki göz, gözün sadece yaprak sapı açıkta kalacak şekilde yukarıdan aşağı kabuk arasına sokulur ve lastik veya rafya ile bağlanır. Aşı yaklaşık 2 hafta içinde tutar.Anaç yaz sonunda veya sonbaharda aşının üstünden kesilerek uzaklaştırılır. 225

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

GÖZ AŞISI YAPILIŞI

226

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

4.3. Daldırma ile Üretme Teknikleri Bitkinin herhangi bir kısmının ana bitkiden ayırmadan köklendirilmesini sağlayarak sonradan ayırmak suretiyle yapılan üretme metodudur. Çeklikle köklendirilmesi zor olan türlerin süs bitkileri, çalılar ve ağaçların üretiminde kullanılır. İyi bir kök gelişimi olması için daldırma ortamı iyi gübrelenmeli ve nemli tutulmalıdır. Çelikle üretmeye nazaran daha başarılıdır. Daldırma Tipleri Uç Daldırması: Sürgünün 8-10 cm toprağa daldırılıp, uç kısmının dışarıda kalacak şekilde toprakla örtülmesiyle yapılır. Adi Daldırma: Daldırılacak dallar bir yıllık sürgünler olmalı ve mümkün olduğu kadar anacın kolay bükülebilen alt dallarından alınmalıdır. Sürgünlerin ucu 15-20 cm toprak yüzeyinde kalacak şekilde sürgünlerin kavis verilerek toprağa daldırılmasıdır.ilkbaharda daldırılan sürgünün toprak altında kalan kısmında yaz boyunca kökler meydana gelir. Kesim ve söküm sonbahar yada ertesi yıl ilkbaharda yapılır. Hava Daldırması: Dalın toprağa batırılması yerine toprak yada yosun dolu bir örtü dala sarılıp köklenmesi beklenir. Bu iş ya ilkbaharda tamamen olgunlaşmış bir yıllık dallar üzerinde yapılır veya bu iş için yaz sonunda tam olgunlaşmamış dallar kullanılır. Yöntem çeşitli şekillerde uygulanır. Hangi şekilde olursa olsun önce köklenmesi istenen dallar veya sürgünler üzerinde dalın ucunun 15-20 cm altından halkalama yarma veya yukarı doğru çizikleme suretiyle yaralar açılır. Sonra bu yara etrafına hafif nemlendirilmiş yosun, turba vb. köklendirme ortamı sarılır, ince bir polietilen plastik örtüyle tamamen kapanacak şekilde örtüldükten sonra örtünün iki ucu sıkıca kapatılıp bağlanır. Köklendirme ortamının nemli tutulması metodun başarısında önemli etkendir. Yeterli bir köklenme meydana geldikten sonra bu köklenen sürgün veya dal anaçtan ayrılarak bir saksıya alınır. Tepe daldırması: Adi daldırma yapılamayan türlerde uygulanır. Bir yıl önce dikilen bitkiler, kök boğazlarının 5-10 cm üstünden gövde kısmı kesilerek, bitki mümkün olduğu kadar sürgün vermeye zorlanır. Sürgünler 8-10 cm boya gelince (mayıs ayında), her sürgünün boğazı yüksekliğinin yarısı kadar toprak yığılarak doldurulur. Sürgünler 20-25 cm ye gelince ikinci bir boğaz doldurması yapılır. Bu işlem sürgün227

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

ler 45 cm ye ulaşınca yine üçüncü ve son defa tekrarlanır. Anaçta boğazı doldurulan sürgünler köklendikten sonra mümkün olduğu kadar dipten kesilerek ana bitkiden ayrılırlar ve parsellere dikilirler, yani şaşırtılırlar. Hendek daldırması: Kök yapma ve sürme yeteneği yüksek olan bazı anaç bitkilerin dalları, bütün uzunluğu boyunca açılan hendeğe yatırılarak üzeri toprakla örtülür ve sürgün vermesi teşvik edilir. Sürgünler diplerinde meydana gelen köklerle birlikte kesilerek anaçtan ayrılır ve ayrı birer bitki olarak şaşırtılırlar. 5.FİDANLIK VE SERA İŞLETMECİLİĞİNDE YER SEÇİMİNDE DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN BAŞLICA KONULAR Fidanlık sahasının büyüklüğü her ne kadar yıllık fidan ihtiyacı, fidan yaşı, fidanların şaşırtılıp şaşırtılmayacağına bağlı ise de fidanlık tipiyle de ilgilidir. Fidanlık yeri yetiştirilmesi istenen türlerin doğal yetişme ortamı isteklerine uygun bir yer olmalıdır. Fidanlık yerinin geçmişi hastalık ve haşarat yönünden iyi bilinmelidir. Fidanlık arazisinin çevresinde herhangi bir çevre kirleticisinin olmaması gerekir. Düz sahalar makineli çalışmalara olanak sağlar ve sahada daha eşit sulama yapılabilir. Alanın iklim bakımından ılıman, vejetasyon periyodu uzun, yağışları arzulanan miktar ve dağılımda olan sıcaklık düzensizlikleri, kuvvetli don etkileri olmayan, yüksek hava rutubeti aşırıya kaçmayan bir yer olması fidan yetiştirmenin en önemli klimatik koşullarını oluşturur. Toprak ve su koşulları Fidanlık toprak derinliğinin 120-150 cm olması idealdir. Fidanlık için toprağın hafif olması idealdir. Ağır killi topraklar fazla su tuttuğundan soğuk olur ve güç ısınır. Toprak yüzeyinden itibaren 50 cm derinliğine kadar olan kısımda taş ve çakıl bulunmamalıdır. Taban suyu yüksekliği de fidanlık seçiminde önemlidir. Taban suyunu fazla miktarda tuz içermesinin de büyük sakıncaları vardır. Yakınında ve içinde yeterli, ucuz ve istenen özelliklerde su bulunan fidanlıklar tercih edilmelidir. Fidanlıkların su kaynakları nehir, çay, dere olmak üzere her türlü akarsular, kuyular gibi her türlü su kaynağı olabilir. Seralarda uygun bir yer seçilmemişse yalnız verim ve kalite düşüklüğü değil giderlerin yüksekliği de işletmenin verimli çalışmasına olanak vermez. Seralara verilecek yön de o bölgenin iklim koşullarına göre olur. Güneşlenmenin az olduğu soğuk ve kuzey yörelerde doğu batı doğrultusu daha büyük önem taşırken güneş ışınlarının fazla olduğu güney ve sıcak yörelerde kuzey güney doğrultusu tercih edilmelidir. 228

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

Rüzgara açık alanda kurulmuş serada yakıt tüketimi fazla olmaktadır. Düz bir alanda kurulmuş seralarda yapay olarak yapılan ısıtma, sera içinde iyi bir dağılım gösterir. Sera alanında eğim hiçbir zaman %1 i geçmemelidir. 6. FİDANLIK VE SERA İŞLETMECİLİĞİNDE ÜRETME VE YETİŞTİRME ÇALIŞMALARI 6.1. FİDANLIKTA EKİM Ekim Yerinin Seçimi Ve Yastıkların Hazırlanması: Tohumdan fide ve fidan yetiştirme fidanlık çalışmalarının önemli bir kısmını oluşturur. Fidanlıklarda ekim yerinin seçimi başarılı bir üretim için çok önemlidir. Dona karşı duyarlı türlerin ekiminde, seçilecek ekim yerinin doğrudan gelen sabah güneşinden faydalanması gerekir. Ekim için, fidanlığın ıslak ve soğuk, ağır topraklı kısımlarından da kaçınılmalıdır. Mantar zararlılarına karşı bir sene evvel kullanılan yastıklarda dinlendirme yapılmadan hemen ekim yapılmamalıdır. Ekim için fidanlığın bir yıl evvel yeşil gübreleme yapılmış parselleri tercih edilmelidir. Ekim için seçilen parsellerin iyi hazırlanması çok önemlidir. Bunun için yastık alanlarının ekimden önce birkaç defa pullukla sürülmesi ve işlenerek toprağın ufalanması gerekir. Sonra dekara 8-10 ton yanmış ahır gübresi karıştırılır. Bu şekilde işlem gören parsellerde iyi bir tesviyeden sonra yastıklar el veya makine ile hazırlanır. Yastık genişlikleri genellikle 120 cm, yastık yolları 30-40 cm olur. Yastıklar birbirine paralel doğrultuda, mümkün olduğunca düz olarak açılmalıdır, aksi taktirde makineli çalışmalar güçleşir. Dikim Zamanı: Peyzaj düzenlemelerinde bitkisel materyal olarak kullanılan çeşitli ağaç ve çalı formundaki açık alanlardaki ekimin zamanı türlerin özelliklerine, fidanlıktaki yetişme ortamı koşullarına, tohumun gördüğü ön işleme göre değişir. Türler olarak, tohumlarını sonbaharda dökenlerin ekimleri, diğer koşullar uygun olursa sonbaharda yapılması daha iyi sonuç verir. Çimlenme engelli olan tohumlar bu engeli giderici uygun işlemlere başvurulmaması halinde sonbahar ekimleri bu engellerin ortadan kalkmasında büyük ölçüde yardımcı olur. Ekim zamanı dış koşullara göre de değişir. Ağır topraklarda ekim yapılması zorunlu ise hiç olmazsa ekim ilkbahara bırakılmalıdır. Türkiye’de genellikle ekimler mart-mayıs arasında yapılır. Ekim Sıklığı: Birim sahaya ekilecek tohum miktarının tespiti fidanlıklarda önemli bir sorundur. Eğer gerekenden sık bir ekim yapılırsa, çıkan ekim fideciklerinin bir kısmı orada ezilip ölürken diğer bir kısmı da önce cılız bir gelişme yapar. Bu fideler dikimlerde veya şaşırtmada çok zayiat verir, kök sap dengesi bozulur. Aynı zamanda bugün hayli pahalı olan tohum giderleri de çok yükselir. Ancak fazla seyrek ekimde birim sahadan daha az fide 229

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

sağlandığından saha israfına neden olur. Ekim sıklığı başta ağaç türü olmak üzere, ekim metoduna, anaca, yetişme ortamına, ekim yastıklarının hazırlanma şekline, tohumun çimlenme kabiliyeti ve temizlik yüzdesine göre değişir. Açık alan ekim metotları: Fidanlılarda iki ana ekim metodu söz konusudur; biri serpme, diğeri de çizgi ekimidir. Serpme ekiminde tohum yastığım bütün alanına serpilir. Çizgi ekiminde tohum yastık üzerinde yastık üzerinde açılan çeşitli aralık ve genişlikteki çizgiler üzerine ekildiğinden fidanlar yalnız çizgiler üzerinde bulunur. Bu yöntemde fideler daha sık gelişir, gelişme az olur. Serpme ekimde fideler bütün yastık alanına dağıldığından her birine isabet eden gelişme sahası daha büyüktür. Bu yüzden çizgi ekimine nazaran daha iyi gelişirler. 6.2. FİDANLIKTA REPİKAJ Ekim yastıklarında sıkışık olarak gelişen fidanlar, yeterli ışık alamadığı ve birbirleri ile rekabeti dolayısıyla, iyi gelişmiş bir kök sistemi ve gövdeye sahip olamazlar. Uzun ve zayıf bir gövde ile gelişmemiş bir kök sistemi sonucu dikimde başarıları çok zayıf kalır. Zengin yan ve saçak köklü ve iyi gelişmiş bir gövde sağlamak için geniş aralıklarla yetiştirilmeleri gerekir. İşte fideciklerin ekim yastıklarında muayyen süreler kaldıktan sonra bu maksatla daha geniş aralıklarla başka bir yere dikilmesi işlemine Repikaj (şaşırtma) denir. Repikaj yaşı: fidanlar esas itibariyle 1 veya 2 nadiren de 3 yaşında repikaja tabi tutulurlar. Genel olarak bütün çamlar, sedir, selvi, mazı ve yapraklılar 1 yaşında, göknar ve ladinler 2, veya bazı durumlarda 3 yaşında repikaja alınırlar. Repikaj yastığında fidanların kalış süresi genellikle 1 veya 2 nadiren de 3-4 yıldır. Repikaj, müsait yetişme ortamlarında sonbaharda yapılabilmekle beraber genel olarak ilkbaharda fidanlar sürmeden yapılır. 6.3. FİDANLIKTA KAPLI FİDAN YETİŞTİRME Kaplı dikime hazır hale gelen fidanlara “kaplı fidan” denir. Kaplı fidanlar peyzaj projelerinin uygulanmasında, sahaya kaplı olarak getirildikleri için, kökler güneş ve rüzgar gibi etkilere maruz kalmazlar. Bunların, çıplak köklü fidanlar, hatta topraklı fidanlar gibi, sökülürken kökleri koparılıp zedelenmez ve köklerinin büyük kısmı da fidanlık toprağında kalmaz. Kaplı fidanların peyzaj uygulamalarında asıl büyük avantajı yılın her zamanında bunlarla uygulama çalışmalarının yapılabilmesidir. Yani bunlar çıplak köklü fidanlarda olduğu gibi belli dikim mevsimine tabi değildirler. Kaplı fidanlarda kök deformasyonu olmaması için kaplarda fazla bekletilmemeli veya zamanında daha büyük kaplara alınarak ve yine fazla bekletilmeden değerlendirilmelidir.

230

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

6.4. FİDANLARDA KÜLTÜR BAKIMI Ot Mücadelesi Ve Çapa Yabani otlar fidanların besinlerine ve su alımlarına ortak olup, daha büyüdüklerinde de küçük fidanları ışıksız bırakarak boğulmalarına neden olurlar. Bazı fidanlar bu ot rekabetine yenik düşerler, bazıları da gelişme ve kaliteleri açısından büyük kayba uğrarlar. Ekim parsellerinde ot alma, ekilen tohumlar çimlendikten hemen sonra elle ve dikkatle yapılmalıdır. Repikaj parsellerinde ise ot almada el aletleri yanında daha çok makine ve ekipmanlar kullanılır. Bir yılda 4-5 generasyon üreyen, gelişen yabancı ot tohumları vardır. Bu itibarla ot kontrolünün bütün yıl yapılması gerekir. Kimyasal ilaçlama

Makine ile budama

231

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Tohum ekilmiş tarlalar

Tohum ekimi için zemin hazırlama, Ekilmiş tohumların sulanması

Bakımlı alan

Traktör ile çapalama

Sulama Sulama, çeşitli fiziksel ve kimyasal işlemlerle suyun besin maddelerini eriterek bitkinin bünyesine alınabilirliğini sağlaması ve bu besin maddelerini dokulara, taşıması suretiyle bitki beslenmesinde önemli rol oynar. Ekim yastıklarında az miktarda su ile fakat sık sık sulanarak, toprak sathı yeterli rutubette tutulmalıdır. Repikaj yastıklarında ise daha seyrek fakat her defasında daha fazla su vermek gerekir. Küçük kaplı fidanlarda üstten yağmurlama ile sulama en yaygındır. Kaplı fidanların su ihtiyaçları; türe, kapların büyüklüğüne, kabın su depolama kapasitesine, su içindeki ortama, iklim koşullarına ve sulama sistemine göre değişir. Budama Gövde dal budamaları daha ziyade şaşırtılmış yapraklı fidanlar için bahis konusudur. Fazla kıvrık dallar, çatallaşmış tepeler budanmak suretiyle alınır. Bir tek asli gövde kalacağına göre diğerlerinin zamanında ve usulüne uygun olarak alınması gerekir. Budama232

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

da, şaşırtmanın 1.yılından itibaren başlanır. Her vejetasyon mevsiminde, fidanın durumuna göre bir veya daha fazla tekrarlanır. Budamanın şiddetli yapılması büyümeyi menfi yönde etkiler. Budama keskin budama makası ile yapılır. Çatallaşmış tepelerde istikbal vadedenin dışındakiler ile kalınlaşmış yan dallar ilk olarak alınır. Kavak fidanlarında ilk yıl herhangi bir budama yapılmaz. Yalnız çatal tepeler teklenir ve çok kuvvetli azman yan dallar budanır. Budamada, daima budama makasları kullanılır. Yerinde Kök Kesme Bu işlem gerek ibreli, gerekse yapraklı ekim yastıklarında, kazık kök sistemi yerine, kuvvetli ve bol yan köklerden meydana gelmiş saçak bir kök sistemi elde etmek, gövdenin aşırı büyümesini yavaşlatmak suretiyle kök/gövde oranını kök lehine çevirmek için yapılmaktadır. Kök kesimi tatbik edilen fidanlarda kuvvetli bir kök sistemi teşekkül etmektedir. Bu fidanlar gerek fidanlıktaki repikaj sahalarında gerekse ağaçlandırma sahalarında daha iyi tutmakta ve gelişmeleri de daha fazla olmaktadır. Gerektiğinde fidanlarda yan kök kesimi de uygulanarak yan kök teşekkülü aşırı olan türlerle bu mahzurda ortadan kaldırılabilir. Kök kesimine tabi tutulacak fidanların yaşı, iğne yapraklı ve yapraklı türlerde farklılık gösterir. Genel olarak ibreli fidanlarda, bu işlemin uygulanacağı fidanların kökleri gelişmiş ve bıçak darbesi karşısında kıvrılmayacak bir durumda olmalıdır. Buna göre kızılçam gibi hızlı büyüyen türlerden 1+0; karaçam, sarıçam gibi daha yavaş gelişme gösteren diğer türlerde ise 2+0 yaşında kök kesimi yapılmalıdır. Ancak bu türlerde gövdenin aşırı bir gelişme göstermesi halinde, bu gelişmeyi önlemek üzere sonbahara doğru 1+0 yaşında da kök kesimi yapılabilir. Yapraklı fidanlarda ise esas itibariyle 1+0 yaşında kök kesimi yapılmalıdır. Ancak, burada dikkat edilecek husus, fidan boylarını kök kesme bıçağının üst çerçevesini aşmamasıdır. Buna göre fidanların 30-40 cm kadar boy aldığı devrede bu işlem uygulanmalıdır. Aksi halde bıçağın, üst çerçevesine fazlasıyla mukavemet edecek olan fidanlar zarar görebilir. Kök Kesme Zamanı Fidanların klimatik özelliklerinin aynı olmaması nedeniyle her yer için gerekli olabilecek kesin tarihler vermek mümkün değildir. Bu itibarla kök kesimi mahalli şartlara göre değişebilmektedir. Orta Anadolu şartlarında, 2+0 yaşındaki karaçam ve sarıçamda kök kesiminin Temmuz ayında yapılması uygun olur. Bu işlemin 1+0 yaşındaki fidanlarda yapılması halinde ise Eylül ayı başında, kızılçamda da Haziran ayı tercih edilmelidir. Yapraklı fidanlarda ise, kök kesimi genellikle Temmuz ayında yapılır. Bu uygulamadan elde edilecek neticeye göre, bir veya birden fazla kök kesimi yapılabilir. Damping-Off (Devrilme Hastalığı) Özellikle ekim yastıklarında, üst toprak tabakalarında yaşayan bir grup mantarın tasallutu ile meydana gelen bir hastalıktır. Damping off’a sebep olan mantarlar hem tohumu hem de tohumdan oluşan fideyi etkiler. Kök boğazından etkilenmiş fideler aniden devrilip çökerler. Ekim hazırlığı ve bakımlarının yeterli ve zamanında yapılması ile hava şartlarının uygunluğu gibi büyümeyi iyileştiren şartlar, bu mantarın etkinliğini azaltır. Bundan başka çeşitli ağaç türlerinin damping-off yapan mantarlara direnci farklılık gösterir. 233

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Bu hastalığı önlemek için dikkat edilmesi gereken hususlar ve alınacak tedbirler şunlardır: a-Toprağın kil oranı yükseldikçe bu hastalık arttığından fidanlıklarda kil oranını düşürücü tedbirler alınmalıdır. b- Bu hastalığın çok etkin olduğu fidanlıklarda ekim sıklığı mümkün olduğu kadar azaltılmalıdır. Zira ekim sıklığı artıkça Damping off da artmaktadır. c- Ekimleri sıcak mevsimde(zamanda) yapmaktan kaçınmalıdır. Tohum ekimleri ilkbaharda mümkün olduğunca erken yapılmalıdır. Bu mantarın optimum üremesi + 25 ºC’de olmaktadır. d- Tohum gerektiğinden daha fazla derine ekilmemelidir. e- Ekim sonrası örtü materyali olarak ağır yapıda materyal kullanmaktan kaçınılmalı, organik maddece zengin, gevşek yapıda materyal kullanılmalıdır. f- Normalden fazla gübre kullanılmamalıdır Gübreleme Besin maddeleri kaybını önlemek üzere zaman zaman bir düzen içerisinde fidanlık topraklarının gübrelenmesi gerekir. Yeterli besin maddeleri verilen topraklarda yetişen fidanlar daha iyi tutar, daha iyi gelişir. Bu nedenle fidanlıklarda gübreleme önem taşır. Fidanlıklarda kullanılan gübreleri iki grupta toplarız; a) Doğal (organik) gübreler b) Yapay (ticari) gübreler Doğal gübreler olarak ahır gübreleri yalnız bir çok besin elementlerini içeren bir tam gübre değil, fakat aynı zamanda toprağın fiziki yapısını ıslah eden gübrelerdir. Ahır gübreleri, fidanlıkların en başta gelen, fidanlar için hayati bütün besin maddelerini bol miktarda içeren gübrelerdir. Doğal gübreleri içinde fidanlıklarda, kompostun da özel bir yeri vardır. Kompost, besin değeri olan her türlü organik artıktan (ot, yaprak, dal parçaları, çöp ve diğer her türlü bitki artıklarından) hazırlanabilir. Organik gübre olarak doğrudan ormandan alınan iyi ayrışmış bir yaprak çürüntüsü de özellikle humus bakımından çok zengin bir kaynak oluşturur. En ucuz diğer bir organik gübreleme yöntemi ise “yeşil gübreleme”dir. Yeşil gübreleme ile toprağın organik madde içeriği artırılarak fiziksel özellikleri iyileştirilir. Yapay gübreler arasında en büyük yeri ve kullanım alanını inorganik yapay gübreler alırlar. Fidanların topraktan aldıkları en önemli besin maddeleri azot, fosfor ve potasyumdur. Genellikle kuru azot gübrelerinin bir kısmı vejetasyonun başladığı dönemde, diğer kısmı da vejetasyonun ortasında verilmelidir. Fosfat gübreleri fidanlıklarda ekseriyetle sonbahar ve kısmen de ilkbahar aylarında verilmektedir. Potas gübreleri ise, esasta sonbaharda veya ekim veya repikajdan 3 hafta kadar önce verilmelidir. Gübreler nasıl ve ne miktarda kullanılmalıdır? Temel gübreleme, toprak işlemesi ile birlikte, ekim ve dikimden önce yapılan gübrelemedir. Özellikle ahır gübreleri, yeşil gübre ve kompost daha ziyade temel gübre olarak verilirler. 234

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

Baş gübreleri ise, ekim veya dikimden sonra fidanlara verilen gübrelerdir. Baş gübreleri ekseri fidanların dibine atılır. Daha ziyade inorganik gübreler baş gübresi olarak verilir. Gübrelemenin etkili olabilmesi için, gübrelemeden hemen sonra yeterli bir sulama gerekir. Gübreler, en basiti el ile veya çeşitli gübre dağıtıcılarla, sulama veya yağmurlama sistemleri yoluyla verilir. Genel ve ortalama olarak beher dekar alana 2-3 ton ahır gübresi verilmesi önerilir. Gübrenin verilmesini takiben derhal tırmık veya tarakla karıştırılması icap eder. Kompostunda birim sahada kulanım miktarı; toprak türüne, tekstürüne ve toprağın besin gereksinimine göre büyük ölçüde değişir. Ancak kabaca bir dekarlık sahaya 10-15 m3 kompost verilmesi önerilir. Kompostun yine ahır gübresinde olduğu gibi toprağa bir tırmıkla gömülmesi, fakat bu gömülmenin 5 cm yi geçmeyecek şekilde oldukça sığ olması istenir. Meydan ağaçlandırmalarından örnekler

235

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

7. İÇ MEKAN BİTKİSİ SATIN ALINDIĞINDA DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN HUSUSLAR İç mekan bitkilerinin satın alınacağı en uygun zaman, büyüme ve gelişme sezonları içinde iç ve dış mekan sıcaklığının birbirine yakın, ısının dengede olduğu ilkbahar ve sonbahar mevsimleri arasıdır. Kış aylarında seralardan 18-20 derecede ve nemli ortamlara alınan bitkiler, evlerin kuru ve sıcak havasına uyum sağlamaları uzun süre alacaktır. Sıcaklık farklılıklarının artmasıyla birlikte bitkilerde bozulma ihtimali de artar. Soğuk veya sıcak hava da bitkiler için zararlıdır. Hava ister soğuk, ister sıcak olsun, araba içinde bırakılan bitkiler çok kısa sürede kararır, yanar ve ölür. Toptan satın almalarda nakliye esnasında bitkiler kesinlikle kapalı araçlarla nakledil236

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

meli, yaz aylarında klimalı araçlarla nakil yapılmalıdır. Aksi takdirde bitkiler sıcaktan kavrulur ve kururlar. Evlerdeki kuru havanın bitki üzerindeki olumsuzluğunu azaltmak için; satın alınan bitkinin yaprakları ve uçları yanık, kararmış, yırtılmış olmamalıdır. Yaprak üstünde veya gövdede hastalık belirtisi olabilecek yapışkan ve kabuğumsu oluşumlar bulunmamalı, goncalı bitkiler seçilmelidir. Özellikle kış aylarında alınan bitkilerde ilk bir hafta on gün içerisinde görülen alt yapraklardaki birkaç sararma ve dökülme, ortam değişikliği nedeniyle normaldir, dökülmeler bir iki hafta içinde yavaşlar ve biter. Eğer yeni çıkan yapraklarda da yanmalar oluyorsa, bakım hatası yapılmaktadır. Büyük olasılıkla ortam bitki için çok kurudur. Ortamın ısısı düşürülmeli ve yapraklarına duş yaptırmalıdır. Sararma ve kuruma devam ederse bitkiyi aldığınız yere başvurmalı ve yardım almalısınız. Aldığınız bitkinin kökleri saksı içini sarmış ve dışarı çıkmaya başlamışsa saksı hemen büyütülmelidir. Kökler saksı içini kaplamışsa, ancak yine de bitkiyi istediğiniz renkte ve yapıdaki bir başka saksıya geçirmek istiyorsanız, kökleri koparmadan, yaralamadan, saksı altına drenaj yaparak saksıyı değiştirebilirsiniz. İç mekan bitkilerini sera veya dükkanlardan satın alıp bulunduğunuz ortama götürdüğünüzde, bazılarının yapraklarının hızla sarardığını, çiçeklerinin solduğunu, uzun süre yaşamadığını görebilirsiniz. Bitkilerin bozulmasının çeşitli nedenleri olabilir. İşte bunların yaşanmaması için bitki satın alırken dikkat edilmesi gerekenler. 8. İÇ MEKAN BİTKİLERİNİN SATIN ALINMASI VE YERLEŞTİRİLMESİ Bitkinin konulacağı mekanın büyüklüğü oranında bitki alınmalı.Büyük mekanlara büyük bitki küçük mekanlara da küçük bitki alınmalıdır.Boylu bitkilerin ışık istekleri de boyları oranında artmaktadır.Küçük mekanlara boylu bitkiler konulursa bu mekanlar boylu bitkinin ihtiyaçlarını karşılayamadığından bitkiler sararıp solmaya ve zamanla kurumaya başlayacaklardır. Bazı bitkiler ışığı çok sever, bazıları az, bzılarıda orta seviyede severler. Eğer eviniz az ışık alıyorsa çok ışık isteyen bitkileri almamalısınız. Bunun için, çiçeğin çiçekçiden satın alınmasından, evde ya da büroda uygun yere yerleştirilmesine kadar dikkat edilmesi gereken kurallar vardır. Çiçeğin çiçekçiden satın alındıktan sonra, gideceği yere soğuk, rüzgar ve yakıcı güneş ışığından korunarak ulaştırılması gerekir. Çiçeğin yerleştirileceği mekana gelince; çiçeklerin hoşlandığı ve hoşlanmadığı ortamlar vardır. Satın aldığımız çiçeklerdeki açıklayıcı etiketlere göz atarsak çiçeklerin nasıl ortamlardan hoşlandığını görürüz. Bitkilerin konulduğu mekanlar tek yönden ışık alıyorlarsa zamanla bitkide tek yönlü gelişme olur. Tek yönlü gelişmeyi önlemek için belli aralıklarla bitki saksısının yerinde döndürülmesi gerekir. Torf bitki besinleri yönünden fakir bir büyüme ortamı materyaildir. İthal bitkilerin saksı harcı torflu olduğundan bitkilerin besin ihtiyaçları suni gübrelerle sulama suyu veya sisleme ile verilmektedir.satın alınan bitkilerin besin ihtiyaçları 237

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

sürekli bir şekilde devam ettirilmezse bitkiler zamanla solmaya, sararmaya, yaprak dökmeye ve kurumaya başlarlar. Özellikle ithal bitkilerde meydana gelen olumsuzlukları, aldığımız bitkinin kalitesine, satıcıların yanlış yönlendirmesine bağlar, problemler tekrar ettiğinde bitki almamaya karar verir ve yeşil dostlarımızdan uzaklaşırız. Bitkiyi nereye koyacağımızı iyi bilmeli, onları uygun yerlere yerleştirmeliyiz. Doğru bitkiyi doğru yere koymazsak başarı sansımız oldukça azalır. Bitki hiçbir zaman koltuk, sandalye, vazo vs gibi istediğimiz köşeye koyabileceğimiz bir aksesuar değildir. İnsan isteklerine paralel ihtiyaçları olmadığı anlamına gelmez. Konuşmamaları veya hızlı hareket edememeleri onların farklı ihtiyaçları olduğunu göstermez. Onlar için sevgi de bir besindir. Bazen saksıları ufak olduğu halde sadece sevgiyle büyüdükleri hayretle görülmüştür. Yeşil dostlarımızı seçerken ışık ve ısı şartlarını, bitkinin konulacağı yerin genişliği gibi etkenleri göz önünde bulundurmalıyız. Bütçemizi iyi belirlemeli ve karşımızdaki satıcıya ne istediğimizi tam olarak anlatmalıyız. Bitki boyları aynı olsa bile fiyatlarında büyük farklılıklar olabilir. Örneğin 160- 170 cm yükseklikte üç köklü Dracaena marginata ile aynı boydaki, ancak daha yaşlı olan üç köklü Dr. Compacta arasında üç kat fiyat farkı vardır. Bitkiyi yerleştireceğimiz alan dar ise ve palmiyelerden hoşlanıyorsak, çabul büyüyen ve genişleyen Areca yerine, daha ağır ve yayılmadan büyüyen Kentia seçilmelidir. Direkt güneş alan bir ortamda Kentia, Dracaena marginata yerine, yaprakları güneşe daha dayanıklı Ficus veya Yucca kullanılmalıdır. Kısmi gölge olan ortamlarda Ficus benjamin, Fujer, yani eğrelti türleri yerine, daha ağır büyüyen, kalın gövdeli, koyu yeşil, etli yapraklı bitkiler kullanılmalıdır. Salon bitkilerini satın aldıktan sonra evinize götürürken soğuk rüzgardan ve keskin güneş ışığından korumaya özen göstermelisiniz. Bitkiyi hiç bir zaman hava akımında bırakmayın. Ateş ya da kalorifer yanına koymayın. Saksı değişiminde hiç bir zaman bahçe toprağı kullanmayın. 9. İÇ MEKAN SÜS BİTKİLERİNİN GENEL İSTEKLERİ • Sıcaklık • Orantılı Nem ve Su • Işık • Saksı Toprakları (Harçlar) 9.1. SICAKLIK Bütün diğer hayat olaylarında olduğu gibi bitkilerin büyüme ve gelişmelerinin de bulundukları yerin sıcaklığıyla sıkı ilişkisi vardır. Büyüme her bitki için karakteristik ve belli sıcaklıklarda mümkündür. Genel olarak 0-45 ºC arasında bitkiler, gelişme ve büyüme gösterirler. Sıcaklığın yüksekliği veya düşüklüğü metabolik olayları farklı yönlerde etkilemekte, böylece büyüme ve gelişme farklı düzeyde ortaya çıkmaktadır. Doğal yayılış alanlarına uygun olarak, iç mekan süs bitkilerinin sıcaklık gereksinmeleri de değişiktir. Bu bitkiler, genellikle 0 º C nin üzerindeki sıcaklıklarda yetişebilir. 238

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

Çizelge 1: Bazı iç mekan süs bitkilerinin sıcaklık gereksinmeleri (°C) Yüksek Sıcaklık Kışın:16-20 Yazın:18-25 Ananas Anthurium Aphelandra Caladium Codiaeum Cordyline Dieffenbachia Dracaena Guzmania Maranta Microcoelum Neoregelia Nidularium Pachystachys Phalaenopsis

Orta Sıcaklık Kışın:8-15 Yazın:15-18 Begonia rex Chlorophytum Cyclamen Ficus Monstera Nephrolepis Orchidaceae Palmae Poinsettia Primula Rhaphidophora Rhododendron Saintpaulia Sansevieria Tradescantia

Düşük Sıcaklık Kışın:5-8 Yazın:15-20 Agave Aloe Asparagus Bougainvillea Campanula Ceropegia Citrus Crassula Echeveria Fatsia Fuchsia Gasteria Helxine Punica Sedum

Ülkemiz koşullarında bitkilerin dinlenme dönemi kış aylarına rastlar. Bitkilerde ertesi yıl iyi bir gelişme ve çiçeklenme olabilmesi için dinlenme döneminin sağlanması zorunludur. Aksi halde, yani bitkiler kışında aynı yüksek sıcaklıktaki mekanlarda bulundurulduğunda, dinlenme dönemine giremezler. Bunun sonucunda, hem odun kısımları olgunlaşamaz ve tomurcuk oluşumu güçleşir ve hem de kış mevsiminde var olan ışık yetersiz olduğundan bitkilerde cılız gelişmelere neden olur. Bitkinin yaşlı veya genç oluşu ile sıcaklık gereksinimi arasında da sıkı bir ilişki vardır. Genç bitkiler, yaşlı bitkilere göre daha yüksek sıcaklık ister. Sıcaklıktaki ani düşüş ve yükselişler, genellikle solmalara, yaprakların düşmesine kalıcı zararlara ve ölümlere yol açabilir. İç mekan bitkileri genellikle, soba veya radyatör gibi ısıtıcıların yanında bulundurulmayı sevmezler. Öte yandan, kışın sıcaklığın 0 °C veya daha düşük olduğu zamanlarda birçok bitkinin konduğu pencere kenarlarında, sıcaklık tehlikeli biçimlerde düşebilir. Bu durumlarda bitkilerde zararlanma olmaması için, ek ısıtma sistemleri kullanılmalı veya pencere camı ile bitkiler arasına gazete kağıtları gerilmelidir. Ayrıca, bitkiler belirli bir süre için odanın daha ılık bir yerine taşınabilir. Sıcaklığın yalın ve doğrudan etkinliğine, ışık, nem …vb. faktörlerinde katkıları vardır. Aynı şekilde tüm bu etmenlerin etkileri birbirleri ile sıkı ilişkilidir.

239

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

9.2. ORANTILI NEM VE SU İç mekan süs bitkilerinin yaşayabilmeleri ve gelişebilmeleri için zorunlu isteklerinden biri de orantılı hava nemi ve sudur. Bitkiler kökleriyle suda erimiş halde bulunan besin tuzlarını alırlar. Bunların kökler aracılığıyla yapraklara ve oradan da işlenerek toprak üstü vejetatif organlara, çiçek ve meyvelere taşınmaları su sayesinde olur. Yapılan araştırmalar bitkiler tarafından alınan suyun % 90 ‘ınının yapraklardan su buharı şeklinde kaybolduğunu göstermektedir. Bu kayıp, bitkinin bulunduğu ortamdaki orantılı hava nemi ile doğrudan ilişkili olup; havanın içerdiği nemin düşük olduğu oranda yüksektir. Olağan koşullarda bitkinin terleme yoluyla kaybettiği su miktarı ile kökler tarafından alınan su miktarı arasında bir denge vardır. Ortam koşulları bitkinin kökleri ile almış olduğu su miktarından daha fazla terleme yapmasını gerektirdiğinde bitkinin yapraklarında sarkmalar, pörsümeler, sararmalar ve kurumalar gözlenir. Bitkinin bulunduğu yerin orantılı nemi yüksek ise bitkinin terleme hızı düşük olacağından su gereksinimi de azalacaktır. İç mekan süs bitkilerinin çoğu için istenen orantılı nem oranı %60-70 kadardır. 9.3. IŞIK Doğadaki diğer bitkiler gibi iç mekan süs bitkileri de özümleme yapabilmeleri, büyüme ve gelişmeleri için ışığa gereksinim duyarlar. Bitkiler gelişme dönemlerinde bol ışığa, buna karşılık dinlenme dönemlerinde daha az ışığa gereksinim duyarlar. İç mekan süs bitkileri ışığa olan gereksinimleri açısından güneşli, aydınlık, yarı gölge ve gölge yerlerde yetiştirilen bitkiler olmak üzere dört grupta toplanabilir. Birinci gruba giren süs bitkileri iç mekanlarda çoğunlukla güneye bakan pencerelerde veya yazın bahçede doğrudan doğruya güneş ışığı alan yerlerde bulundurulur. İkinci gruba girenler ise; doğrudan doğruya ve sürekli güneş ışığı almayan yerlerde yetiştirilen bitkilerdir. Bunların doğu veya batı penceresinin hemen arkasında bulundurulmaları uygundur. Yarı gölge yerleri seven bitkiler ise, hafif veya çok hafif güneşli yerlerde bulundurulur. Bunların doğu veya batıya bakan pencerelerin yakınında bulundurulması uygun olup, ayrıca çok güneşli zamanlarda bu yerlerin gölgelenmesi gerekir. Gölge koşullarda yetişen süs bitkileri ise iç mekanların güneş almayan yerlerinde (özellikle kuzeye bakan pencerelerde) ve seraların iyice gölgelenmiş bölümlerinde bulundurulmalıdır.

240

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

Çizelge 1: Bazı iç mekan süs bitkilerinin sıcaklık gereksinmeleri (°C) Güney Pencereleri İçin Bitkiler Begonia (kışın) Beloperone Bromeliadlar (1) Camellia Ceropegia Citrus Coleus Cyperus Euphorbia millii Fuchsia Gardenia Hippeastrum Kaktüsler Kalanchoe Pelargonium Poinsettia Sukkulentler (g) Zantedeschia Orkideler (4) Palmiyeler (5) Primula Rhododendron Saintpaulia Sinningia Spathiphyllum Stephanotis Sukkulentler (2) Tradescantia Zantedeschia Zebrina

Doğu ve Batı Pencereleri İçin Bitkiler Anthurium Begonia Bromeliadlar (1) Caladium Campanula Citrus Cyclamen Cyperus Dieffenbachia Dracaena Eğreltiler (3) Ficus Fuchsia Hedera Hippeastrum Hoya İmpatiens Kaktüsler Philodendron Pilea Rhaphidophora Saintpaulia Saxifraga Spathphyllum Tradescantia Zebrina

Kuzey Pencereleri İçin Bitkiler Aglaonema Araucaria Aspidistra Begonia Bromeliadlar (1) Caladium Chlorophytum Dieffenbachia Dizygotheca Eğreltiler (3) Ficus Fittonia Helxine Hedera Maranta Microcoelum Monstera Peperomia

241

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

9.4. SAKSI TOPRAKLARI (HARÇLAR) 9.4.1. Saksı Harcı Hazırlamada Kullanılan Materyaller TOPRAK: Bitki yetiştirme ortamı olarak kullanılacak ideal bir toprakta kum, silt ve kil parçacıklarının uygun oranlarda karışmış halde bulunmaları istenir. Bu farklı büyüklükteki parçacıkların yaklaşık aynı oranlarda karışmasından oluşmuş topraklar, bünye sınıflamasında tınlı topraklar olarak adlandırılır. Tınlı toprak, saksı harçlarının en önemli yapı maddesidir. Uygun bir bitki gelişimi için toprakta belirli oranda suyun bulunması istenir. Çünkü su bitkilerin önemli bir yapı maddesini oluşturduğu gibi besin maddelerinin bitkiler tarafından alınmaları da toprak suyu aracılığıyla olur. TORF (TURBA) : Bataklık ve benzeri su altındaki arazilerde yetişen bitkilerin kısmen parçalanmış ve birikmesiyle oluşmuş organik maddelere denir. Turba birçok çağdaş tohum, çelik ve saksı harçlarının vazgeçilmez bir malzemesi olup; tınsız kompostların çoğunun temelini oluşturur. Tek başına da harç olarak kullanılabilmekle birlikte, daha çok başka materyallerle çeşitli oranlarda karıştırılarak kullanılmaktadır. Açık kahverengi veya sarımsı kahverengi lifli tipler yosun, kamış yada saz kalıntılarından oluşmuşlardır. Turba topraklarının hacim ağırlıkları düşük, su tutma kapasiteleri yüksektir. Yataklardan elde edilen turbalar 1,6 mm-1,9 cm arası parça büyüklüklerinde öğütülür. Küçük parçalar tümüyle kumlu topraklar dışında diğer bütün topraklar için uygundur. Turba doğal durumda azot dışında belli başlı besin maddelerinden yoksundur. Turbaların oluştuğu bataklıklarda çok çeşitli bitkiler yetişmekte ve turbalar bu belli başlı bitki türlerine göre sınıflandırılmalıdır. YAPRAK ÇÜRÜNTÜSÜ : Yaprakların parçalanma ve çürümesi sonucu oluşmuş materyaldir. Yaprak çürüntüsü, ormanlık alanlarda yüzeydeki yaprak döküntü tabakasının hemen altında doğal olarak bulunduğu gibi yaprakları bir sandık veya tel kafes içinde yığma yoluyla da yapay olarak hazırlanabilir. Koyu kahverengi toz şeklinde veya ince parçalar halindeki bu materyal, humusça oldukça zengin olup fazla miktarda besin maddesi içerir. Meşe ve kayın yapraklarından oluşan yaprak çürüntüleri en iyileridir. Özellikle saksı ağaçlarında başka materyallerle çeşitli oranlarda karıştırmak suretiyle turba yerine yaygın şekilde kullanılır. Yaprak kompostu yapımında, suyu daha çabuk absorbe ettiklerinden dolayı kuru yapraklar seçilerek bir yere yığılır ve üstü toprakla örtülür. AHIR GÜBRESİ : Organik gübrelerin en önemlisi olan ahır gübresi genellikle sığır, at, koyun, keçi vb. gibi hayvanların katı ve sıvı dışkıları ile yataklık olarak kullanılan sap, saman vb. materyallerden oluşur. Bitki besin maddesi ve organik madde kaynağı olarak ahır gübresinin önemi küçümsenemez. Genel bir anlatımla ahır gübresinin de % 70-80 su, %15-20 organik madde, %5-10 inorganik maddeler ile %0.5-0.7 azot, %0.2-0.3 fosfor, %0.4-0.6 potasyum bulunmaktadır. Bunlara ek olarak ahır gübresi küçümsenmeyecek miktarda Ca, Mg, S gibi bitki besin maddelerinin ve az miktarda da Fe, Mn, Zn, B, Cu, Mo gibi iz elementleri içermektedir. Ahır gübresi bitkiye yalnız besin maddelerini sağlamakla kalmaz aynı zamanda bit242

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

kinin daha iyi bir şekilde gelişimi için toprağın fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklerini de olumlu yönde etkiler. Bu etkiler şu şekilde sıralanabilir: • Toprağın su tutma kapasitesini artırır. • Ağır bünyeli (killi) topraklarda su geçirgenliği üzerine olumlu etki yapar. • Organik yapısı nedeniyle torak havalanmasını uygun yönde etkiler. • Verildiği topraklara koyu bir renk kazandırarak, güneş ışınlarını daha iyi emilmesini ve toprağın daha iyi ısınmasını sağlar. İç mekan süs bitkileri yetiştiriciliğinde kullanılmaya en uygun ahır gübreleri sığır ve at gübreleridir. Koyun, tavuk ve kuş gübreleri azot ve fosfor kapsamları yönünden daha zengin oluşları ve hızlı etki yapmaları nedeniyle ancak gübre şerbeti şeklinde verilebilir. Yanmamış halde kullanılan koyun ve keçi gübrelerini kullanımında bitkilerin köklerinde oluşturdukları yakıcı etkiler nedeniyle çok dikkatli olunması gerekir. İyi yanmış ve ufalanmış haldeki sığır gübresi, saksılı süs bitkileri üretiminde uygulanabilecek en uygun ahır gübresidir. DİĞER ORGANİK MATERYALLER : Turba ve yaprak çürüntüleri dışında parçalanmış ağaç kabukları dışında saman, yer fıstığı ve çeltik kabukları vb. organik materyallerde harç yapımında kullanılır. Bazı materyaller bazı bitkiler için geleneksel olarak kullanılmaktadır. Söz gelişi ağaç kabukları orkide yetiştiricileri tarafından,çam ibreleri de özellikle Almanya ve Belçika’da açelya yetiştiricileri tarafından yoğun şekilde kullanılmaktadır. Hayvan organizma artıkları da yüksek düzeyde azot kapsamaları nedeniyle saksı harçlarına katılarak değerlendirilir. KUM VE ÇAKIL : Kum ve çakıl genellikle hacim ağırlığını ve su tutma gibi fiziksel özelliklerini değiştirmek amacıyla turbaya karıştırılmış halde kullanılırlar. Yetiştiricilik açısından ince kum terimi çapları 0,05-0,5 mm arasındaki taneciklerini içeren kumlar için kullanılmaktadır. İnce taneli bir kum, nemli turba ile kaba kum veya çakıla göre daha iyi karışır. Kum ve çakıl yalnız başlarına iyi bir drenaj hızına sahip olmakla ve az su tutmakla birlikte, bir harca karıştırıldıklarında daha çok karışıma giren başka materyallerin fiziksel özelliklerinin etkisinde kalarak hep aynı sonucu vermezler. PERLİT : Perlit volkanik kökenli bir alomino-silikattır. Sıkıştırıldığında ve birden 1000 ºC ye kadar ısıtıldığında beyaz kapalı hücresel yapıda hafif kümeler halinin alarak genişler. Bu kümeler stabildir (kararlıdır) ve harç içerisinde parçalanmaz. Fazla oranda perlit içeren harçların drenajları genellikle iyidir ve çok su tutmazlar. Perlit içeren harçların iyi havalanma gösterdikleri ve düşük yarayışlı su kapsamına sahip oldukları bilinir. Bu nedenle perlit çoğu kez turba ile karıştırılır. 9.4.2. Saksı Harçlarının Hazırlanması Saksı harçları hazırlanırken toprak elenmeli, iri parçalar atılmalı, böylece parçacıkların homojen bir büyüklükte olması sağlanmalıdır. Karışımda kullanılacak materyal çok kuru ise hafifçe ıslatılmalıdır. Bu konu özellikle turba açısından önemlidir, çünkü turba toprakla kuru iken karıştırılırsa suyu çok yavaş emer. Karıştırma işleminde karışımı oluşturacak toprak, turba, kum vb. kısımlar tabakalar halinde üst üste yığılmalı ve daha sonra bir kürekle alt üst edilmelidir. Toprak karışım, 243

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

kullanılacağı zaman ufalanıp dağılmaması için bir parça nemlendirilmeli fakat elle sıkıldığı zaman topak haline geçecek kadar da nemli olmamalıdır. İyi bir saksı harcı temiz olmalı, kesinlikle hastalık ve zararlılar ile bunların kontrolünde kullanılan zehirli maddeleri içermemelidir. Ülkemizde iç mekan süs bitkisi yetiştiricileri genellikle bir kısım bahçe toprağı, bir kısım ahır gübresi ve bir kısım kum karışımı harç olarak kullanırlar. Kimi yetiştiriciler ise hacim olarak bir kısım yaprak çürüntüsü, bir kısım yanmış ahır gübresi ve bir kısım kum ile harç yapmaktadırlar. 10. İÇ MEKAN SÜS BİTKİLERİNİN BAKIM ÖNLEMLERİ • Saksı Değiştirme • Su ve Sulama • Gübre ve Gübreleme • Budama • Temizleme • Havalandırma • Destek sağlama 10.1. SAKSI DEĞİŞTİRME Saksı değiştirme işlemi, iç mekan süs bitkileri yetiştiriciliğinde önemli bir yer kaplar. İçerisinde belirli miktar toprak bulunan kaplarda (saksı, çanak,, kasa …vb) yetiştirilen süs bitkilerini bir süre sonra var olan bitki besin maddeleri beslenme sonucu azalır. Saksı değiştirmeyi gerektiren başka bir önemli neden de bitkinin toprak kısmı ile birlikte köklerinin de gelişmesi ve saksının zamanla yetersiz duruma gelmesidir. Yani saksı bitkilerinde büyümeyle birlikte, saksı değişimi yapılmaktadır. İlk kez ölü bir yaprağın görülmesi, birçok bitkide saksı değiştirilmesi zamanını gösterir. Önceden sağlıklı görünen bitkiler kısmen renklerini yitirir ve daha az aktif olurlarsa büyük bir olasılıkla saksı değiştirme gereklidir. Ancak saksı değiştirmeden önce kötüleşmenin hastalıklardan ileri gelmediğinden emin olunmalıdır. Çoğu iç mekan bitkileri, özellikle yaprakları için yetiştirilen bitkiler, aynı saksıda bir yıl veya 18 ay tutulabilir. Çok genel bir kural olarak, saksı değiştirme işleminin hızlı gelişen genç bitkilerde her yıl, yaşlı bitkilerde ise birkaç yılda yapılması gerektiği söylenebilir. Saksı değiştirme için en uygun zaman, yine bitkiden bitkiye değişmekle birlikte, ilkbaharda yeni gelişmenin başlangıcındadır (genellikle martnisan ayları). Saksı değiştirme sırasında genel bir kural, yeni saksının eskisine oranla bir boy daha büyük tutulmasıdır. Saksısı değişecek bitki akşamdan sulanır. Değişecek saksıdaki bitki, işaret ve orta parmak arasına alınarak ters çevrilir. Saksı kenarları ve tabanına vurularak bir çivi ile tabandaki delikten taş parçası itilir. Bitki topraklı olarak saksıdan çıkarılıp, altına taş ve toprak konulmuş yeni saksıya yerleştirilir. Yerleştirilmeden önce bitki etrafındaki toprak tıraşlanarak küçültülür. Dikimden sonra etrafına ve toprak ilavesi yapılır. Sulamayla birlikte birlikte birkaç gün 244

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

nemli ortamlarda tutulmalıdır. Saksı değişmeden şu özelliği göz önünde tutmak gerekir; saksı değil, bitki kendini göstermelidir. Örneğin, büyük bir saksıya küçücük bir süs bitkisi dikilirse süs bitkisinin kaybolduğunu görürüz. 10.2. SU VE SULAMA İç mekan süs bitkileri yetiştiriciliğinde en önemli konulardan biride sulamadır. Sulama suları normal ısı derecesinde, dinlendirilmiş ve havadar olmalıdır. Soğuk, havasız, tuzlu ve kireçli sular sulama suyu olarak önerilmez. Sular, yağmur, kuyu, kaynak ve durgun sular diye adlandırılırlar. Yağmur suları ve akarsular tercih edilenleridir. Sulamayı etkileyen en önemli etmenlerden biri bitki çeşididir. Örneğin kaktüsler ve sukkulent bitkiler palmiyeler, eğreltiler ve sklamenlere göre daha az suya ihtiyaç duyarlar. Bitkiler etkin gelişme dönemlerinde dinlenme dönemine göre suya daha çok gereksinme duyarlar. Ancak bitki goncaya kaktığında suyunu biraz azaltmalıdır. Eğer kökler toprak içerisinde fazlaca yayılıp tüm saksıyı doldurmuş ise, su bitki tarafından kolayca alınır ve topraktaki nem kısa sürede kaybolur. Bu durumda bitkileri sık sulamak gerekir. Su tutma kapasitesi düşük olan kumlu topraklarda yetiştirilen bitkileri, humusça zengin tınlı topraklardakine oranla daha sık sulamak gerekir. Sulama süresi ve miktarı bitki türüne göre değişir. Genel olarak su miktarının, saksı altından çıkmayacak ölçüde olması önerilir. Her sulamada fazla miktar su verilip, saksı altından çıkması, toprağın devamlı yıkanması ve besin maddelerinin süzülüp gitmesi demektir. Sulama yalnız topraktan değil, ara sıra yapraklara su püskürtmek suretiyle de olur. Kilden yapılmış saksılar gözenekli olup, suyu toprak yüzeyi yanında saksı kenarındaki gözeneklerden de kaybederler. Bu nedenle bu tip saksılardaki topraklar plastik vb saksılara göre daha çabuk kurudukları için daha sık sulanmaları gerekir. Bazı bitkiler için belirli iklim koşullarında günde 2-3 kez dahi sulama yapmak gerekirken, bazı bitkileri haftada 2-3 kez sulamak yeterlidir. Su bitkiler için son derece önemlidir, ama aşırı sulamada hiç su vermemek kadar tehlikelidir. Önemli olan nokta bitkileri her gün gözlemek ve her akla geldiği zaman değil, suya gereksinim gösterince sulamaktır. İyi bir yetiştirici gözle izlemek veya dokunmak suretiyle bitkinin suya gereksinim duyup duymadığını anlayabilir. Eğer bitkide solma belirtileri varsa, büyük bir olasılıkla susuz demektir. Sulama yaparken su birden verilmemeli, yavaş yavaş ve saksı toprağını oymayacak şekilde verilmelidir. Kural olarak bitkilerin günün sıcak saatlerinde sulanmaması gerekir. Gelişme dönemi olan ilkbahar ve özellikle yaz aylarında akşamüzeri sulama yapılması uygundur. 10.3. GÜBRE VE GÜBRELEME Tüm kültür bitkileri gibi iç mekanlarda yetiştirilen süs bitkileri de, normal ve sağlıklı bir gelişim için yeterli ve dengeli bir beslenmeye gereksinim duyarlar. Toprakların özelliklerini düzeltmek, bitkisel üretimi nitelik ve nicelik yönünden artırmak amacıyla toprağa verilen her türlü organik ve inorganik kökenli maddelere “gübre”, bu maddelerin 245

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

toprağa verilme işlemine de “gübreleme” adı verilir. Bitkiler azot (N) fosfor (P) potas (K) olmak üzere üç ana besin maddesine öncelikle ihtiyaç duymalarının yanı sıra, magnezyum, demir, kükürt gibi tali maddelere de ihtiyaç gösterirler. Bu bitki besin maddelerini gübreleme ile bitkilere kazandırabiliriz. Gübreler topraktan verilebildiği gibi yapraktan da verilebilir. İç mekan süs bitkilerinde; • Kullanılacak gübreler hafif asit özellikte olmalıdır. • Gübrelemeden önce saksı toprağı iyice sulanmalıdır. • Gübreleme kesinlikle doğrudan güneş ışığı altında yapılmamalı, gübrelerin akşama doğru gübrelenmesi tercih edilmelidir. • Yaprakları alaca renkli olan bitkilere az gübre verilmelidir. Aksi halde yaprakların yeşil renk aldığı görülür. • Yalnız yaprakları için yetiştirilen sürekli yeşil otsu bitkilerin, genellikle kış sonundan sonbahar başlangıcına değin gübrelenmelerine karşın, çiçekleri için yetiştirilen bitkiler esas gelişme döneminde, tomurcuk ve çiçek oluşumu sırasında, yapraklarını döken süs bitkiler ise bir miktar yapraklandıktan sonra gübrelenirler. Saksı bitkilerinde, saksı toprağı hazırlanırken bir miktar çiftlik gübresi konulmakla birlikte, gelişme periyodu içinde de suda bekletilerek şerbet halinde verilir. Verilecek miktar, gübre çeşidine göre değişmekle birlikte (güvercin, tavuk) ortalama 1/4 çay bardağı olmalıdır. 10.4. BUDAMA Süs bitkilerinde, gençleştirme ve şekil verme amacıyla yapılan bir işlemdir. Gövdeleri odunsu yapıda ve fazla boylanma özeliğinde olan iç mekan süs bitkilerini bodurlaştırmak ve alt kısımlardan başlayarak dallanmalarını sağlamak için budamak gereklidir. Saksı bitkilerinde hafif bir budama yapılır. Park ve bahçe bitkilerinde, çok yıllık süs bitkileri, ağaç ve ağaçcıklarda uygulanır. Ağaç ve ağaçcıklarda budama, ilkbahar öncesi gözler uyanmadan yapılmalıdır. Büyüme döneminde daha hızlı gelişen üst sürgünleri zayıflatmak için, yumuşak tepe sürgünleri alma ile yan dallarının daha iyi gelişmesi ve daha bol çiçeklenmesi sağlanır. Bazı bitkilerde iki çiçek arandığından yan tomurcukların koparılması ile uç tomurcuklar daha güçlü büyür ve daha iri, güzel çiçekler elde edilir. 10.5. TEMİZLEME Yaprakları ayda bir temizleyin. Musluk suyunuz sert suysa kireç birikimini önlemek için ılık su ya da yağmur suyu tercih edin. Büyük yapraklı bitkilerin sık sık ılık suyla spreylenmeleri gerekir. Sert ve parlak yapraklı bitkiler Örneğin: Kauçuk bitkisi Nemli bir bez ya da süngerle yaprakları temizleyin. Büyük bitkiler için olan parlatıcıları kullanabilirsiniz. Yaprak parlatıcılarını kesinlikle eğrelti otlarında, çok yapraklı ya da çiçekli bitkilerde kullanmayın. Küçük yapraklı bitkiler Örneğin: Eğrelti otu ve hurma. Düzenli Su ile spreyleyin. Tüylü Yapraklı bitkiler Örneğin: Begonya. Yumuşak fırça ile temizleyinEğer salon bit246

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

kinizin kökleri saksı dibinden çıkıyorsa veya toprak çabuk kuruyorsa, saksısını değiştirme zamanı geldi demektir 10.6. HAVALANDIRMA Bitkiler insanlar kadar temiz havaya ihtiyaç duymayabilirler.Eğer bitkiler kapalı alanlarda yalnız başlarına yetiştirilebiliyor iseler hava değişimi olmaksızın uzun süre normal bir gelişim gösterebilirler.Ancak bulunduruldukları ortamların havası yapay yollarla kirletilirse bitkiler bundan zarar görebilir.Bundan dolayı zaman zaman ortam havasının değiştirilmesine ve temizlenmesine ihtiyaç vardır. Bitkileri havalandırırken havalandırma esnasında dış mekanın soğuk havasının cereyan oluşturacak şekilde içeri girmesine engel olunmalıdır. Karşılıklı olan kapı ve pencerelerden bir tanesini açmak gerekir. Yada karşılıklı olmayan pencere ve kapıları açmak daha doğru olur. 10.7. DESTEK SAĞLAMA Tırmanan bitkileri nasıl desteklemeli: Bazı tırmanıcı bitkiler duvar üstünde sağlam bir pençeye sahiptirler. Bazı türlerin tırmanabilmesi için yardım gereklidir. Bu yardım, duvara vida monte edilip sürgünlerin ince teller yardımıyla bunlara tutturulması suretiyle olabilir. Duvara tel gerebilir, ağaç direkler koyabilirsiniz. Ancak yapılan düzenlemede bitkinin yeterli ışık alması gerektiği unutulmamalıdır. Başka destek çeşitleri Bazı küçük bitkiler, saksıya demir çember monte edilip bununla desteklenirler. Stephanotis, Ho-ya carnosa gibi ince sürgün veren bitkiler için demir çember son derece uygundur. Fakat Philo-dendron, daha büyük bir destek ister. Bu tür bitkilerin desteklenmesinde; üzeri yosun veya sünger kaplı plastik bir boru kullanılabilir. Yosunlar, boruya naylon ipler ile bağlanmalı, zaman zaman da ıslatılmalıdır. Böylece bitkinin hava kökleri yosunlar arasına girip desteğe tutunacaklardır. 11.İÇ MEKAN SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİĞİ • Generatif üretim (eşeyli üretim) • Vegetatif üretim (eşeysiz üretim) 11.1. GENERATİF ÜRETİM (EŞEYLİ ÜRETİM) 11.1.1. Tohumla Üretim Tohum ile üretim iç mekan süs bitkileri yetiştiriciliğinde çok kullanılan bir yöntemdir. Çimlenme yeteneğine sahip nitelikli tohum sağlamanın kolay olduğu, vegetatif üretim için yeterince anaç bitki bulunmadığı, fazla miktarda bitki üretilmek istendiği ve sonuç olarak yeni çeşitler elde etmenin söz konusu olduğu durumlarda tohumla üretim yöntemine başvurulur. Çimlendirme Ortamları Tohumla üretimde iyi bir çimlendirme ortamı, tohumun çimlenmesini sağlayacak kadar nemli ve tohuma sürekli su temin edecek fiziksel özelliklere sahip olmalı, ayrıca iyi bir havalandırmaya olanak vermelidir. 247

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Çimlendirme ortamı olarak toprak, kum, yaprak çürüntüsü, turba yosunu, sphagnum yosunu, perlit vermikülit veya bunların değişik kombinasyonlarından oluşan karışımlar kullanılmaktadır. Toprak içeren çimlendirme ortamlarından en fazla kullanılan İngiltere’de John İnnes Bahçe Bitkileri Enstitüsü tarafından geliştirilmiş olan karışımdır. 2 kısım tınlı toprak 2 kısım turba yosunu 1 kısım kum Bunlar hacim olarak karıştırılmalı ve karışımın her metreküpüne 1 kg süperfosfat ve 600 g öğütülmüş kireç taşı katılır. Kireç sevmeyen bitkiler kireç taşı konmaz.

Birkaç İç Mekan Süs Bitkisini Aynı Ortamda Bulunduğu Sera

Çimlenme Üzerinde Etkili Olan Çevre Şartları Su : Tohum tarafından suyun emilmesi çimlenme olayının ilk basamağını oluşturur. Bazı tohumlarda kabuklar suyu hemen hemen hiç geçirmezler. Bu kabuklar herhangi bir şekilde yumuşatılıp parçalanmadıkça çimlenme olmaz. Sulamalar genellikle sabah yapılmalıdır. Öte yandan kötü bir drenaj ile birlikte aşırı bir sulama da çok zararlıdır. Çünkü bu durum çimlenme ortamındaki havalandırmayı azaltır ve çürümelere neden olur. Sıcaklık Tohumların çimlenebilmesi için uygun bir sıcaklık gerekir. Çimlenme için tohumların sıcaklık istekleri en düşük, en yüksek ve en uygun olmak üzere genellikle üç esas üzerinden düşünülür. En düşük sıcaklık bunun altında çimlenmenin olmadığı, en yüksek sıcaklık ise çimlenmenin oluştuğu yüksek sıcaklıklardır. Bu sıcaklığın üstünde bir çok türlerin tohumları zarar görür. Optimum sıcaklık çimlenme için en uygun olanıdır.Bu sıcaklıklar yüzde olarak en çok fidenin en yüksek çimlenme hızıyla oluştuğu sıcaklıklardır.

248

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

Çizelge 3. İç mekan süs bitkileri tohumlarının çimlenmeleri için gerekli sıcaklıklar 10-13 13-16 16-18 Araucaria Citrus Asparagus Fatsia Cyclamen Begonia Semp. Fuchsia Heppeastrum İmpatiens Pelargonium Punica Sedum

18-21 Begonia xTuber Calceolaria Caleus Cyprus Dizygotheca Kalanchoe Phoenix Primula Saintpaulia

21-24 Agave Aloe Anthurium Schefflera Senecio Sinningia

24-27 Chamaedorea Hoela Microcoleum

Oksijen Tohumlar canlılığını koruduğu sürece solunum devam eder. Bu nedenle oksijen şarttır. Eğer oksijen çok az miktarda olursa, tohumun çimlenmesi tümüyle durmasa bile gecikebilir. Işık Işığın etki gücü ancak tohumlar su alıp şiştikten sonra başlar. Işık fidelerde büyüme olayını etkiler, dayanıklı ve güçlü bitkilerin oluşumu için gereken şiddette ışık zorunludur. Işığın gerekenden az olduğu durumlarda sarı renkli, ince uzun ve zayıf fideler oluşur. Aşırı derecede düşük veya yüksek ışık şiddetinden sakınılmalıdır. Tohum Ekimi İç mekan süs bitkilerinin tohumları seralarda hazırlanmış yastıklara, kasalara, saksılara veya polietilen torbalara ekilebilir. Ekim yöntemi tohumun irilik ve ufaklığına göre değişir. Çok küçük tohumlar toprağın yüzüne serpilerek, orta irilikte tohumlar 2,5 cm aralıkla açılacak yüzlek çukurlara ekilirler. Çok sık bir ekim yapmaktan kaçınmak için, küçük ve orta irilikte tohumların, ekimden önce ince kum, kül vb. materyalle karıştırılması gerekir. Tohumlar ekildikten sonra üzeri tohumun iriliğine göre bir harç tabakasıyla kaplanır ve tohumun toprakla iyice teması için tahta tokmaklarla bastırılır. Genel olarak tohumların ekim derinliklerini kendi büyüklükleri kadar hesaplamak gerekir. Ekilen tohumun üzeri, en fazla kendi çapının 2-4 katı kadar bir harç tabakası kadar örtülür. Tohumların üzerleri harç ile kapatıldıktan sonra tohumların toprak yüzeyine çıkmamaları için süzgeçli kovalarla hafifçe sulama yapılır. Çimlenmenin başlangıç evresinde su kaybını azaltmak amacıyla tohum yastığının üzeri bir cam veya polietilen örtü ile kapatılır ve üzeri çuval parçası, gazete kağıdı vb. materyalle gölgelenir. Ara sıra su gereksinimini karşılamak üzere kontroller yapılır. Genellikle 7-20 gün içerisinde tohumlar çimlenir ve toprak yüzeyine çıkarlar.

249

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Çizelge 4. İç mekan süs bitkileri tohumlarının en uygun ekim zamanları BİTKİ TÜRÜ Agave Aloe Anthurium Araucaria Asparagus Begonia semp. Begonia x tuber. Calceolaria Citrus Clivia Coleus Cordyline Crassula Cyclamen Cyprus Dizygotheca Fatsia Fuchsia Hippeastrum Hoeia (Kentia) İmpatiens Kalanchoe Microcoelum Pelargonium Phonix Primula Punica Schefflera Sedum Senecio Sinningia

EKİM ZAMANI Nisan Mart Şubat Mart Nisan Şubat-Mart Ocak-Şubat Haziran Mart Ocak-Şubat Ocak Nisan Nisan-Mayıs Eylül veya Ocak-Şubat Mart-Mayıs Şubat-Nisan Nisan Mart-Nisan Mart Şubat Mart Mart Şubat-Mart Şubat Şubat-Mart Temmuz-Ağustos Mart Şubat-Mart Mart-Nisan Nisan-Ağustos Şubat-Mart

11.2. VEGETATİF ÜRETİM (EŞEYSİZ ÜRETİM) Vegetatif üretim, bitkilerin kök ve sürgün oluşturabilen veya başka bir bitkiyle kaynaşıp gelişebilen beden parçaları veya kol, soğan ve yumrular gibi organlarla yapılan üretim şeklidir. Vegetatif üretim tohumla üretime oranla daha kolaydır. Bu yöntemin tercih edilme nedenlerinden biri de eşeysiz üretimin yeni bitkilerin genetik yapısında herhangi 250

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

bir değişiklik oluşturmaması ve ana bitkinin tohum özelliklerinin yavru bitkilerde ortaya çıkmasıdır. 11.2.1. Çelikle Üretim Bir bitkinin gövde, değişikliğe uğramış gövde, yapraklar veya kökler gibi vegetatif organlarının ana bitkiden kesilip ayrılarak uygun çevre koşulları altında başka bir yerde köklendirilmesine “çelikleme” veya çelikle üretim adı verilir. Köklü yeni bir birey elde etmek amacıyla bitkilerden kesilen beden parçalarına ise çelik denir. Bu üretim yöntemi, ucuz, çabuk ve basit olup, pahalı ve güç bir uygulama olan anaç ve aşı sorununu ortadan kaldırır. Çelik Çeşitleri • Gövde çelikleri • Odun çelikleri • Yarı Odun (veya yarı olgun) çelikler • Yumuşak odun (veya tepe) çelikleri • Yaprak çelikleri • Göz çelikleri • Yaprak-göz çelikleri • Kök çelikleri 11.2.1.1. Gövde Çelikleri Çoğunlukla süs bitkilerinin çoğaltılmalarında kullanılır. Örneğin: Dieffenbachia, Kardeş kanı (Dracaena), Kaktüs vb. süs bitkileri bu yolla çoğaltılır. Gövde çelikleri en önemli çelik tipi olup, hazırlanmalarında kullanılan odunu doğal özelliklerine göre odun, yarı odun (veya yarı olgun) ve yumuşak odun (veya tepe) çelikleri olmak üzere üç grup altında toplanır. Gövde çelikleri ile üretmede yan veDifenbahya (Diffenbachia Seguine) ya uç gözleri içeren sürgün parçaları alınır. Serasından Görünüm Bunlar özel koşullar altında adventif kökler oluşturur, ve böylelikle bağımsız bir bitki elde edilir. İç mekan süs bitkilerinin büyük bir bölümü yumuşak odun (tepe) çelikleri ile üretilirler. 11.2.1.2. Odun Çelikleri Vegetatif üretimin en ucuz ve en kolay uygulanabilen yöntemlerinden biridir. Bu çelikler bir yaşlı dallardan ve Ekim-Mart ayları arasında, yani bitkilerin kış dinlenme dönemi içerisinde hazırlanırlar. Üretim materyali olarak kullanılacak odun çelikleri, sağlıklı, güçlü ve güneşte büyüyen bitkilerden alınmalıdır. Orta kalınlık ve güçteki dallar çelik yapımında çelik yapımında en çok istenilen kısımlardır. Odun çelikleri, üretime alınan türlere göre değişmekle birlikte, genel olarak 15-30 cm uzunluğunda hazırlanırlar. Çapları yine türlere bağlı olarak 0.6-2.5 cm olabilir. Çe251

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

likler en az iki göz içermeli; dip kesimleri gözlerin hemen altından, tepe kesimleri gözlerin 1.5-2.5 cm üzerinden yapılmalıdır. Çelik alındıktan sonra dip kısmındaki yaprakları koparılır. Köklendirme ortamına dikilmeden önce 24 saat düşük konsantrasyonda bir hormon uygulaması köklenme oranını artırmaktadır. Çelikler köklendirme yastıkların eğimli bir şekilde ve boylarının yarısı veya 2/3’ü harç içerisine gömülmek suretiyle dikilirler. İyice sulandıktan sonra, köklenme oluncaya kadar kurumayı önlemek amacıyla ortamın üzeri cam veya polietilen örtü ile kapatılır. Yarı odun veya yarı olgun çelikler Bu çelikler genellikle yaz aylarında büyümenin hemen başlamasından sonra ve yeni sürgünler kısmen odunlaşınca alınır. Yarı odunsu çelikler, yaklaşık olarak boylarının yarısına veya 1/3 oranına kadar harca daldırılmalı; köklendirme ortamı genellikle hacim olarak eşit miktardaki turba ve kaba kum karışımından oluşmalıdır. Yapraklı yarı odunsu çeliklerin fazla nemli koşullarda köklendirilmeleri zorunludur. Yumuşak odun veya tepe çelikleri Diğer çelik çeşitlerine göre tepe çelikleri daha kolay ve çabuk köklenir. Bu tip çelikler bitkilerin yumuşak ve etkili yeni ilkbahar sürgünlerinden alınır. Bunların dip kısımları hafif odunsu ve kahverengi, diğer yarısı ise yeşil ve yumuşaktır. İki veya daha çok boğumlu olup, gövdenin yalnızca 7.5-10 cm uzunluğundaki uç kısmını içerirler. Tepe çelikleri her zaman yapraklı olarak hazırlanır ve bu nedenle de nemi fazla yüksek yerde köklendirilir. Tepe çeliklerinde taban kesimi gözün hemen altından yapılır, dip kısmındaki yapraklar büyükse su kaybını azaltmak ve köklendirme yastıklarında yer darlığını önlemek için yaprak alanı küçültülmelidir. Tepe çeliklerinde dikim derinliği boylarının yarısı veya 1/3 ü kadardır. Köklenme süresince istenilen nem ve sıcaklık koşulları sağlandığı taktirde çelikler 2-4 hafta gibi kısa sürede kök oluştururlar.

Gülün köklendirme hormonu kullanılarak yumuşak odun çeliği ile üretilmesi

11.2.1.3. Yaprak Çelikleri Yaprak çelikleri ile yeni bir bitki elde etmek için yaprak ayası ve onunla birlikte yaprak sapından yararlanılır. Begonia rex, Peperomia caperata, Sansevieria bu yöntemle kolaylıkla çoğaltılabilirler.

252

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

Saksı Çiçeği “Gül Begonya” Serası

Saintpaulia (menekşe) nin yaprak çelikleri ile üretilmesi

Kılıç çiçeğinin yaprak çelikleri ile üretilmesi

253

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Begonia rex in yaprak çelikleri ile üretilmesi

Yeni gine cam güzelinin çelik ile üretimi

Uzun sivri yaprakları olan Sansevieria trifasciata bitkisi 7.5-10 cm uzunlıkta parçalara ayrılır. Bu yaprak parçaları uzunluklarının yarısına veya 3/4’üne kadar köklendirme ortamına sokulur, bir süre sonra yaprak parçasının tabanında yeni bir bitki oluşur. Etli, kalın yaprakları olan Begonia rex in yaprak çelikleri ile üretilmesinde olgun yaprakları yaprak sapı ile alınır, yaprağın alt yüzündeki damarların birleştiği yerler bıçağın ucu ile çizilir, bu işlemden sonra çizilen damarlar yani yaprağın alt ayası toprak temas edecek şekilde nemli köklendirme ortamı üzerine yatırılır, yaprak sapı da kuma gömülür. Damarların toprakla temasını sağlamak için yaprağın üzerine hafif bir ağırlık konur. Köklendirme ortamının sürekli nemli kalması için üstü bir cam veya polietilen ile kaplanır. Yaklaşık 3-4 hafta içerisinde her damarın kesildiği noktada yeni bitkiler oluşur. Bu sürgünler, 2-3 yaprak olunca büyüme kompostu ile doldurulmuş küçük saksılara şaşırtılırlar. 11.2.1.4. Göz Çelikleri Bunlar küçük, olgunlaşmış ve yapraksız gövde parçaları olup; anaç bitki gövdelerinin her parçada bir göz bulunacak şekilde kesilmesi ile oluşurlar. Alınacak bitkilerin iyi gelişmiş uzun gövdelere sahip olmaları gerekir. Gövdeler 4-5 cm uzunluğunda çelik parçalar halinde, her parça bir uyuyan göz bulundurulacak şekilde kesilir. Çeliklerde çürümeyi önlemek için yara yerine odun kömürü tuzu serpilir. Çelikler gözler yukarıda kalacak şekilde köklendirme yastıklarına yatay olarak ve yarısı harç içerisine gömülmek suretiyle dikilir. Sonra yastıkların üzeri cam veya polietilen örtü ile kapatılır. İyi köklenmiş sürgün vermiş bulunan çelikler daha sonra içerisinde büyüme kompostu bulunan saksılara şaşırtılırlar. Dieffenbachia maculata, Dracaena deremensis bu yolla çoğaltılabilir. 254

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

11.2.1.5. Yaprak Göz Çelikleri Bu tip çelikler yaz mevsimi boyunca bitkiler aktif büyüme halinde iken alınan göz çeliklerinin formları olup; bir yaprak ayası, yaprak sapı ve üzerinde göz bulunan kısa bir dal parçasından oluşurlar.

Salon sarmaşığının yaprak göz çeliği ile üretilmesi

Yıldız çiçeğinin çelik ile üretilmesi

Bu yöntem, özellikle üretim materyali az olduğu durumlarda daha önemle kullanılır. Çünkü aynı miktar ana materyalin gövde çeliği olarak kullanılmasına oranla, en az iki kat daha fazla yeni bitki elde edilebilir. Her göz bir çelik olarak kullanılmasına oranla, en az iki kat daha fazla yeni bitki elde edilecektir. Her göz bir çelik olarak kullanılabilir. Yaprak-göz çelikleri, gözleri iyi oluşmuş, sağlıklı yaprakları aktif olarak büyüyen materyalden yapılmalıdır. Bu çelikler, köklendirme ortamına göz toprak yüzeyinden 1-1,5 cm aşağıda kalacak şekilde yerleştirilmelidir. Yüksek nem sağlanarak ve köklenme or- İç Mekan Süs Bitkilerinden Alınmış tamı ısıtılarak daha kısa zamanda köklenme sağlanır Çeliklerden Bir Görünüm 11.2.2. Çelik Alma Zamanları Çelikle üretimde, çelik alma zamanının köklenmenin başarısı üzerine etkisi büyüktür. Kuşkusuz bazı bitkilerden tüm yıl boyunca çelik almak olanaklıdır. Fakat odun çelikleri kış dinlenme döneminde, yapraklı, yeşil veya yarı odunlaşmış çelikler ise büyüme döneminde, henüz sertleşmemiş veya kısmen odunlaşmış dalların kullanılmasıyla alınırlar. Yeşil çelikler geç ilkbahar ve yaz ayları içinde alınır ve kışın alınan odun çeliklerine göre daha çabuk köklenirler. Bu nedenle, çeliklerinin köklenmesi güç olan bitkiler çoğu kez zorunlu olarak yeşil çeliklerle üretilirler. 255

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Çizelge 5. İç Mekan Süs Bitkilerinin Çelik Alma Zamanları. BİTKİ TÜRÜ Aglaonema Aphelandra Araucaria Begonia rex Begonia semp. Beloperone Bougainvillea Camellia Campanula Cholorophytum Citrus Codiaeum Coleus Cordyline Crassula Cyperus Dieffenbachia Dracaena Echeveria Euphorbia milli Euphorbia pulcherrima Fatshedera Ficus Fittonia Fuchsia Gardenia Gasteria Hedera Hibiscus Hoya İmpatiens Kalanchoe Monstera Pachystachys Pelargonium Peperomia Philodendron Pilea Punica 256

ÇELİK ALMA ZAMANI Nisan Mart Kasım-Mart Haziran-Ağustos Nisan-Mayıs Nisan-Mayıs Aralık Mayıs-Haziran Mayıs-Ağustos Mart-Nisan Şubat Haziran-Ağustos Nisan-Mayıs Nisan Temmuz-Ağustos Mart-Haziran Mart veya Ağustos Mayıs-Haziran Nisan-Temmuz Nisan Nisan-Haziran Mart-Nisan Mart-Nisan Temmuz Ağustos Temmuz-Ağustos Nisan-Haziran Temmuz-Ağustos veya Eylül-Ekim Nisan-Ağustos Haziran-Temmuz Nisan-Eylül Mayıs-Ağustos Haziran-Ağustos Mart-Nisan Temmuz-Eylül veya Ocak-Şubat Nisan-Ağustos Mayıs-Haziran Mayıs Haziran

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

BİTKİ TÜRÜ Rhaphidohora Rhododendron Saintpaula Sansevieria Sedum Sinningia Stephanotis Tradescantia Zebrina

ÇELİK ALMA ZAMANI Mayıs-Haziran Haziran-Ağustos Haziran-Eylül Mayıs-Ağustos Nisan-Eylül Haziran-Temmuz Nisan-Haziran Nisan-Eylül Mayıs-Ağustos

11.2.3. Aşı İle Üretim Aşı, iki bitki parçasını birleştirmek, kaynaştırmak ve tek bir bitkiymiş gibi birlikte büyüme ve gelişmelerini sağlamaktır. Aşılı bir bitkiyi oluşturan bu iki bitki parçasından, üzerine aşı yapılan ve kökü oluşturan alttaki kısmına “anaç”, aşı yerinin üstünde kalan ve bitkinin tacını oluşturan kısmına da “kalem” adı verilir. Aşı ile diğer vegetatif üretim yöntemleri ile üretilemeyen çeşitler çoğaltılabilir. Değersiz çeşitler istenilen çeşitlere dönüştürülebilir. Aşılar göz ve kalem aşıları olarak ikiye ayrılır. Aşıyla üretim iç mekan süs bitkilerinden çok, süs ağaç ve çalıların çoğaltılmasında yaygın olarak kullanılan bir metoddur. İç mekan süs bitkilerinin bazılarında uygulanmakta olan aşı çeşitleri bulunmaktadır. Özellikle kaktüsler birbirleri üzerine çok iyi bir şekilde aşılanabilir. Çizelge 6. Aşı ile üretilebilen bazı iç mekan süs bitkileri. KALEM Camellia japonica Dizygotheca elegantissima Epiphyllum sp. Hibiscus rosa-sinensis Opunthia sp. Rhododendron sp.

ANAÇ Camelia japonica Meryta denhamii Hoya cornosa veya Trichocereus spachianus Hibiscus rosa-sinensis Opuntia ficus indica Rhododendron luteum

11.2.4. Daldırma ile Üretim Bu vegetatif üretim yöntemi, ana bitkiye bağlı bir şekilde gövdenin veya sürgünün köklendirilmeye alınmasıdır. Köklenen gövde daha sonra kendi kökleri üzerinde büyüyen yeni bir bitki elde etmek amacıyla ana bitkiden ayrılır. Daldırılan gövdeye “daldırma materyali” adı verilir. Daldırma yapılacak bitkinin dalları esnek ve kıvrılır nitelikte olmalıdır. Daldırma işlemi sırasında köklendirme hormonlarının uygulanması, çeliklerde olduğu gibi bazen yararlıdır, ancak uygulama yöntemleri biraz değişiktir. Köklendirme hormonlarının toz halinde, lanolin içinde veya % 50 lik alkol çözeltisi halinde uygulanması etkin olarak kullanılabilecek yöntemlerdir. Daldırma ile üretimde kök oluşumu sürekli neme, iyi havalandırmaya ve köklenme 257

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

bölgesinde orta bir sıcaklığa bağlıdır. Daldırmanın önemi çelikle kolayca üretilemeyen kimi klonlar, bitkilerin kendi kökleri üzerinde büyümesine olanak sağlamasıdır. Daldırma Yöntemleri Uygulama biçimlerine göre daldırma başlıca: • Adi daldırma • Yılankavi daldırma • Hava daldırması • Tepe daldırması • Hendek daldırması olarak adlandırılır. 11.2.4.1. Adi Daldırma Bu daldırma gövdenin altından veya kök boğazından çıkan ve yere doğru kolay bükülebilen, uzun, bir yaşlı sürgünler verebilen bitkilere uygulanır. Camelia japonica ve Rhododendron simsii gibi bitkilere uygulanabilir. Öncelikle dal kemer şeklinde aşağı doğru kıvrılarak toprağa kadar olan yeri köklenme materyali ile örtülür ve ucu topraktan dışarı çıkartılır. Dalın toprağa değen kısmına denk gelen gözün hemen altından bir yara açmak suretiyle köklenme teşvik edilir. Açılan yaradan kökler oluştuğunda, daldırma sürgünü buradan kesilerek ana bitkiden ayrılır ve ana bitkinin köklenen çeliklerinin tabi tutulduğu işleme tabi tutulurlar. 11.2.4.2. Yılankavi Daldırma Bu daldırma şekli adi daldırmaya benzer. Farkı, uzun bir dalın bir kısmının gömülmesi, ondan sonra bir kısmının toprak yüzüne çıkarılması, sonraki kısmın tekrar gömülmesi ve dalın sonuna kadar bu işleme devam edilmesidir. Toprağın üstünde kalan her kısımda en az bir göz bulunmalıdır. Yılankavi daldırma için en uygun olan zaman Haziran ayıdır. Gömülen her kısımda kökler oluşur ve saksılara şaşırtıldıktan sonra yeni bitkiler elde edilir. Bu yöntemle Philodendron scandes (filbahri), Wisteria sp. (morsalkım) çoğaltılabilir. 11.2.4.3. Hava Daldırması Hava daldırmasında bitkinin, kabuğundan bilezik alınmış veya kabuğu bıçakla yarılmış ve bu yaralanan kısımlarının, nemli bir köklendirme materyali ile sarılmış olan havai kısımlarında kökler oluşur. Bu yöntemde önce dal ucunun 15-30 cm kadar aşağısından, 1-2 cm genişlikte bilezik alınır veya burada bir yarık açılır. Yarığın açık kalmasını sağlamak için araya küçük bir dal parçası sıkıştırılır. Kesik yüzeyleri örtmek için dalın etrafına iki avuç kadar nemli Sphagnum yosunu konur. Sonra yosun üzeri plastik ile sarılarak örtülür. Her iki uç kısmı bantlanarak kapatılır. Bu yöntemle köklenme 2-3 ayda veya daha kısa sürede meydana gelir. En iyisi ilkbaharda uygulanan bir daldırmanın sonbahara kadar bırakılmasıdır. Bu yöntemle köklenen kısım büyüme kompostu ile doldurulmuş uygun saksılara alınmalı ve bitkilere sık sık su püskürtülerek nem korunmalıdır. 11.2.4.4. Tepe Daldırması Tepe daldırması yönteminde bitkiler dinlenme dönemindeyken, tepeleri toprak yüzeyinin 2-3 cm üstünde vurulur. Boğaz kısımlarında oluşan taze sürgünler 8-12 cm 258

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

uzunluğa erişince her sürgünün boğazı yüksekliklerinin yarısına değin köklendirme materyali ile doldurulur. Toprakla kapatılmış sürgün diplerinde kökler oluşunca köklü sürgünler ana bitkiye en yakın yerlerinden kesilerek ayrılır ve büyüme kompostu içeren saksılara dikilirler. Bu yöntem, kök boğazından bol miktarda sürgün verme eğiliminde bulunan bitkilerin üretilmesinde kullanılır. 11.2.4.5. Hendek Daldırması Hendek daldırması bir bitki veya dalın bir hendeğe yatırılmış olarak yatay şekilde büyütülmesi ve çıkan sürgünlerin etrafına toprak doldurulması işlemlerini içerir. Çıkan bu sürgünlerin diplerinde kökler oluşur. Hendek daldırması yöntemi bazı tropik ve subtropik bitkilerin üretilmesinde uygulanabilir.Örneğin, Dracaena deremensis gibi. 11.2.5. Ayırma Ve Bölmeyle Üretim Özelleşmiş vegetatif organlardan soğanlar ve soğanımsı gövdeler gibi doğal olarak ayrılabilen kısımlardan yararlanan çoğaltma işlemine “ayırma”, bitkinin rizomlar, gövde ve kök yumrularında olduğu gibi, kesilerek parçalara ayrıldığı durumlardaki çoğaltmaya ise “bölme” adı verilir. 11.2.6. Yavru Soğan ve Yumru ile Üretim Birçok soğanlı bitkinin çoğaltılmasında basit ve güvenli bir yöntemdir. Bu yöntem lale, nergis, soğanlı süsen, üzüm sümbül soğanlarının ticari üretiminde yaygın olarak kullanılır. Yavrular ana soğandan özenle, bir kısım kök çevresi içerecek şekilde ayrılır ve esas yerlerine dikilir.Soğanın cinsine ve yavruların iriliğine bağlı olarak, yavruların çiçeklenme iriliğine erişmesi birkaç büyüme mevsimine ihtiyaç duyabilir. 11.2.7. Soğan, Yumru, Rizom ve Soğanımsı Yumruların Bölünmesi ile Üretim Toprak altında çoğunlukla yatay olarak gelişen ve üzerinde pulsu yapraklar ve çoğu kez kökler taşıyan gövdeler rizom adını alır. Yumru ise yedek besin maddelerinin toplanmasıyla irileşmiş olan toprak altı gövdesinin kısa uç kısmıdır. Bölünme sırasında yumru ve rizomlardan alınan her parça sürgün gözü, soğanımsı yumrulardan alınan her bir parça ise kök tabanı içermelidir. Dikim nemli torf içerisinde yapılır. Uygun koşullarda sürgün ve kök meydana getirir.

Ayırma ile çoğaltma işlemi

Soğanı ihraç edilen Mis Zambağı (Lilium candidum) 259

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

11.2.8. Kralen İle Üretim Kralen; ana yumru ile yeni oluşan yavru yumru arasındaki stolonlardan oluşur. Glayöller bu yöntemle çoğaltılırlar. Kralenlerden ancak 2 yılda ticari boyda yumrular elde edilebilir. Kralenler hasat edildikten sonra iyice kurutulurlar ve 20-25 ºC de depolanırlar. 11.2.9. Soğan Pulları ile Üretim Bunlarda tüm soğanı kaplayan kabuk yerine ayrı ayrı soğanı balık pulu gibi görünüş verecek biçimde kaplar, kolay zararlanabilir ve kuruyabilir. Pullama olarak ta bilinen bu yöntem zambak soğanlarının üretiminde etkin olarak kullanılmaktadır. Bu teknikte her bir soğan pulu gelişme bölgesine en yakın olan soğan tabanından kök bölgesi içerecek şekilde ayrılır. Pullama genellikle çiçeklenmeden sonra yaz ortasında yapılır. Bununla birlikte sonbahar sonrasında hatta kış ortasında yapılabilmektedir. 11.2.10. Koltuk Altı Yavru Soğanlar İle Üretim Bu yöntemde yaprak koltuklarında gövde köklerde oluşan soğan karakterli sürgünlerle yapılan üretim şeklidir. Bu sürgünlerden yaprak koltuklarında oluşanlar tam olgunlaştıklarında, kökte oluşanlar ise sonbaharda özenle toplanır. 11.2.11. Yalancı soğanlar Bazı orkide türlerinde görülen birkaç boğumdan meydana gelmiş iri ve etli gövde parçasından oluşan yalancı soğan, özelleşmiş bir depo organıdır. Yalancı soğanlar büyüme mevsiminde yatay duran rizomun yanlarından yada tepesinden çıkıp dikine büyüyen kısımlardır. Yalancı soğanların türlere bağlı olarak, tepe yada dip kısmında yaprak ve çiçekler oluşur.

İhracatı yapılan bazı doğal çiçek soğanları Leucojum aestivum (Göl soğanı) Galanthus elwesii (Toros kardeleni) Sternbergia lutea (Karaçiğdem) Arum italicum (Yılan fıstığı) Geranium tuberosum (Deve tabanı) Anemone bland (Yoğurt çiçeği) Cyclamen hederifolrum Cyclamen coum Cyclamen cilicium 260

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

Fritillaria persica (Adıyaman lalesi) Fritillaria imperialis (Ağlayan gelin) Eranthis hyemalis (Sarı kar çiçeği) Lilium candidum (Mis zambağı) Dracunculus vulgaris (Yılan bıçağı) ÖNERİLER Saksı toprağının üst kısmının beyazlaşması Saksı toprağının içindeki tuzların sulama suyu ile saksı toprağının üst kısmına çıkması(Beyazlaşan 1-2 cm toprağın alınarak yerine yeni toprak ilave edilmesi) Saksı toprağının üst kısmının yosunlaşması Bitkinin ortamının havasız, nemli ve toprağın asidik olmasından kaynaklanır. Yer değişikliği: Bitkilerin sıkça yer değiştirmesi son derece sakıncalıdır. Bitkileri yerleştirirken uzun süre kalabileceği yer düşünülmelidir. Yaprakların ve tomurcukların dökülmesi gibi sakıncalar yaratabilir Yapraklar da kireç lekeleri Buna çok miktarda kireçli su püskürtülmesi neden olur. Ancak bu lekeler sprey ya da sıvı şekilde bulunan yaprak parlatıcıları ile giderilebilir. Yaprakların temizlenmesi İnsanlar nasıl burunları ve deri üzerindeki gözeneklerden hava alıyorlarsa bitkilerde yaprakların üzerindeki ve altındaki stomalardan hava alırlar. Süs bitkilerinin yaprakları üzerinde zamanla toz tabakaları oluşur. Bu tozlar yaprak gözeneklerinin kapanmasına dolayısıyla solunuma engel oldukları için bitkinin yaşam fonksiyonlarında aksamalar meydana gelir. Bu gibi sorunları ortadan kaldırmak için yaprakların bir sünger yardımıyla oda ısısında olan kireçsiz su ile temizlenmeleri gerekir. Sabun ve Alkol 24 gr sabun, 1 İt su ve 10 cc alkol karıştırılarak bir eriyik elde edilir. Bu karışım evde kolayca hazırlanan etkili bir ilaçtır. Bitkilerin öz sularını emerek yaprak kıvrılması ve şekil bozukluğuna yol açan yaprak bitlerine karşı kullanılabilir. Sulama Soğuk su bitkilerde yaprak lekeleri, doku, kök çürükleri gibi zararlar yapabilir. Sulama genellikle oda sıcaklığında kireçsiz su ile yapılmalıdır. Soğuk su gibi sıcak sular da bitkiler için aynı şekilde zararlıdır. Kirli saksılar: Bitki hastalık etmenlerinin uygun gelişme yerleridir. Saksı ister plastik, ister toprak olsun boşaltıldığı zaman iyice temizlenmelidir. İçinde soda bulunan sıcak su ile fırçalanmalı ve durulanmalıdır. Suya batırarak sulama Suya batırma sadece yazın ve iyi drenajlı saksılardaki geniş, çalı tipli bitkilerde uygulanan bir metodudur. Uygun bir kabı veya mutfak lavabosunun ılık su ile doldurulup bitkinin içine daldırılmasıdır. Bu şekilde sulamada saksıdan kirli havanın atıldığını gösteren pek çok hava kabarcığının çıktığı gözlenir. Yaklaşık 10 dakika sonra bitki sudan çıkarı261

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

larak saksıdan hiç su süzülmeyinceye kadar yarım saat kurutulur. Sonra pencere kenarına yerleştirilir. Taze hava su süzüldükçe köklere doğru nüfus ederek, kökleri uyaracaktır.Bu istemin yazın haftada bir yapılması bitkinin sağlıklı gelişebilmesi açısından çok büyük önem taşır 12. İÇ MEKAN BİTKİLERİNİN BAKIMI Salon bitkilerinin Yerleştirirken Dikkate Alınması Gereken Üç Nokta 1. Işık Birçok bitki güneş ışığına doğrudan maruz kalmak istemez. Yaz aylarında kuzeye bakan cam önü uygun bir yerdir. 2. Isı Büyüme dönemlerinde bitkinin sabit bir ısıda kalması idealdir. Soğuk havalarda bitkileri soğuğun girebileceği, cam kenarlarında ve perde arkalarında bırakmayın. 3. Nemlilik İnce yapraklı bitkiler genellikle yoğun neme ihtiyaç duyduklarından banyo ortamını severler. Daha kalın ve dolgun yapraklı bitkiler salon gibi daha kuru mekanları tercih ederler. Aşağıda nemi arttırmaya yarayacak bilgiler verilmiştir. • Birkaç bitkiyi gruplandırın. • Bitkileri sığ bir kaba koyun ve üzerini çakılla kaplayın. • Hergün ılık suyla bitkileri spreyleyin. 12.1. BİTKİLERİN RUTİN BAKIMI Rutin bakım için aşağıdaki aletlere ihtiyacınız olacak: 1 Kap ve saksı tabağı Uzun ve dar uçlu sulama kabı Nemlendirme için sprey Sıvı gübre veya granül gübre Yeşil bambu bitki destek çubuğu ve bitki bağı 1 Bahçe makası Yaprak parlatıcı sprey Böcek ya da mantar öldürücü sprey ya da ilaç Sulama Bir bitkinin suya ihtiyacı olup olmadığını parmağınızı 2-3 cm kadar toprağa sokarak anlayabilirsiniz. Eğer kuru gelirse, ılık suyla sulayın. Yüzeyi kuru görünse bile dip tarafları nemli olabilir. Afrika menekşesi ve Siklamen gibi bitkileri üstten değil tabağına ılık su koyarak sulayın. Üstten sulama bitkilerin köklerinin çürümesine neden olur. Ancak saksıyı su dolu kapta uzun süre bırakmamanız fazla suyu bir süre sonra boşaltmanız gerekir Besleme Yeni dikilen bir bitki toprağında yaklaşık iki ay yetecek kadar besin deposu vardır. Yapraklı bitkiler çabuk büyüdükleri için bahar ve yaz aylarında beslenmelidir. Çiçekli bitkiler ise çiçeklenme mevsiminde ve öncesinde beslenmelidir. Ev bitkilerini sıvı besinler ile beslemek kolay ve pratiktir. Baharda Saksı Değişimi Neye İhtiyacınız olacak: Değiştirdiğiniz saksıdan daha büyük bir saksı.Değiştirme Şekli: Bitkiyi iyice sulayın. Yeni saksının içine ince bir kat gübreli toprak koyun. Eski saksıyı içine yerleştirin.Her iki saksının ağzı aynı düzeyde olmalı. Yeni saksı ile eski saksı 262

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

arasındaki boşluğu toprakla doldurmaya devam edin. Saksı kenarından 2 cm boşluk bırakmalısınız. Bitkiyi, eski saksısından, arkasına hafifçe vurarak çıkarın ve yeni saksıya yerleştirin. Üzerini biraz daha gübreli toprakla doldurup yeniden sulayın. Dinlenme Mevsimi Tüm bitkilerin kış mevsiminde veya çiçeklenmeden hemen sonra bir dinlenme dönemine gereksinimleri vardır. Onları daha serin bir yere taşıyın, besin vermeyin ve daha seyrek sulayın. Çakıllı Tepsi Ev bitkilerinin çoğu doğada nemli ortamlarda yaşayan tropik bitkilerdir.Dolayısıyla ev şartlarında da ihtiyaçları olan nemi sağlamak gerekir.Aksi halde çabucak bozulur,dekoratif özelliklerini kaybederler.En kolay usul bir püskürteçle bitki yapraklarını düzenli olarak nemlendirmektir.Ancak bu bitkilerden bazıları yapraklarına su değmesinden hoşlanmazlar.(Afrika menekşesi,Dua çiçeği,Yaprak begonyası gibi..) O halde ne yapmalı ?.. Gayet kolay: Saksı tabağı biraz geniş ve derin tutulur.Tabağın dibine küçük çakıl taşlarından 2-3 cm.lik bir tabaka serilir.Saksı bunun üzerine yerleştirilir.Tabakta saksının dibine değmeyecek şekilde daima su bulundurulur.Su sürekli buharlaşarak gerekli nemli ortamı sağlar. Ufak saksıların birkaç tanesini bir tepsiye de yerleştirebilirsiniz.Çakılları kendiniz toplayıp bedavaya getirebileceğiniz gibi,dekoratif amaçla satılan yapma çakılları da kullanabilirsiniz. Tatil Zamanları Tatile çıktığınızda evdeki bitkilerinizin bakımı nasıl olacaktır? Çoğu kişinin karşılaştığı bir sorundur. Çiçekleri bırakıp iyi olmalarını beklemek yeterli değildir. Birçok bitki yazın bahçeye çıkarılabilir. Saksı kenarı toprağın altında kalacak biçimde toprağa sokulur. Böylece saksıdaki toprağın kuruması önlenir. Bitkilerinizi evde bırakmak zorunda iseniz, bitkilere birkaç hafta yetecek besinleri ve suyu sağlayacak birçok buluştan yararlanabilirsiniz. Bir çeşit bitki kabı olan ve su absorbe eden köpükten yapılmış bir buluş aynı zamanda besin maddesi de içermektedir. Eski usulde ise bitkiler banyo kenarına konur ve emici yün iplikler vasıtasıyla her bitkiye yavaş fakat düzenli su sağlanır. Benzer bir sistem, büyükçe bir kova ya da kase ile herhangi bir yere kurulabilir. Bununla birlikte evde bulunulmadığı zamanlar bitkilerin doğrudan güneş ışığı alan fazla ısıtılmış bir odada bulundurulmaması gerektiği akıldan çıkarılmamalıdır. Salon Bitkilerinde Kış Bakımı Tabiatta neredeyse bütün bitkilerin bir dinlenme mevsimine ihtiyacı vardır. Genellikle bu dönem kış mevsimine denk gelir. Bitkilerin bir kısmı bunu net bir şekilde belli eder. Mesela soğanlı ve rizomlu bitkiler toprak üstü kısımlarını kurutur. Perenyal dediğimiz kalıcı otsu bitkilerde aynı şekilde davranır. Bir bölümü de yapraklarını kaybederek dinlenme dönemine geçerler. 263

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Salon bitkilerinin büyük bir bölümünü meydana getiren herdem yeşil bitkilerde ise bu istek pek anlaşılmaz. Gelişimleri yavaşlayınca daha çok su ve besin verilerek hızlandırılmaya çalışılır. Bu da bitkide problemlere yol açar. Hatta kökleri çürüyerek ölebilir. Ev ortamı sıcak bile olsa salon bitkileri kasım-mart ayları arasında çok az sulanmalı ve besin verilmemelidir. Bu dönemde biraz serin bir ortam tercih edilmekle beraber kaloriferle ısınan evlerde bu pek mümkün değildir. Çiçekler hiç olmazsa ısı kaynaklarından biraz uzaklaştırılır. Kuru havadan etkilenmemeleri için yaprakları düzenli olarak nemlendirilir. Difenbahya,eğrelti türleri gibi sürekli nemli toprak isteyen bitkilere az ve sık su verilir. Diğerlerinde toprağın birkaç cm. kuruması beklenir. Bazı bitkilerde ise(özellikle kışın çiçek açanlar) dinlenme dönemi farklıdır. Açelya,yılbaşı,kalanşo, ve klivya gibi çiçekler yaz döneminde dinlenir. Kışın çiçek açan bütün ev bitkileri çiçekli dönemlerinde bol sulanır ve düzenli besin verilir. Sıklamen, kaladyum ve amaryllis gibi soğanlılar toprak üstü bölümleri kuruyunca mevsimi gelinceye kadar sulanmaz. Afrika menekşesi, cam güzeli gibi devamlı aktif bazı bitkiler dinlenme dönemine pek ihtiyaç duymazlar. Yine de bu bitkileri 1 ay kadar su ve besini azaltılarak dinlendirmek iyi netice verir. Bu dönem kış sonuna getirilir ve peşinden gerekiyorsa saksı değişimi yapılır. Bütün salon bitkilerinde saksı değişimi aktif dönemlerinin hemen başında yapılmalıdır.( Genellikle ilkbaharda) Karşılaşabilecek Sorunlar Tomurcuk Dökülmesi Saksı toprağının çok nemli tutulması, fazla kuru olması, çiçeğin yerinin sık değiştirilmesi ve yoğun karanlık tomurcukların dökülmesine neden olur. Yapraklarda Sararma Özellikle kışın saksı toprağının gereğinden fazla nemli tutulması, bitkinin fazla sulanması ve aşırı güneş altında ışığa maruz kalması buna neden olabilir. Yaprak Dökülmeleri Çiçekli haldeyken bitkiye çok su verilmesi, saksı toprağının çok nemli tutulması, aşırı derecede kurutulması veya ani sıcaklık değişikliği yaprak dökülme nedenlerindendir. Yapraklardaki Kahverengi Yanıklar Püskürtme yapıldıktan sonra, güneşin bitkinin üzerine direkt gelerek yaklaşmasından kaynaklanır. Kök ve Gövde Çürümeleri Toprağın fazlaca nemli tutulmasından kaynaklanır. Çok Az Işık Alması Belirti: Bitki uzun ve sağlıksızdır. Yapraklarının arası fazla aralıktır. Büyüme durmuştur. Yapraklar normalden daha küçük ve soluktur. Çiçekleri ya hiç yoktur ya da çok cı264

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

lızdır. Çözüm: Dallanmasını güçlendirmek için bitkiyi kısaltın ve daha ışık alabileceği bir yere taşıyın. Fazla Işıklı Ortamda Olması Belirti Gündüz saatlerinde bitkinin yaprakları solar, kahverengi yarık izleri oluşur. Bitki solgun görünür. Yapraklar buruşup, kurur. Çözüm: Bitkiyi daha serin ve gölgeli bir ortama taşıyın. Çok Az Sulanması Belirti: Bitki ya çok az ya da hiç büyümez. Çiçekleri çok kısa sürelidir. Yaprakları zayıftır. Alt yapraklar düşer. Çözüm: Su dolu bir kap içinde 10 dakika bekletin. Saksı tabağına yerleştirmeden önce suyun süzülmesini bekleyin. Bitki çok kısa bir sürede yeniden kurursa saksını değiştirin. Fazla Su Verilmesi Belirti Çiçekler çürür. Yapraklar az büyür, zayıftır ve kolayca dökülür. Çözüm: Bitkiyi daha sıcak bir ortama taşıyın. Fazla suyun saksıdan akmasını sağlayın. Sadece gerektikçe su verin. Çok Soğuk Ortamda Olması Belirti Çiçekler kısa ömürlüdür. yapraklar kıvrılır ve düşer. Çözüm: Hava akımından uzak sıcak bir yere taşıyın. Fazla Sıcak Ortamda Bulunması Belirti Bitki kış aylarında sağlıksız büyüme gösterir. Yaprakların kenarları kahverengileşir. Alt yapraklar solar ve dökülür. Çözüm: Bitkiyi daha serin bir ortama taşıyın. Az Nemli Ortamda Olması Belirti Yaprak uçları kahverengileşir ve kurur. Yaprak kenarları sararır ve yapraklar dökülür. Gonca ve çiçekler büzüşür ve düşer. Çözüm: Banyo, mutfak gibi daha nemli bir ortama taşıyın. Daha önceki sayfalarda açıkladığımız nemliliği artırma metotlarını deneyin. Fazla Nemli Ortamda Bulunması Belirti Yapraklarda, çiçekte ve sapında gri küf (botrytis) oluşur. Çözüm: Bitkiyi daha kuru bir ortama taşıyın. Az Besin Alması Belirti Bitki büyümez ve çiçekli bitkiler çiçek açmaz. Çözüm: Gerekli besin ile besleyin Fazla Besin Verilmesi Belirti Yapraklar kahverengileşir ve büzüşür. Çözüm: Bitki sağlıklı bir görünüm alana kadar çiçeği sulamayın. İç Mekan Bitkilerinde Yaprak Sararmalarının Nedenleri -Alt yapraklarda sararma: Yapraklar genelde sağlıklı görünüyorsa 1-2 alt yaprağın sararması yaşlanmaya bağlı biyolojik bir olay olabilir. -Saksının küçük gelmesi, (Baharda taze toprak ilavesiyle saksı değişimi yapılır) -Demir veya nitrojen eksikliği de bir sebeptir. (Bu durumda uygun bir besin kullanılır) 265

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Bütün yapraklarda ani sararma: -Ani mekan veya ısı değişikliği -Soğuk hava akımı -Soğuk mekan -Aşırı sulama (Özellikle tabağında su beklemesi kökleri boğarak bitkiyi öldürür) -Az veya hiç sulamamak -Kireçli musluk suyu (Özellikle üstten başlayan sararmalar kireçli suya bağlı olarak toprakta biriken kalsiyumdan olur.) -Ev bitkilerini soğuk suyla sulamak. (Oda ısısında yetişen bitkilere soğuk su şok tesiri yapar. Daima ılık su kullanılmalıdır.) -Yetersiz ışık Hassas bitkilerde aşırı gün ışığı da yapraklarda sararma ve kahverengileşmeye sebep olur. saksıı değişiminde hiç bir zaman bahçe toprağı kullanmayın. Zararlılar Ve Tedavileri Bitkileri hastalıklardan ve böceklerden korumak, tedavi etmekten daha kolaydır. Bu nedenle bitkilerin güçlü ve sağlıklı olmalarını sağlamak amacıyla ideal bir bir ortam yaratmalıyız. Hastalıklı bir bitkiyi, diğer bitkilere de bulaşma ihtimalini göz önünde bulundurarak diğerlerinden hemen ayırmalısınız. İşte sık rastlanan salon bitkisi böcekleri ve tedavi şekilleri: Beyaz Sinekler Güveye benzer ve rahatsız edildiğinde uçuşan küçük beyaz böceklerdir. Tüm bitkiyi ılık sabunlu suya batırın ve sonra da durulayın. Yeşil Veya Siyah Sinekler Bitkinin büyüyen uçlarında koloni oluştururlar. Yok etmek için beyaz sinekler için önerilen metodu kullanın. Botrytis Yaprak, çiçek ve gövdede bulunan gri küftür. Bitkiyi daha kuru bir ortama alın ve hava akımını artırın. Ölü çiçek ve yaprakları düzenli olarak ayıklayın. Eğer sorun devam ederse mantar ilacı (fungicide) ile spreyleyin. Mealy Bugs Yaprakların altında ve gövdede bulunan minik yün yumaklarına benzer oluşumlardır. İspirtoya (metil alkole) batırılmış pamuklu bezle silin. Kırmızı Örümcek Mite’ları Yaprakların alt yüzeyinde bulunan küçük, sarı, kahverengi veya kırmızı kurtçuklardır. İnce örümcek ağları üretirler. Nemliliği artırmak amacıyla bitkiyi sık sık spreyleyin. Kabuk Böcekleri Yapraklara ve gövdeye yapışmış gibi duran küçük sert kabuklu, kahverengi, sarı böceklerdir. Böcekleri ılık sabunlu su ile temizleyin ve durulayın. Küf Yapraklarda ve gövdede oluşan beyaz pudra benzeri oluşumlardır. Mantar ilacı (fungicide) ile spreyleyin 266

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

13. MEVSİMLİK ÇİÇEKLER 13.1. TANIM Mevsimlik çiçekler; Park, bahçe, ev, koru, refüj, kavşak, meydan, Balkon, saksı, çatı, ve modüler çiçeklik gibi çeşitli alanların düzenlenmesinde kullanılan, çoğunun tohumu sonbahar ve kış sonunda ekilen, kısa sürede gelişip çiçeklenen ve aynı yıl içinde tohum bağlayan, genellikle tek yıllık (annual) ve bir bölümü de birkaç yıllık (biennial) olan bitkilerdir. 13.2. MEVSİMLİK ÇİÇEKLERİN KULLANIM AMAÇLARI Ucuzdurlar, renk ve canlılık verirler, tekdüzeliği giderirler, yeşil alan üzerinde renkleri ile yüzey etkisi yaratırlar, beğenilmeyen yerlerin kısa sürede kapanmasına olanak sağlarlar, her yıl değiştirilebilirler, olgun bitkiler çiçekli durumlarıyla satılırlar, çiçeklenme süreleri mevsim boyunca devam eder, bol sayıda çiçek verirler, sahadan uzaklaştırılması kolaydır, dayanıklıdırlar, seralarda kolaylıkla yetiştirilebilirler. 13.3. MEVSİMLİK ÇİÇEKLERİN KULLANIM ALANLARI Yeşil alanlarda (park, bahçe, koru) geniş çiçek tarhları (parterleri) oluşturmada, çalılar arasındaki boşlukları doldurmada, yüksek boylu bitkilerin kullanılamadığı ve sınırlı olduğu yeşil alanlarda, balkon ve terasların güzelleştirilmesinde, refüj kavşak, meydan düzenlemelerinde, beton -plastik saksı ve modüler çiçekliklerde kullanılabilirler. 13.4. MEVSİMLİK ÇİÇEKLERİN KULLANIMINDA DİKKAT EDİLECEK HUSUSLAR Çiçek tarhının (parterinin) büyüklüğü ve şekli, mekanın büyüklüğüne, tesis ve bakım imkanlarına, bakım için ayrılacak bütçeye ve peyzajın eksenine göre değişir. Çiçek parterinin şekli, park ve bahçenin stiline (formal veya informal olması) göre değişir. Çiçek parteri oluştururken yalınlık ilkesine uyulmalıdır. Çok değişik tür ve renkler kullanmak yerine, az tür ve çeşit ile saf renkli bitkiler tek veya öbekler halinde kullanılmalıdır. Bitkinin optimum gelişmiş formunu, Çiçek açma zamanını, Çiçeklenme süresini, Bitkinin yaprak-Çiçek rengini, Çiçek büyüklüğünü, Bitkinin boyunu, Ekolojik isteklerini bilmek gerekir. 13.5. YAZLIK MEVSİMLİK ÇİÇEKLER Sıra No 1 2 3 4 5 6 7 8

ÇİÇEK TÜRÜ Ageratum houstonianum ( Mavi Çiçekli Vapur Dumanı) Alyssum maritimum ( Kuduz otu ) Begonia semperflorens ( Bodur Begonya ) Begonya thuberhybrida ( Yumrulu Begonya ) Canna dazzler ( Mor Yapraklı Kana ) Canna indica hybrids ( Yeşil Yapraklı Kana ) Celosia argentea ‘plumosa’ ( Bodur Tilki Kuyruğu ) Coleus blumei ( Kolyoz - Yaprak Güzeli ) 267

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Sıra No 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26

ÇİÇEK TÜRÜ Dahlia variabilis ( Bodur Yıldız Çiçeği ) Dianthus chinensis ( Çin Karanfili ) Gazania splendens ( Dana Gözü ) Gomphrena globosa ‘nana’ ( Bodur Medine Çiçeği ) Impatiens newginea hybriden ( Yeni Gine Camgüzeli ) Impatiens walleriana ( Bodur Camgüzeli ) Iresine herbstıı ‘’Shiny Rose’’ ( Alyapraklı ) Lobelia erinus compacta ( Mavi Çiçekli Lobelya ) Verbena erinoides ( Mine Çiçeği ) Pelargonium x hortorum ( Bahçe Sardunyası ) Petunia grandiflora wimbledon ( Katmerli Ç. Petunya ) Petunia grandiflora ( Yalın Çiçekli Petunya ) Vinca roseus ( Pervane Çiçeği ) Portulaca grandiflora ( İpek Çiçeği ) Rudbeckia hırta ( Elagöz ) Salvia splendes ( Bodur Ateş Çiçeği ) Tagates erecta ( İri Kafalı Bodur Kadife ) Tagates patula ‘’nana’’ ( Bodur Karagöz Kadife ) YAZLIK MEVSİMLİK ÇİÇEKLER FOTOGRAFLARI

Ageratum houstonianum (Vapur Dumanı)

Alyssum maritimum (Kuduz otu)

268

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

Begonia semperflorens (Bahçe Begonyası)

Begonia tuberhybrida (Yumrulu Begonya)

Canna indica hybrids (Yeşil yapraklı Kana) Canna australis(mor yapraklı kana)

Celosia cristata (Horoz ibiği)

Celosia argentea ‘’plumosa’’ (Tilki kuyruğu) 269

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Coleus blumei (Çay çiçeği - Yaprak Güzeli)

Cosmos

Dahlia variabilis (Yıldız Çiçeği)

Dianthus chinensis (Çin Karanfili)

Gazania splendens (Dana Gözü) 270

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

Gomphrena globosa ‘nana’ (Bodur Medine Çiçeği)

İmpatiens walleriana (Cam Güzeli)

İmpatiens walleriana (Cam güzeli)

Impatiens newguinea hybriden (Yeni Gine Camgüzeli)

Iresine herbstıı ‘’Shiny Rose’’ (Alyapraklı) 271

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Lobelia erinus compacta ( Mavi Çiçekli Lobelya )

Nicotiana (Tütün Çiçeği)

Osteospermum (Bodrum papatyası)

Pelargonium hortorum (Bahçe sardunyası)

Pelargonium peltatum (Sakız sardunyası) 272

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

Petunia grandiflora (Yalınkat petunya )

Petunia grandiflora wimbledon (Katmerli petunya)

Rudbeckia hırta (Elagöz)

Portulaca grandiflora (İpek Çiçeği)

Salvia splendens (Ateş Çiçeği) 273

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Tagetes erecta (Büyük kafalı Kadife)

Tagetes patula ‘’nana’’ (Karagöz Kadife)

Verbena erinoides (mine çiçeği)

Vinca roseus (Catharanthus) (Pervane çiçeği)

Zinnia (Kirlihanım eli) 274

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

13.6. KIŞLIK MEVSİMLİK ÇİÇEKLER 1- Viola X wittrockiana (Menekşe) 2- Viola miniature, cornuta (Mini Çiçekli Menekşe) 3- Cyclamen persicum ‘mini’ (Mini Çiçekli Siklamen) 4- Primula vulgaris (Çuha Çiçeği) 5- Chrysanthemum (Bodur Kasımpatı) 6- Calendula officinalis (Bodur Portakal Nergisi) 7- Bellis perennis (Bodur Şeker Tabağı) 8- Cherianthus cheiri (Bodur Şebboy) 9- Brassica aleracea (Süs Lahanası) 10-Dianthus barbatus (Hüsnüyusuf) KIŞLIK MEVSİMLİK ÇİÇEKLERİN FOTOGRAFLARI

Antirrhinium majus (Aslan ağzı)

Bellis perennis (Şeker tabağı)

Brassica oleracea (Süs lahanası)

275

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Brassica oleracea(Süs lahanası)

Calendula officinalis (Portakal nergizi)

Mathiola incana (Şebboy)

Cherianthus cheiri (Şebboy)

Cyclamen persicum’’mini’’ (siklamen) 276

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

Cyclamen persicum’’mini’’ (mini siklamen)

Dianthus barbatus (Hüsnü Yusuf)

Crysanthemum (Kasımpatı)

Primula aucalis (Çuha çiçeği)

Viola witrockiana (Menekşe) 277

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Viola miniature’’cornuta’’ (Mini menekşe)

13.7. MEVSİMLİK ÇİÇEK YETİŞTİRİCİLİĞİ 13.8. TOHUM SAĞLANMASI Mevsimlik çiçeklerin birçoğu tohum ile üretilmektedir. Yetiştiricilikte başarının en önemli şartı: orijini belli, kaliteli tohum kullanmak, tekniğine uygun ekim işlemini yapmak ve uygun bakım yapmaktır. Mevsimlik çiçeklerin en iyi kültür çeşitleri hibrit tohumlardan sağlanır. Mevsimlik çiçek yetiştiriciliğinde ıslah yoluyla uzun süreden beri çeşit özellikleri tümüyle belirlenmiş iki çeşidin çaprazlanması sonucu elde edilen yavru generasyona F1 hibritleri denilir. Hibrit tohumlarının fiyatlarının yüksek olmasına karşın, yetiştiricinin alacağı sonuçlar bu ek gideri fazlasıyla karşılamaya yetmektedir. Tohum materyali, özel firmalardan temin edilebileceği gibi, üreticinin kendisi tarafından da hazırlanabilir. Ancak bunun için üretici göz önünde bulundurması gereken önemli noktalar vardır. Satın alınacak tohum miktarının belirlenmesinde 1 gr.’daki tohum miktarı esas alınır. Bu miktar çeşitlere göre değişiklik gösterir. Örneğin: Vapur dumanı bitkisinin 1 gr.’ında 8000 adet,Cam güzeli 1250-2700 sardunya100-1000,petunya 8000-14000 adet tohum bulunurken, portakal nergisi bitkisinde ise 150 adet tohum bulunmaktadır. Satın alınan tohumların uzun süre bekletilmemesi, aynı yıl içerisinde ekim yapılması gereklidir. Çünkü, tohum her geçen yıl çimlenme yeteneğini kaybetmektedir.

Taze tohum fideleri 278

Yıllanmış tohum fideleri

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

Kaliteli tohumdan üniform şekilde gelişen fideler

13.9. ÇİMLENDİRME ORTAMLARI Çimlendirme ortamı olarak, günümüzde en çok kullanılan materyal, torf olmakla birlikte; toprak, yaprak çürüntüsü, kum, perlit ve vermükilit gibi materyallerinde kullanıldığı görülmektedir. Torf: Su fazlalığı ve oksijen azlığı gibi sınırlı ayrışma koşulları altında bitki kalıntılarının birikimiyle oluşmuş; jeolojik kökenli, büyük ölçüde ayrışmaya uğramamış yada bir bölümü ayrışmış organik materyaldir. Hacim ağırlığı çok düşük, su tutma kapasiteleri (% 15-20) oldukça yüksektir.

Viyollere torf doldurma makinası

Birden fazla çıkan fidelerin şaşırtılması üzeri vermikülit serpilmiş viyoller 279

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

13.10. TOHUM EKİMİ Tohum ekim zamanı bölgelere ve çeşitlere göre farklılıklar göstermektedir. Genellikle İlkbahar-yaz çiçeklerinin tohumları şubat ve mart ayları arasında, Sonbahar-kış çiçeklerinin tohumları ise temmuz ve Ağustos ayları arasında ekilmelidir. İlkbahar çiçek tohumları, serada viollere tava ve kasalara,Yaz çiçeklerinin tohumları, viollere, açıkta kasa yastık ve tavalara ekimi yapılır.Tohum ekimi viollere ekim,serpme (tam alanda) ve çizgi ekimi olmak üzere 3 şekilde yapılır.

Naturel Tohumlama makinası

Silindirik tohumlama makinası

Torfun viyollere doldurulması

13.10.1. Tohum Ekiminde Dikkat Edilecek Hususlar Tohumların çimlenebilmesi için gerekli sıcaklık çeşitlere göre farklılık olmakla birlikte, ortalama 15-20 ºC’ dır. Işık isteği, türlere ve türler içerisinde de çeşitlere göre değişmektedir. Bazıları ışık isterken, bazıları da karanlıkta çimlenme yeteneğine sahiptirler. Tohum ekim derinliği, tohumun büyüklüğüne, toprağın yapısına ve ekim mevsime göre değişir. Genel olarak tohum büyüklüğünün 2-3 katı derinlik uygundur. Tohum ekiminden sonra, çimlenme başlayıncaya kadar viol, tava ve ekim yastıkları 280

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

devamlı rutubetli tutulmalıdır ve gerekli ise gölgeleme yapılmalı ve çimlenme gerçekleşir gerçekleşmez gölgeleme kaldırılmalıdır. Çimlenmeden sonra verilen su miktarı azaltılmalıdır.

İyi bir çimlenme gösteren tohumlar

Sisleme ile sulama

13.10.2. Fideciklerin Şaşırtılması Tohum ekiminden sonra fidecikler 2 kotiledon yaprak (3-5 cm) (2 çift yaprak) oluşturur oluşturmaz şaşırtmaya tabii tutulurlar.(Pot,poşet,saksı’ya alınır.) Ancak tohumunu ekmede geç kalınmış olan çiçekler ile hızlı gelişen ve çok kısa sürede çiçek açanlar şaşırtma işlemi yapılmaksızın direkt bahçedeki yerlerine dikilirler. Kesme çiçek veya tohum elde edilmek isteniyorsa fideler mutlaka şaşırtmaya tabi tutulmalıdır. Şaşırtma yapılmadan bir gün önce, köklerin sökümden zarar görmemesi için ekim kasaları sulanmalıdır. Şaşırtma, direkt plastik poşetlere yapılabildiği gibi viyollere de yapılabilir, ancak viyole yapılan şaşırtmadan sonra fidecikler geliştikten sonra Pot, poşetlere ve saksıya aktarma yapılarak satışa sunulur.

Bitkisel harcın poşetlere doldurulması Bitkisel harcın potlara doldurulması 281

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

İdeal bir büyüme serası

Viyollerde gelişen fideler

Strofor kaplarda yetiştirilen fideler 282

Ahşap kasalarda gelişen fideler

Fide çıkarma makinası

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

Fidelerin viyollerde çıkartılması

Fide şaşırtma makinesi

Fidelerin seralarda taşınması

Şaşırtma makinesi ile sökümü Fide

283

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Şaşırtılacak büyüklüğe gelmiş yıldız ve petunya fideleri

Şaşırtılacak büyüklüğe gelmiş fideler

Fidelerin el ile Şaşırtılması

Fidelerin el ile Şaşırtılması 284

Poşetlere şaşırtılmış fideler

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

Serada hortum ile sulama sisleme sulama

13.11. MEVSİMLİK ÇİÇEKLERİN DİKİMİ Dikimden birkaç gün önce toprak hazırlığı yapılması gereklidir. Bahçede dikim yapılacak yerlerde, 0-25 cm derinlikte toprak bellenir.toprak tabakası taş çakıllardan temizlenir, çapalama ve gübreleme işlemleri yapılır. Toprak hafif nemlendirilerek dikime hazır hale getirilir. Fidelerin sökümü sırasında kökler zedelenmemesine dikkat edilmeli ve sökülen fideler hemen dikilmelidir. Dikim sırasında sıra arası ve sıra üzeri mesafeler iyi tespit edilmelidir. Bitki geliştiği zaman yeşil yaprak ve çiçeği görülecek şekilde ayarlanmalıdır. Çeşitlere göre aralık-mesafeleri değişmektedir. Fideler yağmurlu, rüzgarlı, sıcak ve güneşli zamanlarda dikilmemelidir. Sıcak ilkbahar ve yaz günlerinde akşam saatlerinde dikim yapılması tercih edilir. Dikimden hemen sonra fidelerin derhal sulanması gerekir.

285

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Dikime hazır hale gelmiş Begonyalar. 286

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

Viyol’deki fidelerin bahçeye aktarılması aşamaları

Ekim kasalarından fidelerin direkt bahçeye aktarılması aşamaları

Turba bazlı şaşırtma kaplarındaki fidelerin bahçeye aktarılması aşamaları

14. BAKIM İŞLERİ Çapalama ve yabani ot alma, sulama, gübreleme, solan, çiçeklerin uzaklaştırılması ve uç alma, hastalık ve zararlılarla mücadeleden ibarettir. 14.1. ÇAPALAMA VE YABANİ OT ALMA Sulamalar sonucu oluşan yabani otların alınması ve özellikle killi topraklarda oluşan kaymak tabakasının kırılması amacıyla çapalama işlemi yapılır. Çapalama işlemi tirpidin denilen ufak çapalar ile, ot alma işlemi ise elle veya bu amaç için geliştirilen özel aletler ile yapılır. Bu işlem sırasında bitki köklerinin zarar görmemesine özen gösterilir.

287

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

14.2. SULAMA Az miktarda ve sık sık su verme yerine uzun aralıklarla bol su verme uygun sulama şeklidir. Sulama işleminin akşam veya sabah erken saatlerde yapılması uygundur. Sulama sırasında yalnızca toprağın ıslanmasına yaprakların ve çiçeklerin zarar görmemesine dikkat edilmelidir. 14.3. GÜBRELEME Temel bitki besin maddeleri içeren (N-P-K) kompoze gübreler ve ihtiyaç duyulması durumunda ise mikro elementleri içeren (Kalsiyum, Kükürt, Magnezyum vb.) gübreler kullanılır. Azotlu (N) gübreler: vegetatif aksamı geliştirdiğinden çok fazla kullanılmaz. Fosforlu (P) Gübreler: bitkide çiçek tomurcuğu oluşumunu, çiçeklenme, çiçeklerde renk oluşumu, çiçeklenme süresinin uzatılması ve kök gelişimini artırıcı etki yapar. Potasyumlu (K) gübreler: dokuların dayanıklılığını, çiçek renginin koyuluğunu ve kokusunu, hastalık ve kuraklığa dayanımını arttırıcı etki yapar. Gübreleme iki şekilde yapılır: Birincisi direkt toprağa granül halinde gübre verilmesi: Toprak gübre verilmeden bir gün önce nemlendirilmeli, daha sonra sıralar arasına gübre serpilerek, bol sulama yapılmalıdır. Gelişmiş fideler için gübre miktarı 1m2’ye 25-35 gr.dır. İkincisi suda eritilmek suretiyle yapılan gübreleme: 1 lt suya 3-4 gr olacak şekilde konsantrasyon hazırlanır, sulama suyu olarak çiçek ve yapraklara gelmeyecek şekilde verilir. 14.4. SOLAN ÇİÇEKLERİN UZAKLAŞTIRILMASI VE UÇ ALMA Özellikle tohum temin etmek söz konusu değilse, sararmış ve solmuş çiçekler kesilerek uzaklaştırılmalıdır. Bu işlem tohum bağlamadan önce yapılırsa çiçeklenmeyi teşvik edici olur. Çiçeklerin bakımlı ve güzel görünmesi ve toplu formda bitkiler elde edilmesi için fidelerin uçları kırılmak suretiyle hafif budama yapılmalıdır. Uç alma ile ikinci bir çiçeklenme elde edilebilir.

288

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

15. İSTANBUL VE ÇEVRESİNDEKİ PARK VE BAHÇELERDE EN FAZLA RASTLANAN MEVSİMLİK ÇİÇEKLER VE AYLARA GÖRE ÇİÇEKLENME ZAMANLARI

289

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

16. MEVSİMLİK ÇİÇEKLERİN FARKLI TARZ VE YERLERDE KULLANIMI

290

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

291

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

292

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

293

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

294

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

295

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

296

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

297

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

17. MEVSİMLİK ÇİÇEK HASTALIKLARI 17.1. Bakteriyel Hastalıklar 17.1.1. BAKTERİYEL YAPRAK LEKESİ (Xanthomonas campestris) Hastalık etmeninin Belirtileri ve genel özellikleri: Xanthomonas campestris pv. bakteriyel hastalık etmeni olup, bir çok bakteriyel hastalıklar gibi, Xanthomonas campestris infeksiyon yapabilmesi ve hastalığı oluşturabilmesi için serin ve nemli hava koşullarına gereksinim duymaktadır. Hastalık belirtileri de özellikle üstten sulamanın yapıldığı alanlarda çok daha fazla yaygın olmaktadır. Su sıçramaları ile bakteriyel etmen bitkiden bitkiye oldukça ciddi boyutlarda yayılmaktadır. Bu yüzden hastalık ile mücadele de üstten sulama büyük önem arz etmektedir. Bakteriyel etmenler bitki dokusuna pasif yollardan yani bitkilerde açılan yaralardan ve doğal açıklıklardan giriş yapmaktadır. Bakterilerin direk enfeksiyon yapma kabiliyetleri de bulunmamaktadır. Bakteriyel hastalığın ilk belirtileri, özellikle yaslı yapraklar üzerinde küçük ve suyla haşlanmış gibi lekeler seklindedir. Bu lekeler tipik olarak yaprak damarları ile sınırlanmakta ve açılı bir sekil almaktadır. Hastalığın tipik belirtisi olan bu lekeler hızla siyah bir renge dönmektedir. Hastalık şiddetli olarak ortaya çıktığında, lekeler birleşir ve tüm yaprağı sarar ve çökertir. Daha yaslı yapraklarda lekeler kurur ve kağıdımsı bir yapı alır, fakat lekeler siyah rengini muhafaza eder. Lekeler nadir olarak yeni çıkmakta olan yapraklar üzerinde de görülebilir. 298

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

Mücadelesi Kültürel mücadele 1. Dayanıklı kültivarlarin kullanımı. 2. Hastalıktan ari tohum ve fidelerin kullanımı. 3. Infekteli bitki artıkları yok edilmeli. 4. Konukçusu olan yabancıotlar ile mücadele edilmeli. 5. Seralarda ya da tarlada hastalan bitkiler uzaklastırılmalı. 6. Bitkiler mümkünse üstten sulanmamalıdır. Kimyasal mücadele Genel olarak bakırlı preparatlar hastalığın kontrolü için kullanılmaktadır, fakat bu da kesin çözüm yolu olmamaktadır. İlaçlama yapılacaksa enfeksiyondan önce yapılan ilaçlamalar daha iyi sonuç vermektedir.

Bakteriyel Yaprak Lekesi Görüntüleri

299

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

17.2. MANTARİ HASTALIKLAR 17.2.1. Fidelerde Çökerten-Solgunluk (Pythium Spp.-Rhizoctonia Spp -Fusarium Spp.) Etmenin Tanımı ve Zarar Şekli Toprak kökenli bir fungal etmen ve çok geniş konukçu dizisine sahip bir patojendir. Pythium’ un en agresssif türlerinden biri ve bir çok bitkide çökerten, kök ve gövde çürüklüğü ve meyve ve çim bitkilerinin yanıklığı hastalıklarına neden olmaktadır. Bir çok tek yıllık bitki, süs bitlileri ve çimlerde ekonomik önemde hastalık yapmaktadır. Fungus nemli topraklarda canlı kaldığı ve en iyi şekilde geliştiği için su küflerinden biri olarak da anılır. Sıcak koşullar patojenin en sevdiği ortamlar olup, seralarda da büyük problemler oluşturmaktadır. Fungus dünyanın her yerinde özellikle sıcak bölgelerde ve seralarda görülmektedir. Fungus 27-34 C arasındaki sıcaklıkları ve nemli ortamları terçih eder. Konukçuları; şekerpancarı, biber, krizantem, kabakgiller, pamuk ve çim bitkileri sayılabilir. Özellikle dayanıklı olan üreme organı sayesinde nemli topraklarda uzun yıllar canlılıklarını koruyabilir. Patojen enfekteli bitki artıkları taşınarak ve serbest su bulduğunda zoosporları ile de hareket ederek yayılma gösterir. Belirtileri: Hastalanmış bitkilere özellikle alçak, drenajı bozuk alanlarda rastlamak mümkündür. Bu bitkilerin kök ve kökçüklerinde çürümeler görülür. Kültürel Mücadele: 1. Hastalık ile bulaşık özellikle çoğalmada kullanılan sürgün ve tohumların hastalıktan ari ve sertifikalı olmasına dikkat edilmeli. 2. Hastalığın bulunduğu alanlarda toprak drenajına önem verilmeli ve tarlada su birikmesine müsaade edilmemeli. 3. Bitkiler sık dikilmeden kaçınılmalı ve havalanma iyi olacak şekilde dikimler yapılmalı. 4. Hastalık etmeninden korunmak için sanitasyon (temizlik) işlemlerine büyük önem verilmeli, temiz saksı, alet, yetiştirme ortamları ve toprak kullanılmalı. 5. Hastalıklı bitki artıkları uzaklaştırılmalı ve imha edilmeli. 6. Bitkilerin yaralamaktan kaçınılmalı. 7. Sağlıklı bitkiler zayıf yetişen bitkilere göre enfeksiyonlara daha dayanıklıdır. Kimyasal Mücadele: Benomyl-cupravit-captan-bordo bulamacı kullanılır.

300

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

Çökerten-Solgunluk resimleri

17.2.2. KÜLLEME (Sphaerotheca pannosa var. Rosae) Etmenin Tanımı ve Zarar Şekli Külleme hastalık etmenleri dünyanın bir çok yerinde tarla ve sera koşullarında görmek mümkündür.Etkilenen bitkilerin yaprakları tam büyüklüğe ulaşamaz. Külleme hastalığının enfeksiyonu ve hastalık belirtileri çoğunlukla 3-7 gün içerisinde görülür ve çok sayıda konidisporları kısa bir süre içerisinde oluşmaktadır. Hastalık etmeni için uygun koşullar sık bitki ve düşük ışık yoğunluğudur. Yüksek nisbi nem ise enfeksiyon ve sporların canlılığı için uygun, fakat infeksiyon %50’ den düşük nisbi nem ortamlarında da olmaktadır. Enfeksiyon 20-30 °C sıcaklıklarda olabilir, gelişme için ortalama sıcaklık 25-30 °C arasındadır.Beyaz, tozlu fungal gelişme heriki yaprak yüzeyinde, yaprak sapı ve gövde üzerinde gelişir. Hastalık belirtileri ilk olarak taç yaprakları, gölgeli yapraklar ve yaprak alt yüzeylerinde gelişme gösterir. Sarı lekeler fungal gelişmenin olduğu yüzeyin arka tarafından görülmektedir. Yaşlı bitkiler ilk olarak etkilenir, enfekte olan yapraklar genellikle solar ve kururlar. Kültürel Mücadele: 1. Dayanıklı çeşitler tercih edilmeli. 2. Hastalıklı biti artıkları sezon sonunda toplanmalı ve yok edilmeli. 3. Hastalıktan dolayı kurumuş sürgünlerin budanması ve imha edilmesi. 4.damlama sulama sistemi kullanılmalıdır. 301

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Kimyasal Mücadele: Mücadeleye koruyucu amacıyla ve rutin olarak 15-20 günde bir yapılmalıdır.AnvilDinit5-Hexzil-Topas-Benolex-kükürt -Benlate- Özyimil-Fundazol -Hekvistin -Bavistin isimli ilaçlar kullanılır.

Külleme Görüntüleri

17.2.3. ERKEN YANIKLIK HASTALIĞI (Alternaria solani) Etmenin Tanımı ve Zarar Şekli Alternaria solani fungusu tarafından neden olunan erken yanıklık hastalığı, tarlada ve seralarda risk oluşturmaktadır. Hastalık dünyanın bir çok yerinde ortaya çıkabilir ve bazen bitkilerin tüm yapraklarının dökülmesine neden olarak tahripkar bir hastalık olabilir. Erken yanıklık hastalığı ürünlerin tüm gelişme devresinde ortaya çıkmaktadır. Sıcak iklim kuşaklarında, özellikle bitkilerin sulandığı alanlarda esas problemler oluşmaktadır. Hastalık özellikle olgunlaşmakta ve besinsel olarak az beslenmiş olan bitkilerde daha şiddetli görülmektedir. Hastalık etmeni ürün artıkları, enfekteli yumru ve diğer solanaceos bitkilerinde varlığını sürdürebilir. Hastalık etmeninin sporları hava kökenli olup, hava akımları ile sağlıklı bitkilere taşınabilir. İdeal sıcaklık (20-30 °C) ve yüksek nem koşullarında da yaprakları enfekte ederler. %95 nisbi nem oranında da hastalık gelişimi en yüksek seviye çıkmaktadır. Hastalık etmeninin sporları genellikle çiğ ve yağmurlu havalarda üretilir ve sporlar bitki artıkları ya da enfekteli bitkilerden hava akımları ile ayrılır. Çimlenen sporlar direkt ya da yaralanmış dokulardan bitkileri enfekte eder ve tekrar 302

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

tekrar yeni sporlar bu bölgelerde de üretilir. Erken yanıklık yaşlı dokularda, yaralanmış, yetersiz beslenmiş, böcek zararına uğramış ve diğer streslere maruz kalmış bitkilerde daha fazla görülmektedir. Hastalık etmeninin başlangıç enfeksiyonları bitkilerin alt kısmındaki yaşlı yapraklarda en fazla görülür. İlk belirtiler küçük, (1-2 mm) koyu kahverengi ile siyah lekeler olarak ortaya çıkar. Lekeler zamanla genişler ve hedef tahtası görünümünde iç içe geçmiş konsantik halkalar şeklinde görülür. İlerleyen lekeler yaprak damarları ile sınırlanır ve açılı bir görünüm alır ve lekelerin etrafı genellikle dar klorotik bir hale ile çevrilir. Hastalık ilerlerken yapraklar sararır, kurur ve düşerler. Kimyasal mücadelede bakırlı ilaçlar kullanılmalıdır.

Erken Yanıklık Hastalığı Görüntüleri

Kurşuni Küf (Botrytis cinerea) Etmenin Tanımı ve Zarar Şekli: Botrytis cinerea Fr. fungal bir etmeni her yerde ve çok yaygın olarak bulunan polifag bir fungus olup, bir çok bitkiye saldırma ve koloni oluşturma yeteneğindedir. Bitkilere gelişmesi için ideal bir beslenme yeri oluşturan yaralı kısımlardan ve dokulardan giriş yapar. Konukçu bitkileri arasında domates ile ekim nöbetine giren veya domatesin yakın çevresinde yaygın biçimde yetiştirilen marul, salata, biber, patlıcan, çilek gibi bitkilerdir. Konidi, miselyum ve sclerot gibi değişik formlarda bitki artıkları üzerinde ve toprakta barınır. Yağmur, rüzgar ve örtü altında hava akımları yardımıyla yayılmaktadır. Hava neminin %95 lerde ve 17-23 °C sıcak olan havalar hastalığın gelişmesi için uygundur. Yaprak: Düzensiz ve koyu kahve ve siyah karışımı şeklinde belirtiler görülür, genelde meyve ve gövdede belirtisi daha yaygındır. 303

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Bitkilerin ana ya da yan dallarında sert ve koyu kahverengi şeklinde küçük lekeler görülür ve zamanla leke tüm gövdeyi çevreler ve bitkinin üst aksamı ölmektedir. Hastalığın olduğu yerde zamanla kurşuni bir renkte fungusun spor tabakası görülür. Kültürel Mücadele: 1. Seraların havalanmasına büyük önem verilmeli, sık dikimden kacınılmalı ve budama yapılmalı. 2. Bitkileri yaralamaktan kaçınılmalı 3. Ölü yada infekteli bitki çiçek, yaprak ve meyveler üretim alanlarından uzaklaştırılmalı. 4. Dayanıklı çesitler her zaman tercih edilmelidir. Kimyasal Mücadele: Gövde üzerinde belirtiler görüldügünde bitkiler koruyucu fungisitler ile ilaçlanabilir. Cupravit,imazalil ilaçları kullanılır.

Kurşuni Küf Görüntüleri

17.3. ZARARLILAR 17.3.1. MANTAR SİVRİSİNEĞİ(Fungus Gnat/Scarid Fly) Bu küçük sinekler içeride yetiştirilen ağaçların etrafında uçarken görülebilirler. Bir sinek olarak sadece biraz rahatsızlık veriyor olsalar da larvaları bitkinin kök sisteminden beslenirler. Bu böcekler çok sulu ve genellikle yosunlu topraklara yerleşirler. Sinekleri böcek ilaçları veya ev sinekleri için kullanılan spreylerle öldürmek basit olsa da esas önemli olan bitkinin yerini ve toprağın su tahliyesini iyileştirmek ve de toprağı uzun süre ıslak tutmamaktır. Kimyasal Mücedele: talstar-cpermethrin,bifenthrin ilaçları kullanılır. Larvalara karşı Bacillus thuringiensis var. israelensis bakterisi kullanılır. Azadirachtin böcek gelişim düzenleyici doğal ilaçlar. 304

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

Mantar Sivrisineği Görüntüleri

17.3.2. Yaprak Biti (Macrosiphum Rosae) Zarar Şekli Afitler sokucu emici ağız yapısı ile hortumunu bitki dokusu içine sokarak özsuyu emer. Koloniler halinde sürgün tomurcuk, yapraklarda bazen de gövdede bulunur. Yoğun olduğu durumlarda gül tomurcuklarının normal gelişmesi duraksar, öz suyu emilen yapraklarda büzüşme, dönme,burkulma olur.zararı özellikle genç sürgün ve yapraklarda yapmaktadır. Bitki gelişmesini engeller,meyve ve yapraklar deforme olur.yaprak, gövde ve hatta kökte gallere sebep olur.bir çok afit türü beslendikleri yerlerde yapışkan tatlı balımsı madde (fumajin) salgılar. Bu madde bitkinin meyve, dal ve yaprakların üzerine düşer.daha sonra buralarda kahverengi sisli mantar tabakası oluşur. Biyolojik mücadele Yaprak bitleri ile biyolojik mücadele doğal düşmanlarıyla yapılmaktadır.uğur böcekleri (Coleoptera :Coccinella semptempuntata), Neuroptera: Chrysopidae, Diptera: Syriphidae, Diptera: Cecidomyiidae, (Aphidolete aphidimyza) afitlerle beslenirler.,eşek arıları yumurtalarını yeni doğmuş afit nimflerinin yanına koyar,çıkan arı larvaları afitlerin nimfleriyle beslenirler. Kimyasal Mücadele: Gül bitkisinin sürgün ve taze yaprakların alt yüzünde yaprak biti kolonileri görülmeye başladığı zaman ilaçlamaya geçilmelidir.ilaçlama her 20 günde bir tekrarlanmalıdır.Hektaş asefat-Kortan -Poligor-Metasytos-Hezudin-Basudin-Korumagor gibi insectisitler kullanılır.

305

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Güllerde Yaprak Biti Görüntüleri

17.3.3. Yaprak Galeri Sineği (Liriomyza Spp.) Ergin faaliyetleri bütün yıl sürer. Özellikle seralarda üretim sezonu boyunca zararlı olurlar. Yaprağın epidermisi arasına bırakılan yumurtalardan çıkan larvalar, yaprak epidermisini yiyerek beslenirler. Erginler de, beslenmek ve yumurta bırakmak için yapraklarda küçük yaralar açarlar. Larvaların beslenirken açtıkları galeriler, tüm yaprağı kaplayarak bitkinin fotosentez yapmasını engeller. Bu yapraklar daha sonra kuruyarak dökülür. Beslenemeyen bitki zayıflar, kurur ve önemli kayıpları oluşur. Mücadele için seralarda ergin uçuşları izlenmeli ve yapraklarda tek tük galeriler görüldüğünde ilaçlamaya geçilmelidir. Kimyasal mücadele:Trigard 75 WP 20 gr/100 lt su veya dekar Evisect S 50gr / 100 lt suya

Yaprak Galeri Sineği Görüntüleri 306

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

17.3.4. Beyaz Sinek (Bemisia Tabaci) Zarar Şekli: Ergin vücudu sarı renkli olup, beyaz renkli ve tek damarlı iki çift kanada sahiptir. Süs bitkilerin yaprak öz suyunu emerek zarar meydana getirir. Bitkide aldıkları sudan bulunan tatlı maddenin tümünü kullanamazlar, fazlasını dışarı salarlar ve üzerinde saprofit mantarlar gelişerek “Karaballığa” neden olurlar. Yılda 4-12 arasında döl verir. İç ve dış mekan süs bitkilerinde sık görülen bir zararlıdır. Ergin vücudu soluk sarı renkte olup, kanatlar üzerindeki beyaz mum tabakası nedeniyle genel olarak beyaz renkte görünür. Larvalar yaprağa yapışık olup şeffaf renktedir. Yaprakların alt yüzeyinde beslenirler. Yılda 9-10 döl verebilirler. Larva ve erginler bitki öz suyunu emerek beslenirler, bitkinin zayıflamasına, yaprakların sararmasına, neden olurlar. Ayrıca beslenme sırasında tatlı ve yapışkan bir madde salgıladığından yapraklar üzerinde fumajin denen mantar gelişerek bitkinin görünümünü bozar ve pazar değerini düşürür. Bunun yanı sıra erginleri bazı virüs hastalıkları taşıyıcısıdır. Mücadelesi: Temiz üretim materyali kullanılmalı. Bitkinin yetiştirileceği alan yabancı otlardan temizlenmeli ve bitki artıklarından arındırılmalıdır.

Beyaz Sinek Görüntüleri

17.3.5. Tel Kurdu (Agroites Spp.) Zarar Şekli: Larvalar, bitkilerin toprakaltı kısımlarında ince kökleri ısırıp kopararak ve kalın kök veya yumrular içinde tüneller açarak beslenirler. Saman sarısı renkte, sert vücutlu ince uzun yapılı olan larvalar, ilkbahardan itibaren havaların ısınmasıyla toprak yüzeyine yak307

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

laşarak konukçu bitkilerin köklerinde beslenmeye başlarlar. Mücadelesinde tohum ilaçlaması, fidelik ilaçlaması, tarlada toprak ilaçlaması ve ocak ilaçlaması yapılabilir.Bayer endosülfan, hektionex, gaucho, promise, isimli ilaçlar kullanılır.

Tel Kurtları Görüntüleri

17.3.6. NEMATODLAR Konukçu bitkisinin kökünde meydana getirdikleri irili ufaklı urlarla kolayca tanınırlar. Beyazımsı renkte şişkin armut şeklindeki dişiler, bu urların içinde yaşarlar. Erkekleri ince uzun, iplik şeklindedir ve ergin olduktan sonra toprağa geçerler. Kök-ur nematodlarının boyları türlere göre değişmekle birlikte 0,4-1 mm arasındadır Kök-ur nematodları, hemen hemen bütün kültür bitkilerinde zarara neden olabilir. Kök-ur nematodlarının 30’a yakın türü ve 2000 den fazla konukçusu olduğu bilinmektedir. Nematodlar iğneleri vasıtasıyla sokup, bitki özsuyunu emerek zarar yaparlar. Köklerde ur, saçak ve küt kök oluşumuna neden olurlar. Bitki besin ve su alamaz. Ağır bulaşık bitkiler ölürler. Yabancı otlardan köpek üzümü kök-ur nematodlarına konukçuluk yaparak bulaşık sahalarda enfeksiyon kaynağı oluşturmaktadır. Arız oldukları bitkinin köklerinde urlar meydana getirirler. Bu urlar, bitkinin öz su düzenini bozar ve kökün fonksiyonlarını engeller. Bitkide gelişme yavaşlar ve durur, bodurlaşma görülür. Yapraklarda sararma, çiçek ve meyve silkmeleri görülür. Enfeksiyon ağır ise bitki tamamen kuruyabilir. Köklerdeki urların baklagil nodozitelerinden farkı daha açık renkli ve gayri muntazam şekilli oluşlarıdır. Dişiler jelatinimsi bir kese içine yumurtalarını depo eder ve ölür. Bir kese içinde 1500 adet yumurta bulunabilir. Toprak sıcaklığı 10ºC den aşağı ise gelişme olmaz. Nematod zararı 15ºC de başlar, 20-27ºC sıcaklıklar gelişme için uygundur. Bu nematodlar daha çok tropik ve subtropik bölgelerde zararlıdır. Yılda 3- 4 nesil verebilir. Gelişmeleri için uygun nem % 40-90 arasındadır.

308

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

Kültürel Önlem Kök-ur nematodlarının konukçusu çok olması, sulanabilen alanlarda özellikle sebzelerin yetiştirilmesi, bazı yerlerde, yıl içinde birden fazla ürünün üretiminin yapılması nedeniyle kültürel önlemlerin uygulanması güç olmaktadır. Bulaşık bitki köklerinin toplanıp yakılması. Ekim veya dikime hazırlık maksadıyla yapılan toprak işlemelerinin; sıcak ve kurak mevsimde toprağın birkaç defa alt üst edilmesi şeklinde yapılması, seralarda ise sıcak aylarda ve seranın boş olduğu zamanlarda 15 gün ara ile toprağın 30-40 cm derinlikte ve en az iki kez alt üst edilerek işlenmesi, mümkünse tarlanın nadasa bırakılması veya 3-4 yıllık bir münavebe uygulanması temiz toprak, temiz fide kullanılması, sulama sularının bulaşık sahalardan geçirilmemesi, ayrıca çeşitli yönleri ile ülke ve bölge koşullarına uygun ve dayanıklı çeşitlerin yetiştirilmesi önerilebilir. Kök-ur nematodları iç karantinaya tabidir. Bu nedenle bulaşık üretim materyallerinin temiz bölgelere taşınmasına engel olunmalıdır. İlaçlı Mücadele Kimyasal mücadelede başarılı olmak için öncelikle kültürel önlemlerin alınması gerekir. Çünkü nematositlerle toprak ilaçlaması yüksek maliyet gerektiren bir çalışmadır. Ekimden 3 hafta önce veya ekim esnasında herhangi bir ruhsatlı nematod ilacı ile toprak ilaçlaması yapılabilir. Kök-ur nematodlarının ilaçlama zamanının saptanmasında nematodun biyolojik dönemi, toprak karakteri, toprağın sıcaklığı ve nem durumu, uygulamada kullanılacak nematositlerin sistemik olup olmadıkları gibi etmenler dikkate alınmalıdır. Kök-ur nematodlarının II. dönem larvaları enfekte gücüne sahiptir. İlaçlama sırasında toprak sıcaklığı 10~C nin üzerinde olmalıdır. Özellikle toprak sıcaklığının 15~C olduğu Mayıs-Haziran veya Eylül-Ekim ayları uygundur.

Nematod Görüntüleri

309

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

17.3.7. Danaburnu (grylotalpa gryllotalpa) Zarar Şekli Toprak altında yaşayan bazı böceklerle beslense de genellikle bitkilerin köklerinde ve yumrularında zarar yapar.toprak altında galeri açarken rastladıkları çim ve fidanların köklerini keserler.zararlı ilkbaharda havaların ısınmasıyla birlikte faaliyete geçerler,temmuz sonuna kadar zararı devam eder.toprağın nemli ve kuru olmasına bağlı olarak galeri derinliği 10-30 cm değişebilir.kumlu-killi humuslu ve hafif topraklarda yaşar. Kültürel Önlemler: 1-Küçük alanlar su altında bırakılıp nimf ve erginler troplanıp imha edilir.2-yine sonbaharda alana iki yumruk büyüklüğünde belli yerler at gübresi koyulur daha sonra ilkbaharda bu gübreler toplanıp gübre içindeki ergin ve nimfler imha edilir.3-zamanında toprak işlemesi yapılarak yuvalarının yıkılması. Kimyasal Mücadele Erken ilkbahardan ekim ayı sonuna kadar mücadele yapılmalıdır.Mücadelede Hektionex-Korsulfan-Bayer endosulfan-Folidol-Korthion-Dipterex kullanılır.

Danaburnu Görüntleri

17.3.8. Thripsler Zarar Şekli 1 mm. kadar boyda ince kahverengi, saman sarısı veya grimsi renkte olan Thrips’in ağız parçaları çok kısadır. Bu nedenle kütikulin hemen altındaki hücreleri emerler. Boşalan hücrelere hava girer. Böylece yukarda belirtilen renksizleşme ortaya çıkar. Thrips tütünden başka daha birçok bitkilere saldırır. Thrips kışı çoğu halde ergin olarak geçirir. Saklandığı yerler bitki artıkları veya topraktır. İlkbaharda ergin dişi yumurtalarını teker teker genç yapraklara koyar. Yumurtalar 5-8 günde açılır. Larva 7-12 günde olgunlaşır. Pup toprak içinde olur ve 4-6 gün sonra ergin halde açılır. Böylece hayat devresini 16-26 gün içerisinde tamamlar. Yılda uygun dış şartlarda 5 döl kadar verir. 310

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

Mücadelesi: Kimyasal mücadelede Orthene, Avid, Conserve, Diazinon,Sevin,Malathion,metasytox,hektaş asefat adlı ilaçlar kullanılır..

Thripsler Görüntüleri

17.3.9. Kırmızı Örümcekler-Akarlar (Tetranychus Urticae) Zarar Şekli Kırmızı örümcekler yazın en sıcak ve özellikle uzun yağmursuz kuru periyotlarda görülür.Bulundukları ağaçlarda yaprakların bitki özsuyunu emerek zararlı olurlar. Yaprakların alt yüzüne ördükleri ağlar arasına bırakılan yumurtalardan gelişen kırmızı örümcekler bitkinin özsuyunu emerler.yapraklar nokta nokta boyanmış,sarı,gümüşi veya bronz renk alır,tomurcuk üzerine,yapraklar arasına yaprak yüzeyine ağ örer.yapraklar kahverengileşir kurur ve düşer. Emgi yerlerinde suyu emilen noktalar ölür. Bunun sonucunda yapraklarda önce beyaz, sonra sarı kahverengi lekeler meydana gelir. Daha sonra bu lekeler birleşerek yaprağın, kıvrılıp, kuruyup dökülmesine, dolayısıyla önemli derecede zarara neden olurlar. Ayrıca bazı hastalıkları taşıyarak da zararlı olurlar. Doğal düşmanları Bir çok avcı akar ve böcekler zararlı akarların yumurta ve diğer dönemlerine saldırarak çoğu defa onları zararsız durumda bırakabilmektedir. Atractotomus mali (Het.:Miridae ), Orius spp. (Het.:Anthocoridae) ve Stethorus punctillum (Col.:Coccinellidae) önemli doğal düşmanlar olarak bulunmaktadır. Kimyasal MücadeleYaprakların altları incelenerek zararlı görülür görülmez ilaçlama yapılmalı, geç kalmamaya özellikle dikkat edilmelidir. Hava sıcaklığına bağlı olarak haziran ayından itibaren zararlı görülebilir.Yaprak altlarının iyice ilaçlanmasına özen gösterilmelidir.Kükürt-Meteor-Torpedo-Avirmec-Aniverse kullanılır.

311

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Kırmızı Örümcekler-Akarlar

17.3.10. Kabuklu Bitler (Parthenolecanium Spp.) Zarar Şekli Tüm bitkilerde zarar yaparlar. İnce uzun hortumlarını üzerinde yaşadığı bitki dokusunu derinlerine sokarlar ve öz suyunu emerler. Salgıladıkları tatlı madde ile fumajin mantarlarının hızla çoğalmasına neden olurlar. Zarar gören bitkiler 3-4 yıl içinde tamamen kururlar. Bitkilerde durgunluk, bodurlaşır, yapraklar ufalır sürgün tomurcuk miktarı azalır kalite bozulur. Kimyasal Mücadele: Zararlı saptandığında mücadeleye başlanır.Hektaş asefat-Kortan-Mavrik-Sevin-supracide-suprakor kullanılır.

Kabuklu Bit Görüntüleri 312

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

17.3.11. Kabuklu Salyangoz -Sümüklü Böcek (Helix Aspersa-Agriolimax Reticulatus) Zarar Şekli Çiğneyici törpileyici ağız yapısı olduğundan dolayı bitkilerde yaprak ve çiçeklerde hatta genç bitkilerde gövde de zarara yapar. Bunlar geceleyin zararlı olur.bulutlu, sisli, kapalı ve yağmurlu havalardan hoşlanır ve beslenirler.sıcak ve parlak havalarda toprak altına bitki altlarında girinti ve çıkıntı yerlerde geçirirler. gizlenirler.gizlendiği veya gezindikleri yerleri tespit için salgıladıkları parlak gümüş renkte Salgı bırakırlar. Küçük türleri çoğu kez bahçelerde süs bitkilerini sararak kurumasına sebebiyet verirler. Mücadelesi Mücadelede salyangoz ve sümüklü böceklerin gizlendiği tahta,taş,gizli dehlizler, ağaç gövdeleri, otların altı,sarmaşık araları ve yabani ot alanlarında barınırlar, buralara traplar konulması, elle toplanması özellikle hassas bitkilerde bakır bariyerler kurarak engeller yapılması.ayrıca kimyasal yemler hazırlanması.alanın akşam sulanması ile nemlenip cezbeci ortam sağlaması ardından zehirli yemler alana konulması. Kimyasal Mücadele: Metaldehit’ le zehirli yemler hazırlanıp alana konulması Metadex-Salyangosit-Mollusit Kullanılır.

Salyangoz ve Sümüklü Böcekler

17.4. VİRÜSLER İnsan zihninin algılayamayacağı kadar küçük olan virüsler ancak elektron mikroskobunda görülebilmektedirler. Virüslerin bulaşma yolları Tohum, Fide, fidan ve aşı materyalleri, Böcekler, Nematodlar El işçiliği : Tütün, domates, biber gibi kültür bitkilerinde uygulanan koltuk alma, kırım, boğaz doldurma, ve sulama gibi genel işlemler esnasında temas yoluyla hastalıklı 313

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

bitkilerden bitki özsuyu ile bulaşan virüs partikülleri,kullanılan aletler veya insan eli ile sağlıklı bitkilere taşınabilmektedir. Bu bakımdan işletmelerde çalışmalar sırasında kullanılan aletlerin sık sık dezenfektan madde ile temizlenmesi, virüs şüphesi olan bitkilerin en kısa sürede tarla veya seradan dikkatlice sökülerek imha edilmelidir. Virüsle bulaşık bitkilerde tutunup beslenen küsküt bitkisi buradan sağlam bitkilere de kol atıp, hasta ve sağlam bitkiler arasında köprü kurarak virüsü sağlam bitkilere taşımaktadır Mücadele: Virüslerle kimyasal bir mücadele yoktur. 17.4.1. Camgüzeli Nekrotik Leke Virüsü

Pratik olarak uygulamalarda aşağıdaki ilaçlar kullanılabilir Birçok hastalık ve zararlıları aynı anda kontrol altında tutabilmek için hastalıklara karşı Pomarsol+Carbendazol, Captan+Benlate, Previcur birer hafta arayla uygulanır. Zararlılara karşı ise lennate (thrips+yaprak biti+tırtıl),DDVP (kırmızı örümcek+yaprak biti+tel kurtları+Evisect (yaprak galeri sineği) on gün arayla uygulanır. 18. SOĞANLI BİTKİLER Soğanlı bitkiler, sadece tohum ile üretilmeyen, toprak altındaki depo organlarıyla da üretilen bitki grubudur. Toprak altındaki depo organların ilk görevi, büyüme ve gelişme için gerekli olan karbonhidratlar, nem vb depolayarak olumsuz hava koşullarında bitkinin hayatta kalmasını garanti altına almaktır. Soğan, yeraltında depo organına sahip bitkileri tanımlamak için kullanılan bir kavramdır. Soğanlı bitkiler sahip oldukları özelleşmiş depo organlarına göre; soğanlı, yumrulu, kormlu, rizomlu bitkiler şekline sınıflandırılır. Bu bitki grubuna aynı zamanda geofitler de denir.

314

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

Şekil 1: Soğanlı bitkilerin değişik toprak altı organları

Soğanlı bitkiler, dünyada 25° - 45° Güney-Kuzey enlemleri arasında, ağırlıklı olarak kuzey yarımkürede bulunur. Kuzey yarımkürede; Orta Asya, Kafkaslar, Anadolu, Balkanlar ve Akdeniz havzalarında yoğunlaşmıştır.

Şekil 2: Yabani soğanlı bitkilerin dünya üzerindeki dağılımı

Soğanlı bitkiler yetişme dönemlerine göre iki temel gruba ayrılır. İlkbaharda ve yazın çiçek açanlar ile sonbaharda çiçek açanlar. İlkbahar ve sonbaharda çiçek açanlar, soğuklara dayanıklıdır ve çiçek açmak için soğuklara ihtiyaç duyar; bu nedenle sonbaharda dikilmeleri gerekir. Yazın çiçek açanlar ise düşük sıcaklılarda zarar görür; çiçeklenme için soğuk ortama ihtiyaç duymaz ve ilkbaharda dikilir. Genelde soğanlı bitkiler; morfolojik olarak kökler, yaprak ve gövde olmak üzere üç temel gruba ayrılır. Gövde, yaprak ve çiçek olarak tanımlanan ve toprak üstünde bulunan bitkinin bu kısımlarına üst aksam denir. Bazı morfolojik özellikler, sadece soğanlı bitkilerde bulunur; örneğin, lâlede bulunan çekme kökler gibi. Soğanlı bitkilerin genel olarak besin, baharat ve süs bitkisi halinde kullanımı çok eskilere dayanır. Soğanlı bitkilerin süs bitkisi olarak kullanımı, kesme çiçek, saksılı ve dış mekanlarda olmak üzere farklılık gösterir. 315

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

18. 2. Soğanlı Bitkilerin Peyzaj Planlamada Kullanımı Süs bitkisi olarak, hemen her çeşit bahçeye ve kullanıma uygun bir soğanlı bitki türü vardır. Genellikle bulunduğu mekanda ve çim alanda, doğal görünüm sağlama özelliğine sahiptir. Bazıları bahçe veya pencere kenarlarındaki saksılarda kullanıma uygundur. Bazıları da soğuklama (prepere) ihtiyacı karşılanarak seralarda yetiştirilir ve kesme çiçek olarak kullanılır.

Resim 1: Soğanlı Bitkilerin yeşil alanlarda kullanılması

Göz alıcı ve değişik birçok renge sahip olan soğanlı bitkiler; bu özellikleriyle bahçelerde, ağaç ve çalılar çevresindeki boşlukları şenlendirirler. Çiçekleri biçim ve renk bakımından son derece çekici olan geofitler; kış aylarının sonlarında kar topraktan kalkar kalmaz ya da karla birlikte çiçeklenen türleriyle, bahar müjdecisi olarak sembolik önem taşımaktadır. Bu nedenle soğanlı bitkiler, bu dönemde park ve bahçelerde geniş ölçüde kullanılır. Bu dönemde, benzer özellikleri yansıtan farklı bitkilerin bulunmayışı da soğanlı bitkileri ayrıcalıklı kılmaktadır. Soğanlı bitkiler park ve bahçelerde süs bitkisi, ev içi dekorasyonda kesme çiçek, bezeme sanatlarında motif olarak çeşitli ülkelerin yaşamlarında yer almıştır. Ayrıca, tarım ürünü olarak da önem taşır. Ülkemiz açısından ise tarihi kimliği, kültürü ve ekonomisindeki yeri ile özel öneme sahiptir. Osmanlı İmparatorluğunda, XVII. yüzyılın başındaki “Lâle Devri” etkileri ve sonuçlarıyla değerlendirildiğinde, bu bitkinin önemi daha iyi anlaşılmaktadır. Hollanda’nın, başta lâle olmak üzere soğanlı bitkilere dayalı ekonomisinin, turizmle birlikte ülke açısından ne derece önemli olduğu bilinmektedir. Son yüzyılda, endüstrileşme ve kentleşme ile giderek doğadan uzaklaşan insanların, 316

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

evlerinin dört duvarı arasındaki yaşantılarında ve doğaya özlemlerinin giderilmesinde, bu bitkilerin önemi giderek daha iyi anlaşılmaktadır. 18. 3. Soğanlı Bitkilerin Ticareti Soğanlı bitkiler, sahip oldukları soğan, yumru ve rizom gibi toprak organları sayesinde, orijinal habitatlarından başka ülkelere canlı olarak taşınabilme olanağı sunmaktadır Bu nedenle, doğadan sökülerek başka ülkelere götürülmesi ve ticaretinin yapılması kolaydır Soğanlı bitkilerin tanınması, süs bitkisi olarak kullanılması ve dolayısıyla ticareti, çok eskilere dayanır. Medeniyetin ilk uygarlıklarına baktığımızda, soğanlı bitkilerin süsleme amacıyla kullanıldığını görüyoruz. Eski Mısır, Yunan ve Roma uygarlıklarında iris, nergis, lilium gibi soğanlı bitkilerin, dönemin vazoları veya fresklerinde süsleme unsuru olarak kullanıldığını görüyoruz. İlk ticareti yapılan soğanlı bitki, safran (crocus sativus)’dır. MÖ 3000-110 tarihlerinde, Girit’te medeniyet kuran Minoon’ların, safranın erkek organlarını kurutarak bir çeşit ilaç olarak dünyaya sattığı bilinmektedir. XVII. Yüzyılda, Avustralya elçisi olarak Osmanlı imparatorluğunun başkenti İstanbul’a gelen Busbecq, Osmanlı-Türk medeniyetinde uzun zamandır kullanılan lâle ile tanışır ve çevresine tanıtır. Soğanlı bitkiler, sömürgeciliğin arttığı 17.-18. yüzyılda, kâşiflerin ve botanikçilerin ilgi kaynağı olmuş ve soğanlı bitkilerin ticaretinin temeli o günlerde atılmıştır. Günümüzde soğanlı bitkilerin ticareti, dünya tarım ürünleri içinde küçümsenmeyecek düzeydedir. Soğanlı bitkilerin ticareti kesme çiçek, saksılı çiçek ve bahçe çiçeği olarak önem kazanmaktadır. Ticareti en çok yapılan türler lâle, nergis, glayöl, iris, lilium ve sümbüldür. Bu altı tür, ticaretin % 90’ını oluşturmaktadır. Üretimin %90’ını Hollanda yapmaktadır. Satılan soğanların yaklaşık % 70’i kesme çiçek üretiminde, % 30’u da peyzaj çalışmalarında kullanılmaktadır. Hollanda, uluslararası süs bitkileri üretiminin ve ticaretinin en önemli merkezlerindendir. Türkiye’de yetişen doğal çiçek soğanları, özel bir yönetmelikle koruma altına alınmıştır. Doğal çiçek soğanları, dolaylı olarak mevcut orman ve mera kanunu kapsamına da girmektedir. Türkiye, 1973 yılında imzalanarak yürürlüğe giren “Nesli Tehlikede Olan Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararası Ticaretine İlişkin Sözleşme” (CITES) ve “Avrupa’nın Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarını Koruma Sözleşmesi” (BERN) gibi ulusal ve uluslararası yasalar kapsamında, doğal çiçek soğanlarının yaşam ortamlarını korunmaya çalışmaktadır. Doğal çiçek soğanlarının yetiştiriciliği, bu yasal düzenlemeler doğrultusunda izne bağlanmıştır; izinsiz üretim yapanlar hakkında yasal işlemler yapılmaktadır. 19. LALE BİTKİSİNİN BOTANİK ÖZELLİKLERİ VE SINIFLANDIRILMASI Lâle (Tulipa), “Manocotyledanoe” bitki dünyasının, “liliaceae” familyasından, çok yıllık, soğanlı ve otsu bir bitkidir. Lâle soğanları, iki ila altı adet, pul şeklinde, etli yaprakların tabanda birleşmesinden oluşmuştur. Kökleri, soğan tabanından çıkar. Gözler, pulların iç tabanında veya tunik iç kısmında bulunur. Genellikle, pul başına bir tomurcuk bulunur. Soğan üzerindeki kabuk, derimsi veya zar biçimindedir. Kabuğun iç kısmı, sık veya seyrek, tüylü veya çıplaktır. Bu özellikler, lâle türlerinin tayininde önemli değer taşır. Çiçekleri, bir sap üzerinde, 1-4 çiçek örtüsü, 6 parçalı, serbest, sarı, kırmızı veya be317

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

yaz renklidir. Her bir parçanın dip kısmında, genellikle esmer renkli bir leke bulunur. Erkek organları, 6 adet; filamentlerin dip kısımları, bazı türlerde şişkin ve tüylüdür. Bu özelliğe göre, lâle türleri iki büyük gruba ayrılır. 1. “Seksiyon Eriostemones”: Filamentlerin dip kısmı, şişkin ve tüylüdür. 2. “Seksiyon Leiostemones”: Filamentlerin dip kısmı, şişkin ve tüylü değildir. Günümüzde, bahçe süslemelerinde kullanılan lâle türleri, genellikle “Leiostemones” grubuna aittir ve bu grupta, yaklaşık 30 tür bulunmaktadır.

Şekil 3: Dikim öncesi lale soğanının boyuna kesiti

Resim 2: Lale bitkisinin çiçek ve organları

Doğada yetişen, yaklaşık 125 lâle türü bulunmaktadır. Bunların 2/3’ü Orta Asya’da bulunduğu için, Orta Asya, lâlenin Anavatanı kabul edilir. Bu 125 türden sadece birkaç tür, ticari olarak yetiştirilmektedir. Lâlenin yayılış alanı, Tien-Shen ve Pamir Ala’dan kuzey, kuzeydoğuda Sibirya, Moğolistan, Çin’i; güneyde Keşmir-Hindistan’dan, batıya doğru Afganistan, İran, Kafkasya, Türkiye’yi kapsar. Yaklaşık 20 lâle türü, ülkemizde doğal olarak yetişmektedir.

318

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

Tulipa sintenesii BAKER

Tulipa koyuncui Eker&Babaç

Tulipa humilis Herb.

Tulipa armena Boiss. var. armena

Tulipa julia C. Koch

Tulipa sylvestris L. subsp. sylvestris

Resim 3: Türkiye’de yetişen bazı yabani lale türleri

319

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Normal koşullarda, lâle soğanının kökleri saçakkök oluşturmaz. Gözler pulların iç tabanında veya tunik iç kısmında bulunur. Genellikle pul başına bir adet tomurcuk bulunur. Eğer soğan küçük çaplı yani vejetatif dönemde ise sadece bir göz oluşur. Çiçek veren bir soğanda, apikal gözün sürmesiyle 3 - 5 yaprak oluşur. Biri, çiçek sapının üst kısmındadır. Bazı lâle türleri, örneğin “Tulipa Proestons”, birden fazla çiçek oluşturur. Çiçeğin içindeki organlar, 3 karpelli dişi organ, iki sıralı halka şeklinde 3 erkek organ, 3 petalden oluşur. Meyve, kısa veya uzun şekilli bir kapsüldür ve üç odalıdır; her odasında, 200 - 300 adet düz üçgensel ve yassı şekilde tohum bulunur. Türlere göre renk, büyüklük ve çiçek formunda büyük farklılıklar görülür. Altı petal yaprağından fazla çiçek yaprağı olan, katmerli lâle çeşitleri de bulunmaktadır. Çiçeğin katmerli olması halinde, üreme organlarında bazı anormal özellikler fark edilir. Günümüzde kesme çiçekçilikte ve saksıda ya da bahçelerde, peyzaj alanlarında kullanılan lâleler; yüzlerce çeşidiyle en fazla üretilen soğanlı bitkilerdendir. Üretilen lâle soğanlarının % 93’ü kesme çiçek üretiminde kullanılır. Diğer ülkelerde üretilen soğanların çoğu, dış mekan peyzaj düzenleme çalışmalarında kullanılmaktadır. 1980’li yıllardan sonra, yapay ıslah çalışmalarıyla elde edilmiş, her türlü iklim koşullarında yetişen yüzlerce çeşidi bulunmaktadır.

Resim 4: Kesme çiçek olarak yetiştirilen lalelerin paketlenmesi

Kullanım kolaylığı ve rahat anlaşılması açısından, lâleler değişik biçimlerde gruplandırmaya tabi tutulmuştur. Örneğin, İngiliz Kraliyet Bahçecilik Derneği (Royal Horticultural Society), lâleleri 23 ayrı gruba ayırmıştır. Hollandalıların tasnifinde ise 45 ayrı grup oluşturuyor. Lâleler botanik orijinlerine, çiçek morfolojisine, çiçeklenme zamanına göre sınıflandırılır. Bu sınıflandırma yapaydır ve değiştirilebilir.

320

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

19. 1. Kültür Lâle Çeşitlerin Sınıflandırılması Laleler çiçek özellikleri, çiçek açma durumu ve orijinlerine göre aşağıdaki gruplara ayrılır. Erken Çiçeklenen Lâleler 1. Erken Çiçeklenen Yalınkat Lâleler; 2. Erken Çiçeklenen Katmerli Lâleler; Sezon Ortası Çiçeklenen Lâleler 1. Triumph Lâleleri 2. Darwin Melezleri; Sezon Sonu (Geç) Çiçeklenen Lâleler 1. Geç Çiçeklenen Yalınkat Lâleler; 2. Zambak Çiçekli Lâleler 3. Saçaklı Lâleler 4. Saçaklı Lâleler 5. Rembrandt Lâleleri 6. Papağan Lâleleri 7. Geç Çiçeklenen Katmerli Lâleler Diğer Grup Lâleler 1. Kaufmanniana Lâleler 2. Fostariana Lâleler 3. Greigii Lâleler 4. Miscellaneous Lâleler Lâleler çiçeklenme zamanına göre aşağıdaki gruplara ayrılır; 1. Erkenci Lâleler: Mart ayının ilk dönemlerinde çiçek açanlar 2. Sezon Ortası Çiçeklenen Lâleler: Nisan ayında çiçek açanlar 3. Sezon Sonu (Geç) Çiçeklenen Lâleler: Nisan sonu mayıs ayı başlarında çiçek açanlar 4. Sezon Sonu (Geç) Çok Çiçeklenen Geççi Lâleler: Mayıs sonu çiçek açanlar Lâleler çiçek boylarına göre aşağıdaki gruplara ayrılır; 1. Kısa Boylu Lâleler 2. Normal Boylu Lâleler 3. Uzun Boylu Lâleler 4. Çok Uzun Boylu Lâleler 20. LÂLE BİTKİSİNİN YAŞAM DÖNGÜSÜ Lâle bitkisinin yaşam döngüsü genel olarak üç bölümde ele alınır. 1. Sonbaharda, soğanlar toprağa dikilir. Toprağın sıcaklığı, kök gelişimi için uygun düzeye düştükten sonra, hızlı şekilde kök gelişmesi başlar. Kök gelişimiyle birlikte, sürgün gelişmesi de başlar. Sürgün gelişmesi yavaştır ve kış boyunca devam eder. 2. Erken ilkbaharda, sıcaklığın yükselmesiyle birlikte sürgün gelişmesi hız kazanır. Gelişme dönemi, çiçek oluşuncaya kadar devam eder. Lâle soğanı, çiçek verecek kadar 321

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

büyük değilse gelişme, yaprak oluşumuyla son bulur. Çiçeklenmeden sonra, hızlı şekilde yavru soğanların oluşma süreci başlar. 3. İlkbaharın sonunda, bitkinin üst aksamı kurumaya başlar ve yavru soğanlar gelişimini tamamlar. Dönemin sonunda, soğanlar dormansi durumuna geçer. Bu dönemde, tomurcukta farklılaşma görülür. 21. LÂLE BİTKİSİNİN İKLİM VE TOPRAK İSTEKLERİ Organların büyümesi, gelişmesi ve yaşlanması şeklinde karakterize edilen lâlenin yaşam döngüsü çeşitli doğal çevre koşulları tarafından etkilenmektedir. Bu döngüyü etkileyen faktörlerin başında; sıcaklık, ışık ve nem gelmektedir. Ekonomik anlamda lâle soğanı ve çiçek yetiştiriciliğini ayrı işletmelerde üretilmelidir. Çünkü her iki materyalin üretiminde kültürel yöntemler toprak, iklim istekleri bakımından farklılık bulunmaktadır. 21. 1. Sıcaklık Hava sıcaklığı, bitkinin büyümesi ve lâle soğanının gelişmesinde çok önemli rol oynar. Sıcaklığın çeşitli süreçlerdeki etkisi, iki dönemde ele alınır; bitkinin gelişmesine olan etkisi ve soğanın dormansi durumunda depolandığındaki etkisi. Soğanın hasat edilmesi ve kuru depolanmasından sonra, tomurcuk (çiçek ve vejetatif farklılaşma) ve kök farklılaşması, bu sürecin ilk aşamasıdır. Bu süreçteki organ faklılaşması, büyük ölçüde depolama sırasındaki sıcaklıktan etkilenir. Çiçek tomurcuğu farklılaşmasının, 17-20° C sıcaklıkta daha hızlı olduğu gözlenmiştir. Daha yüksek sıcaklık, daha düşük tomurcuk farklılaşmasına yol açar. Sökümden hemen sonra yüksek sıcaklık uygulaması, soğanların daha hızlı çiçeklenmesine ve kök organlarının daha hızlı oluşmasına neden olur. Çiçek oluşumu aşamasına gelmemiş kritik büyüklükteki soğanlar, 30 °C sıcaklıkta depolandığında, soğanlarda çiçek tomurcuğu oluşumu hızlanır. Depolama sıcaklığı, koltuk tomurcuğun sonraki gelişimini de etkiler. Soğanlarda, hasat sonrasında hemen yüksek sıcaklık uygulanarak, koltuk tomurcuğu organlarının erken oluşumu teşvik edilir. Depolama sıcaklığı, koltuk tomurcuğun sonraki gelişimini de etkiler. Yüksek sıcaklık (25-30° C) ile düşük sıcaklık (13-17° C) karşılaştırıldığında, merkez tomurcuğun belirleyici oluşunda azalma görülmektedir. Sonuç olarak, yüksek sıcaklıkta depolama sonrasında, soğan içinde gelişen koltuk tomurcuk sayısı, düşük sıcaklıkta depolamaya göre daha fazladır. Bu durum, yüksek sıcaklıkta depolama sonrasında, daha az tomurcuğun ölmesi nedeniyle gerçekleşir. Yüksek sıcaklıkta depolama sonrası koltuk tomurcuğun ilk oluşan organlarının birinci aşamasının üst parçaları, daha düşük sıcaklıkta depolananlara göre, gerçek havai (aerial) yaprakların üretilmesine daha meyillidir. Bu gözlemler, depolama sıcaklığının soğan üretimi üzerinde etken olabileceğini işaret etmektedir. Sıcaklık artışıyla, lâle soğanı parçalanması (yavru yapma ) sağlanır; depo sıcaklığı düşürüldükçe yavru yapma, parçalanma azalır. Tavsiye edilen depo sıcaklığı uygulaması aşağıdaki gibidir:

322

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

Sökümden iki hafta sonra Temmuz ayında Ağustos ayında Eylül ayında Ekim ayında Kasım ayında

28° C 25° C 20° C 20° C 17° C 15° C (dikim kasım ayına bırakılmamalıdır)

Sıcaklığın, soğan gelişimine etkisi şu şekilde özetlenebilir. Soğanlarda, dikimden sonra yeterli miktarda ve oranda kök gelişmesi ve uzaması önemlidir. Bunun için, 14-16 °C sıcaklık uygundur. Geç dikimde hava sıcaklığı daha düşükse, köklerin gelişmesi engellendiği gibi, soğanların soğuklara karşı daha hassas olduğu ve donma riski taşıdığı belirlenmiştir. Eğer kış ayları ılık geçerse, bitki gelişimi erken başlar. Sıcakların yükselmesiyle bitki, gelişimini sürdürürken çiçek açar ve soğanı büyütmeden, erkenden solarak gelişme dönemini sona erdirir. Dikimden sonra yüksek sıcaklık, daha hızlı ama daha kısa büyüme dönemine sebep olur. İlkbaharda hava sıcaklığının yüksek olduğu alandaki lâle yetiştiriciliği ile düşük olduğu alandaki lâle yetiştiriciliği karşılaştırılırken; kış sıcaklığının da hesaba katılması gerekir. Kışın hava sıcaklığının ılıman geçmesi halinde, bitki gelişimi erken başlar. Sürgün çıkıResim 5: Lale soğanlarının depolanması şı ile bitkinin solmasına kadar geçen süre uzun olabilir. Ilık kıştan sonra gelen sıcak ilkbaharda, çiçeklenme döneminin sıcak olması verimi düşürmektedir. Gelişme periyodu uzun olmasına rağmen yüksek sıcaklık, soğanın büyüdüğü aktif dönemde, normal gelişmesini engelleyebilir. Çiçeklenme ve hasat arasındaki dönem kritiktir. Çiçeklenme başlangıcı ve hasat arasındaki dönemde sıcaklık, lâle yetiştiriciliği açısından önemlidir. Çünkü, bu dönem soğanın büyüdüğü dönemdir. Aynı zamanda gelişme dönemi, toplam soğan verimini büyük ölçüde belirler. Çünkü, yavru soğanların çoğu bu dönemde oluşur. Hollanda koşullarında gelişme dönemi, yaklaşık sekiz haftadır. Japonya’da ise hava sıcaklığından dolayı daha kısadır. Bu yüzden Japonya’da yetiştirilen soğanların verimi, Hollanda’ya göre % 30-50 daha azdır. Havaların sıcak geçmesi ve toprakta yeterli miktarda nem bulunmaması halinde, bitki bu gelişme dönemini kısa tutar ve soğanları daha az büyür. Olumsuz şartlarda, soğanın gelişmesi için sulama çok önemli olmaktadır. Sulama, soğanın büyüme dönemini uzatarak toplam soğan verimini artırır. Hasattan kısa süre sonra, satılabile323

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

cek soğanların stoktan ayrılması gerekir. Çünkü, her iki grubun depolama sıcaklıkları farklıdır. 21. 2. Işık ve Rüzgâr Lâle, tam güneş alan ve rüzgârdan korunaklı yerlere dikilmelidir. Bununla birlikte, Akdeniz ve Ege sahilleri gibi sıcak bölgelerde, aşırı güneş çiçeklerin çabuk solmasına neden olduğu için, öğleden sonraları az güneş alan yarı gölge kısımlara dikilmeleri daha uygundur. Çok güneşli ortamda, çiçeklerin ömrü kısalır; çok gölgede ise çiçek sayısı az olur. Fazla rüzgâr, hem bitki hem de çiçekler için olumsuz etkili olduğundan, bu yerlere dikim yapmaktan özellikle kaçınılmalıdır. 21. 3. Toprak Lâle tınlı, geçirgen, humusça zengin, su tutma kabiliyeti iyi, verimli toprakları sever; diğer toprak tiplerinde de yetiştirilebilir. Yetiştiği toprak kalınlığı, en az 50 cm olmalıdır. Hafif toprak olarak bilinen kumlu topraklar, organik maddece fakir olduklarından su tutma kabiliyetleri iyi değildir. Su birikimi olmadığından, soğanın çürüme olasılığı yoktur. Ancak kum oranının fazla olması, toprağın kolay kurumasına ve fazla sulama gerekliliğine yol açar; sık sulamada, toprağın maddeleri yıkanarak kök alanının alt katmanlarına indiğinden ve soğan gelişimi olumsuz etkilendiğinden tercih edilmez. Hafif toprakların işlenmesi kolaydır. Bu nedenle, dikim ve söküm işlemleri kolay ve sorunsuz yapılır. Toprağın yapısının ıslahı için, yanmış hayvan gübresi kullanılmalıdır. Ağır toprak olarak bilinen killi topraklar, hafif topraklardan daha sakıncalıdır. Kil oranı yüksek ağır topraklarda, toprağın geçirgenliği ve havalanması güçtür. Bu topraklar uzun zaman tava gelmez veya tav halini hızlı kaybeder. Ağır ince zarlı olduklarından, sıkışık topraklardır ve kurudukları zaman süratle sertleşirler. Killi topraklar, ağır bünyeli olduğundan soğanların gelişmesi açısından uygun değildir; drenajı iyi olmadığından, soğan çürümeleri çok görülür. Ayrıca, kuruduğunda sertleştiği için soğanların sökümü zor olur ve çok zayiat verilir. Bu tür toprakların ıslahında, organik gübre kullanılmalıdır. Soğan yetiştiriciliği için en makbul toprak, orta bünyeli veya bahçe toprağı olarak bilinen tınlı topraklardır; % 20’den az kil ve % 30-50 arasında kum içerir. Su tutma kapasitesi ve geçirgenliği açısından, bünyesindeki organik madde oranının % 5 olması uygundur. 21. 3. 1. Yetiştirme Yerinin Hazırlanması Tarımın diğer alanlarında olduğu gibi, soğanlı bitkilerin yetiştiriciliğinde de toprak son derece önemlidir. Bitkilerin yetişebilmesi için, toprağın işlenmesi ve uygun duruma getirilmesi gerekir. Bu amaçla toprak, herhangi bir alet ile gevşetilir, karıştırılır, ufalanır. Lâlenin sağlıklı gelişmesi için, toprağın fiziksel, kimyasal ve biyolojik yapısının iyi düzeyde tutulması gerekir. Toprağın ilk 50 cm’lik kısmı, bitkinin beslenmesi açısından çok önemlidir. Bu kısım aynı zamanda bitkinin köklerinin yayıldığı alandır. Bu nedenle toprak, sonbaharın başında 30 cm derinlikte sürülmelidir. Sonbahardaki sürme işleminin sağlayacağı faydalar aşağıda sıralanmıştır. 1. Toprak işleme, sonbaharda köklerin rahatlıkla gelişerek geniş alana yayılmasını sağlar. Böylece bitki, sonraki yıl ilkbaharda kuvvetli gelişme olanağı bulur. 2. İşlenerek gevşeyen toprakta, mikro organizma faaliyetleri çok daha iyi olur. 324

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

3. Gevşek bünyeli topraklarda, yağmur suyu kolaylıkla nüfuz eder. Toprağın üst kısmında göllenme engellenerek, soğanların çürümesi önlenir. Alt kısımlara nüfuz eden yağmur suyu depolanır ve gelişme döneminde bitki tarafından kullanılır. 4. Toprak işleme, yabancı ot mücadelesine büyük çapta yardım eder. Sağlıklı toprak, geçirgen yapıdadır ve bitkinin gelişmesi için gerekli suyu tutar. Nem oranının yüksek olduğu topraklarda, soğanlı bitkilerin yetiştirilmesi amacıyla, fazla olan nemin, topraktan uzaklaştırılması gerekir. Çiçeklenme döneminden geç sonbahara kadar olan dönemde, soğanların sudan korunması, bitkinin beslenmesinden daha önemlidir. Soğanın gelişmesi; köklerin fazla suda boğulmayarak işlevini rahatça yerine getirmesi ve mikroorganizmaların normal faaliyette bulunabilmesi için, toprakta yeteri kadar hava bulunması gerekir. Topraktan fazla suyun alınması, toprağın iyi işlenmesiyle sağlanabilir. 22. LÂLE BİTKİSİNİN YETİŞTİRİCİLİĞİ VE BAKIMI Toprağın dikim için hazırlanmasında, toprağın karakteri, göz önünde tutulması gereken önemli bir unsurdur. Lâle soğanının dikileceği toprak, yaz aylarında kuru bırakılmışsa, dikimden en az 15 gün önce bir kez sulanmalı; sulamadan sonra toprak tava gelir gelmez, 30 cm derinliğe kadar sürülmelidir. Sürülme sırasında meydana gelen iri tezekler ufalanmalı; toprak yüzeyinde bulunan çeşitli bitki artıkları tırmıklanmalıdır. Önceden belirlenen yerlere hazırlanan, bir metre enindeki tavaların uzunluğu, tarlanın büyüklüğüne göre ayarlanır. Tavaların arasında, yarım metre yürüme yeri bırakılır. 22. 1. Dikim Ekim-kasım aylarında, sıra yöntemiyle dikim uygulanır. Homojen havalanma sağlamak için, dikim sıraları hakim rüzgarların estiği yönde olmalıdır. Keseksiz toprak yapısı ve su birikintileri, hastalıklara yataklık yapacağından, arazinin düzlenmiş olması istenir. Lâle soğanları, büyüklükleri farklı olsa da ortalama 10-13 cm derine dikilir. Ağır topraklarda, soğanın 6-7 cm derine dikilmesi yeterlidir. Sıralar 100 cm sıralar arasındaki mesafe 30-40 cm olur. SoResim 6: Lale dikim parselleri ğanlar büyüklüklerine göre 5-10 cm arayla dikilir. Verilen ölçülerden daha sık dikilen lâlelerde, yapraklar rahat gelişme fırsatı bulamaz. Geç dikim, köklerin tahribatına ve soğanın biriktirdiği karbonhidratın bir kısmının, boşa tüketilmesine neden olur; izleyen yılın gelişimi de olumsuz etkilenir. Soğanlar, iklim koşullarına bağlı olarak, mart sonunda ve nisan başında sürgün vermeye başlar. Dikim yapılırken, büyüklükleri ve renkleri aynı olanların bir arada bulunmasına dikkat edilmelidir. Bir metrekare alana, ortalama 150-250 soğan dikilebilir.

325

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Kök çürüklüğü (Fusarium oxysporum), en önemli soğan hastalığıdır. Dikimden önce, toprağın ve soğanların dezenfekte edilmesi gerekir. Özellikle, daha önce sebze yetiştiriciliği yapılan yerlere dikilecek soğanların dezenfekte edilmesine özen gösterilmelidir. 22. 2. Yetiştiricilikte Yapılan Yıllık Bakım İşleri 22. 2. 1. Sulama Bitkiler, normal gelişimlerini sürResim 7: Parsellere dikilmiş lale bitkileri dürebilmek için kökleri aracılığıyla topraktan su alır. Lâle gibi ilkbaharda çiçek açan türler, erken ilkbaharda vejetasyona başlar. Bitki, büyüme sürecinde gerekli su ihtiyacını, erken ilkbaharda düşen yağışlarla karşılayabilir. Ancak, bu dönemde yağışların yetersiz olması halinde, topraktaki eksik su, sulama suyuyla tamamlanmalıdır. Su genel olarak, lâlenin sağlıklı gelişmesi, uzun ömürlü olması ve soğanın büyümesi için gereklidir. Doğal Resim 8: Lale soğanlarının makine ile dikimi yollarla (yağışlarla) karşılanmadığında, yapay yollarla verilmelidir. Başarılı yetiştiricilik için, toprağın özellikleri, yağış düzeni ve bitkinin durumu dikkate alınarak sulama programı uygulanmalıdır. Gelişme dönemi boyunca, toprakta yeterli miktarda nem olması, lâle soğanının gelişimi açısından son derece önemlidir. Toprakta su eksikliğinin sonuçları; gelişme döneminin kısalması, gelişimde yavaşlama veya gerileme, çiçeklenmenin az ve kısa oluşu, bitkinin kısa boylu, çiçeklerin küçük, yaprak alanının az, soğan veriminin düşük olması şeklinde görülür. Pazarlamada, soğanın veriminin belirleyici oluşu göz önüne alındığında, sulamanın önemi daha iyi anlaşılmaktadır. Lâlede, solunum ile su kaybı olur. Su kaybında rüzgar hızı, hava sıcaklığı ve hava nemi gibi çevre faktörleri de etkili olur. Lâlenin kök bölgesinde su eksikliği, yavru soğanın oluşumu ve gelişme döneminde çok önemlidir. Kuraklık nedeniyle, bitkinin üst kısımlarının erken kuruması ve soğan veriminin azalması, lâle soğanı üretimini olumsuz etkiler. Geç sulama, çiçek tomurcuğu farklılaşmasının azalmasına yol açar. Lâle soğanları, suya hassas oldukları için, aşırı sulamadan kaçınılmalıdır. Aksi taktirde soğanlarda çürüme görülür. Aşırı sulama, verimi önemli ölçüde azaltır. Ayrıca, “Botrytis cinerea” gibi mantar hastalıklarının artmasına da neden olur. Su miktarının belirlenmesinde, toprağın yapısı ve bitkinin gelişme durumu önemli rol oynar. Bitkinin, çiçeklenme gibi gelişmesinin yoğun olduğu dönemde, ilk dönemi ve326

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

ya son döneminde yapılacak sulamaya göre daha fazla su kullanılır. İyi vasıflı topraklarda sulama suyu az kullanılırken, kumlu topraklarda daha fazla olabilir. Tohum bağladıktan sonra, bitkinin yaprakları sararmaya başlar. Bu dönemde sulama yapılmamalıdır. 22. 2. 2. Gübreleme İyi yetiştiricilikte, sulama kadar zamanında ve yeterli gübreleme yapılması da önemlidir. Bitkinin gelişmesi birkaç ay gibi kısa sürede olduğu için, gelişimin en iyi şekilde tamamlanması ve soğan büyümesinin gerçekleşmesinde gübreleme önem taşır. Bunun için toprağın besin değerinin yanısıra, fiziksel yapısının da çok iyi olması gerekir. Ahır gübresi, toprağın fiziksel özelliklerinin istenen niteliklere kavuşmasına yardım eder. Ahır gübresi, topraktaki mikroorganizma faaliyetlerinin artması ve böylece bitkinin iyi gelişmesi için ortam hazırlanmasına katkıda bulunur. Organik maddenin % 3’ten az olması halinde, dikim öncesinde mutlaka toprağa organik madde ilave edilmelidir. Eklenecek organik madde miktarı, toprak miktarına bağlıdır. Tavsiye edilen miktar, ortalama, 50-75 ton/hektardır. Organik gübredeki azot, fosfat ve potasyum miktarı, gübrenin kaynağına ve biriktirildiği ortama bağlı olarak değişir. En çok tercih edileni, tavuk gübresi ile büyük baş hayvan gübresinin karışımından elde edilir. Sürülmeden önce, toprağın yüzeyine yanmış hayvan gübresi serilir; böylece, işlenirken toprağa karışması sağlanır. Çiftlik gübresi, kumlu toprakların su tutma kapasitesini artırdığı için bolca kullanılmalıdır. Toprağın ıslahında kullanılan çiftlik gübresiyle birlikte gelen, bol miktardaki yabancı ot tohumu, çimlendiğinde sorun oluşturur. Burada dikkat edilmesi gereken husus, gübrenin iyi fermente edilmiş (yanmış) olmasıdır. Bitkinin en iyi büyüklükte soğan geliştirmesi için, büyük oranda azot (N) gereksinimi olur. Azot uygulaması, sonbahar ve ilkbahar olmak üzere iki kez yapılır. Sonbahar uygulamasında, azotun NH4 (Amonyum) halinde verilmesi daha uygundur. Çünkü N03 (Nitrat), toprakta amonyuma göre daha çabuk filtre edilir. Amonyum ve nitrat halindeki azot, fosfor (P) ve potasyum (K) ile birarada verilebilir. Bu dönemde, azotun bir kısmı kullanılır; toprak sıcaklığı düşük olduğundan azot kaybı (Nitrifikasyon) az olur ve kalan azot, ilkbaharda sürgünler gelişirken kullanılır. Bu sırada, tekrar azot uygulaması yapılmalıdır. İlkbaharda, nitrat halinde azotlu gübre verilmesi daha yararlıdır. Ana soğandaki azot, öncelikle sürgün ve köklere taşınır. Lâle yetiştirilen tarlalarda, bitkinin köklerinde az miktarda nitrat saptanmıştır. Sürgün gelişiminden sonra, sürgündeki nitrat miktarı, hızlı biçimde artmaya başlar. Sürgün, gelişimini tamamladığında azot miktarı artmaya devam eder. Daha sonra, yapraklara ve yavru soğanlara taşınır. Azot ve diğer elementlerin yaprak analizinde eksiklik bulunmaktadır. Bu yüzden fazladan azot uygulaması, çiçeklenme sonrasında yavru soğanların hızlı büyümesine yardımcı olur. 250 kg/hektar’dan fazla azot uygulaması, soğan üretiminde kayba neden olur. Aşırı azot uygulaması, “Botrytis” hastalığını artırdığı gibi, çiçeklenmeyi de engeller. Dikimden mart ayına kadar, soğandaki toplam azot miktarı biraz azalır. Hasat zamanında, yavru soğanlar kuru ağırlıklarının % 1 - 2 oranında azot barındırır. Nisan ayının ortasından sonra, yavru soğandaki potasyum az filtre edilirken, fosfor daha fazla filtre edilir. Fosfor eksikliği, küçük yapraklarla fark edilir; yavru soğanlarda küçülme görülür; çiçek büyüklüğü etkilenmez, ama çiçeklenme gecikir. 327

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Potasyum ve fosfor gübreleri, genellikle sonbaharda verilirken; azot uygulaması bitkinin gelişmesine bağlı olarak, 2-3 dönemde yapılmalıdır. Sağlıklı gübreleme için, hektar başına 140-150 kg azot, 40-50 kg fosfor, 140-150 kg potasyum, 110-120 kg kalsiyum verilmesi gerekir. Tavsiye edilen doz, ikiye bölünerek verilmesidir. İlkbaharda nisan ayının başında gübre verilen dönem, geç ve erken ilkbahar gelişme periyodu olarak da bilinir. Bu dönemde, köklerin rahatsız edilmemesi gerekir. Kökler zarar görürse, bir daha asla büyüyemez. Bu yüzden, gübreler sıvı halde verilmelidir. Granül olarak verilirse, gübrenin toprağa karıştırılması gerekir ki bu işlem sakıncalıdır. 22. 2. 3. Çiçek Koparma Lâle, göz alıcı değişik renkleri ve dikkat çekici çiçek yapısı nedeniyle, uzun yıllardır önemli süs bitkisi olarak yetiştirilmektedir. Evde saksıda veya bahçede yetiştirildiğinde, çiçeğinin olabildiğince uzun süre dalında kalması istenir; fakat soğanı için yetiştirildiğinde, çiçeğin önemi çok azdır. Çünkü, soğanın iriliği ve içinde bulunan depo maddelerin miktarı, çiçeklerin güzelliği ve çiçeklenme süresinden daha önemlidir. Lâle soğanının büyüklük ve kalitesini, taşıdığı karbonhidrat oranı tayin eder. Her ne kadar soğanın görünüşü, hastalıksız oluşu gibi faktörler önemli ise de ticari değerini, büyüklüğü-iriliği tayin eder. Gelişmekte olan soğanın irilik ve ağırlığındaki en büyük artış, çiçeklenme sırasında ve çiçeklenmeden sonra meydana gelir. Çiçeklenme ve ardından tohum gelişmesi, soğanın karbonhidrat miktarını olumsuz etkiler. Çiçek açan bitkilerin soğanlarının, çiçekleri koparılmayan soğanlara göre % 30 daha küçük olduğu tespit edilmiştir. Sulama, soğanda büyümeyi teşvik eder; yabancı ot, hastalık ve zararlılarla mücadele ile gübreleme gibi kültürel tedbirlerin alınmasıyla, daha büyük soğanlar elde edilir. Çiçekleri koparılmayan ve tohuma bırakılan bitkilerin soğanları ise daha küçük olur ve çiçek kalitesi düşer. Lâle soğanı yetiştiriciliğinde çiçekler, çiçeklenme döneminin başında mutlaka koparılmalıdır. Çiçek koparma işlemi, elle yapılabileceği gibi mekanik olarak da yapılabilir. Çiçekler, üst vejetasyon bölgesi zedelenmeden, sabah hücreler turgor duruResim 9: Çiçeği koparılan lale mundayken, tırnakla koparılır. bitkisi 22. 2. 4. Hasat Yetişme koşullarına bağlı olarak bitki, mayıs sonu haziran ortasında kurumaya başlar. Üst kısım iyice kuruduktan sonra, hasat işlemine başlanmalıdır. Hasattan kısa süre sonra, satılabilecek soğanların stoktan ayrılması gerekir. Çünkü, onların depolama sıcaklıkları farklıdır. Soğanların hasattan sonra, kısa süre içinde temizlenerek kurutulması gerekir. Güneşten korunmalarına dikkat edilmelidir. Kurutma işlemi, hava sirkülasyonu ve sıcaklığın kontrol altında olduğu odalarda yapılır. Bu sırada odada, “etilen” birikmesinden kaçın328

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

malıdır. Soğanlar, ana soğanların şekil farklılığına bağlı olarak; farklı büyüklüklerde ve düz, yuvarlak gibi farklı şekillerde olabilir. Kurutulan soğanlar, boylarına göre sınıflandırılır. Sınıflandırma, makineyle yapılabileceği gibi elle de yapılabilir; 4/5-5/6-6-7 şeklinde, çapları belirlenmiş deliklerden geçirilir. Soğanların tasnifi, yetiştirme programına uygun olarak; satışa gönderilecekler, yavru için üretime alınacaklar ve büyümeye alınacaklar şeklinde olmalıdır. Büyümeye alınanlar da yavru olanlar ve orta büyüklükte olanlar diye iki grupta sınıflandırılır. Büyük soğanlar, büyüklüklerine göre pazarlanır. Soğanın büyüklük limitleri ve kullanımı, kültür çeşidine göre değişir. Büyüklüğü 10 cm ve daha az olan soğanlar, bahçe ve peyzaj planlama çalışmalarında; 11-12 cm olanlar, kesme çiçekçilikte; 12 cm ve üzeri olanlar, saksılı bitkiler için kullanılır. 23. ÜRETİM Soğan üretiminde temel hedef, en düşük maliyetle; en çok miktarda, en uygun büyüklük ve nitelikte, kaliteli soğan üretiminin sağlanmasıdır. Bu amaç doğrultusunda, sürdürülebilirliğin sağlanması da önemli bir hedeftir. Lâle üretiminde, hem tohumla (generatif), hem de soğanla (vejetatif) üretim yöntemi uygulanır. 23. 1. Tohumla (Generatif) Üretim Yavaş ve uzun zamana yayıldığı için, ticari olarak çok tercih edilmez. Normal şartlar altında tohum, haziran-temmuz aylarında hasat edilir. Tohumlar, yassı ve incedir; her bir kapsülde, yaklaşık 200-300 tohum bulunur. Kapsüller sararmaya başlayıp açılmadan önce, tohumlar toplanmalıdır. Aksi taktirde, çatlayan kapsüllerdeki tohumlar, rüzgarda boşalarak dağılır. Toplanan tohumlar güneş görmeyen, hafif rüzgarlı, serin yerde kurutulur ve yabancı maddeleri ayıklandıktan sonra; bez torba içinde, serin ve nem oranı düşük yerde saklanır. Tohumların saklandığı yerde, mantar hastalıklarının gelişmesine neden olacak yabancı maddelerin olmamasına dikkat edilmelidir. Tohumlarda hasattan sonra, uyku hali (dormansi) görülür. Bunu önlemek için soğuklama uygulanır. Tohumlar, eylül ayında ekilmelidir; geç ekim yapılırsa, çıkış çok az olur ve tohumlar uykuda kalır. Ekim yapılacak topraResim 9: lale kapsülündeki ğın, kum karıştırılmış, geçirgenliği iyi ve organik madtohumlar de oranı yüksek olmalıdır. Tohumlar, toprağa elle serpilerek ekilir. Ekimden sonra, tohumların üzeri 2-3 cm kum ve toprak karışımı ile örtülür. Lâle tohumu, embriyonunun gelişmesini tamamlayabilmek için, düşük sıcaklığa ihtiyaç duyar. Embriyonda bir kotiledon yaprağı, bir bitki taslağı, kök ve dropper olarak adlandırılan uzunca kök kesesi oluşur. Bu organ, toprağın içinde uzar ve ucunda küçük bir soğancık oluşur. Bu soğancığın çiçek üreterek soğan büyüklüğüne ulaşması için, 4-5 yıl gereklidir. 329

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Tohumlar, aşırı güneş ve kuraklığa karşı çok hassastır. Bu nedenle, az güneş gören kuzeydeki yerlere ekilmesi daha uygundur. İlk iki yıl havalar sıcak giderse, sulama dışında herhangi bir kültürel işlem yapılmaz. İkinci yılın sonunda, soğanlar sökülerek elle toplanır ve saf kumun içinde bekletilir. Tasnifi yapıldıktan sonra, soğancıkların zarar görmemesi için, hemen belirlenen yerlerine dikilmesinde yarar vardır. Tohumla yetiştirilen soğanlar, 5 - 6 yıl sonra çiçek vermeye başlar. Tohumlar heterozigot olduklarından, ebeveynlerine benzemez. Bu yüzden tohumla üretim, daha çok yeni çeşitlerin elde edilmesinde ıslah amacıyla kullanılır. Tohumla üretim, aynı zamanda eldeki soğan miktarını artırmak amacıyla yapılabilir. 23. 2. Soğanla (Generatif) Üretim Lâlenin doğal üreme biçimi olan bu yöntem; soğanlarda, generatif tomurcuklanma yoluyla, yavru soğanların oluşmasına dayanır. Lâle soğanında, soğan pulu başına bir göz bulunur. Üreme oranı, soğanın sahip olduğu pul sayısına bağlıdır. Soğan pulu, lâle türüne göre değişir; bazı nedenlerle tüm gözler gelişmediği için, her yıl 2-3 yavru soğan oluşur. Soğan verimini belirleyen üç etken vardır; soğanın büyüklüğü, soğanın gelişmesi, ana soğanın oluşumu. Oluşumda, depolama sıcaklığı önemlidir. Hollanda’da, hasattan sonra soğanlar 3-4 hafta 25 °C, 20 °C, 17 °C ve 15 °C sıcaklık değerlerinde, doğala yakın ortamda depolanır. Ortamda, 17-20 ° C sıcaklıktan sonra, 30-33 ° C sıcaklıkta depolanırsa; çiçek tomurcuğu gelişmez ve yavru soğan oluşumu artar. Fakat, bu işlemin uygulanması zordur; her tür ve yıl için denge değişir. Hasattan sonra, başlangıçta 6 hafta, 30 ° C sıcaklıkta depolanması pratik çözüm olabilir.

Resim 10: Ana soğanın yanındaki yavru soğanlar

23. 3. Üretimin Programlanması Soğan üretiminde temel hedef olan en düşük maliyetle, en çok ve kaliteli soğan üretiminin sağlanarak, sürdürülebilir kılınması, piyasanın gelişmesi için gereklidir. Piyasada büyük soğanlar, büyüklüklerine göre pazarlanır. Soğanın büyüklük limiti ve kullanımı kültür çeşidine göre değişir. Soğan büyüklüğü 10 cm ve aşağı olanlar, bahçe ve peyzaj planlama çalışmalarında; 11-12 cm olanlar, kesme çiçekçilikte; 12 cm ve üzeri olanlar, saksılı bitkiler için kullanılır. Soğanlar büyüdükçe, daha kaliteli çiçek verme özelliği kazanır; böylece, ticari değeri de artar. Ayrıca bu soğanlar, daha çok yavru verme özelliğine de sahiptir. Üretim programı, mevcut olan büyük çaplı soğanlara göre düzenlenir ve bu soğanlar üç grupta ele alınır: 1. Ertesi yıl pazara sunulmak üzere büyütmeye alınacak soğanlar 2. Yavru soğan elde etmek için ayrılan büyük soğanlar 3. Büyütmeye alınan yavru soğanlar 330

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

Sınıflama yaparken, üretim miktarı ile yetiştirilen soğanların büyüklüğü ve kalitesi göz önüne alınmalıdır. Soğan büyüklüğü ile üretim oranı ayırt edilmelidir. Birincide, daha büyük soğan hedeflenirken; diğerinde soğan sayısı hedeflenir. Bu iki özellik arasındaki denge, piyasa şartlarında belirlenir. 24. HASTALIK VE ZARARLILAR Bahçe veya balkonda az sayıda yetiştirildiğinde, fazla sorun olmayan hastalık ve zararlılar, çok sayıda bitkinin bir arada yetiştirildiği tarla ve bahçelerde önemli sorunlara yol açabilmektedir. Hastalık ve zararlılarla mücadelede birinci koşul, Resim 11: Tasnif edilmiş ve depolanmaya hazır hale getirilmiş lale soğanları bitkiyi hastalanmaktan korumak ve bu amaçla gerekli ortamı hazırlamaktır. Bitkilerin sık sık kontrol edilerek yaprak, gövde ve çiçeklerde meydana gelebilecek herhangi bir değişikliğin erken fark edilmesi, hastalık ve zararlılarla mücadelede çok önemlidir. Hastalıklara sebep olan etmenler; fungal (mantari), bakteri ve virüs kaynaklıdır. Virüsler, genellikle yaprak bitleri tarafından bitkiden bitkiye taşınır. Bu nedenle, yaprak biti gibi zararlılarla çeşitli yöntemlerle mücadele etmek ve koruyucu ilaçlar kullanmak gerekir. Genel olarak, çiçek soğanlarının hastalık ve zararlılardan korunması amacıyla, alınabilecek kültürel önlemler aşağıdadır. 1. Üretim çalışmalarına başlamadan önce, toprağın karakteri iyi bilinmeli; makro ve mikro element yapısı incelenmelidir. Bu işlem için, toprak analiz laboratuvarlarına başvurulur. Buna göre, toprağa en uygun gübre seçimi yapılabilir. 2. Üretim yapılacak bölgenin iklim koşulları çok iyi bilinmeli. 3. Yetiştirilecek çeşitlerin özellikleri hakkında bilgi edinilmeli. 4. Dikimden önce toprak tesviyesi yapılmalı. 5. Dikilecek soğanların sağlıklı olmasına dikkat edilmeli. 6. Sulama işlemi, toprağın yapısını korumak için seyrek, ama bol su ile yapılmalı. 7. Sulama sırasında su damlalarının, sap ve yapraklar üzerinde birikmemesine dikkat edilmeli. Çünkü bu organlar, mantar (fungal) hastalıklara ait sporların kolaylıkla çimlenip yaygınlaşmasına uygun ortam oluşturur. 8. Sulama, güneşli günlerde öğleden önceki saatlerde yapılmalı; sulamadan sonra oluşacak fazla nem dikkate alınmalıdır. 24. 1. Hastalık ve Zararlılara Karşı Mücadele Yöntemleri Bitkiyi hastalıktan korumak, tedavi etmekten çok daha kolaydır. Bu nedenle, üretim alanında aşağıda sıralanan kültürel önlemler mutlaka alınmalı; böylece yetiştirilecek bitkilerin hastalık ve zararlılara karşı daha dayanıklı olması sağlanmalıdır. - Üretimde kullanılacak soğanlar, sağlıklı olduğu konusunda güve duyulan yerden alınmalı ve zamanında tarlaya nakledilmelidir. 331

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

- Soğanların dikimi, doğru zamanda yapılmalı; ekim ve dikim derinlikleri, gerekli teknik özelliklere uygun olmalıdır. - Toprak işleme, gübreleme ve sulama gibi işlemler zamanında uygulanmalıdır. - Yabancı otlarla mücadele, sürekli yapılmalıdır. - Çiçek koparma işlemi, zamanında yapılmalıdır. - Soğanlar, havadar yerlerde, kurallara uygun şekilde saklanmalıdır. Kültürel önlemlere rağmen, ortaya çıkacak sorunları daha az zararla atlatabilmek için, fiziksel koşulların da düzenlenmesi gerekir. Örneğin, bitkilerin hastalıklı yaprak, sap veya çiçek gibi kısımları hemen toplanarak imha edilmelidir. Soğanlar kurutulmalı, depoya konmadan önce sıcak hava ile dezenfekte edilmeli ve dış zarları temizlenmelidir. 24. 2. Lâle (Tulipa spp.)nin Hastalık ve Zararlıları Lâle Mozaik Hastalığı Virüs hastalığıdır. Yapraklarda, soluk yeşil veya sarı-yeşil renkli, boyuna çizgiler halinde kendini gösterir. Bitki cılız kalır ve çiçek sapları formunu kaybeder. Hastalık bulaşmış soğanlarla yayılabildiği gibi; bitkilerde çeşitli nedenlerle meydana gelen yaralarda çoğalarak bitkiden bitkiye geçebilir. Belli başlı taşıyıcısı, “Macrosiphum solanifolii” adlı yaprak bitidir. Mücadele amacıyla, öncelikle bulaşık bitkiler derhal imha edilmeli; vejetasyon süresince yaprak bitleri ile ilaçlı mücadele yapılmalıdır. Bunun için, % 0.1 oranında organik fosforlu ilaçlar kullanılabilir. Hastalığın yayılmaması için, çiçek kesiminde kullanılan aletler % 70’lik alkol içinde bekletilir. Lâle Mozaik Virüsü (Tulipa virus-1) Çiçek taç yapraklarında kırmızı, koyu kırmızı, menekşe veya pembe renkli lekelerin oluşması ile kendini belli eder. Virüs bulaşmış çiçeklerin piyasa değeri düşüktür.” Myzus persicae” ve ”Macrosiphum gel” isimli yaprak bitleri veya soğanlarla yayılır. Mücadele amacıyla, sağlıklı soğan kullanılmalı; virüs bulaşmış bitkiler imha edilmelidir. Fusarium Solgunluğu (Fusarium oxysporium Schl.) Zambaktaki “Fusarium Solgunluğu” ile aynı özellikleri gösterir. Mücadele amacıyla, sağlıklı soğan kullanılmalı ve üretim alanında 4-5 senelik dönüşüm uygulanmalıdır. Dikimden önce, 100 litre suda 2 litre formaldehit kullanılarak hazırlanmış karışım ile toprak dezenfeksiyonu yapılmalıdır. Soğanlar, 1000 litre suya 1 litre formaldehit kullanılarak hazırlanmış karışımında, 1-8 saat bekletildikten sonra dikilmelidir. Botrytis Yanıklığı (Botrytis tulipae Lind.) Fungal bir hastalıktır. Soğan, sap, yaprak ve çiçeklerde zarar yapabilir. Soğanlarda, önceleri soluk sarı veya sarımsı kahverengi, yuvarlak veya şekilsiz lekelerin oluşmasıyla kendini belli eden hastalık; zamanla küf tabakası haline dönüşerek, soğanın çürümesine yol açar. Bulaşık soğanların bitkileri, zayıf ve yaprak aralarındaki mesafe kısadır. Mücadele amacıyla, üretim alanında 4-5 yıllık dönüşüm uygulanmalı; toprak, zamanında ve tekniğine uygun olarak işlenmelidir. Hasat sırasında, soğanların yaralanmamasına dikkat edilmeli; bulaşık olanlar yakılarak imha edilmelidir. Dikimden önce toprakta, sadece azot içeren gübre yerine, dekara 35 kg süperfosfat ve 15-20 kg potasyum içeren karışım kullanılmalıdır. 332

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

Soğan-Sak Nematodu (Ditylenchus dipsaci Filip.) Bitkinin soğan, sap ve yapraklarında zarar verir. Bitkinin hücrelerine stomalardan giren nematodlar, faaliyetleriyle bitkinin kısa kalmasına ve kalınlaşmasına yol açar. Sonuçta, bu bitkilerde çok sayıda yan dal oluşur. Mücade amacıyla, bulaşık bitkiler imha edilmeli; ekim alanında altı yıllık dönüşüm uygulanmalıdır. Soğanlara termoterapi uygulaması yapılmalı; bunun için, önce bir hafta süre ile 29,5 - 30° C sıcaklıktaki bir depoda tutulan soğanlar; daha sonra, içine % 0.5 oranında formaldehit katılmış 43,3° C’ suda 240 dakika tutulmalıdır. Soğan Akarı (Rhizoglyphus echinopus Fum. et Rob.) Soğanlarda fiziksel yaralar açarak ve özsularını emerek zarar verir. Emilen yerlerde, pas renginde lekeler oluşur. Bu lekeler soğanda, birçok mantar ve bakteri hastalığının kolayca bulaşmasına zemin hazırlar. Bulaşmış bitkiler yavaş gelişir ve cılız kalır. Mücadele amacıyla, sağlıklı soğan kullanılmalı ve ekim alanında üç yıllık dönüşüm uygulanmalıdır. Bunun için soğanlar depoya konmadan önce, m3’te 100 gram kükürt hesabı ve bu kükürdün yakılması ile elde edilen ortamda dezenfekte edilmelidir. Bulaşık soğan ve bitkiler, yakılarak imha edilmelidir. 24. 3. Yabancı Ot Kontrolü Lâlenin çıkışıyla birlikte çimlenen ve erken dönemde rekabete giren yabancı otlar, bitkiyi baskı altında tutarak gelişmesini geniş ölçüde etkiler. Yabancı otla mücadele, elle yolma şeklinde mekanik ya da kimyasal yöntemlerle yapılabilir. Küçük çaplı yetiştiricilikte ve iş gücünün ucuz olduğu yerlerde, elle yabancı ot mücadelesi tavsiye edilir. Lâle, gelişiminin ilk döneminde yeni sürgün oluştururken, yabancı ot çıkışı başladığında yabancı otlar elle yolunarak temizlenebilir. Küçük alanlarda, ilk dönemlerde sınırlı miktarda olan yabancı otlar, elle yolma yöntemiyle yok edilebilir. Elle yolmanın yanı sıra, çapa gibi kesici aletler kullanarak daha etkili mücadele yapılabilir. Çapalama aynı zamanda toprağın havalanmasına neden olacağı için, mantar hastalıklarının gelişmesi de engellenir. Bu işlem haftada bir uygulanarak, lâlenin yabancı otları baskılamasına kadar sürdürülmelidir. Elle yolarken veya çapa yaparken, sürgünlere zarar vermemeye dikkat edilmelidir. Büyük alanlarda yetiştiricilik yapılıyorsa, yabancı otlarla mücadelede kimyasal yöntem düşünülebilir. Bu amaçla, genellikle sonbaharda dikimden önce toprak yüzeyine, “Triflurolin 200 cc/da” veya dikimden sonra, “Diuron 120-150 gr/ha” uygulanabilir. Soğan dikiminden 1-3 gün önce, ilacın toprağın yüzeyine eşit şekilde püskürtülmesi gerekir. Toprağın hafif nemli olması başarıyı artırır. İlkbaharda da yabancı otlar çıkmadan önce, mücadele amacıyla toprak yüzeyine uygulanabilir. Bu çerçevede, “Linuron 150 gr/da”, “Monolinuron 250 gr/ha”, “Dichlobenil 400 gr/ha” veya “Prometryn 200-300 gr/ha” kullanılabilir. Kullanılan ilaçlar, yabancı ot çıkışını uzun süre baskı altında tutuğundan, elle ot ayıklama işlemi çok azalır. Yabancı otla mücadele etkin şekilde yapılmazsa, lâle ile su ve besin maddelerinin kullanımı konusunda rekabete giren yabancı otlar; lâlenin gelişimini olumsuz etkiler. Yabancı otlar, özellikle soğanın büyüdüğü çiçeklenme dönemi ve sonrasında, azalan suya ortak olur. Bu dönemde, soğanı büyütmek için gerekli su ve besin maddesini bulmada zorla333

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

nan lâle, gelişimini durdurarak gelecek yıl için dormansi durumuna geçmek zorunda kalır. Lâlenin tohumla çoğaltılması halinde, yabancı otla mücadele çok önem taşır. Örneğin terslâle, ilk iki yılında yaprak alanının azlığı ve yavaş gelişme göstermesi nedeniyle, yabancı otlarla rekabet edemez ve olumsuz yönde etkilenir. Bu nedenle, tohum ekimi yapılan yastıkların yabancı ot tohumlarından arındırılmasına özen gösterilmeli ve yabancı otla mücadeleye dikkat edilmelidir. 25. LÂLE (TULIPA SPP.)’NİN KISA TARİHÇESİ Lâle, Orta Asya’dan batıya göç eden kavimlerin beraberinde getirdiği bir değer olmuştur. Osmanlılar kadar olmazsa da Selçuklular da lâleyi kullanmıştır. Örneğin, Alaeddin Keykubat’ın sarayda lâle motifleri kullandığı bilinmektedir. Anadolu’da lâleyi şiirlerinde kullanan ilk kişi, ünlü düşünür Mevlana Celâleddin-i Rumi (1207-1273) olmuştur. Bu şairin Divan’ında ve rubailerinde lâle ile ilgili birçok mısra bulunmaktadır. Rubailerinden birkaç örnek şöyledir. “Bir göz ki, bakışı o güle ve lâleye donmuştur” “Can, hep o lâle bahçesinden söz açmaktadır” “Ey lâle gel de şen yanağımdan renk at” Avrupalı yazarlar ilk dönemlerde lâleyi tanımadıklarından, bu çiçeği bir çeşit zambak (Lilium) olarak kabul etmiş ve buna göre isimlendirme yapmıştır. P. Belon, “Lils rouges” (kırmızı zambak); C. Clusius, “Lilionarcissus” (nergis zambağı); P. de Tournefort, “Lis de Byzance” (bizans zambağı); A. Toderini, “Lys sar.guins” (kan renkli zambak) ismini kullanmıştır. Lâle hakkında bilgi veren ilk Avrupalı yazarlar; tarih sırasıyla, P. Belon, G. Busbecq, A. Galland olmuştur. P. Belon, bir Fransız hekimidir. 1546 yılında Yakındoğu ülkelerine bir araştırma gezisi yapmış ve bir süre İstanbul’da kalmıştır. Hatıratında, lâleyi “Lils rouges” (kırmızı zambak) ismiyle anlatır ve birçok yabancının, lâle soğanları almak için gemilerle İstanbul’a geldiğini kaydeder. Lâlenin, Türkiye’den Avrupa’ya hangi tarihte götürüldüğü, kesin olarak bilinmemektedir. Avusturya-Macaristan İmparatoru’nun, Sultan Süleyman nezdindeki büyükelçisi O. G. Busbecq’in, İstanbul’dan Avrupa’ya götürdüğü bitkiler arasında lâle soğanlarının da bulunduğu sanılmaktadır. Busbecq, hayatında ilk defa karşılaştığı lâlenin, Edirne ile İstanbul arasındaki tarlalarda yetiştirildiğini, 1554 ilkbaharında bu yoldan geçerken gördüğünü kaydeder. Aynı yoldan 1673 yılında geçen Fransız elçilik memuru A. Galland, 15 Mayıs 1673 pazartesi günü, Lüleburgaz civarında lâle tarlaları gördüğünü belirtmektedir: İstanbul’dan Avrupa’ya götürülen ilk lâle türlerinin hangileri olduğu tam olarak bilinmemektedir. Lâlenin Avrupa’da tanınması ve yayılmasında, Fransız botanikçi Charles de l’Escluse (1526-1609), katkıda bulunmuştur. Bütün Avrupa’yı dolaşmış olan bilimadamı, 15731576 yıllarında Viyana Botanik Bahçesi direktörlüğü yaptığı sırada, İstanbul’dan birçok soğanlı bitki elde etme olanağı bulmuştur. C. Clusius 1592 yılında, Hollanda’da Leiden şehrindeki ünlü “Hortus Medicus” Botanik Bahçesi’nin direktörlüğüne tayin edilmiştir. 1601 yılında yayımladığı kitabında, soğanlı bitkiler ve bilhassa lâleden bahsederken, bu 334

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

tarihlerde İstanbul’da “Cafe lâle” (Kefe lâlesi) ve “Cavala lâle” olmak üzere iki cins lâle bulunduğunu belirtir. XVI. ve XVII. Yüzyıllarda, Kırım’ın güneyinde bulunan Kefe (bugünkü ismi Feodosiya)’den İstanbul’a gelen lâle türüne “Kefe lâlesi” dendiği, Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’nde kayıtlıdır. Evliya Çelebi, İstanbul’da boğaz çevresindeki evlerin bahçelerinde lâle yetiştirildiğinden; Haliç kıyısında kayıkhanedeki çayırlıklarda, lâlenin güzelliğinin adamı sarhoş ettiğinden bahseder ve Kefe’den gelen “Kefe” isimli lâlenin bilindiğini ifade eder. Sultan IV. Murat’ın, çok nadir 56 lâle yetiştirdiği; bunlardan bir kaçının çok nadir olduğu ve sadece birer adet bulunduğu belirtilmiştir. Lâle çeşidi sayısının dikkat çekici şekilde arttığı bu dönemde; ıslah edilen lâle çeşitlerini tescil edecek “Encumen-i danış-ı suhufe” adıyla bir meclis oluşturulmuştu. Bu kurum, daha sonra Avrupalı botanikçiler tarafından uyarlanarak çeşitli ülkelerde yaşatılmıştır. Günümüzde Avrupa ülkelerinde lâle için kullanılan, “Tulipe” veya Latince “Tulipa” kelimesinin kökeni, O. G. Busbecq’in hatıratına dayanmaktadır. Busbecq, Türklerin bu bitkiye “Tulipan” ismini verdiklerini yazmıştır. S. W. Murray bu ismin, Türklerin başlarına sardıkları “tülbent” ile ilgili olduğunu; Busbecq ile tercümanı arasında meydana gelen yanlış anlama sonucunda ortaya çıktığını kaydeder. Lâle, Osmanlı imparatorluğu döneminde, bilhassa XVI - XVII. yüzyıllarda, süs bitkisi ve süsleme motifi olarak büyük önem kazanmıştır. Sultan III. Ahmed (1673-1736)’in saltanatının son yıllarında doruk noktasına çıkan lâle sevgisi nedeniyle bu dönem, bazı tarihçiler tarafından “Lâle Devri” olarak adlandırılmıştır. Osmanlı döneminde İstanbul’da, lâle, sümbül, zerrin gibi soğanlı bitkiler ile karanfil, gül, menekşe ve şakayık, süs bitkisi olarak değer taşıyordu. Önceleri, saray bahçeleri için, imparatorluğun değişik bölgelerinden getirilen yabani bitkiler kullanılıyordu. Kefe (Kırım’ın güneyinde)’den lâle, Maraş ve Halep civarından sümbül getiriliyordu.

Resim 12: İstanbul lalesi ve daha sonra geliştirilen çiçek ve yaprağından dolayı kaba lale olarak isimlenen lale. 335

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Binlerce lâle ve zerrin çeşidinin yetiştirilmesi, çiçekçilik ile ilgili meselelerin çoğalmasına sebep olmuş; bu nedenle de uzmanlardan oluşan kurullar oluşturulmuştur. Sultan İbrahim (1615-1648)’in emriyle San Abdullah Efendi isimli bir zat “Ser şukufeciyan-i Hassa” (Qfekşibaşi) olarak görevlendirilir. Sultan IV. Mehmed (1641-1692) döneminde, “Çiçek Encumen-i Danişi” {Çiçek Akademisi) kurulmuştur. Çiçek Encumen-i Danişi’nin 2000’e yakın lale çeşidini tescil ettiği bilinmektedir. Yeni elde edilen çeşitler “Ser şukufedyan-i Hassa” başkanlığında bir uzmanlar topluluğu (Çiçek Encümen-i Danışı) tarafından incelenir; getirilen çiçek, hatasız ve mükemmel görülürse isimlendirilir; ismi, özellikleri ve soğanın sahibi listeye kaydedilirdi. Lâle çeşitlerine verilen isimler, genellikle Arapça veya Farsçadır. Bununla beraber “cücemoru”, “sahipkıran”, “narçiçeği”, “pabuççu”, “altın sarısı”, “ibrahim bey ah”, “gülcübasi”, “aşçimoru” gibi Türkçe isimler de bulunmaktadır. Osmanlı İmparatorluğu devrinde yazılmış Lale risalesindeki tanımlamalardan ve resimlerden anlaşılacağı üzere, yitirilen eski lale çeşitler badem çiçekli, çiçek yaprakları mekikvari ince ve uzundu. Bu nedenle halk daha sonra Avrupa’da geliştirilen yeni kültür lale çeşitlerine çiçek ve yaprak özelliklerinden dolayı ‘kaba lale’ adını vermiştir. 26. PEYZAJDA LÂLE (TULIPA SPP.) KULLANIMI 26. 1. Bordürlerde Kullanımı Bahçe, duvar ve çitlerin kenarını oluşturan bordür; peyzaj planlamada önemli bir unsurdur. Çok sayıda çeşidi ve değişik dönemlerde çiçek açabilen, değişik renkli çiçekleriyle geniş seçim olanağı sunan lâle; en çok bordürlerde kullanılır. Lâlenin bordür alanlarda kullanımını belirleyen özellikler, diğer çiçekli bitkilerin kullanım özellikleriyle benzerlik gösterir. Tek renkli ya da karışık renkli lâleler, mevsimlik çiçeklerden önce açan çiçekleriyle bordürlerde çok renklilik sağlayarak etkili olur. Çiçeklendikten sonra, kuru hali bile güzel görünen lâle, bordürlerde fazladan dikkat çekicidir. Bordürde, uzun boylu lâle türlerinin önünde çiğdem, kardelen, anemon gibi kısa boylu soğanlı bitkiler dikilebilir. Hercai menekşe, çuha ve unutmabeni Resim 13: Lale bitkisinin diğer soğanlı bitkilerle birlikte çiçekleri ile karışık olarak kullabordürlerde kullanılması nılan lâleler, bordürlerde güzel görünür. Erken çiçeklenen soğanlılardan, üzüm sümbülleri ile gruplandıklarında da başarılı sonuç alınır.

336

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

26. 2. Çim ile Birlikte Soğanlı Bitkilerin Kullanımı Diğer soğanlı bitkiler gibi lâlenin en karakteristik özelliği, sadece bir sezon etkili olarak, yılın diğer zamanlarında uykuda (dormansi) olmalarıdır. Lâlenin bu özelliğinden yararlanarak, dikkatli bir planlamayla çim alanlarda halı etkisi oluşturulabilir. Çim içinde soğanlı bitki yetiştirmenin ve sürekliliği sağlamanın ilk şartı, soğanlı bitkilerin yaprakları soluncaya kadar çimlerin biçilmemesidir. Bu dönem, türlere göre değişir. Çimin gelişmeye başladığı dönemde, “Tulipa sprengeri”, “Tulipa sylvestris” “Tulipa humilis” gibi kısa boylu lâle türleri, ilkbaharın geldiğini hatırlatırcasına erkenden çiçek açması nedeniyle, çim alanlarında tercih edilir. Erken dönemde çiçek açan türler, çim alanların renkli ve doğal görünüm kazanmasına olanak verir. Lâle, çim içinde tek tür olarak kullanılabileceği gibi, başka soğanlı bitkilerle bir arada da kullanılabilir. Çim alanlarda lâle, düzenli gruplar halinde dikilebildiği gibi, belli bir düzen olmadan karışık da dikilebilir. En yaygın uygulanan yöntem, soğanların çimlerin üzerine serpilerek düştükleri yerde dikilmesidir. Çimlerin arasında küçük bir oyuk açılır ve buraResim 14: Tulipa sylvestris’in kullanımı çim içinde ya dikilir. Çim örtüsü, kışın sokullanılması ğanlı bitkileri dondan korur. 26. 3. Koruluklarda Soğanlı Bitkilerin Kullanımı Yaprağını döken ağaçlar, ilkbaharda yaprakları oluşmadan önce altında soğanın yetişmesi için gerekli ışıklı ortamı sağladığı için; lâle, yaprağını döken ağaçlardan oluşan koruluklarda kullanılabilir. Uzun boylu lâle çeşitleri, koruluk için uygun bitkilerdir. Uzun boyluların yanında kısa boylu çeşitler de dikilebilir. Böylece, korulukların uzun süre güzel görünmesi sağlanır. Ağaçlık alanlarda, lâle soğanı dikiminde genellikle hiçbir stil kullanılamaz. Yuvarlak, kare veya dikdörtgen gruplar halinde dikimlerden sakınılmalı; düzensiz gruplar halinde dikilmelidir. Ağaç altında lâle soğanı dikilirken dikkat edilecek hususlar şunlardır. - Soğanlar korulukların içlerine doğru değil, daha çok dış kısımlarına, sınıra yakın yerlere diResim 15: Koruluklarda ağaçların altına dikilen kilmelidir. Böylece, bitkinin daha lale bitkisi 337

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

çok güneş görmesi sağlanır. - Soğan dikilecek yerlerdeki toprağın kil oranı yüksek ise, geçirgenliği sağlamak için organik gübre ve kum takviye edilmelidir. Eğer kum oranı yüksek ise, toprağın su tutma özelliğini artırmak için, organik maddece yüksek torf veya çiftlik gübresi kullanılmalıdır. - Dikim yapılan yerin hafif meyilli olması istenir. Düz yerlerde, kışın su birikmesi halinde soğanlar çürüyebilir. - Yıl boyunca aşırı nemli olmayan, hatta kuru sayılan koruluklar, başarılı çiçeklenme için uygun ortam sağlar. - Lâlenin, kendini derine gömme özelliğine sahip olması nedeniyle; soğanlar, 3-4 yılda bir yaprakları kuruduktan sonra sökülerek tekrar dikilmelidir. Aksi taktirde, lâle soğanlarının çiçek verimi düşecektir. 26. 4. Çiçek Parterleri Çiçek parterleri, yeşil alanlarda renk, koku ve hareket sağlayan canlı yapı elamanlarıdır. Saf veya karışık lâle çeşitleri dikilerek gruplar oluşturulabilir. Lâleler, peyzajda bir çok değişik amaçla kullanılsa da; ilkbahar başlarında, güzel görünümlü çiçekleri nedeniyle çiçek parterlerinde kullanılırlar. Lâle parterleri, özellikle kolay görünen, ilgi uyandıracak yerlerde kurulur ve farklı biçimlerde düzenlenebilir. Belli bir düzen yansıtmayan Resim 16: Çiçek parterlerinde lale bitkisinin dikim, pahalı ve zordur, ama çok etkikullanılması leyicidir. Bu etkiyi uyandırmak için, dikkatli seçim ve dikim gereklidir; daha çok sergi bahçelerinde kullanılır. Özel bahçelerde, düzensiz dikim tercih edilir. 26.5. Saksılarda lâle Yetiştiriciliği Mimari yapı elamanlarının yoğun olduğu, yeteri kadar yeşil alanın bulunmadığı alanlarda, lâle dikilmiş sabit veya hareketli saksılar kullanılabilir. Kış boyunca da ev içindeki saksıda, lâle yetiştirilmesi zor değildir. Genel olarak, ev saksılarında boylu türlerin kullanılması doğru değildir. Bu türler daha çok, sergi alanı için yapılan büyük saksılarda kullanılabilir. Soğanlı bitkilerin, saksıda kullanılabilmesi için, mutlaka soğuklama ihtiyacının karşılanması gerekir. 338

Resim 17: lale bitkisinin saksılarda kullanılması

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

27. MEILLAND GÜLLERİ Meılland gülleri fazla bakım istemeyen, kolay yayılan, bol çiçek açan, yılın 8 ayı çiçekli kalabilen, kuraklığa dayanıklı, 50°c sıcaklığa dayanabilen, toza dayanıklı, egzos gazına dayanıklı, verimsiz topraklarda zorlanmadan gelişebilen türledir. Bu özellikleri meilland güllerini istanbul estetiğinde kullanmak için ideal hale getirmiştir. 28. MEILLAND GÜL FORMLARI 28.1. BÜYÜK ÇİÇEKLİ ÇİT GÜLLERİ İlk ekildikleri yıl dahil soğuk aylara kadar sürekli bol çiçek açar. Geniş hacim yaparlar, çok güzel formlanırlar ve çoğu zaman tek çiçeklidirler. sadedirler ve çok uzun ömürlüdürler. boy : 60 -110 cm. buket yapmak için idealdir.

28.2. KÜÇÜK ÇİÇEKLİ ÇİT GÜLLERİ Salkımlı çiçekleriyle yukarıdaki türden ayırt edilir.bir sap üzerinde birden çok küçük veya orta boylu çiçek bulunur. Bu özellik çok dekoratif bir bitki olmalarını sağlar. Size bir yastıkta tek tür kullanmanızı tavsiye ederiz. Böylelikle güzel bir efekt yakalarsınız. Yıl boyu çiçeklenirler, bol bol ve rustik çiçek açarlar. En ekonomik ve en az çalışma gerektiren bir gül türüdür. boy : 60 - 100 cm. buket için idealdir. 28.3. BÜYÜK ÇİÇEKLİ TIRMANICI GÜLLER Tırmanıcı güllerde sürekli çiçek açarlar, yalnız genelde ekildikten sonra 2. yıla kadar çiçek açmazlar. Çiçekleri çit güllerinin çiçeklerine benzer. Dayanıklıdırlar, bol çiçek açarlar ve geniş alanlara yayılırlar.

339

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

28.4. KÜÇÜK ÇİÇEKLİ TIRMANICI GÜLLER Aşırı derecede dayanıklıdırlar ve geniş alanlara yayılırlar. Çiçeklerinin salkım halinde olmasından ve bol olmasından dolayı göz kamaştırıcı bir görünüm arz ederler. Sürekli çiçek açarlar.

28.5. PEYZAJ GÜLLERİ Boyları varyetelerine göre değişmekle birlikte sürekli çiçek açarlar, çok dayanıklıdırlar, sadedirler ve bol çiçeklenme yaparlar. Varyeye göre geniş, orta ve küçük çiçekli olabilirler. Geniş alanları kapatmakta, çit bitkisi olarak ve bir alanı ayırmak için kullanılabilirler 28.6. BASTON GÜLLER Dikenli bir bastonsu gövde üzerinde büyük tek çiçekli ve salkım çiçekli olabilirler. boy : 100 cm.

28.7. MİNYATÜR GÜLLER Küçük sade ve sürekli olan çiçekleriyle birlikte dişli ve hoş olan yaprakları güzel bir görünüm arz eder. Zarif tomurcukları buğday tanesi büyüklüğündedir. boy : 25 - 35 cm.

340

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

28.8. TOPRAK HAZIRLIĞI Bu güllerin büyütülmesi kolaydır. Toprak hazırlığını 2 veya 3 hafta önceden yapmak bitki için fayda sağlar. Topraktaki yabani ot, taş ve benzeri molozları uzaklaştırın. Gübreyi toprağın yüzeyine yaydıktan sonra toprağı belleyerek gübreyi derinler yedirin. 28.9. GÜBRE SEÇİMİ Mineral gübreler : gübreleri karışım halinde kullanmalısınız. Bunlar 3 elementen oluşur ve güller için hayati önem taşır. 3 element; azot, fosfor ve potaryumdur (N, P, K). Gübrelerken güllerin yanmaması için paket üzerinde tavsiye edilen dozlara riayet edilmesi gerekir. Organik gübreler : kurutulmuş veya granül halinde hayvani gübre, kompost, yosun, torf..... bunların hiçbiri NPK MİNERALLERİNİ dengeli bir şekilde içermez. Bu yüzden bu gübreleri tek başına kullanmamak gerekir. Bunları mineral gübreler ile birlikte tamamlayıcı olarak kullanmak gerekir. Zamanımızda firmalar hem mineral maddeleri, hem de organik gübreleri içeren karışımlar geliştirmişlerdir. Bunları kullanmak kolaylık sağlayacaktır. Hiçbir zaman organik gübreleri kökle direkt temas edecek şekilde kullanmayın. Bu güllerin kökünün yanmasına sebep olabilir. Sonbaharda fosfor ve potasyum ağırlıklı gübreler kullanın. İlkbaharda ise zengin azot içeren gübreler kullanın. 28.10. TOPRAK TÜRÜNÜ İYİLEŞTİRME Bazı durumlarda toprağı iyileştirmek için bellendiğinde toprağa homojen şekilde karışabilen düzenleyiciler kullanmak gerekir. TOPRAK KİLLİ TOPRAK

DEZAVANTAJLARI GÜBRELER Geçirimsiz, ağır, kuru ve ıslak Kaba tanali kum, turba, kompost olduğundada yapışkandır. ve tarımsal kireç taşı (eğer toprak kireçli değilse) kullanabilirsiniz. KUMLU TOPRAK Aşırı süzek olduğu için suyu Kompost formunda humus, siyah iyi tutamaz. Gübresel turba ve hayvansal gübreler elementleri iyi tutamaz. kullanabilirsiniz.… KİREÇLİ TOPRAK Gübresel elementlere ihtiyaç Metrekareye 200-300 gr kükürt duyar. Yazın kurak olur ve ekleyin. Turba veya kompost yağmur yağdığı zaman çıvık ekleyin. olur. Türlerin yapraklarının sararmasına sebep olur. HUMUSLU Asitli, çoğu zaman nemli ve Asitliği nötralize etmek için ZENGİN TOPRAK gübresel elementlerin çoğunu tarımsal kireç taşı ekleyin. asimile edemez. Gerekliyse drenaj yapın.

341

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

28.11. TOPRAĞIN BELLENMESİ Ekmeden önce toprağı 40, 50 cm derinliğinde belleyin. Bellemeyi yaparken yüzeye atılmış gübrelerin toprakla iyice karımasını sağlayın. 29. MEILLAND GÜLLERİN DİKİMİ 29.1. GÜLLER NE ZAMAN DİKİLEBİLİR ? Sert soğuklar olmaması şartıyla, ekim ortası ile mayıs başı arasında ekilebilir. 29.2. GÜLLER NASIL YERLERE DİKİLEBİLİR ? Güllerinizi güneşli ve havadar yerlere ekin. 29.3. GÜLLER ARASINDAKİ DİKİM ARALIĞI Fidanlarınızı diktiğiniz zaman ne kadar gelişeceklerini tahmin etmek zordur. Aşağıda gördüğünüz aralıkları kullanarak hoş bir çiçek yastığı elde edebilirsiniz. Büyük çiçekli güller 40/45 cm - m2’ye 7 - 8 adet Salkım çiçekli güller 40/45 cm - m2’ye 7 - 8 adet Meillandécor® - peyzaj gülleri 40 / 170 cm Tırmanıcı güller 2 m - 2m50 Meillandina® 20/25 cm - m2’ye 7 - 8 adet Sürünücü güller İzole edilebilirler Baston güller 1 m ve yukarısı Güllerden bordür ve çit yaparken boşluk olmasını önlemek için en yakın mesafe aralığını seçin 29.4. GÜLLER NASIL DİKİLİR? Güller herzaman ekilmeye hazırdır. Bununla birlikte kök uçları ve dalların budanmış olması gerekir (dalları 20 cm uzunluğa kadar budayın). Kırılmış, zedelenmiş, hastalıklı dal ve kökleride dikimden önce uzaklaştımanız gerekir. 29.5. BÜYÜK ÇİÇEKLİ, KÜÇÜK ÇİÇEKLİ, MEILLANDECOR VE MEILLANDINA TÜRÜ GÜLLERİN ÇIPLAK KÖKLÜ DİKİMİNDE DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN HUSUSLAR İşe köklerin katlanmayacağı ve dışarda kalmayacağı kadar derinlikte ve genişlikte çukur açmakla başlayın. Köklerin gübresel materyalle direkt temas etmesini engelleyin. 1- Gülün gövdesini toprak yüzeyinden 2 cm aşağıda kalacak şekilde gömün. Çukuru yüzey seviyesine kadar doldurduktan sonra ayak uçlarınızla toprağı bastırırken elinizle gülü tutarak köklerin iyice torağa yerleşmesini sağlayın 2- Bol su verin. 3- Dikim işlemi gerçekleştiridikten sonra dalların çoğu kısmını içine alacak şekilde bitkiyi toprakla örtün. Bu koruma bahar gelene kadar bırakılmalıdır. Eğer gül geç ekilmişse bu koruma süresi en az 6 hafta olmalıdır. 342

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

29.6. BASTON VE SÜRÜNÜCÜ GÜLLERİN DİKİMİ Baston gülün aşı noktasına gelecek boyda bir herek hazırlayın. Bu hereği dikimden önce çukurun içine saplayın. Böylelikle köklere zarar vermemiş olursunuz. Baston gülün gövdesini soğuktan korumak için hasır türü koruyucu bir malzeme ile sarın. Fidanın tepe kısmınıda koruyucu bir naylon veya su geçirmeyen bir kağıt ile bağlayın. Bu işlemi ilk çiçek görünene kadar devam ettirin. 29.7. TIRMANICI GÜLLERİN DİKİMİ Duvar dibine dikim yapacağınız zaman duvarın pabucundan 20 cm uzakta duvara doğru açılı bir şekilde uygulama yapın. Hava güneşli ve rüzgarlıysa dikim yapacağınız tırmanıcı gülleri nemli bir gazeteye sarılı bir şekilde dkim alanına getirin ve muhafaza edin. 29.8. SAKSILAR İÇİN GÜLLER Drenajı iyi yapılmış deriniği 30 ile 50 cm arasında olan saksılara dikim yapınız. 30. NE ZAMAN ÇİÇEKLENİRLER? Çalı güller dikildikleri ilk sene çiçeklenmeye başlarlar, tırmanıcı güllerin çiçeklenmesi dikimden bir sene sonra olur. Çıplak köklü dikilmiş gül çalılarının etrafından koruyucu tümseğim kaldırılması Mar ve nisan ayına kadar koruyucu tümsek korunmalıdır. Sonra düzeltilir. 31. DÜZENLİ BAKIM Güllerde verimliliği arttırmak için gübreleme olayına önem vermelisiniz. Bu gübrelemeyi budama sonrası ve temmuz ayında olmak üzere iki defa yapabilirsiniz. Gülün etrafını çapalayın ve etrafındaki yabani otları uzaklaştırın. akşam sulaması yapın. Aşılama sonrası oluşmuş yabani dalları uzaklaştırın. Bunlar genelde kökün hemen üstünde aşı gözününde altındadır. Gülün yeni uzayan sürgünlerinin uçlarını budayarak ve eski yıpranmış dalları uzaklaştırarak çiçeklenmeyi arttırabilirsiniz.

343

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

31.1. GÜLLER NASIL BUDANIR? Güller 2. yıllarında budanmaya başlanır. Bu budama bölgelere göre şubat veya mart aylarında yapılmalıdır. Gül çalısı tipleri Büyük çiçekli güller bol çiçekli güller baston güller Meillandécor peyzaj gülleri Meillandina Tırmanıcı güller

Hastalıklı, yaşlı, zayıf ve ölü dalları uzaklaştırın Sürgünlerin 2/3 ve 3/4’ü olacak şekilde ve gençlerde 2veya 3 yaşlılarda 5 veya 6 göz olacak şekilde budayın Form kazanıncaya kadar ve atlan çok dallanıncaya kadar sert budama yapın. Zayıf dalları ve çiçekleri uzaklaştırın. Büyük makasla üsten budayın. Yaşlı ve ölü dalları budayın sürgünleri tel kafese doğru yönlendirin. tel kafese bağlayın.

32. MEILLAND GÜL ÜRETİM AŞAMALARI İstanbul Ağaç Ve Peyzaj A.Ş. olarak İstanbul şehrinin zor şartlarına dayanabilecek ve yılın 8 ayını çiçekli geçirebilecek çalı araştırmalarımız sonucunda Fransız Meılland Firmasının ürettiği güllerin bizim isteklerimize cevap verecek özellikte olduğunu tespit ettik. 32.1. ÜRETİMDE KULLANILACAK ANAÇ VE AŞI KALEMİ Üretimimizde kullanılan anaç; çalı güller için rosa laxa,baston güller için rosa frebelly’dir. Damızlıklardan alınan kalemlerin çiçekleri ve yaprakları temizleniyor. Yaprak temizliği direkt gövdeyle birleştiği yerden elle koparılarak yapılıyor. Sonraki aşamada dikenler el ile temizleniyor. Oluşturulan demetler ıslak gazetelere sarılıp naylon poşetlere konuluyor. Ağzı ucunda kalemi tanıtan kartı bulunan telle sıkıca bağlanıyor. Soğuk hava bölümünde yazın alınan kalemler - 0,5 derecede 2,3 ay muhafaza edilebiliyor. Sonbaharda alınan kalemler -2 dercede 8 ay boyunca muhafaza edilebiliyor. İstenirse 15 - 20 derecelik sislenen bir odada 3 gün kadar bekletilebilir.

344

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

32.2. ANAÇLARIN DİKİMİ VE SULAMA SİSTEMİ KURULMASI Ekim ayı içerisinde siparişleri yapılan anaçların mart ayının ilk haftasında ekimleri yapılır. Ekim öncesi arazi pulluk ve diskaro ile ekime hazır hale getirilir. Eğer toprağın asit oranı yükselmişse ekimden önce toprak hazırlığı yapılırken alana asitliği nötralize edecek oranda tarımsal kireç serilir ve toprakla karıştırılır. Alandaki sulama sistemi damlama sulama olacaktır. ANAÇLARIN AŞILANMASI Mart ayı içerisinde ekilen anaçların haziran ayına kadar olgunlaşıp aşıya gelmesi beklenir. Aşılama işlemine haziran ayının ilk haftasında başlanır ve bu işlem temmuz ayının ilk haftasına kadar devam eder. Aşılama • Aşılamada aşı gözü mümkün olduğunca ince ve tek göz alınıyor. • Aşılama hemen kök boğazının altından yapılıyor. • Kökten aşılamanın rahat yapılabilmesi için kök boğazları makine ile açılıyor. • İlk etepta iyi kabuk alınabilmesi için aşılamadan önce bitkiler sulanıyor. • Sonra kök üzerinde açılan t şeklinin içine alınana aşı gözü yerleştiriliyor. • Bağlam işlemi aşı gözününde üzerini kapatacak şekilde yapılıyor. Bunun aşı gözünü koruyucu önemli bir faktör olduğu belirtildi • Bağlama materyali olarak ceelogreff 300p adlı 30x300mm ebadında plastil bir madde kullanılıyor. 1.000.000 adet gerekmektedir. • Bu madde ilk etapta ıslatılıp esnek hale getiriliyor ve aşı gözünün üzerini kapatacak şekilde bağlanıyor. • Madde kuruduğunda aşı gözünü sıkıca kavrayıp sertleşiyor. • 1 ay sonra kendiliğinden çürüyüp düşüyor.

1-Rosa Frebelly Anacının Aşılanmış Hali

2-Rosa Laxa Anacının Aşılanmış Hali

345

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

32.3. AŞILANMIŞ ANAÇLARIN BAKIM PERİYODU Temmuz ayı başına kadar aşılanması tamamlanmış olan güller diğer senenin şubat ayına kadar hiçbir mekanik işlemden geçirilmez. Sadece gülün daha iyi gelişebilmesi için peters gübresi verilir.peters gübresi gül başına 0,5 gr verilir ve bu işlem 4 ay devam eder. Eger güllere bir hastalık dadanmışsa hemen tespiti yapılıp, gerekli ilaçlama bu süre içerisinde yapılır. Şubat ayına kadar yastıklarda bekletilen aşılanmış anaç, şubat ayının ortasında aşı gözünün 2 cm üstünden budanır. Bu, işlem bahar ayına girecek olan fidanın aşı gözünün daha kuvvetli bir şekilde sürmesini ve olgunlaşmasını sağlayacaktır. 2 cm lik mesafe de kesilen alanda oluşacak bir kurumanın aşı gözüne etki etmemesi için birakılır. Fidan gelişince bu kısımda budanır. Sürgün vermiş olan güllerin uçları haziran ayının ilk haftası 5 cm koparılır. Buna uç alma denir. Bu işlemle gülün daha verimli olması sağlanır. Ekim ayının sonuna kadar güllerin gelişimi sağlanır ve güller söküme hazır hale gelmiş olur. 32.4. AŞILI GÜLLERİN SÖKÜMÜ, SÖKÜLEN GÜLLERİN SAKSILANMASI VE SOĞUK ODALARDA STOKLANMAS Güllerin sökümüne ekim ayı ortasında başlanır. Söküm için özel olarak tasarlanmış söküm makinası kullanılır. Fidan aralarına bırakılmış mesafede ilerleyen makina toprağın 40 cm derinliğine daldırdığı çatalımsı bıçağı yardımıyla toprağı yukarı doğru gevşetir ve fidan kökleri serbest kalır. Bu işlemin ardından işçiler aracılığıyla güller kökleri topraktan arındırılarak toplanır ve seraya götürülür. Güllerin dal kısmı kesim makinası aracılığıyla standart olarak 20 cm ‘ e indirilir. Dal uçları parafine batırılarak mumlanır. Bu işlem güllerin su kaybını önler. Saksılara alınacak olan güllerin kökleri de 20 cm kalacak şekilde kesilir. Soğuk hava deposuna gönderilecek güllerin köklerine dokunulmaz. Soğuk hava deposuna gidecek güller demetler haline getirilir ve olduğu gibi iki uçundan bantlama makinası yardımıyla bantlanır.

346

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

33. MEILLAND GÜLLERİ PAKETLEME SİSTEMLERİ 33.1. PAKETLEME 1. YÖNTEM Kökleri budanmamış, dalları 20 cm’ den budanmış ve uçları mumlanmış şekilde soğuk hava deposunda muhafaza edilir. Özellikleri üzerindeki etikette yazılıdır. Sipariş üzerine soğuk hava deposundan sevkiyat yapılır ve bir - iki gün içerisinde dikiminin gerçekleştirilmesi gerekir.

33.2. PAKETLEME 2.YÖNTEM Normal saksılama yöntemi. Dalları ve kökleri budanan bitki soğuk hava deposuna götürülmeden, sökümün hemen ardından saksılara alınır.

33.3. PAKETLEME 3.YÖNTEM Bu yöntem saklama olarak 1. Yöntemin aynısıdır. Farkı aynı türden farklı renklerde olan 5 adet gülün bir demet yapılmasıdır. Böylelikle insanlara hazır renk harmonileri sunulmuş olur.

33.4. PAKETLEME 4.YÖNTEM Torfa sarım yöntemi. Marketlerde satışa sunulacak güller için kullanılan bir yöntemdir. Dal uçları mumlanan gülün kökleri makina yardımıyla torfa sarılır ve altına suyu muhafa edebilmesi için tabak yerleştirilir. Bazan içinde su bulunan 10’lu su muhafa kaplarına dizilip satışa sunulurlar.

347

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

33.5. PAKETLEME 5.YÖNTEM: Torfa sarılmış güller üzerinde özelliklerinin yazdığı dekoratif polietilen çantalara konularak satılır. Yandaki Etkette Gülün Rengi, Boylanması, Türü, Hangi Şartlarda İyi Gelişebileceği Ve Bakımı İle İlgili Teknik Bilgiler Ve Fotoraflar Yer Alır.

Marketlerde Satışa Sunulan Güllerin Sergilendiği Ahşaptan Yapılan Stand Örneğidir. Ebadları: 1,95 M Yükseklik, 1,00 M Genişlik, 0,60 M Derinlik.

Torfa Sarım Makinası

348

SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

KAYNAKLAR Ağaoğlu, Y. S., 1987. Bahçe Bitkileri. Ankara Üniversitesi, Ziraat Fak., Yayın No 1009, Ankara. Alp, Ş., 2003. Dağ Köylülerinin Kalkınmasında Kullanılacak Doğal Bir Kaynak: Geofit Bitkileri., Yoksulluk Sempozyumu, Deniz Feneri Yardımlaşma ve Dayanışma Derneği, İstanbul. Alp, Ş., 2006. Doğal Çiçek soğanları ve Ters Lale, Koruma Önlemleri ve Yetiştiriciliği. Doğal Çiçek Soğancıları Derneği, Yayın No: 2, ISBN: 9 75007 311 8. Yalova. 44. Alp, Ş., 2007. Muş Ovası’ndaki Kırmızı Denizin Çiçeği...Muş Lalesi [Tulipa sintenisii Baker in Gard]. Bağbahçe Dergisi Sayı 10. İstanbul. Alp, Ş., Aşur, F., 2006. Geofitlerin Peyzaj Planlama Çalışmalarındaki Önemi ve Genel Kullanım Esasları, III. Ulusal Süs Bitkileri Kongresi İzmir. Anonim, 2007. Tulip Picture Book. International Flower Bulb Centre, Hollanda.140 Arslan, N., Ekim, T., Koyuncu, M., 1996. Development on Conservation And Propagation Of Natural Howerbulbs in Turkey. 7 th International Symposium on Flowerbulbs. March 10-16, Herzliya, Israil. Aslan N, 1998. Türkiye de Doğal Çiçek Soğanlarının Potansiyeli ve Geleceği, I Ulusal Süs Bitkileri Kongresi, Yalova. Atasoy, N., Hasbahçe Osmanlı Kültüründe Bahçe ve Çiçek, Aygaz Yayınları, İstanbul. 365 Baker, C. Lemmers, W. 1999. Tulipa, Artisan, ISBN 1579651224, 307 Baytop, T., 1998. İstanbul lalesi. T.C. Kültür Bakanlığı, ISBN: 9751710200. Ankara. 66. Benvie, B., Horst, A. J. Van Der. 1998. Tulips: The Complete Guide to Selective and Growing. A Firely Book, USA. 144 Blanchard, W. J., 1990. Narcissus A Guide to Wild Daffodils. Alpine Garden Society. England Brickell, C., 1992. Encyclopedia of Gardening. The Royal Horticultural Society, London. 648. Brown, M. J., 1991. Narcissus. ISBN, 0 7134 61020 London, 202. Cidermuseum.co.uk Cem Botanik-Bitki Hastanesi Ceylan, G., 1999. Osmanlıdan Günümüze Dört Gözde Çiçek: Güller, Karanfiller, Laleler ve Sümbüller. Flora Yayınları, İstanbul. 119. Davis, P. H., 1984. Flora of Turkey and East Aegean Islands. IIIX volume, Edinburgh Un. Press, Edinburgh. 632. Dr. Necdet Oral, Yalova Araştırma Enstitüsü Dündar Çiçekçilik-Ahmet DÜNDAR- Yalova Eker İ., Babac M. T., 2010. Tulipa koyuncui Eker & Babac¸ sp. nov. (Liliaceae) from east Anatolia, Turkey Nordic Journal of Botany 28: 324-328. Eker, İ., 2010. Revision of The Genus tulipa L. (liliaceae) in Turkey. PhD. Thesis, Abant İzzet Baysal Ün. Fen Bil. Enst Ekim T., Demirsoy, A., 2005. Türkiye’nin Biyolojik Zenginlikleri. Türkiye Çevre Vakfı, Üçüncü Baskı, 328. Ekim, T., Koyuncu, M., Vural, M., Duman. H., Aytaç, Z., Adıgüzel, N., 2000. Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı. ISBN: 975-93611-0-8. Türkiye Tabiatını Koruma Derneği ve Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ankara. 246. Feyime ÖNER-Ziraat Mühendisi,Bahçıvanlık ve çevre bilinci ders notları Grimshaw, J., 2002. The Gardener’s Atlas. ISBN: 1-55297-673-4. USA. 224. Güncan, A., 2002. Yabancı Otlar ve Mücadele Prensipleri. Selçuk Üniv. Ziraat Fak., Konya. 349

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Hartmann H.T., Kester, D.E. Jr., Davies, F.T., Geneve. R.L., 2001. Propagation by specialized stems and roots. s:560-591. In Plant Propagation Principles and Paractises. Prentice Hall. New Jersey. Hartman ve ark., 1997 Çelik çeşitleri ve çeliklerle fidan üretme esasları Hertogh, A., Nard, M. L. 1993. The Physiology of Flower Bulbs. ISBN: 0 444 874 98 4. Elsevler Pres, Amsterdam. 811. İleri, S., 2007. İstanbul lale ve Sümbül. Doğan Kitap, İstanbul. 198. İrfan Onat, Ziraat Mühendisi; İstanbul Büyükşehir Belediyesi Park ve Bahçeler müdürlüğü arşivi Kaşka, N., Yılmaz, M., 1990. Bahçe Bitkileri Yetiştirme Tekniği. Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Ders Kitabı No 52, Adana King, M., 2005. Gardening with Tulips. Frances Lincoln Limited. Landon King, R., 1979. The Quest for Paradise. A History of the World’s Gardens, Mayflowers Books, New York, Lapken nurseries Leeds, R., 2000. The Plant Finder’s Guide to Early Bulbs. ISBN: 0-7153-0805-X. UK. 192. Mustafa KUPİK, 2010. Araştırma Notları, İstanbul Ağaç ve Peyzaj A.Ş. M. Synge, P., 1961. Collins Guide To Bulbs; St James’s Place,London. Mathew, B., 1978. The Large Bulbs. Royal Horticultural Society, ISBN: 0 71341 246 1. London. 156. Mathew, B., 1987. Flowering Bulbs for the Garden. Kew Gardening. ISBN: 0 60035175 0. London. 124. Mathew, B., 1987. Flowering Bulbs for The Garden. Royal Botanic Gardens. England Necdet ORAL- Yalova Araştırma Enstitüsü Orçun, E. 1968. Süs Bitkileri II. İzmir Özhatay, N., Koyuncu, M., Atay S., Byfield, A., 1997. Türkiye’nin Doğal Tıbbi Bitkilerinin Ticareti Hakkında Bir Çalışma, DHKD, İstanbul. Pavord, A., 1999. The Tulip. ISBN: 0747542961. Bloomsbury Publishing, London. 439. Poincelot, R. P., 1980. Horticulture: Principles and Practical Application, Prentice-Hall, USA, 653 Rees, A. R., 1992. Ornamental Bulbs, Corms and Tubers. CAB International. ISBN: 0 851 986 560. England. 220. Rix, M.; Phillips, R., 1983. The Bulb Book, Pan Books. ISBN: 0 330 264 818. London. 192. Süreyya Altunışık- İstanbul Büyükşehir Belediyesi Park ve Bahçeler Müdürlüğü Şefik YILDIRIM, Çanakkale Geçilmez Çiçekçilik -Yalova Tanrıverd, F., 1987. Peyzaj Mimarlığı Bahçe Sanatının Temel İlkeleri ve Uygulama Metotları, Erzurum. Tepe, I., 1997. Türkiye’de Tarım ve Tarım Dışı Alanlarda Sorun Olan Yabancıotlar ve Mücadeleleri, Yıl Ün., Ziraat Fak., Yayın No, 18 Van Van hulle nurseries www.meillandrichardier.com

350

DIŞ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

DIŞ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

1. YAPRAĞINI DÖKEN AĞAÇ VE AĞAÇÇIKLAR

1.1. Acacia cyanophylla (Kıbrıs Akasyası)

1.2. Acacia dealbata (Mimoza,Hakiki Akasya, Gümüşi Akasya)

353

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

1.3. Acer campestre (Ova Akça ağacı)

1.4. Acer Japonicum (Japon Akça ağacı)

354

DIŞ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

1.5. Acer negundo (Dişbudak Yapraklı Akça ağaç)

1.6. Acer palmatum (Alev Akça ağacı)

355

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

1.7. Acer platanoides (Çınar yapraklı Akça ağaç)

1.8. Acer pseudoplatanus (Dağ Akçaağacı)

356

DIŞ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

1.9. Acer saccharum (Şeker Akça ağacı)

1.10. Aesculus X carnea (Kırmızı Çiçekli At Kestanesi)

357

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

1.11. Aesculus hippocastanum (Beyaz Çiçekli At Kestanesi)

1.12. Ailanthus altissima (Kokar Ağaç, Cennet Ağacı)

358

DIŞ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

1.13. Albizzia Julibrissin (Gülibrişim, İpek Ağacı)

1.14. Alnus cordata (İtalyan Kızılağacı)

359

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

1.15. Alnus glutinosa (Adi Kızılağaç)

1.16. Amelanchier canadensis (Dağ-Taş armudu)

360

DIŞ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

1.17. Betula alba (Ak Huş)

1.18. Betula pendula (Sarkık Huş Ağacı)

361

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

1.19. Carpinus betulus (Adi Gürgen)

1.20. Castenea sativa (Anadolu kestanesi)

DIŞ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

1.21. Catalpa bignonioides (Sigara ağacı)

1.22. Celtis australis (Adi çitlenbik)

363

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

1.23. Cercis siliquastrum (Erguvan)

1.24. Cornus mas (Kızılcık)

364

DIŞ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

1.25. Corylus avellana (Adi Fındık)

1.26. Crataegus Monogyna (Geyik Dikeni)

365

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

1.27. Eleagnus angustifolia (İğde)

1.28. Eucalyptus rostrata (Okaliptus, Sıtma Ağacı)

366

DIŞ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

1.29. Fagus sylvatica (Avrupa Kayını)

1.30. Fraxinus americana (Amerikan Dişbudağı)

367

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

1.31. Fraxinus excelsior (Adi Dişbudak)

1.32. Gleditsia triacanthos (Gladiçya)

368

DIŞ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

1.33. Jacaranda mimosifolia (Jakaranda)

1.34. Koelreuteria paniculata (Kandil-Fener Ağacı)

369

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

1.35. Laburnum watereri (Sarı Salkım)

1.36. Lagerstroemia indica (Oya Ağacı)

370

DIŞ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

1.37. Laurus nobilis (Defne ağacı)

1.38. Liquidambar orientalis (Sığla Ağacı)

371

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

1.39. Liriodendron tulipifera (Lale Ağacı)

1.40. Magnolia grandiflora (Yaprağını dökmeyen Manolya)

372

DIŞ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

1.41. Malus floribunda (Süs Elması)

1.42. Melia azedarach (Tesbih Ağacı)

373

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

1.43. Morus nigra (Kara Dut)

1.44. Paulownia tomentosa (Pavlonya ağacı)

374

DIŞ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

1.45. Platanus orientalis (Doğu Çınarı)

1.46. Salix alba (Ak sögüt)

375

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

1.48. Populus nigra (Kara Kavak)

1.49. Prunus cerasifera nigra (Süs eriği)

376

DIŞ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

1.50. Quercus robur (Saplı Meşe)

1.51. Quercus rubra (Kızıl meşe)

377

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

1.52. Robinia pseudoacacia ‘’umbraculifera’’ (Top akasya)

1.53. Salix alba (Aksöğüt)

378

DIŞ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

1.54. Sophora japonica (Sofora)

1.55. Tilia tomentosa (Gümüşi Ihlamur)

379

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

2. YAPRAĞINI DÖKMEYEN AĞAÇ VE AĞAÇCIKLAR 2.1. Abies cilicica (Toros Göknarı)

2.2. Abies concolor (Gümüşi Göknar)

380

DIŞ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

2.3. Abies nordmanniana (Doğu Karadeniz Göknarı)

2.4. Cedrus atlantica ‘’glauca’’ (Mavi Sediri)

381

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

2.5. Cedrus deodora (Himalaya Sediri)

2.6. Cedrus libani (Lübnan Sediri)

382

DIŞ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

2.7. Chamaecyparis lawsoniana (Lawson Yalancı Servisi)

2.8. Cryptomeria japonica (Kriptomerya)

383

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

2.9. Cupressus arizonica (Arizona Servisi)

2.10. Cupressus sempervirens (Adi Servi, Akdeniz servisi, Mezarlık servisi)

384

DIŞ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

2.11. Ginko biloba (Mabet Ağacı)

2.12. Juniperus chinensis (Çin Ardıcı)

385

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

2.13. Juniperus communis (Adi Ardıç)

2.14. Juniperus horizantalis (Yayılıcı Ardıç)

386

DIŞ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

2.15. Juniperus communis Nana (Bodur Ardıç)

2.16. Juniperus sabina (Sabin Ardıcı)

387

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

2.17. Juniperus virginiana (Kalem Ardıcı)

2.18. Larix decidua (Avrupa Melezi)

388

DIŞ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

2.19. Libocedrus decurrens (Su Sediri)

2.20. Picea abies (Adi Ladin)

389

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

2.21. Picea orientalis (Doğu Ladini)

2.22. Picea pungens (Mavi Ladin)

390

DIŞ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

2.23. Pinus brutia (Kızıl Çam)

2.24. Pinus nigra (Kara Çam)

391

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

2.25. Pinus pinea (Fıstık Çamı)

2.26. Pinus silvestris (Sarı Çam)

392

DIŞ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

2.27. Sequoia sempervirens (Mamut Ağacı)

2.28. Sequoiadendron giganteum (Gerçek Mamut Ağacı)

393

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

2.29. Taxus baccata (Adi Porsuk)

2.30. Thuja occidentalis (Batı Mazısı)

394

DIŞ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

2.31. Thuja orientalis (Doğu Mazısı)

2.32. Thuja orientalis Aurea (Altuni Top Mazı)

395

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

2.33. Thuja orientalis Aurea (Altuni Top Mazı)

396

DIŞ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

3. ÇALILAR 3.1. Berberis thunbergii (Kadın Tuzluğu)

3.2. Buddleia davidii (Kelebek çalısı)

3.3. Buxus sempervirens (Adi şimşir)

397

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

3.4. Callistemon viminalis (Fırça çalısı)

3.5. Chaenomeles japonica (Bahar Dalı,Japon ayvası)

3.6. Cotoneaster horizontalis (Yayılıcı Dağ Muşmulası)

398

DIŞ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

3.7. Spirea vanhouttei (İspirye, Keçi Sakalı)

3.8. Erica carnea (Funda Çalısı)

3.9. Euonymus japonica (Taflan)

399

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

3.10. Forsythia İntermedia (Altın Çanağı)

3.11. Hibiscus syriacus (Ağaç Hatmi)

3.12. Hydrangea Hortensis (Ortanca)

400

DIŞ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

3.13. Jasminium officinale (Beyaz Çiçekli Yasemin)

3.14. Kerria japonica (Kanarya Gülü)

3.15. İlex aquifolium (Çoban Püskülü)

401

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

3.16. Ligustrum vulgare (Kurtbağrı)

3.17. Lonicera tatarica (Tatar Hanımelisi)

3.18. Mahonia aquifolium (Sarıboya Ağacı)

402

DIŞ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

3.19. Nandina domestica (Cennet Mambusu)

3.20. Nerium oleander (Zakkum)

3.21. Pittosporum tobira (Pitos, yıldız çalısı)

403

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

3.22. Punica granatum (Süs Narı)

3.23. Pyracantha coccinea (Ateş Dikeni)

3.24. Ribes aureum (Frenk Üzümü)

404

DIŞ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

3.25. Sambucus nigra (Mürver)

3.26. Syringa vulgaris (Leylak)

3.27. Tamerix tetranda (Ilgın)

405

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

3.28. Viburnum Tinus (yaprağını dökmeyen Kartopu)

3.29. Parthenocissus quinquifolia (Amerikan Sarmaşığı)

406

İÇ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

İÇ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

409

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

410

İÇ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

411

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

412

İÇ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

413

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

414

İÇ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

415

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

416

İÇ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

417

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

418

İÇ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

419

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

420

İÇ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

421

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

422

İÇ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

423

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

424

İÇ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

425

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

426

İÇ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

427

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

428

İÇ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

429

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

430

İÇ MEKAN SÜS BİTKİLERİ

431

AĞAÇLANDIRMA DİKİM TEKNİĞİ

H A Z I R L AYA N

Nihat ŞİMŞEK Orman Endüstri Mühendisi

AĞAÇLANDIRMA - DİKİM TEKNİĞİ

1. FIDANLARIN DIKIM ÖNCESI TABII OLACAĞI İŞLEMLER Fidanların söküm, depolama ve nakillerinde gereken teknik hususlar ve ihtimam gösterilmemiş ise dikilen fidanlardan başarı beklenemez. Özellikle dikim mevsiminde kuraklık, sıcaklık ve don etkilerinin memleketimizin çeşitli yörelerinde kuvvetle görülmesi, dikim öncesi teknik hataları ortaya çıkarır. Dikim öncesi başarısızlıklar, fidanlıkta sökümle başlar. Kaplı fidanlar dışında çıplak köklü hatta topraklı fidanların sökümü, fidanların tam latent (uyku) devresinde yapılması gerekir. Sökümün erken veya geç yapıldığı, yani tam latent devre içinde gerçekleştirilmediği durumlarda sökülen fidanlar kurumaya ve diğer dış etkilere hatta soğuk hava depolarında depolanmaya karşı daha hassas olurlar. Hâlbuki tam latent halde sökülen fidanlar, gömüde veya soğuk hava depolarında kökleri büyüme gücünü kaybetmeden uzun süre depolanabilir. Ocak-Mart arası sökülen fidanların araziye dikildiklerinde gelişim güçlerinin en yüksek olduğu kanıtlanmıştır. Aksi halde tutma nispeti önemli ölçüde düşmektedir. Ancak toprak don halinde iken söküm söz konusu olmaz. Donlar başlamadan veya hemen çözülür çözülmez söküm yapılmalıdır. Fidanın, fidanlıkta sökümünden sonra, rutubet içeriğinin dikim anına kadar mümkün olduğu kadar muhafaza etmesi fizyolojik açıdan çok önemlidir. Bu itibarla fidanda aranacak en önemli niteliklerden birisi onun tazeliğidir. 2.3. FIDANLARIN GÖMÜYE ALINMASI Dikim çalışmalarının 3-4 günü aşan bir süre gecikmesi halinde çıplak köklü fidanların serin ve gölge bir yerde kazılan hendeklerde, gevşetilmiş demetler halinde ve kökler toprakla kapatılmış olarak dikim zamanına kadar bekletilme işlemine “GÖMÜ” denir. Gömü çıplak köklü fidanların nemli topraklar içinde kurumadan taze kalmasını sağlar.

Çıplak Köklü Fidanların Dikim Öncesinde Gömüye Alınması

Gömü yerinin seçilmesinde aşağıdaki hususlara dikkat etmek gerekir • Gömü yerinin, dikim yapılacak sahanın merkezi bir yerinde veya mümkün olduğu kadar yakınında olmalıdır. • Gömü yeri rüzgâr ve öğle güneşinden korunaklı bir yer olmalıdır. • Gömü için fidanların kök kitlelerine uygun hacimde eğik ve birbirine paralel olarak kanallar açılmalı, fidanlar bu kanallara eğik olarak yerleştirilerek kökleri kumlu geçirgen toprakla örtülerek sulanmalıdır 435

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

• Özellikle güney bakıların seçilmemesi, zorunluluk halinde çardak v.s, ile suni gölgelemeye başvurulması gerekir. • Gömü yeri su tutmamalı, fakat yeteri kadar nemli kalmalıdır. Taşıma, Gömü ve Bekletme Koşulları • Fidanlar fidanlıktan dikim alanına uygun koşullarda taşınmalıdır. • Taşıma esnasında yaralanma, dal ve sürgün kırılmamalı, çiçek ve yapraklar koparılmamalı. • Kuvvetli hava hareketleri veya havasızlığa bağlı kızışmalardan kaynaklanan hasarlar oluşmamalı. • Topraklı fidanlarda kök sistemi ile onu saran toprak kitlesi arasındaki bağın bozulmaması ya da balyanın dağılmaması. • Kaplı fidanlarda kökler ile kap ortamı arasındaki bağ ya da ilişkilerin bozulmaması. • Çıplak köklü fidanlarda köklerin açıkta kalmaması ve tazeliğini yitirmemeli. • Kok tazeliğini koruma amacıyla yapılan gömü süresi 1 hafta-10 günü aşmamalıdır. • Gömüye alınan fidanların kökleri tamamen güneş, rüzgâr ve don etkilerinden uzak kalacak şekilde kumlu ve geçirgen bir toprakla kapatılmalıdır. 3. FIDANLARIN BUDANMASI Budama, kök ve tepe budaması şeklinde olur. Fidanlıkta sökülen ve dikim sahasına nakledilecek olan çıplak köklü fidanların kökleri kısaltılması gerekir. Aksi halde bunlar dikimde katlanır ve kök gelişmesi zorlaşır. Hâlbuki kesilen köklerde oluşan yeni kesim yüzeyleri, zengin kök teşekkülüne yol açar. Köklerin budanmasıyla, zarar görmüş fidan kökleri uzaklaştırılır. Boylu yapraklı fidanlarda gövde ve kök dengesini sağlamak üzere tepe ve gövde budaması da yapılır. Bununla aynı zamanda fidanın tepesine uygun şekil de verilir. Genellikle küçük fidanlarda tek tek budama yerine, demet halinde kalan kök kısmı dikim çukuruna uyacak ve genellikle 18-20 cm kalacak şekilde keskin bir makasla kesilmelidir. Büyük fidanlarda, özelikle park ve bahçeler için kulanım söz konusu olduğunda tepeye piramit şekli veren bir budama metodu piramidal budama” uygulanır. Fidanları gömüye alma esnasında budama tercih edilmelidir. Böylelikle gömüden alınan fidanlar süratle dikim yerlerine sevk edilebilir.

436

AĞAÇLANDIRMA - DİKİM TEKNİĞİ

Dikim öncesinde kök ve gövde budaması yapılışı

4. FIDANLARIN NAKLI Fidanların fidanlıktan dikim yerlerine nakli esnasında, dikim sırasında olduğu gibi, köklerin güneş ve kurutucu rüzgârlardan etkilenmemesine itina gösterilir. Bunun için; fidanın türüne, yaşına, boyuna, dikim sahasının uzaklığına, sevk süresine, bekleme süresine ve hallerine göre bir ambalaj şekli seçilir. Bundaki amaç dikimden evvel fidanların su kaybını asgariye indirmektir. Fidanların taşıma esnasında soğuktan, dondan sıcaktan ve rüzgârdan korunması gerekir. Fidanların sevki esnasında ambalaj malzemesi olarak; polietilen, çuval bezi, yosun ve saman kullanılır. Küçük ve çıplak köklü fidanlar kök ambalajı, küçük balya ambalajı, sandık ambalajı, sepet ambalajı ve polietilen torba ambalajı ile sevk edilir. Çıplak köklü fidanların sevk edilmeden önce daha dikkatli ambalajlanması gerekir. Yapraklı ağaçların fidanları büyük mesafe nakilleri emniyetli bir şekilde sağlanabilir. Bu fidanlar, kamyona kökler ortaya gelecek ve iç içe girecek şekilde yerleştirilir ve üzerleri rüzgârdan, soğuktan, sıcaktan korunacak şekilde kapatılarak nakledilir. Topraklı ve kaplı fidanların nakli ise daha kolaydır. Topraklı fidanların toprak kitlesi çuval veya jüt içerisine alınarak kök boğazından ip veya demir tel ile bağlanarak nakledilirler. Nakledilecek bütün fidanlar nakledilmeden önce hava şartlarına bağlı olarak sulanmalarında fayda vardır.

Seçkin ve Ekstra Boylu Fidanların Vinçler Yardımı ile Dikilmesi

437

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

5. FIDANLARIN DIKIM ZAMANI Fidan dikiminde başarıyı etkileyen en önemli faktörlerden biride dikim zamanıdır. Dikim, genel olarak vejetasyon mevsiminin dışında yani bitkilerin latent devresi dışında yapılır. Ancak dikim zamanı, sulama imkânı olan uygulamalarda ve kaplı fidan kullanma durumunda bütün yıla dağıtılabilir. Bununla birlikte yapraklı ve çıplak köklü fidanların sonbaharda, iğne yapraklı ve daimi yeşil yapraklıları da erken sonbaharda veya geç ilkbaharda dikmek gerekir. Aynı şekilde ılıman iklimlerde yaprağını döken türler içinde en iyi dikim zamanı toprağın don periyodunun dışındaki ilkbahar ve sonbahardır. Kaplı fidanlar aşırı sıcak, donlu, fırtınalı ve yağışlı günler dışında her mevsim dikilebilir. Topraklı fidanlar dikim mevsimi bakımından çıplak köklü ve kaplı fidanlar arasında bir değerde olup, kaplı fidanlara daha yakındır. Ancak büyük materyallerde, yeterli kök terbiyesi görmemiş olanlarda, balya boyutu yetersiz olanlarda ve kök toprak teması zayıf ya da bozulmuş olanlarda uyku döneminin tercih edilmesi dikim başarısı açısından önemlidir. Çıplak köklü fidanların ise, prensip olarak büyüme dönemi dışında ya da uyku döneminde dikilmeleri zorunludur. 6. DIKIM ZAMANINI ETKILEYEN FAKTÖRLER 6.1. Dikim Sahasının Genel İklim Şartları Özellikle yazları kurak ve yağışların daha ziyade sonbahar ve kışa rastladığı Akdeniz Bölgesinde dikimler sonbaharda yapılır. 6.2.Dikim Sahasının Yerel İklim Şartları Rüzgârdan çok etkilenen sahalarda, özellikle iğne yapraklılarda ilkbahar dikimleri tercih edilmelidir. 6.3.Toprak Nitelikleri Gevşek ve kumlu sahalarda sonbaharda, ağırca ve verimli sahalarda ilkbahar dikimleri tercih edilmelidir. 6.4.Türler ve Fidan Materyalleri Genellikle yapraklılar için sonbahar, ibreliler için ilkbahar dikimi daha uygun olur. Türlerin kök büyümesinin seyri de dikim zamanının tespiti açısından önemli bir faktördür. Yapılan araştırmalar köklerin mart ortasına kadar gelişme bakımından durgun bir devre geçirdiği ve bu tarihten itibaren ilkbaharda en faal devresini yaşadığı, yazın durgunlaştığını ve sonbaharda ikinci faal devreye ulaştığını ve kışın tekrar durgunlaştığını göstermiştir. Binaenaleyh tomurcuklar kabarmadan 2/3 hafta önceye kadar yapılan dikimler en uygundur. Topraklı ve kaplı fidanların dikimi büyük ölçüde mevsime bağlı değildir. Mahalli iklim şartlarına bağlı olarak erken sonbahardan geç ilkbahara kadar dikilebilir. 6.5.Dikim Esnasındaki Hava Şartları Hangi mevsimde dikim yapılırsa yapılsın havanın kapalı olduğu, rüzgârsız ve aşırı soğuğun olmadığı günler tercih edilmelidir. Bu konuda dikkate alınması gereken diğer bir hususta söküm tarihi ile dikim tarihi arasında geçen sürenin mümkün olduğu kadar kısa tutulması gereğidir. 438

AĞAÇLANDIRMA - DİKİM TEKNİĞİ

7. ÜLKEMIZ ŞARTLARININ DIKIM MEVSIMLERINE GÖRE DEĞERLENDIRILMESI 7.1.İlkbahar Dikimi Genellikle kışları sert geçen ve ilkbahar ile yaz ayları başlarında bol yağış alan yöreler için önerilir. Bu dikim zamanı mart ayının başından mayıs ortasına kadar sürer. Türler itibariyle geç süren fidanlar, bilhassa kızılçam. Fıstıkçamı hariç diğer çamlar, ladin, köknar gibi önemli ibreliler için ilkbahar dikimi esas dikim mevsimidir. 7.2.Yaz Dikimi Kaplı veya topraklı fidanlarda, sulama imkânları var olduğu sürece yaz dikimi yapılabilir. Mecbur olmadıkça tercih edilmemelidir. 7.3Sonbahar Dikimi Genellikle ilkbaharda erken süren yapraklı türler için uygundur. Ekim ayından, Aralık ve Ocak ayının ortasına kadar devam eder. Kavak ve söğütlerde geç sonbahar dikimi yapılmalıdır. 7.4.Kış Dikimi Esas itibari ile Akdeniz ile Batı Anadolu ‘da denizden yüksek olmayan, kışları mutedil olan yerler için uygundur. İstanbul ve çevresi de buna dâhildir. 8. GENEL DIKIM YÖNTEMLERI Bir dikimin başarıya ulaşmasında buraya kadar gördüklerimizi de dikkate alarak şu genel kurallara uyulmalıdır: 1- Dikim için yetişme ortamı şartlarına özellikle iklim şartlarına uyum gösteren türler seçilmelidir. 2- Daha önce belirtilen esaslara uygun olarak iyi bir saha hazırlığı ve toprak işleme yapılmalı, gerektiğinde drenaj ve toprak ıslah yöntemlerine başvurulmalıdır. 3- Kök/gövde dengesi olan selekte edilmiş fidanlar kullanılmalıdır. 4- Fidanlar kökler ve fidanın bütünü zedelenmeden sökülmeli, uygun kök ve gövde budaması yapılmalıdır. 5- Fidanların sökümleri ile dikimleri arasında geçen süre mümkün olduğu kadar kısa tutulmalıdır. 6- Dikim esnasında fidanlar özellikle kökleri güneş ve rüzgârın kurutucu etkisinden, don ve soğuk zararlarından korunacak şekilde ambalajla veya örtülü olarak getirilmeli ve dikime kadar sahada korunaklı bir yerde bekletilmelidir. Kökler açıkta kaldığı takdirde, kuvvetli güneş, rüzgâr ve soğuk (don) ince kılcal kökleri kurutarak fidanları öldürebilir. 7- Şartlara uygun dikim zamanı seçilmelidir. Bulutlu kapalı havalar tercih edilmeli, donlu, rüzgârlı ve yağışlı havalar tercih edilmemelidir. 8- Uygun dikim yöntemi seçilmelidir. • Seçilecek yöntem dikilecek bitki türlerine uygun olmalıdır. • Yetişme ortamı, özellikle toprak niteliklerine uygun olmalıdır. Örn. Kurak ve meyilli yörelerde teras yöntemleri yağmurun yüzeysel akışını azaltarak toprağın rutubet alı439

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

mını artırabilir veya ıslak yörelerde tepe dikimleri (arazinin tepecik haline dönüştürülmesi) uygulanabilir. • Kullanılacak fidan materyalinin yaşına, fidanlıkta gördüğü işlemlere göre (replikaj, çıplak köklü veya tüplü oluşuna) yöntem seçilmelidir. • Aynı zamanda dikim yöntemi emniyeti yanında kolay, ekonomik ve hızlı bir yöntem olmalıdır. 9- Bitkilerin latent devrede olmalarına dikkat edilmelidir. Çıplak köklü fidanların dikim mevsimi, fidanların uykuda olduğu Kasım-Nisan ayları arasında olmalıdır. 10- Diğer hususlar: Peyzaj ve çevre düzenleme çalışmalarında ağaçlar, binalar ve mekânlarla uyum halinde olmalıdır. Seçilecek tür yalnız estetik ve hâlihazır fonksiyonlar açısından değil, ilerde ulaşacağı boyutlarda dikkate alınarak seçilmelidir. Örneğin bir ev alçak ve düz ise dikilecek ağaç onun boyunu aşmalıdır. Ön bahçeler için piramidal ve sütun formlar seçilmelidir. Yapraklarını döken türler iğne yapraklılara çok yakın dikilirse onu bastırabilir. Ağaçların 5 m’ den yakın dikilmemesine dikkat etmek gerekir. Dikim yapılan sahada önce boylu ağaçlar, sonra orta, sonra sıra ile küçük boylu ağaçlar ve çalılar dikilir. Drenaj ve sulama şebekesi yapıldıktan sonra çim alanlar tesis edilip ve en son çiçekler proje sahasına dikilir. Dikim esnasında kökler bir tarafa toplanmamalı, U ve J şeklinde kıvrılmamalı ve kök sert dikim çukurunun kenarlarına her taraftan fidanın büyüklüğüne göre değişmekle beraber, ortalama 20cm.den daha fazla açıklık kalacak şekilde çukur geniş açılmalı ve kazık kök çukurun dibine dokunmamalıdır. Arada yumuşatılmış bir toprak tabakası bulunmalıdır. Normal şartlar altında fidanların dikimi, kök boğazı (gövdenin toprakla birleştiği kısım) fidanlıktan çıkarıldığı hizada olacak şekilde yapılmalıdır. Fidan derin dikildiğinde diri diri gömülmüş sayılır ve fidan ölür. Kök boğazı yüzeyde kalacak şekilde, sığ bir dikimde uygun olmaz. Hangi yöntemle açılırsa açılsın dikim çukuru veya yarığı en az kökü bütünüyle alabilecek büyüklükte olmalıdır. Dikimlerde kimyevi ve ticari gübre kullanılmaması gübrenin bu aşamada daha ziyade olgunlaşmış organik gübre olarak verilmesi öngörülmektedir. Kökler dikim çukurunda toprakla tam bir temas içinde olmalı ve arada bir boşluk kalmamalıdır. Yani kökler toprakla iyice sıkıştırılmalıdır. Dikimden sonra fidanlar mutlaka dik durumda olmalıdır. 9. GENEL DIKIM ŞEKILLERI Dikimler, düzensiz dikim, düzenli dikim ve karışık dikim şekillerinden birine göre uygulanır. Ancak peyzaj uygulamalarında daha çok düzensiz dikim şekilleri uygulanır. Geniş ağaçlandırma sahalarında düzenli dikim uygulanır. Düzenli dikim şu avantajları içerir; Her fidana eşit büyüme yeri sağlanmış ve böylece yetişme yerinden azami ölçüde faydalanılmış olur, Dikim işi muntazam tempoda gider, kontrol kolaydır, Kullanılacak ve kullanılan fidanların miktarı ve dikim giderlerinin tahmini işin her safhasında çok basit olarak hesaplanabilir. Kâğıt üzerinde tespit karı440

AĞAÇLANDIRMA - DİKİM TEKNİĞİ

şım şekli ve oranını araziye tatbik kolaydır. Fidan yerleri belli olduğu için ufak fidanlarda da diri örtü mücadelesi süratlendirilebilir. Tamamlama çok basittir. Makine ile çalışma kolaydır. Geniş ağaçlandırmalarda düzenli dikim uygulanır. Geometrik şekle göre esas düzenli dikim şekilleri; eşkenar üçgen dikimi, dikdörtgen dikimi, beşgen dikimi söz konusudur. Karışık dikimlerde karışıma girecek diğer türler, esas türün dikimi yapılmadan evvel sahaya getirilir ve dikilir. Parklarda çimler üzerinde fazla gölge yapmayan türler tercih edilir. 10. GENEL DIKIM METOTLARI Dikim metotları dikim yeri açısından ikiye ayrılır: • Yarma dikim • Çukur dikim Yarma dikim metotları çeşitli tipte plantuar veya çapalarla gerçekleştirilir. Yarma dikimler küçük, topraksız fidanlar için söz konusudur. Çukur dikim metotları ise hem çıplak köklü ve hem de topraklı fidan dikimlerinde kullanılır. Dikim metotları, kullanılan fidan materyallerinin nitelikleri bakımından da ikiye ayrılır: Çıplak köklü fidanların dikimi Topraklı fidanların dikimi. 10.1.Yarma Dikim Metotları 15/20 cm büyüklüğündeki fidanlar için söz konusu olan bir dikim metodudur. İyi işlenmiş gevşek ve nemli topraklarda uygulanır. Bu küçük fidanların dikiminde kökler henüz küçük olduğundan klasik manada bir çukur açmaya gerek olmayabilir. Bu metotlarda çeşitli tipte el, ayak plantuarları ile kama, bel veya çeşitli tipte çapa aletleri kullanılarak yapılır.

441

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

El plantuarı ile dikim.

Plantuar çekilip topraktan çıkartılırken bir elle fidan bu deliğe kökleri kıvrılmayacak şekilde sarkıtılır. Sonra diğer elle plantuar ikinci defa, fakat bu sefer plantuar ucu açılmış olan deliğin alt ucuna ulaşacak şekilde toprağa meyilli olarak batırılır ve plantuar sapı resimde görüldüğü gibi fidana doğru çekilerek, dikim deliğine girmiş olan kökler toprakla sıkıştırılır bu ikinci batırma Sığ yapılıp plantuarın ucu dikim deliğinin alt ucuna kadar ulaşmazsa, bu sefer dikim deliğinin üstü kapanır ve altında bodrum” tabir edilen bir boşluk kısım kalır. Böylece altta kökler toprakla iyi temas etmemiş olur. Bu durum kuruma veya gelişme güçlüklerine neden olur. Dikim deliğinde fidanın kökünün bükülmesi ve kıvrılması da dikim zayiatını arttırır veya fidanın iyi gelişmesini engeller. Bunun için önceden köklerin dikim deliği boylarına uygun uzunlukta budanması gerekir. Kökler dikim esnasında, istenen dikim derinliğinden daha derin olarak deliğe sarkıtılmalı ve ondan sonra yeterince yukarı çekilerek dipte kök kıvrılmasına engel olunmalıdır.

Türkiye’de Dikimlerde Kullanılan Çeşitli Tip El Ve Ayak Plantuarları

Gene yarma dikimi içinde, ayak plantuarı ile dikim de söz konusudur. Burada biraz daha farklı bir dikim aleti kullanılır. Halen memleketimizde de çok yaygın olan bu yöntemde kullanılan ayak veya dikim plantuarı uzun saplıdır. 442

AĞAÇLANDIRMA - DİKİM TEKNİĞİ

Dikimin başarısı için bu hususlara ve özellikle dikim esnasında toprağın tavda olmasına önem verilmelidir. Toprağın fazla rutubetli veya aksine fazla kuru olması çalışmayı güçleştirdiği gibi dikim yarığının da muntazam açılmasını engeller. Yarık duvarlarında kopmalar, altta dar boğaz oluşturabilir. Bu durumda kök, yarığın altına kadar ulaşamaz, kök kıvrımları, toplanmaları olur. Yarma dikimi yöntemleri içinde yeterli yağış alan rejyonlarda daha ziyade plantuar dikimi uygulanırken, daha kurakça yörelerde çapa dikimi ön planda tercih edilir.

(1) Ayak plantuarı gösterilen açıda sokulur ve ileri iterek dikey pozisyona getirir.

(5) Bu sefer de dikimplantuarını, ileri doğru iter, bu suretle toprağın üst tarafındaki kökler sıkıştırır.

(2) Ayak plantuarı çıkartılır ve fidan yarığa uygun derinlikte yerleştirir.

(6) Son açılan yarıktan 5 cm. öteye dikim plantuarını sokar.

(3) Dikim plantuarı fidandan 5 cm. kadar öteye tekrar batırılır.

(7) Dikim plantuarını önce öne sonra geriye iter ve böylece bundan evvel açılmış yarık tamamen dolar.

(8) Son açılan deliğe ayak topuğu ile toprak itilerek doldurulur.

(4) Dikim plantuarını kendine doğru çeker, böylece kökler alt taraftan sıkıştırılmış olur.

(9) Fidanın etrafındaki toprak, ayak darbeleriyle sıkıştırılır.

Ayak Plantuarı ile Dikim Safhaları

443

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Dikimde Fidanın Kök Ve Gövde Pozisyonundaki Hatalar

10.2.Çıplak Köklü Fidan Dikimi Dikim Hazırlığı Çıplak köklü fidanlar sahaya gelmeden çukurlar açılmalı ve gelir gelmez kökler kurumadan dikilmelidir. Eğer Kökler biraz kurumuş ise dikimden evvel demet halinde birkaç saat suda tutulur. Eğer dikim 2-3 gün kadar gecikecekse, fidan demetlerini gevşeterek gölge, serin fakat don olmayan bir yerde birkaç gün bekletebiliriz. Eğer dikim işi daha fazla gecikecekse daha önce genel kısımda görüldüğü tarzda, usulüne uygun şekilde gömüye alınırlar. Şayet fidanlar uyanmaya başlıyorsa çıplak köklü çalıları bir haftaya kadar zarar oluşmadan gömüde tutabiliriz. Henüz uyku halinde sefer ve hava da nemli ise daha uzun süre emniyetle gömüde kalabilirler. Topraklı ve kaplı fidan yöntemlerine nazaran başarı oranı daha azdır. Başlangıçta az çok bir büyüme duraklaması nedeniyle de gelişme daha yavaştır. Çıplak köklü fidanlar, özellikle dikim zamanı nispi hava rutubeti yüksek olan ve iyi gevşek topraklarda emniyetle uygulanır. Sulamada yapıldığında başarı oranı yüksek olur. Genellikle kışın yaprağını döken türler için uygundur. Dikim esnasında toprağın rutubet muhteviyatının, toprak tanecikleri arasında boşluklarda tutulabilecek suyun maksimum miktarı olan tarla kapasitesinin 20/30 altında olması başarı şansını yükselten bir faktördür. Çıplak köklü fidan dikim metotlarında, dikim esnasında kökler az veya çok kıvrılma bir araya toplanma ve sıkışma ihtimalleri ile karşı karşıyadır. Genellikle bu yöntemler, dikim esnasında 444

AĞAÇLANDIRMA - DİKİM TEKNİĞİ

toprağın sıkışmasına sebep olurlar. Bu nedenle toprağın önceden işlenmesi gerekir. Daha öncede söylendiği gibi, dikim öncesi köklerde budama işlemi yukarıda şekilde gösterildiği gibi yapılır. Budama, kök ve tepe budaması şeklinde olur. Fidanlıkta sökülen ve dikim sahasına nakledilecek olan çıplak köklü fidanların kökleri kısaltılması gerekir. Aksi halde bunlar dikimde katlanır ve kök gelişmesi zorlaşır. Hâlbuki kesilen köklerde oluşan yeni kesim yüzeyleri, zengin kök teşekkülüne yol açar. Köklerin budanmasıyla, zarar görmüş fidan kökleri uzaklaştırılır. Boylu yapraklı fidanlarda gövde ve kök dengesini sağlamak üzere tepe ve gövde budaması da yapılır. Daha sonra dikim işlemine geçilir. Çıplak Köklü Bir Çalının Dikim Yöntemi Ve Tekniği Fidan çukuru çıplak kökü rahatça içine alınabilecek ve kökler her taraftan çukur duvarlarına ve tabanına 15cm.den daha fazla yaklaşmayacak büyüklükte açılır. Çukurun dibinde köklerin üzerine oturacağı, 2/3 oranında üst toprak ve 1/3 kompost, torf ve gübre karışımından oluşturulan bir tepecik şekillendirilir. Fidan kökleri bu tepeciğin üzerine serilir oturtulur ve yan kökler çukur kenarlarına doğru her muntazam dağıtılır. Çukurun 1/3’ü üst toprak karışımı ile doldurulur ve ayakla basılarak köklerin toprakla iyi teması sağlanır. Bu durumda çalı, desteksiz olarak dik durumunu muhafaza edebilecek kadar kökler sıkışmış olmalıdır. Geri kalan kısım su ile doldurularak, toprağın köklerin arasına daha iyi yerleşmesi ve köklerin toprakla temasını engelleyen büyük hava boşluklarının toprakla dolması sağlanır. Su toprak tarafından drene edildikten sonra çukurun geri kalan kısmı çukur altından çıkan toprakla doldurulur ve kök boğumu dibinde 5cm. kadar derinlikte bir çanak oluşturularak tekrar su verilir. Gövde ve dalların 1/3’ü kesilerek, fidanın fidanlıkta sökümde kaybettiği kök kısımları yüzünden bozulan tepe/kök dengesi tekrar kök lehine sağlanmış olur. Ancak bu budama çalının doğal formunu bozmayacak şekilde yapılmalıdır. 10.3.Çukur Dikim Metotları Bu metotlar minimal 20 cm’ den daha boylu çıplak köklü fidanlarda uygulanan daha ihtimamlı metotlardır. Kışın yapraklarını döken çıplak köklü fidanlar da bu yöntemle dikilirler. Bu dikim yöntemi fidanın yaşına, kök sistemine göre, bundan evvelki metotlara kıyasla daha büyük hacimde açılan çukurlara yapılan dikimdir. Çukurda iyi bir toprak işlenmesi sağlandığından geçirgenliği az, çok taşlı ve kayalık topraklarda bakımlı bir dikim metodudur. Yalnız çukur dikiminde de bazı hususları göz önünde tutmak gerekir. Bunların başında, çukur ebatlarının, fidan köklerini tabii durumda tutacak ve kökleri sıkıştırmayacak, eğip bükmeyecek büyüklükte olması gerekir. Bu konuda klasik ağaçlandırmalardan daha ihtimamlı çalışmaları gerektiren peyzaj uygulamalarında, fidan çukurunun genişliği, çukura oturtulan fidanın köklerinin çukur kenarından ve dibinden 20 cm’ den fazla açıklık kalacak şekilde, çukurun mümkün olduğu kadar geniş ve derin açılması, alt kı445

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

sımlarda bu genişliğin daha artırılarak çukura bir kazandibi şekli verilmesi kök gelişimi bakımından çok uygun olur. 1- Bir çapa yardımıyla takriben 50x50 cm.lik bir alan, üst toprak açığa çıkana kadar diri ve ölü örtüden temizlenir. 2- Temizlenen alanın ortasında, en azdan köklerin tabi durumlarını bozmadan onları alabilecek büyüklükte (daha büyük olması tercih edilir) bir çukur açılır. Bu çukur tekrar gevşetilmiş toprakla doldurulur veya şekilde görüldüğü gibi kökleri kapayacak genişlik ve derinlikte, toprak bir çapa veya bel kürekle bellenerek işlenip gevşetilir, içindeki taş ve kök parçaları alınır. Sonra çapa ile bir çukur oluşturulur. 3- Çapa işlenmiş topraktan çıkarılmadan işçi çapayı kendine doğru çeker, diğer eli ile de fidanı çapanın açtığı çukura tutar. 4- Çapayı kaldırdığında arkasında birikmiş olan toprak kısmen çukuru doldurulur. Bu sırada fidanı hafif yukarı doğru çekerek köklerin kıvrılmamasını ve fidanın fazla gömülmemesini sağlar, sonra geri kalan toprak yığınını da çapa ile iterek dikimi tamamlar.

Önce çapa ve kürek ile, dikilecek tüplü veya kaplı fidanın kök boğazı seviyesine gelecek derinlik ve genişlikte bir çukur açılır.

Fidan düzgün bir biçimde çukura yerleştirilir.

Toprak yavaş yavaş çukura doldurulur.

Son olarak fidan çukuru tamamen toprakla doldurulur. Ayak ile fiden çevresine basılarak toprak sıkıştırılır ve can suyu verilir.

5- Son olarak fidanları ayakları arasına alarak ve Çepe çevre toprağa basarak köklerin toprakla daha iyi temasını Sağlar. Dikimden sonra fidan çevresinde toprak genişletilerek veya gevşek toprak serilerek su tutabilecek bir çanak oluşturulmalıdır. Büyük çukurlarda bu işlemi yapmadan, dikim esnasında çukur kademe kademe değil bir etapta doldurulursa genellikle fidan daha derin dikilmiş olur, hatta toprak bastırılınca fidanın alttaki sürgün ve ibreleri dahi toprak içinde kalabilir. Buna uygulamada, fidanı diri diri gömme diye tabir edilir. Bu duruma imkân vermeyecek şekilde tedrici olarak çukuru tabaka tabaka bastırarak doldurmak lazımdır. Ancak en üst tabaka bastırılmamalıdır. Zira gevşek kalan bu üst tabaka malç etkisi yapar ve suyu iyi absorbe eder. Toprağın çukura tabaka tabaka konma işi, özellikle büyük çukur açılması halinde çok daha önemlidir. Aksi halde çukurda toprak, zamanla yerleşerek çukurun üst kısmı açık kalır. 446

AĞAÇLANDIRMA - DİKİM TEKNİĞİ

10.4.Topraklı Fidan Dikimi Topraklı Fidan Dikimi Şu Etaplardan Oluşur 1. Etap: Topraklı fidanın en azdan kökü saran toprak kitlesini alacak büyüklükte, altı daha geniş, kazan gibi bir çukur açılır. Çukur ne kadar geniş açılırsa fidanın gelişmesi o kadar iyi olacağı unutulmamalıdır. Çukurdan çıkan üst toprak ayrı, alt toprak ayrı konmalıdır. Ayrıca çukurun dibi bel kürekle yerinde mümkün olduğunca derin olarak işlenmeli ve üst toprakla, topraklı fidanın üstüne oturtulacağı bir tümsek oluşturulmamalıdır. 2. Etap: Topraklı fidan, kök boğazı toprak seviyesinde kalacak (kurak yörelerde 3 5cm derin olabilir) çukur dibinde oluşturulan tümseğe dik duracak tarzda oturtulur ve fidan kıpırdatılmadan etrafındaki boşluk dışarıda kalan toprakla doldurulur. Kötü toprak koşullarında dışardan alınan üst toprakla çukur toprağı takviye edilir. Büyük çukurlarda iyi bir oturma sağlamak için bir seferde değil, kat kat doldurma yapılır ve her kat çiğnenerek sıkıştırıldıktan sonra bir üst katın toprağı konur. 3. Etap: Fidan iki ayak arasına alınıp etrafında dönülerek yeteri kadar sıkıştırılır ve sonra fidan etrafında bir çanak oluşturulur (bu çanak oluşturma işi soğuk mıntıkalarda sonbahar dikiminde su birikmesi ve buzlanma dolayısıyla gövdenin yaralanabileceği nedeni ile önerilmez). Dikimi takiben fidana yeterli miktarda, örneğin büyük bir çukura 1/2 - 1 teneke can suyu verilmesi köklerin toprakla daha iyi temasını da sağlar. Bu suyun bir kısmını büyük çukurlarda toprak yarısına kadar doldurulduğu vakit vermek ve sonra devam etmek de toprağın oturması bakımından faydalıdır. 10.5.Kaplı Veya Tüplü Fidan Dikimi Kaplı veya tüplü fidanlar da topraklı fidan dikimine benzer şekilde dikilir. Ancak topraklı fidanda saz, plastik veya çuval bezi ambalaj tamamen çıkarılarak fidan serbest hale getirilip dikilirken, kaplı fidanlarda kaba uygun işlem yapılarak dikim gerçekleştirilir. Örneğin kesme veya prese turba kaplar alt yarısı alınarak teneke ile dikilebilir. Bu suretle fidanlar derin kök yapmaya zorlandığı gibi dikim esnasında tenekeyi çıkartırken toprakların dağılma tehlikesi olmaz. Zaten toprak içinde kalan tenekenin üst yarısı kolaylıkla 1 - 2 yılda özellikle rutubetli yerlerde çürüyüp dağılır. Ancak bu tarz, kuvvetli yan ve sığ kökler geliştiren türlerde (güller gibi) hatalıdır, bunlarda teneke kap tamamen çıkarılmalıdır. Eğer kap dibinde kök kıvrılmaları görülüyorsa toprak kitlesinin az miktarda dip tarafının kıvrılmış köklerle birlikte kesilip alınması da fayda sağlar. Ancak çok kesip kök dengesini bozmaya da neden olunmamalıdır. 10.6.Büyük Ağaçların Dikim Tekniği Kentlerimizde cadde, meydan ve yollarda parmak kalınlığındaki fidanlarla yapılan dikimler çeşitli tahripkâr etkilerle yeterli bir boya ve güce ulaşmadan yok olup gitmekte birkaç yılda yenilenmesi gerekmektedir. Aralarında yer yer kendini kurtarabilenler kalmakta ve düzenli bir bulvar görünümünü oluşturamamaktadır. Arazi kullanımındaki değişim, inşaatlar, cadde ve yol yapımları ile bunların genişle447

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

tilmesi çalışmaları sonucu, ortada kalan ağaçların kesilip yok edilmeden tekniğine uygun sökme, nakil ve dikimler ile baka yerlerde kullanma mümkün olur. Bu durumda peyzajda boylu ağaç kullanımı 2 yoldan gerçekleşir. 1- Fidanlıklarda yetiştirilen ağaçlar kullanılarak, 2- Kentte bir yerden kaldırılması gereken yaşlı ağaçların başka bir yere nakli yapılıp dikilerek. Türkiye’de 1 yöntemle yetiştirilmiş boylu ağaç kullanımı son yıllarda ithal ve yerli yollarla gerçekleştirilmektedir. Son yıllarda ağaç ithalleri, İstanbul Büyükşehir Belediyesi başta olmak üzere diğer Büyükşehir belediyeleri tarafından yapılmaktadır. Kentlerimizin kısa zamanda görünümlerini değiştirecek ve gelişmiş ülkelerde görüldüğü gibi görkemli bulvar ve parklara ulaştıracak bu tip girişimler, yeşil kentlerimizi oluşturma açısından büyük bir kazançtır. Ancak bu değerli ağaçların bakım ve korunması daha büyük dikkat ve itina gerektirmektedir. İkinci yoldan da kentlerde arazi kullanımındaki değişimler dolayısı ile sökülüp çıkarılmaları gereken ağaçlar. Ağaç sökme araçları ile yerlerinden sökülerek başka yerlere nakledilir. Genel kaide o ince ve kompakt bir kök teşekkülüne sahip sığ köklü ağaç türleri, uzun ve derine inen, kazık köklere veya seyrek bir kök sistemine sahip türlere nazaran nakilleri daha başarılıdır. Nakli en kolay olan ağaç cinsleri; Çiçek elmaları, Dişbudak, Karaağaç, Çitlembik, Ihlamur, Kestane, Kızılağaç, Çınar, Kavak, Söğüt, Akçaağaç, Pavlonya ve yalancı akasya ile mutedil ve sıcak iklim ağaçları olan palmiye ve zeytinlerdir. Cevizler, meşeler, Amerikan Cevizleri, Kayınlar nakilleri güç ağaç türleri olarak belirlenmektedir 10.7.İki Sıralı Bir Çitin Dikim Tekniği Çalıların Seçimi Ve Dikimi Çalı türlerini seçerken; 1- Soğuğa dayanıklılığı hakkında kesin bilgimiz olmayan çalıları tercih edilmemelidir 2- Kış ve ilkbahar rüzgârlarına hassas türleri rüzgâra maruz yerlerde kullanmamalıyız 3- Çalıları dikerken verilecek aralık, fidanın büyüklüğüne göre değil ilerde alacağı büyüklüğe göre tespit edilmelidir. 4- Dikilecek çalı türü fidanın ne zaman, çiçek ve meyve vereceği ve bunların ne kadar kalacağını bilmek gerekir. Çalıların çit olarak dikilmesi Eğer çalılar tek tek değil de gruplar halinde çit olarak değerlendirilecekse, kullanılan türlerin dikim ve budama işleri tek tek dikilenlerden farklı olur. En kısa zamanda kesif bir çit tesisi öngörüldüğünde açılan bir hendeğe 2 sıra üçgen dikimi tarzında çit fidanları dikilmelidir. 448

AĞAÇLANDIRMA - DİKİM TEKNİĞİ

Bu konuda alçak çit olarak; artemisya, berberis, buxus, erica, euonymus, hypericum, lavandula, potentilla. rosa, rosmarinus, santolina düşünülebilir. Bunlardan potentilla ve rosa türleri dışındakilerinin hepsi herdem yeşildirler ve 45-90cm boyunda çitler oluşturabilirler.25-30cm aralıklarla dikilmeleri önerilir. Yalnız artemisia ve rosa türlerine 4045cm aralık vermek isabetli olur. Tırmanıcı ve Sarılıcı Odunsu Bitkilerin Dikim Tekniği Tırmanıcı ve sarılıcı bitkilerin bazıları helezoni olarak bükülüp sarılarak(yasemin ve wisterialar), bazıları uzayan filizlerinin uçlarıyla tutunarak (clematisler), bazıları havai kökler geliştirerek (hederalar) veya sülükler oluşturarak (ampelopsisler) gibi sarılır veya tırmanırlar. Bu niteliklere göre hazırlık yapılır, tırmanma ve sarılma kolaylıkları sağlanabilir(duvar, parmaklık, tel kafes vb). Bir tırmanıcı veya sarılıcı türü seçerken; sarılma amacı (gölge, örtü, yaz-kış fonksiyonelliği, dekoratif görünümü), yörenin temel iklimi dikkate alınır. Dikim için derin köklü odunsu tırmanıcı ve sarılıcı türler için fidan büyüklüğüne göre değişmekle beraber dip çukurları açılır ve klasik dikim tekniği uygulanır. Bu türlerde sık sulama yapmak gerekir. SOĞANLI BİTKİLERDE DİKİM SÜMBÜL (Hyacintus) Zarafeti ve güzel kokusuyla eskiden beri şiirlere, şarkılara konu olan sümbüller geleneksel çiçeklerimizdendir. Ülkemizde tabii olarak bulunan bu çiçek zamanla Avrupa’ya götürülmüş, özellikle Hollandalı çiçekçiler tarafından aşılanarak pek çok çeşidi elde edilmiştir. Tabii sümbüller uçuk pembe, mavi ve beyaz renklerde, yalınkat olur. Ağır ve tatlı bir kokusu vardır. Dikildiği yerde sürekli çoğalır ve yetiştirilmesi kolaydır. Hollanda sümbülleri ise çok zengin renklere sahiptir. Çiçekleri kalın bir sapın çevresinde katmerli ve çok sayıdadır. Cinsine göre ağır veya hafif kokulu olabilir. Sümbül soğanları eylül-ekim aylarında iyi gübrelenmiş toprağa 15cm. derinlik ve 20-30cm. aralıklarla dikilir. Tabii sümbüller mart- nisan, Hollanda sümbülleri ise nisan-mayıs aylarında açar. Soğanları topraktan çıkarmaya gerek yoktur. ZAMBAK (Lilium) Zambak çiçeği insanlık tarihinde çok eski bir geçmişe sahiptir. Öyle ki bundan 3000 yıl önce yetiştirildiğine dair kayıtlar vardır. Çok fazla çeşidi üretilmiştir. Zambak yetiştirmek kolay değildir. Sabır ve bilgi gerektirir. Zambak soğanları genellikle Ekim ayında dikilir. İyi drenajlı, rüzgâr almayan ve güneşli bir yer seçilir. 449

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Humus veya gübreyle zenginleştirilmiş toprakta 20cm. derinliğinde bir çukur açılır. Çukurun dibine biraz iri kum serpilir. Kökler yaygın bir şekilde yerleştirilir. İyi toprakla çukur doldurulur. Hafifçe bastırılır. NERGİS (Narcissus) Nergisler şüphesiz soğanlı bitkilerin en tanınmış üyelerinden biridir. Yetiştirilmesi çok kolaydır. Soğanları bir kere dikildikten sonra topraktan çıkarılmaz. Yıldan yıla çoğalarak olduğu yerde yayılır. Nergislerin ana rengi sarı olmakla beraber beyaz, portakal rengi veya iki renkli olanları da vardır. Çiçeklerin farklı boyut ve biçimlerde, kokulu ve kokusuz çeşitleri bulunur. Nergisler normal bahçe toprağında, güneşte veya hafif gölgede yetişebilir. Soğanlar Eylül başlarında 10- 15cm. derinliğinde dikilir. Çiçekler cinsine göre Şubat ve Nisan arasında açar. Bitkinin yaprakları kuruyana kadar kesilmemelidir. LALE (Tulip) Bir devre adını veren birçok sanat dalının değişmez motifi olan lale aynı zamanda milli çiçeklerimizdendir. Ne yazık ki bu zarif çiçeği park ve bahçelerde eskisi kadar sık göremiyoruz. Lale bahçede olduğu kadar saksılarda da yetiştirilebilir. Farklı zamanlarda açan yüzlerce çeşidiyle Mart’tan Mayıs sonuna kadar göz zevkimizi okşayan çiçeklerini eksik etmez. Lale soğanları mümkün olduğu kadar geç dikilmelidir. Soğanlar, çeşidin çok olduğu Eylül- Ekim aylarında satın alınır. Serin ve karanlık bir yerde muhafaza edilir. Kasım sonlarında toprağa dikilir. Soğanlar 15cm. derinlik ve 10-15cm. aralıklarla dikilir. İyi işlenmiş bahçe toprağı ve bol güneş ister. Düzenli sıralar halinde olabileceği gibi soğanları toprağa serperek tabii bir manzara da elde edebilirsiniz. Özellikle çim alanlarda böylesi göze daha hoş görünür. 11. KENT İÇI AĞAÇLANDIRMALAR Kentsel Yeşil Alanlar; • Parklar, Korular ve Mesire Alanları • Kent İçi Yol, Cadde, Sokak ve Meydanlar • Açık Otopark Alanları • Şehirlerarası Otoyol Alanları • Mezarlıklar 450

• Su Havzaları • Okul- Hastane Bahçeleri • Hayvanat-Botanik Bahçeleri • Toplu Konut Bahçeleri • Spor Alanları

AĞAÇLANDIRMA - DİKİM TEKNİĞİ

12. DIKIME UYGUN AĞAÇLARDA ARANAN FIZIKSEL ÖZELLIKLER • Tomurcukların canlı, şişkin iyi gelişmiş olması, • Yaprakların diri parlak ve sık olması, • Gövde ve dallarda kabukların buruşuk olmaması, • Dallanmanın türe özgü bir formda gelişmiş olması, • Özellikle son yıla ait terminal ve subterminal sürgünlerin iyi bir gelişme göstermiş olması, • Kök sisteminin sak ile orantılı yan ve kılcal köklerce zengin olması, • Kaplı fidanların en az 1 vejetasyon dönemi öncesinden kaplara alınmış olması, buna karşılık kap değişimindeki gecikmeler ya da kap hacminin yetersizliğinden kaynaklanan kök dönmeleri olmaması, • Topraklı fidanlarda kil içeriği yüksek tekstürdeki topraklarla kök toprak temasının sağlam kurulmuş ve bozulmamış olması, • Genel olarak kök, gövde, dal ve yapraklarda patolojik oluşumların, hastalık belirtilerinin ve mekanik yaralanmaların bulunmaması gerekir.

Köklerinin durumuna göre başlıca fidan tipleri; çıplak köklü, topraklı ve kaplı fidanlar

Fidanlıkta istiflenmiş dikimi ya da kaba alınmayı bekleyen Topraklı (Rutbalı) Ağaçlar 451

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Topraklı (rutbalı) Fidanları Yakından İnceleyelim

Uygun Kök Oluşumlu Kaplı Fidan

Kök Dönmesi ve Yumak Oluşumuna Bir Örnek 452

AĞAÇLANDIRMA - DİKİM TEKNİĞİ

Eski ve Yeni Kaba Alınmış Fidanlar

Fidanın, Toprağın ve Kabın Blok Halinde Dağılmasının Önlenmesi İçin Alınan Tedbirler

Kaplı Fidanlarda Yabani Otlar ve Eski Kaplı Olma Durumu

Peyzaj Çalışmalarında Dikkat Edilecek Hususlar Peyzaj ve çevre düzenleme çalışmalarında ağaçlar, binalar ve mekânlarla uyum halinde olmalıdır. Seçilecek tür yalnız estetik ve hâlihazır fonksiyonlar açısından değil, ilerde ulaşacağı boyutlarda dikkate alınarak seçilmelidir. Örneğin bir ev alçak ve düz ise dikilecek ağaç onun boyunu aşmamalıdır. Ön bahçeler için piramidal ve sütun formlar seçilmelidir. Yapraklarını döken türler iğne yapraklılara çok yakın dikilirse onu bastırabilir. Ağaçların 5m den yakın dikilmemesine dikkat etmek gerekir. Dikim yapılan sahada önce boylu ağaçlar, sonra orta, sonra sıra ile küçük boylu ağaçlar ve çalılar dikilir. Drenaj ve sulama şebekesi yapıldıktan sonra çim alanlar tesis edilip ve en son çiçekler proje sahasına dikilir. 453

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Çukur Dikimi Açılan çukurdan çıkan alt toprak ile üst toprak arasında organik madde içeriği bakımından belirgin farklılık varsa toprak ayrı ayrı yerlerde toplanmalı ve çukurun doldurulması aşamasında üst toprak alta, alt toprak ta üste konmalıdır.

Toprak seviyesinin yetersiz olduğu kayalık ve kırsal alan ağaçlandırmalarında mutlak küçük ağaçlar tercih edilmeli 454

AĞAÇLANDIRMA - DİKİM TEKNİĞİ

Dikim esnasında kökler bir tarafa toplanmamalı, U ve J şeklinde kıvrılmamalı ve kök dikim çukurunun kenarlarına her taraftan fidanın büyüklüğüne göre değişmekle beraber, ortalama 20cm.den daha fazla açıklık kalacak şekilde çukur geniş açılmalı ve kazık kök çukurun dibine dokunmamalıdır. Arada yumuşatılmış bir toprak tabakası bulunmalıdır. Normal şartlar altında fidanların dikimi, kök boğazı (gövdenin toprakla birleştiği kısım) açıkta kalacak şekilde yapılmalıdır. Fidan derin dikildiğinde diri diri gömülmüş sayılır ve fidan ölür. Kök boğazı çok yüzeyde kalacak şekilde, sığ bir dikimde uygun olmaz.

Derin Dikim neticesinde kuruyan bir mazı fidanı

Gövdenin etrafının sonradan çevrelenmesi, kök boğumunun üzerinde toprak konulması sonrası gövdenin çürümesi ve ağacın devrilmesi

455

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Derin Dikim Neticelerinde Kurumaların Önüne Geçmek İçin Alınan Tedbirler

Hangi yöntemle açılırsa açılsın dikim çukuru veya yarığı en az kökü bütünüyle alabilecek büyüklükte olmalıdır. Dikimlerde kimyevi ve ticari gübre kullanılmaması gübrenin bu aşamada daha ziyade olgunlaşmış organik gübre olarak verilmesi öngörülmektedir. Kökler dikim çukurunda toprakla tam bir temas içinde olmalı ve arada bir boşluk kalmamalıdır. Yani kökler toprakla iyice sıkıştırılmalıdır. Dikimden sonra fidanlar mutlaka dik durumda olmalıdır. Ağaç fidanlarının dikimle birlikte desKök Boğumunun Toprak Altında Kalmasının Önlenmesi teklenmesi zorunludur. Küçük fidanlarda bu işlem dikim çukurunun tabanına yeterli derinlikte çakılan hereklerle sağlanabilir. Herekler çukur tabanındaki işlenmemiş toprağa 50cm derinlikte çakılmalı ve toprak üstünde kalan uzunluğu fidan boyunun 1/3 1/2 si oranında olmalıdır.

456

AĞAÇLANDIRMA - DİKİM TEKNİĞİ

3lü Bağlama Yöntemi ve Drenfleks Boru Tatbiki

Yürüme Yolu Ağaçlandırması 3 lü Kazık Kullanımı 457

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Hiç kazık kullanmadan yapılan dikimler

Dörtlü kazık kullanılarak sabitleme 458

AĞAÇLANDIRMA - DİKİM TEKNİĞİ

Dörtlü metal kazıkla sabitleme

Yaprağını Döken Türlerde Büyük Fidan Materyallerinin 3lü Germe Yöntemi ile Desteklenmesinin Şematik Gösterimi

459

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Yoğun tahribattan Gövdeyi Korumak İçin Alınan Tedbirler

Ağaç Gövdesinin Darbe Emici Malzemeler Yardımıyla Korunması

Ağaç gövdelerinin çalışmalar sırasında zarar görmemesi için yapılan uygulamalar

Aynı Tür Fidanlarda Farklı Formlar (Dipten Dallı ve Tijli) 460

AĞAÇLANDIRMA - DİKİM TEKNİĞİ

13. AĞAÇÇIK VE ÇALI FIDANLARININ DIKIMI Standart ağaççık ve çalı fidanlarında dikim çukurlarının genel olarak 50 * 50 * 40 cm boyutlarda açılması uygundur. Bu boyutlar özel boylu fidanlarda daha büyük açılabilir. Çıplak köklü çalı fidanlarının dikim öncesinde 5 - 8 saat süre ile akarsuda bekletilmesi ve organik gübre, torf ve toprak karışımından hazırlanan bir bulamaca batırılarak dikilmesi tutma başarılarını artırır. Torf, yaprak çürüğü ve kompost gibi özel harç ortamlarında yetiştirilen kaplı fidanların da dikim öncesinden10 dakika süre ile su içinde bekletilmesi kök aktivitesini artırmaktadır. Torf ortamında yetişmiş fidanların kaplarından çıkarıldıktan sonra kenar yüzeylerinin keskin bir bıçakla çizilmesi kök gelişimi açısından faydalıdır. Ağaççık ve çalı türleri genellikle üst toprak katmanlarında yayılış gösteren sığ kök sistemi geliştirirler. Bu nedenle dikim çukurlarının geniş açılarak organik besin maddeleri bakımından zenginleştirilmiş harç materyali ile doldurulması yararlıdır. Harç materyali, bitkisel toprağa organik gübre yada N, P, K elementleri bakımından zenginleştirilmiş torf veya kompost katılarak hazırlanabilir. Gerektiğinde azot içeriği yüksek yavaş yararyışlı gübrelerle taban gübrelemesi de yapılabilir. Diğer türlerde olduğu gibi çalı türlerinde de fidanların kök boğazı hizası toprak yüzeyinde kalacak şekilde dikim çukuruna yerleştirilmeleri ve harç materyalinin etap etap sıkıştırılarak doldurulması ihmal edilmemelidir. Çıplak köklü çalı fidanlarının uyku döneminde, topraklı ve kaplı fidanların ise aşırı hava koşulları dışında her mevsimde dikilmeleri mümkündür. Ancak her 3 fidan tipinde de başarılı bir dikim için kış sonu ya da erken ilkbahar dilimleri tercih edilmelidir. Dikimlerde fidanlara verilecek aralık ve mesafeler ağaççık ve çalı türlerine göre ayrı ayrı belirlenmelidir. Genel olarak küçük boylu çalı türlerinin 40 - 50 cm, orta boylu çalı türlerinin 60 - 80 cm, büyük boylu çalı türlerinin 90 - 100 cm, ağaççık türlerinin de 100 250 cm aralık ve mesafelerle dikilmesi uygundur.

Çıplak köklü gülfidanlarının kök budaması sonrası kök kuvvetlendirici, mantar ilacı dolu kaba daldırılarak bekletilmesi

461

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Dikime dayalı bir bitkilendirmenin başarı koşulları • Yetişme ortamı koşullarına uygun türlerin seçilmesi, • Bitkilendirme alandan yabani bitkilerin uzaklaştırılması, toprak işleme ve toprak ıslahı gibi hazırlık çalışmalarının yeterli düzeyde yapılması, • Kaliteli fidan materyali kullanılması, • Fidanların dikim sürecinde (söküm, taşıma, gömü) uygun koşullarda tutulması, • Uygun dikim zamanı, • Uygun dikim yöntem ve teknikleri, • Dikilen türlere göre yeterli aralık mesafelere, karşılıklı büyüme ilişkilerine ve ışık gölge istekleri gözetilerek yapılması, • Dikim sonrasında gerekli bakım önlemlerinin titizlikle uygulanması

Yoğun yerleşim alanında yüksek boylu ağaçlar yardımıyla yeşil alanın soyutlanması

Sağlıklı çınar ağaçları ile yol ağaçlandırmas

462

1856 yıllarında dikilen Çırağan Sarayı önündeki Sağlıksız Çınar ağaçları

AĞAÇLANDIRMA - DİKİM TEKNİĞİ

Yol Ağaçlandırmalarını İki Esas Guruba Ayırabiliriz. • Kent İçi Yol (Cadde, Sokak, Bulvar) Ağaçlandırmaları • Kırsal Alandaki Karayolu Ağaçlandırmaları 14. KENT İÇI YOL AĞAÇLANDIRMALARINDA TESIS TEKNIĞI Kent içi yol ağaçlandırmaları, etraftaki yapılar, ön bahçeler, aydınlatma, alt yapı donatımları gibi çeşitli tesisler ve bunların ilerideki gelişme hedefleri ve çevre ile ilişkileri dikkate alınarak, estetik ve peyzaj esasına göre planlanır ve düzenlenir. Cadde ve yol ağaçlandırmalarında ağaçların yüksek yapılara yakınlığı veya uzaklığı ışık alımını etkiler. Bu ağaçlar bina yönünden yeterli ışık alamadıkları için caddeye veya yola doğru asimetrik bir gelişme gösterirler. Geniş tretuvarlı caddelerde mümkün olduğu kadar binaların uzağına dikilen yol ağaçları daha simetrik ve sağlıklı bir gelişme gösterirler. Ağaçlandırılmak istenen cadde, sokak, ya da bulvarda ağaçlandırılacak alanın genişliğine göre tür seçimi farklılık gösterir.

Her ağaç her sokağa dikilmez. Dar kaldırımlarda daha küçük taç yapan türler seçilmeli.

15. KENT İÇI YOL AĞAÇLANDIRMALARININ ÖNEMI VE İŞLEVI Genelde cadde refüj ve meydan ağaçlandırmalarını kapsar. Kentin görünümünü etkileyerek kent yaşayan insanların uzak kaldıkları doğa özlemini bir ölçüde de olsa giderir. Monotonluğu kırar. Çirkin görüntüleri maskeler. Yol ağaçları kentlerde gölge ve cezp edici bir ortam yaratarak monotonluğu kırar. Yollara derinlik kazandırır. 463

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Yaya ve araç yollarını gölgeler, bunların aşırı ısınmaları sonucu oluşturdukları yüksek sıcaklıkların insanları rahatsız etmelerini önleyerek çevredeki havanın nemini yükseltir. Fotosentez esnasında oksijen üreterek havayı temizlerler. Araçların seyri sırasında oluşturdukları tozları tutar, Yaya ve araç trafiğini ayırarak güvenliği arttırır. 16. AĞAÇLANDIRMANIN ORTAM SICAKLIĞINA ETKISI Genel olarak yeşil alanların kent iklimine etkileri, ısıma bilânçosu dolayısıyla sıcaklık üzerine düşürücü etkileri, havanın bağıl nemini yükseltmeleri, rüzgar gücünü azaltmaları, oksijen üretimi ve havayı filtre etmeleri ile önemlidir. Yeşil alanlar ve bunlara bağlı yol ağaçlarının bulundukları mekânlarda, sıcaklık çevrelerine göre 2-7 °C daha düşük ölçülmektedir. Bu ağaçlandırmalarla, taş veya beton kaplama yolları gölgelenerek buraların aşırı ısınmaları ve bunun sonucu yükselen sıcaklığın insanları rahatsız etmesi de önlenmektedir. Bu ağaçlandırma sayesinde 8 °C ‘ye kadar varan bir sıcaklık düşüşü de söz konusu olmaktadır. Çevrelerinde hava nemini yükseltir, rüzgârın insanları taciz edici etkilerini de azaltırlar.

Sık Ağaçlandırma Yapılarak Gölge Alanı Oluşturma

17. KENT İÇI YOL AĞAÇLANDIRMALARINDA UYGUN FIDAN NITELIKLERI VE STANDARTLARI Yaya yürüme alanlarında 2-2.5m yol güzergahlarında 5m dalsız gövde yüksekliğine sahip, sarkık formlu olmamalı tek ve düzgün gövdeli, simetrik ve dikey dallanan tepe tacı geliştirmiş, gövde çapı 5cm den kalın, en az 3 kez şaşırtma ya da transplantasyon işlemleri ile kök terbiyesi yapılmış, Tercihen kaplı, ya da topraklı tipteki fidan özelliklerine sahip olması gerekir. 464

AĞAÇLANDIRMA - DİKİM TEKNİĞİ

Dikilecek olan bölgenin ekolojik koşullarına uyumlu olmalı, Düzgün çatalsız ve silindirik bir gövde geliştirmeli, simetrik tepe tacı oluşturabilmeli, asimetrik tepe tacı oluşturma eğilimi olmamalı, gövde dal, yaprak ve meyve oluşumları ile estetik bir değer taşımalı, kök sürgün oluşumuna meyilli olmamalı, Kuvvetli hava hareketlerine, kar yükü buzlanma gibi olumsuzluklara dayanıklı olmalı, Hava kirliğine, topraktaki toksin maddelere sahile yakın alanlarda tuz serpintilerine dayanıklı olmalı, Etkili gölgeleme yapabilmeli, Uzun ömürlü olmalı Mekanik yaralanmalara dirençli olmalı, Düşen meyveleri hasarlara yol açmamalı, kötü kokmamalı, Tarihi kentlerde kent dokusuyla bütünleşmiş türler seçilmelidir. Yol, cadde ve bulvarlarda dikimi gerçekleştirilen yol ağaçları, yol üzerinde üçüncü bir boyut olarak algılanmaktadır. Bu özellikleri yanında farklı türlerle oluşturulabilecek kompozisyonlar; yaya geçitlerinin vurgulanması, sokak ayrımlarının ortaya çıkarılması, taşıt ve yaya arasındaki güvenliği sağlaması ve trafiği tehlikeye sokacak far lambalarının şiddetini azaltması gibi sayılabilecek pek çok faydalar sağlamaktadır

Cadde ve refüj ağaçlandırmalarına çeşitli örnekler

Cadde ve refüj ağaçlandırmalarına çeşitli örnekler 465

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Geniş bulvarlarda ağaçlandırma

Dar ve Geniş kaldırım ağaçlandırması

466

AĞAÇLANDIRMA - DİKİM TEKNİĞİ

Yüzeysel Köklenme Neticesinde Kuvvetli Rüzgârla Beraber Devrilmeler

Zamanında Müdahale Edilmemiş Yoğun Kovuk Neticesinde Tehlikeli Kırılmalar

467

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Binaların Soğuk Yapılarını Gölgeleyici Ağaçlandırma

Altyapının Uygun Olmadığı ve Yoğun İnsan Tahribatı Olabilecek Sokak Ağaçlandırması 468

Merdiven Ağaçlandırması

AĞAÇLANDIRMA - DİKİM TEKNİĞİ

Kent Ağaçlandırmasına Tepeden Bakış (Eiffel - Paris)

469

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

18. KIRSAL ALAN YOL AĞAÇLANDIRMALARI Kırsal alanlardaki yol tesislerinde en büyük ağırlık karayollarındadır. Yollar insan hayatında büyük etkinliğe sahiptir. Karayollarını sadece ekonomik acıdan değerlendirerek, yalnızca insan ve mal taşıma aracı olarak görmek ve buna göre doğada yapay ve yabancı bir elemen olarak kabul etmek zamanımız anlayışına çok ters düşer. Karayolu tesis edilirken gözetilmesi gereken belirli temel faktörler vardır. Bunlar, • Yararlılık • Güvenlik • Ekonomi • Estetik 19. KARAYOLU AĞAÇLANDIRMALARININ FONKSIYONEL FAYDALARI • Yolun her iki tarafındaki yamaç ve şevlerin oturmasını sağlar. Kaymaları önler. • Çevreden taş ve kaya düşmesini önler. • Park ve dinlenme yerleri rekreasyönel alanlar sağlaması. • Kara ve rüzgâra karşı yolu koruması, gürültü ve toz perdeleri oluşturarak, çevredeki çirkin görüntüleri maskelemesi. • Orta refüjlerde yolun karşılıklı iki tarafındaki far ışıklarına karşı perde oluşturması. • Özellikle gündüz seyahatlerinde yolun ilerisi hakkında fikir verir. • Vasıtaların kaza yapması halinde uçuruma uçmasını engeller, orta refüjlerden diğer istikamete geçmelere engel olurlar. 20. OTOPARK ALANLARININ AĞAÇLANDIRILMA TEKNIĞI • Otopark alanlarına ağaçların sıralı dikimi etkin bir gölge alanı oluşumu sağlar. • Otopark alanı ile binalar arasındaki ağaçlandırma ile toz ve gürültüye karşı binayı korumuş oluruz. • Seçilen tür seçimi ve ne sıklıkla dikimin yapılacağı önem taşır. • Vasıtaların ağaçların dibine çok sokulmaları neticesinde köklerin barındığı topraklar sıkışır ve köklerin hava almaları güçleşir. • Dikilen ağaçların dibinde havalandırma, sulama ve gübreleme yapılabilecek borular döşenmeli • Ağaçların dibine bordür ya da ızgaralar konulmalı. • Alanda ağır toprak mevcutsa drenaj sağlanmalı • Ağaçlara araç çarpmaması ve araç yakıtı, yağ vb. gibi maddelerin sahaya dökülmemesi için önlemlerin alınması. 21. RÜZGAR ETKILERINE KARŞI YEŞIL KUŞAK TESISLERI Esasta rüzgârın hızını azaltarak insanları rüzgârın yarattığı yazın toz, kışın ise soğuk etkilerinden koruyarak yaşama şartlarını rahatlatan rüzgâr kırıcılar, rüzgâr perdeleri ve koruyucu orman kuşakları özellikle kırsal peyzajda önemli bir yere sahiptir. 470

AĞAÇLANDIRMA - DİKİM TEKNİĞİ

Yeşil kuşak tesisi planlanırken kurutucu, kavurucu yahut dondurucu vasıflara haiz olan rüzgârların yönlerini tayin etmede ya meteorolojik kayıtlardan ya da mahalli inceleme ve soruşturmalardan yararlanılarak rüzgâr yönüne dik kurulmalıdır. Dikim tekniği olarak 1-3 ve 5 sıralı rüzgâr perdesi oluşturulur. Bunlardan en dar olanı, en az yer kaplayanı ve en çok tercih edileni tek sıradan oluşanıdır. Tek sıralı rüzgâr perdelerinde gövde boşlukları birkaç sıralı ağaççık ve çalılarla kapatılırsa perde yarı yarıya geçirgen müsait bir hal alır. 22. GÜRÜLTÜYE KARŞI YEŞIL KUŞAK TESISLERI VE TEKNIĞI Gürültüye karşı koruyucu yeşil kuşak tesisleri ve ağaçlandırmalar özellikle trafiğin ve sanayi tesislerinin oluşturduğu gürültü sonucu, bugün kavram olarak yerleşmeye başlayan gürültü kirlenmesi ne karşı etkin ve çevreci bir önlem olarak sıkça kullanılmaktadır. Yapılan araştırmalar göstermiştir ki 10m genişlikte tesis edilmiş bir yeşil kuşağın ölçülebilir bir gürültü azalmasına neden olduğu tespit olunmuştur. Böylece insanların işitme organları üzerinde önemli ölçüde fizyolojik tahribat yapan gürültü bir nebze de olsa azaltılabilir. Gürültü şeridinin tesisine önce çalılarla başlanmalı, içe doğru ağaççıklar ve en içte de boylu yapraklı veya iğne yapraklı ağaç türleri seçilmelidir. Yerden başlayarak sık dallanma gösteren değişik boylardaki ağaç ve çalıların bir arada kullanılması, yapraklarının oluşturduğu şemsiye biçimindeki taç örtüsünün birbiri içine kısmen geçerek daha sık bir yapı oluşturması gerekir. Tesise yola mümkün olduğunca yakından başlanmalı, Yeterli etki sağlanması için en az 30m genişlik ve boylu ağaçların uzunluğu da hiç olmazsa14 m ye ulaşmalıdır. Ağaç ve çalı perdesi gürültü kaynağına ne kadar yakın ve korunacak sahaya ne kadar uzak olursa o ölçüde en uygun sonuç elde edilir. Daimi yeşiller ve koniferler gürültüyü önlemede yıl boyunca etkilidirler. Ağaç ve ağaççık dikimlerinde sıklıkla birlikte uygun gelişme aralıkları gözetilmelidir. Mümkün olduğunca uzun boylara ulaşabilen, sık yapraklanan türler seçilip bu türlerle iyi birleşim oluşturan çalılar seçilmelidir.

471

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Ses ve görüntü perdesi oluşturulması

Ses ve görüntü perdesi oluşturulması 472

AĞAÇLANDIRMA - DİKİM TEKNİĞİ

Ses ve görüntü perdesi oluşturulması

Ses ve görüntü perdesi oluşturulması 473

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

23. MEYVE FIDANLARININ PARK VE BAHÇELERDE DIKIMI Meyve ağacı türleri kentsel peyzaj düzenlemelerinde bazı sınırlı koşullarda yer verilen hobi ya da tamamlayıcı niteliklerdeki bitkisel materyallerdir. Park bahçe düzenlemelerinde kullanımları özellikle rengârenk çiçekleri, çiçeklerinin kokuları ve kış döneminde ortaya çıkan ilginç gövde formları ile meyvece kısırlaştırılmış türleri (süs elması, süs eriği, süs armudu, süs şeftalisi ) kullanılır. Ancak meyve ağaçları genellikle; • Uzun ömürlü değillerdir, • Düzenli olarak budama ve ilaçlama gereği duyarlar, • Böcek kuş ve zararlıları kendilerine cezp ederler, • Altlarını kirletirler, • Meyve toplama amacıyla insan baskılarına maruz kalırlar. Tüm bu olumsuzlukları sebebiyle park, bahçe, yol, meydan ve kamu bahçelerinde kullanılmaya uygun olmayıp daha çok ev bahçesi ve çiftlik gibi özel alanlarda belli ölçüde yer alırlar.

Doğal Yetişme Alanlarında Ağaçların Gelişmesi Engel Tanımaz

474

AĞAÇLANDIRMA - DİKİM TEKNİĞİ

KAYNAKLAR DİRİK, H, Kentsel Peyzaj Düzenlemelerinde Dikimin Genel İlkeleri Ve Materyal Tiplerine Göre Uygulama Teknikleri ALTINÇEKİÇ, H Kentsel Yeşil Alanlarda Bitkisel Tasarım Ve Bitkilerin Kullanım Olanakları UZUN, A., Kent içi Ağaçlandırmaları ve İstanbul Kent İçi Yol Ağaçlandırmaları Kritiği Nimet EZBER, Ahmet TEMEL, “Bitki dikim tekniği ve çim saha tesisi” Bahçıvan ve Çevre bilinci kitabı ders notları

475

ÇİM ALAN TESİSİ VE BAKIMI

H A Z I R L AYA N L A R

Cemil ÖZŞAFAK Ziraat Mühendisi Feyime ÖNER Ziraat Mühendisi İ.B.B. Park ve Bahçeler Müdürlüğü

ÇİM ALAN TESİSİ VE BAKIMI

1. ÇIM NEDIR? Çim genelde, yere çok yakın, toprağı sıkı bir biçimde kavrayan ve örten bitkiler için kullanılan bir deyimdir. Genellikle toprak yüzeyini örten, sık bir şekilde gelişen, homojen bir görünüşe sahip ve devamlı biçilerek kısa tutulan, suni şekilde tesis edilmiş yeşil saha yüzeylerini ifade eder. Çim alanlarının yapımında çoğunlukla buğdaygil familyasına ait türler kullanılır.Bazı şartlarda baklagiller veya nadiren diğer familyalardan türler kullanılır. Buğdaygiller (Gramineae) familyası 620 cins ve 10.000 kadar tür ile bitkiler dünyasının en büyük familyalarından birini oluşturur. Çim tesislerinden beklenen, her şeyden önce, iyi bir görünüm olmalıdır.Bunun için, renk ve tekstürde uyum amaçların başında gelir.Çünkü, çim alan genelde tek bir tür ile yapılmaz; birbirinin özelliğini tamamlayan en az 2 ve daha çok 3-5 türün birbiriyle karıştırılması sonucu ortaya çıkar. 1.1. Çim Alanlarının Önemi 1.1.1 İşlevsel Etkileri: 1. Geniş alanlarda güneş ışınlarını absorbe ederler. 2. Toz sorununu ortadan kaldırırlar. 3. Yol kenarlarında eğimli yamaçlarda ve şevlerde toprağın taşınmasına engel olurlar. 4. Kent içi park ve bahçelerde çim sahalar üzerinde oynamaya ve dinlenmeye olanak sağlarlar. 1.1.2 Estetik Etkileri: 1.Güzel ve engin bir görünüş sağlarlar 2. Renk ve form bakımından diğer bitkilerle bir uyum oluştururlar. 3. Kent içi ve diğer alanlarda teknik işlevi yanında göze hoş gelen bir görünüme sahiptirler. 2. ÇIMLERIN GENEL ÖZELLIKLERI 2.1.Morfolojik (Dış Yapısal) Özellikler • Kök ve kökboğazı • Sap (Gövde) • Yaprak • Çiçekkurulu (Salkım) • Başakçık (Çiçek durumu) • Tohum (Üreme Organları) 2.1.1 Kök ve Kökboğazı Buğdaygiller tipik olarak saçak köklü bitkilerdir.Genel olarak kök gelişimi sonbahar ve kış aylarında hızlanır.Pratik olarak yaz aylarında durur. Kök ve gövdenin birleştiği kök boğazına yakın bitki kısımları çim alanlarının temel yapı taşı sayılmalıdır. Çünkü, sürekli biçilmesinden ötürü, çim alanlarında bitkinin üst 479

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

kısmını tümüyle görmek mümkün olmaz. Sadece kök boğazında, kesim sonucu, yaprak ve gövde dip kısımları ile yeni çıkmakta olan genç yapraklar gözükür. 2.1.2 Sap (Gövde) Buğdaygil familyasına bağlı çim bitkileri otsu yapıda bitkilerdir.Düzenli olarak biçilen çim türlerinde sap gelişimi engellenirken kardeş gelişimi teşvik edilir.Serin iklim çim türlerinde kardeşlenme ilkbahar ve sonbaharda daha hızlıdır. Çeşitli dallanma şekilleri sonucunda buğdaygillerde üç sap tipi görülür.Bunlar yumak tipi,sülük kök,kök saptır. Serin iklim çim türlerinde kardeşlenme gibi kök sap ve sülüklerin gelişimi de ilkbahar ve sonbahar aylarında daha hızlıdır. Kök saplı ve sülüklü türler başlangıçta yavaş gelişmekle beraber daha sonra hızla yayılırlar.Bu türler değişik çevre koşullarına, basılma ve çiğnenmeye karşı daha dayanıklıdır.Çim alanların yıpranan ve bozulan kısımlarını dinlenme döneminde hızla kapatırlar.Yumaklı çim bitkilerinde bu hızla yayılma görülmez, bitkiler sadece kardeşlenerek yayılırlar. Düzenli biçilen çim alanlarında sapa kalkma ve sap gelişimi fazla görülmez. Ayrıca, bazı çim bitkilerinin, toprak altında yada kök boğazına yakın kısımlarında toprak altı gövdeleri (Rizom) vardır.Bunlardan çıkan kök ve sürgünlerle bitki yeni bireyler oluşturarak gelişir ve kolayca yayılır. 2.1.3 Yaprak Buğdaygil çim bitkilerinde yaprak boğum arasına çeşitli şekilde dizilmiş ve gövdeye sapsız bağlanmıştır.Bir yaprak başlıca dört kısımdan oluşur.Bu kısımlar yaprak ayası, kın,yakacık ve kulakçıktır. Yaprak ayası geniş ve uzun olanlar genellikle yem bitkisi, dar ve kısa olanlar çim bitkisi olmaya daha uygundur. 2.1.4 Çiçek Kurulu (Salkım) Yıllık gelişme döneminin sonuna doğru çiçek kurulları gövdeden yükselen sürgünler üzerinde yer alır.Genellikle ‘salkım’ diye adlandırılan çiçek kurulları bitki türüne göre çok değişik biçimdedir. Çim alanlarında bitkilerin generatif gelişmesi istenmez. Normal bakım işlemleri yapılan çim alanları düzenli biçildiklerinden, bitkilerde sapa kalkma ve çiçeklenme görülmez. Ancak biçimin geciktirilmesi durumunda bitkiler sapa kalkar ve çiçek açarlar 2.1.5 Çiçek Durumu Buğdaygil çim bitkilerinde başakçıkların bir eksen üzerinde çeşitli şekillerde bağlanmasıyla başak,başağımsı salkım, salkım veya bunların değişik şekilleri meydana gelir. 2.1.6 Tohum Çim bitkilerinde tohum büyüklük yönünden çok farklıdır.Bazı çim türlerinde tohumların büyüklüğü 1-2 mm.yi geçmediği halde, bazı türlerde 10-15 mm.ye kadar ulaşabilir. Buna bağlı olarak çim tohumlarının 1000 tane ağırlığı 0.05-0.06 gr ile 2-2.5 gr arasında değişir. Büyük tohumların 1 gramında (Lolium) 500 kadar, küçük tohumların (Agrostis) 1 gramında 15000 kadar tohum bulunur.

480

ÇİM ALAN TESİSİ VE BAKIMI

2.2 Davranış Karakterleri ve Diğer Özellikler • Dayanıklılık ve Güçlülük • Görünüm • Üreme ve Çoğalma • Diğer Özellikler 2.2.1 Dayanıklılık ve Güçlülük Dayanıklılık bitkinin daha çok fiziksel yapısına bağlı olan ve bitkinin çiğnenme,ezilme,koparılmaya karşı direnme gücü ile ilgili bir tutumdur.Çim alanları her ne kadar iyi bir görünüm ortaya koymak amacıyla yapılırsa da işlevsel olarak spor,oyun ve gezinti amaçlı çim tesisleri de gereklidir.Özellikle spor alanlarında bitkinin bu tür dayanımı ön plana çıkar.Zira bu alanlarda çim bitkisi basmaya değil en şiddetli ezilme ile karşı karşıyadır.Her bitkide olduğu gibi, çimlerinde en güçsüz ve darbelere en dayanıksız kısmı yapraklarıdır.Fakat diğer otsu bünyeli bitkilere göre buğdaygillerin gerek gövde kısmı, gerekse yaprakları çok daha güçlü ve dayanıklıdır. Kurağa dayanma, her bitki için geçerli fizyolojik bir davranış ve tutum olmakla beraber, bitkinin kök ve gövde yapısıyla yakından ilgilidir.Sürünücü toprak üstü ve toprakaltı gövde oluşturan bitkilerin kuraklığa dayanımı diğer türlere göre çok daha fazladır. Ancak bitkiyi iyice tanımadan genel görünümler hakkında kesin karara varmamak gerekir.Örneğin agrostis türleri toprak üstü sürünücü gövdeye sahip oldukları halde kökleri toprağın pek fazla derinliğine inmediğinden kuraklıktan etkilenirler ve nemli yerlerde çok daha iyi gelişme gösterirler. Dayanıklı ve güçlü olmanın diğer bir kriteri, hastalık ve böceklere karşı duyarlılık ve dirençtir.Genelde çim bitkileri çok sık sulandığından çim alanlarında her zaman mantar üremesine uygun ortam oluşur ve bu nedenle çim bitkileri mantarlara karşı hassastır. 2.2.2 Görünüm Çim alanları her şeyden önce iyi bir görünüm amacıyla yapılmaktadır.İyi bir çim alanı için düzenlemedeki itina ve beceri kadar, görünümdeki etkenlik, bitkinin kendisinden kaynaklanır ki, bunlar da bitkinin renk ve tekstür yapısıyla ilgilidir. Renk türlere göre değiştiği gibi,bitkinin biçilme durumuna ve mevsimlere göre de değişiklik gösterir. 3. ÇIM ALANLARININ YAPIMINDA KULLANILAN TÜRLER Çim alanlarda kullanılan bitkiler üç grupta toplanır: 1.Buğdaygil 2.Baklagil 3.Diğer familyalar 3.1 Buğdaygil Çim Bitkileri • AGROSTİS (TAVUSOTLARI) • FESTUCA (YUMAKLAR) • POA (SALKIMLAR) • LOLİUM (ÇİMLER) 481

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Buğdaygil çim bitkileri optimum büyüme ve gelişme sıcaklığı istekleri yönünden iki ana gruba ayrılır. 3.1.1 Serin İklim Çim Çeşitleri Bu çimlerin başlıca özelliği, en iyi gelişme dönemlerinin 10-27 ºC toprak sıcaklığında olmasıdır. Havaların aşırı donlu ve kuru olmadığı kış aylarında iyi bir bakımla renklerini muhafaza edebilmektedir. Soğuğa oldukça dayanıklı olan serin iklim çim bitkileri karasal iklimin hüküm sürdüğü alanlarda başarı ile kullanılır. Çimlerde fizyolojik ve morfolojik özelliklerine göre değişik sınıflandırmalar yapılabilir. Çim bitkileri boyut olarak alt çim, orta çim, üst çim olarak sınıflandırılabilir.Örnek olarak Poa pratensis, Agrostis tenuis gibi çeşitler alt grup, Festuca sp. orta, Lolium ise; üst grup olarak nitelendirilebilir. Bazı önemli serin iklim çim türlerinin özellikleri aşağıda verilmiştir. Agrostis canina (Kahverengi Tavus otu): Son derece kaliteli çim alanların yapımında kullanılır. 1 gr.da 17.000 adet kadar tohum bulunmaktadır. Bu çeşit üst sürgünler ile yayılan, dar yapraklı, kısa boylu, sarı yeşil renkli bir alt çimdir.Sık, yumuşak, keçe gibi bir doku oluşturur.Sıcağa dayanımı orta, soğuğa ve kurağa dayanımı ise iyidir.Agrostis türleri içinde gölgeye en dayanıklı türdür. Agrostis tenuis (Narin Tavus otu): 1 gr da ortalama 16.000 adet tohum bulunur. Kısa boylu, ince yapılı, yaprakları narin yapılı alt çim türüdür.Özellikle ağır topraklarda (killi topraklarda) zarar görebilir. Derin biçime elverişlidir.Kurağa dayanımı zayıf, sıcağa dayanımı oldukça iyidir.Basılma ve çiğnenmeye dayanımı zayıf, gölgeye orta derecede dayanıklıdır. Agrostis stolonifera (Sülüklü tavus otu) 1 gr.da 12.000 adet tohum bulunur. Sık ve ince dokulu kaliteli çim oluşturur. Derin biçime çok dayanıklıdır.Tohum ve stolonları ile üretilmektedir. Gençlik devresinde yavaş gelişir, serin ve yağışlı yerlerden hoşlanır. Besin maddelerince zengin tınlı-killi topraklarda, iyi drenaj koşullarında iyi gelişme gösterir. Gölgeye dayanımı oldukça iyidir. Festuca rubra (Kırmızı yumak): 1 gr.da 1000 adet tohum içerir.İnce yada dar yapraklıdır.Bu bitki kuraklığa oldukça dayanıklıdır. Gölgeye dayanıklılığı ile tanınır.Hemen hemen her amaç için uygun olan çim türüdür.Bu bitkinin orta derece basılabilirliği vardır. Değişik nemli alanlarda yaklaşık tüm toprak çeşitlerinde doğal olarak yetişen ve karşılaşılan bir çeşittir.Festuca rubra ilk ekildiği yıl yavaş gelişir.İğne yapraklıdır alanı çabuk sarar, değişik şartlar altında iyi gelişir.Ancak fakir topraklarda da iyi sonuç verdiği unutulmamalıdır.Don ve kuraklığa karşı oldukça dayanıklı olan Festuca rubra kış boyunca göllenmeye de müsamaha gösterir. Kullanım amacı itibari ile üç çeşit Festuca rubra vardır. Bunlar Festuca rubra rubra (Kök saplı kırmızı yumak), Festuca rubra commutata, Festuca rubra trichophylla (Narin Kırmızı Yumak) Festuca ovina (Koyun Yumağı) 1 gr.da 2000 adet tohum içerir.İnce yapraklı, sık dokuludur. Tüm festucalarda olduğu gibi yumak oluşturur. Kırsal alan peyzaj onarım çalışmalarında kullanılabilir. Çevre ko482

ÇİM ALAN TESİSİ VE BAKIMI

şullarına dayanıklıdır.Hastalıklara duyarlıdır.Yoğun biçmelerde hastalıklara duyarlılık artar.Gölge çimidir.Yıpranmaya dayanıklıdır.Düşük sıcaklıklara dayanıklıdır. Festuca ovina beslenmeye en az ihtiyaç duyan çeşittir.Tüm toprak çeşitlerinde iyi gelişir.Ancak diğer bölgelere nazaran hafif kuru toprakta daha iyi olduğu gözlenmiştir. Orijinal çeşitlerin bir çoğu mavimsi renktedir. Çeşitleri kuraklık,sıcak ve kış zorluklarına göre adapte edilmiş ve seçilmiştir.Az bakım gerektiren;özellikle yol kenarları,kumlu alanlar v.s için varyeteleri mükemmel sonuç verir. Evlerin bahçelerinde sıklıkla kullanılır.Yeni geliştirilen ovina’nın yaprak özellikleri ve alanı yoğun sarma özellikleri bir araya getirilmiştir.Gölgede de iyidir. Festuca arundinacea (Kamışsı yumak) 1 gr.da 380-580 adet tohum içerir.Kaba dokulu, öbek halinde gelişme gösteren,ezilmeye ve basılmaya dayanıklı çok yıllık bir çim bitkisidir. Tohumla üretilir. Rizomları ve kök sürgünleri ile kısa zamanda yayılır. Ekstrem sıcaklıklara karşı duyarlıdır. Asitli topraklarda yetiştirilebilir. Sıcağa, yıpranmaya ve kurağa en çok tolerans gösteren güçlü bir çeşittir.Geniş ve derin bir kök yapısı olduğundan diğer çimler kurak dönemde büyümesini durdururken Festuca arundinacea su dengesini koruyabilmektedir. Bu sayede aşırı sıcaklarda ve yaz döneminde yeşil rengini muhafaza edilebilmektedir. Festuca arundinacea ‘nin yaprak yapısı diğer çimlere kıyasla oldukça iridir. Fakat yaprak yapısı, dokusu ve yoğunluğu dar olan çok iyi alt varyeteleri de geliştirilmiştir.Genellikle yaprakları koyu yeşil renktedir.Lolium perenne kadar olmasa da oldukça çabuk tesis olur.Hastalıklara karşı mukavemeti genelde çok iyidir. Festuca longifolia (Uzun yapraklı yumak) Kaba yapılı bir çim türüdür. Ezilmeye ve kısa biçmeye çok fazla dayanıklı değildir.Bu yüzden spor alanlarında kullanılamaz.Ancak dekoratif amaçlar için tercih edilen bir çimdir. Yaz-kış koyu yeşildir ve ayrıca Corticium hastalığına dayanıklıdır. Gölgeye toleranslıdır. Kurağa ve soğuğa dayanımı çok yüksektir. Lolium multiflorum (İtalyan çimi): 1 gr.da 500 adet tohum bulunur.Kış ve ilkbahar ekimlerinden sonra güzel renk veren,tek yıllık,kaba dokulu ve hızlı gelişen bir çim türüdür.Çim alanlar için uygun bir tür değildir. Lolium perenne (İngiliz çimi) 1gr.da 500 adet tohum bulunur.Bu bitki ülkemizin hemen hemen her yerinden yetişebilir.Dik,yatık ve yarı-yatık formları vardır.Gençken ince bir yapıya sahip olup sonra giderek kalınlaşır.Yaprakların rengi gençken canlı ve yeşil, yaşlandıkça saman rengi yeşile dönüşür.L. perenne serbest bırakıldığında 30-60 cm. arasında bir boya ulaşabilir. Kışa çok dayanıklı değildir.Ani sıcaklık düşmelerinde zarar görebilir. Ilık ve serin yöreler rutubeti seven bu bitki için uygundur. Çevre koşullarına çok dayanıklıdır. Verimli topraklarda daha iyi gelişir. Taban suyu yüksek topraklar haricinde bir çok değişik toprakta yetişebilir.Basılma ve çiğnenmeye karşı çok dayanıklıdır. Baharda erken çıkışta öncelik gösterdiği için geç ve orta çıkış süreli çimlerle birlikte tercih edilmektedir.İnce yapraklı, koyu yeşil, sık dokulu ve hızlı gelişen yapısıyla güzel bir çim görüntüsü sunar. Estetik açıdan çok şey beklenen alanların çimidir. Açık ve yeşil alanlar için hazırlanan karışımlarda başarılı sonuçlar verir. 483

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Poa pratensis (Çayır salkım otu): 1gr.da 3300 adet tohum bulunur.Tüm dünyada en fazla kullanılan çim bitkilerinden birisidir.Uzun ömürlü bir bitkidir.Çok sık ve ince yapılı bir yeşil alan oluşturur.Serin ve nemli bölgelerde iyi gelişir.Yavaş gelişme gösterir, kuraklığa ve yıpranmaya dayanıklıdır. Koyu yeşil renklidir. İlk bir aydan sonra karışımlarda çok sağlam yer tutar. Yoğun sürgünü vardır. Kendini yenileme yeteneği yüksektir. Besin maddeleri bakımından zengin topraklar ister. En önemli duyarlılığı pas hastalığıdır. Güney ve kuzey yarımkürede humusun ve minerallerin zengin olduğu bölgelerde doğal olarak yetişen ve sık sık rastlanılan bir çeşittir. Dikine yapraksı sürgünleri ve güçlü rizomlarıyla dayanıklı bir türdür.Gölgeye dayanımı iyi değildir.Baharda erken büyümeye başlar, biçimde şekli düzgündür.Poa aşırı yıpranmaya rizomları sayesinde dayanır.Çim alan çok hasar görmüş olsa bile kendini tekrar yenileyebilir. Karışımlarda Festuca arundinacea’yla mükemmel bir ikili oluşturur.Sıcağa dayanıklılığı da iyidir. 3.1.2 Sıcak İklim Çim Türleri Cynadon dactylon c.v. (Bermuda çimi): 1 gr.da 3300-4400 tohum bulunur. Hızlı gelişen bir çim türüdür. Hemen hemen her toprakta yetişebilir.Su göllenmesine karşı dayanıklı değildir.Bu nedenle iyi drene edilmiş alanlarda başarı sağlanır. Kuraklığa ve yüksek sıcaklığa dayanıklıdır, gölge ortam istemez. İyi bir görüntü için sık biçim gerekir.Biçim yüksekliği 1,5-3 cm. arasında değişir. Toprak sıcaklığı 5 ºC altına indiğinde üst organlar sararır hatta kurur. Zoysia japonica (Japon çimi, Kore çimi): 1 gr.da 3000-5000 adet tohum bulunur.Sürünücü gelişme gösterir.Kaba dokuludur. Sık gelişme gösterir. Humuslu topraklarda daha iyi gelişir. Fakir topraklar da gelişme gösterir. Sıcak iklim çim türleri içinde soğuğa en dayanıklı olanıdır. Sert soğuklarda kahverengi bir renk alır. Yıpranmaya, kısa biçime dayanıklıdır.Yarı gölge ortamlarda yetişebilir.Vegetatif olarak sülük parçaları ile üretilebilir. 3.2 Çim Yerine Kullanılan Türler Dichondra Repens (Fare kulağı) Bazı kaynaklarda Dichondra micrantha olarak tanımlanır. Sarmaşıkgiller (Convolvulaceae) familyasına bağlı, sürünücü yapıda otsu ve çok yıllık bir bitkidir. 5-10 cm kadar boylanan bitki sülükleri ile oldukça hızlı yayılır. Güneşli veya gölge şartlarda gelişebilir. Toprak seçiciliği yoktur. Ancak toprağın düzenli nemli olması gerekir. Soğuğa dayanımı zayıftır. 0C ‘ nin altındaki sıcaklıklardan çok zarar görür. Basılmaya ve çiğnemeye dayanımı da çok zayıftır. Ancak biçim istememesi, düzenli sulanan ve gübrelenen alanlarda çok iyi bir çim örtüsü oluşturması en önemli avantajlarıdır. Genellikle 484

ÇİM ALAN TESİSİ VE BAKIMI

fazla biçim yapılmayan gölge ve yarı gölge alanlarda yetiştirilmesi önerilir. Dichondra tohumla veya çelikle üretilebilir. 1 gr.da1800 adet tohum vardır. Ekimde 1 m2 alana 5 g tohum yeterlidir. Kısa sürede çim tesisi kurmak için iyi gelişmiş bitki örtüsünden alınan köklü bitkiler dikilebilir. Sık dikilen yerlerde dichondra hızla yayılır. Dikimden sonra 4-5 g/m2 N gübrelemesi bitkilerin yayılmasına yardım eder. Ophiopogon japonica (Kara çim) Koyu yeşil renklidir ve yumak şeklinde gelişir.Koyu gölge ve serin alanlarda başarılı sonuçlar verir.Temmuz-Ağustos aylarında menekşe-mor renkli çiçekler açar. 4. ÇIM BITKILERI EKOLOJISI Çim bitkilerinde büyüme, çim alanlarının kalitesi gibi özellikler çevre faktörleri ile yakından ilişkilidir. Ekolojik açıdan çevre, çim bitkilerini etkileyen tüm faktörleri içine alan bir terimdir. Çim üretimini etkileyen önemli çevre faktörleri aşağıdaki gibi sıralanabilir. 4.1 İklim Faktörleri Bir bölgede çim alanları tesis, bakım ve koruma çalışmalarına etki yapan en önemli faktör, iklim faktörleridir. Bu faktörler içerisinde ışık, sıcaklık ve yağış en önemlileridir ve kullanılacak tür ve çeşitlerin seçiminden, ekim zamanı, gübre cins ve miktarına, karışımların oranına kadar etkili olurlar. Ekolojik açıdan önemli olan faktörler aşağıda belirtilmiştir. a) Işık Hiçbir iklim faktörü ekolojik açıdan ışık kadar önemli değildir. Bugün tarımı yapılan tüm yeşil bitkiler gibi çim bitkileri de hayatın enerji kaynağı olan ışığa muhtaçtır. Ekolojik açıdan bir gün içindeki ışıklanma süresine fotoperiyot denir. Genel olarak bir gün içerisinde 12-14 saat aydınlatma kritik süre olarak kabul edilir. 12-14 saatten daha uzun aydınlatma süresinde çiçeklenen ve tohum veren bitkiler “UZUN GÜN BİTKİSİ”. 12-14 saatten az ise “KISA GÜN BİTKİSİ”. Gün ortası uzunluğunun büyüme ve gelişimine önemli etkisi olmayan bitkiler “NÖTR BİTKİLER” olarak gruplandırılır. Genellikle uzun aydınlanma süresinde bitki boyu artar, boğum araları uzar. Kısa gün şartlarında bitki bodurlaşır ve yatık gelişir. Bu nedenle çim bitkileri uzun yaz günlerinde dik olarak, sonbahar ve ilkbaharın kısa ve serin günlerinde yatık olarak büyürler. Gölge alanlarda tohumla üretim yerine, mümkün olan türlerde vejetatif üretim tercih edilmelidir. Çim bitkilerinin gölge şartlara dayanımını artırmak amacıyla bazı basit önlemler alınabilir. Biçim yüksekliği ile gölgeye dayanım artırılabilir. Gölge şartlarında bitkilerin 5-7,5 cm yükseklikten biçilmesi önerilir. Kısıtlı azotlu gübreleme yapılır. Fazla azot hastalık ve zararlılar için uygun bir ortam, basılmaya hassas bir örtü tabakası oluşturur. 485

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Seyrek sulama tercih edilmelidir. Gölgede verilecek su miktarı toprağın emme hızını geçmemelidir. Basılma ve çiğnenmenin engellenmesi gerekmektedir.Gölgede bitkinin yenilenmesi uzun süre almaktadır. Yaprağını döken ağaçların altında kurulacak yeşil alanların sonbaharda ekilmesi gölgeye dayanımı artırır. İlkbaharda dökülen ağaç yapraklarının toplanması gölgenin olumsuz etkisini azaltmaktadır. b) Sıcaklık Bitkilerin sıcaklık istekleri değişiktir. Çim tohumlarının çimlenebilmesi için toprak sıcaklığının en az 0 Cº olması gerekir. Ancak türler arasında çok büyük farklılıklar bulunur. Örneğin Lolium, Poa, Agrostis, Festuca gibi serin mevsim çim bitkilerinde minimum çimlenme sıcaklığı 5 Cº, Cynadon gibi sıcak mevsim bitkilerinde 12-15 Cº kadardır. Çim bitkilerinde optimum sıcaklık dereceleri serin mevsim çim bitkilerinde 15-20 Cº, sıcak mevsim çim bitkilerinde ise 25-30 Cº olarak kabul edilir. c) Su Çim alanlarının su ihtiyacı doğal yağışlar ve sulama ile karşılanır. Çimlerde biçimden sonra su tüketimi artar. Çim alanları sulamaları İstanbul ili mevsim ortalamaları nedeni ile 15 Nisan-30 Ekim arasında yapılır. Toprağın yüzeyden 15 cm. derinliğe kadar nemce doygun hale getirilmesi için günlük gerekli su miktarı 1 m2 yeşil alan için 6 litre olmalıdır. d) Rüzgâr Bitkilerdeki terlemeyi arttırarak fotosentezi olumsuz yönde etkilerler. Sıcak rüzgarlar toprağın ve bitkinin nemini önemli ölçüde düşürürler. Rüzgarın beraberinde getirdiği yabancı ot tohumları ve çeşitli hastalıklarda olumsuz etkilerindendir. 4.2 Toprak Faktörleri Toprak,yeryüzünün dışını kaplayan,kayaların ve organik maddelerin parçalanması ile oluşan bitkiler için bir yetiştirme ortamıdır.Topraktaki mineral madde, içerdiği besin maddelerinden daha çok, bitki besin maddelerini tutma kapasitesi bakımından önemlidir. Toprak başlıca 4 yapı maddesinden oluşmuştur. 1) Mineral madde 2) Organik Madde 3) Su 4) Hava 4.3 Basılma ve Çiğnenme Basılma ve çiğnenme çim alanlarda sık rastlanan bir olaydır.Basılmanın şiddeti ve yoğunluğu çim alanın kullanım amacına göre değişir.Ev bahçeleri gibi arasıra basılmaya maruz kalan alanlarda bu büyük bir sorun teşkil etmez.Parklarda çocuk oyun gruplarının etrafı ve kestirme yol olarak kullanılan yerler yoğun olarak çiğnendiğinden zamanla kelleşir.Bitkilerin kendisini yenilemesi için süre verildiği taktirde zaman içinde bitki eski sağlığına kavuşur.Çim türleri arasında basılma ve çiğnenme yönünden farklılıklar vardır. 486

ÇİM ALAN TESİSİ VE BAKIMI

Basılmaya dayanım çevre şartları ve uygulanan kültürel işlemlerle yakından ilgilidir.Biçim yüksekliği arttıkça basılma ve çiğnenmeye dayanıklılık artar.Aşırı azotlu gübreleme ve sulama çiğnenmeye karşı dayanımı azaltırken, iyi bir potasyumlu ve fosforlu gübreleme bitkilerde dayanıklılığı artırır.Aynı şekilde bitki besin noksanlığı görülen alanlarda kurulan çim alanlarında basılma ve çiğnenmeye dayanıklılık azalır.Işık yoğunluğunun azalması halinde çim örtüsündeki bitkilerin basılmaya dayanıklılığı azalır.Bu nedenle gölge şartlarda yetiştirilen bitkilerin çoğunda basılmaya dayanıklılık çok zayıftır. 5. ÇIM TÜRLERININ BAZI TEKNIK ÖZELLIKLERI Gölgeye Dayanıklılık (yoğun gölgeden aza doğru) Festuca Rubra

Kuraklığa Soğuğa Dayanıklılık Dayanıklılık (çok dayanıklıdan aza doğru) Zoysia sp Poa pratensis

Zoysia sp

Cynodon dactylon Festuca rubra

Agrostis stolonifera Agrostis tenius Festuca arundinacea Poa pratensis Lolium perenne

Poa pratensis Lolium perenne Agrostis stolonifera Agrostis tenius

Cynodon dactylon

Sıcağa Aşınmaya Dayanıklılık Dayanıklılık (yüksek sıcaklıktan aza doğru) Zoysia sp. Festuca Arundinacae Festuca rubra Cynodon Bermuda dactylon Grass Agrostis Festuca Lolium tenius arundinaceae Perenne Lolium Agrostis Poa Pratensis perenne stolonifera Festuca Poa pratensis Festuca arundinaceae Rubra Zoysia sp. Agrostis tenius Agrostis Tenius Cynodon Lolium perenne dactylon Festuca rubra

Tür

Yapılanma

Lolium Perenne Festuca Rubra

Grup, demet şekli Kısa rizom veya grup demet şekli Grup, demet şekli Rizomlu Kısa rizomlu

Festuca Arundinacae Poa Pratensis Agrostis Tenius

ÇİMLENME SÜRELERİ LoliumPerenne PoaPratensis 4 - 10 gün 12 - 21 gün

Tuza dayanıklılık (çok dayanıklıdan aza doğru) Zoysia sp Cynodon dactylon Festuca arundinaceae Lolium perenne Poa pratensis Festuca rubra Agrostis tenius

Yaprak Yapısı Orta İnce

Oluşum Hızı Hızlı Orta

Gübre Gereksinimi Orta Az

Kalın İnce-orta İnce

Orta Yavaş Orta

Orta Yüksek Yüksek

FestucaRubra 7 - 15 gün

AgrostisTenius 12 - 18 gün

BermudaGrass 20 -22 gün

487

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

6. ÇIM ALANLARLA İLGILI GENEL BILGILER Çim tesisinden beklenen, her şeyden önce, iyi bir görünüm ve çim dokusunda homojen bir renktir.Çim alanlar, birbirinin özelliğini tamamlayan en az 2 veya daha fazla tohum türünün belirli oranlarda karışımı ile elde edilen tohum karışımları ile yapılır. 6.1 Karışım Oranına Etki Eden Faktörler 1. Çim alanlarının tesis gayesi 2. Toprak ve iklim şartları 3. Bakım imkanları 4. Ekim mevsimi 5. Karışıma girecek çim türleri ve 1000 tane ağırlığı 6. Tohumun çimlenme kabiliyeti 6.2 Tohum Karışımlarının Kullanıldığı Alanlar 1. Futbol, Amerikan futbolu vb. ağır spor yapılan sahalarda kullanılan karışımlar 2. Golf ve bowling sahaları ile kaliteli ev bahçeleri, özel çim alanlarında kullanılan karışımlar 3. Tenis kortları, hokey sahaları vb. çok ince çimin istendiği spor alanları için uygun karışımlar 4. Genel park ve bahçeler için uygun karışımlar 5. Oyun, piknik ve karavan alanları için uygun karışımlar 6. Ağaçlarla kaplı bahçe alanları ile bina etrafında gölgelik bahçeler için uygun karışımlar 7. At yarışı vb. spor alanları için uygun karışımlar 8. Karayolları refüjleri, yol kenarı ve şevler için uygun karışımlar Çim Sahaların Tesisinde Başarı 1. Tesis gayesine uygun karışımların seçilmesine 2. Yetişme şartlarına uygun türlerin seçilmesine 3. Kaliteli tohum kullanımına 4. Devamlı bakıma bağlıdır. Çim sahalar için ideal olan topraklar, organik maddece (humus) ve besin maddelerince zengin, yabani ot kök ve tohumu ihtiva etmeyen killi-tınlı topraklardır ( pH 6-7). 6.3 Çim Sahalarda İstenilen Özellikler 6.3.1 Yeşil Alan Tesisinde Kullanılabilecek Önemli Çim Bitkilerinde Aranacak Özellikler 1. Renk 2. İlk gelişme döneminde çabuk, daha sonra yavaş gelişme 3. Kuraklığa dayanıklılık 4. Basılmaya dayanıklılık 5. Uzun ömürlülük 6. Sık biçime dayanıklılık 488

ÇİM ALAN TESİSİ VE BAKIMI

7. Toprak üzerinde yayılma, stolon veya rizom oluşturarak toprak içinde ve üzerinde köklenme 8. Kuvvetli kök gelişimi 9. Hastalıklara dayanıklılık 6.4 Çim Karışımları 6.4.1 Spor Alanları İçin 5’li Karışım Örneği % 40 Lolium perenne % 10 Festuca rubra rubra % 10 Festuca rubra commutata % 15 Festuca rubra trichophylla % 25 Poa pratensis 6.4.2 Deniz Kenarı İçin 4’lü Karışım Örneği % 25 Lolium perenne % 10 Festuca rubra rubra % 55 Festuca arundinacea % 10 Festuca rubra commutata 6.4.3 İstanbul İçin, Genel Amaçlı Sahalarda Kullanılan Karışım Örneği %40 Lolium perene %25 Poa protensis %15 Festuca rubra %15 Festuca rubra rubra %5 Agrostis tenius 6.4.4 Ev Bahçeleri, Özel Çim Alanlarında Kullanılan Karışımlar Festuca rubra var.comutata + Agrostis tenuis (90:10, 80:20, 75:25 veya 70:30) 6.4.5 Ağaçlarla Kaplı Bahçe Alanları İle Bina Etrafında Gölgelik Bahçeler İçin Uygun Karışımlar: Hafif gölge ağaçlık alanlar için: Festuca rubra var.comutata + Festuca rubra rubra + Festuca trichophylla + Festuca longofolia + Festuca tenuifolia + Poa pratensis + Agrostis stolonifera (25:20:15:15:15:5:5, 40:30:0:0:10:10:10, 40:40:0:0:10:0:10) Koyu gölge ağaçlık alanlar için: Poa nemoralis + Festuca rubra rubra + Festuca rubra var.comutata + Festuca trichophlla + Festuca longofolia + Festuca tenuifolia + Poa pratensis (20:30:15:10:15:5:5, 20:30:30:0:10:10:0, 20:30:40:0:0:0:10 )

489

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

7. ÇIM SAHA TESISI 7.1 Çim Saha Tesisindeki Adımlar Çim saha tesisinde alanda çok sayıda bitki bulundurulması gerek görsel ve gerekse bakım süreci açısından olumsuz bir durum yaratır. Bitkiler çim alanının kenarına gelecek (geri planda kalacak) şekilde dikilmelidir. Çim ekiminden önce alandaki her türlü inşaat işi (bina, yol, duvar, aydınlatma vs.) bitirilmiş olmalıdır. Çim ekiminden önce bitkilendirme işi tamamlanmalıdır ve yabancı ot ilaçlaması yapılacaksa bu işlem de ekimden önce bitirilmelidir. Ekimden bir süre sonra toprak yerleşir ve seviye 3-4 cm düşer bu nedenle yolları yaparken bu seviye dikkate alınmalıdır Çim sahaların tesisi için en uygun mevsimler ilkbahar ve sonbahar aylarıdır. Gerek yabancı ot ve gerekse karınca zararını en aza indirmek açısından sonbahar ayları daha ideal kabul edilir. Çim saha tesislerinde amaca uygun çim karışımları kullanılmalıdır. Ticari olarak hazır karışımlar olduğu gibi, değişik türlerin karışımı amaca uygun olarak hazırlanabilir. Karışımlarda üst ve alt çimler birlikte kullanılmalıdır. Üst çimler dikine gelişme gösterirken alt çimler toprak yüzeyini örterler. • Üst toprak işlemesi (Belleme) • Patlatma • Tırmıklama • Silindirleme • Tohum ekimi • Kapak toprağı serimi • Silindirleme • Sulama 7.1.1 Belleme: Öncelikle çim saha oluşturulacak alan bel derinliğince (15-30 cm) bellenmeli ve belleme sırasında ortaya çıkabilecek bitki kökü, taş v.b yabancı cisimler sahadan toplanarak uzaklaştırılmalıdır. 7.1.2 Patlatma: Belleme işlemi bittikten sonra eğer zaman varsa toprağın havalanması için toprak 23 gün bu halde bekletilir.Eğer zaman yoksa hemen patlatma (kaba tezeklerin ufalanması) işlemine geçilebilir.Bu aşamada iri toprak kesekleri çapalar ile parçalanarak ufaltılır. 7.1.3 Tırmıklama: Patlatma işlemi sonrası ufalanan toprağın son ince tesviyesinin yapılması amacıyla tırmıkla düzeltilmesi işlemidir 7.1.4 Silindirleme: Tırmıklama işleminden hemen sonra ve çim tohumu ekiminden önce daha düzgün ve pürüzsüz bir çim alan elde etmek ve çim biçiminde başarılı olmak amacı ile 40-50 kg 490

ÇİM ALAN TESİSİ VE BAKIMI

bir silindir ile silindirleme işlemi yapılır.Eğer alan küçük ve çok eğimli ise kare şeklinde düzgün bir tahta tokmakla da aynı işlem yapılabilir. 7.1.5 Tohum Ekimi: Silindirleme işleminden sonra tohum ekimine geçilebilir. Toprak hazırlığı tamamlanınca ekme işlemi yapılır.Genel olarak 1m2 alana 30-40 gram arasında tohum düşürülür ancak iri tohumların (Lollium perenne gibi) çok olduğu karışımlarda bu 50 grama kadar çıkarılabilir. İlkbahar ekimlerinde keza % 20 daha fazla tohum ekilir. Tohum ekme işi rüzgarsız, sakin bir havada sabah veya akşam üzeri yapılmalıdır. Tohum ekmeden önce toprak çok kuru ise tohum ekiminden sonra suyu emmesi zor olacağı için ekimden 12 gün önce bol olarak sulanır.Çim ekimleri için sonbahar ve ilkbahar ayları uygundur. 7.1.6 Kapak Toprağı Serimi: Tohum ekimi yapıldıktan sonra çim tohumlarının üzeri kapak olarak adlandırılan değişik maddelerden yapılmış örtü tabakası ile kaplanır.Kapak tabakası yağmur ve sulama suyu erozyonunu önlediği gibi rüzgarların olumsuz etkilerini de en düşük düzeye indirir. 7.1.7 Silindirleme: Düzgün ve pürüzsüz bir çim alan elde etmek ve çim biçiminde başarılı olmak amacı ile 40-50 kg bir silindir ile silindirleme işlemi yapılır.Eğer alan küçük ve çok eğimli ise kare şeklinde düzgün bir tahta tokmakla da aynı işlem yapılabilir. 7.1.8 Sulama: Tohumların bastırılması ve kapak işlerinden sonra en önemli iş sulamadır. toprağı yerinden oynatmayacak tazyikte,ince süzgeç başlık takılarak sulama yapılmalıdır. yoksa çimler yerinden oynar ve yer yer sahada boşluklar oluşur.Tüm alanın iyice sulanmasına dikkat edilmelidir. tohumların çimlenmesi ve gelişebilmesi için su önemlidir.. Sulama 3-5 cm kalınlıkta toprak tabakası ıslanacak şekilde ve çim yeşerinceye kadar her gün yapılmalıdır. 7.2 Çim Alanı Tesisinde Dikkat Edilecek Hususlar Çim yapılacak sahanın temizlenmesi: Çim alanda mevcut yabancı ot, her türlü inşaat artığı, taş,moloz v.s. nin sahadan uzaklaştırılması, Drenaj:Yeşil alan projesinde çim saha olarak belirlenen kısımların sulama drenaj işlemlerinin etüdü ve öncelikle bu hususlara ait gerekli çalışmaların bitirilmesi. Elektrik, su vb. tesisatların önceden döşenmesi. Yabancı ot mücadelesi: Toprağın kaba işlenmesi ve sahada mevcut yabancı otların uzaklaştırılması, Çim toprağının hazırlanması: Mevcut üst toprağın 15-20cm derinliğinde işlenerek ekime hazır hale getirilmesi, İşlenmiş toprağın temizlenmesi: Toprak yüzeyinden 5 cm derinliğe kadar olan kısımdaki taş ve çakılların sahadan uzaklaştırılması, Çim toprağının ıslahı: Mevcut üst toprağın ıslah edilerek ekime hazır hale getirilmesi Çim harcının serimi: Mevcut üst toprak özelliğini kaybetmişse, 20 cm kısmı kaldırılarak, yerine 4’lü ve 3’lü karışım harç serilmesi. Gübreleme: Toprağın organik ve kimyevi gübre ile gübrelenmesi. 491

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Toprağın ince yüzey tesviyesi.Toprağın bastırılması, sonra sathi olarak 1 cm derinlikte tırmıklanması. Ekim, dikim veya vejetatif yolla çim tesisi. Çim tohumlarının çimlenmesi için gerekli asgari ısı 5-8 Cº ‘ dir. Tohum ekimi rüzgarsız, az güneşli, toprağın ıslak olmadığı zamanda yapılmalıdır. Silindirmeden sonra sahada iz bırakacak şekilde dolaşılmamalıdır. Ekim yapılmadan 1-2 gün önce toprak nemli hale getirilmelidir. Çim tohumlarının karınca ve kuşlar tarafından taşınmaması için önlem alınmalıdır. Tohum sahaya homojen atılmalıdır. Sulama kesinlikle çok ince zerreler halinde uygulanmalıdır. Sulama mümkün olduğunca güneşsiz saatlerde yapılmalıdır. İlk biçim 6-8 cm ulaşınca 2/3 kalacak şekilde yapılmalıdır. Soğuk ve donlu havalarda çim biçimi yapılmaz. Çim 2 cm’den daha kısa biçilmez. İdeal biçim yüksekliği 3-4 cm’dir. 10 Günde bir çim biçimi yapılmalıdır. 8. RULO ÇIM NEDIR? Üretim çiftliklerinde özel bakıma tabi tutularak tohumdan üretilen yüksek kalitede çimin kalıplanarak, çimlendirilmek istenen alana montajın yapıldığı vegetatif bir yetiştirme metodudur.

8.1 Niçin Hazır Çim? • İdeal ortamda güçlüce yetiştirilen hazır çim tüm hastalık ve yabancı otlardan arındırılmıştır. • Uygulama yerinde otlardan arındırılmıştır. • Daha az su, daha az bakım ister. • Sıcak yaz günlerinde hazır çimin sık formu kullanım çevresinde serinlik sağlar ve bol oksijen ihtiva eder. • Sık yapılı hazır çim, hava kirleticiler için iyi bir filtredir. • Çim alan oluşturmanın en sağlıklı ve en hızlı yolu hazır çimdir. 492

ÇİM ALAN TESİSİ VE BAKIMI

9. ÇIM SAHALARDA BAKIM Çim Alanlarında Kötü veya Seyrek Çıkışın Nedenleri: • Kötü Tohum • Uygunsuz Karışım • Derin Ekim • Kaymak Bağlama • Gübre Ve İlaç Zararları • Tuzluluk • Hastalık Ve Zararlılar Bakım Faliyetleri • Yama Ekimleri • Gübreleme • Yabancı Ot Kontrolü • Yosun, Liken ve Alglerle Mücadele • Sulama • Biçim • Kumlama • Silindirleme (Bastırma) • Havalandırma • Hastalık ve Zararlılarla Mücadele • Yıpranmış Çim Örtüsünün Yenilenmesi • Organik Atıkların Toplanması 9.1 Yama Ekimleri Ekimden sonra şartların uygun olması halinde iyi bir çıkış kolaylıkla sağlanır.Ancak bazı ekim hataları veya karınca gibi hayvanların olumsuz etkileri ile çim alanlarda seyrek çıkış ve yer yer boşluklar görülebilir.Kuvvetli köksap ve sülüklerle gelişen çim bitkileri 493

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

seyrek alanları kısa sürede kapatarak normal bir çim örtüsü oluşturur.Ancak çok seyrek çıkış yapan veya geniş boşluklar bulunan alanları çim bitkileri kolayca dolduramaz.Çıkışın tamamlanmasından sonra bu kısımların hemen tamir edilmesi gerekir.Bu amaçla boşluklar hafifçe işlenerek istenen tür veya karışımın tohumu ekilir.Üzeri harç veya toprakla kapatılarak bastırılır. 9.2 Çim Alanlarda Gübreleme Yeşil alanların bakımında en önemli madde azottur. En uygun gübreleme zamanları; erken sonbahar (eylül), erken kış (kasım başı), erken bahar (mart-nisan) ve geç bahar (mayıs)’dır. Gübreleme toprak ısısının en düşük olduğu, sabah veya akşam üstü yapılmalıdır. Gübre uygulaması ıslak çime yapılmamalıdır. Gübre uygulamasından sonra çimin yanmasını önlemek amacıyla, gübrenin toprağa geçmesi için bol sulamak gereklidir. Gübreleme, havalandırma işleminden hemen sonra yapılırsa, besin maddelerinin kök tarafından daha etkili şekilde alınması sağlanır. Gübrelerin uygulama miktarı 1 m2 / 6-10 gr oranını geçmemelidir. Bu miktar çimin zayıflığına ve toprak Ph’ına göre değişebilir (ideal Ph 6-7 arası). Azot (N) Fosfor (P) Potasyum (K) Magnezyum (Mg)

Hücre ve bitki gelişiminde gereklidir. Kök gelişimi için gereklidir. Sıcaklık değişimlerine, kuruluğa ve hastalıklara karşı direnci arttırır. Renk oluşumuna katkıda bulunur.

9.3 Yabancı Ot Kontrolü Yabancı ot,çim alanı içersinde istenmeyen bitkilerin tümünü içeren bir terimdir.Yani çim karışımlarında yer alan türlerin dışındaki tüm türler yabancı ot olarak isimlendirilir.Çim alanlarındaki yabancı otlar renk,büyüme şekli,yaprak boyutları ve çiçekleriyle kolayca fark edilir.Özellikle geniş yabancı otlar çim alanlarda çok belirgindir. İyi hazırlanmış,ekim öncesinde toprakta yabancı otları ortadan kaldırılmış çim alanlarda yabancı ot büyük bir sorun değildir.Ancak çoğu bölgede yabancı ot önemli bir sorundur.Ekim öncesi ve ekim sonrası toprağa verilen ahır gübresi önemli bir yabancı ot kaynağıdır.İyi yanmamış ahır gübresi çok fazla miktarda yabancı ot tohumu içerir.Biçim yüksekliği yabancı ot gelişimini olumlu yönde etkileyebilir.Karışımda yer alan çim türlerinin isteği dışında çok dipten yapılan biçimlerde yabancı ot gelişimi hızlanır.Çok derin ve sık biçimler çim bitkisinin seyrelmesine buna karşılık yabancı otların gelişmesine neden olur.Aşırı ve hatalı sulama bazı çim türlerinin ölmesine,suya dayanıklı yabancı otların gelişmesine neden olur. Yabancı otlar,rekabet gücü son derece yüksek,çevre şartlarına karşı dayanıklı ve çoğu çim türlerinden daha hızlı gelişme özelliğine sahip türlerdir.Bu tohumlar kısa sürede çim alana yayıldığı gibi çimlenme özelliğini uzun yıllar koruyabildiği için çim türlerine göre büyük üstünlük sağlarlar. Yabancı otlar ile el ile fiziki olarak veya kimyasal ilaçlarla mücadele yapılır. 9.4 Çim Alanlarda Sulama Sulama, çim alanların bakımında hayati önem taşıyan konulardan biridir. Yeşil alanların sulanmasında kullanılacak suyun iyi kalitede olması ve fazla tuz içermemesi gere494

ÇİM ALAN TESİSİ VE BAKIMI

kir. Sulama bütün alana homojen olarak uygulanmalıdır. Sulama mutlaka yağmurlama yoluyla yapılmalıdır. Kumlu topraklar, sık ve az miktarda sulama ister. Killi ve ağı topraklar, seyrek ve daha çok miktarda su ister. Uzun köklü çim her zaman daha az su ister. Sulamada en önemli nokta, suyun toprak tarafından en az 10-12 cm derinliğe kadar emilebilmesidir. Yeni oluşturulacak çim sahalarda, toprağın 15-20 gün (çim yapılanana kadar) nemli tutulması gerekir. Çim alanlar buharlaşmanın en az olduğu zamanlarda, sabah (güneşin olmadığı saatlerde) ve akşam saatlerinde sulanmalıdır. 9.5 Çim Alanlarda Biçim Çıkış sonrasında yapılacak ilk biçim çok önemlidir.İlk biçim bitkinin yayılmasını kardeşlenmesini ve sıklaşmasını hızlandırır.Biçim bitki fazla boylanmadan yapılmalıdır.İlk biçim zamanı türlere göre değişebilir.Ancak tüm çim türlerinin 8-10 cm yüksekliğe eriştiğinde ilk biçim uygun kabul edilir.Yaprakların 2/3 ünün bitki üzerinde kalması fotosentez için gereklidir.Daha sonraki biçimlerin 4-5 cm yükseklikten yapılması önerilir.Derin biçimler bitki örtüsünün hızla seyrekleşmesine neden olur. 9.6 Kumlama Kumlama esas olarak iyi kalitede toprak,kum ve organik madde karışımının çim örtüsü üzerine serilmesi işlemidir.Kumlama mutlak gerekli olan bir işlem değildir.Tesviyesi bozulmuş spor alanlarında yüzeyin düzeltilmesine olanak sağlar. 9.7 Silindirleme Çim alanlarda silindir geçirme işlemi oldukça sık yapılan bir uygulamadır.Özellikle kış donlarının fazla olduğu alanlarda erken ilkbaharda silindirleme yapılarak kabaran toprak yerine oturtulur.Kumlu topraklarda yapılan silindirleme bitkilerin toprakla temasını sağlaması nedeniyle kardeşlenmeyi teşvik eder ve sık bir bitki örtüsü meydana getirir. Silindirleme yapılacak alanlarda toprağın çok hafif nemli olması yeterlidir.Ağır ve yaş topraklarda yapılan silindirleme olumsuz sonuçlar doğurur. 9.8 Havalandırma Çim bitkileri kolay havalanabilen topraklardan hoşlanır.Bu topraklarda kök,sülük ve köksaplar iyi gelişir.Ağır topraklarda basılma çiğnenme ve kötü drenaj koşulları altında toprak kolayca sıkışır.Toprak ile hava arasındaki gaz alışverişi azalır.Bu şartlarda çim bitkilerinde zayıflama başlar.Kökler yüzlek gelişir. Havalandırma işlemi, çim dokusu altındaki toprağın çim örtüsüne zarar vermeden işlenmesi olayıdır.Sürekli basılan ve çiğnenen alanlarda sıkışan toprak ancak havalandırma işlemi ile normal işlevine döndürülür. Havalandırma zamanı önemlidir.Havalandırma serin iklim çim bitkilerinde ilkbahar,yaz ve erken sonbahar dönemlerinde,sıcak iklim çim bitkilerinde ise yaz aylarında yapılması önerilir. 495

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Çok kuru topraklarda havalandırma işlemi başarılı olamayacağı gibi,çok yaş topraklarda da havalandırma olumsuz sonuçlar verebilir.Bu nedenle havalandırma döneminde toprağın hafif nemli oması uygundur. Havalandırma çok değişik alet ve makineler ile yapılabilir.Bu işlem için geliştirilmiş havalandırma makineleri ile yapılabileceği gibi çatal bel gibi basit aletler ile de havalandırma işlemi yapılabilir. 9.9 Hastalık ve Zararlılarla Mücadele Çim hastalıklarının yayılmasından sonra ilaçla mücadele zor çoğunlukla ekonomik değildir.Bu nedenle çim hastalıklarının gelişiminden önce,değişik kültürel yöntemlerle hastalığın gelişmesi ve yayılmasını önlemek daha uygundur. Ekim öncesnde temiz tohum,vegetatif parça,alet-ekipman kullanılması,toprak veya harçların sterilze edilmesi çoğu hastalığaın gelişmesini önler. Hastalıkların yayılmasını çevre faktörleri büyük ölçüde etkiler.Ekimin ilkbaharda gecikmesi, örneğin sıcağı seven çökerten hastalık etmenlerinin yayılmasını büyük ölçüde kolaylaştırır. Sulama zamanı önemlidir.Sulamanın akşam geç saatlerde veya gece yapılması hastalıkların yayılmasını hızlandırır. Biçim ile hastalıkların gelişimi arasında yakın bir ilişki vardır.Biçim,bitkilerin yaralanmasına neden olduğu için hastalıkların yayılmasını teşvik eder.Sık ve derin biçimler bitkileri zayıflatır.Çim örtüsü hastalıklara hassas duruma gelir. Birçok çim türünde hastalıklara karşı dayanıklı çeşitler geliştirilmiştir.Hastalıkların çok görüldüğü alanlarda mümkün olduğunca dayanıklı çeşitler kullanılmalıdır. 10. ÇIM SAHALARDA BAKIM TAKVIMI Ocak Bu ay içerisinde çim alan bakımı için yapılacak pek bir işlem yoktur. Yalnızca çim üzerine dökülen kurumuş yapraklar temizlenmelidir. Ancak donmuş çimlerin ve alanda oluşan göllenmelerin üzerinde yürünmemesi, dikkat edilmesi gereken önemli bir noktadır. Şubat Çim bakım işlemlerinin yavaş yavaş başladığı bir zaman dilimidir. Bu ay içerisinde çim alan üzerinde ilaçlama yapılabilir. Ekim yapılacak alanlarda zemin hazırlığına başlanabilir. Şubat ayı sonunda ekim yapmaya başlanabilir. Mart Çim alan çalışmalarının başladığı aydır. Çimlerin gelişmeleri hızlanır ve büyümeye başlar. Çimin gelişmesini engellememek nedeniyle çimin üzeri tırmıklanarak kurumuş yapraklar ve yabancı maddeler uzaklaştırılmalıdır. Çim alanda yabancı otlarla mücadele çalışmaları bu ay içerisinde yapılabilir. Ancak biçim sırasında çimin zarar görmemesi için zeminin kuru olmasına özen gösterilmelidir. Nisan Bu ay içerisinde aktif çim alan bakım işlemleri hız kazanır. Çimde su ihtiyacı belirir ve çim alanların 2-3 günde bir sulanması gerekir. Yaz gübrelemesi için en uygun dönem496

ÇİM ALAN TESİSİ VE BAKIMI

dir. Azot esaslı Amonyum Nitrat içerikli gübreler önerilmektedir. Ancak yaz gübrelemesinde göz önünde bulundurulacak en önemli husus; çimin altı aylık bir aktif yaşamsal döneme girecek olmasıdır. Bu nedenle çimin bu dönemde besin ihtiyacına cevap verecek kontrollü salgılama yapabilen Ümik asit katkılı gübreler önerilmektedir. Bu ay içerisinde çim biçimine belirli aralıklarla ( on-on beş günde bir ) devam edilmelidir. Ayrıca bu ayın ortalarından sonraki dönem çim ekim işleri için en uygun dönemdir. Mayıs Yabancı ot mücadelesi bu ay içinde de yapılabilir. Ayrıca Mayıs ortalarına kadar ekim işlemlerine devam edilebilir. Çim biçme aralığı daha kısaltılmalı ( yedi-on günde bir ) ve çim kesim boyu daha da artırılmalıdır. Haziran Hava sıcaklığının iyice artması dolayısıyla bu ay içerisinde sulama günlük olarak yapılmalıdır. Ancak sulama işinde en önemli husus; gün içerisinde güneş ışığının etkisinin az olduğu saatlerde yani sabah 05:00 - 08:00 arası veya akşamüzeri 18:00 - 21:00 saatleri arasında yapılmasına dikkat edilmelidir. Temmuz Bu ay içerisinde biçim ve sulamaya devam edilmelidir. Ayrıca daha önce gübreleme yapılamamışsa ve alanda yeteri kadar su varsa bu ay içerisinde de gübreleme yapılabilir. Ağustos Temmuz ayında yapılan çalışmaların aynısı yine bu ayda da yapılmaktadır. Eğer tatil vs. nedenler dolayısıyla çim alan ihmal edilmiş ve çim de sararmalar oluşmuşsa çim kısa olarak biçilmeli ve sulamaya devam edilmelidir. Eylül Bu ay esas çim ekimi için en uygun aydır. Ayrıca kış gübrelemesine bu ayda başlanabilir. Çim örtüsünün olduğu yerlerde solucanlar; toprakta belirmeye başlar. Bu nedenle uygun nitelikteki ilaçların toprağa uygulanması gerekmektedir. Ekim Bu ay içerisinde yapraklarda kuruma ve dökülme görülür. Bu yapraklar çimin üzerinden temizlenmediği takdirde mantarlaşma oluşumu görülür. Ayrıca çimin dip kısmında toprak yüzeyinde keçeleşmeler görülür ve sonuç olarak çim alanda onarımı imkansız kelleşmeler meydana gelir. Kasım Çim alan bakım işlemleri duraksama dönemine girer. Ayrıca çimin üzerine; alanda oluşabilecek donlardan ve soğuklardan korumak ve bitkinin besin ihtiyacını düzenlemek amacıyla sterilize edilmiş yanmış elenmiş ahır gübresi serilmelidir. Aralık Bu ay içerisinde yapılacak pek bir iş yoktur. Bu ayda alet ve ekipmanlar bakıma alınmalıdır. Ayrıca donmuş veya ıslak çim üzerinde gezilmemesine özen gösterilmelidir.

497

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

KAYNAKLAR - Prof. Dr. Esvet Açıkgöz, Çim Alanlar Yapım ve Bakım Tekniği - Avcıoğlu R., Çim Tekniği (Yeşil Alanların Ekimi Dikimi ve Bakımı) - Nimet EZBER, Ahmet TEMEL, “Bitki dikim tekniği ve çim saha tesisi” Bahçıvan ve Çevre bilinci kitabı ders notları

498

MEYVECİLİK

H A Z I R L AYA N L A R

Nezir FIRTINA Ziraat Mühendisi Sevinç ÜSTÜN Ziraat Yüksek Mühendisi İ.B.B. Park ve Bahçeler Müdürlüğü

MEYVECİLİK

1. MEYVECİLİĞİN ÜLKEMİZDEKİ DURUMU VE ÖNEMİ Meyveler sağladıkları kalori, vitamin, madensel maddeler ve güzel görünümleri sayesinde iştah üzerine yaptıkları etkiler bakımından beslenmemizde çok önemli bir yer tutmaktadır. Ayrıca meyve suyu, konserve, reçel, marmelat, pekmez ve kurutma teknolojilerinin de hammaddesini oluştururlar.

Resim 1: Reçeller

Resim 3: Meyve pekmezi

Resim 2: Meyve suyu

Resim 4: Meyve kurusu

2. ÜLKEMİZDE MEYVE ÜRETİMİ Türkiye’nin iklimi ve toprak yapısı pek çok meyve türünün üretilmesi için uygundur. Dünya üzerinde üretimi gerçekleştirilen birçok meyve türü Ülkemizde de yetiştirilebilmektedir. Bugün Türkiye’de 35 tür meyve yaygın olarak üretilmektedir. Üzüm, elma, zeytin ve portakal en fazla üretilen meyvelerdir. Çilek, kivi, ahududu ve böğürtlen gibi meyvelerin üretiminde ise hızlı bir artış olmaktadır. 2006 yılı tahminlerine göre meyve üretimimiz 14 milyon tonu geçmektedir. Son yıllarda ülkemizde yetiştirilen meyvelerin hem miktarı hem de kalitesi yükselmektedir. Birçok meyve türünde ihracat yapılarak Ülkemiz döviz kazanmaktadır. Son yıllarda özellikle Kirazda Avrupa’da “Türk Kirazı” imajı yaratılmıştır. 501

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Meyve miktar ve kalitesinin artmasında çiftçimizin tekniğine uygun yetiştiricilik yapmasını öğrenmesinin büyük payı vardır. Modern meyveciliğin gereklerini yerine getirmek hem üreticilerimize hem de Ülkemize önemli kazançlar sağlayacaktır. Bu sayede; - Ağaçlar erken yaşta verime yatar. - Her yıl düzenli ürün alınır. - Dekara daha fazla ağaç dikilerek dekardan çok ürün alınır. - Budama, ilaçlama ve hasat gibi işlemler daha ucuz ve kolay yapılır. - Bahçelerde hastalık ve zararlıların kontrolü daha kolay ve etkili yapılır. - Kaliteli meyve oranı artar ve daha yüksek kar elde edilir. Modern meyveciliğin başlangıcı çeşit, anaç ve fidan seçimine kadar uzanır. İç ve dış pazar isteklerine uygun çeşitlerle tek türden kapama bahçe kurulması tavsiye edilmektedir. Dünyada yaygın olarak kullanılan ve son 10 yıldır Ülkemizde de yaygınlaşan bodur anaçlar tercih edilmektedir. Ülkemizde son yıllarda özellikle Elma, Armut, Ayva, Kiraz, Vişne, Erik ve Şeftalide bodur anaç kullanılması hızla yaygınlaşmaktadır. Üretilen ürünlerin hasat, taşıma, ambalajlama ve depolamada dikkatli davranılarak, kalitenin bozulmaması sağlanmalıdır. Hasattan sonra hemen pazara sunulmayacak ürünler ön soğutma yapıldıktan sonra depoya konmalıdır. Depolamada Kontrollü Atmosfer depoları tercih edilmelidir. 3. FİDAN YETİŞTİRME VE AŞILAMA TEKNİĞİ Meyvecilik, tarımın uzun zaman alan bir dalıdır. Meyveciliğin temelini oluşturan fidan önemli bir yer tutar. Bu yüzden, iyi bir meyve yetiştiriciliği için iyi fidan gereklidir. İsmine doğru, virüsten ari, kaliteli fidanlarla tesis edilecek olan meyve bahçeleri karlı yetiştiricilik için ilk adımdır. Bunun için sertifikalı fidan üretimine öncelik vermek gerekmektedir. Sertifikalı fidan üretimi ile üretilen fidanların pazarlanmasında da birçok kolaylıklar bulunmaktadır. Ülkemizde her yıl 38 milyon civarında meyve fidanı üretilmektedir. Bu miktarın 5 milyon kadarı kamu kurum ve kuruluşları, kalan 33 milyon fidan ise özel kişi ve kuruluşlar tarafından üretilmektedir. Ülkemizde fidan yetiştirme sistemleri, ilgili tüm üretim faaliyetlerinin bir bütün olduğu şekilde uygulanmaktadır. Yani bir fidanlıkta tohumdan aşılı fidan elde edilmesine kadar tüm faaliyetler yapılmaktadır. Bazı durumlarda ise sadece çöğür üretimi gibi özel üretim yapan ihtisaslaşmış işletmeler de mevcuttur. 3. 1. Sertifikalı Fidan 3. 1. 1. Sertifikalı fidan kullanmanın önemi Modern ve karlı bir meyveciliğin temeli fidancılıktır. Fidan seçiminden dikim tekniğine kadar gösterilecek titizlik karlı bir yetiştiricilik için şarttır. Yetiştirici bahçesinde kullanılacak fidanı, anacını ve kaleminin menşeini bilmesi, bu bahçeye uygulayacağı bakımla da yakından ilgilidir. Bu bakımdan sertifikalı fidan kullanımı büyük bir önem arz etmektedir. 502

MEYVECİLİK

3. 1. 2. Fidan sertifikasyonu Ülkemizde fidan sertifikasyonu ve sertifikalı fidan üretimi ile ilgili esaslar 5 Ocak 1997 tarih ve 22868 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan “Fidanların Sertifikasyonuna ait Genel Esaslar Tebliği” ne göre uygulanmaktadır. Buna göre sertifikalı meyve, asma çeşit damızlığı, anaç damızlığı, fidan üretim materyali ve fidan üretici belgesi verilecek fidancılarda aranan şartlar bu yönetmeliğin 20. Maddesinde şöyle belirtilmiştir: • Yetiştirici çeşit-anaç damızlığı veya fidanı üretimi için yeterli bilgi ve beceriye sahip olmalıdır, • Yetiştirici yeterli alet ve ekipmana ve araziye sahip olmalı veya uzun süre kiraladığını belgelemelidir. Bu şartları taşıyanlar bulundukları yerin Bakanlık İl Müdürlüklerine müracaat edip fidan üretici belgesi alıp, üretime başladıktan sonra da gerekli işlemleri yerine getirirler. Yine bu yönetmeliğe göre, fidanların “SERTİFİKALI“ sertifikası verilebilmesi için o fidana ait çeşit damızlığı ve anaç damızlığı fidan üretim materyalinin de “SERTİFİKALI“ sertifikasına haiz olması gereklidir. Fidan seçiminde dikkat edilecek hususlar: • Seçilecek fidanın sertifikalı olup olmadığına dikkat edilmeli, bu yüzden mutlaka üzerinde etiket olan fidanlar tercih edilmelidir. • Kökleri açıkta kalmış, kazık kökleri yaralanmış, fidanlar alınmamalıdır. • Saçak köklerin iyi gelişmiş olmasına dikkat edilmelidir. • Gözleri uyanmaya başlamış, fidanlar alınmamalıdır. • Aşırı ince ve aşırı kalın gövdeli fidanların toprakta tutumu güç olacağından, bu tür fidanlar tercih edilmemelidir. • Fidan alınırken aşı yerine çok dikkat etmek gerekir. Mutlaka anaç ile kalemin kaynaşma yerini görmemiz ve aşılı olduğuna ikna olmamız gerekir. • Alacağımız fidanın kökünde ur, gövdesinde kabuklu bit ve benzeri hastalık ve zararlılar olmamalıdır. 4. FİDANLIK YERİNİN SEÇİMİ • Fidanlık, fidan talebinin yüksek olduğu, yani meyveciliğe uygun olan yerlerde kurulmalıdır. • Fidanlık yeri için rüzgarlardan korunmuş mevkii seçilmelidir. • Sulama suyu yeterli ve sulamaya uygun olmalıdır. Toprak hafif süzek ve fidan yetiştiriciliğine uygun yapıda olmalıdır. Fidan üretilecek arazi hafif meyilli ve drenajı uygun olmalıdır. • Taban suyu problemi olmamalıdır. İlkbahar geç ve sonbahar erken donları aşı ve sürgünleri etkileyecek şiddette olmamalıdır. • Fidan üretiminde kullanılacak her türlü materyal ve işgücü temini için ulaşım kolay olmalıdır. • Fidanlık toprağı her türlü hastalık ve zararlılar bakımından temiz olmalıdır. Bunun için üretim öncesi toprak hastalık ve zararlılar bakımından tahlil edilmelidir. • Fidanlık planlaması ve parselasyonu yapılmalıdır. 503

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

4. 1. Fidanlık Yerinin Hazırlanması Ve Parselasyonu Fidanlık yeri seçiminden sonra, seçilen yerin daha önceden değerlendiriliş şekline bağlı olarak uygun bir şekilde sürülür. Yine gerekli ise tesviye işlemleri yapılır. Toprak analiz sonuçlarına göre gereken bitki besin maddeleri verilir. Ana sulama ve drenaj sistemlerinin alt yapısı planlanır ve uygulanır. Tüm bu işlemler tamamlandıktan sonra fidanlık parselasyonuna geçilir. Bir fidan parselasyonunda aşılı fidan parseli, tohum tavaları, çöğür şaşırtma parseli, çöğür parseli gibi belirli aralıklarla yer değiştiren parseller yanında daha uzun sürelerde yer değiştiren klon anaç damızlığı, çöğür anaç damızlık parselleri bulunur. AŞILI FİDAN PARSELİ TOHUM TAVALARI ÇÖĞÜR ŞAŞIRTMA PARSELİ ÇÖĞÜR PARSELİ YUMUŞAK ÇEKİRDEKLİ MEYVELER ÇEŞİT DAMIZLIĞI SERT ÇEKİRDEKLİ MEYVELER ÇEŞİT DAMIZLIĞI Bunun yanında fidanlık kurulacak yerin planlaması yapılırken işletme binası, evler, yemekhane, yollar, gübrelik, makine parkı, fidan hendekleme ve satış yeri gibi tesislerin ihtiyaca cevap verebilecek büyüklükte olması gerekmektedir. 5. FİDANLIKLARDA MÜNAVEBE (BİTKİ ROTASYONU) Fidan sökülen yere aynı cins fidan dikmek uygun değildir. Genel olarak elma, armut, ayva gibi yumuşak çekirdekli meyveler ve erik, kayısı, kiraz ve şeftali gibi sert çekirdekli meyveler aynı parsele münavebeli olarak dikilebilir. Fidan sökülen yere yonca, fiğ, korunga gibi yem bitkisi ekmek hem toprağın dinlenmesini sağlar ve hem de toprağı azot bakımından zenginleştirir. 6. FİDAN ÜRETİM YÖNTEMLERİ 6. 1. Tohumla Üretim (Anaçların Yetiştirilmesi) Modern meyvecilikte meyve tohumları ya yabani ağaçların tohumlarından elde edilen çöğürler ya da seçilmiş klon anaçlarının üzerine aşılanarak yetiştirilir. Bu amaçla anaç damızlıklarının bulunması gerekmektedir. 6. 1. 1. Tohum tavalarının hazırlanması: Yabani ağaçların tohumlarından elde edilen çöğürler 80 cm eninde ve 5 m boyunda tohum tavalarında yetiştirilirler.

504

Resim 5: Anaçların yerleştirilmesi

MEYVECİLİK

6. 1. 2. Çöğürlerin aşı parseline aktarılmaları: 6. 2. Aşı ile Üretim Aşılama iki bitki parçasını bir bitkiymiş gibi kaynaşarak ve büyümelerine devam edecek şekilde birleştirme tekniğidir. Yeni bitkinin üst kısmını meydana getirecek olan kısmına kalem, kökünü meydana getirecek alt kısmına anaç denir. 6. 2. 1. Aşı çeşitleri 6. 2. 1. 1. Göz aşısı Küçük bir kabuk parçası ile bunun üzerinde tek bir göz ile yapılan aşılara göz aşısı denir. Yongalı göz aşısında, kabuk parçasının altında odun dokusu bulunur. 6. 2. 1. 1. 1. Göz aşısı ne zaman yapılır? • Sonbahar göz aşısı (Durgun göz aşısı) • İlkbahar göz aşısı (Erken sürgün aşısı) • Haziran göz aşısı (Geç sürgün aşısı) 6. 2. 1. 1. 2. Aşılamanın amaçları nelerdir? • İsmine doğru fidan üretimi • Diğer yollarla çoğaltılamayan çeşitlerin ortadan kalkmasına engel olmak • Erken meyveye yatmayı sağlamak • Bazı anaçların özelliklerinden yararlanmak (Örneğin bodur anaçlar, farklı toprak tiplerine uygun anaçlar) • Çeşit değiştirmek • Ağacın zarar gören kısımlarının tamiri • Virüs testi 6. 2. 1. 1. 3. Göz Aşısı Metotları 6. 2. 1. 1. 3. 1. T göz aşısı: 6 mm ile 2.5 cm arasındaki çapa sahip anaçlara büyüme devresinde uygulanır. Aşı topraktan 5-25 cm yükseklikte yapılır. Anaç T şeklinde kesilir. Göz ise kalkan şeklinde odunlu ve odunsuz olarak kesilir ve anaçta açılan T içerisine yerleştirilir. Aşı yeri rafya ile hava almayacak şekilde bağlanır. Aşı bağı 15-20 gün sonra kesilir. 6. 2. 1. 1. 3. 2. Ters T aşısı: Yağmurlu bölgelerde yağmur sularının açılan T içerisine girmemesi ve enfeksiyon oluşmaması için ters T aşı metodu uygulanabilir.

Resim 6: T Aşısı bağlama şekli 505

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Resim 7: Cevizlerde “T” Göz Aşısının Yapılışı

6. 2. 1. 1. 3. 3. Yama göz aşısı: Dikdörtgen biçimindeki bir kabuk parçasının anaçtan kesilip çıkarılması (üzerinde bir göz bulunan) ve kalem üzerinde aynı büyüklükte bir kabuk parçasının çıkartılıp yerine anaçtan kesilen ve bir göz ihtiva eden parçanın anaç üzerine yerleştirilmesi şeklinde olur. Genellikle T göz aşısının başarısız olduğu tür ve çeşitlerde uygulanır. Bu aşıda başarılı olmak için, gece ve gündüz ısı farkının az olduğu dönemler seçilmelidir. Aşı çabuk yapılıp, çabuk bağlanmalıdır. 6. 2. 1. 1. 3. 4. Flüt göz aşısı: Yama göz aşısına benzer. Farkı, çıkartılan kabuk parçasının gövdeyi hemen tamamen saracak şekilde büyük olmasıdır. 6. 2. 1. 1. 3. 5. Yongalı göz aşısı: Bu aşı metodu ilkbaharda büyüme başlamadan önce veya yaz aylarında su noksanlığı veya başka bir sebeple büyümenin durduğu hallerde kabuğun odundan kolayca ayrılmadığı zamanlarda yapılır. En önemli nokta, anaçta açılan T’ye yongalı gözün çok iyi yerleştirilmesi ve çok iyi bağlanmasıdır. 6. 2. 1. 2. Kalem Aşıları Taze kesilmiş anaçla, taze kesilmiş kalemin kambiyum bölgelerinin üst üste gelecek şekilde sıkıca temas ettirilerek, anaçla kalem arasında bir bağlantı kurularak yeni bir bitki meydana getirilmesidir. Bu tür aşılara kalem aşıları denir. 6. 2. 1. 2. 1. Kalem Aşısı Metotları 6. 2. 1. 2. 1. 1. Yarma aşı: Küçük ağaçların gövdelerinde veya büyük ağaçların ana dallarında çeşit değiştirmeye uygun olan bir aşı tekniğidir. 6. 2. 1. 2. 1. 2. Kakma aşı: Yarma aşının yerine kullanılabilir. Kakma aşı çeşit değiştirmelerde özellikle 7.5-10 cm veya daha kalın çaplı dalların aşılanmalarında kullanışlıdırlar. Genellikle her ana dala 3 kalem aşılanır. 6. 2. 1. 2. 1. 3. Dilcikli aşı: Bu aşının yapılabilmesi için anaç ve kalem aynı kalınlıkta olmalıdır. 0.6-1.2 cm çapındaki anaçların aşılanmasında uygulanması kolaydır. Gere506

MEYVECİLİK

Resim 8: Yarma aşının yapılışı

ken şekilde yapıldığı takdirde, başarı oranı çok yüksektir. Çabuk kaynar ve kuvvetli bir birleşme meydana getirir. 6. 2. 1. 2. 1. 4. Kenar aşı: Kalemin kendinden kalın anacın yan kısmına yerleştirilmesi şeklinde yapılır.

Resim 9: Dilcikli aşının yapılışı

507

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Resim 10: Bazı Aşı Uygulamaları

Aşı macunu: Kalem aşılarının yapılmasından sonra aşı bölgesi aşı bağı ile bağlandıktan sonra aşı macunu ile kapatılmalıdır. En fazla kullanımı olan aşı macunları iki çeşittir. Bunun yanında ticari olarak üretilip satılan kaliteli macunlar bulunmaktadır.

508

MEYVECİLİK

6. 2. 2. AŞILAMADA BAŞARISIZLIĞIN SEBEBLERİ 1.Anaçla Kalem Birbirine Uyuşmazdır. 2.Kambiyumlar Birbiri ile karşı karşıya gelmemiştir. 3.Aşılama yanlış zamanda yapılmıştır. 4.Anaç veya kalem sağlıklı değildir. 5.Kalemler çok su kaybetmiş veya soğuktan zarar görmüştür. 6.Kalem uyur halde değildir. 7.Aşı yeri göz hariç tamamen örtülmemiştir. 8.Kalem rüzgar veya kuş tarafından oynatılmıştır. 9.Aşı böcekler veya hastalık nedeniyle zararlanmıştır. 10.Aşı bağı çözülmediğinden aşı noktası normal gelişmesini sürdürememiştir. 11.Aşılanan bitkinin diğer tarafından olan gelişme, aşının sağlıklı gelişmesine fırsat vermemiştir.

Resim 11: Bazı Aşı Makasları

6. 3. DALDIRMA İLE ÜRETİM Göz ve kalem aşılarından sonra fidan üretiminde kullanılan diğer bir metot da daldırma yoluyla üretimdir. Daldırma: Ana bitki ile bağlantısı kesilmemiş bir gövde parçası üzerinde köklerin oluşmasıdır. Köklenen gövde sonradan ana bitkiden, kendi kökleri üzerinde büyüyen yeni bir bitki elde etmek için ayrılır. Daldırmada kök oluşumu için iyi bir toprak nemine, iyi havalanmaya ve köklenme bölgesinde orta bir sıcaklığa ihtiyaç vardır. Daldırmanın önde gelen üstünlüğü, bitkilerin bu metotla köklendirilmesinde başarılı olunmasıdır. Çelikle kolayca çoğalmayan birçok klonlar, bitkilerin kendi kökleri üzerinde büyümesine imkan veren daldırma metodu sayesinde köklendirilebilmektedir. Ancak daldırmada belirli sayıdaki anaçtan elde edilecek bitki sayısı, çelikle göz veya kalemden elde edilecek bitki sayısından azdır. Bazı durumlarda daldırma ile yetiştirilen bir bitki, çelikle yetiştirilen bir bitkiye oranla daha kısa zamanda belli bir büyüklüğe ulaşmaktadır. 6. 3. 1. Daldırma Metotları 6. 3. 1. 1. Uç daldırması: Uç daldırmasında köklenme, bükülerek toprağa sokulan sürgün uçlarında meydana gelir. Bu metot siyah ve mor ahududuların karakteristik üretim metodudur. 6. 3. 1. 2. Adi daldırma: Bir dalın toprağa doğru bükülmesi, toprağa gelen yerinin toprakla veya torf ile örtülmesi ve ucunun topraktan çıkarılmasıyla yapılır. Genel bir kural olarak, bir yaşından daha yaşlı olan sürgünler daldırma için uygun değillerdir. 6. 3. 1. 3. Hava daldırması: Bitkilerin kabuğundan bilezik alınmış veya kabuğu bıçakla yarılmış ve bu yaralanan kısımları nemli bir köklendirme materyali ile havai kısımlarda kökler oluşur. 6. 3. 1. 4. Yılankavi daldırma: Adi daldırmaya benzer farkı dalın bir kısmının gömül509

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

mesi, ondan sonraki kısmının toprak yüzeyine çıkarılması, sonraki kısmının tekrar gömülmesidir. Genellikle dalın alt kısmı bıçakla çizilir veya bilezik alınır. Adi daldırmada olduğu gibi toprakla örtülür. Her gömülen kısımda kökler oluşur. Bu metot Muscat üzüm çeşidi gibi uzun kolay eğilip bükülebilir sürgünleri olan bitkilerin çoğaltılmasında kullanılır. 6. 3. 1. 5. Tepe daldırması: Tepe daldırması, bir bitkinin dinlenme mevsiminde tepesinin toprak seviyesinde kesilmesinden sonra yeni gelişen sürgünlerin Resim 12: Yılankavi daldırma dip tarafının bu kısımlarında köklenmenin hızlanmasını sağlamak amacıyla, toprakla örtülmesi işlemlerini içerir. Bu metot ile; • Uzun yıllar kullanılacak olan ana bitki dikilmesi 30-45 derece açı ile yatık olarak sıra üzerine 45-50 cm arayla dikilir. Sıralar arasında 120-150 cm mesafe bırakılır. • Büyüme başlamadan hemen önce bitki, hazırlanan hendeğin içine yatırılır. Sürgünlerden hafifçe uç alınır. Zayıf dallar kesilip atılır. • Yeni sürgünlerin diplerine zaman zaman toprak yığılır. • Mevsim sonunda yığılan toprak açılır ve köklenen sürgünler ana bitkiden çıktığı yerden kesilir. • Köklenmemiş sürgünler, ertesi yıl köklendirilmek üzere yerlerinde bırakılır. • Hendek daldırmasında sürgün üzerinde bulunan tomurcuklardan çıkan sürgünler toprağı delerek yukarı çıkar. Bunların diplerinde kökler oluşur. Bu işleme devamlı daldırma da denir. 6. 3. 2. Daldırmanın yararlar • Daldırılan sürgün veya dal, kök ve sürgün oluşturup kendine yeterli hale gelinceye kadar ana bitkiden ayrılmamaktadır. Bu nedenle yeni bitkiye ana bitkiden su ve besin maddelerinin gönderilmesi devam etmektedir. Ayrıca daldırılan sürgünde karbonhidrat, oksin ve diğer büyüme faktörlerinin yaprak ve sürgün uçlarından aşağıya doğru taşınmaları engellenmekte ve bu maddeler o bölgede yoğunluk kazanmaktadır. İşte bu durum, birçok bitki türünde daldırmanın, çelikle çoğaltmaya göre daha başarılı olmasına neden olmaktadır. • Daldırma yöntemleri basit olup ko510

Resim 13: Daldırma

MEYVECİLİK

layca uygulanabilmektedir. Az sayıda bitki söz konusu olduğunda daldırma, çelikle çoğaltmaya göre daha az ustalık, çaba ve ekipmanla, daha yüksek başarı sağlamaktadır. • Daldırmanın doğal olarak oluştuğu türlerde, bu yöntem basit ve ekonomiktir. Yine bazen, daldırma ile elde edilen bitki, çelikten elde edilen bitkiye göre daha hızlı gelişme gösterebilmektedir. • Daldırmada anaç ve aşı sorunları söz konusu değildir. 6. 3. 3. Daldırmanın sakıncaları • Genelde daldırma, maliyeti yüksek bir çoğaltma yöntemi olup, modern fidanlıklarda kullanılan mekanizasyon tekniklerine uymamaktadır. • Daldırma işlemleri aslında basit olmasına rağmen, kullanılan yönteme bağlı olarak, daldırılmış bitki belirli bir özen istemektedir. • Belirli sayıdaki anaçtan elde edilecek bitki sayısı diğer yöntemlere göre daha azdır. Yani çoğaltma katsayısı daha düşüktür. Anaç parseli kurulması ve bakım giderleri fazladır. Bu nedenle başka yöntemlerle çoğaltılamayan bahçe bitkilerinin daldırma ile çoğaltılması daha ekonomik olmaktadır. 6. 4. ÇELİKLE ÜRETİM Çelikle çoğaltmada bir dal parçası, bir gövde veya bir yaprak-dal, ana bitkiden kesilir. Kesilen bu dal parçası (3-4 göz içeren) kök ve sürgün yapımına zorlanmak amacıyla köklendirme ortamına konur. Yapılan bu işlemler, çelik alma ve köklendirme faaliyetlerini içerir. Çelikle üretimde yeni bitki, ana bitkinin tüm özelliklerini taşır. 6. 4. 1. Çelikle üretimin avantajları • Birim alandan çok sayıda bitki, elde etme imkanı mevcuttur. • Bu çoğaltma metodu ucuz, kolay, çabuk ve basit olup, özel teknik istemez. • Uyuşmazlık, aşı noktasında kaynamama sorunu gibi sorunlar çelikle üretimde söz konusu değildir. • Bir örnek bitkiler elde etmek mümkündür. • Elde edilen bitkiler ana bitkiyle aynı özelliklere sahiptir.

Resim 14: Çelik tipleri

6. 4. 2. Çelik çeşitleri 6. 4. 2. 1. Odun çelikleri: Odun çelikleri kolay hazırlanır. Çabucak bozulmazlar. Gerektiğinde, emniyetle uzak mesafelere gönderilebilirler. Çoğaltma materyali olarak kullanılacak olan odun çelikleri sıhhatli, kuvvetli ve güneşte büyüyen bitkilerden alınmalıdır. Çelik yapılacak bitkilerin sürgünlerinin boğum araları anormal uzun veya sık olmamalıdır. Obur dallar ile küçük ve zayıf büyüyen dallar çelik materyali olarak kullanılmamalıdır. Odun çeliklerinin uzunlukları 10-30 cm arasında değişir. Alınan çelikler (Kış dinlenme döneminde) perlit, kum, torf gibi köklendirme ortamlarına çeliğin yarıya yakın bir kısmı sokularak (1-2 göz) sıcaklık ve sulama imkanları dikkate alınarak köklenmesi sağlanır. Köklendirme ortamına konulmadan önce hormonla muamele edilirse köklenme 511

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

nispeti iyi olur. Yine köklendirme ortamına konulan çeliklerde bitkinin kök oluşacak bölgesinde 18-20 ˚C’ lik bir sıcaklık, köklenmeyi olumlu etkileyecektir. Köklendirme ortamına konulan çeliklere sis şeklinde nem sağlamak faydalı olacaktır. 6. 4. 2. 2. Yeşil çelikler: Büyüme dönemi içinde ilk sürgünlerin yaklaşık 30 cm olduğu dönemden başlayarak, yaprakların dökülmesine kadar olan dönemde oluşan sürgünlerden elde edilen çeliklere yeşil çelik denir. Bu dönemde alınan çeliklere hormon uygulaması yapılır. Yeşil çelikler sisleme yapılarak nem düzeyinin % 90 civarında olduğu ortamlarda köklendirilir. Köklendirme ortamına konulan çelikler yapraklı ise, yaprak alanını azaltmak gerekecektir. Çelik boyu odun çeliklerinde olduğu gibi 10-30 cm olmalıdır. Köklendirme ortamına konulan tüm çeliklerde kök çürümesi gibi sıkıntılara karşı aşırı sulamadan kaçınmak gerekecektir. Köklenen çelikler tüplenip alıştırma ortamına konulup, belli bir süre bekletildikten sonra dış ortama rahatlıkla konulabilir. 7. MEYVE BAHÇESİ TESİSİ • Meyve bahçesi kurulacak yerin seçimi • Meyve türlerinin döllenme biyolojileri • Ekonomik ve kültürel şartlar • Fidanların dikim işlemleri • Dikilecek çeşitler ve anaçlara göre dikim mesafeleri 7. 1. MEYVE BAHÇESİ KURULACAK YERİN SEÇİMİ Herhangi bir yere dikilen meyve fidanının tutması, gelişmesi ve meyveye yatması, her yıl muntazam ürün vermesi, çeşit özelliklerini göstermesi ve her yönüyle başarılı bir meyvecilik yapılması için etkili temel faktörler; • İklim, • Yer ve yöney, • Topraktır. Meyve tür ve çeşitleri, iklim istekleri bakımından oldukça önemli farklar gösterirler. İklim faktörlerine yeterince müdahale yapılmadığı için, yetiştirilecek meyve tür ve çeşitlerini o yerin iklim isteklerine göre tespit etmek gerekir. Meyvecilikte dikkat edilecek iklim özellikleri şunlardır: • İlkbaharda meydana gelen geç donların tarihleri, • Kış aylarında meydana gelen en düşük sıcaklıklar ve süreleri, • Yaz aylarında meydana gelen en yüksek sıcaklıklar, • Yıllık sıcaklık ortalaması, • Yıllık yağış toplamı ve yağışların mevsimlere göre dağılımı. 7. 1. 1. Nem 7. 1. 1. 1. Toprakta Nem: Meyvenin şekil, irilik, kalite ve rengi üzerine etkilidir. 7. 1. 1. 2. Havada Nem: Düşük ise dişicik tepesindeki sıvının kurumasına sebep olur ve polen tozları çimlenemez. Yüksek nispi nem meyvelerde paslanmaya ve mantari hastalıkların yayılmasına sebep olur. 512

MEYVECİLİK

7. 1. 2. Işık: Bitkilerin hayati faaliyetlerini devam ettirmeleri için güneş ışığında bulunan bütün ışınların bulunması gerekir. 7. 1. 3. Sis-Dolu-Tipi ve Şiddetli Karlar 7. 1. 3. 1. Hakim Rüzgarlar ve Korunma: Rüzgarların bilhassa döllenme ve toprağın havalanması yönünden faydaları vardır. Yapılacak rüzgar kıran tesislerinin etki derecesi, bu tesisin yüksekliği ve hava geçirgenliğine bağlıdır.

Resim 15: Bir bahçe görüntüsü

7. 1. 4. Yer ve Yöney 7. 1. 4. 1. Yer: Bazen yerel iklim şartları o derece büyük değişikliklere sebep olur ki, içinde bulundukları ana iklim bölgesinde yetişmeyen meyve tür ve çeşitleri bu yerel iklimde normal olarak yetiştirilebilirler. Topografik bakımdan meyve bahçesi tesisi için en uygun yerler, etraftaki araziden kısmen yüksek ve hava drenajı iyi olan yerlerdir. Soğuk hava yukarıdan aşağıya doğru aktığı için, böyle yerlerde don tehlikesi çok azdır 7. 1. 5. Toprak: Toprak meyve ağaçlarının büyümeleri, verimlilikleri, kalitesi ve depolama özellikleri üzerine etkili olan bir faktördür. Genel olarak derin, nemli ve geçirgenliği iyi olan kolay işlenebilir, humusça zengin olan topraklar en uygun bahçe topraklarıdır. Meyve bahçesi kurarken özellikleri yönünden üzerinde durulması gerekli hususlar şunlardır: 7. 1. 5. 1. Toprak Tipleri • Kayalıklar: Meyveciliğe pek uygun değildir. • Taşlı ve çakıllı topraklar: Fazla toprak ihtiva ediyorlarsa iyi sulama ve kuvvetli gübreleme ile meyvecilik yapılabilir. • Kumlu topraklar: Kolay işlenebilir, su tutmayan topraklarıdır. Tamamen kumdan ibaret oldukları zaman meyveciliğe yaramazlar. • Killi topraklar: İyi drene edilen organik gübreleme ile meyvecilik yapılabilir. • Kireçli topraklar: Killi toprağın özelliklerine çok benzer, kireç oranına göre farklı meyveler yetiştirilebilir. • Tınlı topraklar: Meyvecilikte en makbul topraklardır. • Humuslu topraklar: Kolay işlenebilirler. Meyveciliğe çok uygun topraklardır. 7. 1. 5. 2. Toprak derinliği ve taban toprağının özellikleri: Meyve ağaçlarının kökleri tür ve çeşit özelliğine bağlı olarak 1-8 m arasında uzar. Ancak en az 1 m aynı profile sahip toprak meyvecilik için gereklidir. 7. 1. 5. 3. Taban suyu yüksekliği: Toprak yüzeyine yakın kök yapan meyve ağaçları için 1 m, diğerleri için ise 2 m’den daha yukarı çıkması istenmez. 7. 1. 5. 4. Toprak reaksiyonu ve tuzluluk: Toprak reaksiyonu pH ile gösterilir. Meyve ağaçlarının önemli bir kısmı pH 6-8 arasında başarı ile yetiştirilirler. Tuzların toprakta yığılmaları tuzlulaşmaya sebep olur. 513

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

7. 1. 5. 5. Toprak yorgunluğu: Uzun yıllar aynı bahçede bir tek meyve türünün yetiştirilmesi sonucu, her türlü teknik ve kültürel şartlar yerine getirilse de iyi gelişmedikleri görülür. 8. MEYVE TÜRLERİNİN DÖLLENME BİYOLOJİLERİ Birçok meyve tür ve çeşidinde ağaçların Resim 16: Gelişmekte olan bir bahçe ürün verebilmeleri için mutlaka yabancı tozlanmaya ihtiyaç vardır. Meyve ağaçları bol çiçek açtıkları halde çok az meyve bağladıkları, hatta hiç meyve yapamadıklarına dair şikayetlere sık sık rastlanır. Böyle hallerde ilk akla gelecek husus iyi dölleyici çeşit eksikliğidir. Meyve türlerinden elma, armut, kiraz, erik, badem çeşitlerinde tozlanma problemi vardır. Bazı hallerde fındık, ceviz, kestane ve zeytinlerde de yabancı döllenme ürünü arttırmaktadır. Genel olarak ayva, kayısı, şeftali (J.H. hale hariç) ve nektarinler yabancı tozlanmaya ihtiyaç duymazlar. Kendine kısır çeşitlerle meyve bahçesi kurarken mutlaka dölleyici çeşit dikmek gerekir. • Dölleyici ve döllenecek çeşit aynı zamanda çiçek açmalı, • Dölleyici çeşit bol miktarda çiçek tozu meydana getirmeli, • Dölleyici çiçek tozlarının çimlenme gücü yüksek olmalı, • Dölleyici çeşit ticari değerde olmalı, • Dölleyici çeşit periyodisite göstermemeli, • Dölleyici çeşidin, döllenecek çeşitle aynı yaşta çiçeklenmeye başlaması gerekir. 9. ÇİÇEK VE ÇİÇEK YAPISI Çiçek: Tohumlar vasıtasıyla yeni bireylerin oluşmasını ve bitkinin devamını sağlar. Tam bir çiçekte; çiçek sapı, çiçek tablası, çanak yaprak, taç yaprak, erkek ve dişi organlar vardır. Çiçek sapı çiçeği dala bağlar, çanak yaprak, taç yaprak, erkek ve dişi organlar dıştan içe doğru sırayla dört halka şeklinde çiçek tablası üzerine dizilirler. Çanak yaprak: Genelde yeşil renklidir. Çiçeğin en dış kısmını oluşturur.Çiçek tomurcuk halindeyken çiçeği korur. Taç yaprak: Çiçeğin renkli ve kokulu kısmıdır. Tozlaşmada böcekleri çekerek bitkinin çoğalmasında önemli rol oynar. Erkek organ: İpçik denilen bir sap ile başçık denilen şişkin bir kısımdan meydana gelmiştir. Başçıkta, içinde erkek üreme hücreleri (polen) bulunan çiçek tozu keseleri bulunur. Polenler olgunlaşınca keseler çatlar ve polenler etrafa yayılır. Dişi organ: Yumurtalık, dişicik borusu ve tepecik olmak üzere üç kısımdan oluşur. Yumurtalıkta çok sayıda dişi üreme hücresi (yumurta) bulunur. Dişicik borusu, tepeciği yumurtalığa bağlayan dar kısımdır. Tepecikte çiçek tozlarının yapışmasını sağlayan yapışkan bir sıvı bulunur. 514

MEYVECİLİK

Erkek ve dişi organı bir arada bulunduran bitkilere “bir evcikli”, erkek ve dişi organları ayrı bulunduran bitkilere de “iki evcikli” bitki denir. Meşe, mısır, çam, kestane ve fındık bir evcikli, söğüt, Antep fıstığı, kenevir ve kavak iki evcikli bitkilerdir. 10. TOZLAŞMA Bitkide çiçeğin görevi tozlaşma yoluyla bitkinin çoğalmasını sağlamaktır. Bir çiçeğin erkek organından serbest kalan polenlerin diğer çiçeğin dişi organının tepeciğine ulaşması ve burada yeni bitki tohumlarının oluşması olayıdır. Tozlaşma olayında etkili faktörler şunlardır: 1. Rüzgar: Polenlerin taşınması rüzgarla sağlanır. Kullanışlı ve sık görülen bir tozlaşma çeşidi değildir. 2. Böcekler: Polenlerin arılar, sinekler ve Resim 17: Çiçek yapısı benzer böcekler tarafından taşınması. Yaygın olan tozlaşma şeklidir. Çiçeğin güzel kokusu, güzel ve parlak görünümü ve salgıladığı şekerli maddeler böceklerin dikkatini çeker. Çiçeğin üzerine gelen böceklerin ayaklarına yapışan polenler böceğin diğer çiçeklere konmasıyla oralara taşınmış olurlar. 3. Kendi kendine tozlaşma: Aynı çiçeğin erkek organındaki polenlerin dişi organına ulaşması sonucu meydana gelen tozlaşma şeklidir. Çiçekte döllenme sonucunda tohum oluşur ve bu tohumun etrafının yumurtalıkla çevrilmesi sonucu meyve oluşur. Tohumun toprakta çimlenmesiyle yeni bitkiler oluşmuş olur. Tablo 1: Dikilecek Çeşitler ve Anaçlara Göre Dikim Mesafeleri Meyve türü Elma Armut Ayva Erik Şeftali Kayısı Kiraz Badem Ceviz

Bodur anaç 1-3 1,5-3

Yarı bodur anaç 3-5 3-5 3-5 2-3 4-5 4-5 3-5 4-5

Kuvvetli anaç 6-10 6-7 5-7 5-6 6-8 6-8 6-7 8-10 515

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

11. FİDANLARIN DİKİM İŞLERİ 11. 1. Bahçe yerlerinin dikime hazırlanması: Meyve bahçesi kurulacak yer yeni bir arazi, diğer ürünlerin yetiştirildiği bir yer veya eski bir meyve bahçesi olabilir. Böyle yerleri tek tek incelersek ne zaman meyve bahçesi kurulacağını daha iyi anlarız. • Fundalık arazide meyve bahçesi kurmak: Bir yıl sürülerek tarla ekilir. O yıl meyvecilikte kullanılmaz. • Orman açmaları: Meyve bahçesi kurmak için iki yıl tarla bitkileri ekilir, üçüncü yıl meyvecilikte kullanılır. • Eski meyve bahçeleri: En az 2 yıl tarla bitkilerine ayrılır. Tür değiştirilerek meyvecilik yapmak faydalıdır • Bataklık ve turbalar: Kurutulan arazi iyi drene edilirse, iki yıl tarla bitkilerinden sonra meyvecilik yapılabilir. • Tarla yerine meyve bahçesi kurma: Toprak hazırlığı yapılır. O yıl meyvecilik yapılabilir. 11. 2. Toprak tesviyesi: Sulama, toprak işleme, gübreleme, mücadele ve hasat işlemlerinin daha kolay yapılabilmesi için, tesviye edilmiş bir bahçeye ihtiyaç vardır. Tesviye edilecek yerin büyüklüğü ve tesviye işinin durumuna göre bel, döner pulluk, tesviye bıçağı veya skreyper ile tesviye yapılır. Böylece arazi istenilen şekle sokulmuş olur. 11. 3. Bahçenin çevrilmesi: Yeni dikilen fidanların hayvanlardan korumak, arazinin çevresini belirlemek ve rüzgarların etkisini azaltmak için arazi çevirmesi yapılır. Ekonomik durum veya amaca göre kullanılacak malzemeler şunlardır: • Dikenli teller, • Taş duvarlar, • Kuru veya yeşil çitlerdir. 11. 4. Dikim şekilleri: Düz arazilerde genellikle kare, dörtgen, satranç ve üçgen dikim uygulanır Belirli bir alana dikilecek fidan miktarının hesabı: Dikim Alanı ——————————— = Fidan Miktarı Kare ve dörtgen şekillerde 11. 5. Fidan yerlerinin işaretlenmesi ve fidan çukurunun açılması: Dikimden önce fidanların geleceği yerler dikim kazıklarıyla işaretlenir. Bu amaçla ilk olarak bir ip alınır. Bu ipin üzeri ağaçlara verilecek aralığa göre renkli bezlerle veya iplerle işaretlenir. Bundan sonra ip bahçenin üst kenarına düzgün bir şekilde gerilir. Bu hat çekilirken, sıra arası uzaklığın yarısı kadar olmak üzere bahçe sınırından içeriye girilir. İpteki işaret yerlerinin toprak üzerine düştükleri yerlere birer kazık çakılır. Bundan sonra ip kaldırılır ve daha önce çekilen ipe tam dikey gelecek şekilde tarlanın yan tarafına çekilir. Bu kısım da aynı şekilde işaretlenir. 11. 6. Fidanların dikimi: Fidanlar dikilmeden evvel budanırlar. Buna dikim budaması denir. Bu budama ile fidanların söküm sırasında ezilen, kopan, yaralanan kökleri 516

MEYVECİLİK

kesilir. Birbirinin üzerine gelen kökler çıkarılır. Fidanda eğer dallanma varsa mutedil iklimlerde dikimde, karasal iklimlerde (yazları sıcak ve kurak, kışları soğuk ve kar yağışlı iklimler) gözler şişmeden yere bakan ikinci göz üzerinden budanırlar. Bu, fidana ileriki devrelerde istenilen şekli vermeye yardımcı olur. Fidanı yerine dikerken, dikim tahtası daha önce çakılmış olan yan kazıklara oturtulur. Böylece tahtanın ortasındaki oyuk fidanın yeri olur. Fidanın aşı yerinden 10 cm kadar yukarıya gelen kısmı oyuğa çakıştırarak toprak doldurmaya başlanır. Önce üst toprak, sonra da alt toprak çukura doldurulur. Doldurma sırasında ve sonunda, tavsiye edilen dozda gerekli gübre atılır, iyice sıkıştırılır ve hemen sulama yapılır. Resim 18: Dikim tahtası ile fidan dikimi

Resim 19: Sık dikilmiş meyve bahçesi

11. 7. Fidanların dikim zamanı: Genel olarak fidanlar Aralık’tan Mart ayı sonuna kadar dikilebilirler. Kışları çok sert geçmeyen veya toprağın karla örtülü bulunması sebebiyle toprağın derinlerine kadar donmadığı yerlerde sonbahar dikimi yapılır. İlkbaharda yapılacak dikimler bilhassa geç kalınırsa çok tehlikelidir, fidanların tutma oranı düşer. 12. NEDEN BODUR MEYVE? Türkiye, birçok meyve türünün anavatanı olmasına, birçok meyvenin de üretim miktarı yönünden ön sıralarda olmasına rağmen, birim alandan alınan ürün söz konusu olduğunda gelişmiş ülkelere göre geri durumdadır. Birim alandan alınan ürün miktarını arttırmak, sulama, gübreleme, budama, zirai mücadele ve hasat işlerini kolaylaştırmak için, bodur elma bahçeleri tesis edilmelidir.

517

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Resim 20: Bodur Elma Bahçesi

Bodur meyvecilikte: • Her yıl düzenli ürün alınmaktadır.

Resim 21: Düzenli Meyve Veren Bir Bahçe

• Ağaçlar erken yaşlarda verime yatmakta ve yatırım ilk yıllarda geriye dönmektedir.

Resim 22: Bodur Meyve Bahçesi 518

MEYVECİLİK

• İlaçlamalar daha kolay ve ekonomik yapılmaktadır.

Resim 23: Meyve Bahçelerinde İlaçlama

• Kimyasal yolla ve elle seyreltme daha kolay ve ekonomik yapılmaktadır.

Resim 24: Kimyasal Yolla ve Elle Seyreltme Yapılan Bahçeler

• Budama daha kolay ve ekonomik yapılmaktadır.

Resim 25: Budama Uygulaması 519

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

• Ağaçlar sık dikildiği için ve tozlayıcı çeşitler diğerlerine daha yakın olacağından tozlaşma daha iyi olmaktadır.

Resim 26: İyi Tozlanmış Bahçe

• Ağaçların boyu kısa olduğundan üzeri file ile kapatılabilmekte, dolayısıyla dolu zararı olmamakta ve güneş zararına karşı %10-15 korunma sağlanmaktadır.

Resim 27: Dolu Zararına Karşı Önlem Alınmış Bahçe

• Ağaçların üzerine döşenecek mini spring ve yağmurlama sulama sistemleri, değişik ısıtıcılarla donla mücadele çalışmaları etkili bir şekilde yapılabilmektedir.

Resim 28: Yağmurlama Sistemleri 520

MEYVECİLİK

• Meyve hasadı daha kolay ve ucuz olmakta, hasat esnasında ağaçlarda mekanik zararlanma oluşmamaktadır.

Resim 29: Meyve Hasadı

• Bodur elmada üretim maliyeti, kuvvetli anaçlar üzerindeki elmaya göre yarı yarıya daha ucuzdur.

Resim 30: Hasat Sonrası Nakliye

• Bodur elmalarda sık dikim ve destek sistemi nedeniyle rüzgara karşı daha iyi bir koruma sağlanmaktadır.

Resim 31: Rüzgar Koruması Sağlanmış Bir Bahçe 521

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

• İlaçlama daha kolay ve etkili olduğundan hastalık ve zararlı tahribatı çok az olmaktadır.

Resim 32: Hastalık mücadelesi Yapılmış Bir Bahçe

•Bodur ağaçlarda iyi güneşlenme nedeniyle standart ve iyi renkli meyve elde edilmektedir

Resim 33: Kaliteli, İyi Meyveler

522

MEYVECİLİK

523

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

KAYNAKLAR 1- Elma Yetiştiriciliği Himmet KAYGISIZ Zir. Yük. Müh., HASAD YAYINCILIK 2- Amatör Meyvecilik Himmet KAYGISIZ Zir. Yük. Müh., HASAD YAYINCILIK 3- http://bahce.biz/meyvecilik.htm 4- www.Erzincanbk.gov.tr/meyvemodern.htm 5- www.gözdefidan.com/meyvecilik 6- web.alarafidan.com.tr/icerik.asp?d=544 7- www.antalya-tarim.gov.tr/index_asp?mn=16&bn=0&in=71

524

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

H A Z I R L AYA N L A R

İbrahim DEDEOĞLU - Orman Yüksek Mühendisi Nimet EZBER ALTIN - Ziraat Mühendisi Lütfi ÇERİBAŞ - Orman Endüstri Mühendisi Nilgün ÖZDİNGİŞ - Peyzaj Yüksek Mimarı Erol BEKİN - Ziraat Mühendisi Birgül AYAZ - Ziraat Mühendisi

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

1.KENT AĞAÇLARINDA BUDAMA Budama; Ağaç gövdeleri üzerindeki kuru dalların veya sınırlı kalmak kaydıyla yeşil dalların, belirli esaslara uyularak kesilip uzaklaştırılmasına budama denir. Kent alanlarında kullanılan ağaç ve ağaççıklarda yapılan budama bitkinin kalitesini, büyüme hızını, ömrünü, estetiğini ve hastalıklara karşı direncini olumlu yönde etkiler. 1.1. Kent Ağaçlarında Budama Gerekliliği Kent içindeki ağaçlar, doğal ortam dışında gelişimini sürdürmektedir. İstenilen form, biçim, çiçeklenme ve sağlıklı gelişebilmesi için, dikimleri müteakiben her bitki türü için belli periyotlarda uygun budama yapılması zorunludur. Aksi takdirde ağaçlar rüzgâr, fırtına ve yağmurlu havalarda kolayca kırılır veya devrilerek üzücü kazalara neden olurlar.

Budama, genç yaşlardan itibaren ihmal edilmeden sistemli bir biçimde ileri yaşlara kadar devan ettirilmesi gereken bir işlemdir.

Bakım budamaları yapılan ağaçlar fazla yükselip tehlike arz etmez.

Derin budamalar kök ve gövde sürgünü yaparlar. Hatta tepe çökmeleri oluşur. 527

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

İlk yıllarda ihmal edip ileri yaşlarda telafi için yapılan kuvvetli budamalar arzulanan sonucu sağlamaz, aksine açılacak büyük yaralarla zararlıların (mantar v.s.) gelişimine ortam hazırlar. Budamalar sağlıklı gelişmeyi düzenler, güzel bir form kazandırır ve çiçek açan bitki türlerinde çiçek miktarını ve kalitesini arttırır. Kent ağaçlarının hayatiyetini devam ettirebilmesi için bakım budamaları çok büyük önem taşımaktadır. Bakım budamaları; kuru dallar, hastalıklı dallar, bir birine zarar veren dallar, çatallar, tepe tacı aralamaları, gençleştirme budamaları, çiçeklenmeye yönelik budamalar, su sürgünü alma v.s işlemlerini içermektedir. 1.2. Budamanın Amacı ve Kapsamı Budamamada amaç; ağaç ve ağarcıkları içeren odunsu bitkilerde gelişmeyi kuvvetlendirip hızlandırarak, ağaçları sağlıklı kılmak, istenilen formu vermek, çiçeklenmenin, meyvelerin miktarını ve kalitesini arttırmaktır. Bu amaç için uygun materyal ve tecrübeli personel kullanılarak budama işlemi yapılmalıdır. Bu amaçları 3 ana grupta toplamamız mümkündür; • Gelişmeyi kuvvetlendirip hızlandırmak ve ağacı sağlıklı kılmak (SAĞLIK)

Bu amaçla bitkilerdeki lider dal korunur, kırık, ölü, tehlikeli veya zarar görmüş dalların uzaklaştırılması yapılan budamalardır. Bitkiye bu noktalardan çürümeye neden olan mikro organizmalar kolaylıkla girer. Bu durum bitkinin görünümünü ve sağlığını olumsuz etkilemektedir. • Ağaca ve diğer odunsu bitkilere, istediğimiz formu vermek veya verilmiş bir formu muhafaza etmelerini sağlamak (GÜVENLİK)

528

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

Bitkinin kendisine sağlanan alandan daha fazla alanda gelişmesi durumunda, ağaçtan herhangi bir dal parçasının düşüp yaralamaya ve maddi zarara yol açabilecek olan dallar ile yollarda yayaların ve kara araçlarının görüş alanını engelleyen dalların ağaçtan uzaklaştırılmasını içerir. Bitkilerin dikimine müteakiben tedrici olarak belirli periyotlar halinde yapılması halinde başarılı olunmaktadır. • Çiçeklenmenin miktar ve kalitesini yükseltmek (ESTETİK)

Bitkilerin doğal özelliklerini ve güzelliklerini geliştirmeyi veya çiçeklenmeyi teşvik etmeyi içerir. Ayrıca doğal gelişiminden farklı olarak bitkilere şekil ve form verme amacı taşır. 1.3. Budama Tekniği İster yaş ister kuru budama olsun bir dirsek bırakılarak budama yapılmaması gerektiği gibi, çok dipten gövdeye girecek tarzda bir budamanın yapılması da hatalıdır. En iyi budama dalın (özellikle kalınca dallarda) gövdeye birleştiği koruyucu kısımda yapılanıdır.

529

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

A.Uygun budama B.hatalı budama C. ve D. Hatalı budamada çürümenin dirsekten itibaren gövdeye nasıl nüfuz ettiğini göstermektedir. Budamada kesilen kısım fazla kalın değilse, çapı 5 cm den küçük yüzeylerde mantarların nüfuzunu engelleyen bir tabii koruyucu tabaka kısa zamanda oluşur. Ağacın iyi gelişmesi için yalnız kuru ve ölü dalların budanması ile bitmez, birbirine zarar veren dallarında bir kısmı da uzaklaştırılır. Ayrıca ağaç tepesinin transpirasyon yolu ile yaptığı su sarfiyatını azaltıp kökün yükünü hafifletmek için de ağacın tepesin de budama yapılır.

Yeni dikilmiş ağaç ve ağaççıklarda veya boylu fidanlarda kök ve tepe kısımlarında budama çok faydalıdır. Böyle durumlarda kökler ile tepe arasında bir denge sağlamak çok önem taşır. Bu denge özellikle şehirde ve tek tek büyüyen ağaçlarda daha hayati önem taşır. Ancak tepe budamaları rastgele yapılması ve her yıl sürekli yapılması ağacın sağlığını olumsuz etkilemektedir. Özel durumlar dışında ağaçların tepelerinin genişliği ölçüsünde iyi gelişecekleri ve sağlıklı olacakları da hiçbir zaman unutulmamalıdır. Budamayı gerektiği zaman yapmalıdır. Gerekli gereksiz yapılan budamalar budamanın faydalarını sağlamaktan çok ağaca ciddi şekilde zarar verir. Budamanın riski daima hesaba katılmalıdır. Bazen bir budama hatası uzun yıllar uzun yıllarda yetişen çok değerli bir ağacı kendin yenileyemeyecek şekilde sağlıksız bir duruma düşebilir. Kavram olarak budamaları; ‘”Yaş budama “(yani yaşam gösteren dallarda yapılan budamalar) “Kuru ve ölü dallarda ki budamalar” ve “yeşil budama” veya “yaz budama530

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

sı”(vejetasyon zamanı yapılan budamalar) şeklinde tanımlanır. Kuvvetli bir rüzgâr ve fırtına sonunda fazla sayıda dal kırılmalarının gözlenmesi ağaçlarda budama ihtiyacının hat safhaya vardığının işaretidir. Budamanın, ağaçta yapılacağı yerlerin doğru seçilmesi, budamanın uygun yöntemlerle ve etkili araçlarla becerikli eller tarafından yapılması gerekir Kalın dallar tek etapta kesilmez, iki etapta hatta gerektiğinde üç-dört etapta kesilmelidir. Aksi halde gövde üzerinde kabuk yırtılmaları meydana gelebilir. Tehlikeli durumlarda kesilecek ağır dalı, iplerle veya alttan desteklerle askıya almak gerekir. Ayrıca kalın bir dalın askıya alınması veya alttan destek yapılması kesim esnasında dalın aşağı düşerek tehlikeli kazalara neden olmasını önler. Kesim sathı büyükse koruyucu bir madde koruyucu bir madde ile kaplanması enfeksiyonu önleme ve kapanmayı kolaylaştırmak üzere zorunlu olur. Yalnız macunlama ve katranlama ağaçlara su yürümede önce yapılan budamalarda hemen etkili olur. Eğer budama sathında budama sathında kanama (öz su akımı) varsa koruyucu madde sürme işi bir süre ertelenmelidir. Çünkü satıhları ıslak oldukları için macun veya katran üst hücrelere nüfuz edip yerine yerleşmeden yara üstünden atılır. Kanama geniş yapraklılarda söz konusudur, ibreli türlerde kanama olgusu yoktur. Bu ağaçlardaki reçine akımı ağacı korur. 1.4. Budama Zamanı Genel olarak “yaş dal budama” lar ılıman bölgelerde ağaçların yaprağını dökmesiyle başlar, tomurcukların patlamasıyla sona ermektedir. Bilindiği gibi klasik budama zamanı İstanbul çevresi koşullarında Şubat ve Mart başlarıdır. Bu tarihlerde ağaçlara henüz su yürümemiştir. Bu mevsim mantar faaliyetlerinde henüz vejetasyon devresindeki gibi aktif değildir. Bu nedenle enfeksiyon riski de azalır. Aynı zamanda ağaçlar yapraksız iken yapılan budamalarda kötü şekiller birbirini çaprazlayan dallar, oluşmaya başlayan çatallar kolaylıkla görülüp iyi bir uygulama yapılabilir. Budamaları; gövdede “su sürgünleri” ne, tepede “çökme”lere ve kökte “kök sürgünleri” ne sebep olmayacak şekilde ılımlı (mutedil) uygulamak gerekir. Budama kışın biraz kuvvetli yapılmışsa ağaç sarf edemediği fazla enerjiyi de gövdede su sürgünü kök çevresinde piç denen oluşturularak sarf yoluna gitmektedir. Bu su sürgünlerini aynı yıl Temmuz ve Ağustos ‘ta suratla uzaklaştırmak gerekir. Ancak budama için latent devre ( uyku dönemi, kış dönemi) her zaman şart değildir. “Kuru dal Budama” lar her mevsim yapılabilir. Geniş yapraklı ağaçlarda kuru dalları, yaz mevsimi içinde kolayca görmek mümkündür. İğne yapraklı ağaçlarda budamalar her mevsim yapılabilir. Vejetasyon dönemi yapılırsa büyüme ve gelişme olumsuz etkilenebilir. Bu gün “yaz budama” ları da bazı avantajları nedeni ile tercih edilebilmektedir. Özellikle gelişmesi istenmeyen veya gelişmesi kontrol altına alınmak istenen durumlarda bitkiler için önem taşımaktadır. Ancak uzmanlık gerektiren budama türüdür. Yazın yapacak budamalarda besin elementlerini üreten yaprakların bir kısmı da kesilmiş olur. Böylece ağaç yaprak kaybı dolayısıyla daha az daha fotosentez yapar. Buna 531

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

bağlı olarak kökteki büyüme de azalır. Bu durum depolanacak besin miktarını da azaltır ve gelecek ilkbaharı da etkiler. Ağacın büyümesini engeller. Yaraları kanayan Huş, Akçaağaç, Kızılağaç ve Ceviz gibi türlerde (ağlayan türler) budamayı özsuyu basıncının nispeten düşük olduğu yaz sonu veya sonbahar mevsiminde yapmak daha uygun ve yerinde olur. 1.5. Budama Yapılırken Dikkat Edilecek Hususlar

Budamadan Önce Kesime dalın boğum (birleşme şişkinliği) noktasından başlanmalıdır. Bu boğum, çürümenin gövde içine doğru yayılmasını yavaşlatan koruma zonunu içermektedir.

Budamadan Sonra Uygun budamada boğum tahrip edilmeden bırakılır.

Büyük Dalların Budanması Büyük dallar üç aşamada kesilir Gövdeye geniş açıyla bağlanan dallar yukarıdan aşağıya; dar açıyla bağlananlar aşağıdan yukarıya doğru kesilir.

532

Budamadan Bir Yıl Sonraki Durum Budamadan bir yıl sonra ‘callus’ kesim yarasını halka şeklinde kaplamaya başlar.

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

Ölü Dalların Budanması Ölü dallar budanırken etrafında oluşan şişlik ‘callus’ kesilmemelidir.

İçsel Kabuk ve Normal Birleşim Şişkinliği Oluşumunda Kesim Yerleri

Doğru Kesim ve Kapanan Yara Yüzeyleri Uygun budamada yuvarlak kesit resimde görüldüğü gibidir. Resimde görülen üç kesimde de boğumlar tahrip edilmemiştir. En alttaki eski dal budama izi, kesim yerinde dairesel olarak oluşan ‘callus’ un yarayı kapatması doğru budamanın göstergesidir.

Yanlış Kesim Uygulaması Eğer dallar düşerken desteklenmezse resimde görüldüğü gibi kabuk yarılması nedeniyle ağaç yaralanabilir. Bunu önlemek için öncelikle dalın alt kısmı kesilir. Dallar budanırken üç aşamalı kesim metodu uygulanmalıdır.

533

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Dal Koruma Zonu ve Dal Birleşim Şekilleri Gövdeyle kıyaslandığında küçük olan dalların alt kısmında dal koruma zonu oluşur. İkincil hakim dallar ise koruma zonu olşturmaz

534

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

Büyük Dallar Uzaklaştırıldığındaki riskler Büyük yaralar açılır, dal koruma zonu oluşmaz, çürüme başlayabilir. Bu boyuttaki budamalar çatlaklara, mantar ve böcek enfeksiyonlarına neden olur. Bunu engellemek için alçak dallar büyük boyuta gelmeden budanmalıdır.

Büyük dallar uzaklaştırıldığında büyük yaralar oluşur

Büyük kesimler dolayısıyla oluşan çürüme Büyük kesimler ağaç gövdesinin içine doğru çürüme yolu oluşturur. Gövde dibinde bulunan bu çürüklüğe bakıldığında çürük zonunun kök sistemine kadar uzandığı görülür.

Yaygın yapılan budama hataları Dalın dal birleşim yerine uzun budanması,aşırı tepe budamaları,hatalı kesim yüzeyleri ve kabuk yaralanmalarıdır.

535

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Gövde çatlakları Ağaçların zayıflık göstergesi olan çatlaklar, kırılma ve devrilmelere neden olur. Uygun budamalarla bazı çatlakların önüne geçilebilir. Kırılan ağaçlar binaları tehdit edebilir. Düzenli bakım yapılmayan ağaçlarda bozuk gelişimler ilerler bu da can ve mal kaybına neden olabilir. Gövde devrilmeleri çatlakla başlar. Yarılma, dal birleşimlerindeki çatlaklardan başlar. Uygun budama ile bu yarılma önlene bilir. Bu ağaç artık tedavi edilemez durumdadır ve kesilerek alandan uzaklaştırılması gerekir.

Bu dal birleşim yerindeki kabuk oluşumu noktasından kırılmıştır.

Tek Gövdeliliğe Teşvik Ağaçların sağlıklı gelişebilmesi, insan ve araç güvenliği için, yaya yolları ve parklar için 2.5 m., cadde ağaçları için 4.5 m. yüksekliğe kadar dalsız gövde gerekmektedir.Bu maksatla ağaçlar tek gövdeli olması teşvik edilmektedir.

536

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

Tepe Tacında Küçültme Budaması Küçültme kesimleri kent ağaçlarının tepe taçlarındaki hakim dalın gelişmesinde faydalıdır.

Zayıf Yapı Çift gövdeli gelişen ağaçlar kırılmaya karşı budanmalıdır. Gövdelerinden birinin yarılıp düşmesiyle, bir zamanlar güzel olan bu karaağaçta, devasa bir yara oluşmuştur.

Dal Birleşimleri ve Büyük Yarılmalar Özellikle birleşim içinde kabuk varsa çift gövdeli oluşumlar birbirine iyi bağlanamazlar. Birleşim yerindeki kabuk, zayıf birleşimin göstergesi olan bir çatlaktır. Gövdeye göre daha küçük olan dallar daha güvenlidir. Bu iki gövdenin çapı arttığında, Fiziki olarak birbirlerini iterek birleşimin kopmasına sebep olur. İki gövdeyi bir arada tutan küçük bir odun dokusudur. Bu ağaç, iki ana gövdesinin birleşim yerinde oluşan iç kabuk nedeniyle yarılmıştır.

Birleşim yerlerinde içsel kabuk oluşumu olan çatallarda zayıf bağlantı nedeniyle kırımla riski yüksektir. Bu dalların kesinlikle budanarak uzaklaştırılması gerekir. 537

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Emirgan Korusunda içsel kabuk nedeniyle kırılıp düşen atkestanesi gövdesi görülmektedir. Ana Dalların Ayrılması En büyük dallar ağacın ulaşacağı en son yüksekliğin en az %5 ‘i kadar aralıklarla ayrılmalı.En iyi yapı, dalların gövde üzerinde spiral biçimde yer almasıdır. Bu sayede hiçbir dal direkt olarak diğerinin üzerine gelmez.

Şekilde iyi bir dal konsepti görülmektedir.

Tepe Kesimleri Tepe kesimleri; Peyzaj ağaçlarında genelde uygun değil. Çok yıllık odunsu dokuda tepe kesimi uygulanmış. Çürüme ve zayıf yapıya neden olur.

538

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

Tepe Kesimi Hasarı Uzun yıllar önce tepe kesimi yapılmış bir ağacın içine bakış: tepe kesimi yapılmasından kaynaklanan problemler görülmekte.

Çam Ağaçları Budamaya Gelmez Çoğu ağaç türlerinde küçültme budaması yapılabilir fakat çam ve diğer bazı türlerde bu kötü sonuç verir. Küçültme budamasından dolayı bu ağaç ölmektedir.

Fırtına Zararlarının Giderilmesi Kırılan ve sarkan dalları uzaklaştırın.

Budamaya Genç Ağaçlardan Başlayın Latent dönemde, genç ağaçlardaki 2-3 yıllık dallarda uç kesimleri yaparak tepe tacı oluşturun.

539

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Aynı Noktadan Yapılmış Hatalı Tepe Kesimi Sonrası Oluşan Sürgünler Tepe kesim noktalarında oluşan bu şişkin dokular (pollard heads) yıllar boyu aynı noktadan yapılan kesimler sonucu oluşmuştur. Resimde bu şişkin noktalardan çıkan sürgünler görülmektedir.

Doğru Tepe Kesimleri Burada önceki iki resimde görülen yanlış tepe kesimleri yapılmamıştır. Sürekli aynı noktadan yapılan tepe kesimlerinde, kesim noktalarında şişkin doku oluşumu kaçınılmazdır.

Aşırı Budama Adventif Sürgünlere Neden Olur Bu yoğun sürgün oluşumu, bir seferde çok fazla alt dalın uzaklaştırılması nedeniyle meydana gelmiştir. Eğer bir ağaç hiç müdahale görmemişse, ihtiyacının %25’inden daha az budama yapılarak bu oluşum önlenebilir.

540

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

Tepe Tacı İnceltilmesi (Aralama)

Düzenli tepe tacı inceltilmesi yapılan ağaçlarda, tepe tacının üst-dış kısmındaki küçük çaplı dallar uzaklaştırılmış tır. Tepe Tacının Temizlenmesi Asalak sarmaşıklar, Ölü, kırık ve çatlak dallar, Su sürgünü, Birbirine sürten dallar, Çapraşık büyüyen dalları uzaklaştır.

541

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Kabak Budama Kabak budamalar, sadece ağacın kötü görünmesine neden olmaz, aynı zamanda ağaca ve çevresine ciddi problemler oluşturur. Kabak budama yapılan yerlerden çıkan adventif sürgünler birkaç yıl büyümesi için bırakılmalı sonrada seyreltilmelidir.

Yapısal Budama Yapılmadan Tepe Manasızca Yükseltilmiştir Tepe yükseltme ve kaldırma budamaları daima tek ana gövde oluşturma amacıyla yapılan yapısal budamalarla kombine edilmelidir. Bu ağaç büyüdüğünde üç gövdeli zayıf bir yapıya sahip olacaktır.

Tarihi Mekânlarda Budama - SULTANAHMET

542

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

Cadde Ağaçlarında Budama

Palmiyelerde Budama Palmiye türleri eski yapraklarını doğrudan dökmekte, bazıları kuvvetli rüzgarlarda düşmektedir.

Budama Atıklarının Değerlendirilmesi; Ağaç yongalarının Malç olarak kullanımı

543

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Budama Atıklarının Kompostlaştırılması

Kuru Ağaçlar ve Ağaç Devrilmeleri

Kent içinde tamamen kurumuş (ayakta kuru) ağaçlar dipten kesilerek uzaklaştırılmalı, tepesi çökmüş veya kurumuş bulunanların tepelerindeki kuru kısımlar dipten düzgün budanarak uzaklaştırılmalıdır 1.5. Budama sonrası bakım Kalın dalları budamak zorunda kaldığımızda, ortaya çıkan oldukça büyük yara yüzeylerine birtakım “koruyucu ağaç macunları”, “çam katranı”, sürmek ve bazen bu işi birkaç kez tekrarlamak gerekir. “Çam katranı”, kambiyum faaliyetini arttırıcı ve sürülmesi çok kolay bir koruyucudur. İstanbul’da Budama Sonrası Koruyucu Macun Uygulaması Örnekleri

544

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

1.6. Türlere Göre Genel Budama Kuralları İğne Yapraklı Ağaçlarda Genel Budama Kuralları İğne yapraklı ağaçlar (koniferler) kuru dallar ve kırık dallar her mevsim budana bilirler. Ancak özel form ve şekil budamaları hariç genelde budanmaları tavsiye edilmez. Göknar, çamlar, sedirler, yalancı serviler (çit yapılanlar hariç) az miktarda budanabilir. Ladinler budanmaz. Ardıçlarda az kesim yapılabilir. Kesim yerleri ağaç içinde kalmalı ve görülmemelidir. Porsuk ağacı, mamut ağacı, avrupa göknarı ve bataklık servisi güçlü kesime dayanıklı ağaçlardır. Kesim ağacın her yönünden dengeli biçimde yapılmalıdır. Bu ağaçlar yeni sürgün verirler. Kuru alt dallar budanmalıdır.

545

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Kuru dalların tümü ve yeşil dal budamada alt dallar 1/2 oranında budanmalıdır Geniş Yapraklı ve Yaprağını Kış Aylarında Döken Ağaçların Budanması Budamalar kış, ilkbahar ve yaz aylarında olmak üzere 3 dönemde yapılır. Kış aylarında özellikle yaprağını döken yapraklı ağaçlar budanır. İlkbaharda, kışın donma ihtimali olan ağaçlar budanır. Yaz aylarında, ışık ve hava sağlanması yönünden budama yapılır. Uygun olmayan budama zamanı yaz sonu ve sonbahar başıdır. Çünkü sonbahar budamasından sonra yeni sürgünler çıkar ve kış ayında donar. 1.7. Ağaçlarda Form Budamaları Ağaçların doğal gelişim evrelerinde yapılan budamalardan farklı olarak, özel mekanlardaki ağaçlar, değişik form ve biçimlerde budanmaktadır. Form budamaları; erken yaşlarda ve sık sık yapılırsa güzel görünüm kazandırır. Ayrıca mekanın özelliğine göre tepe, boy ve genişlikte form verme imkanı sağlar. Fakat bu uygulamalar her yerde ve her ağaç türünde uygulanmaz. İleri yaşlardaki ağaçlarda istenilen sonucu vermez. Avrupa’da birçok ülkede yüzyıllardan beri tarihi meydan ve saray bahçelerinde bu tür uygulamaları görmek mümkündür. Bu uygulamalar simetrik bir görümüm, doğal Fransa’da Yapılan Ağaçlarda Form bir çit ve alle tesisi oluşturmaktadır. Budamaya Örnek

546

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

Q.İlex ( Meşelerde) Yapılan Form Budamalar

Meşelerde Form Budama - FATİH

Çınar Form Budama Çalışmaları - BAKIRKÖY SAHİLYOLU

1.8. Budamada Prensipler Genel Prensipler Budamada öncelik; güvenlik, bitki sağlığı ve estetik olmalıdır. Ağaç dikerken yer seçimine özen gösterin, ileride elektrik hattına değeceği için budama gerektirecek durumlar oluşturmayın. Enerji nakil hatları ve diğer havai hatlara yakın olan veya temas eden ağaçların budanması sırasında güvenlik gereği ilgili birimlerle temas kurulmalıdır. Budamaya konu ağaçlarda böcek ve mantar enfeksiyonu riskinin artacağı durumlarda budamadan kaçınılmalıdır. (Örneğin: meşe zararlısı tespit edilen yerlerde meşeler, bahar ve erken yazda budanmamalı, latent dönemde budama yapılmalıdır.) Dalları budayacağınız zaman aşağıdaki kararları uygulayın: • Eğer dalın kalınlığı; 5 cm’nin altındaysa devam et. • 5 ve 10 cm arasında ise iki kere düşün. • 10 cm’den daha kalınsa budamak için iyi bir nedenin olsun. Tepe Tacı İnceltme-Aralama Ağacın tepeden tırnağa budandıktan sonra alacağı şekli gözünde canlandır. U şekilli ve güçlü bağlantı yapan dallar istenilen yapısal formlardır. V şeklinde bağlanan ve içsel kabuk içeren dalları uzaklaştırın. 547

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

İdeal olan, genç ağaçlarda lateral (yanal) dalların direk ana eksenden çıkıyor olmalarıdır. Yapısal olarak çoklu gövde oluşumu engellenmelidir. Birbiriyle çapraşık/karışık büyüyen dalların hepsi uzaklaştırılmalıdır. Yanal dal kalınlığının, lider dal kalınlığının 1/3’ünden fazla olmamasına dikkat edilmelidir. Aksi taktirde yanal dal, ana dalla mücadeleye girerek çok gövdelilik oluşturma eğilimine girer. Tek seferde ağacın yeşil varlığının 1/3’ünden fazlası uzaklaştırılmamalıdır. Eğer gerekiyorsa ağacın gelişiminin güçlü olduğu yıllarda yapılmalıdır. Tepe Tacı Yükseltme Tepe tacı yükseltmelerinde en az ağacın toplam boyunun 2/3’ü tepe tacı olarak bırakılmalıdır. Alt dalların aşırı uzaklaştırılması gövdenin gelişimini yavaşlatır. Kök sürgünü ve güçlü adventif sürgünler uzaklaştırılmalıdır. Tepe Tacı Küçültme Küçültme kesimleri, mutlak surette gerekli ise yapılmalıdır. Küçültme kesimleri, ana gövdenin en az 1/3’ü kalınlığında olan yanal dallarda yapılmalıdır. Eğer bir dalın yeşil varlığının yarısından fazlası uzaklaştırılması gerekiyorsa o dal tamamen uzaklaştırılmalıdır. 1.9. Budamada Kullanılan Alet ve Ekipmanlar Budama işleri yapan bir ekipte bulunması gereken yaygın araç ve gereçler; • Sepetli araç, • Kamyon, • Motorlu testere, • Trafik işaretleri, • Kalın halat, • Emniyet kemeri, • İhtiyaç halinde iskele, • İlk yardım çantası, • Koruyucu elbise ve takımı, • Balta v.s. ekipmanlar gereklidir.

548

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

Basit Budama Aletleri • Bağ Bıçağı • Dal Makası (Gül Makası) • Kok Makası • Cim Makası • El Testereleri • Balta, ip v.s.

Motorlu Budama Aletleri Motorlu Testereler

Çit Motorları

549

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

KAYNAKLAR -ATAY, İ.,1989, “Orman bakımı ders notu”. İ.Ü.Yayın no:3541 -ATAY,İ.-AYTUG,B.-SELİK,M.-ÜRGENÇ,S.- YALTIRIK,F.,1990: “Şehir içi ağaçlarının tekniğe uygun bakımı ve budanması” seminer notları -BOZKUŞ, H.F.; 2000 İ.Ü.Orman fakültesi ”kent ağaçlarının başlıca bakım ve tesis sorunları” seminer notu -BOZKUŞ, H.F.; 2006, ÇOBAN, S., “Kent ağaçlarında başlıca bakım sorunları” seminer notu ve budama esasları -DİRİK, H.,2000,”Ornemental ağaçların budanması” seminer notu -DİRİK, H.,2006 “Süs bitkilerinde budama ilkeleri ve uygulama teknikleri” seminer notu -Edward, F.GİLMAN, Enviromental horticulture department university, FLORİDA / U.S.A (Çeviri;R.KELEŞ,G.NAİR) -DEDEOĞLU,İ.,ŞİMŞEK,M.İ.,2006,”İstanbulda budama çalışmaları ve dünya kentleri örnekleri” seminer notu -MOL,T.,2000: “Ağaçların korunması” İ.Ü.Orman fakültesi seminer notu -ÜRGENÇ,ASLANBOGA,ALPTEKİN, DİRİK, ÇELEM, ACUN, GÜLTEKİN, ATA,. 1997, Kent ağaçlandırmaları ve İstanbul 1996 sempozyumu bildirileri -ÜRGENÇ, S. 1998,Genel plantasyon ve ağaçlandırma tekniği, İ.Ü.Orman Fakültesi Yayınları No:444, İstanbul-1998 -SEÇKİN,Ö.B., 2003 “Peyzaj uygulama tekniği” Ders kitabı, İ.Ü. yayın no:4105 -ŞİMŞEK,Y.-AVCI,H.B., “Odun Üretimi (Türk-Alman ormancılık projesi)” - Muhammet BALÇIK, Nihat ŞİMŞEK, İbrahim DEDEOĞLU, Bahçıvan Kursu Budama Notları, İBB yayınları

550

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

2. ANIT AĞAÇ KAVRAMI VE AĞAÇ RESTARASYONU 2.1. Anıt Ağaç Kavramı Yaş, çap ve boy itibariyle kendi türünün alışılmış ölçüleri üzerinde boyutlara sahip olan; ilginç kök, gövde ve dal formu nedeniyle izleyenlerin belleğinde kimi simgeler çağrıştıran; yöre folklorunda, kültür ve tarihinde özel yeri bulunan, geçmiş ile günümüz, günümüz ile gelecek arasında iletişim sağlayabilecek uzunlukta doğal ömre sahip olan ağaçlar anıt ağaçlardır. (Prof. Dr. Ünal ASAN, 1992).

Sekoya

Sakız

Ne denli görkemli olursa olsun, doğal ömrü kısa olan kızılağaç, kavak, söğüt vb. ağaçlar Anıt ağaç sayılmazlar.

551

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Söğüt

Kavak

Ancak, kendi türleri için ekstrem boyutlu oldukları ve nadir bulundukları için “Korunmaya Değer Ağaç” statüsünde düşünülmeleri gerekmektedir. Diğer taraftan, çalı ve bodur ağaç formunda olan ve ne kadar yaşarsa yaşasın, çap ve boy gibi görsel ölçütler yönünden doyurucu olmayan, yöre kültürü ve tarihi açısından herhangi bir anlam taşımayan yaşlı ağaççıklar da, bilimsel açıdan ne denli önemli olursa olsun anıt ağaç sayılmazlar. Ancak, bilimsel açıdan taşıdıkları ayrıcalık dikkate alınarak, bu örneklerin de “Korunmaya Değer” statü içinde düşünülmeleri gerekir. Fiziksel boyutları çok fazla olmamasına karşın, kök, gövde ve dallarında gözlenen ilginç oluşumlar nedeniyle izleyen kişilerde aynı düşünceleri uyandıran ve belleklerde aynı benzeşimi çağrıştıran ağaç ve ağaççıklar da anıt ve korunmaya değer ağaç sınıfına dahildir. 2.2. Bir Ağacı Anıt Ağaç Yapan Özellikler 2.2.1.Fiziksel Boyutlar Çap ve boy gibi doğrudan göze hitap eden fiziksel özellikler bu konuda en etkin belirleyicidir. 2.2.2.Görsel Ayrıcalıklar Genetik bozukluklardan veya kök, gövde ve dallarında böcek,mantar, hayvan ve insan zararları ile oluşan ve zaman içinde ortaya çıkan ilginç görünümlerden ötürü, ağaçların her insanın belleğinde ilk bakışta aynı simgeleri çağrıştıran patolojik veya genetik farklılıklarıdır. 552

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

2.2.3.Moral Ve Kültürel Değerler Fiziksel boyutlar yönünden olağanüstü sayılmasa da, yöre kültüründe olumlu veya olumsuz, gerçek veya hayal ürünü, mistik veya folklorik bir öyküye sahip olmak ya da yöresel veya ulusal tarihte kimi olaylar ile özdeş hale gelmek ve onlara tanıklık etmek de ağaçlara anıtsal nitelik kazandırmaktadır. Bir ağaç yada orman parçasına Anıt ağaç diyebilmemiz için gereken ilk koşul, ağaç veya orman parçasının insan ve toplum psikolojisini derinden etkileyebilecek bir özelliğinin bulunmasıdır. Bu özellik ilgili ağaç ve ormanın,Çap ve boy itibariyle muhteşem görünüşünden,Ulaştığı yaşın uzunluğundan,Yöresel kültür ve folklorda olumlu, olumsuz bir üne sahip bulunmasından,Tarihsel süreç içinde kimi önemli olaylara sahne olmasından;Ve nihayet mistik açıdan kutsal mekanlarda bulunması gerekir. 2.2.4.Tarihsel Yönü İle Anıt Ağaçlar Anıt ağaçlar, 900-1000 yıllık hayatları boyunca nice tarihsel olaylara tanık olur. Tarih ve kültür mirasımızın en kıymetli varlıkları olan bu ağaçlar, tanık oldukları tarihsel olaylarla bütünleşerek toplum belleğinde öylesine yer etmiştir ki, yöresel ve ulusal tarih içinde bazı toplumsal olaylar tarih sayfalarındaki yerini bu ağaçların adı ile alabilmiştir. Domaniç’deki Mızıkçam, Bursa’daki Alufeli Çınar, Hatay-Bedirge’deki Yavuz Selim Meşesi, Bugün artık yaşamayan İstanbul Sultanahmet’deki Şecer-i Vak vak Çınarı gibi, Osmanlı Tarihi böyle ağaçlara ilişkin çok sayıda örnek ile doludur.

Tarihi Büyükdere ve Sultansuyu Çınarları

2.2.5.Folklorik Yönü ile Anıt Ağaçlar Anıt ağaçların pek çoğu, yöresel folklör açısından da kimi özelliklere sahiptir. Kimi hüzünlü, kimi neşeli öykülere konu olan böyle ağaçların özgün örneklerini Anadolunun her yerinde görmek mümkündür. Antalya-İbradı’nın Kestaneleri, İstanbul Gülhane’deki Taşlıçınar ve İzmir-Beyköy, Beydağındaki Mengerli Çınarı gibi

553

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

İbradı Kestanesi

Taşlı Çınar Folklorik yönü öne çıkan iki örnek

2.2.6.Mistik Yönü İle Anıt Ağaçlar Çevremizdeki mistik ve kutsal mekanlarda, eski külliyelerde, köşk ve saray bahçelerinde sıkca karşılaştığımız yaşlı ağaçlar, devasa gövdelerinde zaman içinde ortaya çıkan ilginç patalojik oluşumlardan ötürü, birey ve toplum belleğinde kimi simgeleri çağrıştırır. Böylece, bazen umut olur insanlara, kendisinden mucizeler beklenir (Örneğin Bolu Güvemköydeki Uşaklı çam ) Bazen de insan ruhunun derinliklerinde uyandırdığı mistik duygular ile uhreviyetin ve sükunun temsilcisi oluverir. (Kütahya Domaniç’deki Çoban Murat Çamı). 2.2.7.Mitolojik Yönü İle Anıt Ağaçlar Bilindiği üzere, kültür mirasımızın bir Uşaklıçam başka öğesi de hayal ve gerçeğin birbirine karıştığı destanlardır. Tarihsel çağlar içinde geriye gittiğimizde, her büyük imparatorluğun kuruluş yıllarını anlatan bir destanı olduğunu görürüz. Örneğin, Türk Destanı Oğuzname’de bir çift ulu Kayının bütün Oğuz neslinin atası sayılacak kadar efsaneleştiği görülür. Aynı destanın bir başka yerinde ise, Oğuz Kağan’ın güzel eşini, göl ortasındaki dev bir ağacın kovuğunda bulduğundan söz edilir. Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluş Destanı’nda da dev bir ağaç simgesi ile karşılaşırız. 600 yıldan uzun yaşayan bu imparatorluğun ilk günlerini anlatan bu destanda belirtildiğine göre, genç cengaver Osman Bey, bir gün toprak komşularından Şeyh Edeba554

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

lı’nın evine konuk olur. O gece gördüğü düşünde Şeyhin göğsünden doğarak yükselen bir ay, ışıklar saçarak Osman Bey’in göğsüne girer. Ay’ın girdiği yerde bir çınar ağacı yeşerir. Süratle büyür ve etrafına uzattığı dallar ile bir ulu ağaç olur. Dağlar, ovalar, dereler, akarsular bu ulu ağacın gölgesi altında kalır. Düşü yorumlayan Şeyh, Osman Bey’e dünyaya hükmeden bir devlet kuracağını müjdeler. 2.2.8.Genel Kültür Ve Sanata Katkı Yönü İle Anıt Ağaçlar Devasa boyutlu yaşlı ağaçlar insanlığın tüm tarihi boyunca toplumların dikkatini çekmiştir. İlkel klanlar, böyle ağaçları doğrudan totem kabul etmiştir. Bu yaklaşım Lübnanlılarca da kabul görmüş ve kurulan ülke bayrağı yaşlı bir Sedir ağacı ile süslenmiştir Keza, uluslararası dostlukları ve uzun ömürlü bir dünya barışı arzusunu ifade için, 1945 Yılında San Fransisko’da yapılan Birleşmiş Milletler toplantısında üye ülkeler delegasyonuna Sekoya tohumları dağıtılması da aynı düşünce ürünüdür. Ağaç tohum ve fidanlarının bu amaçla kullanımı neredeyse tüm uluslar arası toplantıların değişmez seremonisi haline gelmiştir. Son zamanlarda nikah törenlerinde davetlilere fidan verme davranışını da yine aynı düşüncenin daha küçük ve fakat çok yaygın bir başka yansıması biçiminde yorumlamak gerekir.

Lübnan Bayrağı ve Ona İlham Veren Sedir Ağacı

2.2.9.Çevre Koruma ve Bilimsel Araştırmalara Katkı Yönü ile Anıt Ağaçlar Anıt ağaç ve orman parçaları doğa ve doğal çevre ile ilgili fen bilimlerine ve çevre korumasına yaptığı katkılar önemlidir. Şöyle ki: Sarp arazilerde ve üst orman zonlarında bulunan anıt ormanlar buralarda toprak taşınmasını ve çığların oluşmasını önler ; Kar erimesini geciktirerek su ekonomisini düzenler; Özel koruma altına alındıkları için, yabanıl hayatın gelişip çeşitlenmesine yardımcı olur; Doğal ömürlerinin üst sınırına gelmiş bireyleri ile, hem ilgili ağaç türleri için birer 555

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

gen havuzu işlevi görür, hem de orman kaynaklarının planlanması sırasında gerekli olan fiziksel idare süreleri hakkında planlamacıya fikir verir ; Dendro klimatolojik araştırmalar için doğal materyal sağlayarak, geriye dönük iklim tahminlerine ışık tutar Görkemli ve uzun ömürlü bireylerinin insan psikolojisi üzerinde yaptığı mistik etki ile, hem genç dimağlarda vatan sevgisi ve soya bağlılık duygularının uyanıp gelişmesine, hem de doğaya saygı ve çevre konusunda bilinçlenmesine yardımcı olur. 2.2.10.Eko-Turizm Açısından Anıt Ağaçlar Anıtsal niteliğe sahip tek ağaç ve orman parçaları ulusal kültür, yöresel tarih ve folklorik açıdan büyük önem taşıdığı için, Çevre sorunlarının geniş halk kitlesi tarafından benimsenmesine koşut olarak, anıt ağaç ve orman parçalarının popülaritesi de her geçen gün artmaktadır. Bulunduğu yere ayrıcalık katan bu canlı miras, yeşili koruma tutkusunun ibadet düzeyine ulaştığı ve çevre koruma etkinliklerinin ön plana çıktığı günümüzde, trendi belirgin bir biçimde yükselen “Eko-Turizm” olgusu için de önemli bir kaynak değerine sahiptir.

Nitekim; Kaliforniya’daki Sekoyalar başta olmak üzere değişik ülkelerdeki ulusal parklarda bulunan anıtsal ağaçlar her yıl binlerce doğa-sever turistin gezi programlarının olmazsa olmaz ziyaret noktaları arasında yer almaktadır. 2.2.11.İstanbul Anıt Ağaçları Gerçek sayısı araştırıldıkça daha da artacağı düşünülen İstanbul’un Anıt ağacı olarak tespit edilen bitki türleri şunlardır: • Cestanea sativa Mill.(Anadolu Kestanesi), • Cedrus deodora. (Himalaya Sediri), • Sedrus Atlantica (Atlas Sediri), • Cupressus Sempervirens (Adi Servi), • Fagus Orientalis (Doğu Kayını), • Fraxinus angustifolia (Dişbudak), 556

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

• Pinus Pinea (Fıstık Çamı), • Platanus orientalis (Doğu Çınarı), • Quercus Robur (Saplı Meşe), Q.petraea.(Sapsız Meşe), • Sequoia sempervirens (Sahil sekoyası), Ulmus minor (ova karaağacı). v.b ağaçlar. 2.3. Ağaç Restorasyon Teknikleri Ağaç restorasyonu; ağaç yaralarının tedavisi, ağaçların bağlanması, kuşaklanması ve desteklenmesi ve ağaç kovuklarının tabi olacağı işlemleri kapsamaktadır. Geleneksel olarak ağaçların yaralarına ve meyve ağaçlarında aşı yapılırken çamur ve kil kullanılmaktadır. Ancak bu uygulamalar mantar ve bakteri gelişimi için rutubetle beraber uygun yaşam koşullarını meydana getirdiği için sakıncalıdır. Ağaç yaralarıyla beraber çamur çürümeyi hızlandırmaktadır.

Çamur ve bezlere sarılarak yapılmış sağlıksız yapılan ağaç restorasyonu

1.Aşama; Ağaç Yaralarının Tedavisi Ağaçların yaraları çeşitli nedenlerden kaynaklanabilir. Bunlar atmosferik nedenler(rüzgâr, kar, fırtına v.s.), insanlar(ateş, kesme, araç çarpması v.s), hayvanlar, böcekler, diğer bitkiler gibi etmenler ağaç yaralanmalarına neden olabilir. Ağaç yaraları kapanması, yara yüzeyinin çevresinde oluşan yara kabarcığı “callus” teşekkülü ile başlar. Ağaçların yaralarını kapatma kabiliyeti türlere göre farklılık göstermektedir. Ayrıca yaraların iyileşmesini olumsuz etkileyen faktörler vardır. Bunlar böcek ve mantar hastalıkları, don çatlakları, elverişsiz hava koşulları olarak sıralayabiliriz. Yaraları kapanmayan ağaçlar hastalanır, kurur veya şekil bozukluğuna uğrarlar. Ağaçların, hemen hemen her mevsim yaralarının tedavisi yapılabilmektedir. Bunun için uygun ve bakımlı alet, ekipman temini ile işe başlanılabilir. Ağaç yaralarının tedavisi için bitki biyoloji ve fizyolojisi hakkında yeterince bilgi sahibi olunması gerekmektedir. Alet ekipmanlar her işlemden sonra sterilize edilmelidir. Ağaç yaraları, öncelikle 120 gram bakır sülfat ve 5 litre su karışımıyla temizlenmelidir. Temizleme işleminden sonra yaralar macunla örtülür. Örtülen yaranın hava ve her türlü zararlılarla teması kesilmiş olur. Macun olarak tavsiye edilen karışımlar; kreozot-kömür katranı karışımı, kreozotzift karışımı, Bordeaux boyası v.b karışımlar Ağaç yaraları öncelikli olarak temizlenir ve kullanılabilmektedir. düzeltilir 557

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

2.Aşama; Ağaç Kovuklarının Tabi Olacağı İşlemler Ağaçların gövde, dallarında çeşitli büyüklüklerde çürük ve kavuklar görülür. Bunlar kendi hallerine bırakılırsa zamanla ağaçların kurumasına, rüzgar ve fırtınada kırılmasına neden olurlar. Devrilen veya kırılan ağaçlar çoğu zaman insan yaralanmalarına hatta ölümlerine neden olabilmektedir. Aşağıda restorasyon çalışmalarına konu Çankırı ili Yapraklı İlçesi Karaca Özü köyündeki Prof. Dr. Ünal ASAN tarafından tespiti ve yapılan 500 yıllık meşe ağacının, bilimsel hedefler doğrultusunda restorasyon aşamaları aşağıda gösterilmiştir.

500 Yıllık Meşe ağacının restorasyon öncesi görünümü

Ağaç kovukları kuru ve hastalıklı dalların temizlenmesi

558

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

Kovuklar temizlendikten sonra yaraların ve kavukların kapatılması

Ağacın gövde çevresindeki betonların kırılması

Temizlenen ağacın kök çevresine besin takviyesi uygulaması

Ağaç ortasına taşıyıcı metal direk yerleştirilmesi ve esnek bağlama 559

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Restorasyonu yapılan Meşe ağacının bir yıl sonraki durumu

Ağaç kovuklarının öncelikle hastalığın arız olduğu hastalıklı kısımlarının temizlenmesiyle başlanır. Sağlam odun kısmına kadar çeşitli alet ve ekipmanlarla temizlemeye devam edilir. Yara yüzeyi steril malzemelerle temizlenir. Pratikte sağlam dokuya gelinse dahi mantar misellerinin ağaçta ne kadar etkili olduğunu kestirmek imkânsızdır. Eğer çürük etrafında callus teşekkülü mevcutsa kesilmemelidir. Kovuk ve yara toprak altına uzanıyorsa hastalık temizleninceye kadar kök kısmına inilmelidir.

Gövdenin toprak altı bölümünde yapılan temizleme ve iyileştirme çalışmaları

560

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

Kovuklara verilecek son şekil çok önemlidir. Öncelikle yağış sularının ağacın içine girecek tarzda olmamalıdır. Hava ile temas kesilmesi için kovuk yüzeyi koruyucu macun ile kapatılmalıdır. Derin kovuklar temizlendikten sonra paslanmaz krom telle kapatılarak, krom tel paslanmaz çivilerle ağaca monte edilmelidir. Krom tellerin üstü özel bir karışım ve ağacın rengine uygun pasta ile kapatılmalıdır. Kapatılan kovuklar böcek ve mantarlara karşı iki yılda bir kez ilaçlanmalıdır. Destek dokusu zayıflamış ağaçların yara dokusu üstünden ve altından uygun şekilde kuşaklanmalıdır. Günümüzde pratikte farklı yara tedavi metotları da kullanılmaktadır. Bir başka bakış açısıyla tedavi aşamaları kısaca şöyle izah edilebilir. • Ağaçta mevcut kurumuş dallar, uzun dal koltukları, dirsek ve mahmuzlar temizlenir. • Kovuk ve yara ağızlarında bulunan böcek yenikli ve mantar tahribatına maruz kalmış dokular steril edilir ve keskin aletlerle temizlenir. Mümkün mertebe düzgün bir yara sathı elde edilir. Böylece yara örtme kabarcığı daha sağlıklı gelişir ve iletim demetleri aktive olur. • Kovuk ve yara yüzeyleri ensektisit ve fungusitlerle ilaçlanır. • Bu yüzeyler daha önce izah edilen metotların birisi veya çam katranı esaslı karışım ile emprenye edilir. • Su tutma kapasitesini engellemek, estetik kaygılar ve fiziki tahribata karşı önlem olmak üzere kovuklar yalancı dolgu yöntemi ile kapatılır. Kovuk yüzeyleri izole edilir. • Serbest kök toprağı işlenerek makro ve mikro element takviyesi yapılır. 3.Aşama; Ağaçların Bağlanması, Kuşaklanması ve Desteklenmesi Ağaçlar, bazen çok sayıda dallardan oluşan bir gövde yapısına sahip olabilmektedir. Özellikle V şekilli dallanmalarda ağaç büyüyüp geliştikçe yarılma ve kırılma riski artmaktadır. Ağaçlardaki bu tür kusurlar genelde genç çağlarda yapılmayan budamalar veya yanlış budamalar sonucu ortaya çıkmaktadır. Ağaçların tarihi değerleri bakımından muhafaza edilmeleri gerektiğinde bağlama, kuşaklama ve destekleme tedbirlerine ihtiyaç duyulmaktadır. Ağaçlarda türlere göre destek ihtiyacı farklılık göstermektedir. Mekanik direnci azalmış olan ağaçlarda alınması gereken önlemlerin biri de bağlamalardır. Bağlamalar uygulama yöntemi ve destekleme amacına göre sabit bağlama ve esnek bağlama olmak üzere başlıca 2’ye ayrılmaktadır. Sabit Bağlama: Sabit bağlama, ana çatallarda uygulanması gereken bir önlemdir. Ana çatalların yarılma riski taşıdığı durumlarda bağlantı yerinin altından, ortasından ve üstünden geçirilecek vidalı metal çubuklarla, yarılma riski taşıyan dal yada çatalların biri birinden destek alacak şekilde bağlanması gerekir. Sabit bağlamanın detayı Şekil 12’de şematik olarak gösterilmiştir. Sabit bağlama detayı (Şematik) 561

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Esnek Bağlama: Esnek bağlama ana dallarda uygulanması gereken bir önlemdir. Ana dallar dağınık vaziyette olup yayılma ve ayrılarak kırılma riski taşıdıklarında bu dalların çelik kablolarla ikil, trigonal ya da döner tipte biri birine bağlanarak rüzgar, fırtına ve kar baskılarına karşı dirençli hale getirilmesi gerekir. Esnek bağlamayı gerekli kılan ağaçlar ilgili formlarda belirtilmiş ve ayrıca değerlendirme bölümünde açıklanmıştır. Esnek bağlama detayı Şekil 13’de şematik olarak gösterilmiştir. Kuşaklama: Kuşaklama, gövdede oluşmuş kovuk tedavileri sonrasında azalan gövde direncini artırmak amacıyla uygulanan bir yöntemdir. Kuşaklamada, gövde direncinin zayıfladığı ve kırılma riski taşıdığı bölümde vidalı metal çubuklarla gövde bölümleri biri birine bağlanarak yarılma ve kırılmalara karşı dirençli hale getirilmektedir

Çeşitli tiplerde esnek bağlama detayları (Şematik)

Destekleme: Destekleme, mekanik direnci zayıflamış olan ve kırılma riski taşıyan kalın çaplı alt dallarla, eğrilmiş durumda bulunan ana gövdelerde uygulanması mümkün olan bir yöntemdir. Esnek bağlamanın yeterli olmadığı durumlarda başvurulması gerekir. Bu yöntem, devrilme riski taşıyan ana gövde ve kırılma riski taşıyan alt dalların metal, ahşap veya beton malzemeli payandalarla desteklenmesi esasına dayanmaktadır. Kovuk tedavisi sonrasında uygulanması gereken kuşaklama yöntemi Uygulanmasında desteğin yerleştirildiği zemin sağlamlaştırılması ve destekle gövde veya ana dal arasına yaralanmaları önlemek amacıyla esnek yastıklar yerleştirilmesi gerekir. Destekleme, engelleyici etkileri nedeniyle yol ağaçlarında uygulanma olanağı az olan bir yöntemdir. 2.4. İstanbul’da Yapılan Ağaç Restorasyon Çalışmaları İstanbul Büyükşehir Belediyesi tarafından yapılan Anıtsal nitelikteki Ağaçların tedavi ve rehabilitasyon çalışmaları 2001-2009 yılları arasında İstanbul Büyükşehir Belediyesi sorumluluk alanında bulunan ağaçlar ve kamu alanlarındaki ağaçların hastalık derecelerine göre mevcut envanterlere göre öncelikli ağaçlardan başlanarak, bugüne kadar 2000 adet ağacın restorasyonu ve tedavisi yapılmıştır. Yapılan çalışmalar, gerek akademik çevrelerin gerekse halkın yoğun desteği ile devam etmektedir. 562

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

Bebek parkı yol kenarı çınar ağacı restorasyonu

Bebek parkı çınar ağacı çürüklerin temizlenmesi, kök bölgesi iyileştirme, ilaçlama, kovuk tamiri ve destek oluşturma işlemleri 563

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Eyüp camii ve çevresi ağaç restorasyon çalışmaları aşamaları

Dolmabahçe caddesi çınar ağaçları restorasyon çalışmaları

Talimhane caddesi çınar ağaçları restorasyon çalışmaları

564

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

Ayasofya müzesi ağaç restorasyon çalışmaları

Sultanahmet Camii bahçesi ağaç restorasyon çalışması

Sultanahmet Camii bahçesi çınar ağacının ertesi yıl görünümü 565

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Üsküdar “O” ağacın altı ağaç restorasyon çalışmaları

Eminönü Alemdar caddesi (Gülhane Parkı önü) Ağaç restorasyon çalışması

Topkapı Sarayı 2. avlu çınar ağacı açık kovuk tamiri

566

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

Topkapı Sarayı tarihi çınar ağacı restorasyon öncesi durum ve sonrası

Beykoz Sultaniye Parkı Çınar ağacı restorasyonu

Beykoz Meydanı Çınar Ağacı Restorasyonu

İstanbul Büyükşehir Belediyesi tarafından yürütülen ağaç restorasyon çalışmaları takdir edilecek bir çevre projesidir. Ağaç restorasyonu yapılan ağaçlardan kavuk tedavisi yapılan ağaçlar 2 yılda bir ilaçlanmalı ve mantar miselleri oluşsan ağaçlar tekrar revize edilmelidir. Çalışmalarımızda verilmek istenen mesaj; ağaçların fiziki darbelerle zarar verilmemesi ve tarihi mirasımız olan ağaçlara sahip çıkma bilincinin sağlanmasıdır. 567

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

KAYNAKLAR -ACATAY,A.,1971, Ağaç yaralarının tedavisi, İ.Ü.Orman fakültesi yayın no:162, Kurtulmuş matbaası,İstanbul -1971 -ASAN, Ü., 1986, Anıt Ormanlarımız.(1) Çevre ve Ormancılık Dergisi,Sayı 2,s.27-35,1986. - ASAN,Ü., 1994, Marmara Bölgesinde ve Özellikle İstanbul’daki Tarihi ve Anıtsal Ağaçların Envanteri. ORARUM Proje No:1990/002. 73 sahife.(F.YALTIRIK ve A.UZUN ile).1994 -ASAN, Ü., 1998, Beykoz ve Üsküdar’ın Anıtsal Ağaçları. Beykoz İlçesi Çevre Sorunları Simposyumu, Bildiriler Kitabı. Türk Deniz Araştırmaları Vakfı Yayınları, No 3. S.34-42. 1998. -ASAN, Ü., 2006, Anıt ağaçların tanımı, teknik özellikleri ve korunmaları, seminer notları -BOZKUŞ, F., DİRİK, H. ve diğerleri “Bebek parkı - Ortaköy - Dolmabahçe - Kabataş ana arterinde yer alan ağaçlara ait silvikültürel bakım Raporu”,İstanbul-2005 -DİRİK, H.,2006 “Süs bitkilerinde budama ilkeleri ve uygulama teknikleri” seminer notu -ÜRGENÇ, S., 1998,Genel plantasyon ve ağaçlandırma tekniği, İ.Ü.Orman Fakültesi Yayınları No:444, İstanbul-1998

568

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

3. SÜS BİTKİLERİNDE (AĞAÇÇIK VE ÇALI) BUDAMA Süs bitkileri, yaprağını döken ya da herdem yeşil türlere mensup çok sayıda bitki türünü kapsamakta ve peyzaj düzenlemelerinin en yoğun kullanılan bitki materyallerini oluşturmaktadır. Süs bitkilerinin, en tipik özellikleri uzun ömürlü olmamaları, kısa boylu olmaları ve bir kökten çok gövdeli ve dipten dallanmalı bir gelişim göstermeleridir. Bu nedenle çalı türleri genellikle tek, grup ve çit bitkilendirmelerinde kullanılmaktadır. Süs bitkileri, değişik amaçlara göre yoğun budama gerektiren türlerdir. Ağaççık ve çalı türlerine uygulanacak budamalar, gövde ve dal değiştirme mekanizmalarının yönlendirilmesi ve düzenlenmesini amaçlamaktadır. Yaprağını döken ve sürgün verme yeteneği taşıyan türlerde yönlendirme daha kolaydır. Ne maksatla budama yapılacak sorusunun cevabı bilinmeli, ne şekli verilecek, nasıl büyütülecekse ona uygun olarak budama yapılmalıdır. 3.1. Yaprağını Döken Süs Bitkilerinde Budanması Yaprağını döken ağaççık ve çalı türlerindeki budamalar, amaçları bakımından; bakım budamaları ve çiçek verimini artırmaya yönelik budamalar şeklinde 2 gruba ayrılabilir. 3.1.1. Bakım Budamaları Bakım budamaları ağaççık ve çalı türleri genelinde, düzeltme, temizleme, seyreltme, kısaltma ve canlandırma gibi farklı gereksinimlere göre değişik şekillerde uygulanmaktadır. 3.1.1.1.Düzeltme budamaları Genellikle dikimi izleyen ilk dönemde ve zamanla ortaya çıkabilen anormal gelişimleri düzelterek fidanları normal formlarına dönüştürmek amacıyla uygulanan budamalardır. Düzeltmeye konu olan anormal gelişimler ışık alımındaki dengesizlik, kitle içindeki bazı fidanların diğerlerine göre daha kuvvetli gelişim göstermesi gibi nedenlerle, ilerleyen yıllarda da ortaya çıkabilmektedir. Anormal gelişimli dallar dikimden itibaren büyüme dönemi başında ve ortasında tekrarlanan müdahalelerle uzaklaştırılmalıdır. 3.1.1.2.Temizleme budamaları Dikimi izleyen her dönemde uygulanması mümkün olan budamalardır. Genel olarak kuru gövde ve dalların temizlenmesine yönelik müdahalelerden oluşur. Kuru gövde ve dallar hem bitkinin görsel kalitesini düşürmekte, hem de patojen atakları riskini artırabilmektedir. Ağaççık ve çalı türlerinde organ değiştirme ve yenileme mekanizması gövdeler üzerinde de gerçekleşmektedir. Örneğin kök yaşı 8 olan bir çalı türünde, yaşlan 1 ile 8 arasında değişen çok sayıda gövde görmek mümkündür. Çalı yaşının ilerlemesiyle birlikte bir yandan yeni gövdeler oluşurken diğer yandan eski gövdeler kurumakta ya da ölmektedir. 569

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

3.1.1.3.Seyreltme budamaları Yaşlı ve zayıf gelişimli gövdelerin ve sıkışık konumlu dalların uzaklaştırılmasıyla gövde değiştirme mekanizmasını yönlendirmelidir. Gövdeler arasında dengeli ve simetrik bir dağılım sağlanmalıdır. Bitkilerin gençleşmesi, canlanması ve ışığın tepe tacının içine daha fazla girmesi nedeniyle, çiçek ve yaprak miktarı artar. Seyreltme budamaları dikim sonrasında sıkışık dalların selekte edilmesi ile sınırlı tutulmalı, ilerleyen yıllarda kök üzerindeki gövde sayısı ve yoğunluğunun artması ile birlikte ağaççık ve çalı türüne göre 1-3 yıllık tekrarlarla kış sonu döneminde uygulanmalıdır. Seyreltme budamalarında türlere göre değişmekle birlikte, genel olarak çapları 3 - 5 cm olan gövdelerin uzaklaştırılması önerilebilir. 1.YIL 2-3.YIL

1-3 gövde kes yaprak ve dallanma artar

Yeni sürgün koru eski gövde 1-3 kes

Yeni yapılanmış çalı

Eonymus, Buxus, Pittosporum,Cornus, Hebe,Eleagnus gibi panaşe yapraklı çalı türlerinde zaman zaman yeşil renkli sürgün gelişimlerine rastlamak mümkündür. Yeşil renkli sürgünler daha kuvvetli geliştikleri için taç oluşumu içinde git gide yoğunlaşarak fidanların özgün renklerinden uzaklaşmalarına neden olmaktadır. Bu dallar seyreltme budamalarını beklemeden düzenli kontrollerle uzaklaştırılmalıdır. 3.1.1.1.Canlandırma budamaları Yaşlanan ve formundan uzaklaşan ağaççık ve çalılarda tüm gövdelerin kök boğazının 5 - 10 cm üstünden bir defada kesilmesi şeklinde yapılan uygulamalardır.Böylelikle; örneğin, kök yaşı 15 olan formundan uzaklaşmış ve yaşlanmış bir ağaççık ya da çalının 570

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

yepyeni sürgünlerle genç ve canlı bir gelişime dönüştürülmesi sağlanmaktadır. Canlandırma budamaları bir çalının ömrü boyunca en fazla 2-3 defa uygulanmalı, daha yaşlı ağaççık ve çalılar yenileme dikimlerine konu edilmelidir. 3.1.2. Çiçek Verimini Artırmaya Yönelik Budamalar Süs bitkilerinin önemli bir bölümü çiçek ve meyve estetiği dikkate alınarak dikilmektedir. Ağaççık ve çalıların çiçeklenme zamanları, büyük çoğunluğu büyüme döneminde olmak üzere, yılın hemen her mevsimine yayılan bir değişim göstermektedir. Bu nedenle türlere göre dallar üzerindeki sürgün ve çiçek tomurcukların konumları ve oluşma zamanlarının iyi bilinmesi gerekir. Süs bitkileri, sürgün ve çiçek tomurcuklarının yıllık gelişmeleri bakımından; 1. Eski sürgün ve dallar üzerinde çiçeklenen süs bitkileri ile Yavaş büyüyen türler 2. Erken ilkbahar-İlkbaharda, çiçeklenen türler 3. İlkbahar-Yazın, çiçeklenen türler, olmak üzere 3 ana gruba ayrılabilir. 3.1.2. 1. İlkbaharda Çiçeklenen Süs Bitkileri -Eski Sürgün ve Dallar Üzerinde Çiçek açan ve Yavaş Büyüyen Türler Söz konusu bitkiler çoğunlukla herdem yeşil, ince ve narin sürgünlü türlerle, dalları sert, kalın ve yoğun olmayan bazı türlerden oluşmaktadır. Budanmaları basit bir temizlik işleminden ibarettir. Gelişimi kontrol altında tutmak ve hacim küçültmek amaçlı müdahalelerle birlikte, genel olarak büyüme gücü azalmış veya kurumaya yüz tutmuş dalların periyodik uygulamalarla uzaklaştırılması gerekir.

Azalea-açelya 571

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Böylece bitkiye yeni ve genç sürgünler üzerinde dengeli, sağlıklı ve canlı bir taç gelişimi sağlanır. Bu türler ya çok hafif budanırlar ya da hiç budanmazlar. Abelia floribunda, Aesculus parvifolia, Aralia, Aucuba,Azalea, Berberis, Buxus, Camelia, Chaenomeles, Citrus, Cornus, Corylopsis, Cotinus, Cotoneaster, Crateagus, Daphne, Erica, Escallonia, Eonymus, Hamamelis, Hydrangea (paniculata ve quercifolia hariç), İlex, Koelreuteria, Laburnum, Ligustrum, Magnolia, Mahonia, Malus, Nandina, Osmantus, Paeonia, Photinia, Pieris, Prunus laurocerasus, Pyracarıtha, Rhamnus, Rhododendron, Robinia hispida, Sambucus, Sophora viciifolia, Sorbus, Spirea, Skimmia, Viburnum (opulus roseum hariç) v.b.gibi 3.1.2. 2.Erken ilkbahar-İlkbaharda Çiçeklenen Süs Bitkileri - Bir Önceki Yılın Sürgünleri Üzerinde Çiçek Açan Türler Bu süs bitkileri marttan haziran ayına kadar geçen dönemde bir önceki yılın sürgünleri üzerinde çiçeklenmektedir. Kış sonunda budanmaları halinde çiçek tomurcukları elimine olacağı için vejetasyon döneminde çiçeklenme gerçekleşmez. Bu nedenle çiçeklenmenin hemen sonrasında, budanmaları gerekir. Bu kategoriye giren türlerde budamaların esas amacı, çiçeklenme sonrası gereksiz meyve oluşumuna izin vermemek ve böylece sürgünlerin gelişimini güçlendirerek ertesi ilkbaharda bol çiçek veSyringa-leylak rimi elde etmektir. Budamalar vejetasyon dönemi içinde uygulandığı için hafif dozlarda olmalıdır. Budleia alternifolia, Cytisus praecox, Cytisus andreanus, Deutzia, Forsythia, Genista, Kerria, Philadelphus, Prunus cerasifera, Prunus glandulosa, Prunus persica, Prunus triloba, Ribes, Salix, Spartium, Spirea henry, Spirea prunifolia, Spirea vanhouttei, Syringa, Tamarix tedrandra, Viburnum opulus roseum, Weigelia,”v.b.gibi

Syringa-leylak İlkbaharda, budanmış çiçeksiz ispirya ve budanmamış çiçekli ispirya

572

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

3.1.2. 3. İlkbahar-Yazın Çiçeklenen Süs Bitkileri - Aynı Yıl Gelişecek Olan Sürgünler Üzerinde Çiçek Açan Türler Bu cins ve türlerde çiçek tomurcukları o yıl gelişecek olan sürgünler üzerinde oluşmakta ve çiçeklenme yaz döneminde gerçekleşmektedir. Yazın çiçeklenen bitkilerin çoğu yan odunsu karakterlidir. Budamaların esas amacı, bitki üzerindeki vejetatif tomurcukların sayısını azaltarak kalan tomurcuklardan büyüme dönemi içinde bol çiçeklenme yeteneğine sahip yeni ve güçlü sürgünlerin oluşumunu sağlamaktır. Budamalar kış sonunda, vejetasyon dönemi başlamadan önce yapılmalıdır. Yaz döneminde çiçeklenen türlerde budama işlemleri kış sonunda yapıldığı için yaz sonunda yapılacak bir ön uygulama ile solmuş çiçeklerin uzaklaştırılması gerekir. Ancak solmuş çiçekler kesilirken koltuktan gelişecek tomurcuk ya da sürgünlerin zarar görmemesine dikkat edilmelidir.

Lagerstroemia indica-oya

“Budleia variabilis, Callicarpa, Fuchsia, Hibiscus Genista tinctoria, Hydrangea paniculata, Hydrangea quercifolia, Hypericum, îndigofera, Lagerstroemia indica, Punica, Potentilla, Rubus, Spirea estivalis, Symphoricarpos, Tamarix petendra, Tamarix juniperiana, Tamarix odessana, Vitex agnus-castus” v.b. gibi. 1. Herdem Yeşil Geniş Yapraklı Türlerde Bakım Budamaları Çoğu geniş yapraklı herdem yeşil türler belirli bir forma uygun sıkı ve simetrik yapı oluştururlar. Bu nedenle dikimleri, budama ile küçültülmelerine gerek duyulmayacak yeterli genişlikteki mekanlara yapılmalıdır. Dikim aşamasında uzun sürgünlerle iri bir forma sahip olan fidanlarda çoğu zaman kısaltma ve dengeleme budamalarına gereksinim vardır. Vibirnum tinus, Camellia spp.Gardenia spp. Photinia spp.v.b. gibi 573

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Herdem yeşil geniş yapraklı ağaççık ve çalılarda, zaman zaman bitkinin doğal bir görünüm kazanması amacıyla ana dallarda seyreltmeler yapılmalıdır. Seyreltmeler sıkışan, biri birine karışan ve deforme gelişimler gösteren dallanmayı önler. Bu tür budamalar, bitkinin genel simetrisinin düzenlenmesi yanında gelişmiş dalların kısaltılmasını da içermektedir. Kuvvetli ve sık budamalar doğal ve yumuşak formu bozar. Bu tip budamalar bitkiyi yeni dal ve sürgün oluşumlarına yönlendirmekte ve daha sık budanma yapılmasını gerekli hale getirmektedir.Sık budamalar yaprak kitlesi bakımından istenen görünümlerinden uzaklaşmasına neden olurlar.

Dalların kısaltılması

Vibirnum Tinus - Kartopu

Ancak, bazı hızlı büyüyen türlerde budamaların kuvvetli müdahaleler şeklinde uygulanması gereklidir. Bu tür bitkilerde derin budamalar da yapılabilir. Budama sonrasında oluşan yeni sürgünlerin yoğun yapraklanmış ve güçlenmiş dallara dönüşmesi çok kısa zamanda gerçekleşebilmektedir.

Dal kısaltma 574

Dal seyreltme

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

Cineraria maritima- kül çiçeğinin gösterişli ve makbul yanı diğer bitkilerle hoş bir zıtlık oluşturan, dekoratif gümüşi görüntü veren yapraklarıdır

3.2. İğne Yapraklı Türlerde Bakım Budamaları Budama uygulamaları açısından türlere göre dallanma tipi ve büyüme modelleri belirleyici rol oynamaktadır. İğne yapraklı türleri dallanma tipi düzensiz dallanan türler olarak 2 gruba ayırılabilirler. Kuru alt dallar çıkar yeni bitki ve farklı form oluştur. Genel olarak; Pinus, Abies, Picea, Pseudotsuga türleri düzenli dallananlar, Cedrus, Cupressus, Criptomeria, Chamaecyparis, Calocedrus, Larix, Taxodium, Metasequoia, Sequoia, Sequoiadendron, Thuja, Thujopsis, Taxus, Juniperus Podocarpus türleri de düzensiz dallananlar sınıfında yer almaktadır. İğneyapraklılar hatayı affetmezler. Doğru budama ve doğru nedenlerinizin olması gerekir. İğne yapraklıları budarken iki kere düşünüp bir kez budama yapmak gerekir. Aktif büyüme zamanında yeni sürgünler yada sürgün tomurcukları koparılarak budama yapılır.”Pinus spp.”için Geç ilkbahar budama için ideal zamandır. Dal uçlarından hafifçe geriye gelinerek budama yapılır.”Chamaecyparis spp.,Thuja spp.,Juniperus spp.”için Geç ilkbahar-erken 575

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

yaz budama için budama için ideal zamandır. Ağaç uykuda iken yüksekliği kontrol tepe sürgünü budaması yapılır. Büyümeye teşvik olan yan dallar dolgunluk oluşurur. Picea spp., abies spp.,Pseudo menziesi”için Geç kış-geç yaz budama için budama için ideal zamandır. Budamalardan sonra aşırı gelişim gösteren yeni sürgünlerle karşılaşılabilir. Bu sürgünlerde gelişimin kontrolü bakımından hafif dozlu kısaltmalar yapılmalıdır. Bitki yüzeyinde dolgunluğu sağlamak için tüm yüzeyde geriye doğru kesim yapılır. Dormant dönem budama için idealdir. “Tsuga spp.,Taxus spp.,” için Geç kış-geç yaz budama için budama için ideal zamandır. İğne yapraklı ağaççık ve çalı türlerinde dikim sonrasında kuru, kırılmış ve yaralı dalları temizleme, anormal gelişimli dalları kısaltma amaçlı budamalar gerekli olabilir. İzleyen dönemlerde ise, gelişimin kontrol altına alınması ve istenen formun korunması için her yıl uygun dozlarda budama uygulanması zorunludur. 3.2.3. Herdem Yeşil Geniş Yapraklı ve iğne Yapraklı Türlerde Form Budamaları Şekillendirme yada form budamaları klasik tarzda düzenlenen bahçelerde ve bazı çevre düzenlemelerinde sıkça kullanılır. İstenilen şekle ulaşan yada şekillendirme işlemleri tamamlanmış olan bitkilerin budanması mevcut formun korunması yada sürdürülmesine yöneliktir. Kontrol budamaları büyümeyi tahrik etmeyip aksine duraklamasına yol açan vejetasyon dönemi içerisinde uygulanmalıdır. Herdem geniş yapraklılarda budama, Mayıs ortası ve Temmuz ortası da olmak üzere hafif dozlarda yılda 2 kez gerçekleştirilmelidir. Kontrol budamaları her defasında aynı yüzeylere uygulandığında, sürgünlerde yara dokuları ve odunlaşma oluşumları ortaya çıkabilir.Bu sakınca, sürgünler üzerindeki budama yüzeyinin yıllara göre içe ve dışa doğru kaydırılarak uygulanması ile giderilebilir.

576

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

İlex

Ladin

Taxus

Taxus, Cupressus, Chamaecyparis, Thuja, Juniperus, Psoudocarpus vb. türlerinde de form düzeltme amaçlı budamaların yapılması gerekmektedir. Konik, pramidal ve sütun şeklinde düzenli bir forma sahip olan bu gibi türlerde bitki üzerinde bir budama sütunu, pramidi ya da konisi belirlenerek formu bozan ya da dengesizlik yaratan sürgünler uzaklaştırılmalıdır. Form düzeltme budamaları gecikilmeden uygulanmalı ve mümkün olduğunca genç dallar ve sürgünler üzerinde yoğunlaştırılmalıdır. Uygun zaman dilimi ise sürgünlerin henüz odunlaşmadığı ilk büyüme evresidir. İğne yapraklı türler taç yoğunluğunu, % 25 - 30 oranında azaltan budamaları büyüme duraklamaları yaşamaksızın tolere edebilmektedir. Budamaların her mevsim uygulanması mümkündür. Ancak, budama sonrasında kısa zamanda canlı ve zengin bir görünüm kazanabilmesi amacıyla bakım budamalarının yeni yaprak oluşumunun gerçekleştiği dönem öncesinde (kış sonu) uygulanması daha doğrudur. İğne yapraklı türlerde reçine akıntılarının yara yüzeylerini kapatması nedeniyle yaprağını döken türler gibi budama yüzeylerinin yara macunları ile kapatılmasına genellikle gerek kalmaktadır. Pramidal formda güçlü lider dal hakimiyeti vardır ve yan dalları bastırır. Bitkiye ikinci bir lider dal oluşturulduğunda, çalı formuna dönüşür.

Rehabilite budamalarında yaşlı ve çirkinleşmiş bitkilere sert ve yaratıcı müdahalelerle hoş görünüm kazandırılabilir. 577

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

3.3. Çit bitkilerinin budanması Çit boyları 60-90cm arasında değişir, son sürgünlerin 1/2‘si veya 2/3 kadar tepeleri kesilerek kısaltılmalıdır. Bu suretle çitin sıklaşması sağlanır.Özellikle hızlı gelişen türlerde yılda 2-3 kez budama yapılmalıdır.Bu budamalarda çitin tepe kısmı daha dar ve alt kısmı daha geniş tutulur. Böylece çit güneş ışınlarını daha iyi alır. Eğer tabii halde bırakılırlarsa tepe daha geniş olur. Alt dallar gölge altında kalır ve ölür. Böylece çitin alt kısmında boşluklar oluşur. Ayrıca çitin üst kısmının budanmayarak geniş kalması veya üst kısmı daha geniş kalacak şekilde budanması, kışın kar etkileri ile çitin yarılmasına ve şeklinin bozulmasına sebep olur. Soğuk bölgelerde çitler, Temmuz sonundan itibaren artık budanmamalı ve kırpılmalıdır. Aksi halde yeni sürgünler kışa kadar tam olgunlaşamaz ve soğuktan zarar görür. Porsuk, Mazı ve Hatmilerin yeni sürgünler başlamadan evvel ilkbaharda yılda bir kere budanması yeterlidir.Syringa daha geç (Haziran) budanır. Buxus ise yavaş büyüdüğünden ve kendiliğinden yuvarlak bir şekil aldığından budanmaz.Ancak form budaması yapılabilir.Berberis, Cydonia, Rhoadendron gibi gevşek dallanma yapan cinslerin oluşturduğu çitler fazla budanmamalıdır. Ancak bunlar fazla yayıldıklarında biraz uçları kesilmelidir. Yaprağını döken bitkilerden kayın, gürgen, kırmızı erik, ılgın, küpe çiçeği, Japon ayvası gibi bitkilerde çit bitkisi olarak kullanılmaktadır.

578

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

3.4. Güllerin Budanması Güller, çoğu güzel çiçek açan türler gibi terminal tomurcuğundan çiçek oluşturan yan dallanma karakterine sahip bitkilerdir. İlkbaharda yeni sürgünlerin oluşumu ve gelişimi sonrasında, sürgün uçlarındaki tomurcuklardan çiçekler oluşmakta ve yılda bir kez çiçek açan türler dışındaki diğer güller, solan çiçekleri taşıyan sürgünlerin alt kısmındaki vejetatif tomurcuklardan uçlarında yeni çiçeklerin oluşacağı yeni sürgünler geliştirmektedir. Sürgün ve çiçek tomurcuklarının oluşma ve gelişme ritmi, büyüme dönemi boyunca tekrarlı bir şekilde sürmektedir. Güllerin birçok türü bulunmaktadır. Genel olarak güller çiçek ve gövde şekillerine göre sınıflandırılırlar. Bunlar; 1. Çalı formunda; Büyük çiçekli güller, demetler halinde açan küçük çiçekli polyanta ve floribunda güller. 2. Çiçekleri bakımından; Yalınkat güller, yarım katmerli güller katmerli güller. 3. Boylarına göre, Minyatür güller. Yüksek gövdeli (tijli) güller. sarmaşık güller,sürünücü güller. 4. Sanlıcı formda, büyük çiçekli güller, demetler halinde açan küçük çiçekli sanlıcı güller 5. Pendul ya da sarkık formlu güller, 6. Katmer çiçekleri bakımından: Çiçekleri küçük katmerli, Çiçekleri normal katmerli gibi çeşitli tipleri bulunmaktadır. Güllerde Budama Tekniği; Güller her yıl ne kadar iyi bakılırsa bakılsın, zamanla kartlaştığı, dalların kısalıp gelişmediği, kurumuş bir görünüm aldığı görülür. Dikimden sonra birinci yıldan itibaren budanmaya gereksinim duyarlar. Bu durumda, güllerin keskin aletle aşı noktasının üstünden kesilmesi hem gençleştirmeye hem de verimli ve kaliteli çiçek el579

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

de edilmesine yardımcı olur. Eğer budama yapılmaz ise bitki boyu yükselir, çalı şeklini kaybeder, önce çiçek sayısı artar daha sonra hızla azalır, kalitesiz küçük çiçekler oluşur. Gençleştirmenin söz konusu olmadığı, verimin de iyi olduğu güllerde yapılan budama form içindir. İyi bir form için “V” şeklinde yada vazo şeklinde budama gerekir. Güllerde budama zamanı kış sonu veya ilkbahar başıdır. Yılda bir defa açan güllerin budanması çiçekleri geçtikten sonra yapılmalıdır. Yediveren gülleri, her zaman çiçek açtıktan sonra verimsiz, cılız, güdük kalmış dalları kesilerek uzaklaştırılır. Bazı durumlarda güllerinin derli toplu olması, rasgele sağa sola uzamamaları için de yapılabilirler. Dipten budama: (Sert Budama) Dallar topraktan itibaren en fazla 25-30 cm (2-4 göz üzerinden) bırakılacak şekilde budanır. Bu tip budama genç sürgünlerin kuvvetli ve dayanıklı olmasını, çiçek dallarının da daha uzun ve kuvvetli olmasını sağlar. Zayıf, güçsüz, verimli olmayan güllerin çoğu bu şekilde budanır. Bodur güller ve kökten verdiği sürgünlerinin ucunda çiçek açan yediveren gül türleri için her yıl tekrarlanması uygundur. Yaşlı bir dalın ucunda bir en fazla iki adet tek yıllık sürgün 2-4 göz üzerinden budanarak bırakılmalıdır. Bırakılan dal ve sürgünlerin yönleri gözler geliştiğinde birbiriyle karşılaşmayacak doğrultuda olmasına özen gösterilmelidir. Kesilen sürgünün iç rengi beyaz olmalı, eğer kahverengi veya siyah ise kesim beyaz renge ulaşılan noktanın altından yapılmalıdır. Ancak, yılda bir defa çiçek açan güller için pek uygun bir budama değildir. Mecbur kalmadıkça yapmayın. Ayrıca bazı gül çeşitleri için bu tür budama her yıl tekrarlanmamalıdır. Sert budama sonucu, az sayıda, ancak gösterişli çiçekler oluşur.

Erken İlkbahar budaması

580

Sonbahar -kışa hazırlık budaması

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

Orta boy budama Bitki üzerinde beş ile on adet sürgün bırakılır, bitkinin yerden yüksekliği 50-60 (cm) santimetredir. Orta şiddette budama birçok bahçe gülü için uygun olan bir yöntemdir, sert budamaya göre daha çok sayıda ancak daha küçük çiçekler meydana gelir. Tırmanıcı yani sarmaşık gülleri için, yılda bir çiçeklenen türler için tavsiye edilir. Yılda bir çiçeklenen gülleri çiçek açtıktan sonra budamanız gerekir. Çünkü; sonbahara kadar gelişen dalları sonraki baharda çiçek açacaktır. Eğer bunları keserseniz baharda gülünüz yeterince çiçek açmayacaktır. Ya da tamamen çiçeksiz bir yıl geçirecektir.

Dal kısaltma budaması

Yaşlı dalların uzaklaştırılması

Karışık budama Kökten fazlaca dallanmış güller için yapılır: Bazı dallar dipten, bazı dalları daha uzun bırakılarak budanır. Kuvvetini yitirmiş, verim alınamayacak dallar dipten budanırlar. Gül fidanlarında ki dalların kuvvet, kalınlık, uzunluk, yaş, verim gibi faktörler gözönünde bulundurulmak suretiyle yerini göre uzun, yerine göre kısa budanmasıdır. Cinsleri ne olursa olsun pratikte gülleri şu şekilde budanmalıdır. 1. yıl 2 göz üzerinden 2. yıl 3-4 göz üzerinden 3. yıl 5-6 göz üzerinden 4. yıl 2-3 göz üzerinden Bu şekilde yapılan budamayla güllerin hem şekillerini korumuş olur, hem de ömürlerini uzatmış oluruz. Budanan fidanlar derhal sulanmalı, sulamayla birlikte sulandırılmış gübre verilmelidir. Budamanın sabah veya akşam üzeri serinliğinde sonbahar-ilkbahar arasında yapılması uygundur. Estetik budama Her güle uymaz. Bazı gül türlerine çok özel ilgi ve özel budamalarla çeşitli şekillerde ilginç ve güzel görünümler verilebilir. 581

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Yaz budaması Bahçe güllerinde açmış, geçmiş, solmuş çiçeklerin bitki üzerinde bırakılmamalıdır. Bu şekilde uygulama, yeni çiçeklerin oluşumunu engellediği gibi bitkinin kuvvetinin de azalmasına neden olur. Bu nedenle açmış, solmaya başlayan çiçek, çiçek sapı alt kısmında iki adet beş parçalı yaprak bırakılarak kesilmelidir. Bu işlemde temel olarak yıl içinde yapılan bir budamadır. Bazen gül dalları körleşir açmaz. Bunlar birkaç göz altından kesilirse yeni tomurcuk verir. Soğuktan koruma Gül bitkisinin yaşlı kısımlarında bulunan uyur gözler gerektiğinde sürerek sürgün oluşturabilme yeteneğindedir. Bu nedenle yukarıda anlatılan yöntemlerin dışında kışı çok sert geçen yerlerde bitki 10- 15 cm yüksekten kesilerek toprakla örtülür ve kışı zarar görmeden geçirmesi sağlanır. Bahar aylarında yeni sürgünler toprak altında kalan yaşlı kısımdan meydana gelir. Diğer bir uygulama da, bitki kışı geçirdikten sonra soğuktan zarar gören dallar budama şekli gözetilmeksizin sağlıklı dokuya ulaşıncaya kadar kısaltılır. Burada önemli olan bitkiyi kurtarabilmektedir.

Koniye koyulacak gülün bağlanması

Konya, Erzurum gibi kışları müthiş soğuk geçen illerde gereklidir. Dip kısmı gübresaman-toprak karışımı ile iyice örtülür. Dalları hasır gibi yarı hava geçiren malzemeler ile sarılarak korunur. Kesim Tekniği Kesimler gözün 5- 6mm üzerinden 30-45º derecelik açı ile düzgün bir şekilde yapılmalıdır. Kesim gözün ters yönünde olmalı, göz üzerinde 5-6 (mm) milimetreden büyük dal parçası (tırnak) bırakılmamalıdır. 582

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

Kesim yapılacak yerdeki gözün yönüne de dikkat edilmelidir. Göz çalının orta kısmına doğru bakmamalı, dışarıya doğru yönelik olmalıdır. Genelde sürgünün en üstündeki göz uyanarak yeni sürgünü oluşturacağı için gözün yönü önemlidir.

Yüksek kesim

Çok eğik kesim

Doğru kesim

Kesim sırasında makasın kesim yapan ince kısmı aşağıda, bir başka deyişle bitki tarafında olacak şekilde tutulmalıdır. Aksi tutuş durumunda kesim düzgün olmaz, yüzey zedelenir, parça (tırnak) kalır. Bu durumda bir kez daha kesim yapılarak yüzey düzeltilmelidir. Solmuş çiçeklerin uzaklaştırılması özellikle boylanan güllerde önemlidir. Genel olarak büyük çiçekli çalı güllerdeki solmuş çiçekler, üzerinde bulundukları sürgünlerin alt kısımda 2-3 yaprak bırakılarak uygun bir gözün üstünden dışa doğru eğik biçimde kesilerek uzaklaştırılmalıdırlar.

Solmuş çiçeğin kesimi

Doğru kesim

Yeni ve güçlü sürgün

Çiçeklenme döneminde ilk çiçek oluşumlarından itibaren solan çiçekler, estetik meyve geliştiren bazı yeni varyeteler hariç tutulursa, düzenli olarak budanmalıdır. Dekoratif meyve geliştiren varyetelerin budanması, meyveli sürgünlerin korunarak yaşlı dalların uzaklaştırılmasını esas alan ferahlandırmalardan ibarettir.

583

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Demetler halinde çiçek açan güllerde ise, önce solan her bir çiçeğin tek tek uzaklaştırılması, demet üzerindeki tüm çiçekler solduğunda da, solmuş çiçek demetinin altındaki iyi gelişmiş bir tomurcuk ya da bir sürgün esas alınarak bunun üzerinden kesilerek tüm demet uzaklaştırılır. Tijli Güllerin Budanması Dikenli bir bastonsu gövde üzerinde büyük tek çiçekli ve salkım çiçekli olabilirler. Aşılı güllerde de aşı yerinin altından gelişen ve çiçekli olmayıp sadece yaprak geliştiren sürgünlerle sık sık karşılaşmak mümkündür. Zaman zaman ortaya çıkabilen gövde ekseni üzerinde dikey yönde aşırı gelişim gösteren sürgünlerin vakit geçirilmeden budanması gerekir. Fidanlarının beslenmesine ortak olan ve zayıflamalarına yol açan bu sürgünler oluşum yeri denetlenip, fazla gelişmelerine fırsat vermeden sökülerek uzaklaştırılmalıdır

Büyük Çiçekli, Floribunda ve Polyanta Güllerin Budanması

Boyları türlerine göre değişmekle birlikte sürekli çiçek açarlar, çok dayanıklıdırlar, sadedirler ve bol çiçeklenme yaparlar. Türlere göre geniş, orta ve küçük çiçekli olabilirler. Büyük çiçekli çalı gülleri, klasik gül bahçeleri ve muhtelif grup dikimlerinde, demetler halinde çiçek açan Floribunda ve Polyanta gülleri bantlar ve parterlerde sıkça kullanılırlar.

Büyük çiçekli çalı güller Polyantha güller Floribunda güller

584

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

Dikilen gül fidanlarında çiçek budamaları dışında dinlenme döneminde içinde dal budamaları yapılması gerekir.Bu amaçla büyük çiçekli, floribunda ve polyanta, güllerde sonbahar sonunda kışa hazırlık amaçlı dal kısaltması budamaları uygulanmalıdır Şubat sonu - mart başı döneminde ise zayıf, ince, kuru dallar dipten itibaren kesilirler. Yetişkin melez çay ve demet güller de, kalan her dal 5-6 göz üzerinden (yaklaşık 30 -40cm) kısaltılarak budama işlemi tamamlanır. Minyatür Güllerin Budanması Küçük sade ve sürekli olan çiçekleriyle birlikte dişli ve hoş olan yaprakları güzel bir görünüm arz eder. Dikensiz yada az dikenli ilkbahar ve sonbaharda etkileyici, çeşitli renkteki güllerdir. Zarif tomurcukları buğday tanesi büyüklüğündedir. Minyatür güller, çok az bir budamaya gereksinim duyarlar. Şekli bozan, uzayan, sıkışıklık yaratan uç dalların kısaltılması, taç ortasındaki dal ve sürgünlerin seyreltilmesi şeklindeki hafif müdahaleler yeterlidir. Dipten gelen sürgünler uzunluğunun yarısından budanır. Çiçek geçtikten sonra yeni sürgünler oluşturacak göz üzerinden budanmalıdır.

Seyreltme ve kırpma budamaları tijli güller için de geçerlidir. 3.4.2. Sarılıcı Güllerin Budanması Büyük çiçekli tırmanıcı güller tırmanıcı güllerde sürekli çiçek açarlar, yalnız genelde ekildikten sonra 2. yıla kadar çiçek açmazlar. Çiçekleri çit güllerinin çiçeklerine benzer. Dayanıklıdırlar, bol çiçek açarlar ve geniş alanlara yayılırlar. Küçük çiçekli tırmanıcı güller aşırı derecede dayanıklıdırlar ve geniş alanlara yayılırlar. Çiçeklerinin salkım halinde olmasından ve bol olmasından dolayı göz kamaştırıcı bir görünüm arz ederler. Sürekli çiçek açarlar. Genel olarak, tırmanıcı güller dikimden sonra 2-3 yıl budanmaz.Yalnız cansız, hastalıklı, kuru dallar varsa onlar kesilir. Sürekli çiçeklenen, kuvvetli melez tırmanıcı güller 585

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

yine dinlenme döneminde budanır. Yaşlı olan, çiçeklenmiş dallar çıkarılır, 4-5 kuvvetli sürgün bırakılır, bunlar bağlanır. Çok uzun olan sürgünler çiçeklenmeyi teşvik etmek için kısaltılır. Senede bir kez ve yaz mevsiminde, uzun sürgünlerin laterallerinde çiçek açan sarılıcı güllerin budanması; Albertine” ve “Chaplin’s Pink Climber” gibi oldukça güçlü gelişen sarılıcı güller senede bir kez ve yaz mevsiminde olmak üzere uzun sürgünlerin laterallerinde çiçek açmaktadır.

Bu tip güllerde budamanın amacı eski sürgünlerle yeni sürgünler arasında denge kurmaktır. İlk yıl tek budama uygulaması yeterlidir. İzleyen yıllardaki budamalar çiçeklenmenin tamamlanmasından sonra uygulanmalı ve gelecek yılda güçlü yeni sürgün oluşumları elde etmek amacıyla çiçek açmış sürgünler uzaklaştırılmalıdır.

Yeni gelişen sürgünlerin zayıf olanları uzaklaştırılıp, kuvvetli olanları horizontal dağılım gösterecek şekilde düzenlenmeli, eski sürgünler de budanmalıdır.

586

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

Yaşlı dallar daha küçük daha az çiçek verir.

Daha güçlü ve genç dallar muhafaza edilerek sürgünler 3-4 göz üzerinden kesilir.

Yatay yönlendirilen sürgünler daha çok çiçek oluşturur. Tepe tomurcuğu olmadığı için hormonal baskı yoktur. Yan tomurcuklarda büyüme ve çiçeklenme eğilimi baskındır. Sarılıcı hibrit çay gülleri ve floribunda güller, aynı yıl geliştirdikleri sürgünler üzerinde çiçek açmaktadır. Bu gruba giren güller çoğunlukla aynı büyüme dönemi içinde birçok kez çiçek oluşturmaktadır. Bu tip güllerde dikim yılında kuru ve yaralı dallar dışında herhangi bir budama yapılmamalıdır. İzleyen yıllarda sonbahar ortası erken ilkbahar dönemindeki uygulamalarla, çiçeklenmiş yan sürgünler 3-4 tomurcuk taşıyacak şekilde (yaklaşık 15 cm) budanarak kısaltılmalıdır. Ayrıca zayıf dallar elimine edilmeli ve genel olarak büyüme gerilemelerine yol açan kuvvetli budamalardan kaçınılmalıdır. Aynı yılın sürgünleri üzerinde çiçek oluşturan ve yaz dönemi boyunca birçok kez çiçek açan sütün şeklinde gelişen sanlıcı güllerin budanması da aynı prensiplere dayanmaktadır. Zayıf gelişimli ve yaşlı dalların uzaklaştırılmasını esas alan ferahlandırmalarla birlikte, yan dallar, üzerinde 2-3 göz bırakılacak şekilde kısaltılmalıdır.

587

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

a

b

c

a. Sınırlı, dar yüzeylerde ve kafeslerde zikzak modeli ile yatay gelişmeyi muhafaza et. b. Geniş ve yatay yüzeyler: yan dallar eğimli dağıtılır, yeni sürgünle yüzeye yayılır. c. Direk ve Sütunlar: 2 ya da 3 ana dal nazikçe sardırılır. 3.4.3. Sürünücü güllerin budanması Son zamanlarda kullanımı gittikçe yaygınlaşan sürünücü tipteki güller, en hafif budamalara konu edilmesi gereken türlerdir. Sürünücü güllerin budanması seçici bir yaklaşımla kuru, zayıf ve sıkışık konumlu dalların uzaklaştırılmasına dayalı ferahlandırmalardan ibarettir. Bu tip güllerde zaman zaman sürgün kısaltmalarına gidilebilir. 3.4.4. Sarılıcı - Tırmanıcı Türlerin Budanması Sanlıcı ve tırmanıcı türler, bitkisel tasarımlara farklı bir boyut ve ilgi çekici bir yüzey kazandıran bitkilerdir.

Bu türler genellikle pergola, duvar, parmaklık, arkat, eşik ve tünel gibi yapılan süslemek, istenmeyen yüzeyleri ve cepheleri de örtmek amacıyla kullanılan dikey yeşillendirme elemanlarıdır. Özellikle dar mekanların sıkışık yapılanma ile çevrelendiği kentsel alanlardaki bitki588

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

lendirmelerde vazgeçilmez türler arasında yer alırlar. Bununla birlikte eğimli şevlerde, ana kayanın yüzeye çıktığı yeterli toprak zeminden yoksun yerlerde ve diğer bitkilendirme elemanlarının çözümsüz kaldığı bazı problemli mekanlarda yer örtücü olarak kullanılmaları da mümkündür.

Yaz budaması temmuz-ağustos

Kış budaması ocak-şubat

Bu türler sarılma ve tırmanma fonksiyonlarını, geliştirdikleri bazı organları vasıtasıyla sağlarlar. Sarılma ve tırmanma mekanizmaları bakımından;

1.Gövdeleri ve sürgünleri ile metal destek, gövde veya ahşap yada metal örgülü bir yüzeye helezoni olarak sarılan türler, örneğin; Wisteria sp., Lonicera sp., Celastrus sp.

2.Bir duvar yada gövdeye sarılan ve geliştirdikleri havai köklerle,örneğin; Hedera sp., Bignonia sp. veya vantuzlarla, örneğin; Ampelopsis sp., Parthenocissus sp. yapışarak tırmanan türler

589

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

2.Sarılmayan, ancak merdiven, pergola, arkat, ahşap yada metal örgülü cephe gibi bir destek üzerinde dallarını yayarak gelişen türler (örneğin; Bougainvillae sp., Rosa sp, Jasminum sp.,gibi değişik tiplere ayırmak mümkündür.

Sarılma ve tırmanma mekanizmalarındaki farklılıklar, bu türlerin dikimlerinde farklı budama ve destekleme sistemlerinin uygulanmasını zorunlu kılmaktadır.

Sanlıcı türlerde başlıca destekleme

Genellikle kuvvetli gelişim gösteren sanlıcı ve tırmanıcı türler, etkili ve sağlıklı bir görünüm kazanabilmeleri için düzenli olarak budanmalıdır. Havai kökler veya vantuzlarla yapışarak tırmanan türlerde sadece yeni gelişen sürgünler tutunabilme yeteneğine sahip olduğu için, fidanların dikim ortamında aşağıdan itibaren güçlü bir tutunma mekanizmasına sahip yeni sürgünlerle gelişmesi önem taşımaktadır. Bu nedenle gelişmiş fidan materyallerinde dikimle birlikte yapılacak ilk budamalarla ana ve yan dallar kısaltılarak ipten itibaren yeni sürgünler geliştirmeye yönlendirilmelidir. 590

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

Diğer türlerde ise dikim yılında istilacı eğilimli sürgünlerin uzaklaştırılması ve bitki estetiğinin düzenlenmesi dışında genellikle herhangi bir budama müdahalesi gerkekli olmamaktadır. 2. yıldan itibaren bitkinin gelişim ritmine ve sarılma, tırmanma mekanizmasına göre budama uygulamalarının bakım programına alınması gerekir. Budamalarla; 1.Bitki stabilitesini bozan dallar ve sürgünler, 2.Anormal gelişimlerle bitkinin ayrılmasına ve istenen formundan uzaklaşmasına neden olan dallar ve sürgünler, 3.Bitkinin istenen yöne yayılmasına engel oluşturan sürgünler, sıkışık gelişimli sürgünler,yaşlanmış ve kurumuş dallar düzenli olarak uzaklaştırılmalıdır. Başta tırmanıcı türler olmak üzere, bazı kuvvetli gelişim gösteren sürgünler tutundukları yüzeyden ayrılarak sarkabilmektedir. Kış mevsimindeki kuvvetli rüzgarlar, zengin yaprak yükü nedeniyle tutunmaksızın sarkan bu gibi sürgünleri hırpalayarak aynı dal üzerinde bulunan yapışık haldeki diğer sürgünlerin de tutunma yüzeyinden ayrılmasına neden olmaktadır. Bu nedenle kış mevsimi öncesindeki uzaklaştırılmaları gerekir. 3.4.5.Herdem yeşil karakterli sanlıcı tırmanıcı türlerin budaması: Bazı sürgünler bitkinin yüzey veya destek ünitesi üzerinde arzu edilen yayılma şeklinden uzaklaşarak form bozulmalarına yol açabilir. Bitki formunun bozulmasına yol açan bu tip sürgünler kontrol budamaları ile düzenli olarak uzaklaştırılmalıdır. Ayrıca sıkışık gelişimli dallar ve sürgünler seyreltilmeli, yaşlanmış, kurumuş ya da kurumaya yüz tutmuş dallar vakit geçirilmeden budanmalıdır. Gelişimi yönlendirme, kontrol etme ve gençleştirme amaçlı bu tür budamalar, hafif dozlarla her yıl uygulanmalıdır. Zira kuvvetli budamalar sarılma tırmanma yüzeylerinde açılmalara yol açmakta ve gelişim düzensizliklerine bağlı kötü görünümler yaratabilmektedir. Uygulamalar her yıl kış sonu - erken ilkbahar döneminde gerçekleştirilmeli, gerektiği hallerde büyüme dönemi içinde de tekrarlanmalıdır.

591

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Yukarıda açıklanan bakım müdahaleleri, Euonymus fortunei “Silver Queen”, Fatshedera lizei, Hedera canariensis, Hedera helbc “Gold Heart, Hedera helix “Hibemica”, Hedera colchica “Dentata Variegata”, Hedera helix “Glacier”, Humulus scandem “Variegatus”, Parthenocissus quinquefolia, Parthenocissus hemyana, Parthenocissus tricuspidata “Veitchii”, Vitis vinifera “Purpurea”, Vitis eoignetia gibi herdem yeşil karakterli sanlıcı tırmanıcı türlerin ana budama ilkelerini oluşturmaktadır. 3.4.6.Çiçek açan sarılıcı, tırmanıcı türlerin budanması Çoğu sarılıcı tırmanıcı türler dekoratif çiçekler oluşturmakta ve tür seçimi veya dikim amaçlarında çiçek estetiği ön planda tutulmaktadır. Bu gibi türlerdeki budama uygulamaları, yukarıda açıklanan genel bakım önlemleri yanında çiçek verimi ve kalitesinin artırılmasına yönelik müdahaleleri de kapsamaktadır. Çiçek verimi ve kalitesinin artırılmasında budama zamanının önemi büyüktür. Genel olarak;Geçen yılın sürgünleri üzerinde çiçek tomurcuğu taşıyan türlerin çiçeklenme sonrasında, Aynı yılın sürgünleri üzerinde çiçek tomurcuğu geliştiren türlerin de kış sonu döneminde budanması uygundur. Bir önceki yılın sürgünleri üzerinde bulunan generatif tomurcuklardan çiçeklenen sanlıcı türler; Akebia sp., Clematis paniculata, Clematis montana, Jasminum sp., Lonicera printaniers, Wisteria macropphilla, gibi bir önceki yılın sürgünleri üzerinde bulunan generatif tomurcuklardan çiçeklenen sanlıcı türler, genel budama mevsimi olan kış sonu döneminde budandığında çiçek tomurcukları elimine olduğu için büyüme dönemi içinde çiçek oluşumu gerçekleşmez. Bu tür bitkilerin budaması çiçeklenmenin tamamlanmasından sonrasında uygulanmalıdır. Budamaların amacı, yukarıda sıralanan bakım ve düzenleme işlemleri ile birlikte, çiçeklerin meyveye dönüşmesine fırsat vermeden büyüme enerjisinin sürgün gelişimine yönlendirilmesidir. Bu sayede bitki büyüme enerjisini vejetatif gelişime harcayarak bol ve güçlü sürgünler geliştirmekte, güçlü gelişim gösteren bu sürgünler de izleyen ilkbaharda 592

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

zengin bir çiçeklenmeye dönüşecek çok sayıda generatif tomurcuklar oluşturmaktadır. Budama işlemlerinde çiçek oluşturmuş sürgünler pratik olarak yeni oluşan kısa sürgünlerin seviyesine kadar kısaltılmalıdır. Aynı yılın sürgünleri üzerinde çiçeklenen sanlıcı türler; “Aktinidia sp., Bougainvillae sp., Campsis sp., Clematis flammula, Jasminum officinalis, Lonicera sp., Passiflora sp., Polygonum sp., Vitis sp., Wisteria sinensis”, vb. geç ilkbahar ve yaz mevsiminde çiçek açan türler, çiçek tomurcuklarını o yıl gelişecek olan yeni sürgünler üzerinde oluşturmaktadır. Bu gibi türler kış sonunda ya da vejetasyon dönemi başlamadan önce budanmalıdır. Amaç bitki üzerindeki vejetatif tomurcukların sayısını azaltarak kalan tomurcuklardan bol çiçeklerime yeteneğine sahip yeni ve güçlü sürgünler oluşmasını sağlamaktır. Budamalarla eski sürgünler en altlarında 2-3 adet sürgün tomurcuğu bırakılacak şekilde kısaltılmalıdır. Bu tomurcuklardan gelişecek sürgünler üzerinde daha bol ve kaliteli çiçeklerin oluşması mümkündür. Bu tip budamalarla uzaklaştırılan eski dalların oranı 1/3 ü aşmamalıdır. Güzel çiçekler açan sanlıcı, tırmanıcı türlerin budanmasındaki uygulama yaklaşımlar, genel olarak sanlıcı güllerin budanması ilkeleri ile aynıdır. Ayrıca bu türlerin budanmasında gösterilmesi gereken özen de güllere gösterilen özenle eş değer olmalıdır. Büyüme dönemi içinde bir kez çiçeklenen türlerde eski dallarla birlikte üzerinde çiçek oluşturmuş yeni dallar budanmalı, büyüme dönemi boyunca bir çok kez çiçek açan türlerde ise zayıf gelişimli ve yaşlı dallann uzaklaştırımasını esas alan ferahlandırmalar yapılmalı, yan dallar da, üzerinde 2-3 göz bırakılacak şekilde kısaltılmalıdır. Hedera sp. ve Jasminum sp gibi bazı sarılıcılann yer örtücü şeklinde kullanılmaları mümkündür. Bu türler toprak yüzeyinde oldukça hızlı yayılmakta ve bazılarının (örn; Hedera sp.), sürgünleri nemli topraklarda temas ettikleri yüzeylerde köklenmektedir. Bu tür sarılıcıların kontrolü ve gelişimlerinin düzenlenmesi için büyüme dönemi boyunca 23 kez budanması gerekli olabilmektedir. 593

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Clematis sp. İlkbaharda açanlar çiçekleri geçtikten hemen sonra ve derince, yazın açanlar ise mart ayında ve orta karar budanır. Campsis sp.Kış sonunda önceki yıl çiçek açmış bütün dallar 3-4 göz üzerinden budanır.

3.5. Bambuların Budanması Bambulardaki budama uygulamalarının esas amacını da sürekli çoğalan rizomlardan gelişen yeni sürgün gövdelerinin azaltılması ve yaşam döngüsünün yaşlı gövdelerden genç gövdelere transfer edilmesi oluşturur. Birçok bambu türünde gövde yaşları 3-5 yılı geçmemektedir. Bu gövdeler, yaşlanma evresinde uzaklaştırılmalıdır. Ayrıca gittikçe çoğalan rizom şebekesi üzerinde gerçekleşen ve sürekli artan gövde oluşumları, sıkışmalara meydan vermeden toprak altı baraj sistemi ile belirlenen yaşam alanına ve bambu türünün karakteristik gelişimine uygun sayılarla sınırlanmalıdır. Gövdeler arasındaki seyreltme ve gençleştirme amaçlı müdahaleler yanında fazla uzayan sürgünlerin de periyo-

594

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

dik olarak kısaltılması gerekir. Sürgünlerin kısaltılması amacıyla yapılacak budamalarda bitkinin doğal formundan uzaklaşmamasına dikkat edilmelidir. Bambu bitkisi; türüne, iklime, toprakve güneş ışığına bağlı olarak 5-15 yılda maksimum seviyeye ulaşır. Büyüyen bambu gövdeleri, kahve rengine dönerler. Gövde toprak seviyesinden kesilerek bitkide gençleştirme yapılır. Kök budaması-Rizomlarla artan gövde oluşumlarını durdur.

3.6. Çok Yıllık Yer Örtücü Türlerin Budanması Yıllık ve çok yıllık otsu bitkiler, yaşam formları ve temel özellikleri bakımından; çiçekli türler, eğreltiler, gramineler, bataklık ve su bitkileri ve aromâtik türler gibi önemli varyasyonlara sahiptir. Özellikle çiçekli otsu türler, sınırsız* form ve renklerdeki çiçek oluşumları ile peyzaj düzenlemelerinde genel olarak bantlar, parterler, serbest alanlar, kaya bahçeleri, alpin ortamlar, ağaç altları, bina girişleri, su kıyılan ve aquatik ortamlar gibi çok farklı mekan tasarımlarının yüzeysel bitkilendirme elemanlarını oluştururlar. Ayrıca bitirilendirme projelerinde yer yer ağaçlar ve çalıları kuşaklayarak ve aralarında denge oluşturarak yumuşak geçişler sağlarlar.

Acem halısı - Mezembryanthum sp.

Yaz karı - Cerastium Tomentosum 595

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Otsu türler, tek yıllıklar (annuel), 2 yıllıklar (biannuel) ve çok yıllıklar (perrannial) olmak üzere başlıca 3 ana gruba ayrılmaktadır. Tek yıllıklar, ilkbaharda çimlenme ile başlayan yaşamlarını, geç sonbahara kadar devam eden yapraklanma ve çiçeklenme evreleri ile sadece bir vejetasyon döneminde tamamlamaktadır. İki yıllıklar, 1. yılda çimlenme ve yapraklanma, 2 yılda da çiçeklenme evrelerini gerçekleştirerek 2 vejetasyon dönemini kapsayan bir yaşam sürmektedir. 2 yıllık otsu türler, peyzaj uygulamalarında tek yıllık otsu türlerle aynı kategoride değerlendirilmektedir. Perennial ya da çok yıllık otsu türler ise odunsu olmayan gövdeleri ile tüm mevsimlerde süreklilik gösteren veya kış döneminde tamamen yada kısmen kaybolabilen hayat formları sergilemekte, bu nedenle de, “hayat dolu bitkiler” olarak tanımlanmaktadır. Kış döneminde kaybolan çok yıllık otsu türler, izleyen ilkbaharda canlanma, enerjik büyüme ve etkileyici çiçeklenme özellikleri ile tek yıllık ve iki yıllık yaşam evrelerine sahip otsu türlerden kolayca ayYavşan Otu - Hebe rılabilmektedir. Yer örtücü niteliğindeki kış döneminde yaprağını döken çok yıllık otsu türler, yaprak dökümü sonrasında gövdelerinden kesilmeli, gövdeleri kesilen bitkiler soğuk iklimli bölgelerde malç ile örtülenmelidir. Malçlamanın dikim esnasında uygulanması, hem yaz, hemde kış döneminde koruyucu işlevlerini yerine getirmesi yanında yabani ot gelişimine engel oluşturması bakımından da daha faydalıdır. Herdem yeşil karakterli türlerde ise kış boyunca kuruyan yapraklar kış sonu - erken ilkbahar döneminde kesilerek uzaklaştırılmalıdır. Gerek herdem yeşil, gerekse kışın yaprağını döken otsu türlerde büyüme dönemi içinde rastlanan ölü yapraklar düzenli kontrollerle elimine edilmelidir. 596

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

KAYNAKLAR ANONYMUS, 2000: II Millepiante, guida aile piante dei vivai d’Italica. Maxi Editori srlç Nievole (Pistoia) Italia, 208 p. BEAZLEY, M., 2002: Essantial Gardening Techniques. The Royal Horticultural Society. Octopus Publishing Group Ltd., London, ISBN: 1 8400 013 9,284 p. BOURNE, H. J., 1989: Production en p£pinieres de Parbre urbain. L’arbre en Ville. Revue Forestiere Française, VolXLVII, Numero Special, 71 - 96. CORNUZ, L. A., 1978: Arboriculture Ornementale (I). Centre Horticole de Lullier -GenĞve, Ecole d’Horticulture, Notes des Leçons, 97 p. DİRİK, H., 1995: Ornamental ağaçların budanması I.Ü. Orman Fakültesi Dergisi, Seri B, Cilt, 45, Sayı 3 - 4, s. 43 - 56. DİRİK,H.,2006, Süs bitkilerinde Budama İlkeleri ve Uygulama Teknikleri,seminer notları, İBB yayınları,2006 DİRİK, H., SEYİDOĞLU, N., YAYIM, D., 2006: Sanlıcı, tırmanıcı bitki türlerinde yetiştirme ve bakım teknikleri. III. Ulusal Süs Bitkileri Kongresi (8-10 Kasım 2006 -tzmir) Bidirileri. 8 s. HARRIS, R. W., CLARK, J. R., NELDA, P. M., 2004: Arboriculture. Integrated Management of Landscape Trees, Shruubs, and Wines. Fourth Edition, Prentice Hail, Upper Saddle River, New Jersey 07458, ISBN: 0 - 13 - 08882 - 6, 580 p. HARTMAN, J. R., PIRONE, T. R, SALL, M. A., 2000: Pirone’s Tree Maintenance. Seventh Edition, Oxford Universty Press, ISBN: 0 - 19 - 511991 - 6,545 p., Oxford -New York, IDF, 1981: La röalisation pratique haies brise-vent et bandes boisees. Institut pour le Developpement Forestier, 130 p. KUMAR, A., SASTRY, C. B., 1999: Le reseau international de recherche sur le bambou et le rotin. Les produits forestiers non ligneux et la creation de revenus. Unasylva, 198, Vol. 50, pp. 48-53. LOWE, J., 1999: Pruning. Ortho’s Ali About. Library of Congress Catalog Card Number: 98 - 66914, ISBN: 0 - 89721 - 429 - 3, USA., 96 p. MOINIE, A., 1991: Palmiers. Pour les Climats Temperes. Editions Champflour 78 160 Marly - le - Roi, France, ISBN: 2 - 87655 - 014 - 8, 160 p. RAIMBAULT, P., TANGUY, M., 1993: La gestion des arbres d’ornement. T partie: une methode d’analyse et de diagnostic de la partie aerienne. Revue Forestiere Française, VolXLV, No:2, 97-117. RAIMBAULT, P., F. DE JONGHE, R. TRUAN, M. TANGUY, 1995: La gestion des arbres d’ornement. 2.e partie: Gestion de la partie aerienne: Les principes de la taille longue moderne des arbres ornement. Revue Forestiere Française, Vol XLV11, No:l, 7-38. READER’S DIGEST, 1991: Successful Gardening. The Practical Gardener. (Lizzie Boyd Co eds.) The Reader’s Digest Association Limited Berkeley Square, London W1X6AB, 176p. REES, Y., MAY, P., 2002: Su Bahçeleri Tasarım Kitabı. Yapı Endüstri Merkezi Yayınlan No: 82, ISBN: 975 - 8599 - 18 - 6., 144 s. ÜRGENÇ, S., 1998 a: Genel Plantasyon ve Ağaçlandırma Tekniği. İ.Ü. Orman Fakültesi Yayınları, no: 3997/444, ISBN: 975 - 404 - 443 - 0, 664 s., İstanbul. http://www.gardenseeker.com, www.ehow.com,www.agaçlar.net.com, www.bahcesel.com, illinois.edu

597

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

4. MEYVE AĞAÇLARINDA BAHÇE TESİSİ VE BUDAMA ESASLARI 4.1. Meyve Bahçesi Tesisi Meyve ağaçları dikildikleri plantasyonlarda toprağı, tür ve çeşit özelliklerine bağlı olarak çok uzun yıllar muhafaza ederler. Kurulurken yapılacak hatalar uzun yıllar sonra ortaya çıkacağından kaybolacak ürün hem üretici hem de milli ekonomi yönünden önemlidir. Bu sebeple bir yerde meyve bahçesi kurarken hataya düşmemek için şu hususları göz önünde bulundurmamız gerekir: 4.1.1. Meyve Bahçesi Kurulacak Yerin Seçimi Herhangi bir yere dikilen meyve fidanının tutması, gelişmesi ve meyveye yatması, her yıl muntazam mahsul vermesi çeşit özelliklerini göstermesi ve her yönüyle başarılı bir meyvecilik yapmak için etkili temel faktörler; iklim, toprak ve yerdir. 4.1.2. Meyve Çeşitlerinin Biyolojik Özellikleri Birçok meyve tür ve çeşidinde ağaçların ürün verebilmeleri için mutlaka yabancı tozlanmaya ihtiyaç vardır. Meyve ağaçları bol çiçek açtıkları halde çok az meyve bağladıkları hatta hiç meyve yapmadıklarına dair şikayetlere sık sık rastlanır. Böyle hallerde ilk akla gelecek husus iyi dölleyici çeşit eksikliğidir. Bugün meyve türlerinden elma, armut, kiraz, erik, badem çeşitlerinde tozlanma problemi vardır. Bazı hallerde fındık, ceviz, kestane ve zeytinlerde yabancı döllenme ürünü arttırmaktadır. Genel olarak ayva, kayısı, şeftali (J.H. Hale hariç) nektarinler döllenmeye ihtiyaç duymazlar. Kendine kısır çeşitlerle meyve bahçesi kurarken mutlaka dölleyici çeşit dikmek gerekir. 4.1.3. Ekonomik ve Kültürel Şartlar Ekonomik şartların başında ulaştırma ve pazar imkanları gelir. Ulaştırma imkanları elverişli olmayan yerlerde bahçe kurarken kurutmalık ve işlenebilir çeşitlerin seçilmesi gerekir. Pazara yakın yerlerde pazar isteklerine ve ekolojik şartlara göre her türlü meyve yetiştirilebilir. Kültürel şartlar ise; sulama imkanları, gübre ve işçi temini, mücadele ve depolama tekniğini içerir. 4.1.4. Tür ve Çeşit Seçimi Bir yerde daha önce yetiştirilmiş tür ve çeşitler, o yörede hangi tür ve çeşitlerin yetiştiriciliğine karar verilmesine yardımcı olmaktadır. Bu konu ayrıca, toprak kökenli hastalıklar ve toprak yorgunluğu bakımından da dikkate alınmalıdır. Örneğin Verîicillium türlerinin toprakta yerleşmesine izin veren domates ve fasulye gibi sebze türlerinin yetiştirildiği alanlarda, toprak fumige edilmedikçe, bu hastalığa karşı çok duyarlı olan badem yetiştirilmemelidir. Daha önce meyve bahçesi bulunan bir yerde, yeni bir meyve bahçesi kurulurken toprak yorgunluğu sorununu çözmek için, tür veya en azından anaç değişimi yapılmalıdır. 4.1.5. Fidan Tipinin ve Sayısının Belirlenmesi Fidanlar dikimden en az 9 ay önce ısmarlanmalıdır. Dikimde bir yaşlı fidanlar tercih edilmelidir. Kurumalar da dikkate alınarak genellikle %20-25 daha fazla fidan ısmarlanmalıdır. Fidanlar dikim zamanına kadar, köklerini güneş ve kura havadan korumak için, nemli toprak veya organik madde içine gömülerek muhafaza edilirler. 598

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

4.1.6. Anaç Seçimi Meyve türlerinin çoğunluğu, tohumlarındaki açılım nedeniyle vegetatif olarak aşı ile çoğaltılırlar. Birkaç meyve türü hariç, çoğunun çelikle çoğaltılmaları da güçtür. Aşı uygulamaları anaç kullanmayı gerektirmektedir. Meyve türleri için farklı anaçlar kullanılabilmektedir. Genellikle toprak yapısı, taban suyu ve toprak kökenli hastalıklara göre anaç seçimi yapılmaktadır. 4.1.7. Arazi Hazırlığı ve Fidanların Dikimi Bahçe yerlerinin dikime hazırlanması: Meyve bahçesi kurulacak yer yeni bir arazi, diğer mahsullerin yetiştirildiği bir yer veya eski bir meyve bahçesi yeri olabilir. Böyle yerleri tek tek incelersek ne zaman meyve bahçesi kurulacağını daha iyi anlarız. • Fundalık arazide meyve bahçesi kurma: Bir yıl sürülerek tarla ekilir. O yıl meyvecilikte kullanılmaz. • Orman açmaları: Meyve bahçesi kurmak için iki yıl tarla bitkileri ekilir, üçüncü yıl meyvecilikte kullanılır. • Eski meyve bahçeleri: 3-4 yıl tarla bitkilerine ayrılır. Tür değiştirilerek meyvecilik yapmak faydalıdır. • Bataklık ve turbalar: Kurutulan arazi iyi drene edilirse iki yıl tarla bitkilerinden sonra meyvecilik yapılabilir. • Tarla yerine meyve bahçesi kurmak: Toprak hazırlığı yapılır o yıl meyvecilik yapılabilir. Toprak tesviyesi: Sulama, toprak işleme, gübreleme, mücadele ve hasat işlemlerini daha kolay yapabilmek için tesviye edilmiş bir bahçeye ihtiyaç vardır. Tesviye edilecek yerin büyüklüğü ve tesviye işinin durumuna göre bel, döner pulluk, tesviye bıçağı veya skrayper ile tesviye yapılır. Böylece arazi istenilen şekle sokulmuş olur. Bahçenin çevrilmesi: Yeni dikilen fidanları hayvanlardan korumak arazinin çevresini belirlemek ve rüzgarların etkisini azaltmak için arazi çevirmesi yapılır. Ekonomik durum veya amaca göre kullanılacak malzemeler şunlardır; dikenli teller, taş duvarlar, kuru veya yeşil çitlerdir. Fidan yerlerinin işaretlenmesi ve fidan çukurunun açılması: Bahçe kenarından yarım ağaç kadar mesafe bırakılır. Önceden hazırlanan telin üzerine, pamuk ipliği ile fidan aralığı kadar bağ yapılır. Bu Çitle Çevrili Meyve Bahçesi Örneği kenara fidan kazıkları çakılır. Bunlara herhangi bir yolla dik çıkılarak diğer sıralar işaretlenir. Bu işaretlerde dikilen kazıklar çukur açılırken kaybolacağı için dikim tahtası ile bunların iki yanına kazıklar çakılır ve işaret kazıkları çıkartılır. Fidan çukurlarının açılması genellikle 50-70 cm çapında ve 50-70 cm derinlikte açılırlar. Çukurdan çıkarılan üst toprak bir tarafa, alt toprak diğer tarafa konur. 599

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Fidanların dikimi: Fidanlar dikilmeden evvel budanırlar. Buna dikim budaması denir. Bu budama ile fidanların söküm sırasında ezilen, kopan, yaralanan kökleri kesilir. Birbirinin üzerine gelen kökler çıkarılır. Fidanda eğer dallanma varsa mutedil iklimlerde dikimde, karasal iklimlerde (yazları sıcak ve kurak, kışları soğuk ve kar yağışlı iklimler) ise gözler şişmeden yere bakan ikinci göz üzerinde budanırlar. Bu, fidana ileriki devrelerde istediğimiz şekli vermemize yardımcı olur. Fidanı yerine dikerken dikim tahtasını çaktığımız yan kazıklara getiririz, böylece tahtanın ortasındaki oyuk fidanın yeri olur. Fidanın aşı yerinden 10 cm kadar yukarıya gelen kısmını oyuğa çakıştırarak toprak doldurmaya başlarız. Önce üst toprağı sonra alt toprağı üste atarız. Doldurma sırasında ve sonunda toprağı güzelce tavsiye edilen dozda gerekli gübreyi atar ve sıkıştırırız, sulama yaparız. Fidanların dikim zamanı: Dikim zamanım belirleyen faktörler iklim, bitki türü, toprak koşulları ve sudur. Örneğin kışları soğuk ve kurak geçen ve kışın kaim bir kar örtüsünün olmadığı yerlerde ilkbahar dikimi; kışın toprağın derinlere kadar donmadığı, kaim bir kar örtüsünün bulunduğu veya ılık yerlerde ise sonbahar dikimi daha uygundur. Çünkü toprak sıcaklığı 2-7° C olduğu zaman kök büyümesi başlayacaktır. Dikimde asıl dikkat edilecek konu, donma ve kurumadan korumak ve kökleri toprak nemi ile sıkıca temas ettirmektir. Kışları çok sert geçmeyen veya toprağın karla örtülü bulunması sebebiyle toprağın derinlerine kadar donmadığı yerlerde, fidanlara sonbahar dikimi uygulanır. İlkbaharda yapılacak dikimler bilhassa geç kalınırsa çok tehlikelidir, fidanların tutma oranı düşer. Toprak işleme: Günümüzde meyve bahçesi kurulacak arazilerin çoğu, pulluk derinliğinin tam altında “pulluk tabanı” olarak isimlendirilen 10-30 cm kalınlığında sıkı, sert bir toprak tabakasına sahiptir. Bu tabaka yıllarca aynı derinlikte toprak işleme, ekipmanların hareketi ve bazı durumlarda ise çiğnemeden dolayı sıkışma sonucu oluşur ve sulama suyunun köklere düzgün bir şekilde dağılımını engeller. Sert tabaka iki yönlü derin sürülerek, yani krizma yapılarak kırılır. Doğal olarak oluşan sıkışıklığın kırılmasında 50 cm veya daha derin sürüm yeterli olur. Ancak genellikle pulluk tabanı diğer benzer toprak sorunları gibi toprağın 80-100 cm derinlikte işlenmesi ile çözülebilmektedir. Yabancı otların temizlenmesi: Meyve bahçesi tesis edilecek arazi, dikimden önce yabancı otlardan temizlenmelidir. Önceki yetiştirme mevsiminin yarısından sonra bahçe yerinin birkaç kez kuru sürülmesi, birçok yabancı otu hızla azaltacaktır. Yine bazı hastalıklar için toprak fumige edilebilir. Ancak dikim ile fümigasyon arasında 30 günlük bir süre olmalıdır. 4.1.8. Dikim Sıklığı Meyve türlerinin sulama, gübreleme ve toprak işleme istekleri birbirinden çok farklı olduğundan, türlere bahçe içinde ayrı ayrı parseller ayrılmalıdır. Bunun yanında, karışık parsellerde hastalık ve zararlılarla mücadele ve derim de güçleşmektedir. Dikim aralıklarının belirlenmesinde seçilen anacın gelişme kuvveti ve ağaçların dikim şekilleri çok önemlidir. Bu amaçla, kuvvetli veya zayıf anaçlar kullanılabilir. Ancak dikim aralıklarının belirlenmesinde anacın gelişme kuvveti yanında çeşidin alacağı son büyüklük de dikkate alınmalıdır. Toprak yapısı ve sulama koşullarının uygun olmadığı yerlerde, vegetatif anaçların daha iyi kültürel koşullar istemeleri nedeniyle, çöğür anaçlar tercih edilmelidir. 600

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

4.1.9. Dikim Sistemleri Çok değişik dikim sistemleri kullanılmaktadır. Dikim sisteminin seçiminde aşağıdaki faktörler dikkate alınmalıdır: • Tozlayıcıya gerek olup olmaması, • Ağaçların alacakları son büyüklük dikkate alınarak, gerektiğinde uygulanacak söküm planı, • Sulama suyunun akış yönü, • Yağmurlama veya damla sulama hatlarının yerleştirilmesi, • Hasadın elle veya mekanik olarak yapılması. Dikim sistemleri belirlendikten sonra sıraların yönü, arazinin durumuna göre belirlenmelidir. Güneş ışınlarından daha iyi yararlanmak için, sıraların kuzey-güney yönünde oluşturulması gerekir. Arazide soğuk havanın birikebileceği çukur yerler varsa, oralarda soğuğa tolerans gösteren, soğuklama isteği uzun olan tür ve çeşitler ya da geç çiçek açan çeşitler seçilmelidir. Genel dikim sistemleri kare, dikdörtgen, satranç, üçgen, kontur, tekli ve çoklu duvar sistemleridir.

Kurulu Meyve Bahçesi Örneği

4.2. Meyve Ağaçlarında Budamanın Tanımı ve Amaçları Meyve ağaçlarının düzgün ve kuvvetli bir taç oluşturmalarını, uzun zaman iyi ve bol ürün vermelerini, verimden düşen ağaçların tekrar verimli hale getirilmesini sağlamak için ağaçların toprak üstü organlarına uygulanan kesme, bükme, tomurcuk, sürgün ve yaprak alma işlemlerinin tümüne BUDAMA denir. Budamanın, meyve verim ve kalitesini arttırmaya yönelik değişik amaçları vardır. Bunları maddeler halinde sıralamak gerekirse; • Gövde üzerinde düzenli ve dengeli bir taç oluşumu sağlamak, • Meyve ağaçlarında gençlik kısırlığı denilen verimsiz dönemi mümkün olduğu kadar kısa tutmak, • Meyve ağaçlarının bakımını, meyvelerin derimini, zararlılarla savaş vb. teknik işleri kolaylaştırmak, 601

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

• Kurumuş, hastalıklı, ekolojik ve mekanik etkilerle zararlanmış, kırılmış dallar ile birbiri üzerine binmiş ya da dar açılı dalları kesmek, • Güneş ışığının ağacın iç kısımlarına daha iyi girmesini sağlamak, • Periyodisite denilen ağaçların bir yıl çok, bir yıl az ürün vermesini önlemek ve her yıl düzenli ürün almak, • Meyve kalitesini iyileştirmek, • Dikimin ilk yıllarında yapılan budama ile ilerleyen yıllardaki meyve yükünü taşıyabilecek olan dalları oluşturmak ve ağaca iyi bir şekil vermektir. 4.3. Meyve Ağaçlarında Budamayı Gerekli Kılan Faktörler 4.3.1. Çevresel Faktörler Işık, nem, sıcaklık ve diğer çevre koşullarının ağaçların yetişmesi için uygun düzeyde bulunmadığı yerlerde, sulama, gübreleme, toprak işleme gibi önlemlerin yanında budamayı da uygun şekilde yapmak gerekir. Kurak ve bağıl nemi düşük yerlerde ağaçlar birbirine sık dikilip, taç kısmı budamalarla fazla açılmaz. Ayrıca taç, toprağa yakın ve kısa boylu olmalıdır. Böylece topraktan ve terleme (transpirasyon) yoluyla yapraklardan su kaybı azaltılabilir, ayrıca bu kapalı şekillerde dal ve sürgünlerin şiddetli güneş ışığından zararlanması engellenebilir. Böyle yerlerde çiçeklenmeye eğilim fazladır. Bu nedenle budama sırasında çiçek tomurcuklarını kısmen keserek, vejetatif gelişmeyi dengede tutmak gerekir. Nemli koşullarda ağaçlar fazlaca sürgün yaparlar. Bunu önlemek için sürgünlerde az uç alma yapılır veya uç alma yapılmaz. Bu uygulama çiçek tomurcuğu oluşumunu uyartıcı etki yapar. Bu gibi yerlerde ağaçlara daha yüksek ve açık şekiller verilir. Böylece nemin iç kısımlarda birikmesi ve zararlı etkileri önlenmiş olur. Işığın ağaç üzerindeki etkinliği de yükseleceğinden, verim ve kalite artmış olur. Yaz döneminde sıcaklık toplamı az olan rakımı yüksek yerlerde, sıcak iklimlere uyum sağlamış kayısı, şeftali gibi meyvelerde dal ve sürgünler kısaltılarak; domates ve patlıcan gibi sebzelerde koltuk alma ve uç alma yapılarak ilk döllerin olgunlaşmasına çalışılır. Ayrıca, ağaçlar güneye bakan yöneylerde, duvar diplerinde yelpaze şeklinde yetiştirilerek ısıdan en yüksek ölçüde yararlanmaları sağlanır. Yine yayla yerlerde asmaların, toprakta biriken ısıdan yararlanabilmeleri için yere yakın şekil verilerek yetiştirilmeleri gerekir. Kurak ve kıraç yerlerde ağaçlar çalı şeklini aldıktan, iğde gibi meyveler buna uygun olarak budanırlar. Don tehlikesi olan yerlerde incir, nar gibi meyveler ocak şeklinde yetiştirilir ve buna uygun budama yapılır. 4.3.2. Kültürel Nedenler Günümüzün meyveciliğinde bodur anaçlar kullanılarak sık dikimli bahçeler kurulmaktadır. Bu bahçelerde bazen ağaç sıraları duvar gibi çitvari oluşturulmakta, bu da mekanizasyona dayalı budama yöntemlerini gerekli kılmaktadır. Ancak bu duvar şekilleri budamayı mekanik olarak yapabilmek için de geliştirilmişlerdir. Bu budama yöntemleri verim ve kaliteyi arttırdığı gibi işçiliği de azaltmakta, böylece karlılık yükselmektedir. Sulama, gübreleme gibi uygulamalar budamayı gerekli kılmaktadır. İnsanların beğe602

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

nisine yönelik olarak, daha iyi ve kaliteli meyve elde etmek amacı ile meyve ve sebzelerde, çevresel bir zorunluluk olmamakla birlikte koltuk alma, uç alma, bilezik alma gibi budama işlemleri yapılmaktadır. Verimli ağaçlarda, erken yaşlanmayı ve yıl aşırı verimi (alternans) kısmen de olsa önlemek için budama yapılmaktadır. 4.4. Meyve Ağaçlarında Budamanın Etkileri 4.4.1. Büyüme Üzerine Olan Etkileri Budama, ağacın bir bölümünde veya bütününde büyümeyi sınırlayıcı bir etki yaparken, yıllık sürgünlerin büyümesini kuvvetlendirici yönde bir etkide de bulunabilir. Bu bakımdan budamanın etkilerini bodurlaştırıcı etkiler ve kuvvetlendirici etkiler olmak üzere farklı şekillerde incelemek gerekir. Bodurlaştırıcı Etkiler: Budama, meyve ağaçlarında genellikle bodurlaştırıcı bir işlem olarak kabul edilmekte ve meyve ağacının taç büyüklüğünü istenilen boyutlarda tutabilmek için uygulanan bir yöntem olabilmektedir. Ağaç üzerindeki bir sürgünün kesilmesi, hem depolanmış karbonhidratların, hem de oluşacak yaprak yüzeyinin azalmasına yol açar. Bu azalmaların etkisi ile kök büyümesi de sınırlanır. Dal ve sürgünlerin kesilmesi sonucunda ağaç küçültülmüş olur. Büyümedeki tüm bu azalmalar budama ile yaprak alanının küçültülmesinden ve özümleme yeteneklerinin azalmasından kaynaklanmaktadır. Budanmış bir ağacın yaprakları daha iri olmakla birlikte, toplam yaprak yüzey alanı budanmamış ağaçlarda daha fazladır. Budanmış ağaçların kesim yerlerine yakın oluşan sürgünlerin kuvvetli büyüdüğünden ve yapraklar geniş yüzeyli olduğundan birbirini gölgelerler. Bu nedenle yaprakların fotosentez etkinliği azalır. Öte yandan budanmış ağaçlarda sürgün büyümesi mevsimin geç dönemlerine kadar devam eder ve yapraklar geç olgunlaşırlar. Buna bağlı olarak da yaprak dökümü ile yaprakların olgunlaşması arasında daha kısa bir özümleme zamanı kalmış olur. Budanmamış ağaçlardaki besin maddesi birikimi daha hızlıdır. Büyümeyi Kuvvetlendirici Etkiler: Genç ağaçların sürgünleri, doğal olarak kuvvetli büyüme eğilimindedirler. Ancak verim çağındaki ağaçlarda da kış dönemindeki kısmen şiddetli bir budamadan sonra tomurcuklarda oluşan yeni sürgünler kuvvetli bir büyüme eğilimi gösterirler. Bu sürgünler daha dik durumlu, yumuşak dokulu olup olgunlaşmaları geç zamanlara kadar devam eder. Bu etkiler budamanın şiddeti arttıkça artar. Sürgün büyümesindeki kuvvetlenme ve dalların geç pişkinleşmesi, büyümeden sonra sürgün üzerinde kalan tomurcukların azalmasından kaynaklanmaktadır. Az sayıda kalan tomurcuktan süren az sayıda sürgün, ağaçtaki yedek besin maddelerinden ve topraktan alınan su ve mineral maddelerden daha çok yararlanır. Böylece ilk zamandaki büyümeleri daha kuvvetli olur. Budamayla taç ve kök dengesi kökler lehine bozulur. Bu denge kuruluncaya kadar sürgünlerin kuvvetli büyümesi devam eder. Dolayısıyla kuvvetli derin kuvvetli derin budama yapılmış ağaçlarda bu dengenin kurulması bir kaç devam edebilir. Normal bir budamanın etkisi ise budamadan sonraki birinci mevsimde görülür. Kışın budanmış ağaçların yeni sürgünlerinin dik olma durumu, genç yaprakların fazla miktarda oksin üretmesinden ve bunun dallarda iyi bir şekilde dağılımından kaynak603

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

lanmaktadır. Budama geçici olarak azot noksanlığını giderir. Ancak, çinko noksanlığında böyle bir iyileşme görülmez. Budamanın kuvvetlendirici etkisinin ağaçtaki dağılımı, budamanın şiddetine göre değişir. Ağaç üzerinde bir dal budanırsa, kuvvetlendirici etki bu dal üzerinde toplanır. Budama nedeni ile büyümede meydana gelen etkiler, kesilen yerden uzaklaştıkça azalır. Ağaçta ne kadar çok dal budanmışsa ve ne kadar şiddetli budama yapılmışsa sürgünler o kadar kuvvetli sürer. Ağaç, yeteri kadar azot alabiliyorsa yapılan bir kesim oldukça geniş bir dağılım gösterir. Kısaltma budamasında ağaçların terbiyesi yönünden 3 temel kural ortaya çıkar; -Bir dal üzerindeki sürgünlerin hepsi uzun (hafif) budanırsa, geriye fazla tomurcuk kalacağından sürme zayıf olur. -Budama kısa (şiddetli) olursa, sürgünler kuvvetli oluşur. -Sürgünlerden bir kısmı kısa, bir kısmı uzun budanırsa, kısa budanan sürgünler zayıf, uzun budanan sürgünler kuvvetlenir. 4.4.2. Verim ve Kalite Üzerine Olan Etkileri Genç ağaçlarda şiddetli budama, meyveye yatmayı geciktirir. Budamanın şiddetine göre bu gecikme 3-5 yıl kadar uzayabilir. Bunun nedeni, ağacın ürettiği karbonhidratların çiçek tomurcuğu oluşumu yerine sürgün büyümesinde kullanılmasıdır. Çiçek tomurcuklarını topuzlar üzerinde oluşturan elma ve armut çeşitleri özellikle şiddetli budama ile uzun sürgün vermeye uyartılmış olur ki bu da verime yatmayı geciktirir. Kısaltma kesimleri, ayıklama kesimlerine göre çiçek tomurcuğu oluşumunu daha çok geciktirmektedir. Budama ayrıca taç hacmini de küçülttüğünden çiçek tomurcuğu oluşacak yerlerin sayısı da azalmaktadır. Dal ve sürgünlerde budama yapmamak ve ya hafif budama yapmak çiçek tomurcuğu oluşumunu uyarır. Yaşlanmaya yüz tutmuş ağaçlarda, çiçek tomurcuğu oluşturan yerlerin sayısı giderek azılır. İşte bu ağaçlarda, mevcut çiçek tomurcuklarını azaltacak şekilde yapılacak bir budama, sürgün vermeyi kamçılar ki bu yeni sürgünler üzerinde sonraki yıllarda çiçek tomurcukları oluşur. Zayıflamış ve sürgün verme gücü azalmış bir ağacın verimi budama ile arttırılabilmektedir. Ancak bu durum, daha çok meyve tutumunun arttırılması ile ilgilidir. Ağaçta azot yönünden noksanlık olup, karbonhidrat birikimi iyi ise bir miktar çiçek tomurcuğu oluşabilmektedir. Azot noksanlığı ileri düzeyde de çiçek tomurcuğu oluşumu çok azalmışsa budama, ağacın geri kalan kısımlarına azot alımını arttıracağından çiçek tomurcuğu oluşumuna yardımcı olur. Budama, ağacın toplam verimini azaltıcı etki yapsa da pazarlanabilir ürün miktarını arttırır. Ancak yalnızca budama ile meyve iriliğini arttırmak mümkün değildir. Çünkü budama aynı zamanda meyve tutma oranını da arttıracağından her bir huzmedeki meyve sayısı artmış olur. Sonuçta meyveler küçük kalır. Bunu önlemek için meyve tutumundan sonra seyreltme yapılmalıdır. Şeftali gibi türlerde de sürgün başına düşen meyve sayısının ayarlanması gerekir. İrilik, temel olarak meyve/yaprak oranına bağlıdır. Bu nedenlerle kaliteli meyve elde etmek için budama ve seyreltme birlikte uygulanmalı ve çeşitlerin özelliğine göre hafif veya orta derecede budama yapıp seyreltmeye önem verilmelidir. Budama, ağaçların güneşlenme ve havalanmasını da arttırarak meyvelerin renklenmesini olumlu yönde arttırır. 604

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

4.4.3. Ağaçların Ömrü Üzerine Olan Etkileri Budama genellikle ağacın ömrünü azaltıcı bir etki yapar. Ancak şeftali ve asma gibi türlerde budama yapılmazsa ağaçlar ürün yükü altında çabuk ihtiyarlar. Japon grubu erikler de benzer bir eğilim gösterir. 4.4.4. Kısmi Olumsuz Etkileri Kuvvetli budamalar ağacı zayıflatır, genç ağaçlarda verime yatmayı geciktirir. Ayrıca toplam verimin azalmasına da yol açar. Dal ve sürgünlerin yöntemine uygun olarak budanmaması çürümelere neden olabilir. Bu ve benzeri olumsuzlukları gidermek amacı ile budamayı, ağaçların büyüme ve gelişmeleri, dal yapıları, yaş durumları v.b özelliklerini dikkate alarak ve tekniğine uygun yapmalıdır. 4.5. Meyve Ağaçlarında Budama Zamanı Budama zamanı, meyve ağacının büyümesini, kesimlere karşı göstereceği tepkiyi, verimini ve ekonomik ömrünü etkiler. Budama kış ve yaz (yeşil) olmak üzere iki ayrı mevsimde yapılabilir. 4.5.1. Kış Budama Zamanı Kış budaması için en uygun dönem, ağaçların yapraklarını dökmesinden ilkbaharda gözlerin uyanmasına kadar geçen dönemdir. Kışı ılık geçen yerlerde meyve ağaçları kış dinlenmesine girmelerinden hemen sonra budanabilirler. Çünkü bu dönemde meyvecilik bölgelerinde işgücü yoğunluğu az olduğundan işçi bulmak daha kolaydır. Ancak kışı sert geçen yerlerde şiddetli donlardan önce budamanın yapılması doğru olmaz. Böyle bölgelerde şiddetli donlar geçtikten sonra kış budaması yapılmalıdır. 4.5.2. Yaz Budama Zamanı Yaz boyunca meyve ağaçlarında sürgünlerin seyreltilmeleri, uç alma, bükme, eğme, dalların bağlanmaları, açıların genişletilmeleri veya daraltılmaları gibi yapılan işlemlerin tümüne yaz budaması denir. Meyve ağaçlarında, yaz budaması ilkbahar gelişme periyodu geçtikten ve yaz gelişme periyodu içerisinde sürgünler odunsulaşmaya başladıktan sonra yapılabilir. Genellikle ağaçlar üzerinde şekli bozan, büyümeleri istenmeyen gelişmeleri ana dalların zararına olan dallar kesilerek çıkartılabilir ya da eğilip bükülebilir. Bazı dallar da açıları genişletilerek gelişmeleri sınırlanabilir. Yaz budaması özellikle meyve ağaçlarının şekillendirme yıllarında yapılması gerekli olan önemli bir teknik işlemdir. Meyve tür ve çeşidine göre değişmekle birlikte 4-6 yıl içerisinde uygulanan terbiye sisteminin gerektirdiği taç yapısı oluşturulmalıdır. Şekillendirme devresi dediğimiz bu ilk 4-6 yıl içerisinde yaz budaması ile ileriki yıllarda ağır meyve yükünü taşıyacak olan ana dalları seçmek, dik büyüyen dalların açısını genişletmek, ölü göz oluşturan ve dallanma problemi olan ağaçlarda uç alma yapmak, iç kısımlarda gölgeleme sağlayarak meyve renginin gelişimini engelleyen obur dalları çıkarmak, gövde üzerinde taçlanmanın başladığı noktanın altında kalan sürgünler ile dip sürgünlerini temizlemek gibi işlemler yapılabilmektedir. Yaz budaması yaparken meyve/yaprak oranına dikkat edilmelidir. Ağaç üzerinde meyveleri besleyecek oranda yaprak alanı mutlaka bırakılmalıdır. Aksi takdirde meyvelerin, küçük ve kalitesiz olması, güneş yanığından zararlanmaları kaçınılmazdır. 605

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

4.6. Meyve Ağaçlarında Budama Şekilleri 4.6.1. Dikim Budaması Fidanlıktan sökülüp bahçedeki yerine dikilecek fidanlarda ve yeri değiştirilecek olan ağaçlarda dikim budaması yapılır. Fidanlarda yapılacak budamada sökülme sırasında yaralanmış olan köklerde sadece yaralı kısımlar kesilir, fazlaca kesimden kaçınılır. Fidanın dallarında da belirli bir ayıklama ve kısaltma yapılır. Dalsız, tek gövdesi olan fidanlarda doruk dal fidanın gelişme kuvvetine göre 75-100 cm’den kesilir. Dallanmış olan fidanlarda, ağacın daha sonra alacağı terbiye şekline göre dal seçimi yapılır. Doruk dallı veya değişik doruk dallı terbiye şekli verilecekse, yerden 30-35 cm yüksekten başlanarak fidanın çevresinde farklı yerlerden çıkan, uygun bir dağılım sağlamış dallardan 4 tanesi seçilip, diğerleri dipten kesilir. Seçilen dallar, gövde üzerinde de dikey olarak birbirinden 15-20 cm uzaklıkta bulunmalıdır. Seçilen bu dalların genellikle 1/3 lük bölümü yere bakan tomurcuk üzerinden kesilir. Yukarıdaki dallar daha kısa aşağıdakiler ise daha uzun bırakılır. Böylece ağaç daha sonraki yıllarda konik bir şekil alır. Bu dalların dışında doruk dalda da bir kısaltma yapılır. Doruk dalın tepesi ile hemen alttaki yan dalın çıkış yeri arasında 15-20 cm aralık bulunmalıdır.

Dikim budaması öncesi

Dikim budaması sonrası

Dallı fidana sonraki yıllarda çanak (goble) şekli verilecekse, birbirine yakın noktalardan çıkmış, ancak ağacın farklı yönlerine bakan dallardan dengeli 3 tanesi seçilip, diğerleri dipten kesilir. Doruk dal tamamen kesilir. Seçilen dallar, 1/3 oranında yere bakan tomurcuk üzerinden kısaltılır. Dikim zamanında seçilen dallar, sonraki yıllarda ağacın ana dallarını oluşturacak şekilde budanırlar. 4.6.2. Şekil Budaması Şekil budaması, genç ağaçların ileride alacakları terbiye şekline göre budanmalarını kapsar ve fidanlık döneminden başlayarak ağacın tacının gelişimini tamamladığı döneme kadar 5-6 yıl veya kuvvetli büyüyen ceviz gibi meyve türlerinde daha uzun süre devam eder. Şekil budamasında ağacın çatı dalları ve bunların üzerinde de yardımcı dallar oluşturulur. Çatı dallarının birbirine göre konumu, bunların üzerinde yardımcı dalların oluşum şekli, ağacın terbiye şeklini oluşturur. 606

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

Şekil budamasında ağacın tacı dengeli bir şekilde dağıtılmış, kuvvetli ve sağlam bir dal sistemi ile donatılır. Dalların sağlam oluşabilmesi için dal açılarının 45-60° arasında olması gerekir. Dar açılı dallar zayıf olup, ürün yükü altında birleşme noktalarından yarılmaya eğilimlidirler. Çünkü bu dallarda odun borusu dokusu düzgün oluşmaz, kabuk dokusu açının iç bölümlerine girer, bu nedenle de bunların beslenmesi kötüdür. Dal ve sürgünlerin açılarının geBudanma öncesi ve sonrası nişletilmesi çeşitli yöntemlerle yapılır. Bunlar, dallar arasına gergi koyma, dallara ağırlık asma ve dalları bağlama gibi işlemlerdir. Sürgünler henüz taze iken yapılan bu uygulamalar iyi sonuç verir. Kartlaşmış olan sürgünlerde iyi sonuç alınmaz. Geniş açılı dal elde etmek amacıyla yapılan uygulamalardan birisi de yeni dikilmiş olan fidanlarda baharda sürgünlerin biraz büyümesinden sonra yapılan tepe kesme işlemidir. Dikim zamanında doruk dalı belirli bir yükseklikten kesilen fidanda, sürgün büyümesi 15-20 cm kadar olunca gövde, tepe kısımda birbirine yakın ve dikine büyüyen sürgünlerin altından kesilir. Bu tepe vurmadan sonra gövdenin alt kısımlarında oluşan yeni sürgünler geniş açılı olurlar. Kış budamasında bu sürgünlerden amaca uygun olanlar bırakılıp, diğerleri dipten kesilir. Şekil budaması sırasında doruk dala ve ana dallara rakip olarak büyüyen sürgünler dipten alınır. Ağacın iç kısmına doğru büyüyen, paralel gelişip birbirini kapatan sürgünlerden uygun durumda olanlar bırakılıp diğerleri dipten kesilir. Ana dallar üzerinde 2530 cm aralıklarla dış kısma bakan sürgünlerden sağlı sollu düzgün aralıklarla yardımcı dallar seçilir. Dallar ve sürgünler arasında denkleşmeyi sağlamak amacıyla uç alma yapılır. Sürgün uçları daima dışa bakan tomurcuk üzerinden kesilir. Doruk dala her yıl belirli bir kısaltma uygulanır ve genellikle ilk yan sürgüne kadar kısaltılır. Yan sürgün yoksa doruk dalın kendisi 1/3 oranında kısaltılır. Ağacın üst ve alt bölümlerinde dengeli bir gelişme sağlanır. Tepe kısımların fazla gelişmesine izin verilmez. Doruk dallı terbiye şekillerinde ağaç konik bir şekil alacak biçimde terbiye edilir. Genel olarak şekil budaması yapılan ağaçlarda terbiye sistemi ne olursa olsun kuvvetli büyüyen ağaçlarda hafif, zayıf büyüyenlerde orta derecede şiddetli bir budama yapılmalıdır. Şekil budaması sırasında dik büyüyen sürgünlerden bazıları eğilip bükülerek meyveye yatmaları hızlandırılır. Böylece ağacın erken verime yatması sağlanmış olur. 7.3. Verim Çağı Budaması Verim çağındaki ağaçlarda budama, ağacın sürgün verme gücü ile meyve verme gücü arasında bir denge kurmak, ihtiyarlayan kısımlarını keserek yenilemek böylece verim çağını uzatmak, ağaca güneşlenme ve havalanmayı en iyi şekilde sağlayacak bir açıklık kazandırmak, ağacın terbiye şeklini devam ettirmek ve yıl aşırı verim veren ağaçları her 607

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

yıl verime yatmaya teşvik etmek amaçlarıyla uygulanmaktadır. Verim çağındaki ağaçlara uygulanan bakım budamasında dal ve sürgünlerde seyreltme ve kısaltma kesimleri yapılır. Seyreltme kesimlerinde, belirli bir yerde çok sayıda birikmiş, birbirinin içine girmiş dal ve sürgünlerden uygun durumda ve gelişmesi iyi olanlar bırakılıp diğerleri dipten kesilir. Böylece dal ve sürgünlerin birbirini engellemesi önlenmiş olur. Özellikle ağacın Verim çağında meyve dalı kısaltmaları (a) ve tepe kısımlarında çok sayıda oluşan dik dutacın 2.5 metre yükseklikten üstten ve rumlu sürgünlerden çoğu dipten kesilir. yanlardan biçme şeklinde budanarak (b) ağaç büyüklüğünün sınırlandırılması Böylece ağacın çok fazla boylanması engellenir ve bu seyreltmeler sonucunda güneş ışığının iç ve alt kısımlara kadar ulaşması sağlanır. Tepe kısmın, alt kısımları zayıflatmasına izin verilmez. Aksi takdirde ağacın iç ve alt kısımlarında yeni sürgün oluşumu zayıflar ve bu kısımlar verimsizleşir. Verimli dallar üst bölümlere doğru kayar. Ağacın iç kısımlarında dikine ve kuvvetli büyüyen, ileride bu kısımları kapatacak olan sürgünlerden uygunsuz durumda olanlar dipten kesilerek ayıklanır. Verim çağındaki ağaçlarda ayrıca verimden dolayı ihtiyarlamış olan dallarda da ayıklamalar yapılmalıdır. Sürgün verme gücünü kaybetmiş ve aşağıya doğru sarkmış olan dallar da dipten kesilerek yanlarından çıkan yeni sürgünler bunların yerine geçirilir. Verim çağındaki ağaçlarda yalnızca seyreltme budaması yapılırsa, dal ve sürgünlerin yeni sürgün verme gücü zayıflar, dallar seyrekleşir ve yeni oluşan sürgünler cılız oluşur. Ana dallar zayıflar. Bu nedenle seyreltmeler yanında kısaltma kesimlerine de yer vermek gerekir. Ayıklanmadan sonra ağaç üzerinde kalan uzun sürgünlerde genellikle hafif bir uç alma uygulanır. Bunun ölçüsü genellikle sürgünün 1/3 ‘lük bölümünün kesilmesidir. Yalnızca çiçek tomurcuğu oluşturması istenilen sürgünlerde uç alma yapılmayabilir. Sürgünler arasında denkleşme sağlamak üzere de uç almaya başvurulabilir. Kuvvetli gelişen sürgünde kuvvetli, zayıf gelişen sürgünde az kesim yapılarak büyümelerinde denkleşme sağlanabilir. Seyreltme ve kısaltma kesimlerinin derecesi meyve türünün sürgün verme gücüne göre değişir. 7.4. Gençleştirme Budaması İhtiyarlamaya yüz tutmuş, sürgün verme gücü zayıflamış ağaçlarda, gençleştirme budaması yapılarak kuvvetli sürgün oluşumu sağlanır ve ağacın tacı yeniden oluşturulur. Gençleştirme budaması yapılırken aşağıdaki hususların göz önünde bulundurulması gerekir. Ağacın Durumu: İhtiyarlamış ve kurumaya yüz tutmuş ağaçlarda gençleştirme yapılmaz. Çünkü bunlar budamanın etkisiyle çöküntüye uğrayıp kururlar. Meyve Türünün Tepkisi: Gençleştirmede, meyve türünün budamaya karşı vereceği 608

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

tepki de önemlidir. Bazı meyve türleri sert budamalara karşı dayanıklı olup olumlu tepki verirler. Bunların başında zeytin gelir. Bu türü nar, incir, armut, erik, elma, şeftali, kayısı ve kiraz izler. Ceviz ise gençleştirme budamasına olumlu tepki vermez. Çevrenin İklim ve Toprak Koşulları: Sıcak ve kurak iklimlerde, ağacın budamaya dayanımları, nemli iklimlere göre daha azdır. Beslenmesi iyi, minerallerce zengin topraklar üzeride yetişen ağaçların budamaya verecekleri tepki, fakir topraklar üzerinde yetişenlere göre Budanmadan Önce Budandıktan Sonra daha olumludur. Gençleştirme budamasında, ağaçta şiddetli bir budama uygulanır. Bu amaçla çok sayıda küçük kesim yerine sıklaşmış, uygunsuz büyük ana dallardan bazıları kesilerek ağacın içi açılır ve ağaca yeni bir görünüm kazandırılır. Ağacın boyunu kısaltmak ve üst kısımlarını açmak için yine ana dallar üzerindeki dallardan birkaçını çıkarmak yeterli olabilir. Ağaç üzerinde kuvvetli büyümüş obur sürgün varsa bunlardan bazıları yeni dalların oluşumu için bırakılabilir. Şiddetli budamalardan sonra ağaçlarda ertesi ilkbaharda kuvvetli obur sürgünler oluşur. Bu sürgünlerden bir bölümü yeni dal sisteminin oluşumu için kullanılır. Bir bölümünde ise yazın uç alma yapılarak kuvvetli gelişimleri engellenir ve ana dalların güneş ışığından zarar görmeleri önlenmiş olur. Fazla olan sürgünler kışın ayıklanırlar. Böylece iç kısımların güneşlenmesi sağlanarak bunlarda verimli sürgünlerin oluşumu uyartılır. Ağacın tacı eski halini alıncaya kadar seyreltme ve kısaltma budamalarına devam edilir, bu da birkaç yıllık bir zaman alır. Gençleştirme budaması yapılmış ağaçlara fazlaca azotlu gübre verilmemelidir. 4.7. Meyve Ağaçlarında Yapılan Budamalardaki Teknik Esaslar Budamanın bir bilim dalı olduğu ve mutlak uyulması gereken kurallarının olduğu baştan kabul edilmelidir. Bu bölümde genel budama prensipleri ve gerekçelerinden bahsedilecektir. Buradaki prensiplerin genel anlamda pratik hale dönüşmesi ise yıldan yıla yapılan budamalar ile tecrübe kazanan kişilerin becerisine bağlıdır. Bilgiyi, deneyimi ve uygulamaya aktarmayı bir bütün halinde birleştirebilenler ve ağacı okuyabilenler budamada başarılı olmaktadırlar. 1. Şekillendirme devresinde budama işlemleri odun dallarına uygulanmalı, zorunlu olmadıkça meyve dallarına dokunulmamalıdır. Böylece meyve ağaçlarının iyi bir şekil alması ve erken meyveye yatması sağlanır. Aksi işlemlerde ise düzensiz şekillenmelere ve ağaçların gençlik kısırlığı döneminin uzamasına neden olunur. Yan dalların üstten görünümü.

609

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

2. Budanacak olan ağaç toplu incelenmeli ve her dal ayrı ayrı ele alınmalıdır. 3. Gövde üzerinde tacı oluşturan ana dallar aynı yükseklikte ve eşit kuvvette olmalı, merkezi eksen etrafında eşit açılarla dağılmaları sağlanmalıdır. Şekilde lider etrafında ana dalların dağılımı görülmektedir. Doğru taç oluşumunda gelişme kuvvetleri aynı ve lider etrafında eşit açılarla dağılmış beş adet dal seçilmiş böylece çok ideal bir kat oluşturmuştur. Yanlış olan taç oluşumunda ise yan dallar çok sık olduğu için birbirini gölgeleyeceğinden ve kültürel işlemleri, özellikle de ilaçlamayı zorlaştıracağından ideal bir taç oluşturulamamıştır. 4. Ana dalların gövde ile yaptıkları açılar 45-60° olmalıdır. Dar açılı olan dalların direnci zayıf olduğu için çabuk kırılır. Şekilde görüldüğü gibi bir dalı dik olarak bıraktığımızda, o dalda vegetatif gelişme çok kuvvetli olur ve meyveye geç yatar. Yere paralel olarak gelişen dallarda bol miktarda ve kalitesiz meyve oluşur ve vegetatif gelişme de zayıf kalır. Fakat 45-60°’lik bir açı ile gelişen dallarda vegetatif ve generatif faaliyet dengeli olmaktadır. 5. Dik büyüme ne kadar fazla olursa meyve sayısı o kadar az ve meyvelenme de o kadar Dalların farklı açılara tepkileri. geç meydana gelir. Yayvan büyümede ise bu durumun tersi söz konusu olur. 6. Yardımcı dal oluşumuna özen gösterilmelidir. Yardımcı dallar ana dallar üzerinde mümkün olduğu kadar eşit uzaklıkta ve aynı yönde bırakılmalıdır. Ayrıca ana dallar ile yardımcı dallar arasında vegetatif gelişme bakımından rekabet olmamalıdır ve şekil bakımından düzenli gelişmelerini sağlayabilmek için yardımcı dallar, ana dalların büyüme noktasından 15-25 cm. daha aşağıda seçilmelidir. Ayrıca ana dallar ile yardımcı dallar arasında 45°lik Dik büyüme Yayvan büyüme açı olmasına dikkat etmek gerekir. 7. Dalları kısa kesmek vegetatif gelişmeyi, hiç kesmemek ya da uzun bırakmak da generatif faaliyetleri teşvik eder. Bir dalı keserek, o dalın kısalmış olduğu sanılmamalıdır. Büyüme döneminde kesim şiddetiyle doğru orantılı olarak kesim noktasının altından sürgün büyümesi olacağı unutulmamalıdır. 8. Aynı noktadan yan yana büyüyen aynı kuvvette dalların gelişmesine izin verilmemeli, Tepe kesiminin şiddeti. 610

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

geniş açılı dal bırakılarak dar açılı olan çıkarılmalıdır. Özellikle lidere rakip olacak şekilde bir çatallaşmaya izin verilmemelidir. Uygun olan lider olarak seçildikten sonra diğeri dipten çıkarılmalıdır. Lider üzerinde aynı noktadan çıkan ana dallardan biri mutlaka çıkarılmalıdır. Tercihen geniş açılı olan dal bırakılıp, dar açılı olan çıkarılmalıdır. 9. Meyve ağaçlarında türler ve çeşitler arasında gelişme, dal ve dalcık sayıları ve çiçek tomurcuklarını oluşturdukları yerler bakımından farklılıklar bulunmaktadır. Bu sebeple türler ve çeşitler ayrı ayrı incelenmelidir. Aşağıda gelişme karakterleri birbirinden farklı 4 adet elma çeşidi görülmektedir. Aşağıdaki resimde sol taraftaki Imparatore elma çeşidi, ölü göz oluşturma ve dalların uç kısımlarında meyve verme eğilimli bir çeşittir. Dal ve dalcık oluşumunu arttırmak için biraz daha sert budama istemektedir. Ayrıca yaz budaması da ihmal edilmemelidir. Yandaki resimde sağ tarafta Jonafree elma çeşidi görülmektedir. Bu çeşitte de dallar hafif budama esnasında uzun bırakıldığı takdirde ölü göz oluşturmaktadır. Aynı şekilde dalları kısa bırakmalı, mutlaka dal açıları genişletilmeli ve yaz budaması ihmal edilmemelidir. Yandaki resimde sol taraftaki Redfree elma çeşidi yayvan gelişmesine rağmen ölü göz oluşturmaktadır. Resimde sağ tarafta spur gelişme karakterindeki S.Early Stripe elma çeşidi görülmektedir. Spur çeşitler genel itibariyle ana dallar ve gövde üzerindeki spurlar üzerinde meyve meydana getirirler. Budama esnasında yardımcı dal oluşumu sağlamak için ana dallar üzerinde tepe kesimi yapılmalıdır.

Lider dalda çatal oluşumu

“Imparatore” (solda) ve “Jonafree” (sağda) elma ağaçlarının gelişme karakterleri.

“Redfree” (solda) ve “S.Early Stripe” (sağda) elma ağaçlarının gelişime karakterleri.

611

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

10. Bir kesim yaparken dikkat edilmesi gereken noktalar vardır.

Seyreltme kesimi (solda), Göz üzerinden kesim (sağda)

Genellikle budamacılar kesim noktalarını doğru olarak tespit etseler bile kesim hataları yapmaktadırlar. Tepe kesimi yaparken dışa bakan bir göz üzerinden ve meyilli bir kesim yapılır. Böyle bir kesimi göze zarar vermeden yapmak önemlidir. Eğer seyreltme kesimi yapılacaksa, çıkarılacak olan dalın gövde ile birleştiği yerde yani besin maddelerinin depolandığı şişkinliğin hemen üzerinden kesmek gerekmektedir. Böylece kesim noktasında oluşan yara yeri daha çabuk kapanmaktadır. 11. Kesim noktasında “Tırnak” bırakmamaya özen gösterilmelidir. Çünkü tırnaklı kesimler kolay kapanmadığı için bu noktadan aşağı doğru kurumalar olmakta ve kapanmayan yara yerleri hastalık ve zararlıların ağaca girişini kolaylaştırmaktadır. 12. Budamanın bir ışık yönetimi olduğu unutulmamalıdır.

Tırnaklı Kesim

Ağaç büyüklüğünün ve şeklinin gölgelemeye etkisi

Budamada en önemli noktalardan birisi de ağacın dengesini bozmamak şartıyla iç kısımlara mümkün olduğu kadar fazla ışık girmesini sağlamaktır. Bunu sağlamanın yollarından birisi de bodur anaç kullanmaktır. Bodur anaçlar daha küçük bir taç hacmi oluşturduğundan toplam taç hacmi içerisinde gölgelenen alan da daha az olmaktadır. 612

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

Örneğin 3m. büyüklüğünde bir ağaçta gölgelenen alan % 1,6 iken 6,5 m büyüklüğünde bir ağaçta % 24,4 tür. Ağaç şekli de ağacın güneş ışığından faydalanmasını etkilemektedir. Koni şeklindeki ağaçlar güneşten en iyi faydalanma sağlamaktadır. 13. Ağacın bir yanında dal oluşmadığı durumlarda, dal çevresinin 1/3’ü kadarlık kısmı bir gözün 1 cm. kadar üzerinden kabuk boyunca odun kısmına kadar halka şeklinde kesilir. Bu uygulama genellikle çentiğin altındaki tomurcuğun sürmesini sağlar. Bu uygulama çiçeklenme başlangıcından 3-4 hafta önce yapılabilir. Kesim işleminin yeterli derinlikte, kabuk tabakası boyunca olmasına dikkat edilmelidir. Göz üzerinden kabuğun çizilmesi. Bazı meyve tür ve çeşitlerinde ağaçlar ilk yıllarda terbiye edilirken uygun olan taç yapısını oluşturmak için istenilen dallar teşekkül etmemektedir. Bu gibi durumlarla karşılaşıldığında üreticiler istenilen noktadan dal çıkarmak için bu tekniğe başvurabilirler. 14. Bir sürgünün, çok kuvvetli olması, yaşlanmış olması veya mekanik etkilerle zararlanmış olması dolayısıyla çıkarılması gerekebilir. Eğer aynı noktadan tekrar bir sürgün çıkması isteniyorsa “Üçgen kesim” tekniği uygulanmalıdır. İlk yıllarda ağaca verilen şeklin, ağacın tam verim çağında çok önemli olduğu daha önceki konularda bahsedilmişti. Fakat üreticiler ne kadar dikkat ederlerse etsinler bazen çeşidin gelişme karakterinden kaynaklanan sorunlarla karşılaşabilirler. Bu sorunlardan biri de geniş açılı dalların seçilmesi ve oluşturulması sırasında ortaya çıkar. Örneğin Granny Smith elma çeşidi çok dik gelişen bir çeşittir. İlk 4-5 yıl ağaçlara uygulanan dal açma işlemleri çok önemlidir. Fakat ağaç üzerinde bazı dallar istenilen noktadan çıkmasına rağmen açısı genişletilememekte ve zorlandığında ise kırılmaktadır. Böyle bir durumda Üçgen kesim yapılabilir. Üçgen kesim sonucu hem ayÜçgen kesim uygulaması. nı noktadan tekrar dal çıkışı sağlanır hem de çıkan dal geniş açılı olur. 4.8. Meyve Ağaçlarında Budama Sonrası Yaralara Uygulanacak İşlemler Budama işlemlerinin büyük bir kısmını, özellikle de kış budamalarını, kesimler oluşturmaktadır. Kesim noktasında oluşturulan yaranın iyileşmesini ağacın kuvveti, bakım ve besleme şartları, kesilen dalın kalınlığı gibi birçok faktör etkiler. Kuvvetli gelişen ağaçlar zayıf gelişenlere göre yarayı daha çabuk kapatırlar. Yaralara, macun veya diğer dezenfektanlardan biri ile muamele edilmelidir. İyi kesilmiş ve çabuk kapanan 5 cm. den küçük yaralara macun sürmek gerekmeyebilir. 613

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Yaralara sürülecek macun şöyle hazırlanır; 200 g. iç yağı eritilir, daha sonra 200 g. balmumu, 200 g. reçine ve 100 g. zift katılır. Hazırlanan eriyik ateşten indirilir. 45°C’ye gelince kadar içine yavaş yavaş alkol karıştırılır. Kabarma başlayınca alkol ekleme ve karıştırma işlemine son verilir. Hazırlanan macun soğumadan kavanozlara doldurulur. Gerektiğinde kullanıma hazırdır. 4.9. Meyve Ağaçlarında Budama Atıklarına Yapılacak İşlemler Budama artıkları, hastalık ve zararlılar için uygun kışlama yerleri olduğundan gelecek senenin enfeksiyon kaynağını oluşturmaktadır. Bahçedeki budama artıklarının ve yaprakların toplanıp yakılması gelecek senenin hastalık ve zararlı yönünden enfeksiyon kaynağının azalmasına neden olacaktır. Örneğin, elma yetiştiriciliği için önemli bir zararlı olan elma iç kurdu olgun larvaları, yazıcı böcekler, kırmızı örümcek erginleri vs. kışı, budama artıkları, dökülen yaprakların alt kısımları vb. ortamlarda geçirirler. 4.10. Budama Araç Ve Gereçlerinin Dezenfeksiyonu Ağaçları budamadan önce dikkat edilmesi gereken en önemli konulardan biri de malzemelerin temizliğidir. Budama yaparken kullandığımız aletler eğer dezenfekte edilmezse ağaçtan ağaca, bahçeden bahçeye hastalıkların bulaşmasına neden olabilirler. Çok basit yöntemlerle budama aletlerinin dezenfeksiyonu sağlanabilmektedir. Piyasa da ticari olarak satılan çamaşır suları bu iş için kullanılan en pratik solüsyondur. Çamaşır suyunun bir kısmına karşılık 5 kısım su katılarak oluşturulan solüsyonla gayet sağlıklı bir dezenfeksiyon sağlanabilir. Bu karışımla budamada kullandığımız makaslar, testereler vb. bir bahçeden diğerine geçerken veya hastalıklı olduğundan şüphelendiğimiz ağaçların budanmasından sonra temizlenmesi Budama aletlerinin temizlenmesinde gerekir. Böylece hastalıkların diğer ağaçlara ve kullanılan çamaşır suyu. bölgelere bulaşması önlenmiş olacaktır. 4.11. Meyve Türlerine Göre Şekil Ve Verim Çağı Budamaları 4.11.1. Elma Ağaçlarında Budama Teknikleri 4.11.1.1. Elmada Standart Ağaçlara Uygulanan Budama Şekilleri (Doruk Dallı ve Değişik Doruk Dallı Şekiller) Değişik Doruk Dallı Terbiye Şekli Fidan Dikimi ve l. Budama Mevsimi Dikilecek fidanda dal yoksa fidanın 75-100 cm’ den tepesi vurulur ve ertesi gelişme döneminde oluşan sürgünlerden çatıyı oluşturacak yan dalların ilk seçimi yapılır. Eğer fidan zayıfsa aşı noktasının 10-15 cm üzerinden tepesi vurularak o yıl kuvvetli gelişmesi 614

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

sağlanır. Kuvvetli gelişen bu sürgün üzerinde geniş açılı yan dallar oluşur ve bunlardan en uygun olanlar durgun mevsimde seçilerek taç oluşumuna başlanır. Yeni dikilen fidanlarda kuvvetli ve geniş açılı dal elde etmenin farklı yöntemleri de vardır. Bunlardan birisi geciktirilmiş tepe vurmadır. Diğer bir yöntemi de gergilerden yararlanmaktır. Dikilen fidanlarda yan dal varsa bunlardan uygun olanlar seçilip diğerleri dipten kesilir veya 1-2 göze kadar kısaltılır. Bırakılan ve daha sonra ana dalları oluşturacak olan yan dallarda da kısaltma yapılır. Genellikle alttakiler daha uzun, üsttekiler daha kısa bırakılıp, dalların sürme kuvvetinde bir denkleşme sağlanır. Dikim budamasında ayrıca gövde/kök dengesi kurulur. Dalların 1/2-1/3 kadar kısmı yere bakan göz üzerinden kesilir. Dal seçimi yapılırken dikkate alınması gereken en önemli hususlar, dalların gövde ile yaptıkları açıların 45° ’ den daha geniş olması, ağacın dört bir yönüne doğru uygun bir dağılım sağlamaları, çıktıkları yerlerin birbirine göre dikey olarak gövde üzerinde 15-20 cm aralıklı olmasıdır. Bu terbiye sisteminde dört adet yan dal ve bir de doruk dalın devamını sağlayacak dal seçilir. Tek gövdeli dalsız fidanlarda dal seçimi, ilk büyüme mevsiminin erken yaz aylarında veya aynı yılın kış aylarında yapılabilmektedir. Tepesi vurulan fidanda en üstte bulunan göz doruk dalın devamını sağlar. Bunun altındaki ikinci ve üçüncü gözler köreltilirse bunlardan meydana gelen sürgünlerin doruk dalla rekabetleri daha başlangıçta önlenmiş olur. Bu nedenle bu gözler durgun mevsimde veya 10-15 cm kadar sürdükten sonra koparılırlar. Elmada l. Yıl Kış Budaması Birinci büyüme yılının sonunda durgun mevsime girilince, yazın dal seçimi yapılmamışsa öncelikle bu yapılır. Daha sonra da ana dallarda kısaltmaya geçilir. Kısaltmada sürgünlerin kuvveti göz önüne alınır ve genel olarak 1/2 veya 1/3‘lük bölümleri kesilir veya 40-60 cm’ye kadar kısaltılır. Dallar arasında gelişme bakımından farklılıklar varsa, uzunluklar, zayıf gelişene göre ayarlanır. Alttaki sürgünler üsttekilerden daha uzun bırakılırlar. Kısaltma kesimleri daima dışa bakan göz üzerinden yapılır. Çok dik ve kuvvetli büyüyen sürgünler dipten çıkarılır. Doruk dalın terbiyesi bu ilk büyüme yılında yaptığı sürgün uzunluğuna göre ayarlanır. Gelecek yılda birkaç yan sürgün oluşturabilmesi için en azından 50 cm’ lik bir büyüme yapması gereklidir ve bu kadar büyümüş olan doruk dal 1/3 kadar kısaltılır. Eğer doruk dal zayıf ise daha kısa budanarak kuvvetli sürmesi sağlanır. ll. Yıl İkinci yılın yaz döneminde seçilen ana dallar üzerinde yeni yan sürgünler meydana gelir. Bu sürgünlerden birisi ana dalın devamını sağlayacak ve diğeri de yardımcı dal ola615

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

cak şekilde iki dal seçilir. Kış döneminde diğer dallar ya dipten çıkarılır veya durumuna göre eğilip bükülebilirler. Dallarda yapılacak kısaltmalar önceki kış döneminde yapıldığı şekilde büyüme kuvvetine göre ayarlanır. Sürgünlerin zayıf uç kısımları alınır ve 60-80 cm’ ye kadar kısaltılır. Yardımcı dallar da ana dalların ucundan 45°’ lik eğim ile geçen hattın yardımcı dala değdiği noktadan kesilir. Ana dallar üzerinde yardımcı dalların hepsi aynı taraftan seçilmelidir. lll. ve Sonraki Yıllar Ana ve yardımcı dallar üzerinde oluşan sürgünlerden birer tanesi, dalların devamını, diğeri de yardımcı dalı oluşturacak şekilde seçilir. Kalanlar ya eğilip bükülür veya dipten kesilir. İkinci dereceden yardımcı dallar, birinci dereceden olanların aksi tarafından seçilir. Üçüncüler ise ikincinin aksi tarafındadır. Böylece dallar, birbirini kapatıp gölgelemez. Bu uygulamalara ağaçta beş yardımcı dal oluşuncaya kadar devam edilir. Kesimler ve kısaltmalar daha önce verilen kurallara göre ayarlanır. Elma Ağaçlarında Doruk Dallı Terbiye Şekli Bu şeklin oluşturulmasında esas itibariyle değişik doruk dallı terbiye şeklinde olduğu gibi bir yöntem izlenir. Ancak burada doruk dal iptal edilmez ve ileriki yıllarda doruk dal üzerinde meydana gelen yan dallar belirli aralıklarla ana dalları oluşturmak üzere seçilmeye devam ederler. Bu nedenle ana dal sayısı, değişik doruk dallı şekilden daha fazladır ve ağacın büyüklüğüne göre 5-7 arasında değişebilir. Şekil budaması sırasında dikkate alınması gereken bazı önemli hususlar aşağıdaki gibi özetlenebilir. • Kuvvetli büyüyen ağaçlarda hafif, dengede olanlarda orta ve zayıf büyüyenlerde kuvvetli budama yapılır. • Doruk dala ve ana dallara rakip büyüyen, iç kısma doğru kuvvetli gelişen sürgünler dipten çıkarılırlar. • Lider dalda yapılacak kesimler, çeşidin büyüme kuvvetine göre değişir. Uç alma yapılmadığında tomurcuklardan bir kısmı sürmez doruk dal çıplak kalır. Topuz ve yan sürgün yapmayan, ince uzun sürgün oluşturan çeşitlerde diğerlerine göre daha çok uç alma gereklidir. • Dikine büyüme eğilimi fazla olan çeşitlerde daha yayılıcı bir büyümeyi teşvik etmek amacı ile uç almalar dışa doğru gelişen göz üzerinden yapılır veya dal yana doğru gelişen sürgüne kadar kısaltılır. Yayılıcı büyüme gösteren çeşitlerde ise yukarı büyüme eğilimi teşvik edilir. • Doruk dallı terbiye şeklinde, doruk dal, yan dallardan 20-25 cm yüksekte tutulur. Standart ağaçlarda 6-8 yıl içinde çatı oluştuktan sonra, bu doruk dal modifiye edilerek, kuvvetli bir yan dala kadar kısaltılır ve ağacın tacı açılmaya çalışılır. Bu uygulama, 4-6 kuvvetli ana dal oluşumundan sonra yapılır. Verim Çağındaki Elma Ağaçlarının Budanması Ağacın temel çatısı oluştuktan sonra verimlilik çağı başlar. Ancak tam verim ile verimsizlik arasında bir geçiş dönemi vardır. Ağaç bir yandan gelişimini tamamlarken bir yandan da yaşlanmış dallar üzerinde meyve vermeye başlar. Bu dönemde ağacın budanmasının 1 veya 2 yıl ihmal edilmesi belki erken meyveye yatmayı sağlar ancak ağacın ge616

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

nel yapısını bozacağından tavsiye edilmez. Bu nedenle uygun bir budama ağacın verimliliği ile birlikte gelişimini de sağlamalıdır. Genel olarak meyve veren ağaçlardaki budamalar çeşide, ağaca verilen terbiye sistemine ve gelişme kuvvetine göre ayarlanır. Verim çağındaki ağaçlarda seyreltme ve kısaltma budamaları yapılır. Çeşitlere göre az çok değişmekle birlikte, elmalarda çiçek tomurcukları, dolayısıyla meyveler çoğunlukla iki veya daha yaşlı dallar üzerindeki topuzların ucunda oluştur. Bu topuzlar, 5-8 yıl verimli olurlar. Ağaçlar üzerindeki özellikle zayıf ve verimsiz dallar, güneş ışığının iç kısımlara iyi bir şekilde girmesini sağlamak amacıyla ayıklanır. Böylece topuz oluşumu uyarılmış olur, ağaçlar her yıl düzenli verim verir ve kırmızı çeşitlerde renk oluşumu iyileştirilir. Bazı çeşitler yılaşırı verim vermeye eğilimlidir. Bu çeşitlerde özellikle yaşlanmış topuzlar az ürünlü yılın kış budaması sırasında kısaltılarak yenilenir. Böylece elma ağaçlarında budama, ağacın büyüme gücünü devam ettirme, ürün yükünü ayarlamak ve yılaşırı verimin eğilimini azaltmak için uygulanır. Rome Beauty, Stayman Winesap, Golden Delicious, Delicious, Jonathan, Northern Spy ve York Imperial gibi çeşitler dal seyreltmesine karşı iyi cevap verir. 4.11.1.2. Elma Ağaçlarında Bodur ve Yarı Bodur Anaçlara Uygulanan Şekiller Doruk Dalı Hakim Serbest Dallanan İş Şekilleri (Free Spindle Bush) Bu terbiye sisteminde kullanılan anaçlar dikim aralıkları ve dikimden itibaren yıllara göre verilecek terbiye şekli aşağıda açıklanmıştır. Anaçlar Bu sistemdeki bahçelerde genellikle MIX gibi bodur anaçlar kullanılmaktadır. M26, MIX’a göre daha geç verime yatar. MM106 gibi yarı bodur anaçlar da özellikle az verimli topraklarda ve Cox’s Orange Pippin gibi kuvvetli çeşitlerde iyi sonuç vermiştir. Çünkü bu anaç böyle topraklarda besin maddesi noksanlığına karşı diğer anaçlara göre daha toleranslıdır. Çeşitler Bu sistemde yetiştirilen çeşitler iki grupta toplanabilir. 1.Orta derecede kuvvetli, meyvelerini yıllık sürgünler ve topuzlar üzerinde oluşturan Golden Delicious gibi çeşitler, 2.Kuvvetli gelişen ve meyvelerini çoğunlukla 2-3 yaşlı sürgünler üzerinde oluşturan, yıllık sürgünler üzerinde nadiren meyve oluşturan Cox’s Orange Pippin gibi çeşitler… Golden Delicious’da meyvelerin hem tek yıllık, hem de çok yıllık sürgünler üzerinde oluşması bu çeşidi, bu terbiye sistemi için uygun hale getirmektedir. Cox’s Orange Pippin ise meyve verme düzeni bakımından özellikle gençlik çağında bazı güçlükler göstermektedir. Dikim Aralıkları Dikim aralıkları toprak, iklim, anaç ve çeşitlerin özelliklerine göre değişmektedir. MIX anaç olarak kullanıldığında farklı gelişme kuvvetindeki çeşitler için aşağıdaki dikim aralıkları uygulanır. 617

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

ÇEŞİT Golden Delicious Grubu Orta verimli toprak Verimli toprak

SIRA ÜZERİ (m)

SIRA ARASI DEKARA (m) AĞAÇ SAYISI

1,20 – 1,50 1,50 – 1,80

3,60 3,60

165 – 206 138 – 165

Kuvvetli Gelişen Cox’s Grubu Orta verimli toprak 1,80 – 2,10 Verimli Toprak 2,25 – 2,55

3,60 4,30

132 – 154 91 – 103

Eğer toprak koşulları daha kuvvetli anaç kullanmayı gerektiriyorsa dikim aralıkları genişletilir. Örneğin, MM106’da sıra üzeri 2,40 - 2,70 m ve sıra arası 4,30 - 4,60 m’ ye kadar çıkarılabilir. Herekleme Ağaçlar normal olarak desteklenir. Herekler 2,40 - 2,55 m uzunlukta olup bunun 4560 cm’ si toprak içinde kalır. Bu amaçla herekler özel olarak hazırlanır ve ağacı taşıyabilecek kadar kuvvetli olmalıdır. Herekler fidan dikiminden önce yerlerine dikilirler. Bu sistemde başlama teli genellikle kullanılmaz. Ancak bazen sıra boyunca bir tel çekilerek dalların yere bağlanması kolaylaştırılır. Elma Ağaçlarında Terbiye ve Budama Kültürel işlemleri ve ot öldürücü ilaç uygulamalarını rahat yapabilmek ve alt dallarda meyveli sürgünlerin oluşumunu sağlamak için fidanın 60 cm’ ye kadar olan alt bölümünde dal oluşumu önlenir. Bu nedenle dikim zamanında dallanmamış fidanların 70-90 cm’ den tepeleri vurulur. Dallanmış olan fidanlarda ise 60 cm yükseklikteki bir dal, ana dallardan birini oluşturmak üzere bırakılır. Diğerleri de fidanın çevresinde uygun olanlar arasından seçilir. Fidan üzerinde tek dal varsa dengesiz büyümeyi engellemek amacıyla en iyisi bunun dipten kesilmesidir. Dallı fidanlarda doruk dal, bırakılan en üst dalın 810 cm üstünden uygun bir yerden kesilir. İlk yılda oluşan çiçekler koparılır. Koşullar uygunsa yaz döneminde doruk daldan çok sayıda yan sürgün oluşur. Bırakılan dallar da gelişirler. Bağlama İşlemleri Yan sürgünlerin ana dal haline gelmelerini sağlamak ve meyveye yatmalarını uyarmak amacıyla, dikimden itibaren ilk birkaç yıl içinde yere doğru bağlanmaları ve ağırlık asarak eğilmeleri gerekir. Bu durum özellikle kuvvetli gelişen çeşitlerde verimle gelişme arasında iyi bir denge kurmak bakımından büyük önem taşır. Bağlama işlemi Golden Delicius gibi orta kuvvette gelişen çeşitlerde gerekmeyebilir. Kuvvetli gelişen çeşitlerde ilkyaz döneminde gövdeden çıkan sürgünler dar açılı olacaklarından bunlar, Ağustos ayında bağlanmalıdır. Ancak daha önce fidan üzerinde var olan, seçilmiş yan dallardan çıkan sürgünler aynı yaz bağlanmayabilir. Büyüme orta ve zayıf ise bağlama ikinci Ağustos ayına bırakılır. Zayıf büyüyen yan sürgünler bağlanmaz. Dalları oluşturacak sürgünler doğal olarak geniş açılı olmalıdır. Ana dallar seçilirken 618

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

dikkat edilecek önemli nokta, sıra aralıklarını dolduran dallardan kaçınmaktır. Ağacın tacını oluştururken amaç yuvarlak bir taçtan çok oval bir taç elde etmektir. Böylece ağacın her tarafı ışıktan en iyi şekilde yararlanır ve daha sonra aralıkları kapatan sürgünlerin gereksiz erken kesimi engellenmiş olur. Bu durum özellikle Cox’s gibi kuvvetli gelişen çeşitlerde önemlidir. Dalların bağlanma dönemi de önemlidir. Çünkü büyümenin durduğu dönemden önce bağlanırsa sürgün ucu tekrar yukarı doğru büyümeye başlar ve yeniden bir bağlamayı gerektirir. Bağlamada geç kalınırsa bu kez de istenilen sonuç elde edilemez ve sürgün sabit bir konuma giremez. Dallar yay şeklinde değil mümkün olduğu kadar düz olacak şekilde eğilmelidir. Aksi takdirde, yayın üst kısımlarından kuvvetli sürgünler meydana gelir. Verim Çağındaki Elma Ağaçlarının Budanması Doruk dal 210-240 cm kadar bir yüksekliğe ulaşınca bahçenin idare şekline ve ağacın büyüme kuvvetine göre fazla büyüme önlenerek, tepe her yıl zayıf büyüyen yan sürgüne kadar kısaltılır. Eğer ana dallar büyüme kuvvetini kaybederse, budama yapılarak uyarılabilir. Ürünü çok olan çeşitlerde yaşlanmış dallar çıkarılır. Golden Delicious gibi çok verimli çeşitlerde sert budama yapmak esastır. Ancak kuvvetli gelişen çeşitlerde de fazlaca bir budama yapılabilir. Ağaçların, kısaltma budamalarıyla kendilerine ayrılmış yeri kaplayacak kadar büyümelerine izin verilir. Zayıf gelişen çeşitlerin yaşlı ağaçlarında nadiren bağlama yapılır. Ancak kuvvetli gelişenlerde bağlama bu dönemde de gerekli olabilir. Dik, Doruk Dalı Hakim Serbest Dallanan Çalı (Dik İğ) Şekli (Slender Spindle Bush) Bu terbiye şekli, öncekinden küçük farklarla ayrılır. Bu şekilde ağacın tacı daha dik konik biçimde oluşturulur. Yan dalların fazla gelişmesine izin verilmez. Böylece daha sık dikim yapma imkanı doğar. Orta kuvvette gelişen çeşitler kullanıldığından önceki terbiye şeklinde uygulanan bağlama işlemlerine de gerek duyulmaz. Ağacın tacı, bir doruk dal ve bunun çevresinde meyve veren dallardan oluşur. Ağaçlara ilk yıllarda bu dallarda da hafif bir budama uygulanır. Anaçlar MIX gibi bodur anaçlar kullanılır. Ancak büyümenin sınırlandığı zayıf toprak koşullarında, M 26 daha iyi sonuç verir. Çeşitler Golden Delicious ve diğer zayıf ve orta kuvvette gelişen çeşitler tercih edilir. Kuvvetli büyüyen çeşitler için uygun değildir. Dikim Aralıkları Hollanda’da dikim aralıkları yaklaşık olarak 1x3 m ile 1,5x3,5 m arasında değişmektedir. Buna göre dekara ağaç sayısı 190-333 arasında değişir.

619

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Elma Ağaçlarında Dikim Budaması Dikimde, bir yaşlı fidanları tercih etmek gerekir. Dalsız fidanlar, zayıf ise daha kısa (80 cm), kuvvetli ise daha uzun (90 cm) bırakılarak kesilirler. Dallı fidanlarda sık dikim yapılacaksa 90 cm’ ye, daha seyrek dikim yapılacaksa 85 cm’ ye kadar kısaltılır. Eğer dalsız fidanlar çok uzun bırakılırsa, yan sürgünler yukarıda kalır, bu nedenle gelecek yıl yeni bir kısaltma gerekir. Aynı şekilde, büyüme kuvveti zayıf ve doruk dal uzun bırakılırsa, yan sürgünler zayıf gelişir. Dallı fidanlarda uygun bir dal seçimi yapıldıktan sonra, bunlar kısaltılmaz. Uygun olmayan sürgünler dipten çıkartılır. Tarla Tipi Meyvecilik Bu sistemde elma çeşitleri, kendi kökleri üzerinde veya M27 gibi çok bodur ve M106 gibi yarı bodur elma anaçları üzerine aşılanarak 30x45 cm gibi çok sık bir dikim aralığında yetiştirilmektedir. Yetiştiricilik, yastıklarda arada bir boşluk bırakarak veya bütün parsel halinde yapılmalıdır. Yağmurlama sisteminin kurulu olduğu bu yetiştiricilikte hormon uygulaması, sulama, ilaçlama ve gübreleme bu sistem vasıtası ile yapılmaktadır. Yağmurlama ile ayrıca dondan korunma da mümkün olmaktadır. Tarla veya çayır üstü meyveciliği diyebileceğimiz bu yöntemde verim çok yükselmekte (5 ton/hektar), ağaç tek dal veya kuvvetli çeşitlerde birkaç daldan oluşmaktadır. Sürgünlerin her yıl yenilenmesi dolayısıyla yılaşırı verim alınmaktadır. Ancak uygun bir budama ve idare yöntemiyle her yıl verim almak da mümkün görünmektedir. Dikey Eksenli (Vertical Axis) Terbiye Şekli Dik piramit şeklinde olan bu terbiye sistemi esas olarak önceki iki sisteme benzerdir. Daha çok dik iğ şeklinde bir terbiye yöntemidir. Gövde üzerinde ana dalların seçimi geniş açılı dal elde edilmesi için bağlama işleri iğ şeklinde olduğu gibidir. Bu sistemde telli dayanaklar kullanılıyorsa doruk dal yaklaşık 3 m kadar boylandıktan sonra daha fazla boylanmasını önlemek için üstteki tele bağlanır veya alttaki bir yan sürgüne kadar kısaltılır.

620

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

Bu sistemde alttaki yan dallar daimidir. Ancak zaman zaman bunların yenilenmesi gerekir. Bu nedenle de bunlarda sıralı şekilde iki veya daha yaşlı kısımlara kadar kısaltmalar yapılarak yeni sürgün oluşumu uyarılır. Ağacın üst kısmının daha dar kalmasını sağlamak ve piramit şeklini korumak da önceki iki sistemde olduğu gibi önemlidir. Bu amaçla üst kısımdaki yan dallarda, gövdeye yakın bir uzunluğa kadar kısaltma kesimleri uygulanır. Böylece hem yeni sürgün oluşumu uyartılır hem de tepe kısım daha dar bırakılır. 4.11.2. Armut Ağaçlarında Budama Teknikleri 4.11.2.1. Standart Armut Ağaçlarına Uygulanan Şekiller Armut ağaçlarına verilecek terbiye şekilleri elmaya benzerlik gösterir. Ancak armutlarda doruk dal hakimiyeti elmaya göre daha belirgindir. Armutlara da doruk dallı, değişik doruk dallı, goble, palmet, piramit gibi terbiye şekilleri yanında doruk dalı hakim çalı tipinde terbiye şekilleri verilmektedir. Bu terbiye şekilleri esas itibariyle elmalara benzer olarak oluşturulur. Ağaçların gençlik çağındaki şekillendirilmeleri sırasında üzerinde durulması gereken bazı hususlar şunlardır: • Bahçeye dikilen fidanlar, fidanlıktan dallandırılmış olarak gelebilirler. İyi bir dallandırma, verime yatmayı çabuklaştıracağından dolayı arzu edilir. Bazı fidan üreticileri, fidanları uygun şekilde dallandırabilmektedir. Böyle durumlarda bu fidanlar tercih edilmelidir. • Ateş yanıklığının yaygın olduğu yerlerde çatıyı oluşturan ana dal sayısı 6’ya kadar çıkarılmalıdır. Çünkü sonraki yıllarda enfeksiyonlar nedeniyle ana dallardan bazıları çıkarılabilir. Normal koşullarda ana dal sayısı 3-4 olmalıdır. • Yine ateş yanıklığının bulunduğu yağışlı yerlerde hafif budamalar tercih edilmelidir. Çünkü şiddetli budamalar fazlaca taze sürgün oluşumunu uyarır bu da hastalığın kontrolünü zorlaştırır. • Birçok armut çeşidi dikine büyüme eğilimindedir ve fazlaca dallanmaz. Yan dal oluşumunu uyarmak amacıyla tepe vurma en az düzeyde yapılmalıdır. Çünkü buradan yumuşak uç sürgünler meydana gelir. Kesimlerin çoğunu dal ayıklaması şeklinde yapmalı dalların geniş açılı olması için aralara gergiler konulmalıdır. Bu şekilde dikine büyümeyi değiştirmek dallar üzerinde sonradan verimli olacak sürgün ve topuzların oluşumunu uyarır. Zaten ağaçlar verime yatmaya başlayınca ağaçların tacı ürün ağırlığıyla daha yayvan bir hal almaktadır. D’Anjou gibi yayılıcı gelişme gösteren çeşitlerde gergiye gerek yoktur. • Genç ağaçlarda herhangi bir dalın aşırı meyve yüklü olması önlenmelidir. Çünkü bu yük, dalı aşağı doğru eğerek dalın gelecek yıllardaki kullanımı bozar. Çanak (Goble) Şekli Fidanların genellikle 75-100 cm’ den tepeleri vurulur. Eğer fidanlar uygun şekilde dallandırılmış ise ana dal oluşumunda bunlardan yararlanılır. Dikim sırasında seçilmiş 621

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

olan geniş açılı, sağlam ve çeşitli yönlerdeki bu ana dallar, yarı yarıya ve dışarı bakan göz üzerinden kısaltılır. İki yaşlı fidanların kullanıldığı durumlarda, dar açılı dallar tamamen dipten çıkarılır, kalanlar uygun bir şekilde dağıtılır, bunlarda ve doruk dalda kısaltma yapılır. Ana dalların 45° ve daha geniş açılı olması ve rüzgarlı yerlerde ilk dalın rüzgar yönünde seçilmesi uygundur. Dalsız fidanlarda tepe vurulduktan sonra ana dal seçimi birinci büyüme mevsiminden sonra yapılır. Bu birinci yıl budamasında doruk dal ve ağacın değişik yönlerinden seçilen 3-4 ana dal, 1/2-1/3 oranında kısaltılır. Kısaltmalar daima dışa bakan göz üzerinden yapılmalıdır. İkinci yıldan sonra yan dallar yeteri kadar büyür ve ana çatı oluşmaya başlar. Ağacın çatısı oluşturulurken ana dallar üzerinde 2. ve 3. yardımcı dalların seçimi de yapılmalıdır. Bu dallardan ilki ikinci kış budaması sırasında ana dalın çatal noktasından 40-50 cm uzaktan sağ veya sol yan üste doğru gelişen sürgünler arasından seçilir. İkinci yardımcı dal ise gelecek yılda ve karşı tarafta gelişen sürgünlerden uygun bir aralıkla seçilir. Gelişmenin kuvvetli olduğu durumlarda aynı yıl 2 yardımcı dal seçilebilir. Böylece ana dallar üzerinde 4-5 yardımcı dalın iyi bir şekilde dağılımı sağlanmış olur. Ağacın çatısı oluşturulurken çok şekilci bir budamadan kaçınmak, mevcut dallar üzerinde iyi bir düzenleme yapmak önemlidir. Bu arada içe doğru kuvvetli gelişen sürgünlerle birlikte, ana dallardan çıkmış çok geniş açılı sürgünler ve zayıf meyve dalları ilk 4 yıl içinde dipten çıkarılmalıdır. Bunlar ilk yıllarda kısmen bir verimlilik sağlar. Ana ve yardımcı dallarda büyümenin kuvvetine göre 60 cm veya daha uzun sürgünlerde uç almalar yapılabilir. Ağacın çatısı tam oluşuncaya kadar yukarı ve yanlara doğru bir gelişme sağlanmaya çalışılmalı merkez kısım açık tutularak ışıklanma sağlanmalıdır. Yatay gelişen meyve dalları bırakılmalı ve ağacın çevresindeki boş alanlar, ana dal ve meyve dalları ile doldurulmalıdır. Armutlarda Goble, dik bir yapıda olup, 3-4 ana dal ve bunlar üzerindeki yardımcı dal sisteminden oluşur. Değişik Doruk Dallı Sistem Goble’den farklı, doruk dalın belirli bir süre geliştirilip daha sonra kesilerek iptal edilmesidir. Bundan dolayı bu sisteme geciktirilmiş Goble de denilebilir. Bu sistemde ana dal sayısı Gobleden fazla olup 4-6 arasında değişir. Ana dallar üzerinde yardımcı dalların oluşturulması ve genel budama ilkeleri Gobleye benzer. Doruk Dallı Sistem Doruk dallı terbiye şeklinde ağaçların doruk dalı yukarıya doğru büyüdükçe yeni yan dal seçimine devam edilir. Böylece önceki şekilden farklı olarak daha çok sayıda yan dal oluşur. Genel ilkeler elmada olduğu gibidir. Çitvari (Hedgerow) Terbiye Şekilleri Bu sistemde ağaçların tepe ve yan kısımları makinelerle budanmakta, ağaç tacının içindeki ayrıntılı budamalar ise traktör ile çekilen çok katlı platformlarla yapılmaktadır. Bu şekilde sık dikilmiş bahçeler, bodur veya kuvvetli anaçlarla kurulabilmektedir. Kurak bölgelerde büyüme, uygun bir sulama ve gübreleme düzeni ile sağlanabilir. Ayrıca sık dikimden dolayı kök rekabeti nedeniyle de ağaçların büyümeleri sınırlanmış olur. QA bodur anacı üzerine aşılı 10 yaşlı bir Bartlett bahçesinden dekara 6 tona yakın meyve elde 622

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

edilmiştir. Bu tip terbiye şekilleri bir duvar şeklinde olduğundan, insan kolu ağacın ortalarına kadar uzanabilmekte ve derim işleri de yine çok katlı platformlarla rahatça yapılabilmektedir. Bu terbiye şeklinde genellikle doruk dal hakim tutulmakta ve ağaçların oluşturduğu duvarın genişliği aşağıdan yukarıya doğru azalmaktadır. 4.11.2.2.Bodur Anaçlara Uygulanan Şekiller Doruk Dalı Hakim Serbest Dallanan Çalı (İğ) Şekli (Free Spindle Bush) Kuzey Avrupa’da elmalar için çokça uygulanan bu terbiye şekli, armutlar için de uygulanabilmektedir. Doruk dala hakim bu şekil, armutlar için çok uygundur ve doruk dallı şekillere benzer. Ağaç, konik bir gönümde olup, gövde uzun bir destekle desteklenmekte veya direkli tel sistemine bağlanmaktadır. Rüzgâra karşı korunmuş alanlarda bazen desteğe gerek duyulmamaktadır. Terbiye şeklinin oluşturulması aşağıdaki gibidir. Dikim aralıkları toprak, anaç ve çeşide göre değişir ve bodur anaçta 2,1x4 m (QA üzerine aşılı Conference çeşidinde) ile 3,0x4,5 m (QA üzerine aşılı Beurre Hardy) arasında değişir. Bu sistemde yan dallar doruk dalın çevresinden serbestçe çıkar ve alttan üste doğru daralan bir görünüm alırlar. Böylece alttaki dallar komşu ağacın dalına değer, oysa üstteki dallar, şiddetli budanarak kısa bırakılırlar ve ağaç konik bir görünüm alır. Ağaçların verime yatması başlangıç yıllarında hafif budamalarla uygulanır. Dalların yataya yakın bir eğimle bağlanmaları büyümeyi kontrol eder ve çiçek tomurcuğu oluşumunu uyarır. İlk yıllardaki budamalar büyüme kuvvetine göre lider dalın 1/2-1/3 oranında kısaltılması ve buna rakip sürgünlerin kaldırılmasına dayanır. Ağaçlar verim çağına ulaşınca, dalları oluşturan yan sürgünler çiçek tomurcuğuna kadar kısaltılır. Bodur Piramit Şekli Bu terbiye şeklinin oluşturulması aşağıdaki gibi yapılır. Dikim aralığı 2,75-3,00 m x 1,20-1,50 m olarak ayarlanır. Dikim budamasında yan dalı bulunmayan fidan, 50-60 cm’ den ve uçtaki tomurcuğun doruk dalını düzgün bir şekilde büyütebileceği şekilde budanır. Eğer bir yaşlı fidanın dallanması uygun ise doruk dalın bir şekilde büyümesini sağlayabilmek için tepe biraz yüksekten ve uygun bir sürgün tomurcuğunun üzerinden vurulur. Ancak yan sürgünler ana dalı bastıracak şekilde kuvvetli ise doruk dal yan sürgüne kadar kısaltılır ve bu yan sürgünün kendisi 0,5 cm’ ye kadar kesilir. Bunun altındaki 2. tomurcuk veya yan sürgün ortadan kaldırılır. Dalları oluşturacak diğer yan sürgünler 13 cm’ ye kadar ve dışa bakan tomurcuk üzerinden kısaltılır. İkinci yılda Temmuz ortalarından başlayarak, tüm yeni yan sürgünler ve dalların lider sürgünleri budanır. Lider sürgünler 13 cm’ ye kadar dışa bakan göz üzerinden kesilir. Doğrudan dallardan çıkmış yan sürgünler, 3 yaprağa kadar, topuzlar veya mevcut yan sürgünlerden çıkmış olanlar ise 1 yaprağa kadar kısaltılır. Budanmış olan sürgünlerden yazın çıkan 2. sürgünler, Eylül’de veya kışın dipten kesilir. Bu sistemde yan dalların terbiyesi önemlidir. Yan yana ağaçların yan dalları birbirine bağlanarak erken meyveye yatma uyarılır. Ancak, bağlanan bu dallar daimi olmayıp, meyvelerini verdikten sonra, yeni sürgün oluşumu için kısaltılırlar veya dipten kesilirler. Çok sayıda yan sürgünün bağlanmasından meydana gelen gölgelenmenin de önüne geç623

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

mek gerekir. Yan sürgünlerdeki bu bağlama işleri 2. yıldan başlayıp 3. veya sonraki yıllarda yaz budamalarından önce uygulanır. Üçüncü ve sonraki yıllarda kışın doruk dal ikinci yıldakine benzer olarak kesilir ancak yan dalların liderleri yalnızca önceden tanımlandığı gibi yazın budanırlar. Ağaçların verime yatması büyümeyi sınırlandırsa da ağaçlar istenilen yüksekliğe ulaşıncaya kadar doruk dal üzerindeki çiçek tomurcukları koparılmalıdır. Ağaçlar istenilen yüksekliği aşınca, doruk dalın kısaltılması Mayıs’a kadar geciktirilir ve bu zamanda aşağıda bulunan uygun bir yan sürgün üzerinden kesilir. Bu yan sürgün zayıf olmalı ve üzerinde kesim yapılmamalıdır. Mayıs ayında ağacın yanlara doğru gelişimi de gözden geçirilir ve 60 cm’ den fazla büyümüş kuvvetli lider sürgünler budanır. Ağaç yaşlandıkça budama yöntemi değiştirilmelidir. Ağaçlarda topuzlar zamanla yoğunlaşır. Bunların bir kısmı dipten kesilir bir kısmı da kısaltılır. Yaşlanmış olan dalların yerine yenileri geçirilir. Verim Çağındaki Elma Ağaçlarının Budanması Armudun meyveleri, genellikle ekonomik yaşı 7-8 olan topuzlar üzerinden oluşur. Herhangi bir topuz genellikle yılaşırı olarak terminal tomurcuğundan meyve oluşturur. Bartlett gibi bazı çeşitler yıllık sürgünlerin yan veya tepelerinde de meyve verirler. Bu durum genellikle 10 yaşına kadar olan genç ağaçlarda görülür, sonraki yıllarda ise meyveler ağırlıklı olarak topuzlar üzerinde oluşurlar. Bu nedenle de genç ağaçlardan meyve alınmak isteniyorsa yıllık sürgünlerde kısaltma yapılmamalıdır. Olgun ağaçlarda şiddetli kısaltmalardan çok, yıllık sürgünlerde ve bazı yaşlı dallarda dipten çıkarmalar önerilir. Bu şekildeki ayıklamalar topuz oluşumunu uyarır. Verim çağındaki ağaçlarda yıllık sürgün büyümesi 45-75 cm dolayında olmalıdır. Ancak budamanın tipi çeşit ve ekolojilere göre de az çok değişir. Örneğin Fertility gibi çok verimli çeşitlerin sürgünleri şiddetli budama yapılmadıkça yeteri kadar büyüyemez. Buna karşılık

624

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

Doyenne du Comice çeşidi az verimli olup, birkaç yıl budama yapmamak daha yararlıdır. Öte yandan Bartlett (Williams) çeşidi, Kaliforniya’nın bazı yörelerinde, yeterli sürgün oluşumu ve meyve iriliğini arttırmak için kısaltma budamasına tabi tutulurken sürgün büyümesinin kuvvetli olduğu diğer bazı yörelerinde çoğunlukla dal ayıklaması şeklinde budamaya tabi tutulmaktadır. Kieffer gibi çok verimli ve ateş yanıklığına az yakalanan çeşitlerde de meyve iriliğini arttırmak için kısaltma budaması uygulanır. Kısaltmalarda, ağacın üst kısımlarındaki dallar uygun bir yan sürgünün üzerinden kesilir. Ancak bu kısaltma alt dallarda yapılmamalıdır. Tek yıllık sürgünlerin ve bazı dalların ayıklanması yanında topuzlarda da ayıklama yapılmalı ve topuz oluşumunun fazla olduğu yıllarda dallanmış olan bazı topuzların yaşlı kısımları kesilmelidir. Çok verimli yıldan sonra, topuz oluşumunun azaldığı yıllarda kısa dallardaki terminal ve uzun dallardaki yan (lateral) topuzlar bırakılır. 4.11.3.Şeftali Ağaçlarında Budama Teknikleri 4.11.3.1.Standart ve Yarı Bodur Ağaçlara Uygulanan Şekiller Çanak (Goble) Şekli Çanak şekline göre terbiye edilecek olan fidanlarda doruk dalı dikimde 60-70 cm’ den kesilir. Genellikle üç adet iyi dağılmış sürgün ana dalları oluşturmak üzere seçilir. Bu dalların mümkün olduğunca ağacın çevresinde dengeli bir şekilde olması ve aralarında 120°’ lik açı bulunması aranır. Dalların dikey dağılımında, aralarında fazla mesafe olmadan 3-5 cm aralıklarla seçim yapılabilir. Ana dalların seçilmesinde diğer bir yöntem de dikim zamanında sürgünlerin 2. göz üzerinden kesilip büyüme mevsimi içinde yeni süren sürgünler arasından uygun olanın seçilmesidir. Eğer fidanlar çok küçükse tepeleri vurulur, doruk dalın gelişmesi sağlandıktan sonra yan dal seçimi yapılır. İkinci yıldan itibaren ana dallar üzerinde yardımcı dalların seçimine başlanır. Ağacın gelişimi normal düzeyde ise ana dallar üzerinde her yıl bir yardımcı dal seçilir. Ana dallar üzerindeki birinci yardımcı dalların tümü aynı yönden seçilir. İkinci yardımcı dallar birinci yardımcı dalların zıt yönünden ve aralarında 20-25 cm aralık olacak şekilde seçilir. Daha sonra üçüncü yardımcı dal, birinci yardımcı dalla aynı yönde olacak şekilde seçilir. Bu şekilde devam edilerek bir ana dal üzerinde 4-5 yardımcı dal oluncaya kadar devam edilir. Yardımcı dallar seçilirken sağ veya sol taraftan yan üste doğru büyüyen sürgünler tercih edilir, ana dalın alt ve üst kısmından çıkan sürgünler tercih edilmezler. Dal seçimleri yapılırken ana dalın düzgün bir şekilde devamını sağlayacak sürgünler de belirlenir. Böylece bir şeftali ağacının çatısının oluşumu 5-6 yıllık bir zamana yayılır. Çatı oluşturulurken şekil budamasının genel kurallarına uyulur. İç kısmı kapatan birbirini engelleyen rakip sürgünler ayıklanır. Ağacın merkezi kısmının açık tutulmasına, yardımcı 625

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

dalların ve sürgünlerin iyi bir dağılım göstermesine çalışır. Zayıf olan ve fazla olan sürgünler ayıklanır. Şeftalilerde, ikinci yıldan verime başlama çağına kadar mümkün olduğu kadar az bir budama yapılır. Şiddetli budama, tacın küçülmesine ve ağaçların geç meyveye yatmalarına neden olur. Ana dallarda 60-70 cm’ den daha fazla bir büyüme olunca az bir kısaltma yapılır. Ana dallardaki büyüme 50-60 cm’ den az ise ve ana dal üzerinde fazlaca sürgün varsa, sürgün seyreltme daha uygundur. Üçüncü yılda yazın ağacın ortasını açmak amacıyla bazı ayıklamaların yapılması uygun olur. Şeftali ağaçları bazen dengeli ve düzgün bir dal sistemi geliştirmeyebilir. Bu durumda ağacın dengesini sağlamak için kış budaması sırasında kuvvetli gelişen taraf şiddetli budanır böylece bir denge oluşturulmaya çalışılır. Budamada, meyve yükünü ve meyve seyreltmedeki işçiliği azaltmak amacıyla, meyve dallarında seyreltme yapılır. Ayrıca dallanmayı uyarmak, büyüme kuvvetini devam ettirmek için gerektiğinde uç almaya başvurulur. Değişik Doruk Dallı Terbiye Şekli Bu terbiye şeklinde, geciktirilmiş çanak şekli de denilir. Bunun nedeni doruk dalın birkaç yıl içinde iptal edilmesi ve bunun yerine en üstteki dalın geçirilmesidir. Bu terbiye şeklinde ağacın çatısı 4 ana yan dal bir de doruk dalın yerine geçecek tepe dal olmak üzere 5 ana daldan oluşturulur. Ana dallar gövde üzerinde sarmal olarak dağıtılır ve dikey olarak birbirinden 15-20 cm uzaklıkta bulunur. Ana dallar üzerinde yardımcı dalların seçimi çanak şekline benzer olarak yapılır. 4.11.3.2. Sık Dikimli Bahçelerde Özel Şekiller Doruk Dalı Hakim Serbest Dallanan Çalı Şekli (İğ Şekli) (Free Spindle Bush) Şeftali ağacının doğal şeklinde doruk dal hakimiyeti yoktur. Bu nedenle de daha çok ortası açık veya kısmen açık terbiye şekilleri uygulanmaktadır. Ancak son 25 yıl içinde diğer birçok meyve türünde oluğu gibi şeftalide de özellikle St.Julien GF 655-2 gibi yarı bodur erik anaçları üzerine aşılanan ağaçlarda dekara 125 ağaç dikilmiş (4x2 m), doruk dalı hakim terbiye şekilleri uygulanmış ve bu şekillerin uygulana gelen çanak ve palmet şekillerine göre dekara verimi arttırdığı, işçilik giderlerini azalttığı, meyvelerin irileşmesinde olumsuz bir etkiye neden olmadığı belirlenmiş ve bu şekil budamalar önerilmiştir. Verim artışı, yarı bodur anaç kullanılması ve terbiye şekli nedeniyle dekara dikilen ağaç sayısının artmasından kaynaklanmaktadır. Sonuçta bu terbiye şeklinde üreticinin karı da yükselmektedir. Ağaçlara doruk dallı şeklin veriliş kademeleri aşağıda verilmiştir. Dikimde iyi gelişmiş ve dallanmış fidanlarda gövde üzerinde sarmal olarak ve dengeli dağılım gösteren dikey olarak birbirinden uzaklıkları 15-20 cm olan sürgünlerden 4 tanesi ilk yan dalları oluşturmak üzere seçilir veya tüm sürgünler 1-2 göz üzerinden kesilir ve ana dalların seçimi yaz dönemine bırakılabilir. Doruk dal üzerinde uçtaki tomurcuk dikine büyümeyi sağlamak amacıyla bırakılır. Ancak uç tomurcuğun hemen altındaki ve 10-15 cm altındaki tomurcuklar henüz sürmeden körletilir. Böylece doruk dalın düzgün bir şekilde büyümesi sağlanır. Doruk dal üzerinden seçilen yan dallardan süren sürgünler 10 cm kadar büyüyünce zayıf olanlar kesilerek veya bunlarda uç alma yapıla626

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

rak ana dal haline gelecek sürgün kuvveti gelişmesi sağlanır. 1.yılın kış döneminde ağaç üzerindeki sürgünler gözden geçirilir. Zayıf olanlar, iç kısma doğru büyüyenler, birbirine rakip olanlardan birisi ayıklanır. Kalan sürgünler gelişme kuvvetine göre 1/4-1/5 oranında yere bakan göz üzerinden kısaltılır. Doruk dalın büyüme kuvvetine göre, üzerinde yeni yan dal seçimi yapılabilir. Gelecek yıllarda aynı yöntem izlenerek gövde üzerinde yeni dal seçimleri yapılır. Ağaç belirli bir yüksekliğe ulaşınca doruk dal iptal edilir. Verim Çağındaki Ağaçların Budanması Şeftalide çiçek tomurcukları bir yıllık sürgünler üzerinde meydana gelir. Bu nedenle şeftali ağaçları her yıl doğal olarak çok sayıda sürgün oluştururlar. Verim çağındaki şeftali ağaçlarına başlıca 4 farklı şekilde budama uygulanabilir. • Bakım Budaması: Bu budama yönteminde yalnızca kurumuş, ölü veya kuvvetli olarak birbirinin içine girmiş dallar ayıklanır. Bu şekilde budanmış ağaçların verimlilikleri ve meyve renkleri iyi olmakla birlikte, meyveleri küçük kalır ayrıca meyve dalları ağacın dış yüzerine doğru kayar ve iç kısımlar verimsizleşir. • Dal Seyreltmesi Şeklinde Yapılan Budama: Bu yöntemde yalnızca zayıf meyve sürgünleri ve kalanların da yarısı ayıklanır. Sürgünlerde kısaltma yapılmaz. Bu şekilde budanan ağaçlarda ağacın ışıklanması, meyvelerin rengi iyi; verimlilik, şiddetli budanan ağaçlara göre çok yüksektir. Ayrıca meyveler küçük kalır. • Geleneksel Budama Yöntemi: Bu yöntemde kötü meyve dalları ayıklandıktan sonra kalan meyve dallarında sürgünün büyüme kuvvetine göre bir kısaltma uygulanır. Bu kısaltma genellikle sürgünün yarısı kadardır. Bu şekilde budanmış ağaçlarda meyve iriliği önceki iki yönteme göre artar. Verimdeki azalma budamanın şiddetine bağlıdır. • Şiddetli Budama Yöntemi: Bu yöntemde zayıf büyüyen sürgünlere ek olarak diğer sürgünlerin %50-75’i ayıklanır. Kalan sürgünler kuvvetli olarak kısaltılır. Bu yöntemde verim çok azdır ancak meyve iriliği ve kalitesi en yüksek düzeye çıkar. Sonuç olarak bu budama yöntemlerinden sürgün ayıklaması yanında kısmen sürgün kısaltmasına dayalı bir yöntem en uygunu olacaktır. Zayıf ve sıkışık sürgünler ayıklandıktan sonra kalan sürgünlerin 1/3’ü oranında yer bakan göz üzerinden kısaltılması; meyve tutumundan sonra da uygun bir meyve seyreltmesi yapılması önerilebilir. 4.11.4. Erik Ağaçlarında Budama Teknikleri 4.10.4.1. Standart Erik Ağaçlarına Uygulanan Şekiller Erik ağaçlarına çanak, değişik doruk dallı ve doruk dallı terbiye şekilleri verilebilir. Bu bakımdan tür ve çeşitlerin gelişme şekli de önemlidir. Yayılıcı gelişme gösteren Burbank gibi Japon grubu eriklerde çanak şekli önerilebilir. Stanley, Santarosa, Wickson gibi daha dik taç oluşturan çeşitlerde ise değişik doruk dallı terbiye şekli uygulanabilir. Şekil budamalarının temel ilkeleri elma ve armutta olduğu gibidir. 627

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Avrupa grubu erikler genellikle ilk yılda dal oluşturmazlar. Japon grubu eriklerde ise dallanma görülebilir. Bu nedenle Avrupa grubu eriklerde dal seçimi yazın sürgün büyümeleri sırasında yapılır. Gözlerin sürmesinden sonra uygun durumda bulunan sürgünler ana dalları oluşturmak üzere seçilir. Japon grubu eriklerde ana dal sayısı daha fazla olup 4-5 kadardır. Japon grubu erikler çok sayıda yan ve obur sürgün oluştururlar. Bu nedenle de budama ihtiyaçları Avrupa grubu eriklere göre daha fazladır. Dal ve sürgün ayıklamaları ile birlikte meyvelerin iri olması ve dal kırılmalarını önlemek için kısaltma kesimleri de yapılmalıdır. Avrupa grubu eriklerin dal sistemleri düzgün olup iyi şekillenen bir yapıdadırlar. Eriklerde ilk yıllarda en az bir budama ile yetinilmelidir. Dikine büyüyen çeşitlerde yaygın, yaygın büyüyen çeşitlerde dikine büyümeyi teşvik edecek bir yöntem izlenmelidir. 4.11.4.2. Bodur ve Yarı Bodur Erik Ağaçlarına Uygulanan Şekiller (İğ Şekli, Dikey Eksenli Şekil, Y Şekli) Bu terbiye şekilleri, genellikle bodur ve yarı bodur anaçlarla kurulan sık dikimli bahçelerde uygulanmaktadır. Örneğin St. Julien anacı kullanılarak yapılan bir araştırmada Y telli terbiye ve çitvari dikimler için dikim aralıkları 0,5-1,5 x 4 m; iğ ve dikey eksenli şekiller için 2x4 m olarak belirlenmiş ve dikim sıklığına göre dekara 150-500 adet ağaç dikilmiştir. Bu terbiye şekilleri temelde elmadaki eşdeğerlerine benzer olarak oluşturulmaktadır. Erikle ilgili kısa açıklamalar aşağıda verilmiştir. Doruk Dalı Hakim Serbest Dallanan Çalı Şekli (İğ Şekli) Bu terbiye şeklindeki ağaçlar elmaya benzer olarak budanır. Fidanlıktan dallı gelmiş, geniş açılı ve düzgün dağılımlı en az üç sürgünü bulunan fidanların tepesi dikim zamanında ilk ana daldan itibaren 50 cm yukarıdan kesilir. Aynı zamanda yan sürgünlerin tepeleri de kesilir. Bu kesimler, yan sürgün oluşumunu uyarmak amacıyla her yıl tekrarlanır. Dikim zamanında fidanlarda dal yoksa tepe vurma işi ileride oluşacak en alt yan dalın 20-30 cm yukarısından yapılır. Oluşan sürgünler, ilk 2-3 yıl boyunca çok kartlaşmadan yatay şekilde bağlanır. Buna ek olarak kirazda olduğu gibi “ikili sektöriyel budama” uygulaması yapılır. Bu uygulamanın ayrıntıları kiraz bölümünde verilecektir. Ağaç istenilen boya ulaşıncaya kadar doruk dal her yıl bir önceki yılın kesim yerinin 50 cm yükseğinden kesilir. Dikey Eksenli Şekil Yine burada diğer türlerde olduğu gibi en az bir budama ile doğal piramit şekilli bir ağaç elde etmek esastır. Dikim zamanında dallanmış olan fidanlarda tepe vurulmaz ve ağaç istenilen boya ulaşıncaya kadar da tepe vurma yapılmaz. Doruk daldan çıkan dallar doğal olarak geniş açılı meydana gelirler. Sonraki yıllarda yan dalların kalınlığı doruk dalın çapının yarısını geçince bunlar 20-30 cm’ ye kadar kısaltılır. Olgun bir ağacın boyu 2,5 m kadardır. Y Şeklinde Telli Sistem Fidanlar, dikim zamanında 50 cm yüksekten kesilirler. Her fidandan karşı yönlere 628

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

gelecek şekilde iki sürgün seçilir ve bunlar Y şekilli tel sistemine, aralarında 60° olacak şekilde bağlanırlar. Dallanmış olan çeşitlerde sürgünler tam boylarını almadan tepeleri vurulmaz. Y şeklindeki karşılıklı iki ana daldan çıkan dik durumlu ve orta kısmı kapatan sürgünler yaz döneminde tamamen çıkartılır. Ağaçların boyu 2,5 m kadar olur. Verim Çağındaki Erik Ağaçlarının Budanması Verim çağındaki erik ağaçlarında çiçek tomurcukları, buket dal ve yıllık sürgünler üzerinde oluşur. Dal oluşumları tür ve çeşitlere göre değiştiğinden verim çağındaki ağaçların budanmasında da farklılıklar vardır. Avrupa Grubu Erikler Buket dalları oldukça uzun ömürlüdür. Budama, yan dalların kısmen ayıklanmasına dayanır. Kayısı ve Japon eriklerine göre daha fazla sürgün oluşturur ve fırçamsı bir görünüm alır. Budamada fazla sürgünler ayıklanır. Avrupa erikleri yılaşırı verim vermeye eğilimlidir. Bu nedenle üreticiler fazla ürün yılından sonra daha az, az ürün yılından sonra daha çok budama yaparak ürünü dengelemeye çalışırlar. President gibi kuvvetli büyüyen çeşitlerde tepe vurma yapılarak ağacın fazla büyümesi sınırlandırılır. Standart gibi zayıf büyüyen çeşitlerde ise tepe vurma yapılmaz. Kurutmalık Erikler French çeşidi gibi kurutmalık eriklerde, yaşlanmış meyve dallarını yenilemek yan ve yukarıya doğru büyümeyi uyarmak amacıyla kısmen büyük birkaç yan dal ayıklanır. Kırılan veya birbirinin içine girmiş dallar çıkartılır. Japon Grubu Erikler Bu gruba giren erikler meyve tutma bakımından değişik özellik gösterir. Bazı çeşitler çok verimli olup ürün yükünü azaltmak için her yıl geniş çapta buket dalı budaması ister. Yatay büyüyen yan dallar fazlaca buket oluşturduktan sonra genellikle kısaltılır. Daha az verimli çeşitlerde çok miktarda meyve dalı seyreltmesi yapılmayıp ağacın genelinde bir budama uygulanır. 30-45 cm uzunluktaki sürgünler kısaltılmayıp gelecek yıllarda bunlar üzerinde buket oluşumu sağlanır. Sonraki yıllarda bunlar kısaltılabilir. Ağaçlar belirli bir yüksekliğe ulaşınca tepeleri vurulur ve yukarıya doğru büyüyen sürgünler dipten kesilir. Fazla sayıdaki yıllık sürgünler genellikle seyreltilir. 4.11.5. Kayısı Ağaçlarında Budama Teknikleri Kayısı ağaçları doğal yapı olarak genellikle yayılıcı bir taç oluştururlar. Bu nedenle kayısılar için en uygun terbiye şekli çanak (goble) veya değişik doruk dallı şekillerdir. Bu terbiye şekillerinin oluşturulması esas olarak diğer meyve türlerine benzer. Çanak şeklinde 3, değişik doruk dallı şekilde 5 ana dal ve bunlar üzerinde de yardımcı dallar oluşturulur. Çok yayılıcı bir durum gösteren kayısı ağaçlarında tamamen yatay büyüyen dallar çıkarılarak ağacın daha dik büyümesi yönünde şekil verilir. Ağacın boyunu belirli bir yükseklikte tutabilmek için ana dallarda tepe kesimler yapılır. Yine şekil budaması devam ederken dal ayıklamalarına başvurulur. 629

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Verim Çağındaki Ağaçların Budanması Kayısı ağaçlarında çiçek tomurcukları yıllık sürgünler üzerinde buket dallarda oluşur. Buket dalların yaşam süresi oldukça kısa olup 3 yıl kadardır. Bu nedenle ağaç üzerindeki yan dallarda yeni buket dal oluşumunu uyarmak amacıyla ayıklamalar yapılmalıdır. Ağaç üzerindeki bir kısım buket dalların ve sürgünlerin ayıklanması meyve tutma potansiyelini azaltır. Bu durum meyve seyreltme yerine geçer. Ağaçların kapanan kısımlarındaki dalların ayıklanması ışığın iç kısımlara iyi bir şekilde girmesini sağlar böylece alt kısımdaki dallarda da çiçek tomurcuğu oluşumu uyartılmış olur. Olgun yaştaki kayısı ağaçlarının tepeleri fazla büyümeyi engellemek ve ağaçlara yapılacak işlemleri kolaylaştırmak amacıyla vurulur. Ağaç uygun bir boya ulaştığında yukarı doğru büyüme eğilimindeki tepe kısımda bulunan tüm sürgünler her yıl çıkış noktalarına en yakın kısımdan kısaltılır. 4.11.6. Kiraz-Vişne Ağaçlarında Budama Teknikleri 4.11.6.1. Standart Ağaçlara Uygulanan Şekiller (Doruk Dallı, Değişik Doruk Dallı, Çanak Şekli) Değişik Doruk Dallı Terbiye Şekli Tohum anaçlar üzerine aşılı kiraz ağaçları dikine ve kuvvetli bir büyüme gösterir. Bu nedenle standart ağaçlara doruk dalı hakim şekiller ve dik çanak şekli uygun olur. Değişik doruk dallı terbiye şekli verilirken aşağıda açıklanan hususlar dikkate alınır. Fidanlar dikilirken tepeleri 70-120 cm’ den kesilir. Kiraz fidanlarında dallanma genellikle zayıf olduğundan ana dalların seçimine gelecek yaz ve kış döneminde başlanır. Fidandaki dallanma iyi ise dikim zamanında da seçim yapılabilir. Bir yaşlı dalsız fidanlarda yazın sürgün büyümeleri zamanında dal seçimi yapmak uygundur. Bu yöntemde, baharda oluşan sürgünlerden geniş açılı olanlar seçilir, uygun durumda bulunmayanlar dipten kesilir. Geniş açılı ve kuvvetli sürgün elde etmek için Gibberellin bileşiklerinden yararlanılabilir. Çatıyı oluşturmak üzere 4 yan ve bir de doruk dalın yerine geçecek dal olmak üzere dal seçimi yapılır. Ana dallar üzerinde yardımcı dalların seçimi diğer meyve türlerinde olduğu gibidir. Ana dallar arasında 30 cm’ lik aralıkların bulunması önerilir. İlk yıllardaki şekil budamalarından sonra genç ağaçlarda verim çağına kadar çok az bir budama yapılmalıdır. Kuvvetli büyüyen ve sürgün oluşturan çeşitlerde, sürgünlerde yapılacak hafif uç almalarla dallanma uyartılır. Uç alma yazın yapılırsa dar açılı sürgün oluşumu görülür. Bu nedenle uç almalar kış budaması sırasında yapılmalıdır. Doruk Dallı Terbiye Şekli Bu şekilde dal seçimi, esas olarak değişik doruk dallı şekle benzer. Ancak doruk dal iptal edilmediğinden ağaç yukarı doğru büyüdükçe fazladan birkaç ana dal daha seçilir. Böylece ana dal sayısı 5’ten fazla olur.

630

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

Çanak Şekli Kiraz ağaçlarına dik bir çanak şekli verilebilir. Burada, diğer meyve türlerine benzer olarak birbirine yakın yerlerden çıkmış uygun dağılımlı 3 ana dal seçilir. Bu ana dallar üzerinde yardımcı dalların seçilmesi önceki terbiye şekillerinde olduğu gibidir. 4.11.6.2.Bodur ve Yarı Bodur Ağaçlarda Uygulanan Şekiller Kiraz ağaçlarına son 20-25 yıldan bu yana geleneksel terbiye şekillerinin dışında yeni terbiye şekilleri de uygulanmaktadır. Bunlar temelde diğer meyve türlerinde olduğu gibi doruk dalı hakim iğ şeklindeki terbiye sistemlerini kapsamaktadır. Ancak İspanya’da yarı bodur ağaçlara uygulanan ve “İspanyol” usulü budama denilen budama şeklinde ağaca çanak şekli verilmektedir. Son yıllarda yapılan araştırmalar, doruk dallı iğ ve dikey eksenli terbiye şekillerinin İspanyol usulüne, geleneksel doruk dallı şekle, “V” şekline göre verimi çok yükselttiği; verim, kuru madde ve meyve iriliği birlikte dikkate alındığında “dik iğ” (slender spindle) ve “V” şeklinin daha iyi sonuç verdiği saptanmıştır. Yaz Budamaları İspanyol usulü budanan ticari kiraz bahçelerinde, genellikle makinelerle tepe vurma yapılmaktadır. Tepe vurma, hem ağacın tepe kısmında hem de yan kısımlarında ışığın, ağacın iç kısımlarına girmesini kolaylaştırmak amacıyla uygulanmaktadır. Tepe vurma zamanı iklim koşulları ve çeşide göre değişebilir. Erkenci bölgelerde Mayıs sonundan Haziran’a kadar ve geççi bölgelerde yaz sonunda yapılabilir. Ancak çok sıcak yerlerde aşağıdaki nedenlerden dolayı yaz sonunda yapmak gerekir: • Haziran ve Temmuz’daki yüksek sıcaklar, gelecek mevsimdeki ikiz meyve oranını arttırabilir. Kirazların tomurcuklarındaki ayrım genellikle bu aylarda olduğundan, ağaçlara yapılacak uygulamalar, çok dikkatli yapılmalıdır. • Daha önceden gölgelenmiş dallar, birden güneş ışığına çıkınca güneş yanıkları oluşabilir. Bu durum özellikle ürün yükü çok zayıf ağaçlarda meydana gelir. • Kuvvetli büyüyen ağaçlarda erken tepe vurma yeni sürgün oluşumunu uyartır ki bu da ağaçta gelecek mevsim için depolanan yedek besin maddelerinin azalmasına neden olur. Bu nedenlerden dolayı, obur sürgünler ve kötü konumda olan dallar elle ayıklanır böylece ağacın dengede kalması sağlanır ve makinelerle tepe vurma Eylül ayında yapılır. İğ Budama Şekilleri Bu budama şekilleri, son yıllarda kiraz yetiştiriciliğinde çokça kullanılmaktadır. Yeni bodur ve yarı bodur anaçların ticari olarak üretilip kullanılmaya başlamasıyla elmalarda çok öncelerden uygulana gelen bu şekiller kirazda da yaygınlaşmaya başlamıştır. Örneğin Weiroot ve Gisela anaçları ticari bahçelerde Almanya’da 1990’lı yılların sonlarına doğru kullanılmaya başlamıştır. Dik, Doruk Dalı Hakim Serbest Dallanan Çalı (Dik İğ) Şekli (Slender Spindle Bush) Bu terbiye şeklinin oluşturulması dikim yılından itibaren kademeleriyle aşağıda verilmiştir. • Dikim yılında tomurcuklar patladıktan sonra eğer fidanda yan dal olmayıp sadece doruk dal varsa doruk dal 80 cm’ ye kadar kısaltılır. Yan dalı olan fidanlar yarıya kadar 631

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

kısaltılır. 3-4 adet geniş açılı yan dal bırakılıp, bunlar da yarıya kadar kısaltılır. Bu kısaltma üste bakan iç kısımdaki tomurcuk üzerinden yapılır. Bu şekilde bırakılan tomurcuktan oluşan dik sürgünler 1-2 yıl sonra dipten kesilir. Bu dik sürgünün altından meydana gelen yeni sürgünler, geniş açılı olup yatay gelişir. Bu uygulamanın olumlu yönü sürgünlerin bağlanması ve yatırılması dolayısı ile işçiliği azaltması, ağaçları erken verime yatırması ve ağaç yüksekliğini azaltmasıdır. Bu yöntem, Macaristan’da Brunner isimli araştırıcı tarafından bulunmuş olup, “çifte sektöriyel budama” olarak bilinmektedir. Aynı yıl Haziran’ın sonu ile Temmuz’un başında eğer dikimde yan dalsız fidanlar kullanılmışsa 3-4 yan sürgün 80-90° açıyla, yan dalları oluşturmak üzere bağlanır. Eğer yan dallı fidan kullanılmışsa bu yan dalların uç kısmından çıkan ve dikine büyüyen sürgünler alınır (çifte sektöriyel budama). Doruk dalda geciktirilmiş bir tepe alma uygulanır ve buna rakip olan sürgünlerin de tepeleri alınıp yalnızca geniş açılı 80-90° sürgünler bırakılır. • İkinci yıl baharda tomurcuk patlamasından sonra, tepesi alınmamış doruk dal, uç tomurcuğun sürmesiyle büyümeye devam eder. Alttaki yan dallarda, dikine büyüyen tomurcuğa budama yapılır. Yazın Haziran’ın geç, Temmuz’un erken döneminde doruk dal üzerinde dikine büyüyen sürgünlerin 3-4 yaprağa kadar tepeleri kısaltılır. Yalnızca geniş açıyla (80-90°) büyüyen uygun sürgünler meyveli dalları oluşturmak üzere bırakılır. Alt yan dalların lider sürgünlerinin uç kısmından çıkan ve dikine büyüyen yeni sürgünler ortadan kaldırılır (çifte sektöriyel budama). • Üçüncü yıl kışın herhangi bir budama yapılmaz. Baharda tomurcuklar patladıktan sonra doruk dal ve yan dalların lider sürgünleri, uç tomurcuklardan sürmeye başlar. Geniş açılı uygun sürgünlerde budama yapılmaz. Yazın Haziran sonu ile Temmuz başlarında doruk dala rakip büyüyen dik durumlu sürgünlerin tepeleri 3-4 yaprak üzerinden kesilir. Yalnızca geniş açılı ve uygun konumdaki sürgünler, meyve dallarını oluşturmak üzere budanmadan bırakılır. Alt dallardan çıkan dik durumlu sürgünlerin ucu önceki gibi kesilir. Ağaçlar verime yatmaya başlar. • Dördüncü yıl, önceki yıla benzer bir budama uygulanır. • Beşinci yıl, temelde üçüncü yıla benzer bir uygulama yapılır. Verime başlamış olan ağaçlarda gerekli ise düzeltici budamalara yer verilir. Burada özellikle doruk dalın çapının yarısından daha kalın olan dallar 20-30 cm’ ye kadar kısaltılır. Bu yılda ağacın fazla büyümesini önlemek için doruk dal 2,5-3,0 m yükseklikteki meyveli bir dala kadar kısaltılır. Bu şekilde terbiye edilen ağaçlarda dikim aralıkları anacın kuvvetine göre değişmektedir. Mahaleb SL 64 gibi kuvvetli anaçlar kullanıldığında sıralar arası 4-4,5 m, sıra üzeri 2,5 m, MaxMa 14, MaxMa 97, Tabel Edabriz, Gisela 5 gibi bodur anaçlar kullanıldığında ise sıralar arası 4 m, sıra üzeri 1,5-2,0 m olacak şekilde ayarlama yapılmaktadır. Dikey Eksenli Şekil Bu terbiye sisteminde ağaçlar doğal bir piramit şeklinde olup en az bir budamayla yetinilir. Fidanlıkta dallandırılmış olan fidanlara dikim sırasında ve ağaçlar istenilen büyüklüğe ulaşıncaya kadar tepe vurma uygulanmaz. Yan dallar doruk dalın çevresinde uygun dağılımla ve geniş açı ile oluşurlar. Daha sonra yan dallar doruk dalın çapının yarısından çok kalınlaşırsa 20-30 cm’ ye kadar kısaltılır. 632

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

4.11.7. Ceviz Ağaçlarında Budama Teknikleri Ceviz ağaçları doruk dallı veya değişik doruk dallı sisteme göre terbiye edilir. Cevizlerde taçlandırma çok alçaktan yapılmamalıdır. Çünkü yere yakın yatay dallar sürüm sırasında kırılır. Cevizin kerestesinden de yararlanılmak istenildiğinde yüksekten taçlandırma yapılmalıdır. Değişik doruk dallı şekle göre ceviz ağaçları aşağıdaki gibi terbiye edilir. Fidanlar dikimde 4-5 göz üzerinden budanır. Rüzgarlı yerlerde fidanın yanı başına bir herek dikilir. Yaz döneminde ana gövdeyi oluşturacak sürgünün büyümesine özen gösterilir. Diğer sürgünlerde hafif uç alma yapılarak gelişmeleri engellenir. İlk yılın kış budamasında doruk dal genellikle 180 cm’ den kesilir. En üstte kalan göz, doruk dalın devamını sağlar. Doruk dalın tepe kısmına yakın boyunlu gözler dar açılı ve kırılgan dal oluşturacaklarından koparılır. Eğer doruk dal ilk yılda yeteri kadar büyümemişse yere yakın bir göz üzerinden kesilerek gelecek yıl kuvvetli büyümesi sağlanır. İkinci yılın yaz döneminde ana dalları oluşturacak sürgünler belirlenir. Seçilen ilk ana dalın altındaki kuvvetli sürgünlerde uç alma yapılır. İkinci yılın kış döneminde ilk ana dal yerden 150-200 cm yüksekten ve hakim rüzgarın geldiği yönden seçilir (yüksekten taçlandırma). Eğer yeterli sayıda sürgün varsa ana dalları oluşturacak olanlar gövde üzerinde spiral düzende ve uygun aralıklarla seçilir. Çok dikey veya yatay oluşanlar seçilmez. Alttaki ana dalı oluşturacak sürgünün altında bulunan sürgünler dipten kesilir. Gövde üzerinde alt kısımdaki sürgünler ise kısaltılarak bırakılır. Bunlardan yazın meydana gelen sürgünlerde uç alma yapılarak, bunların gövdeyi güneşten korumaları ve kalınlaştırmaları sağlanır. Kalan ana dallarda 1/2-1/4 oranında kısaltma yapılır. Verimli çeşitlerdeki kesim daha şiddetlidir. Hartley gibi yoğun olarak terminal tomurcukları verimli olan çeşitlerde uç alma yapılmaz. Lider dal kuvvetli bırakılır. Gelecek yıllarda doruk dal üzerinde 4-6 ana dal oluşturacak şekilde dal seçimlerine devam edilir. Daha sonra doruk dal en üstteki ana dal olarak görev yapar. Çok verimli çeşitlerin ana dallarında kısaltma kesimlerine devam edilir. Gövde üzerinde bırakılan kısa dalların çapları 10-15 cm kalınlığa ulaşınca dipten kesilir. Verim çağındaki ağaçlarda en önemli sorun, iç ve alt kısımdaki dallarda ışıklanmanın az olmasıdır. Yoğun gölgelenen yerlerde büyüme kuvveti çok azalır. Büyümenin ve fotosentezin birkaç yıl buyunca azalması sonucu sürgünler zayıflar ve verimleri düşer. Bu durumdaki dallar sonraki yıllarda ölürler. Özellikle sık dikimlerde ağaçların birbirini gölgelemesi sonucu üretimde azalmalar görülür. Verim çağındaki ağaçlarda budama ile ağacın taç genişliği kontrol edilir, meyve veren dalcıkların verimliliği devam ettirilir; yaşlanmış dallar ortadan kaldırılarak, yerine yeni verimli sürgünlerin oluşumu sağlanır; zayıf, birbirini kapatan ölü dallar çıkartılarak kültürel uygulamalar kolaylaşır. Yeni sürgün oluşumunu uyarmadan, oldukça yaşlı ve verimden düşmüş dallarda kısaltmalar yapmak yararlıdır. Böylece yeni oluşan sürgünler birkaç yıl içinde verimli hale gelir ve budama ile oluşan boşlukları doldururlar. 633

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

KAYNAKLAR -Alderman, D.C., Training and Pruning Fruit Trees Around the Home. -Chandler. W.H., 1957. Deciduous Orchards. Lea Febiger, Philadelphia. -Clements, J.M. ve W. Cowgill, 2003. Techniques For Training Young Apple Trees. -Gourley, J.H., ve F.S. Howlett, 1960. Modern Fruit Production. -Prof.Dr. Arif SOYLU, 2006. Meyve Ağaçlarında Budama ve Aşılama. -Prof.Dr. Atilla GÜNAY. Genel Bahçe Bitkileri. - Ülkümen, 1973. Bağ, Bahçe Ziraatı -Westwood, M.N., 1978. Temperate-Zone Pomology. W.H. Freeman and Comp. -Zir.Yük.Müh. Gökhan ÖZTÜRK, 2008. Meyve Ağaçlarında Budama Westwood, M.N., 1978. Temperate-Zone Pomology. W.H. Freeman and Comp. Özbek, S., 1978. Özel Meyvecilik (Yaprağını Döken Meyve Türleri), Childers, N.F., 1976. Modern Fruit Science. Rutgers Univ. Nichol Avenue Brunswick, New Jersey Yılmaz, M., 1990. Meyve Ağaçlarında Budama. Çukurova Üniv. Basımevi, Adana. Micke, W., A.A. Hewitt, J.K. Clark, ve M.Gerdts, 1980. Pruning Fruit and Nut Trees. Division of Agricultural Sciences, Univ. of California. Ülkümen, 1973. Bağ, Bahçe Ziraatı Anonim, 1980. Apples. Ministry of Agriculture, Fisheries and Food, Bulletin, GB. Öz,F., ve A.N. Bulagay, 1986. Elma ve Elma Yetiştiriciliği. Tav Yayını. Yalova. Warmund, M.R., 1997. The Vertical Axis System: A Training Method For Growing Apple Trees. Soylu, A., H. Başyiğit, 1992. Bursa - Kestel Yöresinde Üretilen Bazı Meyve Fidanlarının Büyüme ve Dallanma Özellikleri. Türkiye l. Fidancılık Sempozyumu Bildirileri. Uludağ Üniv. Şahin, T., 1995. Bazı Önemli Şeftali Çeşitlerinde Değişik Terbiye Şekilleri ve Kimyasal Madde Uygulamalarının Verime Yatma, Gelişme Kuvveti ve Meyvelerin Bazı Kalite Özellikleri Üzerine Etkileri. Doktora Tezi, Uludağ Üniv. Meland, M., 2005. High Density Planting Systems of European Plums-The Effect of Growth and Productivity of Three Cultivars After Nine Years. Acta Agriculturae Scandinavica Section B-Soil and Plant. Robinson, T.L., L.R. Andersen ve S.A. Hoying, ve Ark 2005. Performance of Gisela Rootstocks in Six High Density Sweet Cherry Training Systems in Northeastern Unided States. Perez, J.N., 2005. Cherry Cultivationin Spain. Acta Holticulturae. Prof. Dr. Arif Soylu, 2006. Meyve Ağaçlarında Budama ve Aşılama http://www.turkiyeninsitesi.com, http://www.bitkilerinsifalitedavisi.com, http://onlinekayisi.com http://odemiserub.com, http://www.net-bilgi.com, http://www.ciftehan.com

634

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

5. BONSAİ VE TOPİARY BUDAMA SANATLARI 5.1. BONSAİ: Japon Bitki Budama Sanatı Bonsai, bir kap içinde büyüyen bodur ağaç ya da bitki olup, bitkileri özel saksılarda, özel tekniklerle budayarak şekillendirme, bodurlaştırarak büyütme ve estetik bir görüntü kazandırma sanatıdır. Bonsai, “tabak içine dikilen bitki” demektir. Bir Bonsai Ağacı, tabağı ve toprağıyla birlikte Yeryüzü ve Cennet’ in aynı saksıdaki birlikteliğini temsil eder. Küçük bir saksının içindeki az bir toprak parçasının bile kendi başına bir tabiat yaratabileceğinin; bu ruha ve güce sahip olduğunun ifadesidir. Ağaç her zaman saksı ya da tabağın merkezine yakın yerleştirilir. Bu sadece görsel bir simetri için değil Bonsai kültürünün felsefesini tamamlamak için gereklidir. Merkez her zaman yeryüzü ile cennetin buluştuğu kutsal yeri temsil eder ve bu yeri hiçbir şey işgal edemez. Bonsai, ağacın kendisi değil, bitki ile saksı ve aralarındaki görsel uyum ve bütünlüktür. Bonsai bir saksı veya tepside yetiştirilen bitki olmakla birlikte, Bonsai doğrudan doğruya doğayı yansıtmaktadır. Bonsai sanatçısının amacı da bizi, doğada bulunan yaşlı bir ağacın minyatürüne baktığımıza inandırmaktır. Bonsai, ağaçların yaşamasını ve yaşayan ağaçlara duyulan saygıyı konu alan bir sanattır. Geleneklere göre Bonsai yetiştirmek için; asıl olarak üç elemanın gerekli olduğu söylenir. Bunlar: Şin-Zen-Bi, yani; Gerçek-İyilik-Güzellik. Bonsai Hakkında Genel Bilgiler; • Bonsailer, minyatür olmalarına rağmen, her yerde rastlanabilen sıradan ağaçlar olup, genetik olarak çevremizde gördüğümüz ağaçlardan hiçbir farkları yoktur. Doğadaki büyüklüğüne bakılmaksızın herhangi bir ağaç veya bitki türünden bonsai yapılabilir. • Bonsai bitkisi üretimi normal ağaçlar ile aynıdır. Tohum veya çelik uygun ortamda köklendirilerek küçük bir saksı yada tepsiye dikilir. Üretiminde herhangi bir ilaç yada kimyasal madde kullanılmaz, bonsai de kullanılan bitkinin genetiği değiştirilmemektedir. • Özenle seçilen fidan veya ağaç dalları ve kökleri düzenli aralıklarla ve belli tekniklerle budanarak ve ilgiyle yetiştirilerek ağaç, yaş ve görüntü olarak gelişir ancak büyümez, • Bitkiye boyları 5 cm ile 120 cm arasında değişen minyatür ağaç görünümü kazandırılır. • Bonsai yetiştirmek oldukça zor bir uğraştır. Sadece temel konularda uzmanlaşmak bile 5 ile 10 yıl alabilir. • İyi bakılan bir Bonsai istenilen forma ulaştıktan sonra sahibinin bakımı ile yıllarca yaşar, yaşlanır. Hatta yüzyıllarca yaşayabilir ve nesilden nesile aktarılabilir. Japonya’da bugün bin yıl öncesinden kalma Bonsai örnekleri olduğunu ve kuşaklar boyunca bakıcılarının özeni ve doğanın zenginliğiyle günümüze kadar gelebildiğini söylersek bu konuda daha iyi fikir vermiş oluruz. Kim bilir daha kaç kuşak boyu yaşama devam edeceklerdir. Bu nedenle Bonsai için “Bitmemiş Sanat Eseri” deyimini kullanabiliriz.

635

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Bir bonsai bahçesi örneği, Sussex, İngiltere (Kaynak:British Bonsai)

5.2. Bonsainin Tarihçesi Çeşitli kültürlerde tarihsel kökleri olan bonsai çalışmaları ilk olarak Çin de ortaya çıkmıştır. M.Ö. 206-M.S.220 yılları arasında, Çin hanedanlığının ilk yıllarına kadar dayanır. Çin dilinde pun-çhing olarak adlandırılan bonsai, başlarda, tarih içerisinde ki çeşitli kültürlerde, orijinal olarak küçülmüş ve ilginç şekil almış doğada bulunan ağaçların saksılara aktarılması (yamadori) şeklinde yapılmıştır. Bonsainin Japonya’ya gelmesi ise, dış kültür etkilerinin en hareketli olduğu dönemlerden biri olan Kamakura dönemine (1183-1333) rastlamaktadır. Bonsainin sanat formunu Japonlar geliştirerek modern bonsainin referans noktasını oluşturmuşlardır. Halen Tokyonun 30 Km. kuzeyindeki Bonsai köyünde ki yetiştiriciler elli yılı aşkın bir süredir bu sanatın en güzel örneklerini vermektedirler. Bu köyde kurulmuş olan yetiştirme merkezlerinde Bonsai sanatının çeşitli örnekleri sergilenmektedir. 636

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

5.3. Bonsainin Üretimi 5.3.1. Bonsai Bitkisi Bonsai de ana malzeme olarak yaşayan bitkiler ve ağaçlar kullanılır.Bonsai bitkisi seçilirken ve yetiştirilirken dikkat edilmesi gereken hususları kısaca şöyle sıralayabiliriz; • Bitki doğal görünmeli, bir çalıdan çok ağaca benzemeli, çekiciliğini, güzelliğini dört mevsim koruyabilmeli, • Yaprakları sık fakat küçük olup çekici bir güzelliğe sahip olmalı, meyveli ve çiçekli türlerde görsel güzellik ön planda olmalıdır. • Genetik olarak uzun ömürlü dayanıklı ve saksıda yetiştirilmeye uygun olmalı, özel koruyucu önlemlerin alınmasına gerek duyulmamalıdır. 5.3.1.1. Bitki Türleri Buxus sp (Şimşir), Betula pendula (Huş), Cotoneaster sp (Muşmula), Salix sp. (Söğüt), Euonymus alatus (Taflan), Juniperus sp.( Ardıç), Pinus sp. (Çamlar) Picea sp. (Ladin), Abies sp. (Göknar), Robinia sp. (Akasya), Acer sp. (Akçaağaç), Ginko biloba (Mabet ağacı), Liquadamber sp. (Sığla), Platanus sp. (Çınar), Crataegus sp. (Ak Diken), Punica granatum ‘Pomegranate’ (Cüce Nar) 5.3.1.2. Bitki Temininde Uygulanan Yöntemler 5.3.1.2.1. Tohumdan Yetiştirme Tohumdan çimlendirilen bir fidanın büyümesi ve kalınlaşması için çok beklemek gerektiği için yeni başlayanlara önerilmez. Bitki büyüyene kadar telleme, budama gibi çalışmalar yapılamaz, sadece bakım gerekir. 5.3.1.2.2. Çelikleme Herhangi bir ağaçtan köklendirmek üzere kalın bir dal parçası alınır. Bu yöntem gövde kalınlığı ve büyüklüğü bakımından zaman kazandırsa da, gövdeyi şekillendirme ve dalları yapılandırma konusunda problem yaşanabilir. 5.3.1.2.3. Havai Köklendirme Bu teknikle kısa sürede çok yıllık bir bonsai oluşturulabilir. Herhangi bir ağaç üzerinde, bonsaiye uygun kalın gövdeli, dallanmasını kısmen tamamlamış, bodur bir ağaca benzeyen dal, en az eni kadar genişlikteki dış kabuğunu+, alttaki odunsu yapıya zarar vermeden bıçak yardımıyla yüzük şeklinde çizilip alınır. Ortaya çıkan beyaz odunsu bölgeye köklendirme hormonu sürülür, çevresi torfla kaplanıp, naylon bir poşetle kapatılır ve ağaç üzerinde köklendirme ile bonsai için uygun bitki elde edilebilir. 5.3.1.2.4. Yamadori Kurak ya da kayalık alanda bulunan, başka bir ağacın gölgesinde kalıp gelişemeyen bitkileri saksıya aktararak elde edilen bir bonsaidir. Bitkinin yaşama şansı az olduğu için uzak durulması gereken bir yöntemdir. 5.3.1.2.5. Fidandan Yetiştirme Bu yöntemle hem tüm teknikleri kullanarak tecrübe kazanabilir hem de doğru seçilmiş bir fidanla 3-5 yıl içinde güzel bir bonsai elde edilebilir. 637

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

5.3.2. Bonsai Saksıları • Bonsaide bitki ve saksı uyumu çok önemlidir. • Büyük bitkilerde derin ve dikdörtgen saksılar kullanılmalıdır. • Renkli saksılar çiçek açan ve meyve veren bitkilerde kullanılmalı ve saksı rengi çiçek rengiyle uyumlu olmalıdır. • Saksı genişliği ağaç uzunluğunun 2/3 ü kadar olmalı, saksı derinliği bitki çapıyla aynı olmalıdır. • Saksının şekli bitki ile uyumlu olmalı; sağa sola fazla eğimli olmayan bitkiler için dikdörtgen saksılar, eğim hareketi fazla olan bitkiler için oval yada yuvarlak saksılar kullanılmalıdır.

Bonsai yapımında kullanılabilecek değişik saksı tiplerine örnekler

5.3.3. Bonsai Toprak Karışımı Toprak karışımları organik ve inorganik olarak iki türe ayrılırlar. İkisinde de su tahliyesi için çakıl vb. maddeler bulunur, ancak içerikleri suyu tutan maddelerin özelliğinden ayrılırlar. • Organik toprakların içeriğinde toprak/kum (soil) ve torf, peat, kompost bulunan su tutma kapasitesi yüksek topraklardır. • İnorganik toprak karışımları ise bu tür maddeler içermezler ve bunların yerine volkanik lavlardan, pişirilmiş kile kadar bir çok türde özel olarak hazırlanmış içeriklere sahiptirler. Akadama, seramis, turface, çakıl vb. maddelerden oluşan su tutma kapasitesi daha düşük inorganik topraklardır. • Toprak bitkinin ph değeri göz önüne alınarak hazırlanır. Toprak iyi karıştırılmalı, katmanlar olmamalı. Toprak karışımının kalın kısmı kullanılmalı ince toprak fazla katılmamalıdır. • Bonsaide gübreleme gerekli olup, üçlü (N,P,K,) gübre kullanılmalıdır. 5.3.4.Bonsai Yapım ve Bakım Malzemeleri

Bonsai yapımında ve bakımında kullanılan malzemeler 638

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

5.4. Bonsailerin Özellikleri 5.4.1.Bonsailerde Gövde Ve Kök Özellikleri • Bitki yüksekliği gövdenin en geniş yerinin 6 katı civarında olmalıdır. • Gövde yükseldikçe incelmeli ve bakana doğru biraz eğimli olmalıdır. • Gövde sanki, yerde bitki tutan bir çapa gibi olmalıdır. • Gövdedeki kavisler bakana doğru ve çok yuvarlağımsı şekilde olmamalı, kendi üstüne gelecek şekilde hareket etmemelidir. • Kökler tabanda yayılıyorlarmış gibi görünmeli, direk bakanın gözüne çarpan şekilde olmamalıdır. • Zirve bakana doğru hafif eğimli olmalıdır. • Yapılan aşılar gövdeyle uyum göstermeli yada mümkün olduğunca köklere doğru yerleştirilmelidir. • Zirve kökten başlayan yönde bitmeli, gövde akışı sağlanmalıdır. • Düz (formal upright) ve kıvrımlı (informal upright) stilleri için, bonsainin tepe kısmı mutlaka kök seviyesinden yukarda olmalıdır. • Kıvrımlı (Informal upright) stilde çok fazla “S” kavisi bakanı rahatsız edici olmamalıdır. • Ağaç yükseldikçe kavisler birbirlerine daha yakın halde olmalıdır. • Ağacın yalnızca bir zirve noktası olmalıdır. • Çoklu gövdeli ağaçlar da gövdeler toprağa yakın bir yerden ayrılmalıdırlar. 5.4.2. Bonsailerin Dalları • Dallar birbirleriyle ya da gövdeyle kesişmemelidir. • Gövdeden bakana doğru çıkan dal olmamalı, İlk dal sağda (yada solda), ikinci dal solda (yada sağda), üçüncü dal arkada olmalıdır. • İlk dal yüzeyden yaklaşık olarak ağaç boyunun 1/3’ü kadar yukarıda olmalı, sonraki dallar kalan yüksekliğin 1/3’ü kadar yukarıda olmalıdır. • Dallar gövdedeki eğimlerin dış yüzünden ayrılmalıdır. • Dalların kalınlık ve boyları, gövde üzerindeki yüksekliğine göre azalmalı, dalların çapları gövdeyle orantılı olmalıdır. • Dallar arasında yeterli boşluk bulunmalı, dallar birbirlerine paralel görünmemelidir. • Birinci ve ikinci dallar orta çizginin önüne doğru yerleştirilmeli, birinci, ikinci ve üçüncü dallar arasındaki açı yaklaşık olarak 120 derece olmalıdır. • Gövde üzerinde aynı hizada (tekerlek şeklinde ya da simetrik) dal olmamalıdır. • Dallar üzerindeki dalcıklar da aynı kurallarla yerleştirilmeli, yalnız aşağı ya da yukarı giden dal olmamalıdır. • Ağaca yaşlı görüntüsü vermek için alt dallar aşağıya doğru eğimli olmalıdır. • İkiz gövdeli ağaçlarda gövdeler arasında dal bulunmamalıdır.

639

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

5.5. Bonsailerin Bakımı 5.5.1.Bonsailerde Sulama • Ağaçların günlük bakımları ihmal edilmemeli, ortam nemli olmalıdır. • Bitki, belli bir periyotta değil, ihtiyaç duydukça sulanmalı, her bitkiye ona en uygun şekilde su verilmelidir. Bitkinin yapraklarına veya sadece toprağa, sık veya nadiren, bitkinin isteğine göre ph değeri yüksek veya düşük su verilmelidir. • Her bitki en az iki defa sulanmalıdır; ilk defasında hafifçe ıslatılmalı ikincisinde toprak iyice sulanmalıdır. • Sadece tropikal bitkiler kapalı ortamlarda yetiştirilmeli, diğer bitkiler içeride yetiştiriliyorsa bile, belli dönemlerde soğukta bırakılmalıdır. 5.5.2.Bonsailerde Budama 5.5.2.1.Şekillendirme budaması Bu budama, bitki gençken bitkinin ana dalını belirlemek ve stil oluşturmak amacıyla bir kez yapılır. 5.5.2.2.Bakım budaması Şekillenen bitki üzerinde her yıl veya iki yılda bir yapılır. Bitkinin sürgün oluşturması ve yapraklarının küçülmesini sağlar. 5.5.2.3.Uç Alma, Çimdikleme Bitkiyi düzene sokmak için yeni çıkan sürgünlerde elle yapılan bir budama şeklidir. Bir elle, budanacak yerin hemen altından tutulur, diğer elle uç sürgün koparılır. Bu yöntemle bitkinin dallanması arttırılarak dallarda, yeni dalcıkların oluşması sağlanır. Bitkinin şeklini korumak için düzenli olarak uç alma yapmak gerekir. 5.5.3.Bonsailerde Telleme Bonsaiye şekil verme sürecinde gerekli olan işlemlerden biridir. Amacı bitkiyi istenen şekle getirerek, iyi bir gövde ve dal şekillendirmesi ve kontrolünü sağlamaktır. • Ağacın düz gövde ve dalları bakır ya da alüminyum tellerle 45 derecelik açılarla sarılarak istenen pozisyona getirilebilir, bu baskı yardımıyla şekillendirilmiş bölge gelişim ve onarım gösterirken istenen hali alır. • Genç dallar yatay veya aşağı eğimli bir pozisyonda tellenerek, dallara olgun bir görünüm kazandırılabilir, böylece bitkiye daha gerçekçi bir görünüm verilebilir. • Teller ağacın üzerinde en fazla bir dönem bırakılır. Bakır tel kullanmak kullanım kolaylığı açısından idealdir.

Telleme çalışması 640

KENT AĞAÇLARI, SÜS BİTKİLERİ VE MEYVE AĞAÇLARINDA BAKIM VE BUDAMA ESASLARI

5.5.4. Bosailerde Yapraksızlaştırma Geniş yapraklı ve yaprak döken bonsailerde, her yıl yaz mevsiminde yapılan yaprakları azaltma tekniğidir. • Bu teknik bonsainin ikinci bir ‘yalancı bahar’ yaşamasını ve tekrar yaprak üretmesini sağlar. • Yeni gelen yaprak boyutlarının ve saplarının küçülmesini sağlar • Yaprak yoğunluklarının daha çok olmasını sağlar. Ayrıca enfes sonbahar renkleri meydana getirir.

Yapraksızlaştırma çalışması

5.6.1. Bonsai Tipleri Bonsaileri; gövde şekillerine, gövde sayısına, köklerin şekline, dallarının şekline ve düzenleme şekline göre sınıflandırabiliriz. 5.6.1.1. Gövde Şekline Göre Sınıflandırma

Formal Upright (Chokkan) Görünüşü piramidal bir yapıdadır. Ağacın düz yukarı doğru uzanan bir gövdesi vardır. Kökler tabanda her yöne dağılır şekildedir. Kökten yukarı çıkıldıkça incelen bir gövde yapısı vardır. Dallar sağ sol ön ve arkadan bakıldığında simetrik olmalıdır.

Juniperus chinensis

Informal Upright (Moyogi) Ağaç kavisli ve yukarıya doğru bir (S) formu çizerek yükselir. Gövde hafif yana yatık olabilir. Dallar yere paralel, zirve mutlaka tabanın üstünde olmalıdır.

Cedrus deodora 641

BAHÇIVANLIK EL KİTABI

Slanting (Shakan) Bu formda ağaç bir tarafa 45º açı yaparak yatar. Ağacın yattığı tarafın tersinde