Από τη ζωή των Ελλήνων στη Μαύρη Θάλασσα / From the lives of the Greeks in the Black Sea [PDF]

Zitiervorschau

Áðü ôç æùÞ ôùí ÅëëÞíùí óôç Ìáýñç ÈÜëáóóá

© ÐáíåðéóôÞìéï ÊñÞôçò Ðáéäáãùãéêü ÔìÞìá Ä.Å. ÅñãáóôÞñéï Äéáðïëéôéóìéêþí êáé Ìåôáíáóôåõôéêþí Ìåëåôþí (Å.ÄÉÁ.Ì.ÌÅ.) Ðáíåðéóôçìéïýðïëç Ñåèýìíïõ 741 00 ÑÝèõìíï ÔçëÝöùíï: 28310 77635 - 77605 Fax: 28310 - 77636 e-mail: [email protected] www.uoc.gr/diaspora www.ediamme.edc.uoc.gr

Áðü ôç æùÞ ôùí ÅëëÞíùí óôç Ìáýñç ÈÜëáóóá

Å.ÄÉÁ.Ì.ÌÅ., ÑÝèõìíï 2004

ÕÐÏÕÑÃÅÉÏ ÅÈÍÉÊÇÓ ÐÁÉÄÅÉÁÓ ÊÁÉ ÈÑÇÓÊÅÕÌÁÔÙÍ ÐÁÍÅÐÉÓÔÇÌÉÏ ÊÑÇÔÇÓ Ó×ÏËÇ ÅÐÉÓÔÇÌÙÍ ÁÃÙÃÇÓ- ÐÁÉÄÁÃÙÃÉÊÏ ÔÌÇÌÁ Ä.Å. ÅÑÃÁÓÔÇÑÉÏ ÄÉÁÐÏËÉÔÉÓÌÉÊÙÍ ÊÁÉ ÌÅÔÁÍÁÓÔÅÕÔÉÊÙÍ ÌÅËÅÔÙÍ (Å.ÄÉÁ.Ì.ÌÅ.)

ÐÑÏÃÑÁÌÌÁ ÐÁÉÄÅÉÁ ÏÌÏÃÅÍÙÍ Ôï Ðñüãñáììá «Ðáéäåßá Ïìïãåíþí» ÷ñçìáôïäïôÞèçêå áðü ôçí ÅõñùðáúêÞ ¸íùóç êáé ôï Õðïõñãåßï ÅèíéêÞò Ðáéäåßáò êáé ÈñçóêåõìÜôùí óôá ðëáßóéá ôïõ ÌÝôñïõ 1.1. ôïõ ÅÐÅÁÅÊ II êáé õëïðïéÞèçêå áðü ôï «ÅñãáóôÞñéï Äéáðïëéôéóìéêþí êáé Ìåôáíáóôåõôéêþí Ìåëåôþí» ôïõ Ðáíåðéóôçìßïõ ÊñÞôçò. Ãéá ôçí ðáñáãùãÞ ôïõ äéäáêôéêïý õëéêïý ðïõ ðåñéÝ÷åôáé óôï ðáñüí ôåý÷ïò åñãÜóôçêáí ôá ðáñáêÜôù ðñüóùðá: ÓÕËËÏÃÇ ÕËÉÊÏÕ Óïößá Óéáìáíßäç, ¢ííá Xáôæçðáíáãéùôßäç, Máñßíá Xéùôßäç ÓYÃÃÑÁÖH MáñéÜíèç MáêñÞ-TóéëéðÜêïõ, ¢ííá Xáôæçðáíáãéùôßäç ÅÐÉÌÅËÅÉÁ ÅÊÄÏÓÇÓ Ìé÷Üëçò ÄáìáíÜêçò ÇËÅÊÔÑÏÍÉÊÇ ÅÐÅÎÅÑÃÁÓÉÁ ÊÅÉÌÅÍÏÕ ×ñõóïýëá ÊåëáúäÞ ÊÁËËÉÔÅ×ÍÉÊÇ ÅÐÉÌÅËÅÉÁ, ÇËÅÊÔÑÏÍÉÊÇ ÓÅËÉÄÏÐÏÉÇÓÇ ÍåêôÜñéïò ÄñïõäÜêçò ÅÐÉÓÔÇÌÏÍÉÊÏÓ ÕÐÅÕÈÕÍÏÓ Ìé÷Üëçò ÄáìáíÜêçò

Ðåñéå÷üìåíá 8

Ðñüëïãïò

10

ÅéóáãùãÞ

13

Ïé áðïéêßåò...

16

ÂõæáíôéíÞ ðåñßïäïò

19

ÏèùìáíéêÞ ðåñßïäïò

25

Ïé ¸ëëçíåò ôçò Êñéìáßáò êáé ç “Ýîïäüò” ôïõò

33

ÍÝåò ìåôïéêÞóåéò

41

20ïò áéþíáò

53

Ôï ñåýìá ðñïò ôçí ÅëëÜäá

Ðñüëïãïò Ï åëëçíéêüò ëáüò óå êáìéÜ öÜóç ôçò éóôïñßáò ôïõ äåí Ýæçóå ó’ Ýíáí êáé ìüíï ãåùãñáöéêü ÷þñï. ÐÜíôá Þôáí äéáóêïñðéóìÝíïò óå ðåñéóóüôåñïõò ãåùãñáöéêïýò ÷þñïõò: áñ÷éêÜ óôç Ìåóüãåéï êáé ôç Ìáýñç ÈÜëáóóá êáé áñãüôåñá óôéò ðÝíôå çðåßñïõò. Ì’ áõôÞ ôçí Ýííïéá ï åëëçíéóìüò, ùò ðïëéôéóìéêÞ êáé éäåïëïãéêÞ Ýííïéá, äåí åîáíôëïýíôáí ðïôÝ óôïí åëëáäéêü åëëçíéóìü, áëëÜ Þôáí êÜôé ðåñéóóüôåñï. Ìå âÜóç ôçí éóôïñéêÞ åîÝëéîç ôùí áðáíôá÷ïý ÅëëÞíùí, ïé éóôïñéêïß ôåßíïõí íá äéáöïñïðïéïýí ôïí åëëçíéóìü óå «åëëáäéêü åëëçíéóìü», êáé «åëëçíéóìü ôçò äéáóðïñÜò», üðïõ ï ôåëåõôáßïò äéáêñßíåôáé óôç óõíÝ÷åéá óå «éóôïñéêü åëëçíéóìü ôçò äéáóðïñÜò» êáé óå «ìåôáíáóôåõôéêü åëëçíéóìü ôçò äéáóðïñÜò» Þ áëëéþò «áðüäçìï åëëçíéóìü». Óôï ðëáßóéï ôïõ ðñïãñÜììáôïò Ðáéäåßá Ïìïãåíþí, áíôéêåßìåíï ôïõ ïðïßïõ åßíáé ç åëëçíüãëùóóç åêðáßäåõóç óôç äéáóðïñÜ, áêïëïõèÞóáìå ôç äéáöïñïðïßçóç «éóôïñéêüò åëëçíéóìüò ôçò äéáóðïñÜò» êáé «áðüäçìïò åëëçíéóìüò» êáé åðéäéþîáìå íá åîåôÜóïõìå ôç ó÷Ýóç ôïõ ìå ôïí åëëáäéêü åëëçíéóìü, äçëáäÞ ìå ôï åèíéêü êÝíôñï. Ãéá ôï óêïðü áõôü ïñãáíþóáìå ìÜëéóôá Ýíá äéåèíÝò óõíÝäñéï áðü 4 Ýùò 6 Éïõëßïõ 2003 óôï ÐáíåðéóôÞìéï ÊñÞôçò, ìå èÝìá: Éóôïñßá ôçò ÍåïåëëçíéêÞò ÄéáóðïñÜò: ¸ñåõíá êáé äéäáóêáëßá. ¸íá áðü ôá óõìðåñÜóìáôá áõôïý ôïõ óõíåäñßïõ åßíáé, üôé ï åëëçíéóìüò ôçò äéáóðïñÜò äéáèÝôåé ôç äéêÞ ôïõ éóôïñßá, ç ïðïßá äéáóõíäÝåôáé ôüóï ìå ôçí éóôïñßá ôçò ÅëëÜäáò, üóï êáé ìå ôéò éóôïñßåò ôùí ÷ùñþí äéáìïíÞò. Ç éóôïñßá ôçò íåïåëëçíéêÞò äéáóðïñÜò äåí Ý÷åé áêüìá åðáñêþò äéåñåõíçèåß êáé äåí äéáèÝôïõìå Ýãêõñåò éóôïñéïãñáöéêÝò ìåëÝôåò ãéá üëåò ôéò åëëçíéêÝò äéáóðïñÝò. Áõôü ôï éóôïñéïãñáöéêü «Ýëëåéììá» ìáò äçìéïýñãçóå óïâáñÝò äõóêïëßåò, üôáí áðïöáóßóáìå êáé åðé÷åéñÞóáìå íá óõìðåñéëÜâïõìå óôï åêðáéäåõôéêü õëéêü, ðïõ áöïñÜ óôçí åëëçíéêÞ éóôïñßá êáé óôïí åëëçíéêü ðïëéôéóìü, êáé ôçí éóôïñßá ôùí ÅëëÞíùí ôçò äéáóðïñÜò. Ãé’ áõôü áðïöýãáìå íá ðñï÷ùñÞóïõìå óôç óõããñáöÞ éóôïñéêþí åã÷åéñéäßùí êáé ðñïôéìÞóáìå ôç óõããñáöÞ åíüò Þ äýï «ËåõêùìÜôùí» áíÜ ÷þñá äéáìïíÞò, ôá ïðïßá êáëýðôïõí ðáñáäåéãìáôéêÜ ôïõò áêüëïõèïõò ôïìåßò ôçò ðáñïéêéáêÞò æùÞò êáé éóôïñßáò: ìåôïßêçóç êáé åãêáôÜóôáóç ôùí ÅëëÞíùí óå êÜèå ÷þñá, ïéêïãåíåéáêÞ æùÞ êáé êáôïéêßá, åêêëçóßá, åêðáßäåõóç, êïéíüôçôåò, áãïñÜ-åñãáóßá, ðáñïéêéáêÝò ïñãáíþóåéò, åíçìÝñùóç - åðéêïéíùíßá, ãñÜììáôá êáé ôÝ÷íåò, ðïëéôéêÞ æùÞ.

Ôá ðåñéå÷üìåíá ôùí «ËåõêùìÜôùí», üðùò ôá ïíïìÜóáìå óõìâáôéêÜ, åßíáé åíäåéêôéêÜðáñáäåéãìáôéêÜ êáé äåí åãåßñïõí ôï áîßùìá íá ëåéôïõñãÞóïõí ùò óõóôçìáôéêÜ éóôïñéêÜ åã÷åéñßäéá. ÂáóéêÞ åðéäßùîç ôùí êáôÜ ÷þñá «ËåõêùìÜôùí» åßíáé íá ðñïóöÝñïõí óôïõò ìáèçôÝò ôùí ôåëåõôáßùí ôÜîåùí ôïõ Äçìïôéêïý êáé ôùí ôÜîåùí ôïõ Ãõìíáóßïõ êÜðïéá éóôïñéêÜ áëëÜ êáé óõã÷ñïíéêÜ óôïé÷åßá áðü ôç æùÞ ôùí ðáñïéêéþí êáé íá ôïõò âïçèÞóïõí íá ãíùñßóïõí óôïé÷åéùäþò ôçí éóôïñßá ôçò ðáñïéêßáò ôïõò, ôç èÝóç êáé ôï ñüëï ôçò óôçí êïéíùíßá ôçò ÷þñáò äéáìïíÞò, êáèþò êáé ôç ó÷Ýóç ôçò ìå Üëëåò åëëçíéêÝò ðáñïéêßåò êáé ìå ôçí ÅëëÜäá. Ç ó÷Ýóç ôïõ õëéêïý êïñìïý - äçëáäÞ åêåßíïõ ôïõ éóôïñéêïðïëéôéóìéêïý åêðáéäåõôéêïý õëéêïý ðïõ åßíáé êïéíü ãéá üëïõò ôïõò ïìïãåíåßò ìáèçôÝò ó’ üëåò ôéò ÷þñåò êáé ðïõ áíáöÝñåôáé êõñßùò óôçí åëëçíéêÞ (åëëáäéêÞ) éóôïñßá, áíïßãïíôáò ùóôüóï «ðáñÜèõñá» ðñïò ôéò éóôïñßåò ôçò äéáóðïñÜò êáèþò êáé ðñïò ôéò éóôïñßåò Üëëùí ëáþí - êáé ôïõ ðåñéå÷ïìÝíïõ ôùí «ËåõêùìÜôùí» åßíáé áëëçëïóõìðëçñùìáôéêÞ. Ç éóôïñßá ôïõ åëëáäéêïý êÝíôñïõ, áðü ôç ìéá, êáé ç éóôïñßá ôçò äéáóðïñÜò, áðü ôçí Üëëç, äçìéïõñãïýí ìéá åí äõíÜìåé óõìâïëéêÞ óýíèåóç ðïõ öáßíåôáé íá áíôáðïêñßíåôáé óôç äéðïëéôéóìéêÞ ôáõôüôçôá ôùí ïìïãåíþí ìáèçôþí ôçò äéáóðïñÜò. ÊáôÜ ðüóï áõôÞ ç åí äõíÜìåé óýíèåóç ìåôáôñÝðåôáé óôçí åêðáéäåõôéêÞ ðñÜîç êáé óôïí åóùôåñéêü êüóìï ôùí ìáèçôþí óå ðñáãìáôéêÞ óýíèåóç, äåí åîáñôÜôáé ìüíï áðü ôï åêðáéäåõôéêü õëéêü, áëëÜ êáé áðü: ôïí ôñüðï ïñãÜíùóçò êáé ëåéôïõñãßáò ôçò êÜèå ðáñïéêßáò êáé ôçò åëëçíüãëùóóçò åêðáßäåõóçò, ôçí åêðáéäåõôéêÞ ðïëéôéêÞ ôçò ÷þñáò äéáìïíÞò, ôçí åèíïêåíôñéêÞ - åëëáäïêåíôñéêÞ Þ ìç ðáñÝìâáóç ôïõ êÝíôñïõ (ôçò ÅëëÜäáò) óôç äéáóðïñÜ êáé ðñïðÜíôùí áðü ôïõò äáóêÜëïõò.

Ìé÷Üëçò ÄáìáíÜêçò Åðéóôçìïíéêüò Õðåýèõíïò ôïõ ðñïãñÜììáôïò Ðáéäåßá Ïìïãåíþí

ÅéóáãùãÞ Ç ðñþôç åðáöÞ ôùí ÅëëÞíùí ìå ôéò ðåñéï÷Ýò ôçò Máýñçò ÈÜëáóóáò, êáé ôïõ Eýîåéíïõ Ðüíôïõ ãåíéêüôåñá, óõíäÝåôáé ìå ôï ìýèï êáé ôïõò ìõèéêïýò Þñùåò ÐñïìçèÝá, IÜóïíá, IöéãÝíåéá, Öñßîï, ¸ëëç, AéÞôç, ìå ôïõò Añãïíáýôåò êáé ôï ÷ñõóüìáëëï äÝñáò, êáèþò êáé ìå ìõèïëïãéêïýò ôüðïõò üðùò ç Kïë÷ßäá, ç ÷þñá ôùí Táýñùí êáé ï «¢îåéíïò Ðüíôïò». Ï «¢îåéíïò Ðüíôïò» ðïõ óôç óõíÝ÷åéá Ýãéíå áðü ôç ìéá Eýîåéíïò, ãéá íá åîåõìåíéóôïýí ïé èáëÜóóéåò èåüôçôåò êáé íá ðåñéïñßóïõí ôçí áãñéüôçôá êáé ôçí ïñìÞ ôïõò, êáé áðü ôçí Üëëç Máýñç ÈÜëáóóá ôüóï ãéá ôï óêïýñï ÷ñþìá ôùí íåñþí ôïõ üóï êáé ãéá ôéò ôñéêõìßåò ôïõ. Tá áßôéá ôçò ßäñõóçò ôùí åëëçíéêþí áðïéêéþí áíÜãïíôáé óôçí áíáæÞôçóç áëéåõôéêþí êáé ãåùñãéêþí ðñïúüíôùí êáèþò êáé êïéôáóìÜôùí ÷áëêïý, ãáéÜíèñáêá, óéäÞñïõ, ìáããáíßïõ, øåõäáñãýñïõ êáé ÷ñõóïý. Ðåñéóóüôåñåò áðü 75 åëëçíéêÝò áðïéêßåò éäñýèçêáí óå üëï ôïí Eýîåéíï Ðüíôï, áðïéêßåò ïé ïðïßåò óõììåôåß÷áí åíåñãÜ êáé ïõóéáóôéêÜ óôçí ïéêïíïìéêÞ êáé ðïëéôéóôéêÞ æùÞ ôçò åõñýôåñçò ðåñéï÷Þò, åß÷áí êáëÝò ó÷Ýóåéò ìå ôïõò éèáãåíåßò ëáïýò, áëëÜ êáé ìå ôç ìçôñüðïëç. ÓÞìåñá æïõí ðåñß ôéò 500.000 ¸ëëçíåò óôéò äéÜöïñåò Äçìïêñáôßåò ôçò ðñþçí Óïâéåôßáò, ïé ïðïßïé ïéêïäïìïýí óôáäéáêÜ ìéá íÝá ó÷Ýóç ìå ôï ìçôñïðïëéôéêü êÝíôñï, ôçí ÅëëÜäá. Ðáñüëá ôá ðñïâëÞìáôá êáé ôéò äýóêïëåò óõíèÞêåò æùÞò, ïé ¸ëëçíåò ôçò ðáñåõîåßíéáò ðåñéï÷Þò, äçìéïýñãçóáí êáé ìåãáëïýñãçóáí ùò åîÝ÷ïõóåò ìïñöÝò ôïõ íåïåëëçíéêïý äéáöùôéóìïý (EõãÝíéïò Bïýëãáñçò, Néêçöüñïò Èåïôüêçò), óôéò åéêáóôéêÝò ôÝ÷íåò (KïõéíôæÞò, Ðïðüö), óôç ìïõóéêÞ (ÄçìçôñéÜäçò), óôï èÝáôñï (ÖùôéÜäçò, AíôùíéÜäçò, Káíïíßäçò), óôçí êéíçìáôïãñáöéêÞ êáé èåáôñéêÞ ðáñáãùãÞ (Tñéáíôáößëëïö, Mðïõìðïõñßäçò), óôéò åðéóôÞìåò ( Kåóóßäçò, Káñ÷áíßäçò), ùò åèíéêïß åõåñãÝôåò (MáñáóëÞò, BáñâÜêçò, KáðëÜíçò, MðåíáñäÜêçò), óôç ëïãïôå÷íßá (KïóôïðñÜâ), óôçí ðïëéôéêÞ (MáñáóëÞò, Aíôñüðïö, Ðïðüö) êáèþò êáé ùò åêäüôåò åöçìåñßäùí üðùò «Êüóìïò ôçò Oäçóóïý», «AëÞèåéá», «Kïëå÷ôéâéóôÞò» ê.á. ÌÝóá óôï öùôïãñáöéêü õëéêü áõôïý ôïõ âéâëßïõ, ïé ìáèçôÝò / ôñéåò ôùí ó÷ïëåßùí ôçò ðáñåõîåßíéáò æþíçò èá Ý÷ïõí ôçí åõêáéñßá íá áíáãíùñßóïõí ðñüóùðá êáé êáôáóôÜóåéò ðïõ ðñïöïñéêÜ ôïõò ìåôáäüèçêáí áðü ôïõò ðáððïýäåò êáé ôéò ãéáãéÜäåò ôïõò, ïé ïðïßïé áðü ôç ìéá åíôÜ÷èçêáí óôéò êïéíùíßåò ôùí ÷ùñþí ðïõ æïõí êáé áðü ôçí Üëëç äéáôÞñçóáí ôçí åëëçíéêüôçôÜ ôïõò.

¢ííá ×áôæçðáíáãéùôßäç

H

Máýñç ÈÜëáóóá, áëëéþò

O OäõóóÝáò âñÝèçêå óôç ãç ôùí

Eýîåéíïò Ðüíôïò, õðÞñîå

Kéììåñßùí, ïé ïðïßïé æïýóáí óå «áîçìÝ-

ðñÜãìáôé öéëüîåíç ãéá ôïõò

ñùôï óêïôÜäé» óôéò óôÝðåò ôçò Nüôéáò

¸ëëçíåò áðü ðïëý ðïëý ðáëéÜ. Äåí îÝñïõìå ðüôå áêñéâþò Ýöôáóáí ãéá ðñþôç öïñÜ ïé ¸ëëçíåò åäþ, ßóùò êáé

Pùóßáò êáé áðü ôéò åðéäñïìÝò ôïõò õðÝöåñáí ïé ðüëåéò ôçò MéêñÜò Aóßáò, ôïí 8ï êáé 7ï áéþíá ð.X.

áðü ôï 1000 ð.X., áëëÜ óôç ìõèïëïãßá

O HñáêëÞò õðÝôáîå ôéò Aìáæüíåò ðïõ

ôùí áñ÷áßùí EëëÞíùí, õðÜñ÷ïõí

æïýóáí óôá íüôéá ðáñÜëéá ôçò èÜëáó-

ðïëëÝò éóôïñßåò ãéá ôçí ðåñéï÷Þ áõôÞ.

óáò áõôÞò, êáôáëýïíôáò ôç ìçôñéáñ-

O IÜóoíáò êáé ïé Añãïíáýôåò ôç äéÝó÷éóáí ðÜíù óôçí Añãþ ãéá íá öôÜóïõí ìÝ÷ñé ôç ìõèéêÞ Kïë÷ßäá, üðïõ ôïõò ðåñßìåíå ôï ÷ñõóüìáëëï

÷éêÞ êïéíùíßá ôïõò. Åðßóçò ôáîßäåøå êáé ìÝ÷ñé ôá üñç ôïõ KáõêÜóïõ ãéá íá åëåõèåñþóåé ôïí ÐñïìçèÝá, ðïõ ï Äßáò ôïí åß÷å ôéìùñÞóåé óå öñé÷ôü ìáñôýñéï, åðåéäÞ åß÷å êáôåâÜóåé ôç

äÝñáò, äçëáäÞ ôá ðëïýôç ôçò äõôé-

öùôéÜ áðü ôïí ¼ëõìðï ãéá íá ôçí

êÞò Ãåùñãßáò.

ðáñáäþóåé óôïõò áíèñþðïõò.

11

Ïé áðïéêßåò ... 14

O

é ¸ëëçíåò, ëïéðüí, åß÷áí

êáé óôï åìðüñéï, áëëÜ êáé óðïõäáßï

åíäéáöÝñïí ãéá ôéò ðåñéï-

ðïëéôéóìü ôïí ïðïßï ìåôÝäùóáí êáé

÷Ýò ôçò Ìáýñçò ÈÜëáó-

óôïõò ãåéôïíéêïýò ëáïýò, ìå ôïõò

óáò, ðïõ åß÷áí ðëïýóéá êïéôÜóìáôá

ïðïßïõò æïýóáí óå ãåíéêÝò ãñáììÝò

áðü ÷ñõóü êáé Üëëá ìÝôáëëá êáé ìå

áñìïíéêÜ éäßùò êáôÜ ôçí ðåñßïäï ôïõ

ôéò ïðïßåò, öáßíåôáé, üôé åß÷áí áíá-

MåãÜëïõ AëÝîáíäñïõ êáé ôùí

ðôýîåé åìðïñéêÝò ó÷Ýóåéò.

åðéãüíùí ôïõ.

¸ôóé, ôïí 8ï ð.X. áéþíá, ç Mßëçôïò, ôá

H åëëçíéêÞ ãëþóóá Ýãéíå ç ãëþóóá

MÝãáñá êáé Üëëåò åëëçíéêÝò ðüëåéò

üëùí ôùí ëáþí ôùí íïôßùí ðáñáëßùí

Ýöôéáîáí åêåß ôéò ðñþôåò áðïéêßåò

áëëÜ êáé ïëüêëçñçò ôçò MéêñÜò

ôïõò: ôç Óéíþðç, ôçí Aìéóü, ôçí

Aóßáò, üôáí óôç Óéíþðç êõâåñíïýóå

Tñáðåæïýíôá, ôçí Kåñáóïýíôá, ê.ëð.

ï Ðüíôéïò âáóéëéÜò MéèñéäÜôçò ï ÓT’,

óôá íüôéá ðáñÜëéá, ôçí ºóôñéá, ôçí

ï EõðÜôïñáò Þ MÝãáò, êáôÜ ôï

Aðïëëùíßá, ôçí Oäçóóü, ê.ëð. óôá

ôÝëïò ôïõ 2ïõ êáé ôéò áñ÷Ýò ôïõ 1ïõ

äõôéêÜ, ôéò Èåïäïóßá, ¼ëâéá, ÐáíôéêÜ-

ð.X. áéþíá.

ðáéïí, Kåñêßíç, Öáíáãïñåßá, ê.ëð. óôá

Eðßóçò, ïé åëëçíéêÝò ðüëåéò óôá

âüñåéá, êáé ôéò ÖÜóç, ÄéïóêïõñéÜäá

áíáôïëéêÜ ðáñÜëéá äéáôÞñçóáí ôçí

êáé Ðéôõïýíôá óôá áíáôïëéêÜ ðáñÜëéá

áíåîáñôçóßá ôïõò, áêüìç êé üôáí

ôïõ Eýîåéíïõ Ðüíôïõ.

Ýãéíáí ìÝñïò ôçò PùìáúêÞò Aõôï-

¼ëåò ìáæß ïé ðüëåéò áõôÝò ðïõ ÷ôßóôç-

êñáôïñßáò.

êáí áíÜìåóá óôïí 8ï êáé ôïí 6ï ð.X.

O Xñéóôéáíéóìüò Ýöèáóå ãéá ðñþôç

áéþíá îåðåñíïýóáí ôéò åâäïìÞíôá

öïñÜ åêåß, óôá íüôéá ðáñÜëéá, ìå ôïõò

ðÝíôå (75).

Aðïóôüëïõò ÐÝôñï êáé Ðáýëï.

M å ôá ÷ñüíéá, ïé ðüëåéò ìåãÜëùóáí

ÅðåéäÞ ôá åëëçíéêÜ Þôáí ç êïéíÞ

êáé áðÝêôçóáí äýíáìç óôç èÜëáóóá

ãëþóóá üëùí ôùí êïéíïôÞôùí ôçò

ðåñéï÷Þò, ü÷é ìüíï åêåßíç ôçí åðï÷Þ áëëÜ êáé ãéá ðïëý êáéñü áêüìç, ÷ñçóéìïðïéÞèçêáí ãéá ôç äéÜäïóç ôçò íÝáò èñçóêåßáò. ¸ôóé ïé ëáïß óõíäÝèçêáí ìåôáîý ôïõò, ìå ôçí åëëçíéêÞ ãëþóóá êáé ìå ôçí ïñèüäïîç ðßóôç.

OéêïãåíåéáêÞ öùôïãñáößá áóôþí áðü ôç Ãåùñãßá

15

ÂõæáíôéíÞ ðåñßïäïò

A

ñãüôåñá, óôá âõæáíôéíÜ ÷ñüíéá, ðïëëÝò áðü ôéò ðüëåéò ãýñù áðü ôç Máýñç ÈÜëáó-

óá åß÷áí óôåíïýò äåóìïýò ìå ôçí Kùíóôáíôéíïýðïëç, ôçí Tñáðåæïýíôá êáé Üëëåò ìéêñáóéáôéêÝò ðüëåéò, åðåéäÞ ëüãù ôçò ãåùãñáöéêÞò èÝóçò ôïõò Ýðáéæáí ðïëý óðïõäáßï ñüëï ãéá ôç öýëáîç ôçò BõæáíôéíÞò Aõôïêñáôïñßáò. Ç ×åñóüíçóïò Þ ÇñÜêëåéá Þôáí áðïéêßá ôùí ÄùñéÝùí. Ï âáóéëéÜò ÌéèñéäÜôçò ôçí ðñïóÜñôçóå óôï âáóßëåéï ôïõ Ðüíôïõ êáé áñãüôåñá ôçí õðÝôáîáí ïé Ñùìáßïé. Óôïõò âõæáíôéíïýò ÷ñüíïõò, ï Éïõóôéíéáíüò åðéóêåýáóå ôá ôåß÷ç ôçò. Óôá 1363 ôçí êáôÝóôñåøáí ïé ÔÜôáñïé.

TìÞìá ôçò BõæáíôéíÞò Áõôïêñáôïñßáò ìå åìðïñéêïýò óôáèìïýò êáé ðüëåéò óôá ðáñÜëéá ôïõ Eýîåéíïõ Ðüíôïõ

ÐçãÞ: ¢ôëáò ÅëëçíéêÞò ÄéáóðïñÜò, Åêä. ÁëÝîáíäñïò, ÁèÞíáé Èåóóáëïíßêç 2001, ó.348

16

17

ÏèùìáíéêÞ ðåñßïäïò

M

åôÜ ôçí Üëùóç ôçò Kùí-

Óôçí ßäéá ðåñéï÷Þ, ðåñßðïõ ôñåéò áéþíåò

óôáíôéíïýðïëçò, áëëÜ êáé

áñãüôåñá, Ýöôáóáí 800 ïéêïãÝíåéåò

ôçò Aõôïêñáôïñßáò ôçò

ìåôáëëïõñãþí áðü ôçí Añãõñïýðïëç

Tñáðåæïýíôáò áðü ôïõò Oèùìáíïýò

ýóôåñá áðü ðñüóêëçóç ôïõ HñáêëÞ

ôï 15ï ì.X. áéþíá, ðïëëÝò ÷éëéÜäåò

ôïõ B’, âáóéëéÜ ôçò Ãåùñãßáò.

Ðüíôéïé âñÞêáí êáôáöýãéï óôéò ðüëåéò ôçò Ìáýñçò ÈÜëáóóáò Þ Ýöôéáîáí êáéíïýñéåò, óôç Pùóßá êáé

¸ôóé, ìå ôá ÷ñüíéá, äçìéïõñãÞèçêáí åëëçíéêÜ ÷ùñéÜ üðùò ôá Méó÷áíÝ,

ôç Ãåùñãßá, ÷þñåò ÷ñéóôéáíéêÝò,

Aëáâåñôß Þ MéóáíÜ, Tóéíóããáñü,

êõñßùò óôéò ðåñéï÷Ýò ôçò Måóçìâñé-

Tåôñéôóêáñü, ÓÝêéôëé, ÃêïìáñÝôç,

íÞò Pùóßáò, ôïõ KáõêÜóïõ êáé ôïõ

Máíãêëßóç, ê.ëð., ïé êÜôïéêïé ôùí

AíôéêáõêÜóïõ.

ïðïßùí âïÞèçóáí óôçí ïéêïíïìéêÞ

ÎÝñïõìå áðü éóôïñéêÝò ðçãÝò, üôé

áíÜðôõîç ôçò ðåñéï÷Þò ìå ôéò ãíþóåéò

Ýíáò ìåãÜëïò áñéèìüò Méêñáóéáôþí

êáé ôçí åñãáóßá ôïõò. Aó÷ïëÞèçêáí

Ýöôáóå óôç Ãåùñãßá ôï 1490. Tüôå

ìå ôç ìåôáëëïõñãßá, ôç ãåùñãßá, ôï

äçìéïõñãÞèçêå åêåß êáé ç EðéóêïðÞ

åìðüñéï ê.ëð. ¢íïéîáí äñüìïõò óôá

ôçò A÷ôÜëáò ðïõ åß÷å ¸ëëçíåò

âïõíÜ êáé ôá ëáãêÜäéá êáé Ýöôéáîáí

Eðéóêüðïõò ãéá 400 ÷ñüíéá ðåñßðïõ.

êáé óéäçñüäñïìï. ÃÝöõñá ðÜíù áðü ôïí ðïôáìü Péüí óôï Ðüôé áðü üðïõ ðåñíÜåé ç óéäçñïäñïìéêÞ ãñáììÞ ôçò Téöëßäáò

20

MÝ÷ñé êáé ôõðïãñáöåßï áíÝëáâå íá

íùìÝíç ðåñéï÷Þ ôçò TóÜëêáò, üðïõ

ëåéôïõñãÞóåé óôçí Téöëßäá ï Mé÷áÞë

åðéêñÜôçóå ç ôïõñêéêÞ, ÷ùñßò, âÝâáéá,

ÓôåöÜíïõ, ¸ëëçíáò ôçò Bëá÷ßáò,

íá ðÜøåé íá õðÜñ÷åé åëëçíéêÞ óõíåß-

þóôå íá ôõðùèïýí åêåß ôá ðñþôá

äçóç óôïõò åêåß áðïßêïõò.

åêêëçóéáóôéêÜ âéâëßá óôç ãåùñãéáíéêÞ ãëþóóá, êáôÜ ôçí åðéèõìßá ôïõ âáóéëéÜ Bá÷ôÜãíç ôïõ ÓT’. ¼ôé ïé ¸ëëçíåò åõçìåñïýóáí, éäßùò óôá ìåãáëýôåñá áóôéêÜ êÝíôñá, öáßíåôáé áðü ôï ãåãïíüò üôé ðïëý óõ÷íÜ åíßó÷õáí ìå åñÜíïõò ôá ìïíáóôÞñéá ôïõ Ðüíôïõ, ôçò ðåñéï÷Þò áðü ôçí ïðïßá åß÷áí ìåôáíáóôåýóåé, áëëÜ êáé ôçí ôïðéêÞ Eêêëçóßá ÷ôßæïíôáò êáé åðéóêåõÜæïíôáò íáïýò. Óôçí ðëåéïøçößá ôïõò, ïé ìåôáíÜóôåò äéáôÞñçóáí ôçí åëëçíéêüôçôá êáé ôç

H åêêëçóßá ôïõ Aãßïõ Èåïäþñïõ TÞñùíïò óôï Tóé÷éóôæâÜñé ôçò Ãåùñãßáò, ìéá áðü ôéò ðáëáéüôåñåò ôçò ðåñéï÷Þò. Aíáêáéíßóôçêå ôï 1873 áðü ôïõò Ðüíôéïõò ðïõ Ýöôáóáí åäþ ôï 1861 áðü ôçí Tñáðåæïýíôá

ãëþóóá ôïõò åêôüò áðü ôçí áðïìïÇ ðáíÝìïñöç ðüëç Óüôóé, Ýíá áðü ôá äçìïöéëÝóôåñá èÝñåôñá ôçò Ìáýñçò èÜëáóóáò

21

ÏèùìáíéêÞ ðåñßïäïò

O

ëç ôçí ðåñßïäï ôçò ïèù-

Tï êýìá ôçò ìåôáíÜóôåõóçò îáíá-

ìáíéêÞò áõôïêñáôïñßáò

öïýíôùóå ôï 18ï áéþíá, üôáí ïé

ëïéðüí Ýñ÷ïíôáí åäþ

Pþóïé êáôÜöåñáí íá íéêÞóïõí ôïõò

¸ëëçíåò, ü÷é ìüíïí áðü ôç MéêñÜ

Oèùìáíïýò êáé íá ôïõò áðïóðÜóïõí

Aóßá êáé ôïí Ðüíôï, áëëÜ êáé áðü ôçí çðåéñùôéêÞ êáé íçóéùôéêÞ EëëÜäá ãéá íá ãëéôþóïõí áðü ôïõò Ïèùìáíïýò Þ/êáé ãéá íá âñïõí

óõíèÞêç ôïõ Kéïõôóïýê-KáúíáñôæÞ (1774).

êáëýôåñåò óõíèÞêåò æùÞò, üðùò ãéá

¸ôóé, ðïëëïß ¸ëëçíåò áðü ôçí çðåé-

ðáñÜäåéãìá óôç Nüôéá Pùóßá êáé ôéò

ñùôéêÞ, íçóéùôéêÞ êáé ìéêñáóéáôéêÞ

ðáñáäïõíÜâéåò ðåñéï÷Ýò.

EëëÜäá áíôáðïêñßèçêáí óôçí ðñüóê-

Ðïëý óýíôïìá, äçìéïýñãçóáí áîéü-

ëçóç ôçò Ôóáñßíáò Aéêáôåñßíçò ôçò B’

ëïãåò êïéíüôçôåò ìå ïéêïíïìéêÞ êáé

êáé ìåôáíÜóôåõóáí åêåß áðïëáìâÜ-

ðïëéôéóôéêÞ åõñùóôßá.

íïíôáò äéÜöïñá ðñïíüìéá.

Èáëáóóéíü ôïðßï óôçí Kñéìáßá

22

ðïëëÜ åäÜöç êáé ðñïíüìéá ìå ôç

Ôçí ßäéá ðåñßïäï, Ýãéíå êáé ç ïìáäéêÞ

âñÝèçêáí êÜôù áðü ôï æõãü ôùí

ìåôåãêáôÜóôáóç ôùí EëëÞíùí ôçò

Pùìáßùí, ôùí TáôÜñùí, ôùí Ãåíïõá-

Kñéìáßáò óôçí AæïöéêÞ üðùò èá

ôþí êáé Båíåôþí êáé ôùí Tïýñêùí.

äïýìå ðáñáêÜôù.

H ðåñéï÷Þ áõôÞ óõíÝ÷éóå íá äÝ÷åôáé

Oé ¸ëëçíåò áðïßêéóáí ôçí Kñéìáßá Þ

áðïßêïõò áðü ôçí EëëÜäá êáé, êõñßùò,

TáõñéêÞ, üðùò ôçí ïíüìáóáí, áðü ôïí

áðü ôïí Ðüíôï óå üëåò ôéò êñßóéìåò

7ï êáé 6ï ðñï÷ñéóôéáíéêü áéþíá,

óôéãìÝò ôïõ Eëëçíéóìïý.

÷ôßæïíôáò ôï ÐáíôéêÜðåéï (óçìåñéíü Kåñôò), ôç Èåïäïóßá (óçìåñéíÞ Öåïíôüóéãéá), ôç Xåñóþíá êáé Üëëåò ðüëåéò ðïõ ãíþñéóáí ìåãÜëç íáõôéêÞ,

Óðßôéá óôï íåñü óôçí AíÜðá ôçò N. Pùóßáò

åìðïñéêÞ êáé ðïëéôéóôéêÞ Üíèçóç, ðáñÜ ôï ãåãïíüò üôé êáôÜ êáéñïýò

23

Ïé ¸ëëçíåò ôçò Êñéìáßáò êáé ç “Ýîïäüò” ôïõò 26

O

é åëëçíéêÝò ðüëåéò ôçò

ìåôáäßäïíôáò ôïí ðïëéôéóìü ôïõò

XåñóïíÞóïõ ôçò Êñéìáßáò

óôïõò íôüðéïõò ëáïýò. Ëüãù ôçò

Þôáí óðïõäáßá åìðïñéêÜ,

óôñáôçãéêÞò èÝóçò ôçò ðåñéï÷Þò,

ïéêïíïìéêÜ êáé ðíåõìáôéêÜ êÝíôñá.

áíôéìåôþðéóáí ðïëëïýò îÝíïõò êá-

Aðü ôéò ðüëåéò áõôÝò ðåñíïýóå ï

ôáêôçôÝò. Ìåñéêïß áíáãêÜóôçêáí íá

åìðïñéêüò äñüìïò ãéá ôï BïññÜ,

áðáñíçèïýí ôçí åëëçíéêÞ ãëþóóá,

áëëÜ êáé ãéá ôçí AíáôïëÞ. Oé ¸ëëçíåò

áëëÜ ü÷é ôçí åëëçíéêÞ ôïõò óõíåßäçóç.

êÜôïéêïß ôïõò, ðïëëïß áðü ôïõò ïðïßïõò áó÷ïëÞèçêáí ìå ôç èÜëáóóá, ôéò óôüëéóáí ìå ùñáßá êôßñéá êáé åðéâëçôéêïýò íáïýò. KñÜôçóáí æùíôáíÞ ôç ãëþóóá êáé ôçí ðßóôç ôïõò

Må ôá ðáíéÜ áíïé÷ôÜ ãéá ôáîßäéá ìéêñÜ êáé ìåãÜëá

Ó ôá íåüôåñá ÷ñüíéá, ç Kñéìáßá õðÞñîå ôï ìÞëï ôçò Ýñéäïò áíÜìåóá óôç Pùóßá êáé ôçí OèùìáíéêÞ Aõôïêñáôïñßá. H ôåëåõôáßá áíáãêÜóôçêå íá ðáñá÷ùñÞóåé ðïëéôéêÞ áíåîáñôçóßá óôïõò êáôïßêïõò ôçò XåñóïíÞóïõ ìåôÜ ôï ñùóïôïõñêéêü ðüëåìï (1768-1774), ðïõ õðÞñîå íéêçöüñïò ãéá ôç Pùóßá.

ðïëßôåò, áõôïäéÜèåóç êáé áðáëëáãÞ áðü ôïõò öüñïõò ãéá 30 ÷ñüíéá êáé áðü ôç óôñáôïëïãßá ãéá 100. Aêüìç Ýäùóå Üäåéá íá ÷ôßóïõí åêêëçóßåò êáé ó÷ïëåßá ãéá íá äéäÜóêïíôáé ôá ÅëëçíéêÜ, ðïõ ìåñéêïß åß÷áí åîáíáãêáóôåß áðü ôïõò TáôÜñïõò ôçò Kñéìáßáò íá ôá åãêáôáëåßøïõí.

¸ôóé, üôáí ç áõôïêñÜôåéñá Aéêáôåñßíç B’, ç ïðïßá åß÷å áðïóðÜóåé áðü ôïõò Tïýñêïõò ôï ðñïíüìéï ôçò ðñïóôáóßáò ôùí ïñèïäüîùí, ó÷åäßáóå ôçí Ýîïäï ôùí EëëÞíùí áðü ôçí Kñéìáßá, ïé ¸ëëçíåò Xñéóôéáíïß, ïé ïðïßïé åß÷áí õðïöÝñåé ôá ðÜíäåéíá áðü ôïõò íåïöþôéóôïõò Mïõóïõ ëìÜíïõò TáôÜñïõò, áðïöÜóéóáí íá ìåôïéêÞóïõí ïìáäéêÜ óôéò íÝåò ñùóéêÝò åðáñ÷ßåò. Ãéá ôï ëüãï áõôü, ç Aéêáôåñßíç åîÝäùóå Ýíá äéÜôáãìá ìå ôï ïðïßï åããõïýíôáí ôçí ðñïíïìéáêÞ ìåôá÷åßñéóç ôùí EëëÞíùí áðïßêùí, ïé ïðïßïé èá åß÷áí ßóá äéêáéþìáôá ìå ôïõò Pþóïõò Tï áõôïêñáôïñéêü äéÜôáãìá ôçò Aéêáôåñßíçò ôçò MåãÜëçò

27

Ïé ¸ëëçíåò ôçò Êñéìáßáò êáé ç “Ýîïäüò” ôïõò 28

T ï ÓåðôÝìâñéï ôïõ 1778, ðÜíù áðü

H áíá÷þñçóç Ýãéíå ìå ðüíï øõ÷Þò,

30.000 Üôïìá, áðü 8 ðüëåéò êáé 66

áöïý ïé êÜôïéêïé Üöçíáí ôïí ôüðï

÷ùñéÜ ôçò Kñéìáßáò, îåêßíçóáí Ýíá ìáêñý ôáîßäé ìå ðíåõìáôéêü êáé ðïëéôéêü áñ÷çãü ôï Mçôñïðïëßôç IãíÜôéï êáé ïäçãü ôï óôñáôÜñ÷ç A. B. Óïõâüñïâ. Óýìöùíá ìå ñùóéêÜ Ýããñáöá, ç Ýîïäïò êáé åãêáôÜóôáóç ôùí EëëÞíùí êüóôéóå óôï ñùóéêü

üðïõ åß÷áí æÞóåé ôüóåò ãåíéÝò EëëÞíùí, ôá óðßôéá êáé ôï âéïò ôïõò. H êïðéáóôéêÞ ðïñåßá ìÝóá áðü ôéò áêáôïßêçôåò óôÝðåò ôçò óçìåñéíÞò íüôéáò Oõêñáíßáò êáôÝëçîå äßðëá óôç

êñÜôïò 75.095 êáé 964.944 ñïýâëéá

èÜëáóóá, óôïé÷åßï ðïõ ðÜíôá Ýëêåé

áíôßóôïé÷á.

ôïõò ¸ëëçíåò.

H ðïñåßá ôùí EëëÞíùí ðñïò ôçí AæïöéêÞ

Eêåß êïíôÜ óôéò ü÷èåò ôïõ ðïôáìïý

O é Üðïéêïé ôçò ðåñéï÷Þò áó÷ïëÞ -

KÜëìéïõ, ðïõ åêâÜëëåé óôçí AæïöéêÞ,

èçêáí ìå ôç ãåùñãßá, êôçíïôñïößá,

Ý÷ôéóáí ìéá íÝá ðüëç ðïõ ôçí

áìðåëïõñãßá êáé áëéåßá êáé ãñÞãïñá

ïíüìáóáí Máñéïýðïëç, áöéåñùìÝíç

ðñüêïøáí êáé óôç íÝá ôïõò ðáôñßäá.

óôçí Ðáíáãßá ðïõ ôïõò ðñïóôÜôåøå óôï äýóêïëï ôáîßäé. Ãýñù ôçò, äçìéïõñãÞèçêáí ôá íÝá åëëçíéêÜ ÷ùñéÜ: ÓáñôáíÜò, Tóåñìáëßê, ÓôÜñé Kñéì, Ãéáíéóüë, ê.ô.ë. H åëëçíüöùíç ðëåéïøçößá ìéëïýóå, êáé ìéëÜåé áêüìç êáé óÞìåñá ùò Ýíá âáèìü, ìéá ôïðéêÞ äéÜëåêôï ðïõ

¸öôéáîáí åêêëçóßåò, ó÷ïëåßá êáé ùñáßá óðßôéá, ìå äïìéêÜ óôïé÷åßá êáé ÷ñþìáôá åëëçíéêÜ, êáé êñÜôçóáí æùíôáíÝò ôéò ðáñáäüóåéò ôïõò, üðùò öáßíåôáé óôá ôïðéêÜ ðñùôï÷ñïíéÜôéêá êÜëáíôá: KáëçìÝñá, ¢çò-Báóßë. Ná öÝñò ãåßá, éâëïõãéÜ,

óõããåíåýåé ìå ôá âüñåéá åëëçíéêÜ

ìðéñéôÝô, ðñÜìá, ëïõãÜñ,

éäéþìáôá êáé ôçí ðïíôéáêÞ.

êáðßôéá, öéìüñéá, êáëü êáñäßá.

×Üñôçò ôçò ðåñéï÷Þò ôçò Ìáñéïýðïëçò

29

30

Ïé ¸ëëçíåò ôçò Êñéìáßáò êáé ç “Ýîïäüò” ôïõò Tïðéêü Ýìâëçìá

Óðßôéá óôç Máñéïýðïëç

31

ÍÝåò ìåôïéêÞóåéò

¸

íáí áéþíá áñãüôåñá, Ýíá ðïëý ìåãÜëï ìÝñïò ôïõ åëëçíïðïíôéáêïý ðëçèõ-

óìïý ôùí íüôéùí ðáñáëßùí ôïõ Eýîåéíïõ, ðåñßðïõ 350.000 Üôïìá, áíáãêÜóôçêáí íá åãêáôáëåßøïõí ôá óðßôéá ôïõò êáé íá êáôáöýãïõí óôç ÷ñéóôéáíéêÞ Pùóßá, êáôÜ ôç äéÜñêåéá ôùí ôñéþí ñùóïôïõñêéêþí ðïëÝìùí ôïõ 19ïõ áéþíá.

Ðáñáëßá ìå öïßíéêåò óôï Báôïýì

Ôï1828-29 Ý÷ïõìå ôçí áíáãêáóôéêÞ

Åêåß âñÞêáí ìéá íÝá ðáôñßäá óôï

Ýîïäï ôùí ÅëëÞíùí Ðïíôßùí áðü ôçí

Óï÷ïýì, ôçí áñ÷áßá ÄéïóêïõñéÜäá, óôï

ðáôñïãïíéêÞ ôïõò ãç êáé ôçí åãêáôÜ-

Báôïýì, ðïõ ôï üíïìÜ ôïõ ðéèáíüí íá

óôáóÞ ôïõò óôçí ðåñéï÷Þ ôçò ÔóÜëêáò.

ðñïÝñ÷åôáé áðü ôï «âáèýò ëéìÞí» ôçò

¸íá äåýôåñï êýìá åîüäïõ Þôáí óôï

áñ÷áßáò åëëçíéêÞò, óôéò ðüëåéò Pïóôüâ,

Káñò ôïõ Nüôéïõ KáõêÜóïõ, óôçí

TáúãÜí, Nïâïñïóßóê, BëáäéêáöêÜò,

Aìð÷áæßá, Aôæáñßá áëëÜ êáé óôç Nüôéá

Ðéáôéãêüñóê, ê.ëð..

Pùóßá ìåôÜ ôï 1878.

H ðüëç BëáäéêáöêÜò

34

Eðéäüèçêáí óôç ãåùñãßá êáé êõñßùò óôï åìðüñéï, óôç íáõôéëßá êáé ôç âéïìç÷áíßá. Oé ¸ëëçíåò Ýìðïñïé Ýãéíáí ãíùóôïß ùò «âáóéëåßò ôùí óéôçñþí», åðåéäÞ êáôÜöåñáí íá ðÜñïõí óôá ÷Ýñéá ôïõò ôï áíÜëïãï åìðüñéï, ïñãþíïíôáò ôç Máýñç ÈÜëáóóá ìå ôá êáñÜâéá ôïõò öïñôùìÝíá óéôÜñé. Äåí ðáñáìÝëçóáí ðïôÝ ôï ÷ñÝïò ôïõò ðñïò ôï Ýèíïò, åíéó÷ýïíôáò êÜèå öïñÜ ôïõò áãþíåò

Ðëáôåßá ìå óõíôñéâÜíé óôï Ðéáôéãêüñóê

ôïõ áðü ôá êÝñäç ôïõò.

Tï Eóíôïõêß óôï B. Káýêáóï

35

ÍÝåò ìåôïéêÞóåéò

¸

íáò åðßóçò ìåãÜëïò áñé-

íåéá óôç Pùóßá, áëëÜ åñçìþèçêáí ïé

èìüò, 195.000 Üôïìá,

ðñïáéþíéåò ìéêñáóéáôéêÝò åóôßåò ôïõ

åãêáôÝëåéøáí ôçí ðåñéï÷Þ

åëëçíéóìïý.

ôïõ áíáôïëéêïý Ðüíôïõ ìåôÜ ôçí áðï÷þñçóç ôïõ ñùóéêïý óôñáôïý áðü ôçí Tñáðåæïýíôá ôï 1918, ãéá íá ãëéôþóïõí áðü ôç ãåíïêôïíßá ðïõ åôïßìáæáí ïé Tïýñêïé.

¸ëëçíåò ôçò Pùóßáò, îåðåñíïýóáí ôéò 700.000 ôï 1918, åíþ ï ìáèçôéêüò ðëçèõóìüò ôéò 50.000. Oé åëëçíéêÝò êïéíüôçôåò óõíôçñïýóáí ìå äéêÜ ôïõò

¸ôóé, ìå ôéò äéáäï÷éêÝò, áíáãêáóôéêÝò

Ýîïäá ôá éäéüêôçôá ó÷ïëåßá êáé ôéò

ìåôáíáóôåýóåéò, äéïãêþèçêå ç ïìïãÝ-

ó÷ïëÝò ôïõò, óôá ïðïßá óõíÞèùò

ÐïíôéáêÞ ïéêïãÝíåéá ìå ôéò ðáëáéüôåñåò, ÷áñáêôçñéóôéêÝò öïñåóéÝò

36

Ó ýìöùíá ìå åðßóçìá óôïé÷åßá, ïé

äßäáóêáí Eëëçíßäåò êáé ¸ëëçíåò åêðáéäåõôéêïß üëùí ôùí âáèìßäùí. Aêüìç, äéáôçñïýóáí åëëçíïñèüäïîåò

Aðüöïéôïé ôçò åëëçíéêÞò Tå÷íéêÞò Ó÷ïëÞò ôïõ Báôïýì

åêêëçóßåò ðïõ åß÷áí ÷ôéóôåß ìå ôéò äùñåÝò ôùí ðéï ðëïõóßùí.

37

ÍÝåò ìåôïéêÞóåéò 38

OéêïãÝíåéá áðü ôç MéêñÜ Aóßá

EëëçíéêÞ åêêëçóßá

ÓðïõäÜóôñéåò êáé óðïõäáóôÝò óå áíáìíçóôéêÞ öùôïãñáößá

Eëëçíéêü ó÷ïëåßï

Tåëïéüöïéôåò ôçò OéêïêõñéêÞò Ó÷ïëÞò óôï PïõóôÜâé

ÓðïõäáóôÝò êáé êáèçãçôÝò ôçò Ó÷ïëÞò Káëþí Tå÷íþí

39

2Ï ïò áéþíáò

K

áôÜ ôïí 20ï áéþíá, ç ìåôá-

óôïõò Mðïëóåâßêïõò êáé óôéò áíôß-

íÜóôåõóç Üëëáîå êáôåý -

ðáëåò äõíÜìåéò, êáèþò êáé ôùí äéþ-

èõíóç êáé ÷áñáêôÞñá. Tç

îåùí ôçò óôáëéíéêÞò ðåñéüäïõ ðïõ

äåêáåôßá ôïõ 1920 êáé ôïõ 1930, ðåñßðïõ 70.000 ¸ëëçíåò ôùí âïñåéïáíáôïëéêþí ðáñáëßùí áíáãêÜóôçêáí

Tçí ßäéá åðï÷Þ ðïëëïß áðü ôïõò ¸ëëç-

íá êáôáöýãïõí óôçí EëëÜäá, ëüãù

íåò ôçò ÓïâéåôéêÞò ¸íùóçò êñßèçêáí

ôùí óõíåðåéþí ôïõ åìöýëéïõ ðïëÝìïõ

«áíôéäñáóôéêÜ óôïé÷åßá» êáé åîïñßóôç-

ðïõ îÝóðáóå óôç Pùóßá áíÜìåóá

êáí óôá âÜèç ôçò Aóßáò.

H åöçìåñßäá KOËEKTIBIÓTHÓ ðïõ åêäéäüôáí óôç Máñéïýðïëç ôï äéÜóôçìá 1930-37

42

áêïëïýèçóå.

Ðïëëïß êáôÝöõãáí óôçí ÅëëÜäá ìå

ðåñßïäï ôïõ ËÝíéí, åß÷áí ôçí åõêáéñßá

ìüíç åîáßñåóç óôá ìÝóá ôïõ áéþíá,

íá åêöñÜóïõí ôçí éäéáßôåñç ðïëéôéóìéêÞ

üôáí ðïëëÜ ìÝëç ôïõ ÅÁÌ êáôÝöõãáí

êáé ãëùóóéêÞ ôáõôüôçôÜ ôïõò. Óôçí

óôçí EÓÓÄ, ìåôÜ ôçí Þôôá ôùí

åéêïóáåôßá 1917-37, áíáðôý÷èçêå ç

áñéóôåñþí óôïí åëëçíéêü åìöýëéï. Ãéá Ýíá óýíôïìï äéÜóôçìá, áìÝóùò

åëëçíüãëùóóç ëïãïôå÷íßá êáé åêäüèçêå ìåãÜëïò áñéèìüò âéâëßùí óôçí åëëçíéêÞ êáé ðïíôéáêÞ ãëþóóá,

ìåôÜ ôçí åðáíÜóôáóç, ïé åëëçíéêÝò

åöçìåñßäåò êáé ðåñéïäéêÜ. Iäñýèçêáí

êïéíüôçôåò, üðùò Üëëùóôå üëïé ïé ëáïß

âéâëéïèÞêåò, èÝáôñá êáé ðïëéôéóôéêÝò

êáé ïé åèíüôçôåò ôçò E.Ó.Ó.Ä. ôçí

ëÝó÷åò.

43

20ïò áéþíáò

M

åôÜ Þñèáí ôá äýóêïëá ÷ñüíéá, üôáí ïé ¸ëëçíåò åßäáí ôéò ðåñéïõóßåò ôïõò íá

÷Üíïíôáé, ôéò åêêëçóéÝò êáé ôá ó÷ïëåßá ôïõò íá êëåßíïõí êáé ôç æùÞ ôïõò íá êñÝìåôáé áðü ìéá êëùóôÞ. ¼ðùò êáé ïé Üëëïé êÜôïéêïé ôçò ðåñéï÷Þò, äé÷Üóôçêáí áíÜìåóá óôá áíôßðáëá óôñáôüðåäá, ìå áðïôÝëåóìá íá õðïöÝñïõí üëïé ôïõò. Ðïëëïß äåí ãýñéóáí ðïôÝ áðü ôçí åîïñßá ôïõ KáæáêóôÜí êáé ôçò Óéâçñßáò. Káé üìùò ïé ¸ëëçíåò ðÜíôá ìïéñÜóôçêáí ôéò ôý÷åò ôçò íÝáò ðáôñßäáò ôïõò. ÐÞñáí ìÝñïò óôïõò ðïëÝìïõò êáé ðïëÝìçóáí ìå áíäñåßá. Ðïëëïß áðü áõôïýò ðáñáóçìïöïñÞèçêáí ãéá ôïí ðáôñéùôéóìü ôïõò. 44

Óôñáôéþôåò êáé Þñùåò

¼óïé åðÝæçóáí, óõíÝ÷éóáí ôç æùÞ ôïõò,

Ïé öùôïãñáößåò ðïõ áêïëïõèïýí äßäïõí

âñßóêïíôáò ðáñçãïñéÜ óôéò ßäéåò áéþíéåò

ìåñéêÝò åíôõðþóåéò áðü ôçí êáèçìåñéíÞ

áîßåò ìå ôéò ïðïßåò ðïñåýôçêáí üëá ôá

ôïõò æùÞ êáé áðü ôïí ðïëéôéóìü ôïõò.

÷ñüíéá: ôçí ðßóôç êáé ôç ãëþóóá ôïõò, ôéò ðáñáäüóåéò êáé ôçí ïéêïãåíåéáêÞ æùÞ, ôéò êáèçìåñéíÝò êáé åðáããåëìáôéêÝò áó÷ï-

KÜðïõ óôç Ãåùñãßá óôá ìÝóá ôïõ 20ïõ. Tï ìáíôßëé óôï êåöÜëé ôçò ãéáãéÜò Ýñ÷åôáé áðü ôï ðáñåëèüí

ëßåò êáé ôéò êïéíùíéêÝò ôïõò åêäçëþóåéò, ôéò ãéïñôÝò êáé ôá ðáíçãýñéá ôïõò.

45

20ïò áéþíáò

Ìéá ÷áñáêôçñéóôéêÞ ôÜîç óå åëëçíéêü ó÷ïëåßï

Ôá ðáéäéÜ ìáèáßíïõí ãñÜììáôá. Ôá ìÝóá ëéãïóôÜ. Ïé äÜóêáëïé áêïýñáóôïé óôï êáèÞêïí

46

ÐñïóêëçôÞñéï ãÜìïõ áðü ôï NéêïëÜú êáé ôç Máñßá

H íýöç âãáßíåé áðü ôï ðáôñéêü ôçò óðßôé

47

20 ïò áéþíáò

Óôéò äéÜöïñåò åêäçëþóåéò Üíôñåò êáé ãõíáßêåò äéáóêåäÜæïõí ìå ìïõóéêÜ óõãêñïôÞìáôá öôéáãìÝíá áðü ôïõò ßäéïõò

Ëáúêïß ïñãáíïðáßêôåò óå ðáíçãýñé

48

Ç êáôáóêåõÞ ðïíôéáêÞò ëýñáò åßíáé åîáéñåôéêÜ ëåðôÞ õðüèåóç. Óôïí Êáýêáóï üìùò åßíáé ÷áñÜ ãéá üðïéïí Ý÷åé ôçí éêáíüôçôá íá ôçí êáôáóêåõÜæåé

49

20ïò áéþíáò

Ïé ðüíôéïé åßíáé îáêïõóôïß êáé ãéá ôçí êáôáóêåõÞ ôçò ëýñáò, áëëÜ êáé ãéá ôï ðáßîéìü ôçò. Íá Ýíáò Ðüíôéïò ëõñÜñçò

50

¸íáò êåñáìßóôáò øÞíåé ôá äçìéïõñãÞìáôÜ ôïõ êáé óôç óõíÝ÷åéá ôá æùãñáößæåé

51

Ôï ñåýìá ðñïò ôçí ÅëëÜäá

T

ï ñåýìá ðñïò ôçí EëëÜäá

Üôïìá Ý÷ïõí ìåôáíáóôåýóåé óôçí

åìöáíßóôçêå îáíÜ ôï 1965 ìå

EëëÜäá. Oé óõíèÞêåò ðïõ âñÞêáí

ôçí «ðáëéííüóôçóç» ìåñéêþí

÷éëéÜäùí áðü ôç óïâéåôéêÞ åîïñßá. Êáé áðü ôï 1989, ìåôÜ ôçí êáôÜëõóç ôçò

ïé êáëýôåñåò. Ðïëëïß áðü áõôïýò

EÓÓÄ, ìå ôéò ãíùóôÝò ðïëéôéêÝò êáé

áíáãêÜóôçêáí íá êÜíïõí üðïéá äïõ-

ïéêïíïìéêÝò óõíÝðåéåò, ðáñáôçñÞ-

ëåéÜ åýñéóêáí, óõíÞèùò ÷åéñùíáêôé-

èçêå ìéá Üôáêôç êáé ìáæéêÞ öõãÞ áðü

êÞ, ãéá íá ôá âãÜëïõí ðÝñá.

ôéò ðáôñïãïíéêÝò åóôßåò, ðñïò áíáæÞôçóç ìéáò êáëýôåñçò æùÞò. Yðïëïãßæåôáé üôé áðü ôïõò 400.000-

54

óôçí ÅëëÜäá ðáôñßäá äåí Þôáí ðÜíôá

Måñéêïß êáôÜöåñáí íá óôáèïýí óôá ðüäéá ôïõò, ðáñÜ ôéò ðïëëÝò êáé ìåãÜ-

500.000 ¸ëëçíåò ôçò ðñþçí Óïâéå-

ëåò äõóêïëßåò. ¢ëëïé ðñïóðáèïýí

ôéêÞò ¸íùóçò, 100.000-150.000

áêüìç.

H óôáäéáêÞ öéëåëåõèåñïðïßçóç ôçò

îáí ôéò åêêëçóßåò ôïõò, áíáíÝùóáí

äåêáåôßáò ôïõ ’80 êáé, êõñßùò, ôïõ ’90

ôïõò äåóìïýò ìå ôïí ðïëéôéóìü ôïõò

åß÷å óôü÷ï ôçí áðïêáôÜóôáóç ôùí

êáé ìå ôçí EëëÜäá, ç ïðïßá ðñïóðáèåß

äéêáéùìÜôùí ôùí êáôáôñåãìÝíùí

íá ôïõò óõìðáñáóôáèåß óôï íÝï

ëáþí ôçò EÓÓÄ.

áãþíá ôïõò.

ÓÞìåñá, üóïé ¸ëëçíåò êáé Eëëçíßäåò ðáñáìÝíïõí óôéò ÷þñåò ãýñù áðü ôçí Máýñç ÈÜëáóóá, ðáñÜ ôéò óõ÷íÜ áðåëðéóôéêÝò óõíèÞêåò, åðéìÝíïõí íá ëåéôïõñãïýí ùò íÝïé Aêñßôåò ôïõ Eëëçíéóìïý. ¸÷ïõí äñáóôçñéïðïéçèåß ìå êÜèå ôñüðï, ðñïóðáèþíôáò íá îáíáóôÞóïõí ìéá áíèñþðéíç æùÞ, ðáñáìÝíïíôáò ðÜíôá ðéóôïß óôéò ðáñáäüóåéò ôïõò êáé óôçí åëëçíéêÞ ãëþóóá. H ôåëåõôáßá Ý÷åé áðïêôÞóåé ðÜëé ãüçôñï áíÜìåóá óôç íÝá ãåíéÜ, ü÷é ìüíï ôùí EëëÞíùí, áëëÜ êáé ôùí Üëëùí ëáþí ôçò ðåñéï÷Þò. Oé ¸ëëçíåò áíáóêïõìðþèçêáí êáé ðÜëé. ¢íïéîáí ôá ó÷ïëåßá üðïõ îáíáêïýóôçêå ç ãëþóóá ôïõò, îáíÜöôéá55

Ôï ñåýìá ðñïò ôçí ÅëëÜäá

H åëëçíéêÞ ðáéäåßá êáé ãëþóóá ãíùñßæïõí íÝá Üíèçóç. Tá ó÷ïëåßá åîïðëßæïíôáé êáé ïé äÜóêáëïé åðéìïñöþíïíôáé. Oé ðïëéôéóôéêïß óýëëïãïé îáíáäßíïõí Ýíôïíï ðáñüí óôçí êáèçìåñéíÞ æùÞ ôçò êïéíüôçôáò. Ôï èñçóêåõôéêü óõíáßóèçìá åßíáé ðïëý áíáðôõãìÝíï óôïõò êáôïßêïõò ôçò Ìáýñçò ÈÜëáóóáò. Ãéá ðÜñá ðïëëÜ ÷ñüíéá ç ïñèüäïîç ðßóôç ôïõò Þôáí ï óõíåêôéêüò êñßêïò üëùí ôùí ÅëëÞíùí. Ç ðáñïõóßá ðïëëþí åêêëçóéþí ôï áðïäåéêíýåé ðåñßôñáíá. Ïé öùôïãñáößåò ðïõ áêïëïõèïýí äßäïõí ìåñéêÜ óôéãìéüôõðá áðü ôç óýã÷ñïíç æùÞ ôùí ÅëëÞíùí óôç Ìáýñç ÈÜëáóóá êáé áðü ôéò ó÷Ýóåéò ôïõò ìå ôçí ÅëëÜäá.

56

Ï ÷ïñüò åßíáé Ýêöñáóç øõ÷Þò êáé áéóèçìÜôùí. Ïé Üíèñùðïé ìå ôï ÷ïñü åêôïíþíïíôáé êáé äéáóêåäÜæïõí öïñþíôáò ôéò ðáíÝìïñöåò ðáñáäïóéáêÝò öïñåóéÝò ôïõò

Oé ðéóôïß åêêëçóéÜæïíôáé êÜèå êõñéáêÞ. ¸îù áðü ôçí åêêëçóßá, ìéá KõñéáêÞ ðñùß

Ïé ðéóôïß ðáñáêïëïõèïýí ìå êáôÜíõîç ôç èåßá ëåéôïõñãßá

57

Ôï ñåýìá ðñïò ôçí ÅëëÜäá

Åéêüíåò áðü ôç ëáúêÞ áãïñÜ ôùí Ðïíôßùí óôç Èåóóáëïíßêç

58

Åéêüíåò áðü ôç ëáúêÞ áãïñÜ ôùí Ðïíôßùí óôç Èåóóáëïíßêç

59

Ôï ñåýìá ðñïò ôçí ÅëëÜäá 60

Áðü ôç èåáôñéêÞ ðáñÜóôáóç «Ï Ôæßôæéêáò êáé ôï ìõñìÞãêé» áðü ó÷ïëåßï ôïõ ÓõíäÝóìïõ Åëëçíéêþí ÊïéíïôÞôùí Ïõêñáíßáò, ðïõ óõììåôåß÷å óôï 1ï ÖåóôéâÜë Ïìïãåíåéáêïý Ìáèçôéêïý ÈåÜôñïõ, 26-30 Éïõíßïõ 1998 óôï ÐáíåðéóôÞìéï ÊñÞôçò

ÓêçíÞ áðü ôç èåáôñéêÞ ðáñÜóôáóç ôïõ åëëçíéêïý ó÷ïëåßïõ Óôáõñïýðïëçò ôçò Ñùóßáò «Ï Êïëïêïôñþíçò: åéêüíåò áðü ôç æùÞ ôïõ», óôï 3ï ÖåóôéâÜë Ïìïãåíåéáêïý Ìáèçôéêïý ÈåÜôñïõ - Éïýëéïò 2000 óôï ÐáíåðéóôÞìéï ÊñÞôçò

ÓêçíÞ áðü ôç èåáôñéêÞ ðáñÜóôáóç ôïõ Ðáéäéêïý ÈåÜôñïõ «Ñùìéïóýíç» áðü ôï ÑïõóôÜâé ôçò Ãåùñãßáò «Ç êüñç ôïõ ìõëùíÜ» êáôÜ ôç äéÜñêåéá ôïõ 4ïõ ÖåóôéâÜë Ïìïãåíåéáêïý Ìáèçôéêïý ÈåÜôñïõ 2-7 Éïõëßïõ 2001 óôï ÐáíåðéóôÞìéï ÊñÞôçò

ÓêçíÞ áðü ôç èåáôñéêÞ ðáñÜóôáóç ôçò èåáôñéêÞò ïìÜäáò «Åëðßäá» áðü ôçí ÅëëçíéêÞ Êïéíüôçôá Ïäçóóïý, ðïõ óõììåôåß÷å ìå ôï Ýñãï «Ç Óôá÷ôïðïýôá» óôï 5ï ÖåóôéâÜë Ïìïãåíåéáêïý Ìáèçôéêïý ÈåÜôñïõ, ðïõ ðñáãìáôïðïéÞèçêå óôï ÐáíåðéóôÞìéï ÊñÞôçò áðü 13-18 Éïõëßïõ 2003

ÓêçíÞ áðü ôçí ðáñÜóôáóç ôïõ ó÷ïëåßïõ ÌÝóçò Åêðáßäåõóçò Íï 44 áðü ôçí Ôéöëßäá ôçò Ãåùñãßáò, «Ôï ìÞëï ôçò Ýñéäáò» ðïõ óõììåôåß÷å óôï 6ï ÖåóôéâÜë Ïìïãåíåéáêïý Ìáèçôéêïý ÈåÜôñïõ, ðïõ ðñáãìáôïðïéÞèçêå óôï ÐáíåðéóôÞìéï ÊñÞôçò áðü 18 Ýùò 25 Éïõíßïõ 2004

ÓêçíÞ áðü ôç èåáôñéêÞ ðáñÜóôáóç ïé èåïß ôïõ Ïëýìðïõ ôïõ ó÷ïëåßïõ Belgorod áðü ôçí Êñéìáßá ôçò Ïõêñáíßáò ðïõ óõììåôåß÷å óôï 6ï ÖåóôéâÜë Ïìïãåíåéáêïý Ìáèçôéêïý ÈåÜôñïõ ðïõ ðñáãìáôïðïéÞèçêå óôï ÐáíåðéóôÞìéï ÊñÞôçò áðü 18 Ýùò 25 Éïõíßïõ 2004

Äéäáóêáëßá óôá ðëáßóéá ôïõ ðñïãñÜììáôïò ìåôåêðáßäåõóçò ãéá ïìïãåíåßò êáé áëëïãåíåßò åêðáéäåõôéêïýò áðü ôéò ðáñåõîåßíéåò ÷þñåò êáé ôïí ÊáíáäÜ (ÌÜñôéïò-Éïýëéïò 2003)

ÅêðáéäåõôéêÞ åêäñïìÞ óôç ÌïíÞ Áñêáäßïõ óôá ðëáßóéá ôïõ ßäéïõ ðñïãñÜììáôïò ìåôåêðáßäåõóçò 2003

61

Âéâëéïãñáößá Aããåëßäçò Ó. (1996), Éóôïñßá ôùí EëëÞíùí NéÝæéí êáé Oõêñáíßáò. Èåóóáëïíßêç. Aãæßäçò B. (1990), Ðïíôéáêüò Eëëçíéóìüò, áðü ôç ãåíïêôïíßá êáé ôï óôáëéíéóìü óôçí ðåñåóôñüéêá. Èåóóáëïíßêç: Áöïß Kõñéáêßäç. Áãæßäçò Â. (1997), Ðáñåõîåßíéïò ÄéáóðïñÜ. Èåóóáëïíßêç: Áöïß Êõñéáêßäç. Aãæßäçò B. (2000), Ç ÓïâéåôéêÞ ÐïëéôéêÞ Eèíïêôïíßáò ðñïò ôçí EëëçíéêÞ Måéïíüôçôá. Óôï: H äéáóðïñÜ ôïõ Ðïíôéáêïý Eëëçíéóìïý. Bñuneau Ì. (äéåõè.). ÁèÞíá: Hñüäïôïò. Aðïóôïëßäçò Ä. (1935), Éóôïñßá ôïõ Eëëçíéóìïý ôïõ Ðüíôïõ. Èåóóáëïíßêç. Âáêáëüðïõëïò Á. Ï ÌÝãáò ÐÝôñïò êáé ïé ¸ëëçíåò. Éóôïñßá ôïõ Åëëçíéêïý ¸èíïõò. ÁèÞíá: ÅêäïôéêÞ Áèçíþí. Âáêáëüðïõëïò Ê. (1992), ÍåïåëëçíéêÞ éóôïñßá 1204-1940. Èåóóáëïíßêç: Áöïß Êõñéáêßäç Brown F. (1890), Ïé ¸ëëçíåò ôçò Máñéïýðïëçò. ôüìïò. 1 Åãêõêëïðáßäåéá ôïõ Ðïíôéáêïý Åëëçíéóìïý (1991), Ôüìïò 1ïò. Èåóóáëïíßêç: ÌáëëéÜñçò-Ðáéäåßá. Eõáããåëßäçò T. (1930), H ðáéäåßá åðß Tïõñêïêñáôßáò - ó÷ïëåßá Ñùóßáò. ôüìïò 2ïò. ÁèÞíá. Iùáííßäçò N. (1991), Ïé ¸ëëçíåò ôçò Aìð÷áæßáò. Óï÷ïýì (PùóéêÜ). Káëôóßäçò I. (1963), Ï Eëëçíéóìüò ôïõ KáõêÜóïõ êáé ïé ðåñéðÝôåéÝò ôïõ. Èåóóáëïíßêç: KÝíôñï Ìéêñáóéáôéêþí Óðïõäþí Êåóßäçò È. (1996), Ç éóôïñéêÞ ðïñåßá ôùí Åëëçíïðïíôßùí, ôï åèíéêü æÞôçìá êáé ôï ìÝëëïí ôùí ìéêñþí åèíþí óôçí ðñþçí ÓïâéåôéêÞ ¸íùóç. Èåóóáëïíßêç-ÁèÞíá: Áöïß Êõñéáêßäç. ÊïñïìçëÜ Ì. (1991), Ïé ¸ëëçíåò óôç Ìáýñç ÈÜëáóóá áðü ôçí åðï÷Þ ôïõ ÷áëêïý ùò ôéò áñ÷Ýò ôïõ 20ïý áéþíá. åêä. ÐïëéôéóôéêÞ Åôáéñåßá «Ðáíüñáìá». Ðïðüö Ã. & ÌáôóïõêÜôïö É. (1991), Ãéá ôá ðñïâëÞìáôá ôùí ÅëëÞíùí ðïõ æïõí óôçí ðåñéï÷Þ ôçò ÑùóéêÞò Äçìïêñáôßáò, Åëëïðßá, 7. Óïêïëéïýê B. (1990), Ìéá ìáñôõñéêÞ Oäýóóåéá. H ìïßñá åíüò ëáïý êáé ôçò ëïãïôå÷íßáò ôïõ. ÄéáâÜæù, 235, AèÞíá 21/3/1990. Óïëôæåíßôóéí A. (1974), Añ÷éðÝëáãïò ÃêïõëÜãê. AèÞíá. ÓôñÜâùí (1852), ÃåùãñáöéêÜ, Âéâëßï 12. Åêä.Ëåéøßáò. ÖùôéÜäçò K. Ï åëëçíéóìüò êáé ç åëëçíéêÞ ðáéäåßá óôçí ðñþçí ÓïâéåôéêÞ ¸íùóç. ÖùôéÜäçò Ê. (1998), Ïé åîéóëáìéóìïß ôçò ÌéêñÜò Áóßáò êáé ïé êñõðôï÷ñéóôéáíïß ôïõ Ðüíôïõ. Èåóóáëïíßêç. ÖùôéÜäçò Ê. (1990), Ï Åëëçíéóìüò ôçò Êñéìáßáò. Ìáñéïýðïëç, äéêáßùìá óôç ìíÞìç. ÁèÞíá: Çñüäïôïò.

ÖùôéÜäçò K. (1990), Ïé ¸ëëçíåò ôçò Kñéìáßáò. AèÞíá: KÝíôñï Ðïíôéáêþí Måëåôþí. ÖùôéÜäçò Ê. (1991), Ï Åëëçíéóìüò ôçò ÓïâéåôéêÞò ¸íùóçò ôïí 20ü áéþíá. Óôï: Ï Ðïíôéáêüò Åëëçíéóìüò ôçò ôÝùò ÓïâéåôéêÞò ¸íùóçò. Èåóóáëïíßêç. ÖùôéÜäçò K. (1994), Ïé ¸ëëçíåò ôçò Pùóßáò. Óôï: Åöçì. ÊáèçìåñéíÞ (26/6/1994), óåë. 36. ÖùôéÜäçò Ê. (1999), Ï Åëëçíéóìüò ôçò Ñùóßáò êáé ôçò ÓïâéåôéêÞò ¸íùóçò. ÁèÞíá: Çñüäïôïò. ×áóéþôçò É., Îáíèïðïýëïõ Á. & Áãæßäçò Â. (1997), Ïé ¸ëëçíåò ôçò Ñùóßáò êáé ôçò ÓïâéåôéêÞò ¸íùóçò: Ìåôïéêåóßåò êáé åêôïðéóìïß, ïñãÜíùóç êáé éäåïëïãßá. Èåóóáëïíßêç: University Studio Press. ×áôæçðáíáãéùôßäç Á. & ÔóéëéðÜêïõ-ÌáêñÞ Ì. (1999), Ç åëëçíüãëùóóç ðáéäåßá óôï åîùôåñéêü - ðáñåõîåßíéåò ÷þñåò. Çìåñßäá ÅÄÉÁÌÌÅ, ÑÝèõìíï.

Åöçìåñßäåò ÊáèçìåñéíÞ, Ï åëëçíéóìüò ôçò Ïäçóóïý. ÁöéÝñùìá, 21/3/1993, 20/8/1995. Êïëå÷ôéâéóôÞò, 21/1/1931. ÍÝá ôçò Ìüó÷áò, ÌÜéïò 1990, óåë. 41,21-ÌÜéïò 1989, óåë. 16.