Dwory na Suwalszczyźnie: mieszkańcy, rodziny 9788361494737 [PDF]

Zitiervorschau

r HШ j ГишиІ П ®rjиJ

Publikacja zostala wydana staraniem wiadz powiatu suwalskiego w roku 100-lecia odzyskania niepodlegtošci przez Polskę

Andrzej Matusiewicz

DW ORY N A S U W A L S Z C Z Y Z N IE MIESZKANCYIRODZINY

Suw alki 2018

O p ra c o w a n ie re d a k c y jn e Dorota Sklodowska Krzysztof Sklodowski

K o re k ta Jolanta Kubrak

P ro je k t o k la d k i Wiestaw Szuminski

S k lad k o m p u te ro w y Grzegorz Kloczko (Repro-Foto) [email protected]

© Andrzej MatusiewiczStarostwo Powiatowe w Suwalkach, 2018

W ydaw cy Starostwo Powiatowe w Suwalkach ul. Swierkowa 60 sP u° wwa isAk -

16-400 Suwalki Muzeum Okrçgowe w Suwalkach ul. T. Košciuszki 81

Imlzei m]

16-400 Suwalki

ISBN: 978-83-61494-73-7

Katarzynie, Aleksandrze i Wojciechowi, Zofii i Adriannie

Dwory na Suwalszczyžnie to tytul, ktory može zaskoczyc wielu Czytelnikow. Zdzivvič može liczba opisanych miejsc, jak i objętošc tej ksiąžki. Przeciež vv dzisiejszym krajobrazie Suwalszczyzny vv ogole nie widzimy dvvorovv. Ovvszem, wielu zna ruiny palacu gen. Ludwika Michata Paca vv Dowspudzie lub pozostalošci po dvvorze vv Starej Hariczy nad jeziorem Hancza, niektorzy - ze vvzględu na funkcjonujący pensjonat - wiedzą 0 istnieniu folvvarku Hutą, i to wszystko. Dlaczego więc ta ksiąžka? Otož jest probą vvydobycia, przypomnienia i utrvvalenia švviata, ktory juž nie istnieje (bez chęci jego idealizacji i mitologizacji). Zniknąl zarowno vv przestrzeni, jak i vv pamięci. Stalo się tak vv wyniku naturalnych procesow, ale takže planowanych dzialan, motywowanych ideologiami i polityką. Inspirację stanovvila zrodzona ponad dvvadziešcia lat temų vv redakcji kvvartalnika „Jačvviež” inicjatyvva publikacji cyklu Szlacheckie gniazda. Tytul byl nieco na vvyrost, ale oddavval intencję zespolu. Bylo nią „przyvvolanie i utrvvalenie w pamięci” miejsc 1 ludzi zvviązanych z vvlasnošcią ziemską. Glovvnym kryterium vvyboru opisywanych miejsc byl fakt istnienia tam centrum vvlasnošci ziemskiej. Milcząco przyjęto založenie, že chodzilo o majątki liczące povvyžej 50 hektarovv. Mogla to byč vvlasnošč pryvvatna, rządovva lub košcielna. W zaležnošci od jej formy, bohaterami tekstovv stawaly się majątki ziemskie, dvvory, ale takže vvlašciciele, vvlašciciele z ograniczonymi pravvami (np. donatariusze), dzieržawcy lub administratorzy. Nie decydovvala vvięc przynaležnošč stanovva bohaterovv, bo ta od polovvy XIX vvieku nie byla juž vvarunkiem posiadania ziemi. W 37 numerach pisma, ukazującego się w latach 1997-2007, znalazly się opisy 33 takich miejsc, ležących na obszarze povviatovv augustovvskiego, sejnenskiego i suvvalskiego, w ich dzievviętnastovviecznych granicach. Ta ksiąžka jest zatem kontynuacją tamtej idei, jednak pod zmienionym tytulem. Tytulovva Suvvalszczyzna rozumiana jest w tym opracovvaniu jako obszar obecnego j^ovviatu suvvalskiego, ale jego granice nie stanovvią sztyvvnego kryterium, chočby z tego vvzględu, že administracyjna przeszlošč Suvvalszczyzny byla došč burzliwa. Na początku XIX vvieku znalazla się vv granicach utvvorzonego przez Prusakovv w 1797 roku povviatu vvigierskiego, ciągnącego się od granicy z Prusami až do Niemna. Siedziba jego vvladz znajdovvala się vv Suvvalkach, a obejmovval on między innymi parafie: Bakalarzevvo, Filipovv, Janovvka, Jelenievvo, Kaletnik, Krasnopol, Magdalenovvo (Wigry), Raczki, Przerošl, Punsk, Suvvalki i Wižajny. W Księstvvie Warszavvskim, dekretem z 19 grudnia 1807 roku, siedziba vvladz povviatovvych zostala przeniesiona do Sejn i vv šlad za tym, dekretem z 6 maja 1808 roku, povviat otrzymal nazvvę sejnenskiego, a parafię Wigry przeniesiono do povviatu dąbrovvskiego, ktorego stolicą vv miejsce Lipska zostal Augustovv1. Podczas podzialu administracyjnego Krolestwa Polskiego, utvvorzonego vv 1815 roku, kolejne znaczne fragmenty dotychczasovvego povviatu sejnenskiego zostaly vvlączone do povviatu dąbrovvskiego z siedzibą vvladz vv Augustovvie. Byly to parafie: suvvalska, raczkovvska i jelenievvska oraz częšci parafii bakalarzevvskiej, filipowskiej i kaletnickiej. W 1827 roku dokonano korekty i do povviatu dąbrovvskiego vvlączono pozostale częšci parafii Filipovv i Bakalarzevvo oraz calą parafię Przerošl. Po tej zmianie polnocna częšč Suvvalszczyzny znalazla się vv povviecie sejnenskim, a poludniovva vv dąbrovvskim. W 1852 roku dokonano kolejnych zmian - między „Dziennik Praw Księstvva Warszawskiego" 1810, t. I, s. 25, 64-65.

VVstęp

innymi z powiatu sejneriskiego do powiatu kalwaryjskiego przeniesiono folwarki i gromady Auksztokalnie i Trydonie oraz wsie: Tupiki, Hermundziszki, Kowniszki i Nendrupie2. W 1866 roku wladze rosyjskie dokonaly nowego podzialu administracyjnego Krolestwa Polskiego. Suwalszczyna znalazla się w granicach dwoch powiatow: augustowskiego i suwalskiego. Augustowski obejmowal między innymi miasto Raczki i gminę wiejską Dowspuda, a suwalski: miasta Suwatki, Przerosl, Filipow, Bakalarzewo i Wizajny oraz gminy wiejskie Pawlowka, Jeleniewo, Kukow, Wolka, Huta, Czostkow, Koniecbor, Mackow, Wizgory, Kadaryszki, Andrzejewo, Zaboryszki i Sejwy3. Po I wojnie swiatowej, do niezmienionego w granicach powiatu suwalskiego, w 1925 roku wtączono cztery gminy ze zlikwidowanego powiatu sejneriskiego: Beržniki, Giby, Krasnopol i Krasnowo. Gmina Dowspuda z Raczkami pozostala w powiecie augustowskim. Po 1944 roku istotną zmianą bylo stopniowe wlączanie do powiatu suwalskiego, w latach 1954 i 1973, prawie calej gminy Dowspuda (ale między innymi bez Mazurek) oraz ponowne utworzenie od 1 stycznia 1956 roku powiatu sejneriskiego i wlączenie do niego wyzej wymienionych czterech gmin. Dokonywano tež licznych, ale drobnych zmian granic między powiatem suwalskim i augustowskim oraz granicznymi powiatami mazurskimi. Opisal je Witold Jemielity w pracy Podzialy administracyjne Suwalszczyzny 1919-1998 (Suwalki 1998). Powiat suwalski w obecnych granicach powstal w 1999 roku. Zmiany administracyjne spowodowaty, že ziemie niektorych dawnych majątkow, dziš ležące poza granicami powiatu suwalskiego, w przeszlosci wchodzily w sklad dobr, ktorych centrum pozostalo w tym powiecie. Dla przykladu Kramnik byl częšcią dobr Stara Haricza, a obecnie znajduje się w powiecie goldapskim. Piotrowa Dąbrowa wchodzila w sklad donacji Wigry, a jest w powiecie sejneriskim. W opracowaniu znalazly się tež opisy folwarkow granicznych, dzisiaj ležących na terenie Litwy, ktore przez wiele lat wchodzily np. w sklad parafii Wizajny: Auksztokalnie, Bokszyszki, Trydonie. Ramy chronologiczne pracy okrešlają zasadniczo dwie daty: 1807 i 1944. Pierwsza to rok utworzenia Księstwa Warszawskiego, a drugą jest rok przyjęcia przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej. Nie prowadzilem kwerend wykraczających poza te daty, choč zdarzyly się nieliczne wyjątki, np. Auksztokalnie, Babiriska Buda, Stara Haricza. Jesli w dotychczasowej literaturze opisano historię ktoregoš majątku sprzed 1807 roku, to ją wykorzystuję. Cezury chronologiczne dla poszczegolnych majątkow są bardzo rožne. Byly one w ogromnej mierze uzaležnione od zmian formy wlasnosci i aktualnej polityki wladz paristwowych. Większošč majątkow na Suwalszczyznie zarowno pr\'\vatnych, jak i narodowych (rządowych), powstala jako odrębne jednostki gospodarcze u schylku XVIII i na początku XIX wieku. Z kolei ich likwidacja byla procesem, ktory ulegl intensyfikacji w drugiej polowie XIX wieku, kiedy wladze rosyjskie skonfiskowaly majątki Košciola katolickiego, częšč majątkow rządowych przeznaczyty na realizację reformy uwlaszczeniowej, a wlasciciele prywatni rozpoczęli parcelację. Radykalne zmiany liczby istniejących majątkow paristwowych przyniosta w II Rzeczypospolitej ich parcelacja w ramach podjętych wowczas reform rolnych. Natomiast calkowite zniszczenie majątkow prywatnych bylo skutkiem realizacji wprowadzonego przez komunistow 2 A. Borkowski, W. Trzebiriski, Podzialy administracyjne Krolestwa Polskiego w okresie 1815-1918 r. (Zarys historyczny), „Dokumentacja Geograficzna" 1956, z. 4. s. 45—16, 73-74; „Dziennik Urzcdowy Wojewodztwa Augustowskiego” 1927 nr 29. 3 „Dziennik Praw Krolestwa Polskiego" 1866. t. 66, s. 301-303, 1867, t. 67, s. 385, „Gazeta Warszawska” 1870 nr 68.

Wstęp

dekretu z 6 vvrzešnia 1944 roku o przeprowadzeniu reformy rolnej. Так więc гашу chronologiczne dla každego majątku są pochodną jego indywidualnych losöw. Dužą trudnošč, mimo pozornie bogatego zasobu žrodel, sprawilo ustalenie listy majątkow na Suwalszczyznie. Pierwsze i jedyne wykazy wlasnosci ziemskiej tego obszaru opublikowano dopiero na początku XX wieku. Nosily tytul Majoraty, majątki poduchowne i prywatne w suwalskiej guberni i znalazly się jako dodatki w urzędowym wydawnictwie Pamiatnaja Kniika Suwalskoj Guberni (Памятная книжка Сувалкской губернии) w latach 1900, 1904 i 1910. W ukladzie powiatowym, poza nazvvą majątkow zawierają szereg dodatkowych informacji, m.in.: powierzchnię, liczbę mieszkaricöw, liczbę inwentarza zywego, ilošc wysianego ziarna, imię i nazwisko wlasciciela. Uzupelnieniem tych wykazöw dla lat wczesniejszych są publikacje statystyczne z 1887, 1891, 1901 i 1902 roku4, zawierające zestavvienia wszystkich miejscowosci w guberni, z wyröznieniem majątkow ziemskich. Przed I wojną šwiatową kilkakrotnie publikowano tež wykazy obywateli ziemskich w Krölestwie Polskim5. Niestety, wszystkie są niekompletne. Taki sam mankament, spotęgowany blędami w pisowni nazw majątkow, nazwisk wlascicieli i dzierzawcow ma Spis ziemian Rzeczypospolitej Polskiej w roku 1930. Wojewödztwo biatostockie6. Do ustalenia listy donacji w guberni suwalskiej najlepszym materialem są wykazy sporządzone w 1920 roku przez Wydzial Hipoteczny Sądu Okręgowego w Suwalkach i zachowane w aktach Prokuratorii Generalnej7. Uzupelniają i korygują zestawienia publikowane w pracach Jerzego Kukulskiego8. Wykazy majątkow przejętych na cele reformy rolnej na mocy dekretu z 1944 roku zachowaly się w aktach Wojewödzkiego Urzędu Ziemskiego w Bialymstoku i Urzędu Wojewödzkiego Bialostockiego9. Ale i te nie są kompletne, bowiem obejmują tylko majątki przejęte w latach 1944-1947, a proces ten trwal do korica lat 50. XX wieku. Wszystkie wymienione zestawienia, przy swych licznych niedoskonalosciach, obejmują okres zaledwie pölwiecza 1887-1947. Так więc lista majątkow powstawala röwniez z wykorzystaniem jednostkowych, wczesniejszych informacji rozproszonych w rožnych dokumentach z pierwszej polowy XIX wieku. О cdtatecznym ksztalcie listy zadecydowalo glöwnie wspomniane wczesniej kryterium powierzchni. Znalazly się więc na niej majątki obejmujące więcej niž 50 hektarow. 4 Список населеннымъ мьестностямь Сувалкской губернии (dodatek do Памятной книжки Сувалкской губернии на 1887 год і 1902 год); Труды Варшавского статистического комитета по 10 губерниям Царства Польского, t. IV, Статистика насеченных мест в связи с условием благосостояния сельского населения. Сувалкская губерния, Варшава 1891; Э. А. Вольтер. Списки населенных мест Сувалкской губернии как материал для историко-этнографической географии края, Санкт-Петербург 1901. 5 Obywatele ziemscy zamieszkali и Krolestwie Polskim, [w:] Rocznik Adresowy Krolestwa Polskiego na rok 1902, Warszawa 1902 (gubernia suwalska na s. I ll B-120B); Spis alfabetyczny obywateli ziemskich Krolestwa Polskiego ze wskazaniem ostatniej stacji pocztowej, Warszawa 1909 (uklad alfabetyczny dla calego Krolestwa); Obywatele ziemscy Krolestwa Polskiego z wskazaniem posiadanych dobr i ostatniej stacji pocztowej, [w:] Ksiqga Adresowa Krolestwa Polskiego. Rok 1910, Warszawa 1910 (uklad alfabe­ tyczny dla calego Krolestwa); Adresy obywateli ziemskich Krolestwa Polskiego, Litwy i Rusi, „Rocznik Wsi Polskiej” 1913 (gubernia suwalska na s. 40-42). 6 Spis ziemian Rzeczypospolitej Polskiej w roku 1930. Wojewddztwo biatostockie, oprac. T. Epsztein i S. Gorzynski. Warszawa 1990. 7 Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Prokuratoria Generalna sygn. 970, k. 29-32, sygn. 1016, k. 2-11. 8 Donacje paskiewiczowskie w okresie reform agrarnych, Kielce 1987; Generalowie carscy i ich majqtki ziemskie w Krolestwie Polskim (1835-1920), Warszawa 2007. 9 Archiwum Paiistwowe w Bialymstoku, Wojewodzki Urzad Ziemski w Bialymstoku sygn. 65, k. 1-13; Urzad Wojewodzki Bialostocki sygn. 2148, k. 1-27, 30-31.

Wstęp

Z tego powodu zabraklo tu kilku mniejszych, vvystępujących na niektorych vvspomnianych listach, np. Morsztynowizny, Rozalinowa, Samborowszczyzny, Sobolevva, Žabcinka. Nie uvvzględnilem jako odrębnych jednostek majątkovv o powierzchni vviększej niž 50 hektarovv, ale vvyodrębnionych w ramach dzialovv rodzinnych juž w okresie II Rzeczypospolitej, np. Ostojovva czy Jaczna. Wspominam o nich przy omawianiu majątkovv, z ktorych zostaly wydzielone, w tym przypadku Sudawskich i Pogorzelka. Pominąlem tež obejmujące powyžej 50 hektarovv ziemi fohvarki, o ktorych udalo się znaležc jedynie szczątkovve, trudne do zweryfikowania informacje (np. Kozia Szyja, Planta, Suchodoly). Ostatecznie, ze vvszystkich występujących wowczas kategorii vvlasnošci ziemskiej - skarbovvej, prywatnej i košcielnej - wyodrębni!em 90 folvvarkovv i ich opisy zamieszczam w ksiąžce. Piervvotną i podstavvovvą vvlasnošcią ziemską, nie tylko na Suwalszczyžnie, byla vvlasnošč skarbowa, zwana tež rządovvą lub narodovvą. Na przestrzeni dziejovv przyjmowala rožne formy organizacyjne. DIa okresu objętego niniejszą pracą najistotniejsze zmiany mialy miejsce w czasach pruskich (1795-1807). Juž w lipcu 1796 roku Prusacy zajęli vvszystkie starostwa i ekonomie krolevvskie na Suwalszczyžnie, mimo že vviększošč z nich znajdowala się w 50-letnich dzieržawach (emfiteuzach). Rok požniej skonfiskowali dobra košcielne, w tym kamedulow wigierskich, a w 1800 roku skasowali klasztor. Z tak przejętych dobr krolovv polskich i dobr duchownych utworzyli w 1800 roku ekonomie krolovv pruskich. Wtasnošč skarbowa na terenie Suvvalszczyzny znalazla się w granicach kilku ekonomii: Czostkovv, Kadaryszki, Kukow, Mačkovv, Sejvvy i Wigry. Po konfiskacie dobr Dowspuda naležących do gen. Ludwika Michala Paca, w 1835 roku powstala nowa ekonomia Dovvspuda, a po wydzieleniu w 1845 roku donacji (majoratu) Czostkow dla pozostalej częšci ekonomii Czostkow utworzono oddzielną jednostkę „Dobra skarbovve Przerošl”. Ekonomie, grupy folvvarkovv lub pojedyncze fohvarki skarbovve wydzieržawiano przez licytacje na okresy trzy-, szešcio- i dvvunastoletnie oraz - w vvyjątkovvych przypadkach - na 50 lat. Wydzielane w ciągu XIX wieku z dobr rządovvych kolonie lub osady byly sprzedawane lub oddawane w wieczyste dzieržavvy. Większošc z nich vvieczyšci dzieržawcy vvykupili w drugiej polowie XIX vvieku. W polowie lat 30. XIX vvieku vvladze rosyjskie stvvorzyly vv Krolestvvie Polskim novvą formę vvlasnošci. Byly to donacje oparte na pravvie majoratu. Pravvną podstavvę stvvorzyl ukaz cara Mikolaja I z 16 paždziernika 1835 roku. Donatariuszami, czyli obdarovvanymi, mieli byč dzialacze rosyjscy vvyznania pravvoslavvnego, pochodzący ze stanu dziedzicznej szlachty rosyjskiej. W zaležnošci od piastovvanego urzędu i rangi otrzymyvvali obszary ziemi, ktore byly vvyznaczane vv taki sposob, aby zapevvnič im dochod roczny vv okrešlonej vvysokošci, przypisanej do danėj klasy lub rangi. Donacje mogly przechodzič na następcovv tylko vv drodze spadku. Jego przejmovvanie następovvalo na zasadach majoratu: dobra zavvsze przechodzily na najstarszego w rodzenstvvie, z piervvszeristvvem dla potomkovv męskich. Dziedziczyč mogly tylko osoby vvyznania pravvoslavvnego, zrodzone z pravvego loža vv linii zstępnej. Požniej dopuszczono do sukcesji takže najbližszych czlonkovv z linii kolateralnej. Przy braku sukcesorovv vvyvvodzących się z obu linii dobra vvracaly do skarbu Krolestvva Polskiego. Donacji nie vvolno bylo vvypuszczač vv dzieržavvę, ale ta klauzula nie byla vv praktyce przestrzegana, bo tak zvvani administratorzy byli w istocie ich dzieržavvcami. Na Suvvalszczyžnie vv latach 30. i 40. XIX vvieku povvstaly trzy donacje: Czostkovv - na mocy ukazu z 21 grudnia 1835 roku, o dochodzie 10 tys. zlotych z povvierzchni 11 991 morgovv 189 prętovv; Dovvspuda - na mocy ukazu z 28 marca 1836 roku, o dochodzie 20 tys. zlotych z povvierzchni 12 457 morgovv 19 prętovv oraz Zaboryszki - na mocy ukazu z 26 kvvietnia 1841 roku o dochodzie 15 tys. zlotych z povvierzchni

VVstęp

11 086 morgöw 53 prętow. Reformy czynszowe w dobrach skarbowych, uwlaszczenie na mocy ukazu z 1864 roku i dalsze rozdawnictwo donacji w latach 60. i 70. XIX wieku spowodowaly ogromne uszczuplenie zasoböw ziemi skarbowej na Suwalszczyžnie. Ekonomie przestaly istnieč, a jako skarbowe, poza nielicznymi folwarkami (np. Koniecbör, Dębszczyzna, Dębowo), pozostaly w zasadzie tylko lasy i jeziora10. W II Rzeczypospolitej juž w 1919 roku panstwo przejęlo wszystkie majątki donacyjne i w ciągu kilku lat je rozparcelowalo. Tak zwane ošrodki, czyli zabudowania dworskie z kilkudziesięcioma hektarami ziemi najczęšciej otrzymywali osadnicy vvojskowi. Ogromny wplyw na obraz przestrzenny ddbr i wsi skarbowych wywarlo oczynszowanie. Ten obowiązek najpierw w donacjach wprowadzil wspomniany juž ukaz z 1835 roku, a požniej, w pozostalych dobrach rządowych ukaz z 1846 roku. Do chwili oczynszowania grunty folwarczne (dworskie) i wiejskie nie byly rozdzielone, często znajdowaly się w szachownicy, niejednokrotnie takže z gruntami prywatnymi i košcielnymi. Podając powierzchnię majqtköw ziemskich traktowano lącznie grunty folwarczne i wiejskie. Aby mozliwe bylo przeprowadzenie oczynszowania, musiala wczesniej nastąpič regulacja i separacja, czyli urządzenie zaröwno w ramach döbr rządowych, jak i pomieszanych z nimi gruntöw prywatnych i košcielnych. Likwidowano nie tylko szachownicę uzytköw, ale i bezksztaltną, często chaotyczną zabudowę. Przepisy szczegölowo regulowaly ksztalt wsi, sposöb wytyczania linii siedzibnej, drög komunikacji wewnętrznej, odleglošč budynköw od drogi itp. Nie wszędzie separacja wewnętrzna prowadzila do idealnie pojętego systemu kolonialnego, tj. do komasacji wszystkich uzytköw rolnych každej osady w jednym miejscu, w formie prostokąta, mozliwie zbližonego do kwadratu. Nieraz wies musiala zostac rozbita na kilka dzialöw. Z ogölu gruntöw przeznaczanych dla wsi wyznaczano zwykle pastwisko i ląki podzielone na dzialki dla každej kolonii. Wplyw na uklad kolonialny miala rzežba terenu, odleglošč od wody, jakošč i rodzaj užytkow skupionych w jednym miejscu bądž rozproszonych itd. Opisane wyžej procesy zmian w dobrach skarbowych došč dokladnie oddają zamieszezone w ksiąžce plany ekonomii, poszczegölnych donacji i folwarköw. Czasem publikyję nawet až trzy plany tego samego folwarku, pokazujące jego stan przed oczynszowaniem, po urządzeniu i po uwlaszczeniu. Czasem jego ksztalt ulegal kolejnej zmianie, gdy mial trafič w sklad jakiejš donacji. Na początku XIX wieku na Suwalszczyznie bylo niewiele döbr prywatnych. Najznaczniejsze z nich to Dowspuda, Bakalarzewo (Garbas), Mala Przerošl, Motule, Nowy Dwör, Stara Haricza i Sudawskie. Niewielka wlasnosc szlachecka byla tylko w okolicach Przerošli (Mala Przerošl Szlachta, Lanowicze, Samborowszczyzna) i Filipowa (Morsztynowizna). Bez większych zmian až do 1944 roku jako jedyne przetrwaly dobra Sudawskie (Sudawskie, Skombobole, Ostojöw). Jedynymi, ktöre w tym czasie powiększyty swoją powierzchnię, byly dobra Garbas, do ktörych wlašciciele dokupili Podgörze. W wyniku stopniowego scalania częšci szlacheckich w Lanowiczach, w pierwszych dziesięcioleciach XIX wieku powstal folwark o tej nazwie. Dowspuda przestala istnieč w wyniku jej konfiskaty przez Rosjan za udzial gen. Ludwika Michala Paca w powstaniu listopadowym. Podzielono ją na pojedyncze folwarki, ktöre rozdawano w ramach donacji, wydzieržawiano lub sprzedano. Dobra Stara Hahcza w wyniku sprzedažy i dzialöw rodzinnych rozpadly się na kilka odrębnych folwarköw: Klajpedka vel Zelazkovvizna, Kojle, Kramnik, Lugiele, Pogorzelek, Rogožajny. Podobny los spotkal dobra Nowy Dwör, z ktörych wydzielity się samodzielne folwarki: Gębalowka, Karolin i Sadlowina 10 Z. Stankiewicz, Reformy czynszowe döbr skarbowych w Krölestwie Polskim, Lodž 1968.

VVstęp

oraz dobra Motule podzielone na Karolinowo, Miodoborze i Malą Przerošl. Naczelne folwarki tych dobr: Nowy Dwor i Motule zostaly przez wlascicieli rozparcelowane jeszcze przed pierwszą wojną šwiatową. W okresie 11 Rzeczypospolitej przymusowa parcelacja dotknęla tylko częšc ziemi z folwarkow Garbas, Siekierowo i Sudawskie. Wszystkie folwarki prywatne liczące powyzej 50 hektarow zostaly zlikwidowane przez wladze komunistyczne na mocy dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 6 wrzesnia 1944 roku о przeprowadzeniu reformy rolnej. Po konfiskacie dobr kamedulow wigierskich i kasacie klasztoru wlasnosc košcielną na Suwalszczyznie stanowily jedynie beneficja proboszczowskie. Byly to rozrzucone na terenie parafii drobne dzialki, czasem cale wsie, niestanowiące odrębnej jednostki gospodarczej, np. Kazimierowka w parafii Jeleniewo, Kotowina w parafii Bakalarzewo, czy Tabalowka w parafii Filipow. Nieliczne parafie mialy beneficja zorganizowane w folwarki. Na interesującym nas obszarze byly to Jodoziory naležące do parafii Lubowo, Nieszki naležące do parafii Raczki, Smolniki stanowiące wlasnosc parafii Wizajny oraz Zusenko stanowiące wtasnosc parafii Przerošl. Proboszczowie zarządzali nimi poprzez swoich administratorow lub wypuszczali je w dzierzawy. Na mocy ukazu z 26 grudnia 1865 roku o urządzeniu duchowienstwa swieckiego rzymskokatolickiego w Krolestwie Polskim od 1 stycznia 1866 roku wlasnosc Košciola zostala przejęta na rzecz Skarbu Panstwa. Dotknęlo to wymienione folwarki. Przez kilka pierwszych lat byly one wydzierzawiane, požniej, na podstawie ukazu z 13 lipca 1871 roku o sprzedažy dobr poduchownych, Nieszki, Smolniki i Zusenko zostaly sprzedane jako dobra drugiej kategorii (wlascicielami mogli bye tylko ludzie wyznania prawoslawnego), a Jodoziory - rozparcelowane. W wyniku przedstawionych wyzej procesow liezba folwarkow na Suwalszczyžnie zmieniala się dose dynamieznie. Okresem, w ktorym jednoczešnie funkcjonowalo ich najwięcej, byl początek lat 90. XIX wieku. Z opisanych w ksiąžce tylko dziesięč uleglo likwidacji przed 1890 rokiem (Auksztokalnie, Babinska Buda, Ejszeryszki, Jo­ doziory, Kamionka, towezyn, Przerošl Mala Szlachta, Przerošl Narodowa, Sumowo i Wersele). Pozostale funkejonowaly w kolejnych latach, ale tylko 26 z nich dotrwalo do 1944 roku. Wykaz 80 folwarkow z 1891 roku wraz z podaniem powierzchni i przynaležnošcią gminną podaję w zestawieniu obok. Wšrod nich bylo między innymi 29 folwarkow donacyjnych (majorackich), trzy osady szlacheckie i dwie osady wlošcianskie. Pozostale stanowily wlasnošč prywatną, duchowną (Chmielowka) lub rządową (Biale Jeziorki, Czostkow, Dębowo, Dębszczyzna, Jablonowo, Koniecbor, Milanowizna, Suchorzecz). Powierzchnia czterech najmniejszych folwarkow wynosila 100 i mniej morg, 19 liezylo od 101 do 200 morg, 17 od 201 do 300, 12 od 301 do 400, 8 od 401 do 500. Powyzej 1000 morg mialy trzy majątki majorackie (Pawlowka, Zaboryszki, Kukow) oraz jeden prywatny (Garbas), liczący 1555 morg ziemi11. VViększa wlasnošč ziemska w owczesnym powiecie suwalskim byla więc rozdrobniona i stanowila niewielki odsetek ogolnej powierzchni powiatu. Bylo to tylko 13,4%. Mniej w calym Krolestwie Polskim mialy tylko powiaty kielecki, ostrolęcki i kolnenski. Dūžy byl za to odsetek wlasnošci donacyjnej (majorackiej). Obejmowala ona 7,1% powierzchni powiatu i byl to wskaznik wyžszy niž w calej guberni (5,5%), mającej najwięcej donaeji w Krolestwie Polskim (44 z 302 w 1909 roku)12. 11 Труды Варшавского статистического комитета по 10 губерниям Царства Польского, t. IV, Статистика населенных мест в связи с условием благосостояния сельского населения. Сувалкская губерния, Варшава 1891 12 Stosunki rolnicze Krolestwa Kongresowego. Pod. red. Stanistawa Janickiego. Warszawa 1918, s. 31, 50-52.

VVstęp

Tabela. Folvvarki istniejące na Suwalszczyžnie w 1891 roku O b szar Lp .

Nazvva

O b szar G m in a

(w m o rg a c h )

Lp .

Nazvva (vv m o rg a c h )

*■

G m in a

1.

B a k a n iu k

132

K o n ie c b o r

41.

O ls z a n k a H u k *

351

VVižajny

2.

Biate Je z io rk i

49

C z o stk o v v

42.

O ls z a n k a K u ta k *

559

K a d a ry s z k i

3.

B o c ian o vv o

133

Kukow

43.

P a p ie rn ia *

385

H u tą

4.

B o kszyszki *

208

V V isztyn ie c

44.

Pavvlo vvka*

1 09 6

Pavvlovvka

5.

B u rn is z k i*

366

V Vižajny

45.

P lo tro vva D ą b ro vv a *

175

H u tą

6.

C h m ie lo w k a

150

Kukow

46.

P o d g o rz e

414

Kukovv

7.

C z e rv v o n k a

570

VVolka

47.

P o d le szc ze vv o

118

H u tą

8.

C z e rv v o n y F o lvvark*

330

H u tą

48.

P o d su m o vv o

143

Je le n ie v v o

9.

C z o s tk o w

676

C z o stk o v v

49.

P o d ž y lin y * * *

149

Kukovv

10.

Dębowo

289

Sejvvy

5 0.

P o g o rz e te k

420

V Vižajny

1 1.

D ęb szczyzn a

476

C zo stk o vv

5 1.

P o sta v ve le *

168

K a d a ry s z k i

12.

D o v v sp u d a *

750

D o v vsp u d a

5 2.

P o s z e s z u p ie *

466

K a d a ry s z k i

13.

G a rb a s

1555

C z o stk o v v

53.

P rz e jm a *

293

Z a b o ry s z k i

14.

G ę b a lo w k a

285

VVolka

54.

P rz e ro šl M a la

888

C z o stk o v v

15.

H u tą *

764

H u tą

5 5.

R o g o ž a jn y

172

V Vižajny

16.

Ja b 1 o n o w o

123

Sejvvy

56.

Sad to vvln a

336

VVolka

17.

J a s io n o w o *

490

Je le n ie v v o

5 7.

Sid o ro vv ka

241

Je le n ie v v o

18.

Je g lo vv e k

180

Je le n ie v v o

58.

S le k ie ro v vo

300

VVolka

59.

S m a ro v v s z c z y z n a * *

19.

K a d a ry s z k i*

369

K a d a ry s z k i

20.

K a le tn ik *

313

S e jvvy

60.

S m o ln ik l

323

K a d a ry s z k i

21.

K a ro lin

298

VVolka

61.

S o sn o v vy G rą d *

266

Je le n ie v v o

2 2.

K a ro lin o w o

298

C z o stk o v v

62.

S ta ra H a ric z a

990

VVižajny

2 3.

K le sz c zo v v e k *

420

K a d a ry s z k i

63.

S ta ry Fo lvv a rk*

202

H u tą

2 4.

K la jp e d k a

210

VVižajny

64.

S u c h o rz e c z

812

C z o stk o v v

25.

K o jle

188

VVižajny

65.

S u d a v v sk ie

916

V Vižajny

26.

K o n ie c b o r

800

VVolka

27.

K ra m n ik

75

Z a b o ry s z k i

K o n ie c b o r

66.

S z c z o d ru c h y *

540

90

V Vižajny

67.

S z k o c ja *

834

D o v vsp u d a

172

K o n ie c b o r

2 8.

K ru k o v ve k

68.

S zv v a jc a ria

150

Je le n ie v v o

29.

Kukow *

1 35 8

K uko vv

69.

T ry d o n ie

360

V V o jtko b o le

3 0.

Kupow o*

2 67

A n d rz e je v v o

70.

U s tro n ie * *

150

Kukovv

31.

t a n o v v ic z e

711

C z o stk o v v

71.

VVesotovvka

231

Pavvlovvka

32.

t u g ie le

450

VVižajny

72.

V V iatrotuža*

163

H u tą

33.

M lla n o v v lzn a

278

C z o stk o v v

73.

V V In g ran y*

386

K a d a ry s z k i

3 4.

M io d o b o rz e

100

C z o stk o v v

7 4.

VVolenlnovvo

127

Kukovv

3 5.

M o s k ie w s z c z y z n a * * *

132

Z a b o ry s z k i

75.

VVolka*

812

VVolka

3 6.

M o tu le

958

C z o stk o v v

76.

Z a b o r y s z k i*

1096

Z a b o ry s z k i

37.

M u ch o w o **

138

K a d a ry s z k i

77.

Z a ją czk o v v o

288

VVolka

38.

N ie szk i

245

VVolka

7 8.

Z d r o jc z y s z k i*

319

Kukovv

39.

N o w o p o le

450

VVolka

7 9.

Zusenko

270

C z o stk o v v

40.

N ow y D w or

879

VVolka

80.

Z y rv v in y *

312

Z a b o ry s z k i

* folwark donacyjny, ** osada szlachecka, ***osada wtošciariska

13

Wst?p

Poza wst?pem ksi^zka sktada si? z artykulow dotycz^cych poszczegolnych maj^tkow, ulozonych w porz4 dku alfabetycznym. Kazdy, na ile pozwalaly na to zrodla, przynosi informacje о statusie wlasnosciowym maj^tku i jego zmianach, 0 powierzchni, zabudowaniach, inwentarzach, wsiach wchodzqcych w jego skiad, wlascicielach, dzierzawcach, administratorach i ich rodzinach. Czasem to dose obszerne biogramy, a czasem tylko lakoniczne informacje. Celem bylo uwzgl?dnienie wszystkich czlonkow rodziny mieszkaj^cych w danym majqtku i z nim zwi^zanych. Dotyczy to takze rodzin rosyjskich donatariuszy. Ten biografiezno-genealogiezny charakter opracowania oddaje podtytul: Mieszkancy. Rodziny. Powierzchnie maj^tkow podane zaröwno we wspomnianej tabeli, jak i w poszcze­ golnych opisach nalezy traktowac jako orientacyjne. Pomiarow dobr dokonywano rzadko. Mi?dzy poszczegolnymi pomiarami wlasciciele przeprowadzali rozne transakcje zmieniaj^ce ich powierzchni?. Najdokladniejsze pomiary pochodz4 z okresu regulacji (urz^dzania) majqtkow, ubiegania si? wfascicieli о pozyezki w Towarzystwie Kredytowym Ziemskim oraz zakladania ksi^g hipotecznych. Ze wzgl?du na ograniezonq obj?tosc publikaeji zrezygnowalem z przypisöw przy notach о poszczegolnych maj^tkach. Kazdy opis zamyka natomiast wykaz zrodet 1 literatury, z ktorych pochodz;) informacje i przywolywane w tekscie cytaty. Podane s^ w zapisie skroconym, a peine nazwy archiwöw i zespolow oraz brzmienie tytulow publikaeji znajdujq si? w wykazie zrodel i literatury. Wiele wymienionych w ksujzce osob bylo wlascicielami, dzierzawcami lub administratorami kilku maj^tkow w roznym czasie. Przenosili si? z jednego do drugiego z rodzinami, sluzbq i maj^tkiem, zatem ich zyciorysy s^ podzielone na kilka fragmentow, ktore znajduj;) si? przy opisie wlasciwego maj^tku. Dotyczy to pelnionych przez nich w tym czasie funkcji spolecznych, zawodowych, a takze wydarzeri rodzinnych (narodziny, malzeristwa, zgony). Jest to skutek przyj?tego zalozenia, ze podstawowym kryterium organizuj^cym opis jest historia miejsca. Chodzilo tez о to, by nie powtarzac tych samych danych biograficznych lub nie tworzyc odr?bnego slownika biografieznego. Powtorzeri nie dalo si? jednak unikn^c przy opisywaniu maj^tkow wchodz^cych w skiad donaeji. Biogram donatariusza stanowi zawsze cz?sc artykulu traktuj^cego 0 glownym osrodku nadania, ale przy kazdym wchodz^cym w jego skiad maj^tku jest wzmianka о okolicznosciach przyznania donaeji. Wyszukiwanie informaeji, glownie biograficznych, ulatwia indeks osobowy zamieszczony na koncu ksi^zki. Prac? staralem si? zilustrowac mozliwie roznorodnym materialem ikonografieznym. Opis kazdego maj^tku rozpoczyna fragment тар у pozwalaj^cej na jego lokalizacj?. Nazwa folwarku lub miejsce, w ktörym si? znajdowal jest otoezone zielonym kotkiem. Prawie wszystkie тар у to fragmenty odpowiednich arkuszy niemieckich map: „Karte des westlichen Rußlands” (KdwR) i „Karte des Deutschen Reiches” (KDR). Tylko wjednym przypadku (Babiriska Buda) zostala wykorzystana Mapa topograficzna Krölestwa Polskiego z 1839 roku. Najcz?sciej si?gatem po plany 1 тар у döbr oraz szkice sytuacyjne lub rzuty poziome budynköw. Od rodzin wielu bylych wlascicieli, dzierzawcow i administratorow otrzymalem fotografie ludzi oraz zabudowan. Zamieszczam je, pomimo cz?sto nie najlepszej jakosci, bo bywa, ze s^ jedynym po nich sladem. Rzadziej udalo si? znalezc inne materialy, jak piecz?cie, wizytöwki, listy, nekrologi oraz przedmioty codziennego uzytku. W okresie, ktörego dotyczy praca, w Krölestwie Polskim funkcjonowaly rozne systemy pieni?zne, miar i wag oraz dwa kalendarze: julianski i gregoriariski. W publi­ kaeji podaj? rownowartosci walut zlotowych, markowych, rublowych lub innych tylko wtedy, gdy wyst?puj4 w zrödlach obok siebie przeliczone przez autoröw dokumentöw.

VVstęp

Podobnie jest w przypadku rožnych jednostek miar i wag. Jedynie daty staralem się podawac wedtug kalendarza gregorianskiego. Niestety, nie zawsze bylo to možliwe ze względu na n iej ed n o zn aczn o sc zapisöw w žrodiach. Obowiązek užyvvania w korespondencji urzędowej w Krölestwie Polskim podwöjnych dat, wedlug kalendarza juliariskiego i greogoriahskiego, wprowadzila Rada Administracyjna poleceniem z 16 stycznia 1835 roku13. W ksiąžce często wykorzystuję cytaty z dokumentöw i prasy. Dia ulatwienia lektury uwspölczesnilem jedynie pisownię, zachowując wszystkie pozostale cechy öwczesnego stylu. W calej pracy konsekwentnie, až po 1944 rok, nie uzywam pojęcia chlop, gdyž nie stosowano go w öwczesnych dokumentach. Do lat 60. XIX wieku uzywano okrešlen: gospodarz czynszowy, gospodarz panszczyžniany, ogrodnik, parobek, požniej - wloscianin oraz rzadziej - rolnik. Unikano pojęcia chlop ze względu na jego negatyvvny wydžwięk. Wyjasnic tež naležy stosowanie w tekšcie terminöw: majątek, dobra i folwark. W pracy uzywam ich zamiennie, chociaž formalnie majątkiem ziemskim byly i dobra, i folwark, natomiast w ramach döbr funkcjonowaly folwarki jako jednostki gospodarcze podporządkowane tzw. folwarkowi naczelnemu. Dobra Stara Hancza, w zaležnošci od okresu, skladaly się z kilku folwarköw, między innymi: Lugiele, Kojle, Rogožajny, Kramnik. Natomiast dobra Nowy Dvvör obejmowaly folwarki: Nowy Dwör, Gębalowka, Karolin i Sadlowina. Podobnie większošc döbr donacyjnych (majorackich) skladala się z kilku lub kilkunastu folwarköw. Majątek ziemski obejmujący jeden folwark, w zaležnošci od položenia i formy wlasnosci, okrešlano takže jako kolonię lub osadę. Majątki ziemskie, nadawane jako emfiteuzy w koncu XVIII wieku, nazywane byly koloniami. Od polowy XIX wieku röznice zaczęly się zacierač i coraz powszechniej, przynajmniej w dokumentach urzędowych, na okrešlenie wszelkiej wlasnosci ziemskiej, nie wlosciahskiej, zaczęto uzywac pojęcia folwark. Miano dworu początkowo przyslugiwalo tylko wiejskiemu domowi mieszkalnemu szlachcica, a požniej takže wlasciciela ziemskiego. VVyjątek stanowily palace, czyli reprezentacyjne rezydencje magnackie. Na Suwalszczyznie byla tylko jedna rezydencja zaslugdjąca na tę nazwę: palac gen. Ludwika Michala Paca w Dowspudzie. Tytulowe „dwory” odnoszą się do budynköw zamieszkiwanych przez wtascicieli, administratoröw lub dzierzawcöw folwarköw, bez względu na wielkosc owego domu i rozleglošč majątku. Punktem wyjscia do kwerendy zrödlowej byly księgi hipoteczne, zwane takže wieczystymi. Zaczęly one powstawac w Krölestwie Polskim na mocy prawa sejmowego 0 ustaleniu wlasnosci döbr nieruchomych, o przywilejach i hipotekach z 1818 roku 1 prawa o przywilejach i hipotekach z 1825 roku. Dokonywano w nich zapisöw až do 1947 roku, czyli do wprowadzenia nowego prawa o hipotekach. Szczęšliwie większošč ksiąg hipotecznych majątkow z interesującego nas obszaru przetrwala do naszych czasöw. Zaginęly te, ktöre Litwini wywiezli z Suwalk w 1920 roku oraz z terenu przedwojennego powiatu augustowskiego podczas II wojny swiatowej. Prawie cala hipoteka przechowywana jest w Archiwum Panstwowym w Suwalkach, a tylko nieliczne księgi w VI Wydziale Ksiąg Wieczystych Sądu Rejonowego w Suwal­ kach. Księgi hipoteczne dostarczają podstawowych informacji dotyczących obrotu ziemią: zmian w obszarze nieruchomošci, formie i zakresie wlasnosci, zmianach wlascicieli, ograniczeniach wlasnosci i dlugach. Zakladaö je mogli tylko wlasciciele, 13 Litewskie Panstwowe Archiwum Historyczne w Wilnie zesp. 1073 imv. I sygn. 816. k. 9.

VVstęp

dlatego księgi dotyczą vvylącznie dobr prywatnych z p elny m pravvem vvlasnošci, donacyjnych i narodowych (rządovvych). Te ostatnie mają, niestety, ograniczoną vvartošc informacyjną. Wpisy w księgach byly kontrolowane przez vvladze hipoteczne, vvlašcicieli, wierzycieli itp., vvięc są wiarygodne, choč i tu zdarzaly się vvpisy fikcyjnych transakcji, np. gdy starający się o funkcję radcy Dyrekcji Szczegotowej Tovvarzystwa Kredytowego Ziemskiego nie posiadal majątku ziemskiego. Kolejnym rodzajem \vykorzystanych žrodel archivvalnych byly akta notarialne, ktorych prowadzenie rozpoczęla ustavva notarialna dla Księstwa Warszawskiego w 1808 roku. W Archiwum Paristvvovvym vv Suvvalkach są przechovvyvvane grupy zespolovv akt notariuszy z Augustowa, Sejn i Suvvalk z lat 1808-1939, obejmujące ponad 900 jednostek archivvalnych. Na potrzeby tej pracy przejrzalem vvszystkie księgi do 1866 roku. Z požniejszych korzystalem tylko wybiorczo, a to w zvviązku z umasowieniem produkcji aktovvej przez notariuszy, vvyvvolanym wejšciem na „rynek” uvvlaszczonych wlošcian. Przejrzenie tych akt w czasie przeznaczonym na opracovvanie ksiąžki przerasta možlivvošci jednej osoby. Najwažniejsze dla pracy byly kontrakty sprzedažy, dzieržavvy, intercyzy, testamenty, invventarze i plenipotencje. Niezastąpione okazaly się akta stanu cyvvilnego rožnych vvyznari provvadzone od 1808 roku. W suwalskim archiwum zachovvaly się księgi z pravvie vvszystkich parafii powiatu suwalskiego. W niektorych z nich brakuje pojedynczych rocznikovv, ale i tak stan zachovvania jest bardzo dobry. Uzupelnieniem są mikrofilmy akt metrykalnych przechowywanych w Archiwum Diecezjalnym w Lomžy. Najbardziej odczuvvalny byl brak akt urzędu stanu cyvvilnego parafii Raczki i Lubovvo. Dzięki metrykom chrztovv, šlubovv i zgonovv oraz dokumentom zgromadzonym w aneksach do akt šlubovv, možna bylo ustalič podstavvovve dane biograficzne oraz uzupelnič listy vvlašcicieli, dzieržawcow i administratorovv. Jest to tež praktycznie jedyne žrodlo rejestrujące przedstawicieli administracji folvvarcznej: rządcovv, komisarzy, ekonomovv, gumiennych, pisarzy. Warto podkrešlič, že potvvierdzenie statusu osoby podającej się w žrodlach za posesora, vvlašciciela jest došč trudne. Najbardziej zavvodne są vvpisy vv księgach stanu cyvvilnego, vvspomnieniach i aktach notarialnych. Najbardziej vviarygodne są natomiast informacje zavvarte vv księgach vvieczystych, bo księga, ješli zostala zatožona, okrešlala status pravvny majątku, a tym samym vvlašciciela. W pozostalych žrodlach svvoj status okrešlal albo sam zainteresovvany, albo osoby, ktore nie przyvviązyvvaly do tego tak istotnej vvagi (np. urzędnik stanu cyvvilnego), albo osoby podające povvszechnie i šrodovviskovvo užyvvany tytul (np. sąsiedzi zglaszający akt zgonu). Dužo informacji, glovvnie biograficznych, zavvierają akta sądovve, szczegolnie Sądu Pokoju w Sejnach 1808-1874 i Sądu Okręgovvego vv Grodnie VVydzial Zamiejscovvy vv Suvvalkach 1919-1939. Dzięki portalom genealogicznym oraz portalovvi „Szukaj vv archivvach” korzystalem takže z akt przechovvyvvanych vv innych placovvkach. Uzupelniającego materialu biograficznego szukalem takže na cmentarzach. Niestety, czas zatarl juž vviele šladovv. Mimo to vv kilku przypadkach odnalezione nagrobki dostarczyly vvažnych informacji lub vvskazaly kierunki dalszych poszukivvan. Istotnym žrodlem są mapy. Znaczna ich liczba stanovvi zalączniki do ksiąg vvieczy­ stych. Kilkanašcie zachovvato się w przechovvyvvanym vv Archivvum Paristvvovvym vv Suvvalkach zespole Suvvalski Urząd Gubernialny do Spravv Wtošcianskich 1864-1914. Jednak absolutnie vvyjątkovva jest kolekcja map dobr rządovvych z guberni augustovvskiej, plockiej i suvvalskiej z lat 1804-1914, przechovvyvvana vv Paristvvovvym Archivvum Historycznym vv Wilnie. Zespol ten liczy ponad cztery tysiące jedno­ stek. W vvielu przypadkach pozvvolily one na lokalizację majątkovv, okrešlenie ich povvierzchni i odtvvorzenie przebiegu zmian wlasnošciowrych. Tylko nieliczne

VVstęp

mapy, glöwnie te o szczegölnych walorach graficznych, opublikowane są w ksiąžce w calošci. Z pozostafych zostaly wykadrowane šame plany majątkow z pominięciem elementöw dodatkowych: tytulu, podzialki, tabel, rožnorodnych adnotacji. Niektöre z publikowanych map zostaly zložone z kilku fragmentöw, od dwöch do czterech. Czasem skutkiem tych zabiegöw są rožnice w odcieniach kolorovv poszczegölnych fragmentöw. Większošč map ma duže rozmiary, więc decyzja o ich publikacji byla związana ze zmniejszeniem czytelnošci. Uzupelnieniem map jest dokumentacja wytworzona w latach 1901-1914 przez Inspektora Ubezpieczeniowego Powiatu Suwalskiego. Poza wykazami ubezpieczanych budowli przynosi często niespodziewane informacje o przeszlošci majątkow, ale przede wszystkim szkice sytuacyjne zabudowari folwarcznych i plany poszczegölnych budynköw, gtöwnie dworskich. Dia odtworzenia losöw majątkow w pierwszych latach po zakoriczeniu I wojny swiatowej najwazniejsza dokumentacja znajduje się w Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Są to dwa zespoly: Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych 1918-1939 oraz Prokuratoria Generalna RP w Warszawie 1919-1939. W pierwszym zespole znajduje się dokumentacja kilkudziesięciu majątkow panstwowych przeznaczonych do parcelacji. Zawiera protokoly przedwstępnego i ostatecznego przekazania ich komisarzowi ziemskiemu, z informacjami o polozeniu, strukturze ziemi, budynkach, planowanych wylączeniach z parcelacji oraz często dodatkowe informacje. Kilka teczek z zespolu Prokuratorii Generalnej zawiera dokumentacje niektörych majątkow donacyjnych przejętych przez panstwo polskie. Najwartosciowsze są, juž wspomniane, wykazy majątkow donacyjnych položonych w bylej guberni suwalskiej. Proces przejmowania majątkow na cele reformy rolnej po 1944 roku i ich parcelacji najlepiej ilustrują „Akta parcelacji majątkow ziemskich pow. suwalskiego” przechowywane w Archiwum Paristwowym w Suwalkach w zespole Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Suwalkach 1950-1975. Poza techniczną dokumentacją przejmowania döbr i parcelacji w wielu jednostkach zachowala się korespondencja z bylymi wtascicielami w sprawie odszkodowan i zwrotu. W celu uzupelnienia zgromadzonych informacji sięgatem takže do innych zespolö^’ archiwalnych zgromadzonych w wymienionych juž archiwach oraz Archiwum Glöwnym Akt Dawnych w Warszawie. Wiele informacji przyniosly tež kwerendy w XIX- i XX-wiecznych czasopismach, przeprowadzone glöwnie za pošrednictwem bibliotek cyfrowych. Niestety, w niewielkim stopniu moglem wykorzystac wspomnienia ludzi związanych z poszczegölnymi majątkami. Zachowalo się ich zaledwie kilka. Swoją wiedzą, z ogromną žyczliwošcią i otwartošcią, dzielili się potomkowie bylych wlascicieli, dzierzawcöw i administratoröw döbr. Szczegölne znaczenie dla wartosci ksiąžki mają udostępnione przez nich fotografie, dokumenty i pamiątki po przodkach. Ta ksiąžka nie powstalaby, gdyby nie zyczliwosc i pomoc wielu ludzi. Najwazniejsze bylo zainteresowanie się nią przewodniczącego Rady Powiatu Suwalskiego Grzegorza Mackiewicza, starosty suwalskiego Szczepana Oldakowskiego i wicestarosty Witolda Kowalewskiego. To dzięki ich decyzjom, wspartym przez Slawomira Malachowskiego, kilka lat temų rozpocząlem pracę nad tym opracowaniem. Zarządowi Powiatu winien jestem specjalne podziękowania za cierpliwosc i wyrozumialosc, z jaką przyjmowal przesuwanie się terminu jej ukonczenia. Specjalne podziękowania skladam wszystkim Rodzinom bylych wlascicieli, dzier­ zawcöw i administratoröw, ktörzy otworzyli przede mną swoje archiwa, udostępnili fotografie, dokumenty i informacje. Byli to w kolejnošci alfabetycznej: Halina Adlis, Alessio Parisi Asaro, Bogumila Beeger, Karol Beeger, Pawel Beeger, Stefan Beeger, Halina

Wstfjp .v

Bogdariska, Maria Borowicz, Agnieszka Butkiewicz-Oltarzewska, Gerard i Asta Dowkonttowie, Wincenty Dowojna, Krzysztof Dworzecki, Leszek Dziurdzikovvski, Witold Forkiewicz, Konrad Jakub Kaminski, Michael von Karpowitz, tukasz Koplinski, Maria Jolanta Lauryn, Andrzej Lineburg, Ewa Lineburg, Anna Lis-Kozfowska, Danuta Litka, Alicja Lutostanska, Weronika Merecka, Anna Modelska, Ewa Niemunis, Barbara Niepsuj, Janusz Olszewski, Andrzej Raczylo, Anna Romiszewska, Maciej Saryusz-Romiszewski, Adam Rydzewski, Wieslaw Sobolewski, Malgorzata Strutynska, Krzysztof Strzalkowski, Marek Szablowski, Aleksandra Schonthaler, Kamilla Schonthaler, Ryszard Szukiewicz, Ewa Stanislawa Smiechowska, Piotr Tyczkowski, Marek Urbanowicz, Zofia Wiktorowicz, Maria Wrede, Michal Krzysztof Wykowski, Teresa i Tomasz Zaforymscy, Sylwester Zwolinski. Wdzi^czny tez jestem za pomoc, jakiej udzielili niezyj^cy juz: Edward Dworzecki, Julia Gorska, Irena Kopliriska i Miroslaw Taniewski. W pracy wspierali mnie i dzielili siy swoj§ wiedz^: Wojciech Batura, Elena Bukrejewa, Igor Daniszewski, Tomasz Dudziriski, Zbigniew Faltynowicz, Ryszard farmolowicz, Grzegorz KJoczko, Maciej Kotowicz, Jolanta Kubrak, Zoja Luksza, Tomasz Naruszewicz, Hanna Podczaska-Tomal, Eliza Ptaszyriska, Krzysztof SkJodowski, Henryk Sowul, Zbigniew Spasuwka, Hubert Stojanowski, Bozena Szroeder, JarosJaw Szlaszyriski i Mariusz WyczoJkowski. Szczegolne podziykownaia kieruj^ do wspomnianych juz Macieja Kotowicza i Alicji Lutostariskiej. Ich zainteresowanie post^pem prac, zyczliwe uwagi i sugestie oraz wsparcie ulatwialy realizacj^ przedsi^wzi^cia. Mam nadziej^, ze dzi^ki wspolnemu wysiJkowi ta ksi^zka wydobywa, przypomina i utrwala swiat oraz ludzi, ktorzy ponad siedemdziesi^t lat temu zostali skazani na zapomnienie. Moze stanie si^ tez inspiracj^ do bardziej szczegoJowych badan nad poszczegolnymi majijtkami, ludzmi, rodzinami lub tez podobnych opracowari dla innych powiatow. Wreszcie da podstawy do opracowania historii wlasnosci ziemskiej i ziemianstwa na Suwalszczyznie.

A.uksztokalnie Fohvark Auksztokalnie (lit. Aukštakalniai) na początku XIX wieku znajdowal się na terenie gminy Wojtkobole w parafii Wizajny. Do 1852 roku ležal w granicach powiatu sejneriskiego, od 1852 w granicach powiatu kalwaryjskiego, a od 1867 roku wylkowyskiego (takže Wilkowyszki, lit. Vilkavi­ škis). To ostatnie rozstrzygnięcie administracyjne zdecydowalo, že po 1919 roku Auksztokalnie znalazly się w grani­ cach Republiki Litewskiej. W najbližszym sąsiedztvvie omawianego folwarku znajdowaly się jeszcze inne miejscowosci 0 tej samej nazwie: w parafi Loždzieje w gminie Krasnowo w powiecie sejnehskim oraz w parafii Kalwaria w gminie 1powiecie Kalwaria. Opisywane tu Auksztokalnie, ležące w parafii Wizajny, naležaly do dobr narodowych. Po trzecim rozbiorze trafily w sklad ekonomii Kadaryszki. Folwark okolo potowy XVIII wieku dzierzawil „urodzony Borkowski”. Wedlug opisu proboszcza wizajenskiego, w 1784 roku dzieržawcą byl „JP Konstantynowicz”, „byl dwor i tam zgorzal”, a „stal na wschod zimowy od košciola” w Wizajnach. Krol Stanislaw August Poniatowski przywilejem z dnia 3 stycznia 1786 roku nadal folwark jako emfiteuzę na 50 lat Janowi Konstantynowiczowi, komornikowi grodzienskiemu, za czynsz roczny 1120 zlotych. Dzierzawca zginąl 30 lipca 1789 roku zastrzelony „od zlosliwych ludzi”. Pozostawil žonę Franciszkę z Wolmerow, corkę Ludwika podczaszego oraz dwoch maloletnich synow. Jeden mial w chwili šmierci ojca kilka tygodni, a drugi nieco ponad rok. Bracmi Konstantynowiczowej z Wolmerow byli Kazimierz, marszalek powiatu grodzieriskiego i Tadeusz, lowczy. W tej sytuacji Franciszka wyrazila zgodę na odstąpienie dzierzawy Stanislawowi Zdzitowieckiemu, owczesnemu intendentowi komory wierzbolowskiej. Akt dzierzawy zawarli 17 sierpnia 1789 roku, a do ksiąg ziemskich powiatu grodzieriskiego wniesli go 29 paždziernika 1789 roku. Rownoczešnie sprzedala mu za 7 tysięcy zlotych wszystkie inwentarze i ruchomosd. Stanislaw Zdzitowiecki przed objęciem Auksztokalni byl od 25 kwietnia 1782 roku intendentem komory celnej w Szczebrze, od 10 listopada 1784 roku „dworzanem skarbowym”, a od 1789 roku intendentem komory celnej w Wierzbolowie. Na tym ostatnim urzędzie pozostawal przez kilkanašcie lat. Podczas wojny polsko-pruskiej w lipcu 1794 roku Prusacy napadli na komorę celną, zdemolowali ją i mieszkanie Zdzitowieckiego, ukradli calą bron myšliwską. Podczas napadu zona poronila syna, a drugi syn „blisko roku mający od przelęknionej mamki dostal konwulsji i umarl”. Jak skaržyl się do wladz pruskich w maju 1797 roku, „odtąd zona moja žadnego dziecięcia donosic nie može i juž czwarte

roni, a po každym takowym przypadku kuracja jej nie malo kosztuje”. Prusacy zervvali umowę dzierzawy i przyznali Zdzitowiec­ kiemu kompetencję w kwocie 155,07 zlotego „ad dies vitae”. Po jej przyznaniu Stanislaw Zdzitowiecki nadal dzieržawil Auksztokalnie. Byl tu jeszcze w 1812 roku, a w 1818 roku jego zona Marianna (1-voto Zalewska), juž wdowa, mieszkala w sąsiednim folwarku Trydonie. W tym okresie ekonomami w Auksztokalniach byli m.in. Antoni Pejcz (1810) i Seweryn Tereskiewicz (1819). Zdzitowieccy mieli corkę Annę 1-voto Przybylską 2-voto Zawadzką, ktöra w 1843 roku, takže jako wdowa i jedyna spadkobierczyni rodzicöw, odebrala 1800 zlotych odszkodowania za zniszczone przez požar w maju 1812 roku zabudowania w Auksztokalniach. Odbudowal je kolejny dzierzawca Karol Billanowicz (Bilanowicz, Biellanowicz, ur. ok. 1777). W 1813 roku byt on sekretarzem okręgu sejneriskiego mieszkającym w dworze Sejwy, a w latach 1824-1826 występuje w dokumentach jako asesor Komisji Wojewodztwa Augustowskiego. W 1826 roku spotykamy go takže jako dzieržawcę folwarku Bokszyszki. Z žoną Heleną z Berlinskich mial dzieci, m.in.: Juliannę Hortensję Ludwikę (ur. 27 maja 1813 Sejwy), žonę Adama Radlovvskiego, dzieržawcy Ejszeryszek, Wiktorię (ur. 1818/1822 Kalwaria), Kamillę Albertynę (21 sierpnia 1826 Auksztokalnie - 15 lipca 1837 Auksztokal­ nie) i Ksawerego Ignacego Juliana (ur. 1 lutego 1835 Aukszto­ kalnie). Cörka Wiktoria byla žoną Karola de Carmantrand (1811 Krölewiec, Prusy - 13 kwietnia 1856 Warszawa), syna Karola i Bogumily z Zaleszczynskich, nauczyciela spiewu i muzyki w szkolach šrednich w Sejnach (1838-1839), Suwalkach (1839-1842) i Warszawie (1843-1856). Komponowal drobne utwory, występowal publicznie, m.in. wraz z žoną podczas koncertu na rzecz budującego się szpitala sw. Piotrą i Pawla w Suwalkach (5 czerwca 1840). Z tego związku urodzili się m.in. Aleksander (ok. 1838 Warszawa - 19 kwietnia 19

Auksztokalnie

21

lGrauy.mv |

Auksztokalnie po urządzeniu, 1856

1882 Piock), aktor, tancerz, dyrektor teatru i Ludwik Maksymilian Henryk (ur. 2 grudnia 1844 Warszawa). Billanowiczowie dzierzawili Auksztokalnie co najmniej do 1837 roku. W 1843 Karol Billanowicz występuje juž jako „dzieržawny posiadacz folwarku tankupa” w parafii Gražyszki w gminie Wisztyniec. Tam, 14 lutego 1863 roku zmarla Wiktoria z Billanowiczow de Carmantrant, ktora „pochowana zostala w grobie familijnym na cmentarzu parafialnym w Wižajnach”. Byc može bezpošrednio po Billanowiczach Auksztokalnie dzierzawil Jozef Pawlowski (ur. 1795/1801 - zm. 29 wrzešnia 1857). W dokumentach spotykany jest po raz pierwszy w 1846 roku. Byl žonaty z Katarzyną z Ligęzow (zm. 14 lutego 1857), corką Gabriela i Anny z Puczynskich. Ich syn, Wladyslaw (ur. ok. 1819 Krolowe Krzesto) byl kancelistą Sądu Policji Prostej Okręgu Kalwaryjskiego i objąl dzieržawę po rodzicach. Niestety, zmarl 8 stycznia 1858 roku i zostal z Auksztokalni do Wizajn „dla dopelnienia obrzędow pogrzebowych przez familię tamže zamieszkalą przywieziony”. Kolejnymi dzierzawcami byli m.in.: Hugon Kaletha (ur. ok. 1827) w 1867 roku i Edmund Žaryn (ur. ok. 1840), mąž Leokadii z Wysokinskich (ur. ok. 1846). Žarynom 18 listopada 1868 roku urodzila się w Auksztokalniach corka Maria Elžbieta Leokadia. Požniej mieszkali w Grodnie i Warszawie, gdzie Žaryn pracowal jako urzędnik petersburskiej kolei želaznej. W Grodnie ok. 1874 roku urodzit się syn on

Gustaw (zm. 20 maja 1876 w Warszawie), a w Warszawie corka Julia Elžbieta (ur. 24 lutego 1879). Auksztokalnie przed uwlaszczeniem obejmowaly 613 morg i 58 prętow powierzchni. Gruntą siedmiu wtoscian zajmowaly 296 morg 175 prętow, a zatem sam folwark mial powierzchnię 313 morg i 119 prętow. Do folwarku naležala takže stojąca w šrodku wsi karczma z osadą o powierzchni 1 morgi 196 prętow oraz osada kowalska zajmująca 1 morgę 168 prętow. W 1868 roku, po zajęciu na uposaženie ludnošci matorolnej 18 morg 121 prętow, powierzchnia folwarku zmniejszyla się do 294 morg 398 prętow. Rok požniej, 19 maja 1869 roku, decyzją komisji do spraw wloscianskich caly folwark zostal przeznaczony dla bezrolnych wloscian. Na jego gruntach powstaly nowe wsie Olszno i Matachowo. Literatūra i žrodta: APB, Kamera Wojny i Domėn w Biatymstoku 17961807 sygn. 271, k. 33-43; APS, Notariusz Wottowicz sygn. 2, s. 215-217, Notariusz Olechnowicz sygn. 10, s. 348-350, Notariusz Miculewicz sygn. 4, k. 10-11, Notariusz Zapiorkiewicz sygn. 19, k. 183-185, Notariusz Wierusz-Kowalski sygn. 5, s. 526-527, USC Wizajny 1819 zm. nr 2, 1822 ur. nr 236, 1824 ur. nr 61, 1825 ur. nr 39, 1826 ur. nr 57, nr 75, nr 174, 1835 ur. nr 40, 1837 zm. nr 53, 1846 ur. nr 102, 1857 zm. nr 4, nr 29, 1858 zm. nr 1, 1863 zm. nr 12, 1867 matz. nr 6, 1868 ur. nr 126, USC Punsk 1813 ur. nr 107; APW, USC Warszawa par. sw. (ana 1844 ur. nr 656, 1856 zm. nr 497, USC Warszawa-Praga MB Loretanskie) 1876 zm. nr 167, 1879 ur. nr 470; LPAH, zesp. 1604 inw. 1 sygn. 1049, 1049a; Opisy parafii dekanatu Olwita..., s. 155; J. Godlewski, Gtosy posla mariampolskiego na Sejmie roku 1811..., zai. IX.

B a b i n s k a Buda To nieistniejący dziš folwark, ktory povvstat w koncu XVIII wieku. W czasach Krolestwa Polskiego ležat w paraki Raczki w powiecie dąbrowskim i obejmowal obszar dzisiejszych wsi Franciszkowo i Jozefowo. Kolonię o nazwie Babinska Buda, przywilejem Stanislawa Augusta Poniatowskiego nadanym w Grodnie 21 listopada 1793 roku, otrzymal Jozef Sacco (Giuseppe de Sacco), jeden z najbližszych wspolpracownikow Antoniego Tyzenhauzą, podskarbiego nadwornego litewskiego i zarządcy litewskich ekonomii krolevvskich. Byla to pięčdziesięcioletnia, dziedziczna dzieržawa, ktorej termin uplywal w 1843 roku. Sacco byt vvloskim architektėm urodzonym ok. 1735 roku w Weronie. Do Polski przybyl przed 1768 rokiem i początkowo przebywal w Warszawie. Trzy lata požniej przeniosl się do Grodna. Byl gorąco polecany Antoniemu Tyzenhauzowi przez Michala Poniatovvskiego, požniejszego prymasa. W miešcie nad Niemnem 12 grudnia 1771 roku, jako „porucznik garnizonu Jego Krolevvskiej Mošci grodzienskiego”, zostai przez Komisję Skarbową Litewską zaangažowany na „urząd architektą Komisji Skarbu Wielkiego Księstwa Litevvskiego” z pensją 600 zlotych polskich rocznie. Po 1774 roku wszedl na stale w službę Tyzenhauzą w ekonomiach krolewskich. Byl kierownikiem szkoly budownictwa w Grodnie i sprawowal ogolny dozor nad budowlami wznoszonymi w ekonomiach krolewskich. Prowadzil i rozwijal ožywioną dzialalnošč budowniczą. Jeden z mu wspolczesnych pisal, že „najmniejsza w folwarkach budowa stawianą byč nieynogla tylko podlug modelu, wydanego przez tego architektą”. Byl autorėm projektovv budowy lub przebudowy m.in. Patacu Stanislawowka w Grodnie, Novvego Zamku w Grodnie, palacow w Szczorsach i Šwiacku oraz palacow Tyzenhauzą w Wilnie i Postavvach. Byl jednym z najwybitniejszych architektovv dzialających w drugiej polovvie XVIII wieku na Litwie. Jego budovvle i projekty reprezentują fazę przejšciową między požnym barokiem a wszesnym klasycyzmem. W 1775 roku otrzymal indygenat jako kapitan w wojsku litewskim. Požniej awansowat na stopien majora. Po upadku znaczenia swego mecenasa Antoniego Tyzen­ hauzą w 1780 roku pozostal w Grodnie i tu zmarl 22 grudnia 1798 roku. Nie wiemy, czy w ogole przebyvval w swoim majątku, ale 21 grudnia 1798 roku „będąc chorym, coraz na silach slabszym” podal do testamentu, že kolonię Babinska Buda zabudovval i osadzil. Na jej obszarze založyl dvvie wsie: Franciszkowo i Jozefowo, zwane wczešniej Lyskarką (tu tež byla kar.czma). Ich nazwy pochodzą od imion wlašcicieli: Jozefą i jego žony Franciszki z Mankowskich, pošlubionej 15 kwietnia 1788 roku w Warszawie. To wlašnie zona zostala jedyną

jego spadkobierczynią i oprocz gotowki, rožnych wierzyteinošci oraz ruchomošci „w klejnotach, srebrach, meblach, pojazdach, koniach” odziedziczyla takže dzieržawę Babinskiej Budy. Wiadze pruskie potwierdzily to nadanie. Folwark i obie wsie znalazty się w ekonomii Kukow, a ich zarządzaniem zajęla się Franciszka de Sacco. Nie robila tego osobišcie, ale przez swoich pelnomocnikow, prawnikow z pobliskiego Augustowa. Sama mieszkala „za kordonem”, czyli w obwodzie bialostockim. W dokumentach jako miejsce zamieszkania podawala Grodno, folwarki Dubasno lub Losošna. Na przelomie lat 1815 i 1816 folwark zostai ograbiony przez wojska rosyjskie powracające z Francji. Za zajęte przez nie produkty wiadze Krolestwa Polskiego w 1861 roku przyznaly folwarkowi Babinska Buda 1,29 rubla (!) odszkodowania. W 1827 roku w folwarku Babinska Buda byl jeden dom z szešcioma mieszkancami, we Franciszkowie w 30 domach mieszkalo 178 osob, a w Jozefowie w 42 domach mieszkaly 252 osoby. Franciszka z Mankowskich de Sacco 5 wrzesnia 1834 roku przekazala swoje prawa do dzierzawy folwarku „z wszelkimi budowlami, czynszami i powinnosciami wloscianskimi, z wszelkim inwentarzem zywym i martwym, z miedzią browarną, z meblami, sprzętami, z zapasami zboža [...], z wszel­ kimi zbiorami tegorocznymi i zasiewami ozimymi, z slomą, sianem i zapasem drzewa budowlanego i opalowego” Janowi Puciatyckiemu, naddzierzawcy ekonomii Kukow. Otrzymala za to 25,9 tys. zlotych. Jeszcze w tym samym roku Puciatycki przekazal dzieržawę folwarku za tę šamą kwotę swojej bylej žonie, Cecylii z Bienkowskich, mieszkającej wowczas w folwarku Mazurki. 21

Babiriska Buda

Cecylia (ok. 1788 - 14 lutego 1851 Suwalki) pochodzila z Wielkopolski. Byla corką Jakuba Filipa Stanisíawa i Józefy Šcibor-Chelmskiej Bieñkowskich z Mierzewa. W pobliskim Jarząbkovvie 27 lutego 1817 roku poslubila Jana Puciatyckiego i jeszcze w tym roku wraz z nim przeniosla się do Królestwa Polskiego, do folwarku Wólka w parafii Bakalarzewo. Tu przez jakiš czas mieszkal tež jej brat Tadeusz. Od co najmniej 1831 roku mieszkala w Milanowiznie, gdyž míala rozpoczęty juž wtedy proces z męžem o podzial majątku i rozwiązanie malzeñstwa. Rozwód otrzymali w 1832 roku na mocy wyroków Trybunalu Cywilnego Województwa Augustowskiego w Suwalkach (21 lutego) i Sądu Apelacyjnego w Warszawie (4 lipca). Spór o majątek, pomimo rozpoczętych rozpraw sądowych, rozstrzygnęli w drodze ugody. Od bylego męža otrzymala 78 tys. zlotych i wszystkie ruchomosci, jakie míala w Milanowiznie. Musíala jednak ten folwark opušcič w ciągu dwóch tygodni. Oboje zobowiązali się tež na przeznaczenie po 20 tys. zlotych na ksztalcenie swoich dzieci. Mieli trzech synów: Lucjana Tadeusza Melchiora Puciatyckiego (5 stycznia 1818 Podgórze - 24 paždziernika 1885 Rykacieje), Tadeusza Maksymiliana Jozefą (ur. ok. 1820) i Stanisíawa Ludwika (ok. 1824 - 22 stycznia 1878 Suwalki) oraz corkę Jozefę Joannę (1 czerwca 1824 Czostków - 15 grudnia 1895 Suwalki). Synowie w 1842 roku otrzymali szlachectwo dziedziczne. W 1833 roku Cecylia Puciatycka z Bieñkowskich wraz z Franciszkiem Fontaną z Augustowa poddzierzawila od Jana Puciatyckiego folwark Szczebra. Wkrótce zrzekla się za 3,6 tys. zlotych dzierzawy na rzecz Fontany za bezplatne mieszkanie z opalem w Szczebrze, polowę ogrodu warzywnego, co rok przez trzy lata dwie morgi gruntu na kartofle, co rok siano na cztery konie i pomieszczenie dla nich, možliwosc chowania szesciu krów i szesciu cieląt, czterech swin itd. Rok pózniej od tegož Fontany wydzierzawila na trzy lata folwark Mazurki, z którego przeniosla się do Babiñskiej Budy. W tym czasie zarządcą folwarku byl Maciej Dyminski. W paždzierniku 1834 roku poslubila Antoniego Sadowskiego, bylego oficera armii Królestwa Polskiego, który po opuszczeniu w 1827 roku szkoly podchorąžych jazdy služyl w 4 Pulku Ulanów. Tu awansowal na podporucznika i byč može kapitana podczas wojny 1831 roku. Zostal ranny 24 wrzesnia 1831 roku w bitwie pod Michalowem i przywieziony na kurację do Piñczowa. Byl odznaczony Zlotym Krzyžem Virtuti Militari. Na mocy umowy przedšlubnej przyznala mu 15 tys. zlotych oraz polowę „wszelkiego inwentarza zywego, polowę sprzętow gospodarskich, naczyñ browarnych oraz polowę srebra, czyli polowę wszelkiego majątku ruchomego”. Ten „wszelki majątek ruchomy” byl wart ponad 8 tys. zlotych. Malžonkovvie ustalili tež, že gdyby doszlo do rozwodu z winy 22

žony, to mąž przejmowal wspomniane 15 tys. zlotych, a tracil prawo do tej kwoty, gdyby rozwod orzeczono z jego winy. Po czterech miesiącach oboje pisali, že „jednozgodnie chcemy co do dalszego požycia malžeriskiego czyli co do stolu i loža się rozlączyc’. Poniewaž stroną odpowiedzialną byla Sadowska, oddala męžowi 15 tys. zlotych i zgodzila się wyptacac mu alimenty w wysokosci 420 zlotych rocznie. Ich malžehstwo rozwiązal 16 grudnia 1838 roku vvyrok sądu duchownego archidiecezji warszawskiej. Antoni Sadowski zamieszkal w Augustowie. Byl tu wlascicielem nieruchomošci, a w požniejszych latach dzieržavvil folwarki rządovve, np. Wertele (1848-1851). Cecylia z Bienkowskich 1-voto Puciatycka 2-voto Sadowska utrzymala się przy dzieržawie folwarku Babinska Buda i mieszkala tu do 1839 roku. Wowczas przeniosla się do Suwalk, gdzie od 1838 roku budowala kamienicę przy ul. Kowieriskie Przedmiešcie 272. Babinską Budę wydzierzawila na trzy lata, od 1 lipca 1839 do 1 lipca 1842 roku, za 4 tys. zlotych rocznie Marcinowi Sztyblewskiemu (ur. ok. 1801). Dzieržawca zobowiązal się ponadto do swiadczen w naturze, utrzymywania cegielni, budowy czterech chalup wloscianskich i stodoly. Wkrotce doszlo między nimi do nieporozumien, ktorym towarzyszyly „areszta, zajęcia i pozwy”. Ostatecznie w drodze porozumienia Sztyblewski ustąpil z dzieržawy 1 maja 1841 roku. W 1833 roku byl propinatorem w Ptocicznie i tu 20 stycznia tego roku z žony Marii Konkordy z domu Negretz (ur. ok. 1799) urodzil się mu syn Julian Ferdynand Wincenty Marcin.

23

Babinska Buda

Nowym dzierzawci), za IO tys. zlotych rocznie, zostal Michal Sobolewski, dzierzawca pobliskiego folwarku rzqdowego Koniecbór. Ta dzierzawa musíala wygasn^c 21 listopada 1843 roku, bo mijal wtedy okres emfiteuzy przyznanej Józefowi Sacco. Folwark wrócil wiyc do skarbu Królestwa Polskiego, a ten wydzierzawil go przez publiczn^ licytacj^. Wygrali Franciszek Holcman z Józefowa i Andrzej Jerat z Franciszkowa. Byli oni petnomocnikami wszystkich 66 gospodarzy ze wsi

nalez^cych do folwarku Babiriska Buda. Otrzymali folwark ,,z propinaci^, z zabudowaniami, z l^kami i gruntami w dzierzavvij nieograniczon;}”, a pelnomocnicy „zupeln^ wladz^, wszelkich czynnosci w interesie nieograniczonej dzierzawy folwarku rzqdowego Babinska Buda”. W tej sytuacji zarzjjdzaj^cy Babiñsk^ Bud§ i mieszkaj^cy tam Augustyn Strzyzowski, szwagier Michala Sobolewskiego i wójt gminy Koniecbór, opuscil folwark i przeniósl siy do folwarku Swi^to Jaóskie w parafii Teolin.

cío W ; /•777-

' Xrt/lo/try r/v

l i ÓZEFOWO i FRANCISZKOWO

/*Àe7nmnt4 c iu m . « r. 10** ~ >C.k^. I S Í . S __ ‘/.’.//,- z íf «

f-SOOO

\

.y —

!“

v.,

N

1

Plan wsi Frandszkowo i Józefowo po urz^dzeniu, 1862

7-a /i 23

Babinska Buda

Cecylia z Bierikovvskich 1-voto Puciatycka 2-voto Sadovvska po opuszczeniu Babiriskiej Budy mieszkala w Suvvalkach lub u synow w Kudranach. Po šmierci pierwszego męža Jana Puciatyckiego przeniosla się w 1848 roku do Kukowa, gdzie naddzieržavvcą zostal syn Lucjan. Ten, w rozliczeniu się za nieruchomošč w Suvvalkach przy ui. Kovvieriskie Przedmiešcie (nr policyjny 272, hip. 79), zobovviązal się placič matce „do korica jej žycia rocznie po sto osiemdziesiąt rubli w ratach miesięcznych oraz dawac w naturze rovvniež co rok produkty następujące: pomieszkanie w domu kancelaryjnym z ogrodem obecnie przez Ivvanovvskiego užyvvanym, krow dwie do užytku ciąglego, chleba tygodniowo razovvego funtow dvvadziešcia i bialego bulkę, kaszy jęczmiennej i drobnej ile będzie potrzebovvač, wieprza karmnego i kabana, gęsi dwanašcie, kaczek dvvanašcie, kur i kurcząt trzydziešci, vvodki okowity garncy trzy, vvodki prostej garncy dvvanašcie, mąki pytlovvej garncy szesnašcie, welny kamien jeden, dwie sztuki plotna cienkiego, grubego sztuka jedna, cielę jedno, prosiąt cztery, jaj kop dvvie, masla faskę jedną, miodu garniec, soli garncy szešč, konfitur sloikow szešč”. Puciatycka zmarla w Suwalkach 14 lutego 1851 roku i zostala pochovvana na miejscowym cmentarzu. Pozostawila

niewielki majątek, obejmujący nieco ponad 580 rubli masy czystej. Poniewaž w požniejszych dokumentach i spisach folwark Babinska Buda nie vvystępuje, možna przypuszczač, že zostal zlikvvidovvany podczas uwlaszczenia po 1864 roku. Irena Batūra pošwięcita pierwszemu wlašcicielowi Babinskiej Budy vviersz zatytulowany „W poszukiwaniu dziedzictwa Giuseppe di Sacco” (2010). Literatūra i žrodla: S. Košcialkowski, Antoni Tyzenhauz. Podskarbi nadworny litewski..., s. 429-431; Polski Slownik Biograficzny..., t. 34, s. 251-253; S. Dąbrovvski, Artyšci m dworze Antoniego Tyzenhauzo..., s. 134-140; L. Postoiowicz, Jdzefde Sacco..., s. 101-105; I. Batūra, Wposzuktwaniu žrodel Szczeberki..., s. 55; APB, Kamera Wojny i Domėn w Biatymstoku 1796-1807 sygn. 1410, k. 79-80; APS, Notariusz Krupovvicz sygn. 1, s. 109-110, Notariusz Zapiorkievvicz sygn. 3, s. 368-371, sygn. 8, s. 652666, sygn. 9, s. 1-2, sygn. 12, k. 327-328, sygn. 19, s. 615-616, 620-624, 679-682, Notariusz Miculewicz sygn. 5, k. 122-125, Notariusz Dąbski sygn. 5, s. 47-48, Notariusz Kazimierz Lutostanski sygn. 1, k. 64-67, sygn. 2, k. 38-39, sygn. 5, k. 316-317,320-321, sygn. 6, k. 168-169,180-185, sygn. 7, k. 115-119, sygn. 8, k. 59-60, sygn. 11, k. 80-81, sygn. 15, k. 187-188, Nota­ riusz Wierusz-Kowalski sygn. 1, s. 150-160, sygn. 3, s. 318-321, sygn. 9, s. 1191-1194, sygn. 10, s. 83-85,205-206, sygn. 14, s. 754-777, USC Suvvalki 1833 ur. nr 212, 1843 ur. nr 483; LV1A, zesp. 1094 inw. 1 sygn. 3; „Dziennik Warszawski” 1865 nr 193; „Goniec Krakowski” 1831 nr 289.

akaniuk W 1793 roku Bakaniuk jako kolonię emfiteutyczną na 50 lat otrzymal Tomasz Janowicz. W czasach pruskich mial za nią przyznaną kompetencję w vvysokošci 442 zlotych. Po reorganizacji dobr paristwowych kolonia trafila do ekonomii Kuköw. Bezpošrednio przed uplyvvem terminu emfiteuzy, w 1841 roku Bakaniuk dzierzawili suwalscy mieszczanie Marcin i Marianna Sztyblevvscy, vviašciciele nieruchomošci przy ui. Krętej 172 oraz dzierzawcy w latach 1839-1841 folwarku Babinska Buda. W 1843 roku Bakaniuk jako osadę wieczysto-czynszową nabyl wspomniany juž Tomasz Janowicz, a po dziesięciu latach, w 1853 roku odstąpil ją za 2,4 tys. rubli Mikolajowi MichalowiGano,synowiMikolaja(ok. 1768- 12paždziernika 1848 Suwalki) i Agnieszki z Czapskich. Jego ojciec uczestniczyl w insurekcji kosciuszkowskiej, byl žolnierzem Legionöw Polskich, od 1799 roku kapitanem. Po wzięciu dymisji w 1801 roku powröcil na ziemie polskie. Od 1808 roku przez wide lat pracowal w službie lešnej jako podlešny w stražach Sereje, Dumbliszki (1833-1836) i Mackowa Ruda (1841 — 1845). Mikolaj Michal Gano byl urzędnikiem. Do 1851 roku pracowal jako kontroler Urzędu Skarbowego w Lomžy, a do 1856 roku jako rachmistrz propinacyjny w Rządzie Gubernialnym Augustowskim w Suwalkach. Požniej, pracując nadal w Wydziale Skarbowym rządu gubernialnego, byl kontrolerem powiatu sejnehskiego (1857-1861), augustowskiego i mariampolskiego. W 1888 roku, juž na emeryturze, mieszkat w Mariampolu. W 1856 roku wylegitymowal się ze szlachectwa. Mial siostrę Emilię, žonę Apolinarego Sobolewskie^) oraz brata Adriana, röwniez urzędnika. W latach 1853-1854 zostala przeprowadzona regulacja wsi i osady wieczysto-czynszowej Bakaniuk. Wies zajmowala 636 mörg 175 prętow i byla podzielona na 34 gospodarstwa. Osada wieczysto-czynszowa liczyla 65 mörg 91 prętow, a po wydzieleniu w 1868 roku 7 mörg 20 prętow dla uwlaszczonych parobköw pozostalo przy niej 58 mörg 71 prętow. Przed 1860 rokiem dzieržavvcą osady Bakaniuk zostal Ferdynand Friese (28 paždziernika 1815 Bielsk - 15 kwietnia 1889 Warszawa). Urodzil się w rodzinie Fryderyka (ur. 1771 Bętkowo) i Marianny z Polikowskich. Mial czterech brad: Karola (ur. 29 lutego 1803 Janöw), Wojciecha (ur. 4 maja 1804 Janöw), Joachimą Aleksandra (ur. 17 kwietnia 1810 Jasionöwka) i Ottona (ur. 22 stycznia 1814 Biatystok). Do początkow lat 50. XIX wieku mieszkal w Cesarstwie Rosyjskim, a požniej z bratem Karolem przeniöst się do Krolestwa Polskiego. Ferdynand zostal naczelnikiem komory celnej Wieruszöw (1858-1859), požniej Slupca (1859-1863), a Karol nadzorcą przykomörka celnego w Boguszach (18521855) i Raczkach (1856-1859). Po 1863 roku obaj juž nie wy-

stępują w spisach. W 1873 roku Ferdynand byl wlašcicielem dobr Krašnica w powiecie koninskim. Jego žoną byla Nadzieja z Sokolow. Po jego šmierci pisano, že byl obywatelem ziemskim, a na nagrobku na warszawskich Powązkach znalazla się inskrypcja: „Byl najlepszym męžem / Dobroczyncą calej rodziny / Niejedną Izę otarl / 1 zostawil po sobie / Najlepsze wspomnienie”. W 1826 roku Karol uzyskal zatwierdzenie szlachectwa w Cesarstwie Rosyjskim z herbem Prus I. Z žoną Emilią z Dobrzanskich mial między innymi corki Mariannę Wiktorię (ok. 1849 - 14 listopada 1853 Bogusze) i Walerię (ok. 1850 Sucha Wola, gubernia grodzienska) oraz syna Ro­ mualda Aleksandra (ur. 7 lutego 1853 Bogusze). Ferdynand, przejmując dzieržawę osady Bakaniuk, kupil takže dwie osa­ dy wlošcianskie w Bakaniuku: nr 27 o powierzchni 31 morg 135 prętow i nr 28 obejmującą 31 morg 158 prętow, a jego bratowa, Emilia z Dobrzanskich, nabyla osadę nr 26 o powierzchni 31 morg 92 pręty. Poniewaž oboje nie byli wlošcianami, ich wlasnošc nie mogla trwač dlužej niž 20 lat. Po tym czasie musieli je sprzedač osobom ze stanu wlošcianskiego. Wspomniane osady byly „lączne z sobą i žadnymi obecnie gruntami nie przedzielone”. Dzieržawcy nie mieszkali w Ba­ kaniuku. Na mocy kontraktu z 11 wrzešnia 1868 roku ad­ ministratorėm fohvarku Bakaniuk i trzech kolonii byl Lucjan Gloskowski (zm. 3 kwietnia 1885 parafia Iwanowice, powiat kaliski), zięč Karola, a mąž Walerii. Jej drugim męžem zostal Ludwik Leon Trembinski. Pošlubila go w Warszawie 23 paž­ dziernika 1886 roku, a šwiadkiem na šlubie byl znany pisarz 25

ßa kaniuk

k.

■*-

Folwark i wies Bakaniuk przed urz^dzeniem

m Boleslaw Prus. 24 marca 1873 roku Perdynand i Emilia Friese sprzedali osady „z budowlami, plotami, ogrodzeniami, zasiewami i w ogöle ze wszelkimi sluzqcvmi im prawami” oraz „przez urnowy prywatn^” prawo do wieczystego posiadania folwarku Bakaniuk, za 4 tys. rubli (2 tvs. za osady i tyle samo za folwark). Nabyl je Dominik Wiszniewski mieszkaj^cy 26

w Wolce w gminie Filipow. Nie- ‘ spelna miesiąc požniej, 7 kwietnia, odsprzedal Bakaniuk za tę šamą kwotę Aleksandrowi VVaszkiewiczowi (28 lipca 1824 Ruda, parafia Lubowo - 28 marca 1877 Bakaniuk), synowi Antoniego (ok. 1792 - 19 lutego 1847 VVierzbiszki), wachmistrza ekonomii Kadaryszki i Katarzyny z Kwiatkowskich (ok. 1799 - 22 lipca 1856 Wierzbiszki). Zanim przejąl po ojcu kolonię w VVierzbiszkach pracowal w folwarku Kadaryszki jako pisarz urzędu ekonomicznego. Byl žonaty z Pelagią z Cichockich. Poniewaž nie mieli dzieci, po šmierci Aleksandra jedynymi spadkobiercami zostali dwaj jego brada, cztery siostry oraz siostrzenica. Byli to: Antoni Piotr (ur. 7 grudnia 1827 Baranowo, parafia Lubowo), mieszkający w Kuriankach; Michalina (ur. 30 paždziernika 1829 Baranowo), po męžu Nowosadko; Waleria (ur. 8 czerwca 1834 VVierzbiszki, parafia Lubowo), zona Florianą Krasnodębskiego, mieszkająca w osadzie Mostowek w gminie Andrzejewo; Antonina Petronela (ur. 5 czerwca 1836 Wierzbiszki), zona Jana Blusia, mieszkająca w VVierz­ biszkach; Marianna Jozefą (ur. 5 czerwca 1836 VVierzbiszki), zona Piotrą Jakubielskiego, miesz­ kająca w osadzie Kolendziszki w gminie VViejsieje; Wladyslaw Leonard (ur. 15 wrzešnia 1840), zarządzający fohvarkiem Pawlowicze w powiecie sochczewskim |\oii joccyw H nu oraz Anna Adela (6 maja 1842 VVierzbiszki - 30 listopada 1872 FrancM'Aowo Jasionovvo, parafia Lubowo), zona Jana Wnukowskiego, ktora pozostawila jedyną corkę Natalię (5 czerwca 1872 Jasionowo - 7 kwietnia 1892 Sucha Rzeczka), žonę nauczyciela Piusa Grynkiewicza. Každy ze spadkobiercow mial prawo do jednej siodmej majątku. VVedlug inwentarza wartošč folwarku i trzech osad wlošciariskich wynosila 4470 rubli, zabudowan 3740 rubli,

Bakaniuk

narzędzi rolniczych 215,45 rubla, inwentarza žywego 924 ruble, mebli i innego vvyposaženia domu 79,85 rubla, zastawy kuchennej 42,13 ru­ bla oraz odziežy pošcieli i obrusow 131,20 rubla. Doliczając do tego zbiory zbož i siana, spadek po Aleksandrze mial wartošč nieco ponad 11 tys. rubli. Dom mieszkalny byl wzniesiony z drewna sosnowego na kamiennych fundamentach, pokryty gontem z dwoma kominami. Skladal się z pięciu pokoi, przedsionka i kuchni. Byly w nim trzy piece holenderskie i jeden „ruski” z cegly. Czworaki byly drewniane z czterema izbami i kuchnią. W sklad zabudowan gospodarczych wchodzity: stodola, dwa chlewy, kurnik, dwie drewniane wozownie, murowany spichlerz, murowana piwnica i lodownia. Do fohvarku naležala tež drewniana karczma skladająca się z trzech izb i sieni, z szešcioma oknami i czworgiem drzwi. Wedlug informacji z 1880 roku w folwarku Bakaniuk mieszkaly 24 osoby, miešcil się tu tež zarząd gminy Koniecbor. Spadkobiercy bardzo szybko doszli do porozumienia w sprawie podzialu schedy. Wtadyslaw 9 maja, a Michalina Nowosadko, Waleria Krasnodębska, Antanina Bluš i Antoni Waszkiewicz - 23 czerwca ustąpili swoje pravva Mariannie i Piotrovvi Jakubielskim, ktorzy do 1879 roku \vyplacili im po 1000 rubli. Częšc naležąca do Natalii Wnukowskiej po jej šmierci, na mocy protokolu podzialu spadku z 2 stycznia 1895 roku, przeszla na wlasnošč ciotki Marianny z Waszkiewiczow Jakubielskiej. 11 czervvca 1895 roku Jakubielscy sprzedali Bakaniuk za 6 tys. rubli Antoniemu Steckiewiczowi i jego synowi Bronislawowi, wlošcianom z miejscowošci Ogrodniki w powiecie grodzienskim. W ciągu kilku lat Steckiewiczowie przygotowali Bakaniuk do parcelacji i przeprovvadzili ją w 1900 roku. Pojedyncze dzialki sprzedawali jeszcze do 1913 roku.

Zamieszkali w Suvvalkach, gdzie Antoni kupil posesję przy ui. Ogrodowej (obecnie ks. K. Hamerszmita). Udzielal się spolecznie. Byl skarbnikiem Towarzystwa Spožywczego „Chleb” vv Suwalkach (1908), czlonkiem zarządu Stovvarzyszenia „Opai” (1910), czlonkiem komisji rewizyjnej komitetu budowy drugiego košciola w Suwalkach. Bronislaw w 1908 27

ßakaniuk

roku kūpif „Hotel Rzymski”, wczesniej naležący do Hirsza Bernsztejna. Po pierwszej wojnie swiatowej (1929) mieszkal w Grodnie. Literatura i zródla: APS, Hipoteka, Osada Bakaniuk, Notariusz Lutostaúski sygn. 8, k. 225-226, Notariusz Olechnowicz sygn. 4, s. 236-238, Notariusz Olędzki, sygn. 1, s. 491-493, sygn. 8, s. 335-338, Notariusz Russocki 1873, t. I, s. 478-487, 614-619, Notariusz Wierusz-Kowalski sygn. 7, s. 653-654, sygn. 22, s. 826-828, Notariusz Wojtowicz sygn. 1, s. 297-302, 836-838,

845-846; APW, USC Warszawa par. áw. Andrzeja 1886 maíz, nr 217, 1889 zm. nr 236; LPAH, zesp. 1604 inw. 1 sygn. 606; „Dziennik Powszechny” 1861 nr 75; „Gazeta Codzienna” 1851 nr 162; „Gazeta Polska” 1862 nr 2; „Gazeta Warszawska" 1863 nr 274; „Kurier Codzienny” 1888 nr 17; „Kurier Warszawski” 1889 nr 106; „Tygodnik Petersburski” 1856 nr 55, 1857 nr 21; „TygodnikSuwalski” 1908 nr 11, nr40, nr 48,1910 nr 3; A. Boniecki, Herbarz Polski..., t. 5, s. 324; S. Uruski, Rodzina. Herbarz..., t. 4, s. 63, s. 91; Slownik geograficzny Królestwa Polskiego..., 1880, t. 1, s. 84; Informacje Tomasza Dudziñskiego.

B i a l e Jeziorki Folwark Biale Jeziorki powstaJ zapewne pomiędzy 1765 a 1775 rokiem w starostwie filipowskim. Po 1795 roku Prusacy vvtączyli go do ekonomii Czostköw. ByJ zarządzany bezpošrednio przez naddzieržawcę z Czostkowa i dzieliJ losy tej ekonomii. W poJowie XIX wieku mial 225 mörg 146 prętovv powierzchni. W tym między innymi 91 morg 32 pręty gruntu ornego, 60 mörg 59 prętovv ląk polnych, 64 morgi 237 prętovv pastewnikövv oraz 5 morg 89 prętovv piaskovv i nieužytkovv. Wies Biale Jeziorki obejmovvala nieco ponad 278 morg powierzchni. W 1845 roku w folwarku znajdowal się dom mieszkalny z drzewa w węgiel na podmurowaniu, pod slomą, „mimo starošci w stanie užytecznym”, chlevv z drzewa w węgiel pod slomą „w stanie upadającym”, stodola o jednym klepisku w sJupy pod slomą „w stanie užytecznym”, obora z drzewa w zJym stanie i spichrz z drzewa kryty slomą w dobrym stanie. We wsi byla karczma. Na mocy ukazu carskiego, 21 grudnia 1835 roku fol­ wark Biale Jeziorki otrzymal general major Wasyli Aleksiejewicz Martyncow, dowödca 2 Brygady 9 Dywizji Piechoty. W dokumencie zapisano, že otrzymal „dobra Czostköw i Suchorzec [...] z naležącymi do nich fplwarkami, vvsiami i innemi užytkami i przynaležytošciami”. Jednym z tych folwarköw byly Bia­ le Jeziorki. W posiadaniu Martyricowöw znajdowaly się do 1884 roku, kiedy to po vvymarciu rodu vvröcily do skarbu panstvva. Wczesniej, w vvyniku realizacji reformy uwlaszczeniowej z 1864 roku, z fol­ warku vvydzielono 31 osad dla wloscian i w jego granicach pozostalo zaledwie 49 mörg 120 prętow. W tym między innymi 36 mörg 93 pręty pastwisk i 8 mörg 146 prętčw ląk. W 1880 roku we wsi Bia­ le Jeziorki bylo 18 domöw

z 93 mieszkancami, a w folwarku w jednym domu drewnianym mieszkalo szešc osöb. Wedlug informacji z lat 1887 i 1891 w folwarku nadal byl jeden dom, w ktörym w 1887 roku mieszkalo 16 osöb (7 męžczyzn i 9 kobiet), a w 1891 roku tylko trzy osoby (męžczyzna i dwie kobiety).

Folwark Biate Jeziorki po regulacji, 1844

^

7 29

Biate Jeziorki

Na mocy decyzji cara z 22 marca 1897 roku Biale Jeziorki wraz z Czostkowem zostaly oddane na 30 lat ženskiemu klasztorowi prawosiawnemu w Teolinie, ale przed uplyvvem tego terminu, w 1909 roku klasztor otrzymal folwark na wlasnošč. Jego dzieržavvcą w 1904 roku byl wk>šcianin Adam Konopko, syn Jana. W folwarku utrzymywano zaledwie osiem sztuk trzody dužej i malej. Po odzyskaniu niepodleglošci Biale Jeziorki wraz z Czostkowem zostaly wlączone do skarbu panstvva polskiego na mocy artykulu XII traktatu ryskiego z 18 marca 1921 roku. Majątek zostal oszacowany i przejęty 6 sierpnia 1921 roku, a następnie rozparcelowany. Tereny folwarku i wsi do 1933 roku naležaly do gminy Czostkow, następnie do gminy Przerošl, od 1954 roku do gminy Czarne w powiecie goldapskim, a od 1968 roku znajdują się w gminie Dubeninki, takže w powiecie goldapskim. Literatūra i žrodla: Slownik geograficzny Krolestwa Polskiego..., t. 1. s. 184; „Dziennik Praw Krolestwa Polskiego” 1836, t. 17, s. 433-435; APB, Kamera Wojny i Domėn w Bialymstoku 1796-1807 sygn. 196, k. 252-254; AAN, MRiRR sygn. 1000; LPAH, zesp. 1604 inw. 1 sygn. 995, 3954, 3993.

Bocianow o Po upadku Pierwszej Rzeczypospolitej Bocianowo znalazlo się w granicach ekonomii narodowej Kuköw. Autor hasia w Slowniku geograficznytn Krölestwa Polskiego pisal, ze Bocia­ nowo ma „gruntą gliniaste. Stąd ladny widok na Suwaiki”. Bocianowo obejmowalo trzy wlöki gruntu i zostalo nadane jako emfiteuza przez kröla Stanislawa Augusta za zasiugi Antoniemu Cimochowskiemu. Cimochowscy herbu Wąž pochodzili z Wilehszczyzny, gdzie posiadali wies Jaksze. Antoni (ok. 1753 - 11 sierpnia 1825 Bocianowo) byl synem Wawrzyrica, wnukiem Andrzeja, a męžem Anny z Jankowskich (ok. 1770 Podwysokie par. Raczki - 26 grudnia 1844 Bocianowo), corki Jerzego i Marianny z Kotarskich. Mieli co najmniej dziewięcioro dzieci: cztery corki i pięciu synöw. Rozalia (ur. 1799 Bocianowo) pošlubila 4 sierpnia 1817 roku Wincentego Dawidowicza, gospodarza z Augustowa, Katarzyna byla zoną Jozefą Huszczy z Niemcowizny, Marcjanna (1801 Bocianowo - 26 kwietnia 1846 Suwaiki) pošlu­ bila 17 lutego 1828 roku Piotrą Kwiatkowskiego, urzędnika Komisji Wojewödztwa Augustowskiego, a Elžbieta (ur. 1808 Bocianowo) pošlubila 7 paždziernika 1841 roku Juliana Terebesza. Trzech synöw wybralo karierę urzędniczą. Micha! Ludwik (ok. 1803 - 3 czerwca 1857 Augustöw) w 1819 roku ukonczyl z pochwalą czwartą klasę Szkoly Wojewödzkiej w Sejnach. Przerwal naukę z powodu przeniesienia szkoly do Lomžy i wysokich kosztöw kontynuowania nauki. We wrzešniu 1819 roku wstąpil na aplikację do kancelarii Wydzialu Skarbowego Komisji Wojewödztwa Augustowskiego w Suwalkach. Pracowal tu cfo 1846 roku, awansując na stanowisko nadrachmistrza w Wydziale Administracyjno-Religijnym. W 1847 roku przeniösl się do Warszawy, gdzie do 1850 roku pracowal jako rachmistrz w Biurze Kontroli i Rachunkowošci w Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Duchownych. Po przejšciu na emeryturę zamieszkal w Augustowie. Tomasz Lucjan (ok. 1807 Bocianowo - 3 paždzier­ nika 1875 Fains, Francja) ukonczyl szkolę wojewodzką w Sejnach, pracowal w Komisji Wojewödztwa Augustow­ skiego w Suwalkach, a następnie w Komisji Rządowej Przychodöw i Skarbu w Warszawie jako referent. W powstaniu listopadowym walczyl jako podporucznik w 25 Pulku Piechoty Liniowej i w 1 Pulku Strzelcöw Pieszych, wziąl udziat w wyprawie gen. Chlapowskiego na Litwę. Po upadku powstania, od 24 lutego 1832 roku przebywal we Francji. Po pobycie w zakladach dla Polaköw, od 1837 roku mieszkal w Bar-le-Duc. Tu dorywczo pracowal w wymiarze podatköw i 3 lutego 1840 roku pošlubil Louise Caroline Adelaide Currel, z ktorą mial pięcioro dzieci, w tym Alberta Antoniego (ps. Albert Cim, 22 paždziernika 1845 Bar-le-Duc - 8 maja

1924 Paryž), ktory byl uczniem Szkoly Narodowej Polskiej w Paryžu (tzw. Szkoly Batignolskiej), literatėm, krytykiem, filologiem, bibliografėm i bibliofilem dzialającym we Francji. Byl bibliotekarzem honorovvym Administracji Poczt i Telegrafow, czlonkiem licznych instytucji literackich i laureatėm Akademii, przez szešč lat wiceprezesem Towarzystwa Literatow Francuskich. Rozwinąl bogatą i urozmaiconą dzialalnošc literacką. Wydal 16 tomow powiešci i nowel. Pisal dla mlodziežy. „Aczkolwiek pisal po francusku, š.p. Cmochowski czul się Polakiem z krwi i ducha i zawsze bardzo žywo interesowal się wszystkimi sprawami polskimi”. Jego imię nosi jedna z ulic w Paryžu. Klemens Chryzostom (ur. 24 listopada 1813 Bocianowo) w 1830 roku ukonczyl trzy klasy Szko­ ly Wojewodzkiej w Sej­ nach i 1 lutego 1831 roku wszedl na bezplatną apli­ kację do sekcji ekonomicznej Komisji Wojewodztwa Augustowskiego w Suwatkach. Pracowal tu jako kancelista do 1838 roku. To šamo stanowisko zajmowal od 12 paždziernika 1838 roku w Biurze Komisarza 31

Bodanowo

Obwodu tomžyhskiego. Uzyskal legitymację szlachectwa \v 1842 roku. Wedlug swiadectwa wójta gminy Kuków „od czasu vvybuchnięcia rewolucji [powstania listopadowego] až do momentu usmierzenia rokoszu mieszkal ciągle przy swej matee w folwarku Bocianowo”. O Stefanie mamy niezwykle skąpe informaeje: urodzil się okolo 1794 roku i pošlubil w 1830 Elžbietę z Mereckich z Podpijawnego. Po smierci ojea, Antoniego Cimochowskiego, jego następcą w Bocianowie zostal Jan Filip urodzony w 1811 roku. Ze względu na jego niepelnoletnoáé w chwili smierci ojea (1825) Bocianowem administrowal starszy brat Micha!. Ten dopiero w 1832 roku „po dojsciu teraz do peinoletnich lat tegož fana Cimochowskiego, onemuž w aktualną posiadlošč, jako jego wlasną podaje, ustępuje i do wolnego zarządzenia oddaje”. Folwark wraz zabudowaniami byt wówczas ubezpieczony w Towarzystwie Ogniowym na 8000 ztotych. Pięč lat pózniej Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu wypowiedziala z dniem 1 czerwca 1837 roku dzierzawcom folwarków kolonialnych kontrakty zawarte z rządem pruskim w latach 1802 i 1804. Ponowne ich wydzierzawienie na 12 lat moglo odbyč się poprzez licytacje. Jednym z tych folwarków

Plan Bocianowa i Wolininowa, 1854 I

bylo Bocianowo. Szacowano, že „czyni intraty” brutto 1è>6 zlotych. Po odtrąceniu wszelkich podatków i skladek suma ustalona do licytacji wynosila 16,14 zlotego. Przy dzieržavvie utrzymaly się dzieci Antoniego Cimochowskiego. Po dwunastu latach, w 1849 roku Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu ponownie przyznala im „prawo do posiadania wieczysto-czynszowego”. Cale rodzenstwo zgodnie zrzeklo się swoich praw na rzecz Jana. Jan Filip Cimochowski w 1830 roku ukohczyl piątą klasę Szkoly Wojewódzkiej w Sejnach. W koncu lat trzydziestych XIX wieku występowal jako sekwestrator obwodu augustowskiego, w 1843 jako „administrator dozoru policyjnego” we wsi Kiempinie w parafii Wejwery, a w latach pięcdziesiątych i szeščdziesiątych pracowal jako lowezy lasów prywatnych naležących do dóbr Freda i mieszkal w osadzie lešnej Kalinowo w okręgu mariampolskim. W 1842 roku zostal wylegitymowany ze szlachectwa. Na czas swojej nieobecnošci Cimochowski wydzierzawial Bocianowo. W zachowanym kontrakeie z 1854 roku z Wladyslawem Zabiriskim, zawartym na szešc lat, wysokosc czynszu ustalono na 225 rubli roeznie. Z tej kwoty dzierzawca miai oplacaé czynsz wieczysty i wszelkie podatki. Bocianowo

Bocianovvo

obejmovvato wowczas 132 morgi i 219 prętovv miary novvopolskiej. Wczešniej od glownego folvvarku odeszlo Bocia­ novvo Muravvskiego (46 morg 148 prętovv) i lešna osada czynszovva (23 morgi 252 pręty). Wladyslavv Žabinski (ur. 23 marca 1823 Kaluszyn, powiat Stanislavvovv), syn Ignacego, burmistrza Kaluszyna i Franciszki z Zatonskich, jako dzieržavvca Bocianovva 26 vvrzešnia 1857 roku pošlubil vv Przerošli Karolinę ze Szlaszynskich (ur. ok. 1841 Przerošl), corkę Jozefą i Anny z Letkievviczovv. W 1874 roku Jan Filip Cimochovvski vvykupil Bocianovvo z vvieczystej dzieržavvy za 1582,10 rubla. Kontrakt administracyjny zavvarJ 23 lipca 1874 roku, a akt notarialny sporządzil 3 paždziernika tego roku. W zvviązku z tą transakcją Bocianovvo zostalo vvyjączone z dobr narodovvych Kukovv i 13 paždziernika 1874 roku vvpisane do odrębnej księgi hipotecznej. Jan Filip Cimochovvski 3 maja 1836 roku pošlubil w Suvvalkach Konstancję Kniaževvską (ok. 1814 vv obvvodzie bialostockim - 21 lutego 1873 Bocianovvo), corkę Jakuba i Katarzyny z Gliriskich. Po šmierci žony pravvdopodobnie oženil się po raz drugi z Wiktorią z Orlovvskich. Ten zvviązek byl bezdzietny. Z Konstancją mial co najmniej szešcioro dzieci, dvvie corki: Honoratę Kazimierę (ur. 28 lutego 1843 Bocianovvo) i Aleksandrę Walerię (ur. ok. 1849 roku Godlevvo) oraz czterech synovv: BronislavvaRomana (ur. 28 lutego 1837 Bocia­ novvo), Eugeniusza Teofilą (ur. 2 listopada 1838 Bocianovvo), Antoniego Jakuba (ur. 25 lipca 1840 Bocianovvo) i Jana Kazimierza (10 marca 1858 Godlevvo - 17 sierpnia 1909 Suvvalki). Honorata Kazimiera byla zoną Maksymiliana Jakuba Barszcz^vvskiego (2 paždziernika 1842 Suvvalki - 18 marca 1899 Suvvalki), a Aleksandra VValeria pošlubila 7 sierpnia 1875 roku Jozefą Adamovvicza (ok. 1846 VVylkovvyszki 23 sierpnia 1909). Eugeniusz Teofil i Antoni Jakub byli uczniami suvvalskiego gimnazjum gubernialnego. Uczęszczali do jednej klasy i edukację zakonczyli vv 1857 roku, uzyskując švviadectvva dojrzalošci z przeznaczeniem do služby rządovvej. Antoni, jako podejrzany o udzial vv oddziale povvstariczym, 13 paždziernika 1864 roku zostal aresztovvany vv Augustowie i przekazany do suvvalskiego vvięzienia. Opušcil je vv lutym następnego roku. W koncu vvieku mieszkal vv glębi Rosji. Po šmierci Jana Filipa (8 lipca 1880 Suvvalki) Bocianovvo znajdovvalo się vv rękach jego dvvojga dzieci: corki Aleksandry VValerii i syna Jana Kazimierza, urzędnika akcyzovvego. Aleksandra vv 1875 roku otrzymala jedną dziesiątą majątku jako posag, a Jan Kazimierz na mocy protokolu o dziedziczeniu z 19 marca 1887 roku pozostalą częšč. Tego samego dnia siostra sprzedala mu svvoj udzial za 400 rubli.

Jeszcze vv tymže roku Jan Kazimierz, mieszkając vv Suvval­ kach, vvydzieržavvit Bocianovvo na dziesięč lat Julianovvi i Jozefie Grabovvskim z Bakaniuka za 400 rubli rocznie. Ponievvaž folvvark byl obciąžony požyczką vv Tovvarzystvvie Kredytovvym Ziemskim, zostavvalo 200 rubli. Grabovvscy przy umovvie oplacili 1000 rubli, czyli naležnošč za pięč lat. Wedlug rejestru pomiarovvego z 1899 roku folvvark Bocianovvo mial povvierzchnię 133 morg i 298 prętovv novvopolskich. W tym bylo 81 morg 86 prętovv gruntu ornego, 32 morgi 289 prętovv ląk, 13 morg 139 prętovv lasovv, 1 morgą 265 prętovv ogrodovv, 1 morgą 107 prętovv pastevvnikovv, 1 morgą 79 prętovv pod zabudovvaniami, 1 morgą 52 pręty granic, drog vvygonovv i rovvovv, 11 prętovv piaskovv i nieužytkovv, 170 prętovv wod. Zoną Jana Kazimierza Cimochovvskiego byla Bronislavva z Jakubielskich. Mieli co najmniej pięcioro dzieci: Zofię Edmundę (ur. 16 listopada 1884 Bocianovvo), ktora 11 vvrze­ šnia 1904 roku vv Filipovvie pošlubila Jana Gabriela Konopkę, pomocnika referentą Suvvalskiego Rządu Gubernialnego, Kamillę (1885 Bocianovvo - 10 sierpnia 1885 Suvvalki), Irenę po męžu Butkievvicz, Bronislavvę (ur. 27 stycznia 1891) i Sabinę (ur. 11 grudnia 1900 Bocianovvo), vv roku szkolnym 1919/1920 uczennicę VI klasy suvvalskiego gimnazjum. Jan Kazimierz Cimochovvski 14 sierpnia 1903 roku sprzedal Bocianovvo Cyrylovvi Ostrovvskiemu za 11 000 rubli. Tego samego dnia sprzedal takže szešč koni za 240 rubli, dvva dvvuletnie žrebięta za 60 rubli, trzy jednoroczne žrebięta za 30 rubli, pięč krovv za 125 rubli, szešč cieląt za 72 ruble, 15 ovviec starych i mlodych za 27,5 rubla, mlocarnię z manežem za 150 rubli, sieczkarnię za 15 rubli, vvialnię za 3 ruble, trzy vvozy za 75 rubli, bryczkę za 40 rubli, pięč plugovv za 20 rubli, pięč metalovvych bron za 15 rubli, dvvie рагу san za 6 rubli, 33

Bocianowo

30 gęsi za 45 rubli, 22 indyki za 22 ruble, dwa koryta do mąki za 15 rubli, szafę na szynkę za 10 rubli. Ogolna wartosc sprzedanego inwentarza wyniosla 900,5 rubla. Po pozbyciu się Bocianowa Jan Kazimierz Cimochowski zamieszkal w Filipowie, gdzie by} starszym stražnikiem karczemnym. Nowy wlasciciel Bocianowa byl byč može tožsamy z urodzonym 9 lipca 1843 roku w Ogrodnikach Dworze, w parafii Kalinowka Kosdelna, synem Wojciecha i Elžbiety z Choroszewiezow, na początku XX wieku wlascicielem folwarku Chobotki w gminie Knyszyn. Po pięciu latach, 12 czerwca 1908 roku, Cyryl Ostrowski sprzedal Bocianowo wloscianom Michalowi (ok. 1866 - 31 styeznia 1936 Bocianowo) i Aleksandrze z Mikulskich (ok. 1880 - 15 paždziernika 1952 Bocianowo) Kaminskim z Pijawnego Polskiego oraz Aleksandrowi Sobolewskiemu (ok. 1867 - ok. 1937 Suwalki) z Poddubowka. Nowi nabywey podzieli go na dwie rowne częšci po 66 morg 299 prętow. Po dokladnych pomiarach okazalo się, že jedna częšė obejmowata 31,5095 hektara, a druga 37,24 hektara. Kamiriscy wzięli częšč od granicy wsi Czarne i folwarku Wolininowo placąc 5,6 tys. rubli, a Sobolewski od granicy wsi Poddubowek i Bakaniuk placąc 4,9 tys. rubli. Na częšci Kaminskich staly czworaki z chlewikiem, obora i chlewnia. Do nich naležal tež sad. Początkowo zamieszkali w czworakach, ale wkrotce wzniesli drewniany dom. W 1930 roku zastąpil go murowany. Sobolewski zająl chlewik, chlew oraz spichrz ze stajnią pod jednym dachem. Do niego naležal tež modrzewiowy dwor o dlugošci 21,5 metrą, szerokošei 11 metrow, z dwoma gankami (od frontu i od podworza) z rzežbionymi w drewnie wilezymi glowami, postawiony jeszcze przez Cimochowskich (rozebrany ok. 1987 roku). Kupujący podzielili się po polowie stodolą. Na spolkę zakupili od Ostrowskiego inwentarz žywy i narzędzia rolnieze. Bylo to m.in. siedem koni roboczych, dziesięč krow, trzy jalowki, jeden byczek i cztery swinie. Zakupione narzędzia to między innymi: mlocarnia, wialnia, dwie sieezkarnie, trzy plugi, radio, brona želazna i pięč drewnianych, dwa wozy, trzy рагу sari, bryczka i wal. Sprzedający zastrzegl sobie prawo mieszkania z rodziną przez dwa i pot miesiąca. Nabywey zapisali na swoich posiadlošciach dožywocia - Kaminscy dla Jana i Weroniki Mikul­ skich, czyli rodzicow Kaminskiej, a Sobolewski dla swej matki Rožy. Kamiriscy mieli siedmioro dzieci: Franciszka (19041992), Ludwika (14 kwietnia 1907 Bocianowo - 16 styeznia 1949 Suwalki), Mariannę (ur. 23 grudnia 1910 Bocianowo - 2013 Wroclaw, pošlubila 25 listopada 1931 roku w Suwalkach Bronislawa Majewskiego), Jozefą (12 marca 1915 Bocianowo - 1944 lub 1945), Mieczyslawa (ur. 7 maja 1919 34

Michal i Aleksandra z Mikulskich Kaminscy

Bocianowo - 20 lipca 1942 roku Krolewiec, šcięty na gilotynie), Anielę (ur. 23 marca 1913 roku, ukoriezyla Žeriską Szkolę Rolniczą w Kukowie, 8 lutego 1937 roku wyszla za mąž za Antoniego Majewskiego, rolnika z Gawarca) i Michala (zm. 1935-1936 Suwalki). Podczas II vvojny šwiatowej synowie Kamiriskich zaangažowali się w dziatalnošč konspiracyjną, dwaj z nich zginęli. Mieczyslaw w 1934 roku ukoriczyl 7-klasową Publiczną Szkolę Powszechną nr 1 w Suwalkach, a w roku szkolnym 1935/1936 uczyl się w pierwszej klasie Prywatnej 3-klasowej Koedukacyjnej Szkoly Handlowej w Suwalkach. Po rocznej przerwie, w latach 1937-1939 dokoriczyl naukę w Koedu­ kacyjnej 3-klasowej Szkolę Handlowej Polskiej Macierzy Szkolnej w Grodnie. W czasie okupaeji wstąpil do konspiracyjnej grupy Jakuba Sliwiriskiego Korpus Ziemi Suwalskiej i z jej polecenia jesienią 1940 roku zostal skierowany do Grodna w celu nawiązania wspolpracy z wywiadem Armii Czerwonej, požniej byl kurierem. Zostal aresztowany przez Niemcow w trakcie przenoszenia dokumentow, więziony w Krolewcu, 21 lipca 1942 roku šcięty na gilotynie. Mlodszy

Bocianowo

brat Jozef, w latach 1927-1935 uczen suwalskiego gimna­ zjum męskiego, zginąl w 1944 lub 1945 roku w Stutthofie. Ludwik w latach 1919-1928 ukoriczyl suwalskie gimnazjum męskie i pracowal w Urzędzie Skarbowym w Suwatkach. 1 grudnia 1934 roku oženil się w Suwalkach z Janiną z Izdebskich (ok. 1909 - 20 wrzesnia 1986 SuwaJki). W 1934 roku byl podporucznikiem rezerwy lącznošci z przydzialem do Kadry 3 Batalionu Radiotelegraficznego i starszenstwem z 1 stycznia 1933 roku. W czasie II wojny swiatowej wiączyt się vv dzialalnošc konspiracyjną i pelnil funkcję szefa lączno­ šci Obwodu Suwalki ZWZ-AK. W 1943 roku zostal aresztowany przez Niemcow. Przebywal w więzieniu w Ragnicie k. Tylžy, a 16 lipca 1944 roku zostal osadzony w KL Stutthof. Po ewakuacji obozu i wyzwoleniu w marcu 1945 roku w Krępie Kaszubskiej powrocil do domu. W kwietniu 1947 roku z ramienia PCK byl czlonkiem komisji pomocy amnestionowanym przy komisji do spraw ujawnienia žolnierzy WiN. Krotką charakterystykę Bocianowa i jego mieszkaricow z początkovv okupacji niemieckiej zawarl w swoich wspomnieniach wojennych Roman Kuczynski: „[...] Wrocmy do Bocianowa, gdzie przyjechalem z wujem Bronislawem. Kamiriscy byli zamožnymi gospodarzami. Nie znam wielkosci ich gospodarstwa, ale lad i dostatek byl widoczny w každym kącie. Dom murowany, z jasnej cegly, okryty blachą, obszerny, wewnątrz czysty, caly zamieszkany, z jasnymi scianami, malowanymi podlogami. Podworko bylo blotniste jak wszędzie na wsi suwalskie;, domownicy zostawiali brudne obuwie przed progiem w sieni, po domu chodzili w welnianych skarpetkach. W domu rządzila babcia Kaminską, ubrana w staroswieckieiuknie, czyste, ozdobione kolnierzykami, pracowala w barwnym fartuchu, ktory nie tylko chronil, ale i zdobil. Kobieta powazna, bardzo religijna, byla matką dwoch corek - wspomnianych juž Marii oraz Anieli i kilku synow - chyba czterech (poznalem Franciszka, Mieczyslawa i Jozefą). Franciszek gospodarzyl na Bocianowie dlugie lata po wojnie. Zoną Franciszka Kamiriskiego byla Stanislawa z Woronkow z Nieszk. Jej mama, z domu Majewska z Raczek, byla siostrą Jana Majewskiego z linii raczkowskiej [...]”. Aleksander i Julianna z Michalowskich Sobolewscy mieli ošmioro dzieci. Trzech synow zginęlo w czasie II wojny swia­ towej. Piotr (ur. 1 lutego 1907 Poddubowo) w latach 19191928 uczyl się w suwalskim gimnazjum męskim. W czasie wojny jako porucznik nawigator stužyl w angielskim lotnictwie. Zginąl 15 paždziernika 1942 roku podczas lotu bojowego z zadaniem zbombardowania Kolonii. Byl odznaczony Krzyzem Walecznych. Stefan (ur. 11 wrzesnia 1911 Bocianowo) w latach 1922-1930 uczyl się w suwalskim gimnazjum męskim, po ukonczeniu szkoly wstąpil do zakonu franciszkanow w Niepoka-

lanowie, przyjąl imię zakonne Pacyfik. Šluby zakonne zložyl 1 listopada 1931 roku, a šwięcenia kaplahskie przyjąl 23 czerwca 1935 roku. Pracowal w Grodnie (1938), Zaczepicach (1938-1939) i Rudzie Jaworskiej (1942). W tej ostatniej miejscowosci mial bye zamordowany przez Rosjan 17 paždziernika 1942 roku. Jest tež wersja, že zginąl w Indurze 12 paždziernika 1939 roku. Boleslaw Sobolewski (ur. 22 czerwca 1916 Bocianowo) uczyl się w suwalskim gimnazjum męskim w latach 19271937. W czasie niemieckiej okupacji Suwalszczyzny w stopniu plutonowego podehorąžego ps. „Grom” naležat do Tymczasowej Rady Ziemi Suwalskiej kapitana Stanislawa Bielickiego, a następnie ZWZ-AK. W kwietniu 1944 roku zostal aresztowany przez Niemcow i po sledztwie 16 lipca 1944 roku osadzony w KL Stutthof, a 9 listopada 1944 przeniesiony do KL Natzweiler Struthof w pobližu granicy francusko-niemieckiej. Zmarl 31 maja 1945 roku. Pozostala piątka to: Wladyslaw (26 lipca 1896 Poddubo­ wo - 1937 Suwalki), Jakub (1 lipca 1902 Poddubowo - 5 lipca 1968 Warszawa, pochowany w Suwalkach), Stefania (11 kwietnia 1909 Bocianowo - 20 listopada 2001 Suwalki, pošlubila w Suwalkach 14 lutego 1933 roku Jozefą Butkiewicza),

35

Bocianowo

dzialom rodzinnym gospodarstwa nie zostaly przejęte ria rzecz reformy rolnej i potomkowie obu rodzin mieszkają tam do dzisiaj.

SMan Sobolewsli

!■-'.taw Scibolewsl i.

Julianna (23 sierpnia 1913 Bocianowo - 24 lutego 1989 Suwalki), Marianna (14 kwietnia 1900 Poddubowo - 12 maja 1961 Suwalki). Po 1939 roku obie rodziny zostaly wysiedlone przez Niemcdw. Kaminscy do Zielonego Krölewskiego I na gospodarstwo wysiedlonych Kislowskich, a Sobolewscy do Poddubowka na gospodarstwo Jasiriskich. Na obu polączonych gospodarstwach osiadt Mikoion, folksdojcz z Chmielöwki k. Suwalk. Po przejšciu frontu, w 1945 roku Kaminscy i Sobolewscy wrdcili do Bocianowa. Dzięki wczesniejszym

Rodzina Sobolewskich, stoją od lewej: Boles!aw Sobolewski, Stefania Sobolewska-Butkiewicz zona Jozefą Butkiewicza, Wiadyslaw Sobolewski, Jakub Sobolewski, Julia Sobolewska, siedzą od lewej: Julia Sobolewska z domu Michalovvska, Aleksander Sobolewski, Piotr Sobolewski

36

Literatūra i xrodla: APS, USC Przerošl 1857 malz, nr 8, USC Suwalki rz.-kat. 1813 ur. nr 112, 1817 malz, nr 10, 1818 ur. nr 150, 1825 zm. nr 166, 1828 malz, nr 7, 1830 malz, nr 48, 1836 malz, nr 21, 1837 ur. nr 86, 1838 ur. nr 332, 1840 ur. nr 294, 1841 malz, nr 43, 1843 ur. nr 170, nr 339, 1844 zm. nr 217, 1873 zm. nr 59, 1884 ur. nr 563, 1885 zm. nr 330, 1896 ur. nr 407, 1900 ur. nr 181, nr 637, 1909 ur. nr 161, zm. nr 231, 1910 ur. nr 557, 1913 ur. nr 365, USC Filipöw 1903 zm. nr 4, 1904 malz, nr 21, Notariusz Dąbski sygn. 3, s. 197-200, Notariusz Zapiorkiewicz sygn. 11, k. 86, 203204, Notariusz Olędzki sygn. 3, s. 913-915, sygn. 9, s. 514-520, Notariusz Brzosko 1903 nr 702, s. 1263-1265, Notariusz VVierusz-Kowalski sygn. 12, s. 857-859, Notariusz Russocki sygn. 3, s. 947-949; APB, Komisja Wojewodztwa Augustowskiego i Rząd Gubernialny Augustowski sygn. 4; LPAH, zesp. 1020 inw. 1 sygn. 25, k. 196v.-197, 247v.-248, zespol 1073 inw. 1 sygn. 1004, k. 1-4, zesp. 1604 inw. 1 sygn. 606; Slownik geograficzny Krölestwa Pol­ skiego..., t. 1, s. 270; „Swiat” 1923 nr 3, 1924 nr 25; „Dziennik Powszechny” 1837 nr 42; „Kurier Warszawski" 1837 nr 45; R. Bielecki, Slownik biograficzny oficerow powstania..., t. 1, s. 313; S. Cieslukowski, Wsie Zielone Krölewskie i Zielone Drugie..., s. 41-56; R. Kuczynski, Wojenneperegrynacje [w:j R. Mitros (z d. Majewska), Dzieje rodziny Majewskich..., s. 123-124; http:// gw.geneanet.org/delsevy?lang=en8(iz= 108ip=thomas%20lucien&n=cimochowski [dostęp: 4 IX 2016Į; Informacje Agnieszki Butkiewicz-Oltarzewskiej, Konrada Jakuba Kaminskiego, Krzysztofa Sklodowskiego, Wieslawa Sobolewskiego, Hubertą Stojanowskiego, Marka Szablowskiego, Marka Urbanowicza.

Bokszyszki W polowie XVIII wieku Bokszyszki jako dzierzawa naležaly do starostwa wizajeriskiego obejmującego miasto Wizajny, wsie: Pojeziorki, Rogožajny, Soliny, Szesciowlöki, Jegliniszki, Okliny, Raköwek, Budzisko, Mauda, Leszkiemie, Gromadczyzna, Bolcie, Göry, Wilkupie, Nowosady, Staniuliszki oraz dzieržawę Wertele, zamienioną požniej w samodzielny folwark. Po upadku Rzeczypospolitej zostaly wlączone do ekonomii Kadaryszki. Do 1852 roku ležaly w granicach powiatu sejnenskiego, od 1852 roku - powiatu kalwaryjskiego, a od 1867 roku - wylkowyskiego. W 1765 roku Bokszyszkami zarządzal Zygmunt Niewiadowski. W 1775 roku dwör i wies liczyly 10 dymöw, w 1789 roku byt tarn dwör i 24 dymy zamieszkale przez 183 osoby. Dzieržawcą Bokszyszek w latach 1775-1789 byl Jözef Niewiadowski. Od co najmniej 1810 roku mial je Cyprian Zaczkowski, starošcic wojszwilski (?), syn Justyny z Grabskich. W 1813 roku pošlubil Katarzynę z Krzywkowskich, starošciankę burniską. Pochodzila z folwarku Burniszki i byla corką Dyzmy i Bogumily z Dziekoriskich Krzywkowskich. Zmarla 8 stycznia 1817 roku w Bokszyszkach, zapewne nie doczekali się potomstwa. W 1819 roku z Bokszyszek w księgach parafii Wizajny zostal zarejestrowany šlub Stefana Horaczki z Salomeą z Kossakowskich. Z nieznanego powodu mieszkal tu tež przez jakiš czas Stanislaw Modzelewski, komisarz ekonomiczny Komisji Wojewödztwa Augustowskiego. W 1820 roku Bokszyszki dzierzawil Michal tukowicz, jednoczešnie dzierzawca döbr Šwięto Jeziory. W polowie lat dwudziestych XIX wieku wladze mialy klopot ze znalezieniem chętnych na dzieržawę folwarku. Do licytacji nikt się nie zglaszal, a cena dzierzawy spadala. Ogloszenie z 1826 roku möwilo zaledwie o niespetna dwöch tysiącach zlotych, czyli o jedną trzecią mniej niž rok wczesniej. Dzieržawcą zostal Karol Billanowicz, asesor Komisji Woje­ wödztwa Augustowskiego. Kolejny znany dzierzawca to Jözef Antoszewicz (ur. ok. 1791). Byl dymisjonowanym porucznikiem Wojska Pol­ skiego, w 1827 roku pracowal jako komisarz döbr Starej Hariczy. Jego pierwsza zona Domicella (ur. ok. 1794) zmarla 9 grudnia 1827 roku. Niespelna miesiąc požniej, 7 stycznia 1828 roku, Jözef Antoszewicz zawarl umowę przedšlubną z Brygidą z Osuchowskich 1-voto Madaliriską, wdową po Wojciechu Madalinskim (zm. przed 1820), bylym kapitanie Wojska Polskiego i nadlešnym lesnictwa suwalskiego. 6 lutego 1828 roku zawarl z nią šlub w košciele w Wizajnach. Zona pochodzila z okolic Radomia, byla corką Szymona herbu Gozdawa i Zofii z Badowskich. Jej brat Wiktor

(ur. 1799 Zakrzewo) byl oficerem w Wojsku Polskim, uczestniczyl w powstaniu listopadowym i znalazl się na emigracji. Wkrötce po šlubie malzonkowie przeniešli się do folwarku Poszyrwinty w powiecie kalwaryjskim. Antoszewicz wydzierzawil go na trzy lata od Marcjanny z Jackowskich, księžnej Mirskiej, žony Bogumila, wlasciciela Starej Hariczy. Zapewne po wygašnięciu tej umowy, czyli w 1830 roku, Antoszewicz objąl dzieržawę Bokszyszek. Bylo to mozliwe, gdyž dotychczasowy dzierzawca Karol Billanowicz zostal jej pozbawiony „z przyczyny zadtuženia się w oplacie rat dzierzawnych”. Antoszewicz do 1832 roku dokoriczyl jego szešcioletni kontrakt i przystąpil do nowej licytacji na lata 1832-1838. „Suma kontraktowa” wynosila 2322,18 zlotego, a dzier­ zawa obejmowala folwark Bokszyszki „wraz z wsią zarobną Bokszyszki, propinacją, dochodem z mlyna wodnego i rybolöwstwem, daniną i naturaliami oraz stalymi dochodami i czynszami z röl wloscianskich”. Antoszewiczowie zostawali tu do co najwyzej 1835 roku. Krötko Bokszyszki dzierzawil Hipolit Jaskold, bo juž w 1838 roku szukal okazji do wydzierzawienia „ktöregokolwiek bądž z folwarköw rządowych”. Nie byly to Bokszyszki, bo te kontraktem z augustowskim rządem gubernialnym 10 kwietnia 1838 roku na 12 lat wydzierzawil (do 1850 roku) za 360 rubli czynszu rocznie Franciszek Sobieszczanski (ur. ok. 1813 Oniszki), syn Jozefą i Anny z Pilchowskich. Jako nieletni, pozostawal pod kuratelą ojczyma Erazma Rajeckiego, dziedzica döbr Potylcze, w ktörych mieszkal przed przeprowadzką do Bokszyszek. Mial tylko jedną siostrę, Antaninę, žonę Tadeusza Wiszniewskiego, dzierzawcy döbr prywatnych Kumiecie w powiecie sejnehskim, a požniej administratora döbr Zalubice w powiecie stanislawowskim w guberni mazowieckiej. W Wizajnach 4 sierpnia 1840 roku pošlubil dziewiętnastoletnią Mariannę z Jasiriskich, corkę Michala i Marianny z Rajeckich, urodzoną w folwarku 37

Bokszyszki

Krasnowo, a mieszkającą przy ojcu w folwarku Postawele. Dwa lata požniej mlodzi opušcili Bokszyszki. Sobieszczariski odstąpil dzieržawę Julianowi Hillembergowi (ur. ok. 1811), synowi Jana Jozefą i Fryderyki Wilhelminy z Mullerow, mieszkającemu dotychczas w folwarku rządowym Kibejki w obwodzie kalwaryjskim, a wczesniej (1839) dzierzawcy folwarku Sudawskie. Hillemberg naležal do spisku brad Skaržyriskich. W latach 1840-1846 kontaktowal się z nimi, potajemnie wyježdžat do Prus. W czerwcu 1848 roku zostal oddany pod šcisly dozor policyjny „za kontakty z osobami nieprawomyslnymi”. W Bokszyszkach 17 stycznia 1844 roku przyszla na swiat Adelia Antonina Emilia. Jej matką byla Otylia z domu Kalkof (ur. ok. 1816). Hillemberg 23 kwietnia 1846 roku odstąpil dzieržawę Egbertowi Mopanowi, rządcy folwarku Kibejki. Od co najmniej 1853 roku dzieržawcą by! Cyprian Stombrowski (Stambrowski), pojawiający się w wizajenskich aktach metrykalnych od 1845 roku. Byl synem Marianny z Laudanskich (ok. 1784 - 8 czerwca 1854 Bokszyszki) i męžem Zofii z Rzędzihskich, pochodzącej z folwarku Ginczany. Od co najmniej 1857 roku Bokszyszki dzierzawi! Hugo Herman Edward Grabowski (4 paždziernika 1835 Chmielowka - 22 lutego 1866 Bokszyszki), syn Wilhelma, pastora parafii w Chmielowce, a požniej w Suwalkach, i Elmiry z Hincow. Jego zoną od 27 pazdziernika 1857 roku byla

38

Maria Skalska (ur. 1837 Kielce), corka Jozefą, inžyniera gubernialnego i Marii Malgorzaty z Eoš-Bielickich. Šlub wzięli w košcieie ewangelickim w Suwalkach. Poltora roku po šmierci męža, 31 paždziernika 1867 roku Maria Grabowska pošlubila w Wižajnach Henryka Jana Jablonskiego (ur. ok. 1841 Zyple), syna Wincentego herbu Senniki i Augusty z Frycow, dzieržawcow fohvarku Zyple. W Bokszyszkach urodzilo im się co najmniej troje dzieci: Henryk Kazimierz Ludwik (ur. 15 kwietnia 1868), Jadwiga Anna (ur. 21 lutego 1871) i Zygmunt Jan (ur. 17 lipca 1874 1927). Wraz z nimi mieszkala takže siostra Henryka Jablonskiego - Anna Matylda Ludwika, ktora 18 lipca 1872 roku pošlubila Ernesta Karola Emiliana Luebtow (?). Henryk Jablonskį pozostawal dzieržawcą Bokszyszek do co najmniej 1874 roku. Zapewne na przelomie lat 60. i 70. XIX vvieku Bokszyszki trafily do donacji Iwana Oziero przyznanej Iwanowi Iwanowiczowi Lukjanowowi. W jej sklad weszly takže folwarki VVartele i Detomiszki oraz obręb lešny Powisztajcie. Calošč objęla 2241 morg 188 prętow, w tym Bokszyszki liczące 773 morgi. W 1910 roku w folwarku hodowano 33 konie, 50 sztuk dužego imventarza i 70 sztuk matego. Wlašcicielem byl Nikolaj Lukjanovv, zapewne syn Iwana. Przed wybuchem I wojny šwiatowej Bokszyszkami zarządzal Zygmunt Augustas (ur. ok. 1891 Poniemun), syn Jana i Marianny z Milewskich, od 12 lipca 1910 roku mąž Konstancji ze Stojanowskich (ur. ok. 1892 Ludziszki). Mieli co najmniej dwoje dzieci: Jozefą (ur. 9 paždziernika 1910) i VVitolda Szymona (ur. 29 listopada 1912). Po zakoriczeniu wojny i ustaleniu granicy polsko-litewskiej w 1920 roku Bokszyszki (Bakšiškiai) znalazly się na terytorium Litwy, w rejonie Wisztyniec. Literatūra i žrodla: APS, USC Wižajny 1812 ur. szl. nr 1, 1817 zm. nr 2, 1819 matž. nr 4, 1826 ur. nr 57, nr 75, 1827 ur. nr 147, zm. nr 2, nr40, 1840 matž. nr 7,1841 zm. n r 2 3 ,1844 ur. n r7 2 ,1845 ur. nr 53,1854 zm. n r 2 , 1867 mali. nr 10, 1868 ur. nr 60, 1871 ur. nr 93, 1872 matž. nr 9, 1874 ur. nr 140, 1910 matž. nr 15, 1910 ur. nr 116,1912 ur. nr 132, USC Chmielovvka ewang. 1835 ur. nr 22, USC Suwalki evvang. 1857 matž. nr 37, Notariusz Olechnovvicz sygn. 3, s. 137-142, sygn. 17, s. 768-769, Notariusz Zapiorkiewicz sygn. 5, s. 67-70,72-75,77-80, Notariusz Miculevvicz sygn 6, k. 1-3, sygn. 9, k. 303-304, sygn. 11, k. 136, Notariusz Lutostanski sygn. 6, k. 252-256, sygn. 9, k. 72-73, sygn. 10, k. 141-144, sygn. 13, dok. nr 21, Notariusz Russocki sygn. 7, s. 604-606, Notariusz Olędzki sygn. 8, s. 919-921; „Gazeta Warszawska” 1825 nr 63; „Gazeta Korrespondenta Warszawskiego i Zagranicznego" 1825 nr 199; „Gazeta Warszawska” 1837 nr 264; „Korrespondent” 1837 nr 293; T. Naruszevvicz, Dzieje dekanatu oltvickiego w XVIII wieku..., s. 132 (dziękuję Autorovvi za udostępnienie pracy); Uczestnicy ruchdw wolnoiciowych..., s. 181; D. Fajnhauz, Ruch konspiracyjny na Litwie i Biatorusi..., s. 349; Inwentarze starostw i dzieržaw..., s. 187-190.

urniszki Wedtug Jerzego Wisniewskiego jedną z najstarszych miejscowosci w polnocnym pasie przygranicznym, w dawnej Puszczy Niemonojckiej, byt folwark i wies Burniszki (dawniej Borniszki). Powstanie ich nazwy historyk vviąže z lesniczym niemonojckim Malcherem Borną (zm. 1576). Pod koniec XVIII wieku, od co najmniej 1778 roku starostą burniskim byt Dyzma Krzywkowski herbu Potkozic, syn Wiktora, obožnego powiatu grodzieriskiego, dziedzica potowy wsi Witkowszczyzna w powiecie augustowskim. Po šmierci ojca wraz z bračmi: Janem (ur. ok. 1752) i Leonardem (ur. ok. 1755) trafit pod opiekę stryja swego ojca Izydora, ktory w 1764 roku sprzedat catą Witkowszczyznę Jundzittowi. Brada byli znanymi prawnikami i publicystami epoki reform Rzeczypospolitej Obojga Narodow. Z Bogumilą z Dziekonskich Dyzma Krzywkowski mial m.in. dwie corki: Katarzynę (zm. 8 stycznia 1817 Bokszyszki), od 1813 roku žonę Cypriana Zaczkowskiego, dzierzawcy sąsiedniego folwarku Bokszyszki oraz Teresę Jadwigę (ur. ok. 1778 Burniszki), ktora 25 wrzesnia 1814 roku w Wizajnach pošlubita Jozefą Teodozjusza Onufrego Bereckiego (ok. 1754 Wisztyniec - przed 1828) majora Wojska Polskiego, wtasciciela Szostakowa. W czasach pruskich Krzywkowskiemu odebrano Bur­ niszki w zamian za tzw. kompetencję. W jego przypadku miata bye wyptacana do konca žycia w wysokosci 976,15 ziotego roeznie. Mieszkat jednak nadat w Burniszkach i w latach 1815-1817 byt ich dzieržawcą (zmart przed 1827 rokiem). Od 1817 roku jako nowy dzier/.awca występuje Ffeinciszek Jan Ksawery Neuman (ok. 1780 Kucharowka, powiat biatostocki - 5 grudnia 1838 Lejmelowizna, posada lešna w lesnictwie Pomorze), syn Macieja i Anny z domu Roberson. Byt zawodowym žotnierzem. W 1798 roku wstąpit do wojska pruskiego, odbyt kampanię 1806 roku przeciw Francji i trafit do francuskiej niewoli. W tym samym roku zaciągnąt się do armii francuskiej. Odbyt kampanie 1809 i 1812-1813. Od 1813 roku stužyl w stopniu kapitana. Z armii Krolestwa Polskiego wziąl dymisję w 1816 roku i zamieszkat w Burniszkach, ktore wydzierzawit od 1 czerwca 1817 roku na trzy lata. Juž 23 listopada 1817 roku w košeiele w Loždziejach pošlubit mieszkającą w folwarku Dumbel Marcellę z Zajączkowskich (ur. ok. 1796 Nowickie, „kraj rosyjski”), corkę Tomasza i Krystyny z Alteskiewiczow. Na mocy umowy przedšlubnej Neuman wnosit do związku ,,w gotowych pieniądzach jako tež w sprzętach gospodarsldch [...], zywiotach i zbozu” 15 tys. ztotych, a panna mtoda 6411,10 ziotego. W Burniszkach przyszto im na swiat czworo dzieci: Leonard Antoni Wtadystaw (ur. 19 listopada 1818), Cezaria Jozefina Krystyna Anna (ur. 2 kwietnia 1820), Emilia

Stefania Ludwika (ur. 16 marca 1821) i Boleslaw (ur. 27 sierpnia 1822). Prawdopodobnie po wygašnięciu dzieržawy w 1823 roku Neumanowie opušeili Burniszki. Wedtug Seweryna Uruskiego, Franciszek Neuman powrocit do stužby wojskowej w powstaniu listopadowym jako major 7 Pulku Ulanow. Po powstaniu byt podlešnym lesnictwa Pomorze. Kolejnym dzieržawcą Burniszek i byc može Olszanki Huk zostat takže kapitan Wojska Polskiego Michat Kielpinski (ur. ok. 1785), mąž Julianny z Gallerow, corki Jozefą i Anny Marii z Drejerow. Dzieržawit folwark krotko i nie zgtosit się do kolejnej licytacji. W 1827 roku mieszkat juž w Wisztyncu. Licytacja na dzieržawę od 1 czerwca 1826 roku rozpoczynata się od kwoty 2307 ztotych. Wygrat ją Karol Teodor Stoermer (ok. 1785 - 19 grudnia 1860 Suwatki), syn Gotliba i Reginy Sztraube, mąž Doroty ze Szturmovv (ok. 1790 16 listopada 1839 Burniszki), brat Fryderyka, dzieržawcy hamerni Sobolewo. Wczešniej pracowat jako pisarz ekonomiezny w ekonomii Kadaryszki (1810). Stoermerowie mieli co najmniej troje dzieci: Ernesta Ottona Wilhelma (ur. 8 sierpnia 1828), Robertą Emilą (ur. 20 sierpnia 1831) i Adolfą Gustawa (ur. 22 marca 1834). Ostatni z synow zostat agronomem i 24 sierpnia 1861 roku w Suwalkach pošlubit Julię (ur. ok. 1844 fohvark Wolka), corkę Aleksandra i Franciszki z Wincewiczow Soiriskich, komisarzy tradycyjnych zamieszkatych w Zadekszniach. Po šmierci pierwszej žony, Karol Teodor 21 kwietnia 1840 roku w Suwatkach pošlubit Fryderykę z Grabowskich (ok. 1794 - 20 stycznia 1861 Suwatki), corkę pastora Andrzeja i Szarlotty. Mieszkata w Chmielowce przy bracie Wilhelmie, pastorze suvvalskim. Stoermerowie po šlubie opušeili folwark i mieszkali w Suwatkach, Karol byt geometrą rządowym. Nowym dzieržawcą zostat Wincenty Szuman (ur. ok. 1790), vvtašciciel nieruchomošci w Wytkowyszkach i wieczysty posiadacz kolonii Miszyszki w powiecie Kalwaria parafii Wierzbotow. Byt dwukrotnie žonaty. Z pierwszą žoną Agnieszką z Sobolewskich miat corkę Zofię (ur. ok. 1828 39

Burniszki

Korale powiat kalwaryjski), od 22 stycznia 1850 roku žonę Ferdynanda Nagornowskiego i syna Jana, a z dragą zoną, Marianną z Remiszewskich (ur. ok. 1810), dvvoje dzieci: Feliksą Ignacego (ur. 26 kwietnia 1840) i Anielę Mariannę (ur. 27 sierpnia 1844). Ochrzcili je w Wižajnach dopiero w drugi dzieri Swiąt Božego Narodzenia w 1847 roku. Chrzest byl „opožniony z powodu dlugiej slabošci i niebytnošci ojca”. VVincenty Szuman dzieržawil Burniszki do 1852 roku, choč ostatnia wygrana licytacja dawala mu takie prawo do 1862 roku. Odstąpil ją jednak od 1 czerwca 1852 roku Bernardowi Drewesowi z Suwalk, kupcovvi II gildii. Sprzedal mu m.in. imventarze, aparat gorzelniany i inne ruchomošci oraz mlyn wietrzny za 2649 rubli, ale zachowal prawo zarządzania folwarkiem do 1 czerwca 1853 roku. Przed uplywem tego terminu Bernard Drewes powodowany rožnymi przyczynami, w tym m.in. „stanem niezamožnošci malžonkow Szumanow i položeniem tychže z liczną familią pozostających” podarowal Mariannie z Remiszowskich Szumanowej pięč krow czerwonych, dwa konie, klacz, brykę krytą, bryczkę polową, dwa wozy kute, biurko jesionowe, dvvanašcie krzesel, stol okrągly, stot skladany, cztery stoliki, zegar stolowy, zegar šcienny, dwie szafy kredensowe, dwie szafy do sukien, dwie komody, kanapę i trzy lustra o wartošci ok. 150 rubli. Nie wiemy, dokąd wyprowadzili się Szumanowie. Bernard Drewes od 1855 roku administrovval tež folwarkiem Przejma, wchodzącym w sklad dobr donacyjnych Zabo40

ryszki. Przy dzierzawie Burniszek utrzymal się w kolejnej licytacji w 1862 roku. Jej termin uplywal po dwunastu latach. Na czas od 1859 do 1868 roku przejąl od Romana Rykaczewskiego dzieržawę folwarku Wartele w powiecie kalwaryjskim. Drewes z calą pewnošcią nie kierowal nimi osobišcie. Niestety, nie znamy tych, którzy zajmowali się tym w jego imieniu. Drewes pochodzil z Hamburgą. Urodzil się okolo 1812 roku jako najmlodsze dziecko w rodzinie Jerzego Michala i Joanny Doroty z Ostreichów, hamburskich piwowarów. Przybyl do Warszawy przed 1836 rokiem i wraz z Ferdynandem Schultzem prowadzil handel winem. Spólka upadla, a rozliczenia z wierzycielami trwaly do 1852 roku. W Warszawie 24 listopada 1836 roku pošlubil Ludwikę Schultz, jedyną corkę Fryderyka Franciszka i Ludwiki z Mundtów, dziedziców dóbr Izabelin w gminie Povvązki. Wybranka pochodzila z miejscowosci Vellahn w Meklemburgii. Przed 1849 rokiem przeprowadzili się do Suwalk. Tu Drewes nadal zajmowal się handlem „trunkami zagranicznymi i krajowymi”, prowadzil restaurację i miai kamienicę przy ui. Sejnenskiej 785. Po wprowadzeniu w 1851 roku gildii kupieckich byl jednym z trzech kupców suwalskich, którzy uzyskali status kupców II gildii. Pelnil tež funkcję starszego, istniejącego od 1853 roku, zgromadzenia kupieckiego w Suwalkach. W wyborach do rady miasta w 1861 roku zostal zastępcą radnego. Zmarl w Suwalkach 9 czerwca 1869 roku. Zona przežyla go o dwa lata, zmarla 16 czerwca 1871 roku. „Osierocone córki, przygnębione cięžką žalobą serca po stracie jedynej opiekunki zajęte mozolną pracą usunęty się zupelnie od swiata”. Juž po šmierci malzonków, po uplywie terminu dzieržawy folwarków Burniszki i Olszanka Huk, suwalska izba skarbowa, dopiero w 1878 roku „sporządziwszy obrachunek ostateczny, przyszla do wniosku, iž Drewes pozostal dlužny skarbowi sumę większą od kaucji”. Kaucję w wysokosci 1270 rubli zapisala Izabella Zimnoch, której spadkobiercy sądzili się ze skarbem panstwa o jej zwrot až do 1905 roku. Ukazem cara Aleksandra II z 19 lipca 1868 roku Burniszki wraz z Kadaryszkami i Olszanką Huk oraz ležącymi w powiecie wylkowyskim folwarkami Rostkowszczyzna i Porowsie trafily do donacji generala feldmarszalka Fiodorą (wlasciwie Friedrich Wilhelm Rembert) Bergą (1793-1874). Nadanie liczylo się od 8 kwietnia 1866 roku, a wprowadzenie donatariusza w posiadanie mialo nastąpič w ciągu 1868 roku. Dochody z tych folwarków mialy wynagrodzic straty, jakie przyniosto uwlaszczenie we wczesniejszej donacji nadanej ukazem z 17 lipca 1866 roku, a obejmującej folwarki Kwieciszki z ląką Tabun w powiecie mariampolskim i Karkliny w powiecie kalwaryjskim. Nadanie liczylo się takže od 8 kwietnia 1866, a wprowadzenie w posiadanie

Burniszki

miafo nastąpič 1 czervvca 1867 roku. Za okres między nadaniem a vvprowadzeniem feldmarszalek Berg otrzymywal przypadający mu dochöd 3 tys. rubli rocznie gotowką w ratach kwartalnych placonych z gory. W uzasadnieniu donacji car pisal: „podczas najsilniejszego \vybuchu ostatniego powstania polskiego, Hrabia Berg będąc vvolą Naszą powolany do zarządu Krölestwa Polskiego w charakterze Namiestnika Naszego i Glöwnie Dowodzącego vvojskami, položyl wazne dla Panstwa zaslugi w uspokojeniu kraju tego i przywröceniu tam prawnego porządku”. Warto dodač, že byla to juž druga donacja o wartosci 3 tys. rubli przyznana feldmarszalkowi Bergowi. Ukazem Mikolaja II z 16 paždziernika 1835 roku „za okazane [...] zaslugi w czasie dzialan wojennych 1831 r. przeciw powstancom polskim” otrzymal dobra Ludwinöw w obwodzie kalwaryjskim obejmujące folwarki Ludwinöw, Nowina, Buryszki, Pozelstwo, Buchta z karczmą i cegielnią i Podbuchta oraz obszary lešne Borsuki, Warty, Podpale. Dia obu donacji uzywano nazwy „Ludwinöw - Kwieciszki”. Obejmowaly okolo 9 tys. mörg ziemi. Po smierci w 1874 roku feldmarszaika Berga caly jego majątek odziedziczyl najstarszy syn jego brata Gustawa, Frie­ drich Georg Magnus Berg (1845 Dorpat - 1938 Sangaste, Lotwa). Szerzej o obu w opisie Kadaryszek. Folwark Burniszki po regulacji w 1854 roku obejmowal 387 mörg 132 pręty ziemi. Naležąca do niego wies o tej samej nazwie miala powierzchniy 326 mörg 215 prętovv. Kolonišci zajmowali 298 mörg 218 prętow ziemi, ogrodnicy 8 mörg 73 pręty, wspölne pastwisko 16 mörg 152 pręty. We wsi byla

jeszcze osada karczemna (1 morgą 150 prętow) i kowalska (1 morgą 222 pręty). Przed wybuchem I wojny swiatowej dzieržawcą Burniszek byl Wolf Redak. W 1911 roku wyremontowa! kamienną

Ml

•Hf [71 ,j ■ —

i'

Z IS

1! 4 ft i

mm

Plan dworu w Burniszkach, 1911

41

Burniszki

1 stycznia 1924 roku pozostal Wolf Redak. Burniszki naležaly do nielicznych folvvarköw, ktore przetrwaly vvojnę bez vviększych zniszczeh. W 1923 roku znajdovvaly się tam: dom mieszkalny z gankiem, drevvniany kryty slomą, sklad do torfu z kamienia kryty slomą, stajnia z kamienia kryta gontem, obora z kamienia kryta gontem, dom mieszkalny (czworak) drewniany kryty slomą, stodola z kamienia kryta slomą i gontem, szopa na siano z kamienia i okrąglakow kryta slomą, dawny spichrz z drzewa kryty slomą oraz zniszczona piwnica. Majątek obejmujący powierzchnię 207,0742 hektarą 14 maja 1924 roku zostal przekazany komisarzowi ziemskiemu do parcelacji. Wylączono z niej ošrodek z budynkami o powierzchni 11 hektaröw na osadę rybacką i pas nadbrzežny jeziora Wizajny o przestrzeni 3,375 hektarą. W listopadzie tego roku chęč zakupu ošrodka na ogölnych zasadach parcelacyjnych zgtosil suwalski lekarz Bogumil Krippendorf. Pisal do ministrą rolnictwa i reform rolnych, že založy tu „w celach naukovvych i spolecznych kolonię letnią dla slabowitych dzieci”. Dodawal, že „budowle znajdujące się we wspomnianej kolonii dochodzą stopniovvo do ruiny, na kilku budynkach dachy pozawalaly się, nie zamieszkaly dom mieszkalny vvymaga znacznego remontu”. W styczniu 1925 roku otrzymal odpovviedž odmowną. Poltora roku požniej przez licytację sprzedavvano czworak, stodolę i kamienne šciany zniszczonej stodoly. W Burniszkach przez caly okres międzyvvojenny byla osada rybacka vvvdzieržavviana vvraz z tzw. grupą jezior kleszczewickich.

stodolę, kamienny chlew i stajnię. W styczniu tego roku splonęla drewniana stodola. Na terenie folwarku wedlug szkicu sytuacyjnego z 1911 roku znajdovvaly się następujące zabudowania: dom mieszkalny, drewniany, kryty slomą (A), chlevv kamienny, kryty slomą (B), obora kamienna, kryta gontem (B), obora kamienna, kryta gontem (r), pivvnica kamienna, kryta deskami (fl), chlevv drevvniany, kryty slomą (E), chlevv drevvniany z kamiennymi narožnikami, kryty slomą (>K), stodola kamienna, kryta slomą i gontami (Et), kužnia kamienna, kryta dachovvką, slomą i deskami (K), chlevv kamienny, kryty slomą (JI), czvvoraki drevvniane, kryte slomą (M). Po zakonczeniu I vvojny švviatovvej folvvark jako majątek podonacyjny trafil do skarbu panstvva i vvraz z Kadaryszkami i Olszanką Huk otrzymal księgę hipoteczną „Dobra podonacyjne Ludvvinovv - Kvvieciszki cz. A”. Jego dzieržavvcą do

42

Literatūra i žrodla: APS, USC Wizajny 1814 malž. nr 26, 1817 zm. nr 2, ur. nr 174, 1820 ur. nr 72, 1821 ur. nr 12, 1822 ur. nr 147, 1826 ur. nr 75, 1827 ur. nr 148, 1850 malž. nr 1, 1847 ur. nr 268, 1847 ur. nr 270, USC Loždzieje 1817 malž. szlach. nr 2, USC Suvvalki 1843 malž. nr 23, USC Suwalki ewang. 1839 zm. nr 77, 1840 malž. nr 15, 1860 zm. nr 58,1861 zm. nr 7, 1861 malž. nr 15, 1868 zm. nr 44, USC Chmielöwka ewang. 1828 ur. nr 33, 1831 ur. nr 25, 1834 ur. nr 11, Notariusz Olechnowicz sygn. 12, s. 722-726, sygn. 14, s. 244-248, Notariusz Kadlubiski sygn. 5, s. 373-375, Notariusz Miculewicz sygn. 1, k. 12, Notariusz Jan Zapiorkiewicz sygn. 17, k. 151, Nota­ riusz Olędzki sygn. 1, s. 895-896, sygn. 3, s. 172-175, sygn. 5, s. 883-885, sygn. 6, s. 940-942. sygn. 7, s. 833-846, sygn. 8, s. 318-320, s. 665-667, sygn. 11, s. 42-44, Notariusz Mocarski sygn. 10, s. 490, Notariusz Lutostariski sygn. 10, k. 217-218, Notariusz Wierusz-Kowalski sygn. 7, s. 282, sygn. 19, s. 498-501, sygn. 24, s. 1188-1191, Notariusz Wojtowicz sygn. 4, s. 76-79, Sąd Pokoju w Sejnach sygn. 77, Inspektor Ubezpieczeniowy Powiatu Suwalskiego [1871-1900] 1901-1914 sygn. 678; APW, USC Warszawa ewang. 1836 malž. nr 117; AAN, Prokuratoria Generalna RP sygn. 1016, k. 3v, 7 ,8,9, 10, MRiRR sygn. 1257; LPAH, zesp. 1604, inw. 1. sygn. 2994; „Gazeta Korrespondenta Warszawskiego i Zagranicznego” 1823 nr 81, 1825 nr 65, nr 199; „Gazeta Sądowa Warszawska” 1903 nr 12, 1905 nr 17; „Gazeta Warszawska” 1837 nr 68; „Kurier Warszawski” 1868 nr 192, 1872 nr 167; „Dziennik Praw Krölestwa Polskiego” 1836, t. 17, s. 327-328, 1866, t. 65, s. 355-360, 1868, t. 68, s. 356-358; J. Wisniewski, Dzieje osadnictwa w powiecie suwalskim..., s. 126; Polski Slownik Biograficzny..., t. 15, s. 580-582.

mielówka Geneza folwarku Chmielóvvka jest związana z dzialalnošcią Macieja Tadeusza Eysymontta (1741-1804 lub 1805 Grodno), od 1789 roku wiceadministratora ekonomii grodzieriskiej. To on w 1789 roku zostal emfiteutycznym posesorem kolonii Chmielówka, utworzonej na gruntach ekonomii. Cztery lata pózniej, 20 grudnia 1793 roku, uzyskal od króla Stani stavva Augusta Poniatowskiego dodatkowy przywilej na obręb Szczeberka sąsiadujący ze wspomnianą wczesniej kolonią. To nadanie byto rekompensatą za szkody wyrządzone przez wojsko podczas wojny polsko-rosyjskiej w 1792 roku. Na otrzymanych gruntach založyl wies Chmiel0wkę, pobudowal austerię i szkolę. Osadnikami byli ewangelicy z pobliskich Prus Wschodnich. Eysymontt utracit swoją kolonię w 1802 roku - wtedy to wtadze pruskie odebraty mu ją w zamian za tzw. kompetencję, czyli pensję ze skarbu pobieraną do czasu zakoriczenia 50-letnej dzieržawy. Wczesniej, bo w 1793 roku, w trosce o potrzeby religijne mieszkanców Chmielówki Eysymontt wyjednat u króla Stanistawa Augusta Poniatowskiego 149 mórg 45 prętow ziemi „na uposaženie miejscowego Pastora (Ministra) na wieczne czasy”. Zostal nim Andrzej Grabowski, przeniesiony z Sudawskich, który rozpocząl starania o zagospodarowanie ziemi i wzniesienie budynków. W 1802 roku wladze pruskie poinformowaty go jednak, že nie može liczyé na wsparcie rządu. Mògi wznosic budowle, ale na wlasny koszt, z prawem ich przeniesienia w inne miejsce, gdyby zmienil parafię. W ciągu kilku lat „folwarczek, który jest funduszem do kosciola w Chmielówce wykrudowany i wybudowany” zostaif Pastor Andrzej Grabowski zmarl 26 marca 1827 roku. Od 10 czerwca tego roku zastąpil go syn Fryderyk Wilhelm. Poniewaž na jego utrzymaniu pozostawaly trzy mlodsze siostry, znalazl się w trudnej sytuacji materialnej. Paratìa, choc funkcjonowala od wielu lat, nie byla „uregulowana”, nie miala ustalonego etatu, wierni nie oplacali skladek na jej utrzymanie, a wladze nie chcialy zwrócic kosztów poniesionych przez ojca na wzniesienie budynków gospodarczych. Byly one juz bardzo zniszczone, a dom modlitwy chylil się ku upadkowi. Po burzy, która przeszla nad Chmielowką 18 czerwca 1825 roku zawalila się jedna ze šcian. Od tego czasu drobnymi remontami przedlužano uzytkowanie domu modlitwy. Jednoczesnie trwaly dyskusje nad budową nowego kosciola lub przeniesieniem parafii do pobliskich Suwalk. Ostatecznie w maju 1837 roku Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych, Duchownych i Oswiecenia Publicznego zdecydowala o przeniesieniu parafii do Suwalk od 1 sierpnia 1838 roku. Tu w latach 1839-1841 stanąi murowany kosciót, a w 1846 roku paratìa kupila na swoje potrzeby kamienicę. Zamieszkal w niej pastor i funkcjonowala szkola elemen-

tarna. Dom modlitwy w Chmielöwce ostatecznie zawalil się i zostal rozebrany w 1843 roku. Z resztek „zdrowego” materialu zamierzano zbudowac kaplicę na cmentarzu, do czego jednak nie doszlo, „a to z powodu, iž przez zwlokę, ktorą ten przedmiot doznal, drzewo stare po vviększej częšci uleglo zgniližnie, częšč zaš znaczna zostala skradzioną”. Budynki folwarczne wzniesione przez pastora Andrzeja Grabowskiego takže ulegly zupelnemu zniszczeniu i jego syn Fryderyk Wilhelm mūšiai zbudowac nowe. W latach 1834-1837 na gruncie folwarku stanąi dom mieszkalny z przybudowką, drwalnia z chlewikiem, kurniki, chlew, stodola z trzema sąsiekami, dwoma klepiskami i spichlerzem oraz budynek mieszczący spichlerz, wozownię, sklad, stajnię, oborę i pomieszczenie na sieczkę. W domu mieszkalnym znajdowala się jadalnia, sypialnia, poköj dziecięcy, dwie kuchnie, w tym letnia, sala, pokoj gošcinny, sklad, dwa pokoje, a w przybudöwce byla garderoba dzieci, spižarnia i magiel. W 1841 roku pastor zbudovval dom dla czeladzi 0 czterech izbach. Koszt wszystkich zabudowan szacowano na 2558 rubli. Öwczesny dozör košcielny chcial, aby folwark zostal przekazany pastorowi i jego rodzinie w wieczystą dzieržawę jako zadošcuczynienie za poniesione naklady, a czynsz byl przeznaczony na uposaženie parafii. Inne zdanie mial Konsystorz Wyznari Ewangelickich w Krölestwie Polskim, ktöremu zaležalo na utrzymaniu folwarku przy parafii 1 dla rozstrzygnięcia wszelkich wątpliwošci poszukiwal aktu nadawczego z 1793 roku. Ostatecznie odnaleziono go w 1858 roku. Okazato się, že „gruntą te nadane zostaly na uposaženie miejscowego Pastora (Ministrą) na wieczne czasy”. Wöwczas Konsystorz zdecydowal o wydzieržawieniu Chmielöwki na 12 lat za kwotę 28,5 rubla rocznie, ale dopiero po przejšciu Grabowskiego na emeryturę. Dzieržawca mial 43

Chmielówka

Folwark Chmìelówka, 1853

zobowiązač się do utrzymywania budynków w dobrym stanie, a po zakonczeniu dzierzawy oddač je, juz bez žadnych bonifikat. WJadze religijne uznafy, že to „będzie dostatecznym wynagrodzeniem za budynki jakie wzniósi na tym Pastoracie przed wieloma juž laty, które užytkuje, przez czas swego tamže urzędowania, a które i tak musiafby wystawic i w dobrym stanie utrzymywac, jak i šame gruntą do tegož folwarku naležące meliorowac”. Pastor Fryderyk Wilhelm Grabowski nie doczekal jednak tej dzierzawy, bo zmarl 17 lipca 1866 roku przed przejšciem na emeryturę. Dzieržawczynią folwarku natomiast od 1867 roku na dwanascie lat zostala jego zona. Po 23 kwietnia 1879 miai ,,byc oddany w uzywalnosc ’ ówczesnemu pastorowi Juliuszowi Mrongowiuszowi. Poniewaz pastorzy po utworzeniu parafii w Suwalkach i zakupieniu tu domu parafìalnego nie mieszkali w Chmielówce, zarząd folwarkiem powierzali rządcom lub dzierz.awcom. W 1844 roku funkcję rządcy pelnil Jan Gotlib Bischoff, któremu w Chmielówce urodzil się syn Ernest Rudolf Otto (7 kwietnia 1844). Przez wiele lat, od co najmniej 1859 roku, dzieržawcą folwarku byl Juliusz Szulc (ur. ok. 1822 Pojewon), syn Fryderyka i Karoliny z Langów. Przed objęciem Chmielówki dzierzawil Zusenko, gdzie 2 marca 1848 roku pošlubil Emilię Natalię z Soinskich (ur. 30 paždziernika 1823 Przerošl), corkę Jozefą i Wilhelminy z Grabowskich, której ojciec pelnil funkcję burmistrza Przerošli, Filipowa, Kolna i Mariampola. W Chmielówce Szulcom urodzilo się co najmniej czworo dzieci: Natalia Emilia (7 paždziernika 1858), Juliusz Aleksander (20 marca 1860), Aleksander 44

(13 listopada 1861) i Emilia Henrietta (8 listopada 1863)'.' W 1872 roku w roli dzieržawcy Chmielowki występowal Jan Smolicz (ur. ok. 1832). Z zoną Julią z Plathow mieszkali tu co najmniej do 1880 roku, tu tež urodzilo im się czterech synow: Hilary (13 stycznia 1872), Franciszek Boleslaw (2 kwietnia 1875), Zygmunt (20 kwietnia 1877 - 20 stycznia 1880 Chmielowka) i Walerian (8 kwietnia 1879). Przed wybuchem pierwszej wojny šwiatowej w sklad zabudowan folwarcznych wchodzily: drewniany dom mieszkalny, dwa chlewy, stodola, stajnia, obora, spichlerz z wozownią i dom mieszkalny dla služby. Folwark Chmielowka naležal do parafii ewangelicko-augsburskiej w Suwalkach do 1950 roku. 6 wrzešnia tego roku, na podstawie ustawy z 20 marca 1950 roku o przejęciu przez panstwo dobr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Košcielnego, folwark Chmielowka štai się wlasnošcią panstwową. Miesiąc požniej jego administratorėm zostal Wydzial Rolnictwa i Lešnictvva Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Suwalkach. Majątek graniczyl od polnocy z rozparcelowanym majątkiem Podgorze, od vvschodu z vvsią Chmielowka Stara, od poludnia z wsią Slupie, od zachodu z wsią Zdręby. Obejmowal 84 hektary, w tym 56 hektarow gruntovv ornych, 26 hektarow ląk i dwa hektary bagien. Wedlug urzędowego opisu: „grunty ome są pagorkowate, žwirowate, ląki podmokle i częšciowo porošnięte krzakami. Grunty orne odlogują od 1945 roku, tylko nieznaczna ich częšč znajduje się w likwidacji odlogow przez chlopow. Na powyžszych gruntach znajdują się następujące zabudowania: dom miesz­ kalny drewniany kryty blachą o wymiarach 10 x 20 m - 6-cio izbowy, wewnątrz brak piecow oraz 60% okien - ogolny stan zniszczenia 40%. Chlew kamienny kryty slomą o wymiarach 22 x 7 m, dach zgnily i zatamany, šciany popękane, ogolny stan zniszczenia 80%”. Wspomnianą „nieznaczną częšc” ziemi, obejmującą 33 hektary, dzieržawilo ošmiu rolnikow. W 1952 roku, na mocy zarządzenia Ministerstwa Panstwowych Gospodarstw Rolnych, ziemie folwarku Chmielowka zostaly przekazane przez Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Suwalkach Zespolowi Panstwowych Gospodarstw Rolnych „Klejwy”. Literatūra i /.rotila: APS, USC Bakatarzewo 1872 ur. nr 184, 1875 ur. nr 86, 1877 ur. nr 74, 1879 ur. nr 90, 1889 zm. nr 17, USC Suwatki ewang. 1844 ur. nr 31,1848 malž. nr 8,1857 malž. nr 37, ur. nr 98, 1859 ur. nr 71,1860 ur. nr 112, 1863 ur. nr 148, 1863 ur. nr 158, Inspektor Ubezpieczeniowy Powiatu Suwalskiego [1871-1900] 1901-1914, sygn. 604, Notariusz Olędzki sygn. 2, s. 82-100; AGAD, CWWKP sygn. 1333, sygn. 1347, s. 196-229, 232-267; W. Jemielity, Ewangelicy we wschodnim rejonie Królestwa Polskiego..., s. 111-170; A. Matusiewicz, &wiątynie wSuwalkach wXI X wieku..., s. 46-49; J. Szumski, Eysymontowie i Mejerowie..., s. 165.

zerwonka W polovvie XIX wieku w lesie ležącym pomiędzy gruntami osady BakaIarzewo, wsi Malinowka, Kamionka i Ruda oraz jeziorem Sumowo powsta!a osada o nazwie Czerwonka. Las i osada naležaly do dobr BakaIarzewo. W 1857 roku štai tam jeden dym dworski. Dvvanašcie lat požniej Jan Stegman, vvlašciciel Bakatarzewa, sprzedal wspomniany las „z wszelkimi gruntami do takowego naležącymi i z osadą Czerwonka zvvaną vvšrod tego lasu položoną”. Calošč wedlug rejestru pomiarowego i mapy z 1857 roku miala povvierzchnię 626 morg i 161 prętow miary nowopolskiej. Nabywcami zostali Adolf Laffont i Gotlib Klein, mieszkający w sąsiedniej wsi Borawskie, ale ležącej wowczas w Prusach Wschodnich. Zaplacili 20 tys. rubli. Nabyvvcy zamierzali vvyciąč las i sprzedavvač drzewo w Prusach. Aby nie robič im konkurencji, Stegman zobovviązal się nie wycinač drzew w swoich lasach až do 1874 roku. Dodatkovvo „vvyjednal zezwolenie namiestnika Krolestvva Polskiego na otwarcie rogatki na samej granicy pruskiej” w punkcie granicznym Utrata. Przez nią miano transportovvač drzewo do Prus. Kolejne zmiany wlasnošciowe wynikaly z powiązari rodzinnych vvlašcicieli. Ich žonami byly siostry Hoffmanovvny: Emilia zoną Kleiną, a Ludwika Amalia - Laffonta. Trzecia z siostr, Fryderyka, byla zoną Fryderyka Wilhelma Katterfelda, nadlešnego mieszkającego w folwarku Podbuchta vv powiecie kalwaryjskim, vvlašciciela folwarku Kępiny vv tymže powiecie. Gotfib Klein w czerwcu 1870 roku polovvę swojej częšci sprzedal szwagierce, Fryderyce z Hoffmanow Katterfeldowej za 1000 rubli, a w listopadzie 1871 roku drugą polovvę, czyli jedną czvvartą calošci Ablowi Marksonovvi, synowi Mordchela, kupcowi z Suwalk za 4000 rubli. W lutym 1871 roku Adolf Laffont w ramach realizacji umowyprzedšlubnej z 1849 roku odstąpil žonie swoją częšč Czervvonki. Ta po uplyvvie niespelna roku, w styczniu 1872 roku, sprzedala ją za 12 510 rub­ li takže Marksonowi. Markson byl więc vvlašcicielem trzech czwartych Czerwonki,

a Katterfeldovva jednej czwartej. Sprzedala ją Marksonowi vv 1876 roku za 2300 rubli. W ten sposob Markson skupil w swoich rękach caly folwark. W koricu lat 70. XIX wieku ponad dwie trzecie powierzchni Czerwonki zajmowaly lasy. Gruntovv ornych bylo zaledvvie nieco ponad 90, a pastwisk 50 morg. Rejestr pomiarowy z 1885 roku okrešlal powierzchnię folwarku na 572 morgi 13 prętovv, w tym tylko nieco ponad 81 morg lasu. Dwa lata požniej byly tam tylko dwa domy, w ktorych w 1891 roku mieszkalo osiem osob, w tym dvvoch Žydow. Z calą pewnošcią nie mieszkal tam Markson, ktory ze względu na liczne i znaczne interesy na stale przebywal w Suvvalkach. Po šmierci Abla Marksona jego majątek przejąl syn Mordchel Lejba i juž po dvvoch tygodniach sprzedal za 12 500 rubli Abramovvi Hilelovvi i Krendli Zylbermanom. W Czervvonce mieszkalo vvovvczas dziesięč osob - szešciu Žydovv i czterech Polakovv. Dvvie umialy czytač i pisač po rosyjsku, a jedna po polsku. Stabilizację vvlasnošciovvą i zmianę w strukturze mieszkaricovv przynioslo nabycie Czervvonki w paždzierniku 1901 roku za 10 tys. rubli przez Stefana i Antaninę Bojszovv. Byli rolnikami z Baili Košcielnej i naleželi do pravvoslavvnej vvovvczas parafii vvSiderce. Częšč ich dzieci byla tam chrzczona. Ojcem chrzestnym corki Marii (ur. 16 czervvca 1890) byl vvlašciciel vvsi Arseniusz Winogradow. Przez jakiš czas mieszkali tež w folwarku Dubnica vv gminie Novvy Dvvor (obecnie obvvod grodzienski). Stefan Bojsza zmarl w Czervvonce 15 marca 1912 roku vv vvieku 70 lat. Zostal pochovvany przez duchovvnych z Suvvalk na cmentarzu pravvoslavvnym vv Bakalarzevvie. Poza zoną Antaniną z Bierikovvskich (ok. 1858 - 26 marca 1938 Czervvonka) i vvspomnianą juž corką Marią, žoną Jana 45

Czerwonka

Dziurdzikowskiego (1887 Podwysokie - 1965 Elk), pozostalo po nim jeszcze pięcioro dzieci: Prakseda (ok. 1900-1992), zona Jana Naumowicza (1898-1982), Helena, Jan (Joan), Aleksander (ok. 1894-1972), mąž Kazimiery z Kurzynowskich (zm. 1983) i Wiera (ok. 1880-1983 Warszawa), zona Pawla Sulimy (zm. 1922). Przez ostatnie pięč lat žycia Bojsza cięžko chorowal i nie mögl prowadzic „racjonalnego gospodarstwa”. Majątek podupadl i byl zadtuzony na ponad 9800 rubli. Częšč tej kwoty, pod grožbą licytacji naležalo natychmiast sptacic. Sprawę komplikowala koniecznošč szacowanego na 1000 rubli remontu zabudowan, zakupu sprzętow gospodarskich za 200 rubli i pilnego nawozenia glėby za kolejne 200 rubli. W tej sytuacji wdowa po Stefanie, na mocy decyzji rady familijnej z lipca 1913 roku, wzięta w Towarzystwie Kredytowym Ziemskim 3500 rubli požyczki. Ostateczne regulacje majątkowe przerwala I wojna swiatowa, ktorą przežyli wszyscy czlonkowie rodziny. Wedlug spisu powszechnego z 1921 roku w Czerwonce byly nadal dwa domy i 25 mieszkancöw, w tym 21 katoliköw

i 4 grekokatolikow. To sugerowatoby powröt Bojszöw db wyznania swych przodköw. Rodzenstwo wraz z matką przystąpilo do podzialu majątku dopiero na początku 1929 roku. Obejmowal wöwczas 306,6389 hektara (w 1922 roku sprzedali 9,6107 hektara Pawlowi i Konstantemu Lazarskim z Rudy) i - poza wspomnianym dlugiem na rzecz Towarzystwa Kredytowego - obciąžony byl „w jednej siödmej częsci dozywociem matki”. Bojszowie postanowili podzielič dobra na szešč częsci, každa o wartosci 12 tys. zlotych. Poniewaz kierowali się ich wartošcią a nie obszarem, powstalo szešč gospodarstw liczących od 47,7035 do 59,6193 hektara. Dia každego z nich založono oddzielną księgę hipoteczną „Kolonia Czerwonka”. Matka, Antonina Bojsza, zwolnila dzieci z dozywocia, a každe z nich zobovviązalo się wyplacac jej, od 1 stycznia 1929 roku corocznie, tytulem renty dozywotniej, po 150 zlotych. Wczešniej rodzenstwo podzielilo się takže inwentarzem. W ten sposöb folwark Czerwonka przestal istnieč, choč w 1930 roku w trzech istniejących domach mieszkali nadal Bojszowie: Jan, Aleksander, Helena i Wiera. II wojna swiatowa unicestwila Czerwonkę. Wszystkie budynki zostaly zniszczone, a grunty folwarczne vvlączono do Bakalarzewa. Na nich powstaly ulice: Polna, Jeziorna, Kwiatowa, Lešna, Ląkowa i Zielna. Literatūra i žrodla: APS, Sąd Pokoju w Suwatkach sygn. 188, 820, Księga hipoteczną: Czerwonka, USC, Suwalki ewang. 1885 malz, nr 15, 1888 ur. nr 77, ur. nr 128, 1891 ur. nr 74, nr 93, zm. nr 82, 1894 ur. nr 14, nr 72, 1898 matz, nr 24, 1907 zm. nr 142, 1910 zm. nr 104; Stownik geograficzny Krdlestwa Polskiego..., t. 1, s. 844; T. Naruszewicz, Miejscowosci ziemi..., s. 145-148; Informacje Leszka Dziurdzikowskiego.

C z e r w o n y Folwark Czerwony Folvvark utworzyli kameduli vvigierscy okolo 1756 roku jako Folvvark Nowy. Dopiero požniej przyjęla się nazvva obowiązująca do dzisiaj. Podporządkovvane byly mu następujące wsie: Bryzgiel, Krusznik, Ruda Plyt (Mačkovva Ruda), Stara Žubrowka, Nowa Žubrovvka, Ryžovvka, Krasne, Remierikinie, Czerwony Krzyž, Piertanie, Lopuchovvo, Sumowo, Danilowce, Bialowieršnia i Zelwa. Po konfiskacie dobr kamedulskich przez rząd pruski folvvark znalazl się w ekonomii Wigry. VVchodzące w sklad ekonomii folvvarki vvypuszczano pojedynczo w dzieržavvy, ale Czervvony Folvvark wraz z folvvarkami: Hutą, Papiernia i Stary Folvvark vvlączono do tak zvvanej „naczelnej dzieržavvy

ekonomi Wigry”, i te vvydzieržavviano lącznie. W zvviązku z tym dalsze losy Czerwonego Folwarku byly nierozerwalnie z nimi związane. W 1814 roku mieszkala tu Johanna Marianna Charlotta z Girod Voutatowa, zona zmarlego naddzierzawcy ekonomii Jana Henryka. W 1835 roku Aleksander Staniszewski, naddzierzawca ekonomii Wigry, poddzierzawil Czerwony Folwark Ignacemu Zaborowskiemu, dziedzicowi dobr Zalesie w wojewodztwie mazowieckim. Staniszewski zadeklarowal tež, že „na wszystkie potrzeby Folwarku Czerwonego w mlynie Tartak zwanym bezplatne mlewo zapewnia”. W ramach tej umovvy Staniszewski kupil 500 owiec i 20 sztuk bydla rogatego (7200 zlotych). Folwark vv pierwszej polowie XIX wieku mial 433 morgi 205 prętovv powierzchni. W 1848 roku odlączono od niego 46 morg 254 pręty i te wlączono do kolonii Cieszkinie. Dziesięč lat požniej przy folwarku byty 323 morgi 188 prętow, w tym między innymi 132 morgi 189 prętovv gruntu uprawnego, 135 morg 42 pręty ląk, 20 morg 168 prętovv pastewnikow.

M ik o ta jf w s k

(L ;

11 o s n ei) ,'il\ rdtf

Plan Czerwonego Folwarku po regulacji, 1855-1857

,,

47

Czerwony Folwark

W 1868 roku Czerwony Folwark trafil do donacji „Wigry” przyznanej gen. Nikolajowi Ganeckiemu. Wedlug wykonanych wowczas pomiarovv obejmovval 330 morg 34 pręty (ok. 185 hektarovv). Podlegat administratorowi calej donacji urzędującemu w Hude, a bezpošrednio zarządzali nim ekonomowie. Jednym z nich byl Robert Alchimovvicz, urodzony w folwarku Birže w guberni wileriskiej, syn Augustyna i Karoliny ze Skokowskich. Z zoną Jozefą z Tanievvskich (1846-1914), corką Jozefą i Agnieszki z Lutostanskich mieli troje dzieci: Bronislavvę Robertynę (1870-1941), Zofię Joannę (ur. 1872) i Jozefą Benedykta (ur. 1873). Na początku XX wieku w folvvarku štai drewniany dom mieszkalny kryty gontem, drewniany dom dla parobkovv (czworak) kryty slomą, drewniany chlew kryty slomą, kamienny chlew ze spichlerzem i drewniana stodola kryta slomą. Wartošč tych zabudowari szacowano na 4750 rubli. W nocy z 27 na 28 lipca 1902 roku splonąl chlew, a w nim 40 wozow siana i 16 sztuk bydla. VVkrotce zostal jednak odbudovvany. Ten chlew jako jedyny ocalal podczas dzialan wojennych w 1915 roku. Pozostale zabudowania ulegly zniszczeniu w wyniku niemieckiego ostrzalu artyleryjskiego. W trakcie wojny Niemcy wybudowali drewniany barak kryty7 deskami oraz czworak drevvniany z takąž przybudowką, kryty gontem. W 1916 roku przeniešli tu z Mikolajewa drewniany dom naležący do Jerzego Cybulskiego.

48

W 1919 roku folwark przejęto panstwo polskie i wydzierzawilo do 1 stycznia 1922 roku mieszkancom okolicznych wsi. Ich pelnomocnikami byli Wladyslaw Bogdanowicz i Stanislaw Suchocki. W styczniu 1922 roku z folwarku wvdzielono ogröd szkolny o powierzchni 2 mörg 225 prętow, kolonię dla probostwa Wigry obejmującą 17 mörg oraz kolonię rybacką 0 powierzchni 35 mörg 150 prętow. Reszta ziemi trafila do komisarza ziemskiego i zostala przeznaczona do parcelacji. Kolonię rybacką wraz z zabudowaniami vvlączono do majątku tzw. „grupy jezior wigierskich”, obejmującej 51 jezior 1 44,47 hektarą gruntu ornego. Dzierzawila je „Spölka Rybacka St. Kozlowski, M. Rechtman i J. Szumski”. Do 1927 roku dzierzawcy postawili nowy dom drewniany kryty gontem (cztery pokoje, kuchnia, spižarnia), wyremontowali czworak (cztery pokoje, dwie kuchnie i spižarnia) i przerobili na stajnię murowaną stodolę. Ponadto wybudowali lodownię i založyli ogröd o 100 drzewach owocowych. Cale obejšcie otoczyli parkanem. Wykupili dom Jerzego Cybulskiego i przerobili go na mieszkanie fornala. Literatūra i zrödla: APS, Notariusz Miculewicz 1835 nr 63, k. 160, 1835 nr 58, k. 146, Inspektor ubezpieczeniowy powiatu suwalskiego... sygn. 634; LPAH, zesp. 1604 inw. 1 sygn. 383; AAN, MRiRR sygn. 112, 1443; M. Ambrosiewicz, Wies Czerwony Folwark, „Wigry” 2012 nr 2; M. Jakubowski, Osadnictwo i krajobraz..., s. 34, 84.

zostköw Między 1562 a 1568 rokiem powstal Filipow, a w 1570 roku krôl Zygmunt August nadal nowemu miastu prawo magdeburskie. Z miasta, ktore obejmowalo wielki obszar (w 1578 roku 156 wlôk i 259 mdrg) z przedmiesdami Jemieliste, Olszanka, Szafranki i Wolka oraz okolicą, powstalo osobne starostwo filipowskie. Kierowal nim starosta mianowany osobišcie przez krôla lub zastępujący go namiestnik. Pierwszym starostą w latach 1574-1584 by! Aleksander Gwagnin. Pod jego nieobecnošč starostwem zarzadzal jego ojciec Ambrožy. Zdaniem Tomasza Naruszewicza, požniej funkcję tç petnili: Krzysztof Morsztyn (1584-1601), Krzysztof Morsztyn syn (1601-1623), Jozef Lwowicz Korsak (1623-1631), Aleksander Buchowiecki (od 1631), Krzysztof Buchowiecki (do 1662, 1664), Jan Kazimierz Kierdej (zm. 1685), Wladystaw Kierdej (1687), Kryszpin (1701), Jozef Kierdej (1712), Krzysztof Dominik z Kozielska Puzyna (1715), Michal Puzyna (1729, 1752), Rachela Puzynina i jej synowie Adam i Tadeusz, staroscicowie filipowscy (1762), Tadeusz Puzyna (1764, 1770, 1771, 1775), Teresa z Romerow Puzynina (1789). Starostowie wzniesli dla siebie rezydencję w Czostkowie. Dwôr, wzmiankowany po raz pierwszy w 1589 roku, byl ošrodkiem starostwa filipowskiego a i do rozbiorow. Wedlug opisu z 1765 roku byl „nowo z drzewa wystawiony na podmurowaniu z piwnicami pod nim murowanymi”, pokryty dachôwka. Przy budynku byla oficyna z kuchnią, takže drewniana i pod dachowką. Spichlerz „dūžy nowo wystawiony na podmurowaniu dachowką pokryty”. „Folwark, gdzie urzędnift mieszka ze wszystkimi naležytošciami dobry tarcicami podbity”. Ponadto wsrôd zabudowari znajdowaly się: stajnia i wozownia, za stajnią budynek dla rzemieslnikôw, gumno, obora i chlewy, kužnia oraz „browar nowo wysta­ wiony, dobry”. W tymže roku starostwo obejmowalo miasto Filipow, przedmiescia: Wolka, Szafranki, Jemieliste, Olszanka oraz wsie: Czostkow, Krzywolka, Supienie, Czarne i Rakôwek. Dziesięč lat požniej pojawil się folwark Biale Jeziorki oraz wsie Cisôwek, Hutą i Zielony Mlyn (?). Prusacy, po trzecim rozbiorze reorganizując dobra panstwowe, utworzyli ekonomię Czostkôw. Oprôcz wspomnianego starostwa filipowskiego vvlączyli do niej takže starostwo przerosielskie, obejmujące w 1775 roku miasto Przerosl, przedmiesde Prawy Las, folwark Pawlôwkç oraz wsie: Lanowicze, Smieduchôwka, Kruszki, Pawlôwka, Haricza, Przelomka, Zarzecze, Bučki i Wersele. Do tego dolączyli klucz suchorzecki z bylej guberni szczeberskiej z folwarkiem Suchorzecz i nowo powstalym folwarkiem Dçbszczyzna. Powstala w ten sposôb jednostka w 1799 roku

obejmowala folwark Czostkow i wsie: Jemieliste, Olszanka, Szafranki, Wolka, Supienie, Czarne, Huta, Cisowek, Raköwek, Krzywolka, Zielony Mlyn, Biale Jeziorki, folwark Pawlöwka i wies Pawlowka, folwark Przerosl i wsie: Kruszki, Olszanka, Iwaniszki, Lanowicze, Hancza, Przelomka, Bučki, Zarzecze, Wersele, Wesolöwka, Siedlisko, Wröbel, Smieciuchowka, folwark Wersele, folwark Suchorzecz i wies Suchorzecz oraz folwark Dębszczyzna i wsie: Skazdub, Zdręby, Dębszczyzna, Piecki, Morgi, Blenda. Wsrod naddzierzawcöw ekonomii Czostkow w czasach pruskich wymieniani byli Michal Szabuniewicz, Apolinary Puzyna i Fryderyk Mikolaj Benkendorf. Ten ostatni dzierzawil Czostkow w latach 1802-1807 (o nim więcej w nocie o Lanowiczach). Od 1808 roku historia Czostkowa byla związana z rodziną Dahlenöw. Feliks Ignacy von Dahlen (1771 Warszawa - 2 marca 1841 Holynka) byl synem Fryderyka Bogumila i Marianny de Eulowich. W grudniu 1790 roku jako chorąžy Wojska Polskiego otrzymal nobilitację. Po upadku Rzeczypospolitej služyl w pruskich czarnych huzarach. Po wyjsciu z armii pruskiej w stopniu rotmistrza, 19 grudnia 1797 roku w Serejach pošlubil Wiktorię Helenę Konarską (7 stycznia 1772 Lida - ok. 1813), siostrę ojca Szymona Konarskiego, slynnego konspiratora. Mlodzi po šlubie mieszkali w Bendrach w parafii Miroslaw, gdzie urodzil się ich pierwszy syn Wiktor Dionizy (ok. 1800 - 28 paždziernika 1854 Warszawa), ktory od co najmniej 1829 roku až do šmierci byl sekretarzem Urzędu Pocztowego Nadwornego w Warszawie. Tam tež 14 kwietnia 1831 roku w obecnošci brata ciotecznego Stanislawa Kunatta pošlubil Szwajcarkę Marię Beroud, mieszkającą w Pulawach. Dahlenowie dzieržawili požniej folwarki Žebrzyszki (powiat sejneriski, parafia Metele) i Prygę (powiat kalwaryjski, parafia Simno). Ten ostatni co najmniej w latach 1806-1808. Tu w 1802 roku urodzil się ich syn Kazimierz. 49

Czostköw

Uczęszczal do Liceum i Szkoiy Wydzialowej w Sejnach (1812-1819), a 1 stycznia 1820 roku jako kadet 2 Pulku Utanöw vvstąpil do wojska, w 1827 roku skierowany do Szkoiy Podchorąžych Jazdy. W Noc Listopadową opowiedzial się po stronie Konstantego. Požniej awansowal do stopnia porucznika (1 lipca 1831) i zostal wyslany z gen. Chlapowskim na Litwę. Przez Prusy na początku 1832 roku przybyl do Francji. Wziąl udzial w wypadkach Wiosny Ludöw, przybyl do Poznania, ale juž po upadku powstania. Przez prawie dwa lata przebywal w Wielkopolsce i Drežnie, w 1850 roku przyjąl amnestię i wrocil do Krölestwa Polskiego. Dzierzawil majątki Mazewo i Kruszewo w guberni augustowskiej. W 1859 roku zostal konduktorėm budowy kolei w Grodnie, požniej w Czyzewie. VVziąl udzial w powstaniu styczniowym na Litwie i w guberni augustowskiej. Dowodzil wlasnym oddzialem pod pseudonimem „Kos”. Bil się m.in. pod Simnem, Balwierzyszkami, Dumbelami i Krasnopolem. We wrzesniu 1863 roku na rozkaz Rządu Narodowego udal się w Krakowskie. Aresztowany przez Austriaköw, spędzil pol roku w vvięzieniu. Uwolniony jako obywatel francuski zamieszkal w Paryz.u. Po 1871 roku przeniösl się do Wielkopolski, osiadl w Kožminie i tu zmarl 14 marca 1872 roku. Najbogatszy biogram Dahlena zamiescita emigracyjna „Niepodleglošč” w 1867 roku. Rodzice Kazimierza, jak juž wspomniano, od 1808 roku mieszkali w Czostkowie, gdzie Feliks Ignacy Dahlen byl naddzieržawcą. Tu urodzity się ich kolejne dzieci - cörki: Teofilą Joanna Felicjanna (3 wrzesnia 1809 - 7 stycznia 1836 Suwalki), piervvsza zona Stanislawa Mackiewicza, komisarza wydzialu skarbu vvojewödztwa augustowskiego, pözniejszego gubernatora lubelskiego, Jozefą (ok. 1813/1814), od 16 listopada 1843 roku druga zona Jerzego Arnoldą, inžyniera guberni augustowskiej oraz syn Stanislaw Aleksander (9 kwietnia 1811 - 18 stycznia 1843 Paryž). Stanislaw Aleksander odbyl nauki w Szkole Wojewödzkiej w Sejnach. Od 1829 roku studiowal na wvdziale prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Od 30 grudnia 1830 roku byl žotnierzem 1 Pulku Strzelcöw Pieszych, 4 paždziernika 1831 roku awansowany na podporucznika. Byl ranny w bitwach pod Tykocinem i Ostrolęką. Przybyl do Francji 30 sierpnia 1832 roku i początkowo naležal do zakladu w Awinionie, potem w Bourges, skąd 1 paždziernika 1833 roku wyjechal do Caen. W kwietniu 1834 roku mieszkal w Condė-sur-Noireau, a następnie w Paryžu. Zmarl po dlugiej i bolesnej chorobie. Zostal pochowany na cmentarzu Montmartre. Najstarsze dzieci Dahlena w Czostkowie uczyl Alek­ sander Paryš (ok. 1778 - 1834 Sejny). Jako guwerner występowat w aktach urodzenia Teofilį Joanny Felicjanny (1809) i Stanislawa Aleksandra (1811). Po opuszczeniu Czostkowa 50

byl nauczycielem prywatnym języka francuskiego i wtascicielem pensji dla chlopcow w Serejach (1819-1824) oraz Sejnach (od 1826). Feliks Ignacy Dahlen po šmierci žony Wiktorii z Konarskich, w 1814 roku pošlubil w Lipsku nad Biebrzą Mariannę z Augustovvskich 1-voto Wolską i 6 wrzesnia tego roku w Czostkowie urodzil im się syn Jan Stanislaw Ignacy Marcin, ktory pošwięcil się karierze urzędniczej. Byl urzędnikiem Augustowskiego Rządu Gubernialnego, kontrolerem i poborcą komory celnej w Tykocinie (1849), rachmistrzem propinacyjnym w biurze naczelnika powiatu mlawskiego, poborcą komory Zielun w powiecie mlawskim i czlonkiem rady opiekunczej zakladow dobroczynnych powiatu mlawskiego (1866). Zmarl w Warszawie w 1892 roku. Byl dwukrotnie žonaty: 14 wrzesnia 1839 roku pošlubil w Warszawie Karolinę Zakrzewską (ok. 1816 Warszawa 1855 parafia Zielun), a 14 czerwca 1856 roku, mieszkając we wsi Zielun powiat mlawski, pošlubil Antoninę Kurcyusz (ur. ok. 1826 Lubotyn). Feliks Ignacy Dahlen byl dzieržawcą Czostkowa zapewne do 1820 roku. Rok požniej uznano go za winnego skarbowi publicznemu 5879,15 zlotego. Na gruncie folwarku, w dniach 11-13 czerwca zlicytowano bydlo rogate i nierogate oraz naczynia brovvarne. Zobowiązania Dahlena probowano šciągnąč od Kajetana Gawronskiego, dziedzica dobr Szlawanty, ktory w 1808 roku zapisal na swoich dobrach 12 tys. zlotych kaucji za Dahlena. W 1829 roku jego wiarygodnošč finansową okrešlano bardzo nisko „z powodu zupelnego podupadnięcia w majątku”. Po opuszczeniu Czost­ kowa Dahlen byl w 1824 roku administratorėm w Kukovvie, a požniej w latach 1829-1832 w majątku Dorgun, natomiast od 1834 w Flolynce, majątku rodziny Augustowskich. W Czostkowie mieszkal tež przyrodni, starszy brat Feliksą Ignacego - Jozef August (15 marca 1778 w Warszawie - zm. 31 marca 1820 w Czostkowie), „Putkownik Wojsk Polskich, znakami randze i zaslugom wlašciwemi ozdobiony”. Ukonczyl Korpus Kadetow w Berlinie (1786-1790), potem služyl jako chorąžy w regimencie Sterberga (1790-1793), walczyl z insurekcją 1794 roku, avvansując na porucznika regimentu de Graverth (1795). W 1796 roku przeszedl do armii francuskiej jako porucznik. Od 2 grudnia 1800 roku byl w Legii Naddunajskiej w Strasburgu jako porucznik. Byl na San Domingo, wyszedl calo z walk na wyspie i wrocil do Francji. W 1805 roku zostal przydzielony do sztabu 7 Korpusu marszalka P.F. Augereau. Przeszedl do 2 Legii Polnocnej, a 6 sierpnia 1806 wziąl dymisję i zapewne zamieszkal z bratem. Byl kawalerem Legii Honorowej. Od 1823 roku ekonomię Czostkow z folwarkami Pawlowka, Przerošl, Biale Jeziorki i Wersele dzierzawil Jan Puciatycki. Dzierzawa miala trwac od 1823 do 1833 roku,

Czostkovv

a roczną intratę szacovvano na 15 740 zlotych. Licytacja odbyla się „na risico” zadlužonego vvczešniejszego dzieržavvcy. Puciatycki krotko przebyvval vv Czostkowie, choč vvlašnie tu 3 czerwca 1824 roku urodzila się m u corka Jozefata Johanna (Jozefą Joanna). W 1826 roku dla „dobr narodovvych Czostkovv” založono księgę hipoteczną. W ich skJad vvchodziJy folvvarki: Biale Jeziorki, Czostkovv, Dębszczyzna, Pavvlovvka, Przerošl, Suchorzecz, Wersele i WesoJowek, miasto Przerošl z m lynem vvodnym, miasto i vvojtostvvo Filipovv, vvsie: Aksamitovvizna, Bartna Gora, Biale Jeziorki, Blenda z karczmą, Bučki, Buda, Cisovvek z karczmą, Czarne z karczmą, Dębszczyzna, Gacisko, Hancza z karczmą, Hutą, Ivvaniszki, Kruszld z karczmą, Krzyvvolka z karczmą, Lanovvicze z karczmą, tanovvizna, Mlynisko, Morgi czyli Kubartovvizna z karczmą, Ogrodzisko, Olszanka, Pavvlovvka z karczmą, Piecki, Poddębszczyzna, Podzdręby, Przelomka, Rakovvek z karczmą, Siedlisko, Skazdub z karczmą, Supienie z karczmą, Sypytka, Šmieciuchovvka z karczmą, Wersele, Wrobel, Zarzecze, Zdręby z karczmą i osada lešna Kobylnia vėl Kobylino. Od 1 czervvca 1826 roku Jan Puciatycki odstąpil dzieržavvę Czostkovva Janovvi Hillembergovvi (ur. ok. 1789), dotychczasowemu naddzieržavvcy ekonomii Wisztyniec, mieszkającemu vv folvvarku Kopsodzie vv povviecie kalvvaryjskim.

Nagrobek Benedykta i Balbiny Narbuttow na cmentarzu w tom žy

Hillem berg zobovviązal się zaplacič 4 tys. zlotych gotovvką, a ponadto 2,5 tys. zlotych za brovvar i vvolovvnię vvystavvione vv folvvarku Pavvlovvka. M ial tež dokonczyc budovvę trzech karczm , vvzniešč stodolę vv Przerošli i ovvczarnię vv Pavvlovvce, a takže dokonczyc budovvę stodoly. Zoną Jana H illem berga byla F ryderyka W ilh elm in a z Mullerovv. To vvlašnie z jej posagu, vvynoszącego 20 tys. zlotych, oplacili m .in. kaucję za dzieržavvę Czostkovva, kupili 700 ovviec po 9 zlotych, 25 koni po 180 zlotych i 40 krovv po 60 zlotych. Ponadto, na spravvienie sprzętovv domovvych, mebli, srebra i bielizny vvydali 2 tys. zlotych, a n a k u p n o kocza 800 zlotych. Hillem berg dzieržavvil Czostkovv do ok. 1831 roku. Požniej poddzieržavviat o d syna Fryderyka A ugusta folvvark Kibejki (1840-1841). Poza F ryderykiem A ugustem m ial jeszcze syna Juliana. Obaj byli takže dzieržavvcami d o b r ziemskich vv guberni augustovvskiej. Požniej Czostkovv przejąt B enedykt A n to n i N a rb u tt (21 m arca 1796 parafia M ariam pol - 12 lipca 1865 L om ža), syn Kazimierza i M arianny z Mackievviczovv, n ad d zieržavvca ekonom ii W isztyniec (1823), dzieržavvca M alej P rze­ rošli (1830), Czostkovva (1832-1846), Dovvspudy (1 8 4 1 1845), Pavvtovvki (1845-1848), naddzieržavvca ek o n o m ii Rudavvka vv povviecie kalvvaryjskim (183 4 -1 8 3 5 ), sędzia pokoju okręgu dąbrovvskiego z siedzibą vv Suvvalkach (od 1844 roku). W 1855 roku n a vvlasną prošbę zostal p rzeniesiony na sędziego pokoju okręgu lom žynskiego. Jego žoną byla Balbina z Babskich (ok.1805 - 5 lutego 1869). Šlub vvzięli vv Suvvalkach 28 listopada 1823 roku. Z o n a byla corką VVojciecha, dyrektora poczty i Justyny z Bleszynskich. Tešč zm arl vv Czostkovvie 24 lutego 1837 roku. Tu tež ro k požniej, 16 kvvietnia, zm arla vv vvieku 13 lat Teresa, jed y n a zn an a n am corka Narbuttovv. W czasie dzieržavvy N arbutta, vv 1835 roku, ro zp o cząt się trvvający kilka lat proces przeksztalcen eko n o m ii Czostkovv, ktory zainicjovval ukaz carski z 21 g ru d n ia tego roku, rozpoczynający vv Krolestvvie Polskim rozdavvnictvvo d o b r rządovvych na pravvie m ajoratu. W šro d piervvszych 37 dygni-

Czostkovv

tarzy rosyjskich nagrodzonych donacjami znalazt się general major Wasyl Martyricovv, dowodca 2 Brygady 9 Dywizji Piechoty. Otrzymal „dobra Czostkovv i Suchorzec[z] [...] z naležącymi do nich folvvarkami, vvsiami i innemi užytkami i przynaležytošciami do vvysokošci czystego dochodu zlotych polskich dziesięč tysięcy [1500 rubli]”.

Donacja miala rozpocząč się od 1 lutego 1836 roku, a vvprovvadzenie w jej posiadanie ustalono na 1 czervvca 1837 roku. W tym czasie skarb, vv ratach co cztery miesiące, vvyplacal obdarovvanemu dochod przypadający mu za ten okres. Komisj a Rządovva Przychodovv i Skarbu vvypovviedziala Narbuttovvi dzieržavvę od 1 czervvca 1838 roku, ale przyrzekla

M

/

I)krąįtr

a o iin k u i»*

Cu»ct lu iit

1 O 1 i u jit .'i .M i '.C u .

Czostkovv

H*/>'•

Ekonomia Czostkow po urządzeniu, 1845

zachovvac go przy posiadaniu tej częsci ekonomii Czostkow, ktora nie byla przeznaczona na donację. Tak się nie stalo i Narbutt utracil tež dzieržavvę Dębszczyzny. Bylo to przyczyną vvieloletnich sporow Narbutta ze skarbem Krolestwa Polskiego o „prawo do vvynagrodzenia szkod doznanych, tudziež utraconych korzyšci”. Tym bardziej, že ustępując z dzieržawy Czostkowa „zmuszony byl celem ochronienia invventarza, poddzieržawic od donatariusza folwark Dębszczyznę”. Mial ją na mocy dodatkowych umow do 1842 roku.

Donatariusz przez svvego plenipotentą utrzymal jednak Narbutta jako administratora. Mial pelnič tę funkcję od 1 czervvca 1839 do 1 czervvca 1841 roku i zostal zobowiązany do wprowadzenia wlasnego inwentarza, to jest najmniej 150 sztuk bydla rogatego i 600 ovviec. Narbutt mial placič rocznie po 14 tys. zlotych, oplacač podatki oraz wplacič kaucję w vvysokošci 6 tys. zlotych. Formalnosci z vvydzieleniem i przekazaniem donacji trwaly dlugo. Dopiero 9 paždziernika 1839 roku Komisja 53

Czostkovv

Rządovva Przychodow i Skarbu przyslata do Czostkowa swego urzędnika, ktory mial przygotowač donację do oddania. W lutym 1840 roku opisano granice oraz przygotovvano tabele i regulamin povvinnošci vvlošcian ze wsi naležących do donacji. Rok požniej, 17 marca gen. Martyricovv podpisal umovvę na dzieržavvę Dębszczyzny i Milanowizny ofiarowanych mu vv dzieržavvę na splacenie odsetek od požyczki zaciągniętej przez skarb Krolestwa Polskiego w Towarzystwie Kredytowym Ziemskim. W Czostkowie przebywal ze swym najmlodszym bratem Michalem, bylym podporucznikiem vvojsk rosyjskich. Formalne przejęcie calej donacji uniemožlivvila šmierč gen. Martyncovva. Zmarl bezpotomnie 11 marca 1843 roku, najpewniej vv Czostkowie, nie pozostawiając testamentu. O donatariuszu wiemy, že generalem majorem „za znakomite swe zaslugi” zostal vv 1829 roku jako dowodca 2 Pulku Morskiego, a vv sierpniu 1837 roku zakonczyl službę. Jego majątek, spisany niespelna trzy tygodnie po šmierci, oszacowano na prawie 25,5 tys. rubli, ale wszelkie zobovviązania przevvyžszaly tę sumę o ponad 6,5 tys. rubli. Zgodnie z zasadą majoratu, przy braku potomstwa donację przejąl najstarszy z jego braci, radca honorowy Piotr Martyricovv. To on, dopiero 9 stycznia 1845 roku, podpisal w Warszawie akt podawczy dobr i zamieszkat wraz z mlodszym bratem Michalem na Suvvalszczyžnie. Ten 3 vvrzešnia 1846 roku zmarl w folwarku Podgorze w wieku 39 lat. Donacja Czostkovv objęla 11 976 morg 21 prętovv. Wylączono z niej ležące vvevvnątrz dobr jeziora: Czarne (naležalo do Filipovva), Wysokie („do osady Morsztynovvizna czyli przedmiešcia Filipovva”) i Rospuda (do dobr pryvvatnych Motule). Folvvark Czostkovv wraz z jeziorami: Czostkovv, Šlepe, Biale, Przystajne, Krzyvvolka, Cisovvek mial 1150 morg 101 prętovv. Naležaly do niego vvsie: Supienie (618 morg 54

217 prętovv), Pluta (388 morg 45 prętovv), Czarne (1232 mor^i 165 prętovv), Cisovvek (323 morgi 176 prętovv), Rakovvek (957 morg 146 prętovv), Krzyvvolka (546 morg 165 prętovv) i osada Aksamitovvizna (24 morgi 42 pręty). Do donacji naležal takže folvvark Biale Jeziorki (222 morgi 199 prętovv) z vvsią o tej samej nazvvie (278 morg 1 pręt) oraz folvvark Suchorzecz z jeziorem Skazdubek (866 morg 259 prętovv). Ponadto vvlączono do niej vvsie: Zdręby (568 morg 61 prętovv) ze skonfiskovvanych dobr Dovvspuda, Ogrodzisko (93 morgi 296 prętovv), Skazdub (1914 morg 60 prętovv) i Zusno (1005 morg 293 pręty). Nadanie uzupelnito pravvie 1600 morg lasu z lešnictvva Suvvalki, trzy osady strzeleckie oraz kavvalek ląki odervvanej od folvvarku Kukovv. Zabudovvę folvvarku Czostkovv stanovvilo 21 rožnych budynkovv. Dvvor byl „z drzevva kostkowego vv vvęgiel na podmurovvaniu, slomą kryty w glinie maczaną, vv dobrym stanie” o dlugošci 35 lokei i szerokošei 18 lokei. Byly pod nim trzy pivvnice murowane. Služba i administraeja miaty „dom folvvarczny”, oficynę (kancelaria wojtovvska), „pomieszkanie vvachmistrza” oraz „przybudovvanie mieszkalne”. „Brovvar z gorzelnią” byl murovvany z cegly palonej, a „dom dla gorzelnika i gorzelnią z kamieni polnych na vvapno i vvolovvnia z drzevva kostkovvego w vvęgiel vvszystko pod jednym dachem slomą krytym”. Z zabudovvari gospodarczych vvvmieniano: spichrz z kamieni polnych, stodolę murovvaną z kamieni, stajnie i vvozovvnie, szopy, stodolę z drzevva, obory, „chlevvy dla trzody z dylovv”, „karmnik dla vvieprzy z dylovv” „chlevvy dla drobių z dylovv”. O budovvlach pisano, že są „vv zlym stanie”, „vv šrednim stanie”, „vv stanie užytecznym”, „ze starošei do upadku chylącym się”, „vv stanie upadającym”, „vv stanie dobrym”. Zabudovvania donacyjne folwarku Czostkovv uzupelnialy „domy szynkovve” vv Supieniach, Czarnem, Rakovvku i Krzyvvolce. Karczmy vv Czarnem i Krzyvvolce zostaly wzniesione vv 1833 roku. W Czarnem i Cisovvku byly jeszcze „czatnie” po bylej kozackiej stražy granieznej z okresu powstania listopadowego. Wydzielenie donacji Czostkovv dla gen. Martyncovva doprovvadzilo do likvvidacji ekonomii Czostkovv. Z ogolnej jej povvierzchni, obejmującej 27 893 morgi 10 prętovv, pozostalo przy rządzie 13 326 morg 41 prętovv. Z tego vv 1845 roku utvvorzono narodovve „Dobra Przerošl”. Tvvorzylv je folwarki: Przerošl, Pavvlovvka, Wersele, Wesolovvka i Dębszczyzna, miasto Przerošl z mlynem, miasto Filipovv z vvojtostvvem oraz vvsie: Bučki, Hancza z karezmą, Ivvaniszki, Kruszki z karezmą, Lanovvicze z karezmą, Olszanka, Pavvlovvka z karezmą, Przelomka, Siedlisko, Šmieciuchovvka z karezmą, Sypytka, Wrobel, Wersele, Zarzecze, Lanovvizna, Morgi czyli Kubartowizna z karezmą, Piecki, Bartna Gora, Blinda z karezmą, Mlynisko, Poddębszczyzna, Gacisko i osada lešna Kobylino.

Czostków

Do folwarków nalezaly 1924 morgi 282 pr^ty, do wloscian 8655 mórg 87 pr^tów, do sluzby lesnej 198 mórg 254 pr^ty i do lesnictwa SuwaJki 2547 mórg 38 pr^tów. Po uregulowaniu wszelkich formalnosci Piotr Martyricow w styczniu 1845 roku zostal uznany przez Komisj? Rzqdow^ Przychodów i Skarbu za spadkobierc? swego brata i wJasciciela Czostkowa. Natychmiast przystqpil do organizacji

swoich dóbr. Folwarki D^bszczyzn^ i Suchorzecz wraz z wsiami oddat w administraos od 1 czerwca 1845 roku na dwanascie lat Rochowi Romiszewskiemu, dotychczasowemu dzierzawcy folwarku Kudrany, za 2 tys. rubli rocznie. Romiszewski otrzymaJ tez od 1 czerwca 1847 roku w dzierzaw^ folwark Milanowizna, który na mocy wczesniejszych umów dzierzawil Jan Puciatycki.

rían,a

‘■tpirnir

.1/o/u/f

J - — II, ■

_ J^* * * ^

1^1

1 ri ?

.

Folwarki Czostków i Biate Jeziorki po urz^dzeniu, 1845

55

Czostkôw

y S jC c ^ t^ y u j-i^ Z ^ , е а /ё ін ѵ «

1 \ 4г>

^ , 'Ж?/ І&еГ¿У-Г' \3&*Uar*tw 1//г4лу»+*а* č^i/

3

' žf&n/bė. *

*■ ~Л^?,/>&, c-y yk>rrr/oež£>^

■*?yį*i4.
£p. t '^ J » - ^ ^ i41&>

K/lMfJu K L E S I i C o® O W E K 'C lu jm t .m G y I m

Y,

u

- m »UJU

t X u j« r t .m 4 l.«

&U» U

¿lfolenda.Po«1awcle .yv-- .y~~~ & .p v a ¿..«J-Vrt Jų***4' c

Klestctorvek

Jfuriccn

"cif.iouiaSltIoi7

bi'olouid iŠįdoiy

urodzrla stę M arianna Gabriela (1862) i tu zm art urodzony \v G todnle Kazimierz Meksander. Praw dopodobnie u Alek­ sandra spędzib tež czas powstania styczniowego, przežyvvając uvAęztenie i zeslanie najmlodszego brata, Bazylego. Opušcil on K\eszcz6wek w koncu 1862 roku i rozpocząl službę u Mieczyslawa Gawronskiego w dobrach Szlawanty. Na początku kwietnia 1863 roku wstąpil do oddzialu Konstantego Ramotowskiego „Wawra” w czerwcu, po jego rozbiciu, vurocil do Kleszczowka, ale brat Aleksander mial

go nie przyjąč. W stąpil do oddzialu Rychlevvskiego i przebywat w nim do jesieni. Zostal aresztowany vvraz z VVladystawem Baryckim 20 paždziernika 1863 roku w karczmie w Dębniaku i przewieziony do Szypliszk, a następnie Suwafk. Zeznat, že szedl z Punską do Suvvalk, aby się ujavvnic. Sąd wojenny w Suwalkach zaliczyl go do drugiej grupy przestępcow i 31 grudnia 1863 roku „za dobrowolne vvstąpienie do oddzialu povvstariczego, za udzial z bronią w ręku w walkach z wojskami rosyjskimi” skazal na „zeslanie z utratą praw

Kleszczöwek

stanu”. W sierpniu 1864 roku byl w Tobolsku i stąd zostal wystany do guberni jenisiejskiej. W 1866 roku zlagodzono mu karę na zamieszkanie. W Kleszczöwku mieszkala tež siostra Jozefą Woruszylly, Anna z Woruszytlöw Komorowiczowa, ktöra zmarla 30 marca 1853 roku w wieku 87 lat. Uczestnikiem wydarzen rodzinnych byl tež Aleksander Woruszyllo, byč može takže brat Jozefą. W latach 50. XIX wieku funkcję ekonomą pelnil w folwarku Stanislaw Funk (1852), a gumiennego Karol Rejbicz (1858). Tego okresu dotyczy tež relacja Aleksandra Osipowicza informująca, že „w folwarku Kleszczöwek napotykano niemale trudnošci w najmowaniu robotniköw do koszenia trawy na jednej z ląk”. Przyczyną byl przebywający tam „robak”, zwany potocznie „dziewiątką”. Oto jak opisywal go Osipowicz: „w promieniu kilku mil od Suwalk lud daleko więcej obawia się robaka, dziewiątką przez siebie zwanego, niž gadziny, czyli žmii. Robak ten ma byč dlugošci malego palca ręki czlowieka doroslego, a gruby na šredni strącz grochu polnego. Sklada się z dziewięciu piersdeni, czyli stawöw; na každym z nich znajduje się oczko, to jest plamka okrągla jasnego koloru z ciemną obwodką dokola, caly zaš robak ma byč barwy želazistej, zielonej lub cielistej. Leb ma podobny i do Iba psiego. Owöz lud twierdzi, že na miejscu ukąszonym przezen występuje czarny pęcherzyk; ukąszony czlowiek puchnie, wpada w gorączkę, traci sen i apetyt, napadają go wymioty, a dnia dziewiątego niechybna šmierč następuje”. Niespelna dwa lata po objęciu dzieržawy przez Adama Dąbrowskiego, Kleszczöwek na mocy carskiego ukazu z 5 paždziernika 1868 roku zostal wlączony do donacji przekazanej generalowi lejtnantowi Walerianowi Aleksandrowiczowi Bellegarde. Donacja obejmowala 6678 mörg 232 pręty i miala przynosič 3 tys. rubli rocznego dochodu. Tworzylo ją pięč folwarköw w powiecie mariampolskim (Rudupie, Požajšcie, Jarmoliszki, Kempiszki i Czysta Buda), trzy w powiecie wylkowyskim (Trydonie, Podborek i Szylosady) oraz trzy w powiecie suwalskim (Wingrany, Poszeszupie i Kleszczöwek). Nadanie uzupelnialo prawie 1600 mörg lasöw z lesnictwa Punsk. Folwark Kleszczöwek mial wöwczas powierzchnię 435 mörg 273 pręty (ponad 243 hektary) i przynosil dochöd w wysokosci 220,67 rubla i pöl kopiejki rocznie. General Bellegarde w prawne posiadanie folwarku wszedl 1 czerwca 1868 roku, akt podawczy spisano 3 lutego 1876 roku, a akt notarialny 29 maja tego roku. Na wniosek donatariusza z 22 listopada 1870 roku majorat otrzymal nazwę Walerianowo (od jego imienia). Bellegarde (18 marca 1810 Sveaborg - 21 stycznia 1897 Petersburg) byl synem Alek­ sandra, generala majora artylerii, katolikiem, ksztalcil się w Korpusie Paziöw i po jego ukonczeniu otrzymal stopien cho-

rąžego. 4 paždzier­ nika 1830 roku zo­ stal skierowany do stužby na Kaukazie w Pulku Preobraženskim. Szybko awansowal: w 1832 roku na podporucznika, w 1834 - porucznika, 1838 - sztabskapitana, 1840 - majo­ ra, 1844 - podpulkownika, 1845 - pulkownika, 1849 - gene­ rala majora, 1858 Walerian Bellagarde generala lejtnanta i w 1878 - generala od infanterii. W czasie wojny krymskiej dowodzil dywizją piechoty ochraniającą wybrzeže Baltyku na wypadek inwazji angielskiej. Jako dowodca 2 i 3 Dywizji Grenadierow uczestniczyl w tlumieniu powstania styczniowego. Jego zoną byla Barbara Chwostowa (zm. 24 czerwca 1898). Mieli dziesięcioro dzieci, siedmiu synow i trzy corki. Zona i dzieci byly wyznania prawoslawnego. Po šmierci generala Bellegarde’a calą donację wraz z Kleszczowkiem przejąl jego najstarszy syn, Nikolaj (10 lutego 1849- lOgrudnia 1916 Petersburg). Tak jak ojciec ukonczyl Korpus Paziow (1855-1869) i jako chorąžy 24 lipca 1869 roku rozpocząl službę w Pulku Preobraženskim. Od 1877 roku byl w Pulku Erywanskim. Uczestniczyl w wojnie 1877-1878 z Turcją. Od 1890 roku pracowal w Ministerstwie Wojny, w stopniu putkownika (od 1886). W 1897 roku awansowal na generala majora, a 3 stycznia 1906 roku na generala lejtnanta. Jednoczešnie zostal uwolniony od služby, zachowując prawo do noszenia munduru i pensję. Pracowal jeszcze w rosyjskim Czerwonym Krzyžu. Jego žoną byla Sofia Wladimirowna z Mengdenow (1855-1917) 1-voto Trachimowska. Nowy wlašciciel Kleszczowka juž na początku 1869 roku poszukiwal poprzez ogloszenia w prasie warszawskiej chętnego do wzięcia donacji „w poręczającą administrację”. Oferta dotyczyla dziewięciu folwarkow. Wytączone z niej byly folwarki Podborek i Szylosady. Administratorėm Kleszczowka pozostal dotychczasowy dzieržawca, Adam Dąbrowski. Przez krotki czas wspomagal go brat Marek Benedykt (ok. 1838 Kahvaria - 22 grudnia 1872 Kleszczowek). Dąbrowski zarządzal majątkiem do 1886 roku. Przekazal dzieržawę swojemu synowi Stanislawowi Maksymilianowi (17 maja 1854 Bahvierzyszki - 27 paždziernika 1927 Dowiaciszki, pochovvany w Sejnach) i jego žonie Walentynie 169

Kleszczöwek

z Jastrzębskich. Adam Dąbrowski pozostal w Kleszczöwku až do swej šmierci w 1898 roku. Pöltora roku požniej zmarla jego zona Helena z domu Langer (ok. 1825 - 26 grudnia 1899 Kleszczöwek), cörka Piotrą. Stanislaw Maksymilian i Walentyna Dąbrowscy mieli pięcioro dzieci urodzonych w Kleszczöwku: Janinę Emilię (ur. 18 grudnia 1888), Boleslawa Jana (ur. 10 lutego 1890), Stanislawa Longiną (ur. 1893), Zofię VValentynę (ur. 15 lutego 1894) i Marię (ur. 1896). Przywiązywali dužą wagę do wyksztalcenia dzieci. Dwie mlodsze cörki, Zofia i Maria uczęszczaly na pensję Kazimiery Žulinskiej w Suwalkach, a synowie najpierw do rządowego gimnazjum, a požniej do Szkoly Handlowej w Suwalkach. Cala czwörka zaangazowala się w dzialalnošc patriotyczno-niepodleglošciovvą. Boleslaw Jan po ukoriczeniu szkoly podjąl studia w Krakowie i podczas pobytöw w Suwalkach založyl Koto Związku Mlodziežy Postępovvej. Jego czlonkami zostaly m.in. obie siostry i brat. Gdy w majų 1911 roku carska policja wykryta organizację, sledztwo objęlo calą trojkę przebywającą w Suwalkach. Zofia i Stanislaw przebywali w areszcie od 16 maja do 15 lipca 1911 roku i zostali zwolnieni po wpla-

ceniu kaucji (500 i 300 rubli). Maria trafila pod sekretny 4 nadzor policji. Dzięki zabiegom adwokata Walerego Romana sprawę sądową vvytoczoną uczniom umorzono w 1913 roku. Boleslaw Jan w latach 1900-1905 uczęszczaldo gimnazjum rządowego w Suvvalkach, uczestniczyl w strajku szkolnym 1905 roku i od 1906 roku uczyl się w suwalskiej Szkole Handlowej. Ukonczyl ją w 1908 roku i wyjechal do Lwowa. Tam rozpocząl studia unhversyteckie, ale w koncu 1909 roku ūdai się do Krakowa. Ukonczyl szešč semestrow filozofii na Uniwersytecie Jagiellonskim i przeniosl się do Akademii w Dublanach. Ukonczyl ją w 1914 roku. W czasie studiow naležal do Związku Walki Czynnej i Związku Strzeleckiego. W 1913 roku, podczas nielegalnego pobytu w Kleszczowku zostal aresztowany, osadzony w suwalskim vvięzieniu i oddany do rosyjskiego wojska. Po uzyskaniu odroczenia z vvojska dokonczyl studia i objąt posadę w Towarzystwie Kredytowym Ziemskim w Minsku Litewskim, a po wybuchu wojny zorganizowal tam Związek Strzelecki. W majų 1916 roku znalazl się w Lublinie i tu zglosil się do POW. Zostal odeslany do Kadr Kawalerii w Rokitnicy, a požniej wcielony do 2 Pulku Ulanow. W kwietniu 1917 roku zostal wyslany na Litwę

Pierwszy z lewej stoi Wiestaw Januszajtis, w šrodku narzeczona Mariana - Zofia Dąbrowska i jej brat Stanislaw. Od lewej na dole mlodszy brat Bolestaw, Marian Januszajtis, ojciec Zofii - Maksymilian Dąbrowski i jego mtodsza cörka Maryla, Kleszczöwek 1914

170

Kleszczöwek

i organizowal placöwki POW w Kovvnie, Wilnie, Grodnie, Bialymstoku i Suwatkach. Rok 1918 spędzil w Szkole Podchorąžych w Ostrowi, a w listopadzie 1918 roku bral udzial w rozbrajaniu Niemcöw w Warszawie. Od listopada 1918 roku služyl w Wojsku Polskim. Uczestniczyl w wojnie 1919 i 1920 roku. Byl odznaczony Krzyzem Virtuti Militari V klasy i dwukrotnie Krzyzem Walecznych. W latach 1921 i 1922 byl przedstawicielem Dzialu Osadnictwa Wojskowego Ministerstwa Spraw Wojskowych na Wolyniu. Od 1923 roku služyl w 6 Pulku Strzelcöw Konnych, pözniej w 3 Pulku Ulanöw Šląskich. 30 kwietnia 1936 roku zostal przeniesiony w stan spoczynku w stopniu rotmistrza. Stanislaw uczest­ niczyl w strajku szkolnym w suwalskim gimnazjum, potem uczyl się w Szkole Handlowej, a następnie w Warszawie na Kursach Przemyslowo-Rolniczych przy Muzeum Rolnictwa i Przemyslu. W roku 1912/1913 w Warszawie naležal do Związku Walki Czynnej. Podczas I wojny swiatowej zostal aresztowany przez Niemcöw i osadzony w więzieniu za prace niepodleglosciowe na wsiach powiatu suwalskiego. Uciekl do Warszawy, a następnie wstąpil do tzw. kresowej žandarmerii w Kowlu. Koniec wojny spędzil w Kleszczöwku, pözniej gospodarowal w Dowiaciszkach. Po šlubio z Janiną Jozefą z Bialobratköw zamieszkal w majątku Stara Wies w powiecie węgrowskim. Zofia Walentyna w 1916 roku wyszla za mąž za Mariana Jozefą Žegotę-Januszajtisa, komendantą „Armii Polskiej” i Polskich Družyn Strzeleckich (1912-1914), ostatniego dowodcę I Brygady Legionöw Polskich (1916-1917), generala dywizji Wojska Polskiego. Maria (Marianna) w 1928 roku pošlubila w Wilnie inžyniera Janusza Trzebinskiego. Stanislaw Maksymilian Dąbrowski byl aktywnym czlonkiem suwalskiego oddzialu Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego (1908-1909), w latach 1912-1913 czlonkiem-korespondentem Zarządu Glöwnego. Stefan Tuhan-Baranowski charakteryzowal go krötko: „sympatyczny, gorączka winciarz, ale nie mysliwy”. W 1915 roku zostal przewodniczącym Komitetu Obywatelskiego w Kleszczöwku. Komitet swoim zasięgiem obejmowal teren položony między Kleszczöwkiem, Wizajnami, Lubowem, Szypliszkami i Gulbieniszkami, obejmowal 46 wsi oraz osadę Wizajny. Teren byl bardzo zniszczony. Wskutek dzialan wojennych 501 zagröd wlosciariskich bylo doszczętnie spalonych, a kolejne 31 zniszczonych. Większa częšc ludnošci mieszkala w okopach, a opieką komitetu objętych bylo 410 rodzin. W 1906 roku Bellegarde uzyskal zgodę cara z 26 marca na wykreslenie donacji Walerianowo z listy majoratöw. Z tym wiązalo się prawo rozporządzania nim na zasadzie zwyklych praw cywilnych, w tym sprzedažy majątku. Z nieznanych powodöw 12 wrzesnia 1908 roku Walerianowo ponownie zostalo objęte prawem majoratu. Ostatnia umowa dzier/.awy Kleszczöwka, jaką zawart Dąbrowski, obejmowala okres

od 28 lutego 1907 do 28 lutego 1919 roku. Czynsz wynosil 450 rubli rocznie. O losach Kleszczowka w czasie I wojny swiatowej nieznany autor pisal: ,,w 1914 r. Kleszczowek byl pod bakalarzewskim frontem, masy wojsk rosyjskich gospodarzyli tarn przez 6 tygodni, następnie dūžy szpital polowy, dopoki Rosjanie nie uciekli z Prus. W 1915 r. w polowie lutego Niemcy zajęli folwark, skąd prowadzili operacje wojenne przeciw moskalom o 4 wiorsty, zabrali darmo wszystko co mial i posiadal p. Dąbrovvski, przeszlo 50 sztuk inwentarza, koni, bydla, žrebiąt i trzody oraz calą krestencję. W r. 1916 nie bylo czym siac, caly inwentarz martwy zabrany, zostawili do uprawy tylko 40 morgow ogolnej przestrzeni. W r. 1915 Kleszczowek stanowil jedną z najdlužej obsadzonych pozycji na Suwalszczyznie, gdyž od 15 lutego do wzięcia Kowna w jesieni, a požniej 3 lata zalogi”. Juž po przejęciu Kleszczowka przez panstwo polskie, 21 marca 1919 roku Dąbrowski zawarl jednoroczną umowę na jego dalszą dzieržawę, a Jozef Mackiewicz, inspektor rolny powiatu suwalskiego przeznaczyt folwark do parcelacji w 1922 roku. Wywolalo to ogromne rozgoryczenie Dąbrowskiego i bylo žrodlem konfliktu z inspektorem. W liscie do prezesa Zarządu Dobr Panstwowych pisal: „majątek pozostaje w jednych rękach z ojca na syna od 1860 roku. Tutaj urodzilem się i wychowalem dzieci. W nieustannej pracy trwalem lat prawie 60. Obok na cmentarzu groby 171

Kleszczówek

rodzicow i dzieci. Wszystkie budowle wystawione wlasnym kosztem. Częšč nieuzytkow zalesiona wlasnymi rękami, založone sady i ogrody. Dlatego to na starošc trudno mi szukac nowego warsztatu pracy, tym bardziej, že dalem dwom synom moim akademickie wyksztalcenie rolnicze, a jeden z nich wraz ze mną gospodaruje”. Jako argument przeciw parcelacji vvskazywai tež: „Pewne prawa moraine obecnego dzierzawcy oraz jego uklady celem uratowania majątku od ruiny, ktore muszą byč ocenione i uszanowane”. Wstawil się za nim Aleksander Putra, posel Ziemi Suwalskiej, pisząc list do ministrą rolnictwa. Dąbrowski sprzeciwial się takže ustalonej wysokosci rat dzierzawnych, a szczegolnie obciąženiu go czynszem za lata 1916-1918. Uzasadnial, že nie stac go na takie wydatki. Odmiennego zdania byli jego sąsiedzi: Bronislaw Trębicki, Stefan Beeger i Waclaw Musialowicz, a takže prezes Sądu Okręgowego w Suwalkach Walery Roman. Ponownie zabiegal o zwolnienie z czynszu za 1920 rok z powodu „wrogiej okupaeji Litwinow oraz chocby lagodnych jednak codziennych potrzeb wojsk naszyeh”. Wyslana przez urząd ziemski komisja stwierdzila jednak, že nie ma podstaw do zwolnienia z oplat. W folwarku bylo m.in. dziesięc koni roboezyeh, jeden kori do wyjazdu, siedem žrebiąt, osiem krow dojnych, cztery jalowki, osiem cieląt, trzynašcie owiec oraz dužo rožnorodnego sprzętu rolniczego. Ostatecznie Dąbrowski oplacil czynsz, a dzieržawę Kleszczowka utrzymal do 1 kwietnia 1922 roku. Majątek obejmowal wowczas okolo 400 morg ziemi, w tym: 135 morg ziemi ornej, 25 morg ląk, 20 morg pastwisk, 60 morg lasow, 5 morg ogrodow, 1 morgę wody, 15 morg pod budynkami i drogami oraz 139 morg nieužytkow (bagno). Na terenie folwarku znajdowal się drewniany dwor kryty slomą z werandą pod gontem. Przy nim w dobudowce miešeily się dwa pokoje i dwie kuchnie. Služba i pracovvnicy mieszkali w drewnianym ošmioraku. Większošč zabudowari gospodarczych byla drewniana: chlew, kurnik z chlewem

pod jednym dachem, dwie obory, dwa spichrze, trzy szopy,' stodola i wozownia. Tylko dwa budynki - stajnia i stodola byly wzniesione z kamienia. W szystkie mialy stomiane dachy. Przy dworze byl ogród owocowy i warzywny o powierzchni okolo jednego hektarą, ogrodzone sztachetami. Dvvanašcie sposród wymienionych budynków wzniósl Maksymilian Dąbrowski, glównie w latach 1901-1906. Ich wartosc szacowal na 10 025 rubli. Przed opuszczeniem Kleszczówka, bezpodstawnie prosil wladze ziemskie o pozwolenie na ich zabranie, a 3 styeznia 1922 roku pisal z goryczą: „Budowalem [je] gdyž stosunek mój z donatariuszem byl dobry, czego dowodem služy dlugoletnia, bo kilkudziesięcioletnia dzieržawa w jednym ręku, więc pewny bylem tej dzieržawy do korica mego žydą”. Po opuszczeniu Klesz­ czówka Dąbrovvski przeniósl się do zakupionego nieco wczešniej folwarku Dowiaciszki w powiecie sejneriskim. W 1921 roku ministerstwo rolnictwa wycofalo Klesz­ czówek z parcelacji z przeznaezeniem na gospodarstwo rybne. Zadecydowala o tym ekspertyza melioracyjna przeprowadzona 8 i 9 sierpnia przez inž. Jerzego Ostrowskiego. Prawie natychmiast z ofertą wydzieržawienia Kleszczówka na 12 lat i planem jego przeksztalcenia w „racjonalne stawowe gospodarstwo rybne w celu hodowli karpi” wystąpil Wladyslaw Kozlowski, wspólwlasciciel spólki dzieržawiącej jeziora w powiecie suwalskim. Wladze ziemskie odmówily mu jednak, a dzieržawcą Kleszczówka zostal Zenon Jaremicki (4 styxznia 1895 Lwow - 17 kwietnia 1972). Dzieržawa obejmowala lata 1922-1924, a požniej zostala przedlužona na rok 1924/1925. Jaremicki nie byl dobrym gospodarzem, co próbowali wykorzystac okoliczni wloscianie. Skaržyli się w ministerstwie rolnictwa, že „dewastuje i niszczy majątek w sposób niepraktykowany, wyrządzając krzywdę nie tylko skarbowi paristwa, ale i nam wloscianom. Bo za czasów starego dawnego dzieržawcy mielišmy gdzie kupowac nasienne zbože i trawy

ADiMINISTRACJA DZIERŽAWY

PAÑSTWOWEGO

GOSPODARSTWA

R Y B .\V A X )

, ,K L E S Z C Z O M I E K t'a /iic //* ///,n ( //^ o /o ./Z /z r

A /t:/i//r , / r r / i m //ccr»tfifa/tJM M cw> tt*y//e/cj//r. ______

,frrt>//J/y//i tijm C/fA'ctfCCKont cJyve/utrttf*»/, nr />//*