Etniczna polityka komunistów : dwa casusy [PDF]

Zitiervorschau

Agnieszka Nowakowska,Zofia WóycUka

Etniczna polityka komunistów Dwa tasusy Przedmową poprzedzili Wlodzimierz Borodziej i Marciti Kula

Wydawnictwo TRIO Warszawa 2010

Opracowanie grafitine Jan Bokiewicz Redakcja Tatiana Hardef Recenzenci prof. Wojciech tukowski, prof. Rafal Stobiccki Na okiadce zdjęcic z czeiwca 1956 r.: Kutnica Bialostocka (Polska |siedemnasty i ostatni transport repatriantâw z Gudagoj do tuczan (fot. ze zbiorôw Oirodka Karta, udostępffila Aldona Nikoniuk) Ksiązka zostala opublikowana dzięki pomocy finansowei Ministrą Nauki i Szkolnictwa Wyzszego

© Copyright by Agnieszka Nowakowska, Zofia Wôycicka and Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2010

ISBN 978-83-7436-233*7

T > Wydawnictwo TRIO, 00-958 Warszawa, ul. Miedziana 11 http ://www.wydawnictwotrio. pi e-mail: trio(3>wydawmctwotrio.pl Wydanie pierwsze, Warszawa 2010 Druk: A*Z Druk, Raszyn, ul. Stowikowskiego 21c

Spis tresci

Wykaz skrotow 7 Przedmowa IWlodzimieiz Borodziej, Marcm Kula) 9 WptowadzcTMc lAgmeszka Nowakowska, Zoha W6ycicka)

15

Zofia Woycicka OD W EEPERS DO W1EPRZA. D ZIEIE PEWNEJ W IOSKI W OLSZTYNSKIEM W LATACH 1 9 4 5 -1 9 5 6 Wst^p 25 Rozdzial 1 Od Weepers do W llczarek (1 9 4 5 -1 9 4 7 ) 37 Rozdzial 2. Od W llczarek do Wieprza (1 9 4 8 -1 9 5 6 ) 73 Wladza 77 Polityka wobec wsi 87 Relacje mi^dzygrupowe 105 Pami^tny rok 1956? 115 Zam iast zakonczenia, czyli historia pczezyta czy historia pamitjtana? 117 Bibliografia 131 Agnieszka Nowakowska M IED ZY POLSKOSCL\ A SOW1ECKOSCLV SZKOLY POLSKIE W W ILNIE W LATACH SIEDEM DZIESIATYCH X X WIEKU W$t$p 141 ¿rodla 145 Rozd2 ial 1. Zwiqzek Radziecki w latach siedemdziesi^tych 153 Rozdzial 2. Li two w latach sicdemdziesi^tycb 167 Rozdzial 3. Wychuwawcy tnlodziezy 175 Szkola 175 Szkoly polskoj^zycznc 181 Nauczyciele 182 Organizacje mlodztezowe 185 Rodzina 191 Spoleczenstwo 192

5

ѴѴм Іилѵ.іііи u lm ln ^ ir/iU '

Wvi'liow.iiiu* .lU'istycziìc

193

195

Wycluiwanic przczpracç 201 Wychowanie patriotyczne 208 Wychowa nie internaci on al istyczne 2 20 Internacjonalizm w Wilnie 222 Polskošč w Wìlme 228 Zakonczenie 235 Bibliografia 241

Wykaz skrotow

Al*0 i M CRN KGW KKS KPL KPZR KRN u : VA I.SRR ijtS m

MAP MZO OBN ( >RMO OSP PCR I'CRN PKWN PNZ POM POP PPR PPRN PPS PUR I'WRN KFSRR SD SP TPPR

Archiwum Panstwowe w Olszeynie Fundusz Oszczędnošciowy Rolnicrwa Gminny Ošrodek Maszynowy Gromadzka Rada Narodowa Koto Gospodyri Wiejskich Knrmsja Kontioli Spoieczneį Komunistyczna Pania Litwy Komumstyczna Partia Związku Radzieckiego Krajowa Rada Naiodowa Lietuvos Centrinis Valstybės Archyvas (Litewskie Cen­ tralne Panstwowe Archiwum) Litewska Socjalistyczna Republika Radziecka

Lietuvos Tarybų Socialistinė Respublica Švietimo Mini­ steria (Ministerstwo Oswiaty Litewskiej Socjalistycznej Republikj Radzieckiej) Ministerstwo Administracįi Pubiiczaej Minisierstwo Ziem Odzyskanych Osrodek Badari Naukowych im. Wojciecha Kętizynskiego Ochotnicze Rezerwy Milicji Obywatelskicj Osadnictwo Sp6ldzielczo-Parcelacyjne Panstwowe Gospodarstwo Rolne Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej Polski Komitet Wyzwolcma Narodowego Paiistwowe Nieruchomosci Ziemskie Powiatowy Osrodek Maszynowy Podstawowa Organizacja Partyjna Polska Partia Robotnicza Prezydium Powiatowej Rady Narodowej Polska Partia Socjalistyczna Paristwowy Urząd Repatriacyjny Prezydium Wojewodzkiej Rady Narodowej Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka Stronniccwo Demokratyczne Stuzba Polsce Tbwarzystwo Przyjažni Polsko-Radzieckiej 7

UBP Urz^d Bezpieczcnstwa Publicznego USRR Ukramska Socjalistyczna Republika Radziecka WLKSM (WLKZM) Wsiesojuznyj Lenin'skij Kommunisticzeskij Sojuz Molodiozy (Wszechzwi^zkcrwy Leninowski Komunistyczny Zwiqzek Mtodziezy) ZMP Zwi^zek Mtodziezy Poiskief ZSCh Zwi^zek Samopomocy Chlopskie) ZSL Zjednoczone Stronnictwo Ludowe ZSRR Zwt^zek Socjalistycznych Republik Radzieckich

Przedmowa

Eksperyment realizowany między 1917 a 1990 г. we wschodniej częšci Europy przez caty czas trwania zmagal się z kwe$tią narodową. bolszewicy odziedziczyli po II Międzynarodowce bogaty dorobek calego pokolenia marksistbw, m.in. austriackich, ktorzy przed pienvszą wojną $wiatową dyskutowali nad rozwiązaniami konßiktow narodowosciowych. Mialy one pozbawic aspiracje narodowe ich atrakcyjnosei - z punktu widzenia socjalistow destrukcyjnej i konkurcncyjnej wobec walki Idas. Dyskutanci, zwiaszcza ei wywodzący się z monarchii austro -węgier$kiej, akceptuįącej wiclonarodowošč i wielokulturowošč, rozumieli jcdnak wagę zjawiska narodowego. Stanowüo ono dla nich problem, ale problem do rozwiązania, nie zaš do climinacji jednego z elementow. Co nie mniej wazne, z natury rzeczy mieli oni ograniczone mozliwosci dzialania w zakrcsie inzynierii spolecznej. Dla „ojczyzny socjalizmu" kwestia narodowa byla tym wazniejsza, ze Związek Radziecki odziedziczyl po Rosji nie tylko Charakter wielonarodowy, ale pahs two, ktore nieraz okrešlano jako „więzienie narodöw". Charakterystyczne, ze owe narody staly się wielką šilą przemiany - wyzwolehczej, įak sądzil wöwczas niejeden spoSröd ich przedstawicieli. Dzis, gdy möwi się о znicwoleniu narodow przez ZSRR, chętnie zapomina się, jak wielki by! udziat nie-Rosjan w tworzcniu i obronie nowcgo ustroju. Prawda, zc wspöiczcsni nacjonališci rosyjscy tylko o tym m6wią, ale ten aspekt sprawy zostawmy na boku. W kwestiach narodowosciowych bolszewicy, ci burzyciele przeszlošci, w zdumiewającym stopniu weszli w stare buty Cesarstwa. W ich wlasnym przekonaniu nie bylo to najpcwnicj sprzeczne z gloszonym intcrnacjonalizmcm. Dzialali ws2ak na pewnym „na tu rai­ nyin" z ich punktu widzenia obszarze, danym prawie od natury |nawet jesli z pomocą carow!). We wlasnym przekonaniu budowali szczęšcie dla wszystkich. Skoro wszystkim na rodom miaio bye dobrze, to ktöry z nich möglby chcieč się uniezaležnič? Na dodatek bolszewicy musieli się bronič. Centralnym punktem i gtownym akeentem tej obrony byla Moskwa. Co bylo dobre dla Moskwy, bylo dobre dla sprawy iwiatowego proletariatu. Ttzeba bylo starac się tozsxerzyč dobrodziejstwa rewolueji. Gdy rewolucyjna ekspansja .się zalamala, 9

tym bardziej trzeba bylo uznač, ze co dobre dla Moskwy, jest tež dobre dla sprawy swiatowego proletariatu. Referowana logika, niezaleznie od jej motywacji i wykladni, sytuowala się niedaleko od mocarstwowcgo myšlenia dawniejszej Mo­ skwy czy raezej Petersburga. W tym samym kierunku dzialal takze czynnik wewnętrzncj przemiany bolszewickiego panstwa: dochodzenie w coraz wiqkszym stopniu do giosu „ludu pracującego miast i wsi". Wyrazem tego procesu byl stalinizm. Stopniowo znaczną częšd kadry komunistycznei wymieniono na Ludzi šwiežo awansowanych, ktorzy w reali ach miejscowych znali j ėdynie knut jako sposob dzialania, a rosyjski nacjonalizm jako jedyną ideologię. W picrwszyeh latach istnienia ZSRR realizowal politykę zakorzenienia („korenizacji") nowego systemu i jego elit, rOwniez nowych, w nierosyjskich częšciach Kraju Ra d, przez inwestycje w alfabetyzację i kulturę, rozwijanie tradycji narodov/ych oraz ich regionalnc uprzywilejowanie. Program ten zalamal się jednak juž w drugiej polowie la t dwudziestych, a w nastqpncj dekadzie zostal 2a$tąpiony strategią narodowošciową dokiadnie odmienną: narody nierosyjskie uznano za wrogow socjalizmu, ich elity zostaly wymordowanc, a „nacjonalizm" (często lączony z oskarženiem o szpiegostwo czy dywersję) štai się jednym z najpowazniejszyeh zarzut6w, za ktčrego pomocą možna bylo zniszezyč kazdego przeciwnika politycznego. O komunizmie często mowi się jako o kierunku intemacjonalistycznym. Nic bardziej falszywego. fešli byl to internacjonalizm, to wyjątkowo specyficzny - „ze Związkiem Radzieckim na ežele" (jak powtarzano przy každym powolaniu się na ideę „w$p6lnoty socjalistycznej"|. W ramach ZSRR, nominalnie będącego braterskim związkiem narodow, „na ežele" štai zaš zn6wnar6d rosyjski. 9 maja 1945 r. Stalin wzniosl toast zwycięstwa za narčd rosyjski, ktory komplementowal. Przedstawicieli tego narodu chętnie osiedlal tež w niero­ syjskich republikach, by swą obecnošcią wzmacniali „bra terš two". Mimo pomieszczonego w Manifešcie kom unistycznym i pod tytulem komunistycznych gazet h asla „Proletariusze wszystkich kraj6w, lączcie się!" komunizm ani ražu nie zrczygnowal z rozumowania w kategoriach narodowych. Mial uszczęšliwič narody. Znacz­ ną częšč wywozek i przcsicdlch realizowal wedlug kryteriow narodowych. Nawet twoizone nowc spolecznosci duzej .skali okrcšlano jako narody. Mial powstae nardd radziecki i socjalistyczny narod NRD. Oczywišcie, zar6wno stare, jak i nowe narody mialy byč na rodami 10

nowego typu. Postugując się terminologią architektury socjalistyc 2(ui, mozna powiedzied, že miaty byč socjalistycznc w trešci i naro dowrw formie. Stąd tworzenie zaląžkow narod6w nowego typu, cakich l.ik „Dzieržyriszczyzna" i „Marcblcwszczyzna" w stosunku do Polakow czy Birobidžan w stosunku do Zydow. Stąd ujednolicanie mnostvva rzeczy, ale kultywowanic narodowych językčw czy tworzenie zespolow folklorystycznych, często wręcz sztandarowych. Narodowa for­ ma sięgata wszakze gtębiej. Wedtug stalinowskiego idea tu na okrešlofiym terenie miat gospodarowac okrešlony narod. Miat to byč narčd mozUwie zwarty i jednolity. Trzcba byto do tego doprowadzič poprzez uansfcry ludnošci, asymilację mnieįszošci narodowych, dozwolenic mnicjszošciom w najicpszym wypadku na dziatalnošč kulturalną, ale nic na posiadanie specyficznych praw i reprezentacji polityczncj. Nie l»yl ten ideal daleki od tradycyinego wzorca prawicowo-nacjonalislyeznego. Do takiego ideatu odwotywano się takže w celach legitymizacyjnyeh, w potrzebic mobilizaeji narodu, w potrzebic roztadowania j ego Irustracįi. Najbardziej znane są kampanie nacjonalistyczne prowaiizone wielokrotnie w rožnych panstwach komunistycznych |„ze Związkiem Radzicckim na czcle"], kt6rych nie powstydziliby się zaMidli szowinisci. Przeciez jednak praktyeznie w každym kraju trešci narodowc byty permanentnie akcentowane przez komunistow. Nie spos6b powiedziec, czy po$tępowali oni w ten sposob z przekonania, czy byli motywowani pragmatyeznie. Oczywišcie jedno mogto išč w parze z drugim, kompozyeja obu czynntkow mogta zalczeč od terenu i od okresu. Ostatecznie w wielu rcpubbkach radzieckich i w niektorych krajach bloku wychodzenie z komunizmu zostato przeprowadzone przez samych komunistow, kt6rzy dokonali tego zapewne zc względow pragmatycznych, ale nie odnosi się wrazenia, by dziatali wbrew sobie, gdy oddzielali się od upadającej wspolnoty. W ramach odwotywania się do trešci narodowych i niezaležnie od catego internacionalizmu komunišei nicraz šwiadomie lub podšwiadomie wchodzili w buty swych przcdkomunistycznych poprzednikow. Stopniowo zaczynali ich cenič, wzorowad się na nich, marzyč o podobnym do nich lub por6wnywalnym z nimi miejscu w historii. Rožne byty oczywišcie przyezyny, dla kt6rych Stalin podpisat pakt z Hitlercm. Chęč podziclenia tupu, nadzieja, že wraz z nim lub po jego przewidywanej klęsce w woinie z Francįą pojdzie samemu przeciw demokraejom zachodnim, odczucie większcj bliskosci burzyciela 11

i populisty Hitiera niz burzuazyjnych salonów Paryza i Londynu, przekonanie, ze trzeba „wystrychn^c na dudka" Paryi i Londyn, zmierzai^ce do zwrócenia Hitlcra przeciw ZSRR... Wszystko to zapewne motywowalo Stalina. Kierowalo nim jednak najpewniej takze odziedziczone po Ros?i carskiej przekonanie co do pozadanych granic ZSRR oraz co do tego, iz konkurcntem Rosji jest Wielka Brytania, a nie Njcmcy. Kilka krwawych lat pózniej Bierut nie tylko día wygody wszedl w Warszawie akurat do Belwederu, Podczas drugiej wojny áwiatowej i po niej podstawowym instrumentem komunistycznej polityki narodowosciowej staly si^ czystki ctniczne realizowane m.in. przez deportacje calych na rodó w z ich ojczyzn w nowe miéj sea osicdicnia. Wzdtuz zachodniej granicy ZSRR program ten rcalizowany byl o tyle selektywnie, ze nie wysicdlano wszystkich Polaków, Litwinów, Lotyszy czy Estoñczykow, lecz „tylko" tych sposrod nidi, których ze wzgl^dów klasowych uznano za ele­ ment obey í wrogi. Zbytcczne dodawac, zc nawet w ramach tej logiki kryteria obeosci klasowej byly nad wyraz arbitralne i rozci^gliwe. Od 1945 r. przesiedlenia na zachodzie mialy charakter transgraniezny. Polska míala stac si^ pañstwem „narodowym, a nie narodowosciowym". Wskutek wojny okupacji i przcsuniqcia granicy liczba mniejszoáci w porównaniu z okresem przed 1939 r. byla tu juz i tak niewiclka. Jedynri duz^ grup