Frankfurt Okulu 978-9944-474-44-3 [PDF]

Zitiervorschau

Prof. Dr. Sezgin KIZJLÇEU K

FRANKFURT OKULU Prof. Dr. Sezgin KIZILÇELİK

Genişletilmiş 2. Baskı

FRANKFURT OKULU Prof. Dr. S ezg in K IZ IL Ç E L İK

© Bu k itab ın b asım , y ay ın , sa tış h a k la n A nı Y a y ın c ılık San. T ic. L td. Ş ti.’n e aittir. A n ılan K u ru lu şu n izini a lın m a d a n k ita b ın tü m ü y a d a b ö lü m le ri m e k a n ik , elek tro n ik , fo to k o p i, m a n y e tik ya d a b a ş k a y ö n te m le rle ç o ğ a ltıla m a z , b asıla m a z, d a ğ ıtıla m a z .

IS B N

: 9 7 8 -9 9 4 4 ^ 7 4 ^ 4 -3

K ap ak T asarım

A nı Y ay ın c ılık

D izgi

A li E rtu g ru l

B askı

S ö z k e se n O fse t

A nı Y ay ın cılık K ızılırm ak S o k a k 10/A B a k a n lık la r / A n k ara T el

. 0 3 1 2 425 81 50 pbx

Fax

: 0 3 12 4 2 5 81 I I

YAZARIN AKADEMİK ÖZGEÇMİŞİ Sezgin K jzılçelik, 0 2 .0 2 .1969’da A rdahan’ın G öle ilçesine bağlı H oştülbent K öyü’nde doğdu. İlkokulu 1979’da köyünde bitirdi. 1979-1985 arasında İsparta G önen Ö ğretm en L isesi’nde okudu. 1985-1986 yılları arası C um huriyet Ü niversitesi Fen-E debiyat Fakültesi Sosyoloji B ö lü m ü 'n e devam etti. 1989'da Ege Ü niversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji B ö lü m ü ’nden mezun oldu. H acettepe Ü niversitesi E debiyat Fakültesi S osyoloji B ölü­ m ü ’nden 1991’de bilim uzm anı, 1995’te ise doktora derecesi aldı. Nisan 1990-A ğustos 1995 arası Selçuk Ü niversitesi Fen-E debiyat Fakültesi S osyo­ loji B ölü m ü ’nde, Eylül 1995-H aziran 1997 arası M ersin Ü niversitesi FenEdebiyat Fakültesi Sosyoloji B ö lü m ü ’nde, T em m uz 1997-T em m uz 1999 arası C um huriyet Ü niversitesi E ğitim F akültesi’nde, T em m uz 1999-Eylül 2005 arası C um huriyet Ü niversitesi Fen-E debiyat Fakültesi Sosyoloji Bölü­ m ü’nde görev yaptı. 28 yaşında kendi çalışm a alanında T ü rk iy e’nin en genç doçenti, 33 y aşında ise en g enç profesörü oldu. Eylül 2 0 0 5 ’ten bu yana İnönü Ü niversitesi Fen-E debiyat Fakültesi S osyoloji B ölüm ü’n d e görev yapm akta­ dır. Y urt içinde çok sayıda panel, sem pozyum , konferans ve televizyon prog­ ram ına konuşm acı olarak katıldı, çeşitli gazetelerde yazılar yazdı. Yazarın 5 0 ’den fazla m akalesinin yanı sıra yayım lanm ış 25 kitabı vardır. Çalışmaları üzerine 16 yazı yazıldı. Şu sıralar 10 ciltlik Batı Barbarlığı ve 10 ciltlik Sosyo­ loji Tarihi kitapları üzerine çalışm aktadır. Sezgin K ızılçelik’in yayım lanm ış kitapları şunlardır: Sosyoloji Teorileri 1 (1992), Sosyoloji T eorileri 2 (1992), A çık lam alı Sosyoloji Sözlüğü (Y aşar E ıjem ile birlikte, 1993), Sosyoloji T eorileri 3 (1996), Pozitivizm vc Eleşti­ ricileri: Sosyolojinin Pozitivist K im liği Ü zerine (1996), Postm odernizm Dedikleri (1996), T ü rk iy e’nin Sağlık Sistem i: Bir M cdikal Sosyoloji D e­ nem esi (1996), Eğitim Sosyolojisi (E yüp Kem erlioğlu ve M ustafa Gündüz ile birlikte, 1996), A raştırm a ve Y azım T eknikleri (Eyüp Kem erlioğlu ve M ustafa G ündüz ile birlikte, 1997), G üncelin Sosyolojisi 1 (1998), Sosyoloji Y a zılan 1 (1998), Sosyoloji Y azılan 2 (2000), Baykan S ezer’in Sosyoloji Anlayışı (2000), Frankfurt O kulu (2000), K üreselleşm e ve Sosyal Bilim ler (2001), Sefaletin Sosyolojisi (2002), A tatü rk ’ü Doğru A nlam ak (2003), Zalim ler ve M azlum lar: K üreselleşm enin İnsanî O lm ayan Doğası (2004), Sosyal Bilim leri Y eniden Y apılandırm ak (2004), Ö zgünlüğün Sosyolojisi (2004), Batı Bataklığı (2005), Batı Barbarlığı 1: Rousseau, M am ve Ni­ etzsche Üzerine (2005), Sosyoloji Tarihi 1: İbni Haldun, Machiavelli, M ontesquieu ve R ousseau’nun Sosyal Teorileri (2006), Batı Sosyolojisini Yeniden D üşünm ek Cilt 1: M a n i’m Sosyolojisi (2007), Bap Sosyolojisini Yeniden D üşünm ek Cilt 2: Burjuva Sosyolojisi (2007).

Ö N S Ö Z ................................................................................................... 7 Y A Z A R IN İ L K S Ö Z Ü .....................................................................9 2. B A S K IY A Ö N S Ö Z ...................................................................11

1. BÖLÜM FRANK FU RT O K U L U ’NUN O LU ŞU M U ............................................................................................ 21

2. BÖLÜM FRANK FURT O K U L U ’N U N TARİHSEL G E L İŞ İM İ.......................................................................37

3. BÖLÜM FRANK FU RT O K U L U ’NUN A YDINLANM A E L E Ş T İR İS İ.......................................................125

4. BÖLÜM FRANKFURT O K U L U ’N U N POZİTİVİZM E LE ŞT İR İSİ............................................................165

5. BÖLÜM FRANKFURT O K U L U ’NUN MODERNLİK/M ODERN TO PLU M ELE ŞT İR İSİ

249

6. BÖLÜM F R A N K F U R T O K U L U ’N U N “ K Ü L T Ü R E N D Ü S T R İS İ” E L E Ş T İR İS İ

7. BOLUM F R A N K F U R T O K U L U ’N U N M A R K İS T T E O R İ E L E Ş T İ R İ S İ .........................................................3 6 9

8. BÖLÜM F R A N K F U R T O K U L U ’N U N S O S Y O L O Jİ B İ L İM İN E Y Ö N E L İ K E L E Ş T İ R İ S İ ....................4 1 9

SONSÖZ........................................................................... EK:

“ F R A N K F U R T O K U L U ’N A

S E Z G İN C E B İ R Y A K L A Ş IM ” ...........................................................451

KAYNAKÇA............................................................... 469

T o p lu m la n n siyasal bunalım lara girdiği dönem ler, sorunlara çö ­ züm g etirm eye girişen felsefi tutum ların, çelişkileri ortaya k o y u şlan n da kendilerinin de öbekleştikleri, kesk in leşen karşıtlıklara dönüştükleri dönem lerdir. B ö y le zam anlarda bire y se l çıkışların yerini, belli am aç­ larda buluşan, birbirini tam am layan v e toplu bir bakış sunan gruplar alır. G ruplaşm aların siyasal atılım lı o lm am ası olanaksızdır, çünkü çözüm lerin salt teorik d ü ze y d e b u lu n a m ay ac ağ ı işe b aşlark en anlaşıl­ mıştır. Frankfurt O k u lu ’nun eleştirel teorisi, 1. P aylaşım Savaşı sonrası A lm an y a’sınm bunalım lı d u rum unun felsefi v e sosyolojik d ü şü n cey e yansım asıydı. W e im ar C u m h u riy etin d e tü m k ü ltü r uğraşlarının, k ay ­ bedilen savaşın sanki b ir k az an ç o lm u şç asın a serp ilm esi, ö lüm cül bir çatışm anın b ir çırpıda yırtacağı in ce, süslü b ir ö rtü sü görünüm den başka bir şey değildi. S ovyet D ev rim inin ü zerinden geçen beş yılda A v ru p a’da yükselm esi b eklenen sosyalizm in kitleleri kavrayışı zayıf­ lam ış, A lm anya’d a da işçi sınıfı bilinci ö ççü m illiyetçilikle çarpıtılm a­ ya başlam ıştı. N asyonal S osyalizm , top lu m u bunalım dan kurtarm ayı vaat eden kuzu postundaki kurt, av sahasına inm işti. A vrupalı ay d ın lar İtalyan faşizm inden ders alam am ıştı. A ydınların pek azı, ço k daha sivri to p u k lu olan A lm an faşizm inin a y a k seslerini fark edebildi. 1923’te A lm a n y a’da birbiri ile ilgisiz gibi görünen iki olay, siyasal oluşum larrn u zlaşm az karşıtlıklara dönüşeceğinin haber­ cisiydi. B u olaylardan birisi, bir ayaktakım ı yü rü y ü şü y le bile iktidara çıkılabileceğini bir yıl ö n ce gösterm iş o lan M u sso lin i’nin hen ü z ya­ mağı k o num undaki H itler’in darbe girişim iydi. D arbeciler dağıtılm ış v e H itler h apse atılm ıştı am a on yıl sonrasını gören bir grup düşünür, toplum u yeniden bilinçlendirm e girişim inin gerektiği g örüşü etrafında toplanm aya başlam ışlardı. D iğer o la y buydu. B aşta G rü n b erg ve H orkheim er olm ak üzere eleştirel teori y andaşlan, felsefi düşünceye sadakatle v e siyasal doğrultuda O k u l’u başlattılar. M arx yeniden ince­ lenecek, M ancizm süzgeçten geçirilecek, tarihle hesaplaşılacak, zam a­ nın düşünce akım lan eleştirilecekti. Y apılanlar bu kitapta anlatılm aktadır. A nlatılan sadece yakın geç­ m iş değildir. U zak g eçm işe uzantılarla A v ru p a'n ın ‘m o d e m ’ çağının başlangıçlanna gidilm ekte, süreç sorgulanm aktadır. B izim toplum um uz A vrupalım n tarihsel dönüşüm lerinden uzaktır; bu nedenle olaylan değerlendirm esi kolay değildir. O rtak am açlar

olmadıkça ortak anlayış olamaz. A m a AvrupalI ile birlikte yaşayacak­ sak bu zemin döşenmelidir. Frankfurt O kulu’nun eleştirel teorisini anlamak, yalnız A lm anların değil, Avnıpalı insanın başarılarını ve başarısızlıklarım anlam anın yollarından birisidir. O kul’un ortaya koy­ duğu tartışma konulan günüm üzden tarihe bakışa bir ışık tutuyor. Bu insanlann Yahudi olm asından Yahudilik lehine veya aleyhine sonuç­ lar çıkarm ak, som ut tarihselliği önyargılı genellem elere teslim etmek olur. Aynı şekilde, Nazilerin Alm an olması, A lm an halkını yargıla­ m anın kategorik ölçütü olam az. Eleştirel teorinin eleştirilecek çok yönü var. Felsefe tarihinin çok ge­ nel ve hesabı verilemeyecek yorumlamşlan, eleştiri gereğinin başlıcası. Omeği, D escartes’ın ‘doğal ışık’ dediği insan aklının, daha o zamanlar­ da ve özellikle A ydınlanm a Döneminde despotlaştığı ve faşizmi hazır­ ladığı iddiası (M arx ve M arxizm ’de bulunmayan bir iddia), çağımızın bir özeleştirisini içermekle beraber, kurulan tarihsel bağıntılar bakımın­ dan pek zayıf, çünkü tarihsel gerçeklik, içeriği pek tartışmalı kavram bağıntılarına indirgeniyor. Bu tarz postm odem izm de de sürdürülmek­ tedir. Aydınlanm a liberalizm e, liberalizm de faşizme yataklık etti denirse, sürecin bir nedensellikler dizisi mi, yoksa karşıtlıklar sentezi mi olduğu, yapılan açıklam alarda görülmelidir. Birincisi ise, bağıntılar pek gevşek; İkincisi ise, diyalektik sentez pek rastgele kurulmuş olur. Başka örneği: Eğer bilinç felsefesi terk edilip dil (iletişim) felsefesi onun yerine konulursa, hangi dil felsefesi hangi bilinç durumuna ‘gönderm e’ yapıyor sorusu boşta kalır ve cevap bulunamaz. O kez de ne bilinç ne de dil yönünden Sosyal Araştırma yapılabilir. B ir m ücadele sürecinde yapılan yanlışlar mücadeleyi hedefinden saptırm adıkça belirleyici olmazlar. Eleştirel teori, onu işleyen düşü­ nürlerin çok-yönlülüğüne ve aralarında yoğun tartışmalarına rağmen hedefine ulaşmıştır. Günüm üzde yeniden örgütlenmeye girişen fa­ şizmlere karşı felsefenin bir kalkanıdır. Teorik yönden, M anıist dü­ şünce doğrultusunda, eski m etafiziğin teolojik-dogmatik öncüllerinin geçersizleştiğini göstermesi kadar, yüzyılın ilk çeyreğinde metafiziği sözde yıkan, am a kendisi bilimi metafizikleştiren yeni-pozitivizmin yıkıcılığını da göstermesiyle, AvrupalInın en zengin mirası olan ‘eleş­ tirel akıl’ın yeniden kurulması görevini üstlenmiştir. Uluğ Nutku

YAZARIN İLKSÖZÜ “D ü n y a var o ld u ğ u n d an bu yana, h içb ir otorite k en d isinin eleştiri k o n u su y ap ılm asın a istekli görü n m em iştir” (N İE T Z S C H E , T a n K ızıllığ ı: A h­ la k s a l Ö n y a r g ıla r Ü z e rin e D U şü n celer, s. 6).

F ra n k fu rt O k u lu ’n u n (e le ştire l te o rin in ) fe ls e f e v e s o s y a l b ilim ­ ler a la n ın d a ö n e m li y eri v a rd ır. F e ls e fe , s o s y o lo ji, p sik o lo ji, s iy a ­ set, e k o n o m i, e d e b iy a t v e e s te tik g ib i d is ip lin le r d e n g e le n b ir g ru p e n te le k tü e lin o rta k te o rik ç a b a la rın ı iç e re n e le ş tire l te o ri, d isip lin le r a rası b a ğ k u rm a y a ç a lış a n , to p lu m u n e k o n o m ik te m e liy le ( a lty a p ı­ sıy la) d ü ş ü n le r a la n ı ( ü s ty a p ıs ı) a ra sı d iy a lo g u v e e tk ile ş im i g e r­ ç e k le ş tirm e y e u ğ r a ş a n a n ti-o rto d o k s M a rx is t y ö n e lim li so s y o tarih sel te o rid ir. E le ş tire l te o ri, s o s y a l g e rç e k liğ i k a v ra m a d a d is ip ­ lin ler arası e p is te m o lo jik v e m e to d o lo jik k a v ra y ış ı e s a s alm ıştır. B u y ö n ü y le e le ş tire l te o ri, g ü n ü m ü z so s y a l b ilim le r m e to d o lo jis in ­ d e v itrin e ç ık a n d is ip lin le r a ra s ı y ö n e lim le rin r e fe ra n s k a y n a ğ ı k o n u m u n d a d ır. G ü n ü m ü z so s y a l teo ri v e y ö n te m b ilim ta rtış m a la rın d a b e lirle y i­ ci yeri b u lu n a n e le ş tire l te o rin in n e liğ in i v e b ilh a s s a ta rih se l g e li­ şim in i in c e le m e k z o r b ir ç a b a d ır. B u z o rlu k , iki n o k ta d a to p la n a b i­ lir: İlki, ele ş tire l te o rin in s o y k ü tü ğ ü n ü n ç a p ın ın g e n iş liğ i ve in c e ­ lem e s a h a sın ın k a rm a ş ık lığ ıd ır. E le ştire l te o rin in o lu ş u m ö y k ü sü n ü y azm ak , b ir b a k ım a 2 0 . y ü z y ıl A lm a n fe ls e fe s i v e so s y o lo jis in e d e rin le m e sin e y ö n e lm e k le m ü m k ü n d ü r. E le ş tire l teo ri o la ra k ü n le ­ n en F ra n k fu rt O k u lu ’n u n ta rih in i in c e le m e k , e g e m e n so s y o lo jin in h ad d in i aşa ra k b ü y ü k b ir fe lse fi m a c e ra y a a tılm a k tır. T e k b a şın a d o laşan b ir a t sin e ğ i o la ra k F ra n k fu rt O k u lu ta rih in i k o v a la m a k o ld u k ça zor. O k u l ü z e rin e ilk ç a lış a n la rd a n M a rtin J a y ’in d e d iğ i g ibi, “ F ra n k fu rt O k u lu 'n u n ta rih in i y a z a b ilm e k için ay rı b ir F ra n k ­ furt O k u lu o lu ştu rm a k g e re k m e k te d ir.” 1

JA Y , M artin ; D iy a le k tik İ m g ele m : F r a n k fu r t O k u lu ve S o sy a l A ra ş­ tır m a la r E n stitü sü T a r ih i 1 9 2 3 -1 9 5 0 . Ç ev iren : Ü nsal O sk a y , A ra Y ay ın cılık , İstan b u l, 1989, s. 11.

İkinci zo rlu k ise, b eslen d iğ i k ay n ak ların v e fau n asın ın g e n işli­ ğ inin, zam an zam an F ra n k fu rt O k u lu ’nu n tem el tezlerin in idrak ed ilm esin i g ü çleştirm esid ir. O k u lu n Je a n -Ja c q u e s R o u ssea u , Im m auel K ant, G eo rg W ilh elm F rie d rich H eg el, K ari M arx, F ried rich N ie tz sc h e , M ax W e b e r, K ari K o rsch ve G e o rg L u k âsc gibi k ö k leri v e d am arları, o n u n n e d en li çetrefilli o ld u ğ u n u n ciddi em arelerin d e n d ir. B aşk a b ir d ey işle , eleştirel te o risy e n le rin re fe ­ ran s k ay n ak ların ın ço ğ u b ak ım d an b irb irle rin e tezat teşkil etm esi, yani zik rettiğ im d ü şü n a d a m la rın ın ay rık sı k o lla rın ın an a g ö v d ey e ek lem len m e çab ası, o n la n n a rg ü m a n la rın ın k a rm a şık b ir hal alm a­ sın a v e sile o lm u ştu r. F arklı d a llara v e b u d a k la ra h a iz sö z ko n u su filo z o flard an çık ış b u lm a y a ça lışa n ele ştire l teo risy en lerin fikir siste m le rin d e b azı d u ru m la rd a m ü p h e m liğ in o lm ası ya da belirli k o n u la r ve so ru n la r k a rşısın d a k an u y u şm a z lığ ın ın o rtay a çıkm ası tab iid ir. E le ştire l k u ram ın farklı e n te le k tü e l tarzlard a n p ey d ah lan an d ü şü n sel ik lim i, ço ğ u k e z sisli, d u m an lı v e k a ra m sa r old u ğ u kadar a n la şılm a z d ır da. F ra n k fu rt O k u lu ’n u n b azı üy elerin in eserleri k arm aşık tır. O k u l’u n ü y e le rin in b a z ıla rın ın (b ilh a ssa da T h eo d o r W . A d o m o v e Jü rg e n H a b e rm a s ’ın) m e tin le rin d e k i kim i p asajlar, d iğ e r ü y e te o risy e n le r tara fın d a n d ah i anlaşıla m a m ıştır. E leştirel teori g e le n e ğ in in m ü h im ism i A d o m o ’n u n m e tin le rin d e an laşılm a­ sı z o r o la n p a s a jla rla sık ç a k a rşıla şm a k m ü m k ü n d ü r. B u durum unu O k u l’u n en y etk in v e p o p ü le r te o risy e n le rin d e n H erb ert M arcuse açık ça d ile g e tirm iştir. M a rc u se , B ry an M a g e e ile sö y leşisin d e şö y le d em iştir: “ İ tira f e d e y im ki A d o m o ’d a ben im d e an lay am ad ı­ ğım b irç o k p asaj v a r.” 2 E lin iz d e k i y a p ıtım ı, z o r o ld u ğ u k a d a r keyifli ve m üşkülpesent b ir iş sü reci so n u c u n d a ü rettim . M e tn im e “ Ö n s ö z ” y azm a n ezak e­ tin d e b u lu n a n d eğ erli ho cam P rof. D r. U lu ğ N u tk u ’ya teşekkür ederim .

S ezg in K ızılç e lik S ivas, E kim 2000.

2

M A R C U S E , H erbert; “ M arcu se ve F rankfurt O k u lu ", Y en i D üşün A d a m la rı (iç.), D erleyen: B ryan M agee, Ç eviren: Ü nsal O skay , B irey ve T o p lu m Y a y ın la n , A nkara, 1985, s. 73.

“ Bizi Batı uygarlığının elinden kim kurtaracak?” (G eorg LUKÂCS, R om an K uram ı, s. 25).

Frankfurt O kulu (eleştirel teori), felsefe ve sosyal bilim disiplin­ leri açısından genel olarak iki noktada önem arz etm ektedir. B irinci­ si, m odernlik fikrini v e m o d em toplum yapısını doğru anlam am ıza im kân tanım ası; İkincisi, m odernliğin felsefi söylem lerini ve m odem sistem in dizgesini ve aygıtlarını m eşrulaştıran uzm anlaşm ış sosyal bilim geleneğini so rg u lam am ıza yardım cı olm asıdır. B aşka bir d e ­ yişle, eleştirel teori, aydın lanm a, pozitivizm , rasyonalizm , kapita­ lizm, teknoloji v e k ü ltür endüstrisi gibi bileşenleri bulunan m odern ­ lik sorunsalına ve onu yücelten sosyal bilim çizg isin e eleştirel b a k ­ ması nedeniyle incelenm eye d eğ er bir konudur. Eleştirel teori, A v ru p a/B atı to p lu m lan m n (m o d em toplum lann) yapısını, zihniyetini, ideolojisini, kültürünü ve sanatım olum layan/yücelten yaygın bakış açısının tersine, o n la n n gerçek çehresini gösteren önem li b ir y ö nelim dir. E leştirel kuram , m o d em to p lu m lan n sâhici kim liği, benliği, karak teri v e özniteliğinin doğru idrak edilm e­ si açısından büyük b ir ö n em e haizdir. İşte, bu bağlam da beni eleşti­ rel teoriyi tetkik etm eye yönelten etkenler, onun disiplinler arası perspektifle T ü rk en telektüelinin çoğunluğunun adeta taptığı m o­ dernlik söylem ini, ö y kündüğü m o d em A vrupa dünyasını ve onlarla bağlantılı sosyal bilim çizgisini eleştirel çözüm lem esi ve onlann hakiki suratlannı ortay a çık arm ış olm asıdır. T ürkiye-A vrupa Birliği (A B ) ilişkisi tartışm alannın yoğun bir b i­ çim de gündem e geldiği ya da T ürk toplum unun A B 'y e girip gire­ m eyeceği konusundaki şüphelerin zirveye çıktığı günüm üzde ileri sürülen çoğu argüm anın düşünsel tem eli yok gibi. Sözü edilen ilişki­ lerle ilgili herkes konuşuyor, am a düşünm e ve eleştiriden yoksun olarak. Hatta öyle b ir noktaya gelindi ki, ülkem izin gündem ine ve vitrinine “A vrupa B irliğ i'n e girelim diyen evetçiler" ile "A vrupa B irliğ i’ne girm eyelim diyen hayırcılar" yerleşti. T ürk insanı olarak takım tutm a alışkanlığım ız devam ediyor. T oplum yine kam plara bölündü: A B savunucuları v e A B karşıtları. Bu kam plaşm a ve ku­ tuplaşmada başat olan güçler (A B ciler), yani A B ’nin A b c’sini bil­ m eyenler, onun ne olduğu konusunda hecelem e safhasında olanlar

/

(A B ciler, A B cD ciler, A B D ciler) k endi tahakküm lerini yaygınlaştır­ dılar bile. N itek im A B yanlıları, ona karşı olanları çeşitli itham larla suçlam aya v e o n la n “ gerici” , “ statükocu” , "çağ d ışı” , “ p aranoyak” gibi yaftalarla n itelen d irm ey e ve etik etlem ey e başladılar. A slında, biz, A vrupalIlardan çok A vrupacı kesilm ey e başladık. N eredeyse A v ru p a’ya g ö zü m ü z kapalı girm ek istiyoruz. F akat ö y le görülüyor ki, A B ’ye ta ra f kesim ler, özellikle d e “ taraftarlar” , A v ru p a ’nın fiz­ yonom isin in n e o ld u ğ u n u yeterince bilm iyorlar. B ilindiği üzere, taraftarlar tu ttukları takım ı g en ellik le eleştirm ezler. H ele h ele taraf­ lar fanatik iseler, adeta ta k ım la n n a taparlar. T araftarlan n m gözü kapalı so k m ak isted ik leri A v ru p a h avuzunun derinliklerine dalm ak, o n u n derin o lm ay an d ip lerin e erişm ek ve yüzeydeki yüzeyselliğine d o ğ ru yü zm ek , kısacası n eliğ in e ve kim liğ in e bakm ak lazım . Üye olu n m ak isten en A v ru p a, aydınlanm ayı yapm ış, sorgulayıcı, ku şku­ cu, ilerlem eci, aklı m erk eze koyan, eleştirel düşünm eyi vurgulayan, özg ü rlü k v e eşitliği şiar yapan, eko n o m ik refah ve m utluluğu esas alan o larak tah ay y ü l ed ilm iştir. A m a böyle bir A vrupa hiçbir zam an v ar olm am ıştır. A B taraftarları, d ah a d oğrusu şizofrenleri, b ir sim ülasyon ve halüsin asy o n içinde. A B ’d e olm ayan şeyleri orada varm ış gibi hissedi­ y orlar. O n lar b ir yanılgı ve y an ılsam a içindeler. Ş em siyesi altına girilm ek isten en an cak 6 0 y ıld ır k ap ısın d a b eklenen A B ’nin yapısını, düşüncesini v e m an tığ ın ı F rankfurt O k u lu teorisyenlerinin etkisinde kaldığı isim lerin b aşın d a g elen Jean -Jacq u es R ousseau, 1771 yılında k alem e aldığı P o lo n ya H ü kü m eti ve R efo rm Tasarısı Üzerine D ü­ şü n c eler eserin d e şö y le d ile getirm iştir: “ P o lo n y a’nın tercih etmesi gereken ek o n o m ik sistem , rejim ini ıslah ederken yöneldiği amaç olm alıdır. S ad ece şam atacı, parlak, korku verici olm ak istiyorsanız ve A v ru p a ’n ın öteki halk larını etkilem ek istiyorsanız, önünüzde o ö rnekler var, o n lan taklit etm ey e çalışın. ... özellikle de para sirkü­ lasyonunu sağlayan ve d o layısıyla arttıran, size çok para sağlayan güçlü b ir fınans sistem iniz olsun; halkı büyük bir bağım lılık içinde tutabilm ek için parayı çok gerekli bir şey yapm aya çalışın ve bu am açla m addi lüksü ve lüksten ay n lm ası m üm kün olm ayan manevi lüksü körükleyin. B öylece ötekiler gibi entrikacı, cüretli, açgözlü, hırslı, köle ruhlu, d alavereci, sefalet ya da bolluk, sefahat ve kölelik arasında b ir orta yol bulam ayan bir halk yaratırsınız: am a A vru­ p a ’nın büy ü k güçlerinden biri kabul edilirsiniz, tüm siyasal sistem ler içinde, tüm m üzakerelerde yer alırsınız, herkes sizinle ittifak yapm ak

ister ve an laşm alarla sizin le b irlik te o lm ak isterler: A v ru p a ’da sizin de bu laşm a o n u ru n a k av u şm ad ığ ın ız b ir sa v aş o lm a z .” 3 A B ’cilerin ev ö d evlerini h azırlark e n R o u s se a u ’n u n b u b elirle m e lerin i d ik k ate a lm alan k en d ilerin in d e h ay rın a olur. A B , F ran k fu rt O k u lu teo risy en lerin e g öre, istib d atçılığ a, totalita­ rizm e k ay n ak lık etm iş, faşizm i b e sle m iş, o n u n ay a k seslerini yü k ­ seltm iş, k ü ltü r en d ü strisi v asıta sıy la bireyi y o k etm iş, d ü şü n m e y i ve eleştiri gelen eğ in i m ah v etm iş, ö z g ü rlü k v e eşitlik sö y le m lerin i rafa kaldırm ış, akıl tu tu lm asın a n e d en o lm u ş, rasy o n alitey i irrasyonaliteye d ö n ü ştü rm ü ş, k ü re se lle şm e v e em p ery alizm in sö z cü ­ lüğüne so y u n m u ş, u lusal d ev letleri v e u lu sa l b ağ ım sızlık ları tahrip etm iştir. F ran k fu rt O k u lu ’n u n (eleştirel k u ram ın ) tem el argüm anları dikkate alın d ığ ın d a, A B sistem in in d ü şü n sel, id eo lo jik v e ekonom ipolitik k ay n ak ların ın (ay d ın lan m a, ra sy o n a liz m , p o zitiv izm , m odem izm , lib eralizm v e k ap italizm g ib i sa cay ak ların ın ) istibdatçı oldukları v e insan lığ ı yen i tü rd en b ir b arb arlığ a g ö türdükleri hem en anlaşılır. A B y ap ılan m ası, in sa n lığ ı ö z g ü rlü ğ e d e ğ il, köleliği g ö tü r­ m üştür. A B in sanı ö zg ü rlü ğ ü n ü yitirm iş, k ısıtla n m ış ve çeşitli en g el­ lem elerle karşı k arşıy a g elm iştir. F ra n k fu rt O k u lu ’nun ilk dönem teorisyenlerinden F ro m m ’u n y ıllar evvel ileri sü rd ü ğ ü üzere, “ ...ç a ğ d a ş insan h âlâ k ay g ılı; ö zg ü rlü ğ ü n ü çeşit çeşit d ik ta tö re tes­ lim etm ey e d o ğ ru g id iy o r; y a d a k en d isin i m ak in en in k ü çü cü k bir çarkına d ö n ü ştü rm ü ş, k am ı to k , sırtı p ek , am a ö z g ü r b ir insan değil de bir robot h alin e g elerek b u ö z g ü rlü ğ ü y itirm ek y ö n ü n d e ilerletili­ yor.”4 M o d e m to p lu m , b irey in ö zerk liğ in in tüm izlerini y o k etm iş­ tir.5 A B sistem i sa y esin d e in sa n la r b ü y ü k b ir h ap ish an ey e d o ld u ru l­ m uş, h e r y ö n ü y le k u şa tılm ış, k ap atılm ış ve yok su llaştırılarak zincire vurulm uşlardır. E leştirel k u ram ın m im a n M ax H o rk h e im e r’ın dediği gibi, “ in sanların y o k su llu ğ u h içb ir zam an o n la n n olası zenginliğiyle günüm üzdeki k ad ar ap açık b ir çelişki için d e o lm am ıştı, hiçbir za-

1

s

R O U S S E A U , Je an -Jacq u e s; A n a y a sa P rojeleri: K orsik a A n ayasası P rojesi, P olonya H ü k ü m eti ve R eform T a sa rısı Ü zerin e D ü şü n celer, Ç eviren: İsm ail Y erguz, S ay Y ay ın ları, İstanbul, 20 0 8 , s. 140. F R O M M , E rich; Ö zg ü rlü k ten K açış, Ç eviren: Ş em sa Y eğin, P ayel Y a­ yınevi, İstanbul, 1 9 9 6 ,s. 15. H O R K H E İM E R , M ax; C ritical T h eo ry : S clccted E ssays, Ç eviren: M atthew J. O ’C o n n ell ve D iğerleri, T h e C o n tin u u m P u b lish in g C om pany, N ew Y ork. 1999, s. vii.

man tüm güçler, çocukların aç kaldığı ve babaların ellerinin torna tezgâhında bomba imal ettiği bu kuşaktakinden daha zalimce zincire vurulmamıştı.”6 Avrupa’nın alâmeti farikası, yamyamlık, barbarlık ve bataklıktır. Avrupa sistemi sayesinde “insanlık-dışılığın geleceği parlaktır.” Frankfurt Okulu’nun önemli simalarından Walter Benjamin’in ileri sürdüğü üzere, Avrupalınm çağı olan “ modem çağ cehennemin çağıdır.”8 Benjamin’in Strindberg’den aktardığı şu cümle “ilerleme”ci Avrupa’ya dair her şeyi anlatıyor: “Cehennem, olacak olan değil, buradaki yaşamımızdır.” Modem çağ, bunalımlar çağıdır. Tarihin en büyük bunalımlarına Avrupalınm hükümranlığında seyreden bu çağda rastlamak olanak­ lıdır. Demek ki bizim Avrupa’yı doğru çözümleyebilmemiz ya da nereye giriyoruz/gidiyoruz? A B ’ye mi giriyoruz? Yoksa A B’mi bize giriyor? Sorularına doğru karşılık verebilmemiz için Frankfurt Oku­ lu’nun modernlik olarak Avrupa’ya dair açılımlarını dikkate alma­ mız, Avrupa’ya eleştirel bakmamız ve eleştirel düşünme geleneğine açık olmamız gerekir. Frankfurt Okulu’nun baş ustası “Horkheimer’a göre Eleştirel Kuram, mevcut toplumun kendi içkin eleştirisidir. Çünkü o kendisini, kendini yeniden üreten mekanizma­ ların ve mevcut işbölümünün sınırlarının dışına yerleştirerek kapita­ list toplumun temel çelişkilerini bilinç düzeyine çıkarmak için tasar­ landı.” Avrupa’yı doğru görmemiz için gözlerimizi dört açmalıyız. Şaşı, yamuk ve yumuk bakmamalıyız. Bakışlarımızı düzeltmeli, miyop ve hipermetrop kusurlarımızı düzeltmeliyiz. Avrupa’ya ba­ 6

H O R K H E IM E R ,

M ax;

“ M ateryalizm ve A hlak” , M ax Horkheimer, Gelenekse] ve Eleştirel Kuram (iç.), Çeviren: M ustafa Tüzel, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2005, s. 71. Paul Valcry’den aktaran; A D O R N O , Theodor W.; “Auschvvitz Sonrasında Eğitim” , Çeviren: Bülent O. Doğan, Cogito (iç.), Sayı: 36, Yaz 2003, s. 237. Aktaran; PA R IN I, Jay; Benjamin: Dar Geçitteki Aydın, Çeviren: Can K urultay v e N il K urtulan, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2001, s. 81. q B E N JA M İN , Walter; “ Zentralpark” , Cogito (iç.). Çeviren. Şeyda Öztürk, Sayı: 52, G üz 2007, s. 193. 10 From m , bu durum a şöyle işaret etmiştir: “ Bugünün gerçek bunalımı insan tarihinde eşi olmayan bir bunalımdır: Bu, hayatın kendisinin bunalımıdır” (F R O M M , Erich; Anaerkil Toplum ve Kadın Hakları, Çeviren: Acar Doğangün, Arıtan Yayınevi, İstanbul, 2004, s. I 15). 11 TH E R B O R N , Göran; "Frankfurt Okulu” , Frankfurt Okulu (iç.). Çeviren: H. Emre Bağce, Editör: H. Emre Bağce, Doğu Batı Yayınlan, Ankara, 2006, s. 20.

karken gözlerimizi havaya ve cıvaya değil, onun gerçek elementleri­ ne çevirmeliyiz. Avrupa’nın ismi, cismi ve kimyasıyla yüzleşmeliyiz. Ona karşı olan korkularımızı yenmeliyiz. Komplekslerimizden (aşağılık) kurtulmalıyız. AB (önceki adıyla AT) gözlüklerimizi çı­ kartmalıyız. O vakit gözlerimizin doğru şeyler gördüğünü ve bozul­ madığını anlarız. Nietzsche’nin harikulade deyişiyle, “güneşin gö­ zümüzün içine geleceği biçimde güçlü bir deneme yapar da kamaşan gözlerimizi öte yana çevirirsek, gözlerimizin önünde koyu renkli beneklerin belirdiğini görürüz, bunlar gözlerimizin bozulmadığmın ı kanıtıdır.” AB karanlığına değil kendi güneşimize baktığımızda doğru şeyler görürüz/yapanz. Her türlü bozukluğumuzu tedavi ede­ biliriz. Türk insanı, AB’ye girdiğinde, onun sistemine dahil olduğunda (Bu, imkânsızı istemektir. İmkânsızı arzulamak, imkânı kötü, im­ kânsızı iyi kurgulamaktan ibarettir) nelerle ve nasıl bir dünyayla karşılaşacağını iyi bilmesi gerekir. İşte, bu noktada Frankfurt Oku­ lu’nun eleştirel teorisi önem arz eder. Avrupa toplumlannın yapısı­ nın neleri içerdiğini, Avrupalı insanın kim olduğunu, modem zihni­ yet yapılarının nelere dayandığını doğru idrak etmek için Frankfurt Okulu’nun düşünsel iklimine yolculuk yapmak mecburiyetindeyiz. Avrupalının dünyasının ana odalarına giden koridorlar, Frankfurt Okulu’nun düşünceleri temel alındığında makul bir şekilde anlaşıla­ bilir. Frankfurt Okulu’nu Avrupa toplumlannın trajedilerini anlama­ nın ön koşulu olarak değerlendirmek icap eder. Avrupa felaketi ve onun özgürleştirici olmayan öz nitelikleri, Frankfurt Okulu teorisyenlerinin tespitleri dikkate alındığında kavranabilir. Avrupa’nın tekçi, merkezci, totaliter ve insanı denetim altına alan doğası eleştirel teorinin izi sürüldüğünde açıklığa kavuşabilir. Eleştirel teorinin önemli isimlerine “özellikle Marcuse ve Adomo’ya göre modem sanayi toplundan toplum üyelerinin iç dünyası üzerinde bile o kadar geniş bir denetim uygular ki, faillerin ffüstre ve sefil olduklarının tümüyle farkına varmalarını engeller. Bu tür toplumlarda failler kendi mutsuzluklarının tam ve doğrudan deneyiminden bile yoksun­ dur.”13 Avrupa toplumlannın soykınmcı, katliamcı yönleri, insan üzerinden silindir gibi geçen karakteri, Frankfurt Okulu üzerinden "y

NİETZSCHE, Friedrich; Tragedyanın Doğuşu, Çeviren: İsmet Zeki Eyuboğlu, Say Yayınlan, İstanbul, 1994, s. 53. 13 GUESS, Raymond; Eleştirel Teori: Habermas ve Frankfurt Okulu, Çeviren: Ferda Keskin, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2002, s. 124.

1

idrak edilebilir. Avrupa düşüncesi ve gerçeğinin ürettiği diktatörle­ rin buyruklarıyla14 hem Avrupa hem de dünyanın diğer toplumlannda milyonlarca insanın niçin katledildiği, Frankfurt Okulu düşü­ nürlerinin metinlerinin merkezine yolculuk yapıldığında doğru tahlil edilebilir. Türk insanına model olarak dayatılan Avrupalı “çağdaş insan”, insanlık için büyük bir tehdit haline gelmiştir. Avrupalı çağdaş insan yüzünden dünya yıkımın eşiğine gelmiştir. “Çağdaş insanın tehlikeli döneminin içinde bulunuyoruz.” 1' Çağdaş insan, çağımız için ciddi bir tehlike arz etmektedir. Çağdaş insamn insanlık için ne denli önemli bir tehlike haline geldiğini ve insanlığını yitirdiğini görmek için Frankfurt Okulu’nun metinlerine bakmak yeterlidir. AB sistemiyle birlikte insan, önemli özelliklerini kaybetmiştir. İnsan, diğer insanlara karşı sorumluğunu ortadan kaldırmış, özne olmaktan çıkmış, zavallı bir nesneye dönüşmüştür. “ İnsanların bir­ birlerine karşı sorumluluğu, bilindiği gibi sona ermiştir. Herkesin kendi başının çaresine bakması gerekmektedir. Herkesin çalışması gerekmektedir. Herkes kendini çalışma yoluyla ulaşılacak bedeller için bir yarışmacı olarak görmektedir. İnsanlann ne yapabildiğini göstermesi gerekir ve yapamadıklarında ya da şanssızlığa uğradıkla­ rında, hemen çarkların arasında kalacaklardır. Herkes herkese böyle bakmaktadır. Sırf borsa dalgalandığı için, insanlığa iyiliği dokunan biri, bir anda hiç olabilir. Umutsuzca yoksulluk içindeki kişi, bir özne olmaktan çıkar, en iyi durumda sosyal politikanın nesnesi ola­ caktır.” Korku ve güvensizlik içindeki günümüz insanı17, ölmüştür. İnsan, eşyaların, nesnelerin ve makinelerin kölesi haline gelmiş, benliğini ve bilincini yitirmiştir. Modem insan “maddi” olarak zen­ ginleşmiştir. Ancak o tüm insani özniteliklerini kaybettiği için dün­ 14 M eselâ, H itler’in buyruğuyla 6 m ilyonu Yahudi olmak üzere 20 m ilyon­ dan fazla insan öldürülm üştür (B A U M A N , Zygm unt; Modernite ve Flolocaust, Çeviren: Süha Sertabiboğlu, Sarmal Yayınevi, İstanbul, 1997, s. 11). 15 FR O M M , Erich; Umut Devrimi: İnsancıllaşmış Bir Teknolojiye Doğ­ ru, Çeviren: Şemsa Yeğin, Payel Yayınevi, İstanbul, 1995, s. 171. 16 H O R K H E İM E R , Max; “Felsefi Antropoloji Özerine N otlar”, Max Horkheimer, Geleneksel ve Eleştirel Kuram (iç.), Çeviren: Mustafa Tüzel, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2005, s. 160. 17 H O R K H E İM ER , Max; “ Hakikat Sorunu Üzerine”, Max Horkheimer, Geleneksel ve Eleştirel Kuram (iç.), Çeviren: Mustafa Tüzel, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2005, s. 205.

yanın “en fakir insanı” haline gelmiştir. “Modem insan birçok şeyi tüketiyor, birçok araç ve alet kullanıyor ve sayısız şeylere sahip bulunuyor. Ama gerçek bir insan olarak öylesine ‘az' ki. Duygulan, düşünceleri ve idealleri, tıpkı çalıştınlmayan adaleler gibi gerilemiş ve idmansız bir dürümdalar. Her türlü sosyal değişiklikten korkuyor, çünkü toplumsal düzendeki en ufak bir başkalaşım, onun için kaos ya da ölüm anlamına geliyor. Ancak bu ölümü, fiziksel bir ölüm olmaktan çok, içsel dengelerin sarsılmasından ve kişilik kaybından doğan psikolojik bir ölüm olarak değerlendirmek gerekiyor.” '8 AB’nin kapitalist sisteminin ürettiği sorunlar, bilhassa da yaban­ cılaşma ve otomotlaşma, akıl bozukluğuna yol açmıştır. İnsanlar, birbirlerinden yalıtılmış, lekelenmiş, duyma, sevme ve akıl yürütme yetilerini kaybetmişlerdir. İnsanın hücresi, dokusu, kimyası ve ruh­ sal yapısı bozulmuştur. Hayat gitgide anlamsızlaşmış ve insan yok olmaya başlamıştır. 19. yüzyılda sorun, “Tanrı’nın ölmüş olmasıy­ dı.” 20. yüzyılda sorun, “insamn ölmüş olmasıdır.” 19 Avrupa’nın totaliter sistemlerinin insanlan delirttiğini' , akıl hastalarından olu­ şan sağlıksız bir toplum yarattığını anlamak için Frankfurt Okulu’na gitmemiz gerekir. “Avrupa’nın en demokrat, en sakin ve en zengin ülkeleriyle, dünyanın en varlıklı ülkesi Birleşik Amerika, akıl dengesizliği konusunda en ağır belirtileri göstermektedir.”" Avrupa’ya, Avrupalıya ve onlann sistemi olan modernliğe karşı mesafeli duran ve onlan sorunsallaştıran Frankfurt Okulu, Avru­ pa’yla yoğun ilişki içinde olan entelektüellerimiz, politikacılanmız, kalbi oralarda kalan kütüklerimiz, bedeni “burada” ruhu “orada” bulunan kadavralanmız ve özellikle de sosyal bilim disipliniyle ilgilenen sağlı sollu orta yollu devşirmelerimiz için önem taşıyan bir geleneğe sahiptir. Frankfurt Okulu, Avrupa’ya açılan doğru koridor­ lardan, düzgün ve muhkem pencerelerden birisidir. Bu pencereden Avrupa’ya bakanlar, kapıdan derhal geri dönmeyi arzularlar. Avru­ pa’nın suratsızlığını, şekilsizliğini, yamukluğunu, ölçüsüzlüğünü, 18

FRO M M , Erich; Yaşama Sanatı, Çeviren: Aydın Arıtan, A ntan Y ayıne­ vi, İstanbul, 2004, s. 77. FRO M M , Erich; Sağlıklı T o p lu m , Çeviren: Y urdanur Salman ve Zeynep Tanrısever, Payel Yayınevi, İstanbul, 1996, s. 333. AB sistemi, sadece insanları değil, hayvanlan da delinmiştir. I9 9 0 ’lı yıllarda İngiltere’de “deli dana” vakasının yaşandığını ve binlerce hayva­ nın imha edildiğini unutmayalım. 21 FROMM, Sağlıklı Toplum, s. 21.

kültürel tablosunun bozukluğunu, Avrupa düşüncesinin ve sistemi­ nin faşizan yapısını gördükleri için Avrupa’ya seslerini duyurmaya gerek olmadığını fark ederler. Frankfurt Okulu, Avrupa’nın faşist kültür dokusunu, köhnemiş zihniyetini, faşizan toplum yapısını, çirkin ve çirkef siyasal yüzünü iyi yansıtan bir aynadır. Faşist Avru­ pa’nın kapitalist makinelerinin acımasız dişlileri arasında öğütül­ memek istiyorsak Frankfurt Okulu’na kayıt yaptırmamız gerekir. Frankfurt Okulu, her şeyden önce sosyal bilimlerde güçlü ve sağ­ lam bir eleştiri okulu ve geleneği olarak karşımızda duruyor. Frank­ furt Okulu, güçlü ve eleştirel potansiyele haiz bir felsefe ve sosyoloji okuludur. Horkheimer’ın bildirdiği gibi, felsefenin gerçek sosyal fonksiyonu, var olanın/hâkim olanın eleştirisidir.2^ Frankfurt Oku­ lu’nun eleştirel teori s yeni eri, sosyal bilim alanlarında çok fazla eleş­ tirilmeyen konu ve sorun alanlarını kendilerine ilgi odağı seçmişler­ dir. Sözgelimi onlar, aydınlanma, pozitivizm, modernite, rasyonaiite, kapitalizm, kültür endüstrisi ve Mancizm gibi sosyal bilimler sahası­ nı belirleyen konulan eleştirel bir bağlamda değerlendirerek, belirti­ len alanlardaki tıkanıklan açma çabalanna koşulmuşlardır. Frankfurt Okulu filozoflan, aynı zamanda sosyal bilimler alanın­ daki ontolojik, teorik, epistemolojik ve metodolojik sıkıntılan doğru tespit etmişler; tarihsel ve sosyal gerçeklik alanını tahlil etmek için disiplinler arası bir bakış ortaya koymuşlardır. Frankfurt Okulu men­ suplan, 1990’lann ortalannda Immanuel W allerstein’ın önderliğin­ deki Gulbenkian Komisyonu’nun disiplinler arası eğilimler çerçeve­ sinde sosyal bilimleri yemden y a p ıla n d ırm a k girişimlerinden çok evvel, sosyal bilimler metodolojisindeki tıkanıklıklan görmüşler ve bu sorunsalın üzerine gitmişlerdir. Bu yüzden Frankfurt Okulu, sos­ yal bilimler tarihinde disiplinler arası eğilimlerin ana kaynağı olarak üzerinde düşünülmesi gereken ayncalıklı bir yerde durmaktadır. Frankfurt Okulu ile öne çıkan sosyal bilimlerdeki disiplinler arası yönelimler, ülkemizde de ilgi görmüş, konuyla ilgili telif ve çeviri eserlerin sayısı artmıştır. Eş deyişle, Frankfurt Okulu, ülkemiz ente­

H O R K H E IM E R , M ax; "T he Social Functions o f Philosohopy” , Max Horkheimer, Critical Theory: Selected Essays (iç.). Çeviren: Matthevv J. O ’Connell ve Diğerleri, The C ontinuum Publishing C om pany, Nevv York, 1999, s. 264. ‘3 G U L B E N K İA N K O M İS Y O N U ; Sosyal Bilimleri Açın: Sosyal Bilimle­ rin Yeniden Yapılanması Üzerine Rapor, Çeviren: Şirin Tekeli, Metis Yayınları, İstanbul, 1998.

lektüelinin ilgisine mazhar olan alanların başında yer almış ve farklı sosyal bilim disiplinlerinden olan düşün adamlarını birbirlerine yak­ laştırmıştır. Sözgelimi Frankfurt Okulu yapıtıma ilişkin ilk eleştirel değerlendirme bir edebiyatçıdan geldi. Edebiyat teorisi üzerine önemli çalışmaları olan İsmet Emre, kitabımı değerlendirirken Frankfurt Okulu’na dair kayda değer, yeni ve farklı bir yazı üretti: “Frankfurt Okulu’na Sezgince Bir Yaklaşım.”~4 Emre’nin dışında, Taner Yelkenci, ülkemizin son yıllardaki en ciddi felsefe dergilerin­ den biri olan felsefelogos'un kitap/eleştiri kısmında25 yapıtımı değer­ lendiren bir yazı yazdı. Söz konusu iki eleştirel değerlendirmeden kısa pasajlar kitabımın 2. baskısının arka kapağında yer almaktadır. Aynca, yapıtıma gazeteciler, çeşitli dergiler ve bu arada Frankfurt Okulu’nun yaşayan düşünürü Jürgen Habermas da ilgi gösterdi. Türkiye Felsefe Kurumu’nun davetlisi olarak 22 Nisan 2002’de Ankara’ya gelen Habermas’a Frankfurt Okulu kitabımı takdim et­ tim. Habermas da düşün adamı tavn sergileyerek çok kısa bir süre içinde yapıtımdan duyduğu memnuniyeti dile getiren bir mektubu16 tarafıma gönderdi. Kendisinin affına sığınarak mektubunu yapıtımın 2. baskısının arka kapağına koydum. Frankfurt Okulu kitabımın, okumaktan ziyade izlemenin yaygın­ laştığı, yazının ve yazma eyleminin bittiği, boş konuşmanın ve me­ sajın öne fırladığı, insanın en büyük desteği/dayanağı olan kitabın koltukların altından çıkartılıp kulakların cep telefonlarıyla tıkatıldığı, beyinlerin boşaldığı, düşüncenin ve ideolojinin boş olduğu, kulakla­ rın asıldığı ve gözlerin pörtlek hale geldiği, kısaca her şeyin şirazesinden çıktığı toplumumuzda modem dünyayı anlamamıza bir nebze de olsa katkı sunacağı, AB/ABD ağılının ağulundan daha az içmeye yardımcı olacağı, AB girdabından kurtulmaya imkân tanıyacağı, kendi nehirlerimiz ve pınarlarımıza yönelerek büyük bir şölen hazır­ lığına başlamamıza etki yapacağını umut ediyorum. Frankfurt Okulu 'm okuyalım, bizi dolambaçlı yollarla düzleştiren Avrupa tiranlı-

24

EMRE, İsmet; “ Frankfurt O k u lu ’na Sezgince Bir Yaklaşım” , Türklük Bilimi Araştırmaları (iç.), Sayı: 9, Sivas 2000, s. 381-396 (İsmet E m re’nin bu makalesi, benim önerimle ve onun izniyle metnimin sonunda “ Ek” ola­ rak yer almaktadır. Frankfurt Okulu kitabıma gösterdiği duyarlılık n e­ deniyle Emre arkadaşıma teşekkür ederim). YELK EN Cİ, Taner; “ Frankfurt Okulu, Sezgin Kızılçelik” , felsefelogos (iç.), Sayı: 14, Nisan 2001, s. İ4 3-I4 4. H ABERM AS, Jürgen; “ Lieber Herr Kizilcelik”, Stamberg, 1. Mai 2002.

ğının kötülük cephaneliği yüklü demir kafes\er\e çevrilmiş treninden inelim, onun hizalı ve hızlı otoyolundan ani bir frenle Doğu yönüne doğru hızlıca sapalım, aşağılanan patikalarımıza girelim, o güzelim yerlerimizde konaklamaya hep birlikte devam edelim. Avrupa’yı faşizan olarak değerlendiren, gerçek bir demokratik sistem için “var olan sahte demokrasinin ortadan kaldırılması”*7 gerektiğine inanan eleştirel teorisyenlerin “özgür, kendi kaderini belirleyen bir top­ lum” 8 tasarımlarını dikkate alalım. Frankfurt Okulu konusunda kendimi yıllarca nadasa bıraktığım için metnimin ikinci baskısını biraz geciktirdim. İnsanların kendisini nadasa bırakması bazı durumlarda iyi olur. Daha iyi düşünsel ürün­ ler almak için bu gerekli bir işlemdir. Şimdi ise hasat zamanıdır. Wittgenstein’ın dediği gibi, “düşünmede de bir sürme zamanı vardır, bir de hasat zamanı.”' ’ Yapıtımın 2. baskısında, metnin ana gövde­ sini bozmadan onun eklem yerlerini biraz daha geliştirdim, yatay ve dikey olarak irileşmesini sağladım, zayıf kaslarını güçlendirdim, bazı önemli eklemeler yaptım ve “Sonsöz”ümü de söyledim. Aslın­ da metni “yeniden” yazdım. Entelektüel fabrikada beyin işçiliği yapan biri olarak okuma ve yazma makinesi fonksiyonu üstlenerek Frankfurt Okulu’nun albümünü hazırlamaya gayret ettim. Sezgin Kızılçelik Malatya, Haziran 2008.

71

Postmodern Prens: Eleştirel Kuram, Sol Strateji ve Yeni Bir Siyasi Öznenin Oluşumu,

M arcuse’den aktaran; S A N B O N M A T S U , John;

Çeviren: Emre Ergüven, Bağlam Y ayınlan, İstanbul, 2007, s. 56. M cC H A RTY , Thomas; “ Eleştirel Kuram ve Felsefe ile İlişkisi Üstüne”, Frankfurt Okulu (iç.), Çeviren: Demet Songurtekin, Editör: H. Emre Bağce, Doğu Batı Yayınları, Ankara, 2006, s. 77. 29 W ITTG EN STEIN , Ludwig; Yan Değiniler, Çeviren: Oruç Aruoba, Altıkırkbeş Yayınlan, İstanbul, 1999, s. 27.

1. BOLUM FRANKFURT OKULU’NUN OLUŞUMU “‘Teori’ nedir? Bu sorunun yanıtı çağdaş bilim için oldukça kolay görünmektedir. Çoğu araştırmacı için teori, bir konu hakkında önermeler tümüdür ve önermeler birbirlerine öyle bağlantılıdır ki, bunların bazıları temel, geriye kalan kısmı ise onlardan türetilmiştir. Türevler ile karşılaştırıldığında birincil ilkeler ne kadar az sayıda olursa teori o kadar yetkin olur. Teorinin geçerliliğinin koşulu türeti­ len önermelerin gerçek olaylarla uyumlu olmasına dayanır. Teori ile deneyim birbirleriyle çelişirse bunlardan biri yeniden incelcnmelidir. Bu durumda ya bazı bilimciler gözlemi doğru yapmada başarı­ sız olmuşlardır ya da teorinin ilkelerinde bir yanlışlık vardır. Öyley­ se olgular ile ilişkilendirildiğinde bir teori daima bir hipotez olarak kalır. Bilimciler malzeme ile çalıştıklarında teorinin zayıflıkları gö­ rülmeye başlandıkça teoriyi değiştirmeye hazır olmalıdırlar. Teori biriktirilip depolanmış, olguların en yakın olanaklı betimlenmesi için yararlı olacak bir biçime sokulmuş bilgidir... Tüm teorilerin ge­ nel amacı herhangi özel bir konu ile sınırlanmayan ama olabilecek bütün objeleri kuşatan evrensel sistematik bir bilimdir/bir bilim kurmaktır. Bilimlerin sınıflandırılması, aynı temel öncüllerden özel alanların ilkelerini türetmekle yapılır. Cansız doğanın çözümlenme­ si için geliştirilmiş olan aynı kavramsal aygıt canlı doğayı da sınıf­ landırmaya hizmet eda- ve bunu bir kez kullanmaya yani türev ku­ rallarını, simgeleri, türetilmiş önermelerle gözlemlenebilen olgulan karşılaştırma sürecine egemen olan herhangi bir kimse herhangi bir zamanda bunu kullanabilir. Fakat biz böylesi ideal bir durumun hâlâ oldukça uzağındayız. Bir teorinin ne olduğuna dair yaygınca kabul edilen düşünce genel çizgileriyle böyledir” [Max HORKHEIMER, ‘Traditional and Critical Theory”, Critical Theory: Selected Essays (iç.), s. 188-189],

Düşün tarihinde önemli bir duruş, gelenek, ekol, akım ya da “birleştirilmiş teorik proje”1 olarak karşımıza çıkan ve “felsefi

HONNETH, Axel; “Critical Theory”, Social Theor y T od ay (iç.), Editör Anthony Giddens ve Jonathan H. Tumer, Politiy Press, Cambridge, 1987, s. 347.

term inolojiye”2 sahip olan Frankfurt O kulu’nu (eleştirel teoriyi) tüm yönleriyle tahlil edebilm ek için oluşum öyküsünü, geçirdiği evreleri, dönem selleştirilm esini ve öncülerini ele almak gerekir. Frankfurt Okulu, düşün tarihinde “okul”un iki ayn anlamım (eğitim /öğretim in gerçekleştiği yer, belli bir iç bütünlüğü olan gelenek olarak) içeren3 ender okullardan biridir. “Eleştirel”4

2

“A d o m o ’ya göre, ‘felsefî terminoloji, sıkı felsefi okulların kurulduğu yerde kesin önem kazanır.’ Bu, ‘Frankfurt O k u lu ’ ile yakından ilişkili ‘eleştirel te­ ori’ düşüncesi ve okulun önem li üyesi olan A d o m o için doğrudur... Eleştirel Teori ve Frankfurt Okulu açısından terminoloji ön ce geliri’ (STIR K , Peter M. R ; C r itic a l T h e o r y , P o litics a n d S o ciety : A n I n tro d u ctio n , Pinter, London, 2 0 0 0 , s. 1). D E L L A L O Ğ L U , B esim F.; F r a n k fu r t O k u l u ’ n d a S a n a t ve T o p lu m , Bağlam Y ayın lan , İstanbul, 1995, s. 13. M ax

Horkheim er Frankfurt O k u lu ’nun “m anifestosu” olarak nitelenen

“Traditional and Critical T h eory” adlı m akalesinde, “eleştirel” terimini tam olarak an aklın idealist eleştirisi anlamında değil, ekonom i politiğin diyalek­ tik eleştirisindeki anlam ıyla kullanmıştır [H O R K H E İM E R , Max; ‘T rad i­ tional and Critical T heory” , M ax Horkheimer, C ritica l T h e o r y : S elccted E ssa y s (iç.), Çeviren: Matthevv J. O ’C onnell ve Diğerleri, The Continuum Publishing C om p an y, N e w York, 1999, s. 188-243]. Horkheimer’ın “eleşti­ rel” vurgusunda; Kantçı anlamda bir eleştirisellik sö z konusudur. “ Eleştirel” vurgusu burada sö zcü ğ ü n Marxçı anlamına tabi olarak kullanılmıştır. “ Eleş­ tirel” teriminin iki anlamı arasındaki yakınlık, Horkheimer tarafından yuka­ rıda anılan makalesinin devam ında açıklığa kavuşturulmuştur. Bu noktada, eleştirel teori insanları kendi kültürel tündüklerinin ve b ö y lece kendi düşün­ sel yaratılarının üreticileri olarak kavramaktadır [S L A T E R , Phil; F rank fu rt O k u lu : K ö k en i ve Ö n e m i (M a r k s is t B ir Y a k la şım ), Çeviren: Ahmet Ö z­ den, Bilim /Felsefe/Sanat Y ayın lan , İstanbul, 1989, s. 53-54], Eleştirel teori konsepti ise Marxist ideoloji eleştirisi v e Kantçı eleştirel felsefe gelenekle­ rinden türetilmiştir. “Ç ağım ız her şeyi kendine altgüdümlü alması gereken gerçek eleştirinin çağıdır” (K A N T , Immanuel; A rı U sun Eleştirisi, Çeviren: A ziz Yardımlı, İdea Y ayınevi, İstanbul, 1993, s. 18), diyen Kant, kendi geç/son felsefesini eleştirel olarak tanımlamıştır. Onun üç büyük yapıtı “eleştirel” başlıklıdır (K A N T , Immanuel; P ratik A k lın Eleştirisi, Çeviren: İoanna Kuçuradi ve Diğerleri, Türkiye F elsefe Kurumu Yayınlan, Ankara, 1999; K ANT, Immanuel; Y argı Y etisin in Eleştirisi, Çeviren: A ziz Yardım­ lı, İdea Y ayınevi, İstanbul, 2006; K A N T , A rı U sun Eleştirisi). Kantçı dü­ şün sisteminde eleştiri, bilgi olanağının koşullannm ve aklın kendisi tarafın­ dan girişilen akılsal yetilerin sınırlannın çözümlenmesidir: Kcndinidüşünümlü ya da aşkınsal bir tavır alarak/takınarak akıl, dünyayı kuran yasa

terimini referans alan ve eleştirel teori olarak da bilinen Frank­ furt Okulu, üyeleri, yetiştirdiği öğrenciler, toplumsala ve problematik duruma sağladığı karşılıklar, açılımlar ve teorik yöne­ liminden ötürü bir “entelektüeller topluluğu”5 olarak anılır. Frankfurt Okulu, sol entelektüel felsefecileri, edebiyat eleştir­ menleri, sosyologları, psikologları, ekonomistleri ve siyaset bilimcileri içeren bir okuldur.6 Frankfurt Okulu, Max Horkheimer, Theodor W. A dom o, Herbert Marcuse, Erich Fromm, Walter Benjamin, Leo Löwenthal, Friedrich Pollock, Henryk Grossmann, Kari August W ittfogel, Franz Borkenau,

koyucu etkinlik sürecinde kendini çözüm ler ve eleştirir. Eleştirel teori dü­ şüncesinin ikinci kaynağı Mancist ideoloji eleştirisi geleneğidir. Bu eleştiri, teorilerin arkasında sistematik biçim d e saklanm ış bulunan ilgilerin basitçe keşfedilm esine değil, aynı zamanda hatta ön celik le M arx’ın politik ek on o­ minin olgun eleştirisiyle örneklenen, var olan gerçeklik teorilerinin doğru ve yanlış boyutlarının şiddetli karşılaşmalanna gönderm e yapmaktadır. Marx, en azından bitmiş v e bitm em iş çalışmalarının bazı başlık ya da alt başlıkla­ rında eleştiri kelim esini kullanmıştır [PIC C O N E , Paul; “General Introduction”, T h e E ssen tia l F r a n k fu r t S c h o o l R e a d e r (iç.), Editör: Andrew Arato ve Eike Gebhardt, T h e Continuum Publishing Com pany, N e w York, 1998, s. ix-x], M arx’ın dev eseri Kapital 'in ve diğer bazı çalışmalarının başlığı “eleştiri” terimini esas almıştır (M A R X , Kari; K a p ita l, K a p ita list Liretimin Eleştirel B ir Tahlili, B irin ci C ilt, Çeviren: Alaattin Bilgi, Sol Y ayınlan,

6

Ankara, 1986; M A R X , Kari; K ap ital, E k o n o m i P olitiğin Eleştirisi, İkinci Cilt, Yayına Hazırlayan: Friedrich Engels, Çeviren: Alaattin Bilgi, Sol Y a­ yınlan, Ankara, 1992; M A R X , Kari; K ap ital, E k o n d m i Politiğin Eleştirisi, Ü çüncü Cilt, Yayına Hazırlayan: Friedrich Engels, Çeviren: Alaattin Bilgi, Sol Yayınlan, I Ankara, 1990; M A R X , Kari; G r u n d r isse : E k o n o m i Politi«• ğin Eleştirisi için O n Ç a lışm a , Çeviren: Sevan Nişanyan, Birikim Yayınlan, İstanbul, 1979; M A R X , Kari; E k o n o m i Politiğin E leştirisin e Katkı, Çeviren: Sevim Belli, Sol Y ayınlan, Ankara, 1993; M A R X , Kari; H e g e l’in H u k u k Felsefesinin Eleştirisi, Çeviren: Kenan Somer, Sol Yayınlan, An­ kara, 1997; M A R X , Kari ve E N G E L S, Friedrich; G o th a ve E rfu rt P r o g ­ ram larının Eleştirisi, Çeviren: M. Kabagil, Sol Y ayınlan, Ankara, 1989; M ARX, Kari ve ENGELS, Friedrich; K utsal A ile ya da Eleştirel Eleştiri’nin Eleştirisi: B r u n o B a u er ve H e m p a la r ın a K arşı, Çeviren: Kenan Somer, Sol Yayınlan, Ankara, 2003). JAY, D iyalektik im g e le m : F ran k fu rt O k u lu ve S osyal A ra ştırm a la r Enstitüsü T arihi 1923-1950, s. 10. PICCONE, “General Introduction”, s. ix.

Otto Kirchheimer, Franz L. Neumann ve Jürgen Habermas gibi önemli isim lerin biçim lendirdiği ve çerçevesini belirlediği bir teorik gelenektir. Frankfurt Okulu, A lm anya’da Frankfurt Ü niversitesi’ndeki “Institut fiir Sozicılforschung” (“S osyal A raştırm alar Enstitüsü1’) ile olan yakın ilgisinden dolayı bu isim le anılır.7 Başka bir de-

W A L L A C E , Ruth A. v e W O L F , Alison; C o n t e m p o r a r y S o cio lo g ica l T h e o r y : C o n t in u in g th e C la s sic a l T r a d itio n , Prentice-Hall, Nevv Jersey, 1991, s. 115. Fakat Jay, Sosyal Araştırmalar Enstitüsü’nün 1933 öncesi dö­ neminin (W eim ar dönem indeki enstitüsünün) “Frankfurt Okulu” olarak anı­ l m a y a c a ğ ın ı, “Frankfurt O kulu” teriminin aslında Enstitü’nün 2. Paylaşım S av aşı’ndan sonraki günlerde Frankfurt’a dönüşünden sonra ortaya çıktığını, dolayısıyla onun teorik perspektifinin başlı başına bir “okul” sayılabilecek duruma gelişinin sonraki yıllara rastladığını ileri sürmüştür (JAY , D iy a lek ­ tik İm g elem : F r a n k fu r t O k u lu ve S o sy a l A r a ş tır m a la r E n stitü sü Tarihi 1 9 2 3-1 95 0, s. 4 3 5 ). Benzeri bir açıklama Outhvvaile tarafından yapılmıştır. Outhvvaite, İngilizce konuşan dünyada eleştirel teori ile birbirleriyle değişti­ rilebilir bir b içim de kullanılma eğilim i taşıyan Frankfurt Okulu teriminin Batı A lm an ya ’da Enstitü’nün I 9 5 0 'd e yeniden kurulmasından sonraki du­ rumuna gönderm e yapm ak için kullanıldığını bildirmiştir. Outhvvaite, eleşti­ rel teori teriminin iki temel tarzda kullanıldığını vurgulamıştır: “İlki, Simmel v e Lukâcs ile başlayan g elen eğ e, İkincisi, oldukça dar açıdan Frankfurt S o s­ yal Araştınnalar Enstitüsü ile ilgili bazı yazarların çalışmalarına gönderme yapmaktadır” (O U T H V /A IT E , W illiam; H a b e r m a s: A C ritical Introd u ction, Stanford University Press, Stanford, C alifom ia, 1994, s. 5). H eld’e gö­ re, Sosyal Araştırmalar Enstitüsü’nün üyelerinin Frankfurt Okulu olarak ad­ landırılması, eksik/yanlış bir vurgulamadır. Çünkü enstitü üyelerinin çalış­ malarında ortaklık v e bütünsellik yoktur (H E L D , David; Introduction to C ritical T h e o r y : H o r k h e im e r to H a b e r m a s, Hutchinson & Co (Publishers) Ltd., London, 1987, s. 14-15). Kellner, eleştirel teorinin zaman zaman “Frankfurt O kulu” olarak anıldığını/nitelendirildiğini, fakat bu teri­ min yanlış yönlendirici olduğunu, çünkü grubun önemli çalışmalarının ço­ ğunu A m erika’da yaptığını ileri sürmüştür. Kel İner’e göre, Enstitü’nün üye­ leri nadiren birbirine benzeyen k olek tif pozisyonları paylaşırlar. Aralarında­ ki ayrılıklar benzerlikleri g ö lg e d e bırakır (K E LL N ER , Douglas; Critical T h eo ry , M a rx ism and M o d e r n ity , The John Hopkins University Press, Baltimore, 1989, s. 1). Benzer bir şekilde Çiğdem de, “Frankfurt Okulu dü­ şünürleri arasında bütünüyle ortak bir temelin bulunduğunu söylemek mümkün değildir”, demiştir (Ç İĞ D E M , Ahmet; A kıl ve T o p lu m u n Ö zgü rleşim i: Jü rgen H a b erm a s Ü zerin e Bir Ç a lışm a , Çeviren: Yasin Aktay, Vadi Yayınlan, Ankara, 1992, s. 30-31),

yişle, Frankfurt Okulu yaftası, Frankfurt Ü niversitesi’ndeki Sosyal A raştırm alar Enstitüsü ile bağlantılı olarak doğm uştur.8 Frankfurt Okulu teorisyenlerinin görüşlerinin genel adı eleş­ tirel teoridir.9 Sosyal A raştırm alar Enstitüsü üyeleri teorik ko­ numlarını tanım lam ak ve belirlem ek için “ eleştirel teori” teri­ mini benim sem işlerdir.1 A ncak hem en belirtelim ki, “ Frankfurt O kulu” adlandırm ası, okulun üyeleri tarafından belirlenm em iş, başkaları tarafından onlara atfedilm iştir. G rubun üyeleri çalış­ malarının “eleştirel teori” ile anılm asını tercih etm işlerdir.11 Eleştirel teori, A lm anya’da kurulan ilk M arxist-yönelim li araştırma enstitüsü olan Sosyal A raştırm alar E nstitüsü’nün bir ürünüdür. Eleştirel teori, genellikle Frankfurt O kulu olarak bilinir. Fakat Slater, eleştirel teoriyi M arxist bir bağlam a oturta­ rak değerlendirdiği F rankfurt Okulu yapıtında; “ Frankfurt O ku­ lu” nitelem esinin sonradan kullanılm aya başlanan ancak önceki dönemi de içeren gevşek bir terim olduğunu vurgulam ıştır. Horkheim er tarafından geliştirilen nitelem e eleştirel toplum teorisidir. Bu teorinin kapsam ı en açık şekilde H orkheim er’ın “Geleneksel ve Eleştirel T eori” (1937) adlı m akalesinde belir­ ginleşmiştir. Aynı yıl M arcuse “Felsefe ve Eleştirel T eori” isim­ li m akalesiyle H orkheim er’ın m akalesine eklem eler yapm ıştır.13 Slater’in saptam asına göre, bu kapsam lı tartışm a sonradan Frankfurt O kulu’nun yayın organı Zeitschrift fü r Sozialforshung’da (u Sosyal Araştırm alar D ergisF ) ve M arcuse’ün çalışm alannda ağırlıklı olarak önem kazanan “ eleş12

*

*

•

ı

STIRK, Critical Theory, Politics and Society: An Introduction, s. 1.

VVALLACE ve WOLF, Contcmporary Sociological Theory: Continuing the Classical Tradition, s. 115. KELLNER, Critical Theory, Marxism and Modernity, s. 44. 1'

THERBORN, “ Frankfurt Okulu", s. 19.

12 KELLNER, Critical Theory, Marxism and Modernity, s. 1. “Zeitschrift fü r Sozialforshung"da yayımlanan bu iki makale “hem okulun tutarlılığı hem de terminolojinin sonraki başarılan için oldukça önemlidir” (STIRK, Critical Theory, Politics and Society: An Introduction, s. I).

tirel teori’' teriminin oynadığı rolü yansıtır.14 Horkheim er da çalışm aları 1 9 6 0 ’Iarda yeniden yayım landığında yazılarının “eleştirel teori” b a şlığ ı15 altında toplanm asına izin vermiştir. K ısaca, Frankfurt Okulu hem bir grup entelektüeli hem de ö z ­ gür bir toplum teorisini (eleştirel teoriyi) işaret etmektedir. O ldukça karmaşık yönler/boyutlar ihtiva eden Frankfurt Okulu ya da onun eleştirel teori biçim inde yaftalanan konum u­ nun tarihseline yönelm ek/tarihini yazm ak güç bir uğraştır. Çün­ kü zikredilen okulun tarihini ilk kez yazm aya teşebbüs eden Jay’in de bildirdiği gibi, “Frankfurt O kulu’nun tarihini yaza­ bilm ek için ayn bir Frankfurt Okulu oluşturm ak gerekm ekte­ dir.” 16 Frankfurt O ku lu’nun soykütüğünün anlaşılm asında 20. yüz­ yılın başlarına gitm ek, bilhassa 1. Paylaşım Savaşı ve hemen 14

S L A T E R , F r a n k f u r t O k u lu : K ö k e n i ve Ö n e m i ( M a r k s is t B ir Y a k la şım ),

s. 53. 15

Horkheim er,

yazılarının

S ch m id t

tarafından

K r itis c h e

T h e o r ie :

E in c

D o k u m e n t a t io n (Fischer, Frankfurt, 1968) adı altında toplanmasını benim ­ semiştir. A ncak eleştirel teorinin ncliği, gen el özellikleri ya da böylesi bir başlık L ö w e n th a r e sorulduğunda; bu gibi sorulan/konuları gülünç bulmuş v e bu sorulara nasıl yanıt vereceğini b ilm ed iğ in e g ön d erm e yaparak karşı çıkmıştır. L öw enthal, H ork h eim er’ın “G elen ek sel v e Eleştirel Teori" maka­ lesi ile M a rcu se’ün “ F e lse fe v e Eleştirel Teori" m akalesinde bir şeylerin “ k o d la ştın lm ış” old u ğu n u kabul etm iş, ama y in e d e bunu vurgulamayı red­ detmiştir (ST IR K , C r itic a l Theory, P olitics and S o ciety: An I n tr o d u c tio n , s. 127). L ö w en th a l’in tereddüdü H orkhcim er’m daha sonrala­ rı eleştirel teori olarak adlandırdığı çağdaş m ateryalizm e dair saptamasınadır. Horkheimer, “ Materialism and M etaphysics" makalesinde, “çağdaş ma­ teryalizm, idealist m etafiziğin karşıtına konulan biçim sel çizgileri/özellikleri tarafından ilkesel olarak karakterize ed ilm ed iğ in e dair bildirisiyle gerçekten tam bir uyum içindeydi. O daha çok içeriği ile karakterize edilir: toplumun ek on om ik teorisi. Ancak biçim sel çizgiler/özellikler bu içerikten soyutlandı­ ğında geçm işin felsefi görüşlerini sınırlandırmak için bugün önemli sayıl­ dıkları gibi ortaya çıkarlar", demiştir [H O R K H E IM E R , Max; “Materialism and M etaphysics”, Max Horkheimer, C ritica l T h eo ry : S clectcd Essays ( i ç ) , Çeviren: Matthew J. O ’ConncM ve Diğerleri, The Continuum Publishing C om pany, N e w York, 1999, s. 45]. 16 JAY, D iy a lek tik İm g elem : F r a n k fu rt O k u lu ve S osyal A ra ştırm a la r E nstitüsü T a rih i 1 9 2 3-19 5 0, s. I I.

akabinde oluşan sosyal yapılara ve entelektüel iklime bakmak gerekir. Frankfurt O kulu’nun oluşumunda 1. Paylaşım Savaşı ve bu savaşın bıraktığı izler, kıvrımlar ve toplumsala etkileri ehemmiyet arz eden hususların başında gelir. 1. Paylaşım Sava­ şı, özünde dünya ölçeğinde toplumlar üzerinde ciddi tesirler bırakan, var olan yapıları bozuma uğratan ve değiştiren büyük bir savaş olma özelliğine haizdir. 1. Paylaşım Savaşı, kapitaliz­ min ve onun ileri aşamasının (emperyalizmin) azgınlaşmasının savaşıdır, totaliteryanizm ile tekelciği etkinleştirme belasıdır. 1. Paylaşım Savaşı, dünyada yol açtığı sosyo-ekonomik, po­ litik ve kültürel oluşumların ve odaklanmaların yanı sıra ente­ lektüeller, bilim ve aydın toplulukları üzerinde de derin izler, belirgin kıvrımlar oluşturmuştur. Bu yoğun etkilerin başında özellikle aydınlar üzerindeki izler bakım ından- sosyalist hareke­ tin ivmesini ve ağırlık merkezini D oğu’ya kaydırması gelir. Entelektüel üzerinde etkin olan faktörlerin en önemlileri Alman Devrimi’nin (1918-1921) başarısızlığı ve Rus Devrim i’nin (1917) başarısıdır.17 M arx’ın sosyal teorisinin özü ve diyalektiğin yasalarıyla ko­ şutluk göstermemesine karşın 1917 Ekim D evrim i’nin beklen­ medik bir yengi kazanması, o zamana değin * Avrupa Marxizminin esasını oluşturan Alman sol eğilimli aydın katego­ risi için ciddi bir ikilem meydana getirmiştir. Sol aydınların önüne üç seçenek çıkmıştır. Bu seçenekler aşağıdaki gibidir18: 1) Ilımlı sosyalistleri ve onlann yeni kurdukları Weimar Cumhuriyeti’ni desteklemek, dolayısıyla Bolşevik devrimini (Ekim Devrimi), yani Rusya deneyimini unutmak.

17 ARATO, Andrevv; “Introduction” (for Political Sociology and Ciritique o f Politics), The Essential F r a n k fu rt School Reader (iç.), Editör: Andrevv Arato ve Eike Gebhardt, The Continuum Publishing Company, Nevv York, 1998, s. 4. 1 JAY, Diyalektik İmgelem: Frankfurt Okulu ve Sosyal Araştırmalar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 21.

2) M oskova’nın liderliğini benim sem ek, dolayısıyla yeni ku­ rulm uş A lm an K om ünist P artisi’ne katılm ak. B öylece W eim ar C u m h u riy etin in oluşturucusu durum undaki burjuvazi uzlaşısının tem ellerini yıkm ak. 3) 1. Paylaşım S a v a ş in ın ve savaş sonrası günlerin yol açtı­ ğı bir kopm ayı, M arxist tezlerden ve varsayım lardan radikal bir kopuşun ürünü olarak değerlendirm ek. Eleştirel teorisyenler birinci ve ikinci seçeneği, eş deyişiyle “ W eim ar’ın sosyal dem okrat reform culuğunu da, Sovyetler B irliğ in d e k i B olşevik düşünceyi de reddetm işlerdir.” 19 Bu du­ rum da geriye, “ M antisi teorinin bir yandan geçm işteki yanlış­ lıkları açıklayabilm e öte yandan da gelecek için bir eylem çizgi­ si belirleyebilm e um uduyla, tem elindeki düşünsel dayanakların yeniden ele alınıp incelenm esini”20 esas alan üçüncü seçenek kalm ıştır. Bu bağlam da eleştirel teori, M arxist teorinin ve kav­ ram ların çok sıkı bir şekilde yeniden değerlendirilm esi, M arx’ın görüşlerinin kökten bir biçim de gözden geçirilerek yenilenm esi, M arxizm in çağdaş deneyim ve koşulların ışığı altında canlandı•J | rılm ası gerekliliğinden hareket etmiştir." Frankfurt Okulu üye­ leri (eleştirel kuram cılar), M arksçılığı eleştirel bir bakışla yeni­ den değerlendirerek geliştirm ek am acı gütm üşlerdir." Bu bağ71 lamda, G eorg L u k âcs’m M arx ve M arxizm e dönük vurgula-

19 T O U R A IN E , Alain; Modernliğin Eleştirisi, Çeviren: Hülya Tufan, Yapı Kredi Yayınlan, İstanbul, 1994, s. 172. 20 JAY, Diyalektik İmgelem: Frankfurt Okulu ve Sosyal Araştırmalar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 21. 21 G ID D EN S, Anthony; Sosyoloji, Çeviren: Hüseyin Özel ve Diğerleri, Ayraç Yayınevi, Ankara, 2000, s. 402; M A R C U SE , “ Marcuse ve Frankfurt O ku­ lu” , s. 57-60; WEST, David; Kıta Avrupası Felsefesine Giriş: Rousseau, Kant, Hegel’den Foucault ve Derrida’ya, Çeviren: Ahmet Cevizci, Para­ digma Yayınlan, İstanbul, 1998, s. 83. 22 YÜCEL, Tahsin; Eleştiri Kuramları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınlan, İstanbul, 2007, s. 56. 23 Georg Lukâcs’ın gerçek önadı G yörgy’dir.

'JA.

n , eleştirel kuramcılar üzerinde sınırlı ölçüde de olsa etkili olmuştur. Lukâcs, Marx’ın “ortodoks” savunucularım (ortodoks Marxistleri) eleştirmiştir. Lukâcs, bu konudaki görüşlerini Lenin örneğinden hareketle geliştirmiştir. Lukâcs’a göre, “Lenin bu noktada, M arksçı öğretinin saflığını yeniden sağladı. Öte yandan, Lenin burada, Marksçı öğretiyi daha açık ve daha so­ mut biçimde kavradı. ... O yalnızca, tarihsel sürecin Marx’ın ölümünden sonraki yeni adımlarım öğretiye kattı.”25 Lukâcs, Marx’ın, Engels’in ve L enin’in öğretilerinin kuramsal özünü yeniden bulmanın önemine işaret etmiştir.26 Ancak hemen belirtelim ki, eleştirel teori, M arx’ın teorisini yeniden canlandırma amacıyla ortaya çıkm ış olmasına karşın, söz konusu teorinin nüvesini oluşturan ekonomik altyapıyı göz ardı etmiş, daha çok kültürel üstyapıya yönelm iş ve onu esas almıştır.77 Eleştirel teorinin önde gelen isimleri Horkheimer ve 24

Lukâcs, var olan felsefelerin dünyanın olu m su z gidişatının durdurulmasında çözüm üretmediğini bildirmiş, bu noktada M arx’ın felsefesinin önem ine işa­ ret etmiştir. “Um utsuzluk felsefesinin bir dünyanın çöküşüne ve kültürün yıkılışına gözyaşı döktüğü yerde, M arx’çılar yeni bir dünyanın doğum sancı­ larını gözler, bunlan hafifletmeye çalışır, doğuma katkıda bulunurlar*' (LUK ÂCS, Georg; A v ru p a G erçek çiliği: B alzac- S ten d h a l- Zola- TolstoyG o rk i ve D iğerleri, Çeviren: M ehm et H. Doğan, Payel Y ayınevi, İstanbul, 1987, s. 8).

25

L U K Â C S, György; L e n i n ’in D ü ş ü n c e si: D e v r im in G ü n c e lliğ i, Çeviren: Ragıp Zarakolu, B elg e Y ayın lan , İstanbul, 1998, s. 10.

26

L U K Â C S, Georg; Ç a ğ d a ş G e r ç e k ç iliğ in A n la m ı, Çeviren: Cevat Çapan, Payel Yayınevi, İstanbul, 1986, s. 10.

27

Eleştirel teorisyenlerin önem li metinleri daha çok kültürel üstyapısal alanı çö zü m lem eye dönüktür (B E N J A M IN , Walter; Parıltılar, Çeviren: Y ılm az Öner, B elge Y ayınlan, İstanbul, 1990; B E N JA M IN , Walter; P asajlar, Ç e v i­ ren: Ahmet Cem al, Yapı Kredi Y ayın lan , İstanbul, 1993; B E N JA M IN , VValter; Son B ak ışta A şk : VValter B e n j a m in ’den S e ç m e Y a zıla r, Çeviren: Nurdan Gürbilek, M etis Y ayınlan, İstanbul, 1995; B E N JA M IN , VValter; Estetize E d ilm iş Y a şa m : S a n a t ’tan S a v a ş ve S iy a se te A lm a n F aşizm in in K u ram ları, Çeviren: Ünsal Oskay, Der Y ayınlan, İstanbul, 1995; BE NJAM IN, VValter; T e k Y ön , Çeviren: T evfik Turan, Yapı Kredi Y ayın ­ lan, İstanbul, 1999; B E N JA M IN , VValter; B r e c h t ’i A n la m a k , Çeviren: Ha­ luk Banşçan ve Güven Işısağ, Metis Yayınlan, İstanbul, 2000; BENJAM IN, VValter; M osk ov a G ü n lü ğ ü , Çeviren: Cemal Ener, Metis Yayınlan, İstanbul,

Marcuse, kapitalist toplumlardaki ekonominin neden olduğu çelişkileri sadece ekonomi açısından çözümlememişler, kültür alanları arasındaki ilişkilere ve kültür boyutunun önemine vurgu yapmışlar, bilhassa da kültürel ve psikolojik ilişkileri, ekonomi­ nin yarattığı krizler altında bireylerin yaşadığı alanlar olarak ön plana çıkarmışlardır.28 Eleştirel teorinin varlık nedenleri arasında29 Mancist teorinin kültürel üstyapısal eksenli yeniden ele alınışı, değerlendirilişi temel etken olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu hususta eleştirel teori temel yönelimini, Manc ve Mancizm üzerine yapılan ince­ lemelerde ıskalanmış bir konu olan Manc’ın felsefî geçmişine ve aynca teorinin praxis ile olan ilişkisine odaklamıştır. 2001; BENJAMİN, Wa!ter; Fotoğrafın Kısa Tarihçesi, Çeviren: Ali Ccngizkan, YGS Yayınlan, İstanbul, 2001; BENJAMİN, Waltcr; Çocuklar, G ençlik ve Eğitim Üzerine, Çeviren: Mustafa Tüzel, Dost Kitabevi Yayın­ lan, Ankara, 2001; BENJAMİN, V/alter; Bin D okuz Yüzlerin Başında B erlin’de Ç ocukluk, Çeviren: Tcvfık Turan, Yapı Kredi Yayınlan, İstan­ bul, 2004; HORKHEIMER, Max ve A D O RNO , Theodor W.; Aydınlan­ m anın Diyalektiği Felsefi Fragmanlar /, Çeviren: Oğuz Özugül, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 1995; HORKHEIMER, Max ve ADORNO, Theodor W.; A yd ın lan m an ın Diyalektiği Felsefi Fragmanlar II, Çeviren: Oğuz Özügül, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 1996; M ARCUSE, Herbert; Eros ve Uygarlık: Freud Ü zerine Felsefi Bir İnceleme, Çeviren: Aziz Yardımlı, İdea Yayınevi, İstanbul, 1995; MARCUSE, Herbert; E stetik B oyu t- S a n a ­ tın S ü rek liliğ i: M an cist E stetiğin B ir E leştirisin e D oğru , Çeviren: A ziz Yardımlı, İdea Y ayınevi, İstanbul, 1997; A D O R N O , Theodor W.; Eleştiri: T o p lu m Ü stü n e Y a zıla r, Çeviren: M. Yılm az Öner, Belge Yayınları, İstanbul, 1990; ADORNO , Theodor W.; Edebiyat Yazıları, Çeviren: Sabir Yücesoy ve Orhan Koçak, Metis Yayınlan, İstanbul, 2004; ADORNO, Theodor W.; VValter Benjam in Üzerine, Çeviren: Dilman Muradoğlu, Yapı Kredi Yayınlan, İstanbul, 2004; ADORNO, Theodor W.; Kültür Endüstrisi: Kültür Yönetimi, Çeviren: Nihat Ünler ve Diğerleri, İletişim Yayınlan, İstanbul, 2007). BENHABİB, Seyla; Eleştiri, Norm ve Ütopya: Eleştirel Teorinin Tem el­ lerine Dair Bir İnceleme, Çeviren: İsmet Tekerek, İletişim Yayınlan, İs­ tanbul, 2005, s. 203. Frankfurt Okulu’nun oluşmasında faşizmin yükselişi ve buıjuva döneminin düşünsel/siyasal bazı liberal hareketlerinin eleştirel yeniden değerlendiril­ mesi, iki tali faktör olarak karşımıza çıkmaktadır (MARCUSE, “Marcuse ve Frankfurt Okulu”, s. 60-61).

Marxizmde praxis, teoriyle diyalektik bir ilişki içinde olan bir olguya vurgu yapmakta ve sıradan eylemden farklı bir ka­ rakter arz etmektedir. Marxist kullanımında praxis, teorik nite­ likteki düşüncelerin ve değerlendirmelerin biçimlendirdiği bir eylem hüviyetindedir. Marxist teoride devrimci etkinlik, eylem ve hareketlerin amacı teoriyle praxisin var olan kapitalist yapı­ lanmada yaşanan durumun tam aksine birleştirilmesi olarak anlaşılmıştır. Ancak bu amacın önemli bir sorunsal oluşturduğu, tarihte ilk kez Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nde sos­ yalist güç ve odaklar iktidara geldikten sonra anlaşılmıştır. Çünkü Sovyetlerdeki yöneticiler iktidara geldikleri andan itiba­ ren sosyalist bir toplum kurmak ve sosyalist am açlan gerçekleş­ tirmekten çok, hayatta kalabilmek ya da çöküp yok olmak soru­ nuyla uğraşmak m ecburiyetinde kalmışlardır.30 Sovyetler B irliği’ndeki sosyalizm adına gerçekleşen olum­ suzluklar, W eimar A lm anya’sındaki işçi sınıfı hareketinin bolşevikleşmiş bir “Komünist Parti” ile devrimci olmayan bir “Sosyalist Parti” olarak ikiye bölünm esi31 ve Alman devrimsel hareketinin yıkılması A lm anya’daki solcu entelektüeli hayal kınklığma uğratmıştır. Ancak hayal kırıklığına uğramış çok sayıda Marxist yönelimli entelektüel, A lm anya’da hâlâ sosyalist devrimin olabileceğini ümit ediyorlardı. Bunun için “üniversite yaşamına geri dönmüşlerdir.” 32 Asıl amaç, Batı Avrupa Marxizmini yeniden canlandırmak ve ona işlerlik kazandırmak­ tı. Amaçlarına ulaşmak için ise M anrist tandanslı entelektüelle­ rin, özellikle teorik çalışmalarda yeni bir şeyler ortaya koyabil­ me noktasında özerk ve bağımsız olmaları vazgeçilemez bir önkoşuldur. Eleştirel teorisyenlerin önüne mutlu bir rastlantı sonucu bu koşulları sağlayacak olanaklar da çıkmıştır.33 Nite30 JAY, Diyalektik İmgelem: Frankfurt Okulu vc Sosyal Araştırmalar

Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 22. 31 A.g.e., s. 22. KELLNER, Critical Theory, Marxism, and Modernity, s. 13. 3 JAY, Diyalektik İmgelem: Frankfurt Okulu vc Sosyal Araştırmalar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 23.

kim 1922 yılında bu amaçlara uygun teorik bir çerçeveyi oluş­ turma düşüncesi, “Alman devriminin öncü sempatizanı”34 Felix J. W eil’e kabul ettirilmiştir. Alman asıllı, tahıl tüccan zengin bir ailenin çocuğu olarak 1898’de Aıjantin’de doğan W eil,35 Kari Korsch’un danışmanlı­ ğında sosyalizm üzerine çağdaş tartışmalar ve ekonominin sosyalize edilmesi konusunda doktora yapmış bir entelektüeldir. Weil, ailesinin servetinden önemli bir fon oluşturma yoluyla Almanya’daki birçok Marxist yönelimli radikal oluşumu des­ teklemiştir. Weil, Marxizme işlerlik kazandırma yönünde ol­ dukça fazla girişimde bulunmuş, bu uğurda büyük bir emek harcamıştır. W eil’in Mancizmi, özellikle de Batı Avrupa Marxizmini canlandırma noktasında ilk girişimi, 1922’de Thüringen’de Ilmenau kentinde düzenlediği “Birinci Marxist Çalışmalar Haftası”dır.36 Bu toplantıya katılanlar arasında Lukâcs, Richard Sorge, Korsch, Pollock, Wittfogel, Konstantin Zetkin,37 Bela Fogarasi ve Kari Schmückle öne çıkan isimlerdir. Toplantının iki temel teması vardı:38 Son zamanlarda kurulan Weimar Cum­ huriyeti’nin siyasal gündeminde bulunan ve aynı zamanda 34 35

KELLNER, Critical Theory, M arxism and M odernity, s. 13. KOÇAK, Orhan; “ Horkheimer ve Frankfurt Okulu”, Max Horkheimer, Akıl T utulm ası (iç.), Metis Yayınlan, İstanbul, 1990, s. 7-8; JAY, Diyalektik İmgelem: Frankfurt Okulu ve Sosyal Araştırm alar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 23-24; KELLNER, Critical Theory, M a m s m and M odernity, s. 13. 36 “ Birinci Marxist Çalışmalar Haftası”, Thüringen Ormant’nda ilk “Yaz Akademisi” olarak da anılmaktadır (LUKÂCS, Georg; Estetik I, Çeviren: Ahmet Cemal, Payel Yayınevi, II. Baskı, İstanbul, 1985, s. 25). Ancak Thüringen toplantısına katılanlardan Wittfogel, VVeil’in ileri sürdüğü tarihi (1922) kabul etmemiştir. Wittfogel’e göre, “Birinci Marxist Çalışmalar Haf­ tası” 1923’te yapılmıştır. Weil ise bunun doğru olmadığını, çünkü o tarihte Enstitü’nün zaten faaliyete geçmiş bulunduğunu söylemiştir (JAY, Diyalek­ tik İmgelem: Frankfurt Okulu ve Sosyal Araştırmalar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 436). Ünlü sosyalistlerden Klara Zetkin’in küçük oğlu. 38 STİRK , Critical Theory, Politics and Society: An Introduction, s. 14.

V /eil’in doktora tezinin konusunu oluşturan kam ulaştır­ m a/sosyalizasyon ile K o rsch ’un tem el m etni durum undaki Mancizm ve F elsefe'n in konusu olan M arxizm ve fe lse fe arasın­ daki ilişkiydi. W eil, toplantının genel am acını şöyle açıklam ış­ tır: “M arksizm ’deki farklı eğilim lerin, bir araya gelip çeşitli sorunları birlikte tartışm a olanağı bulabilm eleri halinde, ‘ger­ çek ’ ya da ‘arık ’ bir M arksizm i oluşturabilecekleri um udu”39 ile bir şeyler yapmak. “Birinci M ancist Ç alışm alar H a fta s f’ndan sonra ikinci b ir sem iner W eil tarafından düşünülm esine karşın gerçekleştirile­ memiştir. B unun tem el nedeni, W e il’in F rankfurt Ü niversite­ si ’ndeki bazı arkadaşlarının onu, b ir enstitü oluşturm a yönünde yönlendirm eleridir. A rkadaşlarının olum lu güdülem eleri netice­ sinde W eil, “ A lm anya’da ilk M arxist-yönelim li araştırm a ensti­ tüsünü kurm ak”40 için harekete geçm iştir. B unun çeşitli gerek­ çeleri vardır. Başka bir anlatım la W e il’in M ancizm odaklı ba­ ğımsız bir enstitü kurm a düşüncesinin gerisinde öznel ve nesnel nedenler/faktörler bulunm aktadır. »•

_

1. Ö znel N e d e n le r/F a k tö rle r: W eil ve ekibi (H orkheim er ve Pollock gibi arkadaşları), öncelikle kendi çalışm a alanlannda parlak bir kariyer hedeflem iş düşün insanlarıdır. W eil ve arka­ daşlarının “ eğitim üzerindeki devlet denetim inin aşırı olduğu”41 katı yapılanm ada, özellikle A lm an üniversite sistem i içerisinde rahat ve özgür çalışm a olanakları tem in etm eleri olanaksızdı. “Kendilerinin M ancist-eğilim li ve Y ahudi oluşları”42 dönem in

39

NVeil’in 10 Ocak 1971 tarihli Paul B reines’e m ektubu (JAY, Diyalektik

İmgelem: Frankfurt Okulu ve Sosyal Araştırm alar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 24). 40 KELLNER, Critical Theory, M a r n s ı n and Modernity, s. 3. 41 LARSON, Calvin J.; Sociological Theory from the Enlightcnment to the Present, General Hail, Inc., Nevv York, 1986, s. 172. 2 JAY, Diyalektik İmgelem: Frankfurt Okulu ve Sosyal Araştırmalar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 56-57; K O ÇA K , “ H orkheim er vc Frankfurt Okulu” , s. 11; LARSON, Sociological Theory from the Enlightcnment to the Present, s. 172.

yapısı, konjonktürü ve üniversite sistem i açısından han yüklüydü. W eil ve ekibinin ilgi ve çalışm a alanlarının çok bir yelpaze oluşturm ası, felsefeden sosyal teoriye uzanan linler arası/disiplinler üstü yeni bir sosyal teori inşa etm e lan, Alm an üniversite sistem inde var olan “akadem isye alanını, çalışm a konularını tek bir disiplinle sınırlandırma Iayışı” ile örtüşm em ekteydi. Bu noktada Frankfurt Okulıı sefe ve beşerî bilim lere üniversitelerdeki işbölüm ünün b diği bir profesyonalizm den bakan akadem izm den bir k temsil etm ektedir.”43 A yrıca, W eil ve ekibinin izlem ek is leri radikal bilim adam lığı çizgisi de44, A lm an üniversitelt var olan/kurulu akadem ik hiyerarşik yapılanm anın anlayıj terebileceği türden bir şey değildi. K ısaca, eleştirel teorisj rin köken itibariyle Y ahudi, düşünsel olarak M arxist eğ oluşları, akadem ik kariyer yapm ak istem eleri, disiplinler çalışm a istem leri o n lan n var olan A lm an üniversite düzer de yer alm alarına engel oluşturm uştur. Söz konusu öznel k lar/nedenler Frankfurt O k u lu ’nun şekillenim inde önemi oynam ıştır.

2. N esnel N e d e n le r/F a k tö rle r: W eil ve ekibinin M ağırlıklı bir enstitü oluşturm a çabalarında öznel faktörlerir olm asına karşın, asıl belirleyici olan nesnel faktörlerdir. W< arkadaştan için enstitü kurm ada başat am açlar Batı A \ M arxizmini yeniden canlandırm ak, M arxizm e ilgiyi yoğu tırmak ve M arxist teoriyi yeniden değerlendirm ektir. Bun, veten Alm an üniversitelerinde ilgi/çalışm a alam dışında bı lan ama önemli sorunsal oluşturan araştırma konuları (bili da işçi sınıfı ve hareketinin tarihi, anti-sem itizm ve kökeni incelemek) Weil ve ekibinin ilgisine m azhar olmuştur, Nit< oluşturacağı enstitünün amacını, ekonom ik altyapıdan düşi

1

ÇİĞDEM, Akıl ve Toplumun Özgürlcşimi: Jürgen Habermas Üz Bir Çalışma, s. 30. 44 JAY, Diyalektik İmgelem: Frankfurt Okulu ve Sosyal Araştım Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 26.

üstyapıya kadar bütünselliği içinde sosyal yaşam ın bilgisi ve kavranması olarak açıklayan W eil’in ilgi odağı, S later’e göre45, tarihsel m ateryalist bir nitelik taşır. Weil ve ekibinin bağım sız, özgür, eleştirel ve M arxist bir enstitü kurma çabalarında öne çıkan “Batı A vrupa M a m z m in i canlandırm a ve ona olan ilgiyi yoğunlaştırm a” şeklinde ifade edebileceğim nesnel faktörlerdir. Weil ve ekibinin öznel ve nesnel faktörler bağlam ında inşa etmek istedikleri enstitü fikri, Frankfurt Ü niversitesi yöneticileri ile “Liberal ve Sosyal D em okrat Eğitim B akam ” tarafından olumlu karşılanm ıştır.46 W eil ve arkadaşları kurm aları için izin çıkan enstitüye ilk önce “în stiîu t f û r M arxism us” (“M ancizm Enstitüsü”) adını verm ek niyetindeydiler. Fakat daha sonraları böylesi bir adlandırm anın oldukça fazla tahrik edici, belki de gereğinden çok radikal olacağını düşünerek söz konusu isim den vazgeçm işlerdir. M illi E ğitim B ak an lığ ı’nın önerisi olan “F elix Weil Sosyal A raştırm alar E n stitü sü ” ism ini ise W eil olum lu karşılam am ıştır. W eil burada sorum lu bir aydın tavrı sergilem iş; enstitünün, kurucusunun sağladığı finansal destekle değil, M arxizm e bir bilim olarak sağlayacağı katkılarla tanınm asını istemiştir. E nstitüye sadece “în stitu t f û r Sozialforschunğ” (“Sosyal A raştırm alar E n stitü sü ”) adının verilm esi W eil ve ekibi tarafından uygun görülm üştür. “F rankfurt Ü niversitesi ile

45 SLATER, Frankfurt Okulu: Kökeni ve Önemi (Marksist Bir Yaklaşım), 46

s. 16. KELLNER, Critical Theory, M a m s m and Modernity, s. 13. Oysa Stirk, yapıtında W eil’in anlaşma yaptığı bakanlık olarak “ Eğitim Bakanlığı” yeri­ ne “ Kültür B a k a n h ğ f’nı yazm ış ve W eil’in anlaştığı yetkililerin, özellikle Cari Heinrich B ccker’ın sosyal dem okrat olmadığını belirtmiştir. B ecker’ın W eil’in Önerisine olumlu bakmasının temel nedeni ise, onun Alman üniver­ sitelerinde refonn yapmak için kanun tasarısı hazırlayan birisi olması, üni­ versitelerdeki aşın uzm anlaşm aya karşı durması, bilhassa da sosyal bilimle­ rin birleşmesinden/birliğinden yana tavır takınmasıdır (STIRK , Critical Theory, Politics and Society: An Introduction, s. 14-15).

bir ölçüde bağlantılı bir kuruluş”47 olan S o sya l A ra ştırm a la r E nstitüsü, b öylelik le Alm anya M illi Eğitim B ak an lığı’mn ka­ rarnamesiyle “ 1923’te disiplinler arası M arksist araştırmalar merkezi olarak kurulmuştur.’ ' Ancak S o sya l A ra ştırm a la r E nstitüsü'nün kuruluşu bazı ironiler yüklüydü49: A lm an üniver­ sitesin e bağlı olan ilk M arxist araştırma enstitüsünün yaratımı tam am ıyla kapitalist fonlarla gerçekleşm iştir. M arxizm i canlan­ dıracak ve onu yeniden yorum layacak olan Mancist yön elim li Frankfurt Okulu, büyük bir kapitalist serm ayeyle kurulmuştur. A

4^

•

JA Y , D iy a le k t ik im g e le m : F r a n k fu r t O k u lu ve S o sy a l A r a ştır m a la r E n stitü sü T a r ih i 1 9 2 3 -1 9 5 0 , s. 27. 48

O U T H V V A IT E , W illia m ; “ E leştirel K u r a m ” , B la ck w e H ’in S iyasal D ü şü n ce A n s ik lo p e d is i I (iç.), Y a y m a H a zırlay a n : D a v id M ille r ve Diğerleri, Ç e v i­ ren: B ü le n t P e k e r ve N e v z a t K ıraç , Ü m it Y a y ın cılık , A n k a ra, 1994, s. 215. F a k a t S o sy al A ra ş tırm a la r E n stitü sü 1923 y ılın d a k u r u lm u ş o lm a sın a karşın, resm i k u ru lu ş tarihi için R itz e r 23 Ş u b a t 1923 tarihini, B o tto m o re ve Jay, 3 Şubat

1923

tarih in i

esas

a lm ış la r d ır

[R İT Z E R ,

G e o rg e ;

Sociological

T h e o r y , A lfre d A. K n o p f, Inc., N e w Y o rk , 1983, s. 260; B O T T O M O R E , T o m ; F r a n k fu r t O k u lu (E leştir el K u r a m ), Ç e v ire n : A h m e t Ç iğ d em , A ra Y a y ın c ılık , İsta n b u l, 1989, s. 8; J A Y , D iy a le k t ik İm g e le m : F ran k fu rt O k u lu v e S o s y a l A r a ş t ır m a la r E n stitü sü T a r ih i 1 9 2 3 -1 9 5 0 , s. 29]. K o n u ­ ya ilişkin ç alışan bazı d ü ş ü n a d a m la rı, e n s titü n ü n resm i k u ru lu ş tarihi için g ü n ve ay ö n e rm e k s iz in 1923 yılım tem el a lm ış la rd ır [ H E L D , In trod uction to C r itic a l T h e o r y : H o r k h e im e r to H a b e r m a s , s. 14 ve 29; S L A T E R , F r a n k fu r t O k u lu : K ö k e n i ve Ö n e m i (M a r k s is t B ir Y a k la ş ım ), s. 15;

49

K E L L N E R , C r itic a l T h e o r y , M a r x is m a n d M o d e r n ity , s. 13]. Larson ise. S osyal A ra ş tırm a la r E n s titü s ü ’n ü n F ra n k fu rt Ü n i v e r s i t e s i n d e W eil tarafın­ d a n 1924 yılın d a k u r u ld u ğ u n u b e lirtm iştir ( L A R S O N , S o c io lo g ic a l T h eo r y fr o m th e E n lig h t e n m e n t to th e P resen t, s. 172). S T IR K , C r itic a l T h e o r y , P olitics a n d S o c iety : A n I n tr o d u c tio n , s. 14.

2. BOLUM FRANKFURT OKULU’NUN TARİHSEL GELİŞİMİ “Hoparlörlerden H itler’e ait olduğu aşikâr bir ses şu konuşmayı yapıyor: ‘Tek kızım dün trajik bir kazaya kurban gitti. Bunun kefaretinin ödenmesi için bugün bütün trenlerin raydan çıkmasını emre­ diyorum ” ’ (Theodor W. ADORNO, R üya K ayıt­ ları, s. 44).

Sosyal Araştırmalar Enstitüsü mekânlı Frankfurt Okulu’nun eleştirel teorisi, 1917 Ekim Devrimi sonrasında (Sovyetler Birliği deneyimi akabinde), Mancist bağlamda teori ve praxis arasındaki gerçek bağı vurgulama, Mancist teoriyi yeniden canlandırma ve ona işlerlik kazandırma noktasında Mancist tandanslı entelektüeller topluluğu tarafından hissedilen/belirtilen gereksinmelere bir karşı­ lık olarak zuhur eylemiştir. Eleştirel teori, “Batı Mancizmi” 1 olarak şekillenen düşün-eylem hareketinin önemli bir elementidir. Eleşti­

Batı Mancizmi, genel olarak 1 9 2 0 ’lerde belirginleşen, 1 9 6 0 ’larda büyük bir etkiye sahip olan Korsch, Lukâcs, Gramsci ve eleştirel teorisyenlerin bazı üyelerinin (Horkheimer, A d o m o ve M arcuse) çalışmalarında kayna­ ğını bulan bir düşünceler demetidir [B O T T O M O R E , F r a n k fu r t O k u lu (Eleştirel K u ram ), s. 11]. Bu düşünürler içerisinden özellik le Gramsci ve Lukâcs sık sık Batı M arxizm i’nin kurucuları olarak kabul edilirler (LÖ W Y, Michael; D ü n y a y ı D eğ iştirm ek Ü zerin e: K ari M a r x ’tan W alter B e n j a m in ’e S iya set Felsefesi D en em eleri, Çeviren: Yavuz Alogan, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1999, s. 138). Bu bağlamda Lukâcs’ın yapıtlarında “ideoloji” , G ram sci’nin yapıtlarında ise “h egem on ya” kilit te­ rimdir (LU K Â C S, György; T arih ve S ın ıf Bilinci, Çeviren: Yılm az Öner, Belge Yayınları, İstanbul, 1998; G R A M SC İ, Antonio; H ap ish a n e D efter­ leri: T arih, Politika, Felsefe ve K ültür S oru n ları Ü zerin e S eçm e M e­ tinler, Çeviren: Kenan Somer, Onur Yayınları, İstanbul, 1986; EAGLETON, Terry, İdeoloji, Çeviren: Muttalip Özcan, Aynntı Yayınla­ rı, İstanbul, 1996, s. 137-177).

rel teori, Batı Marxizmi olarak görülebilir. Arato’nun da bildirdiği gibi2, eleştirel teorisyenler, Hegelci Mandstler, eleştirel Marxistler ya da Batı Marxistleri olarak bilinirler. Kuruluş yıllan bağlamında Sosyal Araştırmalar Enstitü­ sü/Frankfurt Okulu, “ayırt edici bir okul kimliğine sahip değildir.”3 Sosyal Araştırmalar Enstitüsü’nün özgün bir okul tarzında varlığı ve popülaritesinin doruğa ulaşması “Yeni Sol” ile bağlantılı olarak geç-1950’lere tekabül etmektedir. Jay’in belirttiği gibi; “yıllardır kitapçılarda, yayınevlerinde bulunmayan kitaplanmn onlan 1950 yıhndaki dönüşlerinden sonra, tamma olanağı bulan ve bu yüzden daha da heyecanla bu erişilmesi güç kitap ve diğer çalışmalarına yönelen Alman öğrenci hareketi arasında ardı ardına korsan baskı­ lan yapılmaya başlanmıştır.”4 Frankfurt Okulu, ancak geç1950’lerde Yeni Sol hareketle bağlantısı noktasında Batı Marxizmi içinde kendisine entelektüel bir konum sağlamıştır. Batı Marxizmi olarak şekillenen geniş yelpaze içerisinde yer alan eleştirel teorinin konumunu Ritzer şu şekilde dile getirmiştir: “Eleştirel teori, Mancist teorinin, özellikle ekonomik belirlenimciliğe eğilimli du­ rumundan hoşnut olmayan neo-Marxist bir grup Alman düşünürün ürünüdür”5 Eleştirel teori başlangıç itibariyle Mancist yönelimli, -ancak da­ ha sonraları anti-Mancist eğilime bürünmüş bir teori hüviyetinde olacaktır- neo-Marxist bir oluşumdur. Eleştirel teori, Mancist teori­ nin “eleştirel” yeniden kavranışına dayalı metodolojik programdır. Eleştirel teorinin düşün tarihinde, teorik-metodik/metodolojik tar­ tışmalarda pozisyonu bu biçimiyle ortaya konulabilir. Frankfurt Okulu’nun/eleştirel teorinin tarihsel gelişim çizgisini netleştirmek ve dönemselleştirme sorunsalına net bir açılım yap­ mak, onun doğru idrak edilmesi bakımından büyük bir ehemmiyet arz etmektedir.

2 ARATO, “ Introduction”, s. 4. 1 BOTTOMORE, F r a n k f u r t O k ulu (Eleştirel K u ram ), s. 8. 4 JAY, Diyalektik İmgelem: F r a n k f u rt O ku lu ve Sosyal A ra ştırm a lar Enstitüsü T arih i 1923-1950, s. I 1 5 RİTZER, Sociological T h eo ry, s. 260.

Eleştirel teorinin tarihsel köklerine ve dönemlerine dair en kap­ samlı çalışma, Jay’in Diyalektik İmgelem: Frankfurt Okulu ve Sosyal Araştırmalar Enstitüsü Tarihi 1923-1950 isimli eseridir. Jay, bu yapıtında, eleştirel teorinin 1923-1950 yıllarına ilişkin ol­ dukça ayrıntılı bilgiler vermiştir. Jay’e göre, eleştirel teorinin tari­ hinde öne çıkan dönemler aşağıdaki gibidir:6 1) 1920-1933 Almanya dönemi: a) Frankfurt Okulu’nun kuruluş yıllan (1920-1922) ve Kurt Albert Gerlach dönemi, b) 1923-1930 yıllan ve Cari Grünberg-Friedrich Pollock döne­ mi, c) 1930-1933 Max Horkheimer dönemi. 2) 1933-1950 Amerika dönemi. 3) 1950’den sonrası: Yeniden Almanya dönemi. Frankfurt Okulu konusunda en yetkin çalışmalanndan biri de Held’in Introduction to Critical Theory: Horkheimer to Habermas yapıtıdır. Held’in söz konusu yapıtında eleştirel teorinin tarihsel akışına ilişkin yaptığı dönemselleştirme aşağıdaki gibidir:7 1) 1923’de kurulan Sosyal Araştırmalar Enstitüsü çevresinde oluşan kuşak (1923 -1970 dönemi): a) Sosyal Araştırmalar Enstitüsü’nün kuruluşu ve Grünberg dö­ nemi (1923-1929), b) Horkheimer dönemi (1930-1950)/Göç yıllan: New York dö­ nemi, c) 2. Paylaşım Savaşı sonrası yıllar: Horkheimer, Adomo ve Marcuse dönemi (1953-1970), 2) 1970’lerden günümüze oluşan yeni jenerasyon (Habermas dönemi).

6 •j

JAY, Diyalektik İmgelem: Frankfurt Okulu ve Sosyal Araştırmalar Enstitüsü Tarihi 1923-1950. HELD, Introduction to Critical Theory: Horkheimer to Habermas.

Slater, eleştirel teoriyi Mancist teori bağlamında tartıştığı Frankfurt Okulu: Kökeni ve Önemi {M arksist Bir Yaklaşım) isimli özgün incelemesinde, onun tarihine ilişkin olarak dört temel dönemin altını çizmiştir. Bu dönem ler şöyle sıralanabilir: 1) Eleştirel teorinin oluşum yıllan (1922-1930 dönemi), 2) Mancist yönelimin esas olduğu yıllar (1930-1940 dönemi), 3) Deneysel araştırmaların (anti-semitizm, otoriteryanizm ve otoriter kişilik araştırmalanmn) başat olduğu yıllar (1940-1960 dönemi), 4) Eleştirel teorinin yeniden gözden geçirildiği (Mancist teori­ den/yaklaşımdan uzaklaşma) dönem: 1970’ler ve sonrası ya da Habermas dönemi. Eleştirel teorinin soykütüğüne dair yapılan çalışmalar9 arasında K ellner’m Critical Theory, M arxism and M odernity metni önemli bir yer tutmaktadır. Kellner zikrettiğim eserinde, eleştirel teorinin teorik ve siyasal konumunu göz önünde bulundurarak, onun tarihi­ ne dair dört temel döneme vurgu yapm ıştır:10 1) Cari Grünberg’in yöneticiliği (1923-geç 1920 arası dönem): Ortodoks Mancist tarihsel ve teorik çalışmaların başatlığı, 2) H orkheim er’lı yıllar (1930-1940 dönemi): Faşizmden kapita­ lizme sürgün dönemi, 3) New Y ork’tan Frankfurt’a dönüş, 1950- Horkheimer ve A dom o’nun ölümü arası dönem,

8 9

SLA TER, F r a n k f u r t O k u lu : K ö keni ve Ö n e m i (M a rk s is t B ir Yaklaşım). Ö m eğin bkz. TA R , Zoltan; T h e F r a n k f u r t School: T h e C ritic a l T h e o rie s o f H o r k h e i m e r a n d T h e o d o r W . A d o rn o , John Wi!ey, Nevv York, 1977; STIRK, C ritic a l T h e o ry , Politics a n d Society: An In tr o d u c tio n ; G U E SS , Raym ond; T h e id e a of a C ritic a l T h e o ry : H a b e r m a s a n d th e F r a n k f u r t School, C am bridge University Press, C am bridge, 1999; B ER M A N , Russel A.; M o d e r n C u ltu r e a n d C ritical T h e o ry : A rt, Politics a n d th e L egacy o f F r a n k f u r t School, The University o f Wisconsin Press, VVisconsin, 1989; W 1GGERSHAUS, Rolf; T h e F r a n k f u r t School, Cam bridge, 1994. K ELLN ER, C ritic a l T h e o ry , M a rx is m a n d M o d ern ity .

4) 2. Jenerasyon dönemi (Habermas’ın tek adam olduğu 19701980 arası yıllar). Bottomore ise, Frankfurt Okıılu (.Eleştirel Kuram) yapıtında, eleştirel teorinin tarihinde dört ayrı dönem belirlemiştir:11 1) Marxizmin başat olduğu yıllar (1923-1933 dönemi), 2) Yeni-Hegelciliğin etkin öğe olarak öne çıktığı yıllar (19331950 sürgün dönemi), 3) Marcuse’ün popülaritesinin artışı/siyasal ve düşünsel alanda en etkili yıllar (1950-1970 dönemi), 4) Marxizm’den kopuş ve çöküş: (1970’lerden günümüze kadar olan evre).

Habermas

dönemi

Eleştirel teorinin tarihine dair yapılan değerlendirmeleri uzat­ mak olanaklıdır. Ben bu yapıtımda eleştirel teorinin kökleri ve tarihsel akışına/seyrine ilişkin olarak dört temel dönemden söz edeceğim.

1. F ran k fu rt O kulu’nda 1923-1929 Dönemi: “ M a rs ’ın Kı­ ra a th a n e sin d e Buluşm a a) Gerlach Dönemi Frankfurt Okulu’nun sığmağı olan Sosyal Araştırmalar Enstitü­ sü, Weil, Horkheimer ve Pollock’un çabalarıyla 1923 yılında Frankfurt Üniversitesi bünyesinde resmen kurulmuş bir araştırma okuludur. Frankfurt Üniversitesi ile bağlantılı olan enstitünün her türlü eksiklerini giderme (binanın yapımı, kütüphane, arşivleri oluşturma ve her türlü finansman kaynağı sağlama gibi) işini üstle­ nen kişi Weil’dir. Weil ve ekibinin Almanya Millî Eğitim Bakanlığı ile yapılan uzun görüşmeler sonucunda varılan anlaşmada enstitünün başına üniversitelerde, özellikle Frankfurt Üniversitesi’nde devletten maaş

11 BOTTOMORE, Frankfurt Okulu (Eleştirel Kuram).

alan, devlet memuru statüsünde çalışan “tam profesör” 12 bir bilim emekçisinin getirilmesi karan alınmıştır. Oysa “Enstitü’nün kuru­ luşu sırasında ne Weil ne Horkheimer ne de Pollock profesörlük unvanına sahip değildi.” 13 Dolayısıyla bu üç M arxist entelektüelin Sosyal Araştırmalar Enstitüsü üzerindeki denetimi fiilen ellerinde bulundurma olanaklan yasal olarak yoktu. Enstitünün Sosyal Araş­ tırmalar D em eği’nin malî ve yönetsel biriminin başına geçen W eil14, onun başkanlığı için Aachen Teknik Yüksek O kulu’nda ekonomi profesörü olan Mancist-yönelimli Kurt Albert G erlach’ı önermiştir. W eil’in önerisi arkadaşları ve Eğitim Bakanlığı tarafın­ dan da benimsenmiştir. Böylece Gerlach enstitünün ilk yöneticisi olmuştur. Sosyal Araştırma Enstitüsü’nün başkanlığına atanan Gerlach, enstitünün kurucu isimleriyle benzer eğilimler taşıyan bir entelek­ tüeldir. Gerlach, Weil, Horkheim er ve Pollock gibi, “buıjuva toplumundan estetik ve politik yönden hiç hoşlanm ayan biriydi.” 15 Pollock’un “partili olm ayan bir sosyalist” 16 olarak nitelediği Gerlach, göreve gelir gelmez Enstitü’nün Mancizm eksenli çalış­ m alar üretecek bir oluşum olacağını vurgulamıştır. Enstitünün yöneticiliğine atandıktan sonra Gerlach, Mancizm, sosyalizm ve anarşizm üzerine bir dizi dersler vereceğini duyurmuş, ancak bun­ ları gerçekleştirmeden ölmüştür. Onun sekiz bin ciltlik kitabını Sosyal Araştırma Enstitüsü’ne bırakmış olması, enstitüye yaptığı en önemli katkı olarak görülebilir.

12 JA Y , Diyalektik İmgelem: F r a n k f u r t Okulu ve Sosyal Araştırmalar 13

14 15 16

Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 27. SL A TER , F ra n k fu rt Okulu: Kökeni ve Önemi (Marksist Bir Yakla­ şım), s. 16 * JAY, Diyalektik İmgelem: Fra n k fu rt Okulu ve Sosyal Araştırmalar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 27-28 A.g.e., s. 28. A.g.e., s. 28.

b) G rü n b e rg ’li Y ıllar

Sosyal Araştırmalar Enstitüsü’nün ilk müdürü olan Gerlach’ın ani ölümü nedeniyle, enstitüye yeni bir yönetici bulunması konusu gündeme gelmiştir. Aranan başkanın daha çok enstitüde üyelerden birisinin bir kaç yıl sonra Frankfurt Üniversitesi’nde kürsü sahibi olacağı yıllara kadar işleri yürütecek birisi olması düşünülmüştür. Jay’ın saptamasına göre, bulunacak yeni yönetici hem “geçici” hem de “yaşlı”17 birisi olmalıydı. Bu çerçevede Weil, Horkheimer ve Pollock’un akima gelen ilk isim, sosyalizm tarihçisi olan ve Friedrich Hngels’in biyografisini yazan Gustav Mayer’dir. Fakat Mayer ile yapılan görüşmelerde, onun enstitünün bütün entelektüel etkinlikleri üzerinde denetim kurmak istemesi önemli bir sorun olmuştur. Mayer ile enstitü üyeleri arasında belirginleşen ideolo18 jiydüşün yönelimi farklılıkları ve onun “aristokratlaştırılmış kı­ demli komünist gibi davranması”19 görüşmelerin sonuçsuz kalma­ sına yol açmıştır. Mayer’den vazgeçen enstitü üyeleri (özellikle Weil) uluslarara­ sı üne sahip AvusturyalI Mancist tarihçi Cari Grünberg ismi üze­ rinde durmuşlardır. O sıralarda Viyana Üniversitesi hukuk ve siya­ set bilimi profesörü olan Grünberg ', yapılan görüşmeler sonucun­ da 1923 sonlarında Frankfurt Üniversitesi Ekonomi ve Toplumsal Bilimler Bölümü’nde bir kürsüyü üstlenerek enstitünün kurulu­ şundan sonraki “ikinci müdürü”71 olmuştur. 1

A.g.e., s. 28. S L A T E R , Frankfurt Okulu: Kökeni ve Ö nem i (M arksist Bir Yakla­ şım), s. 16. 19 JAY , Diyalektik İmgelem: Frankfurt Okulu ve Sosyal Araştırm alar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 28. 20 S L A T E R , Frankfurt Okulu: Kökeni ve Ö nem i (M arksist Bir Yakla­ şım), s. 16; JA Y , Diyalektik İmgelem: Frankfurt Okulu ve Sosyal Araştırmalar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 28-29. Sosyal A raştırm alar E n s titü sü ’nün ilk m üdürü G erlach o lm asın a karşın bazı kaynaklarda “ ilk m ü d ü r” olarak G rü n b c rg ’in adı g eçm ek ted ir [H ELD , Introduction to Critical Theory: H ork h e im e r to Haberm as , s. 29; B O T F O M O R E , Frankfurt Okulu (Eleştirel Kuram), s 9; D EL LA LO Ğ LU , Frankf ur t O k u l u ’nda Sanat ve Toplum, s. 13]. Bu ko­ nuya dair çelişkili bir açıklamayı J a y ’in Diyalektik İmgelem: Fra n k furt Okulu ve Sosyal A r aştırm ala r Enstitüsü Tarihi 1923-1950 yapıtında da

1861’de Yahudi bir ailenin çocuğu olarak Romanya’da dünya­ ya gelen, Viyana Ü niversitesi’nde alanıyla ilgili kürsüye atanabil­ mek için “Katolik” olmayı kabul eden, 1910 yılında Avrupa’nın ilk büyük işçi hareketi ve sosyalist tarih dergisi konumundaki “Archive f o r H istory o f Socialism and the Workers M ovem en f” \ (“Sosyalizm ve İşçi H areket Tarihi İçin A rşiv”)22 çıkaran, bu dergi­ yi 1923’te Sosyal Araştırmalar Enstitüsü’nün dergisi olarak yayım­ lamaya başlayan23 ve “Gerlach’in halefi”24 olan Grünberg, Alman üniversitelerine kabul edilen ilk Marxist olma özelliğine sahiptir.25 Grünberg, Alm an üniversitelerinde Marxist olduğu herkesçe bi­ linmesine karşın kendisine kürsü verilen ilk bilim insanıdır. Grünberg, yaşadığı dönemde tarihsel materyalizm konusunda oto­ rite olarak kabul edilen bir aydındır. Düşün yönelimini ve kimliğini belirleyen ortodox Marxizmdir. Grünberg, Sosyal Araştırmalar Enstitüsü’ne yönetici olunca onu Marxizme göre biçimlendirm eye çalışmıştır. Grünberg, ensti­ tünün program, içerik ve teorik temelinin Marxizm olacağını, onun 1924 yılında hizm ete giren yeni binasının açılış konuşmasında

g örm ek teyiz. Jay, yapıtında, G e r la c h ’tan hem “ E nstitü’nün ilk başkanı olm ası düşünülen G erlach ” (s. 3 3 ) hem d e “G erla ch ’ın Eğitim Bakanlığı tarafından E nstitü’nün ilk b a şk an lığ ın a atanm ası o n an m ış bulunuyordu... Enstitü’nün başk an lığın a atandıktan sonra, G erlach ” (s. 2 8 ) şek lin d e sö z etmiştir. 2

Bu arşiv, daha sonraları “Grünberg A rşiv i” olarak anılacaktır. Grünberg, Frankfurt’a g e lm e d e n ö n c e “ S o s y a liz m v e İşçi T arihi” v e/y a da “Grünberg A rşivi” nin editörü olarak tanınm aktaydı. Bu büyük derginin -en azından

G rünberg’in yön etici old u ğu yıllarda- enstitünün çalışm alarında önem li bir rol oynadığı söylen eb ilir. Grünberg, dergiyi toplum bilimlerinde, ö z e l­ likle de işçi hareketinin v e so sy a liz m in tarihini in celem e noktasında önem li bir boşluğu dolduracak bir araç olarak görmüştür. Dergi beş temel bölüm den oluşm aktaydı: Teorik sorunlar, orijinal m a lzem e/b elgeler, tüm y ön leriyle bir önceki yılın olaylarının d ök üm ünü yapm a, kitap in cele­ me/eleştirisi ve bibliyografya çalışm aları [S L A T E R , F r a n k fu r t O k u lu : K ö k en i ve Ö n e m i ( M a r k s is t B ir Y a k la ş ım ) , s. 24]. 23 H E L D , I n tr o d u c tio n to C r itic a l T h e o r y : H o r k h e i m e r to H a b e r m a s, s. 29; J A Y , D iy a le k tik İ m g e le m : F r a n k f u r t O k u lu ve S o s y a l A r a ş tır m a ­ lar E n stitü sü T a r ih i 1 9 2 3 -1 9 5 0 , s. 29. 24 STIRK, C ritica l T h e o r y , P olitics an d S o c ie ty : A n I n tr o d u c tio n , s. 15. 25 H E L D , Introduction to Critical Theory: H ork h eim er to H aberm as, s. 29.

açıkça dile getirmiştir. Grünberg açılış bildirgesinde (1924); Marxizmi, bilimsel bir metodoloji, araştırma programı ve sosyal bir bilim olarak ele almıştır. Grünberg, enstitüye Marxist bir kimlik edindirme çabasında olmuştur. Grünberg’e göre, “Marxizm, felsefî bir sistem ve bilimsel araştırma yöntemi olarak toplumun yapısını analiz etmede kullanılmak zorundadır.”’ ’ Böylece, enstitünün toplumsal sorunları belirleme ve çözmede izleyeceği taslak prog­ ram (yöntem, strateji ve teknikler), Mancist yöntem olacaktır. Mancizm öncelikle kendi kendine bir ekonomik teori ve bir araş­ tırma yöntemidir. Grünberg, materyalist tarih düşününün daimi kategoriler geliştirmeye ya da tarihin ve doğanın evrensel yasaları­ nı formüle etmeye girişmediğini ileri sürmüştür. Materyalist tarih fikrinin nesnesi, kendi değişimi ve gelişimi içinde belirli somut tarihsel dünyadır. Bundan dolayı tarihsel materyalizm değişen ve gelişen toplumu içeren bir teori olarak kavramsallaştırılabilir. Grünberg’in düşün yönelimi bakımından Marxist araştırmaların amacı, sosyal değişimin kanunlarını ve nedenlerini keşfetmektir. Bu noktada Grünberg, “tüm görünümleri içerisinde hayat, ekono­ mik sistemin bir refleksidir”, görüşündedir. Sosyal yapı ve hayat alanları, belirli bir ekonomide işleyen var olan yasalann ortaya çıkan İması yoluyla kavranabilir ve böylece sosyal teorinin anahtar27 28 lan ekonomik sistemi yöneten yasalarda bulunabilir. •

•

•

Grünberg, 1924 tarihli açılış bildirisinde, bilimsel bir metodolo­ ji olarak Mancizm anlayışım öne çıkarmıştır. Slater’in tespitine

26 A.g.e., S. 29. KELLNER, Critical Theory, M a r n s ın and M odernity, s. 13; HELD, Introduction to Critical Theory: Horkheimer to Habermas, s. 3 1. 28 G rün berg’in m etodolojisi bu noktada diyalektikten ziyade tüm evarım saldır. G rü n b e rg ’e göre, m ateryalist analiz tü m e v a r ım a olduğu için “elde edeceği sonuçların zam an ve m ekan içinde evrensel bir geçerlilik iddiası yoktur; yalnızca, göreli ve tarihsel olarak koşullara bağlı bir anlam lılık ta­ şıyabilir” (JA Y , Diyalektik İmgelem: Frankfurt Okulu ve Sosyal Araş­ tırmalar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 31). Bu çerçevede onun tarih görüşü az m ükem m elden daha fazla m ü k em m ele doğru olan organist evrimselcidir. Ancak G rü n b e rg ’in tü m e v a rım a epistemoloji anlayışı, ensti­ tünün öteki üyelerince benim senm em iş olm asına karşın, onun yönteciliği dönem inde enstitüye egem en olmuştur. •

göre29, Grünberg Mancist teoriyi kabullenişini sadece altyapı ve onun inşa ettiği/belirlediği üstyapıya dair ünlü teze göndermede bulunarak değil, Komünist Parti Manifestosu'nun en az onun kadar tanınmış “giriş” cümlelerini30 yeniden ifade ederek açığa vurmuş­ tur. Bu bağlamda Grünberg şöyle demiştir: “Tarihin tarihsel ma­ teryalist yorumu, bütün toplumsal görüngüleri, bunlara karşılık gelen tarihsel biçimi içinde, ekonomik yaşamın yansımaları olarak görmektedir; yani, son kertede, maddi yaşamın üretim süreci top­ lumsal, politik ve düşünsel yaşam süreçlerini belirlemektedir, bü­ tün tarih... kendisini sımf savaşımlarının tarihi olarak ortaya koy­ maktadır.” '1 Görüldüğü üzere; Grünberg, yöneticisi olduğu ensti­ tünün izleyeceği metodolojik taslağın M amzmle iç içeliğine dair ciddi bir beyânâtta bulunmuştur. Grünberg’in M arazm ile yakın bağının göstergelerinden birisi de enstitünün o dönemde Moskova’da David Ryazanov’un (Riazanov) yönetimindeki “Marx-Engels Enstitüsü”32 ile kurduğu ilişkidir. Eş deyişle “Marx-Engels Enstitüsü” ile olan düzenli te­ maslar ve karşılıklı bilgi alışverişleri (etkileşimsel bağlar), Sosyal Araştırmalar Enstitüsü ile klasik Marxizm geleneği arasındaki yakın bağlan sembolize etmektedir. Bu iki enstitü, Held’in belir29

SLATER, F rankfurt O kulu: K ökeni ve Ö n em i (M ark sist Bir Y ak la­ şım), s. 17. 30 Marx ve Engels tarafından kaleme alınan K om ü n ist Parti M anifestosu, “günümüze kadarki bütün toplumlann tarihi, sın ıf savaşımları tarihidir”, şeklindeki ünlü cüm leyle başlar (M A R X , Kari ve ENGELS, Friedrich; K om ünist Parti M anifestosu, Çeviren: Sol Yayınlan Yayın Kurulu, Sol Yayınları, Ankara, 1998, s. 9). 31 Grünberg’den aktaran; SLATER, F rank fu rt O kulu: Kökeni ve Önemi (M arksist Bir Y ak laşım ), s. 17-18. T7 ' Çoğu kaynakta Grünberg döneminde “ Enstitü, M oskova’daki M arxEngels Enstitüsü ile ilişki içindedir”, vurgusu yapılırken (JAY, Diyalek­ tik İmgelem: Frankfurt O kulu ve Sosyal A raştırm alar Enstitüsü T a­ rihi 1923-1950, s. 33-40; KOÇAK, “ Horkheimer ve Frankfurt Okulu”, s. 8), Kellner, Grünberg döneminde ilişki kurulan enstitünün M oskova’daki M arx-Lenin Enstitüsü olduğunu ileri sürmüştür. Kellncr’e göre, “Ensti­ tü, Marx ve Engels’in çalışmalarının eleştirel edisyonunu üretmek için ça­ lışan M oskova’daki M arx-L cnin Enstitüsü ile yakın ilişkiler kur­ muş/sürdürmüştür” (KELLNER, Critical T heory, M arxism and Modernity, s. 14).

iemelerine göre33, Marx-Engels Complete Edition’ın ilk cildinin yayınlanmasının sponsorluğunu birlikte üstlenmişlerdir. Sosyal Araştırmalar Enstitüsü M oskova’daki “Manc-Engels Enstitüsü” ile Marx ve Engels’in arşivlerinin bir kısmım kontrol eden antikomünist Alman Sosyalist Partisi arasında aracı olarak eylemde bulunmuştur/4 Söz konusu iki Marxist enstitünün yakınlığım gös­ teren önemli işaretlerden bir diğeri, Sosyal Araştırmalar Enstitü­ sü’nden Pollock’un Ryazanov’un davetlisi olarak M oskova’ya gitmiş olmasıdır. Ekim Devrimi’nin Marxist teoriye koşutluk gösterip gösterme­ diğini anlamak bakımından Pollock’un ziyareti ehemmiyet arz etmektedir. Pollock, M oskova’da sosyalist yapılanma ve ekonomi­ nin işleyişini “yerinde incelemek/görmek”35 olanağım bulmuş, daha sonraları ise Sovyetler B irliği ’nde Ekonomi Planlam a D ene­ meleri 1917-1927 yapıtım36 yazmıştır. Pollock’un ziyareti, Frank­ 33

HELD, I n t r o d u c t io n to C r itic a l T h e o r y : H o r k h e i m e r to H a b e r m a s , s.

29-30. 34

STIRK, C r itic a l T h e o r y , P o litic s a n d S o c ie ty : A n I n t r o d u c t io n , s. 16. Stirk’e göre, bu durum karşısında A lm an ü n iversite otoriteleri akadem ik kurumun parti-siyasal etkinlikleri için örtülü olarak kullanılıyor o lm a sın ­ dan korkmuşlar v e Frankfurt O k u lu ’na karşı y o ğ u n bir m uhalefet ya p m ış­ lardır. Bu m uhalefetin d ozu sonradan a ş ın y a k açm ış, s ö z g e lim i tanınmış ekonom i profesörü Fritz Schm idt, Kültür Bakanına W e i l ’in kom ünist o l­ duğunu ihbar etm iş v e eleştirel teorisyenlerin d ev let düşm anı olduğundan söz etmiştir. Bunun üzerine W eil, d evlet düşm anı olm adıklarım ama Marxist olduklarını vurgulam ış, “ Bakanlık ile yaptığı anlaşm ada Ensti­

tü’nün bilim sel M arx izm c sıkı sıkıya bağlı olacağı g erçeğin in bir sır o l­ madığını iddia etmiştir” (S T IR K , C r itic a l T h e o r y , P o litics a n d S o ciety: An I n tr o d u c tio n , s. 15). A ncak Sch m id t v e diğerlerinin yoğu n m u h alefe­ ti, Grünberg’in halefi H orkheim er üzerinde oldukça etkili olmuştur (A .g.e., s. 16). 35 K O ÇAK, “ Horkheimer ve Frankfurt O k u lu ”, s. 8-9. Pollock, enstitü üyeleri arasında oldukça fazla tartışma yaratan yapıtında; “ Devrimin sosyal so n u çla n v e 1 9 2 0 ’lerdeki zor g ü cü n e dayanarak yapılan kollektifleştinue konusunda yorum yapmaktan dikkatle kaçınmıştır" (JAY, D iy a lek tik İm g e le m : F r a n k fu r t O k u lu v e S o sy a l A r a ş tır m a la r Enstitüsü T a rih i 1 9 2 3 -1 9 5 0 , s. 41). Aslında Pollock, enstitünün öteki üyeleriyle, özellik le de Henryk Grossmann ile p o lem iğ e girmiştir. Grossmann 1929 yılında enstitünün ilk kitabı olarak yayım lanan K a p ita ­ list S istem d e B irik im ve Ç ö k ü ş Y a s a s ı ’nda, yoksullaşm anın prolctarya-

furt Okulu’nun tarihinde bir dönüm noktası olmuştur. Frankfurt Okulu’nun sonradan Mancist teoriden uzaklaşmasında Pollock’un Rusya izlenimlerinin rolünün olduğunu yadsımak mümkün değil­ dir. Grünberg’in yöneticiliği sırasında enstitünün Marxizmle orga­ nik bağını gösteren bir başka yön ise, Grünberg ile birlikte Frank­ furt Okulu’na gelen çoğu araştırmacının politik ve Marxizmyönelimli insanlar olmasıdır. Asistanların bazdan37 sol/sosyalist harekete aktif olarak katılmışlar, hem Sosyal Demokrat Parti’nin hem de Komünist Partisi’nin üyeleri olmuşlardır. Çünkü enstitü­ nün ortamı ve havası Marxizme hem teorik hem de eylemsel etkin­ likler düzeyinde olanak alanlan oluşturmaktaydı. Zaten enstitünün programı ve işleyişi de Avrupa’daki üniversite anlayışıyla paralel­ likler göstermemekteydi. Bu gerçeğe Wiggershaus şöyle işaret etmiştir: “Mancizm ve işçi hareketi tarihi artık üniversitede öğreti­ liyor ve çalışılıyordu ve isteyen herkes bu konular üzerinde/bu alanda doktora yapabiliyordu. Şimdi artık Frankfurt’ta kurulan enstitüde Mancizm taraftan olan siyasal ekonomi alanında kadrolu bir profesör vardı. Üniversitenin bünyesinde uzmanlığı işçi sınıfı hareketini ve sosyalizmi Mancist bir açıdan incelemek olan bir enstitü oluşmuştu ve bu enstitüde Kari Korsch gibi Mancistler ve Max Adler, Fritz Adler ya da Otto Bauer gibi Avusturya-

da değil, kapitalistlerde olduğunu bunların aşın-biriktirim yönelimlerinin belli bir süre sonra kâr hadlerinde zorunlu olarak bir düşüşe neden olaca­ ğını ileri sürmüştür. Grossmann, kapitalizmin çöküşünü geciktiren tedbir­ ler alınsa bile onun yıkılışının önlenem eyeceğini vurgulamıştır (JAY, Di­ yalektik İm gelem : F ran k fu rt O k u lu ve Sosyal A ra ştırm a lar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 40). Pollock ise, tem elde Grossmann'a karşı dur­ muştur. Pollock, bedensel olmayan emeği (beyinsel emeği) ihmal ettiği için Manc’ın üretici emek anlayışının yetersiz kaldığını söylemiştir. Pollock, 20, yüzyılda öne çıkan hizmetler sektörü üzerine yoğunlaşmıştır. Hizmetler sektöründeki işçilerin emeğinden el koyma yoluyla oluşturulan artı-değerin kapitalist sistemin uzatılmasında kullanıldığım bildirmiştir (JAY, D iyalektik İm gelem : F rank fu rt O k u lu ve Sosyal A raştırm alar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 40). 17 Kari August Wittfogel, Franz Borkenau ve Julian Gumperz gibi (HELD, Introduction to Critical T h eory: H ork h eim er to H aberm as, s. 30; KELLNER, Critical T h eory, M arxism and M od ern ity, s. 14).

Marxistleri dersler verebiliyorlardı... Manc ve Engels’in çalışmala­ rının yayma hazırlanması, üniversitenin kabul edilmiş araştırma • * • **8 görevlileri arasında bilimsel çalışma olarak kabul edilmekteydi.’” ’ Grünberg’in yöneticiliği döneminde enstitünün yapısının ortodoks Mancist anlayışla örülmüştür. Jay’a göre, enstitünün ortodoks Mancist söylemi, orada öğrencilik yapan Oskar H. Svvede’in Amerikalı Mancist Max Eastman’a göndermiş olduğu bir mektupta oldukça açık bir şekilde -biraz da düş kırıklığıyla- dile getirilmiştir: “Mancist bir Enstitüde ortodoks bir dinin cemaatini oluşturan ikonografikleşmiş bir yazmsal külliyatı mümince okuyup duran, kara tahtasında ise Manc’ın sermayenin işlevlerini sıralarken kullandığı 1000 k+ 400 w formülü gibi matematikleştirilerek cid­ diyet kazandırılmak istenen beylik şeyler yazılı sınıflarda, araların­ da saatlerce sıkıntıdan patladığım genç bir kuşak. Aman Tanrım! Seminerlerde, öğrenciler arasında, incir çekirdeğini doldurmaya­ cak, aslı-faslı olmayan ‘felsefî’ kavramlarla sorunların çözümle­ nemeyeceğini söyleyen tek kişiye rastlamadan saatlerce Hegel diyalektiği üzerine konuşmalar, tartışmalar.”39 Kısacası Grünberg döneminde ortodoks Mancizm enstitüye yön vermiştir. Öğrencile­ rin Grünberg yönetimindeki enstitüye “M arx’m kıraathanesi” de­ meleri, bu durumun en açık delilidir. Grünberg döneminde Frankfurt Okulu’nda öne çıkan üye teo­ risyenler arasında Wittfogel, Grossmann ve Pollock anılabilir. Adı geçen üye teorisyenler daha çok ekonomi, sosyalizm, kapitalizm ve toplum gerçeği üzerine yoğunlaşmışlardır. Grünberg döneminde enstitünün ilk önemli çalışması, Grossmann’ın Kapitalist Sistemde Birikim ve Çöküş Yasası yapıtıdır. Grossmann metninde, ekonomi politiğin Marxist eleştirisinin sorunsuz kabul edilemeyeceğini iddia etmiştir. Enstitünün ikinci önemli teorik yayım olan Sovyetler Birliği’nde Ekonomi Planlama Denemeleri 1917-1927'de Pollock, planlı ekonomiye geçişi irdelemiş ve özellikle Sovyetler Birli­ ği’ndeki ekonomik gelişmeleri soyut bir şekilde değil, proletarya VViggershaus’dan aktaran; KELLNER, C ritic a l T h e o ry , M a r n s ı n and M odernity, s. 14, 39 JAY, Diyalektik İmgelem: Frankfurt Okulu ve Sosyal Araştırmalar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 32.

diktatörlüğünün ortaya çıktığı sosyo-ekonomik ve siyasal koşullar­ la bağıntılı olarak ele almıştır. Grünberg döneminde öne çıkan üçüncü çalışma, enstitü üyelerince yaklaşımı pozitivist görülen ve bu yüzden de eleştirilen Wittfogel’in Çin'de Ekonomi ve Toplum eseridir. Wittfogel kitabında, genel olarak üstyapısal öğele­ re/sorunlara vurgu yapmış ve aydınlatıcı tarihsel materyalist göz­ lemlerde bulunmuştur. Grossmann, Pollock ve V/ittfogel’in yapıt­ ları, Grünberg’in salt ampirik arşiv çalışması içinde sınıflandınlmasa bile, Enstitü’nün ilk dönemlerindeki çalışmaların, Horkheimer döneminde önemli hale gelecek olan, derinlik psikolo­ jisinin Marxizm için önemi sorununu içermediği açıktır.40 Grünberg döneminde eleştirel teorisyenler teorik analizlerle be­ lirli somut tarihsel çalışmaları birleştirmeye uğraşmış, daha çok kapitalist ve sosyalist ekonomiler, işçi hareketinin tarihi ve tarihsel materyalizm üzerine yoğunlaşmışlardır. Weil, Grünberg dönemin­ de öne çıkan ve incelenen altı çalışma alanı saptamıştır:41 1) Tarihsel materyalizm ve Marxizmin felsefi temelleri, 2) Teorik ekonomi politik, 3) Planlı ekonominin sorunları, 4) Proletaryanın durumu/konumu, 5) Sosyoloji, 6) Toplumsal öğretilerin ve partilerin tarihi. Her ne kadar Frankfurt Okulu tarihinde Grünberg dönemi, “Marx’ın kıraathanesi” ya da “ortodoks Mancistlerin evi” olarak nitelendirilmiş olsa da, Mancizm söz konusu dönemde koordinatla­ rı, determinantları, tözsellikleri ve karakteristikleri bağlamında eksik/kısır kavranmıştır. Bu eksik kavranışlan ya da Grünberg

40 SLATER, Frankfurt Okulu: Kökeni ve Önemi (Marksist Bir Yakla­ şım), s. 20-23. 41 A.g.e., s.20.

dönemi-Marxizm bağlantısına dair yöneltilen eleştirileri42 dört ana eksende toplamak olanaklıdır: 1) Grünberg ve öteki eleştirel teorisyenler, üretim süreci­ nin/altyapının (ekonomi alanının) düşünsel üstyapının (siyasal ve ideolojik alanın) nihaî belirleyicisi olduğu gerçeğini görmelerine karşın, bu süreçteki/belirlenim mekanizmasındaki karmaşık olu­ şumları daha yakından ele almaya -özellikle anti-psikolojist tavır, psikolojik öğeye/boyuta kayıtsızlık- gerek duymamışlardır. 2) Grünberg, tarihsel materyalizmin felsefe ya da metafizik ol­ duğunu reddetmesine, onu bir bilimsel yöntem/etik olarak ele al­ masına karşın, felsefe ile bilimsel sosyalizm arasındaki diyalektik ilişkiyi belirlemekte başarılı olamamıştır. 3) Grünberg’in direktörlüğünde kavramlamayan ve üzerinde durulamayan şey, Marxizmin asal ethosu konumundaki teoripraxis bağıntısıdır. 4) Grünberg’in doğa ve toplum kaynaklı sorunsalların tahliİm­ de diyalektik yöntemden ziyade tümevanmsal bir tavır takınması, bilhassa tümevanmsal epistemoloji kavrayışım öne çıkarması, Frankfurt Okulu tarihinde önemli bir sapıştır.

2. F ran k fu rt O kulu’nun G erçek Kimliğine Kavuşması: “M arx” Değil “M ax” Dönemi a) F ran k fu rt O kulu’nun Ç ekirdek K adrosunun Oluşması ve Metodolojik Kim lik Edinim Y ıllan (1930-1933) Frankfurt Okulu tarihinde Grünberg dönemi, Grünberg’in 1927’de geçirdiği kalp krizinden sonra sağlığının düzelmemesi üzerine 1929’da enstitünün yöneticiliğinden ayrılışıyla sonlanmıştır.43 Grünberg, 1940’lara değin yaşamda kalmışsa da Frankfurt KELLNER, Critical Theory, Marxism and Modernity, s. 13; SLATER, Frankfurt Okulu: Kökeni ve Önemi (Marksist Bir Yaklaşım), s. 1819; JAY, Diyalektik İmgelem: Frankfurt Okulu ve Sosyal Araştırma­ lar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 3 1. 43 Held’e göre, “Grünberg, 1929 yılında 68 yaşında iken emekli olmuştur" (HELD, Introduction to Critical Theory: Horkheimer to Habermas, s.

Okulu üzerinde etkin olamamıştır. G rünberg’den sonra o günlerde Frankfurt O kulu’nda profesör titrine malik olabilecek üç düşün insanı vardı. Bunlar, Weil, Pollock ve H orkheim er’dır. Enstitünün malî işleriyle ilgilenen W eil’in profesör olm ak istememesi, Pollock’un ise isteksiz davranması, H orkheim er’a enstitünün yöne­ ticiliğinin yolunu açmıştır. Sosyal A raştırm alar Enstitüsü’nün yö­ neticiliği için Horkheim er adının öne çıkm asının asıl nedeni, Horkheim er’in siyasal olarak şüpheli biri olmayışıydı. Polisin, enstitü üyelerinin özgeçmişlerini kontrol ettiğinde, H orkheim er’in M ünih’te komünist Pollock ile birlikte oluşunu44 fark etm ede başa­ rısız olması ve aynı zamanda onun fakültede popüler ve yetenekli bir öğretmen olması, Tem m uz 1930’da Sosyal Araştırmalar Ensti­ tüsü müdürlüğüne ve sosyal felsefe profesörlüğüne atanmasını kolaylaştırmıştır.45 Horkheimer ile birlikte Frankfurt Okulu tarihinde yeni bir dö­ neme girilmiştir. Horkheimer, Frankfurt Okulu teorisyenleri içeri­ sinde eleştirel teorinin ortaya çıkışı ve gelişimine katkısı en fazla olan düşünürdür. Bir bakım a eleştirel teori, yönelimini, inceleme birimini, ilgi odağım, gelişimini ve düşün tarihinde mühim bir teori olarak konumlanışını H orkheim er’a borçludur. Frankfurt Oku­ lu/eleştirel teori, adeta onunla özdeşleşmiştir. O, hem Sosyal Araş­ tırmalar Enstitüsü’ndeki yöneticiliğiyle hem de teorik/metodolojik katkısıyla Frankfurt O kulu’nu var kılan bir entelektüeldir. Frank­ furt O kulu’nun temelinde Horkheimer ve onun düşünceleri vardır. Nitekim çoğu araştırm acı16 Frankfurt Okulu adıyla anılan Sosyal

31). Jay ’a göre ise, G rün berg “ 1929’da, o tuzdo ku z yaşındayken Enstitü­ nün yöneticiliğinden ayrılm aya karar verm iştir" (JA Y , Diyalektik İmge­

lem: Fra n kfu rt Okulu ve Sosyal A r a ştırm a la r Enstitüsü Tarihi 19231950, s. 47). 44

H orkheim er ve Pollock 1911 ’den beri yakın arkadaştırlar. İkisi arasındaki arkadaşlık, M arx ve Engels arasındaki ilişkiyi andırm aktadır. Fakat “ M arx’ın E ngels’c finansal açıdan bağımlı oluşu gibi Horkheimer, Pollock’a bağımlı değildi” (S T IR K , Critical Theory, Politics and Society: An Introduction, s. 16). 45 STIRK, Critical Theory, Politics and Society: An Introduction, s. 16. 46 SLATER, Fra nk furt Okulu: Kökeni ve Önemi (Marksist Bir Yakla­ şım), s 9; A RATO , “ Introduction” , s. 6.

Araştırmalar Enstitüsü’nün temelinin Horkheimer’ın yönetici ol­ masıyla atıldığını vurgulamıştır. Horkheimer’m enstitüye yönetici olmasıyla Frankfurt Oku­ lu’nun çekirdek kadrosu oluşmuştur. Frankfurt Okulu, düşünce tarihinde kendisini üne kavuşturacak teorik ve felsefî argümanla­ rıyla “gerçek kimliğine” (eleştirel gelenek) kavuşmuştur. Horkheimer ile birlikte Sosyal Araştırmalar Enstitüsü’nde eleştirel teoriyi geliştirecek, adlan Frankfurt Okulu’yla birlikte anılacak yeni bir kadro oluşmuştur. Oluşan yeni kadro sayesinde Frankfurt Okulu bir entelektüel kimlik edinebilmiştir. Çünkü Horkheimer dönemi teorisyenleri, hem niceliksel hem de niteliksel yönden Grünberg dönemine göre çok farklı disiplinlerden gelen entelektü­ ellerdi. Grünberg döneminin ekonomist ve siyaset bilimci ağırlıklı > üye teorisyen profili Horkheimer döneminde çeşitlenmiştir. Eko­ nomiden sanata, felsefeden sosyolojiye, siyaset biliminden psika­ nalize uzanan geniş bir yelpazede üye teorisyenler okulun içinde yer almışlardır. Eleştirel teorinin üye teorisyen profilinin bu çeşitli­ liği, onun teorik ve metodolojik bağlamda “gerçek kimliğini” (di­ siplinler arası bir sosyal teori olması) edinmesine kaynaklık etmiş­ tir. “Max Horkheimer’in yönetimi altında Toplumsal Araştırmalar Enstitüsü, toplumsal kuramı disiplinler arası bir temelde geliştir­ meye yöneldi.”47 Horkheimer döneminde Frankfurt Okulu’nun üye teorisyen profili ve bu teorisyenlerin kısa öz yaşam öyküleri aşağıdaki gibi­ dir:

47 HELD, David; “ Horkheimer’in Eleştirel Kuram Çözümlemesi: Epistemo­ loji ve Yöntem” , Frankfurt Okulu (iç.), Çeviren: Kahraman Bozkurt ve H. Emre Bağce, Editör: H. Emre Bağce, Doğu Batı Yayınları, Ankara, 2006, s. 189.

Max H orkheim er (1895-1973)48: Filozof, sosyolog ve sosyal psikolog.49 Frankfurt Okulu’nun önde gelen isimlerinden birisidir. Okulun öncüsüdür. Horkheimer, Yahudi ve zengin bir ailenin oğ­ ludur. Almanya’da Stuttgart’ta dünyaya gelmiştir. Ekonomi eğiti­ minden sonra psikoloji ve felsefe alamnda akademik çalışmalara başlamış, 1922’de Kant üzerine yaptığı teziyle doktora derecesi 50 •* ı almış , 1925’te Frankfurt Ü niversitesinde doçent olmuştur. 1930’da Sosyal Araştırmalar Enstitüsü’nün yöneticiliğine atanmış­ tır. Horkheimer, Nazilerin Alman üniversitelerinden attığı (13 Nisan 1933’te) ilk bilim adamı olma onurunu51 taşımaktadır. Marcuse’ün “olağanüstü bir adam”52 olarak nitelediği Horkheimer, Naziler iktidan ele geçirince önce Cenevre sonra ise New York’a gitmiş, 1950’de Frankfurt’a dönmüş, 1959’da emekli oluncaya kadar Sosyal Araştırmalar Enstitüsü’nde yönetici olarak çalışmış­ tır. Önemli yapıtları arasında Akıl Tutulması (1947), Adomo ile

48

H ork h eim er’ın ö lü m tarihi 7 T e m m u z 1973 olm asın a karşın [H ELD, David; “ M ax H ork h eim er”, Çeviren: L event Köker, M a r x is t D ü şü n c e S ö z lü ğ ü (iç.), Editör: T o m B ottom ore, İletişim Yayınları, İstanbul, 1993, s. 2 70; M İL L E R , D a vid v e Diğerleri; “ M ax H orkheim er” , B lackvvcll’in S iy a sa l D ü ş ü n c e A n s ik lo p e d is i I (iç.), Y a y m a Hazırlayan: David M iller v e D iğerleri, Ç eviren . B ülent Peker v e N e v z a t Kıraç, Ü m it Yayıncılık, Ankara, 1994, s. 3 6 9 ] bazı kaynaklarda H ork h eim er’ın ölüm tarihi 1971 olarak belirtilm iştir [B O T T O M O R E , F r a n k f u r t O k u lu (E leştirel K u ­ ra m ), s. 101].

49

H ELD, I n t r o d u c t io n to C r it ic a l T h e o r y : H o r k h e im e r to H a b e r m a s, s. 14. H ork h eim er’ın tem el alanı felsefed ir. O, eleştirel teorinin felsefi te­ m ellerini oluşturm uştur (D E L L A L O Ğ L U , F r a n k f u r t O k u l u ’n d a S an at ve T o p lu m , s. 15; M İL L E R v e Diğerleri, “M ax Horkheimer”, s. 369; JA Y , D iy a le k tik İ m g e le m : F r a n k f u r t O k u lu ve S o sy a l A r a ş tır m a la r E n stitü sü T a r ih i 1 9 2 3 -1 9 5 0 , s. 25). JA Y , D iy a le k tik İ m g e le m : F r a n k f u r t O k u lu ve S o sy a l A r a ş tır m a la r E n stitü sü T a r ih i 1 9 2 3 -1 9 5 0 , s. 25 v e 4 3 7 . A ncak Held, “ Max Horkheimer” adlı yazısın d a, H orkheim er’m “ Kant hakkındaki doktorasını 1 9 2 3 ’te tam am lad ığın ı” (s. 2 7 0 ) yazmıştır. H orkheim er’ın Kant üzerine yazdığı “ Ereksel Yargıgücünün Çatışkısı Ü zerin e” adlı doktora tezinin bi­ tiş tarihi 1 9 2 2 ’dir.

51 52

JAY, D iy a le k tik İm g e le m : F r a n k f u r t O k u lu ve S o sy a l A r a ş tır m a la r E n stitü sü T a r ih i 1 9 2 3 -1 9 5 0 , s 54. M A R C U S E , “M arcuse v e Frankfurt O kulu”, s. 66.

birlikte yazdığı Aydınlanmanın Diyalektiği (1947) ve Araçsal A k­ lın Eleştirisi (1967) gösterilebilir.

F ried rich Pollock (1895-1970): Ulusal planlama problemleri uzmanı ve siyasal ekonomist. Frankfurt O kulu’nun önemli teorisyenlerinden birisidir. Okulun kurum olarak oluşumunda ve gelişi­ minde oldukça fazla emeği bulunan Pollock “ Yahudilikten dönme bir işadamının” oğlu olarak Freiburg’da doğmuş, M ünih, Freiburg ve Frankfurt üniversitelerinde ekonomi ve siyaset bilimi okumuş, 1923 yılında M arx’ın para teorisi üzerine hazırladığı doktora teziy­ le Frankfurt Ü niversitesi’nde doktora derecesi almıştır. Sovyet ekonomisi ve Nazilerin ekonom ik sisteminin doğası üzerine çalış­ malar yapmıştır. Çalışmaları enstitü üyeleri arasında yoğun tartış­ malara yol açmıştır. H orkheim er’in en yakın dostudur. Horkheimer’m bilimsel bir üretim yapm ası için onun “angarya” işlerini bile üstlenmiştir. H ayatının önemli bir zam an dilimini Horkheimer ile geçirmiştir. Bir bakıma başarılı Horkheim er’ın arkasmda olan, onu yaratan insandır. Horkheim er ile aynı yaşam esintilerini paylaşmış, benzer girdaplarda dolaşmıştır. Horkheimer ile aynı gerekçeler/koşullar yüzünden A lm anya’dan ayrılmış, New Y ork’a gitmiş ve tekrar Frankfurt’a dönmüştür. 1959’da Horkheimer ile birlikte emekli olmuş ve ölünceye değin İsviçre’de yaşamıştır. En önemli metni şudur: Sovyetler Birliği ’nde Ekonomi Planlama Denemeleri 1917-1927 (1929).53

T h eo d o r W . A d o rn o (1903-1969): Filozof, sosyolog, estetik teorisyeni, müzikolog54 ve eleştiri ustası.55 Tüm bu nitelemelere

HELD, Introduction to Critical Theory: Horkheimer to Habermas, s. 14; JAY, Diyalektik İmgelem: Fra n kfu rt Okulu ve Sosyal Araştırmalar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 24-26, 40-42, B O TTO M O R E , Frankfurt Okulu (Eleştirel Kuram), s. 102-103; OIJTHVVAITE, “ Eleştirel K uram ” , s. 215-216; STIRK, Critical Theory, Politics and Society: An Introduction, s. ix. 54 HELD, Introduction to Critical Theory: Horkheimer to Habermas, s.

”

14.

rağmen onun sosyolog mu yoksa filozof mu olduğu hep tartışılmış­ tır. “Adomo, nihaî olarak toplumsal kategorileri temel alsa bile, bir sosyolog olmaktan çok bir felsefeci idi.”56 Frankfurt’ta şarap tica­ reti yapan Yahudi ve zengin bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelen Adomo, çocukluğunda başarılı bir müzik yaşamı geçirmiş, profesyonel bir şarkıcı olan annesi ve teyzesi tarafından yetiştiril­ miştir. Frankfurt Üniversitesi’nde felsefe, sosyoloji, psikoloji ve müzik çalışmalarından sonra 1924 yılında, tamamıyla hocası Hans Com elius’un etkisi altında yazdığı ve çok orijinal olmayan doktora tezim {Husserl 'in Görüngiibiliminde Varlığın ve Noema ’nın Aşkın Statüsü)51 bitirmiş ve felsefe doktoru olmuştur. 1925 ’te Viyana’ya giderek orada müzik çalışmaları yapmış, müzik konusunda Schönberg’in yapıtlarının etkisinde kalmış, onun üzerine yazılar yazmış, Viyana çevresinin “akıldışıcılığı” ile gözleri açılmış ve 1926’da Frankfurt’a dönmüştür.58 1926’da Freud’dan faydalanarak hazırladığı aklın aşkınsal teorisinde bilinçdışı konsepti konulu doçentlik tezini tamamlamıştır. Ancak tezi reddedilmiştir. Onun yerine Kierkegaard: Estetiğin İnşası başlıklı tezini yazmış ve tezi 1931’de kabul edilmiştir. T illich’in yamnda verdiği doçentlik der­ sinde (“Felsefenin Güncelliği”) W alter Benjam in’in etkisi açıkça ortaya çıkmıştır. Adom o, Benjam in’in görüşlerinin tesirinde kal­ mıştır. “Benjam in’i ilk gördüğüm andan itibaren, tanıdığım en önemli insan olduğuna dair edindiğim izlenim bir nostalji değil­

55

Lyotard, A d o m o ’yu şöyle betimlemiştir: “ A d o m o eleştirinin son noktası, sonucu, en görkemli görünüşüdür; adeta bir havai fişek demeti” [L Y O T A R D , Jean-François; “ Şeytan A d o m o ” , Çeviren: Orçun Türkay, Cogito (iç ), Sayı: 36, Y az 2003, s. I 14], 56 LUNN, Eugene; Marksizm ve Modernizm: Lukâcs, Brecht, Benjamin ve Adorno Üzerine Bir Tarihsel İnceleme, Çeviren: Y avuz Alogan, Alan Yayıncılık, İstanbul, 1995, s. 255. 57 D A LLM A Y R , Frcd R.; “ Görüngübilim vc Eleştirel Kuram: Adomo", Frankfurt Okulu (iç.), Çeviren: H. Emre Bağce, Editör: H. Emre Bağce, Doğu Batı Yayınları, Ankara, 2006, s. 222. 58 LECHTE, John; Elli Anahtar Çağdaş Düşünür: Yapısalcılıktan Postmoderniteye, Çeviren: Barış Yıldırım, Açılımkitap, İstanbul, 2006, s. 311.

dir.”59 Kısaca, o bir Benjamin hayranıdır, Benjam in’e adeta çar­ pılmıştır. Benjam in’i şöyle tasvir etmiştir: “ Sözlerinin bakışları nereye çevrilirse, orası, adeta radyoaktiviteye m anız kalmış gibi değişime uğruyordu. Sürekli yeni görüşler üretme yeteneğini -ki bunu eleştirel yoldan, kabul edilen düzeni aşmaktan ziyade, bu düzenin onun üzerinde hükmü yokm uşçasına konuya kendi içsel düzenlemesiyle yaklaşarak yapıyordu- açıklam aya ‘özgün’ kavra­ mı dahi yetmezdi. Bitip tükenm eyen yeni fikirlerinin hiçbiri sıra­ dan değildi. ... ‘Bilginin içinde en bireysel olan, en genel olandır’ tümcesi adeta onun için yazılm ıştır.”60 B enjam in’in yazdıklarının sadık bir okuyucusu61 olan Adom o, Nazilerin iktidara gelişiyle ilk önce Viyana’ya gitmek istemiş, fakat başvurusu Viyana Üniversi­ tesi Felsefe Fakültesi tarafından reddedilmiştir. Bunun üzerine İngiltere’ye gitmiş ve O xford’daki M erton C ollege’de çalışmaya başlamıştır. 1938’de Sosyal Araştırm alar Enstitüsü’ne üye olm uş­ tur.6 Daha sonraları ise A m erika’ya gitmiş ve ileride birlikte çalı­ şacağı birçok arkadaşıyla orada bir araya gelmiştir. Baba soyadını (Wiesengrund) bırakarak yalnızca ana soyunun adı olan A dom o’yu benimsemiştir. “Princeton Radio Research P rojecf’in “Müzik İncelemeleri” bölüm üne Paul Lazarsfeld ile birlikte baş­ kanlık etmiştir. 1950’de enstitü Frankfurt’a döndüğünde o da dönmüş, Frankfurt/M. üniversitesinde felsefe ve sosyoloji bölü­ münde ordinaryüs profesörlüğe getirilmiş, 1959’da (bazı kaynak­ larda 1958) 1953’ten beri eş başkanı (yardımcı direktör) olduğu

A D O R N O , T h e o d o r W.; VValter Benjamin Üzerine, Çeviren: Dilman M uradoğlu, Yapı Kredi Y ay ın lan , İstanbul, 2004, s. 71. 60 A.g.e., s. 9-10. 61 A D O RN O , T h e o d o r W.; “ VValter B e n ja m in ’e M ek tu p lar” , E m est Bloch, György Lukâcs, Bertolt Brecht, VValter B enjam in, T h e o d o r A d o m o , Este­ tik ve Politika (iç.), Çeviren: Unsal Oskay, A lkım Y ayınevi, İstanbul, 2006, s. 264. 62 B U C K -M O R R S, S.; The Origins of Negative Dialectics: Theodor W. Adorno, VValter Benjamin and the F r a n k f u r t Institute, The Free Press, New York, 1977, s. 13-110; JA M E S O N , Fredric; Marksizm ve Biçim: Yirminci Yüzyılda Diyalektik Yazın Kuramları, Çeviren. M ehm et H. Doğan, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1997, s. 35-48; LUNN, Marksizm

39

ve Modernizm: Lukâcs, Brecht, Benjamin ve Adorno Üzerine Bir T a ­ rihsel İnceleme, s. 259.

Sosyal Araştırmalar Enstitüsü’nün başkanlığına63 getirilmiştir. Marcuse’ün Magee ile söyleşisinde, deha olarak tanımladığı ve “hayatımda... felsefede, toplumbilimde, psikolojide, müzikte, daha akla ne gelirse her şeyde onun kadar geniş bilgili, onun kadar ko­ nusuna hakim, insan görmedim”64 dediği A dom o’nun temel yapıt­ ları arasında Aydınlanmanın Diyalektiği (Horkheimer ile birlikte, 1947), M odem Müziğin Felsefesi (1949), Otoriter Kişilik (Stanford, Levinson, Frenkel-Brunwick ile birlikte, 1950), Minima Moralia (1951), Prizmalar (1955), M üzik Sosyolojisine Giriş (1962), N egatif Diyalektik (1966), Estetik Teori (1969), Parolalar (1969) ve Felsefî Terminoloji (1973) anılabilir.

E r ic h F r o m m (1900-1980): Psikanalist, sosyal psikolog, top­

lum filozofu ve sosyolog. 1900’de Frankfiırt-am-M ain’de katı dindar bir ailenin oğlu olarak yaşama başlayan Fromm, ilk gençlik yıllarında Yahudi düşünce geleneğindeki mesihçi düşüncelerle yakından ilgilenm iştir/'5 Fromm, haham yetiştirmekle ünlü katı bir Yahudi ailesinden gelmiş66 ve Yahudi geleneğine göre büyümüş­ tür.67 Heidelberg, Frankfurt ve M ünih Üniversiteleri’nde sosyoloji ve psikoloji okumuştur. M ax W eber’in öğrencisi olmuş ve ona hayranlık duymuştur. Kendi deyişiyle, “önce Frankfurt’ta sonra Heidelberg’de M ax W eber’in öğrencisi olarak toplumbilim öğre­ nimine başladım. Max W eber’e büyük bir hayranlık duyuyordum. Gerçekten olağanüstü bir öğretmendi. H em üstün bir zekâ gücü hem de sapsağlam bir karakteri vardı. Siyasal özgürlüğün ateşli bir savunucusuydu.”68 1922’de 22 yaşmdayken Heidelberg Üniversitesi’nden “ Yahudi Yasaları: Yahudilerin Dağılıp Yayılmasının 63 64 65

A D O R N O , Eleştiri: Toplum Üstüne Yazılar, s. 8-10. M A R C U SE , “ M arcuse ve Frankfurt O k u lu ” , s. 66. Bu yüzden de A dom o Frankfurt O k u lu ’na disiplinler arası perspektifi kazandıran kişidir. JAY, Diyalektik İmgelem: F ra n k fu rt O kulu ve Sosyal A raştırm alar

Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 134. 66 67 68

FR O M M , Erich; Hayatı S e v m e k , Çeviren: Ali Köse, Arıtan Yayınevi, İstanbul, 2004, s. 149. A.g.e., s. 146. FR O M M , Erich; Psikanaliz ve Zen Budizm, Çeviren: İlhan Güngören, Yol Yayınları, İstanbul, 1997, s. 121. *

Sosyolojiye Katkısı” konulu çalışmasıyla doktora derecesi almıştır. Münih’te psikoloji ve psikiyatri konularında çalışmalar yapmıştır. “Free Jewish School”da dersler vermiştir. 1930’da Sosyal Araştır­ malar Enstitüsü’ne üye olmuş ve orada ders vermiştir. Çalışmalatl\ nna Münih ve Frankfurt’ta devam etmiştir. 1933 ’te “Chicago Psikanaliz Enstitüsu’nün davetlisi olarak Amerika’ya gitmiştir. Bu yıllarda Fromm, Amerika’daki “Neo-Freudian revizyonistler” denen bilim insanlarının en önde geleni olmuştur. O da diğer eleş­ tirel teorisyenler gibi Nazi baskısı sonucu Amerika’yı kendisine mekân yapmıştır. Eleştirel teorinin disiplinler arası metodolojik programı çerçevesinde Fromm, “Freud ve M arks’m düşünceleri, kuramsal kavranılan, aralarındaki çelişkiler ve bu çelişkileri anla­ yıp çözümleme girişiminden doğan kendime özgü bir bireşimden söz edeceğim” demiş, eş deyişle Marxizm ile psikanalizi birleş­ tirme çabasmda olmuştur. Fromm, oldukça az Freudcu ve açıkçası “sosyolojik bir psikoloji” (sosyal psikoloji) geliştirmek ve zamanı­ nı klinik çalışmalar üzerinde yoğunlaştırmak için 1939’da Sosyal Araştırmalar Enstitüsü’nden aynimıştır. Amerika’da çeşitli üni­ versitelerde dersler vermiş, birçok psikanaliz ve sosyal psikoloji enstitüsü kurmuştur. 1949’da M exico’daki National Üniversity’de göreve başlamış, buradan 1965’te emekliye aynimıştır. Hayatımn 72 son yıllannı İsviçre’de geçirmiştir. Oldukça üretken bir düşünür olan Fromm’un önemli yapıtlan arasında, Özgürlükten Kaçış (1941), Kendini Savunan İnsan (1947), Sağlıklı Toplum (1955), Sevme Sanatı (1956), M ars'ın İnsan Anlayışı (1961), Yeni Bir İnsan Yeni Bir Toplum (1962), Sevginin ve Şiddetin Kaynağı (1964), Umut Devrimi (1968), İnsandaki Yıkıcılığın Kökenleri (1973) anılabilir. *

•

■

69 FROMM, Hayatı Sevmek, s. 147; STIRK, Critical Theory, Politics and Society: An Introduction, s. vii. FROMM, Erich; Yeni Bir insan Yeni Bir Toplum (Yanılsama Zincirle­ rinin Ötesinde), Çeviren: Necla Arat, Say Yayınlan, İstanbul, 1997, s. 18. HELD, Introduction to Critical Theory: Horkheimer to Habermas, s. III. 2 FROMM, Hayatı Sevmek, s. 147.

*11

H e r b e r t M a r c u s e (1898-1979): Filozof,

sosyal teorisyen, si­ yasal aktivist ve “Yeni Sol’un babası.” Yahudi ve zengin bir ailenin "7/1 çocuğu olarak B erlin’de doğan M arcuse erken yaşlarda siyasal oluşumlar içinde yer almış, 1. Paylaşım Savaşı’nda Alman ordusu­ na katılmış, daha sonra ise Freiburg’a dönerek felsefe eğitimi al­ mıştır. Edmund Husserl ve M artin Heideggerıs ile çalışmış, 1923’te Freiburg Üniversitesi’nde felsefe doktoru unvanını almış­ tır. 1932’de Sosyal Araştırmalar Enstitüsü’ne üye olmuştur. Nazi baskısıyla karşılaşınca A m erika’ya göç etmek zorunda kalmıştır. Öteki eleştirel teorisyenlerin aksine bir daha Alm anya’ya geri dönmemiş -eleştirel teorisyenlerin çoğu 1950’de Frankfurt’a geri dönmüşlerdir- yaşamının geriye kalan kısmım A m erika’da geçir­ miştir. A m erika’da bir süre Columbia Üniversitesi’nde çalışmıştır. Daha sonraları “Office o f Secret Service”da çalışmıştır. Freud’un radikal yeniden yorumlanmasını içeren Eros ve Uygarlık ile tüke­ tim toplumunun yoğun eleştirisini yaptığı Tek-Boyutlu İnsan adlı ana eserleriyle ünlenm iştir.7' Yazdıklarıyla dünya çapında popüler biri haline gelmiş, bilhassa “Yeni Sol Hareket”in önde gelenleri arasmda yer edinmiştir. “Yeni Sol” bağlantısı nedeniyle 1965 yı­ lında 1958’den beri çalıştığı Brandies Üniversitesi’nden uzaklaştı­ rılmış, kendisine ancak La Jolla’daki Califom ia Üniversitesi’nde iş bulabilmiş, 1970’de bu üniversiteden emekli olmuştur. 1979’da ise ölmüştür. Frankfurt O kulu’nun en popüler ismi Marcuse, üretken bir düşünürdür. Temel yapıtları şunlardır: Us ve Devrim (1941),

HELD, Introduction to Critical Theory: Horkheimer to Habermas, s. 14 JAY, Diyalektik İmgelem: F ra n k fu rt Okulu ve Sosyal A raştırm alar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 52. 5 M arcuse, 1932’de Sosyal A raştırm alar E n stitü sü ’ne üye olmadan evvel yazdığı makalelerde, H eideg ger’in felsefesiyle M arxizmi uzlaştırmaya ça­ lışmıştır [JAY, Martin; “ Frankfurt O k u lu ’nun Kari M annheim ve Bilgi Sosyolojisi Eleştirisi” , F rank furt Okulu (iç.), Çeviren: Güven Bakırezer, Editör: H, Emre Bağce, Doğu Batı Yayınları, Ankara, 2006, s. 120], Marcuse, söz konusu yıllarda Hegelci ve Heideggerci bir M arxizm e doğru kaymıştır [G O L D M A N N , Lucien; “ M arcu se ’yi Anlamak", Frankfurt Okulu (iç ), Çeviren: H. Emre Bağce, Editör: H. Emre Bağce, Doğu Batı Yayınları, Ankara, 2006, s. 305]. 76 STIRK, Critical Theory, Politics and Society: An Introduction, s. ix.

73 74

Eros ve Uygarlık (1951), Sovyet M arksizmi (1958), Tek-Boyutlu İnsan (1964), Estetik Boyut (1978).

F ran z L. N eum ann (1900-1954): Siyasal bilimci ve hukuk• çu. Frankfurt O kulu’na daha sonra katılan (A m erika’da) önemli bir teorisyendir. Eleştirel teorinin “çekirdek kadrosu”nda değildir. Eleştirel teoriye ve siyasal sosyolojiye katkı sağlamış olan Neumann’ın en önemli yapıtları Behemoth: N asyonal Sosyalizmin Yapısı ve Pratiği 1933-1944 (1944) ile Dem okratik ve Otoriter Devlet (1964)’tir. 77

H en ry k G ro ssm an n (1881-1950): Siyasal ekonomist ve ekonn nomi tarihçisi. ' Frankfurt O kulu’nun dış çevredeki üyelerinden olan Grossmann, 1881 'de K rakov’da Yahudi ve zengin bir ailenin oğlu olarak dünyaya gelmiştir. K rakov ve V iyana’da ekonomi öğrenimi görmüştür. ‘‘18. yüzyılda A vusturya'nın dış ticaret politi79 ** kasının tarihini” kaleme almıştır. Önemli yönetsel görevlerde bulunmuştur. 1921’de P olonya'nın nüfus sayımı çalışmalarını yönetmiş, ülkenin ilk ulusal gelir hesaplanm asında istatistiksel çalışmaların baş denetleyiciliği görevini üstlenmiştir. 1922’de Varşova’da ekonomi profesörü olmuştur. Polonya Komünist Partisi’ne üye olmuştur. Siyasal görüşlerinden dolayı, özellikle Sovyetler Birliği’ne duyduğu yakın sempati nedeniyle, ülkesinden ko­ vulmuş ve Sosyal Araştırmalar Enstitüsü’ne katılmıştır.80 Marcuse’ün, kapitalizmin yıkım yılım bile hesaplayan, “hayatımda gördüğüm en Ortodoks Mancist iktisatçı”81 dediği Grossm ann’ın

78

D EL LA LO Ğ LU , F ra n k fu rt O k u lu ’nda S anat ve Toplum, s. 16; OUTHVVAITE, “ Eleştirel K u ra m ” , s. 215. * JAY, Diyalektik İmgelem: F ra n k fu rt O kulu ve Sosyal A raştırm alar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 38; HELD , Introduction to Critical Theory: Horkheimer to H aberm as, s. 14. JAY, Diyalektik İmgelem: F ran k fu rt Okulu ve Sosyal A raştırm alar

Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 38. 80 A.g.e., s. 38. 81

M ARCUSE, “M arcuse ve Frankfurt O k u lu” , s. 66.

en temel yapıtı 1929 yılından yayımlanmış olan Kapitalist Sistem­ de Birikim ve Çöküş Yasası'dır.

K a r i A u g u s t W itt fo g c l (1896-1988): Ekonomist, siyaset bi­

limci ve sosyolog. 1896’da H annover’in bir kasabası olan W oltersdorfta Lutherci bir öğretmenin çocuğu olarak yaşama başlayan W ittfogel82, Alm an gençlik hareketlerine katılmış, radikal siyasal eğilimlere (sosyalizm) yoğun ilgi duymuştur. Alman K o­ münist Partisi’ne üye olmuştur. “Asya Tipi Üretim TarzTna (ATÜT) ilgi duymuştur. Sosyoloji dünyasına “hidrolik toplum” ve “oryantal despotizm” gibi terim ler kazandırmıştır. Bu terimleri Çin toplumunu incelerken ortaya çıkarmıştır. Frankfurt Okulu içinde, özellikle Horkheimer gibi üyeler onun siyasal radikalizminden ve aşın pozitivist metodolojik kavrayışından rahatsız olmuşlardır. Okulun çekirdek kadrosunda yer almayan W ittfogerin en temel yapıtı, Çin ’de Ekonomi ve Toplum'dur (1931).

VV alter B e n j a m in (1892-1940): Denem e yazan, kültür tarihçi-

sı si, edebiyat eleştirmeni ve sosyologu." Benjamin, Yahudi misti­ sizminden M arxizme, tarih teolojisinden tarih felsefesine, deneme yazarlığından sanat eleştirmenliğine, çevirmenlikten dil felsefesine uzanan çalışm alan olan çok yönlü bir düşünürdür.84 Benjamin, or Frankfurt O kulu’nun “dış çevresi”nin bir üyesidir." Frankfurt O kulu’nun “dışı”nda kalmaya özen göstermiştir. Okul ile “mesafe-

82

D E L L A L O Ğ L U , F ra n k fu rt O k u lu ’nda Sanat ve Toplum, s. 14; JAY,

Diyalektik İmgelem: F ra n k fu rt O kulu ve Sosyal A raştırm alar Ensti­ tüsü Tarihi 1923-1950, s. 35-37. 83 HELD, Introduction to Critical Theory: H orkheim er to Habermas, s. 14; B E N JA M İN , Tek Yön, s. 1; K E L L N E R , Critical Theory, Marxism and Modernity, s. 26. M D E L L A L O Ğ L U , Besim F.; “ M o d e m Bir Mesih. W alter B enjam in”, Benjamin (iç ), Çeviren ve Y aym a Hazırlayan: Besim F. Dellaloğlu, Say Yayınları, İstanbul, 2005, s. 21. HELD, David; “ Frankfurt Okulu (Eleştirel Kuram)", Çeviren: Meral Özbek, M a r x is t D ü şü n c e Sö zlü ğü (iç ), Editör: Tom Bottomore, İletişim Yayınları, İstanbul, 1933, s. 236.

Ii”86 olan, metot "dolambaçlıdır” diyen ve “okuruyla saklambaç oynadığı”87 söylenen Benjam in’in çalışmaları edebiyat incelem ele­ ri, sosyoloji ve estetik üzerine oldukça eleştirel mahiyettedir. Maocist gelenek içerisinde önemli bir kültür teorisyeni konumuno n daki Benjamin, 1892’de Berlin’de “ Yahudi ve z e n g i n bir ailenin çocuğu olarak doğmuş, Freiburg ve Berlin’de felsefe öğrenimi görmüş, Henrich Rickert ve Georg Sim m el’in öğrencisi olmuş, gereksinim duyduğu sürekli bir işi hiçbir zaman olm am ış, yaşamı ekonomik sıkmtılarla geçmiştir.' 1925-1933 yıllan arası çeşitli gazetelerin sanat-edebiyat sayfalanna yazı yazarak hayatını sürdü­ ren Benjamin, vatandaşı Bertolt Brecht ve zamanının öteki solkanat entelektüelleriyle diyaloga girmiş, Komünist Partisi ’ne üye olmamasına karşın 1926-1927 kışında M oskova’yı ziyaret ederek on oraya olan yakın ilgisini göstermiştir. Benjamin ile Frankfurt •

•

•

ı

•

JAY , D i y a l e k t i k İ m g e l e m : F r a n k f u r t O k u l u v e S o s y a l A r a ş t ı r m a l a r E n s t it ü s ü T a r i h i 1 9 2 3 - 1 9 5 0 , s. 2 9 4 . D E M İR A L P , O ğu z; T a n r ı B a k ı ş l ı Ç o c u k : W a l t e r B e n j a m i n Ü z e r i n e 4 9 ’a P a r ç a l a n m ı ş D e n e m e , Y apı Kredi Y a y ın la n , İstanbul, 1999, s. 7. B enjam in'in d ü şü n c e sistem in in planını yo ru m , tercü m e v e eleştiri o lu ştu ­ rur. S ağlam lığın ı y o k la d ığ ı sö z c ü k le r duvarı, y ersiz yurtsuz d ü şü n celere

QO

koruma sağlar. Y ö n te m i, “d ilb ilim se l bir p arod i”dir ( A D O R N O , VValter B e n j a m i n Ü z e r i n e , s. 37). Fakat B enjam in, burjuvaziden pek h oşlan m am ıştır. B en jam in , bujuvazinin tek tipleştirici v e tek y ö n cü karakterini eleştirm iş, onun her alanda d isip ­ linci tavrı esas aldığını bildirm iştir. “ B u ju v azin in çocuklardan istediği d i­ siplin, onun utanç lek esid ir’' ( B E N J A M I N , Ç o c u k l a r , G e n ç l i k v e E ğ i t i m Üzerin e, s. 87).

89

G Ü R B İL E K , Nurdan; “S u n u ş ”, VValter B en ja m in , S o n

Bakışta Aşk:

VValter B e n j a m i n ’d e n S e ç m e P a r ç a l a r (iç.), M etis Y ayınları, İstanbul, 1995, s. 8; JA Y , D i y a l e k t i k İ m g e l e m : F r a n k f u r t O k u l u ve S o s y a l A r a ş ­ t ır m a l a r E n s t i t ü s ü T a r i h i 1 9 2 3 - 1 9 5 0 , s. 28 7 ; M c R O B B IE , A ngela; P o s t m o d e m i z m v e P o p ü l e r K ü l t ü r , Çeviren: A lm ıla Ö zd ek , Sarmal Y a­ yınevi, İstanbul, 1999, s. 150; D E L L A L O Ğ L U , B esim F.; “Ö rselenm iş Bir Hayat”, B e n j a m i n (iç.), Ç eviren v e Y a y m a Hazırlayan: B esim F. D ellaloğlu, Say Yayınları, İstanbul, 2 0 0 5 , s. 10. 90 REX, John; “VValter B en jam in ” , Çeviren: İrfan Cüre, M a r x i s t D ü ş ü n c e S ö z lü ğ ü (iç.), Editör: T om Bottom ore, İletişim Y ayınları, İstanbul, 1993, s. 71. Lunn’a göre, Benjam in bir Brecht gibi Marxist değildir. Onun Marxizmi oldukça seçm eci v e hatta güdük bir M arksizm dir (L U N N , M a r k s i z m ve M o d e r n i z m : L u k â c s , B r e c h t , B e n j a m i n ve A d o r n o Ü z e ­ rine Bir T a r i h s e l İ n c e le m e , s. 268) .

Okulu arasında 1929 yılında başlayan ilişki, onun ölümüne değin devam etmiştir. Benjamin’in Frankfurt Okulu üyeleriyle bağlantı kurmasının ana nedeni, onlann Marxist ve Yahudi oluşlandır. A ynca eleştirel teori/“akımın önemli yönlerinden biri, Horkheimer’in belirtmesine göre, kavram üzerine kurulu felsefî düşünme ile somut verilere yönelen bilimsel araştırmayı birbirine eklemlendirme arayışıdır.”91 Eleştirel teorinin bu yönü Benjamin’i cezp etmiştir. Benjamin, Horkheimer ve Adom o ile “kalıcı ilişkiler” * kurmuş olmasına karşın hiçbir zaman Frankfurt Okulu’nun 91

DE M İR A L P, T an rı Bakışlı Ç ocu k : P a r ç a l a n m ı ş D e n e m e , s. 119.

NValter B e n j a m i n Ü z e r i n e 4 9 ’a

92

B enjam in, H orkheim er v e A d o m o ile aynı d ereced e dostluk kurmamış, ö z e llik le H o rk h eim er’a karşı m e sa fe li durmuştur. “ Bu tutum, kişilik a y n ­ ım denli 1 9 2 4 ’d c H o rk h eim er’ın B e n ja m in ’in yaşam ın d a onu tanımadan o yn ad ığ ı o lu m s u z rolün so n u cu olabilir. Ç ünkü I 9 2 4 ’te B en ja m in ’in A l­ man y a so y u n u ü zerin e tezini reddeden P rofesör Hans C o m e liu s bu kararı­ nı o zam anki asistanı H o r k h e im e r ’e danışarak vermiştir. B en ja m in ’in A l ­ m a n T r a g e d y a s ı n ı n K a y n a ğ ı ’ndan hiç bir ş e y anlam am ış olduğunu iler­ de itiraf ed ecek Hans C o m e liu s d enli, belki d e ondan çok H orkheim er’i un u tam am ış YValter

olm ası

Benjam in

d oğ a ld ır” Ü zerine

(D E M İR A L P , 4 9 ’a

Tanrı

Parçalanm ış

Bakışlı

Deneme,

Çocuk: s.

120).

Benjam in ile H o rk h eim er arasındaki ilişkiler, gerilim li olmuştur. B en jam in , H o rk h eim er’m y ö n etim in d ek i en stitü y e ek on om ik yönden ba­ ğım lı o ld u ğ u için ço ğu k ez onun d ed ik lerin e uym ak zorunda kalmıştır. “ . ..B e n j a m i n ’le enstitünün N e w Y o r k ’taki y ö n etim i arasında gerilim v e görüş farklılıkları e k sik olm u y ord u . H orkheim er, enstitünün yabancı bir ülkede, içinde b ulunduğu m üşkül konum u dikkate alarak, B en ja m in ’in d en em elerin d e s a y ıs ız d e ğ işik lik le r yap m ay ı v e bazı paragrafları tamamen atmayı öneriyordu; B en jam in bu önerileri her defasında şiddetle protesto ediyordu. B au d elaire kitabının tam am lanan üç bölüm ünün yayım ı, H orkheim er tarafından, tem el fe lse fi v e yö n tem b iliın se! kuşkularla taviz­ siz bir b içim d e reddedilm işti; bu y ü zd en B enjam in, kitabı yeni baştan y azm a kararı almak zorunda kalmıştı. K ız g ın lığ ın a v e aşağılandığını dü­ şü n m esin e karşın, sonunda N e w Y orklularm itirazlarını her defasında b e­ n im siy or v e sizin uyanlarınız , benim için elbette belirleyicidir g ü v en cesi­ ni veriyordu” ( W IT T E , B em d ; VValter B e n j a m i n , Çeviren: Mustafa Tü­ zel, Yapı Kredi Y ayınları, İstanbul. 2 0 0 2 , s. 127). Benjam in, A d o m o ile yakın ilişki kurmuştur. A d o m o , B e n ja m in ’in enstitüden burs ve sonra da Paris görevlisi olarak m aaş alm asını sağlam ıştır. “ Benjam in 1935 yılının Aralık ayından itibaren S osyal Araştırmalar E n stitü sü ’nden maddi yardım, daha sonra da düzenli bir maaş alıyord u ” ( A D O R N O , W a lte r B e n ja m in Ü z e r in e , s. 8 2 -8 3 ). Fakat Horkheimer, 23 Şubat 1939 yılında N e w

tam elemanı olm am ıştır93 Burada iki etken önem li rol oynamıştır. İlk olarak Benjamin, yakın arkadaşı Brecht’in etkisiyle94 Frankfurt Çyjr Okulu’na karşı mesafeli durmuştur.' İkinci olarak, Benjam in’in yazı-kişiliğinden ve tarzından kaynaklı durumlar, Frankfurt Oku­ lu’na çok yakın olmasma engel teşkil etmiştir. Çünkü “Walter Benjamin yazısına karışılmaması gereken bir düşünürdür.”96 Fakat Slater, Benjamin ile Frankfurt Okulu arasındaki kesin bir ilişkinin “Enstitünün arşivini kuşatan gizlilik nedeniyle henüz kurulamadı­ ğını’^ ileri sürmüştür. Eleştirel teori-Benjamin bağıntısının en açığa çıktığı alan, hiç kuşkusuz ki Benjam in-A dom o ilişkisi, daha doğrusu A dom o’ya Benjam in’in katkısıdır.98 Benjamin, A dom o üzerindeki etkisiyle Frankfurt O kulu’nun negatif diyalektiğinin inşasına katkıda bulunmuştur.99 1930’larda Sosyal Araştırmalar Enstitüsü, Amerika’ya göç etmek zorunda kalınca kendisine A m e­ rika’ya gelmesini ısrarla söyleyen A d o m o ’ya, “Avrupa’da savu­ nulması gereken cepheler var”1"0, diyerek karşı çıkmıştır. Kendisi-

Y o r k ’tan enstitünün

ciddi

zorluklar

iç in d e

b u lu n du ğu n u ,

bu

y ü zd en

“ B en ja m in ’c ‘pek d e uzak o lm a y a n bir z a m a n d a ’ m u h tem elen ‘en iyi ni­ y etlerim ize karşın, araştırma g ö r e v in iz in süresini uzatacak durumda o lm a ­ d ığ ım ız ı’

iletm ek

zoru n d a

k alacağın ı

y a z ıy o r d u ”

(W IT T E ,

VValter

B e n j a m in , s. 154). Tüm bu o lu m su zlu k la ra rağm en , B en jam in , S osyal Araştırmalar E n stitü sü ’nün m addi yardım ları s a y e s in d e hayatını sürdür­ düğünü hiçbir zam an inkâr etm em iştir (P A R I N I , B e n j a m i n : D a r G e ç i t ­ teki A y d ı n , s. 149). 93

JAY, D i y a l e k t i k İ m g e l e m : F r a n k f u r t O k u l u v e S o s y a l A r a ş t ı r m a l a r E n sti tü sü T a r i h i 1 9 2 3 - 1 9 5 0 , s. 2 8 5 - 3 0 5 ; D E L L A L O Ğ L U , F r a n k f u r t O k u l u ’ nda S a n a t ve T o p l u m , s. 15.

94 95

96

97 98 99 100

SLATER , F r a n k f u r t O k u l u : K ö k e n i ve Ö n e m i ( M a r k s i s t B i r Y a k la ş ı m ) , s. 12. A d o m o ’nun bildirdiğine g ö re ise, “ VValter B en ja m in , 2 0 ’!i yılların başında Frankfurt’ta yaşadığı d ö n em d e n beri, S osya l Araştırmalar Enstitüsü ile yakın ilişki içindeydi; g ö ç m e n lik d ö n e m in d e enstitünün üyesi o lm u ştu ” (A D O R N O , VValter B e n j a m i n Ü z e r i n e , s. 75). D E M İR A L P , T a n r ı B a k ış lı Ç o c u k : VValter B e n j a m i n Ü z e r i n e 4 9 ’a P a r ç a la n m ı ş D e n e m e , s. 121. SLATER, F r a n k f u r t O k u l u : K ö k e n i v e Ö n e m i ( M a r k s i s t Bir Y ak laşı m ), s. 12. B U C K -M O R S S , T h e O r i g i n s o f N e g a t i v e D ialect ics. K O Ç A K , “Horkheim er ve Frankfurt O k u lu ”, s. 1 1. A D O R N O , VValter B e n j a m i n Ü z e r in e , s. 83.

ne yapılan baskılar sonucu Amerika’ya gitme karan vermiştir. Ancak 26 Eylül 1940’da bir mülteci grubuyla İspanya’ya geçmeye çalıştığı sırada sınır kapatılmıştır. Faşizme teslim olmamak için ilaç içerek intihar etmiştir.101 İntihar duyulunca, Brecht, “Flitler1in Alman edebiyatına verdirdiği ilk ciddi kayıp” 102, demiştir. Benjamin’in Frankfurt O kulu’nun katkılanyla yayımlanmış temel metinleri arasında, Geothe'rıin Gönül Bağları (1924), Tek Yön (1928), Parıltılar (1961), Brecht 7 Anlamak ve Pasajlar anılabilir.

F r a n z B o r k e n a u (1900-1957): Ekonomist ve siyaset bilimci.

1900 yılında Viyana’da doğan Borkenau, AJman Komünist Partisi’nin aktif üyelerinden birisidir. Enstitüyle ilişkisi net olmayan Borkenau, Jay’a göre,103 muhtemelen Grünberg’in çevresindeki gençlerden birisidir. Borkenau, Frankfurt Okulu ile bağlantılı ol­ duğu yıllarda “kapitalizmin gelişip güçlenmesiyle birlikte ortaya çıkan ideoloji alanındaki değişimlerle ilgilenmiştir.” 104 Okulun dış çevredeki üyelerinden Borkenau’nun ana eseri, 1934’te yayımla­ nan Feodal Dünya Görüşünden Kapitalist Dünya Görüşüne adlı yapıtıdır.

O tto K ir c h h e im e r (1905-1965): Siyaset sosyologu, siyaset bi­

limci ve hukuk uzm anı.105 Frankfurt Okulu’na Amerika’da katılan Kirchheimer, okulun dış çevredeki üyelerindendir. Nazizm, siyasal parti sistemlerinin karşılaştırmalı analizi, hukuk ve siyasal sosyolo­ ji üzerine çalışmalan olan Kirchheimer’ın en önemli yapıtları aralül JAY, Diyalektik İmgelem: Frankfurt Okulu ve Sosyal Araştırmalar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 286; G Ü RBİLEK, “Sunuş", s. 10. OSKAY, Ünsal; “VValter Benjamin Üzerine", VValter Benjamin; Estctize

Edilmiş Yaşam: Sanat’tan Savaş ve Siyasete Alman Faşizminin Ku­ ramları (iç.), Çeviren: Ünsal Oskay, Der Yayınları, İstanbul, 1995, s. 10. 103 JAY, Diyalektik İmgelem: Frankfurt Okulu ve Sosyal Araştırmalar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 37. 104 DELLALOĞLU, Frankfurt Okulu’nda Sanat ve Toplum, s. 14. 105 KELLNER, Critical Theory, Marxism and Modernity, s. 26; HELD, Introduction to Critical Theory: Horkheimer to Habermas, s. 14; STIRK, Critical Theory, Politics and Society: An Introduction, s. viii.

sında106, Ceza ve Sosyal Yapı (G. Rusche ile birlikte, 1939), Nazi Almanya ’s mda Küçük İşyerlerinin Kaderi (A. R. L. Gurland ve F. Neumann ile birlikte, 1943), Siyasal Adalet: Siyasal Amaçlar İçin Yasal Prosedürün Kullanımı (1961) anılabilir.

Leo L ö w e n t h a l (1900-1993): Esas olarak felsefeci. Edebiyat ve popüler kültür uzmanı, edebiyat sosyologu.107 Eleştirel teorinin en uzun süre yaşayan ismi olan ve çekirdek kadroda yer alan Löwenthal, Yahudi ve zengin bir doktorun oğlu olarak Frankfurt’ta 1900 yılında dünyaya gelmiştir. Akademik hayata başlamadan evvel 1. Paylaşım Savaşı’nda subaylık yapmıştır. Frankfurt, Heidelberg ve Giessen üniversitelerinde edebiyat, tarih, felsefe ve sosyoloji öğrenimi gören Löwenthal, Franz von Baader üzerine yazdığı doktora teziyle Frankfurt Üniversitesi’nden felsefe doktoru unvanını almıştır. Frankfurt Okulu’nun ekonomik kurucusu Weil’in ortaokuldan beri arkadaşı olan LÖwenthal, 1926 yılından itibaren enstitünün çalışmalarına katılmış, 1930 yılında ise tam üye olmuştur. Löwenthal’in Frankfurt Okulu’na katkıları edebiyat ve popüler kültür üzerine yaptığı araştırmalardır.108 Onun Frankfurt Okulu’nun Grünberg dönemindeki ekonomi ve tarih yoğunluklu yöneliminden uzaklaşmasında, kültür, estetik ve psikanalizi ince­ leme nesnesi seçmesinde önemli katkıları olmuştur.109 En önemli yapıtları ise şunlardır:110 İnsanın İmajı ve Edebiyat (1957), Edebi­ yat, Popüler Kültür ve Toplum (1961).

Horkheimer döneminde -özellikle Horkheimer’in Sosyal Araş­ tırmalar Enstitüsü’nün direktörlüğünü üstlenişiyle- Frankfurt Oku­ lu’nun üye teorisyen profili netleşmiştir. Horkheimerlı yıllarda

106 HELD, Introduction to Critical Theory: Horkheimer to Habermas, s. 491 lf KELLNER, Critical Theory, Marxism and Modernity, s. 26; HELD,

Introduction to Critical Theory: Horkheimer to Habermas, s. 14. 08 JAY, Diyalektik İmgelem: Frankfurt Okulu ve Sosyal Araştırmalar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 43. 9 DELLALOĞLU, Frankfurt Okulu’nda Sanat vc Toplum, s. 14. HELD, Introduction to Critical Theory: Horkheimer to Habermas, s. 492.

enstitüde öne çıkan teorisyenler, Horkheimer, Marcuse, A dom o, Pollock, Benjamin, Löwenthal, Fromm, Neumann, Grossmann, W ittfogel, Borkenau ve Kirchheim er’dır. Bu düşünürler içerisinde eleştirel teorinin 1. kuşağım oluşturan ve/ya da tem sil eden düşün adamları arasında Horkheimer, A dom o ve Marcuse belirleyici isimlerdir. Eleştirel teorinin ikinci kuşağı ise yalnızca Jürgen Habermas ile özdeşleşm iştir. Eleştirel teoride “enstitünün iç grubıTnu ya da “çekirdek kadrosu”n u m oluşturan 1. kuşak düşün adamlarının teorik ve m etodolojik yönelim leri esastır. Eleştirel

111 E leştirel teo rin in ç e k ir d e k k a d ro su olarak A rato, H o rk h eim er , A d o m o , M a r c u s e , L ö w e n th a l v e P o l l o c k ’u [ A R A T O , A n d r e w ; “ In tro d u ctio n ” for E sth e tic T h e o r y and C u ltural C r itic ism , T h e E s s e n t i a l F r a n k f u r t S c h o o l R e a d e r ( iç .) , Editör: A n d r e w A ra to v e E ik e G eb h a rd t, T h e C o n tin u u m P u b lis h in g

C om pany,

N ew

Y ork,

1998,

s.

207

v d .],

B o tto m o r e

ise,

H o r k h e im e r , A d o m o , M a r c u s e v e H a b e r m a s ’ı ( ik in c i k u şak tan ) zik r e tm iş­ tir [ B O T T O M O R E , F r a n k f u r t O k u l u ( E l e ş t i r e l K u r a m ) ] . S la te r ’e g ö re, P o llo c k , L ö w e n t h a l v e YVittfogel g ib i d ü şü n ü rlerin rolü o ls a b ile eleştirel teo rin in ç e k ir d e ğ in i H o r k h e im e r , M a r c u s e , A d o m o v e F r o m m 'u n ç a lış m a ­ ları

o lu ş t u r m u ş t u r [ S L A T E R ,

Frankfurt

O kulu:

Kökeni

ve

Önem i

( M a r k s i s t B i r Y a k l a ş ı m ) , s. 9 ] . K e lln e r i s e H o r k h e im e r , A d o m o , F r o m m , M a r c u s e , L ö w e n t h a l v e P o l l o c k ’u e le ş tir e l t e o r id e k ilit isim le r , y a n i “ ç e ­ kird ek

çev resi”

o la ra k

b e lir le m iş tir

[K E L L N E R ,

Critical

Theory,

M a r x i s m a n d M o d e r n i t y , s. vii; K E L L N E R , D o u g la s ; “ Frankfurt O k u ­ l u ’nu Y e n i d e n

D e ğ e r le n d ir m e k :

M artin J a y ’ in D iyalektik İm gelem 'in in

E le ş tir is i” , F r a n k f u r t O k u l u ( iç .) , Ç e v ir e n : A r m a ğ a n Ö ztü rk v e H. E m r e B a ğ c e , E ditör: H. E m r e B a ğ c e , D o ğ u B a tı Y a y ı n l a n , A nkara, 2 0 0 6 , s. 1 4 0 ]. L a r s o n , e le ş tir e l te o r in in k u r u c u la n o la r a k H o r k h e im e r , A d o m o v e M a r c u s e ’ü, d e v a m c ı l a n ola rak d a H a b e r m a s ’ı ö n e ç ık a r m ış tır ( L A R S O N , S o c i o l o g i c a l T h e o r y f r o m t h e E n l i g h t e n m e n t t o t h e P r e s e n t , s. 173). H e ld d e e le ş tir e l t e o r in in b irin ci k u şa k t e o r is y e n le r i a r a s ın d a H o r k h e im e r , A d o m o v e M a r c u s e ’ü, s o n r a g e l e n k u ş a k iç e r i s i n d e H a b e r m a s ’ı ö n e m s e m iştir. H e l d ’e g ö r e , bu d ö rt in sa n e le ş tir e l te o r in in a n a isim le r id ir ( H E L D , Introduction H o n n e th , rağm en

to C r it ic a l T h e o r y :

N eum ann, e le ş tir e l

L öw en th al

ve

K ir c h h e im e r ,

t e o r in in P o l l o c k ’un

H o r k h e i m e r t o H a b e r m a s , s. B e n j a m in

iç ç e v r e s i n i g ö r ü ş le r in in

ve

15).

F r o m m ’un k atk ıların a

H o r k h e im e r ,

Adom o,

o lu ş tu r d u ğ u n u

id d ia

M arcuse, etm iştir.

H o n n e th , bu b e ş t e o r is y e n d e n H o r k h e im e r , A d o m o v e M a r c u s e ’ün y a z ı l a ­ rının e le ş tir e l t e o r i y e g e r ç e k im a jın ı v e k i m li ğ i n i k a z a n d ır d ığ ın ı v u r g u la ­ m ış tır ( H O N N E T H , “ C ritica l T h e o r y ” , s. 3 6 2 ) . O u t h w a i l e , H o r k h e im e r v e A d o m o ’n un Frankfurt O k u l u ’nun ç e k ir d e ğ in i m e y d a n a g e t ir d iğ in i b ild ir ­ m iş tir ( O U T H W A I T E , “ E le ş tir e l K u r a m ” , s. 2 1 5 ) .

teoriyi şekillendirenler Horkheimer, A dom o ile M arcuse ve onların devamcısı Haberm as’tır. Kısaca H orkheim er’ın Sosyal A raştırm alar Enstitüsü’ne yöneti­ ci oluşuyla Frankfurt O kulu’nun çekirdek kadrosu belirginleşmiş, okula gerçek kimliğini ve imajım kazandıracak yeni bir ekip oluş­ muştur. Frankfurt Okulu içinde her zaman belirleyici ve yönlendirici bir i i 'y kişi olan Horkheimer ile birlikte yalnızca Frankfurt O kulu’nun çekirdek kadrosu belirginleşm em iş, aynı zamanda Grünberg dö­ neminde öne çıkan yayın organı konum undaki “Grünberg Arşivi” de okula yol gösterici bir yayın etkinliği olm aktan çıkarılm ış ve yayın yaşamına son verilmiştir. Enstitü içinden ve dışından değişik görüşlere yer veren, 1910 yılındaki ilk yayınlanışından beri (20 yılda) 15 cildi bulan fakat her zaman için G rünberg’in “AvusturyaMarxizmi”nin ideolojik programım bünyesinde ihtiva eden, onun renklerini ve tonlarım taşıyan “Grünberg A rşivi”nden sonra okulun düşün, imgelem ve yönelimini aksettirecek yeni bir yayın organına gereksinim duyulmuştur. Alm an bilim adam lığının temel ethosu olan kalın ciltler dolusu yazı yazmayı, yani uzun yazmayı benim ­ semeyen Horkheimer, m akale tarzı yazılara (kısa yazılara) önem vermiş, bu çerçevede 1930’lardan sonra okulun yayın organı ola­ rak uzun yazılara dayalı “Grünberg Arşivi” yerine makale tipi yazılan esas alan “Zeitschrift fu r Soziaİforschungnu (Sosyal Araş­ tırmalar Dergisi) çıkarmaya başlamıştır. Zeitschrift fiir Sozialforschung’da yayınlanan makaleler, “ en ince noktasına vanncaya dek, enstitünün diğer üyelerince de oku­ nup eleştirildiği, bu eleştirilerden sonra yeniden yazılıp yayınlan­ dığı için, kişisel çalışmalar olma özelliği kadar, Enstitünün kolektif

ıp

‘ Horkheimer, Sosyal A raştırmalar E nstitüsü’nde 1930’lu yılların ilk yarı­ sında daha çok F ro m m ’a itibar göstermiş, 1930’ların ikinci yarısında Marcuse’ü yanına alarak “eleştirel teori” form ülasyonunu yapmış, 1940’lardan itibaren ise A d o m o ’yu yardımcı figür haline getirmiştir (K EJA N LIO Ğ LU , D. Beybin; F ra n k fu rt O k u lu ’nun Eleştirel Bir Uğ­ rağı: İletişim ve Medya, Bilim ve Sanat Y ayınlan, Ankara, 2005, s. 61).

ürünü olma özelliğini de taşıyan çalışmalardı.” 113 Löw entharin deyişiyle dergi, okulun üyelerinin “topluca inandığı, doğru buldu­ ğu görüşlere ağırlık veren” 114 bir yayın organıydı. K olektif bir ürün olması bakımında Zeitschrift fû r Sozialforschung, “G rünberg A rşi­ v in d e n ayrılıklar göstermekteydi. Alman üniversitelerinde “ilk felsefe ve toplum felsefesi profe­ sörü” 115 olan, 1930’da enstitünün yöneticiliğine atanan116 Horkheimer, Frankfurt O kulu’nun m etodolojisi ve yönelim ini Sosyal Araştırmalar Enstitüsü’nün 1931 yılındaki açılış konuşma­ sında/bildirgesinde net bir biçim de ortaya koymuştur. Toplum I JJ

•

JAY, D iyalek ti k i m g e l e m : F r a n k f u r t O k u l u v e S o sy a l A r a ş t ı r m a l a r E n s ­ titüsü T a r ih i 19 2 3 - 1 9 5 0 , s.50. Sad ece

Zeitschrift Ji'ır Sozialforschung da y a ­

yınlanan m ak aleler d e ğ il, aynı za m a n d a y ay ım lan an kitap ça lışm a la n da ö n em li ö lç ü d e k o le k tif bir çab an ın ürünüdür. Bu b ağlam d a Frankfurt O k u ­ lu ’nun m ü him sim aların d an L ö w en th a l, belirli kişilerin ism iy le y a y ım la ­ nan eserlerin ortak çalışm ala r o ld u ğ u n u ileri sürmüştür. “ . .. H orkheim er

Eclipse o f Reason (A k ıl T u tu lm ası) isim li ç a lışm a sın ı k a lem e almıştı. A d o m o , kısm en d e P o llo c k v e ben, bu kitabın o lu şu m u n a ciddi katkıda bulunm uştuk. Tam an lam ıyla k o le k tif bir ça lışm a o lm u ştu. Kitapta ne gibi d eğişik lik lerin y a p ıld ığ ın a dair bilgileri s a d e c e A d o m o ile ben im aramda­ ki m ektuplaşm alarda bulabilirsiniz. Ç ünkü bu konuda H orkheim er ile b e­ nim aramda m ek tu p a lışveriş o lm a m ıştı, bu k o n u la n daha çok telefonda hallediyorduk. Kırklı yıllarda

Aydınlanmanın Diyalektiği d e k alem e alın­

mıştı. A d o m o ’nun G ü n ey K a lifo r n iy a ’daki e v in e sık sık yap tığım ziyaret­ lerde onun H ork h eim er’la birlikte kitabın her cü m le sin i tek tek ele alıp form ü le etm esin i seyretm ek o lağan ü stü bir tecrübe v e zevkti. Ben de

Thesen i'ıber Antisemiıismus'un (A n tis e m itiz m Ü z e r in e Tezler) bazı m ad­ delerinin k alem e alınm ası sırasında ik isiy le teşriki m esai yapm a şansı bul­ d u m ” [LÖVVENTH AL, Leo; “T h e o d o r A d o m o ’yla A n ılarım ”, Çeviren: Kaan H. Ökten, C o g i t o (iç.), Sayı: 36, Y a z 2 0 0 3 , s. 7 2 -7 3 ]. 4 L ö w en th a l’dan aktaran; JA Y , D i y a l e k t i k İ m g e l e m : F r a n k f u r t O k u l u ve S o s y a l A r a ş t ı r m a l a r E n s t i t ü s ü T a r i h i 1 9 2 3 - 1 9 5 0 , s. 50. 15 SLATER, F r ankfurt O k u l u : K ö k en i ve Ö n e m i ( M a r k s i s t Bir Yaklaşım), s. 28. 16 H orkheim er’iın enstitünün y ö n e tic iliğ in e atanm asına ilişkin olarak farklı tarihler (ay v e yıl olarak) ileri sürülmüştür. S ö z g e lim i Bottomore, HorkheimerTn Haziran 1 9 3 0 ’da enstitü y ö n e tic iliğ in e atandığını belirt­ miştir [B O T T O M O R E , F r a n k f u r t O k u l u ( E l e ş t ir e l K u r a m ) , s. 9]. Jay ise, H orkheim er’ın enstitü y ön eticiliği g ö rev in e resmen Ocak 1 9 3 1 ’de başladığını bildirmiştir (JA Y , D i y a l e k t i k İ m g e l e m : F r a n k f u r t O k u l u ve S o sy a l A r a ş t ı r m a l a r E n s tit ü sü T arih i 1 9 2 3 - 1 9 5 0 , s. 48).

felsefesi profesörünün açılış konuşması, bildik bir başlık taşıyordu: “Toplum Felsefesi’nin Bugünkü D urum u ve Toplum sal A raştırm a­ lar Enstitüsü’nün A m açlan.” 1 7 Horkheimer, söz konusu konuşm aI1D sında; öncelikle kendisinin ve öncülünün (G rünberg’in) yakla­ şımı arasındaki farkı119 belirtm eye çalışmıştır. Horkheim er, öncü­ lünün aksine kendisini iyi bir M arxist olarak gösterm eye çalışm a­ mış, daha çok toplum felsefesinin var olan durum unu anlatabilm e amacıyla felsefenin bu disiplininin tarihine yönelip konuyu belli bir bakış açısına oturtm ayı hedeflem iştir. Horkheimer, 24 O cak 1931’de enstitünün açılış bildirgesinde; esas olarak Frankfurt O kulu’nun izleyeceği m etodolojik program ı, strateji, taktik ve sosyal teori anlayışım belirlem iştir. Horkheim er, konuşmasında; enstitünün insanların sosyal hayatm a ilişkin her türlü alanla (devlet, hukuk, siyasa, ekonom i, din ve kültür), kısaca insanlığın maddi ve maddi olm ayan kültürüyle ilgileneceğini vur­ gulamıştır. H orkheim er’ın konferansı, bir bakım a felsefe ve sosyal bilimlerin sentezi olarak onun “eleştirel sosyal teori” anlayışının ilk büyük kavramsalı aştın İması dır. H orkheim er konuşm asını K ant’ın ve Hegel’in klasik Alm an sosyal teorilerine, çağdaş m etafizik ve pozitivist felsefelerin sınırlam alarına işaret ederek tem ellendirm iştir. Yeni-Kantçı ve yeni-H egelci fenom enolojik ve varoluşçu felse­ felerdeki idealizmin yeni form lanm eleştirmiştir. Başat felsefe okullanndan hiçbirinin yeterli bir toplum (sosyal) felsefesini içer­ mediğini iddia etmiştir. Yeterli bilgi elde etm ek için “ maddi sosyo­ '

SLATER,

Fran k fu rt O kulu: Kökeni ve Ö nem i (M arksist Bir Yaklaşım),

s. 28-29. Horkheimer ile G rü nb crg arasında h a l e f ü s e le f ilişkisi yoktur. J Kellner, H orkheim er ile G rün berg arasın d a iki temel farklılık o ld uğunu iddia etmiştir: İlk olarak G rü n b e rg ’in kürsüsü politik ek on om id e, H orkheimer’ınki ise toplum felsefesinde, yani sosyal felsefe idi. A raların ­ daki ikinci farklılık, editörlüklerini üstlendikleri dergilerin başlığı ve içe­ riğine ilişkindir. G rü n b e rg ’in dergisi “ İşçi Hareketi ve Sosy alizm in Tarihi için Arşiv” iken, H o rkh eim er’ın ön cü lüğ ün dek i dergi “ Sosyal A ra ştırm a ­ lar Dergisi” dir. G rünberg dergide enstitünün çalışm alarını geleneksel Marxist çerçeveye oturtm ak v e sosyal teoriyi deneysel ve tarihsel araştır­ maların em rine vermeyi am açlam ışken H orkheim er sosyal teori alanına ve felsefeye daha fazla önem verm iştir (KELLNER, Critical Theory, Marxism and Modernity, s. 18).

ı ıO

loji” 120 gibi özel sosyal bilim lerin tezlerini ve argümanlarını red­ detmiş, onların saptamalarına rağbet etmemiştir. Ona göre, Önemli olan toplum felsefesidir. Toplum felsefesine gerekli ilgiyi göster­ mek gerekir. Alm anya’nın en iyi üniversitelerinde sosyal teori ve felsefe ça­ lışarak kendisini üniversite kariyerine hazırlayan H orkheim er’a göre, yetkin bir disiplin pozisyonundaki toplum felsefesinin ana konusu, insanlığın tüm m addi ve m addi olm ayan kültürüdür. T op­ lum felsefesi, aslında sosyal gerçekliği analiz etmektedir. Söz ko­ nusu• >disipliner zemin, bütün “gerçekliği kendi felsefî bileşeni ola1 rak” görmektedir. Ancak, Horkheim ercı bağlam da sosyal ger­ çeklik oldukça girift ve kom pleks örgülü olduğu için toplum felse­ fesi “bütün gerçekliği” 122 araştırıp ortaya koym ada ve analiz etme­ de tek başma yeterli bir disiplin değildir. H orkheim er’a göre, top­ lum felsefesi, doğa felsefesi örneğinden yola çıkarak diyalektik açıdan tek tek farklı disiplinlerle ilintili olması, bizatihi kendisini deneysel çalışm alar yoluyla zenginleştirm esi, çeşitlendirmesi ya da onları kendisine bilimsel dayanak yapması gereken materyalist bir teori olmak durum undadır. Böylece Horkheimer, tüm bilim dalla­ rıyla bağlantılı “disiplinler arası bir ortak çalışm a” 12' anlayışı bağ­ lanımda argümanlarım ileri sürmüştür. H orkheim er’m gayretleriyle “toplumun eleştirel teorisi prograIOil mı” netleşmiş' , eş deyişle “toplum un disiplinler arası teorisi” için

121 ( 122

123

124

K E L L N E R , Critical T heory, M arxism and M odernity, s. 16-17. SLATER, F ra n k fu rt Okulu: Kökeni ve Önemi (M arksist Bir Yaklaşım), s. 29. Kaldı ki, A d o m o da p o z itif bilim lerin gerçeği, tutarlı tündüğü ve bütünlü­ ğü temsil edem ediğ ind en söz etmiştir: “ Bireysel [tek tek] bilimler hep sa­ dece kısmi resimleri, tek tek olguları ve geçerliliği sınırlı olan yasaları sağlarlar; ne ki bu sınırlı perspektifi ve bu p erspek tif altında her şeyi bü­ tünlük olarak görürler. Bu, bütünlüğü oluşturan gerçekliğin momentlerini yalıtmakla kalm az, aynı zam and a kendi hareketini gerçeklikten uzaklaştı­ rır” (R EIJEN , W illem van; A dorno: Bir Giriş, Çeviren: Mustafa Cemal, Belge Y ayınlan, İstanbul, 1999, s. 12). HELD, Introduction to Critical Theory: H orkheim er to Habermas, s. 33; JAY, Diyalektik İmgelem: F ra n k fu rt O kulu ve Sosyal A raştırm a­ lar Enstitüsü T arihi 1923-1950, s. 5 1. HO N N ETH , “Critical T heory” , s. 349.

bir araştırma metodolojisi taslağı gerçekleştirilmiştir. B öylece Frankfurt Okulu’nda uzmanlaşmayı referans kabul etm iş “sosyal bilimlerin eleştirisi” yapılmış, “disiplinler arası, ortak ereklerini hiç gözden kaçırmadan eneıj isini değişik ve çeşitli alanlara y ö ­ neltmesi gerektiği”126 anlayışı, üye teorisyenlerin şiarı haline gel­ miştir. Horkheimer döneminde m etodik/m etodolojik açıdan başat olan paradigma, felsefe, sanat, bilim ve sosyal teori arasındaki ayrımlaşmanın1 tersine, aştn-uzm anlaşm ış spesifik disiplinler, felsefe ve sosyal teori arasında yeni bir “sentezi”/ilişk iy i12s gerekli görmektedir. Bu noktada Horkheimer, sosyal teorinin ve felsefenin “yeni sentezini” 129 oluşturma çabasındadır. Horkheimer, burada günümüz sosyal bilimler m etodolojisinde tartışılan bir eğilim i130, yani farklı disiplinlerden ve geleneklerden gelen düşün insanlarının 125 W IL S O N ,

H

T.;

“ Eleştirel

K uram ın

Sosyal

B ilim le r

Eleştirisi:

A d o m o ’dan H ab erm a s’a D e ğ iş e n Bir S o ru n sa ld a n K e sitle r ” , F r a n k f u r t O k u lu (iç.), Çeviren: Fatih D em ir, Editör: H. Em re B a ğ c e , D o ğ u Batı Y a ­ yınları, Ankara, 2 0 0 6 , s. 4 1 2 - 4 5 9 . JAY , D i y a l e k t i k İ m g e l e m : F r a n k f u r t O k u l u v e S o s y a l A r a ş t ı r m a l a r E n s tit ü sü T a r i h i 1 9 2 3 - 1 9 5 0 , s. 49. ‘

A yrışm a/ayrım laşm a, a y d ın la n m a hareketi e k s e n li m o d ern lik projesinin bir ürünüdür. S ın ırlan k o y m a v e tan ım a çab ası olan m o d e r n lik p ro jesin d e bilim in, sanatın

v e fe ls e fe n in

alanları

birbirinden

ayrılm ıştır.

Burada

K ant’ın ö n cü lü ğ ü n d en v e tesirin d en s ö z ed e b ilir [ H A B E R M A S , Jürgen; “M odernlik:

T a m a m la n m a m ış

Bir

Proje” ,

Ç eviren :

G ü le n g ü l

N a liş,

P o s t m o d e r n i z m (iç ), D erley en : N e c m i Z ek â , K ıyı Y a y ın la rı, İstanbul, 1990, s. 3 7 -3 8 ]. 128 HELD, Introduction to Critical T h e o r y : H o r k h e i m e r to H a b e r m a s , s. 32. 29 K E L L N E R , C r i t i c a l T h e o r y , M a r x i s m a n d M o d e r n i t y , s. 18. S özgelim i Im m anuel V /a lle r ste in ’ın ö n cü lü ğ ü n d e k i G ü lb en k ia n K o m is y o n u ’nun raporu ( G Ü L B E N K İ A N K O M İ S Y O N U ; S o s y a l B i l i m l e r i A ç ı n : S osya l B i l i m l e r i n Y e n i d e n Y a p ı l a n m a s ı Ü z e r i n e R a p o r , Ç eviren: Şirin T ekeli, M etis Y ayınları, İstanbul, 1998), so sy al b ilim lerd e d isip lin ler arası yaklaşım ı esas almıştır. Bu d isip lin ler arası bakış tarzı, ü lk e m iz en telek tü ­ elinde derhal karşılık bulm uş ve olu m lan m ıştır. Bu konuda “ ‘T o p lu m v e B ilim 7 kD cfter’ Dergileri Ortak Ç alışm a G rubu”nun birlikte d ü zen led ik leri S os ya l Bilim ler i Y e n i d e n D ü ş ü n m e k : Y e n i B ir K a v r a y ı ş a D o ğ r u ( Y a ­ yma Hazırlayan: Tanıl Bora v e D iğerleri, M etis Y ayınları, İstanbul, 1998) adlı sem p o zy u m bildirilerine bakılabilir. A yrıca W a llcrstein ’in S o s y a l B i ­ limleri D ü ş ü n m e m e k : O n d o k u z u n c u Y ü z y ı l P a r a d i g m a s ı n ı n S ı n ır la r ı (Çeviren: Taylan D oğan , A vesta Y ayınları, İstanbul, 1999) yapıtı bu b ağ­ lamda ilgi çekicidir.

(filozoflar, sosyologlar, tarihçiler, ekonomistler ve psikologların) ortaklaşa çalışmalarını önermiştir. H orkheim er’a göre, farklı disip­ linler arasında bir iletişim kurulmalı, bunların tarihsel tümlük ba­ kımından bir değerlendirilmesi yapılmalıdır. Onun anlayışına göre, “ ‘öz’, ‘biçim ’, ‘görünüş’ ve ‘eğilim ’ gibi felsefi kategorilere iş düşmektedir. Bunlan anlamsız bularak bir yana iten bilim adamı, kendi pratiğini tarihsel açıdan değerlendiremez. Bütünden kopuk, İTİ öyle duran ‘olgular’la, ‘gerçekler’le sınırlı kalır.” Horkheimer’ın bu ilgisi, bir yönüyle teorik analizler ve deneysel araştırmaların ikisinin de önemini vurgulayan G rünberg’den kaynaklanır. Bunun­ la beraber Horkheimer, oldukça radikal olarak tarihsel ve teorik tarzda sosyal incelemenin ve teorinin rolünü tartışmayı ve farklı disiplinlerin işbirliğini öne çıkarmıştır. Horkheimer, sosyal ve insani bilimlerde işbölümünün çok ilerlediğinden ve onların sonuçlannın çok “parçalanmış” ' olduğundan dolayı farklı disiplinlerin yeniden bütünleştirilmesi zorunluluğuna işaret etmiştir. Horkheimer, disiplinler arası bağ kurmayı ereklerken, Marxizmin tarihin ve toplumun ekonomik yorumuna, bilimsel ve her türlü deneysel araştırmayı onların bulgularını dışlayan “dogma­ tizme” karşıt bir tavır takınmıştır. Fakat hemen belirtelim ki, Horkheimer ve Frankfurt Okulu üyeleri, genel olarak “dogmatizm” olarak nitelendirdikleri “pozitivizm”e eleştirel bir tavır takınmala­ rına karşın deneysel araştırmaların önemine değinmişler ve onu gerekli görmüşlerdir. Ancak Horkheimer, deneysel araştırmanın gerekliliğinin bilimin felsefeden bağımsızlaşması anlamına gelme­ diğini özellikle belirtmiştir. Horkheimer’m felsefe ve teori temelli deneysel araştırmalara verdiği ehemmiyet oldukça nettir. Nitekim Horkheimer, açılış bildirgesinde, Almanya ve Avrupa’daki işçile­ rin ve işverenlerin sosyal sorunlara karşı tutumlarını ortaya çıkar­ maya çalışacağını ve enstitünün bu yönde çaba sarf edeceğini vur­ gulamıştır. Konuya dair yapılacak araştırmalarda kullanılacak yöntemler ve teknikler, istatistikler toplamak, soru kâğıtları uygu­ lamak, bunlan daha sonra sosyolojik, psikolojik ve ekonomik açı­ 131 K O ÇA K ,'‘Horkheimer ve Frankfurt Okulu", s. 40. 132 HELD, Introduction to Critical Theory; Horkheimer to Habermas, s. 32. 133 KOÇAK, “ Horkheimer ve Frankfurt Okulu", s. 10.

dan değerlendirip yorum lam ak olacaktır.134 “ Fakat deneysel çalış­ ma, Horkheim er’ın vurgulamasına göre, teorik analizin yerine geçemez” 135, onun temeli olarak değerlendirilem ez. Dolayısıyla Horkheimer’ın Frankfurt O kulu’nu bağlayan yöntem i, ne dünya­ nın/tarihin temeline T in ’i yerleştiren “ vulgar H egelci” ne de hu­ kuk, sanat ve felsefede olduğu gibi insanın ruhuyla kişiliğini de ekonominin bir görünüm ü olarak kavrayan, eş deyişle sosyal fe­ nomenlerin maddi var oluşlara (ekonom ik öğeye) indirgeneceğini ileri süren “vulgar M arxist”tir. Bu noktada daha çok K orsch ve Lukâcs’ın m etinlerinden136 etkilenen eleştirel teorisyenler, bilhassa da Horkheimer “disiplinler arası araştırm a ve tarih felsefesi arasın­ daki metodolojik ilişkiler için bir genel m odel taslağı çizm iştir.” 137 Demek ki H orkheim er’m m etodolojik kavrayışında ve yönelim in­ de en belirgin iki figür karşım ıza çıkm aktadır: Korsch ve Lukâcs. Horkheimer, Korsch ve L ukâcs’tan hareketle M anc’ın ilk yazı­ larını (1845 öncesi M arx’ı) temel alan m ateryalist epistem oloji yaklaşımı benimsemişken, okulun öteki önem li figürlerinden Marcuse hocası anti-M arxist M artin H eidegger’den ötürü bu yak­ laşımı bir kenara bırakm ış, daha çok H eidegger ve W ilhelm Dilthey’in metinlerine yönelmiş, bu arada Hegel, M arx, Freud ve I Schiller’in felsefelerinin tesirinde kalmıştır. A dom o ise tam am en I Benjamin’in etkisine girmiştir.

î4 JAY, Diyalektik İmgelem: F r a n k fu rt O k u lu v e Sosyal A ra ş tırm a la r Enstitüsü T arihi 1923-1950, s. 49. HELD, Introduction to Critical Theory: H orkheim er to Haberm as, s. 34. 136 Horkheimer’ın metodolojisinin biçimlenmesinde K orsch’un ve Lukâcs’ın tesirleri oldukça fazladır (L U K Â C S, Tarih ve Sınıf Bilinci; K O R SC H , Kari; Marksizm ve Felsefe, Çeviren: Y ılm az Öner, Belge Y ayınlan, İstanbul, 1991; KORSCH, Kari; Kari M arx: Marxist K uram ve Sınıf Hareketi, Çeviren: Mehmet Okyayuz, Doruk Y ayınlan, Ankara, 2000; K O R SC H , Kari; Sosyal Bilimler ve Marksizm: Seçme Yazılar, Derleyen ve Çeviren: Vefa Saygın Öğütle, Salyangoz Yayınlan, İstanbul, 2007). 137 H O NNETH, “ Critical T h e o ry ” , s. 352. 138 JAM ESO N , Marksizm ve Biçim: Yirm inci Yüzyılda Diyalektik Yazın Kuramları, s. 85-110. M a rc u s e ’ün m etodolojik yö nelim inde Heidegger’in etkisi fazladır. Bir bak ım a M a rc u s e ’ü anlam ak için Heidegger’in m etinlerinden dolaşm ak gerekir. H eid eg g er’in cn temel ya­ pıtı kuşkusuz ki, Varlık ve Z a m a n ’dır. Varlık ve Z am an dışında

Korsch ve Lukâcs’ın etkisiyle Horkheimer’ın önerdiği m etodo­ loji, maddî gerçeklik ile zihinsel (düşünsel) gerçeklik arasında bağ kuran, “teori-praxis bağıntısını”140 ortaya koyan, yani maddi ger­ çeklikle düşün gerçekliğinin diyalektik karşılıklı iç ilişkisini (etki­ leşimini) kavrayabilen bir özelliğe sahiptir. Horkheimer’a göre, Frankiürt Okulu’nun yeni disiplinler arası programı (m etodolojik anlayışı), üye teorisyenlerine “toplumun ekonom ik yaşamı, bireyin ruhsal gelişim i ve kültür alanındaki dönüşümler arasında içten bağlantılar... yalnızca bilim, sanat v e dinin tinsel içerikleri denilen

H e i d e g g e r ’in ö n e m l i d i ğ e r m etin le ri a r a s ı n d a ş u n l a n a n m a k m ü m k ü n d ü r ( H E I D E G G E R , M a r tin ; N e d i r B u F e l s e f e , Ç e v ir e n : Dürr in T u n ç , L o g o s Yayıncılık, A n k a r a , 1990; H E I D E G G E R , M a r t in ; M e t a f i z i k N e d i r ? , Ç e ­ viren: Y u s u f Ö r n e k , T ü r k i y e F e l s e f e K u r u m u Y a yınla rı, A n k a ra, 1991; H E I D E G G E R , M artin; P r o f e s ö r H e i d e g g e r , 1 9 3 3 ’te N e l e r O l d u ? , Ç e v i ­ ren: T u r h a n İlgaz, Y apı ve Kredi Y a y ın la r ı, İst anbul, 1995; H E I D E G G E R , Martin; Ö z d e ş l i k ve A y r ı m , Ç e v ir e n : Neca ti Aça, Bilim v e Sanat, A n kara 1997; H E I D E G G E R , M a rtin ; T e k n i k v e D ö n ü ş , Çevir en : Necati Aça, Bi­ lim ve Sanat, A n k a ra, 1998; H E I D E G G E R , M a rtin ; T e k n i ğ e İlişkin S o ­ r u ş t u r m a , Çeviren: D o ğ a n Ö z l e m , P a r a d i g m a Y ayın la rı, İstanbul, 1998; H E I D E G G E R , M a rtin ; B i l i m Ü z e r i n e İki D e r s , Çevir en : Hakkı Hünler, P a rad ig m«♦a Yayınla rı, İstanbul, 1998; H E I D E G G E R , Martin; Zaman ve V a r l ı k Ü z e r i n e , Ç evir en : D e n i z Kanıt, A Y ayınevi, Ankara, 2001; H E I D E G G E R , Martin; N i e t z s c h e ’nin T a n r ı Ö l d ü S ö z ü ve D ü n y a R e ­ s im le r i Ç a ğ ı , Çevir en: L ev e n t Ö z şa r , A s a K itabevi, Bursa, 2001). ’3g B U C K - M O R R S , T h e O r i g i n s o f N e g a t i v e D i a l e c t i c s . 140 Lukâcs, T a r i h v e S ı n ı f B i l i n c i ’nde; M a r x ’ın, d ü şü n cen in kendi kendini gerçeklik durum una g etirm ek te d iretm esin in yeterli olm ad ığın ı, g erçek li­ ğin bizatihi kendisini d e d ü şü n c e durum una g etirm ek te diretmesi gerekli­ liği ü zerin d e durarak teori ile praxis bağıntısını fo rm ü le ettiğini vurgula­ mıştır. Lukâcs, teori ile p ra x is’in birliği bilincin g erçek lik le böylesi bir ilişki kurması durum unda olanaklı o la b ile c e ğ in i ileri sürmüştür. Fakat bu olanağın m eydana g e lm e si için, "bilincin ortaya çık ışı da, tarihsel sürecin kendi am acına... doğru atmak zorunda old u ğu kesin so n u çlu bir adım şek­ linde olmalıdır. Teorinin tarihsel işlevi işte bu adımı pratikte mümkün hale getirmektir. Ö y le tarihsel bir durum ortaya çıkar da bir s ın ıf toplumu ken­ dini savunm a m ücadelesi için d e anlam ak zorunda kalırsa, bir sınıfın ken­ dini anlaması toplum u bir bütün olarak anlam ası d em ek se, dolayısıyla s ı­ n ıf b ö y le bir anlam veya bilgi açısından hem ö z n e hem d e n esne ise, kısa­ cası bu koşulların hepsi yerine geliy orsa , teori v e pratiğin birliği, yani teo ­ rinin devrimci işlevi de o zaman imkân için e girer" ( L U K Â C S , Tarih ve S ın ıf Bilinci, s. 55).

şeyleri değil aynı zamanda hukuk, etik, moda, kamuoyu, spor, eğlence, yaşam tarzı vb.”141 inceleme olanağı sunmuştur. Horkheimer, bireyin ruhsal gelişimi, toplumun ekonomik yaşamı ve kültürel dönüşümler arasındaki bağlantının irdelenmesiyle as­ lında, “tikel var oluş ile tümel akıl, gerçeklik ve düşünce, hayat ve tin arasındaki ilişkiler”142 sorunsalının da bilimsel bir zemine yer­ leştirilebileceğini vurgulamıştır. Horkheimer ve ekibi, Mancist teoride altyapı ile üstyapı arasın­ da boşluk olduğunu ve bu boşluğun giderilmesi noktasında çaba sarf etmeleri gerektiğini düşünmüşlerdir. Eleştirel teorisyenlere göre, ekonomik temelli altyapıyla düşünler alanı eksenli üstyapı arasındaki kopukluk, “ikisini birleştiren psikolojik bağlantının ortaya konulmamış olmasından ileri gelmektedir.”143 Eleştirel teorisyenler Manc’ın teorisinden kaynaklanan bu sorunsalı Freud’un teorisinden istifade ederek çözmeyi düşünmüşlerdir. İşte, bu bağlamda Frankfurt Okulu’nda bu sorun üzerine ilk kafa yoran kişi, Marx ile Freud’u, yani Mancizmle psikanalizi (Freudculuğu) bütünleştirme görevini üstlenmiş olan Fromm olmuştur.144 Ortodoks Mamstler, bilhassa Frankfurt Okulu’ndaki Grünbergciler psikolojinin Marxizmi derinleştiremeyeceğini145,

141 Horkheimer’den aktaran; KELLNER, Cr itical T h e o r y , M a r n s ı n and Modernity, s. 18. 142 KOÇAK, “ Horkheimer ve Frankfurt O kulu”, s. 11. 14*1 • JAY, Diyalektik i m g e le m : F r a n k f u r t O k u l u ve S osy al A r a ş tır m a la r Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 129. 144 HONNETH, “Critical Theory”, s. 354; JAY, D iyalekti k İmge lem : Frankfurt O k ulu ve Sosyal A r a ş t ır m a la r Enstitüsü T arihi 1923- 1950, s. 134; SLATER, Fr ankfu rt O k u lu : K ök en i ve Ö n e m i ( M a r k s is t Bir Yaklaşım), s. 155. 45 Ortodoks Marxistlere göre, “psikoloji, tarihsel materyalizmin kurucuları tarafından belirlenmiş çizgilerin içinde yer alamaz ve aldığında da bu ‘seçm eciliğe’ yol açar” [SLATER, Frankfurt O ku lu : Kökeni ve Ö n e m i (M arksist Bir Yaklaşım), s. 154], B öylece Marx Ortodoksluğunu savu­ nanlar, Freud ile Marx arasında herhangi bir ilişki kurmanın zorunlu ola­ rak “seçmeci” olacağını iddia etmişlerdir. Bu noktada “ Eleştirel Kuram'ın ayırt edici özelliklerinden biri, geleneksel Marksizm’de ihmal edilmiş olan süje ve toplum arasındaki psikolojik uzlaşımların bir kuramını üretmeyi amaçlayan Marx ve Freud sentezidir” [KELLNER, Douglas; “ Erich

psikanalizle Marxizmin bütünleşem cyeceğini vurgulamışlardır. Fromm ise tam tersine, bir büyük teori abidesi olarak nitelediği Marxizm ile Freudculuğun146 uzlaşabileceklerini ve bütünleşebile­ ceklerini iddia etmiştir. Freudculukla Marxizmin “bilinçliliği, tari­ hin nihaî motoru olarak değil de, ‘diğer gizli güçlerin’ yansıması olarak ele almaları noktasında birleştiklerini iddia etmiştir.” 147 Fromm’a göre, böylesi “bir sentez her iki alanı da besleyecek­ tir ” 148 Fromm’un M a m zm le psikanalizi birleştirme çabasının tem e­ linde, onun Marxizmi “hümanizm” 149 olarak kavrama­ sı/değerlendirmesi yatar.150 Bu bağlamda M arx’ın hümanist felse­ fesi ana hatlanyla, ‘“ özü ve sözü bir olan’ ya da ‘düşündüğü gibi davranan’ insanlar ile ilgilidir.” 151

From m , F e m in iz m v e Frankfurt O k u lu ”, F r a n k f u r t O k u l u (iç.), Çeviren: H. Emre B a ğ c e , Editör: H. Em re B a ğ c e , D o ğ u Batı Y ayınları, Ankara, 2 0 0 6 , s. 359]. 146 F R O M M , Erich; T o p l u m s a l B i l i n ç a l t ı n ı n A r a ş t ı r ı l m a s ı , Çeviren: A ydın Arıtan, Arıtan Y a y ın e v i, İstanbul, 2 0 0 4 , s. 33. 147 S L A T E R , F r a n k f u r t O k u l u : K ö k e n i v e Ö n e m i ( M a r k s i s t B ir Y a k l a ­ ş ım ) , s. 157. 148 F R O M M , Erich; İ t a a t s i z l i k Ü z e r i n e ( D e n e m e l e r ) , Çeviren: A y ş e Sayın, Yaprak Kitap Y a y ın Pazarlam a, İstanbul, 1987, s. 34. 149 “M arxizm h ü m an izm d ir” an la yışın a en sert tepki gösteren Marxistler arasında 20. y ü zy ılın en ilgin ç v e ilgi çek ici portresi Cezayirli düşün ada­ mı Louis A lt h u s s c r in görüşleri o ld u k ça önem lidir. Althusser, Marxist fel­ sefenin h üm anizm bağlam ında d e ğ e r le n d ir ile m e y e c e ğ in i İngiliz komünist filozofu John L ew is ile olan p o le m iğ in d e ö n e çıkarmıştır. John L e w is ’c göre, Marxist fe lse fe hümanisttir. John L e w is ’in kafasındaki Marx felsefe­ sini ö zetleyen tezler şunlardır: 1) Tarihi yapan insandır. 2) İnsan, tarihi “aşarak” tarih yapar. 3) İnsan ancak yaptığını bilir. Althusser, J o h n Levvis’e C e v a p (Çeviren: M üntekin Ö k m en , V Yayınları, Ankara, 1987, s. 3 -4 5 ) eserinde, John Levvis’in üç tezin e karşılık ş ö y le demiştir: I) Tarihi yapan kitlelerdir. 2) S ın ıf savaşım ı tarihin motorudur. 3) Y alnız varolan bilinir. Bu tezler; A lth u sser’in kafasındaki teorik anti-hüm anizm olarak kavradığı Marx felsefesin i ö zetley en tezlerdir. 150 FROMM, Erich; M a r x ’ın İnsan Anlayışı, Çeviren: Kaan H. Ökten, Antan Yayınevi, İstanbul, 1993; FROM M , İtaatsizlik Üzerin e (D enemeler). 151 FR O M M , M a r x ’ın İnsan A n l a y ı ş ı , s. 24.

t

Marx’ın, sadece toplum yasaları ve evrimiyle ilgilendiği, insan­ la, dürtüleriyle ve kişiliğiyle çok fazla ilgilenmediği biçiminde ileri sürülen görüşler doğru değildir. Marx’ın çalışmalarında asıl ilgi alanı “yalnızca biyolojik, anatomik ve fizyolojik değil,i c 7aynı zamanda psikolojik açıdan da tanımlanabilir bir özellik” ' taşıyan insandır. Fromm, Marx’ın ana gayesini şu şekilde ifade etmiştir: “İnsanı maddi çıkarların egemenliğinden, kendi düzeni ve eylemle­ rinin kısıtlayıcılığmdan kurtarmaktır.”154 Marx’m ana amacı, insanı maddi çıkarların kıskacından ve kendi çevresinde ördüğü hapisha­ ne duvarlarından kurtarıp özgürlüğüne kavuşturmaktır.155 Marx, insanın özgürleşmesinin mücadelesini vermiş ve onun nasıl özgür olabileceği sorusu üzerine yoğunlaşmıştır.156 Fromm’a göre, I cn Marx’ın Kapital de dahil olmak üzere öteki metinlerinde öne çıkan kavramlar hep hümanizmaya dairdir: “insanın özü”, “çarpı­ tılmış insan”, “yabancılaşma”, “bilinç”, “tutkulu eğilimler” ve “bağımsızlık” gibi.158 Fromm’un Marx’a ilişkin yaptığı bu sapta­ ma, Freud için de geçerlidir. Fromm’a göre, çağımızın mimarlığını yapmış olan Marx ve Freud’un159 düşün yönelimlerinin temelinde hümanizm anlayışı bulunmaktadır. Marx ve Freud’un fikirlerinin . . .

152 153 154 155 156 157

J 159

•

*

■

FROMM, Erich; in sa n Bilgisi ve H ü m a n i s t P l a n l a m a , Çeviren: Acar Doğangün, Antan Y ayınevi, İstanbul, 2 0 0 4 , s. 75. FROMM, M a r x ’ın İnsan A n la y ışı , s. 71. FROM M, İtaatsizlik Ü ze rin e ( D e n e m e l e r ) , s. 17. FROMM, Erich; Barışın T e k n iğ i ve Stratejisi, Çeviren: Aydın Antan ve Kaan H. Ökten, Arıtan Yayınevi, İstanbul, 2 0 0 4 , s. 45. FROMM, Erich; S ev gin in ve Ş id d eti n K a yn a ğı, Çeviren: Yurdanur Salman ve Nalân İçten, Payel Y ayınevi, İstanbul, 1990, s. 156. Fromm ’un Marx felsefesin i “ hüm anist” bağlam da değerlendirm esinde esas aldığı metinler M arx ’ın 1844 E l y a z m a l a r ı : E k o n o m i Po litik ve Felsefe [Çeviren: Kenan Som er, Sol Yayınları, Ankara, 1993. Ki, bu metin M A R X , Kari; 1844 Fe lsef e Y a z ıl a r ı , Çeviren: Murat B elge, V Yayınları, Ankara, 1986] ile M arx’m E n g e ls ’le birlikte kalem e aldığ; Alman İdeolojisi - F e u e r b a c h (Çeviren: S evim B elli, Sol Yayınları, Ankara, 1992) eseridir. Fromm, M a r x ’ın İnsan A n l a y ı ş ı ’na yazdığı ö n ­ sözde bu duruma işaret etmiştir. FROMM, İtaatsizlik Ü ze rine ( D en em el er ), s. 18. * FROMM, Erich; Ç a ğ ı m ız d a Kişilik S o r u n u : İnsan D a v r a n ış la r ı n ın Kökenleri, Çeviren: Yasemin K alaycıoğlu, Düşünen Adam Yayınları, İstanbul, 1993, s. 17.

yeşerdiği ortak tarla, hüm anizm adır.160 “H er ikisinde de ödün ver­ meye yanaşmadıkları bir inşam özgürleştirme istenci bulunm ak­ taydı. Doğruluğa bu özgürleştirmenin bir aracı olarak, yine ödün veremeyecekleri bir inanç duyuyorlar ve bu özgürleştirmenin ko­ şulunun insamn yanılsama... zincirini kırma yeteneğinde bulundu­ ğuna inanıyorlardı.” 161 M arx’m buıjuva düzenini ve ideolojisini kritik ederken toplum için ortaya koyduğu hizmeti, Freud da kendi kuramıyla bireyler için gerçekleştirmiştir.!6? M arx’ın analizlerine ilave edilebilecek psikolojik çözüm lem e­ ler, Freud’un ortaya koyduklarıyla aynıdır. “Freud’un uyguladığı yöntem olan psikanaliz (ruhçözümleme), ruhun en ince ayrıntısına değin ve en yalandan incelenmesini sağlamıştır.” 163 Freudcu psi­ kanaliz, her şeyden evvel dinamik psikolojidir; insamn davranış, duygu ve ideallerini güdüleyen psişik güçlerle ilişkilidir. “Bu güç­ ler her zaman bu biçimde gözlemienemeyebilinir, izlenebilir olgu­ lardan çıkan İmalıdırlar ve kendi çelişkileri, dönüşümleri göz önüne alınarak incelenmelidirler.” 164 Frommcu bağlamda Marxizme katkı sunmak için bir psikoloji, aynı zamanda insamn gereksinimleriyle, içinde yer aldığı/var olduğu sosyal ve tarihsel gerçekliğin karşılıklı etkileşim süreci olarak psişik güçlerin evrimini göz önünde bulun­ durmalıdır. From m ’a göre, psikolojinin en baştan beri sosyal psi-

10U A.g.e., s. 34. 161 F R O M M , Yeni Bir İnsan Yeni Bir Toplum (Yanılsama Zincirlerinin Ötesinde), s. 35. F ro m m ’un bu yapıtı, iki farklı isimle çevrilmiştir [F R O M M , Çağımızda Kişilik Sorunu: İnsan Davranışlarının Köken­ leri; FR O M M , Erich; Yanılsama Zinciri, Çeviren: Akın Kanat, İlya İz­ mir Yayınevi, İzmir, 2006]. Bu durum F r o m m ’un başka yapıtları için de geçerlidir. Meselâ, F ro m m ’un IMan For Himself eserinin Türkçe’de iki farklı adla çevirisini bulmak mümkündür: FR O M M , Erich; Kendini Savu­ nan İnsan: Ahlâk Felsefesinin Psikolojisine İlişkin Bir Araştırma, Çevi­ ren: Necla Arat, Say Yayınlan, İstanbul, 1996; FRO M M , Erich; Erdem ve Mutluluk: Ahlâk Psikolojisi Üzerine Bir İnceleme, Çeviren: Ayda Yörükân, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 1994. 62 FR O M M , Erich; Freud Düşüncesinin Büyüklüğü ve Sınırları, Çeviren; Aydın Arıtan, Arıtan Yayınevi, İstanbul, 2004, s. 192. 13 FR O M M , Erich; Psikanaliz ve Din, Çeviren: Şükrü Alpagut, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 1990, s. 18. 164 FR O M M , İtaatsizlik Üzerine (Denemeler), s. 18.

koJoji, özellikle “insanın bilincini irdeleyen; çözümsel psikoloji” 165 olması gerekir. Bunu da ilk defa Freud’dan önce Marx ortaya koymuştur. Başka bir deyişle, Marx, kendi psikolojik görüşlerini ileri sürerek, Freud’u aşmış ve sosyal psikolojinin temellerini oluş­ turmuştur. Marx, cinsellik ve açlık gibi doğuştan getirilen içgüdü­ lerle, ihtiras, nefret ve sömürü gibi hayat deneyi içinde edinilen, yani bir toplumun üretici güçlerince belirlenen, bu sebeple de ta­ rihsel süreç içinde değişebilecek güdüler arasında köklü bir ayrım yapmasını bilmiş bir düşünürdür.1"6 Zaten “insan odaklı bir kuram (Marxizm), insan gerçeği ile ilişkisini koparmamaya özen gösteri1A *7 yorsa, psikoloji olamadan söz konusu olamaz.” '”' Her ne kadar Marx, insamn, varlığının ve bilinçliliğinin bir par­ çası olduğu toplumun yapışınca belirlendiğini, Freud ise toplumun, insamn varlığının onun doğuştan gelen fizyolojik ve biyolojik donatımım bastırarak etkilediğini ileri sürmüşse de168 Fromm, ikisinin teorilerinin birleştirilebileceğini iddia etmiştir. Marxizm sosyal ve bireysel yaşamda ekonomik güç ve çıkarların önceliğini vurgularken, psikanaliz psikolojik/bireysel ve içgüdüsel faktörler üzerinde odaklaşır. Bu noktada Fromm ikisinin sentezinin rahatlık­ la yapılabileceğini iddia etmiştir. Çünkü Fromm, bireyin (sosyal kişiliğin) sosyal koşullardan soyutlanarak analiz edilemeyeceğini, bireysel bilinç ile maddi koşullar arasında karşılıklı bir ilişki­ nin/etkileşimin olduğunu ileri sürmüştür. Burada Fromm, Marxizmin ideolojik üstyapı ile toplumun maddi temeli (altyapı) arasındaki zinciri açıklamada Freudculuğun sosyal kişilik/karakter (özyapı) kavramının önemli bir kaynak olduğunu söylemiştir. Fromm’a göre, bu çerçevede “Marx, çoğu kişi tarafından, ideolojik üstyapımn ekonomik temelin yansımasından başka bir şey olmadı­ ğım vurguladığı biçimde yorumlanmıştır. Oysa bu doğru değildir. Marx’m kuramında, aslında, üstyapı ile temel arasındaki ilişkinin

103 A .g.e., s. 19.

166 FROMM, Freud Düşüncesinin Büyüklüğü ve Sınırları, s. 192. FROMM, İtaatsizlik Üzerine (Denemeler), s. 20. 68 FROMM, Yeni Bir İnsan Yeni Bir Toplum (Yanılsama Zincirlerinin Ötesinde), s. 133.

doğası yeterince açıklanmamıştır.” 169 Freudculuk ise toplumun sosyal kişiliği inşa ettiğini, inşa edilen sosyal kişiliğin de topluma uygunluk taşıyan düşünler, ideolojiler üretmeye ve sürdürmeye yönelimli olduğu anlayışını benimsemiştir. Belirli düşünceleri oluşturan, kişilikleri yaratan sadece ekonomik altyapı değildir. Düşünler bir kez inşa edildikten sonra hem sosyal kişiliği hem de dolaylı olarak sosyo-ekonomik yapıyı etkilemektedir. From m ’un burada işaret etmek istediği şey, “toplumsal özyapının (kişiliğin), sosyo-ekonomik yapı ve düşünler ve toplum içinde egemen olan ülküler arasındaki aracı olduğudur.” 170 From m ’da sosyal kişilik171 aşağıda da görüldüğü gibi, hem ekonomik altyapıdan düşünlere hem de düşünlerden ekonomik altyapıya her iki yönde aracılık eder:

Ekonomik Altyapı

[Temel]

ı

t

Sosyal Kişilik

[Özyapı]

1

t

Düşünler ve İdealler [Ülküler]

Kısaca Fromm, bireysel bilinç, düşünler ve ideallerle ekonomik temel arasında karşılıklı ilişkinin var olduğunu, dolayısıyla Marxizmle Freudculuğun bütünleşmesini esas alan materyalist sosyal psikolojinin temel işlevinin “bilinçaltmca yönlendirilen insan davranışlarını, sosyo-ekonomik altyapının temel ruhsal ITO itkeleri üzerindeki etkileri açısından anlamak ve anlatabilmek” 169 FR O M M , İtaatsizlik Üzerine (Denemeler), s. 23. 170 FRO M M , Yeni Bir İnsan Yeni Bir Toplum (Yanılsama Zincirlerinin Ötesinde), s. 104. 1 1 A.g.e., s. 104, 172 JAY, Diyalektik İmgelem: Frankfurt Okulu ve Sosyal Araştırm alar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 139.

noktasında odaklaştığını savunmuştur. Böylelikle From m ’a göre, Freudculuk ile Mancizm birbirinden ayrılamaz iki öğe konum un­ dadır. Eleştirel teori geleneği içinde From m ’un bu görüşünü en çok benimseyen düşün adamı M arcuse’dür. Bu durum a Fromm da işaret etmiştir: " ... Manc ve Freud arasındaki ilişkiye yönelik ilgi­ yi, Max Horkheimer ve daha sonra Theodor W. A dom o gibi Frankfurt O kulu’nun diğer üyeleriyle de paylaşan Herbert Marcuse’tu.”173 Marcuse, yapıtlarında, özellikle de Eros ve Uygar­ lıkla, Mancizm ile Freudculuğu birleştirm eye çalışm ış ve hatta “eleştirel teorinin Freud ile M anc’ı eklem lem e konusundaki çalış­ malarını daha da ilerilere” 174 taşımıştır. M arcuse, söz konusu m et­ ninde temel amacının “ruhbilimsel kavram ların politik ve toplumITC bilimsel tözünü geliştirmek” olduğunu bildirmiştir. Marcuse, Freudculuk ile Mancizmi birleştirm eye girişmiş, Freud ve M anc’ın görüşlerinin, “aynı tümlüğün, aynı totalitenin iki ayn düzeyine 176 ilişkin iki ayn yorumlama biçimi olduğunu” iddia etmiştir. A n­ cak, hemen belirtelim ki, M arcuse, kapitalist sistemin analizinde Manc ve Mancizme eleştirel yaklaşmış, Freud ve Freudculuğu daha fazla önemsemiştir. Başka bir anlatımla, M arcuse, burjuva toplumlannı tahlil ederken ekonomi-politika bağlamlı Mancçı bir term ino­ lojiden ziyade daha çok psikolojik, özellikle de Freudcu bir çerçe­ ve izlemiş, çözümü M arx’ta aramadığı gibi onu eleştirmeye devam etmiştir: “Toplumun gönenci artan bir biçim de savurganlığın, ıvır zıvır aygıtlann, önceden tasarlanan eskimenin ve yok etm e araçla­ nmn aralıksız üretim ve tüketimine bağımlılaşırken, bireylerin bu gereksinmelere geleneksel yollann ötesinde uyarlanm alan gerek­ mektedir. ‘Ekonomik kam çı’, en inceltilmiş biçimlerinde bile, bundan böyle bugünün modası geçmiş örgütlenişinde var oluş *

1 3 FRO M M , Erich; Psikanalizin Bunalımı: Freud, M arx ve Sosyal Psiko­ loji Üzerine Denemeler, Çeviren: K ıym et Erzincan Kına, Say Yayınları, İstanbul, 2005, s. 26-27. 4 JAY, Diyalektik İmgelem: F ra n k fu rt O kulu ve Sosyal A raştırm alar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 159. 175 ** * MARCUSE, Eros ve Uygarlık: Freud Üzerine Felsefi Bir inceleme, s. xxiii. 176 MARCUSE, “ M arcuse ve Frankfurt O kulu” , s. 63.

savaşımının sürdürülmesini güvence altma almaya yeterli görün­ memektedir -ne de yasalar ve yurtseverlik dizgesinin daha da teh­ likeli bir genişlemesi için etkin halk desteğini sağlama bağlamaya yeterli görünmektedir. İçgüdüsel gereksinimlerin bilimsel yönetimi çoktandır dizgenin yeniden-üretiminde dirimsel bir etmen olmuş­ tur: Satın alınması ve kullanılması gereken eşyalar libidonun nes­ nelerine dönüştürülmektedir; dövüşülmesi ve nefret edilmesi gere­ ken ulusal Düşman öyle bir düzeye dek çarpıtılıp şişirilmektedir ki, saldırganlığı bilinçaltının derinlik boyutunda etkin kılabilmekte ve doyurabilmektedir. Kitle demokrasisi Olgusallık İlkesinin bu içeyansıtılmasının gerçekleşebilmesi için politik donatımı sağlar; yalnızca halkın (bir noktaya dek) kendi efendilerini seçmesine ve onlan yöneten hükümete (bir noktaya dek) katılmasına izin ver­ mekle kalmaz, aynca efendilerin denetledikleri üretici ve yok edici aygıtın uygulayımbilimsel perdesi arkasında kaybolmalanna da izin verir ve işbirliği edenlere bağışladığı yararlann ve konforun insansal (ve özdeksel) bedelini gizler. Etkili olarak denetlenen ve örgütlenen insanlar özgürdürler; bilgisizlik ve erksizlik, içeyansıtılmış özerksizlik özgürlüklerinin bedelidir.” 177 Sonuçta, eleştirel teorisyenler, öncelikli olarak Marxizm ile psikanalizin sentezini disiplinler arasındaki sınırların ortadan kaldı­ rılması ve uzmanlaşmanın yok edilmesi, yani disiplinler arası/üstü çalışmalara zemin oluşturması noktasında benimsemişlerdir. Eleş­ tirel teorisyenler, ikinci olarak Marxizm ile Freudculuğun sentezi bağlamında “materyalist sosyal psikoloji” geliştirmek niyetindedir­ ler. Bunun ana sebebi ise, Marxizmin “toplumun üyeleri arasındaki inançlan, değerleri ve istekleri nasıl biçimlendirdiğini detaylı olarak tanımlayan sosyo-psikolojik teoriden yoksun” olduğunu düşünmeleriyle bağıntılıdır. Horkheimer’m yöneticiliğiyle birlikte Frankfurt Okulu’ndaki bilimsel araştırmanın mantığı ya da metodolojik yönelim, ekono­ mik “altyapı”dan kültürel/düşünsel “üstyapı”yal7ı o Horkheimer’dan aktaran; JAY, Diyalektik İmgelem: F rankfurt Okulu ve Sosyal Araştırmalar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 346. 21s ADORNO, Theodor W.; Otoritaryen Kişilik Üstüne: Niteliksel İdeoloji İncelemeleri, Çeviren: Doğan Şahiner, Om Yayınevi, İstanbul, 2003, s. 41.

sma da özen gösterilmiştir.”220 Bunlar arasında Sanford, projenin araştırma teknikleriyle iki öm ek-olay çalışmasının sorumlulukları­ nı üstlenmiştir. Adom o ise toplanacak verilerin sosyolojik bağlam içinde yetiştirilmesiyle görüşmelerin ideolojik boyutunu belirleme görevini üzerine almıştır. Beri taraftan Frenkel-Bnınswick, bazı kişilik değişkenlikleri üzerinde çalışmayı ve görüşmelerin sağlaya­ cağı materyali sınıflandırıp sayısal forma sokmayı, Levinson pro­ jede uygulanacak ölçeklerin hazırlanması ve genel olarak istatistik­ sel yöntemlerin/tekniklerin belirlenmesini üstlenmiştir. Kısacası bu projede “Berkeley Kamuoyu İnceleme Grubu”nun katkısı fazladır. Özellikle istatistiksel tekniklerin kullanılmasında, görüşme mater­ yallerinin ölçümünde ve kategorileştirilmesinde ve skalalann yara­ tılmasında “Berkeley Kamuoyu İnceleme Grubu”nun katkısı221 oldukça ehemmiyet arz eder. Otoriter Kişilik araştırmasının tüm kısımlarında Adomo, Sanford, Frenkel-Brunswick ve Levinson’m önemli katkıları ve gayretleri söz konusudur. Ayrıca bu projede “tam bir işbölümü vardır.’*222 Bu çalışma, bir ekip çalışmasıdır. Otoriter Kişilik'[e istatistiksel test, anket, projektif ölçümler ve klinik görüşmeleri gibi nicel ve nitel yaklaşımlar bir araya getiril­ miş/birleştirilmiştir.' Projedeki dört isimden A dom o’nun nicel yöntemlerin kullanımına ilişkin tutumu eleştireldir. Ancak yine de Adomo, belirli uygun teorik çerçevede nicel yöntemlerin ve tek­ niklerin etkin/verimli olarak kullanılabileceğini iddia etmiştir. Bu­ nunla birlikte Adomo, nicel araştırmaları destekleyen kategorilerin nitel olmasında ısrar etmiş, onların uygun teorik çerçeveden çıka­ rılması zorunluluğuna vurgu yapmıştır.

JAY, Diyalektik İmgelem: F ra n k fu rt Okulu ve Sosyal A raştırm alar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 345. 221 HELD, Introduction to Critical Theory: Horkheimer to Habermas, s. 141. 222 A D O RN O vc Diğerleri, The A uthoritarian Personality, s. xii. 22î Eleştirel teorisyenler, Amerikan deneysel araştırma yöntemlerini, teknik­ lerini ve istatistiksel analizlerini kullanmış olmalarına karşın Frankfurt O k u lu ’nun metodoloji anlayışından ayrılm am ışlardır (JAY, Diyalektik

İmgelem: Frank furt Okulu ve Sosyal A raştırm alar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 346).

Projede temel kategoriler, psiko-analitik karakterolojiden224 çı­ karılmıştır. Çalışmanın bireysel modelinde ağırlıklı olarak Freud’dan faydalanılmıştır. Kişiliğin doğrudan gözlemlenebilir ve ölçülebilir yönleri için akademik psikolojik yaklaşım temel alın­ mıştır. Projenin asıl metodolojik amacı otoriteryan inanış biçimle­ rinin ve davranışlarının varlığına delalet edebilecek psikolojik bir yapımn bulunup bulunmadığım ölçecek basit bir ölçümleme ve saptama için elverişlilik gösteren bir yöntem ortaya koymaktır. Otoriter Kişilik çalışması, olgulara dair sorular, kanaat ve tutum ölçekleri, projektif sorular ve açık uçlu yanıtlara göre hazırlanmış sorular içeren soru kâğıtlarının 700’e yakın kolej öğrencisine dağı­ tılmasıyla başlatılmıştır.225 Anket sorularından bir kısmı daha ön­ ceki araştırmalarda, özellikle işçilerle ilgili olanlarında kullanılmış sorulardı. Kanaat-tutum ölçekleri ise her biri ayrı bir fenomeni Ölçmek için birbirinden ayn geliştirilmiştir. A S ölçeği [antisemitizm (anti-Yahudilik)], E-ölçeği (etnosentrizm ölçeği) ve PEC-ölçeği'dir [political and economic conservatism (siyasal ve ekonomik tutuculuk)]. Söz konusu ölçekler uygulamalar yapıla­ rak geliştirilmiştir. Böylece Ölçeklerden her birinde yer alan belirli sorunların, incelenen kanaat-tutumlann daha genel biçimlerinin varlığım ortaya koyan göstergeler olarak kullanılması sağlanmıştır. Bu konuda Adomo ve Diğerleri şöyle demiştir: “Yapılan bu işlem­ lerin amacı, varsayımın gereği olarak ve laboratuar deneyimlerinin de yardımıyla, öylesine tümcelerden (items) oluşan ölçekler oluş­ turmaktı ki, kişiliğin altında yer alan faşist idea’lann etkileyebildiği kişilik özellikleri saptamp gösterilebilsin.’'227 Adomo ve ekibi, ölçek hazırlama, sınama ve anket sorularına son şeklini verme işinden sonra 2099 kişilik bir incelenecek ömeklem seçmiştir. Ömeklem, Amerika doğumlu, “beyaz”, kentli ve orla-sınıftan seçilmiştir. Aynca ömeklem içinden bir gruba tematik " 4 HELD, Introduction to Critical Theory: Horkheimer to Habermas, s. 141.

225 JAY, Diyalektik İmgelem: Frankfurt Okulu ve Sosyal Araştırm alar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 348. 6 HELD, Introduction to Critical Theory: Horkheimer to Habermas, s. 142. 221 ADORNO ve Diğerleri’nden aktaran; JAY, Diyalektik İmgelem: Frankfurt Okulu ve Sosyal Araştırmalar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 348.

algılama testleri uygulanmış, bazı kişilerle klinik görüşmeleri ya­ pılmıştır.228 Klinik görüşmelerini yürüten Frenkel-Brunsw ick’tir. Deneklerle daha çok çocukları ve aileleriyle ilişkilerinin yanı sıra “dünya görüşleri”229 hakkında görüşm eler yapılmıştır. Adomo ve arkadaşları, projenin yürütülmesi sürecinde aynı zamanda değişik araştırma tekniklerini hem genişletm iş hem de sınırlandırmışlardır. K onuya dair vurgulan ilgi çekicidir: “G eniş­ letme, anti-dem okratik ideolojinin çeşitli yanlarının elde edilmekte olan tasvirde ortaya çıkartılıp billurlaştınlm ası geliştikçe ve potan­ siyel olarak anti-dem okratik olan kişiliğin de aynı anda gitgide daha görülür biçim de özellikleri yakalanabildikçe sürdürülmüş; böylece, anti-dem okratik ideoloji ile anti-dem okratik kişiliğin oluş­ turduğu totalite’nin kavranıp anlaşılmasına çalışılmıştır. Sınırlan­ dırma ise, gitgide artan teorik netleşm e aynı önemli ilişkilerin daha kısa yoldan tekniklerle gösterilip ortaya konulmasını mümkün kıldığı oranda, sayısallaştırm aya yönelik işlemlerde, sürekli olarak ağırlık kazanmıştır.”' Adom o ve ekibi, Otoriter K işilik'lc kendi ölçeklerini oluşturur­ ken, L. L. Thurstone ve R. Likert’in ölçeklerinden231 yararlanmış­ lar ve onlan izlemişlerdir. Bu amaçla her som için kendisiyle ko­ nuşma yapılan deneğin değişik derecelerde aynı görüşte ol­ ma/olmama durumunu gösterip işaretleyebileceği + 3’den - 3 ’e varan bir ölçek düzenlenmiş, olası yanıtlar için “nötr” bir alan bırakılmamıştır. Genel derecelendirmeye uymayan som cümlele­ riyle aynştıncı özellik göstermeyen som cümleleri ise ölçeğe dâhil edilmemiştir.

228 JAY, Diyalektik İmgelem: F ra n k fu rt Okulu ve Sosyal A raştırm alar Enstitüsü T arihi 1923-1950, s. 348 vd. 229 A D O R N O ve Diğerleri, The A uth o ritarian Personality, s. 11-30. 230 ADORNO ve Diğerleri’nden aktaran; JAY, Diyalektik İmgelem: Frankfurt Okulu ve Sosyal A ra ştırm a la r Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 349. L. L. Thurstone ölçeği ve R. Likert ölçeği konusunda ayrıntılı bilgi için Amerikan sosyal araştırma yöntemleri konusunda alanında mühim bir eser ola­ rak niteleyebileceğim Kenneth D. Bailey’nin Mcthods of Social Research (The Free Press, New York, 1982, s. 346-352) yapıtına bakılabilir.

Projenin metodolojik açıdan en önemli yönü, daha önceden ge­ liştirilmiş A-S ölçeği, E-ölçeği ve PEC-ölçeği adındaki üç farklı “tutum ölçeğini, otoriteryan potansiyeli örtük psikolojik düzeyde ölçebilen tek bir soru dizisinde toplayıp yeni bir ölçek oluşturmuş bulunmastydı.”232 Bu yeni ölçek ünlü “F Skalası”dır. F Skalası, Yahudi-karşıtlığı, etnosantrizm, siyasal ve ekonomik tutuculuk ve onların karakter yapılan ile olan ayn ayn ilişkilerini ölçmek için sürekli olarak sarf edilen çabanın bir sonucudur. F Skalasının bir­ biri eriyle ilişkili iki amacı vardır: İfade etmeksizin din ve etnik gruplar konusunda önyargıyı ölçmek, bu görüşlerin temelini oluş­ turmada karakter yapılarını ölçmek. Adomo ve ekibinin burada amacı, potansiyel faşist karakter olarak sunduklarım, yapısal birim ya da sendromu açıklamaktır. Bu sendromun dokuz temel kişilik değişkenine göre kurulduğu düşünülmüştür. F Skalası da bu ayn kişilik tiplerini açıklamaya yöneliktir. Bu temel kişilik değişkenle­ ri, Adomo ve arkadaşlanna göre aşağıdaki gibidir:233 1) Alışılmışa bağlılık: Orta sınıf değerlerine ve geleneksele katı bağlılık. 2) Otoriteryan boyun eğme: Kişinin kendisini üyesi gördüğü ve üyelennin karşılıklı dayamşma içinde olduğu gruplann idealleşti­ rilmiş ahlâksal otoritelerine karşı eleştirel olmama, yani boyun eğme durumu. 3) Otoriteryan saldırganlık: Geleneksel değerleri bozan ve ihlâl eden insanlan cezalandırma, reddetme ve kınama eğiliminde olma. 4) İnce düşünceciliğe, öznelciliğe ve yaratıcılığa karşı olma. 5) Boş inan ve kalıpyargı: Bireylerin kaderlerinde mistik de­ terminantların var olduğuna olan inanç ve katı kategoriler içinde düşünme eğilimi taşımaları. 6) Güç ve dayanıklılık: Dayanıklılık ve sertliği aşın derecede abartma, egonun gelenekselleştirilmiş niteliklerine aşın vurgu

232 JAY, Diyalektik İmgelem: Frankfurt Okulu ve Sosyal Araştırmalar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 350. 231 ADORNO ve Diğerleri, The Authoritarian Personality, s. 228.

yapma, “güçlü” figürleriyle özdeşleşme, yönetme-boyun eğme, güçlü-zayıf ve lider-izleyici boyutlarını göz önünde bulundurma. 7) Yıkıcılık ve kinizm (inançsızlık, ahlâkı hor görme): İnsanlara karşı genelleştirilmiş, herkese, aslında her şeye karşı düşmanlık, insanları/şeyleri yerme ve iftira atma. 8) îzdüşümsellik/yansıtma: Yaşanan dünyamn çok tehlike arz ettiğine inanma, bilinçaltının duygusal tahriklerin dışa yansıtılması, vahşi ve tehlikeli olana inanma. 9) Seks: Seksüel hal ve hareketlere karşı aşın ve abartılmış bir ilgi duyma isteği. Adomo ve ekibinin Otoriter Kişilik incelemelerinde elde ettik­ leri bulgular ilgi çekicidir. Sağlanan bulgular doğrultusunda Adomo ve arkadaşlan, otoriteryan kişilik tiplerinin oluşumunun temel nedenlerini dört noktada tahlil etmişlerdir:234 1) Adomo’ya göre, otoriteryan tip, oedipus karmaşasının sadomazoşistik çözülümünden doğar. Bu doğrultuda anneye olan aşk (sevgi) şiddetli tabu altında yer alır. Sert baba ya da genel sevgi azlığı ve soğuk bir atmosferik durum küçük çocuğun isteklerini ve duygularım baskı altına almaya/sınırlamaya zorlar. Böylece çocuk­ ta aileye karşı saklanmış düşmanlıklar ve kanşık duygular gelişir. Dolayısıyla çocuk kendi duygulanm yalmzca sosyal olarak kabul edilebilir kanallara yönlendirmeyi öğrenmek zorundadır. Sonuçta babaya olan nefret aşk (sevgi) içinde reaksiyon-formasyon yoluyla dönüşür. Bundan dolayı ilk zamanlarda babaya karşı olan isyan sınırlanır, bastınlır, ama bu isyan/nefret daha sonra mazoşizm ve sadizme dönüşmüş bir otoriteryan saldırganlık formu içinde yeni­ den ortaya çıkar. 2) Otoriter Kişilik araştırmasındaki görüşme bulgularına göre, faşist propagandaya oldukça hassas olanlar kendi ailelerini ideal­ leştirirler, mükemmelleştirirler, aileleriyle kendilerini bir tutarlar, özdeş kılarlar. Hatta söz konusu kişilerin aile imaj lan geleneksel/konvansiyonel hale getirilmiş ve kalıpyargılaştmlmıştır. Buna 2,4 HELD, Introduction to Critical Theory: Horkheimer to Habermas, s. 144- 145.

göre baba müsamahasız, adil, başarılı ve disiplinli iken, anne iyi görünümlü, sağlıklı, temiz ve oldukça çok pratik yeteneklerle do­ nanımlı olmalıdır.

3) Adomo ve ekibinin otoriteryan kişilik tiplerinin inşasınd öne çıkardıkları bir başka boyut ise otoriteryan kişilik ya da sendromun ego zayıflığına dayandığıdır. Bu çerçevede dışarıdaki güç­ ler ya da uygun niyetler/yönelimler, sınırlanan dürtüleri aktif hale getirmeli ve düzenlemelidirler. Aslmda güçlü sosyal güçler içinde ego kendi özbelirleniminin istemleriyle başa çıkmada beceriksiz­ dir. YÖnetilemeyen ve bastırılan istekler çevredeki gruplar içinde itilmeleri yoluyla onlarla temas sağlanmalıdır. Sorumluluktan kaçış ve bağımsızlık arayışında birey güçlü dışsal otoriteyle kendini Özdeşleştirmelidir.

4) Adomo’ya göre, sendrom ya da otoriteryan kişilik, oldukç yüksek bir şekilde Avrupa’daki düşük-orta sınıfın özellikleridir. Bunun temel nedeni olarak Adomo ve ekibi, aile yapısının hızlıca değişmesini, küçük buıjuvazi mülkiyet ilişkilerinin çözülmesini, fiilî ve istenen statüler arasındaki zıtlığı ön plana çıkarmışlardır. Bu koşullar, ekonominin yanlış amaçlarının sonuçlandır ve bireysel potansiyelleri sado-m azoşizm ex> doğru yönlendirirler. Avru­

235 A d om o ’nun ileri sürdüğü gibi, “ö zn e ancak, itaat ve boyun eğm ed en haz alarak, kendi toplumsal uyumuna ulaşır. Bu da, toplumsal uyumun hem bir koşulu hem de bir sonucu olarak, sadom azoşistik tipi d evreye sokar. Toplum biçimimizde, mazoşistik eğilim lerin yanı sıra sadistik eğilim ler de gerçekten doyum bulurlar” (A D O R N O , O t o r it a r y e n Kişilik Üs tüne: Ni­ teliksel İdeoloji İnc elemeleri, s. 300). Benzer bir biçim de Fromm da nasyonel sosyalistlerin sadom azoşist yönüne vurgu yapmıştır: “Her şey ­ den önce Hitler’in karakteriyle, onun sadık takipçileri arasında büyük benzerlikler vardı. Eğer bu insanları sosyoloji ve sosyal psikoloji açısın­ dan incelersek, en hararetli nasyonal sosyalistlerin, yü k selm e umudu o l­ mayan, bu nedenle topluma kızgın durumda bulunan ve aynı zamanda ka­ rakter itibariyle sadomazoşist insanlardan oluşan küçük burjuva sınıfından geldiğini görürüz, Bu tip insanlara şaka mahiyetinde ‘bisikletçi karakter’ unvanı verilir, çünkü bunlar (bisiklete binen kişi gibi) kendilerinden yük­ sekte olanlann önünde eğilirler, ama bir taraftan da kendilerinden aşağıda olanları ayaklarıyla tekmelerler. Hayatta sevm eye lâyık bir şeyler bulama­ yan veya kendilerini hayata bağlayacak ilgileri olmayanlar, enerjilerini,

pa’daki düşük-orta sınıfta yer alan gruplardaki aşın heyecan, ırksal önyargı, ulusçuluğa bağlılık, demokrasi ve tartışmayı aşağı görme otoriteryan kişilik tipinin en belirgin/bilinen tutumlarıdır. Adomo ve ekibi tarafından yürütülen ve Frankfurt Okulu tari­ hinde önemli bir yer tutan Otoriter Kişilik araştırması, 1930’larda Avrupa’yı etkisine alan, özellikle Almanya’nın sosyal yapısını şekillendiren faşizmi ve Holocaust’u236 (Nazilerin Yahudi kıyımı­ nı) anlama çabası olarak değerlendirilebilir. Adomo, Nazilerin Yahudilere karşı irrasyonel tutum ve tavırlarını Hitler’in şu sözüyle temellendirmiştir: “İnsan ancak anlamadığı bir fikir uğruna ölebi­ lir.”237 Söz konusu çalışmayla Adomo ve arkadaşları potansiyel faşistlerin sosyo-ekonomik, siyasal, kültürel ve psikolojik profilini ortaya çıkarmaya girişmişler, ırksal önyargı ve saldırgan ulusçuluk gibi yönelimleri kavramaya çalışmışlardır. Bunun için de faşist eğilimlere sahip kişilerin benliklerini, egolarını, kişiliklerini ve karakterlerini tahlil etmeye girişmişlerdir. Onlar, buradan hareketle faşizmin geniş ölçekli boyutlarım, yani sosyal, ekonomik, kültürel ve politik temellerini analiz etmeye koyulmuşlardır. Kısaca, eleştirel teorisyenler, Avrupa’da faşizmin yükseliş sü­ recini çözümlemiş, burada işçi sınıfının pozisyonunu, işçilerin faşizmdeki payını, faşizmin Avrupa’yı egemenlik altına almaşım ve geniş ölçekli destek bulmasım tartışmış ;, nasyonal sosyaliz-

başkalan üzerinde güç elde etm eye ve hatta neticede kendilerini bile yok etmeye yönlendirirler” (FRO M M , H ayatı Sevm ek , s. 178). 2' Zygmunt Bauman, M o d e rn ite ve H o locaust (Çeviren: Süha Sertabiboğlu, Sarmal Yayınevi, İstanbul, 1997) yapıtında; “Avrupa Yahudileri öldürül­ düler, çünkü bunu yapan Almanlar ve yerel yardımcıları Yahudilerden nefret ediyordu. Holocaust, yüzyıllardır süren dinsel, ekonomik, kültürel ve ulusal öfkelerin müthiş bir doruğuydu” (s. 53) diyerek, “kötülerin ma­ sumlara karşı işlediği korkunç bir suç” (s. 7) olarak adlandırdığı Holocaust’u modernlikle doğrudan ilişkilendirmiştir: “Modem uygarlık Holocaust’un yeterli koşulu değil, kesinlikle gerekti koşuludur. O olmak­ sızın Holocaust düşünülemez. Holocaust’u düşünülebilir kılan, modem uygarlığın akılcı dünyasıdır” (s. 32). 2? ADORMO, Otoritaryen Kişilik Üstüne: Niteliksel İdeoloji İncelemeleri, s. 254, 23S HELD, Intro d u ctio n to C ritical T heory : H o rk h e im e r to H aberm as, s. 34-35.

min kültürel yönleri üzerine yoğunlaşmıştır. Bu bağlamda, Adomo ve arkadaşları, O toriteryan K işilik metninde, bazı insanla­ rın neden faşist yönelim e sahip olduğu problemini merkeze koy­ muş, ırksal önyargı ve saldırgan ulusçuluk gibi bazı belli karakter özellikleri ve inançlar arasındaki ilişkileri “orta sınıfa” mensup kişilerden seçtikleri kişilere-4" uyguladıkları anketten hareketle çözümlemişlerdir. “Antisem itizm i ya da başka bir azınlık karşıtı önyargıyı, kendi içinde sosyopsikolojik bir fenom en gibi çözüm ­ lemeyi değil, daha çok, azınlık karşıtı önyargının daha geniş ideo­ loji ve karakter m odelleriyle ilişkisini incelem eyi ana görevim iz olarak görmeye başladık.”^ ' Adom o ve arkadaşları tarafından çok yoğun bir em ek sarf edi­ lerek gerçekleştirilen O toriter K işilik çalışm ası birkaç yönden eleş­ tirilmiştir. Bu çalışma, otoriteryanizmi psişik fenom en olarak ele aldığı ve sosyolojik düzeyde otonteryanizm olgusunu açıklamada başarısız kaldığı242 ileri sürülerek kritik edilmiştir. Söz konusu araştırma metodolojik yönden eleştiri almıştır. Bu bağlamda çalış­ mada otoriteryan kişilik/yargı üzerine psikolojik boyutun öne çıkı­ şı, eleştirel teorinin kendi geleneğini terk edişi olarak da yorum-

2 9 STIRK, C ritica l T h eo r y , P o litics an d S o c iety : A n In tr o d u c tio n , s. 21. ' 10 A d o m o ve arkadaşları ö m e k le m le r in i işçi sınıfı yerin e orta sınıftan s e ç m e ­ lerini şu şek ild e izah etmişlerdir: “ B iz im ö rn ek lerim iz, işçi s ın ıfıy la ilgili araştırmanın tersine, g e n e llik le orta sınıftan top lan m ıştı. ...Ö r n e k le r im iz in genel orta s ın ıf karakteri, Y a h u d ile r e y ö n e ltile n b elirleyici suçlam aların özgül doğasına kendi d a m ga sın ı vurmaktadır. ...G e r ç e k proleter a ç ısın ­ dan, Yahudinin birinci ö z e lliğ i burjuva olm asıd ır. E m ek çi, büyük bir o la ­ sılıkla, Y ahudiyi her şeyd en ö n c e orta sın ıfın e k o n o m ik alanının bir ajanı olarak, kapitalist eğilim lerin icracısı olarak a lgılam ak durumundadır. Y a ­ hudi, ‘faturayı g ö n d eren ’ kişidir. Orta sınıfların an tisem itik üyeleri a çısın ­ dan ise Yahudi im g esi biraz farklı bir ya p ıya sahip g özü k m ek ted ir. Orta sınıfların kendileri, kendi varoluşlarının ek o n o m ik tem eli açısın d an , Yahudilerin başı üstünde sallanan tehditlerin bir ö lç ü y e kadar aynısını yaşar­ lar. Kendileri savunmadadırlar v e statülerini korumak için um utsuzca m ü ­ cadele verirler. D ola yısıyla , em ek çilerin olası yakınm asının tam tersi bir değerlendirme yaparlar; yani onlara göre Y ahudiler gerçek burjuva d e ğ il­ dir, gruba gerçekten ‘ait’ değildir” ( A D O R N O , O t o r i t a r y e n Kişilik Ü s ­ tüne: Niteliksel İde oloji İ n c e le m e l e r i, s. 7 9 -8 0). “41 A .g.e., s. 15. '42 HELD, Introduction to Critical Theory: H or kheimer to Haberm as, s. 146.

lanmıştır. Oysa A dom o “önyargıların kişiye ait bir sorun olmaktan çok, toplumsal kökenli sorunlar olarak ele alınması gerektiğini”243 vurgulamıştır. A dom o, H orkheim er ile birlikte otoriteryanizm çalışmalarında anti-sem itizm i bireysel boyuta taşıyarak inceledik­ lerine yönelik yapılan eleştirilere karşı, özellikle de “AntiSemitizmin Öğeleri: A ydınlanm anın Sınırlan” başlıklı denem e­ de2'4 oldukça “sosyolojik bir anti-sem itizm eleştirisi yapmışlardır.” H orkheim er ve A dom o, anılan denemelerinde; antisemitizmi bir “halk hareketi” olarak görm üşler ve onun sosyo­ ekonomik, siyasal ve kültürel boyutuna dikkat çekmişlerdir. Horkheim er ve A dom o’ya göre, “buıjuva anti-sem itizminin özgül bir nedeni vardır: Egem enliğin üretim kılığına girmesi.”247 Kısacası, 1940’lı yılların A m erika’sında önyargı, otoriteryan kişilik ve saldırgan ulusçuluk alanlannda deneysel çalışmalar yürü­ ten eleştirel teorisyenler, bu yıllarda önemli mali sorunlarla karşı karşıya kalmışlardır. Eleştirel teorisyenlerin fmansal sorunlarla karşılaşmalarının gerisinde yatan faktörlerden birisi, A m erika’nın 2. Paylaşım Savaşı’na girmiş olmasıdır. A *jAn m erika’mn savaşa girmesi, “radikal girişimlerin kısıtlanması”na yol açmıştır. Bu da Frankfurt O kulu üyeleri arasında bir dağılma sürecinin yaşanmasına vesile olmuştur. Bu süreçte Neum ann ve Kirchheim er enstitüden uzaklaşmış, “enstitü ile ilişki­ leri 1940’larda gitgide azalan M arcuse ise 1950’ye kadar Dışişleri Bakanlığı’ndaki görevinde kalm ıştır.”249 A ynca K. W. Kapp, O.

243 JAY , Diyalektik İmgelem: F ra n k fu rt O k ulu vc Sosyal A raştırm alar Enstitüsü T arihi 1923-1950, s. 330. 244 HORKHEİM ER ve A D ORNO, “Anti-Semitizmin Öğeleri: Aydınlanmanın Sınırlan’', Aydınlanmanın Diyalektiği Felsefi Fragm anlar II (iç), s. 63-110. ~45 B O T T O M O R E , F ra n k fu rt O kulu (Eleştirel K uram ), s. 20. 246 HORKHEİMER ve ADORNO, A ydınlanm anın Diyalektiği F elsefi F ra g m a n la r / / , s. 65. "47 A.g.e., s. 69. 248 K O ÇA K , “ H orkheim er ve Frankfurt O k u lu ” , s. 13. "49 JAY, Diyalektik İmgelem: F ra n k fu rt Okulu vc Sosyal A raştırm alar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 410. Fromm ise, ortodoks Freudculuğu terk etmesinden ve psikanalize sosyolojik boyut/içerik katm aya çalışm a­ sından ötürü enstitü üyeleriyle anlaşmazlık içine düşm üş ve 1939’da ensti-

Lang, E. Zilsel, P. Lazarsfeld ve H . Fried gibi düşünürlerin eko­ nomik güçlükler yüzünden enstitüde istihdam edilmeleri olanaksız­ laşmış ve enstitüyle ilişkileri kesilmiştir.'50 Enstitünün yayın orga­ nı Zeitschrift fiir Soziatforshung251 parasızlık yüzünden yayınlanamamıştır. Önce yıllığa dönüştürülen, daha sonra 2. Paylaşım Savaşı bitinceye kadar yayınlanması durdurulan dergi, nihayetinde “yayın organı ömrünü tamamlamıştır.” Enstitünün etkinliklerini olumsuz yönde etkileyen yalnızca ekonomik zorluklar ve koşullar değildir. Ayrıca göç, izleyicilerin değişm esi, 1930 ve 1940’lardaki çoğu temel olayların analizinde kullandıkları kavramsal araçların yetersizliği de 53 enstitünün aktivitelerinin istenilen yönde gerçek­ leşmemesine yol açmıştır. Tüm bunlarla birlikte eleştirel teorisyen­ ler kitleleri harekete geçirici etki oluşturma düşüncesinde güçlük çekmeye başlamışlardır. Konuya dair M arcuse’ün Sovyet Marksizmi yapıtındaki vurgusu önem arz etmektedir: “Eğer proleterya, artık, yerleşik düzenin ‘mutlak yadsınışı’nı sim geleyen devrimci sın ıf olarak hareket etm ez olursa; felsefenin ‘maddi sila­ hı’m da artık sağlayam az olur. B öylece durum tersine döner: Ger­ çek tarafından geri çevrilen Mantık ve Özgürlük, yeniden felsefeye konu olur. ‘İnsanın ö zü ’, ‘mutlak kurtuluşu’ yeniden [sadece] ‘dü­

tüyle ilişk isin i bitirm iştir [ J A Y , D i y a l e k t i k İ m g e l e m : F r a n k f u r t O k u l u ve 'yen

“

Sosyal

A raştırm alar

Enstitüsü

T arihi

1923-1950,

s.

135;

B O T T O M O R E , F r a n k f u r t O k u l u ( E l e ş t i r e l K u r a m ) , s. 121. •

JA Y , D i y a l e k t i k i m g e l e m : F r a n k f u r t O k u l u v e S o s y a l A r a ş t ı r m a l a r

s. 244-245. 251 Zeitschrift, 2. Paylaşım Savaşı’na kadar Almanlığını sürdürmüştür. Ancak yayımcı Felix Alcan’ın dergiyi yayınlamaması ve ekonomik güçlükler, enstitüyü uzun süredir İngilizce yayınlamama konusundaki fikrinden vaz­ geçilmiştir. Böylesi koşullarda bir daha ilk biçimiyle hiçbir zaman çıkma­ yan ve “Studies in Philosophy and Social Science” (“Felsefe ve Sosyal Bi­ lim Çalışmaları”) adıyla hem İngilizce hem de Almanca yayınlanan der­ ginin 1940’lann ortalarına doğru yayın hayatına son verilmiştir. Jay’e gö­ re, Zeitschrift'in yayınlandığı on yıllık kısa zaman periyodu (1933-1943) Frankfurt Okulu’nun/Sosyal Araştırmalar Enstitüsü’nün en yaratıcı döne­ mi olmuştur (JAY, D i y a l e k t i k İ m g e l e m : F r a n k f u r t O k u l u v e S o s y a l A r a ş t ı r m a l a r E n s •t i t ü s ü T a r i h i 1 9 2 3 - 1 9 5 0 , s. 67, 243-244). ->52 JAY, D i y a l e k t i k i m g e l e m : F r a n k f u r t O k u l u v e S o s y a l A r a ş t ı r m a l a r E n s t i t ü s ü T a r i h i 1 9 2 3 - 1 9 5 0 , s. 244. Enstitüsü T a rih i 1 9 2 3 -1 9 5 0 ,

"53 HELD, Introduct ion to Critical T h e o r y : H o r k h e i m e r to H a b e r m a s , s. 37.

şünce de denenirler’[in Gedanken erlebt]... Teori [Manxist teor tarihsel durumu dolayısı ile başlı başına felsefedir], yeniden, sade ce siyasal uygulamayı kollamak, bu uygulamanın önünde olma! durumunda kalmaz; aynı zamanda başarısız uygulama karşısında kurtuluş amaçlarını ve hedeflerini de açıklama zorunda kalır. Teo ri, bu fonksiyonu içinde, yeniden ideoloji durumuna gelir. Ancal bu kez, bir yanlış bilinç biçiminde değil, baskıcı gerçeğe uzak v< uzaklaştırıcı ve hattâ karşıt bir bilinç olarak görünür. Ve yine ayn nedenle, en önmeli [sic./(önemli)] siyasal etmenlerden biri olur.”25'

Tüm bu olumsuz koşullara karşın Frankfurt Okulu’nıu Horkheimer döneminin ikinci kısmı olan 1933-1950 sürgün (göç dönemi (New York dönemi) eleştirel teori açısından -özellikle d( tanınması, etkinliği, üretkenliği, üzerinde çalışılan konuların çeşit­ liliği bağlamında- oldukça verimli ve başarılı bir dönemdir.

Kısaca, Horkheimer dönemine hem 1930-1933 (Frankfurt Oku­ lu’nun çekirdek kadrosunun oluşması ve metodolojik kimlik kaza­ nım yıllan) hem de 1933-1950 (kapitalizmin kalesinde geçen yıl­ lar) dönemini içerecek bir biçimde bir bütün olarak baktığımda aşağıdaki belirlemeleri yapmam mümkündür:

1) Horkheimer ile birlikte eleştirel teori “gerçek kimliğini’ bulmuştur. Bu kimlik, ortodoks/vulgar olmayan M arast sosyaltarihsel teoridir.

2) Horkheimer döneminde eleştirel teorinin üye teorisyen profi­ li oldukça netleşmiştir. Özellikle farklı disiplinlerden gelen (Fromm, Adomo, Marcuse, Lövventhal gibi) teorisyenlerin bir aradalığı, onlann birlikte üretim yapmalannı sağlamıştır. 3) Üye teorisyen profilinin farklı disiplinlerden olmasının ve Horkheimer’ın çabalannm etkisiyle eleştirel teorinin bilimsel araş­ tırma programı/metodolojik kavrayışı da değişmiş, “disiplinler arası” ve “disiplinler ötesi” bir paradigma Frankfurt Okulu’nun çalışmalarına yön verir duruma gelmiş, en önemlisi “yanşan disip-

54 MARCUSE, Marcuse; Sovyet Marksizmi, Çeviren: Seçkin Çağan, May Yayınları, İstanbul, Tarihsiz, s. 141-142.

ünler” arasındaki sınırlar ortadan kaldırılmış ve kopukluklar gide­ rilmiştir. 4) Ekonomi biliminden ziyade felsefe Frankfurt Okulu’nun ilgi odağı haline gelmiştir. 1845 sonrası “olgun Marx”tan uzaklaşma, 1845’ten önceki “genç Marx’a, “sol Hegelci Marx”a yönelim öne çıkmıştır. 5) Bu dönemde genel hatlanyla ortodoks Marazmden uzakla­ şılmış, dolayısıyla ekonomik temelli açıklama ve argümanlardan sıyrılıp, kültürel ve düşünsel “üstyapı” alanında dolaşılmaya baş­ lanmıştır. Böylece inceleme ve analiz birimi olarak kültür, birey ve ekonominin karşılıklı ilişkileri esas alınmış, bunlar arasındaki bağ­ lar/bağıntılar sağlamlaştırılmaya çalışılmıştır. 6) Eleştirel teorisyenlerin çalışma alanları genişlemiştir. Frank­ furt Okulu teorisyenleri, faşizm, Nazizm, devlet yapısı, otoriteryanizm, önyargı, kapitalizm teorileri, Avrupa işçi hareketle­ ri, Amerikan kitle kültiirü/kültür endüstrisi, bilim, teknik ve tekno­ lojideki gelişmeler, psikanaliz, aile yapısı, bireysel gelişme, ideolo­ ji, pozitivizm ve aydınlanma eleştirisi gibi geniş bir yelpaze içinde çalışmışlar, değişik ama birbirleriyle ilintili konularda argümanlar ileri sürmüşlerdir. Horkheimer döneminde eleştirel teorisyenlerin çalışma konulan ve ilgi alanlan netleşmiştir. 7) Frankfurt Okulu’nun önemli metinleri Horkheimer dönemi­ nin bir ürünüdür. Eleştirel teorisyenler kendilerini entelektüel ve sosyal teori alanında etkin kılacak yapıtlanmn önemli bir kısmım bu dönemde kaleme almışlardır. 8) Horkheimer döneminde Frankfurt Okulu ilk kez ayn bir dü­ şünce okulu olabilmiş; hem metodolojik yönelimini hem de araş­ tırma/inceleme konulannı bu dönemde belirginleştirmiş, ayrıca çekirdek kadrosunu oluşturmuştur.

c) 2. Pa ylaşım Savaşı Sonrası Y ı ll a r / F r a n k f u r t ’a D önü ş: Adorn o ve M a r c u s e ’ü n Ö n e Çıkışı (1 953-1 970 D ö n em i):

2. Paylaşım Savaşı’m izleyen yıllar, Frankfurt Okulu’nda yeni bir dönemin şekillenmesine olanak tanımıştır. Savaşı takip eden

dönemde Amerika’da etkili olmaya başlayan Frankfurt Okulu’na geri dönmesi noktasında aydınlardan, bilim adamlarından, Frank­ furt resmi çevrelerinden ve özellikle Frankfurt kent yönetiminden yoğun bir istek olmuştur. Anılan çevreler, “Horkheimer’e reddedemeyeceği kadar ilgi çekici bir öneride bulunmuştur.”' Frank­ furt Okulu üyelerinin büyük bir kısmı Frankfurt’a dönmeleri bağ­ lamında kendilerine yapılan teklifleri kabul etmişler ve Frankfurt’a geri dönme karan almışlardır. Böylece on altı yıl önce kapatılan Horkheimer’m Frankfurt Üniversitesi’ndeki kürsüsü yeniden dü­ zenlenmiş256 ve Horkheimer üniversitedeki kürsüsüne dönmüştür. Horkheimer ile birlikte enstitünün mal varlığı ve kütüphanesi de Frankfurt’a taşınmıştır. Ancak Frankfurt Okulu üyeleri, özellikle çekirdek kadro/kurucu figürleri (Horkheimer, Adomo ve Marcuse gibi) Frankfurt’a geri dönüp dönmeme konusunda ortak eğilimler sergileyememişlerdir. Horkheimer, Adomo ve Pollock Frankfurt’a dönerken, Löwenthal, Marcuse ve Kirchheimer Amerika’da kal­ mışlardır.257 Pollock ve Horkheimer enstitüye duydukları bağlılık­ tan dolayı geri dönerken, Adom o’nun dönüşü ise Alman felsefe geleneği ile Alman diline özel bir yakınlığı ve bağlılığı noktasında odaklaşmaktaydı. Konuya dair Adomo şöyle demiştir: “Alman­ ya’ya dönüş kararımızda, ben içimdeki duygulanım bastırmaya çalışmış olsam bile, bunda basit anlamda öznel gereksinmelerimi­ zin de etkisi olmuştur, elbet. Ama bunun nesnel bir nedeni de var­ dı. Dil idi bu. Yalnızca, insamn ne demek istediğinin kendi dilin­ deki gibi düşünce akışının tüm ritmiyle ve inceliğiyle yeni bir dilde tam olarak asla anlatılamadığı için değil. Dil’in bir sorun niteliği kazanması, daha çok, Almanca’nın felsefeyle ve hiç şüphesiz fel-

JAY, Diyalektik İmgelem: Frankfurt Okulu ve Sosyal Araştırmalar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 408. 56 Horkheimer’ın kürsüsü bu kez “toplum felsefesi” değil, “sosyoloji ve felsefe” kürsüsü idi. TC 7 Löwenthal aşkı/eşi, Marcuse ve Kirchheimer ise işleri ve enstitüyle olan ilişkileri yüzünden geri dönmemişlerdir (HELD, Introduction to Critical Theory: Horkheimer to Habermas, s. 38; RİTZER, Sociological Theory, s. 260; JAY, Diyalektik İmgelem: Frankfurt Okulu ve Sosyal Araştırmalar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 410-411).

t

' s v

sefenin spekülatif momentiyle özel bir yakınlığı oluşımdandı.’^' Frankfurt’a dönmelerinde etkili olan nedenlerden birisi de “A l­ manya’da yeni bir öğrenci kuşağı yetiştirmek ve onun biçim len­ mesine katkıda bulunmaktır.”25 Frankfurt Okulu teorisyenleri, Frankfurt’ta 1950’lerin başında Sosyal Araştırmalar Enstitüsü’nü yeniden kurmuşlardır.260 B öylece kendi aralarında “Cafe M ax”261 dedikleri enstitü yeniden aktif yaşamına kavuşmuştur. Frankfurt Üniversitesi ’nde Horkheimer önce Felsefe Fakültesi dekanlığına, bir yıl sonra ise üniversite rektörlüğüne seçilmiştir. Horkheimer, savaş sonrası A lm anya’da böylesine önem li bir konum elde eden ilk Yahudi olm uştur/62 Bu arada A dom o profesör olmuş ve ensti­ tünün “yönetici yardımcısı”26' görevini üstlenmiştir. Horkheimer, aynı zamanda 1954 yılından itibaren beş yıl boyunca periyodik

258 Adomo’dan aktaran; JAY, D i y a l e k t i k İ m g e l e m : F r a n k f u r t O k u l u ve S o s y a l A r a ş t ı r m a l a r E n s t i t ü s ü T a r i h i 1 9 2 3 - 1 9 5 0 , s. 410. Sürgündeki Alman-Yahudi entelektüelleri olan Frankfurt Okulu teorisyenieri arasında sadece Adomo savaştan sonra Almanya’ya dönme konusunda sabırsız davranmıştır (LUNN, M a r k s i z m v e M o d c r n i z m : L u k â c s , B r e c h t , Benjamin ve A d o r n o Ü z e r i n e B i r T a r i h s e l İ n c e l e m e , s. 266). 259 JAY, D i y a l e k t i k İ m g e l e m : F r a n k f u r t O k u l u v e S o s y a l A r a ş t ı r m a l a r

s. 420. Sosyal Araştırmalar Enstitüsü’nün Frankfurt’ta yeniden kuruluş tarihi için Held 1953 yılını, Jay ise 1950 yılını temel almıştır (HELD, I n t r o d u c t i o n to C ritical T h e o r y : H o r k h e i m e r to H a b e r m a s , s. 38; J A Y , D i y a l e k t i k E n s tit ü sü T a r i h i 1 9 2 3 - 1 9 5 0 ,

İ m g e le m : F r a n k f u r t O k u l u v e S o s y a l A r a ş t ı r m a l a r E n s t i t ü s ü T a r i h i 1 9 2 3 - 1 9 5 0 , s. 412-414).

261 “Cafe Max” yalnızca Max Horkheimer’ın ismine bir gönderme yapmamak­ ta, aynı zamanda 2. Paylaşım Savaşı öncesi yıllarda kendi aralarındaki “Cafe Marx’’ adının da değişime uğramış olduğuna işaret etmektedir. “R” harfinin düşmesi, Amerika’da törpülenen eski “radikalliklerini” çağrıştır­ maktadır (JAY, D i y a l e k t i k İ m g e l e m : F r a n k f u r t O k u l u ve S o s y a l A r a ş ­ t ır m a la r E n s tit ü sü T a r i h i 1 9 2 3 - 1 9 5 0 , s. 413) . 262 STIRK, Critica l T h e o r y , Po li tics a n d S o c ie t y : A n I n t r o d u c t i o n , s. 24. Adomo’nun enstitünün yönetici yardımcılığı görevinin tarihine ilişkin olarak Held 1955 yılından, Jay 1950 yılından söz etmiştir (HELD, Intro d uct ion to C r it i c a l T h e o r y : H o r k h e i m e r to H a b e r m a s , s. 38; JAY, D iyalek ti k İ m g e l e m : F r a n k f u r t O k u l u ve S o s y a l A r a ş t ı r m a l a r Enstitüsü T a r i h i 1 9 2 3 - 1 9 5 0 , s. 413). Adomo’nun Eleştiri: T o p l u m Ü s ­ tü ne Y a z ıla r eserinde belirtilen tarih ise 1953’tür (s. 10).

olarak Chicago Üniversitesi’nde ek görevli öğretim üyesi olaral çalışmıştır.

Horkheimer ile birlikte enstitünün yayın organı olan ancak Am erika’da mali güçlükler ve politik ortam/iklim nedeniyle yayın yaşamına son veren Zeitschrift, yeniden yayınlanmamıştır. Zeitschrift'in yerine enstitü, “Frankfurter zur Beitrâge Soziologie” (Sosyolojiye Frankfurt Katkıları) serisini çıkarmaya başlamıştır. 1950’lerin sonuna doğru Frankfurt O kulu’nda yeni bir döne­ mece girilmiştir. H orkheim er ve Pollock 1958’de emekli olm uş­ lar265 ve İsviçre’ye yerleşmişlerdir. Sosyal Araştırmalar Enstitüsü’nün direktörlüğüne ise A dom o getirilmiştir. Böylelikle Frank­ furt Okulu tarihinde A dom o’lu yıllar başlamıştır. Frankfurt Oku­ lu’nun öteki sacayağı M arcuse ise eleştirel teorinin çalışmalarını ve açılımlarını 1960’larda A m erika’da yeni bir okuyucu kitlesine ■ ■ • 266 * etkin bir biçim de anlatıp^ etkisini yaymaya başlamıştır. Held, her ne kadar “savaş sonrası yıllarda Enstitü’de Horkheimer ve A dom o’nun belirleyiciliği/egemenliği vardır” demişse de enstitüde H orkheim er’ın 1954-1959 arasında Chicago Üniversitesi’ne konuk öğretim üyesi olarak sık sık gitmesi ve onun 1958’de emekliye ayrılması nedeniyle A dom o’nun düşünceleri öne çıkmıştır. Bu yıllarda “Enstitü iyi-tanımlanmış bir düşünce öncelikle de A dom o’nun kişisel önsel ilgileri olan bir estetik ku)/ u ram ve felsefe okulu karakteri kazanmıştır.” Frankfurt Oku­ lu’nun bu felsefi karakteri ve/ya da ayırt edici yönelimi, 264 HELD, Introduction to Critical Theory: H orkheim er to Habermas, s. 38; JAY, Diyalektik İmgelem: F ra n k fu rt O kulu ve Sosyal A raştırm a­

lar Enstitüsü T arihi 1923-1950, s. 414. 265 H orkheim er’m emekli olduğu yıl, B o ttom o re’a göre 1959, Held ve J a y ’a göre 1958’dir [B O T T O M O R E , F ra n k fu rt Okulu (Eleştirel Kuram), s. 27; JAY, Diyalektik İmgelem: F ra n k fu rt Okulu ve Sosyal A raştırm a­ lar Enstitüsü T arihi 1923-1950, s. 414; HELD, Introduction to Critical Theory: Horkheim er to H aberm as, s. 38], 266 JAY, Diyalektik İmgelem; Frank furt Okulu ve Sosyal A raştırm alar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 415; B O T rO M O R E , F rankfurt Okulu (Eleştirel Kuram), s. 10. 267 HELD, Introduction to Critical Theory: Horkheimer to Habermas, s. 38. 268 BO TTO M O RE, F rankfurt Okulu (Eleştirel Kuram), s 27

Bottomore’ın saptamasına göre269, Frankfurt Okulu’nun felsefeci ikinci kuşak düşünürlerinin (Habermas, Schmidt ve Wellmer gibi) yapıtlarında da belirginleşmiştir. Frankfurt Okulu’nda Horkheimer sonrası dönemde Adomo ile birlikte öne çıkan bir başka düşünür Marcuse’dür. Marcuse, Frank­ furt Okulu’nda “yönlendirici bir fıgür”^70 konumunda bir entelek­ tüeldir. Marcuse’ün popülaritesi özellikle 1960’Iarda “Yeni Sol” "7*7 I hareketle , yani radikal öğrenci protestosuyla artmıştır. Bu dö­ nem Frankfurt Okulu’nun düşünsel ve siyasal anlamda/alanda büyük bir etkiye sahip olduğu bir dönemdir. Frankfurt Okulu’nun bu etkisi “geç 1960’larda radikal öğrenci hareketinin hızlı büyü*>7*7 mesiyle *>•71 zirvesine ulaşmıştır. Marcuse “Yeni SoP’un “3 t m M M”inden birisi haline gelmiştir. Özgür ve eleştirel eğitimi savu­ nan öğrenci hareketlerini hem desteklemiş hem de bu hareketin tartışılmasını istemiştir. 4 Marcuse, 21 Temmuz 1969 tarihli Adomo’ya gönderdiği mektubunda öğrenci hareketini şu şekilde değerlendirmiştir: “Ben öğrenci hareketinin ‘bir sosyal müdahale etkisi yaratma’ olasılığı taşıdığına kesinlikle inanıyorum. Bunu söylerken aklımda olan başlıca ABD, ama aynı zamanda Fransa (Paris’te kalışım bunu yeniden pekiştirdi) ve Güney Amerika. Elbette süreci başlatan nedenler hep çok farklı, ancak Habermas’ın

269 A.g.e., s. 27. 270 A.g.e., s. 27. 271 HELD, Introduction to Critical Theory: H o r k h e im e r to H ab er m as, s. 39. Nitekim Marcuse’ün ilk basımı 1964’te yapılan, İngilizce yazılan ve Amerika üzerinde odaklaştığı Tck -Boyutlu İnsan: İleri İşleyim T o p l u m u ­ nun İdeolojisi Üzerine İncelemeler yapıtı “A B D öğrenci hareketinin ilk yükselişiyle çakıştı ve birçok ülkede Yeni S o l’la birlikte anılan öğrenci ey­ lemleri için bir tür manifesto haline geldi” [G İD DENS, Anthony; “İnanıl­ maz Guru. Marcuse’yi Yeniden Okumak”, Siyaset, Sosyoloji ve Toplum sal Teori: Toplumsal Düşüncenin Klasik ve Çağdaş Temsilcileriyle Hesap­ laşmalar (iç.), Çeviren; Tuncay Birkan, Metis Yayınlan, İstanbul, 2000, s. 225]. 272 BOTTOMORE, Frankfurt O k ulu (Eleştirel Kura m), s. 10. ' ' “Yeni Sol Hareketi” içinde “3 Marxist” olarak adlandırılan üç düşünürden birisi Marcuse, öteki ikisi ise C. Wright Mills ve Mao Zedung’dur. 274 SLATER, Frankfurt Okulu: Kökeni ve Ö n e m i (M ark sist Bir Y a k la ­ şım), s. 147-148.

aksine bana tüm bu farklara rağmen sürükleyici motivasyon aynı hedefi amaçlıyormuş gibi geliyor. Ve bu hedef şimdi kapitalizme karşı bir protesto oluyor, onun varoluşunun kökenlerine iniyor, Üçüncü Dünya’daki sadık uşaklarına, kültürüne, ahlakına yöneli­ yor. Elbette, öğrenci hareketinin kendisinin devrimci olduğu yo­ lunda saçma bir kam ileri sürmedim. Ama günümüzdeki istibdat sisteminin içten çöküşünün en güçlü, belki de tek katalizörü de odur.”275 Marcuse, 1960’larda öğrenci hareketleri içinde yer alanlar (öğ­ renci protestoculan) tarafından adeta iiahlaştınlmıştır. Geleceğin devrimcileri gibi görünen öğrenciler, “Marcuse’nin kitaplarından aldıkları cümleleri duvarlara yazmışlar; dünyaya, amaçlarının onun düşüncelerini uygulamaya aktarmak olduğunu göstermek istemişlerdir.” Fakat M arcuse’ün kendisi öğrenci protestosunda yol gösterici olduğunu kabul etmemiştir. Bu bağlamda Marcuse şöyle demiştir: “Benim yaptığım o sıralar herkesin üzerinde durduğu bazı düşünceler ve amaçlara ilişkin konularda yazmak, düşünmek olmuştur. Hepsi budur. Eşitsizlikten yana oluşunu, adaletsizliğini, zulme olan tutkusunu ve her konudaki yıkıcılığım her yaşanan gün ortaya koyan bir topluma karşı protestoda bulunmaya yönelmesi için o yıllardaki etkinliklerde yer alan öğrenci kuşağının bir baba ya da büyükbaba figürüne gereksinimi yoktu. Bunları görecek durumda idiler, kendi yaşamlarında yaşıyorlardı bunlan. Bu top­ lumun bir özelliği olarak ben, sadece faşizmden devraldığı miras­ tan söz ettim. Faşizm askeri bakımdan yenik düşürülmüştü, ama her an yemden canlandırılma olanağı ortadan kaldırılamamıştı. Aynca, ırkçılığa, cinsel eşitsizliğe, genel güvenlikten yoksunluğa, çevre kirlenmesine, eğitimin değerini yitirmesine, çalışmamn iti­ barsızlaşmasına, buna benzer konulara da dikkati çekmiş bulunu­ yordum. Başka bir deyişle, altmışlarda ve yetmişlerin başlarında patlak veren olaylar, bu toplumlardaki akıl almaz boyutlara varan toplumsal zenginlik ile bu zenginliğin salt yıkıcı, özdeksel ve tinsel 275 ADORNO, Theodor W. ve MARCUSE, Herbert; “Alman Öğrenci Hare­ keti Üzerine Bir Mektuplaşma”, Çeviren: Ahmet Doğukan, Defter Dergi­ si (iç.), Sayı: 37, Yaz 1999, s. 125. 276 MAGEE, Yeni Düşün Adamları, s. 58.

bakımdan savurgan, yoksunlaştırıcı yönlerde kullanılması arasın­ daki göze batan çelişkilerden kaynaklanmıştır.”277 Beri yandan M arcuse’ün aksine Horkheimer ve A dom o öğrenci hareketlerine karşı m esafeli bir tavır takınmışlardır. “Horkheimer, kendisini, fikirlerinin Alman öğrenci başkaldırısındaki pratik dışa­ vurumlarından uzak tutmaya özen göstermiştir.’'278 Horkheimer, İran Şahı’nın A lm anya’yı ziyareti sırasında meydana gelen çatış­ malarda öğrencilere açıkça tavır almış, öğrenciler de bu tavırlardan dolayı yaptığı gösterilerle Frankfurt Okulu teorisyenlerini protesto etmişlerdir. Horkheimer, A dom o ve Habermas’ın geç 1960’lardaki radikal öğrenci hareketlerini olum suz karşılamaları279, beklenen M A R C U S E , “ M a rcu se v e Frankfurt O k u lu ”, s. 5 8 - 5 9 . 278 S L A T E R , F r a n k f u r t O k u l u : K ö k e n i v e Ö n e m i ( M a r k s i s t B ir Y a k l a ­ şım ), s. 144. Frankfurt O k u lu ’nun ikinci k u şa ğ ın ın (son d ö n e m in in ) en ö n e m li t e m s ilc i­ si Haberm as, radikal ö ğ r e n c i p r o testo su n a dair tam bir “ahlâk h o c a s ı” tavrı sergilem iştir. H ab erm as, R a s y o n e l B i r T o p l u m a D o ğ r u : Ö ğ r e n c i P r o ­ t e sto su , B i l i m v e S i y a s e t (Ç ev iren : A h m e t Ç iğ d e m v e M e h m e t Küçük, Vadi Y ayınları, A nkara, 1 9 9 2 ) y a p ıtın d a , ö ğ ren ci p rotesto su n u “h o şla n ıl­ mayan bir te şh isle karşılam ak is te d im ” , d em iştir (s. 3 7 ) . H ab erm as anılan m etninde, A lm a n y a ’daki ö ğ ren ci p ro testo su n u e le ş tin n iş , ö z e llik le d e A l­ man S o sy a list öğren ci ö r g ü tle n m e le r in e m u h a lif olm uştur. A lm an öğrenci hareketinde, S o l ’un y an ıltıcı bütünsel bakış a çısın a v e S a ğ ’ın herhangi bir bakış açısından y o k su n bir b iç im d e statükoyu o n a y la m a s ın ın rolüne d e ğ i­ nen Haberm as, p rotesto hareketinin ö n e m d erecesin i y eterin ce d e ğ e r le n ­ dirmenin g ü çlü lü ğ ü n d en s ö z etmiştir. Bu b ağlaında H ab erm as s ö z konusu eserinde, “bir yandan harekete ö n a ya k olanların kendi k en d ilerin e b içtik le­ ri değer, bana y ersiz gö rü n m ek te. Ö ğ r e n c ile r bir s ı n ı f oluşturm azlar, hatta bir sınıfın öncüleri d e d eğild irler v e k e s in lik le d ev rim ci bir m ü c a d e le y e öncülük etmiyorlar. E y le m c iliğ in s o n u ç la n b ak ım ın d an , bunu, tantanalı habis bir kuruntu olarak g ö rü y o ru m ”, d em iştir ( A . g . e . , s. 5 7). Haberm as, öğrenci protestosunun üç tem el k ayn ak tan /n iyetten b eslen d iğ in i vurgula­ mıştır. İlk n iy et/h ak lıla ştın m M arx izm d en kaynaklı em p ery a lizm teorisi, ikinci h aklılaştınm anarşist g elen ek ten kaynaklı n eo -an arşizm , üçüncü haklılaştınm kültürel d evrim lerden kaynaklı kültür d e v r im i’dir ( A .g .e., s. 4 1 -4 8 ). Habermas, öğrenci protestolarının ü n iversitelerden k ay n a k la n d ığı­ nı iddia etmiştir. Ona göre, ö ğ ren m e, ö ğ retm e süreçlerini işlevsizleştirmek, siyasal zem in lerd e ussal olarak savun u lacak bir taktik v e strateji olamaz. “ Protesto hareketi, üniversiteyi s ö z d e devrim ci maceralar için kullanmak yerine, öğrenim ve araştırmanın üniversite içinde v e dışında ik­ tidar ve ayrıcalıkla içiçe kenetlenm esini ö n lem e y i m ümkün kılacak ku-

desteği vermemeleri (M arcuse hariç), aslında onlann değişer siyasal yönelimleriyle, bilhassa M arxist teoriden gittikçe uzaklaşm alanyla ilgilidir. N itekim Horkheimer, Nisan 1968’de eski yazılannm toplandığı Critical Theory adlı derlem eye yazdığı “Önsöz”de öğrenci protestosuna ilişkin değerlendirm e yaparken aslın­ da Marxist teoriden uzaklaştığım açıkça vurgulamıştır: “M arx ve Engels’in doktrini, toplumun dinam iğini anlam ak için hâlâ vazge­ çilmez olmakla beraber, artık uluslann iç gelişmelerini ve dış iliş­ kilerini açıklayamamaktadır. Geçm işte olduğu gibi beni bugün de harekete geçiren dürtüler, kom ünist denilen ülkelere değil de, yal­ nızca kapitalist ülkelere sım f egemenliği ve emperyalizm gibi sal­ dırgan kavranılan uygulam adaki apaçıkça tutarsız iddiaya karşı olduğu kadar başkalannm bunlara denk düşen önyargılanna karşı­ dır. Sosyalizm yani asıl anlam ında demokrasi fikri, Diamat [Diya­ lektik Materyalizm] ülkelerinde çoktandır bir manipülasyon aracı­ na çarpıtılarak dönüştürülm üş bulunuyor, tıpkı, Hıristiyan iletisinin Hıristiyanlığı eli kanlı yüzyıllarında çarpıtılmış olması gibi... akılsallaştınlmış, otom atlaştınlm ış işlerde top yekun yönlendirilmiş bir dünyaya eşlik eden korkunç olaylar, bütün tarafların aynı teknolo­ jik düzeye eriştiği bir çağda güç-bloğu savaşımının bir parçasıdır [askeriye içinde başkaldırılar yahut tartışmalı sınıra sızmalar ve bunlara karşı savunm alar dahil]... yaşadığım ız çağ, bireyin göreli Özerkliğinin son kırıntılarını da yok etme eğilimindedir. Libera­ lizmde yurttaş, belli sınırlar içinde, kendi gizil gücünü geliştirebili-

rumsal bir çerçeve yaratm ayı am aç la m a lıd ır” (A.g.e., s. 55). Habermas, bunun en iyi çıkış yolunun üniversitelerin dem okratikleştirilm esinde ve köklü bir reform y apılm asında (karar olm a konseyleri­ nin/m ekanizm alarının üniversiteyle ilgili olanlara açılması ve sorunlara ilişkin kararların kam usal tartışm anın sonucu alınması) görm üştür (A.g.e., s. 25 ve 55-57). Kısacası H ab erın as’a göre, "öğrenci ayaklanmaları yılla­ rında birçok eylem cinin kendilerini algılayışları, yanlış devrimci örnekler­ den esinlenm işti” (H A B E R M A S , Jürgen; Sivil İtaatsizlik, Çeviren: Hay­ rettin Ökçesiz, Afa Yayınları, İstanbul, 1995, s. 32). Habermas, öğrenci hareketine dair "Sol faşizm ” sözünü kullandığı için harekete katılan çevre­ lerce düşman olarak nitelendirilmiştir [H O N N E T H , Axel; " A lm a n y a ’da Eleştirel Kuramın B ugünü” , Eleştirel Bakış: Entelektüellerle Söyleşi (iç.), Editör: Peter O sbom c, Çeviren: Elçin Gen, Dost Kitabevi Yayınları, Ankara, 1999, s. 125].

yordu; yazgısı belli sınırlar içinde, kendi etkinliğince belirleniyor­ du. Özgürlük ve adalet istemlerinin anlamı herkesin bu olanağa sahip olması gerektiğiydi. Ne var ki, toplum değiştikçe, özgürlük ve adaletten birinin artışı, genellikle ötekinin azalışına eşlik eder; yaşamın merkeziyetçi düzenlenmesi, her ayrıntıyı planlayan yöne­ tim biçimi, kesin akılcılaştırma denilen tutum tarihsel bir ödün olarak kendini ortaya koyar... Teknolojinin kusursuzlaşması, ticaret ve iletişimin yaygınlaşması, nüfus artışı -bütün bunlar toplumu daha sıkı örgütlenmeye götürür... Günümüz gençliği ile ilgili ola­ rak beni harekete geçiren güdüler pek az da değil: daha iyi bir ya­ şam ve doğru türden bir toplum için bir arzu, mevcut düzene ayak uydurmak istememek. Okullarımızın, kolejlerimizin ve üniversite­ lerimizin eğitimsel değeri hakkında onların şüphelerini de paylaşı­ yorum. Ayrılığımız, gençlerin uyguladığı aslında güçsüz olan düşmanlarının işine yarayan, onlan güçlendiren şiddetle ilgilidir. Bütün aksaklıklarına karşın, kuşkulu bir demokrasi bile, bugün bir devrimin kaçınılmaz sonucu olacak bir diktatörlükten iyi olduğunu açıkça ilan etmek bana hakikat uğruna zorunlu görünüyor. O kadar çok öğrencinin saygı duyduğu Roxa Luxenburg Rus Devrimine bağlılığına rağmen elli yıl önce şunu söyledi: ‘Troçki ve Lenin’in bulduğu çare, demokrasi olarak demokrasinin elenmesi, iyileştire­ ceği sanılan hastalıktan daha kötüdür’. Bireyin sınırlı ve görüntü­ den ibaret özgürlüğünü, ona yöneltilen tehditler karşısında koru­ mak, sakınmak ve mümkün olduğu yerde de genişletmek, onun hakkında soyut reddiyeler yayınlamaktan ya da hiçbir başan umu­ du olmayan eylemlerle onu tehlikeye atmaktan çok daha acil bir görevdir... Bu koşullarda, sözüm ona özgür dünyayı kendi kavra­ mıyla yargılamak, ona eleştirel bir tavır takınmak, ama yine de onu Stalinist, Hitlerci ya da herhangi bir faşizme karşı savunmak her düşünen insanın hakkı ve görevidir. İçerdiği gizilgüce karşın, hem içte hem dıştaki adaletsizliğe karşın, özgür dünya şu anda hâlâ uzay ve zaman içinde bir adadır; bu adamn şiddet egemenliği ok­ yanusunda yok edilmesi, eleştirel teorinin de bir parçası olduğu kültürün şiddetle yok edilmesi anlamına gelir.”* ^ on

‘80 HORKHEİMER, Critical Theory: Selected Essays, s. vi-ix.

2. Paylaşım Savaşı sonrası yıllar (1953-1970) ya da Adomo ve Marcuse’ün öne çıktıkları dönemi genel hatlanyla değerlendirdi­ ğimde şunları söyleyebilirim: 1) Bu dönemde Horkheimer’m Frankfurt Okulu üzerindeki yirmi beş yıllık etkisi sona ermiştir. Adomo ve Marcuse Frankfurt Okulu’nun yönlendiricileri olarak ortaya çıkmışlardır. 2) Eleştirel teorisyenler bu dönemde kitle kültürü, modem top­ lum, teknoloji, teknik, sanat, estetik, müzik, siyaset ve öğrenci hareketleriyle yoğun olarak ilgilenmişlerdir. Eleştirel teorinin bazı çalışma konulan bu dönemde netleşmiştir. 3) Bu dönemde Mandst teoriden bir kopuş/kopuntu yaşanmaya başlanmış, özellikle de proletaryanın devrimci bir sımf olma po­ tansiyeli reddedilmiştir. Proletarya devriminin geleceği konusun­ daki kötümser anlayışı vurgulamada Horkheimer adeta Marcuse ile yanşmıştır. 7. bölümde üzerinde aynntılı duracağım üzere bu yanşmada Marcuse her zaman için bir kaç adım önde olmuştur. 4) Frankfurt Okulu, bu dönemde gittikçe Mancist teoriden kopması bir yana kendi içindeki üyeler arasında da bir kopuş ya­ şamıştır. Özellikle radikal öğrenci hareketleri ve Yeni Sol üzerine yaptığı vurgulamalarla Marcuse, eleştirel geleneğin diğer mühim şahsiyetlerinden (Horkheimer, Adomo ve Habermas’dan) tama­ mıyla ayrılmıştır. 5) Bu dönemde Marcuse’ün Amerika’da Yeni Sol ile ilintili olarak öne çıkması ve popüler hale gelmesi, Frankfurt Okulu’nun dünya çapında tanınmasına vesile olmuştur. 6) Bu dönemde eleştirel teorisyenler, Almanya’da yeni bir öğ­ renci kuşağı yetiştirmeyi (Habermas, Claus Offe ve Albrecht Wellmer gibi), Alman düşün yaşamında etkili olmayı hedeflemiş, bunda bir ölçüde başarılı da olmuşlardır. Sözgelimi, eleştirel teori­ nin ikinci kuşağının bir numaralı ismi Habermas tamamıyla bu amacın/çabanın bir ürünüdür. Kısacası, Frankfurt Okulu’nun üçüncü dönemi, Adomo (1969) ve Horkheimer’ın (1973) ölümleri, Marcuse’ün ise eleştirel teori­ den gitgide uzaklaşması ve sonradan ölümüyle sona ermiştir. BÖy-

lelikle Frankfurt Okulu tarihinde yeni bir sayfa açılmıştır. Frank­ furt Okulu’nun bu yeni dönemi (dördüncü dönemi), 2. kuşak teo­ risyenlerin, özellikle de Habermas’ın etkin olduğu dönemdir.

d) 1 9 7 0 ’lcrden G ü n ü m ü ze F r a n k fu r t O k u lu : İk in ci K u şa ­ ğın B elirgin leşm esi (H a b e rm a s D ö n e m i ya d a M a r c ’la Y o lla rın T am am en A y rışm ası):

Frankfurt Okulu tarihinde 1970’lerden itibaren yeni bir döneme girilmiştir. Held’in dediği gibi2M; Sosyal Araştırmalar Enstitüsü Horkheimer ve Adomo’nun ölümü, Marcuse’ün enstitüye mesafeli tavn nedeniyle yaşamını tamamlamıştır. Fakat onlann düşünceleri ve enerjilerine bağlı olan Frankfurt Okulu’nun kendisi asla ölmemiştir. Adomo ve Horkheimer’ın ölümlerinin yanı sıra erken 1970’lerde radikal öğrenci hareketlerinin çöküşü ve Marxist teori­ nin dünya ölçeğinde tökezlemesiyle birlikte Frankfurt Okulu tari­ hinde önemli bir dönem sona emiştir. “Bir anlamda kesinlikle Marksist düşüncenin bir biçimi olarak Okul’un varlığı bitti, çünkü Marksizm’le ilişkisi giderek seyrelmekte ve artık siyasal hareket­ lerle herhangi bir bağı b u lu n m a m a k ta y d ıH a tta bu yıllarda ve süreçte eleştirel teori köken olarak kendisini etkileyen Marxist teoriden geniş bir şekilde kopmuştur. Bu bağlamda ilk dönemle­ rinde Marxist teoriye büyük hizmetlerde bulunmuş olan Frankfurt Okulu, tarihsel gelişim seyri içerisinde “Marksizm’de öylesine temel nitelikte revizyonlarda bulunmuştur ki, Marksizm’in yan dallarından biri sayılabilme hakkım bile yitirmiştir. Üstelik bunu bile bile yapmış gibidir.”' ' Bu noktada Frankfurt Okulu tarihsel akışı bağlamında Marxist teorinin temel özü olan teori-praxis bağ­ lantısını ve bunların bir gün birbirleriyle aynı olacağı öncülünü esas olarak gözden ırak tutmuştur. Nitekim 1960’lardaki Alman Yeni Sol’u ile Frankfurt Okulu üyeleri arasındaki çatışma da daha HELD, Introduction to Critical Theory: Horkheimer to Habermas, s. 38. BOTTOMORE, Frankfurt Okulu (Eleştirel Kuram), s. 62. JAY, Diyalektik imgelem: Frankfurt Okulu ve Sosyal Araştırmalar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 428,

önceki yıllarda baş gösteren bu teori düzeyindeki değişimlerin sonucu olarak belirmiştir. Böylece 1960’h yıllarla birlikte Frank­ furt Okulu ile Mancist teorinin yollan aynlmaya başlamıştır. Özel­ likle 1960’lardaki Mancist teori savunuculan eleştirel teoriye karşı mesafeli tavır takınmışlar, eleştirel tutum sergilemişler ve hatta onu küçümsemişlerdir. Daha sonraki yıllarda M arcuse’ün görüşleri bile284 ortodoks Mancistlerin her türlü yoğun eleştirileri, kötüleme­ leri ve küfürleriyle karşılaşmıştır. Bu dönemde Frankfurt Okulu, Mancist teorinin öbeğini oluştu­ ran yönlerinden (proletaryanın devrimciliği/etkin özne oluşu, sınıf savaşımlarının tarihin m otoru olduğu, toplumun formasyonunda ekonomik temelin belirleyiciliği gibi) bir kopuş göstermiş, bu du­ rum M arcuse ve özellikle H aberm as’m yapıtlarında belirgin bir yönelim olarak şekillenmiştir. Tüm bunlarla birlikte B ottom ore’a göre, Frankfurt O kulu’nun bazı temel kavranılan birçok Mancist ya da Mancist olmayan sos­ yal bilimcinin yapıtlanna sirayet etmiş, M anc’m tarih ve modem kapitalizm teorilerinin yeniden ortaya konulan biçimlerinde ve • . ~KS sosyal bilginin olanaklılığm ın koşullanm n yeniden eleştirisinde Habermas tarafından da geliştirilmiştir. Eleştirel teorinin argüman­ larından bazdan sosyal düşünceyi etkilem eye devam ettiğinden yaşamayı sürdürebilmiştir. Bu dönem, Frankfurt O kulu tarihinde “ ikinci kuşak” olarak da anılmaktadır. Frankfurt O kulu’nun bu dönem de eksenini ve yöne­ limini belirleyen kişi H aberm as’tır.286 H eld’e göre28 , H aberm as’ın A.g.e., s. 428. -83 B O T T O M O R E , Frankfurt Okulu (Eleştirel Kuram), s. 1 1. 286 1970’lerden sonra F rankfurt O k u lu ’na dam gasını vuran am a birinci kuşak­ tan u zaklaşan H aberm as, 1 9 2 9 ’ta A lm a n y a ’da D ü s s e ld o r f t a doğmuştur. “ Etkin olarak destekçisi o lm a m a la rın a ra ğ m e n Nazi rejim in e adapte edil­ meyi d e e leştirm eyen orta s ın ıf b ir A lm an ailede yetişti. Politik görüşleri, ilk olarak 1945 yılında, h e n ü z 16 yaşın d a y k e n şek illen m e y e başladı. Sava­ şın so n u n a doğru, kendi yaş gru b u n d ak i sağlıklı h er yetişkin A lm an gibi, H itle r’in G e n çlik h a re k etin e katıldı. Savaştan sonra, Y ahudi Katliamı bel­ gesellerini inceleyip N ü m b e rg davalarının tutanaklarını takip edince, A u s c h w itz ’in k o rk u n ç gerçeği ve Nazi dön em in in ortak ahlaki feleketinin bü y ü k lü ğ ü gözlerini açtı” (F IN L A Y S O N , Jam es G ordon; H aberm as, Çe-

viren: Talat K ılıç, D o st K itab evi Y ayın ları, Ankara, 2 0 0 7 , s. 13). Bonn, Zürih ve G öttin gcn ü n iversitelerin d e fe lse fe , tarih, p sik o loji, ek on om i vc A lm an Edebiyatı okum uştur. B o n n ’da E. R othacker ve O. B ccker deneti­ m in d e “ M utlak v e Tarih: S c h e l l i n g ’in D ü ş ü n c e sin d e İkilem ler” konulu doktorasını tam am lam ıştır. K ısa bir süre g a zetecilik yaptıktan sonra 1 9 5 6 ’da A d o m o ’nun asistanı olarak S o sy a l A raştınnalar E nstitüsü'ne girmiştir. A d o m o ’nun d e s te k le d iğ i asistanı H aberm as, bu yıllarda H ork h cim cr'd an

d ü şm a n ca

tavırlar görm üştür.

“ H o rk h cim cr’ı rahatsız

eden ş e y H a b c r m a s ’ın r a d ik a liz m iy d i” (S T IR K , C r i t i c a l T h e o r y , Po litics a n d S o c i e t y : A n I n t r o d u c t i o n , s. 2 6 ). H aberm as bu yıllarda çıkar grupla­ rı v e bürokrasiyi koruyan siy a sa l erki v e siyasal d u ya rsızlığı b e s le ­ y en /te şv ik eden d e v le t le zıtlık için d ek i katılım cı d em o k ra si kavram ı ü z e ­ rine kafa yorm uştur. H ab erm as, 1 9 5 7 ’dcn

1 9 5 9 ’a kadar g e liş e n A lm an

g ü çlerin in nü k leer silah larla d o n a n ım ın a ilişk in N A T O karşıtı p rotesto ha­ reketlerinin o lu m lu o la c a ğ ın d a n s ö z etm iştir. Fakat A lm a n p rotesto hare­ ketlerinin g e liş m e s i, o n u n isted iğ i gibi g e r ç e k le ş m e m iştir . Bu b a ğlam d a H orkheim er, H a b e r m a s ’ı tem el alarak A d o m o ’ya y a z d ığ ı bir m ektupta ş ö y le bir soru sormuştur: “ Liberal bir an a ya sa ile burjuva top lu m u n u n z in ­ cirleriy le tutulan bir halk, H .[ H a b e r m a s ] ’a g ö r e , o lg u n la ş m a n ın da ö te sin e g e ç m iş olan s ö z ü m o n a siy a sa l to p lu m a şid d et y o lu n d a n başka nasıl d ö n ü ­ şür? Bu z in c ir le n m iş to p lu m u n k a m u sal fonları ile var olan bir enstitünün araştırma

raporunda

( W ig g e r s h a u s ’dan

bu

tür

aktaran;

kab u llerin S T IR K ,

o lm a s ı

C ritical

b a sitç e

o la n a k sızd ır”

Theory,

Politics

and

S o c i e t y : A n I n t r o d u c t i o n , s. 2 6 ). 1 9 5 9 -1 9 6 1 arası K a m u s a l l ı ğ ı n Y a p ı s a l D ö n ü ş ü m ü ü z erin e o la n ç a lış m a s ın ı ta m a m la m ıştır. Bu ça lışm a A d o m o tarafından

H abilitation tezi olarak kabul ed ilm em iştir.

Aynı

ç a lışm a

M a rb u rg ’da W . A b en d ro th tarafından kabul ed ilm iştir. 1 9 6 1 - 1 9 6 4 arasın­ da H e id e lb e r g ’te f e l s e f e p r o fe sö r lü ğ ü ya p m ıştır.

1 9 6 4 ’te H o rk h eim er’ın

halefi olarak F rankfurt’ta f e l s e f e v e s o s y o l o j i p rofesörü olm uştur. 19711983 yılları arasında S t a m b e r g ’d e b iIim se l-te k n ik d ü n yad ak i hayat k o ş u l­ larını araştıran M a x - P la n c k E n s tit ü s ü ’nün b a şk a n lığ ın ı yapm ıştır.

1983-

1994 arasında y e n id e n F rank fu rt’ta f e l s e f e v e s o s y o lo j i p ro fesö rlü ğ ü y a p ­ mıştır. B azıların a g ö r e g ü n ü m ü z d e A l m a n y a ’nın en ö n e m li s o s y o lo g u vc fe ls e f e c is i b azılarına g ö r e d ü n y a n ın en ö n d e g e le n s o s y o lo j i düşünürü, ba­ zılarına

göre

ise

g e r e k s iz

işle r le

uğraşan

biri

olarak

değerlendirilen

H a b e r m a s’ın tem el yapıtları şunlardır: K a m u s a l l ı ğ ı n Y a p ı s a l D ö n ü ş ü m ü ( 1 9 6 2 ) , “ İ d e o l o j i ” O l a r a k T e k n i k v e B i l i m ( 1 9 6 8 ) , R a s y o n e l B ir T o p ­ l u m a D o ğ r u : Ö ğ r e n c i P r o t e s t o s u , B i l i m v e S i y a s e t ( 1 9 7 0 ) , Bilg i ve İn­ s a n s a l İ lg i l e r ( 1 9 7 1 ) , İ l e t i ş i m s e l E y l e m T e o r i s i 2 C i l t ( 1 9 8 1 ) , S o s y a l B i­ limlerin

M antığı

Ü zerine

(1 9 8 2 ),

M odernliğin

Felsefi

Söylem leri

(1 9 8 5 ) [H A B E R M A S , R a s y o n e l Bir T o p lu m a D oğru : Ö ğ ren ci Protes­ t o s u , B i l i m v e S i y a s e t , s. 1 4 7 -1 5 0 ; B O T T O M O R E , F r a n k f u r t O k u l u ( E l e ş t i r e l K u r a m ) , s. 101; K O Ç D E M İ R , Kadir; “Jürgen H aberm as ve

felsefe ve sosyolojideki çalışmaları, eleştirel teori açısından olduk­ ça önemlidir. Frankfurt Okulu’nun ikinci kuşak teorisyenleri ara­ sında filozof Wellmer, siyasal bilimci ve sosyolog OfFe ve antro­ polog Klaus Eder’in katlalan fazladır. Zaten günümüzde ' ‘Frank­ furt Okulu” terimi, yalnızca Horkheimer, Adomo ve Marcuse de­ ğil, aynı zamanda Habermas ve Wellmer şibi figürlerin görüşlerini de içerecek bir biçimde kul 1anılmaktadır.2 Dahası, eleştirel teori Adomo’nun 1969’da ölümünden sonra “Jürgen Habermas, KarlOtto Apel, Claus Offe, Alfred Schimidt, Albrecht Wellmer ve diğerlerinin çalışmalarında dağınık da olsa bir biçimde sürmüş­ tür.” Bottomore’un “çöküş ve yenilenme” olarak adlandırdığı bu dönemde 9 eleştirel teori, toplum bilimleri felsefesi ve ideoloji eleştirisiyle özel ilgisini sürdürürken, ilk kuşak teorisyenlerinin özellikle de Adomo, Horkheimer ve Marcuse’ün ana kavram ve düşün yönelimlerinden esaslı bir şekilde ayrılmıştır. Hatta Habermas’ta eleştirel teori daha özel durumlara/konumlara indir­ genmiştir. Bu çerçevede Ricardo Blaug üç geniş kategoride Habermas’ın eleştirel teorisinin potansiyel kullanımını sınıflandır­ mıştır:291 1) Ekonomiden sağlık bakımına her şeyin kültürel eleşti­ risi durumundaki “yorumlayıcı araç olarak” eleştirel teori, 2) “Ampirik araştırma programı olarak” eleştirel teori, 3) “Meşruiyet için sınama olarak” eleştirel teori. Sonuç olarak, Frankfurt Okulu, Habermas’m belirlemesine gö­ re, ağırlıklı olarak liberalizm sonrası toplumlann bütünleşme bi­ çimleri, aile içinde sosyalleştirme ve ben-gelişimi, kitle iletişim araçları ve kitle kültürü, susturulmuş protestonun sosyal psikoloji­ si, sanat teorisi, pozitivizm ve bilim eleştirisi üzerine odaklanmış-

Toplum Teorisi [I]” , Türkiye Günlüğü (iç.), Sayı: 54/Ocak-Şubat 1999, s. 93; GİDDENS, Sosyoloji, s. 12; OUTHW AITE, Habermas, s. 2-3], HELD, Introduction to Critical Theory: Horkheimer to Habermas, s. 15. 28s GUESS, The idea of a Critical Theory: Habermas and the Frankfurt School, s. 1. 289 0UTHW A1TE, “ Eleştirel Kuraın”, s. 218. BOTTOMORE, Frankfurt Okulu (Eleştirel Kuram), s. 62-77. ‘9I STIRK, Critical Theory, Politics and Society: An Introduction, s. 190.

tır. ' Frankfurt Okulu tarihsel gelişim süreci içinde değerlendiril­ diğinde üye teorisyenlerin ilgi alanlarının oldukça geniş olduğu görülür. Zaten Frankfurt Okulu üzerine çalışan araştırmacılar da çalışmalarında bazı sınırlamalar getirmiş, onu belirli yönlerden irdelemişlerdir. Meselâ, Jay, Frankfurt O kulu’nun yoğunlaştığı konular olarak otorite, Nazizm, psikanaliz, estetik, kitle kültürü, kültür endüstrisi ve aydınlanm a eleştirisi üzerinde yoğunlaşm ış293, Held politik ekonomi, kültür endüstrisi, psikanaliz, araçsal aklın eleştirisi, epistemoloji ve yöntem konularına yönelm iş294, Slater ise ideolojinin tarihsel materyalist eleştirisi, faşizm, tarihsel m aterya­ list teori-praxis bağı, tarihsel m ateryalist psikoloji ve estetik üze­ rinde durmuştur. Arato ve Gebhardt, Frankfurt O kulu’nun teorik spektrumunu üç temel boyutta ele almışlardır: Siyasal sosyoloji, kültürel teori ve eleştirel m etodoloji.296 Eş deyişle onlar, Frankfurt O kulu’nun teorik çabalanm n siyasal sosyoloji ve siyasetin eleştiri­ si, estetik teori ve kültürel eleştiri, m etodolojinin eleştirisi üzerine yoğunlaştığını ileri sürmüşlerdir. Stirk, Frankfurt O kulu’nu m etafi­ ziğin başarısızlığı, pozitivizm in eleştirisi, psikolojinin sınırlan, buıjuva toplumunun analizi, akim paradokslan, dem okratik ve otoriter devlet, ilgiler ve ahlâk, bireysel ve kolektif kim lik başlıkla297 n altında analiz etmiştir. Ben ise bu m etnim de Frankfurt O ku­ lu’nun yoğunlaştığı konulan altı temel başlık altmda topladım: Aydınlanmanın eleştirisi, pozitivizm in eleştirisi, m odernli­ ğin/modem toplumun eleştirisi, kültür endüstrisi eleştirisi, Mancist teorinin eleştirisi ve sosyolojinin eleştirisi. Yapıtım ın bundan son­ raki bölümlerinde söz konusu alanlan tahlil etm eye çalışacağım. *

■

/•

İletişimsel Eylem Kuramı: 1. Cilt/Eylem Rasyonel­ liği ve Toplumsal Rasyonelleşme, 2. Cilt/İşlevselci Aklın Eleştirisi Üzerine,

292 HABERMAS, Jürgen;

293

99 95 296

Çeviren: Mustafa Tüzel, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2001, s. 833. * JAY, Diyalektik imgelem: F ra n k fu rt O kulu ve Sosyal A ra ştırm a la r

Enstitüsü Tarihi 1923-1950. HELD, Introduction to Critical T heory: H o rkheim er to H aberm as. SLATER, Frankfurt Okulu: Kökeni ve Önemi (Marksist Bir Yaklaşım). A RATO, A ndrew ve G E B H A R D T , Eike; “ Prefacc", The Essential Frankfurt School Reader (iç.), Editör: Andrevv A rato ve Eike G ebhardt, The Continuum Publishing C om pany, N cw York, 1998, s. viii.

97 STIRK,

Critical Theory, Politics and Society: An Introduction.

3. BOLUM FRANKFURT OKULU’NUN AYDINLANMA ELEŞTİRİSİ “Aklın yanında ya da karşısında yer almak aynı zamanda bir felsefenin özelliğini ve toplumsal gelişmelerdeki rolünü de belirler. Akıl hiçbir zaman politik olarak yansız, tüm toplumsal ge­ lişmelerin üzerine çıkarılmış bir şey olamaz. Her zaman bir toplumsal durumun ve gelişmekte olan bir eğilimin somut ussallığını -ya da usdışılığınıyansıtır, onu kavramsal olarak özetler ve böylece onu destekler ya da engeller” (Georg LUKÂCS, Aklın Y ıkım ı, Cilt I, s. 11).

1. A y d ın la n m a D ü şü n ü

Aydınlanma düşüncesi ve hareketi, toplumlann tarihî geli­ şim sürecinin en önemli dönüm noktalarından birisidir. Aydın­ lanma, insanlığın son üç yüzyıllık yaşamına damgasını vurmuş bir düşün ve harekettir. Toplumlann 18. yüzyıldan bu yana içlerinde bulunduğu durumu anlamak ve dünyayı doğru değer­ lendirmek bakımından aydınlanma kilit öneme haizdir. Aydın­ lanma düşününü ve hareketini tartışmak zor bir çabadır. Aydın­ lanma üzerine konuşmak ve yazmak, 18. yüzyıldan beri bilhas­ sa Batı düşüncesinde öne çıkan filozofların metinlerine, onlann fikir sistemlerine eğilmek anlamına gelir. Bu da oldukça me­ şakkatli bir uğraştır. Aydınlanma düşününün bazı temel yönlerini Diderot ve D’Alembert tarafından yönetilen Ansiklopedi ya da Bilimler, Sanatlar ve Zanaatlar Açıklamalı Sözlüğü adlı eserden (kısaca Ansiklopediden) çıkarsamak olanaklıdır. Söz konusu eser, ay­ dınlanma düşününün inşacısı konumundaki “bir yazarlar toplu-

luğunun yapıtıdır.”' Ansiklopedi, aydınlanma hareketinin hem bir çeşit simgesi hem de programıdır. “ Ansiklopedi, aydınlan­ manın simgesel doğasında özel bir yer tutar.”2 D ’Alembert’e göre, Ansiklopedi, tüm bilimleri ve onların temellerini oluşturan genel ilkelerini, içeriklerini ve özlerini ayrıntılı olarak incele­ meyi hedeflemiştir. Bu bağlamda D ’A lem bert’in vurgusu ilgi çekicidir: “ ...bilim lerin ve sanatların bugünkü durumunu geniş­ çe ele almak ve bu duruma ulaşılırken hangi aşamalardan geçil­ diğini göstermek yararsız olmayacaktır. Bilimlerin metafizik kökeninin ve ilişkilerinin ortaya konması, bunların ansiklopedik ağacını oluşturma konusunda bize büyük yarar sağladı; bilgile­ rimizin art arda geliş düzeninin tarihsel açıklanması ise, bu bil­ gileri okurlarımıza iletmemiz gereken tarz konusunda kendimizi aydınlatmamız için daha az yararlı olm ayacaktır.” Ansiklopedi, bilgilerin art arda geliş ve bir araya getirilmesi anlamına gelir ve insan bilgisinin tüm dallarını içerir. Tüm bil­ gilerin genel sistemini açıklam ak ve insanlara aktarmak4, boş inanç ve dar kafalılığı yok etmek onun temel amacıdır. Locke, Voltaire, Diderot, Berkeley, Hume, Kant, Leibniz, Montesquieu ve Hegel gibi ünlü filozofların geliştirdiği ve ol­ gunlaştırdığı bir hareket olan aydınlanmayı anlatmak, bir bakı­ ma anılan filozofların görüşlerini ele almayı gerektirir. Bu yüz­ den aydınlanmayı kısaca yazmak çok güçtür. Bierstedt’in bil­ dirdiği gibi, “aydınlanm a düşüncesinin hiç kimse hakkını vere­

D’ALEMBERT, Jean Le Rond; “Ö ndeyiş”, Deniş D İD ER O T ve Jean Le Rond D’ALEMBERT, Ansiklopedi ya da Bilimler, Sanatlar ve Zanaat­ lar Açıklamalı Sözlüğü (iç.), Çeviren: Selahattin Hilav, Yapı Kredi Ya­ 2

3 4

yınları, İstanbul, 1996, s. 29. G O L D M A N N , Lucien; Aydınlanma Felsefesi, Çeviren: Emre Arslan, Doruk Y ayınlan, Ankara, 1999, s. 67. D’ALEMBERT, “Ö ndeyiş” , s. 58. DİDEROT, Deniş ve D ’ALEMBERT, Jean Le Rond; Ansiklopedi ya da Bilimler, Sanatlar ve Zanaatlar Açıklamalı Sözlüğü, Çeviren: Selahattin Hilav, Yapı Kredi Y ayınlan, İstanbul, 1996, s. 127-135.

mez ve bu konuda hiçbir özet yeterli olamaz.”5 Ama yine de aydınlanmanın düşün örgüsü bana kısa bir özet yapma cesareti vermektedir. Aydınlanma, sözlüksel/özetsel bağlamda da olsa insanın din­ sel inanç ve bağlılığa dair görüşlerden, bu görüşlerin biçimlen­ dirdiği otorite ve yaşam tarzlarından kendisini arındırması, dünyayı akıla ve bilim e göre kavraması ve düzenlemesi süreci­ ne tekabül eder. “Aydınlanm a terim inden anlaşılacak olan ya­ şamın birçok yönüne nüfuz etmiş düşünm e ve davranış biçimle­ ridir. Tarihsel olguların, sanat yapıtlarının, bilim sel buluş ve felsefî spekülasyonların birbirleriyle etkileşim lerinden oluşan ve bu etkileşim in insanın tarihe, sanata, bilim e ve felsefeye bakışını değiştirm esiyle biçim lenen bir ilişkiler ağıdır.”6 Aydınlanm a, 18. yüzyıla dam gasını vurm uş bir düşün ve ey­ lemdir. 18. yüzyıl dine, özellikle de H ıristiyanlığa karşı radikal eleştirilerin yapıldığı, kilisenin/dinsel erkin ve her şeyin “ dene­ yin rehberliğindeki aklın” süzgecinden geçirildiği, kısacası var olan politik sistem in ve dinsel kanılar yoğunluklu yapılanm alan n sorgulandığı bir yüzyıldır. A ydınlanm a filozofları, H ıristi­ yan kiliseleri (bilhassa Rom a K ilisesi) tarafından ileri sürülen tarih, insan doğası ve evren üzerine görüşlere m eydan okum uş­ lar8, H ıristiyan teolojisinin “dinsel cezalandırm a fikrini”9 yad­ sınmışlardır. A ydınlanm a hareketi, din ve dinsel kaynaklı boş inançla10 savaşım ı esas alm ıştır. H eg el’e göre, aydınlanm a,

B IE R S T E D T , Robert; “O n sekizinci Y üzyılda Sosyolojik D üşü nce”, Ç evi­ ren: U ygur Kocabaşoğlu, Sosyolojik Ç özüm lem enin T arihi (iç.), Editör: Tom B o ttom ore ve R obert Nisbet, V Y a y ın lan , A nkara, 1990, s. 18. 6 H A M P S O N , N orm an ; A ydınlanm a Çağı, Çeviren: Jale Parla, Hürriyet Vakfı Y a y ın lan , İstanbul, 1991, s. 12. 7 NİSPET, Robert; The Sociological Philosophers, T ho m as Y. CroweII, N e w Y ork, 1973, s. 217; COPLESTON, Frederick; Felsefe Tarihi, Ç a ğ ­ daş Felsefe/Cilt: 6, Bölüm 1: A ydınlanm a, Çeviren: Aziz Y ardımlı, İdea Y ay ınlan , İstanbul, 1996, s. 9-13. 8 H A M P S O N , A ydınlanm a Çağı, s. 98. 9 A.g.e., s. 162. 10 Diderot ve D ’A le m b e n , boşinancı şöyle tanım lam ışlardır: “ B o şin a n ç, yanltş, kötü yönetilen b e y h u d e terörlerle dolu bir dinsel bağlanıştır. Ve bu 5

nesnesini a n içgörü (rasyonel bilgi) olarak ele a lm ış11, inancı tüm k ıp ıların d a ç a rp ıtm ış 12 ve ona karşı durm uştur. Çünkü “ inanç, a n içgörüye, us ve g erçek liğ e k arşıttır.” 13 H egel, inancı d ü şm an o larak g örm üş ve o n u org an ize ed en in rahiplik olduğu­ nu iddia etm iştir. H egel, inancı despotizm in kendi çıkarına kul­ landığını v u rg u lam ış, k itlelerin “ bir ra h ip lik aldatm acasının k u rb a n la rı” 14 o ld u ğ u n u b ild irm iştir. H e g e l’de aydınlanm a dine karşı b ir sav aşım d ır. A ydınlanm a, 18. y ü zyılda v ar olan totaliterliğe, kastçı feodal to p lu m d ü zen eğ in e ve baskıcı dinsel dünya görüşüne k a rşı15 yeni o lgun laşm ak ta o lan b u rju v azin in yönettiği b ir özgürleşm e hare­ ketidir. 18. yüzyıl, A v ru p a ’da y ü k selen b u rju v azin in aristokrasiye karşı sav aşım ın ın g itg id e rad ik alleştiğ i bir ortam da sosyal ve siyasal g elişm en in id eo lo jik sav aşım a da yansıdığı bir yüzyıl olm uştur. H er n e k ad ar ço ğ u d ü şü n in san ın ın aksine H am pson, “ aydın lan m a d ü şü n cesin i h ip o tetik b ir ‘b u ıju v azin in doğuşu’ k uram ın a b ağ lam ak ... z a y ıf b ir tem ele y aslan m ak gibi görünüyor b an a” 16 d em işse de, a y d ın lan m an ın etkin k ılın m asın d a ve gelişi-

tü r d in s e llik h e m a k la h e m d e y ü c e v a rlık k o n u s u n d a e d in m e m iz gereken sağ lık lı fik irle re te rs d ü ş e r ... b o ş in a n ç , k o r k u n u n ru h u m u z u etkisi altında tu ttu ğ u b ir e fs u n v e b ü y ü s e l g ü ç tü r; h a y al g ü c ü n ü n kö tü b ir ü rü n ü d ü r vc r u h u m u z u b a ğ la m a k için, h a y a le tle ri, a ld atıcı rü y a la rı, san rıları k ullanır” ( D İ D E R O T v e D ’A L E M B E R T , A n sik lo p e d i ya d a Bilim ler, S a n a t l a r ve Z a n a a tla r A ç ık la m a lı S ö zlü ğ ü , s. 146). B o ş in a n ç , c e h a le t ve barbarlık te m e llid ir. İn s a n lığ ın en b ü y ü k a fe tle r in d e n birisid ir. A y d ın la n m a felsefe­ s in in ö n e m li s i m a la r ın d a n V o lta irc , b o ş in a n c a d a ir şu b e lirle m e y i y a p m ış­ tır: “ B ir y ü c e v a rlığ a ta p m a k ta n , o n u n ilk s iz b u y ru k la rın a y ü re k te n boyun e ğ m e k t e n ö te y e g id e n h e m e n h e m e n h e r şey b o ş in a n d ır” (V O L T A IR E , F r a n ç o is M a r ie A ro u e t; Felsefe S ö zlü ğ ü II, Ç e v ire n : Lütfl A y, İn kılâp ve A k a K ita b e v le ri, İs ta n b u l, 1977, s. 367). H E G E L , G e o r g VVilhelm F r ie d r ic h ; Tinin G ö rü n g ü b ilim i, Ç ev iren : Aziz Y a rd ım lı, İd e a Y a y ın e v i, İs ta n b u l, 1986, s. 3 34. 12 A .g.e., s. 3 4 4 . 11

13 A .g.e., s. 330. 14 A .g.e,, s. 33 0 . 15 B U H R M. ve Diğerleri; A y d ın la n m a H areketi ve Felsefesi, Ç eviren: Veysel A ta y m a n , B irim Y a y ı n l a n , İs ta n b u l, 1984. 16 H A M P SO N , A y d ın la n m a Ç ağı, s. 13.

minde burjuvazinin rolü ve onun aristokrasiye karşı açtığı sava­ şın önemli olduğu hususu yadsınamaz bir gerçekliktir. Aydınlanmanın temsil ettiği dünya görüşünün temaları, belli bir sınıfın (burjuvazinin) 18. yüzyıldaki dünya görüşüyle önem­ li ölçüde uyum içerisindedir.17 Goldmann Aydınlanma Felsefej / ’nde, aydmlanma-buıjuvazi bağlantısına vurgu yapmıştır: “Aydınlanmanın temel düşüncelerini anlamak isteyen birisi, işe burjuvazi açısından en önemli olan ve onun toplumsal ve dü­ şünsel evrimini en çok etkileyen faaliyetini çözümlemekle başIfi lamalıdır.” ' Bu vurgudaki faaliyet, esasında ekonominin (piya­ sa ekonomisinin) zorunlu öğesi olan değiş-tokuşun (mübadele­ nin) gelişmesidir. Kapitalist ekonominin mübadele gerçeği­ nin/yasasının gelişimi ve/ya da ön-gereklilikleri ise bireyin özerkliği, sözleşme, evrensellik, hoşgörü, özgürlük ve mülkiyet­ tir. Goldmann’m mübadelenin gelişmesinin gereklilikleri olarak ele aldığı söz konusu hususlar (bireyin özerkliği, eşitlik, söz­ leşme... vb), aynı zamanda aydınlanmanın temel değerleri ve sloganlarıdır. Aydınlanmayla burjuvazinin ayrışık olmayışlık durumu net­ tir. İkisi de modem ortamlar öncesi dönemi (feodaliteyi) tüm boyutlarıyla eleştirmişler ve ona karşı koymuşlardır. “Aydın­ lanma, özünde bir karşı-çıkış hareketidir.” 19 Bu karşı çıkış, feo­ dal unsurlara yöneliktir. Aydınlanma, feodal söylemlere mey­ dan okuma çabasıdır. Kısaca onu, feodalizm karşıtı olarak ko­ numlandırmak olanaklıdır. Aydınlanmanın feodal sisteme karşı çıkışının özünde birey­ leri, teolojinin mitlerinden/mitoslarından ve dinci sınıfın erkin­ den uzaklaştırma gayreti vardır.2 ' Aydınlanmanın ana amacı, insanlığı “kötü” ve “ köleleştirici” mit, mitos, inanç ve önyargı17 ÇİĞDEM, Ahmet; Aydınlanma Felsefesi, Ağaç Yayıncılık, İstanbul, 1993, s. 95. 18 GOLDMANN, Aydınlanma Felsefesi, s. 33. 19 BUHR ve Diğerleri, Aydınlanma Hareketi ve Felsefesi, s. 5. 20 TANİLLİ, Server; Voltaire ve Aydınlanma, Cem Yayınevi, İstanbul, 1994, s. 157.

lann başat olduğu düzenden kurtarıp “iyi” ve “özgürleştirici” aklın düzenine sokmaktır.21 Aydınlanmada akıl başattır. Her türlü tasarım akla göre inşa edilmek mecburiyetindedir. Aydınlanmacılann yapmak istedikleri akla uygunluk taşıyan bir hayat biçimini22 insanlığın tamamına uygulamaktır. Aydınlanma, “bir yaşam tarzı”23 ve “bir zihinsel yaklaşım meselesidir.”24 Bu bağ­ lamda aydınlanma döneminin “Akıl Çağı” olarak anılması rast­ lantısal değildir. “Bu çağın, bir ‘akıl çağı’ndan çok bir ‘sağduyu çağı’ olarak tanımlanması doğru olur”25, yaklaşımı doğru değil­ dir. Aydınlanma çağı bir akıl çağıdır; insanın kendi aklını kul­ lanarak, her şeyi aklıyla sorgulayarak, aklını dinsel dogmaların yönlendirmesinden kurtararak var olduğu çağdır. Nitekim K ant’ın da aydınlanmaya dair saptamaları bu yöndedir: “Aydın­ lanma, insanın kendi suçu ile düşmüş olduğu bir ergin olmama durumundan kurtulmasıdır. Bu ergin olmayış durumu ise, insa­ mn kendi aklını bir başkasının kılavuzluğuna başvurmaksızın kullanamayışıdır. İşte bu ergin olmayışa insan kendi suçu ile düşmüştür; bunun nedenini de aklın kendisinde değil, fakat aklını başkasının kılavuzluğu ve yardımı olmaksızın kullanmak kararlılığını ve yürekliliğini gösteremeyen insanda aramalıdır. Sapare aude. Aklını kendin kullanmak cesaretini göster! Sözü imdi Aydınlanm a'nın parolası olmaktadır.”26 Aydınlanma insanın aklını başkasının yönlendirmesinden kurtarması ve her yerde özgür bir biçimde kullanmasıdır. Ay­ dınlanma, aklın özgürleşmesi projesidir. Fakat bireylerin kendi akıllarını kendilerinin kullanmalarını engelleyecek güç odakları her zaman olacaktır. Başka bir deyişle, aklın özgürleşmesine ve bireyin hür düşünmesine mani olabilecek unsurlar her halükârda

21 22 23 24 25

ÇİĞDEM, Aydınlanma Felsefesi, s. 11. TOURAINE, Modernliğin Eleştirisi, s. 25. HAMPSON, Aydınlanma Çağı, s. 97. A.g.e., s. 101. A.g.e , s. 105.

26

KANT, Immanuel; ‘“ Aydınlanma N edir?’ Sorusuna Yanıt (1784)”, Immanuel Kant; Seçilmiş Yazılar (iç ), Derleyen ve Çeviren: Nejat Bozkurt, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1984, s. 213.

olacaktır. “Aydınlanma için özgürlükten başka bir şey gerekmez ve bunun için gerekli olan özgürlük de özgürlüklerin en zararsız olanıdır: Aklı her yönüyle ve her bakımdan çekinmeden kitlenin önünde apaçık olarak kullanmak özgürlüğü. Ne var ki, her yan­ dan: ‘Düşünmeyin! Aklınızı kullanmayın/' diye bağırıldığını işitiyorum. Subay, ‘Düşünme, eğitimini yap!’, maliyeci: ‘Dü­ şünme, vergini öde’, din adamı: ‘Düşünme, inan!’ diyorlar.”27 Kant, din bakımından ergin olmayışı ve/ya da dinsel bağlılığı, *5 B “her şeyden daha çok tehlikeli, zararlı ve onur kırıcı” bulmuş­ tur. Dolayısıyla aydınlanmanın esas aldığı şey, aklın dogmaya ve dinsel inanca üstünlüğünü vurgulayarak dünyayı değiştirme­ de onun rolüne gerekli ehemmiyeti vermektir. Bu çerçevede Tanilli’nin aydınlanmanın ana eseri Ansiklopedi'ye dair yaptığı saptama oldukça yerindedir: “ 'H er alanda insan aklının çabala­ rının genel tablosu’nu çizen eser... insanın aklıyla dini, politika­ yı ve ahlâkı denetleyerek boş inançlardan kendisini kurtarabilir­ se, dünyayı değiştirmede nasıl yetenekli olabileceğini göster­ mek ister.”29 Her şeyin temeli olarak aklı gören aydınlanma düşünürleri akıl esasında “ aksiyon ve eleştiriye”30 önem vermişler, benim­ setilmiş tüm inançları, bilgileri, değerleri, gelenekleri, sosyal kurumlan, yapılanm alan, kısacası dinsel ve geleneksel temelli “yerleşik” olanı aklın süzgecinden geçirip31 kritik etmişlerdir. Ansiklopedi'deki “Eleştiri” m addesinin yazarı M arm ontel’in deneyi kendi fikirlerine boyun eğdirmeye kalkışana yönelik dediği gibi, “senin işin, doğayı konuşturma değil sorgulamak­ tır.”32 Bu çerçevede aydınlanm ayla beraber feodaliteye dair din, A.g.m., s. 215. ~8 A.g.m., s. 220. 27

TANİLLİ, Voltaire ve Aydınlanma, s. 141. 30 A.g.e., s. 50. 31 HİLAV, Selahattin;

32

Ansiklopedi ve A ydınlanma Felsefesi”, DİDEROT, Deniş ve D ’A L E M B E R T , Jean Le Rond; Ansiklopedi ya da Bilimler, Sanatlar ve Z anaatlar Açıklamalı Sözlüğü (iç ). Yapı Kredi Yayınlan, İstanbul, 1996, s. 13. D İD ER O T ve D ’A L E M B ER T , Ansiklopedi ya da Bilimler, Sanatlar ve Z anaatlar Açıklamalı Sözlüğü, s. 193.

doğa vc toplum anlayışı, kısacası her şey, en acımasız bir şekil­ de eleştirinin konusu33 haline gelmiş; her şey aklın mahkeme­ si/m uhakem esi önünde kendisini savunm ak durum unda bıra­ kılmış ve/ya da yargılanarak m ahkûm edilmiştir. Akıl yönelim li aydınlanm anın bir diğer ereği “ ilerlem e” dü­ şününü yaym aktır. Bury, ilerlem e fikrini “ 17. yüzyılda ortaya çıkm ış ve tam ifadesini 18. yüzyılda bulm uş, bütün bütüne mo­ dem bir ürün olarak tanım lam ıştır.”34 A ydınlanm ayla birlikte ilerlem e düşüncesi, sosyal düşün tarihinde zirveye ulaşmıştır. A ydınlanm anın asal ideali, bilginin ilerlem esine dayalı entelek­ tüel bir kültürdür. A klın aydınlattığı doğrularla desteklenecek bu kültür sonsuz bir ilerlem eye adaydır: “ A kla karşı beslediği bu güven yüzünden A ydınlanm a düşüncesi geleneklerin köleli­ ğinden kurtulacağına, kaderini kendisi kendi eliyle düzenleye­ ceğine, insanın özgürlük ve m utluluğunun boyuna artacağına inamr; bu güvenle tarihin oluşturduğu bütün kurum lan aklın eleştirm esinden geçirir; toplum u, devleti, dini ve eğitim i aklın ilkelerine göre yeni baştan düzenlem eğe girişir; nihayet, yolunu aklın gösterdiği bu durm adan gelişip ilerleyen intellektüel kül­ tür tem eli üzerinde insanlığın birleşeceğine in a n ır”35 A ydınlanm anın başka bir hedefi ise, sorgulayıcılığı ve kuş­ kuculuğu şiar edinm ektir. A ydınlanm anın bu yönü, Ortaçağın egem en dinsel dogm alarını savunan “alçağı eziniz”36 diyen V o ltaire’in yapıtlarında37 öne çıkm aktadır. V o ltaire’e göre, “her 33 TANÎLLİ, Voltaire ve A ydınlanm a, s. 12. B u ry ’den aktaran; B O C K , K enneth; “ İlerlem e, G elişm e ve Evrim K uram ­ ları” , Çeviren: A ydın U ğur, Sosyolojik Ç özüm lem enin T arihi (iç ), Edi­ tör: T om B o tto m o re ve R obert N isbet, V Y a y ın la n , A nkara, 1990, s. 55. 35 G Ö K B E R K , Macit; Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1985, s. 327. 36 TANİLLİ, Voltaire ve Aydınlanma, s. 187. 3 V O L T A İR E , F rançois M arie Arouet; Felsefe Sözlüğü I, Çeviren: Lütfi Ay, İnkılâp ve A ka K itabevleri, İstanbul, 1977; V O L T A İR E , Felsefe Söz­ lüğü II; V O L T A İR E , François M arie A rouet; Kandid ya da İyimserlik, Çeviren: Server Tanilli, C em Y ayınevi, İstanbul, 1994; V O LTA İRE, François M arie A rouet; V oltaire’den Yeğenine Aşk M ektupları, Derle­ yen: T h e o d o re B esterm an, Ç eviren: Yekta A tam an, D üşün Yayıncılık, İs­ tanbul, 1995; V O L T A İR E , François M arie Arouet; Zadıg, Micromegas, 34

şeye inanmayınız, işittiğiniz her şeyi geçer akçe diye belleme­ yiniz; işlerin her zaman böyle gideceğini ve bu dünyanın hiç değişmeyeceğini sanm ayınız.1,38 Aydınlanm anın vurguladığı bir başka konu, dinsel ahlâkın keyfiliğinin yerine doğa yasalanna ilişkin bilginin ikame edil­ mesi zorunluluğudur. Bu durum un tem el nedenini Touraine • ■19*" • •• şöyle izah etmiştir: Ö ncelikle akıl yürütüm lerinin birbirleriyle oydaşım gösterm em esi ve görüşlerle yasaların çeşitliliğine yol açması, ikinci olarak aklın dom inantlığım n vahiy edilen bir doğru gibi dayatılm am asıdır. A ydınlanm ada öne çıkan bir diğer boyut, onun laik bir dün­ ya görüşünü kendisine esas alm ası ve sosyal hayatın alanlarım laiklik ekseninde düzenlem esidir. Bu çerçevede aydınlanmacılar Batı toplum lannın teolojik tem ellerine m eydan okuyarak40 dünyasal m utluluğun laik ve insancıl anlayışını öne çıkartm ış­ lardır. A ydınlanm anın esas yönü, onun insanlık idealine ilişkin­ dir. A ydınlanm ayla birlikte birey, bireyin özerkliği ve bireye de­ ğer verm e eğilim i (h ü m an izm )1' ön plana çıkm ıştır. Bu yönüyle aydınlanm a R ön esan s’tan beri ele alınan, fakat açık ve kesin bir şekilde irdelenm eyen “ insan so runları”42 üzerinde yoğunlaşm ış­ tır. Bu bağlam da aydınlanm anın “ insanlık ideali”ni43 açıklayan en önem li düşünür Johann W. G o e th e ’dir. G oethe FausV unda, 18. yüzyıl sonu ve 19. yüzyıl başında kendine özgü m odem bir dünya sistem ini m eydana getiren süreci dram atik bir biçimde dile getirm iştir. G o eth e’nin Faust figürü anti-konform ist, marjiCosi-Sancta, E fla tu n ’un Düşü, Ç eviren: Haşan Fehmi N em li, Öteki Y a­ yınevi, A nkara, 1999; V O L T A IR E , François M arie Arouet; Micromegas, Çeviren: Haşan Fehmi N em li, Dost Kitabevi Yayınları, Ankara, 2002.

38 39 40 41

TANİLLİ, Voltaire ve A ydınlanm a, s. 235. TOURAİNE, M odernliğin Eleştirisi, s. 27. TANİLLİ, Voltaire ve A ydınlanm a; GÖKBERK, Felsefe Tarihi. GOLDMANN, A ydınlanm a Felsefesi, s. 34-37; B U H R ve Diğerleri, Aydınlanm a H areketi ve Felsefesi, s. 81-84.

4“

H İLA V , “ A nsiklopedi ve A y d ın la n m a F elsefesi” , s. 17.

43 GOLDMANN, A ydınlanm a Felsefesi, s. 23.

nal bir en telek tü el v e k u şk u lu bir karakterdir.44 B u karakterdeki birey, G o e t h e ’y e g ö r e “ evren in bizatihi k en d isid ir.”45 Faust, eleştirel, e n te le k tü e l, m o d e m b irey tipini, ö z olarak ayd ın la n ­ m a n ın in sa n lık a n la y ışın ı v e id ealin i yansıtm aktadır:

İşte, ah!felsefe, Hem hukuk, hem hekimlik, Hem de ilahiyat ne yazık Okudum hepsini, hummalı hevesle! Okudum da ne oldum, zavallı ahmak! Hâlâ önceki çaylak; Sanım masîer, hatta doktor, Herdeyse on y ıl oluyor, Aşağı yukarı eğip büküp, Öğrencileri avutup eğitipGörüyorum ki, bilemeyiz hiçbir şey! Bu da yakıyor yüreğim i epey. Gerçi zekiyim bütün o boşboğazlardan, Doktor, master, yazar ve papazlardan; Ne vicdan azabı duyuyorum, ne kuşku, Ne cehennem, ne şeytan korkusuBuna karşılık bütün sevincim bitti, Aklım hiçbir şeye ermedi gitti, Taslamıyorum, bir şey öğretebilirim diye, İnsanları iyiye, doğruya yöneltebilirim d iy e 46 En g e n e l

hatlanyla a y d ın la n m a n ın dört temel özelliğinden

s ö z e t m e k m ü m k ü n d ü r :47

BERM AN, Marshall; Katı Olan Her Şey Buharlaşıyor, Çeviren: Ümit Altuğ ve Bülent Peker, İletişim Yayınları, İstanbul, 1994, s. 45-48. 45 PA ZARK A Y A , Yüksel; “ İyiyle Kötü, Bilimle Büyü Arasındaki İnsan: Faust” , GO ETHE, Faust: Bir Fragman (iç.), Cumhuriyet Dünya Klasik­ leri Dizisi, Çağdaş Matbaacılık Yayıncılık Ltd. Şti, İstanbul, 1999, s. 12. 46 G OETHE, Faust, s. 19-20. 47 BIERSTEDT, “Onsekizinci Yüzyılda Sosyolojik Düşünce”, s. 18; GAY, Peter; The Enlightenment: An (nterpretation, Alfred A. Knopf, Nevv York, 1969.

44

1) D o ğ a ü stü n ü n d oğ alla, tanrısal buyruğun doğa yasasıyla, dinin b ilim le v e d in adam larının filozoflarla yer değiştirm esi, 2)

B ir araç olarak d en ey in

rehberliğindeki

aklın s o s y o ­

ekonom ik, siyasal v e kültürel sorunların çö zü m ü n d e yü celtilm esi, 3) İnsanların v e to p lu m la n n m ü k e m m e lle ştir ile b ile c e ğ in e ve insan so y u n u n g e liş m e s in e d u y u la n inanç, 4 ) İnsan haklarına dair in sa n cıl istem lerin ç o ğ a lm a sı.

Kısacası, aydınlanmanın öncülerinin savundukları ve önem­ sedikleri değerler; bireyin özerkliği, akılcılaşma, kuşkuculuk, doğalcılık, insancıllık, pozitif bilim paradigması, ilerlemecilik, laiklik, laikleşme, hoşgörü, özel mülkiyet, düşünceyi ifade etme özgürlüğü ve sanatın yüceliği, karşıt oldukları ise bilgisizlik, dar kafalılık, boş inanç, metafizik, mit, mitos, din, din eksenli oluşumlar (kilise ve iktidarlar) ve hoşgörüsüzlüktür.

2. F r a n k fu r t O k u lu ’n u n A y d ın la n m a y a B a k ışı: A y d ın la n m a K e n d i Ç o c u k la r ın ı Y iy o r /Y e r

Horkheimer ve A dom o’nun temel yapıtları Aydınlanmanın Diyalektiği, Frankfurt O kulu’nun var oluşu ve gelişimi bakı­ mından oldukça önemlidir. Nasıl ki M arx’m Kapital'\ işçi sını­ fının, Jam eson’ın Postm odernizm 'i postmodemistlerin İncili ise Aydınlanmanın Diyalektiği de eleştirel teorisyenlerin İncilidir, kutsanam ve biat kültüdür. Bunun temel nedeni yapıtın içeriği­ nin eleştirel teorinin odaklaştığı konuların genel ve eleştirel taslağını çizmesidir. Söz konusu yapıtta eleştirel teorinin temel manifestoları belirdiği gibi eleştirel teorisyenlerin esas ilgileri ve ethoslan da netleşmiştir: Aklın “araçsal” forma dönüşümü, yani araçsal aklın doğuşu ve dominasyonu, araçsal aklın eleşti­ risi, kitle kültürü/kültür endüstrisi (kültürün eleştirisi). Horkheimer ve Adomo, Aydınlanmanın Diyalektiği'nde, ay­ dınlanmanın birbiriyle bağıntılı dört temel sorunu üzerine yo­ ğunlaşmışlardır. Horkheimer ve Adomo ilk önce aydınlanmanın

gelişim sürecinde dilin başat güçlerin aracı oluşunu48, sağır bir dile ya da M arcuse’ün vurgusuyla “tek-boyutlu”49 duruma dö­ nüşüm ünü, dilin gerilem esini Egeli ozan H om eros’un O dysseia'sını inceledikleri “O dysseus ya da M it ve Aydınlan­ m a” adlı yazılarında ortaya koym uşlardır. “O dysee’nin bir ince­ lenm esine hasredilm iş olan, A ydınlanm anın D iyalektiği'nin özellikle ikinci bölüm lerindeki pasajlarda, M ax H orkheim er ve T heodor W. A dom o, klasik eleştirel teorinin edebi-eleştirel potansiyelinin [olanağının] zengin bir örneğini sağlam akla kal­ m azlar, zorunluluğu duyulan siyasal bir hesabını da çıkarırlar: B ütün Batı em peryalizm inin doğuşunun incelenm esi ve bu em­ peryalizm in, akılcılaşm ış m odernliğin bir m enzili içinde yer­ leşm iş [yuvalanm ış] o lm asın ı.”50 A yrıca bu yazının odağında, m itsel doğayla aydınlatılm ış doğa üzerindeki başatlığın ayırı­ mını ve birliğini som ut bir şekilde ortaya koyan “ kurban ve feragat”51 kavram ları ve “ uygarlık tarihi, kurbanın içe dönüşüS1 nün tarihidir... Feragatin tarih id ir” saptam ası yer alm ıştır. Bu yazı, aydınlanm anın m ite dönüşünü m uştulam ıştır. A yd ınlanm anın D iy a le k tiğ i' nde ikinci konu, aydınlanm anın “hatır gönül tam m az tam am lay ıcıları K ant, Sade ve N i­ etzsche”53 üzerinedir. B ütün doğal şeylerin körü körüne nesnelolanla doğal-olam n başatlığında o tokratik özneye bağım lı hale gelişini, H o rkheim er ve A d o m o , ikinci arasöz olan “Juliette ya da A ydınlanm a ve A h lak ” da açıklam ışlardır. O nlar söz konusu yazıda, aydınlanm anın m antıksal olarak baskıya, aşın düzene,

48 JAY, D iyalektik İmgelem: F r a n k f u r t O kulu ve Sosyal A raştırm alar E nstitüsü T a rih i 1923-1950, s. 380. 49 MARCUSE, Herbert; T ek-B oyutlu İnsan: İleri İşleyim T oplum unun İdeolojisi Üzerine İncelem eler, Ç eviren; A ziz Y ardım lı, İdea Yayınları, İstanbul, 1990, s. 76-106. M a r c u s e ’e göre, “ işlevselleşm iş, kısaltılmış ve birleştirilm iş dil te k -b oy utlu dü şü n cen in d ilidir” (A.g.e., s. 85).

30

BERMAN, M odern C u ltu re and Critical T heory: A rt, Politics and the Legacy of F r a n k fu rt School, s. 3. 51 HORKHEIMER ve ADORNO, A ydınlanm anın Diyalektiği Felsefi 52 33

F r a g m a n la r /, s. 17. A.g.e., s. 73. A.g.e., s. 17.

“toplumun total olarak yönetilmesine/totalitarizme (faşizme)”54 neden olabileceğini vurgulamışlardır. Onlar, Aydınlanmanın D iyalektiği'nde şunları ileri sürmüşlerdir: “ İnsanlar egemenler için, doğanın tamamı da toplum için malzeme durumuna girer. Yurttaşların birbirlerini rahat bırakm adıkları kısa bir liberalizm döneminden sonra egem enlik faşizm biçim inde rasyonelleşti­ rilmiş arkayik dehşet olarak m eydana çıkar.”55 “Kültür endüstrisi” kısm ında ise H orkheim er ve Adomo, ay­ dınlanm anın asıl ifadesini sinem a ve radyoda bulan ideolojik gerileyişini izah etm işler ve aydınlanm ayı, “kitlelerin aldatılma­ sı olarak”56 değerlendirm işlerdir. Dördüncü ve son bölüm olan “A nti-Sem itizm Ö geleri”nde ise, daha çok aydınlatılm ış uygarlığın barbarlığa geri dönüşü­ nün öyküsünü anlatm ışlardır. Aydınlanm anın D iyalektiği'n in ilk iki bölüm ünde daha çok araçsa! aklın doğuşu, tahakküm ü ve bütün nesnelerin otokratik bir özneye bağlanışı/bağım lı kılınışı bağlam ında aydınlanma eleştirisi yapılm ış, son iki bölüm de ise aydınlanm anın ethosunun günüm üz kültür endüstrisi ve m odem antiSem itizm inde nasıl işlediği, nasıl/hangi sonuçlar doğurduğu tetkik edilm iştir. Z ikredilen yapıtın özüne ilişkin R eijen’ın sap­ tamaları kayda değerdir. R eijen ’a göre57, aydınlanm a insan ak­ lını tam am en araçsal bir form a ya da düşünm eye indirgemiş, kültürü ticarileştirm iş, Y ahudi düşm anlığını körüklem iş ve in­ sanın çıkarlarını ekonom ik öncelikler altına alm ıştır. A ydınlanm anın D iyalektiği, kendi uyandırdığı güçlerle başa çıkam ayan büyücünün çırağı problem ini ele alm ıştır.58 Frank­

SJ

K E L L N E R , C r itic a l T h e o r y , M a r n s ı n a n d M o d e r n ity , s. 87 ve 97. 55 H O R K H E IM E R ve A D O R N O , A y d ın la n m a n ın D iyalektiği F elsefi F ra g m a n la r /, s. 105. 56 H O R K H E IM E R , M ax vc A D O R N O , T h e o d o r W.; A y d ın la n m a n ın D iya­ lektiği F e lse fi F r a g m a n la r II, Çeviren: O ğuz Öziigül, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 1996, s. 7. REIJEN , A d o r n o : B ir G iriş , s. 42. 38 A.g.e., s. 42.

furt O kulu’nun bu ana eserinin problemleri üç tezde özetlemek m üm kündür:59 1) Niyet, insan eylem lerinin ve düşüncelerinin temelidir; var olan kültürde kaçırulmaz bir şekilde karşıtına dönüşmüştür. 2) Siyaset ve bilim tarafından inşa edilmiş görünen düzen yalnızca bir yanılsamadır; kargaşa ardında pusuda beklemektedir. 3) Bunalım yüklü fenom enler, daha iyi bir siyasal ve bilim­ sel düzenekle üstesinden gelinebilecek sarsıntılar olmanın ötesindedirler. Bunlar esas bunalım lardır. R eijen ’a göre, söz konusu problem ler şu bakım lardan olduk­ ça belirgin haldedir:60 1) B ireysellik artık düşüşle tehdit edilir bir hale gelmiştir. Birey faşizm, ekonom i ve bilim altm da kendisini bulamaz. 2) Toplum daki ya da insanlar arasındaki dayanışm a artık or­ tak çıkarlar ekseninde başkalarıyla birleşip hareket etme motifi ya da bakış açısı olm anın ötesine geçmiştir. Faşizm bireyin algısını ve topluluğun gerçekliğini saptırır bir konumdadır. 3) Var olan bilim ler söz konusu olum suzluklara tavır almak bir yana onlan m eşrulaştıran/pekiştiren bir işlev üstlenm iş du­ rum dadır. A ydınlanm anın D iya lektiğ i, sanılanın aksine aydınlanm a dö­ nem ini anlatan bir yapıt olm adığı gibi tarihin sistem atik yeniden inşasım da takdim etmez. H orkheim er ve A d o m o ’nun bu yapıt­ taki am acı, H eg el’in felsefesi örneğinde olduğu gibi modeller üzerine felsefi sistem inşa etm ek değildir. “ O nlann çalışm alan açıkçası tarih felsefesine katkıda bulunacak konseptleri geliş­ tirm e girişim ini ihtiva eder.”61 H orkheim er ve A dom o gayeleri­ ni, Frankfurt O k u lu ’nun gelişim inde hayati derecede önem taşı­ yan yapıtlannda net bir şekilde ifade etm işlerdir: “Aslında ama-

59 A.g.e., s. 42-43. 60 A.g.e., s. 43. 61 HELD, Introduction to Critical Theory: Horkheimer to Habermas, s. 149.

cimiz, insanlığın gerçekten insani bir düzeye çıkmak yerine niçin yeni türden bir barbarlığa düştüğünü anlamaktan fazlası değildi. Mevcut bilince çok güvendiğimiz için betimlemenin güçlüklerini azımsadık. Modern bilimsel çalışmalarda büyük buluşların, kuramsal yapıda artan bir yozlaşmaya mal olduğunu yıllarca önce de görmüştük. Biz yine de, yazılarımızı öncelikle uzmanlık alanına giren öğretilerin eleştirisi ya da sürdürülme­ siyle, sınırlayarak, bilimsel çalışmaları izleyebileceğimizi san­ mıştık. Yazılarımız hiç olmazsa konu yönünden geleneksel disiplinleri, sosyolojiyi, psikolojiyi ve bilgi kuramını izlemeliy­ di. Ne ki, burada bir araya getirdiğimiz fragmanlar bu inancı­ mızdan vazgeçmek zorunda kaldığımızı kanıtlamaktadır. Bilim­ sel geleneğin özenle gözetilişi ve denetlenişi, pozitivist sadeleştiricilerce yararsız bir yük diye özellikle unutulmaya bırakıldığı noktada bilginin momentlerinden birini oluşturuyorsa, o zaman günümüz burjuva uygarlığının çöküş sürecinde yalnız bilimsel çalışmalarda değil, üstelik bilimin anlamında da kuşku duyul­ ması doğaldır. Taş kafalı faşistlerin ikiyüzlülükle göklere çıkar­ dığı ve her kılığa girme yeteneğindeki insanlık uzmanlarının safdilce gerçekleştirdiği şey, yani Aydınlanmanın hiç durmadan kendi kendini tahrip edişi, düşünmeyi, çağın zihniyetinin alış­ kanlıkları ve eğilimleri karşısında iyi niyetliliğin son kalıntıları­ nı da yasaklamaya zorlamaktadır. İnsanlık kaçınılmaz olarak düşüncelerin birer meta ve dilin de onların övgüsü olduğu bir konuma geldiyse, o zaman böyle bir yozlaşmanın nedenini an­ lamak için girişilen deneme geçerli dilsel ve düşünsel taleplerin ardına takılmayı reddetmelidir, hem de bu taleplerin tarihsel sonuçlan denemeyi tamamen boşa çıkarmadan önce.”62 Horkheimer ve Adomo, Aydınlanmanın Diyalektiği'nde “aydınlanmanın kendi kendini tahrip edişi”63 sorunsalını kendi­ lerine ilgi odağı olarak seçmişler ve onun ciddi bir kritiğini yapmışlardır. Aydınlanmanın Diyalektiği, aydınlanma eleştirisi62 HORKHEIMER ve ADORNO, A y d ın la n m a n ın 63

F ragm anlar /, s. 11-12. A.g.e., s. 13.

Diyalektiği

Felsefi

ne dayalıdır. B urada yapılan eleştiriler, esasında eleştirel teori­ nin ay d ınlanm aya y önelik eleştirileridir.64 H orkheim er ve A d o m o ’nun ay dınlanm a eleştirisi daha çok bilim , teknoloji, totaliterlik ve araçsal aklın eleştirisi noktasındadır. En temel eleştiri alanı “ araçsal ak ıla” dairdir. D aha ö n ce “ A y d ın lan m a D ü şü n ü ” alt başlığında söz ettiğim üzere; ay d ın lan m a d ü şü n ü n d e akıl başat olan öğedir. Eleştirel teorinin ay d ın lan m a eleştirisin d e öne çıkan yön de aydınlanm a­ nın akıl an lay ışıd ır. E leştirel teori geleneği, bu bağlam da bir “ akıl e le ştirisi”65 o lara k o k u n ab ilir. Eleştirel teori çizgisinin aydınlanm a eleştirisinde Aydınlanm a­ nın D iyalektiği tem el yapıttır. B ununla birlikte, Frankfurt Oku­ lu ’nun aydınlanm anın akıl eleştirisi geleneğinde H orkheim er’ın A kıl Tutulm ası eseri de belirleyici bir yere sahiptir. A y d ın lan m a e le ştirisin d e V ic o ’cu b ir ta v ır takınan H o rk h eim er, ay d ın lan m acı akıl eleştirisi b ağ lam ın d a aklı “ öznel a k ıl” ve “ n esn el a k ıl” o la ra k ik iy e ay ıra rak incelem iştir. H o rk h e im e r’a gö re, ö zn el a k ıl66 akla u y g u n d av ran ışları olanak­ lı hale g etiren g ü cü n sın ıflan d ırm a, çık arsam a ve tüm dengelim yeteneğ i, eş d ey işle d ü şü n a y g ıtın ın soyut işleyişi olduğunu ileri sü ren ve ö zn e y e ait n itelik tir. Ö zn e l akıl, araç ve am açlarla ilin­ tili olup b e n im se n e n am a ç la ra u laşm ad a seçilen araçların yeterli

64

65

66

E leştirel te o rin in a y d ın la n m a y ı e le ştirile ri y a ln ız c a A y d ın la n m a n ın D iya­ lektiği ile sınırlı d e ğ ild ir. H o r k h e i m e r ’ın Akıl T u t u lm a s ı ile A d o m o ’nun

M in im a Moralia: S a k a tl a n m ış Y a ş a m d a n Y a n s ım a la r adlı eseri eleşti­ rel te o rin in a y d ın la n m a y a bakışı b a ğ la m ın d a te m e le a lın a c a k özelliklere h â izd ir: A y d ın la n m a n ın D iy a le k tiğ i, Y ıldızı Sönen A k ıl (A kıl T utulm ası) ve M in im a M o r a lia Batı to p lu m u n u n ve Batı d ü ş ü n c e s in in ö y le sin e kök­ tenci b ir eleştirisi o lm u ş tu r ki, bu üç ç a lış m a n ın s o n ra s ın d a y a zıp çizdikle­ ri, o ls a o lsa bu k ita p la rd a k i g ö rü ş le rin in b ira z d a h a açık bir d ille yeniden ifadesi s a y ıla b ilir ” (J A Y , Diyalektik İmgelem: Frankfurt Okulu ve Sosyal A ra ş tırm a la r Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 369). DELL AL OĞ LU , B e s im F.; “T o p l u m s a l”ın Yeniden Yapılanması: H a b e r m a s Ü ze rine Bir A raş tı rm a, B ağ lam Y a y ın la n , İstan bu l, 1998, s. 161, D E LLAL OĞ LU, F r a n k f u rt O k u l u ’nda Sanat ve Top lu m, s. 28. H O R K H E I M E R , M ax ; Akıl Tutu lm ası, Ç ev iren : O rh a n K oçak, M etis Y a y ı n l a n , İsta n b u l, 1990, s. 55.

olup o lm am a durum unu e le almaktadır. Fakat ö zn el akıl, am aç­ ların kendilerinin d e akla u y gu n olu p o lm a d ığ ı sorunsalım bir kenara bırakmıştır. “ A m açlarla ilg ile n e c e k old u ğu n dan da, daha baştan, bunların da ö zn el anlam da akla u yg u n olduğunu, yani ö zn en in varlığını (bu, b ireyin varlığı da olabilir, bireyin hayatı­ nın bağlı o ld u ğ u top lu lu ğ u n varlığı da) sürdürm esine hizm et / *ı

ettiklerini kabul eder.” Horkheimer’a göre, böylesi bir akıl anlayışı son dönem Batı düşününde vuku bulan derin bir deği­ şimin semptomudur. Bilindiği üzere; Batı düşününde uzunca bir dönem akıl konusunda bunun tam zıddı bir görüş egemendi. Öznel akıl karşıtı olan bu görüş “nesnel akıl” anlayışıydı. Nesnel akıl görüşü, aklı sadece bireyin zihinde değil, insan­ lar arası ve sınıflar arası ilişkilerde, sosyal kurumlarda ve düze­ neklerde, doğa ve onun görünüşlerinde, kısacası nesnel dünyada da var olan bir güç olarak görmektedir. Büyük felsefî sistemle­ rin (Alman idealizmi, Platon ve Aristoteles’in felsefeleri vb.) inşacısı konumundaki nesnel akıl teorisi, insan ve amaçlan da içinde olmak üzere tüm varlıklan içeren bir sistem/hiyerarşi amaçlamaktadır. Horkheimer’a göre, “bir insanın hayatının akla uygunluk derecesini belirleyen, bu bütünlükle arasındaki uyum­ du. Bireysel düşünce ve davranışların ölçütü, sadece insan ve amaçlan değil, bu bütünün nesnel yapısı olacaktı. Bu akıl kav­ ramı, öznel aklı dışanda bırakmıyor, ama onu evrensel bir ras­ yonelliğin kısmi, sınırlı bir ifadesi olarak görüyordu. Her şeyin ölçütü, bu evrensel rasyonellikten çıkanlmalıydı. Ağırlık araç­ larda değil, amaçlardaydı.”68 Aklın gerçekliğin yapısında bulunan bir ilke olduğunu sav­ layan nesnel akıl teorisi ile aklın yalnızca insan zihnindeki özel bir yeti olduğunu vurgulayan öznel akıl anlayışı arasında temel bir farklılık mevcuttur. O da öznel akıl teorisinin temel savunu­ cusu noktasında odaklaşmaktadır. Öznel akıl anlayışı bağlamın­ da “ancak öznede gerçek anlamda akıl bulunabilir: bir kurumun

A.g.e., s. 55. 68 A.g.e., s. 56. 67

ya da bir başka gerçekliğin akla uygun olduğunu söylediğimiz­ de, genellikle anlatmak istediğimiz, insanların onu akla uygun olarak düzenlediği ve kendi mantıksal, hesaplayıcı yetilerini ona uygulamış olduklarıdır. Öznel aklın, eninde sonunda, olası­ lıkları hesaplama ve böylece belli bir amaca uygun araçlan bulma yeteneği olduğu görülür.”69 Öznel akıl anlayışına göre, akıl bir eylemi değil de, bir nes­ neyi/düşünmeyi anlatma bağlamında ele alındığında burada öne çıkan bu nesnenin bizatihi kendisi değil, yalnızca onun belli bir amaçla olan bağıntısıdır. Aslında burada vurgulanan temel şey, bu nesnenin/düşüncenin başka bir şey için var olduğudur. Dola­ yısıyla salt kendi başına akla uygun düşecek bir amaç yoktur. Akıl açısından bir amacın ötekine üstünlüğünü tartışmak da anlamsızdır. Öznel akıl anlayışı bağlamında böylesi bir tartışma ancak ve ancak her iki amacın da daha yüksek bir amaca hizmet etmesi durumunda, yani amaç değil araç olmaları halin­ de olanaklıdır. Öznel akıl ve nesnel akıl anlayışı arasındaki ilişki sorunu, H orkheim er’ın yapıtının temel sorunudur. Söz konusu akıl an­ layıştan arasındaki ilişki sorununu Horkheimer tin ile doğa ve özne ile nesne hakkındaki düşünceler -her iki kutbu (doğa-tin, özne-nesne) birbirinden kopuk ya da birliklerini veri alma- ışı­ ğında ele almak gerektiğini71 vurgulamıştır. Horkheim er’a göre, öznel akıl ile nesnel akıl arasındaki ilişki yalnızca bir karşıtlık ilişkisi değildir. Tarihsel olarak akim nes­ nel ve öznel boyutlan başından beri var olmuş, öznel aklın nes­ nel akla egemen oluşu uzun bir sürecin sonunda gerçekleşmiş72, dolayısıyla akıl öznelleşmiş bir boyut kazanmış, öznel akıl an­ layışı geçerli olmaya başlamıştır. Öznel akıl paradigması geçer­ lilik kazanınca düşünce de herhangi bir amacın kendi içinde değerli olup-olmaması durumunu belirleyemez bir konuma A.g.e., 70 A.g.e,, 71 A.g.e., 12 A.g.e.,

69

s. s. s. s.

56. 57. 174-177. 57.

gelmiştir. Böylelikle Horkheimercı düşün sistemi çerçevesinde ülkülerin kabullenilmesi, davranışların ve inançların ölçütleri, etik ve siyasanın temel ilkeleri, bireylerin kararları ve karar verici mekanizmalar aklın dışındaki faktörlere bağımlı hale gelmektedir. Bu çerçevede gerek bilimsel gerekse gündelik kullanımıyla akıl zihnin eşgüdüm yetisi olarak görülmektedir. Bu yeti, sistematik olarak kullanılarak ve önündeki bariyerler kaldırılarak geliştirilmekte ve etkinliği artırılmaktadır. Bu yüz­ den sosyal gerçekliği yöneten güç hiçbir zaman gerçek anlamıy­ la akıl olmamıştır. Fakat “bugün aklın her türlü özgül eğilim ya da tercihten arındırılması, artık onun insan eylemleri ve hayat tarzları hakkında bir yargıda bulunma görevine bile sırt çevirdi­ ği bir noktaya ulaşmıştır.”73 Nitekim akıl bu işlevini, dünyayı fiilen teslim alan çatışan çıkarlara ve reçetelere bırakmıştır. Aklın bu ikincil plana itilmesiyle aslında burjuvazi ve yükselen orta sınıfın öncülerinin düşün yönelimleri arasında belirginleşen bir karşıtlık ilişkisi bulunmaktadır. “Onlar insan davranışlarında akla çok önemli bir yer veriyorlardı, belki de en önemli yeri. Basiretli bir yasa koyucu, onlara göre, akla uygun yasalar çıka­ randı; iç ve dış politikalar akla uygunluk dereceleriyle değer­ lendiriliyordu. Akim bütün tercihlerimizi ve başka insanlarla ve doğayla ilişkilerimizi düzenlediği düşünülüyordu. Bir varlık olarak görülüyordu akıl, her insanda yaşayan bir ruhsal güç olarak. Bu güç, en yüksek hakemdi, hatta daha fazlası: hayatı­ mızı adayacağımız düşüncelerin ve nesnelerin ardındaki yaratıcı güç. Bugün, bir trafik m ahkem esine çağrıldığımızda, yargıç size arabayı akıllıca kullanıp kullanmadığınızı sorar. Aslında bunun anlamı şudur: Kendinizin ve başkalanm n hayatını ve mülkünü korumak ve yasaya uym ak için elinizden gelen her şeyi yaptınız mı? Yargıç, bu değerlere saygı gösterilmesi gerektiğini varsay­ maktadır.”74 Çoğu zaman akıllı olmak var olan gerçekliğe uymakla ola­ naklıdır. Nesnel akıl söylemi, bir yönden gerçekliğin içinde var 11 A.g.e , s. 59. 74 A.g.e., s. 59.

olan bir yapıya vurgu yapmaktadır. Bu yapı, her özgül koşul­ da/durumda insanlan teorik ya da pratik düzeyde belirli bir eylemde bulunmaya yöneltmektedir. Özellikle diyalektik düşün yeteneğine sahip herkes bu yapıyı keşfetmektedir. Öte yandan nesnel akıl söylemi, bu çabanın bizatihi kendisini ve bu türden bir yapıyı yansıtma yeteneğini de belirtmektedir. Bu noktada nesnel akla dayalı felsefi sistemler, her şeyi içeren ya da temel­ de bulunan bir varlık yapısının bulunabileceği ve buradan da bir insan amacı teriminin üretilebileceği inancını içermektedir. Nesnel akla endeksli felsefi anlayışlara göre, gerçek bilim bu tür düşün ya da spekülasyonların uygulamaya geçirilmesidir. Bu anlayış, bilgilerin nesnel temelini düzensiz bir veriler karga­ şasına indirgeyen ve bilimsel çalışmaları sadece bu verilerin düzenlenmesi, sınıflandırılması ve çözümlenmesi işlemlerinden geçirilmesi olarak kavrayan her tür epistemolojinin karşısındadır. Oysa öznel akıl teorisine göre bilim in başlıca işlevini bu işlemler oluşturmaktadır. Söz konusu işlemler, nesnel akıl anla­ yışına göre spekülasyonun yanında ikincil konumdadırlar. Böylesi bir kavrayış çerçevesinde “nesnel akıl, geleneksel dinin yerine yöntemsel felsefi düşünce ve kavrayışı geçirmeye ve böylece başlı başına bir gelenek kaynağı olmaya yönelir. Mito­ lojiye karşı giriştiği saldırı belki öznel aklınkinden de ciddidir: öznel akıl, bütün soyutluk ve biçim selliğiyle, bin bilim ve felse­ feye öteki kurumsal mitolojiye özgü olan iki ayn parantez aç­ makta ve böylece her ikisini de tanımakta, bu yüzden de dine karşı girişilmiş mücadeleden kaçmaktadır. Nesnel akıl felsefesi için böyle bir çıkış yolu yoktur. Nesnel doğru kavramına bağlı olduğu için, bu felsefe, yerleşik dinin içeriği karşısında olumlu ya da olumsuz bir tutum almak zorundadır. Bu yüzden, toplum­ sal inançlann nesnel akıl açısından eleştirisi, öznel aklın eleşti­ risinden çok daha iddialıdır-bazen daha dolaylı ve daha az saln r dırgan olsa da.” Eleştirel teorisyenlere göre, aydınlanma çağı (Yeniçağ) ile birlikte akıl kendi nesnel içeriğini yok etme eğilimi içine girmiş

ve gitgide “ koyu b ir k aran lığ a” itilm eye başlanm ıştır. A ydın­ lanma çağıyla gelişen p azar ekonom isi (liberalizm ) “ aklın gün­ cel biçim i ve aklı m ah v ed en güç o lm u ştu r.” 77 Ö zellikle “ aklın dinden ayrılm ası, so n radan A y d ın lanm a felsefesinde daha iyi görüleceği gibi, akim nesnel yan ın ın zayıflanm asında ve biçim selleşm esinde yeni ve dah a ileri b ir adım o ld u .”78 O ysaki A y d ın lan m a filozofları, daha önce belirttiğim üzere, dine akıl adına sald ırm ışlar ve dinsel yönelim li olanın yoğun bir eleştirisini y ap m ışlardır. A y d ın lan m a dü şü n ü rlerin in “ öldürdük­ leri, kendi çab aların ın güç kaynağı o lan m etafizik ve nesnel akıl kavram ı o lm u ştu r.” 79 D o lay ısıy la g erçek liğ in doğasını algılam a, sosyal hayata ve d ü zen e yön v erecek ilkeleri belirlem e ara­ cı/yetisi olarak akıl kavram ı b ir kenara atılm ıştır. B öylece “akıl kendisinden nesnel o larak b ek len e n geleneksel tepkilerin ve işlev tarzlarının düğüm n o k tası h alinde k ü çü lm ey e”80 başlam ış, hatta akıl inatla am aca y ö n elm iş b içim de ve sonucu insanlar için her çeşit tahm inin ö tesin d e kalan m addi üretim in tam o la­ rak hesaplanm ış işleyişi gibi ağ ır/k ö tü so n u çlar üretecek tarzda “diğer aletlerin yapım ına y aray an b ir alet” 81 konum una indir­ genm iştir. Bu noktada “ akıl, artık sadece araçsaldır; yö n tem le­ rin akılcılığı, ereklere y ö n elik ak ılcılığın yerine g eçm iştir.”82 Özerkliği kalm ayan akıl “ b ir araç” 83 durum una getirilm iş, aklın biçim selleştirilm esi ise “ m ak in eli üretim tarzının entelektüel ifadesi”84 olm uştur.

76 77 78 79 80 81 82 83 84

HORKHEIMER ve ADORNO, A y d ın lan m an ın Diyalektiği Fragmanlar /, s. 15. A.g.e., s. 108. HORKHEIMER, Akıl T u tu lm ası, s. 62-63. A.g.e., s. 65. HORKHEIMER ve ADORNO, A ydınlanm anın Diyalektiği Fragmanlar /, s. 46. A.g.e., s. 48. TOURAINE, M odernliğin Eleştirisi, s. 166. HORKHEIMER, Akıl T utulm ası, s. 67. HORKHEIMER ve ADORNO, A ydınlanm anın Diyalektiği Fragmanlar /, s. 123.

Felsefi

Felsefi

Felsefi

Eleştirel teorisyenlere göre, aydınlanma düşünüyle birlikte akıl bütün olarak toplumsal sürece boyun eğmiş, akim araçsal değeri, doğa ve insan üzerinde dominasyon kurulmasında oyna­ dığı rol ya da başat ideolojinin “ideolojik aygıtı’Vsözcüsü ve tek ölçütü konumuna ulaşmıştır. Hatta aklın bir araca indirgenmesi, bununla da yetinilmemiş onun araç olma niteliğini de etkilemiş, onu iyice alçaltmıştır/küçültmüştür. “Öznel akıl kavramına sıkı­ ca bağlı olan ve A vrupa’da totaliter rejimlerin aydınlar üzerinde uyguladığı baskıyla yeni bir evreye giren felsefe karşıtı anlayış, aklın alçaltılışının belirtisidir.”85 Aydınlanmayla akıl kendisini ve özellikle “özerkliğini” yok etmeye girişmiştir. Akıl adma/hesabına dine ve metafiziğe sal­ dıran, onlan oldukça radikal bir formda eleştiren aydınlanma dönemi düşün adam lan, sonuç itibariyle aklın tahribatına ve onun “her şeye uygun olma eğilim i”86 taşımasına kaynaklık etmişlerdir. Bu noktada H orkheim er’ın saptaması ilgi çekicidir: “Öznel akıl egemen olduğunda kişisel çıkar üstün gelir, nesnel aklın ilkeleri olan, eşitlik, özgürlük, hoşgörü vb. ilkeler entelek­ tüel temel ve haklılığını kaybeder. Öznel mantık aracılığıyla [bilim aracılığıyla] özgürlüğün tutsaklıktan daha iyi olduğu kanıtlanamaz. Felsefi temel kaybolduğunda, bir grup özgürlü­ ğün kendileri için iyi, başkaları için kötü olduğunu, demokrasi­ nin egemen sınıfın çıkarlarım koruduğu ölçüde iyi olduğunu ama diktatörlük bu çıkarları daha iyi koruyorsa, diktatörlüğün daha da iyi olduğunu savunulabilir ve bunlara akla dayalı bir itiraz yöneltmek mümkün olm az.”87 Eleştirel teorisyenlerin aydınlanmam akıl eleştirisi, aydın­ lanmanın aklı “araçsal akıla” indirgemesi noktasında odaklaş­ mıştır. Frankfurt O kulu’nun birinci kuşağının, özellikle de Horkheim er ve A dom o’nun genel yönelimi olan bu tavır,

85 H O R K H E İ M E R , Akıl Tutulması, s. 91. 86 L A R R A I N , Jorge; İdeoloji ve Kültürel Kimlik: Üçüncü Dünya G e r ç e ­ ği, Çe v ire n : N e ş e N u r D o m a n i ç , S a r m a l Y a yı ne vi, İstanbul, 1995, s. 80. 87 H o r k h e i m e r ’da n akta ran ; L A R R A I N , İdeoloji ve Kültürel Kimlik: Üçüncü Dünya Gerçeği, s. 81.

O k u r u n ik in ci k u ş a ğ ın ın en y e tk in ism i o la n H a b e rm a s ta ra fın ­ dan da ö n e ç ık a rılm ış tır.

Eleştirel teorinin günümüzde yaşayan etkin ismi Habermas, Theory an d P ra ctice yapıtında , aydınlanmanın akıla bilgi üre­ timi ve toplumu kontrol/manipüle etme ideolojisi işlevi yükle­ mesinden kaynaklı olarak araçsal bir forma dönüştüğünü ileri sürmüştür. Habermas’ın 1962’de yayımlanan Kam usallığın 89 Yapışa1 Dönüşümü metninden bu yana ana ilgisi, “araçsal aklın” sosyal hayat alanlarına ya da kendi deyişiyle “kamusal alana”90 yayılışına dairdir. Bu bağlamda öne çıkan temel hususu

ss

H A B E R M A S , Jürgen; T h e o r y a n d P r a ctice, İn gilizceye Çeviren: J. Viertel,

89

Beacon Press, Boston, 1973. H A B E R M A S , Jürgen; K a m u s a l l ı ğ ı n Y a p ı s a l D ö n ü ş ü m ü , Çeviren: Tanıl

90

Bora ve Mithat Sancar, İletişim Y ayın ları, İstanbul, 1997. H ab erm as’ın üzerinde durduğu kavram larından biri d e kamusal alandır. Habermas, kam usal alanı açıklarken ö n c e lik le onun kamu kavramından farklılığına vurgu yapm ıştır. “ K am u, k en d isin i, ö zel alandan ayrı bir alan olarak ortaya koyar. Bazen d e k en d isin i ço k basit d ü zey d e, kamu gücünün karşıtı bir alan olarak, k a m u oy u alanı g ö rü n ü m ü n d e sunar. Durum a göre, kimi kez d ev let organları, kimi k ez d e halkın iletişim in e h izm et eden basın gibi m edya unsurları ‘kam usal o rg an lar’ arasında sayılır” ( H A B E R M A S , K a m u s a l l ı ğ ı n Y a p ı s a l D ö n ü ş ü m ü , s. 5 9 ). K am usal alan, kendi içinde bir anlamda k am uoyu n a b en zer bir alanın olu ştu ru lab ileceğ i sosya l h ayatım ı­ zın bir parçasına işaret eder [ H A B E R M A S , Jürgen; “ K am usal Alan: A n ­ sik lop ed ik Bir M a k a le ”, Ç eviren: Nuran Erol, B i r i k i m (iç.), Sayı: 70 , Ş u ­ bat 1995, s. 62]. K am usal alanın en ö n em li ö z e lliğ i, yurttaşların tamamına açık olm asıdır. K am usal alanın bir k ısm ı, Özel yurttaşların birbirleriyle bir kamu organı inşa ettikleri her çeşit iletişim v asıta sıyla oluşturulmaktadır. A ncak oluşturulan bu alanda b ireyler n e ö z e l alanın üyeleri olan seçkin tipler (işadam ı v e p r o fe s y o n e lle r v b ) g ib i n e d e v le t bürokrasisinin yaptı­ rımlarına maruz kalan anayasal d ü z e n in m e n su p la n gibi hareket edebilir­ ler. K am usal alanda yurttaşlar herkesi ilgilen d iren sorunlar hakkında ileti­ şim ve e tk ile ş im d e bulunurlar. Yurttaşlar arasındaki iletişim için bilginin iletilm esin e olan ak v erecek v e a lıc ıla n e tk ile y e c e k ö zel m ekanizm alar g e ­ reklidir. G azeteler, m ag a zin ler, radyo v e te le v iz y o n la r kam usal alan içinde iletişimi sağlayan tem el araçlardır. K am usal alanda tartışılan konular bir şek ild e d e v le tle ilgili o lm a s ın a v e d e v le t otoritesin in d e siyasal kamu ala­ nında g erçek len m e ş in e karşın d ev let otoritesi kam usal alanın bir parçası değildir. İkisinin, yani d e v le t le kam usal alanın kesiştikleri alanlar s ö z k o­ nusu değildir. Ç ünkü d e v le t le kam usal alan, karşı taraflar ve birbirleriyle çelişk ili ö ğ elerd ir ( H A B E R M A S , “ K am usal Alan: A n sik lo p ed ik Bir M a­

eleştirel teorisyenler “teknokratik düşün”91 ya da “ teknokratik Q*î bilinç” olarak adlandırm ışlardır. Frankfurtçulara göre, teknokratik düşünm e/bilinç akıl ile zıtlık gösterm ekte93 ve teknokratik bilincin özünde araçsal akıl bulunm aktadır.94 Ka­ musal alan üzerinde bütünleştirici olm ayan etkileri bağlamında teknokratik düşünm enin doğuşu iki tem el düzeyde tartışılabilir: “Teknokratik bilinç [düşünme] sadece egem enliğin özel sınıf çıkarlarını [ilgilerini] haklı çıkarm akla kalm az, aynı zamanda insan ilgilerinin tam yapısını da etkiler.”95 H aberm as’a göre, teknokratik bilinç önceki düşün/ideolojilerden hem “daha az ideolojiktir” hem de “ çok daha fazla ideolojiktir.”96 Bu bağlam ­ da H aberm as, 1İd eo lo ji’ O larak Teknik ve Bilim'1de şunlan yaz­ m ıştır: “T eknokratik bilinç bir yandan tüm eski ideolojilerden ‘daha az ideo lojik tir’; çünkü ilgilerin doyurulm asını yalnızca yansıtan bir körlüğün opak gücüne sahip değildir. Öte yandan, bugün başat olan daha çok cam sı arka plan ideolojisi, bilimi fetişleştiren ideoloji; eski tipteki ideolojilerden daha karşı konu­ lam azdır ve daha geniş etkilidir, çünkü pratik sorunların üstünü örtm ekle, yalnızca belirli bir sınıfın kısm i iktidar ilgilerini haklandırm ış ve başka b ir sınıfın cephesindeki kısm i özgürleşim

kale*',

s. 62). H a b e r m a s T n k a m u s a l a l a n - ö z e l a l a n a y ı r ı m ı , k a m u s a l alanın

ö z e l a l a n l a k a y n a ş m a s ı e ğ i l i m i , ö z e l l i k l e d e k a m u s a l a l a n l a öze l a lan a r a ­ sındaki a y rım la ş m a d a n kopan, y e n id e n -s iy a s a lla ş m ış bir alan olarak top­ l u m s a l a l a n a d a i r g ö r ü ş l e r i içi n b k z . H A B E R M A S ,

91 9~

93 94

95 96

Kam usallığın Yapısal

D önüşüm ü ( ö z e l l i k l e I. v e 5. B ö l ü m ) , H A B E R M A S , “ K a m u s a l Alan: A n s i k l o p e d i k B i r M a k a l e ” , s. 62-66. T A R , T he F ra n k f u rt School: T he Critical Theories of M a x H o rk h e im e r and T h e o d o r W. Adorno; R I T Z E R , Sociological Theory. H A B E R M A S , Rasyonel Bir T op lu m a Doğru: Ö ğrenci Protestosu, Bilim ve Siyaset, s. 97-146; H A B E R M A S , J ü r g e n ; ‘İdeoloji’ O larak T eknik ve Bilim, Ç e v i r e n : M u s t a f a T ü z e l , Y a p ı K r e d i Y a y ı n l a r ı , İstanbul, 1993, s. 33-68. RITZER, Sociological T heory, s. 262. H E L D , Introduction to Critical Theory: Horkheimer to Habermas, s. 265. A.g.e,, s. 254. McCARTHY, Thomas; Critical T heory of Jü rg e n H aberm as, Pol ity Press, Cambridge, 1984,

gereksinimini bastırmış olmaz, özgürleşimci ilgisine denk gelir.”97

tersine

insan

türünün

Habermas, teknokratik bilincin eleştirisinin başka bir eylem tipinin gerekliliğine vurgu yaptığını bildirmiş, bunun da “ileti­ şimsel eylem ” ya da “ etkileşim ” olduğunu iddia etm iştir98 Habermasçı bağlam da, aklın sorunları onu salt “ araçsal akı­ la” indirgem ekle ve/ya da “ ideolojik” diyerek yok saymakla çözülemez. A ksine akla dair sorunlar (aklın problematiği) sade­ ce araçsal aklın daha geniş bir akıl kavram ının (yeni akıl kav­ ramı) bir kısmı olduğunu kabullenm ekle aşılabilir. H aberm as’m eleştirel teoriye en önem li katkılarından birisi bu noktadadır. Habermas, “araçsal akıl” karşısında “ iletişim sel akılcılık” anla­ yışını getirmiş, “ araçsal ussallığı aşan ve tözsel nitelikte olan iletişimsel ussallığın gerçekleşebileceğini”99 ileri sürmüştür. L arrain’in deyişiyle; “ H aberm as’ın en önem li katkılarından biri, iletişimsel akılcılık fikrinin araççıl [araçsal] aklı aştığıdır.” 100 H aberm as’a göre, akim araçsal akıla indirgenm esi durumu “bilinçiilik fe ls e fe s in in sınırlılıkları101 nedeniyledir. Bilinçlilik felsefesine göre tikel bir özne nesnel bir dünyada temsil ve manipüle edilen bir şeylerle ilişkili olarak kavranm aktadır. Bu durum da akıl bir bireyle (özneyle) onun nesnesi arasındaki m o­ nolog şeklinde görülm ektedir. Böylesi bir ilişki zorunlu olarak akılcılığın araçsal kavrayışını içerm ekte, yani nesnelerden m ey­ dana gelm iş dış dünya özneye kendi am açlan aracılığıyla ile­ tilm ektedir. Bu yüzden akıl, öznenin esas olarak yabancı/dışsal olduğu ortam a başat olm a gereksinim i tarafından biçim lendiri­ len bir am aç-araç bağıntısı çerçevesinde inşa edilm ektedir.

HABERMAS, ‘İdeoloji’ O la ra k T eknik ve Bilim, s. 59. 98 THOMPSON, John B. v e H E L D , D a v i d ( E d i t ö r ) ; Haberm as: Critical Debates, MIT P r e s s , C a m b r i d g e , 1 98 2, s. 5. 99 ATİKER, Erhan; Modernizm ve Kitle Toplumu, V ad i Y ay ın lan , Ankara, 1998, s. 100.

100 LARRAIN, İdeoloji ve Kültürel Kimlik: Üçüncü Dünya Gerçeği, s. 182. 101 A.g.e., s. 1 67 - 18 2.

Aslında buradaki temel problem atik durum, insanların yaşam -sürdürüm ü noktasında doğayı tahakküm altına alma istem­ lerinin ve/ya da zorunluluklarının, akıl kavramını tamamen bütün bir biçim de m anipülatif bir şey olarak kavramalarına neden oluşturm asıdır. H aberm as böylesi bir kavrayış­ tan/indirgem eden “bilinçlilik felsefesi” paradigm asından vazge­ çilip '02, onun yerine “dilbilim /dil felsefesi” yerleştirilerek103 kurtulabileceğini iddia etm iştir. M cC harty’nin, Haberm as’m M odernliğin F elsefî Söylem leri yapıtına yazdığı “Giriş”te de belirttiği üzere, H aberm as’m yaklaşım ı iletişimsel eylemin bü­ tünüyle özneler-arasılığa dayalı paradigm ası lehine, “bilinçlilik paradigm ası” ve onunla doğrudan bağıntılı “özne felsefe­ s i n i n 104 yadsınm asıdır. K onuya dair H aberm as, Modernliğin F elsefî Sö ylem leri'n d e şu vurguyu öne çıkarm ıştır: “ Özne mer­ kezli akıl kendi ölçütlerini, bilen ve am açlı hareket eden öznele­ rin nesneler, konum lar ve olaylar dünyası ile ilişkilerine hükm eden doğruluk ve başarı standartlarından alır. Bunun tersine, bilginin iletişim aracılığıyla oluştuğunu algıladığım ızda, akılcı­ lık kendilerini özneler arası tanışm a ile techizatlandırm ış geçer­ lilik iddialarıyla ilişkili olarak yönlendirilen sorum lu katılımcı­ ların kapasitesi açısından değerlendirildi.” 105 “ İletişim sel akılcı­ lık” bilinçlilik felsefesinde olduğu gibi öznenin tek başına sür­ dürdüğü araçsal u ğ raşılan sonucunda değil, özneler arası tanış­ ma, anlaşm a ve uzlaşm aya yönelik eylem lerle gelişm ekte, var olan değer y arg ılan n ı sorgulam aya ve eleştirm eye başlam akta­ dır. B öylelikle iletişim sel akılcılık, H aberm as’m saptamasına göre, iletişim sel eylem i eleştiriye karşı savunabilir hale getiren,

103 H a b e r m a s ’m i l e ti ş im s e l e y l e m te or isi , o n u n ilgilerini bi li nç l i li k f el s e fe s in ­ d e n dil f e l s e f e s i n e d o ğ r u y ö n c l t i m i n i n s o m u t b i r d o ğ u r g u s u d u r ( Ç İ Ğ D E M ,

Akıl ve T o p lu m u n Özgürleşim i: Jü rg e n H aberm as Üzerine Bir Ç a ­ lışma, s. 97). ıw M c C H A R T Y ,

Thom as;

“ Habermas

ve M odernliğin

Felsefi

Söylemi”,

Ç ağdaş Temel K u ra m la r (iç.), Editö r: Q u e n t i n S k i n n e r , Ç e v i r e n : Ahmet D e m i r h a n , V a d i Y a y ı n l a n , A n k a r a , 1 99 1 , s. 151.

I(b Habennas’dan aktaran; LARRAIN, İdeoloji ve Kültürel Kimlik: Üçün­ cü Dünya Gerçeği, s. 182-183.

eleştiri[selliğe] ve savunulabilirliğe dayalı bir nitelik durumun| ^7

•

AHM ED, P ostm od em izm ve İslam , s. 17. 268 Sarup, Post-V apısalcılık ve P o stm o d em izm yapıtında postmodemizmi postyapısalcılıkla birlikte ele almış ve tartışmıştır. "69 HARVEY, Postm odernliğin D urum u, s. 9. '70 M cROBBIE, P ostm o d em izm ve P opüler K ültür, s. 11. ■>7 1 KELLNER, C ritical T heory, M arxism and M odernity, s, 171; BAUM AN, Postm odern Etik, s. 54; KJZILÇELİK, P ostm od em izm Dedikleri, s. 47. Habermas’m modernliğe dair görüşlerinin biçimlenmesinde Hegel’in etkisi açıktır. Bu durumu kendisi T h e Philosophical D iscourse of M odernity: Tvvelve L ectu res’de şöyle ifade etmiştir “Hegel açık modernlik konsepli ge­ liştiren ilk filozoftu” (s, 4). 273 . . . . . y Günümüz buıjuva sosyologlarından Giddens, M odernliğin Sonuçları’nda postmodemistlerin savunularının tersine “postmodemlik dönemine gitmek ye­ rine, modernliğin sonuçlarının eskisinden daha çok radikalleştiği ve evrensclleştiği bir başka dönem e doğru gidiyoruz”, demiştir (s. 11). 214 HABERMAS, “Modernlik: Tamamlanmamış Bir Proje”, s. 3 1.

postmodern devamında değil”275, demiştir. Habermas, modernlik savunusuna, “ m odem ” terimini tanımlayarak başlamıştır. Ona 7 *7 göre, “m odem ” hep “yeni”ye vurgu yapar ve kendisini “eski”den “yeni”ye bir geçişin sonucu olarak görür.277 Modem, kendi­ sini geçmişten ayırt eder. Habermasçı bağlamda aydınlanmadan beri “m odem ”, bilim, teknoloji ve endüstrideki yenilik ve gelişme­ leri, 19. yüzyılın “estetik modernliği” ise, estetik ve sanattaki yeni­ likleri ifade eder. f*

Habennas, geleneğe karşı aşın isyandan hoşlanan estetik mo­ dernliğin öldüğünü iddia eden bazı kaynaklan belirttikten sonra, kültürel alandaki bu gerilimin “modernliğe veda” ve “postm odem lik denen geniş fenomene geçiş”e işaret edip etmedi­ ğini sorgulamıştı^ Habermas bu konuyu açıklamak için “ estetik modernlik” ile “sosyal m odernleşm e” arasında ayınm yapmış, sanat, adalet, hukuk, etik ve bilgi alanlarındaki evrenselliğin ve akılcılaşmamn otonom ölçütlerinin gelişimini ve kültürel alanın ’ ■Q farklılaşmasını savunmuştur. Haberm as’a göre, Charles B audelaire’in yapıtlarında net konturlara bürünen estetik m odernlik ruhu ve disiplininden sonra mo­ dernlik279 çeşitli avangard hareketin oluşmasına olanak tanımış280 tır. Daha sonraları estetik m odernlik bağlanımda “postavangard” sanattan söz edilmeye başlanmıştır.281 Habermas, özel­

HABERMAS, Jürgen; “özerklik & Dayanışma”, Çeviren: Besim F. Dellaloğlu, Toplumbilim (iç.), Sayı: 3, Ekim 1995, s. 65. Vattimo, Modernliğin Sonu: Postmodern Kültürde Nihilizm ve Hermenötik eserinde, “modernliği yönlendiren şey ‘yeni’ ve ‘aşma’ kategori­ leridir^, demiştir (s. 60). “ HABERMAS, “Modernlik: Tamamlanmamış Bir Proje”, s. 31. 278 KELLNER, Critical Theory, Marxism and Modernity, s. 167-168. ~79 Charles Baudelaire’e göre, “modernlik, geçişse! olandır, kaçak olandır, rastlan­ tısal olandır, diğer yansı ebedi ve değişmez olan sanatın, yansıdır” [BAUDELAİRE, Charles; “Modernlik”, Çeviren: Turhan İlgaz, Modernizmin Serüveni: Bir “Temel Metinler” Seçkcsi 1840-1990 (iç.), Yayına Hazırlayan: Enis Batur, Yapı Kredi Yayınlan, İstanbul, 1997, s. 22], 280 HABERMAS, “Modernlik: Tamamlanmamış Bir Proje”, s. 32-33. 281 A.g.m., s. 34.

likle entelektüel küredeki yeni-muhafazakâr hareketin282, bir postavangard’ın varlığını postmodemlik (modem sonrası) diye adlan­ dırılan geniş fenomene bir çeşit geçiş anlamına geldiği noktasında yorumladıklarına dikkat çekmiştir. Post-avangard’ın varlığım postmodemizme geçişin bir kanıtı olarak gösteren en ünlü yeni1' •> muhafazakâr sosyolog Daniel B ell’dir. Bell, Cultııral Contradictiorıs o f Capitalism yapıtında, modem toplumdaki krizlerin, kültürle toplumun birbirlerinden ayrılmasına kadar geri gittiğini iddia etmiştir. Bell’e göre, modemist kültür gün­ delik hayatın değerlerine sızmış ve canlı dünya, modernlik tarafın­ dan tahrip edilmiştir. Modernliğin öğeleri sayesinde, sınırsız bir kendini ortaya koyma, otantik bir kendini duyumlama deneyimi istemi, aşın uyanlmış bir duygusallığın öznelciliği başat bir konuma gelmiştir. Bell, böylesi bir atmosferin toplumdaki mesleksel yaşam disipliniyle örtüşmeyen hedonistik motifleri özgür bıraktığını ileri sürmüştür. Dahası modernliğin kültürü, ereksel ve akılcı hayatın ahlâkî temelleriyle uyumsuzluk gösterir. Bell, bu yolla Protestan ahlâkının çözülmesinin sorumluluğunu “m uhalif kültürün” üzerine yıkmıştır. Kültür, bu modem biçiminde, ekonomik ve yönetsel zo­ runlulukların baskısı altmda akılcılaştınlan gündelik hayatın alışkıla­ rına ve erdemlerine karşı nefret duygusu uyandırır.284 Haberm as’a göre, B ell’in başım çektiği yeni-muhafazakârlar, ekonomi ve toplumun iyi kötü başarılı kapitalist modernleşmesinin olumsuzluk taşıyan yönlerini kültürel modernliğin sırtına yükle­ mişlerdir. Onlar, iyi karşılanan toplumun modernleşmesiyle üzünHabermas, yeni-muhafazakâr hareket olarak Foucault, Deleuze ve Lyotard gibi postmodern istlerin oluşturduğu oluşumu kastetmiştir. Habermas’ın söz konusu düşünürlerin yeni-muhafazakârlar oldukları savının altında yatan şey, “bu insanların bize şu değil de bu toplumsal yönde hareket etmememiz için ‘teorik’ bir neden önermemeleridir” [RORTY, Richard; “Habermas, Lyotard ve Postmodemite”, Modernite Versus Postmodernite (iç.), Derleyen ve Çe­ viren: Mehmet Küçük, Vadi Yayınlan, Ankara, 1993, s. 164]. ~83 Batı toplumlannın yeni bir aşamaya (sanayi-sonrası toplum aşamasına) girdiği ve sanayi toplumu formunun geride kaldığına dair tartışmalara ilişkin bkz. BELL, Daniel; The Corning of Post-Industrial Society: Venture in Social Forecasting, Basic Books, Nevv York, 1973. “S4 H A B E R M A S, “M odernlik: T am am lanm am ış Bir Proje”, s. 34.

tüyle karşılanan kültürel gelişme arasındaki ilişkiyi bulandırmış­ lardır. “Yeni-muhafazakâr, çalışma, tüketim, başarı ve işsizliğe karşı değişen tavırlar için, ekonomik ve sosyal nedenler aramaz. Sonuç olarak da bütün sayacaklarımın sorumluluğunu -hedonizm, sosyal kimliğin yokluğu, itaat noksanlığı, narsizm, statü ve başan yarışından çekilme- ‘kültür’ alanına yükler. Gerçekte ise, kültür, bütün bu problemlerin yaratılmasına, sadece oldukça dolaylı ve >y s aracılı bir yoldan katılır.”" Yeni-muhafazakâr bakış açısından, kendilerini modernlik pro­ jesine adamış entelektüeller, bu araştırılmamış nedenlerin yerine sorunların asıl kaynağı olarak görülmüşlerdir. “Bugün, yenimuhafazakâr lığı besleyen duygu, hiçbir şekilde, müzelerden kaçıp, sıradan yaşam ırmağına kan şan bir kültürün ahlak karşıtı sonuçla­ rından duyulan rahatsızlıklardan kaynaklanmaz.”98 Habermas’a göre, bu huzursuzluğu modem yaşama katanlar, modernliğin sa­ vunucusu entelektüeller değildirler. Bunlar toplumun modernleş­ mesine karşı derinlere inen tepkilerden kaynaklanır. Ekonomik büyümenin dinamikleri ve devletin eriştiği örgütsel başarıların baskısı altmda, bu sosyal modernleşme insan var oluşunun daha önceki biçimlerine derinlemesine sızar. Habermas’a göre, “yaşam dünyasf’mn, sistemin baskısına tâbi kılınması, gündelik yaşamın iletişimsel altyapısını bozan bir olay durumundadır. Bu yüzden örneğin, “yeni popülist protestolar” bireyin sosyallik biçimleri ile doğal ve kentsel çevrenin tahribine dair yaygın korkulan keskin bir biçimde dile getirirler. Yeni-muhafazakâr bağlamda, bu protestola­ ra ilişkin belirli bir ironi vardır. Kültürel bir geleneği aktarma, sosyal bütünleşme ve sosyalleşme görevleri, bir “iletişimsel akılcı­ lık” ölçütüne bağlılığı gerektirir. Fakat protesto ve huzursuzluk için nedenler, ancak değerlerin ve normlann yemden-üretimi ve dönü­ şümü üzerinde yoğunlaşan iletişimsel eylem düzlemlerine, eko­ nomik ve yönetsel akılcılığın standartlannın belirlediği bir mo­ dernleşme şekli girdiğinde belirginleşir. Bunlar iletişimsel eylem düzlemlerinin bağımlı olduğu iletişimsel akılcılıktan oldukça farklı , 285 A.g.m., s. 35-36. 286 A.g.m., s. 36.

bir akılcılaşmamn standartlandır. Fakat Habermas’m işaret ettiği yeni-muhafazakâr anlayışlar (postmodern kavrayışlar), “dikkatimi­ zi titizlikle bu gibi toplumsal süreçlerden uzaklaştırırlar: Aydınlat­ madıkları nedenleri, yıkıcı bir kültür ve taraftarları üzerine yükler­ ler.”287 Bilindiği üzere, Weber “kültürel modernliği”, din ve metafizik­ te dile getirilen tözel aklın üç özerk alana, yani bilim, ahlâk ve sanat alanına ayrılması olarak tarif etmişti. Bilim, ahlâk ve sanat, metafizik ve dinin bütünleşmiş dünya-görüşleri parçalandığı için araştırmaya başlamışlardır. 18. yüzyıl sonrasında, eski dünyagörüşlerinden devralman hakikat, normatif doğruluk, otantiklik ve güzellik gibi sorunlar belirli birtakım geçerlilik ölçütlerine göre düzenlenebilirdi. Ancak böylelikle bu sorunlar “bilgi”, “adalet” ve “ahlâk” ya da “beğeni” sorunları olarak ele alınabilirdi. Bunun sonucunda da “bilimsel söylem”, “hukuk teorileri”, “ahlak teorile­ ri” ve “sanatın üretimi ve eleştirisi” olarak teorileştirilebilirdi. Kül­ türün her alanı, problemlerin uzmanların işi olarak ele alınabildiği kültürel mesleklere göre düzenlenebilirdi. Kültürel geleneklerin uzmanlık/profesyonellik dallarına ayrışarak ele alınışı, kültürün söz konusu üç boyutunun da yapılarını belirgin hale getirmiştir. Böylelikle, her biri bu belirli alanlarda mantıklı olma hususunda diğer insanlardan daha nitelikli olan uzmanların denetimi altında “bilişsel-araçsal”, “ahlâksal-pratik” ve “estetik-dışavurumsal” akim yapılan ortaya çıkmıştır. Bu süreçte uzmanlann kültürüyle kamu­ nun kültürü arasındaki mesafe/kopukluk giderek artmıştır. Uzman­ laşmış yaklaşım ve dönüşüm aracılığıyla kültüre ilave edilen şey­ ler, hemen ve zorunlu olarak gündelik pratiğe ait olmazlar. Bu türden bir kültürel akılcılaştırma sonucu, geleneksel tözü zaten değerden düşürülmüş bir “yaşam dünyasf'mn giderek daha yoksullaştınlması riski çoğalır.288 18. yüzyılda aydınlanma düşünürleri tarafından formüle edilen modernlik projesi, nesnel bilimi, evrensel ahlâk, yasayı ve kendi iç

' 87 A.g.m., s. 36. -88 A A.g.m., s. 37.

mantığı içinde sanatın özerkliğini geliştirme çabasından oluşur. Bu proje, aynı zamanda söz konusu alanların kendi bilişsel potansiyel­ lerini esoterik (ancak belirli bir gruba hitap eden) biçimlendiren de kurtarma niyetindeydi. Aydınlanma düşünürleri, bu uzmanlaşmış kültür birikiminden, gündelik hayatın zenginleştirilmesinde de faydalanmayı hedeflemişlerdi.289 Habermas’a göre, “modernlik, henüz tamamlanmış değildir ve sanatın ele alınışı, modernliğin en az üç yönünden sadece biridir. Bu tasarım, modem kültürün hâlâ canlı miraslara daya­ nan, ama salt gelenekselciliğe düşerse yoksullaşacak olan bir gündelik praxis’e farklılaşmış bir şekilde yeniden bağlanmasını hedefler. Bununla birlikte, bu yeni bağlantı, sadece toplumsal modernleşmenin başka bir yol tutturması koşulu altında kurula­ bilir. Yaşam dünyası, kendi içerisinden, hemen hemen özerk bir ekonomik sistemle onun yönetsel tamamlayıcılarının koşullarını ve içsel dinamiklerini sınırlayacak kurum lan geliştirecek hale gelebilmelidir.”290 Habermas, gelinen sürecin buna pek olanak tanımayacağını vurgulamıştır. Çünkü Batı dünyasının az çok tümünde kapitalist modernleşme süreçleri gibi kültürel modern­ liğe karşı eleştirel yönelimleri de körükleyen bir anlayış geliş­ miş durumdadır. Sanatın ve felsefenin olumsuzlanması çağrı­ sında bulunan söylemlerin iflasından kaynaklanan düş kırıklığı, muhafazakâr yönelimlere bir bahane olarak kullanılmaktadır.291 Ancak bu bağlamda, Habermas genç-muhafazakârların antimodemizmini yaşlı-m uhafazakârlann premodemizminden ve yeni-muhafazakârların postmodemizminden ayırmıştır.292 A.g.m., s. 37-38. 290 A.g.m., s. 42. 291 A.g.m., s. 42. 292 Habermas’a göre, “genç-muhafazakârlar”, kültürel modernliğin sadece bir boyutu olan estetik modernliğin temel deneyimini yeniden gündeme getirmiş­ lerdir (A.g.m., s. 38). Bunlar, yararlılık ve çalışmanın gerekliliklenndcn özgür­ leştirilmiş “merkezsiz öznellik” üzerinde hak iddia edip, bu yolla modem dün­ yanın dışına çıkmışlardır. Modemist görüşler temelinden uzlaşmaz bir antimodemizm savunusu yapmışlardır. Genç-muhafazakârlar, kendiliğinden im­ gelem, duygusallık ve öz-deneyim güçlerini arkaik bir alana taşımışlar, araçsal aklın karşısına, manişist biçimde ister iktidar/egemenlik ister Varlık/şiirselin

H aberm as, postm odem istier (yeni-m uhafazakâr kavrayışçılar) tarafından radikal b ir biçim de eleştirilen m odernliği savunmuş, “ m odernliği ve onun yitirilm iş bir dava olarak projesini gözden çıkarm ak yerine, bu m odernliği yadsım aya çabalam ış bulunan abartılı program ların hatalarından ders alm am ız gerektiği kanısın­ dayım ”293, dem iştir. Z e k â ’m n belirttiği üzere294, m odem likpostm odem lik tartışm alarında H aberm as, terazinin öteki yamru dengelem eye çalışm ıştır. H aberm as, H eidegger, Foucault, Lyotard ve D errida gibi düşün adam larım içeren, “ radikal akıl eleştiricileri”/“m od em liğ e elveda deyiciler” olarak adlandırdığı entelektüel topluluğa karşı akıl kavram ım yeniden inşa etm iştir. B ir bakım a “ H aberm as aklın reddedilm esinin tehlikeli teorik ve politik sonuç­ lar doğurm asından korkm uştur.”295 H aberm as, postm odem teori­ nin inşasında tem ele N ietzsc h e’yi koym uş, onun aydınlanm a ve akıl dahil olm ak üzere m o d ern liğ e karşı sistem atik bir eleştiri baş­ lattığım , akıl kavram ının yenilenm iş bir revizyonunu reddettiğini, aydınlanm anın diyalektiğine veda ettiğini ve “ karşı-aydm lanm a” yolunu açtığım ileri sürm üştür.

H aberm as, karşı-aydınlanm a ve

Dionysoscu gücü olsun, yalnızca “çağrışımlar” ile elde edilebilecek bir ilke çı­ karmışlardır. Yaşlı-muhafazakârlar kendilerinin kültürel modernliğe bulaşma­ larına olanak tanımayanlardır. Onlar, tozel aklın çöküşünü, bilimin, sanatın ve ahlâkın farklılaşmasını, modem dünya anlayışını ve onun salt metodolojik akılcılığım üzülerek gözlemlediklerini bildirmişler ve modernlikten önceki bir konuma gitmeyi önermişlerdir. Yeni-muhafazakârlann tavrı ise daha farklıdır. Onlar, modem bilimin gelişim ini, yalnızca teknik ilerlemeye, kapitalist büyü­ m eye ve akılcı yönetim e kaynaklık edebilmek için kendi alanının ötesine ge­ çebildiği müddetçe olumlu karşılamışlardır. Ancak onlar, kültürel modernliğin patlayıcı içeriğini etkisizleştirecek bir siyasa önermişlerdir. Yenimuhafazakârlar, bilimin yaşam dünyasını yönlendirme noktasında kesinlikle anlamsız hale geldiğini, siyasanın ahlâki-pratik olumlama istemlerinden ola­ bildiğince uzak tutulmasını ve sanatın ütopik bir içeriğe sahip olmadığını vur­ gulamışlardır (A .g.m ., s. 42 Ü 3 ). 293 A.g.m ., s. 41. ZEKA, Necmi; “Y ollan Çatallanan Bahçe, Aynalı Gökdelenler, Dil Oyunlan ve Robespierre”, P ostm o d ern izm (iç.), Derleyen: Necmi Zekâ, Kıyı Yayınlan, İstanbul, 1 9 9 0 ,, s. 27. ^95 BEST ve KELLNER, P ostm odern Teori: Eleştirel S o ru ştu rm a la r, s. 286. HABERM AS, Jürgen; “Postm odem iteye Giriş: Bir Dönüm Noktası Olarak Nietzsche” , M o d ern ite Versus Postm odernite (iç.). Derleyen ve Çeviren:

karşı-modemlik düşün çizgisinin, Nietzsche’den başlayarak Heidegger, Bataille ve Fransız postmodern teorisine (Derrida, Lyotard ve Baudrillard gibi) uzandığını dile getirmiştir. Meselâ, D errida’mn metafizik ve dil felsefesi eleştirisinin Musevi mesihçiliği ve akıldışılıkla flört ettiğini, dinsellik öğelerinin Bataille’de bulunduğunu vurgulamıştır.^ Bu noktada Habermas, aydınlanma ve modernliğin, bir anlamda Batı demokrasisinin olumlu getirilerine muhalefet eden postmodemistleri “muhafaza­ kâr” olarak etiketlemiştir. Hatta Habermas, postmodemistlerin muhafazakârlığını üstü örtük bir faşizme yönelim olarak değerlen­ dirmiştir. Habermas, standart M arxist ideoloji eleştirisi yöntemle­ rini kullanarak, kökleri Nietzsche, Heidegger ve Bataille’da yatan Fransız postm odern teorilerinin, bilhassa da Baudrillard ve Lyotard’m anlayışlarının karşı-aydınlanma çizgisinde olduklarını ve faşizmle rahatsız edici bir akrabalıkları olduğunu öne sürmüş9QR tür.' H aberm as’ın postm odern söylem lere karşı giriştiği saldırılar, genellikle bu söylemlerin gizli bir suç ortaklığı içerisinde (Ni­ etzsche, Heidegger ve faşizmle suç ortaklığı) olduklarım varsay299 mıştır Kısaca, Habermas, son dönem yapıtlarında postmodemistlerle yoğun bir polem iğe girmiş, özellikle de postm odern teorilerin Fransız olanlarına saldırmış, çok özel olarak ilgilendiği Lyotard ve Foucault’un yapıtlarına300 eleştirisini sürdürmüştür. Habermas, Mehmet Küçük, Vadi Yayınlan, Ankara, 1993, s. 133; McCARTHY, “Habermas ve Modernliğin Felsefi Söylemi”, s. 151. 297 BEST ve KELLNER, Postmodern Teori: Eleştirel Soruşturmalar, s. 292-293. 298 KELLNER, Critical Theory, M arxism and Modernity, s. 167; BEST ve ^ KELLNER, Postmodern Teori: Eleştirel Soruşturm alar, s. 282. 299 BEST ve KELLNER, Postmodern Teori: Eleştirel Soruşturmalar, s. 295. Foucaulf nun Türk entelektüelinin yoğun ilgisine mazhar olan önemli yapıtla­ rım burada anmak işlevsel olacaktır. Bkz. FOUCAULT, Michel; Annemi, Kız Kardeşimi ve Erkek Kardeşimi Katleden Ben, Pierre Riviere: 19. Yüzyıl­ da Bir Aile Cinayeti, Çeviren: Erdoğan Yıldırım, Ara Yayıncılık, İstanbul, 1991; FOUCAULT, Michel; Cinselliğin Tarihi 1, Çeviren: Hülya Tufan, Afa Yayınlan, İstanbul, 1993; FOUCAULT, Michel; Cinselliğin Tarihi 2, Çevi­ ren: Hülya Tufan, Afa Yayınlan, İstanbul, 1988; FOUCAULT, Michel; Cin­ selliğin Tarihi 3, Çeviren: Hülya Tufan, Afa Yayınlan, İstanbul, 1994; FOUCAULT, Ders Özetleri 1970-1982; FOUCAULT, Hapishanenin Do-

Foucault’nun ve öteki “yeni-muhafazakârlar’Tn301 modernlik, ay­ dınlanma ve akla dair olumsuz yönelimlerini kritik etmiştir. Başta postmodem teori olmak üzere, karşı-aydınlanmacı tüm teorileri politik ve teorik potansiyel tehlikeler ihtiva ettiği için eleştirmiştir. Habermas, postmodemistleri muhafazakâr ve faşizm tandanslı düşünürler olarak betimlemiştir. Habermas, postmodemistlerin argümantasyona rağbet etmemelerini, aydınlanmanın belirlediği bilim-din-sanat ve felsefe ayırımını yok saymalarım, mantığın ve sözün hiyerarşik üstünlüğünü yıkarak retoriği ve yazıyı ön plana çıkarmalarım, öznelcilik ve görececilik yanlısı tavır takınmalarım eleştirmiştir. Habermas, postm odem ist söylem ve teorilerin tersine, modernliği tamamlanmamış bir proje olarak ele almıştır. Ona göre “bu proje toplumsal rasyonellik, adalet ve ahlâkın arttı­ rılması konusunda gerçekleştirilmemiş bir potansiyele sahiptir.”303 Habermas, modernliğin beraberinde getirdiği kazam m lann (bilgide

ğuşu; FOUCAULT, Akıl ve Akıl Bozukluğu: Klasik Çağda Deliliğin T ari­ hi I. Cilt; FOUCAULT, Akıl ve Akıl Bozukluğu: Klasik Çağda Deliliğin Tarihi 2. Cilt; FOUCAULT, Akıl ve Akıl Bozukluğu: Klasik Çağda Delili­ ğin Tarihi 3. Cilt; FOUCAULT, Michel; Bu Bir Pipo Değildir, Çeviren: Se­ lahattin Hilav, Yapı Kredi Yayınlan, İstanbul, 1993; FOUCAULT, Michel; Kelimeler ve Şeyler: İnsan Bilimlerinin Bir Arkeolojisi, Çeviren: Mehmet Ali Kılıçbay, İmge Kitabevi, Ankara, 1994; FOUCAULT; Michel; Yapısalcı­ lık ve Postyapısalcılık, Çeviren: Ümit Umaç ve Ali Utku, Birey Yayıncılık, İstanbul, 1999; FOUCAULT, Michel; Bilginin Arkeolojisi, Çeviren: Veli Urhan, Birey Yayınlan, İstanbul, 1999; FOUCAULT, Psikoloji ve Ruhsal Hastalık; FOUCAULT, Seçme Yazılar 1: Entelektüelin Siyasi İşlevi; FOUCAULT, Seçme Yazılar 2: Özne ve İktidar; FOUCAULT, Seçme Ya­ zılar 3: Büyük Kapatılma; FOUCAULT, Toplumu Savunm ak Gerekir; FOUCAULT, Kliniğin Doğuşu; FOUCAULT, Seçme Yazılar 4: İktidarın Gözü; FOUCAULT, Seçme Yazılar 5: Felsefe Sahnesi; FOUCAULT, M arx ’tan Sonra; FOUCAULT, Doğruyu Söylemek; FOUCAULT, Seçme Yazılar 6: Sonsuza Giden Dil; FOUCAULT, Michel, GUTMAN, Huck ve HUTTON, Patrick H.; Kendini Bilmek, Çeviren: Gül Çağlalı Güven, Om Yayınevi, İstanbul, 1999. 301 HABERMAS, Jürgen; The New Conservatism, MIT Press, Cambridge, Mass., 1989. 302 ZEKÂ, “Yollan Çatallanan Bahçe, Aynalı Gökdelenler, Dil Oyunlan ve Robespierre”, s. 27. 303 BEST ve KELLNER, Postmodern Teori: Eleştirel Soruşturmalar, s. 285.

artış, ekonomik getiriler ve bireysel özgürlüğün genişlemesi) göz­ den çıkarılmaması gerektiğini savunmuştur.304 Sonuç olarak diyebilirim ki; eleştirel teorisyenler, modernliği ve onun somut yansıması durumundaki modem toplumu ve onla­ nn çeşitli yönlerini eleştirmişlerdir. Eleştirel teorisyenler modern­ liği ve modernleşmeyi “öz-yıtam”305 olarak değerlendirmişlerdir. Eleştirel kuram savunuculanndan bazılan modem dünyaya dair oldukça karamsar bir tablo çizmişlerdir. Modernlikle birlikte dün­ yanın sonunun bile geldiğinden söz etmişlerdir. “Dünyanın sonu gelmiş. Şafak sökerken, gökyüzü hâlâ gri renkte ve henüz aydın­ lanmamı şken, çok kalabalık bir insan grubunun arasında bir nevi yokuşta duruyorum ... Herkes gökyüzüne bakıyor. Rüya gördüğü­ mün yan bilincinde, şimdi dünyanın gerçekten sonu mu geldi diye soruyorum. Etrafımdakiler, bu konuda teknik açıdan uzmanlaşmış-in / lar gibi konuşarak, bunu onaylıyor.” Eleştirel teorisyenler aydın­ lanma yönelimli modernliği ve modem dünyayı sorunlu bir alan olarak kavramışlardır. Onlara göre, modernliğin temel problematiği akılcılık/akılcılaşma alanıdır. Bir bakıma eleştirel kuramcılar, modem kapitalist dizgede başat sosyal sorun olarak ekonomik sömürünün yerine akılcılaşmanın geçtiğini iddia etmiş­ lerdir. Modernliğin sorunlu boyutu olarak akılcılaşma üzerinde yoğunlaşırlarken daha çok VVeberci çizgiyi izlemişlerdir. Eleştirel teorisyenler, W eber’in kuyruğuna takılarak modem sosyal dünya­ nın akıldışılık yüklü olduğunu, bir bütün olarak akıldışı unsurlarla çevrildiğini, aydınlanmayla yıldızı parlayan “a ta rın “araçsal” bir forma dönüştüğünü, araçsal/teknokratik/teknoloj ik akılcılığın be­ lirginleştiğini, bunda da bireyi bütün içinde pasifleştiren, onu sindi­ ren/yok eden, M arcuse’ün deyişiyle “tek-boyutlu” hale getiren ve totalitarizme kaynaklık eden modem teknolojinin belirleyici bir rolünün bulunduğunu iddia etmişlerdir. 304 FrNLAYSON, H ab erm as, s. 105. 305 REIJEN, VVillem van; “Aydınlanmanın Diyalektiği'm Alegori Olarak Oku­ m ak”, F ra n k fu rt O k u lu (iç.), Çeviren: H. Emre Bağce, Editör: H. Emre Bağce, Doğu Batı Yayınlan, Ankara, 2006, s. 168. 306 ADORNO, Theodor W.; R üya K ay ıtlan , Çeviren: Şeyda Öztürk, Yapı Kredi Yayınlan, İstanbul, 2007, s. 57.

6. BÖLÜM FRANKFURT OKULU’NUN “KÜLTÜR ENDÜSTRİSİ” ELEŞTİRİSİ “K endi kusursuz vicdanı bile yardım edemiyor kültür endüstrisine. Onu yöneten tın o kadar nesnelleşm iştir ki, kendi öznelerinin yüzüne bir to­ kat gibi inm ektedir; onun araçları olan bu özneler de artık her şeyi bildikleri için daha çekim ser davranm akta ve yol açtıkları pislikle kendi arala­ rına bir m esafe koym aya çabalam aktadırlar” (T heodor W. A D O R N O , M in im a M o r a lia : Sa­ k a t l a n m ı ş Y a ş a m d a n Y a n s ı m a la r , s. 208).

Frankfurt Okulu üyelerinin kendilerine ilgi odağı olarak seç­ tikleri konular arasında “kitle kültürü”1/“kültürel endüstri­ ler’,:/“kül tür endüstrisi”’ önem li bir yer tutar. Kültür endüstrisi,

Frankfurt Okulu teorisyenleri an alizlerin d e zam an zam an “kitle kültürü” terimini, “kültür e n d ü s t r is iy le birlikte kullanm ışlardır. A n cak onlar, kitleler içinde kökenleri olduğu anlam ı taşıdığı için “ kitle kültürü” yerine gen ellik le “kültür endüstrisi’1 terim ini kullanm ayı tercih etm işlerdir (S W IN G E W O O D , Alan; K itle K ü ltü r ü E fsa n e si, Ç eviren: A yku t K ansu, B ilim ve Sanat Y a­ yın lan , Ankara, 1996, s. 33). A d o m o , “ kitle kültürü” yerin e “ kültür endüst­ risi” ifadesini tercih ettiklerini bildirm iştir. Çünkü eleştirel teorisyenler kitle kültürü terimini düşsel bir k en d iliğin d en popülerlik im asında bulunduğu için reddetm işlerdir (L U N N , M a r k s iz m ve M o d e r n iz m : L u k â c s, B rech t, B e n ja m in ve A d o r n o Ü z e r in e B ir T a r ih s e l İn c e le m e , s. 200). Eleştirel te­ ori savun u cu lan , anti-dem okratik bir kültüre vurgu yapm asından dolayı kitle kültürü terim inden hiç h oşlan m am alard ır. Onlara göre, “popüler kültür” te­ rimi ise oldukça id eolojik bir b içim d e kullanılm aktaydı. Eleştirel kuramcılar, “kültür endüstrisi” kavram ını ilk k ez A y d ın la n m a n ın D iy a le k tiğ i’nde kul­ lanılm ışlardır (J A Y , D iy a le k tik İ m g e le m : F r a n k f u r t O k u lu ve S osyal A r a ş tır m a la r E n s titü sü T a r ih i 1 9 2 3 -1 9 5 0 , s. 312). Eleştirel teori syen ierden H orkheim er ve A dom o, “kültürel endüstriler” kavra­ mının yerine sonradan “kültür endüstrisi”ni kullanmayı tercih etmişlerdir

Frankfurt Okulu’nun en yetkin yapıtı Aydınlanmanın Diyalektiği'nin imtiyazlı ikinci temel konusudur. Söz konusu eserin “Kül­ tür Endüstrisi: Kitlelerin Aldatılması Olarak Aydınlanma” kısmı4, kültür endüstrisinin analizine yöneliktir. Kültür endüstrisi olgusu, “Frankfurt Okulu’nun yapıtlarındaki üçüncü ilkesel tema”5 ko­ numundadır. Adomo, “Kültür Endüstrisine Genel Bir Bakış” başlıklı ünlü makalesinde, “kitle kültürü” ifadesi yerine niçin “kültür endüstri­ si” ifadesini tercih ettiğini, “kültür endüstrisi”nin soykütüğünii, neliğini ve ana özelliklerini şöyle izah etmiştir: “Kültür endüstrisi ifadesi ilk kez, Horkheimer ile benim 1947 yılında Amsterdam’da yayınladığımız Aydınlanmanın Diyalektiği kitabında kullanılmıştır. Müsveddelerimizde kitle kültüründen söz edili­ yordu. Burada, kitlenin içinden adeta kendiliğinden yükselen bir kültür, halk sanatımn günümüzdeki biçimi söz konusuymuş gibi, konuyu savunanların hoşuna gidecek bir yorumu en başta olanak­ sızlaştırmak için ‘kitle kültürü’ ifadesini ‘kültür endüstrisi’yle değiştirdik. Kültür endüstrisi öyle bir kültürden son derece farklı­ dır. Kültür endüstrisi bildik şeyleri yeni bir nitelikte birleştirir. Tüm dallarda, kitleler tarafından tüketilmeye uygun olan ve bu tüketimi büyük ölçüde belirleyen ürünler, az çok planlı bir bi­ çimde üretilir. Tek tek dallar, yapılan açısından birbirlerine ben­ zer ya da en azından iç içe geçer. Adeta boşluk bırakmayacak bir sistem oluştururlar. Bugünkü teknik olanaklar kadar, ekonomi ve yönetimin yoğunlaşması da bunu yapmalanna olanak verir. Kül­ tür endüstrisi, müşterilerinin kasten ve tepeden bütünleştirilmesidir. Binlerce yıl boyunca birbirinden aynlmış yüksek ve düşük

[NALBANTOĞLU, Haşan Ünal, ‘“ Âlem Kitsch Olmuş, Biz N ’apalım.’ Adomo, Kültür, Sanat”, T oplum ve Bilim (iç.). Sayı: 110, 2007, s. 86], “Kültür endüstrisi” terimi, “kültür” ve “endüstri” gibi birbirinden ayn iki alanı tanımlar görünen iki terimin birlikte kullanılmasına işaret eder [DELLALOĞLU, Besim F.; “ Bir Giriş: Adomo Yüz Yaşında”, Cogito (iç.), Sayı: 36, Yaz 2003, s. 22]. HORKHEIM ER ve ADORNO, A ydınlanm anın D iyalektiği Felsefi Frag­ m anlar I I , s. 7-62. BOTTOM ORE, F ra n k fu rt O kulu (E leştirel K u ram ), s. 48.

kültür alanlarım da birleşmeye zorlar -her ikisinin zararına olacak şekilde. Yüksek kültürün, etkileri üzerinde spekülasyon yapıla­ rak, ciddiyeti ortadan kaldırılır; düşük kültürün, toplumsal dene­ tim bütünsel olmadığı sürece barındırdığı haşarı isyankârlık ise, uygarlaştırıcı dizginleme yoluyla yok edilir. Kültür endüstrisi, yöneldiği milyonların bilinç ya da bilinçsizlik düzeyi üzerinde yadsınamaz bir biçimde spekülasyon yaparken, kitleler birincil değil ikincildirler, hesaplanmıştırlar; mekanizmanın eklentileri­ dirler. Müşteri, kültür endüstrisinin inandırmak istediği gibi, kral değildir; kültür endüstrisinin öznesi değil, nesnesidir. Kendisini kültür endüstrisine uydurmuş olan ‘kitle iletişim araçları’ terimi, daha en baştan vurguyu zararsız olana kaydırmaktadır. Ne ilk planda kitleler söz konusudur, ne de iletişim teknikleri; söz konu­ su olan, onlara üflenen ruhtur, efendilerinin sesidir. Kültür en­ düstrisi kitleleri dikkate almayı, onların verili ve değiştirilemez varsayılan zihniyetini ikiye katlamak, pekiştirmek ve güçlendir­ mek için kötüye kullanır. Bu zihniyetin neyle değiştirilebileceği hususu, tamamen dışta bırakılmıştır. Kitleler kültür endüstrisinin ölçütü değil ideolojisidir, kültür endüstrisi de kitleleri kendine uyarlamadıkça var olamazdı.”' Adomo, söz konusu makalesinde, kültür endüstrisi kavramının alamm ve anlamını daha belirgin hale getirmiştir. Bu makaleyle birlikte, eleştirel teorisyenler, “po­ püler kültür” ve “kitle kültürü” gibi terimlerden vazgeçip “kültür endüstrisi” kavramım kullanmayı tercih etmişlerdir. Kültür endüstrisi üzerine yoğunlaşma, Frankfurt Okulu tari­ hinde bir dönemin kapanıp yeni bir dönemin açılmasıyla, eş de­ yişle ortodoks Marxist Grünberg döneminin sonlanması ve Horkheimer’ın öne çıkışıyla bağlantılıdır. Başka bir deyişle, Frankfurt Okulu geleneğinde kültür endüstrisi sorununun tartı­ şılmaya başlaması, Horkheimer’ın Sosyal Araştırmalar Enstitüsü’nün başına geçmesi ve Marxist çerçevenin dışında yeni bir yol izlemesiyle ilişkilidir. Çalışmamım ikinci bölümünde de belirtti­ ğim üzere, Horkheimer, Sosyal Araştırmalar Enstitüsü’nün direk6

ADORNO, Theodor W.; K ültür E n d ü strisi: K ü ltü r Y önetim i, Çeviren: Nihat Ünler ve Diğerleri, İletişim Y ayınlan, İstanbul, 2007, s. 109-110.

törü olarak enstitünün açılışında yapmış olduğu konuşmayla eleş­ tirel teorinin ana yönelim ini belirlemiştir. Horkheimer konuşma­ sında, eleştirel teorinin ekonom ik alan, bireysel gelişim ve kültü­ rel alan arasındaki ilişki sorunsalına açılım sağlamaya, bilhassa da “kültürel alana” vurgu yapmıştır. Frankfurt Okulu m ensuplan, kapitalist sistem le beraber kültü­ rün endüstri ve ticaretin m antığına göre biçim lendiğini, yani tica­ rileştiğini ve endüstriyel üretim in bir aygıtı haline geldiğini iddia etmişlerdir. “ Liberalist dönem boyunca kültür dolaşım dünyasına kanşm ıştı; dolayısıyla bu dünyanın ağır ağır ilerleyen ölümü kültürü de canevinden vurm uştur. T icaretin ve ticarete özgü ir­ rasyonel kaçam aklann yerini sanayinin hesaplanm ış dağıtım aygıtları aldığında, kültürün ticarileşm esi de saçm alığa vararak tam am lanm ış olur. T am am en boyun eğdirilm iş, güdüm lü ve bir bakım a baştan sona ‘işlenm iş’ bir şey olarak yitip gider. S pengîer’in ‘tin ile paranın ele ele g ittiğ i’ yolundaki suçlaması o haklı çıkm ıştır.” ' B öylece eleştirel teori m ensuplanm n yol harita­ sı da belirginleşm iştir. Eleştirel teorisyenler, kültür alanına, yani üstyapısal öğelere (sanat, estetik, edebiyat ve m üzik gibi) ilgi duym uşlar, m anipülasyon olarak sanat, kitlelerin aldatılm ası ola­ rak aydınlanm a ve kültür endüstrisini9 çözüm lem eye yönelm iş­ lerdir.

9

SLATER, F ra n k fu rt O kulu: Kökeni ve Önem i (M arksist Bir Yaklaşım), s. 189. Eleştirel teorisyenler ekonomi ve siyaseti nasıl tek başına fetiş haline getirmemeye özen göstermişse, kültür alanım da toplumda ayn ve kendine özgü bir alan olarak ele almamaya büyük çaba sarf etmişlerdir. Eleştirel teo­ riye göre toplumdaki öteki alanlarla kültürel alan karşılıklı ilişkilidir. Hatta bu ikisi arasındaki ilişki, ilkinin hiçbir zaman İkincideki yetersizlikleri açık­ layamayacağı türdendir. Bu bağlamda Adomo, “biçim ve yöntem olarak kültür yolunun kendisi kör bir egem enlikle suç ortaklığı içindedir” dediği için Spengler’den övgüyle söz etmiştir (JAY, Diyalektik İmgelem: F rank­ furt O kulu ve Sosyal A ra ştırm a la r Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 256257). ADORNO, Edebiyat Yazıları, s. 167. SLATER, F ra n k fu rt O kulu: Kökeni ve Önemi (M arksist Bir Yaklaşım), s. 193-198; HORKHEİMER ve ADORNO, Aydınlanmanın Diyalektiği Felsefi Fragmanlar / / , s. 7-62.

Eleştirel teorisyenlerin 1930’lardan itibaren Horkheimer’in yöneticiliğiyle birlikte kültürel alana ve kültür endüstrisine ilgi duyuşları rastlantısal değildir. Alman faşizmiyle birlikte kültür bozulmuş, tahrip edilmiş ve intikam alınması gereken bir düşma­ na dönüşmüştür. Hitler döneminin İmparatorluk Kültür Komis­ yonu sözcüsü, “kültür”den duydukları nefreti şöyle ifade etmiştir: “Ne zaman ‘kültür’ sözcüğünü duysam elim tabancama gider.” 10 Eleştirel kuramcıların kültür ve onun ticarileşmesine/endüstrileşmesine dönük olarak kültür endüstrisi problemine odaklaşmaları, dönemin tekelci kapitalizmi ve faşizminin yarat­ tıkları tahribatlarla yakından ilişkilidir. “Bu yazarlar (eleştirel kuramcılar) 1930’lar boyunca faşizmin hızlı yükselişine ve Av­ rupa Komünizmi ve sosyalizmin bütünüyle çöküşüne tamk ol­ muşlardır. İşçi sınıfı gericilik tarafından esir alınmış ve ne liberal demokrasi ne de işçi hareketi akıldışının gücüne karşı koyabile­ cekmiş gibi gözükmekteydi. Bu eleştirmenlere göre, parçalarına ayrılmış bir toplumsal yapı, kaçınılmaz olarak totaliterliğe yol açmaktadır: Faşizm... Adomo ve Horkheimer için kapitalist uy­ garlıktaki merkezî olgu elverişli bir toplumsallaştırıcı toplumsal kurum olarak ailenin giderek yıkılması ve aracı işlevinin ‘barbar­ ca anlamsızlık’, benzerlik ve can sıkıntısı üreten ‘kültür endüstrisi’ne devredilmesidir... ‘Kültür Endüstrisi’ terimi, her ne kadar başarısı şekilsiz, edilgen ve irrasyonel bir işçi sınıfına dayanıyor olsa da tahakkümün yine de yukardan geldiği açıkça ifade etmek üzere tasarlanmıştır. Buna göre kitle iletişim aygıtları baskıcıdır: kapitalizme yönelik eleştiriler boğulur, mutluluk itaatle ve bireyin varolan toplumsal ve siyasal düzene tamamen eklenmesiyle sağ­ lanır.” 11 Eleştirel teorisyenler, totalitarizm çerçevesinde kültür ve kül1^ tür endüstrisi kritiğini sistematik bir biçimde yapmışlardır. On­ lar, yalnızca kültür endüstrisi eleştirisini faşizme bir saldın olarak «•

10 Aktaran; ADORNO, E d eb iy at Y azıları, s. 169. SW INGEW OOD, K itle K ü ltü rü Efsanesi, s. 3 1-32. 12 BRAM SON, T h e Political C o n tex t o f Sociology, Princeton üniversity Press, Princeton, 1967, s. 121-126.

değil, aynı zamanda “bir bütün olarak tekelci kapitalizme bir saldın olarak tasarlamışlardır.” 13 Bunların yanı sıra, eleştirel teorinin kültür endüstrisi anlayışı­ na zemin oluşturan öteki öğeler arasında Amerika deneyimi, Adomo’nun müzik olgusuna olan özel ilgisi, Benjamin ve Löwenthal’ın çabalan önemli yer tutar. Adomo, Zeitschrift’’in 1932’deki ilk iki sayısında müzik ko­ nusundaki görüşlerini açıklamıştır. Adomo, “Müziğin Sosyal Durumu Üzerine” yazısında, kitle kültürünün öteki formlanyla “popüler müziği” eleştirmiş14, müziğin sosyal gerçeklikle ilişki­ sinin sorunsallıklar taşısa da, bu estetik alanın sosyal çelişkileri kendi içselliğinde banndırdığım vurgulamıştır. Çünkü Nietzsche’nin de işaret ettiği gibi, tragedyanın doğuşunu “müziğin ruhunda” 15 aramak gerekir. Adom o’ya göre, kültürel fenomenler, her alanda olduğu gibi, müzikte de ne tam olarak ayn/bağımsızdır ne de sadece bir yan­ sıtmadır. Çağımızda müziğin sosyal gerçeklikten bağımsız ola­ bilmesi ise, sürekli olarak artan bir tehditle karşılaşmaktadır. Aslında kapitalizm çağında müzik bir meta karakteri taşır. Mü­ zik, kullanım değerinden çok, değişim değeri tarafından yönlen­ dirilir. Gerçek ikilem, “h a fif'/“popüler” müzik ile “ciddi” müzik arasında olmayıp, “pazar-yönelimli müzik” ile “pazar-yönelimi i olmayan müzik” arasındadır. A dom o’ya göre, “bugün pazaryönelimli olmayan müzik, çoğu insanın kavranabilen ve tadına vanlabilen bir müzik değilse, buna dayanarak bu tür müziğin nesnel bir biçimde reaksiyoner olduğunu söylemek yanlış olacak­

13 SLATER, Frankfurt Okulu: Kökeni ve Önemi (Marksist Bir Yaklaşım), s. 193. 14 KELLNER, Critical Theory, Marxism and Modernity, s. 123-124. 15 NİETZSCHE, Friedrich; Tragedyanın Doğuşu, Çeviren: İsmet Zeki Eyuboğlu, Say Y ayınlan, İstanbul, 1994; NİETZSCHE, Friedrich; Müziğin Ruhundan Tragedyanın Doğuşu, Çeviren: İsmet Zeki Eyuboğlu, Say Ya­ yınlan, İstanbul, 2005.

tır. Kuram gibi, müzik de kitlelerin var olan bilinç düzeylerinin ilerisini erek edinebilmelidir.” 16 Adomo, yukarda amlan makalesinde, pazar-yönelimli popüler müzik formunun sosyal durumu ve ideolojik fonksiyonları üze­ rinde yoğunlaşmış, onu eleştiri bombardımanına tutmuştur. Adomo, “Caz Üzerine” adlı makalesinde ise, popüler müzik eleş­ tirisini “caz müziği” örneğinde yapmıştır. Adomo’nun caz müzi­ ğine karşı tavn, eleştirinin ötesinde, düşmancadır. Adomo, caz müziğine dair şunları söylemiştir: “ İlk kez okuduğumda caz söz­ cüğünü, dehşet içinde kalmıştım. Tuhaftır, sözcüğün bendeki olumsuz çağrışımı Almanca’daki Hatz (köpek sürüsü) sözcüğün­ den ileri geliyordu; kovaladığı hayvandan daha hızlı koşabilen ve avının kokusundan iz sürebilen parçalayıcı bir köpek gelmişti I *7 gözlerimin önüne.” Adom o’ya göre, dehşet verici olan caz, 1g yabancılaşmayı daha fazla güçlendirir. O tam bir metadır.1 Cazın temel işlevi, yabancılaşma içindeki bireyle onun olumlamacı kültürü arasındaki mesafeyi kaldırmaktır. Ama bunu halkçı ideo­ lojisinin baskı altına alan anlayışı içinde yapmaktadır. Bu yüzden modem çağda caz, Bertolt Brecht’in gerçek sanatın karakteri olarak gördüğü “yabancılaşma etmeni” etkisinin tam zıddı yönde fonksiyonda bulunur. Adom o’ya göre, caz asılsız bir şekilde insanlara doğaya dönülüyormuş duygusu verir. Oysa caz, tamamıyla sosyal bir üründür. Caz, kişisel düşlemlerin yerine ortak düşlemleri koymasıyla da kendisini “demokratmış” gibi sunar. Fakat bu demokratlık, sözde-demokratlıktır. Caz, doğaçlamaya açık olması nedeniyle bi­ reysellik taşıyormuş gibi görünür. Ancak cazdaki tüm doğaçla­ malar belli bazı formların tekrar edilmesinden başka bir şey de­ ğildir.19 Dolayısıyla cazda bireysel öznenin yıkıma uğramış oldu­ 16 JAY, Diyalektik İmgelem: Frankfurt Okulu ve Sosyal Araştırmalar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 264. 17 A dom o’dan aktaran; JAY, Diyalektik İmgelem: Frankfurt Okulu ve Sosyal Araştırmalar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 269. 18 JAY, Diyalektik İmgelem: Frankfurt Okulu ve Sosyal Araştırmalar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 269. 19 A.g.e., s. 269.

ğu bir gerçektir.20 Cazın vurmaları ve ondaki ritimler askeri marş formundan çıkmadır.21 Böylelikle caz, örtük bir biçimde de olsa otoriter ve totaliter söylemlerle yakın ilişki içindedir. Adomo’nun ele alış tarzına göre, cazın “hot caz” adı verilen türü ise, yalan­ cı/sahte bir cinsel özgürleşmeyi temsil eder. Bu nedenle, cazda eğer bir cinsel ileti varsa, o da cinsel özgürlük çağrısıyla cinselli­ ğin perhizci yadsınışını bir araya getiren “hadımlaştıncı bir me­ sajdır.”22 Caz müziği, zenci müziğidir. Zenciyi özgürleştiren değil, kö­ leleştiren bir müziktir. Adom o’ya göre, zencinin cilt rengi ve saksafonun gümüş parlaklığı bir renklendirme efektidir. Zencinin caza bir katkısı varsa, bu katkının zencinin köleliğe karşı başkaldıncı tepkisinden çok, yan-üzgün ve sızlanmacı bir biçimde ona ■>1 boyun eğmesidir." “Caz’da Afrika kökenli bazı öğelerin buluna­ bileceği yolunda kuşkular olsa bile, bundan çok daha belirgin olan, caz’ın içindeki bütün sözde-başkaldıncı öğelerin, ilk gün­ den beri, katı bir şemaya bağlanmış olduğu başkaldıncı jestleri­ nin, tıpkı analitik psikolojide anlatılan sadomazoşistik tip gibi, kör bir itaatle kaynaştınlmış olduğudur ”24 A dom o’nun popüler müzik üzerine eleştirel görüşleri, “popü­ ler” müzikle “ciddi” müzik arasmda yaptığı karşılaştırmada daha belirgin bir biçimde karşımıza çıkar. Adomo, ciddi müzikle po­ püler müziği kompozisyonu ve prodüksiyon yapısı bağlamında karşılaştırmıştır25: 1)

K o m p o z is y o n v e p r o d ü k s iy o n b a k ım ın d a n “ c id d i” m ü

zik: Her parçası ve detayı, müzikal planın uygulanmasına da­

yanmaz, kendi müziksel duyumuyla (anlamıyla), somut bütünlü­

20 21 J2 23

A.g.e., A.g.e., A.g.e., A.g.e.,

s. s. s. s.

271. 270. 269. 270.

24 A dom o’dan aktaran; JAY, Diyalektik İmgelem: Frankfurt Okulu ve Sosyal Araştırmalar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 270. 25 HELD, Introduction to Critica! Theory: Horkheimer to Habermas, s. 100- 101.

ğe bağlıdır. Temalar ve detaylar, bütünle oldukça yüksek derece­ de iç içe Örülmüştür. Temalar, dikkatlice geliştirilmiştir. Detaylar bütünü değiştirmeden değiştirilemez. Detaylar bütünü hemen hemen içerirler/çağnştınriar. Formel yapı ve içerik (temalar) arasında tutarlılık sağlanır. Eğer standart planlar kullanılırsa (ör­ neğin, dans için) onlar hâlâ bütün içinde anahtar rollerini sürdü­ rürler. Yüksek teknik yetenek normları vurgulanır. 2)

K o m p o z is y o n ve p r o d ü k siy o n b a k ım ın d a n “ p o p ü le r ”

m ü zik : Müzikal kompozisyonlar bilindik kalıplan ve çerçeveleri

(yapılan) izler. Bunlar stilize edilmiştir. Oldukça az özgünlük ortaya konur. Bütünün yapısı detaylara bağlı değildir. Bütün, bireysel detaylara bağlı olarak değişmez. Melodik yapı oldukça yüksek düzeyde katıdır ve sık sık kendini yineler. Harmonik yapı bir dizi planı içinde banndınr. En ilkel harmonik olgular vurgu­ lanır. Komplikasyonlar eserin yapısı üzerinde etkili değildir. Onlar, temalan geliştirmezler. Vurgu, bireysel efekt, ses, renk, ton, tempo ve ritmin kombinasyonu üzerinedir. Doğaçlamalar, “normalleştirilir” (çalgıcı gençler bunu ancak dar bir çerçevede çalarlar). Çalgı çalmalar, “doğallaştırılmış” olur. Detaylar bir başkasımn/birbirlerinin yerlerine konabilir. Makinelerdeki çarklar gibi işlevleri vardır. Yepyeni ve orijinal görünmekle birlikte mü­ zikte anlaşılabilirliği oluşturan konvansiyonel normlar benimse­ nir. Adomo, dinleyicilerin teşvik/talep edici cevaplan (tepki mekanizmalan) bağlamında “ciddi” müzikle “popüler” müzik farklılıklannı şu şekilde analiz etmiştir26: 1)

D in le y ic ile r in te ş v ik /ta le p e d ic i c e v a p la n b a k ım ın d a n

“ c id d i” m ü z ik : Ciddi müziğin bir parçasını anlamak için o mü­

ziğin bütününü tecrübe etmek ve bilmek gerekir. Bütün, detaylar üzerinde güçlü etkilere sahiptir. Temalar ve detaylar yalnızca bütünün bağlamı içinde anlaşılabilir. Müziğin anlamı sadece bir farkında olma yoluyla idrak edilemez. Müziği izlemek ve dinle­ m ek, büyük bir çaba ve yoğunlaşma gerektirir. Ciddi müziğin 26 A.g.e., s. 102-103.

estetiği gündelik hayatın devamlılığına engel olur ve anımsamayı teşvik eder. 2)

D in le y ic ile r in te ş v ik /t a le p e d ic i c e v a p la n b a k ım ın d a

“ p o p ü le r ” m ü z ik : Bütünün kavrama üzerine etkisi ve bölümlere

tepkisi azdır. Bütünden ziyade parçalara daha kuvvetli tepkiler vardır. M üzik, kolayca tanınabilir/bilinebilir tipler içinde standar­ dize edilmiştir. Bütün olanlar, önceden kabul edilir/kavrama ön­ cesi bilinir. M üziği izlem ek ve dinlemek, az bir çaba gerektirir. M üziksel deneyim lerin altında toplandığı m odellere dinleyiciler önceden sahiptir. M üzikal olay olarak bütün üzerine oldukça az vurgu yapılır. Önem li olan şey stil ve ritim dir (ayağın yerdeki hareketi gibi). Bilindik deneyim lere geri götürür. Tem alar ve detaylar m üzik bağlam ının dışında anlaşılabilir. Çünkü dinleyici, otom atik olarak, çerçeveyi ve yapıyı tedarik eder. M üziğin anla­ mı, kabullenm eye yol açan bir tanım a tarafından idrak edilir. Dinlem e sayesinde kazam lan eğlence ve zevk, sevinç müzikal objeye transfer edilir. Bu obje, özdeşleştirm e m ekanizm asından kaynaklanan niteliklerle donatılır. En başarılı, en iyi m üzik sürek­ li tekrar edilenle bir tutulur. M üzik, sosyal bilinç üzerinde uyutu­ cu etkiye sahiptir. M üzik, gündelik yaşam da devam lılığın anla­ mını güçlendirir. O nun nesnelleşm iş yapısı insanları unutkanlığa sevk eder. D üşünm e sürecini gereksiz kılar. Kültür endüstrisinin sosyal anlam ının en önemli örne­ ği/özelliği, A d o m o ’nun m üzik incelem elerinden çıkarılabilir.27 A dom o’ya göre, “ m üzik, iyiyi veya fenayı, tarihi artık tanımayan bir dünya kavram şım n resmini tasarlar.”28 A dom o, m üziğin bir süreç olarak diyalektik analizine girişm iş29, anlam lı ve düşünme-

A.g.e., s. 99. A d o m o ’dan aktaran; S O Y K A N , M ü zik se l D ü n y a Ü to p y a sın d a A d o rn o ile Bir Yolculuk, s. 71. A d o m o m üziğin bir süreç olarak diyalektik analizini şu şekilde yapmıştır: 1) Ü retim süreci: G erçek müziksel özne birey değil, oluşturucunun bireysel yetenekleriyle ona geçmişten devredilen her şeyin bir toplamıdır. 2) Yeni­ den üretim: Önceleri m üzikle bağlantılı düşünülm eyen teknoloji, yaratım sü­ recinde kullanılmakla müziğin içsel gelişimiyle buluşmuştur. Burada sanat yapıtı kendisinin yeniden-üretim ine dönüştüğünde, yeniden üretim de sanat

yi geliştiren ciddi müzik ile standardize edilmiş, sahte (yalancı) ve bireyselleştirilmiş müzik konumundaki popüler müzik arasında aynm yapmış, onların farklılıklardan söz etmiştir. Adomo, çağımızda müziğin fetişleştirici karakteri üzerinde durmuştur. Bu durumu ifade etmek için “ müzikal fetişizm”30 kavramını kullanmıştır. “M üzikal fetişizm kavramı psikolojik bakımdan türetilem ez.”31 Adom o, M arx’ın metanın fetişleştirici karakterine dair tespitlerinden yola çıkarak “bütün çağdaş müzi­ kal yaşam, meta formu yoluyla egemenlik altına alınır”32, görü­ şünü ileri sürmüştür. Çağım ızda m üziğin işlevleri değişmiş ve m üzikte fetişleştirme öne çıkmıştır. Kitleleşen toplum gerçeğinde “dinleyici kitlelerin bilinci fetişleştirilmiş müziğe uygundur.”33 M üzik fetişizminin tam am layıcı parçası, dinlemenin gerilemesi­ dir.34 “Geriletici dinlem e”, özellikle reklâm ve dağıtım m akinele­ ri aracılığıyla üretim in him ayesine sığınır.'5 Geriletici dinleme karşısında bir bütün olarak m üzik komik bir görünüşü üstüne alır.36 Adom o, bilhassa popüler müziği sorgulamıştır. Adom o, po­ püler (hafif) m üziğin “katıksız bir m eta” olduğu için tüm müzik türleri içinde en çok yabancılaşm ış m üzik form u konumunda bulunduğunu, dolayısıyla toplum daki hiçbir çelişkiyi yansıtm adı­ ğım ve hiçbir sosyal sorundan söz etm ediğini ileri sürm üştür.37

30

31 32 33 34 35 36 37

yapıtına dönüşür. 3) Algılama: Müziğe akılcı ve eleştirel yönelim yeteneği gitgide zayıflamaktadır. Çünkü kitleler sürekli olarak önceden alıştınldığı biçimlerin yoğun bombardımanına tutulmaktadırlar (DELLALOĞLU, F rank furt O k u lu ’nda Sanat ve Toplum , s. 69). ADORNO, Theodor W.; “On the Fetish Character in Music and the Regression o f Listening”, The Essential F ra n k fu rt School Reader (iç.), Editör: Andrevv Arato ve Eike Gebhardt, The Continuum Publishing Company, N ew York, 1998, s. 277. A.g.m., s. 278. A.g.m., s. 278. A.g.m., s. 285. A.g.m., s. 286. A.g.m., s. 287. A.g.m., s. 297. OSKAY, Ünsal; M üzik ve Yabancılaşma: Aristo, Muizinga vc Adorno Açısından Bir Ö n Çalışma, Der Yayınları, İstanbul, 2 0 0 1, s. 63-64.

Kısaca Adomo, popüleri n müzik üretimini, onun akılcılaştınlması, _ , t fetişizmi, ticarileşmesi' ve müzikal materyali maddileştirmesi yüzünden radikal bir biçimde kritik etmiştir. Kültür endüstrisinin başatlığında “ müzik kompozisyonu, müşterinin işitsel olarak sakinleştirildiği, yatıştırıldığı havaalanlarında ya da süpermarket­ lerde olduğu gibi, sırf psikolojik uyartı ya koşullanma haline geliyor. M üziğin bu eşliği aynca, kafalarımızda ürünlerin reklâm edilm esiyle yakın bir biçim de birbirine bağlanmış oluyor ve hem ‘popüler’ hem de ‘klasik’ müzikte, reklâm bittikten sonra daha uzun süre bu işlevi görm eyi sürdürüyor. Bu noktada sesler beste­ ciyi ya da icracıyı reklâm ediyor ve o üründen elde edilecek haz için göstergeler yerine geçiyor, öyle ki, sanat yapıtı genel olarak tüketicinin satın aldığı mal derekesine düşüyor.”39 K ültür endüstrisinin kapsam alanına giren sanat “ şen” olmak­ tan çıkm ış, yapaylaşm ış ve sahteleşm iştir. K ültür endüstrisi, sa­ natı abluka altına almış, tahrip etmiş, gerçek fonksiyonlarından uzaklaştırm ış ve ticari bir nesne haline getirmiştir. “ Sanat kültür endüstrisinin denetim ine girip tüketim m allan arasına kanştığm dan beri şen yam da yapay, sahte ve efsunlu hale gelmiştir. Şen olan hiçbir şey, keyfi biçim de tertip edilm iş olanla uyuşamaz. N eşenin doğayla olan banşçıl ilişkisi, doğayı m anipüle eden ve hesaba vuran her şeyi dışlar. ... B ugün karşılaştığım ız neşe ör­ nekleri hep em irle gerçekleştiği için bozulm uş ve çarpıtılm ış­ tır.”40 A dom o, sanatın ortadan kalkıp yok olması problemine vurgu y ap m ıştır41

38

Günümüzde spor, popüler müzik olarak rock ve pop muazzam bir endüstri­ ye dönüşmüştür. Popüler müzik, kültür endüstrisinin önemli bir parçası hali­ ne gelmiştir. Pop ve rock iflah olunmaz bir şekilde ticarileşmiş, milyonlarca doların döndüğü büyük bir endüstri durumuna gelmiştir (ROWE, David; Popüler K ültürler: Rock ve S porda Haz Politikası, Çeviren: Mehmet Küçük, Aynntı Yayınlan, İstanbul, 1996, s. 37-86). 39 JAMESON, M arksizm ve Biçim: Yirminci Yüzyılda Diyalektik Yazın K uram ları, s. 38-39. 40 ADORNO, Edebiyat Yazıları, s. 155. 41 ADORNO, “Walter Benjamin’e Mektuplar”, s. 248.

K ısaca, kültür endüstrisi, A d o m o ’nun hayat boyu süren kültür incelem elerinde m erkezi yer tutan bir sorun olm uştur.42 A d o m o ’ya göre, kültür endüstrisinin ürünleri, pazarda satılabil­ mek için imal edilm iş uydurm a şeylerdir. K ültür endüstrisi saye­ sinde kültürel ürünler, gerçek bir gereksinm enin karşılanm asın­ dan çok, değişim , yani pazarda paraya dönüşm esi için imal edilir hale gelm iştir.43 A dom o, ‘■'kültür endüstrisi pratiğinde, görgül ayrıntılara duyulan kölece say g ın ın ” ’4 olduğundan söz etm iştir. A d o m o ’nun kültür endüstrisi çerçevesinde yaptığı eleştirel değer­ lendirm eler, F rankfurt O k u lu ’n u n d iğer üyelerinin, bireyin düşü­ şünü, sosyal h ay atın tü m y ö n lerin d e m addileştirm enin ve akılcılaştırm anın yayılm asını doğru tahlil etm elerine katkı sağlam ış­ tır.45 E leştirel teo rinin k ü ltü r endüstrisi çözüm lem esine katkı sunan ikinci düşünür, W a lter B e n ja m in ’dir. B en jam in ’in çoğu konuda olduğu gibi k ü ltü r en düstrisi alam n d an da “ A d o m o ile yakın d üşünsel/teorik etk ileşim i”46 vardır. A m a o h içb ir zam an F rank-

42

KEJANLIOĞLU, F rank fu rt O k u lu ’nun Eleştirel B ir Uğrağı: İletişim ve M edya, s. 184. 43 JAY, A dorno, s. 167. 44 ADO R N O , Theodor W.; “Estetik Kuram”, M od ern izm in Serüveni: Bir “ Tem el M etin ler” Seçkcsi 1840-1990 (iç.), Çeviren: Enis Batur, Yapı Kre­ di Yayınlan, İstanbul, 1997, s. 264-265. 45 KELLNER, Critical T h eory, M arx ism and M od ern ity, s. 124. 46 KOÇAK, “Horkheimer ve Frankfurt Okulu”, s. 11; DELLALOĞLU, Frankfurt O k u lu ’nda S an a t ve T o p lu m , s. 15; BU C K -M O R SS, The O rigins o f N egative Dialectics. Löw y ise, Benjamin ile Marcuse arasındaki bağlantıya dikkat çekmiştir. Onun M arcuse ve Benjamin arasındaki benzer­ liğe dair söyledikleri ilgi çek icid ir “ İkisi de, 1920’lerde Lukâcs ve Korsch’un etkisi altında M arksizm e yönelirler ve 1930’Iarda Frankfurt Top­ lumsal Araştırmalar Enstitüsü’yle bağlantı kurarlar; ikisi de, bir sosyalist devrim ci dönüşüm um uduyla sosyal dem okrasiye oldukça eleştirel yaklaşır­ lar, ancak komünist partiye katılmayı reddederler” (LÖ W Y, D ünyayı De­ ğiştirm ek Üzerine: K ari M a r x ’tan W alter B en ja n ıin ’e Siyaset Felsefesi D enem eleri, s. 181). L ö w y ’e göre, “gerek M arcuse gerekse Benjamin ro­ mantik devrimcilerdi: Kapitalizm öncesi Kultur'a duyulan nostalji, büyük sanatta ‘geçm iş olayların hatırlanması’ biçim inde korunan bir nostalji anla­ mında romantik; geçm işe duyulan bu nostaljiyi mevcut düzenin radikal bir

furt O kulu’nun resmi üyesi olmamıştır. “O kul’un maıjinal bir üyesi”47 olarak anılan B enjam in’in Frankfurt O kulu’na üye ol­ m am asının nedenlerinden birisi, M arxist teoriye ilişkin farklı duruşudur. Benjamin, eleştirel teorisyenlerden farklı olarak diya­ lektik m ateryalizm le aşırı derecede ilgilenmiş ve M andzm e ilgi AQ duym uştur. O, eleştirel kuram cılardan daha fazla Marxisttir. B enjam in’in Zeitschrift’’e gönderdiği yazılardaki “ faşizm” yerine “totaliteryan doktrin”, “ kom ünizm ” yerine “ insanlığın yapıcı güçleri” , “ em peryalist savaş” yerine “m odem savaş” terimlerinin değiştirilerek kullanılm ası, onunla eleştirel teorisyenlerin Marxist teoriyle olan bağını açıkça ortaya koyar.49 B enjam in’in Frankfurt O kulu’yla çok fazla içli dışlı olm am asının bir diğer sebebi ise, üslubuna m üdahale edilm esidir. Benjam in, yazısına ve üslubuna karışılm am ası gereken, ken­ dine özgü bir aydındır.50 B enjam in’in kendine özgü perspektifi ve alegorik düşün yönelim i, onunla eleştirel teori arasında mesafe yaratmıştır. Eleştirel teorisyenlerden bazılarının hocası olan Hans C om eliu s’un, B enjam in’in A lm an baroğu üzerine hazırlamış olduğu doçentlik tezini anlaşılm az olduğu gerekçesiyle reddet­ mesi -bunda da H o rkheim er’ın etkisinin olm ası- onun Frankfurt O kulu’nun dışında kalm asında etkili olm uştur.51

inkanna ve geleceğin radikal bir biçimde yeni toplumun bir ‘umutsuz umu­ du’na dönüştürdükleri için devrimci” (A.g.e,, s. 191). ! DEMİRALP, T anrı Bakışlı Çocuk: W alter Benjamin Üzerine 49’a P ar­ çalanmış Deneme, s. 120. J JAY, Diyalektik İmgelem: F ra n k fu rt O kulu ve Sosyal A raştırm alar Enstitüsü T arihi 1923-1950, s. 290. 49 A.g.e., s. 296. 50 DEMİRALP, T a n rı Bakışlı Çocuk: VValter Benjamin Üzerine 49’a P ar­ çalanmış Deneme, s. 121. 51 LUNN, M arksizm ve M odernizm : Lukâcs, Brecht, Benjamin ve Adorno Üzerine Bir Tarihsel İnceleme, s. 233; JAY, Diyalektik İmgelem: Frank­ fu rt O kulu ve Sosyal A ra ştırm a la r Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 294; DEMİRALP, T a n n Bakışlı Çocuk: VValter Benjamin Üzerine 49’a Par­ çalanmış Deneme, s. 120.

B en jam in ’in d üşünce tarzı eşsizdir.52 H erhangi bir kategoriye sokulam az. F akat B enjam in, eleştirel teori geleneğine etkisi ve katkısı fazla o lduğundan genellikle eleştirel teoriyle birlikte anı­ lır. B enjam in kapitalizm i, yabancılaşm ış üretkenliği, şeyleşm iş teknolojiyi ve d o ğ an ın tahrip edilm esini eleştirm iş5', tekniği do­ ğaya egem en o lm ak la özdeş tutan em peryalistlerin öğretisini54 ve ilerlem e m itin i/felak etin i55 sorgulam ıştır. Y apıtların d a değ işik k o n ulara y ö nelen56, yazıya ve yazara önem veren, yazarı ‘‘ü re tic i” 57 olarak değ erlen d iren B enjam in’in eleştirel kuram la an ılm ası, b ilh assa “ kitle kültürü analizlerinde, CO E n stitü ’nün çalışm aların a yaptığı k atk ı” ' nedeniyledir. M eselâ, B e n ja m in ’in m ü zik o lg u su n a d air şu belirlem esi, A d o m o ’nun çalışm aları açısın d an son d erece ehem m iyet arz eder: “ M üzik 52 LÖW Y, D ün yayı D eğiştirm ek Üzerine: Kari M a r x ’tan VValter B en ja m in ’e S iyaset Felsefesi D enem eleri, s. 192. 53 A.g.e., s. 189. 5:1 BENJAM İN, T ek Y ön , s. 82. 55 Benjam in’e göre, “ilerlem e kavramı, felaket düşüncesinde temellendirilmelidir. Her şeyin, ‘olduğu gibi devam etm esi’ felaketin ta kendisidir5' (BEN JAM İN , “Zentralpark”, s. 193). Benjamin, “felaket ilerlemedir, ilerle­ m e felakettir” anlayışını modernliğin m erkezine koymuştur. “İlerleme fela­ ketini”, caniyane doğa sömürüsü, yıkıcı enerjisi sürekli ilerleyen savaş tek­ niklerinin m ükem m elleştirilm esi ve faşizm ekseninde analiz etmiştir (LÖ W Y, D ü n ya yı D eğ iştirm ek Ü zerine: K ari M a r x ’tan W alter B en ja m in ’e S iy aset Felsefesi D en em eleri, s. 223-224). 56 BENJAM İN, T ek Yön; BE N JA M İN , Parıltılar; BENJAM İN, Pasajlar; BENJAM İN, Son Bakışta A şk: VValter B e n ja m in ’den Seçm e Yazılar; BENJAMİN, Estetize E dilm iş Y a şam : S a n a t’tan Savaş ve Siyasete Al­ man Faşizm inin K uram ları; BENJAM İN, B re ch t’i A nlam ak, BENJAM İN, M osk ova G ü n lü ğü , BENJAM İN, Fotoğrafın Kısa Tarihçe­ si; BENJA M İN , Ç o cu k lar, G en çlik ve Eğitim Üzerine; BENJAM İN, Bin D ok u z Y üzlerin B aşında B er lin ’de Ç ocukluk. 57 BENJAM İN, Walter; “The Author as Producer”, T h e Essential Frankfurt School R eader (iç.). Editör: Andrevv Arato ve Eike Gebhardt, The Continuum Publishing Com pany, N ew York, 1998, s. 254-269. 58 JAY, D iyalektik İm gelem : F rankfurt O k u lu ve Sosyal A raştırm alar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 287. M cRobbie, kitle kültürü analizinde Benjam in’e çok önem vermiş, onun kitle kültürü ve popüler kültür çalışma­ ları için çoğu teorisyenden, özellik le de A d om o’dan daha yapıcı bir yol önerdiğini vurgulamıştır (M cR O BB IE, P ostm od ern izm ve Popüler Kül­

I

tür, s. 156).

hiçbir zaman, Hayvanat Bahçesi parkında, Dedikodu Bulvan boyunca kahve salonları arasında gidip gelen insan selini tava getiren o askerî bandonun müziği kadar insanlıktan çıkmış, utanmaz bir nitelik taşım am ıştır.”59 B enjam in’e göre, bir sanat ürünündeki “ruh” ve onun maddi tezahürü birbirleriyle karşılıklı bağıntılıdır. Eş deyişle, toplumda bulunan m addi ve m addi olm ayan öğeler birbirleriyle karşılıklı iç ilişkilidir. “ Bir sokağın görünüm ü/borsada hisse senedi satışla­ rı/bir şiir/bir düşünce... Bütün bunlar arasında bağlantılar vardır. Bir tarihçi, bir fılolojist gibi bu bağlan ortaya çıkarabilirseniz, bütün bu olgular arasında aynı dönem e ait olm anın oluşturduğu çizgiyi yakalayabilirsiniz.”60 Benjam in, aktüel varlıklann “ gör­ mesini bilen birinin gözleriyle” betim lenm esini yapm aya çalış­ mıştır. B enjam in’in yapm ak istediği şey, kültürel üstyapıdaki ve ekonom ik altyapıdaki bütün öğeleri birbirleriyle ilişkilendirerek, birbirlerini açıklayacak şekilde birlikte değerlendirm ektir.61 Benjam in aslında “anlaşılm ası güç bir fenom en”62 olarak nitele­ diği B recht’in M arxist tavırlarına yönelm iştir. Benjamin, fikir sisteminin belirginleşm esinde en büyük rol oynayan B recht’in düşünceleriyle oydaşım içinde olm asını yazınsal anlayışının “en önemli ve belirleyici yanı”63 olarak görm üştür. Benjamin, popü­ ler sanat ve teknolojik yeniliklerin devrimci potansiyeline dair B recht’in “ iyim ser” yaklaşım ım benim sem iştir. Brecht, Frankfurt Okulu üyelerinin olum suzladığı yeni iletişim araçları ve teknolo­ jik aygıtların egem en sınıfların çıkanna değil de, toplumsalın yeniden inşasında ve “ ilerici” biçim lerde kuİlamlabileceğini iddia etmiştir. Brecht, yeni iletişim araçlanm n olduğu gibi kullanılm a­

59

60

B E N J A M I N , Bin D o k u z Y ü z l e r i n B a ş ı n d a B e r l i n ’d e Ç o c u k l u k , s. 90.

Benjamin’den aktaran; O SK AY, Ünsal; “VValter Benjamin Üzerine”, VValter Benjamin; E s t e t i z e E d i l m i ş Y a ş a m : S a n a t ’t a n S a v a ş ve S i y a s e t e A l m a n F a ş i z m i n i n K u r a m l a r ı (iç.), Çeviren: Ünsal Oskay, Der Yayınla­ rı, İstanbul, 1995, s. 15. 61 OSKAY, “VValter Benjamin Üzerine”, s. 15. 62 B E N J A M I N , B r e c h t ’i A n l a m a k , s. 58. 63 Benjamin’den aktaran; JAY, D i y a l e k t i k İ m g e l e m : F r a n k f u r t O k u l u ve S o s y a l A r a ş t ı r m a l a r E n s t i t ü s ü T a r i h i 1923-1950, s. 291.

yıp proleter iletişimin çıkarlarına uygun bir şekilde “ fonksiyonel olarak dönüştürülm esi” veya “yıkılm ası” gerektiğini ileri sürmüş­ tür. Bunun gerçekleştirilmesinden ayrı olarak gönderici-alıcı ilişkisinde radikal değişimi zorunlu görmüştür: “ Radyo, gündelik yaşamda hayal edilebilen en büyük iletişim aygıtı, kitlesel bir ağ olabilecektir, yeter ki, kendi yolunun, yalnız iletmek olmadığım aynı zamanda, almak, dinleyiciyi yalmzca dinletmemek, aynı zamanda konuşturmak, böylece onu edilgen bir nesne olmaktan çıkarmak, ama onu diğer dinleyici konuşm acılarla etkin bir iliş­ kiye sokm ak olduğunu açıkça görebilsin. Bizim kavrayışımıza göre, radyo bir vericiden fazla bir şey olmaktadır: Dinleyici bir verici olarak örgütlem elidir.”64 Benjam in ise B recht’in “ fonksi­ yonel dönüştürm e” terim inin önemini belirtm iş ve sanat yapıtının teknolojiyi yeniden üretebilirliğinin genel içerimlerini inceleye­ rek olumlu gelişime vurgu yapm ıştır: H alenin65 yitirilmesi sana­ tın törenlere bağımlı asalaklığından bütünüyle arındırılması an­ lamına gelir.6'’ Benjamin, kültür endüstrisinin yaratım ında etkin olan kitle ile­ tişim araçlarının -özellikle de B recht’ten hareketle radyonunsosyalist toplum un oluşum unda propaganda aracı olarak kulla­ nılma olasılığım tartışm ış, A d o m o ’nun sözdebireyselleşm e/yalancı bireycilik ve kişilik tıkanm asına ilişkin eleştirilerini önceden kavram ış, “sinem anın faşist kötüye kulla­ nım ını”67 detaylı bir şekilde çözüm lem iş, fo to ğ r a f sanatını6* sor-

6A Brecht’ten aktaran; SLATER, F ra n k fu rt O kulu: Kökeni ve Önemi (M arksist Bir Yaklaşım), s. 217. 65 Benjamin’e göre hale, özgün sanat ürününü kuşatan kendine özgü aydınhktır/panltıdır (JAY, Diyalektik İmgelem: F ra n k fu rt O kulu ve Sosyal Araş­ tırm a la r Enstitüsü T arihi 1923-1950, s. 303). 66 SLATER, F ra n k fu rt Okulu: Kökeni ve Ö nem i (M arksist Bir Yaklaşım), s. 217. 67 A.g.e , s. 218. 68 Benjamin, modem zamanlarda fotoğraf sanatının yaygınlaşmasını kapita­ lizmin bunalımlarıyla ilişkilendirmiştir. “Bugün bizi ilk kez endüstri öncesi ilklere bakmaya zorlayan fotoğraf pratiklerinin, kapitalizmin buhranıyla alt­ tan alta ilişkili olduğunun ortaya çıkması hiç de şaşırtıcı olmayacak” (BENJAMİN, Walter; Fotoğrafın Kısa Tarihçesi, s. 6).

gulamış, dolayısıyla eleştirel teorisyenlerin kültür endüstrisi tahli­ line önemli dayanaklar temin etmiştir. Benjamin’den sonra eleştirel teorinin kültür endüstrisi görü­ şünün şekillenmesinde tesiri bulunan bir diğer düşünür, edebiyat eleştirisi ve edebiyat sosyolojisi alanında yaptığı çalışmalarla tanınan Löwenthal’dir. Benjamin’in aksine Löwenthal, Frankfurt Okulu üye teorisyenlerindendir. Lövventhal, eleştirel kuramcılar arasında kitle kültürünün ana­ lizinde en yoğun çalışan düşünürlerden biridir.*'1Löwenthal, ede­ biyat sosyolojisinin gelişiminde ve kitle kültürünün eleştirisinde önemli rol oynamıştır. Löwenthal, edebiyat bilimi üzerine pozitivistik, tarihselci, metafıziksel ve idealistik yaklaşımları reddederek tarihsel materyalizmin ilkelerine dayalı tarihsel ve sosyolojik bir yaklaşım geliştirmiştir. Löwenthal, Literatüre and Mass Cu/ture eserinde şu saptamayı yapmıştır: “Edebiyatın tarih­ sel ve sosyolojik boyutlarına ilgi, toplum ve tarih teorisini gerekli kılar... Edebiyatın açıklayıcı tarihi materyalizmin ilkelerini izler.”70 Löwenthal’in Frankfurt O kulu’yla ilişkisi, daha çok kültür endüstrisi analizi noktasında odaklaşır. Löwenthal, eleştirel teori­ nin kültür endüstrisi vurgulamalarına dayanak oluşturan Aydın­ lanmanın Diyalektiği metninin “Kültür Endüstrisi: Kitlelerin Aldatılması Olarak Aydınlanma” bölümünün yazılmasına doğru­ dan katkıda bulunmuştur.71 Horkheimer ve Adomo, Aydınlanma­ nın Diyalektiği’’ne yazdıktan ilk “Öndeyiş”te, bu durumu açıkça dile getirmişlerdir: “(Yapıtın) ilk üç savını, Frankfurt’taki başlan­ gıç yıllanndan bu yana bilimsel birçok sorun üzerinde ortaklaşa

69 JAY, Diyalektik İmgelem: Frankfurt Okulu ve Sosyal Araştırmalar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 306. 0 LÖW ENTHAL, Leo; Literatüre and Mass Culture, Transaction Books, New Brunswick, 1984, s. 247-248.

71 JAY, Diyalektik İmgelem: Frankfurt Okulu ve Sosyal Araştırmalar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 306-307.

çalışmalar yaptığımız Leo Löwenthal ile birlikte yazdık.”72 Ayrı­ ca Frankfurt Okulu teorisyenleri Amerika’dayken, Horkheimer’ın Califomiya’ya gidişinden sonra, Löwenthal ile Horkheimer ara­ sında başlayan mektuplaşmalar, eleştirel teorinin kültür endüstrisi konusundaki tavrını doğru idrak etmek bakımından ehemmiyet 77 arz eder. ' Meselâ, Lövventhal Horkheimer’a gönderdiği 3 Şubat 1942 tarihli magazin biyografileri konulu mektubunda şunlan yazmıştır: “İnsanlar önlerine konan portrelerin kişilikleri ve onla­ rın ‘tüketim’ tarzları ile büyük bir hayranlık içinde ilgilenmekte­ dir... Sürekli değişimlerle, biçim değiştirmelerle, insan ve Doğa üzerinde makinenin ve çeşitli organizasyonların acımasız etkileri ile günümüzde kendini ifade eden bütün bir üretim idea’sının bilinçaltı düzeyinde de toplumun çoğunluğu üzerinde yarattığı izler dehşet ve nefretle doludur. Belirli bir anlamda, denilebilir ki, daha önceki yıllarda yaptığım Alman biyografileri de Amerikan biyografileri de birbirine çok yakın şeylerdir. Alman biyografileri Tarih’in sahte ve kalp olanını görkemli metafizik ve metapsikolojik fantazmagoryalar aracılığıyla önümüze sürmek­ teydi. Amerikan popüler biyografileri ise, bunun tam tersini yapmakta; yani, tarih’i ciddiye bile almamakta, onu maskaralaştı­ rıp seviyesiz bir taklidini sunmaktadır bizlere Tarih diye. Yalnız: Alman biyografileri de, Amerikan biyografileri de, bizlerin olum­ lu bulabileceğimiz, kabullenebileceğimiz bir insan anlayışından yola çıkan çarpıtılmış ütopyalar oluşturarak; başlıcası, gerçek ve yaşanan insanın koşulsuz öneminden, insan bireyinin onurundan ve mutluluğundan dem vuran çarpıtılmış ütopyalar oluşturarak kendilerini kitlelere sunabilmektedir.”74 Horkheimer, Löwenthal’e cevabi nitelikteki 2 Haziran 1942 tarihli mektubunda, Löwenthal’in vurgulamalarına katıldığını ve görüşlerinin örtüştüğünü bildirmiştir. Horkheimer, Löwenthal’in “yaşamdaki ve sanattaki hiç ardı gelmeyen, sürekli olan yinele72 HORKHEIMER ve ADORNO, Aydınlanmanın Diyalektiği Felsefi Fragmanlar /, s. 18. 73 JAY, Diyalektik İmgelem: Frankfurt Okulu ve Sosyal Araştırmalar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 307.

melere karşı başkaldırının olmayışı” şeklindeki saptamasını Ay­ dınlanmanın Diyalektiği'nde temele koyduklarını belirtmiştir. Horkheimer, Lövventhal’e gönderdiği 14 Ekim 1942 tarihli başka bir mektupta ise şunlan yazmıştır: “Kitle kültürü çeşitli kesimle­ rinde, insamn kendi var oluşunun en değerli yanını, kendi elleriy­ le yok ettiğini ortaya koymaktadır. Bu, popüler dergilerdeki bi­ yografilerin kahramanlan için de, kitlelere dönüşmüş sıradan insanlar için de böyle... Kitle kültürü içindeki karşıt eğilimler ise kitle kültüründen kaçış çabalanndan kendini dışa vuruyor. Gü­ nümüzün toplumlannda insanoğlunun uyku saatlerinin dışındaki hali aynntılanna varana dek düzenlenmekte olduğu için, gerçek bir kaçış, ancak uyumakla ya da delilik içinde olabiliyor. Ya da bir tür körelme ile, sessizlikle, edilginleşmeyle oluyor. Günümü­ zün bu sinema endüstrisine karşı protesto, sinema eleştirisi diye okuduğumuz eleştiri yazılarında değil; insanların sinemalara gidip uyumayı becerebilmesinde ya da sinema salonunda aşk yapabilmesinde varlığım sürdürebiliyor.” s Löwenthal, Horkheimer’a yazdığı 22 Ekim 1942 tarihli mek­ tubunda, Horkheimer’ın kitle kültürüne dair saptamalarını yerin­ de bulduğunu belirtmiş, özellikle sinema izleyicisinin sadistik oyunlara kendisini kaptırması sağlanarak gerçek sevinçlerden yoksun bırakıldığını anlamayacak bir konuma getirildiğine dair tespitini öne çıkarmıştır. Löwenthal, bu noktada “kitle kültürü aşka karşı da, cinselliğe karşı da tam bir komplodur”76, tezini ileri sürmüştür. Löwenthal, söz konusu mektubunda şöyle demiştir: “Şu yakın günlerin filmlerinden biri olan ve bir erkek ile bir ka­ dının menüet dansına kalktıkları; dans ederken, aralarındaki duy­ gusal yakınlık aşka dönüşmeye başlayıp da, artık, ‘dansın sonun­ da erkek ve kadın birbirleriyle öpüşecektir’ der gibi olduğumuz noktada, birden o ana kadarki tatlı ve melodik müziğin yerine, bu dans eden çiftin aşktan söz etmelerini bile kendi gürültüsüyle bastıran caz müziğinin başlayıp dans eden çifti cinsel yönden ölgünleştirdiği Holiday Inn filmini ele alalım. Buradaki durum ile 75 A.g.e,, s. 309.

Teddie’nin (A dom o’nıın) vaktiyle caz ile, cinselliğin olgunleşti­ rilmesi arasındaki bağıntıya ilişkin savlarını akla getiriyor.”77 Kısaca Horkheimer ile Löwenthal arasındaki mektuplaşmalar, eleştirel teorinin kültür endüstrisi eleştirisinin bazı yönlerini belirginleştirmiştir. Eleştirel teorinin kültür endüstrisi görüşünün oluşumunda Adomo, Benjamin ve Löw enthal’in katkıları fazladır. Bir bakıma eleştirel teorinin kültür endüstrisi analizi onların argümanları olarak okunabilir. Zikrettiğim düşünce insanlarının kültür endüst­ risi görüşlerinin belirginleşm esinde Alman faşizminin ve Ameri­ kan deneyiminin rolü yadsınamaz. Eleştirel teori savunucuları, “kültür endüstrisi teorisi”ni Ame­ rika’da geliştirmişlerdir. Eleştirel teorisyenler A m erika’daki sür­ gün dönemlerinde tüketim toplumunun doğuşuna, kitle kültürü­ nün ve iletişiminin çoğalmasına, Amerikan başkam Roosevelt’in politik iknalar için radyoyu kullanmasına, Am erikalıların sürekli olarak sinemaya ve tiyatroya gidişlerine tanık olmuşlardır. Eleşti­ rel kuramcılar, gazeteler, magazin ve seks dergileri gibi kitle kültürü ürünlerinin genişleyen popülaritesini gözlemleme olanağı bulmuşlardır. Horkheimer ve Adomo, C alifom ia’da iş çevreleri­ nin ve elit kesimlerin kitle kültürünü egemenlikleri altına almak, medya ve tüketim toplumunu yaratmak için eğlence endüstrisinin sarf ettiğini olağanüstü çabayı müşahede etmişlerdir. M arcuse ve Löwenthal ise, “Office o f War Information” ve “United States 7° Intelligence”de çalıştıkları süre boyunca hükümetin siyasal propaganda aracı olarak kitle iletişim araçlarını kullandıklarına tanıklık etmişlerdir. M odem toplumda kitle kültürü yaratımında temel öğelerden birisi, kitle iletişim araçlarıdır. “ Sosyalizasyon ajanı” olarak iş­ levde bulunan kitle iletişim araçları, modem yapılarda ve sistem­ lerde önemli bir aygıt olmuş, hatta ailenin bazı işlevlerini üstlen­ miştir. Bu bağlamda Marcuse, Eros ve Uygarlık: Freııd Üzerine

77 A.g.e., s. 310. 78 KELLNER, Critical Theory, M arnsın and Modernity, s. 130.

Felsefi Bir İnceleme metninde şöyle demiştir: “Önceleri bireyi iyi ya da kötü yetiştiren ve eğiten aile idi ve başat kural ve değerler kişisel olarak iletilir ve kişisel yazgı yoluyla dönüştürülürdü. Hiç kuşkusuz, Oedipus durumunda, bireyler değil ama ‘kuşaklar’ (soyun birimleri) karşı karşıya gelirdi; ama Oedipus çatışmasının geçişi ve kalıtlamşı içinde onlar birey olur ve çatışma bir bireysel yaşam tarihi içerisine uzanırdı. Kişisel sevgi ve saldırganlık he­ defleri olarak baba ve anne ile savaşım yoluyla, genç kuşak bü­ yük ölçüde kendilerinin olan dürtü, düşünce ve gereksinimler ile toplumsal yaşam a girerdi. Buna göre, üstbenlerinin oluşumu, dürtülerinin baskıcı değişicileri, vazgeçm e ve yüceltmeleri olduk­ ça kişisel deneyim ler idiler. Tam olarak bu yüzdendir ki uyum sağlamaları acılı izler bırakır ve edim lem e ilkesi altındaki yaşam henüz özel/kişisel bir uyuşm am a alanım içinde barındırırdı. Şim­ di, bununla birlikte, ekonom ik, politik ve ekinsel tekellerin yöne­ timi altında, olgun üstbenin biçim lenişi bireyselleşm e evresini atlıyor görünm ektedir: sosyal atom doğrudan toplumsal bir atom olmaktadır. İçgüdülerin baskıcı örgütlenişi ortaklaşa olarak gö­ rünmekte ve ben bütün bir aile dışı aracılar ve aracılıklar dizgesi tarafından zam am ndan önce toplum sallaştırılm ış olarak görün­ mektedir. Daha okul-öncesi düzeyi gibi erken bir evrede çeteler, radyo ve televizyon uyuşum ve başkaldırı için kalıbı saptar; ka­ lıptan sapm alar aile içerisinde olm aktan çok aile dışında ve aileye karşı cezalandırılır. K itle iletişim uzm anlan istenen değerleri iletirler; etkililik, sıkılık, kişilik, düş ve rom antik aşkta eksiksiz bir eğitim sunarlar.”79 M arcuse’e göre, kitle iletişim araçlanyla birey sosyalizasyon sürecinde pasifleştirilm iştir. Y oğun m anipülasyon sayesinde bireyin özerkliği zayıflatılm ıştır. B unlar için ise en etkin aygıt olarak dil (kitle iletişim araçlannda som utlaşan biçimiyle) kulla­ nılmıştır. Dil, “özdeşleştirm e ve birleştirmeye, olumlu düşünme ve yapm anın yöntem li olarak geliştirilm esine, aşkın, eleştirel

M ARCUSE, 6 7 -6 8 .

Eros ve Uygarlık: Freud Üzerine Felsefi Bir İnceleme, s.

kuramlar üzerine düzenli saldırılara tanıklık”80 ederek bireyi yok etmeye girişmiştir. Özerklik, buluş, eleştiri ve özeleştiri öğeleri geri plana itilmiş; büyüsel, dinsel ve otoriter öğeler konuşmaya ve dile yayılmış; kavramlar, sözcükler tarafından halksallaştınlmış/kitleselleştirilmiş ve neticesinde argo söylemler ön plana çıkartılmıştır. Sözcük, klişe olmuş, konuşmayı ve yazıyı yönet­ meye başlamıştır. İletişim, böylece gerçek anlam gelişimini en81 gellemiştir. Tüm bunlarla birlikte, normal iletişim olarak süperOrwellcilik belirginleşmiş , klasik Orwell dili (“barış savaştır” o1 ve “savaş barıştır”, vb.) egemen olmuştur. " •

-

m

Marcuse, modem toplumlarda kitle iletişim araçlarının dili kullanarak oluşturduğu kitle kültürü/kültür endüstrisi aracılığıyla bireyleri, onlann içinde bulunduğu kültürel ağı ve özellikle de “gerçek kültürü” yok ettiğini84 ileri sürmüştür. Marcuse, modem toplumlarda sürekli gelişen kitle kültürünün toplumsala etkileri ve bütünseli yeniden inşası noktasında işlevsel olmayan yönleri­ ne işaret etmiştir. Marcuse’e göre, kitle kültürü, kamusal ve özel

81 82 83

84

MARCUSE, Tek-Boyutlu İnsan: İleri İşleyim T o p lu m u n u n İdeolojisi Üzerine İncelemeler, s. 76. A.g.e., s. 78. M ARCUSE, Karşıdevrim ve Başkaldırı, s. 79. M ARCUSE, Tek-Boyu tlu İnsan: İleri İşleyim T o p l u m u n u n İdeolojisi Üzerine İncelemeler, s. 79. Marcuse, bu süreçte aynı zamanda buıjuva kültürünün de çözüldüğünü öne sürmüştür. Burjuva kültürünün tekelci kapitalizmin dinamiğiyle böylesine içten çözülüşünün genel işaretlerini, Marcuse Karşıdevrim ve Başkaldırı eserinde (s. 78-79) şu şekilde sıralamıştır: 1) Klasik “kapitalizmin ruhu” ola­ rak “içsel asketizmin” tersine dönüşü. Yani genişletilmiş kapital birikiminin bir zorunluluğu olarak Keynesyan devrim. 2) Topluma egemen olan sınıfın bir “tüketim toplumunun” yeniden üretilmesine olan aşın bağımlılığı. Eş deyişle yabancılaşmış işgücüne duyulan kapitalist gereksinimle arasında git­ tikçe artan çelişkiler m eydana getiren bağımlılık. 3) Davranışların kapita­ list yörüngeye yoğun bir biçim de bütünleşmesini isteyen sosyal gereksi­ nime uygun olarak eğitimden pozitivizm e idealist projelerin kötülenmesi, “arı” bilimlerin m etodolojik anlayışlarının sosyal ve beşeri bilimlere gir­ mesi. 4)M eta pazarını genişletebilecek özgürlük yanlısı aIt-kültürlerin atanması. 5)Dil evreninin yıkılması. Yani iletişim olarak süper Orvvellcilik’in yaygınlaşması. 6)Burjuva aile yapısında baba imgesinin ve süper egonun çöküşünün belirginleşmesi.

ilgiler/çıkarlar arasında hatalı bir ahenk kurmuş, tüketim yöne­ limlerini ve özelleştirmeyi güçlendirmiş, reklâm estetiğini geniş­ letmiş, var olan işçi-sımfı kültürünü zayıflatmaya ve hatta yok etmeye çalışmış, araçsal aklın başatlığım arttırmış ve cinselliği manipüle etmiştir. 85 Kısaca, eleştirel teorisyenlerin “kültür endüstrisi teorisi”, Amerika’daki gözlem ve deneyimleri kaynaklıdır. Onlar, Ameri­ kan toplumunu yönlendirmede başat öğeler olarak gördükleri basın, radyo ve sinema üzerine yoğunlaşmışlar, söz konusu kitle iletişim araçlarının egemen güçlerin sınıfsal çıkarlarına nasıl işlevde bulunduklarım tahlil etmişlerdir. Eleştirel kuramın kültür endüstrisi görüşünün biçimlenmesin­ de Amerikan deneyimi belirleyici olmuştur. Bununla birlikte, eleştirel teorisyenlerin kültür endüstrisi analizlerine ciddi katkılar sağlayan düşün adamları da vardır. Sözgelimi Paul Lazersfeld ve arkadaşlan “Radio Research Project” ve “Bureau of Applied Social Research” de Frankfurt Okulu üyeleriyle çeşitli yollarla ilişki içine girmişlerdir. Beri yandan II. Paylaşım Savaşı yılla­ rında Robert E. Park ve Herbert Blumer’in kitle kültürü üzerine yaptıkları araştırmalar, eleştirel teorisyenlerinin görüşlerinin geli­ şiminde rol oynamıştır. Jay’in saptamalanna göre, “yalnız, bu bilim adamlarının çalışmalarının tek tek araştırmalar olarak kal­ dığım ve Eleştirel Teoricilerin yaptıklarına oranla çok daha iyim­ ser sonuçlara vardığım biliyoruz. 1940’lann ortalarından itibaren ise bu tür analizlere karşı ilgi akademik çevrelerde de, akademik olmayan çevrelerde de hızla artmıştır. Clement Greenberg ve o günlerde çok etkili bir yayın orgam olan kendi gazetesi Politics’de Dwight MacDonald kitle kültürü eleştirileri yapıyor­ lardı. Üstelik, bunlan geniş bir kamuya duyurmayı da başarmış bulunuyorlardı. Toplumbilimci David Riesman bu soruna karşı

85 HELD, Introduction to Critical Theory: Horkheimer to Habermas, s. 108.

86 KELLNER, Critical Theory, Marxism and Modernity, s. 134.

bilimsel bilgi ve duyarlılığın artıp gelişmesine katkıda bulunan çalışmalar yapmıştır.”87 Söz konusu araştırm acılann dışında eleştirel teorinin kültür endüstrisi görüşünün biçimlenmesinde Amerikan sosyolojisinin istisnai ismi C. W right M ills’in ayrıcalıklı bir yeri vardır. Piconne’nin dediği üzere, Frankfurt Okulu üzerinde M ills’in pozitif etkilerinin olduğu açıktır.88 Mills, özellikle kitle kültürü analizi bağlamında eleştirel teorisyenlere yakındır. Mills, White Collar yapıtında , bireysel davranışları şekillendirmede ve orta sınıf değerlerine uym ayı teşvik etm ede kitle iletişim araçlannın önemli rolleri olduğunu, eğlence/m agazin m edyasının bireysel tutum ve davranışları belirlediğini vurgulamıştır. Mills, kitle ileti­ şim araçlarının sosyal denetim in en güçlü araçları olduğunu be­ lirtmiştir.90 M ills, İktidar Seçkinleri'nde, kitle kültürü ve toplum unun yoğun bir eleştirisine girişmiştir. Mills, kitle kültürü ve toplumu eleştirisinde A m erikan toplum unu esas almıştır. M ills’e göre, Am erikan toplumu, kam u toplumu değil, tam tersine siya­ sal, kültürel ve sosyal olarak yabancılaşm ış bireylerden oluşmuş bir kitle toplumudur. M ills, Am erikan toplum unda görünürde demokratik bir nitelik taşıyan m ekanizm anın, sosyolojik bağlam ­ da hiçbir geçerliliğinin ve işlerliğinin bulunm adığım iddia etm iş­ tir. Mills, kitle kültürünün yaygın olduğu kitle toplum unun ana niteliklerini şu şekilde sıralam ıştır:91 1) Başkalarının düşüncelerini, görüşlerini ve kanaatlerini din­ leyenler pek çok, buna karşılık kendi fikir, görüş ve kanaatlerini ifade edebilenler pek azdır.

87

88 89

90 91

•

JAY, Diyalektik imgelem: F ra n k fu rt O kulu ve Sosyal A raştırm alar Enstitüsü T arihi 1923-1950, s. 314. PICONNE, “General Introduction”, s. xii. MILLS, Charles W.; VVhite Collar, Oxford üniversity Press, New York, 1953. KELLNER, Critical Theory, M arxism and Modernity, s. 135. MILLS, Charles W.; İk tid a r Seçkinleri, Çeviren: Ünsal Oskay, Bilgi Yayı­ nevi, Ankara, 1974, s. 425.

2) Kitle toplumunda kitle iletişim araçlarının örgütlenme şekli bireylerin anında ve etkinlikle yanıtta bulunmalarına olanak ta­ nımaz. 3) Kamuoyunun oluşumundan sonra, kamuoyunun kendini ta­ savvur etmesi için kamunun girişmesi gereken eylemler, bu ey­ lem kanallarını düzenleyen ve denetimi altında tutan iktidar çev­ relerince denetlenir. 4) Kitle toplumunda iktidar kurumlan karşısında kitleleşmiş kamunun bağımsızlığı kalmaz. İktidar kurumlanmn ve resmi makamlann görevlisi olan kimseler kitleler üzerinde açık ya da örtülü yollardan etkide bulunur. Kişilerin karşılıklı ve özgür tar­ tışma yoluyla kamuoyu yaratabilme özgürlükleri oluşmadan ön­ lenir. Mills, kitle iletişim araçlarının kitle kültürü ve toplumu yarat­ tığım ileri sürmüştür. “Bugünlük bilinen şudur ki, bütün bu kitle iletişim araçlan birincil kamular arasında bildirişim ve tartışmalann ufkunu genişletmek ve canlandırmaktan çok, birincil kamulan kitle toplumuna dönüşmeye yüz tutmuş bir yapı içinde ‘kitle haberleşme pazarı’ haline sokmaktadır. Bu sözlerle, sadece, ka­ naatlerini açıklayanlarla başkalarının kanaatlerinin etkisinde ka­ lanlar arasındaki oranın her gün biraz daha küçüldüğünü, ya da kitlenin ilgi ve ‘dikkatini’ çekebilmek için kabalaşan, basitleşen ve basmakalıp izlenimler yaratma yolunu yeğleyen kitle haber­ leşme araçlanmn durumunu belirtmek istemiyorum. Belirtmek istediğim, kitle haberleşme araçlanmn bugün bir çeşit psikolojik bilgisizliğe (cehalete) yol açtığı ve bunun çeşitli görünümlerde ortaya çıktığıdır.”92 M ills’e göre, kitle kültürü yaratım aygıtlan konumundaki kitle iletişim araçlan, bireylerin dışsal dünyayla ve sosyal gerçeklerle ilgili ilk elden ve kendi başlanna edindikleri bilgi ve düşüncelerin oranını gitgide azalttığını bildirmiştir. Başka bir deyişle, Mills kitle iletişim araçlanmn bireylerin dışsal dünya ve sosyal gerçek­ liği kavrama ve algılamalarında bir çeşit süzgeç rolü oynamanın

ötesine gittiğini ileri sürmüştür. “Ne olduğumuzu, ne olmamız gerektiğini, dışa karşı nasıl görünmemiz gerektiğini benimsetebilen kitle haberleşme araçları, yeni yeni davranışlar edinmemiz, kendimizi bize söylenen tiplere benzetmemiz yönünden de etkin olabilmektedirler.”93 Kitle kültürü oluşturmanın ana dayanağı konumundaki kitle iletişim araçları, toplumda bireylere yalnızca bilgi ve haber ulaş­ tırmakla yetinmez, aynı zamanda egemen sınıfların çıkarlarına göre bireylerin hayat biçimlerini düzenlemeye, onlann fikri yapı­ lanın ve zihniyetlerini yönlendirmeye girişir. Mills, asker, işada­ mı ve siyaset adamlanndan, yani askeri seçkin, iş seçkini ve yö­ netim seçkininden meydana gelmiş iktidar seçkinlerinin gücünün artmasında kitle iletişim araçlanmn manipüle edici rolünün oldu­ ğunu dile getirmiştir. M ills’in bu saptamaları eleştirel kuramcılann kültür endüstrisine bakış açılannın belirginleşmesinde etkili olmuştur. Kısacası, eleştirel teorinin kuruculan olan Horkheimer, Adomo, Benjamin, Löwenthal, Mills gibi düşünürlerin kitle kül­ türüne dönük fikirlerinin ve Amerikan deneyiminin etkisinde kalarak, kültür, reklâm, eğlence ve kitle iletişim araçlanmn bi­ çimlendirdiği kültür endüstrisini çözümlemişlerdir. Diğer bir deyişle, Horkheimer ve Adomo, kapitalist modernliği, onun mer­ kezi öğelerinden biri olan kültür endüstrisi bağlamında sorgulamışlardır. Kültür endüstrisi, “kültürün endüstrileşmesine” vurgu yapar. “Kültür endüstrisi daha ziyade, hiçbir şeyin imal edilmediği du­ rumlarda bile endüstriyel örgütlenme biçimlerini içermesi gibi, sosyolojik olarak defalarca gözlemlenmiş bir fenomen anlamında endüstriyeldir (büro çalışmasının rasyonelleştirilmesi gibi), sanki gerçekten ve aslında teknolojik ve rasyonel bir üretim yapılıyor gibidir.”94

93 A.g.e,, s. 440. 94 ADORNO, Kültür Endüstrisi: Kültür Yönetimi, s. 112-113.

Kültür endüstrisi, eğlence endüstrisinin ürünleriyle kitle ha­ linde üretilen tüketici ürünler arasında benzerlik kurma girişimidir.‘J5 K ültür endüstrisi, düşünmeyi engelleyen, insani özellikleri bulunmayan, despotizm e vurgu yapan, ticari ve yapay bir kültür yaratma projesidir. Horkheim er ve A dom o’nun işaret ettiği gibi, kültür endüstrisi, kendiliğindenliği ve doğallığı bulunm ayan, şeyleşmiş ve maddeleşmiş, gerçek olm ayan bir kültürdür.96 Kültür endüstrisi, kültü­ rün ticarileşm esi ve endüstrileşm esidir. K ültür endüstrisi, “büyük kültür acenteleri”97 tarafından üreti­ lir. Büyük kültür acenteleri, egem en sınıf ve güç odaklarının tekelinde olup kapitalist üretim tarzını sürdürm e noktasında iş­ levde bulunan büyük sınai fabrikaları gibi hareket ederler. En oy temel yönü, tüketim toplum unda her şeyi “tüketici” olarak kav­ ramadır. B üyük kültür acenteleri vasıtasıyla kendini sunan kültür endüstrisi, aldatıcıdır. K ültür endüstrisinde tüketici daima aldatı­ lan bir konum dadır. K apitalist üretim de tüketici olanlar işçiler, mem urlar, çiftçiler ve küçük buıjuvalardır. “Kapitalist üretim onları beden ve ruhlarıyla o şekilde içine alır ki, kendilerine su­ nulan şeylere hiç direnm eden kapılırlar.”99 M odem toplumda

95 96

KELLNER, Critical Theory, IVfamsm and Modernity, s. 146. RITZER, Sociological Theory, s. 263-264; JAY, Diyalektik İmgelem: Frank­ furt Okulu ve Sosyal Araştırmalar Enstitüsü Tarihi 1923-1950, s. 312. 97 HORKHEIMER ve ADORNO, Aydınlanmanın Diyalektiği Felsefi Fragmanlar II. s. 24. 98 .... ’ Kültür endüstrisinin egemen olduğu günümüz tüketim toplumunun şiarı olarak Bauman, “Kendini kötü hissediyorsan ye! Kurtuluşa giden yol gırt­ laktan geçer; tüket ve kendini iyi hisset”, demiştir (BAUM AN, Küreselleş­ me: Toplumsal Sonuçları, s. 95). 99 HORKHEIMER ve ADORNO, Aydınlanmanın Diyalektiği Felsefi Fragmanlar II, s. 22. Adom o’ya göre, zaten “kültür endüstrisi, müşten tara­ fından yönlendirildiğine ve onlara kendi istedikleri şeyleri sunduğuna ye­ minle inandırmaya çalışır bizi... özerk olduğunu kesinlikle yadsır ve kurban­ larını yargıç ilan eder... Kültür endüstrisinin yaptığı, müşterilerinin tepkile­ rine uyarlanmaktan çok, onlan kalpazanca imal etmektedir. Kendisi de on­ lardan biriymiş gibi davranarak biçimlendirir müşterilerinin tavırlarını” (ADORNO, Minima Moralia: Sakatlanmış Yaşamdan Yansımalar, s. 206-207).

tüketicinin böylesine pasif edilişi, kültür endüstrisinin gücünü gösterir. Horkheimer ve A dom o’ya göre, buradaki temel yönelim “tüketiciye gerçi ihtiyaçlarım kültür sanayii tarafından karşılana­ bilir diye düşünmesini, ancak öte yandan bu ihtiyaçları, kendisini sadece tüketici olarak, kültür sanayiinin nesnesi olarak görecek şekilde düzenlemesini emreder. Kültür sanayii tüketiciyi yalmz sahtekârlığının tatminden ileri geldiğine inandırmakla kalmaz, üstelik bu sanayii ona daha fazlasını, yani her nasıl olursa olsun sunulanlarla yetinmesi gerektiğini de ifade eder.” 100 Kültür endüstrisi söz verdiği konularda ve alanlarda tüketiciyi aldatır. Kültür endüstrisinde eylemi ve şatafatı teşhir etme zevki­ ne geçiş durm adan tehir edilir. Aslında manzara hiç değişmez. Verilen söz art niyetlilik taşır. V erilen sözün art niyetli anlam taşıması, bu sözün sorunlara hiç değinm em esinden anlaşılır. M e­ selâ, lokantada yemek yiyen m üşteriye (tüketiciye) sadece yemek listesini okum akla yetinm esi telkin edilir. Böylece tüm parlak adlan ve görüntüleri tahrik eden tam ahkârlığa, yalnızca kaçmak 1 /\ | istediği tekdüze günlük hayatın övgüsü sunulur. Üretim ve tüketim m ekanizması egem en sınıfın çıkarlan doğrultusunda organize edildiğinden, “kültür endüstrisi ürünleri, birbirlerine benzeyip, özgünlükten yoksundurlar.” 102 K ültür endüstrisi her şeyi (düşünceleri, insanlan ve ürünleri) birbirlerine benzetir, standart hale getirir, “insanlara cennet diye yine aynı günlük ya­ şamı sunar.” 103 K apitalist üretim biçim inin her şeyi standartlaştırm ası, hayatı ve akışım m onoton kılm ası ve “ ortam ları aynılaştınlm ası” 104,

100 HORKHEIMER ve ADORNO, Aydınlanmanın Diyalektiği Felsefi Fragmanlar II, s. 32. I0‘ A.g.e., s. 30. 102 ATİKER, Modernizm ve Kitle Toplumu, s. 52. I0Î HORKHEİMER ve ADORNO, Aydınlanmanın Diyalektiği Felsefi Fragmanlar II, s. 33. 104 Ritzer, bu vurguyu “toplumun Mcdonaldlaştın İması” çerçevesinde ileri sürmüştür. “Her McDonald’s bir dizi öngörülebilir öğe sunar; tezgah, üstün­ de asılı mönü, arkada görünen ‘mutfak’, masalar ve rahatsız iskemleler, gö­ ze çarpan çöp kutulan, arabayla alışveriş edilen pencereler vb.” (RİTZER,

bireyi olumsuz yönde etkiler ve onun sonunu hazırlar. Kültür endüstrisinin egemen olduğu düzende bireyin sahte-birey ya da yanılsama durumu ise, salt üretim tarzının standartlaşması değil­ dir. Böylesi bir yapılanmada bireye sadece genelle ve tümlükle olan özdeşleşmesini kayıtsız şartsız sorgulamadığı ölçüde katla­ nılır. ‘‘Cazdaki kural haline getirilmiş doğaçlamadan, kendisini bu şekilde tanısınlar diye kakülünü gözüne düşürmek zorunda olan özgün sinema oyuncusuna kadar her yerde sahte bireysellik hüküm sürmektedir.” 105 Bireysel olan kendisini, bir bakıma gene­ lin ve tümlüğün rastlantısal olanı aynı şey olarak saptanılsın diye eksiksiz damgalama/etiketleme yeteneğine indirger. Özellikle her keresinde teşhir edilen bireyin sürekli suskunluğu veya seçilmiş eylemi, milimetrenin binde birine göre birbirinden aynlan Yale marka kilitler gibi seri halinde üretilir. “B en’in özelliği top­ lumsal koşullu, doğal diye yansıtılan bir tekel metaldir. Bu özel­ lik bıyığa, Fransız aksanma, hayat kadınının kaim sesine, bir parça Lubitsch’e özgü bir havaya, genelde aynı olan, film yıldı­ zından başlayıp bedeniyle tutuklu kişiye kadar genelin iktidarı karşısında herkesin yaşamının ve çehresinin dönüştüğü kimlik kartındaki parmak izine indirgenmiştir.” 1 7 Kültür endüstrisinin başatlığında sahte bireysellik, trajik ola­ nın kayda geçirilmesi ve zehirinden arındırılması için varsayılır. Yalmzca bireyin hiç de birey değil, sırf geneldeki yönsemelerin kavşak noktası olması sebebiyle onu kusursuz bir biçimde genel­ liğe geri almak olanaklıdır. Böylece kültür endüstrisi, buıjuvazinin egemen olduğu çağda bireyin formu tarafından açığa vurulan hayali/sanal karakterin gizemini ortaya çıkarır. Kültür endüstrisi genel ile özelin bu pek net olmayan uyumuyla övündüğü için haksız davranır. Kendi tarihsel seyri içinde bireyi geliştiren bur­ George; Toplumun McDonaldlaştınlması: Çağdaş Toplum Yaşamının Değişen Karakteri Üzerine Bir İnceleme, Çeviren: Şen Süer Kaya, Aynntı Yayınlan, İstanbul, 1998, s. 129). 105 HORKHEİMER ve ADORNO, Aydınlanmanın Diyalektiği Felsefi Fragmanlar II, s. 47-48. 106 A.g.e., s. 48. 107

A „ „

„

.o

juva toplumunda teknik, yönlendiricilerinin isteminin zıddına insanlan çocukluktan çıkarıp “kişi” haline getirmiştir. Bu çerçe­ vede bireysellik adına gerçekleşen bireyleşmedeki her tip gelişme bireyselliğin zararına olmuş ve geriye kendi hedefini takip etme kararından başka bir şey bırakm am ıştır.108 Horkheimer ve Adomo, buıjuva toplumunda bireyin sosyal durumuna ve çökü­ şüne dair ilgi çekici bir açılım yapmışlardır: “Yaşamı iş yaşamına ve özel yaşama, özel yaşamı tem sile ve mahremiyete, mahremi­ yeti geçimsiz evlilik beraberliğine ve dokunaklı teselliye bölü­ nen, yalnız başına kalan, kendisiyle ve herkesle arası açık olan yurttaş artık heyecana getiren hem de hakaret eden gizil bir N a­ z i’dir ya da dostluğu sadece ‘social contact’ olarak, manevi yön­ den etkilenm em işlerin toplumsal etkilenişi olarak tasarlayabilen bugünün kent sakinidir.” 109 K ültür endüstrisinin bireyselliğe karşı arzuladığı gibi davranm ası işte bu yüzden başarılı olur. Çünkü bireysellikte, aslında toplum un tem elsiz oluşu yansır. Kültür endüstrisi, özü itibariyle bireyleri “ art niyetli türsel var­ lık” haline getirmiştir. H er birey yalm zca ötekinin yerine geçmiş, kullanılabilir bir “ örnek” olmuştur. Birey olarak kişi yeri mutlak doldurulabilir bir konum a gelm iştir. Tam anlam ıyla birey, “bir hiçtir ve bunu, benzerlik süresini elinden kaçırdığı zam an hisse­ der.” 110 K ültür endüstrisinin hegem onyasında birey, birer m alze­ me haline gelmiş, her zam an için bir nesne olarak kalm ıştır.111 K ültür endüstrisi düzeni, insanın şeyselleşm esi üzerine inşa edilmiştir. Kültür endüstrisinin dizgesi tam am en totaliterdir. Bi­ reyi yok sayar. Özerk öznenin yitim ini m erkeze koyar. H orkheim er ve A dom o, A lex de T ocqueville’in Am erika 'da D e­ mokrasi yapıtında112 yüzyıl önce yaptığı analizin doğru çıktığım ileri sürmüşlerdir: “D espotluk bedeni serbest bırakm akta ve doğ108 109

110

tll

112

A.g.e., s. 48-49. A.g.e., s. 49. A.g.e,, s. 37. A.g.e., s. 38-39. Alex de Tocqueville’in Amerika'da Demokrasi yapıtı sosyolojinin klasik­ lerindendir (TOQUEVILLE, Alexis de; A m erika’da Demokrasi, Çeviren: İhsan Sezai ve Fatoş Dilber, Yetkin Yayınlan, Ankara, 1994).

rudan doğruya ruhu hedef almaktadır. Egemen artık, benim gibi düşünmelisin ya da ölmelisin, demiyor. Tersine şöyle diyor; Be­ nim gibi düşünm em ekte serbestsin, yaşamın, malın, mülkün sana aittir, ama bugünden itibaren sen aramızda bir yabancısın.” 113 Kültür endüstrisi sistemi, despotiktir. Bireyi yabancı görür, onu önem sizleştirir. Söz konusu sistem de bireyin ve bireyselliğin yitimi egemendir. Bireyin şeyleşm esi gerçeği belirgindir. İnsan her boyutuyla, yani ruhu, düşüncesi ve bedeniyle şeyleşmiştir. “ İnsanların en m ahrem tepkileri bile kendilerine kıyasla o kadar eksiksiz şekilde şeyleştirilm iştir ki, kendine özgü olm a düşüncesi sadece en aşın soyutluklarda yaşam aya devam etmektedir. Personality kavram ı artık onlara parlak beyaz dişlerden ve koltuk altlannın terlem em esinden, heyecan duym am aktan başka bir şey ifade etm em ektedir.” 114 İnsanın tüm yönleriyle şeyselleşm esi, kültür endüstrisindeki reklâm aygıtıyla doğrudan ilişkilidir. Başka bir deyişle, kültür endüstrisi sistem inde insanın kaybolm ası ve tahrip edilmesi süre­ ci, bir bakım a reklâm lann zaferidir.

TocqueviIle’den aktaran; HORKHEIMER ve ADORNO, Aydınlanmanın Diyalektiği Felsefi Fragmanlar II, s. 22. HORKHEIMER ve ADORNO, Aydınlanmanın Diyalektiği Felsefi Fragmanlar II, s. 62.

K ültür endüstrisiyle reklâm ve reklâm cılık115 m ekanizm ası arasında organik bağ m evcuttur. R eklâm , kültür endüstrisinin yaşam asını sağlayan ana unsurdur. K ültür endüstrisinin bireyler­ de (tüketicilerde) a şın derecede doyum ve duyum sam azlık oluş­ turm ası gereklidir. Bu zorunluluğa karşın kültür endüstrisinin elinden pek fazla bir şey gelm ez. Y apacağı tek şey, reklâm a y ö ­ nelm ektir. R eklâm , bu du ru m d a kültür endüstrisinin “ yaşam iksiridir.” 116 M o d em toplum , tüketim i ve rekabeti esas alır. D olayısıyla, m odem to p lum larda reklâm önem li işlevlere sahip b ir araçtır. R eklâm , alıcın ın piyasada y ö nünü bulm asını k o lay laştın r ve m alla n n tanınıp hızlıca satışına ivm e k az an d m r. R eklâm , m etalan n bol dolduğu p azar/p iy asa sistem in d e alıcın ın p usulası ve rehberi olur. A rtık çağ ım ızd a rek ab etçi to p lu m a dam g asım vuran “ ser­ best p iy asam n sonu geldiği için, sistem in egem enliği reklâm ların ardına gizlenir.” 117 R eklâm , tüketiciyi b ü y ü k tek ellerd en ay ırm a­ yan bağı p ek iştirir, do lay ısıy la o n la n n eg em en liğ in in sürdürüm üne olum lu fonksiyonda b ulunur. B u n ed en le rekabetçi kapitalist toplum larda “ rek lâm d am g asın ı taşım ay an h er şey ekonom i açı-

5 Reklâmcılığa dair Frankfurt Okulu’nun ilk kuşak teorisyenlerinden olan Fromm’un görüşleri ilgi çekicidir: “Çağdaş reklâmcılığın büyük bir bölümü çok farklı; mantığa değil, duygulara sesleniyor; her uyutucu, uyuşturucu et­ kileme ve inandırma gibi o da nesnelerini duygusal olarak etkilemeye, sonra da zihinsel olarak boyun eğdirtmeye çalışıyor. Bu tür reklâm müşteriyi etki­ lemek için çeşit çeşit araç kullanır. Aynı sözleri tekrar tekrar söyler örneğin; şu marka sigarayı içen en ünlü bir boksör ya da sosyete kadım gibi herkes tarafından kabul edilmiş bir ünlüyü kullanır; güzel bir kızın cinsel çekicili­ ğini gözler önüne sererek müşterideki eleştirme yetilerim zayıflatıp onun il­ gisini çeker; onu ‘ter kokusu’ ya da ‘ağız kokusu’ tehlikesiyle korkutur; ya da belli bir sabun ya da gömleği almakla, kişinin hayatında ansızın büyük bir değişiklik olacağı yönünde hayaller kurmasına ortam hazırlar. Bütün bu yöntemler usdışıdır; malın nitelikleriyle uzak yakın ilgileri yoktur, müşteri­ lerin eleştirme yetilerini, tıpkı afyon gibi ya da hipnoz gibi köreltir ve öldü­ rürler. Tıpkı filmlerin yaptığı gibi, hayalci yönlerini bir ölçüde doyururlar ama aynı zamanda küçüklük ve güçsüzlük duygularını arttırırlar” (FROMM, Ö zgü rlü k ten K açış, s. 111-112). 116 HORKHEİMER ve A D O R N O , A yd ın lan m an ın Diyalektiği Felsefi Fragmanlar / / . s. 56. A.g.e., s. 56.

sından kuşkulu” " 8 hale gelir. İleri kapitalist toplumlarda reklâm ve kültür endüstrisi gerek ekonomik gerekse de teknik yönden karşılıklı olarak iç içe geçmiş durumdadır. Aynı şey, çoğu yerde ortaya çıkar ve aynı kültür ürününün mekanik biçimde sürekli tekrarlanışı aynı sloganın propagandası durumuna gelir. Böylelik­ le de dikkatsiz, dalgın ya da isteksiz müşteriler alt edilmek iste­ nir.119 Horkheimer’a göre, “hiçbir şeyi kutsal saymayan reklâmla­ rın çocuksu sloganlarının ardında, ...sanayi şirketlerinin gücünü ilan eden görünmez bir metin durmaktadır.” Bu “görünmez metin”, aynı zamanda egemen şirketler arasındaki ilişkile­ ri/anlaşmaları ve bir bütün olarak ekonomik aygıtın yoğunlaşmış gücünü de dile getirir. Böylesi bir düzenekte aslında tüketicinin seçim hakkı vardır. Fakat hangi markayı seçerse seçsin elde ede­ ceği ek bir yarar yoktur. Kazanan egemen sanayi şirketleridir, kazandıran ise reklâmlardır. Dolayısıyla her şeyin reklâmı vardır. “Her şey reklâmdır” anlayışı belirginlik kazanmıştır. Bu da yetmiyormuşçasma her şey başka bir şeyin reklâmı haline gelmiştir. Reklâm, hayatın tüm alanlarına sızmıştır. Horkheimer’ın dediği üzere, “sanat, arkadaşlık ya da din gibi şeylerden söz eden bir sesin birkaç saniye sonra bir sabunun reklâmını yaptığı işitilmek­ tedir. Düzgün konuşmayla, müzik kültürüyle ya da ruhsal kurtu­ luşla ilgili broşürler, mide gazı ilaçlarının erdemlerini anlatan broşürlerden tanıdığımız bir üslupla yazılmaktadır. Hatta bunlann tümü de aynı uzman metin yazannın ürünü olabilmektedir.” 121 Ürünler, düşünler ve her şey reklâmlarla birbirine karışmış ve iç içe geçmiştir. Her nesne, düşün ve diyalog, başka bir nesne, dü­ şün ve diyalogun reklâmına dönüşmüş, bir şey başka bir şeyin reklâmıymış gibi kavranmaya başlamıştır. Bu durum, çeşitli tu­ haflıklara yol açmıştır. Meselâ, gökyüzüne bakan çocuk babasına 1Tl dönüp, “baba, Ay neyin reklâmı acaba?” , diye sormaya başla­ mıştır. 118 119 120

121 122

A.g.e., s. 57. A.g.e., s. 58. HORKHEIMER, Akıl Tutulması, s. 124. A.g.e,, s. 125. A.g.e., s. 125.

Reklâmlar vasıtasıyla insanların gerçeği görmeleri engellenir ve gerçeklik yok edilmeye çalışılır. Reklâmlar, insanları yanlış yola saptırır ve hatta aptallaştırır. “Reklâmlarda, hele televizyon spotlarında karşımıza çıkan telkin yöntemleri, insanları aptallaş­ tırmaktan öte bir şeye yaram am aktadır.” 123 Kültür endüstrisiyle reklâmcılık arasındaki bağ güçlüdür. Reklâm, kültür endüstrisinin vazgeçilmez öğesidir. Kültür en­ düstrisiyle reklâmcılık iç içe geçm işler ve birbirlerine karışmış­ lardır. Onlar, “insanların yönlendirilmesi için bir işlem haline gelm işlerdir.” 124 Reklâm ve reklâmcılık, bireyleri tüketici yap­ mış, onları kültür endüstrisinin m etalanm ve ürünlerini almaya mecbur etm iştir.125 Eleştirel teorisyenler, kültür endüstrisinin bireyi yüceltm edi­ ğini, aksine “baskı altına aldığını” 126, birey üzerinde etkin tahak­ küm yöntemleri kullandığım ve totalitarizm e kaynaklık ettiğini iddia etmişlerdir. Başka bir deyişle, eleştirel kuramcılar, “kültür endüstrisinin, insanı geçmiş dönem lerdeki tahakküm yöntem leri­ ne ve pratiklerine oranla daha ince ve etkin yöntem ve pratiklerle tahakküm altında tuttuğunu” 127 ileri sürm üşlerdir. Bireyler, top­ lumlar ve genel olarak dünya, kültür endüstrisinin süzgecinden • • 1 TO geçirilerek yönetilm ektedir. K ültür endüstrisinin birey ve toplum lan, hatta dünyayı tahak­ küm altına alm asında ve yönetm esinde en etkin öğe, iş dünyası­ nın bir parçası ve aygıtı olan radyo, televizyon, video ve sinem a­ dır. H orkheim er ve A d o m o ’ya göre, sinem a ve radyonun artık kendilerini sanat olarak gösterm elerine gereksinim leri kalm am ış­ tır. Sinema ve radyo, ticaretten başka bir şey olm adıkları gerçeği123 FROMM, Erich; Sahip O lm ak ya da Olmak, Çeviren: Aydın Antan, Antan Yayınevi, İstanbul, 2003, s. 247. BOTTOMORE, Frankfurt Okulu (Eleştirel Kuram), s. 48. '“5 HORKHEIMER ve ADORNO, Aydınlanmanın Diyalektiği Felsefi Fragmanlar II, s. 62. 126 A.g.e., s. 30. '^7 DELLALOĞLU, Frankfurt O k u lu ’nda Sanat ve Toplum, s. 91. '~8 HORKHEIMER ve ADORNO, Aydınlanmanın Diyalektiği Felsefi Fragmanlar //, s. 14.

ni, bilerek yarattıkları değersiz şeyleri yasal duruma getirecek bir ideoloji olarak kullanırlar. Sinema ve radyo, artık “kendilerini sanayi diye tanımlamakta ve genel müdürlerinin basın yoluyla açıklanan miktan hazır ürünlerin toplumsal zorunluluğundan duyulan kuşkuyu yansıtmaktadır.” 129 Radyo ve sinema kültür tekellerinin propagandasım yapmaktadırlar. Amerikan filmleri bunun en iyi örneğidir. Kültür ürünlerinin var oluşuna kaynaklık eden metalar radyoda tek tek övülmektedir. Horkheimer ve A dom o’nun pek güzel ifade ettikleri gibi, “insan elli cent’e mil­ yonlarca dolara mal olmuş bir filmi izlemekte, ardında dünyanın tüm zenginliklerinin bulunduğu ve revaç gördükçe bu zenginliği artıran bir sakızı on cent’e satın alabilmektedir. Kitlelerin hâzine­ si ülke içlerinde rezalete izin vermeden gıyaben ama genel oyla­ ma vasıtasıyla meydana çıkarılmaktadır. Dünyanın en iyi orkest­ raları, ki hiç de öyle değiller, evlere ücretsiz teslim edilmektedirler.” 130 Kültür endüstrisinin başat olduğu toplumlarda herkese bedava bir şeyler sunulmaktadır. Oysa 19. yüzyıl ve 20. yüzyılın başla­ rında durum hiç de böyle değildi. İnsanlar, bir tiyatro oyununu izlemek ya da bir konser dinlemek için para öderlerdi. Hiç ol­ mazsa ödedikleri para kadar tiyatro ve konsere dikkat gösterirler­ di.131 Artık ileri endüstriyel toplumlarda sinema, radyo ve tele­ vizyon için halktan harç alınmamaktadır. Bu yüzden ulusların tercümanı, iş dünyasının ve tekellerin aygıtı konumundaki sine­ ma, radyo ve televizyon, totalitarizm (faşizm) için biçilmiş bir kaftan olmuş, sözde partiler üstü bir otorite biçimine dönüşmüş­ tür. Söz konusu iletişim araçlan, faşizmin toplundan biçimlen­ dirmesinde etkin rol üstlenmişlerdir. Horkheimer ve Adom o’ya göre, “radyo Führer’in evrensel sesi, çenesi haline gelir; sesi so­ kaktaki hoparlörlerde, modem propagandadan ayırması zaten zor olan sirenlerin panik ilan eden ötüşüne kanşır. Matbaanın Reformasyona biçim kazandırması gibi, Nasyonal Sosyalistler de 129 A.g.e,, s. 8. 130 A.g.e., s. 50. 131 A.g.e., s. 54.

radyonun kendi davalarına biçim kazandırdığım biliyorlardı.” 132 Eş deyişle, eleştirel teorisyenlere göre, “Reformasyonun elinde matbaa ne ise, radyo da faşizmin elinde o olup çıkmıştı.” 133 Rad­ yoda “Führer” diye seslenen konuşmacının aksam milyonlarca 134 ** insanın sesi haline gelmiştir. Oz itibariyle, kültür endüstrisinin sunduğu bütün kitle iletişim araçlan, bireysellik üzerindeki top­ lumsal baskıları güçlendirmiş ve bireyin direnme imkânım elin­ den alm ıştır.115 Bu noktada, içerikten yoksun totalitarizm kendi­ sine baş kaldınlm asına ve direnç gösterilmesine, hatta şaka ya­ pılmasına izin vermez. Bunun için ne gerekiyorsa o yapılır. Hitler A lm anya’sından kalm a “ kimse aç kalmamalı ve üşümemelidir; kim buna uym azsa tem erküz kam pım boylar”,136 şeklindeki şaka, kültür endüstrisine ait m ekânların üzerine farklı bir biçimde iş­ lenmiştir. “K ültür sanayii bugünün toplum unu niteleyen durumu safdilce-kum azca şart koşar: Yani, toplum un kendi durumunu iyi bulm asını bildiğini. T ek tek herkesin biçim sel özgürlüğü güven altındadır. Kim se düşündüğü şeyden resm en sorum lu değildir. Bunun için herkes kendini daha baştan itibaren toplumsal dene­ timin en duyarlı aygıtı olan, kiliseler, kulüpler, m eslek kuruluşları ve diğer ilişkilerden oluşm uş bir sistem içinde bulur. Kim telef olmak istem iyorsa bu aygıt tarafından tartıya vurulduğunda hafif gelm em eye dikkat etm elidir. Aksi takdirde yaşam da geriler ve 137 sonuçta yok olm ak zorunda kalır.” Dolayısıyla kültür endüstri­ si düzeninde açlık çeken, hastalanan, üşüyen ve kısacası sorunlu I R olan insan, toplumdışı olarak nitelenir. ' “Toplum dışı olm ak” ise, suçların belki de en ağır olanıdır.

133 134 135 136 137 b8

A.g.e., s. 53. JAY, Diyalektik İmgelem: F ra n k fu rt O kulu ve Sosyal A raştırm alar Enstitüsü T arihi 1923-1950, s. 313. HORKHEIMER ve ADORNO, A ydınlanm anın Diyalektiği Felsefi Fragmanlar I1, s. 61. HORKHEIMER, Akıl T utulm ası, s. 166. HORKHEIMER ve ADORNO, Aydınlanm anın Diyalektiği Felsefi Fragmanlar II, s. 4 1. A.g.e., s. 42. A.g.e., s. 42.

Kültür endüstrisi, insanlan pasifleştirmek, bilinçsizleştirmek ve yönlendirm ek için eğlence kurumunu vitrine çıkarmıştır. Eğ­ lence kurumu, kültür endüstrisinin en önemli ayaklarından birisi­ dir. İşte, bu bağlamda eleştirel teorisyenlerin “kendilerinin ‘kültür sanayii’ dedikleri, film, televizyon, popüler müzik, radyo, gazete­ ler ve m agazin dergilerinden oluşan eğlence sanayidir.” 139 Horkheimer ve A d o m o ’ya göre, eğlence hâlâ gösterilen acılan düşünm e zorunda kalm am ak ve onları unutm aktır.140 Bu duru­ mun tem elinde acizlik vardır. Eğlence, değersiz/bayağı gerçeklik­ ten değil, tersine var olan gerçekliğin hâlâ yok edemediği son direniş düşüncesinden kaçıştır. Eğlencenin vaadi olan kurtuluş, yadsım aya dayalı değil, düşünm ekten kurtuluşa tekabül eder. Eğlence, özünde bir kaçış hareketidir. “Eğlence, geç-kapitalizm koşullannda çalışm anın uzatılm asıdır ve m ekanikleştirilmiş ça­ lışma süreciyle yeniden başa çıkm ak için bu süreçten kaçmak isteyenlerce aranm aktadır.” 141 Eğlence, bir bakıma “bir çelik banyosudur.” '4*' Eğlence endüstrisi insanlan bu banyoya sürekli olarak zorla sokar. “M üstehcen” 143 olan bu endüstride gül­ m e/gülüş144, m utluluk yalam m n aracı konum una gelir ve alaysı bir görünüm kazanır. Burada ıstırabın yerini güler yüzlülük alır. “N e pahasına olursa olsun kim senin kendi payım alm am ası ve bununla güle oynaya yetinm esi” 145 anlayışı başat hale gelir. Kül­ tür endüstrisinin, eğlence kurum u vasıtasıyla kapitalist yapılan­ maya olum lu işlevde bulunduğu ve “ liberalizm in amacı olarak

139 GIDDENS, Sosyoloji, s. 402. M0 HORKHEIMER ve ADORNO, Aydınlanmanın Diyalektiği Felsefi Fragmanlar II, s. 36. 141 A.g.e., s. 27. 142 A.g.e., s. 31. 143 A.g.e., s. 30. 144 Horkheimer ve Adomo, Bergson’un gülme konusundaki fikirlerinden fayda­ lanmışlardır. Bergson’un gülmeye dair görüşleri için bkz. BERGSON, Henri; Gülme: Komiğin Anlamı Üstüne Deneme, Çeviren: Yaşar Avunç, Ayrıntı Yayınlan, İstanbul, 1996. 145 HORKHEIMER ve ADORNO, Aydınlanmanın Diyalektiği Felsefi Fragmanlar II, s. 32.

ortaya çıktığı” 146 açıktır. Kültür endüstrisinin eğlence kurumunun liberalizmi beslemesi, kendisini en açık bir biçimde eğlence yo­ luyla tüketiciler üzerinde etkin oluşunda ortaya koyar. İşin uza­ tılması için verilen bir ara olan eğlence kurumu, kültür endüstrisi için temeldir. Bir eğlence kurumu olarak kültür endüstrisinin tüketiciler üzerindeki tasarrufu eğlence aracılığıyla dolayımlamr; dolaysız sade bir dikta aracılığıyla değil, kendinden daha fazlası olabilecek şeylere karşı eğlence ilkesinde sabitlenmiş düşmanlık aracılığıyla sonuçta bu şeyler ortadan kaldırılır. Kültür endüstri­ sinde bütün yönelim lerin somutlaşması toplam sosyal süreç ara­ cılığıyla halkın bizatihi kendisinde gerçekleştiği için, bu meslek dalında piyasanın yaşamda kalışı sözü geçen yönelimler üzerinde motive edici etkilerde bulunur.11 Eleştirel teorisyenler kapitalist toplum u meta bağlamında tah­ lil etm işlerdir.148 M etayı kapitalizm in işlevselliği için ana anahtar ve temel sosyal birim olarak görm üşlerdir.1‘ Kapitalist toplumda her şey; mal, hizmet, sanat, müzik, eğlence ve insan hayatı meta haline gelir. Kapitalist toplum, her şeyin m etalaştığı bir toplum tipidir. Böylece kapitalist/m odem toplum un yeni formu olan tüketim toplum unda m eta ilişkisi ve alışverişi temel ilişki biçimi

A.g.e., s. 20. 147 A.g.e., s. 26. 148 Eleştirel teorisyenler bu vurgu bağlamında öncelikle Marx’ı, sonra Lukâcs’ı izlemişlerdir. Marx, kapitalist toplumun analizine metanın analiziyle başla­ mıştır. “Kapitalist üretim tarzının egemen olduğu toplumlann zenginliği ‘muazzam bir meta birikimi’ olarak kendini gösterir” (MARX, Kari; Kapi­ tal, Kapitalist Üretimin Eleştirel Bir Tahlili, Birinci Cilt, Çeviren: Alaattin Bilgi, Sol Yayınlan, Ankara, 1986, s. 49). Lukâcs ise, “burjuva toplumundaki tüm nesnelleşme biçimlerinin ve bu biçimlere denk düşen Öznel­ lik biçimlerinin kökünü... meta ilişkisinin yapısında bulmak olanaklıdır”, demiştir (LUKÂCS, T arih ve Sınıf Bilinci, s. 157). 149 Bu bağlamda Benjamin’in dünya fuarlanna dönük tespiti bir hayli yerindedir: “Dünya fuarlan, adına mal denen fetişin hac yerleridir. ... Dünya fuarla­ rı, mallann evrenini yaratır. ... Mal denilen fetişe hangi dinsel tören kuralla­ rıyla tapılacağım moda saptar. ... fetişizm, modanın can damarıdır. Mal kül­ tü, bu can damarını kendi hizmetine alır” (BENJAMİN, Pasajlar, s. 94-95).

olur.150 Kültür endüstrisi ise, söz konusu toplumun (tüketim toplumunun) asli öğesinden başka bir şey değildir. Sonuç olarak, A dom o ve Horkheimer, “ kültür endüstrisi” (kültür sanayi) terimini ilk kez Aydınlanmanın D iyalektiği"nde kullanmışlardır. H orkheim er ve Adom o, anılan eserlerinde, kül­ tür endüstrisi terimini “popüler kültür” ve “kitle kültürü” gibi terim lerden ayrı kullanm aya özen göstermişler, söz konusu terim­ lerden vazgeçm eyi gerekli görm üşlerdir.151 Fakat onlar, ara sıra “kitle kültürü” terim ini kullanm aya devam etmişler, kültür en­ düstrisi terimi yerine “popüler kültür” gibi başka terim ler de kul­ lanmışlardır. Eleştirel teorisyenlerin kültür endüstrisine yönelimi, birçok faktörle bağlantılıdır. K ültür endüstrisinin faşizmle organik bağı­ nın bulunm ası152, m odernlik fikri ve m odem toplum la ilişkili olması, eleştirel teorisyenlerin ilgisini çekm iştir. Eleştirel kuram ­ cıların kültür endüstrisi sorunsalıyla uğraşm aları, M arx’ın sosyal teorisinin altyapı öğesini eleştirm eleri ve daha çok ‘‘üstyapısal öğelere” yönelm eleriyle alakalıdır. R itzer’in deyişiyle, “ kültür endüstrisine olan ilgileri onların M arxist ekonom ik tem elden 1 ziyade ‘üstyapı’ kavram ına ilgilerini yansıtır.” K ültür endüstrisi sistem i, liberal endüstriyel toplum larda doğmuştur. Bu durum ise rastlantısal değildir. Ç ünkü bu toplumlara has “ tipik kitle iletişim araçlan, özellikle sinema, radyo, caz ve dergiler burada başan lı olm uştur.” 154 K ültür endüstrisi, kitle

150 KELLNER, Critical Theory, M arxism and M odernity, s. 146-147. 151 A.g.e,, s. 130. lî,‘ Horkheimer ve Adomo, modem toplumlann tarihsel gidişatı hakkında yaptıkları kötümser değerlendirmeleri içeren temel yapıtlan Aydınlanm a­ nın Diyalektiği’nde “kültür endüstrisini modem kapitalist toplumun totaliter yönlerine yardımcı olmakla suçlamışlardır” (LUNN, M arksizm ve M odernizm : Lukâcs, Brecht, Benjamin ve A dorno Üzerine Bir Tarihsel İnceleme, s. 200). 153 RITZER, Sociological Theory, s. 263. 154 HORKHEIMER ve ADORNO, Aydınlanm anın Diyalektiği Felsefi Fragmanlar 11, s. 21. Adomo, Minima M oralia: Sakatlanmış Yaşamdan

iletişim araçları vasıtasıyla üretilir ve dağıtılır. Bu süreçte kültür endüstrisiyle reklâmın organik bağı öne çıkar. Reklâm, kültür endüstrisinde tüketiciyi sınaî tekellerden ayırmayan bağı güçlen­ diren bir aygıttır. Modem toplumlarda kitle iletişim araçları, sa­ natsal olmaktan ziyade tekellerin ayrılmaz bir parçası haline gel­ miştir. Bu noktada her şey ticarileşmiş; sanat ve müzik giderek yok olmuştur. Meselâ, Bach ve M ozart’ın şarkıları, ticari bir nes­ neye dönmüştür. Modem dünyada kitle iletişim araçları totalita­ rizmin yaygınlaşmasına katkı sunmuştur. Radyonun faşizmdeki rolünü hiç kimse yadsıyamaz. Kültür endüstrisi, eğlence kurumu vasıtasıyla bireylerin bilinçlerinin parçalanmasında ve onlann sadece “tüketici” olmalarında büyük bir rol üstlenmiştir. İşin uzatılması için verilen bir aradan başka bir şey olmayan eğlence, insanlan var olan kapitalist sisteme uyumlu hale getirmede etkin olmuştur. Çünkü burada temel olan şey sorgulamak değil, dü­ şünmekten, kısaca her şeyden (/^ten, ojtan, e^ten, kendinden ve toplumdan) kaçıştır. Eğlence yoluyla sistemin sorgulanması, bireyin kendi sosyal konumunu ve problemlerini düşünmesi son bulmuştur. Hatta toplumda en çok sorunlan olan ve sistem için en “sorunlu” olan işsizler, eğlencenin tuzağına düşen en önemli kategoridir. Horkheimer ve A dom o’nun dediği gibi, “büyük kentlerdeki işsizler sıcaklıkları ayarlanmış sinemalarda yazın serinler kışın da ısınırlar.” 155 Beri taraftan kültür endüstrisi insan­ lan “tüketici” olarak görmüş ve onlan sürekli olarak aldatmıştır. Kültür endüstrisinde her şey birbirlerine benzeş hale getirilmiş, tektipleştirilmiş, ortamlar, mekânlar ve insanlar aynılaştınlmıştır. Sıradanlaştınlmayan bir şey kalmamıştır. Standardizasyon ve monotonluk doruk safhaya çıkmıştır. Sosyo-ekonomik, siyasal ve ekinsel anlamda tektipleştirme egemen duruma gelmiştir. Kültür endüstrisi bu süreçte bireyi nesne konumuna itmiş, onu şey(sel)leştirmiş, baskı altına almış ve yozlaştırarak yok etmiştir. Kültür endüstrisinde insanlar birbirlerinin yerine geçmiştir. Onlar Yansımalar metninde, özellikle sinemayı kültür endüstrisinin vahşi aracı olarak nitelemiştir (s. 209). 155 HORKHEIMER ve ADORNO, Aydınlanmanın Diyalektiği Felsefi Fragmanlar //, s. 29.

artık birer kopya olm uşlar ve sadeleşm işlerdir. Birey, artık bir yanılsamadır, sanaldır, kurgudur, kuruntudur, yokluktur ve hiç­ liktir. Kısacası “kültür endüstrisi, bilinçli bir şekilde kendi çıkar­ larım savunacak özerk ve bağımsız bireylerin gelişmesine engel olm aktadır.” 156 Bu bağlamda kültür endüstrisi toplumu özgürleş­ tirici ve insanlaştıncı/insanileştirici yapmaktan ziyade daha çok kökleştirici ve insanaltılaştıncı bir yöne sevk etmiştir. Düşünen ve sorgulayan insan tipi yerine sıradan insan geçmiştir. Dönem sürü inşam dönemi olm uş, yığınlar her tarafa yayılmıştır. Kültür endüstrisi, sıradan insanları (topçular, popçular, sahte sanatçılar, çeteciler, m edyatik televoleciler vb.) kahramanlaştırmış, onlar tem elinde bir “ kahram anlık kültü” yaratmıştır. Herkese, onlara tapınm asını ve onları kutsam asını emretmiştir. Kültür endüstri­ siyle, bilim -düşün-sanat-yazın ve em ek insanları geri plana itil­ miş, vasat insanlar vitrine çıkartılm ıştır. Oysa “ sıradan kişileri 1^7 kahram anlaştırm ak değersiz olana tapm aktır.” Sonuçta modem toplum larda (tüketim toplum lannda), önceki dönem lerde olduğu biçimiyle birbirinden keskin çizgilerle farklı olan “yüksek kültür” ve “alt-kesim lerin kültürü” diye iki ayrı kültür formu kalm am ış­ tır. Söz konusu iki kültür de kültür endüstrisinin “ ‘stilize barbarlığı1 içinde erimiş, yok olup gitm iştir.” K ültür planlanıp yöne­ tildiğinde büyük zararlar görür.159 H er türlü kültür şeklini yokedim m erkezi işlevi gören kültür endüstrisi, gerçek olm ayan sanal bir kültürdür. O nun kendiliğindenliği yoktur. O, şeyleşm iş bir kültürdür. K ültür endüstrisi, büyük endüstriyel tekellerin kitle iletişim araçlarıyla şekillenen, tekellerce kendi sımfsal çıkarları için yönlendirilen, doğal olm ayan, ezilen sınıfların ve kitlelerin aleyhine olan anti-dem okratik bir kültürdür. I f n

156 Adom o’dan aktaran; SWlNGEWOOD, Kitle K ültürü Efsanesi, s. 40. 157 HORKHEİMER ve ADORNO, Aydınlanm anın Diyalektiği Felsefi Fragmanlar II, s. 49. 158 JAY, Diyalektik İmgelem: F ra n k fu rt Okulu ve Sosyal A raştırm alar Enstitüsü T arihi 1923-1950, s. 312. 159 ADORNO, K ü ltür Endüstrisi: K ültür Yönetimi, s. 122.

7. BÖLÜM FRANKFURT OKULU’NUN MARXİST TEORİ ELEŞTİRİSİ "Marksizm bugün, tarihsel ve teorik bir krizin tam ortasındadır. Bu, basitçe Marksist hareketin içindeki bir kriz değil, bizzat Marksizm'in krizidir. Bu kriz, dışsal anlamıyla, Marksizm’in I. Dünya Savaşı öncesindeki dönem boyunca Avrupa işçi sımfi hareketi içinde yakaladığı- kısmen asılsız ama kısmen de gerçek- hâkim konumun tümden çöküşü olarak kendini açığa vurmaktadır. İçsel anlamıyla ise kendini, Marksist teori ve pratiğin dönüşümü, yani Marksistlerin, bir bütün olarak buıjuva ulus devletler sisteminin yanı sıra, bizzat kendi ulus devletlerinin vis-â-vis [karşısındaki] konumlarının da en dolaysız haliyle değişime uğradığı bir dönüşüm şeklinde açığa vurmaktadır. Günümüzdeki krizin teorik kökenlerini, Marx ve Engels’in devrimci teorilerinin onlann halefleri tarafından saptırılmasında ya da aşın basitleştirilmesinde bulmak, yanıltıcı ve hatta yanlıştır. Bu yozlaşmış ve çarpıtılmış Marksizm’in karşısına bizzat Marx ve Engels’in ‘saf teori'lerini koymak da, aynı ölçüde yanlıştır. Bugünün krizi, son tahlilde, başlı başına Marx ve Engcls’in teorilerinin bir krizidir. ‘S a f teori’nin somut tarihsel akıştan ideolojik v e doktriner kopuşu, teorideki başka gelişmelerin yanı sıra, bizâtihî günümüzdeki krizin bir ifadesidir. Hâlihazırda kritik bir aşamaya girmiş olan bu Marksizm formu, 19. yüzyılın ikinci yansının bir ürünüydü. O, daha erken bir dönemin tarihsel koşullan altında, yani 19 yüzyılın sonralanndaki koşullardan kökten farklı olan koşullarda formüle edilmiş bir teorinin unsurlannca yaratılmıştı. Bu unsurlar, işçi sınıfı hareketine, Avrupa kapitalizminin henüz tam gelişmediği bir dönemde aktif olarak dahil olmuştu. Tüm bir Marksizm tarihi açısından, teorinin pratik temelden kopmasının kökeni, tam da buradadır. Bu teori, en başından bu yana, asla ‘mevcut sınıf mücadelelerinin genel ifadesi’ olmamıştır. Daha ziyâde o, önceki bir tarihsel dönemdeki sın ıf mücadelelerinin çok parçalı bir ürünüdür ve dolayısıyla da, tamamen yeni koşulların bir sonucu olarak ortaya çıkan günümüz sınıf mücadeleleriyle herhangi bir somut ilişkisi bulunmamaktadır” (Kari KORSCH, Sosyal Bilimler ve Marksizm: Seçme Yazılar, s. 73-74).

E le ştire l te o ri, o rta y a ç ık ış k o ş u lla n b a ğ la m ın d a M an cist bir ıe lim e sa h ip tir. A n c a k b u e ğ ilim in d e n , ö z e llik le 1 9 3 0 ’lard a n a re n y a v a ş y a v a ş v a z g e ç m e y e b a şla m ış tır. E le ştire l teori, y al teo ri a la n ın d a k e n d is in i hem M an cist te o riy le

i 1işki 1endirerek hem de onu eleştirerek var kılmıştır. Frankfurt O kulu’nun eleştirel teorisi, kuruluşu sırasında Marxist teoriyi yeniden canlandırm a ve ona işlerlik kazandırm a niyetindeydi. Frankfurt O k u lu ’nda H orkheim er’ın öne çıkışıyla eleştirel teorinin M arxizm odaklı gövdesi yavaş yavaş zayıflamaya yüz tutmuş ve hatta “tarihsel m ateryalizm bilim olarak değil, ‘eleştiri’ olarak yeniden tanım lanm ıştır.” 1 H orkheim er ile birlikte M arxist teori ve onun term inolojisinin yeniden değerlendirilm esi', “işçi hareketleri ve kapitalizm in tarihsel olarak değişen k oşullan altında”3 M arxist teorinin yeniden form üle edilm esi ve kritiği öne çıkm ıştır. H orkheim er hayatı boyunca öteki eleştirel teorisyenlerden farklı olarak M arx ’la ve M arxist teoriyle sürekli m esafeli olm uş, hatta “M anc’tan son derece nadir olarak alıntı yapm a”4 yolunu seçmiştir. H orkheim er’ın bu sert tavrı, daha sonralan eleştirel teroisyenlerin tam am ının düşün yönelim ine sirayet etmiştir. “M arcu se’ün M arx ’a yönelik en sert eleştirisine, varlığı her sayfada hissedilm esine rağm en M arx adının nedense bir kez olsun anılm adığı Eros ve U y g a rlık la rastlarız.”5 Bunun ana nedeni, gerek H orkheim er gerekse öteki eleştirel teorisyenlerin “O rtodoks M arxizm ” Ğ ya da M arxizm -L eninizm ile ilişkili olm am alarıdır.

|

4

SWINGEWOOD, Sosyolojik Düşüncenin Kısa Tarihi, s. 334. MARCUSE, “Marcuse ve Frankfurt Okulu”, s. 60 (Bryan Magee’nin vurgusu). DUBIEL, Helmut; Theory and Politics, MIT Press, Cambridge, 1985, s. 17. SLATER, Frankfurt Okulu: Kökeni ve Ö nem i (M arksist Bir Yakla­ şım), s. 68. BERMAN, Marshall; M arksizm le M aceram , Çeviren: Aylin Ülçer, İletişim Yayınları, İstanbul, 2005, s. 176. Eleştirel teorisyenlerin ortodoks Mancizmin tüm boyutlanna karşı tavırları eleştireldir. Onlann ortodoks Marxizm kritiği en net bir biçimde estetik alanında görülebilir. Mancist estetiğin başat Ortodoksluğunu sorgulayanla­ rın başında Marcuse gelir. Eleştirel teorisyenlerin ve bilhassa Marcuse’un karşı olduğu ortodoks Mancist estetiğin temel tezleri şunlardır: 1) Sanat ve maddi temel (altyapı) arasında, sanat ve üretim ilişkileri bütünlüğü arasın­ da belirli bir bağlantı vardır. Üretim ilişkilerindeki değişimle üstyapı öğesi olan sanat da değişir. 2) Sanat ve sosyal sınıflar arasında belirli bir ilişki

E leştirel teorisyenler, daha ço k H e g e l’in etkisindedirler.7 O nlar, Jegelcildirler. O n la n n H eg elciliğ i “ tadilatlı H eg elcilik ” 8 olarak Lİtelendirilmiştir. E leştirel k u ram cılar, H egelci “ ak ıl” terim ini ön landa tu tm u şlard ır.9 K ilm in ste r’in işaret ettiği gibi, eleştirel teoriin tem el d ay an ağ ı o lan eleştirel-n esn el akıl görüşü, esasm dan le g e lc id ir.10 B u d u ru m , ö z e llik le H o rk h e im e r’ın m etinlerinde

vardır. Asıl, gerçek v e ilerici sanat yü k selen sınıfın sanatıdır. Sanat, ait o l­ duğu sınıfın bilincini d ile getirir. 3) Siyasal olan v e estetik olan, devrimci içerik ve sanatsal nitelik örtü şm e eğilim i taşır. 4 ) Sanat, y ü k selen sınıfın çıkarlarını ve gerek sinim lerin i anlatmak zorundadır. 5) Ç ök ü şte olan s ın ıf ve onun tem silcileri y o z la ş m ış sanattan başka herhangi bir ş e y üretmeye yetenekli değildirler. 6) G erçek çilik , sosya l ilişkilere en yeterli olarak kar­ şılık g elen sanat formudur. O, en doğru sanat biçim idir ( M A R C U S E , Es­

tetik B o y u t- S a n a tın S ü rek liliğ i: M a r x ist E stetiğin B ir Eleştirisine Doğru, s. 15-16). M a r c u s e ’a g öre, bu tezlerden her biri so sy al üretim iliş­ kilerinin sanatsal yapıtta tem sil e d ilm e s in e vurgu yapar, sanatı ideoloji olarak kavrar, gerçek sanat olarak “proleter sanatı” ö n e çıkarır. M arcuse ise ortodoks M arxist estetiğin tezlerin e karşı tezler ileri sürm üş, sanatın her zam an sınıflar üstü old u ğu n u iddia etmiştir: “ Bugün, gerçek sanatın seslen d iği ö z n e toplum sal olarak an onim dir, d evrim ci k ılgının gizil özn esi ile ç a k ışm a z” (A .g.e., s. 34). T eorik bir an ti-h ü m an izm olarak M arksizm bağlamı (B E L G E , Murat; “ John L e w i s ’e C e v a p Ü stü n e” , L ouis Althusser, John Levvis’e C e v a p (iç.), Ç eviren: M üntekin Ö k m en , V Y a y ın la n , A n ­ kara, 1987, s. ix] dışına çıkarak M arxist estetiğin “ hü m an ist” bir fe ls e fe içinde k avram salla ştın lm a sın a dair bkz. L U K Â C S , E stetik I; L U K Â C S , Georg; Estetik II, Çeviren: A h m e t C em a l, Payel Y a y ın e v i, II. Baskı, İs­ tanbul, 1992; L U K Â C S , G eorg; E stetik III, Çeviren: A h m et C em al, Payel Y a y ın ev i, I. B ask ı, İstanbul, 1988; T U N A L I , İsmail; M a rk sist Es­ tetik, Altın Kitaplar Y a y ın e v i, İstanbul, Tarihsiz. W ALLACE ve W OLF, C on tem p orary S o c io lo g ic a l T h eory: C o n tin u in g the C la ss ic a l T r a d itio n , s. 115. J A M E S O N , Fredric; M o d e r n iz m İdeolojisi: E d e b iy a t Y azıları, Çeviren: K em al A takay ve T u n c a y Birkan, M etis Y a y ın la n , İstanbul, 2 0 0 8 , s. 238. Bu bağlam da, H a b erm a s’a göre, “fe lse fe n in tem el konusu akıldır” ( H A B E R M A S , İletişim sel E y le m K u r a m ı: 1. C ilt/E y le m R asyonelliği

ve T o p lu m sa l R a s y o n e lle ş m e , 2. C ilt/İşlev selci A klın Eleştirisi Ü zeri­ ne, s. 25). K IL M IN S T E R , Richard; P ra xis and M eth o d : A S ociolo gica l D ialogu e w ith L u kâcs, G r a m s c i a n d the E arly F r a n k fu r t S ch o o l, R ou tled ge & K egan Paul, L on d on , 1979, s. 2 4 6.

başat olarak karşım ıza çık ar." Eleştirel teorisyenler, H egel’in yanı sıra “M arx ’m erken çalışm alarının” 12 (“ 1845 öncesi M anc’ın” 13), eş d ey işle M a rx ’ın H egelci olduğu dönem deki düşüncelerinin etk isin d ed irler. B u n ed en le, H a b e rm a s’ın d eyişiyle kendilerini “ G en ç H eg elcilerin ç a ğ d a şla n ” 14 o larak nitelem işlerdir. E leştirel teo rin in M arx ist teo riy e y ö n elik eleştirel tavrını doğru an lam ak a ç ısın d a n 1845 ön cesi y ılların düşünsel dokusunu ve iklim ini b ilm ek g erekir. 1 9 2 0 ’lerin b a ş la n n d a M ancist d ü şü n geleneği içerisinde L u k â c s’ın Tarih ve S ı n ı f B ilin c i m etn iy le K o rse li’un M ancizm ve F e ls e fe 's i, M an cizm in felsefi y ö n ü n e karşı ilg in in artm asında etkili o lm u şla rd ır. L u k âc s ile K o rsch , söz k o n u su yapıtlarında, “ b ilim sel so sy a liz m ” teo risi o lara k M ancizm in resm i kom ünist ve sosyal d e m o k ra tik y o ru m u n a karşı çık m ışlar, b ilh assa da M an cizm in felsefi v e H eg e lci ö ğ e le rin i öne çık arm ışlard ır. K o rsch , b ilim sel so sy a liz m in in şacısı o lara k n iteled iğ i M arx v e E n g e ls ’in h iç b ir z a m a n “ y en i b ir felsefe o lu ştu rm ak tan ” 15

HORKHEIM ER, Akıl Tutulm ası; H ORKHEIM ER, Critical Theory: Selected Essays; H O R K H EIM ER, G eleneksel ve Eleştirel Kuram. 12 HELD, Introduction to Critical Theory: Horkheimer to Habermas, s. 15. Althusser, Marx’ın yapıtlannda 1845’den sonra gözlenebilen “epistemolojik kopuntu” olduğunu vurgulayarak “ 1845 öncesi Marx” (genç Marx) ve “ 1845 sonrası Marx” (olgun Marx) aynmı yapmıştır (ALTHUSSER, Louis; Özeleş­ tiri Öğeleri, Çeviren: Levent Targu, Belge Yayınlan, İstanbul, 1991, s. 9-32). Althusser’e göre, “Marx, 1845’te kendinden önce var olmayan bir bilimin te­ mellerini atmaya başlar Bu tarih bilimidir. Bunun için yeni bazı kavramlar ile­ ri sürer, bu kavramlar yavaş yavaş bir teorik sistem içerisinde belirlenir, uyumlanırlar; bunlar onun daha önceki hümanist gençlik yazılarında bulun­ mayan kavramlardır üretim tarzı, üretici güçler, üretim ilişkileri, altyapıüstyapı, ideoloji vb. gibi. Kimse yadsıyam az bunu” (A LT H U SSE R , John Levvis’e C evap, s. 33). 14 STIRK, Critical T heory, Politics and Society: An Introduction, s. 31, 43 ve 61. 15 Burada Althusser’in saptamaları ilgi çekicidir. Althusser’e göre, Mancizm bir bilimdir, üstelik “tarih kıtası”nı açan bilimdir. Ama bu bilimden sonra, bu yeni kıtanın (tarih kıtasının) açtığı diyalektik felsefeyi tamamlamaya M arx’ın ömrü yetmemiştir. “Gerçek Mancist felsefeyi Manc, ancak Kapita l’i tamamladıktan sonra yazabilirdi” (A L T H U SSE R , Louis; Lenin ve 11

yana olm adıklarını iddia etm iştir. “ M arx ve Engels en geç 1845’ten b aşlay arak k en d ilerin in yeni m ateryalist bilim sel görüşlerini artık fe ls e fe o lm a ya n b ir g eçiş diye nitelem işlerdi.” 16 O ysa M arx izm le felsefe arasındaki ilişkide teori ve praxis açısından o lağ an ü stü önem taşıy an bir sorunun varlığı, eş deyişle M arx izm le felsefen in ay rılm azlığ ı, M arx yanlılarınca ■ 17 ■ * (ortodoks M arx istlerce ) p ek ö n em sen m em iştir. O rtodoks M arxistler, teo rilerin in felsefi y an ın ı ihm al etm işlerdir. “ M ark sistlerin p ek çoğu... u staların ın verdiği talim ata sahiden de ‘kılı k ılın a 1 u y d u lar v e aynı y o lu tu ttu lar, am a sadece H egel felsefesini d eğ il, h er çe şit felsefey i b ir k en ara iterek! Ö rneğin felsefe k o n u su n d ak i k en d i o rto d o k s M ark sist görüşlerini, Franz M ehring kısa ve öz o lara k hep şöyle, yani ‘bütü n örüm cek d o k u la rın ı’ re d d etm e şe k lin d e n iteliy o rd u , kısaca ustaların ölüm süz ese rlerin e k a y n a k lık etm iş o lan ko şu lları reddetm e şek lin d e.” 18 L ukâcs ise, “ H e g e l’in y ö n te m in e ö zg ü k ateg o rilerin tarihsel m atery alizm

için h ay a ti ö n em

k a z a n d ığ ın ı” 19 v u rg u lay arak ,

K a p ita lin “ Ö n sö z ” ü n d e M a r x ’m H eg el ile ilişk isin d en söz ettiği ü n lü p a sa jın ' “ ço ğ u k ez b u ilişk in in ö zü n d ek i ö n em in Felsefe, Çeviren: Bülent A k soy ve Diğerleri, İletişim Yayınlan, İstanbul, 1989, s. 39). 16 KORSCH, M arksizm ve Felsefe, s. 47. 17 Lukâcs’a göre, ortodoks Marxizm/Marx Ortodoksluğu, Marx’m kendi araştırmalannın sonuçlarını hiç eleştirmeden benimsemek değildir, tam aksine “Ortodoksluk yalnız ve yalnız yöntem konusundadır; doğru araştırma veya sor­ gulama yönteminin diyalektik Mandzmde bulunabileceği, bu yöntemin sadece onun kurucusunun anlayışı veya çizgisinde geliştirilebileceği, genişletilip de­ rinleştirilebileceği şeklinde vanlan bilimsel bir kanaattir. Bu yöntemi aşmaya ya da iyileştirmeye yönelik tüm girişimlerin işin sonunda yüzeyselleştirmeye, besbelüleştirmeye ve ekletizme vardıkları ve vardırmaya mahkûm olacakları kanaatidir” (LUKÂCS, Tarih ve Sınıf Bilinci, s. 54). 18 K ORSCH, M arksizm ve Felsefe, s. 33-34. 19 LU K Â C S, Tarih ve S ın ıf Bilinci, s. 49. 20 Marx’ın ünlü pasajı, metodolojik yöneliminin temelidir: “ Benim diyalek­ tik yöntemim, Hegelci yöntemden yalnızca farklı değil, onun tam karşıtı­ dır da. Hegel için insan beyninin yaşam-süreci, yani düşünme süreciHegel bunu ‘Fikir’[ ‘/f/ea ’] adı altında bağım sız bir özneye dönüştürür— gerçek dünyanın yaratıcısı ve mimarı olup, gerçek dünya, yalnızca ‘Fi-

M arxistler tarafından küçüm senm esine yol açtığım ”21 ileri sürmüştür. D olayısıyla Lukâcs, M arx’ın, H egel’in diyalektiğinin bir “köpek ölü sü ”22 gibi incelenm eyeceğine dair uyarısının ortodoks Marxistler tarafından “boş” bir cümle olarak kavrandığını bildirmiştir. Lukâcs da tıpkı Korsch gibi dikkatleri M arxizm in felsefi yönüne, yani H egelci öğelerine yoğunlaştırm ış, Marx ve M arxizm i anlamanın ön koşulu olarak 23 H egel’e yönelm iştir. Lukâcs, M arxızmi krizden kurtarmak için M arx’ın felsefi yönüne, yani genç M arx’ın (H egelci M arx’a) felsefesin e vurgu yapmıştır. Bu çerçevede Lukâcs, M arx’ın gen çlik yapıtlarında gerçek filo z o f olarak konum landığını iddia etmiştir: “M an t’ın gençlik eserlerini onun

kir’in dışsal v e g ö r ü n g e s e l ( Phenomenaf) biçim idir. B en im için ise tersine, fikir, maddi d ünyanın insan aklında y a n sım a sın d a n v e d ü şü n ce b içim leri­ ne d ö n ü şm e sin d e n başka bir ş e y değildir. H egel d iya lek tiğ in in m istik y ö ­ nünü, otu z yıl kadar ö n ce, h e n ü z daha m od a o ld u ğ u bir sırada eleştirm iş­ tim. A m a tam da Das K apital 'in birinci cildi ü zerin d e ça lıştığım sırada, kültürlü A lm a n y a ’da g e v e z e lik ed en hırçın, küstah v e bayağı (m u k a llit­ ler), L essin g za m a n ın d a S p i n o z a ’ya ‘ö lm ü ş k ö p e k ’ d iyen kahraman M o ses M e n d e ls s o h n ’un yap tığı gib i, H e g e l ’e saldırm anın tadını çıkarıyorlardı. Bu yü zd en ben, a çık ça gü çlü bir düşünürün ö ğ ren cisi o ld u ğ u m u itiraf et­ tim v e hatta d eğ er teorisi b ö lü m ü n d e yer yer o n a ö z g ü ifad e b içim lerin e de kur y a p tığım oldu. H e g e l ’in e lin d e d iy a lek tiğ in m is t is iz m le b o zu lm a sı, a y ­ rıntılı v e b ilin çli bir b iç im d e d iy a lek tiğ in g e n e l iş le y iş b içim in i, ilk k ez onun su n m u ş o ld u ğ u g erçeğ in i örtem ez. H e g c l ’d e d iyalek tik baş aşağı du­ ruyor. M istik kabuk içersind ek i akla uygun özü bulm ak istiyorsanız, onun y en id en ayakları ü zerin e oturtulm ası g erek ir” ( M A R X , K a p i t a l , K a p i t a ­ list Ü r e t i m i n E l e ş t i r e l B i r T a h l i l i , B i r i n c i Cilt, s. 28). K orsch da, “ Marx v e E n g els, H e g e lc i d iy a lek tik te var olan eleştirel v e d evrim ci ilkeyi ortaya çıkartıp onun burjuva top lu m u n u n tüm koşullarının in c e le n m e sin e ve teori ile

21 J2

pratikte,

proletaryanın

m ü c a d e le s in e

u y g u la m ışla rd ı”,

dem iştir

(K O R S C H , Kari; K a r i M a r x : M a r x i s t K u r a m v e S ı n ı f H a r e k e t i , Ç e v i­ ren: M e h m e t O k y a y u z , D oruk Y a y ın la n , Ankara, 2 0 0 0 , s. 59). L U K Â C S , T a r i h ve S ı n ı f Bil in c i, s. 48. A .g .e ., s. 4 7 . Oysa Althusser, M arx’ı anlamak için H e g e l’i anlamanın zorunlu olmadığını iddia etmiştir. Marx anlaşıldığında Hegel de anlaşılmış olur. Bu konuda en iyi örnek, H e g e l’in felsefesinin ayrıntılı tahlilini yapmadan M arx’ı çok iyi idrak etm iş olan L enin’dir. “ L enin’in H e g e l’i anlaması için onu okuması gerekmi­ yordu, çünkü H e g e l’i zaten anlamıştı, çünkü daha ön ce M arx’ı iyice okumuş ve anlamıştı” (A L T H U S S E R , L en in v e Felsefe, s. 122).

dünya görüşünü kapsayan toplu tasarıma dahil ettiğimi düşünüyorum. Oysa o zamanki m arksistler bu gençlik yazılarını onun sadece kişisel gelişm esine özgü tarihsel birer belge olarak görmek istiyorlardı. On yıllarca sonra bu durum tersine döndüyse, yani gerçek filozof olarak genç M arx’ın kendisi sunulup olgunluk eserleri ihmal edildiyse Tarih ve S ın ıf B ilinci'nin bunda hiçbir kabahati yoktur; çünkü kitap M arx’ın dünya tasarım ını -doğru veya yanlış- daim a tem elinde bütünsel bir birlik olarak kabul edip öylece ele alm aktadır.”24 Lukâcs ile K orsch hem buıjuva kapitalist doktrininden özgürleşen bireyler hem de baskıcı toplum a karşı koyan “devrim ci bilinç” üretm enin önem inden söz etm işler, devrimci teori ve politika için ortodoks M arxistlerden daha fazla felsefenin ve kültürün önem ine değinm işlerdir. Ortodoks Mancist siyasanın m erkezi ekonom ik ve siyasal savaşım iken, özellikle K orsch devrim ci savaşım ın tem el öğesi olarak “ ideolojik eleştiri” ve “ entelektüel eylem ” in gerekliliğini ön plana çıkarm ıştır. Bu çerçevede K orsch ile Lukâcs, ortodoks M ancistlerin devrim ci savaşım a, yani sınıfsal savaşım a dair kuramsal ve siyasal eksiklerini açığa çıkarm ışlar ve onlara yoğun bir şekilde itiraz etm işlerdir. K o rsch ’un ortodoks M ancistlerin argüm anlarının karşısına koyduğu başlıca itirazlar şöyle sıralanabilir: ^ 1) Etkilediği toplum lardaki azgelişm iş sosyo-ekonom ik ve siyasal koşullara bağlı olm ası, 2) Buıjuva devrimlerinin siyasal biçim lerine tutunup kalması, 3) İngiltere toplumundaki var olan sosyal ilişkileri gelecekteki gelişmelerin modeliymiş gibi sosyalist topluma geçiş sürecinde nesnel bir önkoşul olarak tartışm asız benimsemesi,

24 LUKÂCS, Tarih ve Sınıf Bilinci, s. 27. 25 KELLNER, Critical Theory, M arxism and Modernity, s. 1!. *6 GERLACH, Erich; “Mancizmin Devrim Felsefesinden ProleterEylemin Bilimsel Kuramına Doğru Geliştirilmesi Yolunda Kar! Korsch’un Yeri”, KORSCH, Kari; M arksizm ve Felsefe (iç.), Çeviren: Yılmaz Öner, Belge Yayınlan, İstanbul, 1991, s. 29.

4) Hedeflediği sosyalist toplum yapılanmasında devletin rolüne ve işlevine çok önem vermesi, 5) Kapitalist üretim tarzındaki gelişmeyi işçi sınıfının sosyal devrimiyle özdeşleştirerek mistikleştirmesi, 6) Proletaryanın özgürlük ve hak özgürlüğünü belirsiz bir geleceğe erteleyerek sosyalizmi iki aşamaya bölmesi. Ortodoks Marxistler, üstyapıyı şekillendirenin ve kontrol edenin altyapı olduğunu iddia etmişlerdir. Eş deyişle, ortodoks Marxistler ekonomik gelişme açısından tarihin dinamiğini yorumlayan indirgemeci ekonomizme yönelmişlerdir. Çünkü Korsch’a göre, onların öncüleri olan Marx “toplumsal yaşam sürecinin tüm olgularını ekonomiye bağlamış” , “toplumun tarihsel gelişimini, maddi üretim güçlerinin ve ilişkilerinin gelişimi olarak betimlemiş” ' ve “ekonomik altyapının üstyapıya ve toplumsal varoluşun bilince olan etkilerinden”2’ söz etmiştir. Kısacası M arxizmin bu versiyonu (ortodoks M arazm ) iki boyutta deterministiktir: 1) Üstyapıyı belirleyen ekonomik temeldir (altyapı), 2) Sosyal hayatın tüm yönlerini belirleyen ve kökleri ekonomide olan tarihin yasaları. Ortodoks Marxizm, sosyal gelişme biliminin statüsüne sahip çıkan ve dogmatik olma yolunda ilerleyen bilimselci bir eğilimdir. Korsch ve Lukâcs, objektif sosyal koşullar ve ekonomik yasalar üzerine vurgu yapan Ortodoks M arxızmin tersine, Marxızmi eylem, kültür ve öznelliğin önemini vurgulayan bir “praxis felsefesi” olarak görmüşlerdir. . •

Praxis felsefesi, daha çok eylem-yönelimlidir. Teori ve praxisin birliğinin öneminde ısrar eder. Praxis felsefesi, sosyalizmin inşasının amilleri olarak parti ve devlet bürokrasisinin üzerindeki işçi konseyleri kurumunda olduğu gibi işçilerin kendi özyönetim ve etkinliklerinin önemini vurgulama eğilimi taşır.30 27 28 29 30

KORSCH, Kari Marx: Marxist Kuram ve Sınıf Hareketi, s. 241 A.g.e., s. 240. A.g.e,, s. 229. KELLNER, Critical Theory, M arnsın and Modernity, s. 11.

Korsch ve Lukâcs ’ın praxis felsefesi anlayışım belirginleştirmelerinde erken 1920’lerdc Avrupa devrimlerinin başansızlığının ve beraberinde faşizmin doğuşunun Marxizmin krizini üretmesinin büyük rolü vardır. Korsch ve Lukâcs gibi praxis felsefesi taraftarları, Marxist yönelimli devrimin 1917’de Sovyetler Birliği’nde vuku bulmasına karşın başarılı devrimlerin B atı’da oluşmamasını, orada Marxist devrim için objektif koşullann yeterli ancak sübjektif koşulların yetersiz olmasına bağlam ışlardır.'1 Çünkü proletarya kendisini sürekli olarak “ekonomik” ve “siyasal” eylemlerle sınırlamıştır. Oysa proletaryanın “ felsefi” eylemini de içeren “ zihinsel” eylemiyle aynı zamanda buıjuva bilinç biçimlerine karşı da savaşım verilmesi gerekir. K orsch’a göre, “bu mücadelenin sonunda, belli bir döneme kadar ki tüm toplum pratikte ekonomik temelleriyle birlikte tamamıyla altüst olmakla birlikte teoride de tamamıyla aşınmış ve ortadan kalkmış olacaktır: Önce felsefeyi gerçeklik haline getirin ki sonradan ortadan kaldırabilesiniz ”32 İşte, proletaryanın görüş ve yöntemlerinin birleşimi olarak Marxizm bile o zamana değin taşıdığı “ felsefi karakteri” korumadan yapamaz. Bu noktada sorunun hâlâ felsefi olan yönünü anlamamanın gerek reel gerekse teorik tarih açısından büyük önemi bulunmaktadır. M arxizmin “öznel” ve “eylemsel” yanı bizatihi onun kendi içinden felsefeyle birlikte atılmış durumdadır. Bu arada “bilinç” ise tek başına bir “gerçeklik” sanılan maddi yaşama sürecinin bağımsız olmayan bir yansıması haline indirgenmiştir. Böylece “gerçeklik” olarak benimsenen “zihin dünyası”nın sosyal gerçekliğin tümüyle olan diyalektik ilişkisini kavramak olanaksızlaşm ıştır/ Korsch, 1917-1918 devrimci olaylarından etkilenerek M am zm e yöneliminde, kendinin M arx-anlayışındaki özgül noktayı yakalamıştır. K orsch’un M arx-kavrayışındaki özgül yön, “tarihsel dünyaya M arx paralelinde materyalist ve diyalektik 31 A.g.e., s. 12. 32 KORSCH, Marxizm ve Felsefe, s. 91. 33 GERLACH, “Marksizmin Devrim Felsefesinden Proleter Eylemin Bilimsel Kuramına Doğru Geliştirilmesi Yolunda Kari Korsch’un Yeri”, s. 16-17.

bakışın içinde yer alan öznel ve eylemci momenti ön plana çıkarm ak dem ektir.”34 Böylelikle Korsch, 1917’lerde işçi hareketinin uğradığı başarısızlıkların nedenini “ öznel bilincin” “nesnel” tarihsel durum un ve koşullann gerektirdiği anlayışın çok gerisinde kalm asında görm üştür. Dolayısıyla Korsch, Marx ve M arxizm i anlam a noktasında Alman felsefesine ve bilhassa da H eg el’e başvurm uş'5, M arxizm i yeni baştan tıpkı Lukâcs gibi Hegel felsefesine doğru yönlendirm eye, M arxizmdeki Hegelci yönleri geliştirm eye çalışm ış, devrim de ortodoks M ancistlerin aksine “nesnel” değil, “ öznel” koşulların ve etkenlerin önem ine vurgu yapm ıştır. K orsch ve Lukâcs gibi H egelci M arxistler olarak da bilinen “Batılı M arxistler” radikal siyasal değişm eleri olanaklı kılmak için kendilerinin sosyalizm düşüncesi, ideoloji, kültür, sübjektivite ve bilinçle ilgilenm elerini zorunlu görm üşler36, M anc’ın m ateryalizm i/m etodoloji kavrayışıyla iç içe gördükleri H egelci yöntem e37 ve H eg elcilik ’e yönelm işlerdir. Bu kavrayışlarıyla K orsch ve Lukâcs, Frankfurt O k u lu ’nun temel yönelim lerini ve M ancist teoriye ilişkin değerlendirm elerini belirleyen ana düşünürler olm uşlardır.38 Başta Horkheim er olm ak üzere öteki eleştirel teorisyenler, K orsch ve L ukâcs’m ortodoks M ancizm e dair olum suz eleştirileriyle H egel’in diyalektik yöntem inin önem ini vurgulam alarım (H egel’e yönelim lerini), teorik duruşlarının m erkezine koym uşlardır. B öylece, eleştirel teoriciler klasik ortodoks M ancizm in aşın bilim selci ve objektivistik eğilim lerine karşı koym uşlardır.39 34 A.g.m., s. 12. 35 A.g.m., s. 14. 36 KELLNER, C ritical T heory, M arxism and M odernity, s. 12 KORSCH, K ari M arx: M arxist K u ra m ve Sınıf H areketi, s. 243. 38 KELLNER, Critical Theory, Marxism and Modernity, s. II; STIRK, Critical Theory, Politics and Society: An Introduction, s. 4; ARATO, Andrevv; "Introduction” (for Political Sociology and Critique of Politics), The Essential Frank furt School Reader (iç.), Editör; Andrevv Arato ve Eike Gebhardt, The Continuum Publishing Company, Nevv York, 1998, s. 5-7. 39 SWINGEWOOD, Alan; M arx and M odern Social Theory, A Halsted Press Book, John Wiley and Sons, Nevv York, 1975, s. 223.

Onlar, burjuva bilim inin ve felsefesinin başat formlarındaki yetersizliklere karşılık olarak disiplinler ötesi “materyalist sosyal teori”yi, Y3™ “disiplinler ötesi materyalizm ”40 anlayışını geliştirmişlerdir. Eleştirel teori savunucularına göre, ortodoks Mancızm, dogm atik, indirgem eci ve objektivistik metafizik m ateryalizm de donup kalm ışken; burjuva sosyal bilim düşüncesi, bilim lerin parçalanm asını, aşırı uzm anlaşmasını ve sahte bölünm üşlüğünü yaratm ıştır. G erek ortodoks Marxızm gerekse de buıjuva sosyal bilim düşüncesi, kendi araştırmalarım ve argüm anlannı öteki disiplinlerden izole etmişlerdir. Ortodoks M arxızm in ve buıjuva sosyal bilim paradigm asının objektivist yöntem leri (yani pozitivist ve bilim cilik yönelimi) kullandıkları için sosyo-ekonom ik, siyasal ve kültürel koşulların (atm osferin) proletaryayı ve diğer sosyal kesim leri faşizme götürmesi gibi güncel sosyal sorunları ve gelişm eleri kavram sallaştıram am ışlardır. B unun yanı sıra, özellikle de ortodoks M arxizm devrim ci bilinci geliştirm ede yetersiz kalmıştır. Eleştirel teorisyenler, ortodoks M arxızm ve buıjuva sosyal bilim söylem inin bu ikili krizini aşm a hususunda bilim lerin ve felsefenin bütünleşm esi yoluyla nitelendirilen “ m ateryalist sosyal teoriyi” geliştirm ek için yoğun çaba sarf etmişlerdir. 1930’lar boyunca eleştirel teori m ensuplan hem A lm anya’da başat olan spekülatif, m etafizik ve soyut felsefenin hem de o dönem de çeşitli uzm anlaşm ış sosyal bilim lerin m etodolojik ve tözsel yoksulluklannm radikal eleştirisini yapm ışlardır. Bundan dolayı felsefe ve bilim lerin birliğine dayalı m ateryalist sosyal teori inşası projesi, Stalin gibi kom ünistlerin ya da K autsky gibi çoğu ortodoks sosyal dem okratların bilim ciliğine, akadem ik felsefe ve uzm anlaşm ış buıjuva sosyal bilim fikrine karşıtlık olarak düşünülebilir. Bu bağlam da H orkheim er’ın yapmış olduğu tespit ehem m iyet arz eder: “M ateryalizm bilim in ve felsefenin birleştirilm esini gerekli görür. Elbette materyalizm, daha genel olan felsefi araştırm ada ve daha sınırlı olan bilim 40 KELLNER. C ritical T heory, M arxism and M odernity, s. 22-23.

hedeflerinde çalışm a tekniklerinin farklı olduğunu kabul eder, tıpkı araştırm ada yöntem ile araştırm anın sunumunun arasındaki farklılıkları kabul edişi gibi.”41 Eleştirel teorisyenler, M arxist teoriyi, özellikle de ortodoks M arxizm in m etodolojik ve teorik tem ellerini sorgulam aya başladıkları dönem de, sosyal gerçekliğin kavranm asında ve toplum salın yeniden yapılanm asında, felsefe, bilim ve sosyal teori arasındaki ayrışm aya karşı çıkm ışlar, felsefe ve bilim in bütünleştirilm esine ve ikisinin yeni bir sentezine ön ayak olm uşlar, bu çerçevede disiplinler arası m ateryalist sosyal teori anlayışlarını geliştirm işlerdir. Eleştirel teorinin kendisini böylesi bir m etodolojik bağlam da konum landırm ası, doğal olarak dikkatleri yalm zca ortodoks M arxizm de olduğu gibi “ekonom ik a lty a p f’ya (tem ele) değil, aynı zam anda “ kültür alam ”na (üstyapısal form lara) kaydırm ıştır. Eleştirel kuram cılar, M arxist teoriyi eleştirm e, ona işlerlik kazandırm a ve katkı sunm a noktasında, öncelikle M arxist teorinin inşa ediliş gerekçesi olan kapitalizm ve onun gelişim i üzerine yoğunlaşm ışlardır. K apitalizm in gelişim ine dair aralarında önem li farklılıklar ortaya çıksa da, kapitalizm in tanım lanm ası ve neliği konusunda M arxist kuram la koşutluk gösteren bakış açılarına sahiptirler. Frankfurt O kulu üyeleri kapitalizm e ilişkin olarak aşağıdaki M arxçı eğilim lerde hem fikirdirler42: 1) İnsanlık kapitalist ü retim tarzının belirlediği b ir toplum da (kapitalist toplum da) yaşam aktadır. B u toplum alışverişe dayalı bir m eta toplum udur. Ü rünler, insan istek ve gereksinim lerini tatm in etm ek için değil, değer ve k â n gerçekleştirm ek için üretilir.

41

HORKHEİMER, Max; “Materialism and Metaphysics”, Max Horkheimer, Critical T h eory: Selected Essays (iç ), Çeviren: Matthevv J. O ’Connell ve Diğerleri, The Continuum Publishing Company, New York, 1999, s. 34. 42 HELD, Introdu ctio n to Critical T heory: H orkheim er to H aberm as, s. 41-42.

2) Ürünlerin meta karakteri (niteliği), basit olarak onların alışverişleri tarafından değil, onların soyut olarak alışverişlerinin yapılması yoluyla belirlenir. Soyut iş zamanına dayalı olan alışveriş, üretim sürecinin öznel yanını olduğu kadar nesnel biçimini de etkiler. 3) Kapitalist sosyal sürecin birliğini güvence altına alan sosyal ilişkilerin toplamı, aynı zamanda onun fetişleşmesini ve şeyleşmesini de sağlar. İnsan emeğinin ürünleri, bağımsız, “kendi yaşamlan olan” ve “doğal” değerler olarak nitelenir. Tüketim, dağıtım ve alışveriş sonucu oluşan sosyal ve maddi ilişkiler hemen anlaşılamaz. Onlar illüzyon ve meta fetişizmi tarafından gizlenir. 4) Kapitalizm, uyumlu bir sosyal bütünlük değildir. Kapitalizm, hem m etalann üretim alanında hem de onların illüzyonu alanında zıtlıklar ve çelişkiler üzerine dayalıdır. Başat üretim ilişkileri üretimin gelişmiş güçlerini engeller ve bir dizi düşmanlıklar üretir. İşçi kitlesinin üretim araçlarından ayrılması kapitale sahip olan kitleyle arasında doğrudan çatışma üretir. Düşmanlıklar ekonomik alanda olduğu gibi kültürel alanda da yükselir. Sosyal olarak meydana getirilen illüzyonlar (ideolojiler) ve aktüaliteler (performanslar ve etkiler) krizlere yol açar. 5) Kapital-yoğun sanayilere doğru genel bir eğilim vardır. Bu eğilim kapitalin yoğunlaşmasını artırır. Serbest pazar, yerini standartlaştırılmış malların monopolistik ve oligopolistik kitlesel üretimine bırakır. 6) Kapitalin organik kompozisyonundaki ilerleyen yükseliş, doğal olarak istikrarsız durumdaki birikim sürecini iyice şiddetlendirir. Bu süreci muhafaza etmek için onun kahram anlan emperyalist genişlemeyi ve savaşı içeren mevcut tüm araçlan kullanırlar.

Eleştirel teori taraftarları, kapitalizmin gelişim sürecinde M arx’ın tahlil ettiği klasik kapitalizmden43, yani liberal pazar kapitalizminden tekelci devlet kapitalizmine geçildiğini iddia etmişlerdir.44 D olayısıyla onlar, Marx"ın öngördüğü sosyalizm oluşum unun yerine faşist aşamaya kaynaklık edebilecek tekelci kapitalizmin egem en olduğunu ileri sürmüşlerdir. T ekelci kapitalizm (‘‘tekelcilik”), kapitalist sistem de aynı pazarda yer alan az sayıdaki büyük şirket (kartel ve tröst) arasında bile şirketler tarafından ortaklaşa bir biçim de fiyatlar sabitleninceye ve fiyat savaşı önem li olarak dizginleninceye kadar tek elciliğin yürürlükte olduğu bir aşamaya vurgu yapar. T ek elciliği, aslında şirketler birlikte uygulamaktadırlar. Bu aşamada pazarda fiyatlar, sürekli bir biçim de artar. Slater’e göre, “Frankfurt Okulu bu konuda herhangi bir hataya

M a r x ’a göre, feod al üretim d ü zen in in zorunlu d ö n ü şü m ü y le gerçek leşen kapitalizm , k ap itale m alik olan b u rju v a ziy le v e ona e m e ğ in i satm ak z o ­ runda kalan proletaryanın oluşturdukları bir üretim tarzına dayalıdır. K ap i­ talizm d ek i üretim etk in liğ i, ancak her b irey sel kapitalin aynı zam an d a o l­ dukça çok say ıd a proleter k u lla n m a s ıy la v e bunun s o n u c u em ek sürecinin büyük ö lç ü d e y ü rü tü lm esi v e n isp eten g e n iş ö lç e k te ürün v e r m e siy le baş­ lamıştır. Ç o k sa y ıd a proleterin aynı za m an d a aynı iş alanında tek bir kapi­ talistin patron lu ğu n d a b en zer türden m eta üretm ek ü zere bir arada ça lış­ maları, hem tarih h em d e m antık b ak ım ın d an kapitalist üretim tarzının ç ı ­ kış n oktasını o lu ştu rm u ştu r (M A R X , K a p i t a l , K a p i t a l i s t Ü r e t i m i n E l e ş ­ tirel B i r T a h l i l i , B i r i n c i C ilt, s. 3 3 6 ). K apitalist üretim tarzında meta bi­ rikimi ön em lid ir. Bu b a ğ la m d a “ kapitalist to p lu m la n n ze n g in liğ i, aslında, ‘m u a zza m

bir m eta b ir ik im i’ olarak k en d in i gö sterir” ( M A R X ,

Kari;

E k o n o m i P o l i t i ğ i n E l e ş t i r i s i n e K a t k ı , Çeviren: S e v im B e lli, Sol Y a y ın ­ lan , Ankara, 1 993, s. 4 1 ) . K ap italist üretim tarzı, s a d e c e m eta üretmek ve biriktirm ekle y e t in m e z , ayn ı z a m a n d a k ap ita listle proleter arasındaki s o s ­ yal ilişkileri d e üretir v e bunu d a im î kılar ( M A R X , K a p i t a l , K a p it a lis t Ü r e t i m i n E l e ş t i r e l B i r T a h l i l i , B i r i n c i C i l t , s. 5 9 4 ). Bu ç e rçev e d e , kapi­ talist s is te m proleterlerin em ek lerin i g erçek leştireb ilecek leri üretim araçlan ü z erin d e “her türlü m ü lk iy e t hakkından tam am en a y n lm ış v e kopm uş o lm a la n n ı” ön g ö rü r ( A . g . e , , s. 7 3 1 ) v e proleterin em ek lerin in “ücretli e m e ğ e d ö n ü ş m e s in i” am açlar ( A . g . e . , s. 186. 4 2 nolu dipnot). Kapitalist

44

üretim tarzı proletaryanın b ü yü k bir k ısm ım sürekli bir b içim d e “ işsiz ya da y a n - iş s i z insanlar h a lin e g e t ir m e y e ” ( A . g . e . , s. 6 5 0 ) v e o n la n ‘Ynümkün olan en g e n iş ö lç ü d e s ö m ü r m e y e ” d ayanır ( A . g . e . , s. 3 45 ). K E L L N E R , C r i t i c a l T h e o r y , M a r x i s m a n d M o d e r n i t y , s. 55.

düşmeden, sürekli olarak ‘rekabet-sonrası kapitalizm’e ve ‘varolan ekonominin, pazarı ve rekabet dinamiklerini ortadan kaldırma eğilim i’ne gönderm ede bulunm aktadır.”45 Eleştirel teoriciler içinde tekelci kapitalizm fenomeninin sistem atik analizini yapanlar arasında Pollock ön sıralarda yer alır. Frankfurt Okulu geleneğinde tekelci kapitalizm, yani “devlet kapitalizm i” vurgusu Pollock’a aittir. Pollock, çoğu düşünürün “devlet kapitalizm i” terim ini kullanmaktan kaçındığım, onun yerine “neo-m erkantilizm ” , “ devlet sosyalizm i”, “ totaliter devlet ekonom isi”, “bürokratik kolektivizm ”, “ yönetsel kapitalizm ”, “yönetim sel toplum ”, “ güç ekonom isi”, “ statü kapitalizm i” ve “devletçe örgütlenm iş özel m ülkiyet-tekel kapitalizm i” gibi kavram lar kullandığım bildirm iştir.46 Söz konusu yaftaların aynı fenom eni tarif etmek için kullanılm ış olm ası, sorunu daha da karm aşıklaştırm ış ve onu içinden çıkılm az bir hale sokm uştur. Pollock ise, devlet kaptalizmi terim ini oldukça net ve berrak bir biçim de açıklam ıştır. Pollock, devlet kapitalizm inin izahım şu şekilde yapm ıştır:47 1) Devlet kapitalizm i, özel kapitalizm in ardılıdır. 2) Devlet kapitalizm inde devlet, özel kapitalistin önemli fonksiyonlarım üzerine alır. 3) Devlet kapitalizm inde kâr ve çıkarlar önem li rol oynar. 4) Devlet kapitalizm i, sosyalizm değildir. Pollock, “D evlet K apitalizm i: O lanakları ve Sınırlam aları” m akalesinde, “biz ‘devlet k ap italizm i’ni en tipik iki çeşidiyle, totaliter ve dem okratik form larıyla, tarihsel olarak kaynaklandığı ‘özel k ap italizm ’den farklılaşan sosyal bir düzen

45

SLATER, Frankfurt Okulu; Kökeni ve Ö nem i (Marksist Bir Yakla­ şım), s. 39. 46 POLLOCK, Friedrich; “State Capitalism: Its Possibilities and Limitations, T h e Essential Frankfurt School Reader (iç.), Editör: Andrew Arato ve Eike Gebhardt, The Continuum Publishing Company, N ew York, 1998, s. 72. 47 A.g.m., s. 72.

olarak tanımlıyoruz”48, demiştir. Bu bağlamda Pollock, devlet kapitalizminin ana karakterlerine ilişkin olarak aşağıda yer alan şu üç belirlemeyi yapmıştır4*1: 1) Devlet kapitalizminde pazar, üretim ve dağıtım fonksiyonlarım koordine eden denetleme fonksiyonundan yoksun kılınır. Bu fonksiyon, direkt denetlemeler sistemi yoluyla devralınır. Ticaret, girişim ve iş özgürlüğü hükümet müdahalesine o derece tâbi kılınır ve bağımlı hale getirilir ki, bunlar pratik olarak ortadan kaldırılmış olur. Otonom pazarın ortaya çıkışıyla beraber, ekonomik yasalar denilen şey de kaybolur. 2) Bu denetimler, üretimin düzenlenmesi ve yayılması uğruna ve onu tüketimle koordine etmek için “yapay-pazar” dahil eski ve yeni aygıtların bir bireşimini kullanan devletin yetkisine verilir. Tüm kaynakların kullanımının ekonomik alanda başlıca başarı olduğu iddia edilir. Devlet banş zamanı devlet etkinlikleri için çizilen bütün sınırlan aşar. 3) Devlet kapitalizminin totaliter formu altında devlet, galip partilerin bürokrasilerinin yönlendirici figürleri olan, devlet bürokrasisinde en üst tabakada yer alan, endüstriyel ve iş yönetiminde en üst basamakta bulunan oldukça güçlü kazanılmış çıkarlara sahip durumdaki yeni yöneten gruplann güç aracıdır. Bu gruba ait olmayan herkes egemenliğin önemsiz bir nesnesidir. Devlet kapitalizminin demokratik formu altında devlet, aynı denetim fonksiyonlarına sahiptir. Ama devletin bizatihi kendisi insanlar tarafından denetlenir. Devlet, kendi yönetsel konumunu bir güç aracına dönüştürmeye ve böylece de dem okratik sistemin totaliter bir sistem şekline girmesinin temelini atacak bürokrasiye engel olan kurumlara dayalıdır. Pollock, devlet kapitalizminin demokratik formuna örnek olarak kapitalist A m erika’yı, totaliter formuna ilişkin olarak ise faşist ekonomileri, özellikle de Hitler Almanyasını

48 A.g.m., s. 72. 49 A.g.m., s. 72-73.

gösterm iştir.50 Pollock, tekelci devlet kapitalizmiyle totalitarizmi (faşizmi) birlikte ele almıştır. Pollock, Zeitschrift'in ilk sayısına şunları yazmıştır: “ Bugün, birçok endüstriyel şirket ve bankacılık kuruluşu, ne kadar bırakınız yapsmlarcı gibi davransalar da hiçbir devletin kendilerinin batmasını, karşılarına geçip tem belce oturup, seyredemeyeceği bir ölçüde büyüm üşlerdir. Belirli düzeyde bir sermaye birikim inin ötesinde, söz konusu şirketler ve kuruluşlar kârâ tek yönlü olarak sahip çıkm ayı sürdürebilm ektedirler, ancak bu devlerden birisinin çöküşü bütün ekonom i, hatta politik alanda feci sonuçlar doğuracağından riski de vergi mükellefleri kitlesine yükleyebilm ektedirler.”51 P ollock’un argüm anlarından en ilginç olanı, faşizmi kapitalizm in genel bir yönelim i çerçevesinde değerlendirm iş olm asıdır.52 Pollock, devlet kapitalizm inin ekonomik, ekonom ik-olm ayan ve doğal siniri ılıklarını analiz etm iş, onun faşizm le yakın organik bağım ortaya koym uştur. Pollock, “faşizm teorisi” ile eleştirel teorisyenlerin çoğu üzerinde etkili olm uştur. P o llo ck ’un argüm anlarından G rossm ann, N eum ann53 ve öteki bazı ortodoks M ancist üyeler rahatsız olm asına karşın,

Benjamin, 1926 yılında gittiği Moskova’daki gözlemlerine dayalı olarak, kişisel özgürlüğün tümüyle feda edildiği ve insanın kendi hayatını örgüt­ leme görevinin başkasına (partiye ) devredildiği Sovyet sistemini, “devlet kapitalizmi” olarak değerlendirmiştir (BENJAMIN, M oskova Günlüğü, s. 93-97). 51 Pollock’tan aktaran; SLATER, F r a n k f u r t O ku lu: Kökeni ve Önemi (M arksist Bir Yaklaşım), s. 43. 52 SLATER, F r a n k f u r t O k u lu : Kökeni ve Ö nem i (M a rk sist Bir Y akla­ şım), s. 46. 53 Franz Ncumann’ın Behem oth: T he S tru c tu re an d Practice of National Socialism (Gollancz, London, 1942) yapıtı, faşizmin ekonomik temelim yadsıma yönelimi olarak gördüğü bütün tekelci devlet kapitalizmi nosyo­ nuna karşı bir saldırı niteliği taşır. Neumann, tekelci devlet kapitalizmine kendisiyle çelişik olarak yoğun eleştiri yöneltmiş, “eğer devlet bütün üre­ tim araçlarının sahibi olsaydı, kapitalizmden söz edilemezdi”, demiştir [SLATER, F ra n k f u r t O kulu: Kökeni ve Ö nem i (M arksist Bir Yakla­ şım)], s. 45. 50

Horkheimer, A dom o ve M arcuse kapitalizmin yeni aşamasına geçiş teorilerini P ollock ’un analizi üzerine inşa etmişlerdir.54 P ollock ’un devlet kapitalizm ine dönük faşizm teorisini hareket noktası olarak gören Horkheimer, A dom o ve M arcuse, öncelikle faşist ideolojinin doğasını, kökenini ve yapısını55

54 K E L L N E R , C r i t i c a l T h e o r y , M a m s m a n d M o d e r n i t y , s. 62-63. 55 A d o m o ’nun “ S p e n g l e r Haklı mı Ç ı k a c a k ? ” v e “ F r e u d T eorisi ve Faşist Pro p a g a n d a n ın Yapısı” yazılan tam am en bu konuya yöneliktir [ A D O R N O , T h e o d o r W.; E l e ş t i r i : T o p l u m Ü s t ü n e Y a z ı l a r (iç.), Ç e v i ­ ren: M. Y ı l m a z Öner, B e l g e Y a y ı n l a n , İsta n b ul, 1990, s. 22- 74]. A d o m o , “ F re ud Teorisi ve Faşist P r o p a g a n d a n ı n Y a p ı s ı ” y a z ı s ı n d a , faşizmi Fr eud cu teori b a ğ l a m ı n d a tart ış m ış , f a ş i z m d e p r o p a g a n d a n ı n ro lü n e işaret etmiştir. A d o m o , faşizm in sevgi karşıtı bir a n la y ış o l d u ğ u n u belirtmiştir. M o d e m t o p l u m d a y a p a y o l a r a k b ir a ra y a g e le n faşist k itle le rde se vginin adı dahi anılm az. Bu ç e r ç e v e d e faş izm in ınşacısı H itle r s evgili b a b a n ı n g e ­ leneksel r o lü n d e n s a k ı n m ı ş v e o n u n y e ri n e t a m a m e n insa nla rı tehdit edici o to riteye ait n e g a t i f b ir rol se çm iştir. F a ş i z m d e ö n e m l i olan sevgi değil, otorited ir [ A D O R N O , “ F r e u d T e o r i s i v e F a şist P r o p a g a n d a n ı n Y a p ı s ı ” , Eleştiri: T o p l u m Ü s t ü n e Y a z ı l a r (iç.), s. 3 2 - 3 3 ] . A d o m o ’ya g ö re, “ Faşist ideoloji sevgi d u y u l a b i l e c e k p e k a z şe y içerir. F a ş i z m i n lib ido- nitelikli yapısı ve faşist d e m a g o g l a r ı n t ü m tekn iğ i o t o r i t e r d i r ” ( A . g . m . , s. 33). Fa ­ şizm s a y e s i n d e kitlele şe n in s a n la r sın ırsız g ü ç l e r t a r a f ın d a n y ö n e t i l m e k is­ ter. O n l a r d a o to r ite y e karşı a ş ı n b ir istek v e ö z l e m o lu şu r. K i t le l e ş m i ş fa­ şist insa nla ra bu ru h u aşıla yan v e faş izm i y a p ı l a n d ı r a n şey k e n d is in i Hit­ le r ’in o ünlü f o r m ü l ü n d e b u l m u ş t u r : “ Verantwortung nach oben, Autoritat nach unten ( A ş a ğ ı y a d o ğ r u o to rite, Y u k a n y a d o ğ r u s o r u m l u l u k ) ” [ A D O R N O , T h e o d o r W.; “ F r e u d i a n T h e o r y a n d the P a t t e m o f Fa sc ist P r o p a g a n d a ” , T h e E s s e n t i a l F r a n k f u r t S c h o o l R e a d e r (iç.), Editör: A n d r e w A r a to v e E ik e G e b h a r d t , T h e C o n t i n u u m P u b l i s h i n g C o m p a n y , N e w Y ork, 1998, s. 128], A d o m o ’y a g ö re, f a ş i z m in kitleleri akılcı s ö y ­ lem ler aracılığıy la k a z a n m a s ı i m k â n s ı z o l d u ğ u için o n u n p r o p a g a n d a s ı z o ­ runlu olara k bireyleri tu ta r s ı z d ü ş ü n m e y e y ö n l e n d i r ir . B ö y l e c e bireyler akıldışı, b ilin ç siz ve baskıcı s ü r e ç l e r e d o ğ r u h a r e k e t e ge çer. Bu iş, a n l a m ­ sız u ğ raş lard an acı ç e k e n v e bu n e d e n l e d e akıldışı z ih n i y e t g eliştiren t o p ­ lumdaki tü m t a b a k a l a n n d ü ş ü n ü ş tarzı s a y e s i n d e ko laylaşır . F a şist p r o p a ­ g a n d a n ı n ve m a n i p ü l a s y o n u n s i m belki d e ş u r a d a yatar: “ B u p r o p a g a n d a ­ nın insanları o l d u k t a n gibi, yani g ü n ü m ü z ü n s t a n d a r t l a ş t ı n l m ı ş kitle k ü l­ türü nü n kendi b a şın a h a re k e t e t m e k t e n v e s p o n t a n l ı k t a n y o k s u n ge rç e k e v ­ l â d a n gibi kabul e t m e s i n d e v e d e g e r ç e k l e ş m e s i p s i k o lo jik o l d u ğ u k a d a r h em d e t o p lu m sa l olan ve s t a t ü k o n u n ö t e s i n e g e ç e b il e n h e d e f le r g ö s t e r ­ m e m e s i n d e yatıyor. Fa şist p r o p a g a n d a n ı n kendi hedefl eri için s a d e c e y a ­ ş anan m e v c u t ruhsal ç e rçe v e y i yeniden-üretm eye ihtiyacı var, h iç b ir d e ğ i­ şikliğe yol a ç m a y a g e re k g ö r m ü y o r . Ke ndi tem el k a r a k t e r i s t i k l e n n d e n biri

incelem e çabasına girmişlerdir. Bu çerçevede onlar, faşizmle burjuva toplumunun ekonom ik üretim tarzı (tekelci devletçi kapitalizm) arasındaki ilişkiyi tahlil etmişlerdir.56 Eleştirel teorisyenler faşizm in tem eli olan otoriter devleti, tekelci kapitalizmin en makul siyasal formu ve mantıksal olarak kapitalist gelişm enin en son aşaması olarak değerlendirm işlerdir.57 Horkheimer, otoriteyi “tarih için merkezi bir kategori” ' olarak ele alm ış, “devlet kapitalizmi, çağım ızın otoriter devletidir”59, demiştir. Horkheimer, otoriter devletin farklı formlarından -sözgelim i “integral devletçilik” gibi- söz etm iş, onun tam am ıyla baskıcı olduğunu60 ve herkesi izole ettiğini ileri sürmüştür.61 H okheim er’a göre, otoriter •

56 57 58

59

60 61

•

(

rû

olan zorunlu tekrarlama ilkesi bu aralıksız yeniden-üretme zorunluluğuna denk düşüyor. Bu propaganda tamamıyla, modem toplumun onun irrasyo­ nel momentlerini benimseyen bir ürünü sayılan otorite-bağımlısı karakte­ rin bütünsel yapısına olduğu kadar, tikel çizgilerine güveniyor. Yaşanan koşullar altında faşist propagandanın irrasyonelliği insanın ekonomik gü­ düleri açısından rasyonel oluyor. Çünkü statükonun taşlaşıp doğal kabul edildiği bir durumda statükoya boyun eğmek -ki faşist propagandanın can daman budur- ve kendini yaşanan durumla özdeşleyip hiç değilse bir par­ çacık haz duymaya çalışmak yerine onun özünü anlamaya çalışmak çok daha fazla çaba gerektirir. İşte aşm-reaksiyoner kitle hareketlerinin, daha çok kitlelere güvenen hareketlerden ziyade kitlelerin psikolojisi ile iş görmeye çalışmalanmn nedeni bu olabilir. Kuşkusuz en ilerici siyasal ha­ reket bile, eğer onun rasyonel içeriği körü körüne bir iktidar politikasına dönüşerek koflaşıyorsa, kendini ‘kitle psikolojisi’ ve onun manipülasyon düzeyine indirgeyebilir” [ADORNO, “Freud Teorisi ve Faşist Propagan­ danın Yapısı”, Eleştiri: Toplum Üstüne Y azılar (iç.), s. 54-55]. KELLNER, C r i t i c a l T h e o r y , M a r x i s m a n d M o d e r n i t y , s. 66. ARATO, “Introduction” (for Political Sociology and Critique of Politics), s. 13. HORKHEİMER, Max;“Authority and The Family”, Max Horkheimer, Critical T h eo ry : Selected E s s a y s (iç.), Çeviren:Matthew J. O ’Connell ve Diğerleri, The Continuum Publishing Company, New York, 1999, s. 69. HORKHEİMER, Max; “The Authoritarian State”, T h e E s se n t ia l F r a n k ­ fu rt S c h o o l R e a d e r (iç.), Editör: Andrew Arato ve Eike Gebhardt, The Continuum Publishing Company, New York, 1998, s. 96. A.g.m., s. 102. A.g.m., s. 111.

devlete tekabül eden devlet kapitalizm inde “ insanlar nesne olarak kavranılır, gerekirse de kendilerinin nesnesi olarak.”62 Frankfurt O kulu’nun en popüler ismi M arcuse ise, faşizmi “kapitalist çelişkinin teröristik örgütlenişi” olarak nitelemiştir. M arcuse, faşizm in kökeninde kapitalist sistem de belirginleşen ve sürekli büyüyen teknolojik tekelleşm e ve siyasal dizgeyi görm üştür. M arcuse, Us ve D evrim : H egel ve Toplumbilimin D oğuşu eserinde şu tespiti yapm ıştır; “ Faşizm in köklerini büyüyen işleyim sel tekelleşm e ve dem okratik dizge arasındaki karşıtlaşm alara dek izlem ek olanaklıdır. Birinci Dünya Savaşından sonra A v ru p a’da yüksek bir düzeyde ussallaşm ış ve hızla genişleyen işleyim sel aygıt artan kullanım güçlükleriyle karşılaşıyordu, özellikle dünya pazarının dağınıklığına ve emek devim i tarafından ateşli olarak savunulan geniş bir toplumsal yasam a ağına bağlı olarak. Bu durum da, en güçlü işleyim sel küm eler tekelci üretim i örgütleyebilm ek, toplum cu karşıtçılığı yok edebilm ek ve im paratorlukçu yayılm acılığı sürdürebilm ek için doğrudan politik denetim i üstlenm e eğilim indeydiler. D oğm akta olan politik dizge insan gereksinim lerinin doyum u üzerinde sürekli bir baskı olm aksızın üretici güçleri geliştirem ez. Bu tüm toplum sal ve bireysel ilişkiler üzerindeki bütüncülcü bir denetim i, toplum sal ve bireysel özgürlüklerin ortadan kaldın İmasını ve kitlelerin terör aracılığıyla eşgüdüm altına alınm alarım gerektirir. T oplum ekonom ik yanşm acı savaşım la ayakta kalabilm iş büyük çık arlan n hizm etinde silahlı bir kamp olm aktadır.”64 B enzeri bir saptam a da H orkheim er’a aittir. “Faşizm burjuva toplum una ay k ın değildir, belirli tarihsel koşullarda onun tutarlı biçim idir.”65 Ç ünkü kapitalizm tekelci bir yöne kanalize edildiğinde liberal sosyal k u ru m lan n yerini totaliteryan 62 A.g.m., s. 97. 63 MARCUSE, Karşıdevrim ve Başkaldırı, s. 29. 64 MARCUSE, Us ve Devrim: Hegel ve Toplumbilimin Doğuşu, s. 332. 65 HORKHEIMER, Max; “Montaigne ve Kuşkunun İşlevi”, Max Horkheimer, Geleneksel ve Eleştirel Kuram (iç.), Çeviren: Mustafa Tüzel, Yapı Kredi Yayınlan, İstanbul, 2005, s. 436.

kurumlar alır ve faşizm yükseliş eğilim ine geçer. Marcuse’un dediği üzere, “A B D ’deki kapitalizmin yüksek düzeyi, daha yüksek bir düzeyde faşizme neden olabilir. Bu ülke Hitler Alm anyası’yla karşılaştırılamayacak kadar büyük totaliter bir örgüt için gerekli bütün ekonomik ve teknik kaynaklara sahiptir.'’66 Totalitarizmin amaçlarıyla kapitalist gelişm enin (tekelci evreye doğru) içsel dinamikleri yakın ilişkilidir.67 Faşizm, kapitalizmin kendisine sıkı sıkıya bağlı olduğu bir evredir.68 Aralarında organik bir bağlantı ve uzlaşma söz konusudur. Horkheimer, bu durumu oldukça ilgi çekici bir vurguyla dile getirmiştir: “Eğer bir kim se kapitalizmi konuşmak istemiyorsa faşizm hakkında sessiz kalmak zorundadır.”69

66 67

M A R C U S E , K a r ş ı d e v r i m ve B a ş k a l d ı r ı , s. 2 6 -2 7 . HELD, Introduction to Critical T h e o r y : H o r k h e i m e r to H a b e r m a s , s. 52.

68

JAY, D i y a l e k t i k İ m g e l e m : F r a n k f u r t O k u l u v e S o s y a l A r a ş t ı r m a l a r E n s tit ü sü T a r i h i 1 9 2 3 - 1 9 5 0 , s. 181. Frankfurt O k u lu ’nun üyesi olm ayan

I

fakat A d o m o ’nun fikirleri üzerinde etkisi olan Benjam in d e faşizm i kapi­

talizm le ilişkilendirmiştir. B en jam in , kurbanı old u ğu faşizm in ana karak­ terlerini şu şek ild e sıralamıştır: 1) Endüstriyel m o d ern leşm en in bağlamı

ve bu bağlam ın so sy al ç ık a n m la n /s o n u ç la n , 2) K apitalist m ü lk iyet yapıla­ rıyla ilişkisi, 3) Estetikleştirm e stratejisi. B e n ja m in ’in fa şiz m e dair vurgu­

larından ilk ikisi ortod ok s M arxistlerin bakış açılarıyla u y gu n lu k gösterir­ ken, üçüncü ise k en d isin e özgüdür. B e n ja m in ’e göre, faşizm adalete este­ tikle engel olur ( B E R M A N , M o d e m C u l t u r e a n d C r i t i c a l T h e o r y : Art, Politics a n d th e L e g a c y o f F r a n k f u r t S c h o o l , s. 3 6 - 3 7 ). Burada estetik,

sanat ed im ler iy le sınırlı o lm a y a n , b ilg iy i d e içeren, dünyayı bir ilk algıla­ ma tarzı olarak e le alınmıştır. Faşistler estetiğ i, A le x a n d e r B au m ga rten ’in “a lg ıla m a

b ilim i”

b ağ lam ın d a

kavram ışlardır

(W IL L IA M ,

Raym ond;

Keyvv ords: A V o c a b u l a r y o f C u l t u r e a n d S o c i e t y , Fontana, G lasgo w , 1976, s. 2 7). B e n ja m in ’e g ö re, Ferdinand F in “ A d alet o lsu n , dünya m ah­ v o ls u n ” anlayışını, faşistler “Sanat o lsu n , d ü n ya m a h v o ls u n ” sloganına çevirm işlerd ir ( B E R M A N , M o d e r n C u l t u r e a n d C r i t i c a l T h e o r y : Art, P olitics a n d t h e L e g a c y o f F r a n k f u r t S c h o o l , s. 37). 69

H o rk h eim er’dan aktaran; H E L D , I n t r o d u c t i o n t o C r i t i c a l T h e o r y , s. 52. A m a n e y a zık ki, “ H o r k h e im e r ’in k en d isi de, sonunda, em ek liliğ in d e, ka­ p italizm i utanç verici bir ş e k ild e savun acak kadar s e v iy e s iz le ş ti” ( A N D E R S O N , Perry; B a t ı M a r k s i z m i Ü z e r i n e D ü ş ü n c e l e r , Çeviren: B ülent A k s o y , Birikim Y a y ın la n , İstanbul, 2 0 0 4 , s. 66).

M arcuse’e göre, ortodoks Marxist söylemin tersine, tekelcilikle/devlet kapitalizmiyle birlikte günümüz işçi sınıfı oldukça genişlemiştir. Kapitalin gerçekleştirilmesi ve yeniden üretimi için vazgeçilmez olan “üçüncü sektör”, yani hizmet sektörü dev bir maaşlı işçiler ordusu kurmuştur. Aynı zamanda maddi üretimin giderek teknolojik olan yönü de işlevsel entelijansiyanın bu sürece katılımını sağlamıştır. Böylece sömürü alanları, fabrikada çalışan mavi yakalı işçi sınıfının çok ötesinde genişletilmiştir. Günümüz proletaryası bir hayli büyümüştür. Günümüzün işçi sınıfı, yalnızca bu sınıfın çekirdeğini oluşturan tarımdaki, fabrikalardaki, madendeki ve yapı şantiyelerindeki proleterleri değil, aynı zamanda maddi üretimin düzenlenmesine ve işletilmesine doğrudan katılan proleterlerin tümünü içerir. Proletaryanın böylesi bir dönüşümünde sadece yeni maaşlı memurlar kategorisi bu sınıfa “eklemlenmekle” kalmaz, maddi üretim sektörünün bir bölümünü meydana getirmeyen işler de “üretici” bir özellik kazanırlar.7’1Bu çerçevede, Marcuse, Lesio B asso’dan şu pasajı sunmuştur: “ [Bugün], tekelci [sermaye]nin gücü artık iş ilişkilerde değil, bu ilişkilerin dışında, piyasada ve politik ve toplumsal yaşamın bütün alanlarında eklemlenir duruma gelmiştir... Tekelci kapitalizm kurbanlarını sadece kendisine bağımlı olanlardan seçmez; öyle ki her birimiz şimdi değilse başka bir zaman kapitalist ilişkiler ağına yakalanabiliriz. Bu arada tekelci kapitalizme dolaysız bağımlı olan [kurbanların da bazan ‘daha az kurban’, bazan da leyhtar ve potansiyel yandaş olabileceklerini akıldan çıkarmamak gerekir.”71 M arcuse’e göre, kapitalist sistemde sömürünün genişleyen çapı söz konusudur. Bu süreç yörüngesine her geçen gün içeriden ve dışarıdan daha fazla inşam entegre etmiş ve halk tabakasını kendine katmıştır. Böylece ileri kapitalizmin içsel dinamiğinde ve koşullarında “üretici emek kavramı ister

70 MARCUSE, Karşıdevrim ve Başkaldırı, s. 14-15. 71 Basso’dan aktaran; MARCUSE, Karşıdevrim ve Başkaldırı, s. 15. 72 MARCUSE, Karşıdevrim ve Başkaldırı, s. 16.

-J'l

istemez genişlem iştir.” Bununla birlikte, “üretici proleter” kavramıyla proletaryanın bizatihi kendisi genişlem iş, proletarya belli bir dönüşüme uğramıştır. Marcuse, T e k -B o y u tlu İn sa n : İle ri

İş le y im

T o p lu m u n u n

İd e o lo jis i

Ü ze rin e

İn c e le m e le r

kitabında proletaryadaki bu dönüşümü, yani M arx’ın/Marxist teorinin vurgulamalarının74 aksine proletaryanın kapitalist toplumla bütünleşmesini detaylı bir biçim de analiz etmiştir. Marcuse, proletaryadaki dönüşümü, eş deyişle onun kapitalizmle ittifakını ve kapitalist toplumla bütünleşmesini dört ana faktör ekseninde tahlil etmiştir:

1) M akineleşm e süreci em ekte harcanan bedensel erkenin niceliğini ve yeğinliğini sürekli olarak indirger. Bu evrimin Marxist işçi kavramı (proleter) bakımından büyük bir önemi vardır. Marx için, proleter birincil olarak el em ekçisidir. Proleter, makinalarla çalışsa bile çalışm a sürecinde bedensel erkesini harcar ve tüketir.75 A rtı-değerin özel iyeliğe geçirilm esi için insanlık dışı bu bedensel erkenin satın alınması ve 73

A.g.e., s. 17.

74

Marx v e E n g e ls ’in K o m ü n i s t P a r ti M a n i f c s t o s u ’ndaki proletaryanın kapitalist toplum daki k on u m u n a v e fo n k siy o n u n a dair şu argümanları Marxist teori için can alıcı konum dadır: “G ü n ü m ü z e kadarki bütün toplum lann tarihi, s ın ı f savaşım ların ın tarihidir (s. 9 ) ...Ç a ğ ım ızın ayırıcı özelliğ i, s ın ı f karşıtlıklarını b asitleştirm iş olm asıd ır. T ü m top lu m , giderek daha çok iki büyük düşm an kam pa, doğrudan birbirlerinin karşısına d ik i­ len iki büyük sınıfa bölünüyor: Burjuvazi v e proletarya (s. 10) ...Burjuva, yani serm aye, hangi oranda g elişiy o rsa , proletarya da, m o d e m işçi sınıfı da aynı oranda g e liş iy o r (s. 18) ...B u g ü n burjuvazi ile karşı karşıya duran bütün sınıflar içersin d e y a ln ız c a proletarya gerçek ten d evrim ci bir sınıftır. Öteki sınıflar m o d e m sanayi karşısında erirler v e so n u n d a yok olurlar; proletarya ise onun ö z e l v e tem el ürünüdür (s. 23). Proleter hareket, büyük ço ğ u n lu ğ u n , büyük ço ğ u n lu k çıkarına olan ö z -b ilin ç li, b a ğ ım sız hareketi­ dir (s. 2 4 ) ...San ayin in , iste m siz ta şıy ıcısı burjuvazi olan, ilerleyişi, e m e k ­ çilerin rekabetten ileri g elen y alıtılın ışlık ların ın yerine, birlikteliklerinden ileri g e le n d ev rim ci birliğini kor. D e m e k ki, m o d e m sanayinin g e lişm e si, burjuvazinin ayaklarının altından, ü zerin d e ürünleri ürettiği v e mülk ed in ­

75

diği tem eli çek er alır. Şu halde, burjuvazinin ürettiği, her şeyd en Önce, kendi m ezar kazıcılarıdır. K en d isin in d evrilm esi v e proletaryanın zaferi aynı ö lç ü d e k açın ılm a zd ır (s. 2 5 - 2 6 ) . ” M A R C U S E , T e k - B o y u t l u İ n s a n : İleri İ ş l e y i m T o p l u m u n u n İdeolojisi ■■

»

Ü z e r i n e i n c e l e m e l e r , s. 21.

kullanılması sömürünün başkaldırtıcı insanlık dışı yanlannı zorunlu hale getirir. Marxist anlayış, burada emeğin bedensel acısını ve yoksulluğunu suçlar. İşte, ücret köleliği ve yabancılaşmadaki maddi öğe bundan ibarettir. Bu durum klasik kapitalizmin biyolojik ve fizyolojik boyutudur. Oysa 20. yüzyılın ilerleyen kapitalizmindeki emeğin her zamankinden daha fazla ve tam makineleşmesi, sömürüyü devam ettirirken, aynı zamanda sömürülenlerin tutum ve konumlanın da değişikliğe uğratır. Bu noktada “uygulayımbilimsel bütünde, özdevimli ve yarı-özdevimli tepkilerin emek zamanının (bütünü değilse de) büyük parçasını doldurmasıyla ıralanan makineleşmiş çalışma, bir yaşam-boyu uğraş olarak, tüketici, aptallaştırıcı, insanlık-dışı bir kölelik olarak kalmaktadırgiderek daha da tüketici olmaktadır, çünkü artan bir hızlandırma, (üründen daha çok) makine işletmenlerinin denetlenmesi ve işçilerin birbirlerinden yalıtılması söz konusudur. Hiç kuşkusuz, bu ağır iş biçimi durdurulmuş, bölümsel özedimlileşmeyi, aynı fabrika içerisinde özedimli, yan-özedimli ve özedimli-olmayan kesimlerin bir arada varoluşunu anlatmaktadır, ama bu koşullar altında bile, ‘kas yorgunluğu yerine uygulayımbilim gerilim ve/ya da ansal çabayı geçirm iştir.’ Daha ileri özedimldeştirilmiş fabrikalar için, fiziksel erkenin uygulayımsal ve ansal becerilere dönüşümü vurgulanmaktadır: ‘...elden çok kafanın, zanaatçıdan çok mantıkçının, kastan çok sinirin, el işçisinden çok makinecinin, işletmenden çok bakım ustasının becerileri.’”76 İleri kapitalizmdeki makineleşme, proletaryayı ustaca ve profesyonelce köleleştirir. Bu usta köleleştirme, özsel olarak sekreterin, banka memurunun ya da televizyon sunucusunun köleleştirilmesinden ayrı değildir. Makineleşme süreci, tüm işleri standartlaştırır, rutin üretken ve üretken-olmayan işleri benzeştirir, hatta insan özgürlüğünün en iç gizliliğini kırar, cinsellik ve emeği bilinçsiz bir özedimlileşmede birleştirir.7 76 A.g.e., s. 22-23. 77 A.g.e,, s. 24

2) İleri kapitalist toplumdaki makineleşme sürecinin benzeştirici yönelimi kendisini aynı zamanda mesleksel tabakalaşmada da ortaya koyar. Tem el teknik ve endüstriyel kuruluşlarda, “ mavi-yakalı işgücü”, “beyaz-yakalı işgücü”ne oranla gitgide azalır ", yani üretici-olm ayan işçilerin sayısında artış gerçekleşir. Bu nicel değişim, temel üretim araçlarının karakterindeki değişim le bağıntılıdır. İleri makineleşme döneminde teknolojik olgusallığın parçası olarak makine kendisinin bir düzenekli aletler ve ilişkiler sistemi olması ve böylece bireysel çalışm a sürecinin çok ötesine geçme/yayılm a ölçüsünde, em ekçinin m esleksel özerkliğini indirgeyerek ve onu teknolojik topluluğun altına düşen ve bu topluluğu yönlendiren başka m esleklerle bütünleştirerek daha kapsam lı bir denetim gücüne dönüşür. Hiç kuşkusuz, em ekçinin önceki m esleksel özerkliği daha çok onun m esleksel köleleştirilm esiydi. Ama bu belirli köleleştirm e kipi aynı zam anda em ekçinin belirli, mesleksel olum suzlam a gücünün de kaynağı konum undaydı. Öz itibariyle, emekçi ileri kapitalist yapılanm ada kendisini önemli kılan ve bir sınıfın üyesi yapan m esleksel özerkliğini kaybeder. Makineyi “bireysel” üretim aracı olarak, “ saltık birim ” olarak ortadan kaldırm a yönelim indeki teknolojik değişim, M arxist “ kapitalin organik bileşim i” düşüncesini ve bununla artı-değerin yaratılm ası teorisini (“artı-değer teorisi”79) geçersiz kılar. M arx’a göre, m akine80 hiçbir zam an değer yaratm az ama sadece kendi değerini ürüne aktarır. A rtı-değer, canlı em eğin söm ürülm esinin sonucu olarak kalır. M akine insan işgücünün cisim selleşm esidir. O nunla, “ geçm iş em ek” (ölü em ek) kendini gizler ve canlı em eği belirler. “ Şimdi özedim lileşm e ölü ve dirim li em ek arasındaki ilişkiyi nitel olarak değiştiriyor 78

Aynı saptama, Mills’in VVhite C oliar yapıtında da mevcuttur 79 “Artı-değer teorisi” için bkz. MARX, Kari; A rtı-D eğer Teorileri, Birinci Kitap, Çeviren: Yurdakul Financı, Sol Yayınları, Ankara, 1998; M ARA, Kari; Artı-Değer Teorileri, İkinci Kitap, Çeviren: Yurdakul Financı, Sol Yayınlan, Ankara, 1999. 80 • • ♦ Marx'ın dev eseri Kapital, makine ve makine-eksenli oluşumların analizi bağlamında da okunabilir.

görünmektedir; üretkenliğin ‘bireysel verim tarafından değil ama makineler tarafından belirlendiği’ noktaya doğru • 'vI ■ yönelmektedir.”- Buna ilaveten, bireysel verimin ölçülmesinin bizatihi kendisi olanaksız hale gelmiştir. Kısacası, Marcuse’ün saptadığı üzere, ileri kapitalist toplumlarda makineleşmeyle birlikte makine toplumsalı inşa eden ve belirleyen bir konuma gelmiştir. Böylelikle, işin ve çalışmanın niteliğinde/karakterinde, işgücü yapısında ve üretim araçlarında önemli değişmeler gerçekleşmiştir. 3) İleri kapitalist toplumlarda makineleşme süreciyle gerçekleşen/belirginleşen çalışmanın karakterinde ve üretim araçlarındaki değişim, hiç kuşkusuz ki emekçinin tutumunu ve bilincini de değiştirmiştir. Bu da, kendisini çok tartışılan bir olguda, işçi sınıfının (proletaryanın) kapitalist toplumla “toplumsal ve ekinsel bütünleşmesi”^ olgusunda açığa çıkarmıştır. Marcuse, sorunu işçinin fabrikayla bütünleşmesi, çalıştığı fabrikaya bağlılık duyması noktasına indirgemiştir: “Uygulayımbilimsel olarak kimi en ileri kuruluşlarda, işçiler giderek kuruluşa yönelik içten bir ilgi bile göstermektedirleranamalcı kuruluşa ‘işçilerin katılm ası’nın çok sık gözlenen bir sonucu Fransa’da A m bes’deki büyük ölçüde Amerikanlaştırılmış Caltex rafinelerine ilişkin kışkırtıcı bir betimleme bu eğilimin ırasını göstermeye yardım edebilir.”83 Marcuse, ileri kapitalist toplumlarda proletaryanın sınıfsal tavnm n ve bilincinin değiştiğini iddia etmiştir. 4) İleri kapitalist toplumlarda proletarya artık sisteme ve yerleşik sosyal düzeneğe karşı etkili (diri) bir çelişki olarak görünmemektedir. Proletaryanın sisteme karşı bu duruşunda, kapitalist üretim biçiminin işleyişinde, özellikle işletmecilikte ve yönlendirmede kapitalist patronların yönetsel tavırlarının

81 MARCUSE, Tek-Boyutlu İnsan: İleri İşleyim Toplumunun İdeolojisi Üzerine İncelemeler, s. 25. 82 A.g.e., s. 26. 83 A.g.e., s. 27.

değişm esi84, proleter-patron arasındaki otorite ilişkisinin farklı bir boyuta taşınması büyük rol oynamıştır. Bu noktada kapitalist patronlar ve mal sahipleri sorum lu etkenler olarak kimliklerini yitirmiş ve bir şirket m akinesindeki bürokratların işlevini üstlenmişlerdir. Bireysel kuruluşun çok Ötesine bilimsel laboratuara ve araştırm a kurum una, ulusal hüküm et ve ulusal hedeflere değin genişleyen yürütm e ve işletm e kurullarının geniş hiyerarşisi içerisinde söm ürünün som ut kaynakları yok olmuş veya nesnel akılcılaşm a/akılcılık görünüşünün arkasında kaybolm uştur. A slında bu süreçte proleterin kapitalist sistem e karşı nefret ve hayal kırıklığı belirli am açlarından m ahrum edilm iş ve teknolojik sis perdesi sosyal eşitsizliğin, adaletsizliğin ve köleleştirm enin yeniden-üretim ini gizlem iştir.85 M arcuse, proletaryanın sınıfsal bilincinin parçalanm asının ve sistem le uyum lu olm asının (yani dönüşüm ünün) sebeplerini kapitalist toplum un değişm esi ve yeniden yapılanm ası gerçeğinde aram ıştır. M arcu se’e göre, kapitalist toplum , bireyleri yabancılaştıran, tektipleştiren ve benzeştiren, monotonluğu ve sıkıcılığı arttıran, m uhalifliği ve özgürlüğü bastıran, özellikle de örgütlü m uhalefeti (proletaryanın muhalefeti gibi) yok eden, proletaryanın sosyal değişm eyi m eydana getirm e kapasitesini ve potansiyelini eriten bir toplum dur. K apitalist toplum daki böylesi bir oluşum , çeşitli

84

Frankfurt Okulu üyeleri gibi Hitlerin hışmına uğrayan, anti-faşizm çabala­ rı nedeniyle 1944’lerde Nazi toplama kampında tutuklu kalan çatışma teo­ risinin kurucularından Dahrendorfa göre, ileri endüstriyel toplumlarda anonim şirketlerin yaygınlaşmasıyla mülkiyet ve denetim birbirlerinden ayrılmış, yani egemen sınıf olan burjuvazi malikler ve yöneticiler şeklinde ikiye bölünmüş, proletarya ise kendi içinde ayrışmıştır. Bütün bunlar so­ nucunda proletarya kapitalist düzene karşı devrimsel bir güç olmaktan çıkmıştır (DAHRENDORF, Ralf; Class and Class Conflict in Industrial Society, Routledge & Kegan Paul, London, 1969). 85 MARCUSE, Tek-Boyutlu İnsan: İleri İşleyim T oplum unun İdeolojisi Üzerine İncelemeler, s. 28-29.

araçlar yoluyla gibidir:86

sağlanılır/başarılır.

Bu

araçlar

aşağıdaki

1) Teknolojik egemenlik'. Kapitalist sistemde gelişen teknolojinin herkesin yararına olduğu görüntüsü yaratılır ve sömürülenlerin sistemi değiştirme iradesi kırılır. 2) Sınırlı özgürlük toleransı: Kapitalist toplumda bireyler çeşitli siyasal partiler ve ticari ürünler arasında seçim yapabilirler ama onların aralarındaki farklılıklar oldukça azdır. 3) Ticari reklâmcılık: Kapitalist toplumda tüketim temeldir. Sosyal denetim bile yanlış ve yapay olarak üretilen gereksinimler vasıtasıyla sağlanır. Sistem, proletaryayı kuşatan aynı ürünler ve ihtiyaçlar üretir. Onları çok iyi bir şekilde tanıtır ve böylece kendi kendini gerçekleştirir. Buradaki temel kaide proletaryayı tüketim toplumuna dönüştürmek ve onun başkaldırılarım engellemektir. 4) Kitle kültürü: Kapitalist toplumda kültür, eleştirel boyutlarını ve yönlerini yitirir, yani kitle kültürüne dönüşür. Egemen duruma geçen kültür paradigması konumundaki kitle kültürü, kapitalist sistemin vazgeçilmez parçası olduğundan sistemin devamını ebedileştirir. 5) Cinsellik'. Kapitalist sistem insanlara kendi hayatlarına ilişkin önemli politik kararlara katılım özgürlüğü dışında her türlü özgürlüğü, bilhassa da cinsel özgürlüğü verir. Aşın cinsel özgürlük, kapitalist düzene itaati yükseltir ve her türlü hoşnutsuzluğu ortadan kaldırır. Eleştirel teorisyenler, Manc’ın iddia ettiğinin aksine, proletaryanın kapitalist toplumu dönüştürecek etkili bir tarihsel özne konumundan ya da sosyal değişmenin tarihsel amilini tesis edecek bir güç odağı/tarihsel dönüşüm aracı olmaktan uzaklaştığını, “ ileri sanayi düzeninin ‘maddi olumsuzlanması’ olmaktan çıktığını”87, gitgide kapitalist toplumla arasında 86 ETZIONI-HALEVY, Eva; Social Change: The Advent and Mafuration of Modern Society, Routledge and Kegan Paul, London, 1981, s. 59-60. 87 GIDDENS, “İnanılmaz Guru: Marcuse’yi Yeniden Okumak”, s. 227.

organik bağ ördüğünü/geliştirdiğini, onunla toplumsal ve ekinsel anlamda bütünleştiğini, kendi tarihsel misyonuna aykırı olarak karşı-devrimci bir bilinç ürettiğini, hatta sosyalist devrimin önündeki en büyük engellerden biri olduğunu iddia etmişlerdir. “İşçi sınıfının büyük bir kesiminde devrimci olmayan-hayır, karşıdevrime {-bilincin yaygınlığı açıkça ortadadır. Elbette ki, devrimci bilinç kendisini her zaman devrimci durumlarda hissettirmiştir; fark, artık işçi sınıfının toplumdaki durumunun böylesi bir bilinçliliğe büyük oranda engel olmasından kaynaklanır. İşçi sınıfının büyük bir kesiminin kapitalist toplumla bütünleşmesi yüzeysel bir görüngü değildir; kökleri altyapının kendisinde, tekelci kapitalizmin politik ekonomisinin içindedir: büyük şehir işçi sınıfına artık kâr sayesinde sağlanan yararlar, yeni-sömürgeci sömürü, askeri bütçe ve devasa devlet ödenekleri. Bu sınıfın zincirlerinden başka kaybedecek çok şeyi olduğunu söylemek belki kaba bir ifade olacaktır, ama bu aynı zamanda doğrudur da.”88 Marcuse’e göre, kapitalist toplumda proletaryanın zincirlerinden başka kaybedeceği çok şeyi olduğu salt maddi alanda değil, aynı zamanda psikolojik düzeyde de söz konusudur. Kapitalist sisteme entegre olan ve bağımlı durumdaki bu insanların (proleterlerin) bilinçlilik sorunları değişmiştir. Kapitalist iktidar yapılan, insanların yalnızca bilinçlerini değil, yan-bilinçli yaşadıklan alanlan ve hatta bilinçaltlanm bile kontrol altına almıştır. Frankfurt Okulu teorisyenleri, özellikle de Marcuse, kapitalist gelişmenin en yüksek basamağının en düşük devrimci potansiyele tekabül ettiğini iddia etmişlerdir. Başka bir deyişle, kapitalist üretim ilişkilerinin şekillendirdiği yapılanma geliştikçe proletarya öncülüğünde devrimsel oluşum

88 MARCUSE, Karşıdevrim ve Başkaldırı, s. 11-12. 89 MARCUSE, “ M arcuse ve Frankfurt Olculu”, s. 62.

gerçekleşeceği yerde90, tam zıddına devrimsel güç odaklan (proletarya) pasifleşmiş ve varolan sistemle uyumlu bir bütünlük oluşturmuştur. Proletarya, oldukça komformist bir sınıf haline gelmiştir. Çünkü “kapitalizmin iç dinamiği değişm iş” ' 1, özellikle de M arx’ın “proletaryanın yoksullaşması, dolayısıyla devrimin kaçınılm azlığına” dair temel öngörüsünü boşuna çıkarmak için kapitalist yapılanmalar, proletaryaya yönelik olarak “ zorunlu kamu yatınm lan uygulam alanna” ivme kazandırmışlardır. Böylelikle kapitalizm in bugünkü biçimi durumundaki “örgütlü kapitalizm ”, proletarya ile burjuva sınıfı arasındaki antagonistik ilişkilerde “ proletaryanın devrim ci sınıf olarak eylemini sürdürem em esi biçim inde sonuçlanan bir tem el”93 oluşturmuştur. İleri kapitalizm in (örgütlü kapitalizm in) istikrar ve refah dönem lerinde proletarya kendisini “ kapitalist fikirlerin”94 akımına kaptırm aya m ahkum etmiş, anlık ekonom ik çıkarlarını (işe, arabaya ve eve sahip olm a gibi) gerçek çıkarlarına, yani nesnel tarihsel m isyonuna (kapitalist toplum u devrim sel yoldan çökertm e görevine) tercih etm iştir. D olayısıyla M arcuse, M anc’ın “proletaryanın etkin/bilinçlenm iş bir sınıf olarak belirginleşm esiyle kapitalist toplum çözülecektir”, şeklindeki ana tezinin günüm üz ileri kapitalist toplum düzeneğinde geçersiz olduğunu savunm uştur. M arcuse, örgütlü kapitalizm çağında sınıfsal çelişkilerin ortadan kalktığım , burjuvazi ile işçi sımfı arasındaki düşm ancıl ilişkilerin yok olduğunu ileri sürmüştür. M arcuse, M arxçı bağlam da kapitalist toplum a yön veren etkin iki temel sosyal sınıfın (burjuvazi ile proletaryanın) silikleştiğini ve

90 Marxist teoriye göre, proletarya, kapitalist sistem ilerledikçe, yani kapita­ lizmin çelişkileri arttıkça kendisini devrimci bir sınıf olarak örgütleyecek ve var olan yapının '‘mezarcısı” olacaktır (MARCUSE, Sovyet M arksizm i, s. 29). Bilindiği üzere, Marx, Engcls ile birlikte kaleme aldığı Kom ünist Parti M anifestosu'nda, "burjuvazinin ürettiği, her şeyden ön­ ce kendi mezar kazıcılarıdır”, demiştir (s. 26). 91 MARCUSE, K arşıdevrim ve Başkaldırı, s. I I. 92 JAY, Diyalektik İmgelem: F ra n k fu rt O kulu ve Sosyal A raştırm alar Enstitüsü T arih i 1923-1950, s. 226. 93 MARCUSE, Sovyet M arksizm i, s. 24. 94 A.g.e , s. 29.

pasifleştiğini ısrarla vurgulamıştır: “...buıjuvazi ve proletarya. Anamalcı dünyada bunlar yine temel sınıflardır. Bununla birlikte, anamalcı gelişim bu iki sınıfın yapı ve işlevlerini öyle bir yolda değiştirmiştir ki bunlar artık tarihsel dönüşümünün etkenleri olarak görünmemektedirler. Kurumsal statükonun korunması ve geliştirilmesinde öncelik taşıyan bir çıkar eski karşıtlan çağdaş toplumun en ileri alanlarında birleştirmektedir.”95 Bu nedenle Marcuse’e göre, kapitalist toplumlarda başat sosyal sım f ile ona karşı direnecek ezilen sın ıf (proletarya) kalmamıştır. Egemen sınıfın yerini kişisel olmayan bir güç (“bilimsel-teknolojik akılcılık”) almış, proletarya ise sistem e karşı direnç gösteremeyen büyük bir kalabalığa dönüşmüştür. Marcuse, günümüz kapitalist düzeninde sın ıf savaşımının bittiğini, proletaryanın devrimsel potansiyel olmaktan uzaklaştığım, dolayısıyla Manc’ın “sın ıf savaşımı teorisi”nin geçersizleştiğini,

95

M A R C U S E , T e k - B o y u t l u İ n s a n : İleri İ ş l e y i m T o p l u m u n u n İdeolo jisi Ü z e r i n e İ n c e l e m e l e r , s. x.

96

M a m ’ın s o sy o lo jis i, s ı n ı f so sy o lo jisid ir. M a r x ’m s o sy o lo jik tahlillerinin m erkezi kavramı, sınıftır. M a m ’a dair yazm ak v e k on u şm ak , s ın ı f üzerine düşünm ek v e tartışmaktan ibarettir. M arx, tarihsel sü reçte yer alan her f e ­ nom eni sınıfa g ö re a çık la m ış, sorunsal teşkil ed en durumları s ın ı f e k s e ­ ninde m ü za k ere etmiştir. M an ı, tarihî v e so sy a l y a p ıla n irdelerken, sınıfa ve bilhassa da s ın ı f s a v a şım ın a dikkat çek m iştir. O , in sanlığın dününü, bugününü

ve

y a n n ın ı

sın ıf

ça tışm a sı

b ağ lam ın d a

açıklam ıştır

(K IZ IL Ç E L İK , S ezg in ; B a t ı S o s y o l o j i s i n i Y e n i d e n D ü ş ü n m e k C i l t 1: M a r x ’ın S o s y o l o j i s i , Anı Y a y ın c ılık , Ankara, 2 0 0 7 , s.

130). Kısaca,

M arn’m so sy o lo jis in in teorisinin ana dayanağı v e hareket noktası s ın ı f kavramıdır. M a m ’ın s o sy o lo jis in i s ın ıf sa va şım ı s o s y o lo jis i olarak o k u ­ mak m üm kündür. M a m , yapıtlarının tam am ında s ın ı f ç ö z ü m le m e s i y a p ­ mıştır. M a m , s ı n ı f kavram ını ö n c e lik le H e g e l ’in H u k u k F e ls e f e s i n i n Eleş ti ri si (Ç eviren: K enan S o m er, S o l Y a y ın la n , Ankara, 1997) kitabında etraflıca incelem iştir. M a m , sın ıfı, üretim sü recin d e aynı rolü oynayan, or­ tak çıkarlan olan , s ı n ı f id eo lo jisi v a sıta sıy la s ı n ı f d aya n ışm ası oluşturan kişilerin toplam ı olarak e le alm ıştır. Bir sınıfın k en d isin i ortaya k o ya b il­ m esi için s ın ı f b ilin cin in s ı n ı f id e o lo jis in e d ö n ü şm esi gerekir. Bu da ancak s ın ı f sa va şım ı y o lu y la gerçek leşeb ilir. D e m e k ki M a m ’ın çalışm alarının ö zü bu görüşte, yani “s ın ı f sa v a şım ı teo risin d e” vücut bulmuştur. N itekim M a m ’m s ın ı f teorisin e yön veren cü m le, K o m ü n i s t P a r ti M a n i f e s t o ­ s u n u n girişin d e yer alan “g ü n ü m ü z e kadarki bütün to p lu m lan n tarihi, s ı ­ n ıf savaşım ları tarihidir”, cü m le sid ir (s. 9).

“ bilim sel-uygulayım sal u ssallığ ın ve yönlendirm enin”97 k apitalist to p lu m d a etkin o ld u ğ u n u iddia etm iştir. Tıpkı M arcuse gibi A dom o da M arx ’ın sınıf savaşım ı teorisine ve onun kapitalist toplum da proletaryaya yüklediği işleve karşı çıkm ıştır. A dom o, çağdaş kapitalist toplum larda proleter hareketin tarihsel m isyonunu yerine getirm ekten ziyade yozlaştığım ileri sürm üştür. O na göre, “ işçi hareketinin yozlaşm ası, m ensuplarının resm i iyim serliğiyle de kanıtlıyor. K apitalist dünya pekiştikçe daha OV da artar görünen b ir iyim serlik b u .” ' A dom o, sım f m ücadelesi kategorilerinden genellikle kaçınm ıştır. T arihsel değişim de proletaıyam n m erkezi işlevini bütünüyle re d d e tm iştir9 A dom o, proletaryayı devrim ci d eğ işm en in k o llek tif ajanı olarak gören M arxist teoriyi daim a y ad sım ıştır.100 M arcuse ve A d o m o ’dan sonra eleştirel teori geleneği içerisinde M a rx ’ın sım f savaşım ı teorisine, özellikle de proletaryanın tarihsel m isyonuna (devrim sel potansiyeline) eleştirel bakan düşünür, H ab erm as’tır. “ K endisini b ir M arxist olarak değerlendiren” 105, am a hangi düşünürü okuduysa biraz da ona yönelen ve “o” olan

97

M A R C U S E , T e k - B o y u t lu İnsan: İleri İşleyim T o p l u m u n u n İdeolojisi Ü zerin e İncelemeler, s. 129. 98 • ADORNO, M in im a Moralia: Sakatlanmış Y aş am d a n Yansımalar, s. 117. L U N N , M a r k s iz m v e M o d e r n i z m : L u k â c s , Brc cht, B en j a m in ve A d o r n o Ü z e r in e Bir T a rih s el İnc ele me, s. 268. I DO A.g.e., s. 288. Eleştirel teorisyenlerin tamamı proletaryanın Manc’taki anlamına inanmazlar [D E L L A L O Ğ L U , Besim F.; “ Eve Dönüş”, T o p ­ lu m b ili m (iç.), Sayı: 3, Ekim 1995, s. 72], 101 G ID D E N S , “Jürgen Habermas”, s. 130. Kendisini zaman zaman Marxist olarak gören Habermas’ı O uthw aite’in değerlendirişi oldukça ilgi çekici­ dir: “ Eğer Max W eber burjuva Mam olarak tanımlanabilirse, Habermas da bir Mancist W eber olarak karakterize edilebilir/tanımlanabilir” (O U T H W A IT E , H a b e r m a s : A Critical Introduction, s. 3). Tüm bunlar­ la birlikte, Habermas’ı, M arx’m ve “ortodoks” Marxizmin tenkitçisi ola­ rak değerlendirmek mümkündür (B E R N ST E IN , Richard J,; The R es tr u ctu rin g o f Social and Political Theory, Harcourt Brace Jovanovich, N e w York, 1976, s. 188-189).

H aberm as’ın 102 konuya dair görüşleri, A dom o’nunkilerden pek de farklı değildir.

M arcuse

ve

H aberm as, s ın ıf to p lu m la n n ı “ü retim tarzı” öğesine göre değil, “o rg an izasy o n b içim i” ilk esine göre analiz etm iştir. D o lay ısıy la H aberm as daha baştan, sın ıf tahlilinde üretim b içim ini esas alan M a rx ’ın sosyal sın ıf teorisinden uzaklaşm ıştır. B aşka b ir d ey işle, H aberm as, sınıflı toplum olan k apitalist toplum u, lib eral k ap italizm , geç kapitalizm , örgütlü k ap italizm ve p o st-k ap italizm gibi d e ğ işik ay rım lara tabi tu t­ m uş, sosyal s ın ıf a n a lizin d e ü re tim biçim in i tem el alan M a rx ’ın k arşısın a dik ilm iş, s ın ıf to p lu m la n n ı ü retim tarzın a göre değil, o rg an izasy o n b içim in e b ağ lı o lara k ele alm ıştır. H a b e rm a s’a göre, bu ç e rçev e d e “ to p lu m b iç im le ri” ya da sosyal fo rm a sy o n la n şu şek ild e şe m a tik le ştirm e k o la n a k lıd ır:103

10“ Habermas’ın teorik ve düşün yön elim in d e Kant ve Hegel, Marx ve Weber, Parsons ve Piaget’nin ayrı ayrı etkileri söz konusudur. Bunun yanı sıra onun ilk felsefi etkilenmelerinde H eidegger ve G eh len ’in önemli rolü o l­ muştur. Habermas üzerinde etkin olan asıl kaynak ise, eleştirel teorinin bi­ rinci kuşak düşünürlerinin görüşleridir. Habermas, M arx’ı okuduğu için kimi zaman Marxist, W eber’i okuduğunda zaman zaman Weberyan, Parsons’a yöneldiğinde “büyük teori” peşinde koşan bir Parsonscı, G. H. M ead ’i tanıdığında W eber’i de anımsayarak toplumu “ iletişimsel eylem teorisi”yle açıklamaya çalışan bir sem bolik etkileşimci, Piaget ve Freud’u okuduğunda bir bakıma onlar olandır. Habermas’ın ilgi odaklan, düşün yönelimleri çoğu kez kanşık v e oldukça müphemdir. Sanki anlaşılmak is­ tenm ez gibi -Parsons da öyleyd i- bir tavrı vardır. Çok değişik konulara ilgi gösteren ve teori oluşturması noktasında günümüzün yaşayan en Önemli sosyologu ve felsefecisi olarak değerlendirilen Habennas, bazılarına göre ise “lüzumsuz işlerle uğraşan birisidir” (KOÇD EM İR, “Jürgen Habermas ve Toplum Teorisi [I]”, s. 93). 103 H A B E R M A S , Jürgen; L e g itim a tio n C risis, Heinemann, London, 1976; WALLACE ve WOLF, C o n tem p o rary Sociological T heory: C o n tin u in g th e C lassical T r a d itîo n , s. 124; KOÇDEMİR, “Jürgen Habermas ve Toplum Teorisi [I]”, s. 95; OUTHW AITE, H a b e rm a s : A C ritic al I n tr o d u c tio n , s. 64-65.

Sınıf Toplumları

Yüksek kültür öncesi (ilkel) Yüksek kültür Geleneksel uygarlıklar Modem uygarlıklar Kapitalist toplumlar Liberal kapitalizm Örgütlü kapitalizm Post-kapitalist toplumlar v—► Post-modem

Habermas’a göre, yüksek kültür öncesi toplumlar (ilkel yapılanmalar) “organizasyon ilkesi” olarak yaş ve cinsiyetin etkili olduğu, sosyal gücün akrabalık sistemiyle bağlantılandınldığı kabile toplumlandır. Geleneksel uygarlıklarda kan ve akrabalık bağı merkezi güç ve yönetim işlevlerini devlete bırakmıştır. Burada siyasal biçimde bir sınıf toplumu vardır. Modem uygarlıklar ise farklı kapitalist toplum tiplerinin üst kavramıdır. Liberal kapitalizm, buıjuva toplumunun başlangıcına tekabül eder. Liberal kapitalizmin en önemli özelliği ekonominin devlet karşısında özerk oluşudur. Liberal kapitalizmden ayn olarak örgütlü kapitalizmde, ekonomi ile devlet arasındaki ilişki değişikliğe uğramıştır. Liberal kapitalizmin tersine devlet global planlama yoluyla makro ekonomik işleyişi düzenlemeye başlamıştır. Örgütlü kapitalizm, devletin üretim sürecinde önemli ölçüde insiyatif almasıdır. Post-kapitalist (geç-kapitalist) toplum ise, liberal kapitalizmden kopan ve devlet tarafından düzenlenen/yönlendirilen kapitalizmdir.104 Böylece kapitalist yapılanma, devletin etkinliği bağlamında yeniden örgütlenmiştir. Post-kapitalizm, 19. yüzyıl kapitalizminde “devletle toplum arasındaki gerilim alanında açıkça siyasal

104 K.OÇDEMİR, “Jürgen Habermas ve Toplum Teorisi [I]”, s. 95-96.

işlevler” 105 yüklü kam unun, bilhassa devletle toplumun bütünleşm esini sağlayan, “toplum ve devlet arasında aracılık yapan” 106 kamusal alanın/kam usallığın dönüşüm üne ve çöküşüne vurgu yapar. H aberm as’a göre bu toplum formu kamusal alam n dönüşüm ünde etkindir. İletişimin, teknolojinin aşın gelişmesi ve büro krati kİ eşm enin etkin oluşu, kamusal alanın çöküşünde rol oynayan ana öğelerdir: “Genişleyen, profesyonelleşen, yeni okur tabakalarına hitap eden kitap üretim inin örgütlenm e, dağıtım ve tüketim yapılanyla beraber ve içerik itibanyla da değişim geçiren gazete ve basınla beraber kam usallığın altyapısı da değişim e uğradı. Bu altyapı, elektronik kitle iletişim araçlannın yükselişiyle, reklamın kazandığı yeni ehem m iyetle, eğlenceyle bilgilenm enin gittikçe birbirinin içine akm asıyla her alanda artan m erkezîleşm eyle, liberal dernekçiliğin ve bir bakışta hâkim olunabilir yerel kam usallıklann çöküşüyle vs. bir kez daha değişti.” ' 0 H aberm as’a göre, post-kapitalizm de üretim ilişkileri ise aşağıdaki gibi değişikliğe uğram ıştır: 1) Post-kapitalist toplum larda öncelikle bir kamu sektörü ortaya çıkmıştır. Yani planlayıcı ve uygulayıcı birim lerin sayısı artmıştır. Siyasal kararlan yalnızca yürürlüğe koymakla yetinmeyen, aynı zam anda bizzat o n lan uygulayan bir kamu yönetimi belirginleşm iştir. K am usal alan çökm üş, kamusal hayatın bürokratikleştirilm esi gerçeği öne çıkm ıştır. 2) Üretim sürecinde önemli rol oynayan baskı grubu olarak sendikalar ve sendikalara karşı direnen işveren birlikleri arasında sürekli olarak koalisyonlar yapılm ış ve böylece kapitalizm in kalıcılığı daha da netleşm iştir. 3) Yönetsel sistem, piyasasının işlevsel açıklarını kapatmıştır. Bu etkinlik saf işlevsel değil, tersine çok güçlü bir süreç konum undadır. 105 106 107 108

H A B E R M A S , K a m u s a l l ı ğ ı n Y a p ı s a l D ö n ü ş ü m ü , s. 96. H A B E R M A S , “ K a m u s a l A lan: A n s i k l o p e d i k B ir M a k a l e ” , s. 63. H A B E R M A S , K a m u s a l l ı ğ ı n Y a p ı s a l D ö n ü ş ü m ü , s. 31-32. K O Ç D E M İ R , “ J ü r g e n H a b e r m a s v e T o p l u m T e o ris i [ I ] ” , s. 96-97.

Son olarak H aberm as toplum biçim leri şemasında yenim uhafazakârlıkla ilişkilendirdiği ve eleştirel tavır takındığı post m odem toplum lardan109 söz etmiştir. Haberm as, toplum tiplerini “organizasyon biçim i” ilkesine göre açıkladıktan sonra M arx’ın sınıf teorisini, özellikle de kapitalist toplum da proletaryanın devrim sel potansiyeline ilişkin argüm anlarını sorgulam ışlır. H aberm as, M arx’ın proletaryanın devrim ci m isyonuna dair vurgularım , “ örgütlü kapitalizm ” ve “post-kapitalizm ” (geç-kapitalizm ) bağlamında irdelem iştir. M arx ’ın sın ıf teorisi, hem kapitalist toplum un bir analizine hem de proletarya devrim i vasıtasıyla pratikte onu değiştirm enin olanaklılığına sahiptir. Fakat Haberm as, postkapitalist toplum larda proletaryanın devrimi gerçekleştirem ediğini ve M arx’ın öngördüğü biçim iyle devrim in olam ayacağını ileri sü rm üştür.110 H aberm as’a göre, “proleterya devrim in m üjdecisi olm adığı gibi, sın ıf mücadelesi de artık kapitalizm in sürekliliğini tehdit eden ya da toplum un dönüşüm ünün en olası kaynağını öneren ana gerilim kaynağı değildir.” 111 H ab erm as’ın ileri sürdüğü şekliyle, M arx ’ın sım f savaşım ı teorisi, yalnızca 19. yüzyıl kapitalizm i için geçerlidir. H aberm as’a göre, M a rx ’ın yaşadığı dönem den beri kapitalizm anlayışı öylesine değişm iştir ki, “ M arx ’ın kavram larının terkedilm esi ya da kökten değiştirilm esi gereklidir.” 112

109 H a b e n n a s ’m p o s tm o d e m e d air g ö rü şle rin e bir önceki bölüm de değindi­ ğim için b urad a onun p o s tm o d e m toplum dan ne anladığı konusuna tekrar g irm ey eceğ im . 110 G ID D E N S , “ Jürgen H a b erm as’*, s. 131. 111 A .g.m ., s. 142. 112 A .g.m ., s. 130. Benzeri b ir saptam a M a rc u s e ’de de vardır. Fakat M a r c u s e ’un belirlem esi d ah a gerçekçidir: “ M arxçı kuram ın kavram ların­ dan bazılarının yen iden gözden geçirilm esi gerektiği; fakat bu gereğin M arxist k uram a kendisi dışından b ir şey tarafından kabulü zorunlanan bir gereklilik değil, tarihsel dü şü nen ve diyalektik nitelik taşıyan bir kuram olan M arxist kuram ın bizzat kendisinin hissettiği bir gereksinim olarak or­ taya çıkm asıdır. K aldı ki M anc’ın, kapitalizm in sonraki dönemlerdeki ge­ lişm elerine rağm en geçerliliğini yitirm eyen, ...kavramları kadar temel ni-

Habermas, “M arx’ın sınıf savaşımı görüşü, 19. yüzyıl kapitalizmi için geçerlidir”, biçim indeki tezini şöyle tem ellendirm iştir: “ 19. yüzyılda, ekonom ik hayat henüz bir hayli yapılandırılm ış bir halde değildi ve refah ile ani fiyat düşüşlerinin geniş dalgalanm aları hakimdi; kapitalistler ve işçiler, potansiyel olarak, şiddetli düşm anlar olarak pazarda bir diğeriyle yüz yüze geliyorlardı. Biz şimdi teknolojik olarak yönetilen kapitalizm dönem inde yaşıyoruz. Hâlâ ekonom ik çevreler vardır, fakat ekonom ik hayata hükm edenlerin m üdahalesiyle özsel olarak zayıflatılm ıştır onlar. Sınıf farklılığınca üretilen gerginlik buna m ukabil olarak standartlaşm ıştır.” 113 M arx, sın ıf teorisini, devletin ekonom ik hayattaki etkinliğinin sınırlı olduğu ve rekabetçi pazar ekonom isinin şekillendirdiği “ liberal kapitalizm ” dönem inde inşa etm iştir. O ysa H aberm as’a göre, günüm üz kapitalizm i (post-kapitalizm ) M arx ’ın dönem indeki liberal kapitalizm den oldukça farklıdır. D olayısıyla, M arx ’ın sın ıf teorisi, bugünkü kapitalizm i açıklam a potansiyeline sahip değildir. Haberm as, M arx ’ın zam anındaki liberal kapitalizm inden günüm üz kapitalizm ine geçişte, aynı zam anda sınıfsal farklılıkların ve uzlaşm az sınıfsal karşıtlıkların yıkıcı sonuçlarının da ortadan kaldırıldığım iddia etm iştir. O na göre, varolan kapitalist yapılanm ada uzlaşm az sınıfsal karşıtlıklar ve savaşım lar yok olm uştur. P roletarya kapitalist sistem le sosyo­ kültürel ve politik yönden bütünleşm iştir. B urjuvazinin proletaryanın koşullarını görece iyileştirm esi sonucu “sınıf uzlaşm ası” sağlanm ıştır. P roletarya ile buıjuvazi arasında telikteki başka k a v ra n ılan da va rd ır ve bunların da listesini verebilirim: K a p italizm d e b u g ü n e dek e k o n o m ik ik tid a n n belirli ellerde toplanması, eko n om ik iktidar ile siyasal ik tid a n n kaynaşıp birleşm esi, devletin eko­ n o m iy e g itgide d ah a yoğun bir b iç im d e k arışm ay a yöneltilm esi, kâr oranlan n d ak i gerilem e, d ah a geniş se rm a y e birikim lerine olanak ve pazar h a ­ zırlayabilm ek için n eo -em p ery alist b ir politika b en im sem e zorunluluğu ve d ah a nicesi. B unlar reddi o lan ak sız bir k av ram lar listesidir ve M arxist ku­ ram dan y ana ta n ık lık la n bug ün de sürm ek ted ir” (M A R C U S E , “ M arcuse ve F rankfurt O k u lu ” , s. 64). 113 G ID D E N S , “ Jürgen H a b erm as” , s. 142.

sağlanan bu uzlaşı doğal olarak “sınıf kavgasını ortadan kaldırmıştır.” 114 Bu bağlamda Habermas’ın tezleri, eleştirel teorinin ilk kuşak savunucularının tezleriyle örtüşmektedir: “B atı’da, işçi hareketi, büyük ticari şirketler ve hükümet arasında bir sözleşme ortaya çıkmıştır. Sendika ve iş çevreleri, ücret artışlarım ve diğer ihtilaflı durumları, pazarca belirlemeye açık bırakmaktan ziyade, doğrudan antlaşmaya bağlama eğilimindedir. Artık tamamıyla rekabetçi emek pazarı gibi bir şey yoktur; artık rekabetçi ürün pazarları vardır. Sosyalist partiler biçiminde, örgütlenmiş emek, modem devlette önemli bir siyasal role sahiptir. Kısmen bunun bir sonucu olarak, örgütlü kapitalizm, uygun bir biçimde ‘refah kapitalizmi’ olarak adlandırılabilir. -Hastalık sigortalan, işsizlik maaşlan ve benzeri- bir dizi refah şeması, daha az imtiyazlı kimseleri pazann dalgalanmasından korur. Böylece sınıf ilişkileri 19. yüzyılda sahip olduklan katı sınırlara sahip değildir, işçi hareketi de toplumsal değişmenin önde gelen aktörü değildir bugün.” 115 Ancak, burada Habermas, G iddens’ın saptamasına göre, önemli bir yön değişikliği yapmıştır. Haberm as’a göre, proletarya etkisiz özne/kategori olmasına karşın, post-kapitalist toplumlarda çelişkilerin ve krizlerin tamamen giderilemediği de bir gerçektir.116 H aberm as’ın bakış açısına göre, “değişmenin her zaman varolduğu kapitalist toplumlar, gerçekte kendi dayandıklan ahlakî düzeni yıkma eğilimindedirler. Bizler, ekonomik büyümenin öteki her şeyin önüne geçtiği bir toplum düzeninde yaşıyoruz; ne ki, bu durum gündelik yaşamda bir anlam kaybı yaratmaktadır.”117 Habermas, geç-kapitalizmin çatışma üretici potansiyeline vurgu yapmıştır. Habermas, daha çok ortaya çıkan temel krizler, onların kaynaklan olarak kapitalist devletin çelişkileri, meşruiyet ve bireysel kimlik sorunlan üzerine yoğunlaşmıştır.

114 K.OÇDEMİR, “Jürgen Habermas ve Toplum Teorisi [I]”, s. 102. 115 GIDDENS, “Jürgen Habermas” , s. 143. 116 A .g .m ., s. 144.

117 GIDDENS, Sosyoloji, s. 12.

Habemıas, Legitim ation C risis'd e118, Parsons’ın sosyal sistem analizine benzer bir şekilde, sistem de ekonom ik, siyasal ve sosyo-kültürel sistem olarak üç alt-sistem belirlemiş ve bu altsistemlerin ürettiği ekonom ik akılcılaşm a, meşruiyet ve güdülenm e krizlerinden söz etmiştir. Habermas, geç-kapitalist toplumlarda olası kriz eğilim lerini/tipolojisini119 şu şekilde göstermiştir:

118 H A B E R M A S , L c g i t i m a t i o n C r i s is , s. 45. 119 A .g .e ., s. 45. H a b erm as’tn kriz e ğ ilim lerin d e/tip o lo jisin d e kilit durumun­ daki iki temel terim, sistemin bütünleşmesi v e sosyal bütünleşmedir. Ç ö ­ z ü lm e v e a n o m in in karşıtı olan, sistem in y en id en üretimini sağlayarak onun sü rek liliğin e katkıda bulunan b ü tü n leşm e kavramı (K O Ç D E M İ R , “Jürgen H aberm as v e T o p lu m T eorisi [I]”, s. 9 8 ) Haberm as da “grand teo­ rim in inşacısı, işlev sel ç ö z ü m le m e c i P a r so n s ’ın sistem teorisinin ana kav­ ram ıyla v e “ A Ğ I L ” ş e m a s ıy la birlikte düşünülm üştür. A Ğ IL şem a sı, s o s ­ yal sistem in işle v s e l zorunlulukları o lu p P a r so n s’ın so sy a l sistem anlayışı ç e r ç e v e sin d e

irdelen m elid ir

Im peratives” , T h e

Social

[M O R S E ,

Theories

Chandler;

o f Talcott

“T h e

Parsons:

Functional A

C r it ic a l

E x a m i n a t i o n ( i ç ) , Editör: M ax B la ck , P ren tice-H all, Inc., E n g lew o o d C liffs, N. J., 1961, s. 1 0 0 -1 5 2 ]. P a r so n s ’ın so sy al sistem analizi şu şe k il­ dedir: S osyal S istem in A lt-sistem leri

S o sy a l S istem in Y ap ısal Ö ğeleri

Ekonom i

Roller

Politika

Birliktelik

S o sy a l S istem in İşlev sel Zorunlulukları U y u m (A d a p tation ) H e d e fe ulaşm a ( G o a l attainm ent)

Din

N orm lar

B ü tü n le şm e (In tegration )

Kültür

D eğerler

Orüntü sürdürm e (L a te n c y -p a tte m m ain tan en ce)

H aberm as, kriz kavram ını sistem in b ü tü n leşm esi v e so sy a l b ü tü n leşm e b ağlam ın d a tartışmıştır: “T o p lu m b ilim sel açıdan doğru olan bir kriz k a v ­ ramı, sistem in b ü tü n leşm esi ile top lu m sal b ü tü n leşm e arasındaki bağı k a v ­ ramak zorundadır. ‘T o p lu m sa l b ü tü n le ş m e ’ v e ‘sistem b ü tü n le ş m e s i’ ifa­ deleri farklı teorik g ele n e k le r d e n gelm ek ted ir. B iz toplum sal b ü tü n leşm e­ den, konuşan v e e y le y e n ö zn en in toplum sal d ü z e y d e ilişkili old u ğu kurum lann oluşturduğu s istem lerle bağ kurarak s ö z ed iyoru z. T o p lu m sa l s is ­ temler, burada, s e m b o lik bir ya p ısı olan yaşam dünyaları olarak g ö rü l­ m ektedir. S istem b ü tü n leşm esin d en s ö z ederken ise, kendi kendini d ü zen ­ lem iş bir sistemin k e n d in e ö z g ü fa aliyetin i dikkate alıyoruz... İki paradig­ m a da, y a şam dünyası da sistem d e ön em lid ir. Buradaki sorun, onların birbirine bağlı o ld u ğ u n u ortaya k oy m ak ta yatar” (H a b e r m a s’tan aktaran; S W I N G E W O O D , S o s y o lo jik D ü şü n c e n in K ısa T arih i, s. 341).

Krizin olustufru ver

S i s t e m k r iz i

E konom ik sistem

* E konom ik kriz

Siyasal sistem

♦ A k ılcılaşm a k r iz i

Sosyo-kültürel sistem

K i m l i k k r iz i ------ ► ►

M eşruiyet krizi

♦

Güdülenme krizi

G örüldüğü üzere, H aberm as, post-kapitalist toplumlardaki kriz yönelim lerini sosyo-kültürel, ekonom ik ve siyasal sistem içine yerleştirerek analiz etm iştir. H aberm as’a göre, postkapitalist toplum da sosyo-kültürel sistem , artık bireyleri roller, m eslekler ve kültürel kurum lara göre sosyalleştirdiği için güdülenm e krizine yol açm ıştır. A kılcılaşm a krizi ise, yönetsel sistem ekonom ik sistem den gelen buyrukları ve kapital birikimi zorunluluğunu uzlaştıram adığı/yerine getirem ediği zaman ortaya çıkar. M eşruiyet krizi de bu aşam ada doğar. Sistem krizleri hem ekonom ik hem de akılcılaşm a krizleri olurken, m eşruiyet krizleri sosyal bütünleşm e krizleri o lu r.120 Bu noktada post-kapitalist toplum larda “ birleştirici-bütünleştirici dünya görüşleri ve kollek tif bağlayıcılığı olan etikler çökm üştür.” 121 Beri taraftan H aberm as’a göre, post-kapitalizm in tipik ve en önemli krizi durum undaki m eşruiyet krizleri, doğrudan kimlik krizleridir. H aberm as, esasında post-kapitalizm in betim sel bir modelini ve kriz eğilim lerinin adeta bir “bohça”sın ı123 sunm aya girişm iştir. A ncak, H aberm as post-kapitalizm in bu temel krizleri (ekonom ik kriz, akılcılaşm a krizi, m eşruiyet krizi ve güdülenm e krizi) karşısında çözüm üretm ede aynı başarıyı *■ * 1 124 gösterem em iştir. O, bir bakım a çözüm süzlüğü ve çaresizliği 120 SWINGEWOOD, Sosyolojik Düşüncenin Kısa Tarihi, s. 342-344. 121 H A B E R M A S , Jürgen; “ M eşruiyet Dayanağı Olarak İnsan H a k la n ” , Biri­ kim (iç.), Çeviren: Tanıl Bora, Sayı: 1 18, Şubat 1999, s. 63. 122 K O Ç D E M İR , “Jürgen H aberm as ve T oplum Teorisi [1]” , s. 99. '"3 B O T T O M O R E , F ra n k fu rt O kulu (Eleştirel Kuram ), s. 71. 124 ‘ H aberm as, post-kapitalizm in ürettiği krizler ve genel yönleriyle “dünyasallaşm a” sorunsalı karşısında çözüm olarak ulus-devlet ve demokrasi ara­ sındaki bağı ya da “ ortak yaşarlığı” öne çıkarmış, ulusal devlet ve dem ok­ rasi ortakyaşarlılığının korunm ası gerektiğini ileri sürmüştür

vurgulam ak tan başka b ir şey y apm am ıştır. “ Ü retkenliğinden vazgeçm ek istem ed iğ im iz d ü n y a çap ın d a k apitalizm in yıkıcı so n u çlan k arşısın d a h ep im iz b ir bakım a çaresiziz.” 125 H er ne k adar H aberm as, L e g itim a tio n C risıs'd c çatısını inşa ettiği kriz teorisin d e, p o st-k ap itaiizm in genel krizlerini v u rg u lam ışsa da, onu d ö n ü ştü rec ek devrim ci bir sın ıf olarak p ro letary an ın etkili tarih sel ö zn e /“ yapı taşıy ıcısı” 126 o lam ay acağ ın ı ileri sü rm ü ştü r. H ab erm as, T h e o ty and P ra ctice m etn in d e, p o st-k ap italist to p lu m d ü ze n in d e p ro letary an ın nesnel tarihsel m isy o n u n u y itird iğ in i ve onun çö züldüğünü sav u n m u ştu r. H a b e rm a s ’a göre, “ ü re tim sü recin d ek i rolü b ağ lam ın d a g en iş h alk k itle le r p ro letary a k o n u m u n d ay k en , ‘bu d u ru m ’ artık to p lu m sa l ö d ü llerd en y o k su n lu k o lg u su y la sınırlı d eğ ild ir... H erh an g i b ir s ın ıf b ilin ci, ö z e llik le d ev rim ci b ir sın ıf b ilin ci b u g ü n işçi sın ıfın ın ana ta b a k a la rın d a b u lu n m am ak tad ır. B ö y le c e b u g ü n (y a şa say d ı) M arx , b ir k ere k itle le r tarafın d an

[H A B E R M A S , Jürgen; “ Dünyasallaşmanın Baskısı Altındaki Avrupa Ulus-D evleti”, İd ea P olitik a (iç.), Sayı: 6, Bahar 2000, s. 77-85]. Habermas, post-kapitalizmin, özellikle kimlik krizlerini aşmada demokra­ si ile anayasal devlet arasındaki organik bağa dikkat çekmiş; cins, ırk ya da etnik köklerine bakmaksızın her bireyin eşsiz kim liğine saygı ve herke­ si eşit görme anlayışı (“tanınma" söy lem i) bağlamında çok-külturcülüğe (kültürel çoğulculuğa) vurgu yapmıştır [H A B E R M A S , Jürgen; “Demokra­ tik Anayasal D evlette Tanınma Savaşımı", Charles Taylor ve Diğerleri; Çokkültürcülük: T a n ı n m a P olitikası (iç.), Yayına Hazırlayan: A. Gutmann, Çeviren: M ehm et H. Doğan, Yapı Kredi Y ayınlan, İstanbul, 1996, s. 113-145]. 125 H A B E R M A S , Jürgen; “Siyasal Kuramın Sorunlan", Söyleşiyi Yapanlar: Mikael Carleheden ve Rene Gabriels, Çeviren: Rita Urgan, K a v r a m l a r ve B a ğ la m la r A r a s ın d a : 20. Yüzyıl D ü ş ü n ü rle riy le Söyleşiler (iç.), Hazır­ layan; Cem Akaş, Yapı Kredi Y ayınlan, İstanbul, 2002, s. 79. I“6 Althusser ve Althusserciler, sınıflan sosyal yapının salt taşıyıcıları olarak görmüşlerdir [BLO CK , Fred ve SO M E R S, Margeret R.; “ Ekonomist Ya­ nılgının Ötesi: Kari P olan yi’nin Holistik Toplum Bilimi", T a rih se l Sos­ yoloji: B lo ch ’ta n W a lle r s te in ’e G ö r ü ş le r ve Y ö n te m le r (iç.), Editör: Theda Skocpol, Çeviren: Ahmet Fethi, Tarih Vakfı Yurt Yayınlan, İstan­ bul, 1999, s. 67-68].

tutulduğunda, kuram ın maddi bir güç olabileceği ümidini ortadan kaldıracaktı.” 127 Bu bağlam da eleştirel teori, M arx’ıp “proletaryanın bilinçli bir sosyal sm ıf olarak belirginleşm esi kapitalizm in çöküşüyle sonlanacaktır”, biçim indeki temel argümanım yadsıma girişim idir. Eleştirel teorisyenlere göre, günümüz kapitalist yapılanm asında proletaryanın kapitalist toplumla bütünleşmesi sonucu sınıf savaşım ı yerine sın ıf uzlaşm ası egemen olmuş, hatta proletaryada karşı-devrim ci bir bilinç gelişm iştir. Böylece burada eleştirel teorinin “kapitalizm in kendi çelişkilerinden pek çoğunu çözm enin yollarını bulduğu ve işçi sınıfının sistemle bütünleştiği yönündeki” 128 ana söylem i öne çıkmaktadır. Eleştirel teoriciler M anc’ın sın ıf savaşım ı teorisini yoğun bir şekilde eleştirirlerk e n "', çoğu kez M arxist teori literatürünü ve jargonunu kullanm ayı sürdürm üşlerdir. Bu çerçevede “ kendini proletaryadan ve M arx ’ın klasik devrim ci kavram larından koparm ayı” 130 zorunlu gören eleştirel teorinin tem el düsturu ılı “proletaryasız M arxizm ” olarak nitelenebilir, ki eğer proletaryasız M arxizm e, M arxizm denilebilirse. 1TÛ

Eleştirel kuram cıların M arxist teorinin tem el taşını oluşturan proletaryanın devrim sel gücü, sın ıf savaşım ı ve sınıf çelişkisinin yerine tarih m otorunu (oluşum ve değişim gücünü) başka bir yerde aram aları da M arxist teoriden uzaklaşm alarında

127 H a b e rm a s ’tan aktaran; B O T T O M O R E , F ra n k fu rt O k u lu (E leştirel K uram ), s. 86. '“8 MARSHALL, Sosyoloji Sözlüğü, s. 180. A d o m o , bu işin do zu nu iyice kaçırmıştır. “ A d orno hiçbir zam an Marx’ın ek o no m ik ç ö z ü m le m e le rin e ya da sın ıf k uram ına ciddi bir şekilde eğil­ m em iş gö zü km ek te, M a r x ’ın d üşün cesinin temel öğelerinden biri olan ‘ta­ rih b ilim i’ veya tarih kuram ı dü şün cesin i de bütünüyle reddetm ektedir” [B O T T O M O R E , F ra n k f u r t O kulu (Eleştirel K uram ), s. 16-17]. A d o m o , p roletaryadan, d a y an ışm a d an ve s ın ıf savaşım ından söz etmenin bile eleştirel teori için bir yalan olduğunu söylem iştir (R E IJE N , Adorno: Bir Giriş, s. 87).

130 REIJEN, Adorno: Bir Giriş, s. 88. 131 K o la k o w s k i’den aktaran; B O T T O M O R E , F ra n k fu rt Okulu (Eleştirel K uram ), s. 86.

belirleyici olmuştur. Jay’ın saptamasına göre, eleştirel teorisyenler, tarihin motor gücünü çok daha kapsamlı bir çelişkide; insan ve doğa arasındaki, hem birbirinden ayrıyken hem de iç içe iken öne çıkan çelişkide; başlangıcı kapitalizmden önceye giden ve kapitalizmden sonra da yoğunlaşacak olan bir çelişkide aramışlardır. Eleştirel teorisyenlerin insan-doğa çelişkisine yönelimlerinin ilk semptomları, onların faşizm üzerinde yoğunlaştıkları tartışmalarda görülür. Bu noktada eleştirel kuramcılar şunları savunmuşlardır: “Tahakküm, günümüzde giderek daha doğrudan nitelikte; ekonomik olmayan nitelikte bir tahakküme dönüşmekteydi. Kapitalist sömürü biçimi,.., günümüzde geniş bir bağlam içinde bakıldığında, tahakkümün Batı tarihinin buıjuva dönemine ait tarihsel bir biçimi olarak görünmekteydi. Devlet kapitalizmi ve otoriteryan devlet, bu dönemin sonunu getiren, yada en azından bu dönemi köktenci bir biçimde değişikliklere uğratan en son gelişmeler olmuştu, tahakküm, günümüzün dünyasında, buıjuva toplumuna özgü dolayımlamalannı da bir yana atıp terkederek, daha dolaysız, daha kaba bir yönetmeye, hükmetmeye dönüşmüştür. Bu dönüşüm, bir bakıma Batı insanının kuşaklar boyunca doğa karşısındaki acımasız ve yıkıcı sömürüsünün zorunlu sonucu; sanki, doğanın bir tür öç alması gibi olmuştu.” 132 Eleştirel teorisyenlerin tarihin motorunu kavramada öne çıkardıkları insan-doğa çelişkisinin açılımında M arx’ın “doğa”mn insancıllaştırılması ve “ insan”ın doğallaştırılması anlayışı önemli yer tutar. Onlara göre, bu iki öğe gereklidir, ancak bunlann birinin ötekine indirgenerek yok edilmemesi gerekir. Çünkü M arx’ın doğa ile inşam birbirine indirgeyen, özellikle doğanın ve insanın tek bir bilim olması gerekliliğine ilişkin “doğa bilimi, tıpkı insan biliminin doğa biliminin yanında yeralıp onunla bir olacağı gibi, gün gelecek, insan bilimine katılıp onunla bir olacak; böylece bilim, tek bir bilim 132 JAY, D iy a l e k ti k İ m g e l e m : F r a n k f u r t O k u l u ve Sosyal A r a ş t ı r m a l a r E n s t i t ü s ü T a r i h i 1923-1950, s. 370.

haline gelecektir” 133, görüşünü, eleştirel teorisyenler, “insan olgusu üzerine yapılan bilimsel çalışmalar ile doğa üzerinde yapılanların tamı tamına bir tutulamayacaklarını” 134 ileri sürerek eleştirmişlerdir. Eleştirel teori savunucuları daha sonraları ise birbirlerinin özdeşi olması gerektiği anlayışını yadsımakla birlikte, insan ile doğa arasındaki ayrılığın sorgulanması, ikisi arasında bir uyumun (uzlaşmanın) sağlanması yönünde görüşler beyan etmişler, fakat insanla doğa arasında bir uyumun yeniden inşası için geleceğin insan bilimlerinin neler yapmasına ilişkin olarak135 o dönemde net bir tavır geliştirememişlerdir. Eleştirel teori mensupları, M arxist teoriyi aşın ekonomik deterministik ve mekanistik olarak idrak etmişlerdir. Onlar, Marxist teorinin ekonomik öğeye ve onun belirleyiciliğine verdiği önemi eleştirmişlerdir. Bir noktaya kadar ekonomik alanda ekonomik determinizmin doğru olduğunu kabul ederlerken, bu determinizmin sosyal hayatın tüm boyutlarını I____ _ vurgulamada eksik olduğunu belirtmişlerdir. Bu yüzden eleştirel kuramcılar, M arx’ı ve M arxistleri ekonomik (maddi) öğelere ve pozitivizme aşın ehemmiyet vermekle suçlamışlardır. Onlar, M arx’ı dünyanın özümlenmesi ve etkinliğini tek boyuta (ekonomik alana) indirgemesi hususunda kritik etmişlerdir. Marcuse, M arxist teorinin önemli handikapı olarak altyapının üstyapıyı belirlemesi noktasına odaklaşmış ve Manrist teorideki altyapı-üstyapı arasındaki ilişkinin diyalektik yöntemle zıtlık içinde katı bir şemaya indirgendiğinden söz etmiştir. Marcuse, E stetik Boyut- Sanatın Sürekliliği: Mancist Estetiğin Bir Eleştirisine Doğru eserinde şunları yazmıştır: “ Şema gerçek olgusallık olarak özdeksel temelin ölçünleştirici bir kavramım, ve özellikle bireysel bilincin ve bilinçaltının ve bunların politik işlevlerinin özdeksel-olmayan güçlerinin politik 133 M arx’tan aktaran; JAY, D i y a l e k t i k İ m g e l e m : F r a n k f u r t O k u l u ve Sos­ yal A r a ş t ı r m a l a r E n s t i t ü s ü T a r i h i 1923-1950, s. 494 (58 nolu dipnot). 134 A.g.e,, s. 388. 135 A.g.e., s. 389. 136 RI TZ ER, Sociological T h e o r y , s. 261.

bir değersizleştirilmesini imler. Bu işlev ya gerileyici yada kurtarıcı olabilir. Her iki durumda da, özdeksel bir güç olabilir. Eğer tarihsel özdekçilik bu öznellik rolünü açıklamıyorsa, kaba özdekçilik tonunu üstlenir.” 1' Eleştirel teorisyenler, M arx’ın teorisini ekonomik determinizm çerçevesinde yoğun bir biçimde eleştirirlerken, onun pozitivistik yönelimine gönderme yapmışlardır. Haberm as’ın vurgulamalarına göre, M arx’ın teorik çabasındaki pozitivistik yönelim “çift-boyutlu olan üretim sürecini tek 1 10 boyuta indirgemesinden kaynaklanır.” ' Aslında eleştirel kuramcıların Marxist teorinin ekonomik alana (altyapısal öğelere) verdiği önemi yadsımaları, kendi teorik ve metodolojik varoluşsal/duruşsal koşullarıyla bağlantılıdır. Eleştirel teori geleneğinde Pollock, Grossmann ve Wittfogel gibi teorisyenlerin ekonomik alana ilişkin çalışma ve çabalarına karşın, Horkheimer, Marcuse, Adomo ve Habermas gibi analizcilerin teorik ve metodolojik kavrayışları, yönelimleri ve üzerlerinde yoğunlaştıkları konular, “üstyapısal bir nitelik taşımış ve temel olarak ekonomik somutluktan yoksun kalmıştır.” 139 Eleştirel teorisyenler, tarih ve toplum alamnın tahlilinde ekonomik unsuru göz ardı etmişler ve daha çok fikir­ leri merkeze almışlardır. Böylelikle de kendilerini Manrist açık­ lamalardan uzak tutmuşlardır. Habermas, M arx’ın altyapı ideo­ lojisinin pratik olarak iflas ettiğini iddia etm iş140, “toplum ve devlet de çoktandır M arx’ın teorisinin altyapı ve üstyapı olarak belirlediği bir ilişki içinde bulunm uyorlar” 141, demiştir. Haberm as’a göre, bugünkü kapitalist dünyada teknik ve bilim ana üretici güç haline geldikleri için M arx’m emek-değer teori-

137 MARCUSE, Estetik Boyut- Sanatın Sürekliliği: Marxist Estetiğin Bir Eleştirisine Doğru, s. 16. 138 SUNAR, Düşün ve Toplum, s. 147. 139 SLATER, Frankfurt Okulu: Kökeni ve Önemi (Marksist Bir Yakla­ şım), s. 83. 140 HABERMAS, “ İdeoloji” O larak Teknik ve Bilim, s. 50. 141 A.g.e., s. 51.

sinin uygulanma koşullan ortadan kalm ıştır.142 Habermas, M arx’m “buıjuva toplum u” kavramını bir kenara atmış, “ emek, sermaye ve mal piyasalarının yönlendirdiği ekonom iyi artık içerm eyen ‘sivil toplum ’ terim ini” 143 öne çıkarmıştır. Habermas, son dönem yazdığı bazı m etinlerinde ise M arx’ın kavramlarını hiç kullanm am ış, M arx’tan alıntı dahi yapmamaya özen gösterm iştir. M eselâ, Habermas günümüz dünya siyaseti­ ni, özellik le k ü reselleşm eyi144 çözüm lerken M arx’ı tamamıyla devre dışı bırakmış, daha çok K a n t' tan145 dolaşmıştır.

- A . g . e . , s. 53. 143 H A B E R M A S , K a m u s a l l ı ğ ı n Y a p ı s a l D ö n ü ş ü m ü , s. 52. 144 Habermas, küreselleşm eyi, kapitalizm v e em p eryalizm le ilişkilendirmemiş, em peryalizm in günüm üzdeki görünüm ü olarak ele almamıştır. Söm ürgeleş­ tirmeyi v e köleleştirm eyi esas alan küreselleşm eyi “ulaşım ” , “iletişim ” , “dijital iletişim ”, “şeb ek e” v e “m ü bad ele” gibi kavramlara başvurarak gerçek anla­ m ın d a n /b a ğ la m ın d a n koparm ıştır. “ ‘K ü r e s e ll e ş m e ’ derken bu kavram la bitm iş, so n a u la şm ış bir nihai hali d eğ il d e v a m e tm e k te olan bir süreci k asted iyoru m . K avram , u la şım , ile tişim v e m ü b a d e le m ü naseb etlerinin m illi sınırlardan taşacak ş e k ild e y o ğ u n la ş m a s ı v e çap ın ın b ü y ü m esin i ifa­ d e etm ektedir. D e m ir y o lu , buharlı g e m i v e t e lg r a f 19. y ü z y ıld a ulaşım ve mal n a k liy esin i ay rıca b ilgi akışı v e m ü b a d e le s in i nasıl y o ğ u n la ştırıp h ız ­ landırm ışsa, b u gü n uydu tek n iğ i, hava u la şım ı v e dijital iletişim d e aynı ş e k ild e g e n iş v e y o ğ u n iliş k ile r -ş e b e k e s i (n e tw o r k ) d oğu rm uştur. İster mal n a k liy esi v e u laşım ı s a ğ la y a n y o lla r, ister m al, s e r m a y e v e para akışı ister b ilg in in elek tro n ik y o lla transferi v e k u lla n ım ı isterse insan, teknik v e ta­ biat arasındaki d o la şım la r k a ste d ilsin , ‘ş e b e k e ’ (n etw o rk ) kavram ı bütün bu alanlarda anahtar kavram h a lin e g e l m iş b u lu n uyor. G e ç e n zam an iç in ­ d e bü yü k boyu tlard a bir k ü r e s e lle ş m e n in y a şa n d ığ ı tescil ed ilm iştir. T e le ­ k o m ü n ik a s y o n u n kıtalar arasına y a y ılm a s ı, kitle-turizm i v e kitle-kültürü, ayrıca y ü k se k te k n o lo jin in v e silah ticaretinin d o ğ u rd u ğ u sınırları aşan riskler, artık y ıp ra n m ış olan ö k o - s is t e m in d o ğ u rd u ğ u aksi n etic eler v ey a hü k ü m et v e h ü k ü m et dışı ö rgü tler arasında yap ıla n m illetler-ü stü m üşterek ça lışm a la r

k ü r e s e lle ş m e

k av ram ın ın

k a p sa m ın a

dahildirler”

( H A B E R M A S , Jürgen; K ü r e s e l l e ş m e v e M i l l i D e v l e t l e r i n A k îb e t i, Ç e ­ viren: M e d e n i B e y a z ta ş , B a k ış Y a y ın la r ı, İstanbul, 2 0 0 2 , s. 8 3 ). 145 H aberm as, M a n c’tan z iy a d e “ eb ed î b a n ş ”/ “d ü n ya v a t a n d a ş lığ f’na vurgu yapan idealist f i l o z o f Im m an u el K a n t’ın projesini ön plana çıkarmıştır ( H A B E R M A S , Jürgen; “ Ö t e k i ” O l m a k , “ Ö t e k i ” y le Y a ş a m a k : S iy a se t K u r a m ı Y a z ı l a r ı , Çeviren: İlknur A ka, Yapı Kredi Y a y ın la n , İstanbul, 2 0 0 2 , s. 6 9 - 1 1 0 ; H A B E R M A S , Jürgen; B ö l ü n m ü ş Batı, Çeviren: Dilman M uradoğlu, Yapı Kredi Y a y ın la n , İstanbul, 2 0 0 7 , s. 8 1 -1 8 1 ). “Kant, ‘dünya v a ta n d a şlığ ı’ p rojesiyle, s a d e c e d evletlerle bağlantılı olan uluslararası hukuk

Habermas, em peryalist B atı’mn dünyada yarattığı büyük çeliş­ kilere, toplum lann doğasına ve geleceğine odaklanma ve onlara çözüm ler önerm e yerine, insanın doğasının geleceğini ilgilendi­ ren biyo-etik, genetik araştırm alar, gen-teknolojisi ve biyopolitik konulara ilgi gösterm iştir. “ Şu ana kadar, genetik araş­ tırm alar ve gen-teknolojisi üzerine yapılan kavga, kişi-öncesi insan hayatının ahlâki durum u çerçevesinde dönen beyhude tartışm alardan ibaretti. Oysa ben, gelecekteki bir olası zaman dilim inden geriye dönüp bakm ak suretiyle günüm üzde halen tartışm alı kabul edilen am a ileride belki de gerçekleşecek olan, piyasanın arz ve talep m ekanizm ası tarafından düzenlenen libe­ ral bir öjeniği ele alıyorum . Ç ünkü bana göre, em briyon araş­ tırm aları ve PİD (P re-im plantasyon teşhisi) gibi konularda in­ sanların kavgaya tutuşm asının sebebi, bunların ‘insan yetiştir­ m e’ m etaforuyla ifade edilen tehlikelere örnek gösterilm esinden ileri gelm ektedir. Zira, kim seden hesabı sorulam ayacak bir nesiller-arası edim ler silsilesinin oluşm asından sebepsiz yere en­ dişe ediyor değiliz. Bu edim ler silsilesi tek yönde, dikey olarak çağım ızın karşılıklı etkileşim ağlarını delip geçer niteliktedir. Buna karşılık, tüm gen-teknolojik m üdahalelerin sınırlandırılıp bunların yasalarla belirlenm esi gerektiğini savunan sözüm ona düzeltici hedefler, m üdahaleleri gereksiz ve dar sınırlar içine hapsetm eye çalışm aktadır. N itekim böyle bir durum da m üdaha­ leyi yapacak olan tıp uzm anı, rızalarını varsaym ak zorunda kalacağı ‘ikinci k işile r’le işbirliği yapm ak durum unda olacak-

anlayışını aşmada önemli bir adım atmış oldu. Zaman içinde, uluslararası hukuk ayrı bir hukuk disiplinine dönüşmekle kalmadı; iki dünya savaşından sonra Kant’m gösterdiği dünya vatandaşlığı hukuku olma yolunda ilerledi ve uluslararası anayasalarda, örgütlerde ve süreçlerde kurumsal bir kimlik kazandı” (HABERM AS, B ölünm üş Batı, s. 108). Bu noktada Habermas, post-ulusal bir dünya toplumuna geçildiğini, devletlerin özerkliklerini kaybettiklerini ileri sürmüş (HABERMAS, Bölünmüş Batı, s. 109), dev­ letlerin ulusalar arası ilişkilerde kavşak noktası olma özelliğinin kalmadı­ ğım, devletler ve milletler arası münasebetlerin esas yapısını, küresel ilişki ağlarının oluşturduğunu ve devletlerin pazarların içine yerleştirildiğini be­ yan etmiştir (HABERM AS, K üreselleşm e ve Milli Devletlerin Akıbeti, s. 26).

tır.” 146 Haberm as, kapitalist toplumu değiştirebilm e potansiyeli­ ne sahip M arxist kavram lara, kuramlara, yöntemlere, söylemle­ re, bilhassa işçi sınıfına ve bütün güç odaklarına saldırm ıştır.147 Eleştirel kuram ın son tem silcilerinden “ H aberm as’ın, değişimin m ekanizm ası olarak fikirler üzerinde odaklanması, modem sanayinin gelişm esini, insanlığı feodal toplumdan kapitalist toplum a fırlatan deus ex machina olarak ele alan M arx’tan çok farklıdır.” 148 Sonuç olarak, eleştirel teorinin üzerinde yoğunlaştığı konulardan birisi de, M arxist teorinin eleştirisidir. Marxist teorinin kritiği, esasında eleştirel teorinin varoluş kaynaklarımn başında gelir. “ Eleştirel teori, M arxizm in bilim sel nitelikteki vargılarından çok, M arxizm in kritikçi geleneğinden kaynak­ lanm ıştır.” 149 Eleştirel teorisyenlere göre, M arxist teorinin ekonom ik determ inizm tem elli oluşu, onun en önemli handikabıdır. O nlar, M arxist teorinin tek yanlı nedensellik ilişkisine (yani siyasal ve kültürel düzeni ekonom ik düzene indirgem eye) dayandığını, m addi unsurlara (ve pozitivizme) aşırı öncelik verdiğini ve dünyayı tek-boyuta indirgediğini iddia etm işlerdir. Eleştirel teoricilerin M arxist teori eleştirilerinde öne çıkardıkları başka bir boyut, M arxist teorinin sın ıf savaşımı tezine yöneliktir. M arxist teorinin tem elini oluşturan şey, sınıf ilişkileri, sın ıf çelişkileri ve sın ıf savaşım ıdır. M arxist teoride tarihin m otoru, sın ıf kavgasıdır. Tarih, sın ıf mücadelesi tarihidir. Fakat eleştirel teori tem silcileri tarihin m otorunu sım f savaşım ında değil, başka bir yerde, yani kapitalizm le doğrudan bağlantılı olm ayan, kapitalizm den önce olan ve sonra da 146 HABERMAS, Jürgen; İnsan Doğasının Geleceği, Çeviren: Kaan H. Ökten, Everesi Yayınlan, İstanbul, 2003, s. v-vi. 147 Meselâ Habennas, 1960’larda emperyalist Batı’ya karşı etkin bir güç odağı haline gelen M anfdan/M am zm den beslenmiş öğrenci protestosu için “tantanalı habis bir kuruntu” demiştir (HABERMAS, Rasyonel Bir T op lum a Doğru: Ö ğrenci Protestosu, Bilim ve Siyaset, s. 57). 148 WALLACE, Ruth A. ve WOLF, Alison; Ç ağdaş Sosyoloji K uram ları: Klasik Geleneğin Geliştirilmesi, Çeviren: Leyla Elburuz ve M. Ramı Ayas, Punto Yayıncılık Ltd. Şti., İzmir, 2004, s. 203. ,4z?nn K»*tü * « $ * 7 * 5 l j 22 Ifean Nisan 200İA 2002? nfcara AnVara —— ----------------

r

'

j

d u ru lu rsa , ç a lış m a n ın T ü rk düşün ya p ıs ı iç ne denli ö n em li olduğu bir k e z d a h a anlaşıl (D o ç . Dr. İs m e t E M R E ).

“Hem doğum h e m de gelişim a ş a m a s ın d a n e s n e l bir e ğ ilim d e u z m a n la ş a n ve g id e re k uç bir n o & a y a sürüklenen toplumbiliminin aynı z a m a n d a s tatü ko y la b irleşen ö zg ü l niteliği, F ra n k ­ furt Okölu'nun hangi g e re k ç e le rle ortaya ç ık tığ ın ı g ö s te rm ek ted ir. K ızılç e lik , ü lkem izd e » rc y a ln jik çözüm lem enin dar pozitif s ın ırla rıy la ye tin e n o k u r kitlesi için son d e re c e öğretici d a c a k H * problem e özel bir b a ş lık (F ra n k fu rt O k u lu ’nun S osyoloji B ilim ine Y ön elik Eleştirisi) ayırarak, felsefe ile sosyoloji disiplinleri a ra s ın d a k i zo ru n lu birlikteliği sergilem iştir (Taner Y E L K E N C İ). ( “Sezgin K ı^îçelik, Frankfurt O kulu’nda sosyal bilim lerd e, ö ze llik le d e so syo lojide ön em li bir

yeri otan Frankfurt Okulu’nu (Eleştirel Teori) h e r yö n ü yle e le alıyor" ( C U M H U R İY t G A ZE TE S İ, STem m uz 2 0 0 2 ). “Bizim toplum um uz AvrupalInın tarihsel d ö n ü ş ü m le rin d e n u zaktır; bu n e d e n le olayları değerlendirm esi kolay değildir. O rtak a m a ç la r o lm a d ık ç a o rta k a n la y ış o la m a z . A m a AvrupalI ile birlikte yaşayacaksak bu zem in d ö şen m elid ir. Fran kfu rt O ku lu n u n Eleştire Teorisini anlam ak, yalnız A lm a n la rın değil, A vru p alI in san ın b a ş a rıla rın ı ve b aşarısızlıkların ı anlam anın yollarından birisidir. O k u lu n ortaya ko yd u ğ u ta rtış m a konuları g ü n ü m ü z d e n tarihe bakışa bir ışık tutuyor” (Prof. Dr. U lu ğ N U T K U ). “ü e b e r Herr Kizilcelik, haben Sie se h ö n e n D a n k für Ihr Buch ü b e r die F ran kfu rter Schule

leh bedaure, e s nicht lesen zu kö n n en . A b e r e s tut gut zu erfa h ren , d ass d iese G ed an ken auch in d e rT ü rk e i a u t fruchtb aren B o d en fallen . M it h e rzlich e n Grüfcen" (Jürgen HA BERM A S).

~1

-

•

,

‘i* 1 M V H H H

v p î ; | w

Frankfurt Okulu gibi hem geniş bir z a r- , yayılm ış ve aşağı yukarı bir asra y a k n t bulunan bir okulun m odern dünyan kurumsal oluşum una dair yaptığı saptam a eleştiriler sad ece bunlarla sınırlı deg - j

' M J İ H t İ M Jj

İS m S m m

< j ^

*

* » konusu teorisyenlerin daha pekçok alanla yaptıkları eleştiriler vardır. ... Am a yine c î

jj

I I İ L Jr

y ş lp ^ ^ !, İ $ E '

!H b H | K ^

V juı^KıHabermasile nI KKılz . l ^ j j S ı H ab erm as ile ii zz ğ^ ln 200* Ankara 22 Nisan 200

t

O kulun pekçok ya zarının Türkçeye çev

1970

|

ve Türk aydın ının

I

iştiyakla dedi toplu olm asa bile, söz konu? düşünürlerden yararlandığı göz önünde buı

J

W f

"Sezgin K ızılçelik’in Frankfurt Okuk hakkındaki bu çalışm ası bize Eleştirel Teorisv enlerin ortaya çıkış sebepleri, kuruluş şartla doğaları ve m odern zam an lara getirdikle eleştirileri elinden geldiğince ayrıntı), anlaşılır bir dille sunm a gayretinin üste gelinm iş az örneklerinden biridir. E e,

lerden itıbaren t

•

durulursa, çalışm an ın Türk düşün yapısı iç ne denli önem li olduğu bir ke z daha anlaşıl

-

(D o ç. Dr. İsm et E M R E ).

£“HeiTi doğum hem de gelişim aşamasında nesnel bir eğilim de u zm an laşan ve giderek uç bir I h o k t y a sürüklenen toplumbiliminin aynı zamanda statükoyla birleşen özgül niteliği, FrankİTfurt Okülu’nun hangi gerekçelerle ortaya çıktığını gösterm ektedir. K ızılçelik, ülkem izde * »Ofcyokij'k çözüm lem enin d a r pozitif sınırlarıyla yetinen okur kitlesi için son d e re ce öğret cı

olacak bu problem e özel bir başlık (F rankfurt O k u lu ’nun Sosyoloji Bilimine Yönel rs Eleştirisi) ayırarak, felsefe ile sosyoloji disiplinleri arasınd aki zorunlu birlikteliği sergilemiştir (Taner Y E L K E N C İ).

“Sezgin Kı^içelik, Frankfurt Okulu’nda sosyal bilimlerde, özellikle de sosyolojide önemli bir yeri otan Frankfurt Okulu'nu (Eleştirel Teori) her yönüyle ele alıyor” (CUMHURİYF GAZETESİ, 5 Temmuz 2002). “Bizim toplumumuz AvrupalInın tarihsel dönüşümlerinden uzaktır; bu nedenle olaylar değerlendirmesi kolay değildir. Ortak amaçlar olmadıkça ortak anlayış olamaz. Arrı Avrupalı ile birlikte yaşayacaksak bu zemin döşenmelidir. Frankfurt Okulunun Eleştir» Teorisini anlamak, yalnız Almanların değil, Avrupalı insanın başarılarını ve başarısızlıklarım anlamanın yollarından birisidir. Okulun ortaya koyduğu tartışma konuları günümüzden tarihe bakışa bir ışık tutuyor" (Prof. Dr. Uluğ NUTKU). Lieber Henr Kizilcelik, haben Sie sehönen Dank für Ihr Buch über die Frankfurter Schut leh bedaure, es nicht lesen zu können. Aber es tut gut zu erfahren, dass diese Gedankı auch in der Türkei auf fruchtbaren Boden fallen. Mit herzlichen GrüfJen” (Jürgen HABERMAS).