Druga wojna światowa. tom 2 księga 2 8370754422, 9788370754426 [PDF]

Zitiervorschau

DRUGA WOJNA

ŚWIATOWA T O M II

KSIĘGA 2

Morał dzieła: W W W W

wojnie - stanowczość klęsce - hart ducha zwycięstwie - wielkoduszność pokoju - dobra wola

LISTA

INSTYTUCJI

I

EDYCJĘ

FIRM

WSPIERAJĄCYCH

KSIĄŻKI

Redakcja tygodnika „Wiarus", Bydgoszcz Fundacja Liberałów i Redakcja „Przeglądu Politycznego" - Gdańsk Redakcja „Dziennika Poznańskiego" Radio Białystok S.A. Radio Pomorza i Kujaw S.A., Bydgoszcz Radio Toruń Radio Szczecin S.A. Radio Zachód S.A., Zielona Góra Redakcja dziennika „Super Express", Warszawa Redakcja tygodnika „Panorama", Katowice Radio Leliwa, Tarnobrzeg Redakcja dziennika „Rzeczpospolita", Warszawa Radio Olsztyn S.A. Radio Lublin S.A. Redakcja dziennika „Wieczór Wrocławia" Redakcja dziennika „Goniec Pomorski", Koszalin Redakcja Gazety Codziennej „Nowiny", Rzeszów Radio „SUD", Kępno Radio Koszalin S.A. Radio ARnet, Gdańsk Redakcja „Dziennika Śląskiego", Katowice Redakcja dziennika „Kurier Podlaski", Białystok Katolickie Radio Podlasia, Siedlce Radio Rzeszów S.A. Redakcja dziennika „Głos Szczeciński" Redakcja tygodnika „Nowe Echo Podlasia", Siedlce Redakcja „Dziennika Polskiego", Kraków Radio Wrocław S.A. Radio Bełchatów Redakcja „Gazety Olsztyńskiej" Radio Opole FM S.A. Redakcja tygodnika „Przekrój", Kraków Redakcja „Gazety Pomorskiej", Bydgoszcz Radio Piotrków, Piotrków Trybunalski Radio Warmia - Mazury „Wa-Ma", Olsztyn Redakcja dziennika „Echo Dnia", Kielce Redakcja „Dziennika Łódzkiego" Redakcja „Gazety Opolskiej"

DRUGA WOJNA

ŚWIATOWA TOM

II

KSIĘGA

Przełożyła Katarzyna Mostowska

PHANTOM PRESS INTERNATIONAL/REFREN GDAŃSK 1995

2

Tytuł oryginału The Second World War volume II - Their Finest Hour

Redaktorzy wydawnictwa Barbara Bukowska-Przychodzeń Jolanta Łuczkowska Elżbieta Smolarz Skład i łamanie Joanna Romanowska Projekt obwoluty i okładki Karolina Kryszewska OCR, korekta : [email protected] © Copyright by Winston Churchill 1949 © Copyright for the Polish edition by PHANTOM PRESS INTERNATIONAL / REFREN GDAŃSK 1995

Wydanie 1

ISBN 83-7075-442-2

Druk i oprawa Białostockie Zakłady Graficzne

OD WYDAWCY Oddajemy do rąk Państwa długo oczekiwane przez polskich czytelników dzieło Winstona S. Churchilla „Druga wojna światowa". Dwunastotomowe wydanie polskie oparto na edycji angielskiej „Penguin Books", której każdy z sześciu woluminów obejmuje dwie księgi. Mamy nadzieję, że nawet po czterdziestu latach od jej pierwszego wydania Churchillowska interpretacja wydarzeń i opinii o drugiej wojnie światowej wciąż stanowić będzie ciekawą lekturę i przedmiot wnikliwych studiów.

O TYM, JAK L U D Y A N G L O J Ę Z Y C Z N E , P O P R Z E Z N I E R O Z T R O P N O Ś Ć , BEZTROSKĘ I D O B R O D U S Z N O Ś Ć POZWOLIŁY N I K C Z E M N I K O M P O N O W N I E SIĘ UZBROIĆ

t o m II I C H NAJWSPANIALSZA CHWILA

księga 2 OSAMOTNIENI

SPIS TREŚCI księga 2 OSAMOTNIENI

XVI XVII XVIII XIX XX XXI XXII XXIII XXIV XXV XXVI XXVII XXVIII XXIX XXX XXXI

Bitwa o Anglię Blitzkrieg - wojna błyskawiczna „Londyn to wytrzyma" „Wojna błyskawiczna" Niszczyciele Stanów Zjednoczonych i bazy w Indiach Zachodnich Egipt i Bliski Wschód Przejście Śródziemnomorskie Wrześniowe napięcia Dakar Misja pana Edena Stosunki z Vichy i z Hiszpanią Mussolini atakuje Grecję Lend-Lease Niemcy i Rosja Nibezpieczeństwo na oceanie Zwycięstwo na pustyni

1 23 41 65 82 100 121 138 157 179 191 218 239 261 279 295

ZAŁĄCZNIKI

A. B. C. D.

Osobiste notatki i telegramy premiera wrzesień - grudzień 1940 Tabele dotyczące sił morskich Tabele dotyczące sił powietrznych Korespondencja dotycząca Dakaru między panem Churchilem, a panem Meziesem

318 368 369 376

MAPY

1. 2. 3.

Rozlokowanie flot na Morzu Śródziemnym, 14 czerwca 1940 Mapa ogólna północną Francji i Belgii Zwycięstwo na pustyni, grudzień 1940 - styczeń 1941.. Indeks

122 208 303 381

R O Z D Z I A Ł XVI

BITWA

O

ANGLIĘ

Decydujące stadium walki - Dylemat Hitlera - Trzy fazy - Pozytywne aspekty prowadzenia walki we własnej przestrzeni powietrznej Rola ataku powietrznego w operacji „Sea Lion" [„Lew morski ] Rajd niemiecki na Tyneside - Masakra samolotów „Heinkel" - Czas lorda Beaverbrooka - Ernest Betrin i laburzyści - Harmonijna współpraca Gabinetu - Szacowanie strat niemieckich - Pierwszy atak na Londyn - Zaniepokojenie w sztabie marynarki niemieckiej - Moje wystąpienie radiowe, 11 września - Czas najwyższej próby, od 24 sierpnia do 6 września - Zagrożenie dowodzenia lotnictwem myśliwskim - Jedna czwarta naszych pilotów zginęła lub została ranna w okresie dwóch tygodni - Błąd Göringa: przedwczesny atak na Londyn - Chwila oddechu - 15 września dniem krytycznym - Wizyta w sztabie dowodzenia grupy myśliwców nr U - Wicemarszałek lotnictwa, Park- Organizacja dowodzenia w pokoju operacyjnym grupy - Atak - Wszystkie rezerwy zaangażowane w walce - Decydujące zwycięstwo - Hitler odracza operację „Sea Lion", 17 września - Spojrzenie na straty i zyski - Honor udziałem wszystkich.

N

asz los zależał teraz od zwycięstwa w powietrzu. Przywódcy niemieccy uznali, że wszystkie ich plany związane z inwazją na Wielką Brytanię są uzależnione od zdobycia przewagi w powietrzu nad Kanałem i wybranymi miejscami lądowania na południowym wybrzeżu. Przygotowania w portach okrętowania, koncentracja środków transportu, rozminowanie dróg wodnych i założenie nowych pól minowych - wszystko to było możliwe bez osłony przed brytyjskim atakiem z powietrza. Całkowite zapanowanie w przestrzeni powietrznej nad transportami i plażami było warunkiem decydującym dla skutecznego przepłynięcia i wylądowania. W związ-

2

OSAMOTNIENI

ku z tym postanowiono zniszczyć RAF oraz system lotnisk między Londynem a morzem. Teraz już wiemy, że Hitler 31 lipca powiedział admirałowi Raederowi: „Jeżeli po 8 dniach intensywnej wojny w powietrzu Luftwaffe nie dokona znacznego zniszczenia sił powietrznych wroga, jego portów i sił marynarki, operację będzie trzeba przesunąć na maj 1941 roku". To była bitwa, którą musieliśmy stoczyć teraz. Myśl o nadchodzącej próbie sił nie była dla mnie osobiście przerażającą. 4 czerwca powiedziałem w Parlamencie: „Wielka armia francuska została w dużej mierze zepchnięta i rozproszona przez kilka tysięcy pojazdów pancernych. Czyż nie może być tak, że cywilizacja zostanie uratowana przez umiejętności i poświęcenie kilku tysięcy lotników?" 9 czerwca powiedziałem Smutsowi: „Widzę teraz tylko jedno pewne wyjście z sytuacji - mianowicie, aby Hitler zaatakował i w rezultacie zniszczył swoją broń powietrzną." Teraz ta chwila nadeszła. Godne podziwu sprawozdania napisano na temat walk między brytyjskimi i niemieckimi siłami powietrznymi, noszą one miano „bitwy o Anglię". W komunikacie generała Dowdinga i broszurze nr 156 Ministerstwa Lotnictwa zapisane są podstawowe fakty, które znaliśmy w latach 1941 - 1943. Teraz mamy również dostęp do poglądów najwyższego dowództwa niemieckiego i jego wewnętrznych rozkazów w poszczególnych fazach walki. Okazuje się, że niemieckie straty w niektórych decydujących starciach były o wiele niższe, niż nam się wtedy wydawało, i że sprawozdania po obu stronach były faktycznie przesadzone. Ale istotne cechy i ogólny zarys tego sławnego konfliktu zbrojnego, od którego zależało istnienie Wielkiej Brytanii i wolność świata, nie podlegają dyskusji. Niemieckie lotnictwo bojowe było maksymalnie zaangażowane w bitwie o Francję i - tak jak niemiecka marynarka po kampanii w Norwegii - potrzebowało czasu na odzyskanie sił. Ta przerwa była nam również na rękę, ponieważ w jakimś momencie wszystkie nasze dywizjony myśliwskie - oprócz trzech - brały udział w operacjach na kontynencie. Hitlerowi nie mogło się pomieścić w głowie, że Wielka Brytania nie chce przyjąć propozycji pokoju po upadku Francji. Marszałek Petain, Weygand

BITWA O A N G L I Ę

3

i wielu innych francuskich generałów i polityków nie rozumiało szczególnych możliwości pozostającego na uboczu państwawyspy i nie doceniało naszej silnej woli. Przebyliśmy daleką drogę i dużo nauczyliśmy się od czasu Monachium. W czerwcu Weygand musiał odnieść się do nowej sytuacji, w miarę jak ją sobie stopniowo uświadamiał, a tymczasem niemieckie siły powietrzne mobilizowały się do następnego zadania. Nie było wątpliwości, co się stanie. Hitler nie miał większego wyboru musi albo podbić i zająć Anglię, albo pogodzić się z przedłużeniem wojny na czas nieokreślony, ze wszystkimi nieobliczalnymi konsekwencjami i komplikacjami. Zawsze istniała możliwość, że zwycięstwo nad Brytanią w powietrzu spowoduje załamanie się brytyjskiego oporu i faktyczna inwazja okaże się niepotrzebna, chyba że pojawi się konieczność okupacji pokonanego kraju. W czerwcu i na początku lipca niemieckie siły powietrzne odnowiły i przegrupowały swoje formacje i zainstalowały się na wszystkich francuskich i belgijskich lotniskach, z których miały startować do ataku. Za pomocą zwiadu oraz nalotów próbnych starały się ocenić charakter i skalę oporu, na jaki napotkają. Dopiero 10 lipca nastąpił pierwszy ciężki atak - i ta data traktowana jest jako początek bitwy. Wyróżniają się także dwie inne, bardzo ważne daty: 15 sierpnia i 15 września. Były to trzy kolejne, zachodzące na siebie fazy ataku niemieckiego. Pierwsza - od 10 lipca do 18 sierpnia - zakładała nękanie brytyjskich konwojów na Kanale oraz południowych portów od Dover do Plymouth, gdzie nasze siły powietrzne zostałyby poddane najcięższej próbie, weiągnięte w walkę i uszczuplone, gdzie zamierzano również zniszczyć te nadmorskie miasta, w rejonie których planowano inwazję. Druga faza - od 24 sierpnia do 27 września - kiedy to miała zostać przetarta droga do Londynu poprzez eliminację jednostek RAF-u oraz poprzez wejście na ląd, co z kolei miało umożliwić gwałtowne i ciągłe bombardowanie stolicy. W tej fazie ataku zostałaby przerwana łączność z zagrożonymi wybrzeżami. W opinii Göringa istniały wystarczające powody, aby uważać, że lepszą zdobyczą byłoby, ni mniej, ni więcej, tylko unieruchomienie i pogrążenie w chao-

4

OSAMOTNIENI

sie największego miasta świata, zastraszenie rządu i narodu, i w konsekwencji ich poddanie się woli niemieckiej. Sztaby marynarki i armii wierzyły gorąco, że Göring ma rację. W miarę jak rozwijała się sytuacja zobaczyły, że RAF nie został wyeliminowany z walki, a ich pilne potrzeby związane z operacją „Sea Lion" są lekceważone, w imię zniszczenia Londynu. Wówczas, gdy wszyscy się rozczarowali, a inwazja została odroczona na czas nieokreślony z braku panowania w powietrzu - nastąpiła trzecia i ostatnia faza. Nadzieja na zwycięstwo osiągnięte w wyniku nalotów dziennych, zmalała. RAF pozostawał denerwująco aktywny, a Göring w październiku zrezygnował z bezładnego bombardowania Londynu i centralnych zakładów przemysłowych.

Jeśli chodzi o jakość samolotów myśliwskich, istniała mała różnica między naszymi a niemieckimi. Niemieckie były szybsze i w krótszym czasie uzyskiwały wysokość; nasze były zwrotniejsze i lepiej uzbrojone. Ich lotnicy doskonale zdawali sobie sprawę ze swej przewagi liczebnej, byli przecież dumnymi zdobywcami Polski, Norwegii, Belgii, Holandii, Luksemburga i Francji; nasi mieli wysokie poczucie pewności siebie i tę determinację, jaką naród brytyjski wykazuje w momentach największych przeciwności. Niemcom sprzyjał jeden ważny strategiczny fakt i użyli go umiejętnie: ich siły były rozmieszczone w wielu, szeroko rozrzuconych bazach, z których mogli napadać na nas z wielką siłą oraz stosować działania pozorne, odwracające naszą uwagę od rzeczywistego ataku. Ale możliwe, że wróg nie docenił niesprzyjających warunków nad Kanałem i po jego drugiej stronie, w porównaniu z tymi jakie panowały we Francji i w Belgii. Jednak zorganizowanie przez nieprzyjaciela Służby Ratownictwa Morskiego wskazuje, że problem ten traktowano poważnie. Niemiecki transport powietrzny oznakowany Czerwonym Krzyżem, zaczął się pojawiać nad Kanałem w lipcu i w sierpniu za każdym razem, gdy dochodziło do bitwy powietrznej. Nie pozostaliśmy bierni wobec sposobu ratowania pilotów nieprzyjaciela zestrzelonych w czasie

BITWA O A N G L I Ę

5

akcji, ponieważ mogli oni ponownie przylecieć i zrzucać bomby na naszą ludność cywilną. Sami ich ratowaliśmy, gdy to było możliwe, i braliśmy jako jeńców wojennych. W końcu wszystkie niemieckie samoloty sanitarne na wyraźne rozkazy zaaprobowane przez Gabinet Wojenny zmuszane były do lądowania lub zestrzelane przez nasze myśliwce. Niemieckie załogi i lekarze tych samolotów wyrażali zdziwienie, że są tak traktowani i twierdzili, że jest to niezgodne z Konwencją Genewską. W Konwencji Genewskiej nie ma wzmianki o takim przypadku, jako że nie przewiduje ona takiej formy prowadzenia wojny. Niemcy nie mogli odwoływać się do żadnych umów, praw wojennych i uroczystych porozumień, gdyż sami łamali je bez żenady, gdy tylko było im to wygodne. Wkrótce porzucili ten eksperyment i ratowaniem na morzu zajmowały się nasze małe jednostki, do których Niemcy oczywiście strzelali przy każdej okazji.

Pod koniec sierpnia Luftwaffe miała do dyspozycji 2 669 samolotów bojowych, w tym: 1 015 bombowców, 346 bombowców nurkujących, 933 myśliwce oraz 375 ciężkich myśliwców. Dyrektywa Führera z 5 sierpnia sankcjonowała wzmożoną wojnę powietrzną przeciw Anglii. Göring nigdy nie przywiązywał zbytniej wagi do operacji „Sea Lion", sercem był przy „totalnej" wojnie powietrznej. Jego konsekwentne zmiany wszelkich ustaleń niepokoiły niemiecki sztab marynarki. Zniszczenie RAF-u i naszego przemysły lotniczego było dla sztabu marynarki tylko środkiem do osiągnięcia celu; gdy to się stanie, należało skierować wojnę powietrzną przeciwko okrętom wojennym i żegludze nieprzyjaciela. Nie podobało mu się uznawanie przez Göringa celów morskich za drugorzędne i denerwowały go wynikające z tego opóźnienia. 6 sierpnia zameldował dowództwu naczelnemu, że przygotowania do położenia min w rejonie Kanału nie mogą postępować z powodu ciągłego zagrożenia z powietrza. 10 sierpnia w dzienniku wojennym sztabu marynarki zanotowano:

6

OSAMOTNIENI

Przygotowania do operacji „Sea Lion", szczególnie oczyszczanie z min, są hamowane przez bezczynność Luftwaffe, która w tej chwili nie może działać z powodu złej pogody, a nie wykorzystała też okazji danej jej ostatnio przez bardzo korzystną pogodę. [...] Nieustanne ciężkie walki w powietrzu w lipcu i na początku sierpnia toczyły się głównie nad przylądkiem Kent i wybrzeżem Kanału. Göring i jego zdolni doradcy uważali, że udało im się wciągnąć do walki w tym rejonie wszystkie nasze dywizjony myśliwców. Wobec tego zdecydowali się na rajdy dzienne na miasta przemysłowe na północ od Wash. Okazało się, że odległość była za duża dla ich najlepszych myśliwców Me 109. W tej sytuacji musieliby wystawić na ryzyko swoje bombowce z eskortą Me 110, które - chociaż miały odpowiedni zasięg nie były jednak tak skuteczne, a to się teraz liczyło. Było to, mimo wszystko dla nich korzystne i ryzyko zostało wkalkulowane. I tak 15 sierpnia wystartowało na Tyneside około 100 bombowców z eskortą. W tym samym czasie wysłano przeszło 300 samolotów, aby przytrzymać nasze wojska na południu, gdzie, jak uważano, wszystkie się zebrały. Lecz teraz dyspozycje Dowdinga dla dowództwa lotnictwa myśliwskiego okazały się słuszne. Przewidziano niebezpieczeństwo. 7 dywizjonów samolotów typu Hurricane i Spitfire wycofano z intensywnych walk na południu, aby odpoczęły i jednocześnie strzegły północy. Lotnicy ucierpieli bardzo w dotychczasowych starciach, ale mimo to ogromnie żałowali, że muszą się wycofać. Piloci stanowczo twierdzili, że nie są zmęczeni. Teraz nadeszła niespodziewana okazja. Dywizjony te mogły przywitać napastników, gdy przekraczali wybrzeże. I tak się stało. Zestrzelono 30 niemieckich samolotów, w większości ciężkich bombowców (Heinkel 111 z czteroosobową wyszkoloną załogą w każdym). Straty brytyjskie były niewielkie, jedynie dwóch rannych pilotów. Dalekowzroczność marszałka Dowdinga w kierowaniu dowództwem lotnictwa myśliwskiego zasługuje na pochwałę, ale jeszcze bardziej zadziwiająca była powściągliwość, rozwaga i opanowanie, które pozwoliły mu zachować siły myśliwskie na północy, podczas gdy przez długie tygodnie na południu toczyła się wal-

BITWA O ANGLIĘ

7

ka na śmierć i życie. Musimy uznać to dowodzenie za przykład geniuszu sztuki wojennej. Już nigdy potem wróg nie próbował ataku za dnia bez osłony myśliwców najwyższej klasy. Od tego momentu wszystko na północ od zatoki Wash pozostawało w ciągu dnia bezpieczne. 15 sierpnia odbyła się największa bitwa powietrzna tego okresu wojny. Przeprowadzono pięć dużych akcji na froncie o długości 500 mil. Był to naprawdę wyjątkowy dzień. Na południu zaangażowano wszystkie nasze dywizjony w liczbie 22, wiele z nich dwukrotnie, a niektóre po trzy razy. Straty niemieckie, łącznie z odniesionymi przez Niemców na północy, wyniosły 76 samolotów do 34 naszych. To była znacząca porażka niemieckiego lotnictwa. Szefowie niemieckiego lotnictwa musieli być bardzo zaniepokojeni konsekwencjami tej porażki, która źle wróżyła na przyszłość. Jednakże niemieckie siły powietrzne postanowiły atakować port londyński, z ogromną liczbą doków, z olbrzymią ilością statków, i zarazem największe miasto świata, które stanowiło dla wroga cel nie wymagający tak dużej dokładności.

Podczas tych tygodni nasilonej walki i bezustannego niepokoju osobą wyjątkowo cenną i przydatną okazał się lord Bęaverbrook. Za wszelką cenę należało dostarczyć dywizjonom myśliwskim solidnych maszyn. Nie było czasu na biurokrację i czczą gadaninę, chociaż te mają swoje miejsce w uporządkowanym i stabilnym systemie. Wszystkie zadziwiające zalety lorda Beaverbrooka odpowiadały potrzebom czasu. Jego energia i wigor działały orzeźwiająco. Byłem rad, że mogę od czasu do czasu oprzeć się na nim. Nie zawiódł. To był jego czas. Jego umiejętność i geniusz, połączone z siłą przekonywania i pomysłowością, usuwały wiele przeszkód. Dla celów bitwy ściągnięto całe zaopatrzenie. Nowe lub wyremontowane samoloty spływały do uradowanych dywizjonów w ilościach, jakich przedtem tam nie widziano. Wszystkie służby konserwacji i remontów były wykorzystywane do maksimum. Tak bardzo ceniłem lorda, że 2

8

OSAMOTNIENI

sierpnia, za zgodą Króla, poprosiłem go, aby został członkiem Gabinetu Wojennego. W tym też czasie jego najstarszy syn, Max Aitken, odznaczył się jako wyjątkowy pilot myśliwca, miał na swoim koncie przynajmniej sześć zwycięstw. Innym ministrem, z którym często się w tym czasie kontaktowałem, był Ernest Bevin - minister pracy - zawiadujący całą siłą roboczą kraju. Miał ogromny autorytet i posłuch wśród załóg fabryk zbrojeniowych. We wrześniu także i on przystał do Gabinetu Wojennego. Związkowcy odrzucili swoje powoli zdobywane i pilnie strzeżone przywileje, tak jak już odrzucono bogactwo, pozycję i własność. Podczas tych rozżarzonych do białości tygodni współpraca zarówno z Beaverbrookiem jak i Bevinem układała się harmonijnie. Potem pokłócili się (a szkoda) i powodowali wiele tarć. Lecz w tych krytycznych chwilach byliśmy wszyscy zgodni. Jestem pełen najwyższego uznania dla lojalności pana Chamberlaina oraz dla zdecydowania i sprawności działania moich kolegów z Gabinetu. Pozwalam sobie wyrazić im w tym miejscu swoje uznanie.

Bardzo zależało mi na tym, aby rzetelnie oszacować straty niemieckie. Przy całej dyscyplinie i uczciwości piloci tocząc bój - często ponad chmurami - nie są w stanie ocenić, ile samolotów zestrzelili, czy też ile razy ten sam samolot przypisali sobie inni. Premier do generała Ismaya

17 sierpnia 1940

Lord Beaverbrook powiedział mi, że po czwartkowej walce zebrano na naszej ziemi przeszło 80 niemieckich samolotów. Czy to prawda? A jeżeli nie, to ile ich było? Zapytałem głównodowodzącego siłami myśliwskimi, czy może oddzielić wyniki walk nad lądem od walk nad morzem. Byłby to dobry sposób na potwierdzenie - dla naszej własnej satysfakcji - podanych rezultatów.

Premier do szefa sztabu lotnictwa

17 sierpnia 1940

Podczas gdy przyglądamy się rezultatom walk powietrznych nad naszym krajem, nie możemy przeoczyć poważnych strat w lotnictwie bombowym. 7 ciężkich bombowców straconych wczorajszej nocy,

BITWA O A N G L I Ę

9

jak również 21 samolotów zniszczonych teraz - ogromna większość z nich w Tangmere - dają razem 28. Dodane do 22 myśliwców dają stratę 50 maszyn w ciągu tylko jednego dnia i przedstawiają w zupełnie innym świetle straty niemieckie, wynoszące 75 jednostek. Faktycznie tego dnia straciliśmy dwa samoloty na ich trzy. Proszę mi podać typy maszyn zniszczonych na ziemi. Premier do ministra lotnictwa 21 sierpnia 1940 Rzeczą najważniejszą jest strącenie niemieckich samolotów i wygranie bitwy. To, czy nasza skuteczność jest niezadowalająca o czym są przekonani amerykańscy korespondenci i amerykańska opinia publiczna - i to, czy nasze dane są prawdziwe, to są sprawy drugorzędne. Wkrótce się przekonają, gdy stanie się jasnym, że atak niemiecki został odparty. W tej chwili nie należy się droczyć z dowództwem lotnictwa myśliwskiego, gdy nieustannie trwają walki i trzeba podejmować decyzje o alarmach przeciwlotniczych, etc. Szczerze mówiąc, wolałbym, aby fakty mówiły same za siebie. Jest coś niestosownego w sprowadzaniu korespondentów do dywizjonów lotniczych, aby mogli oni zapewnić społeczeństwo amerykańskie, że piloci myśliwców nie przechwalają się i nie kłamią na temat zadanych strat. Uważam, że możemy sobie pozwolić na pewien spokój i opanowanie. Chciałbym, aby Pan zapoznał się z wywiadem, jaki sam przeprowadziłem, chcąc dojść prawdy na temat tego jednego dnia, gdy Ministerstwo Przemysłu Lotniczego podało, że pozbierali ponad 80 niemieckich maszyn, zestrzelonych nad lądem. Jest to bardzo przydatne dla naszych celów. Muszę przyznać, że denerwuje mnie trochę ten amerykański sceptycyzm. Wszystko rozstrzygną fakty.

20 sierpnia mogłem zakomunikować Parlamentowi: Oczywiście, nieprzyjaciel ma nad nami przewagę liczebną. Lecz nasza nowa produkcja już teraz przewyższa niemiecką, a amerykańska zaczyna napływać. Nasze siły bombowe i myśliwskie są teraz po tych wszystkich walkach większe, niż były kiedykolwiek. Uważamy, że jesteśmy w stanie kontynuować walkę powietrzną przez czas nieograniczony, tak długo jak wróg sobie tego życzy. Im dłużej będzie ona trwała, tym szybciej zbliżymy się do równowagi, a potem do przewagi w powietrzu, od której w dużej mierze zależą losy wojny.

10

OSAMOTNIENI

Aż do końca sierpnia Göring nie traktował sytuacji w powietrzu jako niekorzystnej. On i jego otoczenie byli przekonani, że angielskie struktury naziemne, przemysł lotniczy oraz siła bojowa RAF-u zostały już bardzo osłabione. Obliczali, że od 8 sierpnia straciliśmy 1 115 samolotów, podczas gdy ich straty wynosiły 467. Oczywiście, każda strona patrzy optymistycznie na swoje sprawy, co leży zresztą w interesie przywódców. Wrzesień był okresem dobrej pogody i Luftwaffe liczyła na decydujące rezultaty. Ciężkie ataki runęły na nasze umocnienia przeciwlotnicze wokół Londynu. W nocy 6, a następnie 7 września nastąpiły pierwsze zakrojone na większą skalę ataki na Londyn siłami około 300 samolotów. Tego dnia i w następne, gdy podwoiliśmy liczbę dział przeciwlotnicznych, nad stolicą trwały ciężkie i nieustające walki, i Luftwaffe była ciągle pewna siebie, przeceniając nasze straty. Lecz teraz wiemy, że niemiecki sztab marynarki, niepokojąc się o własne interesy, tak zapisał w swym dzienniku w dniu 10 września. Nie ma żadnych oznak porażki w siłach powietrznych nieprzyjaciela nad południową Anglią i w rejonie Kanału, a jest tó ważne dla dalszej oceny sytuacji. Wstępne ataki Luftwaffe rzeczywiście wpłynęły na widoczne osłabienie obrony myśliwskiej nieprzyjaciela, tak że można przyjąć znaczną przewagę niemieckich myśliwców nad obszarem Anglii. Jednakże nie osiągnęliśmy jeszcze warunków operacyjnych, jakie sztab marynarki stawiał dowództwu naczelnemu jako konieczne dla tego przedsięwzięcia - mianowicie zdecydowanej przewagi w powietrzu nad Kanałem oraz wyeliminowania działań powietrznych nieprzyjaciela w rejonie zgrupowania niemieckich sił marynarki i żeglugi pomocniczej. [...] Byłoby to zgodne z rozkładem przygotowań do operacji „Sea Lion", gdyby teraz Luftwaffe skoncentrowała się nie tyle na Londynie, co na Portsmouth i Dover, jak również na portach morskich w rejonie operacji. [...]

Ponieważ do tego czasu Göring zdołał przekonać Hitlera, że zmasowany atak na Londyn będzie miał decydujące znaczenie, sztab marynarki nie ośmielił się zwracać do dowództwa naczelnego; ale we flocie nadal istniały wątpliwości, które doprowadziły do takiego oto ponurego wniosku zanotowanego w dniu 12 września:

BITWA O ANGLIĘ

11

W powietrzu prowadzona jest „totalna wojna" bez oglądania się na obecne potrzeby wojny morskiej i poza strukturami operacji „Sea Lion". W obecnej swej formie wojna powietrzna nie może towarzyszyć przygotowaniom do operacji „Sea Lion", które leżą w gestii marynarki. Szczególnie zaś nie zauważa się żadnych starań Luftwaffe, aby wciągnąć do walki jednostki floty brytyjskiej, które działają teraz w Kanale niemal zupełnie pozostawione w spokoju, co okaże się bardzo niekorzystne dla naszego transportu. Uważamy, że głównym zabezpieczeniem przeciwko brytyjskiej marynarce będą musiały być pola minowe, które - jak już wielokrotnie wyjaśniano dowództwu naczelnemu - nie mogą jednak gwarantować pełnego bezpieczeństwa naszej żegludze. Faktem jest, że do tej pory wzmożona wojna powietrzna nie przyniosła oczekiwanych skutków, stąd - z przyczyn operacyjnych i militarnych - przeprowadzenie lądowania nie może być jeszcze brane pod uwagę. 11 września w przemówieniu radiowym powiedziałem: Kiedy tylko pogoda sprzyja, fale niemieckich bombowców pod osłoną myśliwców - często po trzysta czy czterysta jednocześnie nadlatują nad naszą Wyspę, szczególnie nad przylądek Kent, w nadziei zaatakowania w ciągu dnia obiektów militarnych. Jednakże napotykają na dywizjony naszych myśliwców i zostają prawie zawsze rozbite; straty wynoszą średnio: ich trzy do naszego jednego w maszynach i sześć do jednego w ludziach. Ta niemiecka próba zapewnienia sobie powietrznej przewagi nad Anglią jest oczywiście kluczową sprawą tej wojny. Do tej pory widać czarno na białym, że to się nie powiodło. Kosztowało ich to bardzo dużo, a my poczuliśmy się silniejsi. I faktycznie, relatywnie jesteśmy o wiele silniejsi, niż w momencie rozpoczęcia ciężkich walk w lipcu. Nie ma wątpliwości co do tegb, że Hitler zużywa siły myśliwskie w bardzo szybkim tempie i - jeżeli to jeszcze potrwa kilka tygodni zniszczy tę tak ważną część własnych sił powietrznych. A my dzięki temu zyskamy przewagę. Z drugiej strony, próba inwazji na nasz kraj bez zapewnienia sobie panowania w powietrzu byłaby przedsięwzięciem bardzo ryzykownym. Mimo to przygotowania do inwazji na wielką skalę są konsekwentnie prowadzone. Kilkaset barek z własnym napędem pływa wzdłuż wybrzeży Europy z niemieckich i holenderskich portów do portów w północnej Francji, od Dunkierki do Brestu oraz dalej - do francuskich portów Zatoki Biskajskiej.

12

OSAMOTNIENI

Poza tym dziesiątki konwojów statków handlowych przechodzą przez cieśninę Dover do Kanału, przepływając z portu do portu pod osłoną nowych baterii artylerii, które Niemcy zbudowali na francuskim brzegu. W niemieckich, holenderskich, belgijskich i francuskich portach od Hamburga do Brestu znajdują się teraz pokaźne zgrupowania statków. I wreszcie, czynione są pewne przygotowania, aby przewieźć siły inwazyjne z portów norweskich. W pobliżu tych grup statków i barek stacjonują liczne niemieckie oddziały, czekając na rozkaz zaokrętowania i wyruszenia w bardzo niepewną i niebezpieczną drogę przez morze. Nie wiemy, kiedy będą próbowali się przedostać, ale wszyscy powinni sobie zdawać sprawę, że inwazja na Wyspę jest przygotowywana ze znaną niemiecką dokładnością i metodycznością, i że może rozpocząć się od ataku na Anglię, Szkocję czy Irlandię, lub na wszystkie trzy naraz. Wydaje się, że inwazji nie mogą zbyt długo odkładać. Pogoda może się załamać lada dzień. Poza tym trudno jest wrogowi trzymać w pogotowiu zgrupowania statków w nieskończoność, podczas gdy co noc są one bombardowane przez nasze samoloty i ostrzeliwane przez nasze okręty czekające na nich przy brzegu. Dlatego też musimy traktować przyszły tydzień czy dwa jako bardzo ważny okres w naszej historii. Można go porównać do czasów, gdy armada hiszpańska zbliżała się do wód Kanału, a Francis Drakę kończył właśnie partię kręgli; albo kiedy Nelson stał między nami a wielką armią Napoleona pod Boulogne. Czytaliśmy o tym wszystkim w podręcznikach historii, ale to, z czym mamy do czynienia teraz, dzieje się na dużo większą skalę i ma dużo większy wpływ na życie i przyszłość świata i cywilizacji niż dawne, waleczne czasy.

W walkach między 24 sierpnia a 6 września szale przeważyły się na niekorzyść d o w ó d z t w a lotnictwa myśliwskiego. W ciągu tych krytycznych dni Niemcy użyli o g r o m n y c h sił w o b e c lotnisk w południowej i południowo-wschodniej Anglii. Ich celem było złamanie obrony stolicy, którą z niecierpliwością chcieli zaatakować. D u ż o ważniejsze dla nas od obrony Londynu przed atakami b o m b o w y m i było n i e z a w o d n e f u n k c j o n o w a n i e j a k j e d e n organizm - lotnisk i dywizjonów, które z nich korzystały. W walce na śmierć i życie sił powietrznych N i e m i e c i Wielkiej Brytanii była to d e c y d u j ą c a faza. N i g d y nie traktowaliśmy tej walki w kategoriach obrony L o n d y n u czy jakiegokol-

BITWA O

ANGLIĘ

13

wiek innego miejsca, interesowało nas wyłącznie to, kto zwycięży w powietrzu. W kwaterze głównej lotnictwa myśliwskiego w Stanmore, a szczególnie w kwaterze 11 grupy myśliwskiej w Uxbridge panowało zaniepokojenie. Pięć z najbardziej wysuniętych lotnisk tej grupy, jak również sześć stacji ostrzegania poniosło dotkliwe szkody. Manston i Lympne na wybrzeżu Kentu były w ciągu kilku dni niezdolne do obsługi samolotów myśliwskich. Stacja Biggin Hill, sektora na południe od Londynu, była tak zniszczona, że przez tydzień tylko jeden dywizjon myśliwców mógł z niej korzystać. Gdyby nieprzyjaciel kontynuował tak ciężkie ataki na sąsiadujące sektory i zniszczył ich pomieszczenia operacyjne czy łączność telefoniczną, cały skomplikowany plan dowództwa lotnictwa myśliwskiego mógłby się załamać. To oznaczałoby nie tylko zniszczenie Londynu, ale też utratę doskonałej kontroli przestrzeni powietrznej nad decydującym obszarem. Jak zobaczymy w moich dokumentach (Załącznik A w księdze 1 t. II), skłoniono mnie, abym odwiedził kilka z tych sektorów, szczególnie Manston (w dniu 28 sierpnia) oraz Biggin Hill, który znajduje się całkiem blisko mego domu. Lotniska doznały ogromnych szkód, ich pasy startowe były rozorane bombami. W tej sytuacji dowództwo lotnictwa myśliwskiego przyjęło z pewną ulgą skierowanie się niemieckiego ataku na Londyn 7 września i doszło do wniosku, że wróg zmienił plany. Göring powinien był wytrwać przy lotniskach, od których organizacji i powiązań zależała cała sprawność naszych sił powietrznych. Odchodząc od klasycznych zasad wojny, jak również od uznawanych dotąd nakazów humanitarnych, popełnił głupi błąd. W okresie od 24 sierpnia do 6 września zostały poważnie osłabione siły dowództwa lotnictwa myśliwskiego. Straciliśmy w te dwa tygodnie 103 pilotów, a 128 zostało ciężko rannych, poważnie uszkodzono lub zniszczono 466 spitfire'ów i hurricane'ów. Z łącznej liczby około tysiąca pilotów straciliśmy prawie jedną czwartą. Ich miejsce mogło zająć jedynie 260 nowych, pełnych zapału, ale niedoświadczonych pilotów; przejętych z jednostek szkoleniowych, w wielu wpadkach jeszcze przed ukończeniem pełnego kursu. Trwające po 7 września

14

OSAMOTNIENI

przez 10 dni nocne ataki na Londyn spadły na londyńskie doki i centra kolejowe, zabijając lub raniąc wielu cywilów, ale w gruncie rzeczy były dla nas wytchnieniem, którego tak bardzo potrzebowaliśmy. W tym czasie zwykle udawało mi się wygospodarować dwa popołudnia w tygodniu na odwiedzenie atakowanych rejonów w Kent i Sussex, aby na własne oczy zobaczyć, co tam się dzieje. W tym celu używałem pociągu, który został bardzo wygodnie wyposażony - posiadał łóżko, łazienkę, gabinet, telefon i sprawny personel. Mogłem zatem pracować bez przerwy oczywiście poza czasem snu - mając prawie wszystkie udogodnienia, jakie były przy Downing Street.

15 września musimy potraktować jako datę kulminacyjną. Tego dnia Luftwaffe po dwóch ciężkich poprzednich atakach dokonała największego wysiłku w kolejnym, dziennym ataku na Londyn. Była to jedna z decydujących bitew w tej wojnie i - tak jak bitwa pod Waterloo - odbyła się w niedzielę. Byłem wtedy w Cheąuers. Już poprzednio kilka razy odwiedziłem kwaterę główną 11 grupy myśliwskiej, aby być świadkiem przebiegu bitwy powietrznej, ale wtedy nic specjalnego się nie wydarzyło. Tego dnia jednak pogoda wydawała się sprzyjać nieprzyjacielowi, wobec tego pojechałem do Uxbridge, do kwatery głównej grupy. Liczyła ona aż 25 dywizjonów, obejmujących swym działaniem cały Essex, Kent, Sussex i Hampshire oraz wszystkie podejścia w kierunku Londynu. Przez sześć miesięcy dowodził tą grupą wicemarszałek lotnictwa, Park. Od niej w dużej mierze zależał nasz los. Od początku Dunkierki wszystkie działania dzienne na południu Anglii były prowadzone przez Parka, a jego zarządzenia były doprowadzone do perfekcji. Wraz z żoną zeszliśmy w dół do pokoju operacyjnego w bunkrze znajdującym się 50 stóp pod ziemią. Cała działalność hurricane'ów i spitfire'ów byłaby bezowocną, gdyby nie ten system podziemnej kontroli i łączy telefonicznych, który został zaprojektowany i zbudowany przed wojną przez Ministerstwo Lotnictwa,

BITWA O A N G L I Ę

15

za radą i namową Dowdinga. Wszystkim, którzy brali w tym udział należą się słowa uznania. W tym czasie na południu Anglii znajdowała się kwatera główna 11 grupy myśliwskiej oraz sześć podległych stacji dowodzenia. Wszystkie one, jak już wspomniałem, były w bardzo ciężkim położeniu. Naczelne Dowództwo działało z kwatery głównej lotnictwa myśliwskiego w Stanmore, ale faktyczne dowodzenie dywizjonami pozostawiono - i bardzo słusznie - 11 grupie, która kontrolowała jednostki poprzez swoje stacje znajdujące się w każdym hrabstwie. Pokój operacyjny grupy wyglądał jak mały teatr o przekątnej długości ok. 60 stóp, z dwoma poziomami. Zajęliśmy miejsca na balkonie na piętrze. Poniżej stał stół z mapą w dużej skali, wokół którego gromadził się dwudziestoosobowy zespół wysoce wyszkolonych młodych mężczyzn i kobiet w towarzystwie swoich łącznościowców. Naprzeciwko nas, na całej ścianie, tam gdzie w teatrze byłaby kurtyna, znajdowała się gigantyczna tablica podzielona na sześć kolumn, z żarówkami elektrycznymi dla każdego z sześciu sektorów dowodzenia. Każdy z dywizjonów miał własną podkolumnę i również podzielony był liniami poziomymi. Najbliższy rząd żarówek - kiedy się zapalały - pokazywał dywizjony „w pogotowiu", na 2 minuty przed startem; następny rząd - „gotowe" na 5 minut przed startem; następny - „osiągalne " na 20 minut przed startem; kolejny - te, które zameldowały o dostrzeżeniu wroga; rząd z czerwonymi światłami oznaczał te, które były w akcji; i wreszcie górny rząd - te, które wracały do domu. Po lewej stronie, w czymś w rodzaju oszklonego boksu siedziało czterech czy pięciu oficerów, którzy analizowali informacją napływające od korpusu obserwacyjnego. Liczył on w tym czasie przeszło 50 tysięcy mężczyzn, kobiet i młodzieży. Radar był jeszcze w powijakach, ale ostrzegał przed nalotami zbliżającymi się do naszych wybrzeży, a obserwatorzy wyposażeni w lornetki i przenośne telefony byli głównym źródłem naszych informacji na temat bombowców lecących nad lądem. W ten sposób w trakcie trwania akcji otrzymywano tysiące wiadomości. Doświadczeni ludzie w kilku pokojach w innych częściach podziemnej kwatery selekcjonowali je bardzo szybko i przekazywali wyniki z minuty na mi-

16

OSAMOTNIENI

nutę, bezpośrednio do planszystów usadowionych wokół stołu i do oficera nadzorującego w oszklonym boksie. Po prawej stronie stała druga taka budka. Siedzieli w niej oficerowie armii, realacjonujący akcje naszych baterii przeciwlotniczych, których podówczas w dowództwie było dwustu. W nocy trzeba było koniecznie powstrzymywać te baterie przed ostrzeliwaniem pewnych obszarów, w których nasze myśliwce miały się ścierać z wrogiem. Ogólny zarys tego systemu był mi znany, ponieważ na rok przed wojną wytłumaczył mi go Dowding, gdy odwiedziłem go w Stanmore. Został uformowany i udoskonalony w ciągłej akcji, i wszystko to składało się teraz na nadzwyczaj wyszukany instrument wojenny, nigdzie indziej nie istniejący. „Nie wiem - powiedział Park, gdy schodziliśmy na dół - czy cokolwiek się dziś wydarzy. W tej chwili jest spokojnie". Jednak po kwadransie ludzie wykreślający sytuację zaczęli działać. Zameldowano o nadchodzącym ze stanowisk niemieckich w okolicy Dieppe ataku „ponad 40". Żarówki u dołu tablicy zaczęły się żarzyć w miarę jak poszczególne dywizjony stanęły „w pogotowiu". Bardzo szybko otrzymano następujące po sobie sygnały: „ponad 20", „ponad 40", i w ciągu następnych 10 minut stało się jasnym, że zanosiło się na poważną bitwę. Po obu stronach przestrzeń powietrzna zaczęła się wypełniać. Jeden po drugim nadchodziły meldunki: „ponad40", „ponad 60" - było nawet „ponad 80". Poniżej, na stole, zaznaczano z minuty na minutę ruch wszystkich fal ataku przez przesuwanie krążków do przodu, wzdłuż różnych linii podejścia, podczas gdy zapalające się światełka pokazywały na tablicy jak nasze dywizjony startują w powietrze, aż zostało tylko cztery czy pięć w stanie „gotowe". Bitwy powietrzne, od których tyle zależało, trwały nie dłużej niż godzinę od pierwszego starcia. Nieprzyjaciel miał wystarczająco dużo siły, aby wysłać nową falę nalotu. Nasze dywizjony wzleciawszy dla zdobycia wyższej pozycji w powietrzu, musiałyby ponownie zatankować po 70 czy 80 minutach lub wylądować, aby się znów uzbroić po pięciominutowych starciach. Gdyby w momencie tankowania lub uzbrajania nieprzyjaciel przyleciał z nowymi dywizjonami -

BITWA O A N G L I Ę

17

nasze myśliwce zostałyby zniszczone na ziemi. W związku z tym, jednym z naszych głównych celów było tak pokierować dywizjonami, aby w ciągu dnia nie mieć ich za dużo razem na ziemi - jednocześnie tankujących, czy też dozbrajających się. Niebawem czerwone żaróweczki zaczęły pokazywać, że większość naszych dywizjonów jest włączona do walki. Z dołu dochodził stłumiony szum: to zapracowani planszyści przesuwali krążki tam i z powrotem, usiłując nadążyć za błyskawicznie zmieniającą się sytuacją. Wicemarszałek Park wydawał ogólne polecenia odnośnie rozmieszczenia myśliwców, były one tłumaczone na szczegółowe rozkazy dla każdej stacji dowodzenia lotnictwa myśliwskiego przez młodego oficera siedzącego pośrodku balkonu, obok mnie. Kilka lat później zapytałem o jego nazwisko. Był to lord Willoughby de Broke. (Następnym razem widziałem go w 1947 r. gdy Jockey Club, którego był gospodarzem, zaprosił mnie na derby. Był zdziwiony, że go zapamiętałem). Teraz na podstawie ostatecznych informacji, które pojawiły się na mapie, wydawał rozkazy poszczególnym dywizjonom do wzniesienia się i patrolowania. Marszałek chodził tam i z powrotem, uważnie wpatrując się w każdy ruch w tej grze, nadzorując młodszego pomocnika, i tylko od czasu do czasu wtrącając się w jakiś decydujący rozkaz - zwykle po to, aby wzmocnić zagrożony obszar. W krótkim czasie wszystkie nasze dywizjony włączyły się do walki i niektóre zaczęły już powracać po paliwo. Wszystkie były w powietrzu. Niższa linia żarówek nie świeciła się. Nie było ani jednego dywizjonu w rezerwie. W tym momencie Park połączył się z Dowdingiem w Stanmore, prosząc o postawienie do jego dyspozycji trzech dywizjonów z grupy nr 12, na wypadek, gdyby nastąpił następny duży atak, w czasie gdy jego dywizjony będą tankowały paliwo i dozbrajały się. Zostało to wykonane. Były szczególnie potrzebne dla osłony Londynu i naszych lotnisk myśliwców, ponieważ grupa nr 11 zużyła już wszystkie swoje rezerwy. Młody oficer sprawiał wrażenie jakby to wszystko było dla niego zwykłą codziennością, dalej wydawał rozkazy - zgodnie z ogólnymi poleceniami dowódcy - spokojnym, monotonnym

18

OSAMOTNIENI

głosem, i te trzy wspomagające dywizjony zostały wkrótce wchłonięte. Zdałem sobie sprawę z niepokoju głównego dowódcy. Do tej pory obserwowałem wszystko w milczeniu, lecz tym razem zapytałem: „Jakie rezerwy mamy do dyspozycji?" „Żadnych" - odparł marszałek lotnictwa, Park. W sprawozdaniu sporządzonym po tych wydarzeniach napisał, że wyglądałem ponuro. Rzeczywiście mogło tak być. Cóż za straty ponieślibyśmy, gdyby nasze tankujące samoloty zostały zaskoczone na ziemi przez nalot „ponad 40" czy „ponad 50"! Różnice były duże, swoboda działań mała, ryzyko bezgraniczne. Minęło następne 5 minut i większość naszych dywizjonów zeszła w dół, by zatankować paliwo. W wielu przypadkach środki nie pozwalały na osłonę z góry. Później zaczęło wyglądać na to, że wróg powraca do kraju. Przesuwanie krążków na stole pod nami pokazywało ciągły ruch niemieckich bombowców i myśliwców w kierunku wschodnim. Następnego ataku nie było. Po upływie kolejnych dziesięciu minut operacja dobiegła końca. Wspięliśmy się po schodach prowadzących na powierzchnię i w tej samej chwili zabrzmiał sygnał: „Alarm odwołany". „Bardzo jesteśmy radzi, że pan to zobaczył - powiedział Park. -^ Oczywiście, przez ostatnie 20 minut byliśmy tak zatkani informacjami, że nie mogliśmy sobie poradzić. To pokazuje, jak ograniczone są nasze obecne środki. Dzisiaj zostały wykorzystane ponad granice możliwości". Zapytałem, czy otrzymali już jakieś wyniki i zauważyłem, iż wydaje się, że atak został skutecznie odparty. Park odpowiedział, że nie jest zadowolony, ponieważ nie zdołano przechwycić tylu bombowców, na ile liczył. Było jasne, że nieprzyjaciel zdołał się wszędzie przebić przez naszą obronę. Kilkadziesiąt niemieckich bombowców wraz z eskortą myśliwców zaobserwowano nad Londynem. Około tuzina zdołano zestrzelić w czasie, gdy przebywałem w podziemiu, ale nie można było jeszcze otrzymać żadnego obrazu rezultatów bitwy, zniszczeń i strat. Wróciłem do Cheąuers o 4.30 po południu i natychmiast położyłem się spać - był to mój niezmienny obyczaj wojenny. Musiały mnie bardzo zmęczyć problemy 11 grupy, ponieważ obudziłem się dopiero o 8 wieczorem. Kiedy zadzwoniłem, zjawił

BITWA O ANGLIĘ

się John Martin, mój główny osobisty sekretarz, przynosząc wieczorny pakiet wiadomości z całego świata. Były bardzo nieprzyjemne. To poszło nie tak, tamto zostało opóźnione, niezadowalająca odpowiedź nadeszła od takiego a takiego, wydarzyły się bardzo przykre zatopienia na Atlantyku, itd. „Jednakże - powiedział kończąc swoje sprawozdanie - walki powietrzne rekompensują wszystko. Strąciliśmy 183 samoloty, sami tracąc niecałe 40".

Chociaż powojenne dane wykazują, że tego dnia straty nieprzyjaciela wyniosły zaledwie 56 maszyn, okazało się, że 15 września był krytycznym dniem w bitwie o Anglię. Tej samej nocy nasze dowództwo lotnictwa bombowego atakowało dużymi siłami żeglugę w portach od Boulogne do Antwerpii. Szczególnie duże straty zadano w Antwerpii 17 września, jak już teraz wiemy, Führer postanowił odroczyć operację „Sea Lion" na czas nieokreślony. Dopiero 12 października oficjalnie odwołano inwazję aż do następnej wiosny. W lipcu 1941 r. Hitler znowu ją odłożył do wiosny następnego roku - „do którego to czasu kampania rosyjska zostanie zakończona". Była to chełpliwa, choć doniosła przechwałka. 13 lutego 1942 r. admirał Raeder odbył swą ostatnią rozmowę na temat operacji „Sea Lion" i uzyskał od Hitlera zgodę na jej definitywne odwołanie. W ten sposób operacja „Sea Lion" została zaprzepaszczona, a 15 września może być uważanym za dzień jej zgonu.

Sztab niemieckiej marynarki zgadzał się całkowicie z tymi odroczeniami, jako że faktycznie sam do nich nakłaniał. Dowódcy armii nie składali skarg. 17 września powiedziałem w Parlamencie: „Proces oczekiwania w napięciu z dnia na dzień może w końcu stracić swój urok. Niedzielna akcja była najbardziej błyskotliwa i owocna ze wszystkich stoczonych do tej pory przez myśliwce RAF-u. [...] Możemy oczekiwać na rezultaty tej długiej bitwy z trzeźwą, lecz rosnącą pewnością siebie". Bezstronny obserwator, generał brygady Strong

20

OSAMOTNIENI

- zastępca szefa Oddziału Planów Wojennych Stanów Zjednoczonych i szef amerykańskiej misji wojskowej, przysłanej do Londynu w celu obserwowania rezultatów akcji Luftwaffe wrócił do Nowego Jorku 19 września i zameldował, że Luftwaffe nie spowodowała poważnego uszczerbku sił RAF-u, że szkody militarne spowodowane bombardowaniem z powietrza okazały się stosunkowo niewielkie, a brytyjskie dane o stratach niemieckich samolotów „są bardzo wstrzemięźliwe". Jednak czas bitwy o Londyn jeszcze nie minął. Choć odwołano inwazję, to dopiero 27 września Göring stracił całkowicie nadzieję, że jego metoda wygrania wojny odniesie sukces. W październiku, chociaż Londyn dostał swój przydział, niemieckie naloty pozostawały rozproszone, zarówno w dzień jak i w nocy, poprzez częste ataki w wielu miejscach. Koncentracja ustąpiła na rzecz rozproszenia; zaczęła się batalia na wyczerpanie. Wyczerpanie! Ale czyje?

Na zimno, w świetle obecnych wiadomości możemy przestudiować faktyczne straty brytyjskich i niemieckich sił powietrznych w bitwie, którą śmiało można uznać za jedną z decydujących. Wykres i tabelka ukazują porównanie naszych nadziei i obaw z tym, co się faktycznie wydarzyło. Niewątpliwie byliśmy zawsze zbyt optymistyczni w naszych szacunkach liczby „skalpów" nieprzyjaciela. Koniec końców osiągnęliśmy wynik dwa do jednego, zamiast trzy do jednego - jak twierdziliśmy. Lecz i to wystarczyło. Nie dość, że RAF nie został zniszczony, to jeszcze wyszedł zwycięsko. Nastąpił duży dopływ nowych pilotów. Fabryki samolotów, od których zależały nie tylko nasze bezpośrednie potrzeby, ale i siły do prowadzenia długiej wojny, zostały wprawdzie uszkodzone, ale nie unieruchomione. Robotnicy - zarówno wykwalifikowani jak i niewykwalifikowani, mężczyźni i kobiety - stali przy swoich stanowiskach pod ogniem, jak gdyby sami byli uczestnikami w akcji - i w rzeczywistości byli nimi istotnie. W Ministerstwie Zaopatrzenia Herbert Morrison popędzał wszystkich dookoła: - „Do roboty!" - zaklinał,

BITWA O ANGLIĘ

21

BITWA O ANGLIĘ

i do roboty się brano. Umiejętnej i skutecznej pomocy dostarczało walczącym w powietrzu dowództwo sił przeciwlotniczych pod wodzą generała Pile, choć swoją właściwą rolę odegrało nieco później. Korpus obserwacyjny, wierny i niezmordowany, trwał bez przerwy na posterunku. Starannie zaplanowana organizacja dowództwa lotnictwa myśliwskiego, bez której wszystko mogło pójść na marne, stanęła na wysokości zadania. Wszyscy mieli swój udział. W szczytowym momencie zmagań wytrwałość i męstwo naszych pilotów myśliwców pozostały niezłomne. I tak Wielka Brytania została uratowana. Miałem pełne prawo powiedzieć

OSAMOTNIENI

22

w Izbie Gmin: „Nigdy przedtem na polu ludzkich konfliktów tak wielu nie zawdzięczało tak wiele tak niewielu".* STRATY SAMOLOTOW

samoloty brytyjskie utracone przez RAF (strącone lub zaginione)

TYGODNIOWO lipiec 10-13 tydzień do 20 lipca 27 lipca " , 3 sierpnia 10

"

17 24 31

" " "

tydzień do 7 września 14 " 21

"

28

"

5 październ.

15 22 14

8

25 134 59 141

144 67 52 72 44 47 29

samoloty wroga strącone (wg danych niemieckich)

samoloty wroga zgłoszone przez nas (dowództwo lotnictwa myśliwskiego, artylerię przeciwlot., balony itd.)

45 31 51 56 44 261 145 193

63 49 58 39 64 496 251 316

187

375

102 120 118 112

182

268 230

100 66

21

73 67 72 56

MIESIĘCZNIE lipiec (od 10-go) sierpień wrzesień październik

58 360 361 136

164 662 582 325

203 1.133 1.108 254

Łącznie

915

1.733

2.698

paźdz.

12

"

19

"

26

"

27-31

21

38 43

60

* Słowa te Churchill wypowiedział po raz pierwszy do generała Ismaya, gdy 16 sierpnia powracali z Uxbridge ze sztabu dowodzenia grupy nr 11 lotnictwa myśliwskiego.

ROZDZIAŁ

BLITZKRIEG

-

WOJNA

XVII

BŁYSKAWICZNA

Kolejne fazy niemieckiego ataku - Göring przejmuje dowództwo nad bitwą powietrzną - Jego wysiłki zdobycia Londynu - Przechwałki Hitlera - 57 nocnych ataków bombowych (7 września - 3 listopada) Zapora generała Pile'a - Kilka refleksji osobistych - Downing Street i „Aneks" - Hart ducha pana Chamberlaina pomimo poważnej operacji - Jego zgoda na opuszczenie Londynu - Stoicka śmierć Chamberlaina - Obiad w siedzibie premiera - Moje niezwykłe przeczucie Bomba na dziedzińcu Ministerstwa Skarbu - Pall Mail w ogniu Zniszczenie klubu Carlton - Odwaga mieszkańców - Hotel Ramsgate i plan ubezpieczeń od zniszczeń wojennych - Metro jako schron przeciwlotniczy - Nasze obawy, że Londyn legnie w gruzach - Dyrektywy dla departamentów służb publicznych - „Alert" i „Alarm" - „Wycie Banshee"* - Ulepszenie schronów Andersona - Gabinet przesuwa czas posiłków w urzędach centralnych - Nastrój w Parlamencie Mój apel do członków Parlamentu o zachowanie niezbędnych środków ostrożności - Szczęśliwe koło fortuny.

N

iemiecki atak lotniczy na Wielką Brytanię to historia podzielonych opinii, sprzecznych celów i nigdy do końca nie zrealizowanych planów. Trzy czy cztery razy w ciągu tych miesięcy nieprzyjaciel porzucał jakąś metodę ataku, która przysparzała nam stresów, i próbował czegoś nowego. Wszystkie te stadia zachodziły na siebie i nie można ich tak naprawdę przyporządkować poszczególnym datom. Wcześniejsze operacje miały na celu związanie w walce naszych sił * Banshee: zjawa, specyficznym lamentem zwiastująca rychłą śmierć w rodzinie (folklor celtycki).

24

OSAMOTNIENI

powietrznych nad Kanałem i południowym wybrzeżem. Nastęr pnie walki przeniosły się nad nasze południowe hrabstwa szczególnie nad Kent i Sussex. W czasie ich trwania nieprzyjaciel starał się zniszczyć organizację naszych sił powietrznych. Kolejnym etapem były okolice Londynu i przestrzeń nad samym miastem, aż w końcu sam Londyn stał się głównym celem ataku. Wreszcie, gdy Londyn triumfował, ponowiły się rozproszone ataki na miasta na prowincji i na naszą jedyną, atlantycką linię życia wiodącą przez Mersey i Clyde. Wiedzieliśmy, jak bardzo dali się nam we znaki, atakując lotniska na południowym wybrzeżu w ostatnim tygodniu sierpnia i pierwszym tygodniu września. Lecz 7 września Göring oficjalnie przejął dowództwo nad walkami powietrznymi i zrezygnował z ataków dziennych na rzecz nocnych, przenosząc cel z lotnisk myśliwców w Kent i Sussex na ogromne, zabudowane obszary Londynu. Nadal nieustannie doświadczaliśmy dziennych nalotów, a miał nadejść jeszcze jeden wielki atak dzienny. Zasadniczo jednak cały charakter niemieckiej ofensywy został zmieniony. Przez 57 nocy trwały nieustające ataki bombowe na Londyn. Było to koszmarne doświadczenie z niemożliwymi do przewidzenia rezultatami. Nigdy przedtem te wielkie skupiska domów nie były narażone na takie bombardowania, a ludność Londynu nie była poddana takiemu terrorowi. Sporadyczne naloty na Londyn pod koniec sierpnia sprowokowały nas do szybkiej i zdecydowanej odpowiedzi w postaci odwetowego ataku na Berlin. Z powodu odległości, jaką musieliśmy przebyć, mógł się on odbyć w sposób ograniczony w porównaniu z atakami na Londyn przeprowadzanymi z pobliskich lotnisk belgijskich i francuskich. Panował bardzo odwetowy nastrój, Gabinet Wojenny chciał podwyższyć stawkę przeciwstawienia się wrogowi. Uważałem, że ma rację. Nic tak nie zdenerwuje Hitlera, jak świadomość brytyjskiego gniewu i siły woli. W głębi serca on chyba nas podziwiał. Oczywiście, w pełni wykorzystał nasz odwet skierowany na Berlin i publicznie ogłosił, że naczelnym celem niemieckiej polityki jest doprowadzenie Londynu i innych miast brytyjskich do chaosu i ruiny. „Jeżeli zaatakują nasze miasta - stwierdził 4 września - to my

BLITZKRIEG

-

WOJNA

BŁYSKAWICZNA

25

po prostu zmieciemy ich miasta z powierzchni ziemi". Uczynił wszystko, aby tak się stało. Pierwsze zadanie Niemców polegało na zniszczeniu naszych sił powietrznych, drugie - na złamaniu ducha londyńczyków lub doprowadzeniu do takiej sytuacji, że największe miasto świata nie będzie się nadawało do zamieszkania. Przedsięwzięcia te nie powiodły się. RAF odniósł zasłużone zwycięstwo, co było wynikiem wyszkolenia i odwagi naszych pilotów, doskonałości maszyn i wspaniałej organizacji. Inne cnoty, nie mniej godne podziwu i nie mniej niezbędne do życia Wielkiej Brytanii, miały się teraz ujawnić u milionów prostych ludzi, którzy pokazali światu siłę społeczeństwa wychowanego w wolności.

Od 7 września do 3 października średnio 200 niemieckich bombowców co noc atakowało Londyn. Różne wstępne naloty na nasze miasta na prowincji w poprzednich trzech tygodniach doprowadziły do znacznego rozproszenia naszej artylerii przeciwlotniczej, tak więc kiedy Londyn po raz pierwszy stał się głównym celem, na pozycjach były tylko 92 działa. Za rozwiązanie korzystniejsze uznano pozostawienie wolnej przestrzeni powietrznej naszym myśliwcom, działającym w ramach 11 grupy W jej składzie było 6 dywizjonów samolotów typu Blenhaim i Defiant. Organizowanie nocnych ataków myśliwców znajdowało się w stadium początkowym i w rezultacie zadano nieprzyjacielowi niezwykle małe straty. Nasze baterie milczały więc przez trzy kolejne noce. Przyznać trzeba, że ich sposób prowadzenia obrony był daleki od doskonałości. Pomimo to, ze względu na słabość naszych nocnych ataków, postanowiono, że obsługa dział przeciwlotniczych powinna mieć wolną rękę, jeżeli chodzi o strzelanie do niewidzialnych celów, używając takich metod kontroli, jakie uzna za stosowne. Generał Pile, dowodzący artylerią przeciwlotniczą, zwiększył w ciągu 48 godzin ponad dwukrotnie liczbę dział w stolicy, wycofując je z prowincji. Nasze własne samoloty trzymano z dala, a bateriom przeciwlotniczym dano szansę do sprawdzenia siły bojowej.

26

OSAMOTNIENI

Przez trzy noce londyńczycy siedzieli w domach lub w niezbyt solidnych schronach, wytrzymując to, co zdawało się być atakiem nie do odparcia. Nagle, 10 września otwarto ogień zaporowy, któremu towarzyszył blask reflektorów przeszukujących niebo. Ta grzmiąca kanonada nie zrobiła wprawdzie wielkiej krzywdy nieprzyjacielowi, ale dała ogromną satysfkację mieszkańcom Londynu. Wszystkich podniosło na duchu poczucie, że oddajemy ciosy. Od tego czasu baterie strzelały regularnie, i oczywiście rutyna, pomysłowość i potrzeba chwili stale poprawiały celność. Wzrastały straty niemieckich bombowców. Od czasu do czasu baterie milczały, a do akcji wkraczały nocne myśliwce, które również ulepszały metody swego działania. Nocnym bombardowaniom towarzyszyły mniej lub bardziej ciągłe dzienne ataki małych grup czy nawet pojedynczych samolotów nieprzyjaciela, a syreny odzywały się, z małymi przerwami, przez całą dobę. 7 milionów mieszkańców Londynu przyzwyczaiło się do tego dziwnego życia.

Chciałbym w tym miejscu włączyć do tej ponurej narracji kilka refleksji osobistych, w nadziei, iż przyda jej to trochę lekkości, choć zdaję sobie sprawę, że wiele tysięcy ludzi ma do opowiedzenia dużo bardziej pasjonujące rzeczy na temat Blitzkriegu. Kiedy rozpoczęły się bombardowania, wśród londyńczyków pojawiła się tendencja do traktowania ich z rozmyślnym lekceważeniem. Na West Endzie ludzie zajmowali się swoimi sprawami i rozrywkami - jedli, spali i bawili się jak zwykle. Teatry były pełne, a zaciemnione ulice ożywione zwykłym ruchem. Wszystko to stanowiło w jakimś stopniu zdrową reakcję na okropny wrzask, jaki podnieśli defetyści w Paryżu, gdy doszło tam do pierwszego poważnego nalotu w maju. Pamiętam, że podczas bardzo gwałtownych i ciągłych nalotów, siedziałem przy kolacji w towarzystwie paru osób. Duże okna Stornoway House były otwarte na Green Park, który rozbłyskiwał ogniem dział i od czasu do czasu lśnił w blasku wybuchającej bomby. Uważałem, że niepotrzebnie ryzykujemy. Po kolacji przeszli-

BLITZKRIEG

-

WOJNA

BŁYSKAWICZNA

27

śmy do budynku Imperial Chemicals, z którego okien widać było Embankment. Z wysokich, kamiennych balkonów rozpościerał się wspaniały widok na rzekę. Przynajmniej z tuzin pożarów płonęło na południowym brzegu. W pewnym momencie spadło kilka ciężkich bomb, a jedna z nich tak blsko, że moi przyjaciele wciągnęli mnie za kamienną kolumnę. To z pewnością potwierdziło moją opinię, że będziemy zmuszeni zaakceptować wiele restrykcji w naszym codziennym życiu. Grupa budynków rządowych wokół Whitehallu była pod stałym ostrzałem. Na Downing Street znajdują się domy, które mają 250 lat, nadwerężone i niesolidnie zbudowane przez spekulanta przedsiębiorcę budowlanego, którego imię noszą. W czasie kryzysu monachijskigo dla mieszkańców domów nr 10 i 11 zbudowano schrony, a w pokojach na poziomie ogrodu wzmocniono belkami sufity i podstemplowano je. Uważano, że to podtrzyma mury, aby budynek nie zawalił się od wstrząsu ale, oczywiście, ani te pokoje, ani schrony nie były skuteczne w przypadku bezpośredniego trafienia. W ciągu ostatnich dwóch tygodni września czyniono przygotowania, aby przenieść moją ministerialną kwaterę do bardziej nowoczesnych i solidnych pomieszczeń rządowych wychodzących na St. James^ Park przy Storey's Gate. Nazywano je „Aneksem".* Pod nimi mieścił siętzw. pokój wojenny (War Room) i kilka pomieszczeń sypialnych, odpowiednio zabezpieczonych przed atakiem bombowym. W tym czasie bomby były, oczywiście, mniejsze niż w okresie późniejszym. Ale zanim „Aneks" został przygotowany, życie na Downing Street niewiele się różniło od przebywania w sztabie batalionu na polu bitwy.

* Pokoje określane jako „Aneks" (dodatek do istniejącej już siedziby premiera przy Downing Street 10) znajdowały się w budynku Ministerstwa Handlu Zagranicznego, w odróżnieniu od pomieszczeń zwanych Central Cabinet War Rooms, które usytuowano w podziemiach tegoż gmachu. Odtąd przez cały okres wojny Churchill z tego miejsca kierował walką.

28

OSAMOTNIENI

W tych miesiącach wieczorne posiedzenia Gabinetu odbywały się w pokoju wojennym w podziemiach „Aneksu". Aby się tam dostać z Downing Street, trzeba było przejść przez dziedziniec Foreign Office, a następnie przecisnąć pomiędzy ekipami, które zalewały betonem odpowiednie miejsca, aby uczynić bezpieczniejszym pokój wojenny i biura w podziemiu. Nie zdawałem sobie sprawy, jakie to mogło być męczące dla pana Chamberlaina, z powodu poważnej operacji, jaką przebył. Nic jednak nie było w stanie go powstrzymać, nigdy nie był bardziej elegancki, opanowany i zdecydowany, jak na ostatnim posiedzeniu Gabinetu, w którym brał udział. Pewnego wieczoru pod koniec września 1940 r., stojąc w drzwiach zobaczyłem, jak robotnicy układają worki z piaskiem przed oknami piwnicy Foreign Office po drugiej stronie ulicy. Zapytałem, co robią. Powiedziano mi, że pan Neville Chamberlain po przebytej operacji musi poddawać się zabiegom i że przeprowadzanie ich w schronie pod domem nr 11, gdzie zbiera się 20 osób podczas nieustannych nalotów jest dla niego krępujące, więc przygotowywano mu małe, prywatne pomieszczenie. Codziennie dotrzymywał swoich wszystkich umówionych spotkań: opanowany, sprawny, nienagannie ubrany. Lecz naprawdę było to ponad jego siły. Użyłem swej władzy. Przeszedłem przez korytarz łączący budynki nr 10 i 11, udałem się do pani Chamberlain i powiedziałem: „Nie powinien tu przebywać w takim stanie. Musi go pani stąd zabrać do czasu, aż wyzdrowieje. Będę mu przesyłał codziennie wszystkie telegramy" Poszła zobaczyć się z mężem. Po godzinie przysłała mi wiadomość: „Zrobi tak, jak Pan sobie życzy. Dziś wieczorem wyjeżdżamy". Już go więcej nigdy nie zobaczyłem. W niespełna dwa miesiące zmarł. Jestem pewien, że chciał umrzeć na posterunku. Tak się jednak nie stało.

Przypominam sobie także inny wieczór, 17 października. Siedzieliśmy przy obiedzie w pokoju od strony ogrodu przy Downing Street 10, gdy rozpoczął się zwykły nocny nalot. Byłem w towarzystwie Archiego Sinclaira, Ołivera Lytteltona oraz

BLITZKRIEG - WOJNA BŁYSKAWICZNA

29

Moore-Brabazona. Opuszczono metalowe żaluzje. Kilka głośnych eksplozji rozległo się w pobliżu i wkrótce z wielkim hałasem wybuchła bomba może o sto jardów od nas, na terenie Horse Guards Paradę. Nagle wykazałem się zdolnością przeczucia zdarzeń. Kuchnia przy Downing Street jest wysoka i przestronna i ma okno duże na 25 stóp. Lokaj i pokojówka dalej podawali do stołu, ale przyszło mi na myśl to duże okno, za którym pracowały nic po sobie nie pokazując, pani Landemare, kucharka, i pomoc kuchenna. Zerwałem się od stołu, poszedłem do kuchni, poleciłem lokajowi odstawić kolację na podgrzewacz w jadalni i kazałem kucharce i reszcie służby udać się do tego naszego, choćby tylko z nazwy, schronu. W trzy minuty po tym, gdy usiadłem z powrotem do stołu, rozległ się bardzo głośny, bliski huk, a gwałtowny wstrząs świadczył o tym, że na dom spadła bomba. Mój wywiadowca wszedł do pokoju i poinformował o dużych zniszczeniach. Kuchnia, spiżarnia i biura od strony Ministerstwa Skarbu zostały zburzone. Poszliśmy tam, aby obejrzeć straty. Zniszczenie było całkowite. Bomba spadła 50 jardów dalej na Ministerstwo Skarbu, a wybuch zamienił dużą, starannie utrzymaną kuchnię w kupę gruzu i pyłu. Ogromna tafla szkła okiennego rozszczepiona na ostre drzazgi rozsypała się po całym pomieszczeniu i gdyby byli tam ludzie, odłamki pocięłyby ich na kawałki. Ale na szczęście moje przeczucie, które przecież mogłem zlekceważyć, przyszło w samą porę. Podziemny schron pod dziedzińcami Ministerstwa Skarbu uległ całkowitemu zniszczeniu. Zginęło czterech strażników Home Guard dyżurujących w nocy. Wszyscy inni zostali przysypani tonami gruzów i nie wiedzieliśmy, kto zginął. W miarę jak nalot się wzmagał, włożyliśmy hełmy i wyszliśmy na zewnątrz, by z dachu „Aneksu" zobaczyć, co się dzieje. Zanim jednak to zrobiliśmy, nie mogłem się powstrzymać przed zabraniem ze schronu pani Landemare i innych osób, aby obejrzeli swoją kuchnię. Byli przerażeni widokiem tej ruiny, lecz przede wszystkim z powodu ogólnego bałaganu! Archie i ja weszliśmy na kopułę jednego z budynków „Aneksu". Noc była jasna i daleko rozciągał się widok na Londyn. Wyglądało na to, że większa część Pall Mailu stoi w ogniu.

30

OSAMOTNIENI

Widać było przynajmniej pięć dużych pożarów, a inne na St. James's Street i na Piccadilly. Dalej za rzeką, w przeciwnym kierunku, również paliło się w wielu miejscach. Lecz najbardziej wyrazistym płomieniem płonął Pall Mail. Stopniowo atak zamierał, i wkrótce usłyszeliśmy sygnał odwołania alarmu. Pozostały tylko pożary. Zeszliśmy na dół do moich nowych apartamentów na pierwszym piętrze „Aneksu" i tam spotkaliśmy kapitana Davida Margessona, głównego whipa*, który miał zwyczaj zamieszkiwania w klubie Carlton. Powiedział nam, że klub został doszczętnie zniszczony i rzeczywiście, sądząc z rozmieszczenia pożarów, nam się też wydawało, że został trafiony. Przebywał tam razem z 250 osobami, które stanowili członkowie klubu i personel. Na klub spadła ciężka bomba. Cała fasada i masywne zwieńczenie muru od strony Pall Mailu runęło na ulicę, miażdżąc jego samochód, zaparkowany w pobliżu drzwi frontowych. W palarni, gdzie było pełno ludzi, zawalił się sufit. Kiedy następnego dnia oglądałem te ruiny, wydawało się nieprawdopodobne, że tak wielu ludzi uszło z życiem. Jakimś cudem wszyscy zdołali się wyczołgać spod gruzów i chociaż było wielu rannych, to nikt nie zginął. Kiedy po pewnym czasie fakty te zostały przedstawione rządowi, jeden z kolegów, laburzysta, dowcipnie skomentował: „złego diabli nie biorą". Pan Quintin Hogg wyniósł z ruin swego ojca, byłego lorda kanclerza, tak jak Eneasz uratował ojca z ruin Troi. Margesson nie miał gdzie spać, więc znaleźliśmy mu koc i łóżko w podziemiach „Aneksu". Wszystko to razem złożyło się na dość upiorny wieczór, ale biorąc pod uwagę ogrom zniszczeń, zadziwiającym było, że zginęło nie więcej niż 500 osób, a rannych zostało parę tysięcy.

* Urząd tzw. „whipa" („naganiacza"), czyli głównego rzecznika dyscypliny partyjnej, istnieje zarówno w partii rządzącej, jak i opozycyjnej. Do najważniejszych obowiązków whipa partii rządzącej należy zapewnienie większości w czasie głosowania w Izbie Gmin.

BLITZKRIEG

-

WOJNA

BŁYSKAWICZNA

31

Pewnego dnia po lunchu na Downing Street 10 odwiedził mnie kanclerz skarbu, pan Kingsley Wood i nagle usłyszeliśmy bardzo głośną eksplozję po drugiej stronie rzeki, w południowym Londynie. Pojechaliśmy zobaczyć, co się stało. Bomba spadła na Peckham. Była to prawdopodobnie bardzo duża mina lądowa. Całkowicie zniszczyła lub wypaliła 20 czy 30 małych, trzypiętrowych domów, i spowodowała olbrzymią wyrwę na terenie tej ubogiej dzielnicy. Już zdążono zatknąć małe, smutne flagi państwowe na ruinach. Gdy rozpoznano mój samochód z różnych stron nadbiegli ludzie i natychmiast zebrał się ponad tysięczny tłum. Wszyscy byli bardzo entuzjastycznie nastawieni. Tłoczyli się wokół, chcąc zademonstrować mi swoje uczucia przyjaźni. Byłem tak wzruszony, że rozpłakałem się. Ismay, który mi towarzyszył, zapamiętał słowa starej kobiety, która rzekła: „Widzicie, on się naprawdę przejmuje. On płacze." Nie były to łzy żalu, lecz podziwu i uznania dla nich. „Proszę popatrzeć tutaj" - mówili ludzie, prowadząc mnie w sam środek ruin. Był tam olbrzymi krater o średnicy około 40 jardów, głęboki na 20 stóp. Na samym brzegu stał przechylony schron Andersona. Przy wykrzywionych drzwiach zostaliśmy powitani przez młodego mężczyznę, jego żonę i troje dzieci, którzy wyszli z tego bez szwanku, chociaż byli jeszcze w szoku. W momencie wybuchu znajdowali się w schronie. Nie byli w stanie opowiedzieć o swoich doświadczeniach. Lecz wytrzymali i byli z tego dumni. Sąsiedzi traktowali ich z zazdrosną ciekawością. Kiedy wróciliśmy do samochodu, wśród sponiewieranego, umęczonego tłumu zapanował wojowniczy nastrój. „Odpłaćcie im tym samym!" - krzyczeli ludzie. „Zróbcie im to samo!" Poprzysięgłem sobie, że ich życzeniom stanie się zadość; i to przyrzeczenie zostało z pewnością dotrzymane. Dług został spłacony dziesięciokrotnie, a może nawet i dwudziestokrotnie poprzez druzgocące, prowadzone planowo i konsekwentnie bombardowania niemieckich miast, wzmagające się w miarę rozwoju naszych sił powietrznych; bomby były coraz cięższe, a wybuchy potężniejsze. Z pewnością wróg dostał za swoje. Niestety, biedna ludzkość!

32

OSAMOTNIENI

Innym razem odwiedziłem Ramsgate. Nastąpił nalot i zaprowadzono mnie do jednego z dużych tuneli, gdzie mieszkało na stałe sporo ludzi. Kiedy wyszliśmy po jakimś kwadransie, zobaczyliśmy jeszcze dymiące zgliszcza. Trafiony został mały hotelik obok. Nikt nie ucierpiał, ale z hotelu pozostała sterta potłuczonych naczyń i roztrzaskanych mebli. Właściciel, jego żona, kucharze i kelnerki - wszyscy płakali. Co się stało z ich domem? Z czego teraz będą żyli? Natychmiast podjąłem postanowienie. W drodze powrotnej pociągiem podyktowałem list do ministra skarbu, wykładając zasadę, że wszystkie szkody powstałe w wyniku działań nieprzyjaciela muszą zostać pokryte przez państwo i że odszkodowania muszą być wypłacane natychmiast w całości. W ten sposób ciężar zniszczeń wojennych zostałby równomiernie rozłożony na cały naród. Kingsley Wood całkiem słusznie niepokoił się bezterminowym charakterem tego zobowiązania. Lecz ja naciskałem mocno i w ciągu dwóch tygodni powstał plan ubezpieczeń, który potem odegrał znaczącą rolę. Tłumacząc to w Parlamencie 5 września, powiedziałem: Jest dla mnie sprawą bardzo bolesną widzieć - czego doświadczyłem w czasie moich ostatnich podróży po kraju - jak brytyjski dom czy przedsiębiorstwo legły w gruzach, zniszczone przez ogień nieprzyjaciela, i obserwować jak bez przekonania zapewniamy, że robimy wszystko, aby rozłożyć ten ciężar, by wszyscy partycypowali w kosztach. Zniszczenie mienia spowodowane działaniami nieprzyjaciela należy rozpatrywać na zupełnie innym gruncie prawnym niż pozostałe straty czy zniszczenia wojenne, ponieważ państwo podjęło się zadania obrony życia i własności swoich poddanych przed agresją z zewnątrz. Dopóki opinia publiczna i Parlament nie zechcą wyraźnie oddzielić zniszczeń spowodowanych przez ogień nieprzyjaciela od innych form strat wojennych, nie możemy się podjąć tej sprawy; inaczej otworzylibyśmy pole roszczeń, które nie miałyby granic. Jednakowoż gdybyśmy wszyscy podjęli się realizacji takiego projektu, który zapewniłby pełne zabezpieczenie lub przynajmniej jakieś minimum każdemu obywatelowi na wypadek zniszczeń wojennych od

BLITZKRIEG

-

WOJNA

BŁYSKAWICZNA

33

bomb czy pocisków, dałoby to solidne podstawy zaufania do naszego sposobu prowadzenia wojny.

Ministerstwo Skarbu było planem ubezpieczeń szalenie poruszone. Najpierw wyrażało przekonanie, że to spowoduje jego ruinę, ale gdy minął maj 1941 r. i przez prawie trzy lata nie było nalotów, a ministerstwo zaczęło zarabiać dużo pieniędzy, uznano plan za przezorny i godny prawdziwego męża stanu. W późniejszym okresie wojny, gdy pojawiły się „bomby latające" i rakiety, rachunki przechyliły się w drugą stronę i faktycznie wypłacono aż 890 milionów, co mnie osobiście bardzo cieszy.

W tym czasie zdaliśmy sobie sprawę, że Londyn - wyłączając solidne, nowoczesne budynki - wkrótce zamieni się w stertę gruzów. Bardzo niepokoił mnie los londyńczyków, z których większość pozostała w mieście, decydując się na ryzyko. W szybkim tempie powstawały schrony z cegły i z betonu. Wielu ludziom dawało schronienie metro. Było kilka dużych schronów, niektóre z nich mogły pomieścić 7 tysięcy ludzi, którzy obozowali tam noc w noc, nie zdając sobie sprawy, co by było, gdyby zostali bezpośrednio trafieni. Kazałem wybudować w nich poprzeczne dźwigary z cegieł w jak najszybszym tempie. Na temat metra powstała różnica zdań, którą w końcu rozwiązano w sposób kompromisowy. Premier do sir Edwarda Bridgesa, ministra spraw wewnętrznych i ministra transportu

21 września 1940

1. Kiedy któregoś dnia na posiedzeniu Gabinetu zapytałem, dlaczego nie można do pewnego stopnia wykorzystać metra jako schronów, nawet kosztem ograniczenia jego zdolności transportowych, zapewniono mnie, że byłoby to wysoce niepożądane, i że cala sprawa była już wnikliwie rozpatrywana. Teraz dowiaduję się, że metro w Aldwych ma być użyte jako schron. Proszę o dalsze informacje na ten temat i wyjaśnienie, co spowodowało odrzucenie poprzednich mocnych argumentów. 2. Nadal popieram pomysł szerokiego zastosowania metra, przez co rozumiem nie tylko stacje, ale również odcinki kolejowe. Proszę

34

OSAMOTNIENI

o krótki raport, określający, ilu ludzi może się zmieścić w różnych sektorach. Jakie zmiany strukturalne byłyby konieczne, aby przystosować te sektory do nowej roli? Czy prawdą jest, na przykład, że w samym Aldwych można zmieścić 750 tysięcy ludzi? Możliwe, że będziemy musieli rozważyć wzajemne relacje między komunikacją a schronem. 3. Oczekuję sprawozdania ministra spraw wewnętrznych co do linii postępowania wobec następujących zagadnień: a) budowa dalszych schronów, b) umocnienie istniejących piwnic, c) opróżnianie piwnic i dostępnych pomieszczeń, d) bardzo ważne - przydzielanie stałych miejsc większej części ludności poprzez wprowadzenie biletów, aby w ten sposób uniknąć stłoczenia. W tej nowej fazie wojny sprawą bardzo istotną stało się egzekwowanie maksymalnej wydajności pracy nie tylko w fabrykach, ale głównie w urzędach, które znalazły się w strefie bombardowania, zarówno dniem jak i nocą. Na początku, gdy tylko syreny zawyły na alarm, wszyscy pracownicy kilkunastu ministerstw byli formowani w grupy i sprowadzani do piwnic, niezależnie od stanu i przeznaczenia tych pomieszczeń. Sprawność i dokładność, z jaką przeprowadzano te operacje, traktowano nawet z pewną dumą, choć w wielu przypadkach alarm dotyczył akcji nie przekraczającej nalotu pół tuzina samolotów, a czasem tylko jednego. Bywało i tak, że nie przylatywały w ogóle. Często drobny nalot potrafił unieruchomić w ciągu godziny cały aparat wykonawczy i administracyjny w Londynie. Wobec tego zaproponowałem dźwięk syreny na „Alert" w odróżnieniu od dźwięku na „Alarm", który miał być użyty tylko wtedy, gdy obserwatorzy na dachach zameldowali „bezpośrednie niebezpieczeństwo", co oznaczało, że nieprzyjaciel faktycznie nadleciał lub jest bardzo blisko. Aby wprowadzić ostrą dyscyplinę pracy w czasie powtarzających się dziennych ataków, zażądałem cotygodniowych raportów o ilości godzin spędzonych w schronach przez personel poszczególnych urzędów.

BLITZKRIEG

-

WOJNA

BŁYSKAWICZNA

35

Premier do sir Edwarda Bridgesa i generała Ismaya 17 września 1940 Proszę o meldunek, do jutra wieczorem, odnośnie liczby godzin spędzonych w schronach i kryjówkach przez pracowników głównych londyńskich urzędów z powodu alarmu powietrznego w dniu 16 września. Generał Ismay powinien się dowiedzieć, jaki jest pogląd Ministerstwa Lotnictwa i dowództwa lotnictwa myśliwskiego na propozycję, aby nie dawać czerwonego sygnału w chwili, gdy tyłko dwa, czy trzy samoloty zbliżają się do Londynu. Premier do sir Horace 'a Wilsona i sir Edwarda Bridgesa 19 września 1940. Proszę o dalsze dane na temat czasu straconego w biurach rządowych z powodu alarmów przeciwlotniczych z 17 i 18 i odtąd codziennie ze wszystkich ministerstw, łącznie z siłami zbrojnymi. Dane te będą jednocześnie rozsyłane kierownikom wszystkich urzędów i w ten sposób będzie można ocenić, kto najlepiej pracuje. Jeżeli któregoś dnia nie wszystkie raporty zostaną dostarczone, to trzeba rozesłać te, które mamy.

To przemówiło wszystkim do ambicji. Dostarczono osiem takich raportów. Najzabawniejsze było to, że siły zbrojne przez jakiś czas zajmowały najgorsze miejsce. Nieco obrażone, ale jednak zmobilizowane postarały się szybko o odpowiednią dla siebie lokatę. Strata czasu pracy we wszystkich urzędach została zmniejszona do minimum. Wkrótce nasze myśliwce spowodowały, że naloty dzienne stały się dla wroga zbyt kosztowne i ten etap mieliśmy już za sobą. Pomimo bezustannych alertów i alarmów prawie żaden urząd nie został trafiony w dzień, gdy byli tam ludzie, i nikt nie zginął. Lecz ileż cennego czasu można było stracić, gdyby sztaby wykazały się jakąkolwiek słabością lub też zostały poprowadzone w złym kierunku! Już 1 września, zanim zaczęły się ciężkie naloty nocą, zwróciłem się do ministra spraw wewnętrznych i do innych ministrów.

36

OSAMOTNIENI

ALARMY PRZECIWLOTNICZE I ŚRODKI OSTROŻNOŚCI

1. Obecny system alarmów przeciwlotniczych został zaprojektowany na wypadek sporadycznych nalotów masowych na konkretne cele, ale nie na fale nadchodzące kilka razy dziennie, a tym bardziej nie na rzadkie bombardowania nocne. Nie możemy pozwolić na to, aby wielka część kraju pozostawała sparaliżowana przez kilka godzin dziennie, a co noc doprowadzana do szału. Nie można dopuścić, aby wróg przeszkadzał naszemu wysiłkowi wojennemu, zatrzymując pracę w fabrykach, których nie był w stanie zniszczyć. 2. W związku z tym należy wprowadzić nowy system ostrzegawczy: Alert Alarm Odwołanie Alert nie powinien przerywać normalnego toku życia na otwartym terenie. Jedynie ci, którzy nie wykonują pracy dla kraju, mogą - jeżeli chcą - schronić się i zabrać swoje dzieci w bezpieczne miejsce. Lecz generalnie wszyscy powinni się nauczyć, i naprawdę nauczą się, przystosowania do niebezpieczeństwa i zachowania tylko takich środków ostrożności, które będą zgodne z ich obowiązkami i będą wynikały z temperamentu. 3. Należy zwiększyć personel podstawowych służb przeciwlotniczych, ale nie powinno się wzywać wszystkich, tak jak obecnie podczas alarmu. We wszystkich fabrykach pracujących dla potrzeb wojennych należy rozwinąć system obserwacji, który powinien działać od chwili ogłoszenia alertu; obserwatorzy mieliby pełną władzę ogłaszania alarmu dla fabryki czy biura. Alert w ciągu dnia może być sygnalizowany wciąganiem żółtych flag przez specjalnie upoważnionych do tego strażników. W nocy można zastosować migające, żółte (a może czerwone) światła. Należy rozważyć użycie światła elektrycznego oraz możliwość specjalnych sygnałów telefonicznych. 4. Alarm oznacza bezpośredni rozkaz: „Kryj się" oraz pełną obsadę wszystkich stanowisk przeciwlotniczych. Będzie to pra-

BLITZKRIEG

-

WOJNA

BŁYSKAWICZNA

37

wdopodobnie jednoczesne z faktycznym atakiem lub nieznacznie go wyprzedzi. Postępowanie w każdym przypadku musi podlegać uwarunkowaniom lokalnym. Sygnałem na alarm będzie syrena. Prawdopodobnie uzupełnienie jej sygnałem świetlnym czy telefonicznym nie jest potrzebne. 5. Sygnał odwołania alarmu może być taki jak obecnie. Jeśli alert trwa nadal, flagi pozostają na swoich miejscach, natomiast gdy atak się skończy, należy te znaki usunąć. Użycie sygnałów alertu i alarmu może być różne w różnych częściach kraju. W rejonach częstych ataków, takich jak: wschodni Kent, południowy i południowo-wschodni Londyn, południowo-wschodnia Anglia, Birmingham, Derby, Liverpool, Bristol i w paru innych miejscach, alert będzie na porządku dziennym. Alarm oznaczać będzie rzeczywisty atak. Dotyczy to również dzielnicy Whitehall. W innych częściach kraju mniej oszczędne użycie alarmu może być uzasadnione koniecznością utrzymania czujności służb przeciwlotniczych. 6. W biurach rządowych w Londynie nie należy nikogo zmuszać do krycia się, aż do momentu prawdziwego ataku, sygnalizowanego przez syrenę alarmową. Nikt nie powinien przestać pracować, gdy Londyn znajduje się w stanie alertu.

Musiałem nadać bieg sprawie syren, czy też „wycia Banshee", jak je nazwałem w Parlamencie. Premier do ministra spraw wewnętrznych i do innych zainteresowanych 14 września 1940 Obiecałem Parlamentowi, że w czasie minionego tygodnia zostaną opracowane nowe regulacje na temat alarmów przeciwlotniczych, syren, gwizdków, etc. Jednak nasilenie się nalotów spowodowało, że wyeliminowanie syren jest w tej chwili niemożliwe. Mimo to chciałbym otrzymać krótką notatkę na temat tego, jakie przyjęto postępowanie w minionym tygodniu.

38

OSAMOTNIENI

Odczuwaliśmy wielkie współczucie dla wszystkich nieszczęsnych ludzi, których większość w swoich małych domkach nie miała nic pewnego nad głową. Premier do ministra spraw wewnętrznych 3 września 1940 Pomimo braku materiałów należy dołożyć wszelkich starań, aby pomóc ludziom w osuszeniu schronów Andersona, które przysporzyły Panu uznania, i zbudować w nich podłogi przeciw zimowym deszczom. Cegły postawione na sztorc obok siebie, bez zaprawy, przykryte linoleum byłyby bardzo dobre, ale musi być również odpływ i dren. Jestem gotów Panu pomóc w opracowaniu planu realizacji tego przedsięwzięcia. Można ogłosić instrukcje przez radio i oczywiście powinni zostać w to włączeni regionalni komisarze i władze lokalne. Proszę o propozycje. Premier do generała Ismaya i do kancelarii tajnej 11 września 1940 Proszę zebrać raporty o wpływie ataków lotniczych na: a) dostawy i rozprowadzenie żywności, b) liczbę bezdomnych, c) wyczerpanie personelu Straży Pożarnej, d) odprowadzanie ścieków w Londynie, d) gaz i elektryczność, f) dostawy wody na terenie Londynu. g) General Ismay winien się dowiedzieć, jaki jest praktyczny wpływ bombardowań na produkcję w Woolwich. Proszę zapoznać się również z raportem Ministerstwa Zaopatrzenia. Premier do sir Edwarda Bridgesa 12 września 1940 Proszę uprzejmie o przekazanie Gabinetowi i ministrom mojej sugestii, dotyczącej przesunięcia godzin naszych posiłków. Lunch powinien być o 1 po południu, a godziny posiedzeń Gabinetu przesunięte o pół godziny do przodu. W zasadzie byłoby wygodnie, gdybyśmy jedli kolację wcześniej, powiedzmy o 7.15 wieczorem. W następnych kilku tygodniach, gdy tylko osłona myśliwców zostanie wycofana, możemy się spodziewać ciężkich bombardowań. Ponieważ dzień jest coraz krótszy, dobrze by było, gdyby personel i służba mogli dotrzeć w bezpieczne miejsca przed zapadnięciem zmroku. Jednocześnie prosi się ministrów, aby zorganizowali sobie pracę w bezpiecznych miejscach podczas nocnych nalotów, szczególnie zaś jeśli chodzi o miejsca do spania, aby nie byli niczym niepokojeni.

BLITZKRIEG

-

WOJNA

BŁYSKAWICZNA

39

Mam zamiar zaproponować Parlamentowi, gdy zbierze się o zwykłej porze we wtorek, aby posiedzenia rozpoczynały się o godzinie 11 i kończyły o 4 lub 5 po południu. Mam nadzieję, iż pozwoli to członkom Parlamentu dotrzeć do swoich domów i schronów za dnia. Musimy się przystosować do tych warunków, które się pewnie jeszcze zaostrzą. Może się rzeczywiście okazać, że będziemy musieli przesunąć czas urzędowania jeszcze o pół godziny, w miarę jak dni stają się krótsze.

Parlament także potrzebował ustaleń na temat prowadzenia swych prac w tych niebezpiecznych dniach. Członkowie uważali, że ich obowiązkiem jest dawać dobry przykład. Było to prawidłowe, ale mogło zajść za daleko; musiałem perswadować Izbie Gmin, aby przestrzegano zwykłego rozsądku i dostosowywano się do istniejących warunków. Na tajnej sesji przekonałem ich o konieczności zachowania niezbędnych środków ostrożności. Zgodzili się ze mną, że nie należy podawać dni i godzin posiedzeń, a obrady zawieszać, gdy obserwatorzy zameldują przewodniczącemu Izby o bezpośrednim niebezpieczeństwie. Wówczas wszyscy przykładnie schodziliby na dół do ciasnych i zatłoczonych schronów. Pozostanie to na zawsze chwałą brytyjskiego Parlamentu, że działał bez przerwy przez cały ten okres. Członkowie Izby Gmin są bardzo wyczuleni na te sprawy i można było bardzo łatwo urazić ich uczucia, nie doceniając owych nastrojów. Kiedy jedna sala została uszkodzona, przenosili się do innej, a ja robiłem wszystko, aby ich przekonać o potrzebie przestrzegania podstawowych zasad ostrożności. Ich wędrówki Zostaną opisane w innym miejscu. Krótko mówiąc: wszyscy zachowywali się z godnością i rozsądkiem. Szczęściem, że kilka miesięcy później jedna z sal Parlamentu została doszczętnie zniszczoną w nocy, gdy była pusta. W miarę, jak coraz skutecznej znosiliśmy dzienne naloty, zmienialiśmy naszą sytuację na lepszą. Lecz przez pierwsze kilka miesięcy nie opuszczało mnie uczucie niepokoju o bezpieczeństwo Parlamentu. Wolny, suwerenny Parlament wybrany w wyborach powszechnych, zdolny zdymisjonować w każdej chwili rząd, ale dumny z tego, że może go popierać w tych najczarniej-

40

OSAMOTNIENI

szych dniach, stał kością w gardle nieprzyjacielowi. Zwycięstwo jednak należało do nas. Wątpię, aby jakikolwiek dyktator posiadał tyle władzy nad całym państwem, jak brytyjski Gabinet Wojenny nad swoim. Kiedy wyrażaliśmy jakiekolwiek życzenia, byliśmy popierani przez społeczeństwo i chętnie słuchani przez wszystkich, choć nigdy nie staraliśmy się ograniczać prawa do krytyki. Ci zaś, którzy krytykowali, respektowali zawsze interes narodowy. Kiedy od czasu do czasu występowali przeciw nam, Izby przegłosowywały ich większością głosów, w odróżnieniu od metod totalitarnych, bez żadnych nacisków, interwencji policji czy tajnych służb. Dumni byliśmy z tego, że demokracja parlamentarna, czy jak tam nazwać nasze życie publiczne, może przetrzymać, przezwyciężyć i przetrwać wszystkie próby. Nawet groźba utraty życia nie zniechęcała parlamentarzystów, ale szczęśliwie udało im się uniknąć tego losu.

ROZDZIAŁ

„LONDYN

TO

XVIII

WYTRZYMA"

Upór i pogoda ducha - Amerykanie pełni woli walki i pomocy - System kanalizacji w Londynie - Niebezpieczeństwo epidemii - Rozbite okna - Bomby z opóźnionym zapłonem - Notatki o rozbrajaniu niewybuchów - Oddziały ds. niewybuchów (UXB) -Niebezpieczeństwo opanowane - Ciężkie miny spadochronowe - Problem odwetu - Porównanie późniejszych doświadczeń niemieckich z naszymi - Bezpieczna siedziba dla rządu - Próbna przeprowadzka do „Paddocku" Herbert Morrison zastępuje Johna Andersom na stanowisku ministra spraw wewnętrznych - Ataki za pomocą bomb zapalających - Państwowa Służba Straży Pożarnej - Obrona Cywilna jako czwarty rodzaj sił zbrojnych - Londyn jest niezłomny - Trwałe rozwiązania zapewniające funkcjonowanie machiny wojennej - Jestem bezpieczny w podziemiach Piccadilly - Powrót do „Aneksu" - Kolejna zmiana w taktyce wroga - Miasta na prowincji - Coventry - Birmingham Ataki na porty - Wielki pożar Londynu, 29 grudnia 1940 - Król pozostaje w pałacu Buckingham - Pomocne działania Jego Królewskiej Mości - Rozważania na temat przyszłości.

B

yły to czasy, gdy Anglicy, a szczególnie londyńczycy, którzy zajmują honorowe miejsce, stanęli na wysokości zadania. Zdecydowani w oporze, nie tracąc pogody ducha, gotowi nieść pomoc innym, z charakterystyczną dla ludzi wolnych ufnością przystosowali się do tego nowego, dziwnego życia, z jego wszystkimi koszmarami i niedogodnościami. Pewnego wieczoru, gdy wyjeżdżałem na inspekcję wschodniego wybrzeża, w drodze do Kings Cross odezwały się syreny, ulice zaczęły pustoszeć i została tylko długa kolejka zmęczonych, bladych ludzi czekających na ostatni autobus. W powie-

42

OSAMOTNIENI

trzu wisiała jesienna mgła. Mżyło i było przejmująco zimno. Nadchodziła noc, a z nią nadciągał wróg. Z bólem uświadomiłem sobie to napięcie i cierpienie, odczuwane przez wszystkich w największej stolicy świata. Jak długo będzie to trwało? Ile jeszcze możemy znieść? Jakie są granice wytrzymałości? Jaki wpływ będzie miało to wyczerpanie na nasz wojenny wysiłek?* Po drugiej stronie Atlantyku przedłużające się bombardowania Londynu, a później innych miast i portów morskich wznieciły falę współczucia w Stanach Zjednoczonych, silniejszą niż kiedykolwiek przedtem w całym anglojęzycznym świecie. Serca Amerykanów przepełnione były gniewem i chęcią walki, a najbardziej odnosiło się to do prezydenta Roosevelta. Temperatura w Stanach Zjednoczonych stale rosła. Czułem poparcie milionów mężczyzn i kobiet pragnących dzielić z nami cierpienia, pałających chęcią walki. Wielu Amerykanów, którzy mogli się przedostać, przybyło do Anglii, przywożąc ze sobą dary, na jakie ich było stać. Szacunek, uznanie, przyjaźń i poczucie wspólnoty były dla nas wówczas bardzo cenne. Jednak to był dopiero wrzesień, a przed nami wiele miesięcy tej koszmarnej egzystencji. Pod presją bombardowań powstawały coraz to nowe schrony i umocnienia. Martwiłem się głównie z trzech powodów. Pierwszy to kanalizacja. Dla 6 - 7 milionów ludzi znajdujących się na ogromnym zabudowanym obszarze, zbombardowanie i zniszczenie urządzeń wodno-kanalizacyjnych staje się sprawą nad wyraz niebezpieczną. Czy uda nam się utrzymać system kanalizacji? Czy zdołamy się ustrzec przed zarazą? Co się stanie, gdy ścieki dostaną się do sieci wodociągowej? Faktycznie, na początku października główny kolektor ścieków został zniszczo* Pewnej nocy, wracając do „Aneksu", usłyszałem ogromny huk: niedaleko coś wybuchło. Zobaczyłem w ciemności siedmiu czy ośmiu ludzi Home Guard zebranych koło wejścia, byli na dyżurze czy też robili obchód. Wymieniliśmy pozdrowienia i jeden z nich, duży mężczyzna powiedział: „To jest wspaniałe życie, bylebyśmy tylko się nie załamali." (przyp. oryg.).

„LONDYN

TO

WYTRZYMA"

43

ny i trzeba było spuszczać wszystko do Tamizy, która śmierdziała najpierw ściekami, a potem chemikaliami, wpuszczonymi do niej w ogromnych ilościach w celu odkażenia wody. Lecz wszystko to zostało opanowane. Po drugie, obawiałem się, że przebywanie w długie noce i dni milionów ludzi w zatłoczonych ulicznych schronach - narażonych na przeciągi - spowoduje epidemie grypy, dyfterytu, kataru, itp. Lecz natura sama znalazła na to radę. Człowiek jest zwierzęciem stadnym i okazuje się, że te złośliwe mikroby, które wdycha, zwalaczają się same i neutralizują. Pożerają się nawzajem, a człowiek pozostaje nietknięty. Jeżeli nie jest to naukowo uznana prawidłowość, to w każdym razie sprawdza się w życiu. Fakt pozostaje faktem, że w czasie tej ostrej zimy zdrowie londyńczyków było lepsze niż przeciętnie. Co więcej, okazuje się, że gdy ludzie mają jasno określony cel, wzrasta ich wytrzymałość na ból i cierpienie aż do granic możliwości. Moim trzecim zmartwieniem był deficyt szkła. Zdarzało się, że całe ulice miały wybite szyby w oknach przez podmuch jednej bomby. Z niepokojem zasięgałem informacji na ten temat i nawet zaproponowałem natychmiastowe wstrzymanie całego eksportu szkła. Jednak fakty i liczby uspokoiły moje obawy, i to niebezpieczeństwo zostało również zażegnane.

W połowie września użyto przeciwko nam nowej, niszczącej formy ataku. Duże ilości bomb z opóźnionym zapłonem były teraz zrzucane na Anglię i stało się to ogromnym problemem. Długie odcinki linii kolejowych, ważne węzły komunikacyjne, dojazdy do kluczowych fabryk, lotniska i główne szlaki transportowe zostały na jakiś czas zablokowane i wyłączone z użycia. Bomby trzeba było wykopywać i detonować albo rozbrajać. Było to zadanie szalenie niebezpieczne, szczególnie na początku, gdy wypracowywaliśmy środki i metody, bez jakichkolwiek decydujących doświadczeń. Opisałem już w I tomie dramatyczną historię rozbrajania miny magnetycznej, teraz ta forma osobistego poświęcenia stała się niemal powszechna. Zawsze interesowałem się zapalnikiem o opóźnionym działaniu,

44

OSAMOTNIENI

z którym po raz pierwszy zetknąłem się w 1918 r., kiedy to Niemcy użyli go na dużą skalę, żeby nie dopuścić nas do korzystania z kolei, za pomocą której planowaliśmy natarcie. Zachęcałem do j e g o użycia zarówno w Norwegii, jak i na Kanale Kilońskim. Nie ulega wątpliwości, że jest to bardzo skuteczny środek wojenny z powodu przedłużającej się niepewności. Teraz sami mieliśmy poznać j e g o smak. Założono specjalną organizację, która miała zająć się t y m problemem. Przewodził j e j generał King, oficer o wysokich umiejętnościach, z którym osobiście rozmawiałem w Cheąuers. Wkrótce potem przekazał swoje zadania generałowi Taylorowi. Ja ze swej strony starałem się inspirować i pobudzać te prace. Premier do ministra wojny 13 września 1940 Jak już wczoraj powiedziałem Panu przez telefon, należy bardzo pilnie zająć się sprawą niewybuchów w Londynie, a szczególnie na kolei. Przestoje spowodowane niewybuchami, zatłoczenie na stacjach rozrządowych - wszystko to staje się bardzo uciążliwe. Dobrze by było sprowadzić, zarówno z północy jak i z zachodu, oddziały do oczyszczania terenu i jak najszybciej powiększyć organizację generała Kinga. Trzeba to zaplanować na taką skalę, abyśmy mogli poradzić sobie z tym zagrożeniem, które wkrótce może stać się jeszcze poważniejsze. Premier do ministra zaopatrzenia 21 września 1940 Szybkie pozbycie się niewybuchów jest teraz sprawą najwyższej wagi. Nierozwiązanie tego problemu może spowodować poważne reperkusje w produkcji samolotów i innych ważnych materiałów. Praca oddziałów usuwających niewybuchy musi być wspomagana przez wszelkiego rodzaju nowoczesny sprzęt. Pismo, jakie otrzymałem od ministra wojny, informuje o dokonywanych próbach, doświadczeniach i planowanym wyposażeniu tych oddziałów. Produkcji specjalistycznego sprzętu oraz następnym potrzebom, które z niej wynikają, należy przyznać pierwszeństwo wśród innych typów produkcji. Premier do ministra wojny 14 września 1940 Otrzymałem informację, iż w Stanach Zjednoczonych produkowany jest jakiś specjalny typ świdra, który może w ciągu niecałej godziny wywiercić dziurę takich rozmiarów, że wykonanie jej ręcznie zajęłoby dwa czy trzy dni.

„LONDYN

TO

WYTRZYMA"

45

Uważam, że powinien Pan rozpatrzyć zamówienie kilku sztuk tego urządzenia na użytek oddziałów usuwających bomby. Chodzi o to, aby dostać się do wnętrza bomby i jak najszybciej ją unieszkodliwić. Świdry te mogą być drogie, ale się spłacą wielokrotnie, ratując życie i mienie. Poza tym uważam, że jesteśmy winni tym odważnym ludziom to, aby zaopatrzyć ich w możliwie najlepszy sprzęt techniczny.

Premier do ministra wojny 28 września 1940 Dowiaduję się, że są już dostateczne dowody na to, iż system „trepanacji"* bomb z opóźnionym zapłonem jest bardzo skuteczny. Ze względu na poważne kłopoty, jakich przysparzają nam te bomby, chciałbym mieć pewność, że system jest stosowany na dużą skalę. Proszę o raport na temat rozmiarów zastosowania.

We wszystkich miastach, miasteczkach i dzielnicach powołano specjalne kompanie. Ochotnicy tłoczyli się, żeby wziąć udział w tej śmiertelnej grze. Organizowano zespoły, które albo miały szczęście, albo nie. Niektóre przetrwały tę fazę naszych zmagań. Inne wykonały 20, 30 czy nawet 40 misji, zanim dosięgła ich śmierć. Wszędzie, gdzie byłem, przedstawiano mi oddziały ds. niewybuchów. Twarze tych ludzi wydawały mi się inne od twarzy zwykłych ludzi, niezależnie od tego jak byli odważni i wierni. Byli zmęczeni. Twarze ich przenikał smutek, a zaciśnięte usta i żar w oczach mówiły o determinacji. Pisząc o naszych ciężkich czasach, mamy skłonność naudżywać słowa „ponury". Powinno być ono zarezerwowane dla ludzi z oddziałów do usuwania niewybuchów.** * Trepanacja polegała na wykonaniu otworu w obudowie bomby, który umożliwiał dotarcie do wnętrza i unieszkodliwienie ładunku wybuchowego (przyp. oryg.). ** Przy tak groźnych scenach opowiadanie dowcipów wydaje się niestosowne. Ale na wojnie humor żołnierski często odzwierciedla wewnętrzne napięcie. Oddział wykopywał bombę. Najlepszy specjalista zszedł w dół, żeby wykonać to delikatne zadanie, jakim jest rozbrojenie bomby. Nagle zawołał, żeby go wyciągać. No i koledzy go wydostali, złapali za ramiona i wlokąc za sobą, odbiegli szybko na odległość 50 czy 60 jardów, które przypuszczalnie dawały szansę przeżycia. Padli na ziemię, lecz nic się nie działo. Specjalista był bardzo zdenerwowany. Zbladł i brakowało mu tchu. Patrzyli na niego pytająco. „O Boże - powiedział wreszcie - tam był szczur!" (przyp. oryg.).

46

OSAMOTNIENI

Pamiętam oddział, który można potraktować jako symbol. Składał się z trzech osób - księcia Suffolk, jego prywatnej sekretarki i mocno starszawego już szofera. Nazwali się „Świętą Trójcą". Sława o ich odwadze i niezłomności rozeszła się szeroko. Rozbroili trzydzieści cztery niewybuchy - sprawnie, spokojnie, z uśmiechem na ustach. Ale trzydziesty piąty upomniał się o swoją należność. „Święta Trójca", z księciem Suffolk na czele, uleciała w niebiosa. Ale możemy być pewni, że tak jak dla Mr Valiant-for-truth, tak i dla nich „odezwały się po tamtej stronie wszystkie trąby". Bardzo szybko oddziały ds. niewybuchów opanowały sytuację, ale - niestety - poświęcając naszych najdzielniejszych ludzi. Po miesiącu napisałem: Premier do generała Ismaya

9 października 1940

Ostatnio mało się słyszy na temat bomby z opóźnionym zapłonem, która sprawiała kłopoty na początku września. Wygląda na to, że sprawy w tej dziedzinie trochę się uspokoiły. Proszę o sprawozdanie, ile bomb ostatnio zrzucono, ile rozbrojono, a ile nadal pozostaje jako zagrożenie. Czy ulga, jaką odczuwamy, spowodowana jest tym, że nieprzyjaciel ich nie zrzuca, czy tym, że ulepszyliśmy nasze metody ich rozbrajania?

Odpowiedź była pocieszająca.

Mniej więcej w tym samym czasie nieprzyjaciel zaczął zrzucać na spadochronach miny morskie, które z powodu wagi i siły wybuchu przedtem nie były przewożone samolotami. Doszło do wielu strasznych eksplozji. Nie było przed nimi żadnej obrony, pozostawał jedynie odwet. Zarzucenie przez Niemców pozorów, że wojna w powietrzu ogranicza się tylko do celów wojskowych, sprowokowało do odwetu. Byłem za, lecz spotkałem się z wieloma postawami wyrażającymi skrupuły. Premier do zastępcy szefa sztabu lotnictwa

6 września 1940

Nigdy nie proponowałem żadnych odstępstw od naszych głównych zasad postępowania, ale uważam, że umocnilibyśmy nasze morale

„LONDYN TO WYTRZYMA"

47

w wyniku przeprowadzenia krótkich - dwie lub trzy noce w miesiącu - niespodziewanych i szeroko zakrojonych ataków na mniejsze miasta niemieckie. Społeczeństwu w Niemczech nie mówi się prawdy, a tam, gdzie nie było jeszcze naszych sił powietrznych, utwierdza się je zapewne w tym, że ich system obrony jest nie do pokonania. Należy brać wiele czynników pod uwagę, nie tylko techniczne. Mam nadzieję, że rozważy Pan moje życzenia i przy nadarzającej się okazji przedstawi mi propozycję ich urzeczywistnienia.

Do tych, którzy byli temu przeciwni, należał mój przyjaciel admirał Tom Phillips, zastępca szefa sztabu marynarki. Premier do generała Ismaya dla Komitetu Szefów Sztabu (dla admirała Phillipsa do wglądu) 19 września 1940 1. Kiedy opowiadaliśmy się przeciwko odwetowi na Niemcach, nie było to spowodowane jedynie przesłankami moralnymi. W chwili obecnej bardziej korzystne dla nas jest skoncentrowanie się na konkretnych celach o dużym znaczeniu militarnym. Co więcej, w masowych działaniach wojennych niedostatki nieprzyjaciela np. w zręczności żeglugi itp. jeszcze o niczym nie świadczą. 2. Jednak zrzucenie dużych min na spadochronach wykazuje, że nieprzyjaciel przestał zachowywać jakiekolwiek pozory, iż celem ataków są wyłącznie obiekty wojskowe - ponieważ z wysokości 5 tysięcy stóp nie można mieć najmniejszego pojęcia, w co się trafi. Jest to zatem dowód na celowe akty terroru wobec ludności cywilnej. Musimy się zastanowić, czy morale wroga jest w stanie wytrzymać to samo co my. To jest proste myślenie wojenne. 3. Skłaniam się do tego, żeby za każdą ciężką minę spuszczoną przez Niemców na nasz kraj, zrzucić taką samą na niemieckie miasta; i może byłoby dobrze ogłosić „czarną listę" miast wybranych do tego celu. Nie przypuszczam, żeby się im to spodobało, ale też nie widzę najmniejszego powodu, dla którego nie mieliby przeżywać okresu niepewności. 4. Czas i charakter ogłoszenia tego jest decyzją polityczną. Tymczasem chcę wiedzieć, kiedy będzie gotowy sprzęt, i proszę o informacje na ten temat. Niech oficerowie zaproponują jak najszybciej działania na szeroką skalę. Na kilka miast niemieckich, do tej pory nietkniętych, lepiej by było zrzucić miny spadochronowe, jeżeli zaś będziemy musieli użyć bomb powietrznych tysiącfuntowych, które

48

OSAMOTNIENI

mamy, aby nie dopuścić do zbyt dużego opóźnienia - proszę o przedstawienie mi tej sprawy. 5. Do soboty wieczorem chcę wiedzieć, jaka jest najostrzejsza forma proporcjonalnego odwetu wobec miast niemieckich za to, co nam Niemcy teraz robią za pomocą min spadochronowych. Dzisiaj dowiedzieliśmy się, że zrzucono ich 36, ale jutro może być 100. No więc, niech będzie 100, lecz proszę wobec tego przygotować plan akcji na takąż skalę do przeprowadzenia za, powiedzmy, tydzień czy dziesięć dni. Jeżeli to potrwa dłużej, trudno, ale proszę dopilnować, aby nie było żadnych przeszkód. 6. Oczekując na powyższe informacje, zgadzam się, że nie powinniśmy jęczeć ani lamentować w związku z tym, co się stało. Proszę o rzeczowe propozycje do wieczora w sobotę. Miesiąc później naciskałem na akcję odwetową, ale wciąż stawały na przeszkodzie nowe obiekcje natury moralnej i technicznej. Premier do ministra lotnictwa oraz szefa sztabu lotnictwa 16 października 1940 Widzę z raportów, że ostatniej nocy spadła duża ilość min lądowych, z których wiele jeszcze nie wybuchło, ale jest sporo szkód. Proszę o natychmiastowe propozycje skutecznego odwetu w stosunku do Niemiec. Poinformowano mnie, że jest możliwe przetransportowanie podobnych min do Niemiec, dywizjony chcą ich użyć, ale Ministerstwo Lotnictwa się nie zgadza. Mam nadzieję, iż moje życzenia i poglądy będą brane pod uwagę. Minęły już prawie trzy tygodnie od czasu, gdy zacząłem się domagać traktowania niemieckich obiektów wojskowych w taki sam sposób, w jaki oni nas traktują. Kto odpowiada za paraliżowanie tej akcji? Trudno jest porównać przeżycia londyńczyków na przełomie 1940 i 1941 r. z przeżyciami N i e m c ó w w ostatnich trzech latach wojny. W drugiej fazie b o m b y były potężniejsze, a naloty bardziej nasilone. Z drugiej strony długie przygotowania i dokładność niemiecka umożliwiły im zbudowanie kompletnego systemu schronów przeciwbombowych, do których zapędzano wszystkich z żelazną dyscypliną. Kiedy w końcu weszliśmy do Niemiec, okazało się, że miasta są kompletnie zrujnowane, ale solidniejsze budynki stoją wraz z przestronnymi podziemnymi

„LONDYN

TO

WYTRZYMA"

49

pasażami, gdzie mieszkańcy spali noc w noc, chociaż ich domy i mienie na powierzchni zostały zniszczone. W wielu wypadkach bomby trafiały już tylko w zwały gruzów. Natomiast w Londynie, chociaż ataki były nie mniej druzgocące, środki bezpieczeństwa rozwinięto w dużo mniejszej skali. Oprócz metra nie było naprawdę bezpiecznych miejsc, mieliśmy mało podziemi czy piwnic, które mogły wytrzymać bezpośrednie uderzenia. Praktycznie wszyscy mieszkańcy Londynu żyli i spali w domach lub w schronach Andersona pod ogniem nieprzyjaciela, podejmując to ryzyko po ciężkim dniu pracy z iście brytyjskim opanowaniem. Nawet jeden na tysiąc nie miał lepszego schronienia jak tylko przed podmuchem i odłamkami. Ale odporność psychiczna wzrastała razem z fizycznymi niedogodnościami. Oczywiście, gdyby bomby z 1943 r. zostały użyte na Londyn w roku 1940, popadlibyśmy w stan uniemożliwiający jakąkolwiek działalność. Jednak wszystko dzieje się po kolei i ma swój punkt odniesienia, i choć Londyn nie został zdobyty, to nikt nie ma prawa powiedzieć, że był nie do zdobycia. Nic albo bardzo mało zrobiono przed wojną, jak i w czasie jej fazy pozornej (IX 1939 - V 1940), aby przygotować odporną na bomby siedzibę, gdzie rząd mógłby pracować bez przeszkód. Sporządzono natomiast szczegółowe plany przeniesienia siedziby rządu poza miasto. W niektórych przypadkach nawet całe sekcje ministerstw przeniesiono do Harrogate, Bath, Cheltenham lub w inne miejsca. Na dużym obszarze zarekwirowano również pomieszczenia dla wszystkich ministrów i ważnych urzędników na wypadek ewakuacji z Londynu. Ale teraz, pod wpływem bombardowania, chęć i stanowczość - zarówno rządu jak Parlamentu - by pozostać w Londynie były niewątpliwe, a ja podzielałem te uczucia. Podobnie jak inni, często odbierałem dokonujące się zniszczenia jako tak przytłaczające, że należałoby zdecydować się na powszechną przeprowadzkę i rozproszenie. Jednak pod wpływem wydarzeń nasze reakcje przeczyły rozsądkowi.

50

OSAMOTNIENI

Premier do sir Edwarda Bridgesa, generała Ismaya lub pułkownika Jacoba oraz do kancelarii tajnej 14 września 1940 1. Nie brałem nigdy pod uwagę przeniesienia z Londynu wszystkich pracowników służb publicznych, oznaczonych kolorami czarnym i żółtym.* Decyzja taka byłaby szkodliwa, i zmusić nas do tego może jedynie fakt, że Londyn okaże się niemożliwy do zamieszkania. Co więcej, nowe siedziby zostałyby wkrótce rozpoznane i atakowane, a miejsc schronienia jest więcej w Londynie niż gdziekolwiek indziej. 2. Przeniesienie wysokich funkcjonariuszy z Whitehallu do „Paddocku", czy do innych warowni - to zupełnie inna sprawa. Musimy zapewnić harmonijne i sprawne funkcjonowanie ośrodków rządowych. Nie jest to możliwe w warunkach ciągłych nalotów. Przeniesienie zespołów Gabinetu Wojennego, sekretariatu Gabinetu Wojennego, Komitetu Szefów Sztabu oraz kwatery głównej Home Forces należy już planować, i można je rozpocząć na niewielką skalę. Ministrowie Gabinetu Wojennego powinni obejrzeć swoje kwatery w ,JPaddocku" i przygotować się na przeprowadzenie tam w najbliższym terminie. Należy ich zachęcić, aby spędzali tam noce, jeżeli chcą się wyspać, ale nie należy tego rozgłaszać. Musimy się spodziewać, że obszar Whitehall-Westminster może stać się w każdej chwili celem nasilonych ataków lotniczych. Zdezorganizowanie pracy rządu stanowi wstęp do zmasowanego ataku na nasz kraj. Jest to typowa dla Niemców metoda. Robili to wszędzie. Na pewno będą chcieli zrobić to i tutaj, gdzie tak łatwo można rozpoznać teren, a rzeka i wysokie budynki stanowią doskonałe punkty orientacyjne zarówno w nocy, jak i w dzień. Musimy zapobiec dezorganizacji pracy rządu. 3. Ruszanie z miejca Admiralicji nie jest na razie konieczne, jest dobrze zabezpieczona. Natomiast powinno być już gotowe do przeprowadzki Ministerstwo Lotnictwa, a Ministerstwo Wojny i Home Forces winny czynić przygotowania. * To były oznakowania oficjalne. Kolor żółty przypisano tym, którzy wykonywali prace mniej konieczne i dlatego ich ewakuacja mogła nastąpić wcześniej, niż oznaczonych kolorem czarnym. Ci ostatni musieli pozostawać w Londynie najdłużej jak tylko było można (przyp. oryg.).

„LONDYN

TO

WYTRZYMA"

51

4. Proszę natychmiast zgrać wszelkie środki konieczne do przeprowadzenia nie mniej niż dwustu, trzystu najważniejszych osób i ich bezpośrednich podwładnych do nowych kwater, oraz poinformować je jak to mają zrobić krok po kroku. Proszę mi to przygotować do niedzieli wieczorem, tak abym w poniedziałek mógł przedstawić Gabinetowi dobrze przemyślany plan. W poniedziałek Gabinet zbierze się albo w swojej sali, albo w pokoju wojennym, zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami.

W celu utrzymania rządu w Londynie, trzeba było przygotować różnego rodzaju budowle naziemne lub podziemne, gdzie władze wykonawcze wraz z tysiącami urzędników mogłyby pełnić swoje obowiązki. Taka twierdza dla Gabinetu Wojennego została już przygotowana w okolicy Hampstead, z biurami i sypialniami oraz środkami łączności telegraficznej i telefonicznej. Miała ona nazwę „Paddock". 29 września zarządziłem próbę generalną, aby każdy wiedział, jak postępować, w razie gdyby zrobiło się za gorąco. „Uważam, że jest sprawą ważną, aby „Paddock" został wypróbowany. Wobec tego w przyszły czwartek tam właśnie zbierze się Gabinet Wojenny. Jednocześnie inne urzędy powinny spróbować wstępnie przenieść tam swój podstawowy personel. O ile to możliwe, trzeba Gabinetowi i pozostałym osobom biorącym udział w posiedzeniu zapewnić lunch". Jak planowałem, odbyliśmy zebranie Gabinetu w „Paddocku", z dala od światła dziennego, a każdego ministra poproszono o dokonanie inspekcji swoich pomieszczeń do pracy i do spania. Uświetniliśmy tę okazję ożywionym lunchem, a następnie wróciliśmy do Whitehallu. Okazało się, że był to jedyny wypadek, gdy „Paddock" był wykorzystany przez ministrów. Ponad pokojem wojennym i biurami w podziemiach „Aneksu" istniało zabezpieczenie w postaci 6 stóp stali i betonu ze skomplikowanym systemem wentylacyjnym, wodociągowym i telefonicznym. Wszystkie biura znajdowały się grubo poniżej poziomu Tamizy, zaledwie 200 jardów od niej, i trzeba je było tak zabezpieczyć, aby przebywający tu ludzie nie zostali uwięzieni przez nagłe zalanie wodą.

OSAMOTNIENI

52

Nadszedł zimny i słotny październik. Lecz Londyn przystosował się do nowych, specyficznych warunków życia czy też śmierci. W niektórych dziedzinach nastąpiły nawet pewne udogodnienia. Dojazd do Whitehallu i powroty stały się niezwykle trudnymi z powodu częstych nalotów dziennych, tłoku w godzinach szczytu i awarii na kolei. Postanowiłem więc rozejrzeć się za jakimś innym rozwiązaniem. Premier do sir Horace 'a Wilsona 12 października 1940 Jakiś tydzień temu kazałem zaprzestać dyskusji o czterodniowym tygodniu pracy dla służb publicznych z obawy o skutki, jakie mogłoby to wywołać w fabrykach. Teraz jednak jestem skłonny rozpatrzyć pomysł pięciodniowego tygodnia pracy, to jest: cztery noce na miejscu (z wyżywieniem tam, gdzie to możliwe) oraz trzy noce i dwa dni w domu. To dotyczyłoby, oczywiście, tylko ludzi mieszkających na przedmieściach, a pracujących w Londynie. Już widzę te okropne kolejki na przystankach autobusowych. Niewątpliwie będzie coraz trudniej dostać się do Londynu i równie szybko powrócić do domu. Każdy urząd powinien opracować plan według swoich potrzeb. Tę samą ilość pracy, co teraz, trzeba będzie wykonać w 5 dni. Należy również postarać się zróżnicować godziny przyjazdu i wyjazdu, aby ruch był rozłożony na cały dzień. Proszę o Pański pogląd na tę sprawę, wraz z propozycjami działania zawartymi w okólniku do urzędów.

Nic z tego planu nie wyszło, gdy rozebraliśmy go na szczegóły-

Odejście pana Chamberlaina, spowodowane ciężką chorobą, doprowadziło do zmian ministerialych. Herbert Morrison był sprawnym i energicznym ministrem zaopatrzenia, a sir John Anderson skutecznie stawiał czoło Blitzkriegowi nad Londynem. Z początkiem października ataki na największe miasto świata stały się tak silne i powodowały taką masę problemów o charakterze społecznym i politycznym w tej wielkiej i umęczonej populacji, że doszedłem do wniosku, iż powinienem

„LONDYN TO WYTRZYMA"

53

mieć w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych doświadczonego parlamentarzystę. Londyn przyjął na siebie całą siłę uderzenia. Herbert Morrison był londyńczykiem, biegłym we wszystkich sprawach administrowania metropolią. Posiadał niezrównanie doświadczenie, ponieważ kiedyś przewodniczył radzie hrabstwa, wiele razy wyróżniając się w czasie pełnienia tej funkcji. Jednocześnie potrzebowałem Johna Andersona, który sprawdził się doskonale w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych jako lord przewodniczący Komitetu Spraw Wewnętrznych, i któremu zlecono masę spraw, co stanowiło wielką ulgę dla Gabinetu. To również odciążało mnie i umożliwiało mi zajęcie się militarną stroną wojny. Zaproponowałem tym dwóm wysokim ministrom, aby zamienili się urzędami. To, co zaproponowałem Herbertowi Morrisonowi, nie było z pewnością życiem usłanym różami. Na tych stronicach nie próbuję nawet opisać problemów magistratu londyńskiego, kiedy to - często noc w noc - 10 czy nawet 20 tysięcy ludzi pozostawało bez dachu nad głową; kiedy prócz bezustannego obserwowania z dachów, nie można było nic zrobić, by zapobiec niekontrolowanym pożarom; kiedy przepełnione rannymi szpitale trafiały bomby nieprzyjaciela; kiedy setki tysięcy zmęczonych ludzi tłoczyło się w nie zabezpieczonych i niehigenicznych schronach; kiedy komunikacja na drogach i na kolei była wciąż przerywana atakami wroga, niszczono kanalizację, prąd i gaz przestawały docierać do ludzi; i kiedy mimo wszystko praca musiała iść naprzód, a prawie milion ludzi trzeba było codziennie do niej przywieźć, i potem z powrotem wywieźć. Nie wiedzieliśmy, jak długo to potrwa. Nic nie wskazywało na to, że sytuacja nie będzie się pogarszała. Gdy przedstawiłem tę propozycję panu Morrisonowi, poprosił o parę godzin do namysłu - zbyt dobrze znał problemy Londynu, by potraktować sprawę lekko. Lecz wkrótce powrócił i powiedział, że z dumą przyjmie te obowiązki. Bardzo pochwalałem jego męską decyzję. Za Chamberlaina założono Komitet Obrony Gabinetu Wojennego (Civii Defence Committee of the Cabinet). Jego członkowie spotykali się codziennie rano w celu przeanalizowania sy-

54

OSAMOTNIENI

tuacji. Aby upewnić go, że nowy minister spraw wewnętrznych ma wszelką władzę państwową, ja również, zwykle w piątki, zwoływałem co tydzień zebranie wszystkich zainteresowanych władz. Sprawy, o których dyskutowano były często bardzo dalekie od przyjemnych.

Wkrótce zmiany w metodach walki nieprzyjaciela wpłynęły na ogólne zasady naszej polityki. Do tej pory ataki wroga sprowadzały się głównie do bomb o dużej sile wybuchu. Wraz z nadejściem pełni, począwszy od 15 października - gdy odbył się najcięższy atak w tym miesiącu - około 480 niemieckich samolotów zrzuciło 386 ton materiałów wybuchowych i dodatkowo 70 tysięcy bomb zapalających. Do tej pory zachęcaliśmy londyńczyków do chronienia się, i robiono wszystko, aby polepszyć środki bezpieczeństwa. Ale teraz trzeba było zastąpić polecenie: „do piwnic", poleceniem: „na dachy". Obowiązek wprowadzenia tej polityki spadł na nowego ministra bezpieczeństwa wewnętrznego. Szybko powołano gigantyczną, obejmującą cały Londyn, organizację straży pożarnych i obserwatorów. Na początku obserwatorzy byli ochotnikami, ale potrzeba ich było tylu, że pilnowanie pożarów stało się wkrótce powszechne i obowiązkowe. Ta forma służby miała ogromny wpływ na wszystkie grupy społeczne. Nawet kobiety nalegały, żeby przydzielić im część obowiązków. Rozwinięto systemy szkolenia obserwatorów, co należy robić z materiałami zapalającymi, używanymi przeciwko nam. Niektórzy szybko stali się specjalistami i ugaszono tysiące pożarów, zanim zdążyły się rozprzestrzenić. Spędzanie każdej nocy na dachu, pod ogniem, bez żadnego zabezpieczenia oprócz blaszanego hełmu, stało się wkrótce czymś zupełnie normalnym.

Pan Morrison wkrótce postanowił połączyć 14 tysięcy lokalnych straży pożarnych w jedną Państwową Służbę Straży Pożarnej (National Fire Service) i uzupełnić ją wielką liczbą członków Ochrony Przeciwpożarowej (Fire Guard) rekrutują-

„LONDYN

TO

WYTRZYMA"

55

cych się z wyszkolonych cywilów, którzy wypełniali swe zadania w wolnym czasie. Ochrona Przeciwpożarowa rekrutowała swoich członków na zasadach dobrowolności, ale również i ta służba - za powszechnym przyzwoleniem - stała się obowiązkowa. Połączenie lokalnych straży pożarnych w jednolitą organizacyjnie Państwową Służbę Straży Pożarnej dało nam możliwość większej mobilności, uniwersalnego standardu szkolenia i wyposażenia oraz zastosowania oficjalnie uznawanych stopni. Inne służby Obrony Cywilnej utworzyły oddziały regionalne, gotowe w każdej chwili udać się w dowolne miejsce. Nazwa „Obrona Cywilna" zastąpiła przedwojenną nazwę „Obrona Przeciwlotnicza" (Air Raid Precautions, ARP) Została ona w większości wyposażona w porządne mundury i uważała się za czwarty rodzaj sił zbrojnych Korony. W całej tej pracy Herbertowi Morrisonowi bardzo umiejętnie pomagała dzielna kobieta, której śmierć niedawno opłakiwaliśmy - pani Ellen Wilkinson. Krążyła po schronach o każdej porze dnia i nocy i odegrała bardzo ważną rolę w organizowaniu pracy służb pożarniczych. Nieocenione były również Ochotnicze Służby Kobiece (Women's Voluntary Services) pod przywództwem lady Reading.

Byłem zadowolony, że właśnie na Londyn spadł główny ciężar ataku nieprzyjaciela na miasta. Londyn był podobny do jakiegoś wielkiego prehistorycznego zwierzęcia, zdolnego znieść okropne ciosy, krwawiącego i sponiewieranego, ale zachowującego żywotność i zdolność poruszania się. W dzielnicach robotniczych, gdzie przeważały domy dwukondygnacyjne, szeroko rozpowszechniono schrony Andersona i robiono wszystko, aby uczynić je zdatnymi do zamieszkania oraz by osuszyć je w razie deszczowej pogody. Później opracowano schron Morrisona, który nie był niczym innym, jak tylko ciężkim stołem kuchennym wykonanym ze stali, z bokami z drutu zbrojeniowego, zdolnym utrzymać ruiny małego domu, co dawało jego użytkownikom trwałe zabezpieczenie. Wielu ludzi zawdzięcza im swoje życie. Jeżeli chodzi o resztę, to: „Londyn to wytrzy-

56

OSAMOTNIENI

ma". Wytrzymali tyle, wytrzymają jeszcze więcej. Rzeczywiście, w tym czasie mieliśmy przed oczami tylko ten jeden finał - ruinę całej metropolii. Jednak - jak zauważyłem wtedy w Izbie Gmin - w przypadku niszczenia dużych miast działa prawo zmniejszających się strat. Wkrótce bomby zaczną spadać na domy już zbombardowane, i najwyżej wstrząsną gruzami. Na dużych przestrzeniach nie będzie już nic do spalenia ani zburzenia, a jednak ludzie będą tu i tam zakładać domostwa i kontynuować swoją pracę z równą pomysłowością i wytrwałością jak do tej pory. W tym czasie każdy byłby dumny z tego, że jest londyńczykiem. Podziw całego kraju skupiał się na Londynie, a wszystkie inne duże miasta w kraju przygotowywały się, aby odegrać swoją rolę i nie być gorszymi. Naprawdę niektórzy wydawali się zazdrościć Londynowi, wielu ludzi z prowincji przyjeżdżało tu po to, aby spędzić w mieście jedną lub dwie noce, dzielić z londyóczykami niebezpieczeństwo i „zobaczyć tę zabawę na własne oczy". Ze względów administracyjnych musieliśmy, niestety, przyjazdy te zahamować.

Ponieważ nie było przesłanek, że bombardowanie Londynu ustanie, zaczęliśmy przygotowywać długoterminowe plany bezpiecznej lokalizacji rządu. Premier do sir Edwarda Bridgesa 22 października 1940 1. Znamy teraz granice ataku powietrznego na Londyn i wiemy, że będzie on ciężki i długi. Rzeczywiście, jest prawdopodobne, że bombardowanie Whitehallu i centrum rządowego będzie trwało dotąd, aż wszystkie stare czy niezbyt solidne budynki zostaną zburzone. Wobec tego należy w jak najszybszym czasie zapewnić bezpieczne pomieszczenia dla licznej kadry i dla personelu machiny rządzącej, a także dla urzędów i ministrów, których zadaniem jest prowadzenie działań wojennych. Należy do tego celu wykorzystać najsolidniejsze istniejące budynki, oraz te, które można wzmocnić. Jest to nieuniknione jako wynik naszej decyzji, by nie dać się zastraszyć i nie opuszczać Londynu. Dla Ministerstwa Wojny i innych urzędów należy zwolnić pomieszczenia na zachodzie Anglii, zarezerwowane do tej pory dla urzędów oznaczonych kolorem czarnym. Musimy podjąć stanowczą decyzję i poczyniwszy niezbędne kroki, doprowadzić rzecz do końca.

„LONDYN

TO

WYTRZYMA"

57

2. Pomieszczenia nazywane „Paddockiem" są zupełnie nie przystosowane do obecnych warunków. Gabinet Wojenny nie może tam mieszkać i pracować całymi tygodniami, podczas gdy większa część jego personelu pozostawać będzie w warunkach o wiele mniej bezpiecznych niż w Whitehallu. Oprócz twierdzy w „Paddocku" nie ma dostatecznej ilości schronów, a wszyscy mieszkający w Neville Court musieliby biegać tam i z powrotem przy każdym alarmie. „Paddock" powinniśmy traktować jako ostateczność, a teraz należy go udostępnić tym urzędom, które nie są niezbędne w samym centrum Londynu. 3. Prawie wszystkie budynki rządowe i schrony pod nimi są albo całkowicie niebezpieczne, albo niezdolne do wytrzymania bezpośredniego uderzenia. Starsze budynki, takie jak np. Ministerstwa Skarbu jak widzieliśmy - rozpadają się, a schrony pod nimi nie są dostatecznie bezpieczne. Budynki Foreign Office oraz Ministerstwa Handlu po obu stronach ulicy King Charles są solidnie zbudowane i mają całkiem mocne piwnice. Zatwierdziłem pokaźne środki na zabezpieczenie sufitów nad pokojem wojennym i nad centralnym biurem pokoju wojennego oraz na umieszczenie Home Forces w budynku Ministerstwa Handlu. Zajmie to miesiąc do sześciu tygodni, w czasie których odbywać się będzie bezustanne kucie. Musimy się temu poddać. Nawet kiedy prace zostaną ukończone, nie będzie to jednak zabezpieczenie stuprocentowe. Richmond Terrace nie jest dostatecznie zabezpieczony, a niezbędne prace są zakłócane panującymi obecnie warunkami. Ministerstwo Handlu zostało poproszone o przeprowadzenie się do nowych pomieszczeń. Większość jego pracowników powinna bezwzględnie znaleźć się poza Londynem. Przeprowadzka Ministerstwa Handlu powinna być częścią ogólnego planu. 4. Jest kilka solidnych, nowoczesnych budynków w Londynie, o konstrukcji z cementu i stali, zbudowanych z myślą o nalotach, i te należy natychmiast przygotować do przyjęcia Gabinetu Wojennego i jego sekretariatu oraz zapewnić pomieszczenia dla niezbędnych ministrów. Nie powinniśmy się obawiać, że pomieszczeń będzie za dużo, jako że coraz więcej osób trzeba będzie w nich ulokować. Konieczne jest zapewnienie takich warunków, aby główne prace rządu mogły postępować skutecznie. 5. Już poprzednio prosiłem o pomieszczenia zastępcze dla Parlamentu. Niebezpieczeństwo grożące obu izbom w czasie obrad jest poważne, a trafienie w te budynki jest tylko kwestią czasu. Miejmy nadzieję, że nie będzie w nich naówczas ludzi. Pomieszczenia pod budynkami Parlamentu, są absolutnie niedostateczne na wypadek bezpośredniego uderzenia. Pałac Westminsterski i teren Whitehallu są

58

OSAMOTNIENI

oczywistym, głównym celem wroga i przypuszczam, że w sąsiedztwie spadło już ponad 50 ciężkich bomb. Gabinet zaopiniował przychylnie pomysł próbnego przeprowadzenia się Parlamentu. Mam zamiar zaproponować zawieszenie posiedzeń od następnego czwartku na okres dwóch tygodni. Do tego czasu, miejmy nadzieję, nastąpi wznowienie posiedzeń w Londynie. 6. Sądzę, że ministrowi Gabinetu Wojennego, który powinien utrzymywać ścisły kontakt z ministrem skarbu, należy powierzyć główny kierunek kontroli tych rozległych i ważnych prac, jakie są teraz konieczne, i że lord Reith i jego urząd powinni prowadzić te prace pod nadzorem Gabinetu. Jeżeli moi koledzy się zgodzą, poproszę lorda Beaverbrooka, który się już zapoznał ze sprawą, aby przejął ogólną pieczę.

I tak lordowi Beaverbrookowi powierzono zadanie wykonania szeregu pomieszczeń odpornych na bomby, mogących pomieścić cały potrzebny personel wielu urzędów państwowych. Tuzin z nich - kilka połączonych tunelami - istnieje w Londynie do dnia dzisiejszego. Niektóre nie zostały ukończone jeszcze długo po tym, jak naloty się skończyły, a niektórych użyto podczas ataków rakietowych i samolotów bezpilotowych w latach 1944 - 1945.1 mimo że budynki te nie zostały nigdy wykorzystane do celów, dla których były przeznaczone, dobrze było mieć świadomość, że istnieją. Admiralicja samodzielnie zbudowała to wielkie monstrum, które znajduje się na Horse Guards Paradę. Rozebranie jego ścian ze stali i betonu, grubych na 20 stóp, będzie sprawą przyszłych pokoleń, gdy osiągniemy bezpieczeństwo w świecie.

Mniej więcej w połowie października Josiah Wedgwood zaczął robić w Parlamencie zamieszanie z powodu braku schronu, który byłby absolutnie odporny na nocne naloty. Był on moim starym przyjacielem, później zmienił swoje poglądy na system podatkowy i dołączył do Partii Pracy. Był poważnie ranny pod Dardanelami. Zawsze brał się za rzeczy wielkie. Jego brat sprawował funkcję przewodniczącego Komitetu Wykonawczego Kolei. Jeszcze przed wojną przezornie zbudowali pokaźnych rozmiarów biuro w podziemiach Piccadilly. Mieści-

„LONDYN

TO

WYTRZYMA"

59

ło się ono 70 stóp pod powierzchnią, a na nim stały solidne, wysokie budynki. Wprawdzie bomba mogłaby się przebić przez 80 stóp bagnistego podłoża, ale nie budziło wątpliwości, że na takiej głębokości, z budynkami nad głową, każdy był bezpieczny. Zaczęto na mnie naciskać ze wszystkich resortów, abym wykorzystał ten schron jako sypialnię. W końcu się zgodziłem i od połowy października do końca roku używałem go, gdy tylko zaczynało się bombardowanie, aby prowadzić dalej sprawy i móc się wyspać bez przeszkód. Odczuwałem zupełnie naturalne wyrzuty sumienia, że jestem bezpieczniejszy niż większość ludzi, ale tyle osób na mnie nalegało, że się poddałem. Po jakichś czterdziestu nocach spędzonych w tym kolejowym schronie wzmocniono „Aneks", a ja wróciłem tam. Mieszkaliśmy tu wygodnie wraz z żoną do końca wojny. Czuliśmy się pewnie w tym solidnym, kamiennym budynku, i bardzo rzadko schodziliśmy na dół, do schronu. Żona powiesiła nawet parę obrazów w saloniku, chociaż ja uważałem, że ściany powinny być puste. Jednak jej pogląd zwyciężył i był uzasadniony wypadkami. W jasne noce z dachu blisko kopuły „Aneksu" rozciągał się wspaniały widok na Londyn. Zrobiono mi tam miejsce, z lekką osłoną przed odłamkami. Można było spacerować w świetle księżyca i obserwować strzelaninę. W 1941 r. zabierałem tam czasami po kolacji niektórych gości amerykańskich. Zawsze byli tym bardzo zainteresowani.

W nocy 3 listopada po raz pierwszy od prawie dwóch miesięcy w Londynie nie zabrzmiał alarm. Dla niektórych ta cisza była wręcz nienormalna. Zastanawiali się, co się stało. Następnej nocy ataki wroga były rozrzucone po całej Wyspie i trwało to przez jakiś czas. Nastąpiła kolejna zmiana taktyki ofensywnej Niemiec. Londyn nadal traktowano jako główny cel, ale teraz podjęto poważną próbę sparaliżowania ośrodków przemysłowych Wielkiej Brytanii. Wyszkolono specjalne dywizjony wyposażone w nowy sprzęt nawigacyjny dla atakowania wybranych celów. Jedna formacja została, na przykład, wyszkolo-

60

OSAMOTNIENI

na wyłącznie w celu zniszczenia fabryki silników lotniczych Rolls-Royce'a w Hillington, w Glasgow. Wszystkie te plany były jednak tymczasowe. Inwazja na Anglię została zawieszona, a na Rosję jeszcze nie postanowiona, poza ścisłym otoczeniem Hitlera nie spodziewano się jej. Wobec tego pozostałe miesiące zimowe stały się dla niemieckich sił powietrznych okresem eksperymentów - zarówno w dziedzinie urządzeń technicznych nocnego bombardowania, jak i w atakowaniu brytyjskiej floty handlowej, a także prób załamania naszej produkcji militarnej i cywilnej. Lepiej byłoby dla nich, gdyby trzymali się jednej sprawy i dążyli do jej sfinalizowania. Lecz już byli przez nas zbici z tropu i tracili pewność siebie. Nowa taktyka bombardowania zaczęła się od błyskawicznego ataku na Coventry w nocy, 14 listopada. Londyn wydawał się zbyt dużym i niepewnym celem dla osiągnięcia decydującego wyniku, a Göring miał nadzieję, że miasta prowincjonalne czy też składy amunicji można skutecznie zetrzeć z powierzchni ziemi. Nalot rozpoczął się 14 listopada w godzinach nocnych, a do świtu prawie 500 niemieckich samolotów zrzuciło 600 ton materiałów wybuchowych i tysiące zapalających. W gruncie rzeczy był to najbardziej niszczący nalot, jakiego doświadczyliśmy. Centrum Coventry zostało zgruchotane, a życie miasta uległo na jakiś czas zupełnej dezorganizacji. Czterysta osób zginęło, ale rannych było o wiele więcej. Radio niemieckie podało, że inne miasta zostaną podobnie „zrównane z ziemią". Pomimo to, tak bardzo teraz ważne fabryki silników lotniczych i narzędzi mechanicznych nie zostały unieruchomione ani też ludność (do tej pory niedoświadczona w bombardowaniach) nie została wyłączona z działalności. Przywrócenie życia w mieście zajęło komitetowi odbudowy nie więcej niż tydzień. 15 listopada, przy pełni księżyca, nieprzyjaciel ponownie powrócił nad Londyn, dokonując bardzo ciężkiego nalotu. Były wielkie straty, szczególnie jeśli chodzi o kościoły i pomniki. Następnym celem było Birmingham. Trzy kolejne naloty od 19 do 22 listopada spowodowały duże zniszczenia i pociągnęły za sobą wiele ofiar.

„ L O N D Y N TO WYTRZYMA"

61

Zginęło prawie 800 osób, a przeszło 2 tysiące było rannych. Lecz życie i duch w Birmingham przetrwały. Kiedy odwiedziłem to miasto dzień czy dwa dni później, aby zwizytować fabryki i zobaczyć na własne oczy, co się stało, wydarzyła się tu rzecz szalenie dla mnie miła. Była właśnie przerwa śniadaniowa i jakaś bardzo ładna młoda dziewczyna podbiegła do samochodu i wrzuciła do niego pudełko cygar. Natychmiast się zatrzymałem, a ona rzekła: „Dostałam w tym tygodniu nagrodę za wysoką wydajność pracy. Dopiero godzinę temu dowiedziałam się, że pan przyjeżdża". Ten prezent musiał kosztować dwa czy trzy funty. Z przyjemnością ucałowałem ją, urzędowo oczywiście. Następnie pojechałem zobaczyć długą, zbiorową mogiłę, w której tak niedawno pochowano dorosłych i dzieci. Birmingham nie upadało na duchu, a jego mieszkańcy - milion ludzi zorganizowanych, świadomych i rozumiejących sytuację przezwyciężali swe cierpienia. W ciągu ostatniego tygodnia listopada i na początku grudnia ciężar ataków przeniósł się na porty. Bristol, Southampton, a następnie Liverpool zostały ciężko zbombardowane. Później Plymouth, Sheffield, Manchester, Leeds, Glasgow i inne ośrodki przemysłu zbrojeniowego przeszły przez ogień. Nieważne, gdzie padał cios - naród pozostawał niezłomny. Szczytowy nalot w tych tygodniach przeszedł nad Londynem - 29 grudnia, w niedzielę. Przy tej okazji zostało wykorzystane całe niemieckie doświadczenie. Było to klasyczne podpalenie. Ciężar ataku skierowano na londyńskie City. Dokonali go w czasie największego odpływu. Główne ujęcia wody zostały od razu zniszczone bardzo ciężkimi kruszącymi minami spadochronowymi. Trzeba było ugasić 1500 pożarów. Szkody na stacjach kolejowych i w dokach były bardzo poważne. Zniszczono lub uszkodzono osiem kościołów zaprojektowanych przez Wrena. Guildhall został zmieciony przez podmuch i pożar, a katedrę św. Pawła uratowano tylko dzięki bohaterskim wysiłkom ludności. Pole ruin w samym centrum brytyjskiego świata zieje pustką do dziś. Lecz kiedy Król i Królowa odwiedzili wówczas to miejsce, zostali przyjęci z takim entuzjazmem, z jakim się dotychczas nigdy nie spotkali.

62

OSAMOTNIENI

W czasie tych długotrwałych ciężkich przejść, które poszczególne miesiące miały nam jeszcze przynieść, Król urzędował stale w pałacu Buckingham. W piwnicach pałacu budowano odpowiednie schrony, ale to wszystko wymagało czasu. Zdarzało się, że Jego Królewska Mość przyjeżdżał z Windsoru w czasie trwania nalotu. Pewnego razu On i Królowa ledwo uszli z życiem. Mam pozwolenie Jego Królewskiej Mości, aby przytoczyć to wydarzenie Jego własnymi słowami: Piątek, 13 września 1940 Przyjechaliśmy z Windsoru do Londynu i okazało się, że trwa nalot. Dzień był bardzo pochmurny, padał rzęsisty deszcz. Poszliśmy z Królową na górę do małego saloniku, którego okna wychodziły na dziedziniec. Nie mogłem korzystać z mojego zwykłego salonu, ponieważ okna były wybite po poprzednim nalocie. Nagle usłyszeliśmy świst nurkującego samolotu, a następnie zobaczyliśmy, jak po przeciwnej stronie pałacu spadają na dziedziniec dwie bomby. Spostrzegliśmy błyski i usłyszeliśmy wybuch z odległości około 80 jardów. Eksplozja wyrwała okna naprzeciw, a na dziedzińcu ukazały się dwa leje. Jedna z bomb trafiła w ujęcie wody, która wlewała się teraz do korytarza przez wyrwę w murze. Trwało to sekundy. Wyszliśmy szybko na korytarz. W czasie nalotu spadło 6 bomb: dwie na dziedzińcu przednim, dwie na głównym, jedna zniszczyła kaplicę, a ostatnia wpadła do ogrodu.

Król, który jako podporucznik marynarki przeszedł bitwę jutlandzką, był bardzo podniesiony na duchu faktem, że może dzielić niebezpieczeństwo ze swymi poddanymi w stolicy. Muszę przyznać, że wtedy ani ja, ani moi koledzy nie zdawaliśmy sobie sprawy z grozy tego incydentu. Na szczęście okna były otwarte, w przeciwnym razie całe szkło poleciałoby na twarze Króla i Królowej, powodując ciężkie okaleczenia. Para królewska tak niewiele się tym przejęła, że nie zwróciliśmy na to większej uwagi. Nawet ja, który widywałem ich tak często, z tego, co się wydarzyło, zdałem sobie sprawę dużo później, zbierając materiały do tej książki. W tamtych dniach patrzyliśmy spokojnie i surowo na możliwość śmierci wśród ruin Whitehallu. Jego Królewska Mość kazał zbudować strzelnicę w ogrodzie pałacu Buckingham, na

„ L O N D Y N TO

WYTRZYMA"

63

której on i członkowie jego rodziny oraz koniuszowie ćwiczyli pilnie strzelanie, używając pistoletów i lekkich karabinów maszynowych. Po pewnym czasie dałem Królowi lekki karabinek amerykański, jeden z tych, które mi przysłano. Była to bardzo dobra broń. Mniej więcej w tym czasie Król zmienił swój zwyczaj przyjmowania mnie na oficjalnej cotygodniowej audiencji około godziny piątej, jak to było przez pierwsze dwa miesiące mojego urzędowania. Teraz ustalono, że będę z nim jadał lunch w każdy czwartek. Był to bardzo przyjemny sposób załatwiania państwowych interesów, czasami towarzyszyła nam Królowa. Kilka razy musieliśmy wszyscy wziąć w ręce talerze i szkło i zejść do schronu, nad którym prace były już zaawansowane, aby móc dokończyć posiłek. Cotygodniowe spotkania stały się tradycją. Po pierwszych kilku miesiącach Jego Królewska Mość postanowił, że nie należy angażować służby i będziemy się sami nawzajem obsługiwać. Trwało to cztery i pół roku, w czasie których zorientowałem się, że Król bardzo uważnie i pilnie czyta wszystkie depesze i oficjalne dokumenty, przedstawione mu do wglądu. W brytyjskim systemie konstytucyjnym panujący może zapoznać się ze wszystkim, za co odpowiadają jego ministrowie i ma nieograniczone prawo doradztwa rządowi. Bardzo uważałem, aby Królowi było wszystko przedstawiane, a na naszych cotygodniowych spotkaniach często okazywało się, że Król zdołał już podjąć sprawy, których ja jeszcze nie załatwiłem. Była to duża pomoc dla Wielkiej Brytanii, że miała tak dobrego Króla i Królową w tych ciężkich czasach. Będąc przekonanym zwolennikiem monarchii konstytucyjnej, poczytywałem sobie za wielki honor bezpośredniość, z jaką byłem traktowany jako premier rządu. Był to w naszej historii przypadek bez precedensu, chyba że uznamy za takowy stosunki między Królową Anną a księciem Marlborough w czasie jego potęgi.

I oto mamy koniec roku - dla zachowania ciągłości trochę wyprzedziłem ogólną relację o wojnie. Musimy uświadomić sobie, że to wszystko, ta cała burza i grzmoty stanowiły dopiero

64

OSAMOTNIENI

początek wyważonego procesu, jakim była nasza polityka i dyplomacja, przy pomocy których utrzymywaliśmy nasze wojenne wysiłki. Rzeczywiście, muszę przyznać, że w konsekwencji te rany - ponieważ nie były śmiertelne - powodowały jasność widzenia, cementowały przyjaźń i braterstwo i przyczyniły się do rozwagi w działaniu. Jednak byłoby nierozsądnym przypuszczać, że gdyby atak był dziesięć czy dwadzieścia razy ostrzejszy - a może nawet tylko dwa czy trzy razy - nastąpiłaby też taka zdrowa reakcja.

R O Z D Z I A Ł XIX

„WOJNA

MAGICZNA"

Ukryty konflikt - Informacje Lindemanna - Doskonalenie radaru Niemcy stosują nowy rodzaj wiązki radiowej - Opowieść pana Jonesa - Aparat „Knickebein" i zasada podwójnego strumienia fali radiowej - Metoda zniekształcania sygnału - Tępy upór Göringa - Przyrząd „X" - Coventry, 14-15 listopada - Pozorowane pożary - Przyrząd „Y" i nasze środki zaradcze - Nastrój frustracji w Luftwaffe - Triumf nauki brytyjskiej - Dalsze plany - Nowa broń, rakiety - Wybitna rola generała Pile'a w dowodzeniu obroną przeciwlotniczą Wielkiej Brytanii - Zasłony z min powietrznych - Zapalnik zbliżeniowy - Z myślą o naszym kontrataku - Zwiększenie naszych środków obrony.

W

czasie zmagań sił powietrznych Niemiec i Wielkiej Brytanii pomiędzy pilotami, pomiędzy artylerią przeciwlotniczą a lotnictwem, pomiędzy bezlitosnym bombardowaniem a wytrzymałością Brytyjczyków, narastał inny konflikt, rozwijający się z miesiąca na miesiąc. Była to tajna wojna, której bitwy wygrywano lub przegrywano przy całkowitej niewiedzy opinii publicznej; i nawet teraz trudno jest ją zrozumieć ludziom spoza wąskiego kręgu naukowców. Nigdy przedtem taka wojnamie występowała. Język, w jakim można by ją opisać, czy mówić o niej, jest niezrozumiały dla zwykłych ludzi. Jednak gdybyśmy go nie opanowali i nie docenili jego znaczenia, wszystkie nasze wysiłki, cała dzielność lotników, cała odwaga i poświęcenie ludzi poszłyby na marne. Gdyby nauka brytyjska okazała się słabsza od niemieckiej w walce o przetrwanie, moglibyśmy zostać pokonani, a będąc pokonanymi - zniszczeni. Dziesięć łat temu rozsądny człowiek napisał: „Czołowi myśliciele osiągnęli pułap ludzkich możliwości, lecz wszystkie

66

OSAMOTNIENI

kontakty zostały zerwane, i możemy się porozumiewać jedynie za pomocą niezrozumiałych sygnałów." Jednakże od zrozumienia tych sygnałów i od powzięcia we właściwym czasie prawidłowych działań zależał nasz narodowy byt i wiele innych spraw. Nie znałem się na nauce, ale wiedziałem coś niecoś o naukowcach, jako minister miałem wieloletnią praktykę w zajmowaniu się sprawami, których nie rozumiałem. W każdym razie miałem doskonałe wyczucie militarne tego, co może pomóc, a co zaszkodzić, co może wyleczyć - a co zabić. W czasie mojej czteroletniej pracy w Komitecie Badawczym ds. Obrony Przeciwlotniczej zostałem wprowadzony w problemy związane z radarem. Wobec tego zagłębiłem się, w miarę moich możliwości, w tę „magiczną wojnę", i starałem się, aby wszystko, co się naprawdę liczy doprowadzono przynajmniej do stadium rozpoczęcia działań. Niewątpliwie istnieli uczeni wybitniejsi niż Frederick Lindemann, chociaż jego dorobek i wiedza budziły szacunek. Lecz dla mnie miał on dwie bardzo ważne zalety. Po pierwsze, jak już wspomniałem, był moim przyjacielem i osobą zaufaną od 20 lat. Razem obserwowaliśmy nadejście i wybuch wojny i razem dokładaliśmy wszelkich starań, aby przed nią ostrzec. Teraz braliśmy w niej udział, a ja miałem władzę, pieniądze i broń. Ale czyż mogłem posiąść także wiedzę? A oto jego druga zaleta. Lindemann umiał rozszyfrowywać sygnały ekspertów i tłumaczyć je zwięźle i prosto. Doba ma zaledwie 24 godziny, z których przynajmniej 7 trzeba przespać, a 3 poświęcić najedzenie i odpoczynek. Każdy na moim miejscu wykończyłby się, gdyby próbował zgłębić coś, na co nie wystarczyłoby nawet całego życia. Musiałem pojąć praktyczne rezultaty wiedzy i w miarę jak Lindemann przekazywał mi opinie na tematy ze swojej dziedziny, tak ja - poprzez wykorzystanie władzy - pilnowałem, aby przynajmniej niektóre z tych trudnych i niezrozumiałych prawd zamieniały się w decyzje wykonawcze.

Od roku 1939 w każdej dziedzinie związanej z radarem stale czyniono postępy, ale pomimo to bitwa o Anglię, od lipca do

„WOJNA

MAGICZNA"

67

września 1940, prowadzona była głównie za pomocą uszu i oczu. Z początku pocieszałem się, że mgły i chmury, które są nieodłącznym przejawem angielskiej zimy i czynią Wyspę niewidoczną, dadzą przynajmniej jakąś osłonę przed bombardowaniem w ciągu dnia, a tym bardziej w nocy. Od jakiegoś czasu niemieckie bombowce wykonywały swe zadania za pomocą radiolatarni. Dziesiątki ich ulokowano, podobnie jak latarnie morskie, w różnych częściach Europy, każdą z własnym sygnałem nadawczym, a Niemcy, używając zwykłych odbiorników kierunkowych, mogli ustalić swoją pozycję na podstawie kątów, pod jakimi nadchodziła każda z tych transmisji. Aby temu zapobiec, zainstalowaliśmy wkrótce pewną liczbę stacji, które nazwaliśmy „Meacon". Przechwytywały one sygnały niemieckie, wzmacniały i powtórnie wysyłały z rozmaitych miejsc w Anglii. Skutek był taki, że Niemcy, kierując się tymi falami, zbaczali z trasy, przez co tracili pewną ilość samolotów. Zdarzyło się nawet, że jeden z niemieckich bombowców wylądował w Devonshire, sądząc, że to Francja. Jednak w czerwcu otrzymałem mocny cios. Profesor Lindemann zameldował mi, iż Niemcy jego zdaniem przygotowują urządzenie, za pomocą którego będą mogli bombardować w dzień i w nocy, bez względu na pogodę. Okazało się, że Niemcy odkryli wiązkę fal radiowych, która jak niewidoczna latarnia, ze znaczną dokładnością, naprowadzałaby bombowce na cel. Nie mogłyby uderzyć w konkretną fabrykę, ale z pewnością na miasto czy miasteczko. Już nie tylko musieliśmy się obawiać księżycowych nocy, przy których przynajmniej nasi piloci widzieli równie dobrze jak nieprzyjaciel. Teraz także podczas zachmurzenia i mgły można się było spodziewać ataku. Lindemann powiedział mi również, że jest sposób, aby odchylać te fale, jeżeli - oczywiście - weźmiemy się natychmiast do pracy. W związku z tym powinienem się spotkać z niektórymi naukowcami, szczególnie z zastępcą dyrektora Ośrodka Badań Wywiadu w Ministerstwie Lotnictwa, doktorem R.V. Jonesem, jego byłym studentem z Oxfordu. W tej sytuacji, lekko zdenerwowany, zwołałem 21 czerwca specjalne zebranie w sie-

OSAMOTNIENI

68

dzibie Gabinetu, na którym było obecnych około 15 osób, z sir Henrym Tizardem i kilkoma dowódcami sił powietrznych. Jones - młody człowiek, parę minut spóźniony (jak się potem dowiedziałem, uważał wezwanie go do siedziby Gabinetu za jakiś żart), wszedł szybko i zajął miejsce przy stole. Zgodnie z porządkiem poprosiłem go o otwarcie dyskusji. Powiedział nam, że od kilku miesięcy nadchodzą z różnych źródeł w Europie wiadomości, że Niemcy mają nowy sposób na nocne bombardowania, w którym pokładają wielkie nadzieje. W jakiś sposób było to związane z hasłem „Knickebein", które nasz wywiad kilka razy wymienił, nie mogąc podać jego znaczenia. Na początku sądzono, że nieprzyjaciel pozyskał agentów do instalowania w naszych miastach reflektorów, na które mogłyby się kierować bombowce, ale ten pogląd był nie do utrzymania. Kilka tygodni wcześniej w różnych miejscach w pobliżu wybrzeży wroga sfotografowano dwie lub trzy dziwne, przysadziste wieże. Nie wydawało się, aby ich kształt odpowiadał jakiejkolwiek znanej nam formie radia czy radaru. Nie stały one również w miejscach, które byłyby zgodne z wymogami urządzeń radiolokacyjnych. Zestrzelono niemiecki bombowiec, na którego pokładzie znaleziono dziwny przyrząd, o wiele bardziej skomplikowany, niż wymagało tego nocne lądowanie za pomocą zwykłej wiązki Lorenza, co wydawało się jedynym znanym przeznaczeniem, do którego mógłby być użyty. Z tych faktów oraz z różnych innych sygnałów wynikało, że Niemcy mogą planować nawigację i bombardowanie według jakiegoś innego systemu promieni. Kilka dni wcześniej przesłuchiwany pod tym kątem niemiecki pilot załamał się i przyznał, że słyszał o czymś takim. Tak oto brzmiała opowieść doktora Jonesa. Przez 20 minut mówił spokojnym tonem, rozwijając łańcuch przypuszczeń, które były bardziej przekonywające niż te w opowiadaniach o Sherlocku Holmesie czy o monsieur Lecoąu. Słuchając tego, przypomniałem sobie strofy Ingoldsby Legends: I oto teraz pan Jones występuje i ogłasza, że piętnaście lat temu słyszał jakieś jęki

„WOJNA

MAGICZNA"

69

w drodze do Stone Henge (aby zbadać głazy opisane później w pracy sir Johna Soanesa). Podążył za tymi lamentami, a wiedziony ich tonami, znalazł kruka dziobiącego kości dobosza.*

Kiedy Jones skończył, zapanowała atmosfera ogólnego niedowierzania. Jeden z członków wysokich władz zapytał, dlaczego Niemcy mieliby używać promieni - zakładając, że taka rzecz jest możliwa - gdy mają do dyspozycji wszystkie zwykłe środki nawigacji. Na wysokości ponad 20 tysięcy stóp gwiazdy są prawie zawsze widoczne. Wszyscy nasi piloci byli solidnie szkoleni w nawigacji i uważano, że radzą sobie bardzo dobrze w określaniu położenia celu. Inni uczestnicy zebrania wyglądali na zaniepokojonych.

Wytłumaczę teraz - w taki sposób, w jaki sam jestem w stanie to zrozumieć - jak działała ta niemiecka wiązka i jak udało nam się ją odchylić. Tak jak wiązka światła z reflektora, wiązka radiowa nie może być bardzo ostra, ma bowiem skłonność do rozszerzania się. Ale jeżeli użyje się metody tzw. „wiązki podwójnej", to można osiągnąć znaczny stopień dokładności. Wyobraźmy sobie równoległe do siebie wiązki światła z dwóch reflektorów - oba wysyłają światło w ten sposób, że lewy zapala się dokładnie w tej samej chwili, kiedy gaśnie prawy, i vice versa. Gdyby atakujący samolot znalazł się dokładnie w środku między dwiema wiązkami, droga pilota byłaby stale oświetlona, ale gdyby powiedzmy zbocźył trochę na prawo, bliżej wiązki prawej wówczas ta byłaby silniejsza i pilot kierowałby się migającym światłem, które nie wskazywałoby poprawnego kierunku. Unikając pozycji, w której kierunek wskazywałaby tylko jedna, migająca wiązka światła, leciałby dokładnie pośrodku, gdzie wiązka światła z obu reflektorów byłaby taka sama. * Przekład pochodzi od tłumacza.

70

OSAMOTNIENI

I tak, lecąc środkiem, dotarłby do celu. Dwie takie podwójne wiązki z dwóch stacji można skierować na którekolwiek miasto w środkowej czy południowej Anglii. Lotnik niemiecki musiałby lecieć wzdłuż jednej wiązki, aż natknąłby się na wiązkę z drugiej. Wtedy mógłby zrzucić bomby. Co było do dowiedzenia! Taka była zasada wiązki radiowej wysyłanej za pomocą dwóch anten kierunkowych i sławnego urządzenia „Knickebein", które stanowiło nadzieję Göringa i przekonało Luftwaffe o możliwości bombardowania angielskich miast pomimo chmur, mgły i ciemności, pozostając jednocześnie nietykalnym. Na swój sposób logicznie rozumując i celowo planując produkcję na dużą skalę, naczelne dowództwo niemieckich sił powietrznych postawiło na to urządzenie, które - jak sądzili - załatwi nas tak, jak miała to uczynić mina magnetyczna. Wobec tego nie tracono czasu na szkolenie zwykłych pilotów bombowców w trudnej sztuce nawigacji, tak jak się to działo z naszymi pilotami. Ten sposób, dużo prostszy i pewniejszy od mozolnego szkolenia ludzi, odpowiedni dla działań masowych i musztry, dający szybkie rezultaty przez zastosowanie nauki, był zgodny zarówno ze sposobem myślenia Niemców, jak i z ich naturą. Piloci niemieccy podążali za wiązką, tak jak naród niemiecki podążał za Hitlerem. Nie musieli niczego innego szukać. Lecz w porę ostrzeżeni i natychmiast reagujący Brytyjczycy znaleźli i na to odpowiedź. Wznosząc odpowiednie stacje odpowiednio wcześnie we własnym kraju, moglibyśmy zakłócać te fale. Nieprzyjaciel jednak zorientowałby się prawie natychmiast. Istniało inne, dużo lepsze wyjście: umieszczenie w odpowiednim miejscu urządzenia, które wzmacniało sygnał tylko jednej anteny kierunkowej. W ten sposób przeciwnik, usiłując lecieć tak, jakby sygnały obu części wiązki miały jednakową moc, zostałby sprowadzony z odpowiedniego kursu. I ta masa bomb, która miała zburzyć miasto, spadłaby 15 czy 20 mil. dalej, na otwarte pole. Posiadałem władzę i nie musiałem szukać specjalnych argumentów, gdy tylko przekonałem się do zasad tej niezwykłej i zarazem śmiertelnej gry. Tego samego czerwcowego dnia wydałem polecenia, aby uznać za pewne zastoso-

„WOJNA

MAGICZNA"

71

wanie przez Niemców wiązki rozszczepionej i dać absolutne pierwszeństwo koniecznym przeciwśrodkom. Poprosiłem o natychmiastowe meldowanie najmniejszej niechęci, czy uchybień w tym przedsięwzięciu. Przy nawale wydarzeń nawet nie fatygowałem Gabinetu ani szefów sztabu. Gdybym się natknął na jakieś poważne przeszkody, oczywiście, zwróciłbym się do wszystkich sprzyjających mi kręgów i przedstawił tę skomplikowaną sprawę. Jednak nie było to potrzebne, bowiem w tym ścisłym i niemal utajnionym gronie istniało posłuszeństwo natychmiastowe, a marginesowe przeszkody udawało się likwidować. Od 23 sierpnia pierwsze stacje „Knickebein" w pobliżu Dieppe i Cherbourga zostały nastawione na Birmingham i rozpoczęła się nocna ofensywa na dużą skalę. Oczywiście, mieliśmy problemy z „ząbkowaniem", które musieliśmy pokonać, ale w ciągu kilku dni wiązki „Knickebein" zostały zagłuszone lub odchylone i przez następne dwa miesiące - krytyczne miesiące września i października - niemieckie bombowce lecące nad Anglią zostały wyprowadzane w pole bombardując na oślep. Jeden przypadek zwrócił moją uwagę. Podczas nalotów na Londyn oficer z mojego Biura Obrony wysłał żonę i dwoje dzieci na wieś. Tam w odległości 10 mil od jakiegoś miasta dostrzegli serię ogromnych wybuchów. Doliczyli się przeszło stu bomb. Zastanawiali się, w co też Niemcy celują, choć dziękowali Bogu, że ocaleli. Oficer opowiedział o tym incydencie następnego dnia, ale tajemnica była tak pilnie strzeżona, a krąg ludzi wtajemniczonych w te specjalistyczne informacje tak wąski, że nie mogliśmy mu dać zadowalającego wyjaśnienia. Te osoby, które o tym wiedziały, wymieniły tylko porozumiewawcze uśmiechy. Załogi niemieckie wkrótce zorientowały się, że ich wiązki są zakłócane. Istnieje taka anegdotka, że w ciągu tych dwóch miesięcy nikt nie miał odwagi powiedzieć Göringowi, że wiązki fal radiowych są zagłuszane lub też zmienia się ich kierunek. On sam w swej ignorancji uważał to za niemożliwe. Niemieckim siłom powietrznym dostarczano specjalne lektury, zapewniając pilotów, że wiązka dwóch fal jest niezawodna, i ostrzegano, że

72

OSAMOTNIENI

wyrzuci się każdego, kto ośmieli się w to wątpić. Ucierpieliśmy bardzo w czasie Blitzkriegu, wszak w Londyn mógł trafić prawie każdy. Oczywiście i bez naszego zakłócania było dużo niedokładności w atakach wroga. Niemniej niemiecki system bombardowania został tak silnie zakłócony naszymi przeciwdziałaniami, że nie więcej niż jedna piąta bomb spadła w obrębie celu. Ten fakt musimy potraktować jako znaczne zwycięstwo, choć nawet ta jedna piąta bomb niemieckich, które na nas spadły, to było o wiele za dużo, abyśmy mogli się dobrze czuć.

Niemcy po wewnętrznych zmaganiach udoskonalili w końcu swoje metody. Szczęśliwie dla nich jedna z ich formacji, Kampf Gruppe 100, używała własnej, specjalnej wiązki. Nazywała swój sprzęt tajemniczo przyrządem „X", który stał się dla naszego wywiadu ciekawym wyzwaniem. W połowie września wiedzieliśmy już o nim wystarczająco dużo, aby zaprojektować przeciwśrodki, ale konkretnego sprzętu zagłuszającego nie mogliśmy jeszcze uruchomić przez następne 2 miesiące. W wyniku tego Kampf Gruppe 100 mogła celnie bombardować. Nieprzyjaciel pośpiesznie uformował grupę „szperaczy", mającą za zadanie wzniecanie pożarów w obrębie celu za pomocą bomb zapalających, które to pożary stawały się drogowskazami dla reszty Luftwaffe, pozbawionej wiązki rozszczepionej. Coventry stało się w dniach 14-15 listopada pierwszym celem zaatakowanym tą nową metodą. Chociaż nasze zagłuszanie już się rozpoczęło, błąd techniczny spowodował, że w ciągu następnych kilku miesięcy nie było ono skutecznym. A jednak nasza wiedza o falach radiowych przydała się. Ze sposobu i czasu ich nadawania mogliśmy przewidzieć cel, porę oraz trasę i wysokość nalotu. Nasze nocne myśliwce (niestety!) nie miały wtedy takiej ilości wyposażenia, aby te informacje spożytkować. Jednak były one bezcennymi dla służb pożarniczych i dla innych służb Obrony Cywilnej, które dzięki nim mogły skoncentrować się na zagrożonym obszarze i ostrzec ludność, zanim rozpoczął się atak. Wkrótce nasze przeciwśrodki zostały ulepszone i dorównywały technicznie działaniom wroga. Tymczasem pozoro-

„WOJNA

MAGICZNA"

73

wane pożary pod kryptonimem „Rozgwiazda" były wzniecane przez nas w odpowiednim momencie na otwartych przestrzeniach, aby wywieść w pole główny atak. Osiągały one czasami zadziwiające rezultaty. Z początkiem 1941 r. opanowaliśmy przyrząd „X", ale Niemcy też ostro pracowali i mniej więcej w tym czasie wprowadzili nowy przyrząd nazwany „Y". Wcześniejsze systemy wykorzystywały wiązki krzyżujące się nad celem, nowy system wprowadzał tylko jedną wiązkę w połączeniu ze specjalną metodą określania odległości przez radio, dzięki której można było stwierdzić, jak daleko posunął się samolot. Kiedy osiągnął prawidłową odległość, zrzucał bomby. Szczęśliwym trafem i z pomocą wiedzy i poświęcenia wszystkich osób w to zaangażowanych, odkryliśmy dokładną metodę zastosowania przyrządu „Y" na kilka miesięcy wcześniej, zanim Niemcy go wprowadzili do akcji. Kiedy już to zrobili, byliśmy w stanie go unieszkodliwić. Tej samej nocy, gdy Niemcy zdali się na przyrząd „Y", nasze przeciwśrodki weszły do akcji. Sukces naszych wysiłków znajdował najlepsze potwierdzenie w zgorzkniałych uwagach załóg „samolotów-szperaczy" nadawanych do ich stacji naziemnych, a podsłuchanych przez nas. W ten sposób wiara wroga w nowe urządzenie została zdruzgotana już na samym początku i po wielu niepowodzeniach system zarzucono. Zbombardowanie Dublina w nocy 30 maja 1941 r. mogło być nieprzewidzianym i niezamierzonym rezultatem naszego zakłócenia działania całego systemu „Y". Generał Martini, niemiecki spec w tej dziedzinie, przyznał po wojnie, że nie zorientował ślę wystarczająco wcześnie, iż rozpoczęła się „wojna wysokich częstotliwości", i że nie docenił wywiadu brytyjskiego, ani naszych przewciwśrodków. Wykorzystanie przez nas ich błędów strategicznych, popełnionych w czasie „bitwy na fale radiowe" odciągnęło od naszych miast ogromną liczbę bomb w okresie, kiedy wszystkie inne sposoby obrony zawiodły. Rozwijały się jednak szybko pod presją groźby śmiertelnego ataku. Z początkiem wojny zaczęliśmy produkować rodzaj radaru powietrznego nazwanego AL Komitet Badawczy ds. Obrony Przeciwlotniczej pracował nad nim

74

OSAMOTNIENI

od 1938 r. Przy jego pomocy mieliśmy nadzieję tropić i ścigać bombowce nieprzyjaciela. To urządzenie było za duże i zbyt skomplikowane, aby mógł je obsługiwać sam pilot. Instalowane było wobec tego w dwuosobowych samolotach typu Blenheim, a później w samolotach Beaufighter, gdzie obserwator obsługiwał radar i kierował pilota aż do momentu, gdy samolot nieprzyjaciela stawał się widoczny i można było do niego strzelać - w nocy zwykle z odległości stu jardów. Na początku jego istnienia nazywałem to urządzenie „nosem" („the Smeller") i nie mogłem się doczekać, kiedy wejdzie do akcji. Był to z konieczności proces żmudny, jednak metoda przechwytywania z ziemi została dopracowana. W końcu mogła być użyta. Brytyjscy piloci, ze swymi straszliwymi ośmiokarabinowymi bateriami, w których już wkrótce miały odegrać swoją rolę działka, zaczęli ścigać (nie przypadkowo, ale wykorzystując system) bezbronne bombowce niemieckie. Stosowanie przez nieprzyjaciela wiązek fal radiowych stało się teraz dla nas naprawdę korzystne. Uprzedzały one o czasie i kierunku ataku i umożliwiały nocnym dywizjonom wejście do akcji pełną siłą i w odpowiednim momencie, a wszystkim bateriom przeciwlotniczym - pełną obsadę i zajęcie się własną, skomplikowaną techniką. W marcu i w kwietniu wzrost strat bombowców stał się przyczyną poważnego zaniepokojenia niemieckich szefów. Okazało się, że „wymazanie" miast z mapy Wielkiej Brytanii nie było takie łatwe, jak to sobie Hitler wyobrażał. W maju szefowie niemieckich sił powietrznych z ulgą odebrali rozkazy przerwania nocnych nalotów i przygotowania się do akcji na innym teatrze działań wojennych. I tak trzy główne próby podbicia Brytanii po upadku Francji kolejno zakończyły się niepowodzeniem. Pierwsza kończyła się przegraną niemieckich sił powietrznych w lipcu, sierpniu i wrześniu w czasie bitwy o Anglię. Zamiast zniszczyć nasze samoloty, lotniska i fabryki lotnicze, nieprzyjaciel doświadczył strat (pomimo swej przewagi liczebnej) i nie mógł ich zbagatelizować. Nasze drugie zwycięstwo wynikało z pierwszego. Niemiecka porażka w próbie zapanowania w powietrzu zapobiegła inwazji. Przebiegłość naszych pilotów myśliwskich i do-

„WOJNA

MAGICZNA"

75

skonała organizacja faktycznie przysłużyły się tak samo w warunkach nieporównywalnie różnych - jak sir Drakę, jego dzielni żeglarze i małe okręty wojenne 350 lat temu, kiedy to po rozbiciu i rozproszeniu hiszpańskiej armady, książę Parmy i jego potężna armia czekali bezsilnie w Niderlandach, aby się przedostać przez cieśniny morskie. Trzecie podejście to były bezładne, masowe, nocne bombardowania naszych miast. Zostały one przezwyciężone i pokonane dzięki męstwu i doskonałym umiejętnościom naszych pilotów myśliwskich oraz stanowczości i wytrzymałości ogromnych rzesz ludzi, szczególnie londyńczyków, którzy przetrzymali wszystkie ciosy. Lecz te szlachetne wysiłki w powietrzu i na płonących ulicach poszłyby na marne, gdyby nauka brytyjska i brytyjski trust mózgów nie odegrały decydującej, historycznej roli.

Jak mówi mądre niemieckie powiedzenie - „Drzewa nie dorastają aż do nieba". Mimo to mieliśmy wszelkie powody, aby uważać, że atak powietrzny na Brytanię będzie się wzmagał nie wiadomo jak długo. Dopóki Hitler nie napadł na Rosję, nie mieliśmy prawa sądzić, że Niemcy zaniechają ataku na nas. Wobec tego usilnie staraliśmy się ulepszyć wszelkie środki i urządzenia, za pomocą których przetrwaliśmy, oraz znaleźć nowe. Priorytet dano wszelkim formom badań nad radarem i jego zastosowaniem. Zorganizowano na wielką skalę naukowców i inżynierów. Udostępniono im pracowników i materiały. Poszukiwano nieustannie iniiych metod zwalczania nieprzyjacielskich bombowców. Przez wiele następnych miesięcy wzmagaliśmy wysiłki z powodu powtarzających się krwawych i kosztownych nalotów na nasze porty i miasta. Wspomnę o trzech sprawach (stale podnoszonych w „Załącznikach" do tego tomu), którymi się szczególnie interesowałem, i używałem wobec nich swoich wpływów. Mobilizował mnie Lindemann oraz fakt, że pokrewnymi sprawami zajmowaliśmy się w Komitecie Badawczym ds. Obrony Przeciwlotniczej przed wojną. Po pierwsze - była to sprawa masowego wykorzystania rakiet jako

76

OSAMOTNIENI

wzmocnienia naszych baterii przeciwlotniczych, po drugie ustawienie na szlaku Luftwaffe zasłony z min powietrznych przymocowanych długimi drutami do opadających spadochronów, po trzecie - poszukiwanie bardzo czułych zapalników, które aby eskplodować, nie muszą uderzyć w cel - wystarczy, że znajdą się w pobliżu samolotu. O tych trzech metodach, na które zostały wydane duże środki finansowe, należy choćby krótko wspomnieć. Żadna z nich nie mogła zaowocować w 1940 r. Musiało to potrwać jeszcze przynajmniej rok. Zanim byliśmy gotowi wejść do akcji z naszymi nowymi przyrządami i metodami, ataki nieprzyjaciela zostały nagle wstrzymane, i przez blisko trzy lata mieliśmy prawie zupełny spokój. Dlatego też wśród krytyków tego programu pojawiła się skłonność do niedoceniania wartości naszych wysiłków, które mogły być sprawdzone jedynie w praktyce. Niezależnie od tego jaki był sens tych wysiłków, stwierdzić należy, że nie stanowiły przeszkody dla innych spraw w tej dziedzinie.

Zniekształcanie wiązek fal radiowych samo w sobie nie było metodą wystarczającą. Kiedy samoloty nieprzyjaciela trafiły w cel, mogły z powodzeniem powrócić na miejsce pożaru, chyba że zmyliły ich nasze „rozgwiazdy". Atakom tym trzeba było jakoś zapobiec. Do tego celu opracowaliśmy dwa nowe środki - rakiety i miny powietrzne. Wyposażając nasze baterie przeciwlotnicze w radary, można było przewidzieć dość dokładnie pozycję samolotu nieprzyjaciela pod warunkiem, że leciał w prostej linii z tą samą prędkością, ale doświadczeni piloci nigdy tego nie robią. Latali, oczywiście, zygzakiem lub „żmijką", a to oznaczało, że w ciągu 20-30 sekund między wystrzeleniem a wybuchem pocisku, mogli z powodzeniem być już w odległości mniej więcej pół mili od przewidzianego punktu. Wyjściem z sytuacji był szeroki i silny ostrzał wokół przewidzianego punktu. Połączenie ognia stu dział byłoby doskonałe, gdyby można było je wyprodukować, obsadzić przeszkoloną załogą, i wszystko to ustawić w wyznaczonym miejscu i w od-

„WOJNA MAGICZNA"

77

powiednim czasie. Lecz to przekraczało ludzkie możliwości. Istniał jeszcze inny sposób, prosty i tani: zastosowanie rakiety lub - jak ją inaczej nazywano dla zachowania tajemnicy - „pocisku bezobrotowego" (Unrotaded Projectile - UP). Już przed wojną dr Crow opracował 2-calową i 3-calową rakietę, które mogły osiągnąć prawie taki sam pułap jak nasze działka przeciwlotnicze. Rakieta 3-calowa miała potężniejszą głowicę niż 3-calowy pocisk. Nie była jednak taka dokładna. Z drugiej strony wyrzutnie rakiet miały tę zaletę, że można je było zbudować szybko i w dużych ilościach, nie obciążając dodatkowo ciężko pracujących fabryk. Wyprodukowano tysiące tych wyrzutni oraz kilka milionów sztuk amunicji. Generał sir Frederick Pile - wybitny oficer, który dowodził przez całą wojnę naszą naziemną obroną przeciwlotniczą, był człowiekiem wyjątkowo wolnym od uprzedzeń wobec wszelkich nowości militarnych, tak często spotykanych u zawodowych żołnierzy. Z radością przywitał to dodatkowe wzmocnienie, uformował nowy potężny rodzaj sił w baterie, składające się z 96 wyrzutni każda, obsadzając je członkami Home Guard. Nowe jednostki mogły dać skoncentrowany ogień, znacznie przewyższający siłę artylerii przeciwlotniczej. Przez cały okres wojny współpracowałem z generałem Pile'em; zawsze dyspozycyjnym i pełnym nowych pomysłów. Stawał na wysokości zadania nie tylko wtedy, gdy jego oddziały osiągały szczyty liczebności i podlegało mu przeszło 300 tysięcy mężczyzn i kobiet oraz 2 400 dział, nie licząc rakiet, ale wówczas, gdy bitwa powietrzna o Brytanię została wygrana. To właśnie wtedy jego zadaniem stało się Uwolnienie możliwie największej liczby ludzi z mało absorbującej naówczas służby przy wyrzutniach rakietowych. W ten sposób pewna ilość kobiet i tych, którzy służyli w Home Guard mogła przejść do służby w armii zawodowej (bez pomniejszania jej wartości bojowej) i wszędzie tam, gdzie potrzebowano fachowców. Zadanie generała Pile'a było wspomagane przez prace naukowców, a w miarę jak toczyła się wojna ich pomoc była fundamentem, na którym wszystko się opierało. W bitwie o Anglię w atakach dziennych strąciliśmy 296 samolotów wroga, a dal-

78

OSAMOTNIENI

sze 74 prawdopodobnie zniszczyliśmy lub uszkodziliśmy. Lecz naloty nocne stworzyły nowe problemy, których nie można było rozwiązać jedynie za pomocą reflektorów i detektorów dźwięku. Od października, przez cztery miesiące, zniszczono tylko 70 samolotów. Z pomocą przyszedł radar. Pierwszy z tych zestawów kierowania ognia został użyty w październiku, a pan Bevin i ja spędziliśmy większość nocy na obserwacji ich działania. Próby trwały aż do grudnia, ponieważ zastosowanie tego sposobu naprowadzania na cel wymagało sporego szkolenia i praktycznego doświadczenia oraz szeregu niezbędnych zmian i ulepszeń. Czyniono w tej rozległej dziedzinie olbrzymie wysiłki, a wiosną 1941 r. zostały one w pełni wynagrodzone. Podczas ataków na Londyn w pierwszych dwóch tygodniach maja - końcówce niemieckiej ofensywy - zostało zniszczonych przeszło 70 samolotów, czyli więcej, niż w czterech miesiącach zimowych. Oczywiście, w tym czasie powiększyła się liczba dział. W grudniu było 1 400 dział ciężkich i 650 lekkich, w maju następnego roku mieliśmy 1 687 ciężkich i 790 lekkich oraz około 40 baterii rakiet.* Lecz wzrost skuteczności naszej obrony był spowodowany w dużej mierze nowymi wynalazkami i technicznymi ulepszeniami, które naukowcy przekazali w ręce żołnierzy, a które oni dobrze wykorzystali.

W połowie 1941 r., gdy nareszcie zaczęły wchodzić do użytku baterie rakietowe w pokaźnych ilościach, ataki z powietrza znacznie się zmniejszyły. Nie mieliśmy okazji, aby je sprawdzić. Kiedy zaś weszły do akcji, to potrzebowały niewiele więcej amunicji do strącenia samolotu, niż dużo kosztowniejsze i trudniej dostępne działa przeciwlotnicze. Rakiety były dobre same w sobie i stanowiły dodatek do innych środków obrony. *

Patrz: tabela na końcu rozdziału pt. Obrona przeciwlotnicza Wielkiej Brytanii w latach 1940-1941.

„WOJNA

MAGICZNA"

79

Zarówno pociski, jak i rakiety są oczywiście skuteczne tylko wtedy, gdy osiągną wyznaczony cel i eksplodują we właściwym czasie. Dlatego też czyniono wszelkie wysiłki, aby przymocować długimi drutami miny powietrzne do opadających spadochronów, które można byłoby ustawić na szlaku dywizjonów nieprzyjaciela. Umieszczanie spadochronów w pociskach było niemożliwe. Ale rakieta z dużo cieńszymi ściankami ma więcej miejsca. Wyprodukowano 3-calową amunicję rakietową, za pomocą której można było założyć powietrzne pole minowe na drutach długości 700 stóp i na wysokości do 20 tysięcy stóp i trzymano w pogotowiu, na wypadek zmasowanych ataków na Londyn. Przewaga takich pól minowych nad ogniem pocisków jest oczywiście taka, że eksplodują one momentalnie. Gdziekolwiek skrzydło trafi na drut, mina podciągnięta blisko samolotu wybucha. W ten sposób nie trzeba dokładnie ustawiać zapalników, jak w zwykłych pociskach. Oczywiście miny powietrzne można było umieszczać na pozycjach za pomocą rakiet spuszczanych z samolotów lub po prostu wznosić je na małych balonach. Tę ostatnią metodę bardzo popierała Admiralicja. W rzeczywistości jednak rakiety te nigdy nie zostały wprowadzone do akcji na znaczną skalę. Zanim wyprodukowano je w wielkich ilościach ustały zmasowane ataki bombowców. Dziwne, że Niemcy - szczęśliwie dla nas nie opracowali tej metody, aby przeciwstawić się naszym masowym bombardowaniom w ostatnich trzech latach wojny. Wystarczyłoby zaledwie kilka samolotów zdolnych kłaść miny i utrzymać pole minowe nad jakimkolwiek niemieckim miastem, by spowodować cieżkieistraty naszych bombowców.

Istniała inna bardzo ważna kwestia. W roku 1940 bombowiec nurkujący wydawał się być śmiertelnym zagrożeniem dla naszych statków i kluczowych fabryk. Pozornie łatwo jest zestrzelić samolot nurkujący nad statkiem, jako że obsługa działa może celować prosto w niego, nawet gdy jest w ruchu. Ale samolot w pionie jest celem bardzo małym, a zapalnik kontaktowy zadziała tylko w wypadku bezpośredniego uderzenia. Usta-

80

OSAMOTNIENI

wienie zapalnika czasowego tak, aby pocisk wybuchł dokładnie w momencie gdy mija samolot, jest prawie niemożliwe. Błąd rzędu jednej dziesiątej sekundy powoduje zboczenie z celu o kilkaset stóp. Warto było próbować zrobić zapalnik, który mógł wybuchać automatycznie, w chwili gdy pocisk przelatuje blisko celu, bez względu czy w niego uderzy, czy też nie. Ponieważ w głowicy pocisku jest mało miejsca, bardziej zachęcająco wyglądała przestronniejsza, 3-calowa rakieta. W roku 1940, gdy byłem w Admiralicji, staraliśmy się przeforsować ten pomysł. Użyto komórek fotoelektrycznych, które wytwarzały impuls elektryczny w momencie zmiany światła - na przykład w cieniu samolotu wroga. W lutym 1940 r. mieliśmy model, który pokazałem kolegom z Gabinetu na jednym z naszych posiedzeń. Kiedy rzucono pudełko zapałek obok zapalnika, jego lampki zaczęły mrugać. Wywarło to, zarówno na ministrach jak i na premierze, duże wrażenie. Ale daleka jest droga od modelu do uzbrojonego i produkowanego na masową skalę automatu. Pracowaliśmy ciężko nad tzw. zapalnikami fotoelektrycznymi, ale znowu, zanim były gotowe w potrzebnej ilości, niebezpieczeństwo minęło. W1941 r. czyniono próby, aby zaprojektować podobny zapalnik zbliżeniowy, używając maleńkiego zestawu radarowego, tak ustawionego, aby głowica wybuchała w momencie, gdy pocisk przelatuje blisko samolotu. Dokonano udanych eksperymentów, ale zanim opracowano go w Anglii do końca, Amerykanom - którym przekazaliśmy swoją wiedzę - udało się go ulepszyć i zmniejszyć, tak że mógł się pomieścić nie tylko w głowicy rakiety, ale też pocisku. Te tzw. „zapalniki zbliżeniowe " produkowane w Stanach Zjednoczonych, były używane w dużych ilościach w ostatnim roku wojny i okazały się skuteczne wobec małych samolotów bezpilotowych, którymi nas zaatakowano w 1944 r., jak również na Pacyfiku - przeciwko samolotom japońskim.

Ostatnią fazą „wojny magicznej" - był rozwój radaru i wynalazki niezbędne dla naszego kontrataku na Niemcy. Do pewnego stopnia nasuwały się one same, jako wynik naszych doświadczeń i wysiłków na rzecz obrony. Ich znaczenie zostanie opisa-

„WOJNA

MAGICZNA"

81

ne w następnych tomach. We wrześniu 1940 r. mieliśmy przed sobą jeszcze dziewięć długich miesięcy ciężkich walk i cierpień, zanim karta miała się odwrócić. Można powiedzieć, że podczas naszych zmagań, odnosząc niejakie sukcesy w walce z aktualnym niebezpieczeństwem, skupialiśmy uwagę na przyszłości, gdyż mogły nadejść lepsze czasy. OBRONA PRZECIWLOTNICZA WIELKIEJ BRYTANII W LATACH 1940-1941 Lipiec 1940

Grudzień 1940

Maj 1941

DZIAŁA CIĘŻKIE łącznie: 1 200 w tym: 4,5-calowe, 355 3,7-calowe, stałe, 313 3,7-calowe, ruch., 306 3-calowe, 226

łącznie: 1 450 w tym: stałe, 1 040 ruchome, 410

łącznie: 1 687 w tym: stałe, 1 247 ruchome, 440

DZIAŁA LEKKIE łącznie: 587 w tym:

łącznie: 650

łącznie: 790

Boforsy, 273 3-calowe, 136 (przyst. do strzelania torem płaskim) 20-mm Hispano, 38 2-funtowe, 140 BATERIE RAKIETOWE żadnych

żadnych

łącznie: około 40

REFLEKTORY łącznie: przeszło 4 500 (nie wszystkie)

łącznie: 3 932 LICZBA PERSONELU łącznie: 157 319

łącznie: 269 000 w tym 6 000 kobiet (3 700 w obsłudze baterii, 2 300 w sztabach i administracji)

łącznie: 312 500 w tym: 6 500 kobiet (3 500 w obsłudze wyrzutni rakietowych, 3 000 w sztabach i administracji)

R O Z D Z I A Ł XX

NISZCZYCIELE

STANÓW

ZJEDNOCZONYCH I

BAZY

W

INDIACH

ZACHODNICH

Mój apel o 50 amerykańskich niszczycieli - Pomoc lorda Lothiana Moja depesza do Prezydenta z 31 lipca - Nasza gotowość wydzierżawienia baz w Indiach Zachodnich - Mój sprzeciw wobec handlowania naszą flotę - Następna depesza do Prezydenta z 15 sierpnia - Oświadczenie Prezydenta - Moje przemówienie w Parlamencie, 20 sierpnia Depesza do Prezydenta z 22 sierpnia - Depesze z 25 i 27 sierpnia Nasza ostateczna propozycja - Moje zapewnienia w sprawie floty Oświadczenie w Parlamencie z 5 września

J

ak już wspomniałem, 15 maja, zaraz po objęciu stanowiska premiera, w moim pierwszym telegramie zwróciłem się do Prezydenta o „wypożyczenie 40 lub 50 niszczycieli starszego typu, aby wypełnić lukę między tym, co posiadamy dzisiaj a dużą nową dostawą, którą zamówiliśmy na początku wojny. W przyszłym roku o tej porze będziemy w znacznie korzystniejszej sytuacji, ale jeżeli do tego czasu Włochy staną przeciwko nam z następną setką okrętów podwodnych, to sytuacja może ulec załamaniu". Wróciłem do tego tematu w mojej depeszy z 11 czerwca, po wypowiedzeniu nam wojny przez Włochy. „Nic nie jest teraz tak ważne, jak otrzymanie tych 30 czy 40 niszczycieli starszego typu, które zmodernizowaliście. Możemy je szybko wyposażyć w przyrządy do określania i wykrywania położenia okrętów podwodnych wroga (azdyk). [...] Te sześć miesięcy może mieć decydujące znaczenie."

NISZCZYCIELE

STANÓW

ZJEDNOCZONYCH

83

Pod koniec lipca, gdy osamotnieni zaangażowaliśmy się w rozstrzygającą o naszym losie bitwę powietrzną, w perspektywie mając jeszcze inwazję, ponowiłem swoją prośbę. Doskonale zdawałem sobie sprawę z dobrej woli Prezydenta, jak i z trudności realizacji tej prośby. Z tego też powodu starałem się przedstawić Mu, w sposób możliwie bezpośredni, niebezpieczną sytuację Stanów Zjednoczonych w przypadku, gdyby Wielka Brytania została pokonana, a Hitler stał się panem Europy, jej stoczni i floty.

W miarę jak postępowała ta wymiana poglądów stawało się jasnym, że depesze wysłane w czerwcu, opisujące poważne konsekwencje dla Stanów Zjednoczonych, które mogłyby wynikać z ewentualnej inwazji i podbicia Wysp Brytyjskich, odegrały znaczącą rolę w wysokich kręgach polityków amerykańskich. Waszyngton zażądał gwarancji, że flota brytyjska nie zostanie pod żadnym warunkiem oddana Niemcom. Byliśmy gotowi dać takie zapewnienie w najbardziej uroczystej formie, jako że i tak byliśmy gotowi zginąć - nic nas to nie kosztowało. W sytuacji, która mogła się okazać wigilią inwazji, ale także apogeum walk powietrznych, nie chciałem podbudowywać Niemców myślą, że kiedykolwiek rozpatrywaliśmy taką ewentualność. Co więcej, z końcem sierpnia nasza sytuacja znacznie się polepszyła. Cała armia regularnie była reformowana i w dużym stopniu na nowo uzbrajana, a Home Guard rozpoczęła swoją działalność. Zadawaliśmy niemieckim siłom powietrznym ciężkie straty i nie tylko trzymaliśmy się dzielnie, ale także oddawaliśmy ciosy. Każdy argument dotyczący inwazji, który w czerwcu i w lipcu dodawał mi otuchy, przed wrześniem stawał się podwójnie mocny.

W tym czasie w Waszyngtonie mieliśmy ambasadora wyjątkowo utalentowanego i posiadającego duże wpływy. Znałem Philipa Kerra (teraz markiza Lothiana) jeszcze z dawnych czasów Lloyda George'a w 1919 r. i wcześniej. Różniliśmy się bar-

84

OSAMOTNIENI

dzo często poglądami, poczynając od oceny Wersalu, poprzez Monachium i później. W miarę jak wzrastało napięcie, Lothian zaczął nie tylko szerzej pojmować sytuację, ale starał się bardziej dogłębnie ją zrozumieć. Zastanawiał się nad poważnymi implikacjami, zawartymi w moich depeszach do Prezydenta z okresu upadku Francji, a dotyczącymi możliwego losu floty brytyjskiej w przypadku, gdybyśmy zostali najechani i podbici. W tej kwestii zgadzał się z liczącymi się osobistościami w Waszyngtonie, poważnie zaniepokojonymi, nie tylko z powodu sympatii do Wielkiej Brytanii, ale ze względu na rację stanu Ameryki. Lothiana zaniepokoiły ostatnie słowa mojego przemówienia w Izbie Gmin, gdy 4 czerwca powiedziałem: [...] „Nigdy się nie poddamy. Ale nawet gdyby - w co nie wierzę ani przez chwilę - Wyspa lub duża jej część została podbita, nasze Imperium za morzami, uzbrojone i strzeżone przez flotę brytyjską, będzie kontynuować walkę, aż nadejdzie czas - jak Bóg pozwoli - gdy Nowy Świat z całą swą siłą i potęgą przystąpi do ratowania i wyzwolenia Starego Świata". Lothian uważał, że te słowa podbudowały wszystkich tych, którzy sądzili, że nawet gdyby Wielka Brytania upadła, to jej flota przepłynęłaby Atlantyk do Stanów Zjednoczonych. Zauważmy, że za kulisami używałem innego języka. W swoim czasie wyjaśniłem swoją sytuację zarówno ministrowi spraw zagranicznych, jak i ambasadorowi. Premier do lorda Lothiana

9 czerwca 1940

Ostatnie słowa mojego przemówienia były, oczywiście, skierowane głównie do Niemiec i Włoch, dla których długa wojna kontynentów jest w tej chwili czymś nieprzyjemnym, podobnie jak dla dominiów, wobec których jesteśmy mandatariuszami. Jednak zawsze miałem w pamięci Pana punkt widzenia i podnosiłem go w różnych depeszach do Prezydenta, jak również do Mackenziego Kinga. Gdyby Wielka Brytania załamała się pod naporem inwazji, proniemiecki rząd mógłby otrzymać od Niemców dużo lepsze warunki, poddając flotę i czyniąc w ten sposób Niemcy i Japonię panami Nowego Świata. Niewątpliwie ten odrażający czyn nie zostałby popełniony przez obecnych doradców Jego Królewskiej Mości, ale gdyby powstał jakiś „ąuislingowski" rząd, to z pewnością tak by zrobił. Prezydent powinien zdawać sobie w pełni z tego sprawę. Powinien Pan rozmawiać

NISZCZYCIELE

STANÓW

ZJEDNOCZONYCH

85

z nim w tym duchu i odwieść od naiwnego założenia, że Ameryce uda się pozbierać z gruzów Imperium Brytyjskie, prowadząc taką politykę jak dotąd. Wręcz przeciwnie, ryzykują, że ich potęga morska zostanie absolutnie doścignięta. Co więcej, Niemcy przejęliby wyspy i bazy morskie, uzyskując możliwość trzymania Stanów Zjednoczonych w strachu. Jeżeli upadniemy, to Hitler ma dużą szansę zapanować nad światem. Mam nadzieję, że to, co napisałem, pomoże Panu w prowadzeniu rozmów. Prawie miesiąc upłynął, zanim wyłoniły się jakieś rezultaty. Wtedy nadszedł pełen otuchy telegram od ambasadora. Donosił on w dniach 5-6 lipca, że co światlejsze grupy amerykańskiej opinii publicznej zaczęły sobie nareszcie zdawać sprawę, iż neutralność Stanów Zjednoczonych i przegranie wojny przez Wielką Brytanię mogą spowodować całkowitą utratę floty brytyjskiej na rzecz Niemiec. Było jednak bardzo trudno przekonać amerykańską opinię publiczną co do konieczności przekazania n a m niszczycieli, chyba że byłoby pewnym, iż w przypadku przystąpienia Stanów Zjednoczonych do wojny i zajęcia Brytanii, flota brytyjska znajdująca się na morzu przepłynie przez Atlantyk. Pod koniec lipca, pod zwiększającym się naciskiem ze wszystkich stron naraz, znowu p o d j ą ł e m tę sprawę. Były człowiek marynarki do prezydenta Roosevelta 31 lipca 1940 Minął już jakiś czas, od kiedy ośmieliłem się do Pana depeszować, a zdarzyło się w tym czasie wiele rzeczy, zarówno dobrych jak i złych. W tej chwili udostępnienie nam przez was niszczycieli, łodzi motorowych oraz wodnopłatowcow, o które prosiliśmy, stało się kwestią nad wyraz pilną. W rękach Niemców znajduje się całe wybrzeże francuskie, z którego mogą wypuszczać U-booty i bombowce nurkujące do niszczenia naszego handlu i dostaw żywności. Na dodatek musimy być stale przygotowani do odpierania z morza zagrażającej nam inwazji w wąskich przejściach żeglownych, jak również reagować na wypady z Norwegii w kierunku Irlandii, Islandii, Szetlandów oraz Wysp Owczych. Oprócz tego musimy kontrolować wyjścia z Morza Śródziemnego, panować nad nim, aby w ten sposób zapobiec poważnemu rozprzestrzenieniu się wojny na teren Afryki. Jesteśmy w trakcie produkcji dużej liczby niszczycieli i jednostek przeznaczo-

86

OSAMOTNIENI

nych specjalnie do zwalczania U-bootów, ale najbliższe 3-4 miesiące stworzą lukę, o jakiej już wspominałem uprzednio. Ostatnio ataki z powietrza na naszą żeglugę stały się bardzo dotkliwe. W ciągu minionych 10 dni zatopione zostały następujące niszczyciele: Brazen, Codrington, Delight, Wren, a uszkodzone: Beagle, Boreas, Brillłant, Griffin, Montrose, Walpole, Whitshed - razem 11. I to wszystko w obliczu inwazji! Niszczyciele są bardzo wrażliwe na bombardowanie z powietrza, a jednak trzeba je trzymać na terenach, gdzie przeprowadzane są naloty, aby zapobiec atakowi z morza. Obecnego tempa strat nie będziemy mogli wkrótce wytrzymać. Jeżeli nie otrzymamy znacznego wsparcia, może to rozstrzygnąć in minus o losie wojny. Jest to szczery opis naszej obecnej sytuacji i ufam, że teraz, gdy wie Pan dokładnie, na czym stoimy, zrobi Pan wszystko, aby te 50 czy 60 waszych niszczycieli zostało nam natychmiast przysłane. Mogę je bardzo szybko wyposażyć w aparaty azdyk i użyć przeciwko U-bootom na szlakach atlantyckich, zatrzymując w ten sposób bardziej nowoczesne i lepiej wyposażone w działa jednostki do operacji w cieśninie Dover. Panie Prezydencie, z całym szacunkiem do Pana muszę powiedzieć, że w całej długiej historii świata należy to bezwzględnie uczynić właśnie teraz. W 1941 r. będę miał własne, duże dostawy, ale kryzys nastąpi znacznie wcześniej. Wiem, że zrobi Pan wszystko, co możliwe, ale uważam, że mam prawo i jestem zobowiązany przedstawić Panu powagę sytuacji. Gdyby dano nam niszczyciele, wówczas łodzie motorowe i wodnopłatowce równie bezcenne jak okręty, mogłyby nadejść w następnej dostawie. Zaczynam odczuwać nieco optymizmu na temat przebiegu tej wojny, o ile - rzecz jasna - przetrwamy następne trzy, cztery miesiące. Lotnictwo trzyma się dzielnie. Zadajemy Hitlerowi mocne ciosy, odpierając zarówno ataki jak i bombardując Niemcy. Lecz straty niszczycieli spowodowane nalotami mogą być tak poważne, iż załamie się osłona naszych żywnościowych i handlowych szlaków przez Atlantyk. Dziś wieczorem ma nadejść najnowszy konwój z karabinami, działami i amunicją. Czekają na niego specjalne pociągi, aby zawieźć tę broń oddziałom armii i Home Guard, które stoczą ostiy bój, zanim oddadzą ją nieprzyjacielowi. Jestem pewien, że przy Pana zrozumieniu spraw wojny, nie pozwoli Pan, aby ta bitwa została przegrana z powodu braku niszczycieli.

NISZCZYCIELE

STANÓW

87

ZJEDNOCZONYCH

Trzy dni później depeszowałem do naszego ambasadora: 3 sierpnia 1940 Ta druga możliwość tj. przyznanie baz (będących w brytyjskim posiadaniu) jest dobra, ale wolelibyśmy jednak wydzierżawić je na czas nieokreślony, aniżeli sprzedać. Rozumiem, że to nam zapewni dostawę niszczycieli i wodnopłatowców. Niech Pan da znać pułkownikowi Knoxowi i innym, że tego typu prośba zostanie przez nas przychylnie przyjęta. [...] Trzeba to - jak Pan mówi - załatwiać szybko. Potrzebujemy tych niszczycieli teraz. Możemy je wyposażyć w aparaty azdyk w mniej więcej 10 dni od czasu ich otrzymania, ponieważ wszystkie przygotowania w tym względzie już poczyniono. Jesteśmy również gotowi przekazać marynarce Stanów Zjednoczonych kilka aparatów azdyk, pomóc przy instalacji oraz udzielić wyjaśnień ma temat ich pracy. Proszę działać w tej sprawie, nie szczędząc sił.

Po nerwowych, acz konstruktywnych, konsultacjach w Waszyngtonie, w pierwszym tygodniu sierpnia przedstawiono nam za pośrednictwem lorda Lothiana propozycję wymiany 50 sztuk starych wyremontowanych niszczycieli amerykańskich, znajdujących się w stoczniach marynarki na wchodnim wybrzeżu, na kilka baz na wyspach Indii Zachodnich i na Bermudach. Oczywiście, nie było żadnego porównania między wartością przestarzałych jednostek a gwarancją bezpieczeństwa strategicznego, jaką uzyskiwały Stany Zjednoczone poprzez dostęp do baz na wyspach. Ale zagrażająca nam inwazja zza Kanału czyniła naszą potrzebę coraz bardziej palącą. Co więcej, strategiczne znaczenie wysp było ważne tylko dla Stanów Zjednoczonych. W dawnych czasach mogły one stanowić jeden z kolejnych etapów ataku na Amerykę z Europy albo z Anglii. Teraz ważniejsze dla bezpieczeństwa Ameryki było to, aby pozostały one w przyjaznych rękach, najlepiej w ich własnych. Lecz te przyjazne ręce mogły zawieść w zaczynającej się teraz, konwulsyjnej bitwie o życie Brytanii. Uważając, że przetrwanie Wielkiej Brytanii związane jest z przetrwaniem Stanów Zjednoczonych, wydawało mi się, że przekazanie tych baz w ręce amerykańskie jest faktycznie korzystne dla nas. Nie patrzyłem na tę sprawę z jakiegoś wąskiego, brytyjskiego punktu widzenia.

88

OSAMOTNIENI

Był jeszcze inny, głębszy i istotniejszy, powód. Transfer pięćdziesięciu amerykańskich okrętów wojennych do Wielkiej Brytanii nie był neutralnym gestem Stanów Zjednoczonych. Mógł, według wszelkich przesłanek historycznych, usprawiedliwić wypowiedzenie im wojny przez rząd niemiecki. Prezydent uważał, że nie ma takiego zagrożenia, ja zaś czułem, że proste rozwiązania też mogą być niebezpieczne. W interesie Hitlera było pokonywanie przeciwników pojedynczo. Była to zresztą jego metoda. Ostatnia rzecz, jakiej by sobie życzył, to wejście w wojnę ze Stanami Zjednoczonymi, zanim skończy z Wielką Brytanią. Jednakże przerzut niszczycieli do Brytanii we wrześniu 1940 r. zbliżył Stany Zjednoczone do nas i do wojny. Zapoczątkował długą listę coraz mniej neutralnych działań na Atlantyku, korzystnych dla nas. Oznaczał przejście Stanów Zjednoczonych ze statusu neutralnego obserwatora na pozycję kraju nie biorącego na razie bezpośredniego udziału w wojnie. Hitler nie mógł sobie pozwolić na okazanie niechęci. Cały świat, jak zobaczymy, zrozumiał znaczenie tego gestu. Dla tych wszystkich powodów Gabinet Wojenny i Parlament zaaprobowały koncepcję wydzierżawienia baz w zamian za otrzymane niszczyciele pod warunkiem, że uda nam się przekonać rządy wysp Indii Zachodnich do poważnego poświęcenia na rzecz Imperium, z równoczesną zgodą na związane z tym wszystkim perturbacje. 6 sierpnia Lothian zadepeszował, że Prezydent oczekuje bezzwłocznej odpowiedzi co do przyszłości floty. Chciał uzyskać zapewnienie, że jeżeli Wielka Brytania zostanie zaatakowana, to flota będzie nadal walczyć za Imperium i nie zostanie ani poddana, ani zatopiona. Byłby to, jak zaznaczono, najbardziej przekonywający argument dla Kongresu Stanów Zjednoczonych. Widoki na działania zgodne z amerykańskim prawem, jak uważał, stale się poprawiały. Moje poglądy przedstawiłem ministrowi spraw zagranicznych. 7 sierpnia 1940 Sytuacja jest, jak sądzę, całkiem jasna. Nie mamy najmniejszego zamiaru poddania floty brytyjskiej ani też dobrowolnego jej zatopię-

NISZCZYCIELE STANÓW ZJEDNOCZONYCH

89

nia. W rzeczywistości taki los prędzej spotka flotę niemiecką, czy raczej to, co z niej pozostało. Naród nie zniesie żadnych dyskusji na temat tego, co należy robić w wypadku najazdu. Dyskusje w przeddzień możliwej inwazji byłyby niszczące dla morale ludzi. Co więcej, nie możemy postawić się w sytuacji, w której rząd Stanów Zjednoczonych miałby prawo powiedzieć: Uważamy, że nadszedł czas, abyście przysłali flotę, zgodnie z umową, jaką zawarliśmy dając wam nasze niszczyciele. Musimy odrzucić jakiekolwiek deklaracje tego typu i ograniczyć umowę wyłącznie do wydzierżawienia naszych terenów kolonialnych.

Następnie zadepeszowałem do Lothiana: 7 sierpnia 1940 Potrzebujemy tych 50 czy 60 niszczycieli i mam nadzieję, że je otrzymamy. Będzie to dla nas w tej chwili, tj. przez najbliższe 3-4 miesiące, najlepsza pomoc. Bylibyśmy gotowi, jak Pan wie, zaproponować Stanom Zjednoczonym wypożyczenie na czas nieokreślony baz morskich i powietrznych na wyspach Indii Zachodnich. Płaszczyzną porozumienia byłaby wspólnota interesów morskich oraz militarnych. Dlatego też przychylnie przyjęliśmy propozycję pułkownika Knoxa, utrzymaną w podobnym duchu, traktując ją jako wstęp do natychmiastowego wysłania niszczycieli. To wszystko nie jest ani targowaniem się, ani deklaracjami na temat przyszłego dysponowania flotą brytyjską. Jest sprawą oczywistą, że nie możemy się zgadzać, czy składać jakichkolwiek deklaracji. Nieustannie ostrzegałem w moich tajnych depeszach do Pana i do Prezydenta o niebezpieczeństwie, jakie grozi Stanom Zjednoczonym w przypadku, gdyby Wielka Brytania przegrała z Niemcami i powstał brytyjski rząd typu ąuislingowskiego dla ocalenia mieszkańców. Bardzo się cieszę, że to niebezpieczeństwo zostało potraktowane poważnie, nie powinien go Pan w żadnym wypadku umniejszać. Nie mam absolutnie zamiaru polepszać samopoczucia Stanów Zjednoczonych. Nasza sytuacja nie wymaga prowadzenia praktycznych dyskusji na temat upadku Wielkiej Brytanii. Już kilka tygodni temu powiedziałem Panu, że nie ma takiej potrzeby, aby zastanawiać się nad możliwością przeniesienia floty do Ameryki czy Kanady. Zakazałbym nawet rozmów na ten temat w gronie sztabowym, nie mówiąc o jakichkolwiek technicznych przygotowaniach czy planach. Żadna taka deklaracja nie będzie nigdy przez nas zaaprobowana dla otrzymania niszczycieli. Proszę postawić sprawę jasno, że nie zgodzimy się na najmniejszy nawet kompromis, co do

90

OSAMOTNIENI

naszej wolności działań, ani nie będziemy tolerować żadnych defetystycznych zapowiedzi, których efekt może okazać się katastrofalny. Chociaż w moim przemówieniu 4 czerwca uważałem za stosowne otworzyć Niemcom oczy na perspektywy nie kończącej się wojny na oceanie, to była tylko sugestia, do realizacji której nie dopuściliśmy żadnego neutralnego partnera. Oczywiście, gdyby Stany Zjednoczone przystąpiły do wojny i stały się sprzymierzeńcem, niewątpliwie prowadzilibyśmy wojnę razem z nimi, nie rezygnując z podejmowania własnych inicjatyw. Wspólnie wybrane najlepsze warianty prowadzenia walki stanowiłyby najpewniejszą gwarancję rozgromnienia wroga. Sam Pan to przewidział w swojej pierwszej rozmowie z Prezydentem, gdy powiedział Pan, że nigdy nie wyślemy nawet części naszej floty na drugą stronę Atlantyku, chyba że w przypadku faktycznego przymierza wojennego. Do Prezydenta wysłałem zaś następującą depeszę: 15 sierpnia 1940 Nie muszę mówić, jak jestem podbudowany Pańską depeszą, ani jak wdzięczny za Pana nieustające wysiłki pomocy. Wierzę, że przyśle Pan nam wszystko to, co będzie możliwe, ponieważ wie Pan doskonale, że wartość każdego niszczyciela nam udostępnionego jest na wagę złota. Potrzebujemy również ścigaczy torpedowych, o których Pan wspomniał, i takiej liczby wodnopłatowców i karabinów, jaką możecie nam wysłać. Milion żołnierzy czeka na karabiny. Wartość moralna pomocy od waszego rządu i narodu w tym krytycznym czasie będzie bardzo duża i dalece odczuwalna. Możemy wyjść naprzeciw obu punktom, aby pomóc Panu w negocjacjach z Kongresem i innymi zainteresowanymi stronami. Wierzę, że nie zrozumie mnie Pan źle, jeżeli powiem, iż nasza gotowość uwarunkowana jest zapewnieniem, że nie będzie żadnych opóźnień w udostępnieniu nam okrętów. Jeżeli chodzi o deklaracje na temat floty brytyjskiej, jestem oczywiście gotów powtórzyć to, co powiedziałem w Parlamencie 4 czerwca. Mamy zamiar walczyć do końca, i nikt z nas nie będzie kupował pokoju za cenę poddania się czy zatopienia floty. Lecz jeśli zechce się Pan powołać na to wielokrotnie powtarzane zapewnienie, proszę pamiętać o skutkach - z naszego i może waszego punktu widzenia - jakie może spowodować przekonanie, że uważamy za niemożliwy podbój Wysp Brytyjskich razem z bazami marynarki. Duch w naszym narodzie jest wspaniały. Nigdy przedtem nie był on tak zdecydowany. Jego pewność siebie została w olbrzymim stopniu i w sposób uzasadniony umocniona w ciężkich

NISZCZYCIELE STANÓW ZJEDNOCZONYCH

91

walkach powietrznych w ostatnim tygodniu. Jeżeli chodzi o bazy morskie i lotniska, to chętnie zgadzam się z Pańską propozycją 99-letniej dzierżawy, która jest dla nas o wiele prostsza niż sprzedaż. Nie wątpię, że gdy ustalimy zasady, wówczas spokojnie dopasujemy i przedyskutujemy szczegóły. Będziemy musieli porozumieć się z rządami Nowej Fundlandii i Kanady co do baz nowofundlandzkich, którymi Kanada jest zainteresowana. Natychmiast przystępujemy do uzyskania jej zgody. Jeszcze raz, Panie Prezydencie, pozwolę sobie podziękować za Pańską pomoc i słowa otuchy, które tak wiele dla nas znaczą.

Lothian uważał tę odpowiedź za godną podziwu i powiedział, iż teraz istnieje naprawdę szansa, że Prezydent dostanie zgodę na 50 niszczycieli bez uciekania się do drogi legislacyjnej. Nie było to jeszcze całkiem pewne, ale sądził, że powinniśmy natychmiast wysłać kilka brytyjskich załóg niszczycieli do Halifaksu i na Bermudy. Wywarłoby nie najlepsze wrażenie w Ameryce, gdyby oni przygotowali niszczyciele, a nie było załóg brytyjskich do przeprowadzenia ich przez Atlantyk. Fakt, że naśze załogi czekają, doda sprawie pilności w Kongresie. Na konferencji prasowej 16 sierpnia, Prezydent wygłosił następujące oświadczenie: „Rząd Stanów Zjednoczonych prowadzi rozmowy z rządem Imperium Brytyjskiego na temat wejścia w posiadanie baz morskich i lotnisk dla obrony zachodniej półkuli, a szczególnie Kanału Panamskiego. Co więcej, rząd Stanów Zjednoczonych prowadzi rozmowy z rządem Kanady na temat obrony całej półkuli amerykańskiej." Dalej Prezydent powiedział, że Stany Zjednoczone dadzą Wielkiej Brytanii coś w zamian, lecz nie powiedział, co to ma być. Podkreślał kilka razy, iż negocjacje na temat baz lotniczych nie są w żaden sposób powiązane ze sprawą niszczycieli. Niszczyciele nie są, stwierdził, elementem przyszłych ustaleń.

Prezydent, który musiał liczyć się z Kongresem i z dowództwem marynarki, coraz bardziej skłaniał się do pokazania tej transakcji obywatelom jako wysoce korzystnej i zapewniającej Stanom Zjednoczonym bezpieczeństwo w zamian za kilka flo-

92

OSAMOTNIENI

tylli przestarzałych niszczycieli. To była rzeczywiście prawda, ale oświadczenie to nie było dla mnie wygodne. Parlament i rząd wykazały wzburzenie możliwością wydzierżawienia jakiejkolwiek części historycznych terytoriów, i gdyby przedstawić sprawę jako zwykłe przehandlowanie brytyjskich posiadłości za cenę 50 niszczycieli, na pewno spotkałoby się to z gwałt o w n y m sprzeciwem. Z tego też p o w o d u starałem się postawić tę transakcję na n a j w y ż s z y m szczeblu, ponieważ wyrażała i chroniła wspólny interes anglojęzycznego świata. 20 sierpnia, za zgodą Prezydenta, przedstawiłem sprawę w Parlamencie, w tych oto słowach, które być może z czasem nie straciły swego znaczenia: Jak się dowiadujemy, w Stanach Zjednoczonych nastąpił wzrost zaniepokojenia koniecznością obrony powietrznej i morskiej w strefie Atlantyku i prezydent Roosevelt dał ostatnio do zrozumienia, że chciałby z nami i z dominium Kanady oraz z Nową Fundlandią przedyskutować rozwinięcie amerykańskich baz na Nowej Fundlandii i w Indiach Zachodnich. Nie ma, oczywiście, mowy o przekazaniu zwierzchnictwa - takiej propozycji nigdy nie było - ani o żadnych działaniach bez zgody poszczególnych kolonii. Z naszej strony rząd Jego Królewskiej Mości jest skłonny udostępnić Stanom Zjednoczonym bazy obronne na zasadzie dzierżawy na 99 lat. Jesteśmy przekonani, że nasze interesy oraz interesy samych kolonii, Kanady i Nowej Fundlandii zostaną w ten sposób zabezpieczone. Są to kroki ważne. Proces ten oznacza niewątpliwie, że dwie wielkie anglojęzyczne demokracje - Imperium Brytyjskie i Stany Zjednoczone - będą musiały się połączyć w niektórych sprawach dla ogólnych korzyści. Ja ze swej strony, patrząc w przyszłość, nie mam co do tego żadnych wątpliwości. Nie mógłbym zatrzymać tego procesu, nawet gdybym chciał; nikt nie jest w stanie go zatrzymać. Tak jak Missisipi - on płynie dalej. Niech płynie. Niech płynie nadal - wysoką wodą, nieubłaganie, nieodparcie, przyjaźnie, w kierunku szerokich lądów i lepszych czasów. Były człowiek marynarki do Prezydenta 22 sierpnia 1940 1. Jestem szalenie wdzięczny za wszystko, co Pan dla nas robi. Nie myślałem o czymś w rodzaju kontraktu, targu czy sprzedaży. Postanowiliśmy w łonie Gabinetu zaproponować wam morskie i lotnicze bazy u wybrzeży Atlantyku zupełnie niezależnie od niszczycieli, czy jakiejśinnej pomocy. Nasz pogląd jest taki: skoro jesteśmy przyjaciółmi, powinniśmy sobie pomagać nawzajem w niebezpieczeństwie.

NISZCZYCIELE

STANÓW

ZJEDNOCZONYCH

93

W związku z tym chcielibyśmy udostępnić wam wspomniane bazy, nie żądając nic w zamian. I nawet gdyby się okazało, że są trudności w przekazaniu niszczycieli, nasza oferta pozostaje aktualna, ponieważ uważamy, że jest to dla naszego wspólnego dobra. 2. Widzę ryzyko w proponowanej wymianie listów, jak też w oświadczeniu, że broń, którą wysyłacie, jest zapłatą za bazy. Kiedy ludzie się dowiedzą, zaczną - po obu stronach - robić rachunek zysków i strat. Zostanie obliczona wartość uzbrojenia i przeciwstawiona mu wartość baz. Jedni będą sądzić tak, drudzy inaczej. 3. Co więcej, Panie Prezydencie, jak Pan dobrze wie, każda wyspa, każde miejsce jest odrębną sprawą. Gdyby np. był to tylko jeden port lub miejscowość, to jak to wycenić i jak dzielić się korzyściami? W takim przypadku wolelibyśmy przedstawić wam ofertę, jaką uważamy za najlepszą dla obu stron, niż rozpoczynać drobiazgowe wyliczenie, co powinniśmy otrzymać w zamian. 4. Naszym głównym celem jest udostępnienie na zasadzie dzierżawy baz zapewniających wam bezpieczeństwo od strony wybrzeża Atlantyku. Sprawą oczywistą jest, że jeżeli macie rozbudować tam urządzenia obronne i zainwestować pieniądze, to musicie mieć dzierżawę na dłuższy czas. Dlatego też pozostałbym raczej przy tym, co powiedziałem wczoraj w Parlamencie zarówno na ten temat, jak i na temat floty. Kiedy Pan szczegółowo przedstawi wasze warunki, natychmiast damy znać, co możemy zrobić, a nasi eksperci będą mogli przystąpić do ustaleń technicznych i prawnych. Tymczasem całkowicie ufamy Pańskiej ocenie oraz opinii obywateli Stanów Zjednoczonych na temat pomocy zbrojeniowej, jakiej jesteście gotowi nam udzielić. Będzie to absolutnie oddzielne, spontaniczne działanie ze strony Stanów Zjednoczonych, spowodowane ich poglądem na wojnę światową i ich własnymi interesami z niej wynikającymi. 5. Chociaż ataki powietrzne w ciągu ostatnich kilku dni wyraźnie zelżały, a nasze siły wciąż rosną, nie uważam jednak, aby ten zły człowiek powiedział swoje ostatnie słowo. Ponosimy znaczne straty w statkach handlowych na szlakach północnego Atlantyku, który jest teraz naszym jedynym regularnym połączeniem z oceanami. Wasze niszczyciele - jeżeli nadejdą natychmiast - będą drogocenną pomocą.

Lothian zadepeszował, że pan Sumner Welles powiedział mu, iż według konstytucji jest „zupełnie niemożliwe", aby Prezydent mógł przysłać niszczyciele jako podarunek. Mogą być dostarczone jedynie na zasadzie „coś za coś". Na podstawie istniejącego prawa ani szef sztabu, ani Naczelna Rada Marynarki nie

94

OSAMOTNIENI

mogą wydać oświadczenia, że okręty te są zbędne dla obrony narodowej, bez czego nie można legalnie przeprowadzić transferu, chyba że z uwagi na okoliczność, którą oficjalnie można uznać za wzmocnienie bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych. Prezydent próbował znaleźć inne wyjście, ale takiego nie było. Były człowiek marynarki do Prezydenta 25 sierpnia 1940 1. W pełni rozumiem prawne i konstytucyjne problemy, skłaniające Pana do zawarcia oficjalnej umowy na piśmie, ale ośmielam się przedstawić Panu trudności, a nawet niebezpieczeństwa, które przewiduję w takim postępowaniu. W zamian za szczegółową listę rodzajów pomocy, tak nam potrzebnej, żąda się od nas nieokreślonych ustępstw na wszystkich wyspach w różnych miejscach, od Nowej Fundlandii do Gujany Brytyjskiej, które mają być zarekwirowane na mocy umowy ze Stanami Zjednoczonymi. Załóżmy, że nie będziemy mogli zgodzić się na to, czego będą żądali wasi eksperci. Czy nie narazi to nas na zarzut łamania umowy, w wyniku której już otrzymaliśmy pewne wartości? Wasze zobowiązania są określone, nasze nieograniczone. Chociaż bardzo potrzebujemy tych niszczycieli, to nie chcemy ich uzyskać kosztem nieporozumień ze Stanami Zjednoczonymi w wyniku jakiejkolwiek poważnej różnicy zdań. Jeżeli sprawa ma być przedstawiona jako umowa, obie strony muszą się określić z dużo większą dozą dokładności, niż to było do tej pory. A to może potrwać. Jak już kilka razy zaznaczałem, potrzebujemy tych niszczycieli głównie po to, aby wypełnić lukę między obecnym stanem posiadania a realizacją naszych nowych zamówień, które poczyniłem z chwilą wybuchu wojny. Są to pokaźne zamówienia. Na przykład, do końca lutego otrzymamy nowe duże i średnie niszczyciele w liczbie 20, a także korwety, które są typem okrętów przystosowanych do pracy na oceanie, w liczbie 60; ścigacze torpedowe w liczbie 37; ścigacze okrętów podwodnych w liczbie 25; „Fairmile" - drewniane patrolowce - w liczbie 104; 72-stopowe barkasy w liczbie 29. Jeszcze większa dostawa nastąpi w ciągu następnych 6 miesięcy. W tej przerwie, między wrześniem a lutym, zanim będą nadchodzić zwiększone nowe dostawy, wasze niszczyciele staną się bezcenne. Przy ich pomocy będziemy mogli zminimalizować straty żeglugi na Atlantyku Północnym, jak również zająć stanowczą pozycję wobec Mussoliniego na Morzu Śródziemnym. Liczy się czas. Jednak nikt nas nie usprawiedliwi, gdybyśmy wystawili czek in blanco na wszystkie nasze zamorskie posiadłości, aby wypełnić tę lukę, z której i tak mamy szansę

NISZCZYCIELE

STANÓW

ZJEDNOCZONYCH

95

wybrnąć, chociaż z większym ryzykiem i stratami. Mam nadzieję, że widzi Pan teraz, na czym polegają nasze trudności. 2. Czy nie byłoby do przyjęcia następujące postępowanie: zaoferuję pewien, względnie dobrze określony przedmiot negocjacji, który wskaże na rodzaj daru, a następnie Pańscy i nasi eksperci rozważą tę propozycję wariantowo - przy czym ostateczna decyzja będzie należała do nas. Wszystko to zrobimy dobrowolnie, zdając się całkowicie na hojność i dobrą wolę narodu amerykańskiego. Zaproponowanie i udostępnienie wam solidnych i skutecznych środków dla zabezpieczenia waszych wybrzeży atlantyckich jest kwestią ustalonej polityki rządu Jego Królewskiej Mości. Zwróciłem się już do Admiralicji i do Ministerstwa Lotnictwa o przygotowanie w zarysie naszej oferty oraz o rozwiązania alternatywne. Oferta zostanie Panu przesłana za dwa, trzy dni i myślę, że powinno się ją w odpowiednim czasie podać do publicznej wiadomości. W ten sposób ustrzeżemy się przed powstaniem sporu, a naród amerykański będzie do nas lepiej usposobiony, ponieważ będzie widział, że działamy na rzecz świata, i że jego interesy i bezpieczeństwo są także naszą sprawą. 3. Jeżeli wasze prawo oraz Pański admirał żądają, aby każda pomoc, której zechcecie nam udzielić, odbywała się na zasadzie „coś za coś", nie widzę powodu, aby rząd brytyjski nie miał się w to angażować. Czy może Pan powiedzieć, że nie będzie Pan mógł przyjąć tej wspaniałej oferty, jeśli Stany Zjednoczone nie zrewanżują się w jakiś sposób Wielkiej Brytanii? Czy wobec tego admirał będzie się czepiał? 4. Jestem wdzięczny Panu za wszystko i przykro mi dokładać własne kłopoty do Pańskich problemów, widząc, jakim jest Pan dobrym przyjacielem. Były człowiek marynarki do Prezydenta 27 sierpnia 1940 1. Lord Lothian przekazał mi zarys warunków, o które wam chodzi. Nasi eksperci marynarki i lotnictwa, analizując tę kwestię, doszli praktycznie do takich samych wniosków, a oprócz tego uważają, że Antigua może się przydać jako baza dla wodnopłatowców. To także możemy wam chętnie zaoferować. Celem naszej polityki jest zabezpieczenie Stanów Zjednoczonych od strony wybrzeży Atlantyku „bez żadnej wątpliwości" - że zacytuję wyrażenie, które może Pan pamięta* * Wypowiedziane przez prezydenta Wilsona w 1917 r. (przyp. oryg.).

96

OSAMOTNIENI

2. Jesteśmy gotowi przedstawić wam pozytywną ofertę w tym zakresie. Oczywiście, trzeba będzie szybko zwołać konferencję na temat szczegółów. Nie podoba nam się pomysł posłużenia się arbitrem w przypadku powstania różnic, ponieważ uważamy, że jako ofertodawcy mamy prawo do ostatecznej decyzji, z czego ma się składać darowizna. Zapewniam jednak, że zrobimy wszystko, aby wyjść naprzeciw życzeniom Stanów Zjednoczonych. 3. Te dwa listy przygotowane przez lorda Lothiana dla sekretarza stanu bardzo nam odpowiadają. Jedynym powodem, dla którego nie życzę sobie opublikowania drugiego listu jest to, że o wiele bardziej zainteresuje on rząd niemiecki, który każe odstąpić lub uciec swojej flocie, czy raczej resztkom po niej. W tym, jak Pan wie, mają trochę praktyki. Pamięta Pan, gdy jakiś miesiąc temu w prywatnej depeszy do Pana napisałem, że podobne działanie z naszej strony byłoby aktem tchórzostwa i taka jest opinia każdego z nas. 4. Gdyby Pan po otrzymaniu naszej oferty mógł dostarczyć nam „instrumentalia"*, o których wspominaliśmy, lub cokolwiek innego, byłoby to określone niejako akt zapłaty, ale uznanie tego, co zrobiliśmy dla zapewnienia bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych. 5. Panie Prezydencie, sprawa stała się szczególnie pilna w świetle ostatniego zagrożenia, jakie Mussolini stwarza wobec Grecji. Jeżeli zostanie szybko i pozytywnie załatwiona, to nawet jeszcze teraz można będzie uratować to małe, historyczne państwo od podboju. W tym przypadku liczy się nawet 48 godzin. Premier do generała Ismaya 27 sierpnia 1940 Sprawozdanie lorda Lothiana z prośby prezydenta Roosevelta należy teraz przedstawić w formie pierwszej osoby, na wypadek gdyby trzeba było składać publiczne deklaracje. Na przykład: - „Rząd Jego Królewskiej Mości przedstawia Prezydentowi Stanów Zjednoczonych następującą ofertę: Jesteśmy gotowi, w przyjaźni i dobrej woli, spotkać się natychmiast z Pańskimi przedstawicielami, aby rozważyć warunki powstania skutecznych morskich i powietrznych baz na następujących wyspach" etc. Proszę o tego typu propozycję jeszcze dziś rano, abym mógł podyktować depeszę.

* Także wyrażenie Wilsona (przyp. oryg.).

NISZCZYCIELE

STANÓW

ZJEDNOCZONYCH

97

Stosownie do tego: 27 sierpnia 1940 Rząd Jego Królewskiej Mości przedstawia Prezydentowi Stanów Zjednoczonych następującą ofertę: Gotowi jesteśmy w przyjaźni i dobrej woli spotkać się natychmiast z Pańskimi przedstawicielami, aby rozważyć warunki wydzierżawienia terenów na 99 lat w celu założenia baz morskich i lotniczych w następujących miejscach: NOWA FUNDLANDIA ANTIGUA BERMUDY ST. LUCIA WYSPY BAHAMA TRYNIDAD JAMAJKA GUJANA BRYTYJSKA Szczegóły do późniejszego omówienia. Jednocześnie zaproponowałem do publikacji następujący tekst depeszy, którą mógłby przysłać mi Prezydent, aby otrzym a ć zapewnienie, o które mu chodziło. Jak doniesiono, premier Wielkiej Brytanii złożył 4 czerwca 1940 r. w Parlamencie oświadczenie, że jeżeli w czasie toczącej się wojny, w której bierze udział Wielka Brytania i jej kolonie, wody otaczające Wyspy Brytyjskie staną się dla brytyjskich okrętów wojennych nie do utrzymania, flota brytyjska w żadnym wypadku nie zostanie poddana ani zatopiona, ale wysłana do obrony innych części Imperium. Rząd Stanów Zjednoczonych uprzejmie zapytuje, czy powyższe oświadczenie odzwierciedla ustaloną politykę rządu brytyjskiego. Prezydent przyjął tę wersję, a ja wysłałem mu następującą odpowiedź: 31 sierpnia 1940 Pyta Pan, czy moje oświadczenie, złożone w Parlamencie 4 czerwca 1940 r., stwierdzające, że Wielka Brytania nigdy się nie podda ani nie pozwoli zatopić swojej floty, „odzwierciedla ustaloną politykę rządu Jego Królewskiej Mości." Oczywiście, że tak. Muszę jednak zauważyć, że te hipotetyczne sytuacje bardziej mogą dotyczyć floty niemieckiej, czy też tego, co z niej zostało. Wszystko zostało szczęśliwie ustalone i 5 września, używaj ą c języka pełnego niedomówień, poinformowałem Izbę Gmin,

98

OSAMOTNIENI

uzyskując jej przychylność i pełną zgodę. A oto tekst przemówienia: Pamiętne transakcje między Wielką Brytanią a Stanami Zjednoczonymi, zapowiedziane, gdy ostatnim razem zwracałem się do Izby, zostały zakończone. O ile się orientuję, odbyło się to ku ogólnemu zadowoleniu narodu brytyjskiego i amerykańskiego i natchnęło otuchą wszystkich naszych przyjaciół na świecie. Błędem byłoby doszukiwać się w oficjalnych notach czegoś więcej, niż dokumenty te faktycznie zawierają. Wymiana jest po prostu sposobem na udzielenie sobie wzajemnej pomocy przez dwa zaprzyjaźnione państwa w duchu zaufania, sympatii i dobrej woli. Obustronne warunki wymiany połączono w formalne porozumienie. Muszą być przyjęte dokładnie tak, jak zostały ustalone. Tylko człowiek zupełnie nieuświadomiony może sugerować, że transfer amerykańskich niszczycieli pod brytyjską banderę stanowi pogwałcenie prawa międzynarodowego, czy zmienia fakt nieuczestnictwa Stanów Zjednoczonych w wojnie. Nie Wątpię, że herr Hitlerowi nie będzie się ten transfer podobał, i nie wątpię również, że odpłaci Stanom Zjednoczonym za to, jeśli tylko znajdzie okazję. Dlatego jestem szalenie zadowolony, że granice dla lotnictwa i marynarki Stanów Zjednoczonych zostały przesunięte w głąb Oceanu Atlantyckiego, co pozwoli opanować niebezpieczeństwo oddalone od ich kraju o setki mil. Admiralicja również twierdzi, że jest bardzo zadowolona z posiadania 50 niszczycieli, bo bardzo się one przydadzą do wypełnienia luki, która - jak poprzednio wyjaśniłem Izbie - powstała na skutek oczekiwania na nasze własne dostawy wojenne. Przypuszczam, że Izba zdaje sobie sprawę, iż w przyszłym roku będziemy znacznie silniejsi na morzu, niż jesteśmy teraz, chociaż do obecnych zadań jesteśmy wystarczająco mocni. Nie będzie żadnych opóźnień we wprowadzeniu do czynnej służby amerykańskich niszczycieli; właściwie brytyjskie załogi już przejmują je w różnych portach. Można to nazwać zbiegiem okoliczności. Nie uważam jednak, aby trzeba było w tej chwili mówić coś więcej na ten temat. Nie jest to odpowiedni moment na popisy krasomówcze. Może mógłbym jedynie z wielkim szacunkiem dla Izby dać jej taką oto radę: Jeśli już masz rzecz jakąś tam, gdzie chciałeś, żeby była, pozostaw ją tam. W ten sposób dostaliśmy 50 niszczycieli amerykańskich. Daliśmy Stanom Zjednoczonym 99-letnie dzierżawy na wyszczególnione bazy lotnicze i morskie w Indiach Zachodnich i na Nowej Fundlandii. Jednocześnie Stany Zjednoczone otrzymały

NISZCZYCIELE

STANÓW

ZJEDNOCZONYCH

99

naszą deklarację odnośnie niepoddawania i niezatapiania floty brytyjskiej. Traktowałem to wszystko jako akty dobrej woli, nie zaś jako przetargi. Prezydent uznał, że w całości przedstawi to Kongresowi do zaakceptowania. Nie zaprzeczaliśmy sobie wzajemnie, a oba kraje zostały usatysfakcjonowane. Rezultaty w Europie okazały się wspaniałe.

ROZDZIAŁ

EGIPT

I

BLISKI

XXI

WSCHÓD

1940 czerwiec - lipiec - sierpień

Mussolini przygotowuje się do inwazji na Egipt - Powody naszego zaniepokojenia - Sity włoskie w Afryce Północnej - Koncentracja w pobliżu granicy egipskiej - Jak paciorki na nitce - Inicjatywa naszych oddziałów osłaniających - Moje niezadowolenie z powodu rozproszenia sił-Front kenijski - Palestyna - Skrót przez Morze Śródziemne - Transport czołgów musi opłynąć Przylądek Dobrej Nadziei Plany odcięcia włoskiej drogi wzdłuż wybrzeża - Komisja ministerialna ds. Bliskiego Wschodu - Generał Wavell wezwany do kraju na konferencję - Pełne napięcia rozmowy z generałem Wavellem - Dyrektywa z 16 sierpnia - Koncentracja armii „Nil" - Jej rola taktyczna Epizod somalijski - Irytująca odmowa - Zwiększenie włoskich sił w Albanii - Moje sprawozdanie dla premierów Australii i Nowej Zelandii na temat ogólnej sytuacji.

K

iedy Francja przestała być sojusznikiem w walce, a Anglia broniła na śmierć i życie swojego kraju, Mussolini mógł sądzić, że jego marzenia o zapanowaniu nad rejonem Morza Śródziemnego i odbudowie Imperium Rzymskiego się spełnią. Uwolniony od konieczności stałej obawy przed Francją w Tunisie, mógł jeszcze bardziej wzmocnić liczebnie swą armię, dla dokonania inwazji na Egipt. Oczy świata zwrócone były na Wyspy Brytyjskie, na armię niemiecką i na dramat walki o panowanie w powietrzu. Oczywiście, najbardziej zaabsorbowani tym wszystkim byliśmy głównie my. W wielu krajach uważano, że przypuszczalnie jesteśny ledwie żywi. Nasza pewność siebie i zdecydowana postawa były

EGIPT I BLISKI W S C H Ó D

101

przedmiotem podziwu przyjaciół, nie ukrywających wątpliwości, czy nasz optymizm jest uzasadniony. Gabinet Wojenny był zdecydowany bronić Egiptu wszelkimi środkami, jakie tylko można było wyłączyć z działań w kraju. Było to trudne, tym bardziej gdy Admiralicja oświadczyła, że nie może przeprowadzić konwojów wojskowych przez Morze Śródziemne z powodu niebezpieczeństwa czyhającego w powietrzu. Wszystkie trzeba było przeprowadzić wokół Przylądka [Dobrej Nadziei]. W ten sposób mogliśmy łatwo pozbawić się sił w bitwie o Anglię, nie pomagając bitwie o Egipt. Dziwne, że wtedy wszyscy byliśmy zupełnie spokojni i weseli, ale teraz, gdy o tym piszę, przechodzą mnie ciarki.

Kiedy 10 czerwca 1940 r. Włochy wypowiedziały nam wojnę, wywiad brytyjski ocenił - a teraz wiemy, że prawidłowo iż włączając garnizony w Abisynii, Erytrei i Somali w nadbrzeżnych prowincjach Afryki Północnej Włosi mieli wówczas około 215 tysięcy żołnierzy. Rozmieszczenie ich było następujące: w Trypolitanii 6 dywizji metropolitarnych i 2 dywizje milicyjne, w Cyrenajce 2 metropolitarne i 2 milicyjne, nie licząc wojsk pogranicza równych 3 dywizjom: razem 15 dywizji. W skład sił brytyjskich stacjonujących w Egipcie wchodziły: 7 dywizja pancerna, dwie trzecie 4 dywizji hinduskiej, jedna trzecia dywizji nowozelandzkiej, 14 batalionów brytyjskich i 2 pułki Artylerii Królewskiej. Łącznie mieliśmy tu około 50 tysięcy żołnierzy, z których należało stworzyć zarówno umocnienie zachodniej granicy, jak i zapewnić wewnętrzne bezpieczeństwo Egiptowi. Byliśmy więc w bardzo niekorzystnej sytuacji, tym bardziej, że nieprzyjaciel dysponował dużo większą liczbą samolotów. W lipcu i w sierpniu Włosi stali się aktywni w wielu punktach. Istniało zagrożenie z Kassala na zachód, w kierunku Chartumu. Zaniepokojenie w Kenii wywołane zostało obawą, że włoska ekspedycja przemaszeruje 400 mil na południe z Abisynii w kierunku rzeki Tany i Nairobi. Znaczne siły włoskie naciskały na Somali Brytyjskie. Lecz wszystkie te niepo-

102

OSAMOTNIENI

koje były niczym w porównaniu z włoską inwazją na Egipt przygotowywaną na wielką skalę. Od jakiegoś czasu Mussolini stale przesuwał swoje siły na wschód w kierunku Egiptu. Już przed wojną zbudowano tu wspaniałą drogę wzdłuż wybrzeża z głównej bazy w Trypolisie przez Trypolitanię i Cyrenajkę do granicy egipskiej. Tą drogą od kilku miesięcy płynął nieprzerwany strumień wojskowy. Powoli zakładano i wypełniano duże magazyny w Bengazi, Darnie, Tobruku, Bardii i Sollum. Długość tej drogi wynosiła przeszło tysiąc mil, a wszystkie garnizony włoskie i magazyny zaopatrzeniowe nanizane były na nią jak paciorki na nitkę. W górze drogi, w pobliżu granicy egipskiej, cierpliwie zbierano i organizowano włoską armię, składającą się z 70 czy 80 tysięcy ludzi, ze sporą ilością nowoczesnego sprzętu. Przed tą armią błyszczała zdobycz w postaci Egiptu. Za nią rozciągała się długa droga z powrotem do Trypolisu, a dalej - morze! Gdyby ta potęga, budowana stopniowo, tydzień po tygodniu przez całe lata, konsekwentnie nacierała na wschód, podbijając wszystko, co stało na jej drodze, to jej los byłby wspaniały. Gdyby mogła dotrzeć do żyznych rejonów Delty, problem długiej drogi powrotnej przestałby istnieć. Z drugiej strony, gdyby los się odwrócił, tylko nieliczni zdołaliby dotrzeć z powrotem do domu. W armii polowej i w wielu pułkach zapasowych zgrupowano wzdłuż całego wybrzeża już jesienią przynajmniej 300 tysięcy Włochów, którzy - nawet przez nikogo nie niepokojeni - mogli jedynie stopniowo wycofywać się na zachód. Na to potrzebne im było wiele miesięcy. Gdyby więc przegrali bitwę na granicy egipskiej, a front ich armii został przełamany, nie starczyłoby im czasu i byliby skazani na niewolę lub śmierć. Jednakże w lipcu 1940 roku nie było wiadomo, kto wygra bitwę. W tym czasie naszą główną umocnioną pozycją obronną była stacja kolejowa w Mersa Matruh.* Stąd na zachód biegła dobra droga do Sidi Barrani, lecz dalej, do granicy w Sollum, nie było *

Właśc. Marsa Matruh; zachowano pisownię stosowaną przez Churchilla.

EGIPT I BLISKI W S C H Ó D

103

traktu umożliwiającego utrzymanie opodal granicy jakichś znaczących wojsk. Z naszych najlepszych oddziałów regularnych zostały utworzone małe zmechanizowane siły osłaniające, składające się z 7 pułku huzarów (lekkie czołgi), 11 pułku huzarów (pojazdy opancerzone) i z dwóch batalionów zmotoryzowanych z 60 pułku strzelców i brygady strzelców z dwoma pułkami zmotoryzowanej Królewskiej Artylerii Konnej (Royal Horse Artillery). Gdy tylko wybuchła wojna, wydano rozkazy zaatakowania włoskich posterunków granicznych. Stosownie do tego, w ciągu 24 godzin 11 pułk huzarów przekroczył granicę, zaskoczył Włochów, którzy nie słyszeli jeszcze, że wojna została wypowiedziana, i wziął do niewoli jeńców. Następnej nocy, 12 czerwca, odnieśli podobny sukces, a 14 czerwca - 7 pułk huzarów i jedna kompania 60 pułku strzelców - zdobyli forty przygraniczne Capuzzo i Maddalena, biorąc do niewoli 220jeńców. 16 czerwca weszli głębiej, zniszczyli 12 czołgów, przechwycili konwój na drodze Tobruk-Bardia i pojmali generała. W trakcie tej małej, ożywionej wojny, nasze oddziały doszły do wniosku, że mają przewagę i wkrótce uważały się za panów pustyni. Dopóki nie natknęły się na duże formacje czy umocnione posterunki, mogły iść, gdzie im się podobało, zbierając trofea z ostrych starć. Kiedy nacierają na siebie dwie armie, najistotniejsze jest jedynie to, do kogo należy miejsce postoju i snu, a do kogo cała reszta. Zaobserwowałem to w wojnie z Burami, gdzie do nas nie należało nic, oprócz ognisk w naszych obozach, podczas gdy Burowie poruszali się po całym kraju, gdzie chcieli. Teraz z zachodu przybywały stale rosnące siły wroga i w połowie lipca nieprzyjaciel na nowo utworzył linię graniczną dwiema dywizjami i pozostałościami dwóch innych. Na początku sierpnia nasze siły osłaniające zostały zastąpione grupą wspomagającą 7 dywizji pancernej, składającą się z 3 batalionu „Coldstream Guards", jednego batalionu 60 pułku strzelców, dwóch brygad strzelców z 11 pułku huzarów, jednego szwadronu 6 Królewskiego Batalionu Czołgów i dwóch baterii zmechanizowanych Królewskiej Artylerii Konnej (w tym jednej

104

OSAMOTNIENI

przeciwczołgowej). Te małe wojska, rozciągnięte na froncie o długości 60 mil, stale niepokoiły wroga z coraz lepszym skutkiem. Publicznie ogłoszona przez Włochów lista strat w ciągu trzech pierwszych miesięcy wojny opiewała na 3500 ludzi, z czego 700 dostało się do niewoli. Nasze własne straty ledwie przekraczały 150 ludzi. Tak więc pierwsza faza wojny, którą Włochy wypowiedziały Imperium Brytyjskiemu, zaczynała się dla nas korzystnie.

Naczelne Dowództwo na Bliskim Wschodzie, pod kierunkiem generała Wavella, proponowało, aby zaczekać na zaciekły szturm włoski w pobliżu umocnionych pozycji Mersa Matruh. Dopóki nie zbierzemy armii, wydawało się to jedynym wyjściem. Wobec tego zaproponowałem następujące zadania. Po pierwsze, zebrać możliwie największe siły, aby przeciwstawić się włoskim najeźdźcom. Lecz żeby to zrobić, należało w wielu miejscach wystawić się na ryzyko. Z bólem obserwowałem rozproszenie sił, tolerowane przez dowództwo wojskowe. Chartum i Błękitny Nil na pewno potrzebowały wzmocnienia na granicy włosko-abisyńskiej, ale jaki był sens bezczynnego stacjonowania w Kenii 25 tysięcy ludzi, łącznie z brygadą z Afryki Południowej oraz dwiema brygadami znakomitych oddziałów zachodnioafrykańskich? Przemierzyłem pod koniec 1907 r. część tego kraju, na północ od rzeki Tany. Jest to wspaniały kraj, ale nie ma tam zbyt wiele do jedzenia. Tak więc pomysł ekspedycji włoskiej w liczbie 15 czy 20 tysięcy ludzi, z artylerią i nowoczesnym sprzętem, pokonujących 400 do 500 mil, żeby dotrzeć do Nairobi, wydawał mi się absurdalny. Za frontem kenijskim leży wąskotorowa linia kolejowa Ugandy. Panowaliśmy na morzu i mogliśmy przemieszczać oddziały drogą morską i koleją w dowolnych kierunkach z nieporównywalnie większą swobodą, niż mógł sobie na to pozwolić przeciwnik. Skoro posiadaliśmy lepsze możliwości komunikacyjne, to dla własnej korzyści powinniśmy prowadzić walkę z ekspedycją włoską możliwie blisko Nairobi i szlaku kolejowego. Do tego nie potrzebowaliśmy zbyt wiele wojska. Jego obecność bardziej

EGIPT I BLISKI W S C H Ó D

105

by się przydała w Delcie egipskiej. Uzyskałem coś niecoś, ale dopiero po długich i ciężkich bojach z powodu niezbyt szczęśliwego pomysłu, który polegał na usiłowaniu zabezpieczenia naszych interesów wszędzie i bez względu na okoliczności. Wytężałem wszystkie siły, aby zdobyć posiłki z Singapuru i sprowadzić dywizje australijskie, najpierw do Indii na szkolenie, a stamtąd na Pustynię Zachodnią. W Palestynie wystąpił inny problem. Mieliśmy tam dużo wspaniałych oddziałów: dywizję australijską, brygadę nowozelandzką, naszą własną wybraną dywizję kawalerii (Yeomanry), wszystkie wyposażone w pojazdy pancerne; Household Cavaliy, ciągle jeszcze na koniach, ale oczekującą na nowoczesną broń i na sprawną służbę kwatermistrzowską. Chciałem uzbroić Żydów w Tel-Awiwie, którzy, posiadając odpowiedni sprzęt, stawiliby czoło wszelkim najeźdźcom. W tej kwestii napotykałem opory. Drugi problem, który mnie szczególnie interesował, to uzyskanie swobodnej żeglugi przez Morze Śródziemne, w walce przeciw słabym Włochom, jak też pokonanie zagrożenia z powietrza, aby zapewnić bezpieczeństwo Malcie. Wydawało mi się sprawą najwyższej wagi, aby móc prowadzić konwoje wojskowe przez Morze Śródziemne (szczególnie czołgi i działa), zamiast opływać dookoła Przylądka Dobrej Nadziei. Była to zdobycz, dla której warto było wiele zaryzykować. Wysyłanie dywizji z Wielkiej Brytanii do Egiptu drogą wokół Przylądka, oznaczało wyłączenie jej z wszelkich walk na okres trzech miesięcy; czas miał dla nas wysoką cenę, skoro mieliśmy bardzo mało dywizji. Istniała jeszcze nasza Wyspa, znajdująca się teraz w realnym niebezpieczeństwie inwazji. Jak dalece mogliśmy ogłołacać nasz kraj i naszą twierdzę na rzecz Bliskiego Wschodu?

W lipcu 1940 r. zacząłem, jak wynika z depesz i notatek, w coraz większym stopniu zajmować się Bliskim Wschodem. Długa droga przybrzeżna wciąż nabierała znaczenia w moich myślach. Wracałem do pomysłu odcięcia jej poprzez lądowanie tam od strony morza silnych lekkich oddziałów. Oczywiście, nie mieliśmy wtedy odpowiednich jednostek do transportu

106

OSAMOTNIENI

czołgów, ale m o ż n a było skompletować odpowiedni sprzęt na taką operację. Jeśli użyłoby się ich razem w bitwie, mogłoby to spowodować odcięcie wojsk wroga na linii frontu. Premier do generała Ismaya 10 lipca 1940 Proszę przedstawić Komitetowi Szefów Sztabu co następuje: Czy poczyniono jakieś plany na wypadek zbliżania się dużych sił wroga do granicy egipskiej od strony Libii, aby odciąć szosę wzdłuż wybrzeża? Jest to sprawa o tyle istotna, że droga ta - jako szlak zaopatrzeniowy ma znaczenie strategiczne. Ograniczenie działań do bombardowania jest niewystarczające. Jeśli kilka brygad wyszkolonego wojska zdobędzie jakieś miasto czy inny dogodny punkt komunikacyjny, to współdziałając z siłami morskimi można dokonać poważnego wyłomu w ugrupowaniach wroga. To z kolei, zmusi go do zaangażowania dodatkowych sił w rejonie naszego ataku. W tym czasie nasze wojsko - po szybkim przegrupowaniu -przeprowadzi natarcie w innym miejscu. Oczywiście, taka akcja nie będzie skuteczna, dopóki nie odetniemy znacznych sił wroga. Może się jednak zdarzyć, że sama pustynia uniemożliwi nieprzyjacielowi swobodne korzystanie z dostaw. Ciekaw jestem, czy to jest możliwe, a jeżeli tak - to dlaczego Włochom tak zależało na budowie tej długiej drogi. Ciągle jeszcze nie wiem, dlaczego nie można było sporządzić dobrego planu. Faktem jest natomiast, że żaden z naszych dowódców - ani na Bliskim Wschodzie, ani w Tunisie - nawet tego nie próbował. Generał Patton w 1943 r. zrobił kilka tego typu ruchów podczas podboju Sycylii i zyskał tym samym wiele korzyści. Dopiero w 1944 r. w Anzio udało mi się wypróbować ten sposób, oczywiście na większą skalę. Jednak pomimo osiągnięcia sukcesu (jeżeli chodzi o lądowanie) nie uzyskaliśmy takich rezultatów, na jakie liczyliśmy. Lecz to jest już inna historia.

Zależało mi bardzo, aby kwestią Bliskiego Wschodu zajęła się grapa ministrów doświadczonych w sprawach wojny i zainteresowanych t y m rejonem. Premier do sir Edwarda Bridgesa 10 lipca 1940 Uważam, że byłoby dobrze utworzyć stałą komisję ministerialną, składającą się z ministrów wojny (pan Eden), ds. Indii (pan Amery)

EGIPT I BLISKI W S C H Ó D

107

i ds. kolonii (lord Lloyd). Powinni razem przedyskutować przebieg wojny na Bliskim Wschodzie (w którą wszyscy trzej są zaangażowani) i doradzić mi, jako ministrowi obrony, jakie propozycje powinienem przedstawić Gabinetowi. Będzie Pan uprzejmy nadać temu odpowiednią formę. Minister wojny zgodził się przewodniczyć temu gremium.

Pan Eden poinformował komisję o braku dostatecznej ilości wojska, sprzętu i środków na Bliskim Wschodzie oraz że szef sztabu Imperialnego jest równie zaniepokojony. Komisja postulowała pełne wyposażenie dywizji pancernej już przebywającej w Egipcie, jak również doradzała wysłanie tam drugiej dywizji pancernej w najbliższym czasie, gdy będzie się można bez niej obyć w kraju. Szefowie sztabu zaaprobowali te wnioski, a szef sztabu Imperialnego zauważył, że należy wybrać moment zmniejszającego się w kraju, a zwiększającego za granicą zagrożenia. 31 lipca Eden uznał za możliwe wygospodarowanie w okresie najbliższych tygodni pewnej liczby czołgów. Przesłanie ich, oraz innego sprzętu, na Bliski Wschód do końca września, będzie zależało od możliwości żeglugowych na Morzu Śródziemnym. Pomimo wzrastającego napięcia w obliczu inwazji, zgodziłem się w pełni z tym kierunkiem myślenia i przedstawiłem kilkakrotnie ten trudny wybór do oceny Gabinetowi. Inny jeszcze aspekt sprawy Bliskiego Wschodu uważałem za bardzo istotny. Premier do generała Ismaya 1 23 lipca 1940 Gdzie się podziała dziesięciotysięczna brygada południowoafrykańska? Dlaczego nie odgrywa żadnej roli na Bliskim Wschodzie? Uzgodniliśmy dzisiaj, że wyślemy siłom powietrznym w Afryce Południowej dalsze uzupełnienie hurricane'ów i innych nowoczesnych samolotów. Co z kampanią na Bliskim Wschodzie? Co zrobiła komisja ministrów, którą ostatnio powołałem? Teraz, gdy planuje się duże operacje morskie na Morzu Śródziemnym, jeszcze bardziej istotne staje się zaatakowanie pozycji włoskich w Abisynii. Proszę dopilnować, abym dostał raport na ten temat, z którym będę mógł się zapoznać w czwartek rano.

108

OSAMOTNIENI

Odczuwałem nieodpartą potrzebę przedyskutowania z generałem Wavellem tych poważnych, zbliżających się wydarzeń na Pustyni Libijskiej. Nie znałem tego wybitnego oficera, na którym tyle teraz ciążyło, poprosiłem więc ministra wojny, aby zaprosił go na tygodniowe konsultacje, gdy tylko nadarzy się okazja. Przybył 8 sierpnia. Pracował ze sztabami i odbył kilka długich rozmów ze mną i z Edenem. W tym czasie proces dowodzenia na Bliskim Wschodzie był zlepkiem bardzo skomplikowanych problemów militarnych, politycznych, dyplomatycznych i administracyjnych. Prawie rok zajęło mi i moim kolegom przekonywanie o potrzebie podziału obowiązków na Bliskim Wschodzie między głównodowodzącego, sekretarza stanu oraz generała-intendenta w celu radzenia sobie z problemem zaopatrzenia. Chociaż nie zgadzałem się w pełni z generałem Wavellem na temat wykorzystania przez niego środków, uważałem, że najlepiej będzie pozostawić mu dowództwo. Podziwiałem go i byłem pod wrażeniem zaufania, jakie mieli do niego ludzie. Dyskusje, zarówno ustne, jak i pisemne, były ostre. Jak zwykle przedstawiłem swoje argumenty czarno na białym. Premier do generała Ismaya, dla generała Wavella 10 sierpnia 1940 Bardzo jestem wdzięczny za tak obszerne przedstawienie mi sytuacji w Egipcie i w Somali. Musimy jeszcze przedyskutować sytuację w Kenii i w Abisynii. Wspomniałem o dużych siłach, jakie znajdują się w Kenii, mianowicie brygadzie południowoafrykańskiej składającej się z 6 tysięcy białych Afrykańczyków. Prawdopodobnie to wspaniały materiał do prowadzenia wojny na rozległych terenach; osadnicy wschodnioafrykańscy, których powinno być przynajmniej dwa tysiące, przywykli do tego kraju; dwie brygady afrykańskie sprowadzone z dużym trudem z Wybrzeża Zachodniego, w liczbie 6 tysięcy, co najmniej dwie brygady Afrykańskich Strzelców Królewskich (King's African Rifles); całość - 20 tysięcy ludzi, a może i więcej. Dlaczego oni wszyscy mają stacjonować bezczynnie w Kenii czekając, aż Włosi przedrą się przez duże tereny z Abisynii na południe? To znowu pociągnie za sobą spore opóźnienia i dużo jeszcze innych rzeczy, gdy być może los Bliskiego Wschodu rozstrzygnie się w Aleksandrii lub nad Kanałem Sueskim.

EGIPT I BLISKI W S C H Ó D

109

Nie znając miejscowych warunków, przypuszczam jednak, że rozsądnie będzie utrzymać się w Kenii przy pomocy osadników i Afrykańskich Strzelców Królewskich, i opóźniać włoskie natarcie na południe, ponieważ jest nam dużo łatwiej przywieźć wojsko morzem, niż Włochom przedostać się drogą lądową. W ten sposób możemy je zawsze szybko wzmocnić. To pozwoliłoby brygadzie południowoafrykańskiej i dwóm brygadom zachodnioafrykańskim przybyć natychmiast do Delty, jako cenne wzmocnienie na tym decydującym teatrze działań wojennych. Jaki jest pożytek z panowania na morzu, jeśli nie ten, że można szybko przewozić wojska tam i z powrotem, z jednego teatru działań do innego. Pewien jestem, że udałoby mi się przekonać generała Smutsa, aby zezwolił na ruch brygady południowoafrykańskiej. Ponieważ czas nagli, proszę o Pańską opinię na ten temat do jutra wieczorem. Premier do generała Ismaya, dla generała Wavełla 12 sierpnia 1940 1. Absolutnie nie jestem zadowolony z sytuacji brygad południowo- i zachodnioafiykańskiej w Kenii. Siły tak rozmieszczone nie odegrają żadnej roli w atakach przeciw Egiptowi, Chartumowi i Somali. Zawsze uważa się za poważny błąd militarny, gdy duże wojska stoją bezczynnie, a decyzje podejmowane są gdzie indziej. Bez dalszych wyjaśnień nie mogę przyjąć twierdzenia, że brygada południowoafrykańska jest tak niewyszkolona, że nie może brać udziału w akcji. Żołnierze miejscowi byli bardziej zaawansowani w szkoleniu przed wojną niż nasze brytyjskie oddziały terytorialne i przypuszczalnie od czasu wypowiedzenia wojny zostali wcieleni do regularnej służby. Nie wiem dlaczego brygada południowoafrykańska ma być gorsza od brytyjskich jednostek terytorialnych. W każdym razie, na pewno są wystarczająco dobrzy, aby walczyć z Włochami. Zażądałem szczegółów na temat wcielania i szkolenia żołnierzy w każdym, pojedynczym przypadku. 2. Nie uważam, aby prawidłowo wykorzystywano duże siły w Palestynie. Sedno zagadnienia polega na uzbrojeniu kolonistów żydowskich dla własnej obrony, żeby w Palestynie można było zostawić jedynie małe siły brytyjskie. Należy zaproponować natychmiastowe zwolnienie dużej części garnizonu, łącznie z dywizją kawalerii. Nie rozumiem, dlaczego Australijczycy i Nowozelandczycy, którzy byli szkoleni w Palestynie przez co najmniej 6 miesięcy, dostarczyli tylko jedną brygadę do służby w Egipcie. Ilu ich tam jest, i jak wyglądało to ich szkolenie? Ci ludzie zostali ogromnym kosztem sprowadzeni z Australii, jako pierwsi ochotnicy do służby w Europie. Wielu z nich było szkolonych w przeszłości, a teraz są nadal szkoleni, już prawie rok od wybuchu wojny. Jaki to byłby wstyd, gdyby z powodu niewłaściwego

110

OSAMOTNIENI

podejścia tylko jedna biygada wzięła udział w operacji obrony Egiptu! 3. Dwie brygady zachodnioafrykańskie na pewno można dostarczyć do Chartumu przez Port Sudan. Bardzo korzystnie jest formować oddziały tubylcze pochodzące z różnych rejonów w ten sposób, aby jeden oddział utrzymywał drugi w karności. Te brygady powinno się natychmiast przenieść do Sudanu, tak aby dywizja hinduska jak tylko przybędzie, mogła zostać użyta w Egipcie lub w Somali. Nie wiem czemu te brygady zabrano z Afryki Zachodniej, jeżeli jedynie zasilają garnizon w Kenii. 4. Proszę o dane na temat białych osadników w Kenii w wieku poborowym. Czy mam uwierzyć, że nie utworzyli żadnych miejscowych oddziałów do obrony własnej prowincji? Jeżeli nie, to im szybciej zrozumieją swoją sytuację, tym lepiej. Nie powinno być teraz w Kenii żadnych oddziałów oprócz osadników i Afrykańskich Strzelców Królewskich. Biorąc pod uwagę tyzyko, jakiego się podejmujemy, aby wzmocnić Egipt z kraju, nie można się zgodzić, aby siły miejscowe nie zostały użyte w maksymalnym stopniu. 5. Proszę o pełne sprawozdanie na temat dwóch brytyjskich dywizji w Delcie. Myślenie kategoriami dywizji w tym rejonie jest mylące; nie można też pozwolić, aby jakiekolwiek tłumaczenie co do ich niedostatecznego wyposażenia wpłynęło ujemnie na wykorzystanie tych doskonałych regularnych oddziałów. 6. Stwierdzenie, że nieprzyjacielskie siły pancerne i pojazdy mogą się tak samo dobrze poruszać po pustyni jak po szosie, wymaga dalszych wyjaśnień. Może to odnosić się do pojazdów gąsienicowych, ale te bardzo poważnie odczułyby konieczność odbycia dalekiej drogi po terenie skalistym lub po miękkim podłożu pustynnym. W każdym razie transport kołowy powinien mieć ogromne trudności, chyba że byłby wyposażony w opony specjalnego typu. Czy pojazdy włoskie są w nie wyposażone i w jakim stopniu? 7. Jakie poczyniono przygotowania, aby niepotrzebne nam studnie czy zbiorniki wody, uczynić niezdatnymi do użytku? Czy zaopatrzono się w zapalniki z opóźnionym zapłonem dla zaminowania dróg? Proszę dopilnować, aby zapas zapalników z najbardziej opóźnionym zapłonem (tzn. takich do dwóch tygodni, ale mam nadzieję, że są jeszcze dłuższe) wysłano do Egiptu pierwszym statkiem. Trzeba sprawdzić, czy jest możliwe zniszczenie nawierzchni asfaltowej drogi, przez zastosowanie działania chemicznego ropy naftowej, czy w jakiś inny sposób. 8. Proszę o pełny spis wszystkich jednostek na Bliskim Wschodzie, łącznie z polskimi i francuskimi ochotnikami oraz nowo przybyłymi. Bardzo bym chciał przedyskutować wszystkie te punkty dziś wieczorem.

EGIPT I BLISKI

WSCHÓD

111

W rezultacie dyskusji sztabowych 10 sierpnia, Dill za gorącą aprobatą Edena napisał mi, że Ministerstwo Wojny poczyniło przygotowania, aby natychmiast wysłać do Egiptu: jeden batalion złożony z 52 czołgów ciężkich, jeden pułk czołgów lekkich (52 czołgi), jeden batalion piechoty z 50 czołgami, razem z 48 działami przeciwczołgowymi, 20 lekkich działek przeciwlotniczych Boforsa, 48 dział polowych 25-funtowych, 500 karabinów maszynowych Bren oraz 250 rusznic przeciwpancernych z zapasem amunicji. Wyruszą natychmiast po załadowaniu. Jedyną kwestią było to, czy mają płynąć wokół Przylądka, czy też zaryzykować przedostanie się przez Morze Śródziemne. Naciskałem mocno na Admiralicję (jak to zobaczymy w innym rozdziale), aby konwój szedł przez Morze Śródziemne. Było na ten temat wiele dyskusji. Tymczasem Gabinet zaaprobował załadowanie i wysłanie sił pancernych, odkładając decyzję względem trasy do momentu aż konwój dotrze do Gibraltaru. Mieliśmy czas do 26 sierpnia, kiedy to powinniśmy wiedzieć coś więcej na temat nadchodzącego ataku włoskiego. Nie tracono czasu. Decyzja dostarczenia tam świeżej krwi, podczas gdy sami byliśmy w śmiertelnym niebezpieczeństwie, była jednocześnie słuszna i straszna. Nikt jednak nie miał wątpliwości.

Wspólnie opracowana dyrektywa została w końcu spisana przeze mnie, a Gabinet zaaprobował ją bez poprawek, zgodnie z opinią szefów sztabu. Premier do ministra wojny oraz szefa sztabu Imperialnego

16 sierpnia 1940

OGÓLNA DYREKTYWA DLA GŁÓWNODOWODZĄCEGO NA BLISKIM WSCHODZIE

Część I 1. W każdej chwili należy się spodziewać dużej inwazji z Libii na Egipt. Wobec tego konieczne jest zebranie i przemieszczenie możli-

112

OSAMOTNIENI

wie największych sił w kierunku granicy zachodniej. Wszystkie względy polityczne i administracyjne trzeba temu podporządkować. 2. Ewakuacja z Somali została nam narzucona przez wroga, ale strategicznie jest i tak wygodna dla nas. Wszystkie siły z Somali należy wysłać do Adenu, do Sudanu przez Port Sudan lub do Egiptu, według uznania. 3. Obrona Kenii musi ustąpić obronie Sudanu. Powinno być wystarczająco dużo czasu, aby wzmocnić Kenię po przejściu kryzysu w Egipcie i w Sudanie. Zanim jakaś większa włoska ekspedycja dotrze do rzeki Tany, możemy szybciej wzmocnić Kenię, nim Włochy będą w stanie wysłać tam wojska z Abisynii czy z Somali Włoskiego. 4. Zgodnie z tym, dwie zachodnioaftykańskie brygady lub dwie brygady Afrykańskich Strzelców Królewskich należy przerzucić do Chartumu. Zwrócono się do generała Smutsa, aby pozwolił dla wewnętrznego bezpieczeństwa przenieść się brygadzie południowoafrykańskiej, lub dużej jej części, do strefy Kanału Sueskiego i Delty. Należy poczynić przygotowania do dalszego jej szkolenia. Zwrócono się do Admiralicji, aby rozeznała możlwości żeglugi na Oceanie Indyjskim oraz na Morzu Czerwonym. 5. Ze względu na ataki z powietrza, których można się spodziewać na Morzu Czerwonym, jako konsekwencji podbicia przez Włochy Somali Brytyjskiego, ważną sprawą staje się wzmocnienie lotnicze Adenu. 6. Te dwie brygady: wojsk regularnych i australijskich, które stoją w pogotowiu w Palestynie, trzeba przegrupować w rejon Delty, aby zwolnić szlaki komunikacyjne w Palestynie dla przemieszczenia dalszych rezerw, gdy tylko zostaną wyposażone do celów służby polowej lub bezpieczeństwa wewnętrznego. 7.Trzy lub cztery pułki kawalerii brytyjskiej (bez koni) powinny natychmiast przejąć obowiązki w strefie Kanału, zwalniając tym samym regularne bataliony dla celów ogólnej rezerwy armii polowej w Delcie. 8. Australiczycy stacjonujący w Palestynie w liczbie sześciu batalionów będą mogli po otrzymaniu rozkazu zmienić miejsce postoju i przenieść się do Delty dla celów bezpieczeństwa wewnętrznego, czy też dla innych nagłych zadań. Polska brygada* i jednostka ochotni* Brygada Strzelców Karpackich (od 12 stycznia 1941 r. przemianowana na Samodzielną Brygadę Strzelców Karpackich) została utworzona rozkazem generała Wł. Sikorskiego w kwietniu 1940 r. na francuskim terytorium

EGIPT I BLISKI W S C H Ó D

113

ków francuskich powinny przenieść się z Palestyny do Delty i dołączyć do ogólnych rezerw. 9. Przeniesienie dywizji hinduskiej, okrętującej się lub może już w drodze, należy przyśpieszyć. Część wojska ewakuowana z Somali, a niepotrzebna w Adenie, wystarczy, aby w połączeniu z odwodami z Kenii wzmocnić Sudan. Dywizja ta w całości powinna udać się do Sudanu, aby połączyć się z armią Delty (później nazwaną armią „Nil"). Dodatkowo potrzebne są przynajmniej 3 baterie artylerii brytyjskiej. Należy je natychmiast zaokrętować w Indiach i wysłać do Suezu. Admiralicja ma zapewnić transport. 10. Większość z tych działań należy zakończyć między 15 września a 1 października, i wtedy armia Delty powinna składać się z: a) brytyjskich sił pancernych w Egipcie; b) 4 brytyjskich batalionów w Mersa Matruh, 2 w Aleksandrii, i 2 w Kairze - razem 8; c) 3 batalionów ze strefy Kanału Sueskiego; d) rezerwowej brygady brytyjskiej z Palestyny - razem 14 batalionów regularnej piechoty brytyjskiej; e) brygady nowozelandzkiej; f) brygady australijskiej z Palestyny; g) brygady polskiej; h) części brygady południowoafrykańskiej; i) 4 dywizji hinduskiej, obecnie na tyłach Mersa Matruh; j) nowej dywizji hinduskiej (w drodze); k) 11 tysięcy żołnierzy poborowych przybywających do Suezu; 1) całej artylerii (150 dział) znajdującej się na Bliskim Wschodzie lub en route z Indii; m) armii egipskiej, w stopniu, w jakim można jej użyć do działań polowych. mandatowym w Syrii. Dowódcą brygady był (do czasu zmiany nazwy 3 maja 1942 r. - na Trzecią Dywizję Strzelców Karpackich) płk dyplomowany, a później generał, Stanisław Kopański. Po klęsce Francji brygada nie dała się rozbroić i przeszła na brytyjskie terytorium mandatowe - Palestynę. Od października 1940 r. brała udział w walce z wojskami Osi w Afryce Północnej (sierpień - grudzień 1941 r. obrona Tobruku). W marcu 1942 r. została wycofana na odpoczynek do Egiptu, następnie przeszła do Palestyny. Istniała 25 miesięcy, w tym 10 miesięcy walczyła na froncie na Pustyni Libijskiej (przyp. M. Nurka).

114

OSAMOTNIENI

11. Wymienione powyżej jednostki najpóźniej do 1 października powinny stanowić 39 batalionów, razem z siłami pancernymi; 56 tysięcy ludzi i 212 dział. Nie wliczone są oddziały bezpieczeństwa wewnętrznego. Część II 12. Mam nadzieję, że Admiralicja przetransportuje z Anglii przez Morze Śródziemne brygadę pancerną z trzech pułków czołgów. Jeżeli to okaże się niemożliwe, należy oczekiwać jej przybycia drogą wokół Przylądka w czasie pierwszych dwóch tygodni października. Przybycie tych wojsk we wrześniu jest uważane za tak ważne, że uzasadnia stopień ryzyka podjęty przy transporcie. Część III Taktyczne użycie wyżej wymienionych sił: 13. Pozycja w Mersa Matruh musi być jak najszybciej całkowicie ufortyfikowana. Sektor zajęty przez trzy bataliony egipskie musi zostać przejęty przez trzy brytyjskie bataliony, aby zachować równowagę sił. Należy to zrobić, nawet gdyby rząd egipski chciał wycofać artylerię, która znajduje się teraz w posiadaniu tych trzech batalionów. Należy przeanalizować z głównodowodzącym floty śródziemnomorskiej możliwość wzmocnienia drogą morską pozycji w Mersa Matruh i odcięcia linii komunikacyjnych nieprzyjaciela, gdy tamtędy przejdzie w drodze do Delty. I zamiennie: może lepszy będzie desant na linie komunikacyjne w Sollum lub bardziej na zachód. 14. Wodę we wszystkich zbiornikach między Mersa Matruh a Aleksandrią należy uczynić niezdatną do picia. W załączeniu specjalna ulotka na ten temat. Nie należy zostawiać małych oddziałów w celu obrony studni w tym rejonie. 4 dywizja hinduska powinna wycofać się do Aleksandrii lub ewakuować się morzem. Drogę z Sollum do Mersa Martuh, a tym bardziej asfaltową szosę z Mersa Matruh do Aleksandrii należy w momencie przerzucenia uczynić nieprzejezdną, stosując miny z opóźnionym zapłonem lub niszcząc chemicznie nawierzchnię asfaltową. 15. Należy przygotować główną linię umocnień dla całej armii Delty, z odpowiednio ustawionymi odwodami (co powinno być już dawno zrobione) od Aleksandrii wzdłuż krawędzi strefy uprawnej i odwadniających kanałów Delty. W tym celu trzeba wykonać umocnienia z betonu i worków z piaskiem oraz pobudować (lub dokończyć) bunkry od morza do strefy uprawnej i głównego kanału odwadniającego. Rurociąg od tej linii należy przedłużyć jak daleko się da. Strefa Delty jest najbardziej skuteczną przeszkodą dla wszelkiego rodzaju

EGIPT I BLISKI W S C H Ó D

115

czołgów i może być łatwo broniona za pomocą umocnień z worków z piaskiem, które będą osłaniać Egipt i utworzą bardzo mocną, przedłużoną flankę dla frontu aleksandryjskiego. Szeroki pas, na cztery czy pięć mil, należy zalać wodą z Nilu, z systemem kontrolnym w Assuanie. W tej strefie, lub tuż za nią, należy rozmieścić silne posterunki uzbrojone w artylerię. 16. W takiej oto pozycji armia Delty winna oczekiwać inwazji włoskiej. Należy się spodziewać, że wróg będzie nacierał wielkimi siłami, ograniczonymi jedynie, ale skutecznie, dostawami wody i paliwa. Na pewno będzie miał duże siły pancerne po prawej stronie, aby powstrzymać lub zepchnąć nasze słabsze oddziały, chyba że zostaną one na czas wzmocnione pułkiem pancernym z Wielkiej Brytanii. Jeżeli zaś wróg nie będzie mógł szturmować, to zablokuje Mersa Matruh. W przypadku dobrego umocnienia głównej linii Delty i jej zdecydowanej obrony, nieprzyjaciel zostanie zmuszony do skoncentrowania armii na tym kierunku. Niewątpliwie, będzie mu trudno dostarczyć wodę, paliwo, żywność i amunicję dla tak znacznych sił. Kiedy nieprzyjaciel ustawi swą armię i poważnie ją zaangażuje, skupienie działań na jego liniach komunikacyjnych z Mersa Matruh, ostrzeliwanie ich z morza, względnie przy pomocy desantu z Sollum - będzie dla niego ciosem śmiertelnym. 17. Wobec tego kampania obrony Delty sprowadza się do silnej obrony na kierunku w lewo od Aleksandrii w głąb lądu oraz na kierunku na prawo, za pomocą atakowania linii komunikacyjnych nieprzyjaciela z morza. Jednocześnie mamy nadzieję, że nasze siły działające z Malty przeszkodzą w wysyłaniu dalszych posiłków - włoskich czy niemieckich - z Europy do Afryki. 18. Wszystko to będzie można skutecznie realizować od 1 października, pod warunkiem, że będziemy mieli czas. Jeżeli nie, trzeba robić co się da. Wszystkie już wyszkolone jednostki, nawet te z niepełnym wyposażeniem muszą zostać użyte do obrony Delty. Dla celów bezpieczeństwa wewnętrznegb należy użyć wszystkich białych ludzi, jak również jednostki hinduskie i zagraniczne. Należy zmusić armię egipską, aby odegrała swą rolę we wzmacnianiu frontu Delty, co w samym Egipcie spowoduje sprzeciw miejscowej ludności, czym trzeba będzie się zająć. Proszę, aby powyższe zostało wykonane, a także proszę być przygotowanym do omówienia ze mną szczegółów w dniu 16 sierpnia, o godz. 4.30 po południu. Z tym generał Wavell powrócił do Kairu w trzecim tygodniu sierpnia.

116

OSAMOTNIENI

Muszę teraz opisać drobny, ale bardzo denerwujący epizod wojskowy. Włosi, przy użyciu dużo większych sił wyparli nas z Somali. Tę historię należy opowiedzieć. Do grudnia 1939 r. nasza polityka na wypadek wojny z Włochami polegać miała na ewakuowaniu się z Somali. Wtedy generał Ironside, szef sztabu Imperialnego, opowiedział się za obroną tego terytorium, z utrzymaniem Berbery jako ostatniej deski ratunku. Miano przygotować umocnienia dla obrony przełęczy Tug Argan. Jeden batalion brytyjski (Black Watch), dwa hinduskie, dwa bataliony wschodnioafrykańskie z somalijskim Camel Corps, jedną lekką baterię afrykańską z małymi oddziałami przeciwpancernymi i przeciwlotniczymi - zebrano na początku sierpnia. 21 lipca generał Wavell zadepeszował do Ministerstwa Wojny, że wycofanie się bez walki będzie katastrofalne dla naszych wpływów, oraz że Somali może być cenną bazą dla dalszych działań ofensywnych. Walki rozpoczęły się podczas jego pobytu w Londynie, gdzie powiedział ministerialnej komisji Bliskiego Wschodu, że chociaż strategiczne niedogodności utraty Somali nie byłyby zbyt duże, to jednak nasz prestiż doznałby osłabienia. Włosi weszli do Somali Brytyjskiego 3 sierpnia z trzema batalionami piechoty, czternastoma piechoty kolonialnej, dwiema grupami artylerii górskiej oraz oddziałami średnich i lekkich czołgów i pojazdów opancerzonych. Te duże siły natarły na nas 10 sierpnia, a nowy brytyjski dowódca, generał Godwin-Austen przybył 11 sierpnia wieczorem. Otrzymał on następujące instrukcje: „Wasze zadanie to zapobiec jakiemukolwiek natarciu włoskiemu poza głównymi pozycjami. [...] Podejmiecie konieczne kroki w celu wycofania się, jeżeli okaże się to konieczne". Walki miały miejsce 12 i 13 sierpnia i jedna z naszych czterech pozycji została zajęta po ciężkim ataku artyleryjskim. Wieczorem 15 sierpnia generał Godwin-Austen zdecydował się wycofać. Było to, jak się wyraził „jedyne wyjście, aby uratować nas przed katastrofalną klęską i zagładą". Bliskowschodnia kwatera główna zaaprobowała ewakuację i szczęśliwie dokona-

EGIPT I BLISKI

WSCHÓD

117

no tego pod osłoną tyłów przez batalion brytyjski (Black Watch). Bardzo byłem zawiedziony takim wynikiem walki, choć była to nasza jedyna odnotowana porażka z Włochami. Nie rzuca to w żaden sposób cienia na oficerów i żołnierzy z brytyjskich i somalijskich oddziałów, którzy musieli sobie jakoś radzić z przydzielonym sprzętem i wykonywać rozkazy, jakie otrzymali. We Włoszech zapanowała wielka radość, a Mussolini napawał się perspektywą ataku na dolinę Nilu. Jednak generał Wavell bronił podległego mu miejscowego dowódcy, twierdząc, że stoczył on ostrą bitwę. Ze względu na ważniejsze sprawy, jakie nas łączyły, nie domagałem się akceptacji mego poglądu ani przez Ministerstwo Wojny, ani przez generała Wavella.

W tym czasie informacje wskazywały, że szybko rosną siły włoskie w Albanii i w konsekwencji zagrażają Grecji. W miarę jak nasilały się działania niemieckie w kierunku inwazji na Wielką Brytanię i stawały się coraz bardziej widoczne, byłoby błędem zmniejszyć atak bombowy na ujścia niemieckich i holenderskich rzek oraz na francuskie porty, gdzie gromadziły się barki. Nie podjąłem decyzji, co do przerzucenia z kraju dywizjonów bombowych. Jednak często dobrze jest mieć szczegółowe plany. Może to się wydawać dziwne, ale lotnictwo - poza tym, kiedy znajduje się w powietrzu - jest najmniej mobilną formacją wojskową. Eskadra może dotrzeć do celu w kilka godzin, ale jej zaplecze: magazyny, paliwo, części zamienne i warsztaty potrzebują wielu miesięcy, aby się rozwinąć. (Do wykonania dzisiaj) Premier do szefa sztabu lotnictwa i generała Ismaya 28 sierpnia 1940 Proszę o propozycje na temat przeniesienia przynajmniej czterech dywizjonów ciężkich bombowców do Egiptu poza tym, co jest teraz w toku realizacji. Dywizjony te będą działały z wysuniętych baz w Grecji tak długo, jak będzie to korzystne, nawet gdyby Grecja została wciągnięta do wojny przez Włochy. Można tam będzie tankować

118

OSAMOTNIENI

w razie ataku na Włochy. Stamtąd widać wiele doskonałych celów, łącznie z włoską flotą. Lepiej jest działać z Grecji niż z Malty, obecnie pozbawionej możliwości obrony. Raport ma być krótki i powinien po prostu zawierać metodę, trudności i cele wraz z rozkładem czasu. Nie ma potrzeby dyskutowania kwestii polityki, która zostanie ustalona przez Komitet Obrony Gabinetu. Opracowanie takiego najlepszego planu nie zobowiązuje automatycznie Ministerstwa Lotnictwa do jego realizacji, należy jednak dołożyć wszelkich starań, aby usunąć trudności związane z jego opracowaniem.

Nie mogę zakończyć tego rodziału lepiej niż sprawozdaniem, jakie złożyłem w sierpniu premierom Australii i Nowej Zelandii. Nastąpiło to po mojej depeszy z 16 czerwca. Premier do premierów Australii i Nowej Zelandii 11 sierpnia 1940 Połączone sztaby przygotowują raport na temat sytuacji na Pacyfiku, ale ośmielam się przesłać Panu awansem krótki wstęp. Robimy, co możemy, aby uniknąć wojny z Japonią, zarówno poprzez ustępstwa, jak też poprzez sprzeciw w mniej niebezpiecznych sprawach, jak na przykład aresztowania [przez Japończyków] niektórych osób. Nie przypuszczam, aby Japonia wypowiedziała nam wojnę, chyba że Niemcom uda się przeprowadzić skuteczną inwazję na Wielką Brytanię. Jeżeli Japonia zobaczy, że Niemcom się nie udało, albo że nie mają dość odwagi, to oczekuję lepszych czasów na Pacyfiku. Przyjmując, wbrew sobie, politykę ustępstw wobec Japonii mamy stale na uwadze Wasze bezpieczeństwo i interesy. Gdyby jednak Japonia wypowiedziała nam wojnę, to jej pierwszym celem poza granicami Morza Żółtego będą prawdopodobnie Holenderskie Indie Wschodnie. Oczywiście, Stanom Zjednoczonym nie będzie się to podobało. Co zrobią, tego nie wiemy. Nie podejmą pewnie działań wspierających, ale ich flota na Pacyfiku będzie dla japońskiej admiralicji poważnym problemem. W tej pierwszej fazie wojny angielsko-japońskiej musimy najpierw, oczywiście, bronić Singapuru, który, jeśli zostanie zaatakowany - co jest mało prawdopodobne powinien wytrzymać długie oblężenie. Powinniśmy również utrzymać na Cejlonie ciężki krążownik oraz szybki lotniskowiec, które ze wszystkimi australijskimi i nowozelandzkimi krążownikami i niszczycielami stanowiłyby potężną siłę odstraszającą.

EGIPT I BLISKI WSCHÓD

119

Niedługo wzmocnimy doskonałymi jednostkami wschodnią flotę śródziemnomorską. Będzie ją można w każdej chwili wysłać na Ocean Indyjski lub dla odciążenia Singapuru. Nie chcemy tego robić, nawet gdy Japonia wypowie wojnę, dopóki nie okaże się to konieczne dla Waszego bezpieczeństwa. Taki przerzut oznaczałby absolutną utratę Bliskiego Wschodu, a wówczas wszelkie szanse pokonania Włoch na Morzu Śródziemnym stałyby się nierealne. Musimy spodziewać się ciężkich ataków na Egipt w najbliższej przyszłości, więc wschodnia flota śródziemnomorska potrzebna jest do ich odparcia. Jeżeli ataki te powiodą się, wschodnia flota śródziemnomorska będzie musiała opuścić Morze Śródziemne albo przez-Kanał [Sueski], albo przez Gibraltar. W każdym przypadku duża jej część będzie do Waszej dyspozycji. Mamy jednak nadzieję utrzymać się w Egipcie i zatrzymać wschodnią flotę w Aleksandrii podczas pierwszej fazy wojny angielsko-japońskiej, jeżeli do takowej dojdzie. Nikt nie jest w stanie przewidzieć, co się wydarzy. Musimy oceniać wypadki z dnia na dzień i wykorzystywać w pełni nasze środki. Pozostaje ostatnia kwestia: czy Japonia, po wypowiedzeniu wojny, będzie się starała zająć Australię, czy Nową Zelandię. Uważamy to za mało prawdopodobne, po pierwsze, dlatego że Japonia zaangażowana jest w Chinach, po drugie, może zdobyć cenne łupy w Holenderskich Indiach Wschodnich, a po trzecie, bałaby się wysyłać swoją flotę tak daleko na południe, pozostawiając flotę amerykańską między nią a krajem. Gdyby jednak, wbrew rozsądkowi i własnym interesom, Japonia zdecydowała się na atak na Australię czy Nową Zelandię na dużą skalę, mam wyraźne upoważnienie Gabinetu, aby Was zapewnić, że zgodzimy się na straty na Morzu Śródziemnym i poświęcimy wszelkie interesy, z wyjątkiem ochrony i wyżywienia naszej Wyspy. Natychmiast pośpieszymy Wam na pomoc z flotą zdolną stawić czoło wszelkim japońskim siłom na wodach australijskich, zdolną odeprzeć siły inwazyjne, a już na pewno odciąć ich łączność z Japonią. Mamy jednakowoż nadzieję, że sprawy przybiorą inny obrót. Zyskując na czasie, można przezwyciężyć obecną niebezpieczną sytuację. Jesteśmy tutaj w kraju znacznie silniejsi teraz niż w maju. Mamy dużą armię, która posiada coraz lepsze uzbrojenie. Umocniliśmy nasze plaże. Mamy silne rezerwy oddziałów zmotoryzowanych; łącznie z regularną armią, australijskimi, nowozelandzkimi i kanadyjskimi kontyngentami oraz z kilkoma dywizjami i brygadami pancernymi jesteśmy gotowi do odparcia jakiekolwiek desantu. Przywieźliśmy ze Stanów Zjednoczonych imponującą pomoc, prawie 1000 dział i 600 tysięcy karabinów z kompletem amunicji. Zwolniona z ciężaru obrony Francji, nasza armia z dnia na dzień staje się coraz potężniejszą,

120

OSAMOTNIENI

a zapasy uzbrojenia rosną. Oprócz tego mamy Home Guard w liczbie 1 500 000 ludzi (wielu z nich to weterani wojny), w większości uzbrojonych w karabiny lub inną broń. RAF dalej wykazuje przewagę nad wrogiem, tak jak liczyłem na to w mojej depeszy z 16 czerwca. Wczorajsza akcja w Kanale udowodniła, że możemy atakować przy szansach trzy do jednego, a zadawać straty trzy i pół do jednego. Nadzwyczajny postęp osiągnął lord Baeverbrook, jeżeli chodzi o produkcję najlepszych maszyn. Od czasu mojej ostatniej depeszy nasze siły myśliwskie i bombowe prawie podwoiły się i mamy obecnie dużo maszyn w rezerwie. Niemieckie lotnictwo nie jest na tyle silne liczebnie i jakościowo, aby pokonać naszą obronę powietrzną. Marynarka rośnie w siłę z każdym miesiącem. Zaczęliśmy teraz dostawy sprzętu, którego produkcję rozpoczęto w chwili wybuchu wojny. Między czerwcem a grudniem 1940 r. przeszło 500 okrętów małych i dużych dołączy do floty, a wiele z nich ma istotne znaczenie dla prowadzenia wojny. Flota niemiecka jest słabsza niż była, Scharnhorst i Gneisenau są w remoncie, Bismarck nie został jeszcze wypróbowany, a budowa Tirpitza wymaga kilku miesięcy dla zrównania prac z harmonogramem Bismarcka. Niemcy mają do dyspozycji w tych krytycznych tygodniach zaledwie jeden mały pancernik z dwoma 8-calowymi działami, Hippera, dwa lekkie krążowniki i może ze 20 niszczycieli. Byłoby z ich strony bardzo nierozsądnym, aby teraz przewozić przez morze dużą armię, praktycznie bez eskorty, mając tak blisko naszą marynarkę i lotnictwo. Podjęcie przeprawy przez Kanał wyłącznie dla przekonania się o ogromnej sile naszej armii broniącej Wyspy, przy nieuniknionych, poważnych trudnościach utrzymania potem tych wojsk na wybrzeżu i zapewnienia im zaopatrzenia - rzeczywiście świadczyłoby o braku rozsądku u najeźdźcy. Z drugiej strony, jeśli Hitlerowi nie uda się najechać i podbić Wielkiej Brytanii zanim załamie się pogoda, to zostanie po raz pierwszy śmiertelnie zaszachowany. Wobec tego odczuwam zdrowy, rosnący optymizm co do siły pozwalającej nam skutecznie się bronić i - jak będzie trzeba - wytrwać rok czy dwa, aby osiągnąć zwycięstwo.

ROZDZIAŁ

PRZEJŚCIE

XXII

ŚRÓDZIEMNOMORSKIE

Nowa sytuacja - Eliminacja Francji, wejście Włoch - Admirał Cunningham w Aleksandrii - Skuteczna akcja u wybrzeży Kalabrii - Olbrzymia rok Admiralicji - Obawy o naszą pozycję na Morzu Śródziemnym - Moja notatka z 12 lipca i odpowiedź pierwszego lorda morskiego - Moja notatka z 15 lipca - Pogląd admirała Cunninghama na sprawę wysłania posiłków przez Morze Śródziemne - Notatka pierwszego lorda morskiego z 23 lipca - Plan operacji „Hats" - Moje próby wyprawienia czołgów przez Morze Śródziemne - Moja notatka z 13 sierpnia - Nie udaje mi się przekonać Admiralicji - Przebieg operacji „Hats" - Szczęśliwe uryzwanie - Moja depesza do admirała Cunninghama z 8 września - Usilne próby przyjścia z pomocą obronie powietrznej Malty - Podróże admirała Somerville'a - Takoradi otwiera drogę do Egiptu - Życiodajny strumyczek - Malta nadal na pierwszej linii.

P

o upadku Francji kontrola nad Morzem Śródziemnym była podzielona między flotę brytyjską i francuską. W Gibraltarze utrzymywaliśmy małe krążowniki i niszczyciele, które miały strzec cieśniny. W basenie wschodnim znajdowała się nasza flota śródziemnomorska, dla której bazą była Aleksandria. Wcześniej tego roku, kiedy zachowanie Włoch stało się niebezpieczne, została ona wzmocniona do 4 pancerników, 7 krążowników, 22 niszczycieli, 1 lotniskowca i 12 okrętów podwodnych. Francuska flota śródziemnomorska składała sią z 5 dużych okrętów, 1 lotniskowca, 14 krążowników, i wielu mniejszych okrętów. Teraz Francja została wyeliminowana, a na jej miejsce weszły Włochy. Potężna liczebnie flota włoska miała między innymi: 6 pancerników, w tym 2 najnowszego typu (Littorio) z 15-calowymi działami, a dwa

123

starsze okręty były w trakcie modernizacji, co na razie wyłączało je ze służby na morzu. W skład floty włoskiej wchodziło także 19 nowoczesnych krążowników (z których siedem posiadało działa 8-calowe), 120 niszczycieli i kutrów torpedowych oraz przeszło 100 okrętów podwodnych. Na dodatek Włosi wystawili przeciwko nam potężne siły powietrzne. Pod koniec czerwca sytuacja wydawała się tak groźna, że pierwszym odruchem Admiralicji była chęć porzucenia wschodniego basenu Morza Śródziemnego i skoncentrowanie się na utrzymaniu Gibraltaru. Przeciwstawiłem się tej polityce, która chociaż teoretycznie uzasadniona stanem liczebnym floty włoskiej, nie odpowiadała w moim przekonaniu jej skuteczności bojowej, a również oznaczałaby utratę Malty. Zdecydowano w końcu rozegrać sprawę na obu krańcach akwenu. 3 lipca szefowie sztabu przygotowali na temat rejonu Morza Śródziemnego sprawozdanie, w którym podkreślali znaczenie Bliskiego Wschodu jako obszaru działań wojennych, ale byli zdania, że obecnie nasza polityka musi pozostać generalnie defensywna. Możliwość niemieckiego ataku na Egipt należy traktować poważnie, ale dopóki nasza flota pozostanie we wschodnim basenie Morza Śródziemnego, to zgrupowane w Egipcie wojska są wystarczające, aby poradzić sobie z lokalnym atakiem. Pod koniec czerwca obserwowaliśmy, jak pod dowództwem admirała Somerville'a tworzono w Gibraltarze eskadrę „Force H". Składała się ona z pancerników Hood, Resolution, Valiant, lotniskowca Ark Royal, 2 krążowników i 11 niszczycieli. Przy pomocy tych sił przeprowadziliśmy akcję w Oranie. We wschodnim rejonie Morza Śródziemnego mieliśmy admirała Cunninghama, człowieka najwyższych zalet i niezłomnej odwagi, który natychmiast po wypowiedzeniu wojny przez Włochy wypłynął w morze w poszukiwaniu nieprzyjaciela. RAF zaatakował Tobruk i zatopił stary włoski krążownik San Giorgio, zaś flota zbombardowała z morza Bardię. Dużą aktywność wykazała także flota podwodna obu stron. Do końca czerwca zniszczyliśmy 10 włoskich okrętów podwodnych, przy czym sami straciliśmy zaledwie 3 w wyniku działania min głębinowych.

124

OSAMOTNIENI

8 lipca, podczas eskortowania konwoju z Malty do Aleksandrii, admirał Cunningham zauważył obecność potężnych sił włoskich. Z intensywności włoskiego ataku powietrznego można było łatwo wywnioskować, że nieprzyjaciel jest zaangażowany w jakąś ważną operację. Dziś już wiemy, że chciał on sprowadzić brytyjskiego admirała w rejon, gdzie istniała możliwość przeprowadzenia skoncentrowanego ataku zmasowanych sił powietrznych i okrętów podwodnych na nasze okręty. Admirał Cunningham natychmiast przejął inicjatywę i, pomimo słabości liczebnej, dzielnie ustawił swą flotę między nieprzyjacielem a jego bazą. Następnego dnia nawiązano walkę i rozpoczęła się wymiana ognia na dużą odległość, w wyniku której zostały trafione: jeden pancernik i dwa krążowniki nieprzyjacielskie, natomiast flota brytyjska nie poniosła żadnych strat. Przeciwnik zrezygnował z dalszej walki i zdołał uciec, ścigany przez admirała Cunninghama do strefy 25 mil od włoskiego lądu stałego. W czasie tej akcji i przez następne dwa dni Włosi kontynuowali ataki z powietrza, które okazały się jednak nieskuteczne, i konwój, choć często bombardowany, bezpiecznie dotarł do Aleksandrii. Ta energiczna akcja ustaliła przewagę floty brytyjskiej na Morzu Śródziemnym, a Włosi otrzymali cios, z którego nigdy się nie otrząsnęli. 10 dni później krążownik australijski Sydney z flotyllą brytyjskich niszczycieli zatopił krążownik włoski. Tak więc nasze pierwsze starcie z wrogiem było raczej zachęcające. Ciężar, jakim obarczona została w tym czasie Admiralicja, był olbrzymi. Zagrożenie inwazją wymagało skoncentrowania flotylli i małych jednostek w Kanale i na Morzu Północnym. U-booty, które w sierpniu rozpoczęły działania z portów Zatoki Biskajskiej, zadawały ciężkie straty naszym konwojom atlantyckim, nie ponosząc przy tym większych szkód. Do tej pory flota włoska nigdy nie została poddana próbie. Niebezpieczeństwo stanowiła także Japonia, toteż możliwość wypowiedzenia przez nią wojny, ze wszystkimi tego konsekwencjami dla naszego wschodniego Imperium, stale zaprzątała naszą uwagę. Nic dziwnego zatem, że Admiralicja patrzyła z najwyższym za-

PRZEJŚCIE

ŚRÓDZIEMNOMORSKIE

132

niepokojeniem na wszelkie ryzyko związane z naszymi okrętami na Morzu Śródziemnym i była zdecydowana przyjąć ostrą postawę obronną zarówno w Gibraltarze, jak i w Aleksandrii. Doskonale rozumiałem te obawy, ale z drugiej strony nie widziałem powodu, dla którego tak duża flota przeznaczona do działań w rejonie Morza Śródziemnego nie miałaby od początku odegrać znaczącej roli. Uważałem również, że należy wzmocnić Maltę, zarówno dywizjonami lotniczymi jak i wojskiem. Chociaż cały ruch handlowy został - zupełnie słusznie zawieszony, a wszystkie duże konwoje wojska do Egiptu musiały płynąć wokół Przylądka [Dobrej Nadziei], nie mogłem pogodzić się z całkowitym zamknięciem akwenu śródziemnomorskiego. Prawdę powiedziawszy, liczyłem na to, że puszczając tą trasą kilka specjalnych konwojów, będziemy mogli sprowokować próbę sił z flotą włoską. Miałem nadzieję, że to się stanie i Malta zostanie odpowiednio obsadzona wojskiem, wyposażona w samoloty i działa przeciwlotnicze, zanim Niemcy czego się poważnie obawiałem - pojawią się na tym teatrze działań. Przez wszystkie letnie i jesienne miesiące prowadziłem przyjazne, choć napięte rozmowy z Admiralicją na temat tej części naszego wysiłku wojennego. Premier do pierwszego lorda oraz pierwszego lorda morskiego 12 lipca 1940 Uważam, że Illustrious może z powodzeniem popłynąć na Morze Śródziemne i zmienić Ark Royal. W takim przypadku Illustrious mógłby wziąć spory transport hurricane'ów na Maltę. Ponieważ mamy teraz ich nadwyżkę, to czy piloci maltańskich gladiatorów nie mogliby sami ich zabrać? Nie osłabi tp naszych sił w kraju. Teraz, gdy Niemcy przejęli kontrolę nad wszystkimi francuskimi i belgijskimi złożami rudy, operacja przeciw portowi Lulea na Bałtyku stała się mniej ważna. Musimy patrzeć na Morze Śródziemne jako pole działania. Miałem dostać plan wymiany flotylli śródziemnomorskiej na bardziej wytrzymałe niszczyciele. Czy mógłbym o niego prosić, łącznie z terminami? Na to admirał Pound, za pośrednictwem pierwszego lorda odpowiedział jeszcze tego samego dnia:

126

OSAMOTNIENI

Mamy teraz korzystne doświadczenie, jeżeli chodzi o sytuację w powietrzu nad zachodnią częścią Morza Śródziemnego, i gdy tylko obecna operacja, którą zajęta jest wschodnia flota, zostanie zakończona, będziemy dość dobrze wiedzieli, co nas czeka we wschodniej części. Nie ma wątpliwości, że zarówno „Force H", jak i wschodnia flota śródziemnomorska działają w warunkach bardzo niekorzystnych, ponieważ nie można dać im osłony myśliwców, tak jak robimy to na Morzu Północnym, gdy statki znajdują się w obszarze bombardowań. W tej chwili stoi przed nami problem dostarczenia samolotów i dział przeciwlotniczych na Maltę oraz samolotów do Aleksandrii. Wcale nie jestem pewien, czy ryzyko puszczenia okrętów z takim ładunkiem przez Morze Śródziemne nie jest zbyt wielkie i czy nie lepiej będzie pogodzić się z opóźnieniem i wysłać je drogą wokół Przylądka. Należy również rozważyć sprawę lotniskowca Illustrious, ale nie ma potrzeby robić tego w tej chwili, ponieważ najpierw musi on wrócić do kraju i wziąć pełen ładunek myśliwców typu „Fulmar". Czynimy przygotowania do wymiany niektórych niszczycieli w Gibraltarze na inne, bardziej wytrzymałe, ale termin ich wysłania będzie zależał od eskortowania do Gibraltaru okrętu, o którym wspomniałem. Premier do pierwszego lorda morskiego 15 lipca 1940 1. Minęły już trzy tygodnie od czasu, gdy sprzeciwiłem się ewakuacji wschodniej floty śródziemnomorskiej i sprowadzeniu floty admirała Cunninghama do Gibraltaru. Mam nadzieję, że nie ma potrzeby wracać do tego. Każdy widzi ryzyko ataku z powietrza, na jaki narażeni jesteśmy w centralnym rejonie Morza Śródziemnego. Od czasu do czasu i dla odpowiednch celów, trzeba będzie jednak takie ryzyko podejmować. Po to są w końcu okręty wojenne, żeby pływały pod ogniem nieprzyjaciela. Bylibyśmy teraz w zupełnie innej sytuacji, gdybym w październiku ubiegłego roku uzyskał poparcie dla mojego projektu wyposażenia okrętów klasy Royal Sovereign w ciężki pancerz przeciwlotniczy na pokładzie za cenę zmniejszenia ich szybkości. Trudności, jakie napotykałem na każdym kroku, zniweczyły ten projekt i nic w tym kierunku nie zrobiono. Gdybyśmy opancerzyli wówczas te okręty i podnieśli działa chociaż na niektórych z nich, moglibyśmy atakować włoskie wybrzeża, bombardując je stosunkowo bezkarnie.* * Jest to jest opisane w tomie I, w rozdziale XXV (przyp. oryg.).

PRZEJŚCIE ŚRÓDZIEMNOMORSKIE

127

Te różne rady, które działały w Admiralicji przed wojną, zupełnie nie doceniały zagrożenia z powietrza, czego dowodem były przedstawiane w Parlamencie autorytatywne oświadczenia, iż okręty są silne i poradzą sobie z tym zagrożeniem. Teraz z kolei popadamy w drugą skrajność i uważamy, że nie powinno się narażać okrętów JK Mości, wprowadzając je w rejon bombardowania z powietrza, co jest konieczne do przeprowadzenia operacji. [...] Można przyjąć za pewnik, że skala ataku powietrznego przeciwnika w rejonie Morza Śródziemnego zwiększy się, gdy tylko wejdą tu Niemcy. 2. Sprawą niezwykle pilną i najwyższej wagi staje się zainstalowanie na Malcie bardzo silnej obrony przeciwlotniczej oraz umieszczenie tam kilku dywizjonów naszych najlepszych myśliwców. Trzeba będzie to zrobić pod ogniem nieprzyjaciela. Byłbym wdzięczny za informacje o pełnej skali obrony, proponowanej w różnych opracowaniach. Stanowiska ogniowe powinny być przygotowane natychmiast. Rozumiem, że obecnie jesteśmy w stanie wysłać tylko niewielką ilość dział przeciwlotniczych oraz hurricane'ów, a główny sprzęt zostanie dostarczony później. Możliwe, że pod koniec miesiąca można będzie wyłączyć większą część tego sprzętu z naszych krajowych środków obrony. Pierwsza pilna wysyłka powinna dotrzeć na Maltę jak najszybciej. Ładunek należałoby rozdzielić na kilka okrętów, aby uniknąć utraty wszystkiego, jeżeli któryś zostanie trafiony. Nie możemy sobie pozwolić na ogromne opóźnienie, jakie spowoduje skierowanie tych okrętów drogą wokół Przylądka. W przypadku Malty nie wydaje się, aby można było uniknąć niebezpieczeństwa, stosując ten „objazd", ponieważ trasa na Maltę z Aleksandrii jest dużo bardziej ryzykowna, niż trasa z Gibraltaru. 3. Illusłrious. Biorąc pod uwagę fakt, że na Morzu Północnym i na Atlantyku jesteśmy w defensywie i nikt nie proponowałby sprowadzenia Illustriousa na wąskie w.ody na północ i południe od Dover, gdzie i tak mamy dobre nadbrzeżne bazy lotnicze, nasze lotniskowce znajdujące się na wodach krajowych będą mogły działać w pewnej odległości od wybrzeży nieprzyjaciela. Z drugiej strony, musimy podjąć ofensywę wobec Włoch na Morzu Śródziemnym i uczynić wszystko, by Malta stała się znowu bazą dla floty do zadań specjalnych. Dlatego też Illustrious ze swym opancerzonym pokładem wydaje się bardziej pożądany na Morzu Śródziemnym, a Ark Royal na teatrze działań wojennych w kraju. Opóźnienia we wprowadzeniu Illustriousa do służby są tak ogromne, że chciałbym wiedzieć, kiedy zostaną załadowane nań szybkie myśliwce typu „Ful mar" i kiedy będzie on gotów wymienić Ark Royal.

128

OSAMOTNIENI

4. Bardzo się cieszę, że czyni się przygotowania do wymiany w Gibraltarze niszczycieli na jednostki o większym zasięgu, zaś te o mniejszym sprowadzone zostaną na wody Kanału.

Tymczasem politykę Admiralicji poddano ponownie wnikliwej ocenie i 15 lipca w depeszy do głównodowodzącego podtrzymano decyzję pozostawienia dużych sił we wschodniej części Morza Śródziemnego. Nota ta stwierdzała, że głównym zadaniem brytyjskim na wschodzie będzie zniszczenie morskich sił wroga, chociaż ma on przewagę liczebną. Na zachodzie eskadra „Force H" będzie kontrolowała wyjście z Morza Śródziemnego i podejmie się operacji ofensywnych wobec wybrzeży włoskich. Ogólnie zgadzałem się z tą zdecydowaną taktyką. Głównodowodzącego poproszono o opinię, które z ciężkich okrętów uważa za niezbędne dla obu regionów i czy ewentualna wymiana - w przypadku dyslokacji - powinna się odbyć drogą przez Morze Śródziemne, czy też wokół Przylądka. W odpowiedzi zwrócił się on zarówno o Valianta, jak i o Barhama. Dałoby mu to 4 pancerniki o największej donośności i szybkości. Mógłby wtedy obyć się bez Royal Sovereign, który ze słabo zabezpieczonym pokładem i marną prędkoścą stanowił ciągłe źródło niepokoju. Ponadto potrzebował dwóch lotniskowców, łącznie z Illustriousem, oraz dwóch krążowników z działami 8-calowymi. Zgodził się z pierwszym lordem morskim, że w zachodniej części Morza Śródziemnego wystarczą siły składające się z okrętów Hood i Ark Royal, z jednym czy dwoma okrętami liniowymi klasy „R". Uważał, że tymi siłami można zdominować Morze Śródziemne i utrzymać basen wschodni przez czas nieokreślony, pod warunkiem, że Malta będzie dostatecznie broniona przez myśliwce, a zasoby Aleksandrii zostaną wzmocnione. Kończąc powiedział: „Jeżeli uda się nam zgrać ze sobą te działania, to przeprowadzenie posiłków przez Morze Śródziemne powinno być możliwe, ale najlepiej byłoby wykonać to w ramach jednej operacji". W ten sposób osiągnęliśmy znaczny stopień porozumienia w naszych rozmowach z Admiralicją. Byliśmy zgodni co do

PRZEJŚCIE ŚRÓDZIEMNOMORSKIE

129

tego, że flota admirała Cunninghama powinna otrzymać pancernik, lotniskowiec oraz dwa krążowniki, a jednocześnie należy wykorzystać okazję i przeprowadzić konwój statków zaopatrzeniowych z Aleksandrii na Maltę. Pierwszy lord morski w notatce do pierwszego lorda i do mnie napisał 23 lipca: Rozpatrzono dogłębnie możliwość przeprowadzenia przez Morze Śródziemne nie tylko dodatkowych okrętów bojowych, które mają uzupełnić siły we wschodnim basenie Morza Śródziemnego, ale również statków handlowych z zapasami amunicji dla floty, działami o zwiększonym kącie podniesienia i samolotami dla Malty oraz samolotami dla Bliskiego Wschodu. Głównodowodzący stanowczo twierdzi, że w istniejących warunkach byłoby nierozsądnie próbować przeprowadzać statki handlowe zawierające cenny ładunek przez centralną część Morza Śródziemnego, ponieważ gdyby zostały uszkodzone tak, że zmniejszyłoby to ich prędkość, trzeba by je było zatopić. Całkowicie zgadzam się z głównodowodzącym. Tak więc w ostatecznym s w y m kształcie plan tej ważnej operacji pod kryptonimem „Hats" nie uwzględniał możliwości przejścia statków handlowych. Niemniej jednak przy pełnym poparciu admirała Cunninghama, rzucał wyzwanie flocie włoskiej i lotnictwu w środkowym rejonie Morza Śródziemnego. B y ł e m teraz w pełni zadowolony z głównych decyzji Admiralicji i miałem nadzieję, że doprowadzą one do próby sił. Wobec tego czyniono wszelkie przygotowania w tym kierunku. Kilka tygodni później kwestia przejścia przez Morze Śródziemne wróciła ponownie w jeszcze ostrzejszy sposób. Wiązało się to z decyzją wysłania do Egiptu, pomimo groźby inwazji, niemal połowy naszych najlepszych czołgów. Oczywiście, w pełni akceptowałem ten odważny i daleko idący krok Gabinetu Wojennego, popierany także przez szefów sztabu, ale obawiałem się, że jeżeli czołgi będą transportowane szlakiem w o kół Przylądka, to dotrą za późno, aby wziąć udział w bitwie, od której zależał los Egiptu. Pierwszy lord morski początkowo był skłonny podjąć ryzyko, ale po głębszej analizie doszedł do wniosku, że skomplikuje to operację „Hats", która stała się teraz dla Admiralicji sprawą najważniejszą. Wiązałaby się ona z wysłaniem z Gibraltaru na Maltę przynajmniej 2 szybkich transportow-

130

OSAMOTNIENI

ców (16 węzłów), co uważano za bardziej niebezpieczne, niż wysłanie ich trasą z Aleksandrii. To doprowadziło do dalszych dyskusji. Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu 11 sierpnia 1940 Nie mogę przyjąć tej propozycji [tzn. wykorzystania trasy wokół Przylądka dla wysłania czołgów do Egiptu], która pozbawia nas bezcennych zasobów [50 czołgów piechoty] w bardzo krytycznym okresie, a nie daje gwarancji ich użycia na Bliskim Wschodzie w momencie, gdy są tam najbardziej potrzebne. Muszę prosić Admiralicję, aby przedstawiła inny plan i przezwyciężyła trudności. Czy w razie potrzeby załogi nie mogłyby zostać rozmieszczone na niszczycielach, których duże siły zostaną wysłane z „Force H" we wschodni rejon basenu Morza Śródziemnego, a następnie wrócą tą samą drogą, jaką płynie teraz 6 niszczycieli wysłanych przez admirała Cunninghama na zachód? Nic nie stoi na przeszkodzie, aby 3 pułk huzarów (skład osobowy pułku czołgów) płynął wokół Przylądka, skoro generał Wavell jest w stanie skompletować prowizoryczne załogi w tym czasie, kiedy otrzymuje lekkie czołgi. Jestem gotów zaryzykować 50 czołgów na Morzu Śródziemnym pod warunkiem, że ich obsady zostaną rozmieszczone na okrętach JKMości; ale nie może być mowy, aby i one, i ich załogi płynęły wokół Przylądka, bo wtedy zostaną na pewno wyłączone z akcji na dwa miesiące. Obsada wysyłana przez Morze Śródziemne musi być ograniczona do najbardziej podstawowej, reszta może płynąć dookoła. Proszę o dalsze propozycje do jutra, do poniedziałku. Premier do pierwszego lorda i pierwszego lorda morskiego 13 sierpnia 1940 1. Zanim jeszcze Francuzi wycofali się z wojny, admirał Darlan zbombardował Genuę w biały dzień, bez żadnej osłony dla niszczycieli, nie posiadając urządzeń typu azdyk ani ochrony z powietrza, po czym wrócił do Tulonu nie ponosząc strat. Wschodnia flota śródziemnomorska trzykrotnie nacierała na środkowy rejon Morza Śródziemnego i wróciła do Aleksandrii właściwie bez żadnych strat, bo tylko jeden okręt, Gloucester, został trafiony bombą. Kilka tygodni temu zostały bezpiecznie przeprowadzone z Malty do Aleksandrii jeden szybki i jeden wolny konwój i tylko przez 2 dni w ciągu całej podróży były napastowane przez lotnictwo włoskie.

PRZEJŚCIE ŚRÓDZIEMNOMORSKIE

131

2. Teraz Admiralicja proponuje wysłać 6 niszczycieli z Aleksandrii, aby połączyły się z „Force H". Te niszczyciele na pewno zostaną zauważone z powietrza i znajdą się w zasięgu ataku lotniczego przeprowadzonego z bardzo licznych i szybkich krążowników włoskich. Posunięcie to należałoby potępić jako skrajnie ryzykowne, gdyby nie trzeźwa ocena włoskich możliwości morskich, przeprowadzona zarówno przez głównodowodzącego floty śródziemnomorskiej, jak i Admiralicję. 3. Teraz dowiadujemy się, że dla potężnych sił, jakie niedługo będziemy mieli w akcji, przeprowadzenie dwóch transportowców płynących w konwoju z prędkością zaledwie 15 węzłów jest rzeczą zbyt niebezpieczną. Ale jednocześnie oczekuje się, że wydamy olbrzymie sumy na umocnienie dużych rejonów zachodnich wybrzeży Brytanii przeciw inwazji - którą Admiralicja uważa za możliwą - a 12 tysięcy żołnierzy zaokrętowanych na rzece Gironde lub w St. Nazaire ma być ponoć przetransportowanych na naszą stronę bez jakiejkolwiek osłony okrętów. Jeżeli przerzucenie 12 tysięcy żołnierzy bez eskorty na wybrzeże irlandzkie lub zachodnie brytyjskie uważa się za operację wykonalną, to jak to pogodzić z oceną stopnia zagrożenia w odniesieniu do Morza Śródziemnego? 4. Nikt nie wie, gdzie, czy i kiedy nastąpi główny atak na Egipt. Jednak wydaje się nad wyraz prawdopodobnym, że jeżeli Niemcom nie uda się inwazja na Wielką Brytanię lub z niej zrezygnują, to będą namawiali Włochy do ataku na Egipt, oferując im swoją pomoc. Należy zatem traktować wrzesień jako miesiąc przełomowy. 5. W tej sytuacji jest rzeczą bardzo nierozsądną wysyłać naszą brygadę pancerną wokół Przylądka, wyłączając ją przez to z działań zarówno w obronie Anglii, jak i Egiptu. 6. Proszę o ponowne rozpatrzenie sprawy przeprowadzenia przez Morze Śródziemne przynajmniej dwóch statków transportowych ze wschodnimi posiłkami, przy czym ludzie mogą być rozmieszczeni na okrętach wojennych. Biorąc pod uwagę całość działań wojennych, przeprowadzenie transportowców ze sprzętem przez Morze Śródziemne jest o wiele mniej ryzykowne, niż wyłączenie z działań całej brygady przez skierowanie jej drogą wokół Przylądka. Jeżeli tylko ludzie zostaną odpowiednio rozmieszczeni na okrętach, jestem gotów przyjąć pełną odpowiedzialność za ewentualną utratę pojazdów pancernych. Nie byłem jednak w stanie zmusić Admiralicji, aby wysłała tę brygadę lub przynajmniej pojazdy przez Morze Śródziemne. Sytuacja ta irytowała mnie, a zarazem martwiła. I chociaż nie miało to wpływu na moją przyjaźń z admirałem Poundem ani

132

OSAMOTNIENI

na moje zaufanie do jego opinii, cały czas trwała między nami ostra wymiana poglądów. Cechowało go zawodowe poczucie odpowiedzialności, a jednocześnie wśród oficerów marynarki nie spotkałem człowieka, który byłby skłonny ryzykować tak wiele, jak on. Dużo razem przeszliśmy i wiedziałem, że jeżeli on nie chce na to pójść, nikt inny też by się nie zgodził. Za dobrze znałem Admiralicję, aby naciskać na nią lub na mojego wielkiego przyjaciela, Pounda, czy też na pierwszego lorda, dla którego miałem także wielki szacunek. Moje stosunki z Admiralicją były zbyt dobre, aby narażać je na szwank stosując oficjalną drogę nacisku poprzez Gabinet. Kiedy 15 sierpnia przedstawiłem sprawę Gabinetowi, powiedziałem, iż mam nadzieję przekonać Admiralicję, aby umieściła 2 pułki pancerne w ramach operacji „Hats". Gdybyśmy wysłali je przez Morze Śródziemne, to dotarłyby do Aleksandrii około 5 września, natomiast wokół Przylądka przypłynęłyby jakieś 3 tygodnie później. Jednak szef sztabu Imperialnego nie uważał, aby atak dużych sił włoskich był nieunikniony. Pogląd ten podzielał również generał Wavell. Zrobiwszy wszystko co w mojej mocy na rzecz skrócenia trasy, uznałem, że Gabinet Wojenny nie powinien brać na siebie odpowiedzialności za zlekceważenie opinii dowódców i z żalem zgodziłem się na dłuższą trasę wokół Przylądka. Jednakże szefowie sztabu przygotowali alternatywny plan skrócenia trasy na wypadek, gdyby jeszcze przed rozpoczęciem operacji „Hats" sytuacja na Bliskim Wschodzie nagle się pogorszyła. Siłom marynarki mogły towarzyszyć w podróży przez Morze Śródziemne dwa szybkie transportowce wiozące czołgi szybkie i czołgi piechoty. Decyzję miano podjąć, zanim posiłki miną Gibraltar. W przypadku, gdyby meldunki otrzymane z Bliskiego Wschodu nie uzasadniały wprowadzenia planu alternatywnego, cały konwój byłby skierowany drogą wokół Przylądka. Operacja „Hats" została przeprowadzona z powodzeniem i bez strat między 30 sierpnia a 5 września. Admirał Cunningham opuścił Aleksandrię 30 sierpnia, a 31 wieczorem samolot jego eskadry zgłosił zbliżanie się nieprzyjaciela w sile 2 pancerników i 7 krążowników. Spodziewano się, że dojdzie do wy-

PRZEJŚCIE

ŚRÓDZIEMNOMORSKIE

133

miany ognia, ale widocznie Włosi nie chcieli kłopotów i nic się nie wydarzyło. Następnego wieczoru nasz samolot znowu nawiązał kontakt z nieprzyjacielem, który teraz wycofywał się do Tarentu. Od tej pory okręty admirała Cunninghama poruszały się z pełną swobodą na wschód i południe od Malty i nie były poważnie napastowane z powietrza. Konwój dotarł bezpiecznie na Maltę i tylko jeden statek został uszkodzony podczas ataku powietrznego. Tymczasem z Gibraltaru zbliżały się posiłki składające się z Valianta (bez siostrzanego statku Barham, który był w trakcie przeróbki), lotniskowca Illustrious oraz dwóch krążowników obrony przeciwlotniczej, w towarzystwie admirała Somerville'a z „Force H". Valiant i krążowniki bez żadnych problemów dostarczyły na Maltę tak potrzebne tam działa i amunicję, a następnie, 3 września, połączyły się na wschodzie z admirałem Cunninghamem. Podczas powrotnego rejsu do Aleksandrii flota zaatakowała Rodos oraz Kaipathos i z łatwością odparła atak niemieckich łodzi torpedowych. Natomiast siły admirała Somerville'a wróciły bez najmniejszych przeszkód do Gibraltaru. Wszystko to przekonało mnie, że ryzyko przeprowadzenia brygady pancernej przez Cieśninę Maltańską nie byłoby tak wielkie, szczególnie w porównaniu z tym, jakie podjęliśmy pomniejszając nasze siły pancerne w kraju w obliczu inwazji nieprzyjaciela. Siły te byłyby już teraz w Egipcie, zamiast w odległości trzech tygodni drogi. Jednak przesadny strach przed samolotami włoskimi stanął na przeszkodzie operacjom morskim. Uważałem i nadal uważam, iż miałem rację, co potwierdziły także dalsze wypadki. Pod koniec listopada admirał Sommerville z „Force H" rzeczywiście przeprowadził na Maltę konwój z zachodu, staczając po drodze krótką bitwę w pobliżu Sardynii z tą częścią floty włoskiej, która zdołała uniknąć strat w Zatoce Tarenckiej. Jeden statek z tego konwoju wraz z trzema statkami zaopatrzeniowymi z Malty popłynął dalej do Aleksandrii, eskortowany przez następne posiłki floty dla wschodniego rejonu Morza Śródziemnego. Od czasu przystąpienia Włoch do wojny był to pierwszy przypadek, że statek handlowy przepłynął całe Morze Śródziemne. W następnym tomie zoba-

134

OSAMOTNIENI

czyray jeszcze bardziej ryzykowny wyczyn, jakim było wysłanie czołgów do Egiptu w 1941 r., kiedy to niemieckie siły powietrzne były już całkowicie zainstalowane na Sycylii. Premier do pierwszego lorda 7 września 1940 1. Przebieg operacji „Hats" upewnia mnie, że błędem było wycofanie się z pomysłu przewiezienia pojazdów pancernych przez Morze Śródziemne. Jeżeli przeczyta Pan moją notatkę wyliczającą wszystkie powody, aby taki plan przyjąć, zobaczy Pan, że te nowe fakty jeszcze bardziej go wzmacniają. [...] Premier do pierwszego lorda 7 września 1940 Byłbym wdzięczny za krótkie streszczenie różnych moich wystąpień z czasów, gdy jako pierwszy lord wielokrotnie nalegałem na wzmocnienie okrętów klasy Ramillies poprzez pokrycie pokładu grubym opancerzeniem, aby mogły wytrzymać bombardowanie z powietrza. Gdyby te okręty zostały wówczas przygotowane, moglibyśmy teraz zaatakować wybrzeża włoskie, co przyniosłoby najwyższe korzyści natury militarnej i politycznej. Lecz nawet w tej chwili istnieje tendencja do opóźniania niezbędnych kroków, a nie oferuje się nic w zamian. Nie otrzymałem jeszcze Pańskiej odpowiedzi na notatkę dotyczącą wznowienia tego projektu, którą wysłałem Panu w nadziei, że może wreszcie w przyszłym roku nie będziemy pozbawieni okrętów tego typu. Rad będę porozmawiać z Panem na ten temat, gdy odświeżę sobie pamięć za pomocą dokumentów. Decyzji w tej sprawie nie można było podjąć bez uprzedniego przeprowadzenia bilansu pilnych potrzeb nowych jednostek. I to właśnie, a nie różnice w sprawach nadrzędnych, okazało się tą skałą, o którą w końcu rozbiły się moje życzenia. Premier do generała Ismaya 8 września 1940 Dla sir Andrew Cunninghama, głównodowodzącego wschodnim rejonem Morza Śródziemnego, od premiera i ministra obrony, co następuje: Moje gratulacje z powodu sukcesu ostatniej operacji we wschodnim i środkowym rejonie Morza Śródziemnego, a także z okazji dołączenia do Pańskiej floty dwóch z naszych najlepszych jednostek oraz innych cennych okrętów. Przykro mi jednak, że brygada pancerna, tak konieczna dla obrony Egiptu i Aleksandrii, jest jeszcze oddalona o przeszło 3 tygodnie drogi od terenu działań. Mam nadzieję, że bę-

PRZEJŚCIE ŚRÓDZIEMNOMORSKIE

135

dzie Pan mógł jeszcze raz przeanalizować sytuację morską w świetle doświadczeń zdobytych podczas operacji „Hats" i po przybyciu Illustriousa oraz Valianta. Należy brać pod uwagę nie tylko teoretyczną siłę włoskiej marynarki, ale również stopień oporu, jaki może stawić. Ważne jest, aby zaatakować Włochów tej jesieni, ponieważ z biegiem czasu Niemcy mogą zawładnąć włoską machiną wojenną i wtedy sytuacja będzie o wiele trudniejsza. Mamy zamiar wzmocnić obronę przeciwlotniczą Malty wszelkimi środkami i pewne nowe typy broni, na które bardzo liczę, niedługo zostaną tam wysłane do sprawdzenia. Mam nadzieję, że Malta stanie się bezpieczna dla okresowych odwiedzin floty jeszcze przed kwietniem 1941 r. Jeżeli tymczasem ma Pan jakieś propozycje akcji ofensywnych, proszę przekazać je Admiralicji. Będę również rad, jeśli uzgodni Pan z armią i siłami powietrznymi plany operacji przeciw włoskim szlakom komunikacyjnym w Libii, które należy wkrótce podjąć, aby przeszkodzić ofensywie na Egipt. Korzyści z przejęcia inicjatywy są, oczywiście, ogromne. Mam nadzieję, że fulmary (szybkie samoloty myśliwskie, które nareszcie dotarły do naszych lotniskowców) zrobiły dobre wrażenie. Tutaj bitwa o panowanie w powietrzu nadal jest ostra, ale mocno wierzymy w jej korzystny dla nas wynik końcowy. Zadziwiające jest, że możliwość gwałtownego uderzenia z powietrza na nasze siły kontrolujące Morze Śródziemne nie była przed wojną brana pod uwagę przez rząd brytyjski i jego doradców. W każdym razie byliśmy tak daleko w tyle za Niemcami, że sama tylko obrona Brytanii była zadaniem przytłaczającym nasze, już i tak słabsze liczebnie, siły. Dopóki bitwa o Anglię nie została definitywnie wygrana, każde wzmocnienie lotnicze dla rejonu Morza Śródziemnego i Egiptu było aktem wielkiej odpowiedzialności. Nawet w miesiącach zimowych, gdy w warunkach dziennych uważaliśmy się za panów przestrzeni powietrznej nad krajem, było nam bardzo trudno wysyłać myśliwce, czy to na Maltę, czy do Egiptu, w pełni trwania Blitzkriegu. Bardzo bolesne było też pozbawianie bombardowanych miast, portów i fabryk brytyjskich dział przeciwlotniczych i pocisków tak potrzebnych do ich obrony i wysyłanie ich do Egiptu drogą morską dookoła Przylądka albo niebezpieczną drogą prosto na Maltę. Wzmocnienie obrony przeciwlotniczej Malty, dotąd zaniedbane, postępowało naprzód, pomimo niepowodzeń i strat. Jed-

136

OSAMOTNIENI

nym z zadań sił admirała Somerville'a stacjonującego w Gibraltarze było konwojowanie myśliwców na lotniskowcu na odległość zasięgu lotu na Maltę. Pierwsza z tych prób została podjęta na początku sierpnia, kiedy to 12 hurricane'ów poleciało na wyspę z lotniskowca Argus. Do czasu ich nadejścia obrona przeciwlotnicza Malty składała się z trzech gladiatorów, nazywanych pieszczotliwie przez miejscowych „Faith", „Hope" oraz „Charity"*. Druga próba miała miejsce w listopadzie, ale wówczas doszło do tragedii. Dziewięciu samolotom (spośród czternastu startujących z Argusa czterysta mil na zachód od wyspy) z powodu zmiany wiatru zabrakło paliwa i spadły do morza wraz z pełnymi poświęcenia pilotami. Nigdy więcej nie zastosowano tak wąskiego marginesu bezpieczeństwa i chociaż wiele podobnych operacji nastąpiło w przyszłości, to taka katastrofa już się nie powtórzyła.

Niebezpieczeństwa czyhające na Morzu Śródziemnym, jak i poważne opóźnienia wynikające z opływania Przylądka spowodowały, że koniecznością stało się znalezienie innej drogi transportu samolotów na Bliski Wschód. Droga lądowa z Afryki Zachodniej zaoszczędziłaby czas i żeglugę. Maszyny należało albo pilotować na brzeg z lotniskowca, albo przewozić w częściach, a następnie składać w jakimś porcie przed wysłaniem w dalszą drogę. Do wyboru mieliśmy Lagos lub Takoradi. Po dokładnych analizach wybrano Takoradi i już 21 sierpnia przybył tam zespół obsługi. Trasa o łącznej długości 3 700 mil wiodła przez Kano do Chartumu i w końcu do Kairu. Trzeba było wybudować w Takoradi spore warsztaty oraz pomieszczenia mieszkalne, a także zorganizować miejsce tankowania i odpoczynku. Tuzin hurricane'ów i blenheimów zapakowanych w skrzynie przybył morzem 5 września, a następnego dnia wylądowało tu 30 hurricane'ów" z lotniskowca Argus. Pierwsza * Faith - wiara, hope - nadzieja, charity - miłosierdzie.

PRZEJŚCIE ŚRÓDZIEMNOMORSKIE

137

partia samolotów wystartowała z Takoradi 20 września i przybyła do Chartumu cztery dni później. Do końca roku strumień 107 samolotów dotarł w ten sposób do Egiptu. Chociaż zrobiono szybki początek, trzeba było wielu miesięcy pracy, aby zorganizować tę trasę. Klimat Takoradi i malaria męczyły ludzi składających zapakowane samoloty. Warunki atmosferyczne nie sprzyjały konwojom powietrznym, zaś użycie lotniskowców zostało ograniczone innymi pilnymi potrzebami. Rosła również liczba zepsutych maszyn oczekujących na części. Ciężkie warunki lotu nad olbrzymimi piaszczystymi przestrzeniami skracały żywot bojowy samolotów. Trzeba było przezwyciężyć ogromne problemy „ząbkowania". Żaden samolot z dostaw nie był gotowy w 1940 r. Lecz gdybyśmy nie zaczęli odpowiednio wcześnie, armia „Nil" i wszystkie nasze przedsięwzięcia nie przetrwałyby tragicznych wydarzeń 1941 r.

Pod koniec 1940 r. marynarka brytyjska ponownie solidnie zainstalowała się na Morzu Śródziemnym. Dzięki „wycieczce" admirała Somerville'a, mającej na celu zaopatrzenie Malty w działa przeciwlotnicze i w inny sprzęt, umocnienia wyspy zostały znacznie ulepszone. Ofensywna polityka admirała Cunninghama we wschodnim basenie również przyniosła doskonałe rezultaty. Pomimo interwencji sił włoskich w powietrzu, udało nam się przejąć wszędzie inicjatywę, a Malta pozostawała na czele, jako najbardziej wysunięta baza dla ofensywnych akcji przeciwko łączności Włoch ze swymi siłami w Afryce.

ROZDZIAŁ

WRZEŚNIOWE

XXIII

NAPIĘCIA

Kulminacja bitwy powietrznej - Wytężony wysiłek pilotów myśliwców - Dowody zbliżającej się inwazji - Rozczarowanie nieskutecznością bombardowania barek - Brytania zbiera siły - Polityka zbrojeniowa - Moja generalna dyrektywa - Przegląd potrzeb materiałowych w 1941 roku - Ośmiomiesięczny program - Moja październikowa nota w sprawie priorytetów - Opóźnienia - Moment krytyczny w kraju i w Egipcie - Niebezpieczeństwo mgły - Zapotrzebowanie na amunicję de Wilde - Osiągnięcia Ministerstwa Przemysłu Lotniczego - Większa rola komandosów - Natarcie armii marszałka Grazianiego, 13 września - Zatrzymanie Włochów pod Sidi Barrani - Niebezpieczna sytuacja na Malcie - Kłopoty, które nigdy nie wynikły.

W

rzesień, tak jak i czerwiec, był miesiącem wyjątkowych, częstokroć skrajnie przeciwstawnych napięć dla tych, na których spoczywał obowiązek kierowania wojną w Wielkiej Brytanii. Bitwa powietrzna, od której wszystko zależało, szalała wściekle i zbliżała się do momentu szczytowego. Teraz, w retrospekcji, zwycięstwo odniesione przez RAF 15 września wydaje się być momentem przełomowym. Lecz wówczas nie było to takie oczywiste. Nie mogliśmy również przewidzieć, czy nie nastąpią cięższe ataki, ani jak długo będą trwały. Piękna pogoda sprzyjała atakom dziennym na wielką skalę. Do tej pory było nam to na rękę, ale kiedy w trzecim tygodniu września odwiedziłem wicemarszałka Parka w grupie nr 11, zauważyłem lekką, ale zdecydowaną zmianę poglądu. Zapytałem o pogodę i dowiedziałem się, że ma być dobra przez następne kilka dni. Lecz to nie wydawało się równie pomyślną wiadomością, jak na początku miesiąca.

WRZEŚNIOWE NAPIĘCIA

139

Wyraźnie wyczułem, że załamanie się pogody byłoby uważane za szczęście. Podczas mojej bytności w pokoju Parka, gdzie przebywałem z kilkoma innymi oficerami, jakiś oficer przyniósł notę z Ministerstwa Lotnictwa z informacją, że wyczerpały się wszystkie zapasy amunicji de Wilde. Był to ulubiony rodzaj amunicji pilotów myśliwskich. Fabryka, gdzie ją produkowano, została zbombardowana. Zauważyłem, że Park bardzo się tym przejął, ale po chwili odpowiedział wspaniale: „Walczyliśmy przedtem bez niej, to możemy bez niej walczyć i teraz". W moich rozmowach z szefem lotnictwa, Dowdingiem, który podczas weekendów zwykle przyjeżdżał samochodem z Uxbridge do Cheąuers, można było wyczuć, że dowództwo lotnictwa myśliwskiego działa w wyraźnym napięciu. Cotygodniowe dane, które uważnie studiowałem, wskazywały, że posiadamy dostateczne środki pod warunkiem, że ataki nieprzyjaciela nie nasilą się. Ale fizyczne i psychiczne zmęczenie pilotów nie było zawarte w arkuszach statystycznych. Niezależnie od ich poświęcenia i brawury (często przewaga nieprzyjaciela wynosiła 5 czy 6 do 1), niezależnie od poczucia wyższości z powodu naszych sukcesów i ciężkich strat nieprzyjaciela, istniał jednak kres ludzkiej wytrzymałości, coś takiego jak wyczerpanie, zarówno ducha jak i ciała. Przypomniały mi się słowa Wellingtona w dzień bitwy pod Waterloo: „Żeby tej nocy nadszedł Bóg lub Bliicher."* My tym razem nie życzyliśmy sobie Bliichera. Tymczasem mnożyły się dowody zbliżającej się inwazji niemieckiej. Na zdjęciach lotniczych w holenderskich, belgijskich i francuskich portach i ujściach rzek naliczono ponad 3 tysiące samobieżnych barek. Nie wiedzieliśmy dokładnie, jakie rezerwy większych statków mogą znajdować się u ujścia Renu czy na Bałtyku, z którego Kanał Kiloński był jeszcze ciągle otwarty. Analizując problem inwazji, przyjąłem następujące rozumowanie: „jeśli przyjdą, jesteśmy w stanie ich pokonać, a skoro *

Bliicher - pruski marszałek polny.

140

OSAMOTNIENI

tak, to zapewne nie przyjdą". I dalej patrzyłem na tę sprawę bez emocji. Mimo wszystko jednak, nie można było obserwować na fotografiach i w raportach agentów, tydzień po tygodniu, rosnących przygotowań bez poczucia strachu. Coś takiego stopniowo ogarniało człowieka. Straszliwy wróg nie szykowałby się do inwazji, gdyby nie miał pewności zwycięstwa i planów sporządzonych z niemiecką dokładnością. Czy nie będzie jakichś niespodzianek? Czy jest możliwe, aby mieli barki desantowe do przewożenia czołgów, bądź jakieś inne sprytne urządzenie? Cóż jeszcze mogą mieć? Wszystkie nasze nocne bombardowania skoncentrowane były na portach, bowiem wydawało się, że co noc Niemcy ćwiczą wchodzenie i schodzenie z barek i innych statków. Sądząc po zdjęciach, efekty naszych bombardowań tych ogromnych ilości barek stłoczonych w basenach lub wzdłuż nabrzeży były mocno niezadowalające, a często wręcz irytujące. Premier do sekretarza stanu ds. lotnictwa 23 września 1940 To, co mnie uderzyło w tych zdjęciach to fakt wyraźnej niemożności trafienia przez bombowce w te masy barek. Wydawałoby się, że wystarczy rzucić bomby wzdłuż tych prostokątów, a zapanuje tam totalny chaos. Toteż jestem bardzo zawiedziony, widząc, że nic im się nie stało, a tylko kilka z nich zostało uszkodzonych. Czy nie można by temu jakoś zaradzić? Jak już wspomniałem, wszyscy szefowie sztabu byli zdania, że inwazja jest nieunikniona, podczas gdy ja byłem nastawiony sceptycznie i wyrażałem opinię przeciwną. Jednak niemożliwością było stłumienie wewnętrznego podniecenia, wynikającego z długotrwałego balansowania na linie. I chociaż wszystko, co można było osiągnąć, zrobiliśmy dzięki pomysłowości i dokładności dowódców, czujności dużych i groźnych armii oraz nieustraszonemu duchowi całego narodu, nasze nerwy w tym czasie były napięte do granic wytrzymałości.

Cała brytyjska wojenna produkcja i jej priorytety wymagały teraz przeglądu w świetle faktu, że nie braliśmy udziału w dzia-

WRZEŚNIOWE NAPIĘCIA

141

łaniach wojennych na kontynencie. Sprawę tę analizowałem w ścisłej współpracy z ministrem zaopatrzenia oraz innymi osobami w to zaangażowanymi. Na początku miesiąca, po konsultacjach i przygotowaniach w naszym małym gronie oraz po uważnym sprawdzeniu danych, sporządziłem dla Gabinetu generalne zarządzenie na temat zbrojeń, które miało na celu uregulowanie tych spraw w roku 1941. SYTUACJA ZBROJENIOWA MEMORANDUM PREMIERA

3 września 1940 1. Marynarka może przegrać wojnę, lecz siły powietrzne mogą ją wygrać. Wobec tego należy podjąć nadzwyczajne wysiłki, aby uzyskać przytłaczającą przewagę w powietrzu. Myśliwce są naszym zbawieniem, ale jedynie bombowce dają szansę na zwycięstwo. Musimy zatem rozwinąć przenoszenie coraz większych ilości materiałów wybuchowych do Niemiec, tak aby zmiażdżyć cały przemysł oraz strukturę naukową, na których opiera się wysiłek wojenny i życie gospodarcze nieprzyjaciela, jednocześnie trzymając go z dala od Wyspy. Na razie nie ma innego widocznego sposobu, aby pokonać olbrzymią potęgę militarną Niemiec oraz zapobiec dalszym niemieckim zwycięstwom. Będzie można je powstrzymać, gdy siły niemieckie zostaną wprowadzone na teatr działań wojennych do Afryki, czy na Bliski Wschód. Dlatego też siły powietrzne i ich działania na większą skalę powinny zająć pierwsze miejsce, przed marynarką i przed armią. 2. Oręż blokady został stępiony i, jeżeli chodzi o Niemcy, uznany za mniej skuteczny z powodu ich podbojów na lądzie i możności grabienia podbitych i zastraszonych narodów dla własnych korzyści. Nie ma żadnych specjalnych ani ważnych dóbr, których można by ich pozbawić, a których brak przeszkodziłby im w działaniach wojennych. Nasza marynarka jest w tej chwili cokolwiek przyciśnięta koniecznością utrzymania szlaków komunikacyjnych, ale to wkrótce zostanie rozwiązane przez Admiralicję za pomocą nowych środków. Spodziewamy się obecnie transportu niszczycieli amerykańskich, a jednocześnie zwiększy się produkcja naszych własnych stoczni, jeśli chodzi więc o jednostki do walki z U-bootami, możemy liczyć na znaczną poprawę. Jest sprawą najwyższej wagi, aby Admiralicja skierowała teraz uwagę na agresywne sposoby wojny oraz na ostrzeliwanie okupowanych przez wroga wybrzeży, szczególnie w rejonie Morza Śródziemnego. Produkcja jednostek do walki z U-bootami musi

142

OSAMOTNIENI

być kontynuowana na maksymalną skalę aż do odwołania, a każda pochylnia szybko zajmowana na nowo, z chwilą spuszczenia gotowej jednostki. Program marynarki nie wpływa znacząco na lotnictwo, dlatego należy scedować część płyt pancernych w stoczniach na rzecz produkcji czołgów. 3. Decyzja o jak najszybszym podniesieniu siły armii do 55 dywizji nie wydaje się wymagać ponownego rozpatrzenia. W chwili obecnej powinniśmy dążyć do stworzenia 10 dywizji pancernych - 5 do wiosny, 7 do lata i 10 do końca 1941 r. Realizacja tych planów obciąży maksymalnie nasze fabryki zbrojeniowe. W zasadzie zgadzam się z propozycjami ministra zaopatrzenia [Herberta Morrisona], co do rozwiązania problemu dostaw amunicji, jak również z tym, że w obecnej wojnie nie należy spodziewać się zużycia amunicji w takiej ilości jak w latach 1917-18. 4. Należy dołożyć wszelkich starań, aby skompletować wyposażenie naszej armii w kraju i na Bliskim Wschodzie. Najistotniejszą sprawą są czołgi oraz amunicja do broni lekkiej specjalnych typów, działa przeciwczołgowe i karabiny, lekkie moździerze, a jeszcze bardziej amunicja do karabinów i moździerzy. Mamy nadzieję dostać dodatkowo 250 tysięcy karabinów ze Stanów Zjednoczonych, ale niepokój budzi nasza własna produkcja. Otóż, jak się dowiadujemy, przed końcem 1941 r. nie będziemy w stanie wyprodukować więcej niż pół miliona karabinów. W miarę gdy duże siły naszej regularnej armii wyjadą za granicę, Home Guard i oddziały garnizonowe trzeba będzie zaopatrzyć wg potrzeb. Konieczny jest zatem znaczny wzrost produkcji karabinów. 5. Groźba inwazji nie zniknie wraz z nadejściem zimy, a w nadchodzącym roku możemy stanąć wobec jakichś nowych niespodzianek. Trzeba się liczyć z tym, że chęć zniszczenia naszego kraju przez wroga będzie w oczywisty sposób narastać. W miarę rozwoju działań wojennych mogą powstawać różnego rodzaju urządzenia do przekroczenia Kanału, które w tej chwili jeszcze nie istnieją. Inwazja musi być uważana za stałe zagrożenie, choć dopóki na Wyspie istnieją duże siły, jej prawdopodobieństwo jest raczej niewielkie. Oprócz tego jedyny wielki teatr działań wojennych, jaki można przewidzieć w latach 1940-41, to Bliski Wschód. Tutaj musimy włączyć do akcji brytyjskie, australijskie oraz hinduskie siły, na skalę ograniczoną tylko możliwościami transportu morskiego oraz miejscowego utrzymania. Musimy liczyć się z walkami w Egipcie i w Sudanie, w Turcji, Syrii czy Palestynie, możliwe że również w Iraku i Iranie. Należy zatem przygotować do walki w tych rejonach 15 dywizji brytyjskich, 6 australijsko-azjatyckich i przynajmniej 6 dywizji hinduskich, które są

WRZEŚNIOWE NAPIĘCIA

143

częścią wspomnianych 55 dywizji. Nie należy się spodziewać, że zużycie amunicji będzie tej skali, co w poprzedniej wojnie. Czynnikiem dominującym będą przede wszystkim siły powietrzne oraz oddziały zmechanizowane. 6. Pozostaje nam możliwość agresywnej wojny desantowej na terytorium wroga, a także na obszarach przez niego okupowanych w Europie czy w Afryce Północnej. Lecz potrzeby takich operacji zostaną zaspokojone przez broń i dostawy już wymienione w uwagach ogólnych. 7. Nasze zadania, jak słusznie podkreśla minister zaopatrzenia, są rzeczywiście ogromne, biorąc pod uwagę gigantyczną skalę niemieckiego wyposażenia militarnego i lotniczego. Jednakże nie jest to wojna mas żołnierzy miotających w siebie masą pocisków. Z przeważającą siłą nieprzyjaciela najlepiej poradzimy sobie, stosując nowe bronie, a przede wszystkim naukowe kierowanie działaniami. Jeśli, np. sprawdzi się seria opracowywanych teraz nowych wynalazków, mających na celu wykrywanie i trafianie w samoloty nieprzyjaciela z powietrza lub z ziemi niezależnie od stopnia widoczności, to sytuacja strategiczna i zbrojeniowa ulegnie diametralnej zmianie. A jeśli broń rakietową będzie można wyposażyć w amunicję, przekaźniki i inne urządzenia, które zapewnią dokładność uderzenia 3-4 razy większą niż obecnie, to uczynimy duży krok naprzód w kierunku ponownego opanowania powietrza. Marynarka odzyska wiele ze swej swobody poruszania się i możliwości podejmowania działań ofensywnych. Armia zaś będzie mogła lądować w wielu punktach bez ryzyka, że zostanie bezbronna wobec ataku z powietrza, tak jak w Namsos. Musimy wobec tego potraktować jako priorytetową całą sferę dotyczącą radaru z jej licznymi ulepszeniami i niezmiernymi możliwościami, jeżeli chodzi o siły powietrzne, których faktycznie jest częścią. Zwiększenie liczebności personelu naukowego wysokiej klasy, szkolenie obsługi oraz prace badawcze związane z tym wszystkim, powinny stanowić główny przedmiot naszych dążeń i działań. Można spodziewać się wielkiej pomocy w zakresie dział przeciwlotniczych i amunicji, chociaż obecnie jest jeszcze za wcześnie na zmianę planów. 8. Pomijając inwazjęna wielką skalę, którajest mało prawdopodobna, nie zanosi się na duże wydatkowanie, czy też utratę zasobów militarnych do wiosny 1941 r. I mimo że w każdej chwili może dojść na Bliskim Wschodzie do ciężkich i decydujących walk, trudności w transporcie posiłków i wszelkich innych dostaw będą ograniczać ich rozmiary i związane z tym koszty. Mamy wobec tego przed sobą - o ile nic się nie wydarzy - okres ośmiu miesięcy na dokonanie

OSAMOTNIENI

144

olbrzymich ulepszeń w produkcji sprzętu wojennego i jest nadzieja na stały i szybki wzrost zapasów. Na tym należy skupić wszystkie nasze środki kredytowe, materiałowe, a przede wszystkim całą wykwalifikowaną siłę roboczą. Polityka ta została generalnie zaakceptowana przez moich kolegów i podporządkowano jej działania wszystkich ministerstw.

W październiku okazało się, że muszę dołączyć jeszcze jedną notę na temat priorytetów, które były źródłem zaciętej rywalizacji między ministerstwami, jako że każde z nich starało się jak najlepiej wywiązać ze swoich zadań. PRIORYTETY NOTA PREMIERA

15 października 1940 1. Temu, co można nazwać sferą radiową należy przyznać absolutnie bezwzględne pierwszeństwo w zakresie przydziału ludzi oraz materiałów. Potrzebni są naukowcy, specjaliści od radiostacji, wykwalifikowani robotnicy i najlepsze materiały. Od postępu w tej dziedzinie zależy w dużej mierze wygranie toczącej się wojny oraz nasza przyszła strategia, szczególnie na morzu. Należy zapewnić większą celność naszym siłom przeciwlotniczym oraz lepszą osłonę naszym okrętom i portom. Musimy posunąć do przodu nie tylko badania naukowe i eksperymenty, ale również produkcję. Miejmy nadzieję, że po różnych niepowodzeniach osiągniemy oczekiwany sukces. 2. Pierwszeństwo musi mieć produkcja samolotów dla realizacji zatwierdzonych programów docelowych. Musimy bezwzględnie, przy użyciu wszelkich możliwych środków, znaleźć jakiś sposób, aby nie dopuścić do nadużywania tego pierwszeństwa i niepotrzebnego krępowania działalności innych ważnych ministerstw. W tym celu zakłady produkujące samoloty powinny sprecyzować swoje potrzeby w zakresie siły roboczej i materiałów z wyprzedzeniem kwartalnym lub - o ile to jest niewykonalne - miesięcznym, a wszelkie nadwyżki natychmiast przekazywać innym. Pierwszeństwo to nie oznacza, że przemysł lotniczy ma mieć wyłączne prawo do dóbr deficytowych. Tam, gdzie zapotrzebowanie zatwierdzone przez Ministerstwo Produkcji Samolotów pochłonie całkowite dostawy, należy wydzielić spe-

WRZEŚNIOWE NAPIĘCIA

145

cjalne limity, nawet gdyby miało się to niekorzystnie odbić na produkcji samolotów, aby zapewnić minimalne dostawy innym ministerstwom czy gałęziom produkcji. Te dostawy - o ile nie zostaną uzgodnione - będą zatwierdzane na szczeblu Gabinetu. 3. W tej chwili naszym celem jest utworzenie pięciu dywizji pancernych oraz trzech brygad pancernych. To jednak nie wystarczy. Nie mamy szans współzawodniczyć z nieprzyjacielem gdy idzie o liczbę żołnierzy, dlatego też musimy polegać na wyjątkowo korzystnej dla nas proporcji posiadanych pojazdów pancernych. Naszym celem jest uzyskanie 10 dywizji pancernych do końca 1941 r. Dlatego armia musi przeanalizować swoje potrzeby w zakresie transportu zmechanizowanego i trzeba będzie dokonać dużych zakupów w Stanach Zjednoczonych. Armia w kraju, działając na tej małej Wyspie z dobrze rozwiniętymi szlakami komunikacyjnymi wszelkiego typu, nie może liczyć na zapewnienie tak dużego transportu, jakiego potrzebują dywizje działające za granicą. Improwizacja i prowizorka muszą być jej doradcami. Oficer sztabowy, który dąży do ideału, nie służy dobrze swej ojczyźnie, dodając jedynie i mnożąc potrzeby, aż do osiągnięcia nierealnych ilości. Należy sporządzić raport dotyczący transportu zmechanizowanego pierwszej, drugiej i trzeciej linii brytyjskich dywizji: a) dla służby za granicą, b) dla służby krajowej, c) dla oddziałów na plażach. Każda próba skomplikowania tego problemu jest zaniechaniem pomocy w potrzebie. Na terenie kraju, wszędzie, gdzie to tylko będzie możliwe, dla uzupełnienia transportu zmotoryzowanego należy użyć transportu konnego. Nieopatrznie sprzedaliśmy Niemcom wielką ilość koni, ale zostało ich jeszcze dużo w Irlandii. 4. Specjalnej pomocy i od czasf do czasu chwilowego pierwszeństwa należy udzielić dziedzinom opóźnionym. Wśród nich wyróżniają się następujące: a) karabiny, b) amunicja do broni lekkiej, a nade wszystko jej specjalne typy. Musimy dołożyć wszelkich starań, aby uruchomić nowe fabryki. Fakt, że nie należy spodziewać się poprawy aż do końca roku - co oznacza 16 miesięcy od wybuchu wojny, jest dość pesymistyczny. Na uruchomienie fabryki naboi powinno wystarczyć 12 miesięcy. Na szczęście, oszczędzone nam były najgorsze konsekwencje tego zanie-

146

OSAMOTNIENI

dbania, ponieważ armie nie uczestniczyły w akcjach w takim stopniu jak przewidywano. Sytuacja w dziedzinach amunicji do lekkich moździerzy oraz amunicji do dział przeciwczołgowych jest również fatalna i należy temu zaradzić. Wszystkie te opóźnienia muszą być wyjaśniane w cotygodniowych sprawozdaniach adresowanych do Rady Produkcji oraz do mnie. 5. Marynarka Wojenna musi wykorzystać swoje priorytety dotyczące budowy małych jednostek oraz jednostek do walki z U-bootami. Dotyczy to również budowy statków handlowych i jednostek desantowych. Trzeba natomiast pogodzić się z opóźnieniami w budowie większych jednostek, które nie mogą być ukończone w 1941 r. Należy sporządzić plany przyśpieszenia działań, z uwzględnieniem wszystkich procesów i potrzeb, które nie kłócą się z priorytetami. W Stanach Zjednoczonych trzeba zamówić maksymalną ilość stali i płyt pancernych. W połowie września zagrożenie inwazją wydawało się tak duże, że wstrzymaliśmy dalsze ruchy oddziałów na Wschód, szczególnie dlatego, że musiałyby podróżować wokół Przylądka. Po wizycie w sektorze Dover, gdzie atmosfera była szczególnie napięta, zawiesiłem na kilka tygodni wysłanie Nowozelandczyków oraz pozostałych dwóch batalionów czołgów na Bliski Wschód. Jednocześnie zatrzymałem nasze trzy szybkie transportowce - „statki Glen [Line]", jak je nazwano - na wypadek konieczności szybkiego przedostania się przez Morze Śródziemne. Premier do generała Ismaya dla Komitetu Szefów Sztabu 17 września 1940 Biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności, wycofanie brygady nowozelandzkiej z jej wysuniętej pozycji na przylądku Dover byłoby niemożliwe. Te dwa bataliony szybkich czołgów także nie mogą jechać. Czy nie byłoby lepiej zatrzymać Australijczyków i opóźnić cały konwój aż do trzeciego tygodnia października? Przecież żaden z tych oddziałów podróżujący wokół Przylądka i tak nie zdąży na czas, aby wpłynąć na losy nadchodzącej bitwy w Egipcie, a tutaj mogą odegrać dużą rolę. Może w końcu października Admiralicja będzie gotowa podjąć większe ryzyko. W każdym razie nie stać nas na wyłączenie Nowozelandczyków i batalionów czołgów z działań na obu teatrach działań wojennych przez cały październik.

WRZEŚNIOWE NAPIĘCIA

147

Premier do generała Ismaya 19 września 1940 Proszę dbać o „statki Glen" i nie wysyłać ich w drogę, aby w przypadku, gdy potrzeby będą usprawiedliwiały podjęcie ryzyka, nie okazało się, iż nie ma czym przewieźć posiłków pancernych przez Morze Śródziemne. Nie chcę, aby mówiono, że nie mamy pod ręką żadnych odpowiednich jednostek. Proszę o informację, jakie inne statki mamy do dyspozycji na wypadek, gdybyśmy postanowili wysłać konwój z zachodu na wschód przez Morze Śródziemne mniej więcej w trzecim tygodniu października. Chociaż wrzesień był piękny, coraz bardziej obawiałem się mgły. Premier do pułkownika Jacoba 16 września 1940 Proszę o wysłanie kopii raportu pierwszego lorda morskiego na temat inwazji we mgle do szefów sztabu i do głównodowodzącego sił krajowych dołączając, co następuje: „Uważam mgłę za największe zagrożenie, jako że wyłącza ona z akcji siły powietrzne, myli naszą artylerię, uniemożliwia zorganizowane ataki marynarki i szczególnie ułatwia taktykę infiltracji, którą to metodę nieprzyjaciel najprawdopodobniej będzie starał się wykorzystać do zabezpieczenia swoich pozycji. Gdyby zapanowała mgła, należy zastosować w portach inwazyjnych, w riocy i wcześnie rano, możliwie najsilniejszy ogień zaporowy. Byłbym wdzięczny za informację na temat proponowanej akcji morskiej naszych flotylli, zarówno w warunkach nocnych jak i o świcie: a) jeżeli po stronie angielskiej Kanału mgła będzie większa niż po stronie francuskiej; b) jeżeli mgła będzie taka sama po obu stronach. Czy proponujemy użycie urządzeń radiowych do nawigacji? Przedłużający się czas trwania w gotowości pod częstym bombardowaniem z powietrza będzie wyczerpujący dla nieprzyjaciela. Niemniej jednak mgła jest także naszym wrogiem. Pomimo tych wszystkich niebezpieczeństw ważne było, aby nie wymęczyć żołnierzy. Premier do generała Ismaya 18 września 1940 Proszę zasięgnąć opinii Komitetu Szefów Sztabu, czy ze względu na ciężkie warunki pogodowe nie można dyskretnie złagodzić Alertu nr 1 o jeden stopień. Proszę o meldunek.

148

OSAMOTNIENI

Premier do generała Ismaya 18 września 1940 Proszę dowiedzieć się, czy można rozciągnąć zasłony dymne z płonącej ropy na jeden lub więcej portów inwazyjnych. Jest to nic innego jak stara metoda branderska, którą zastosowano pod Dunkierką za czasów Armady, tyle że z nowoczesnymi ulepszeniami. Z pewnością Admiralicja jest w stanie coś wymyślić. Premier do ministra zaopatrzenia 18 września 1940 Amunicja de Wilde jest szalenie ważna. W grupie 11 zbombardowanie tej fabryki zostało wyraźnie odebrane jako olbrzymi cios. Całkowicie rozumiem, że produkcja spadła do 38 tysięcy sztuk w tym tygodniu, bo przenosiliście się z Woolwich i instalowaliście na nowo, ale mam nadzieję, że znowu się zwiększy. Proszę poinformować mnie, jakie są prognozy na najbliższe 4 tygodnie. Jeżeli istnieje szansa na wzrost produkcji, można będzie uszczuplić trochę rezerw. Premier do ministra zaopatrzenia 25 września 1940 Muszę panu przekazać komentarz Wydziału Statystycznego po otrzymaniu ostatnich raportów na temat amunicji do broni lekkiej. Napawa mnie to wielkim niepokojem. Szczególne szkody dotyczą amunicj de Wilde, która jest na wyraz cenną. Wydaje mi się, że należy zrobić wszystko nie tylko na polu Mark 7 i 8, ale też w dziedzinie amunicji przeciwpancernej i de Wilde. Doskonale zdaję sobie sprawę z waszych trudności. Proszę mi dać znać, jeżeli znajdziecie na to sposób, a może mogę w czymś pomóc? W tym miejscu muszę przeprosić czytelnika za następującą notatkę. Premier do pierwszego lorda 18 września 1940 Z pewnością Admiralicję stać na nową flagę. Z przykrością patrzę każdego ranka na ten prezentowany szmatławy przedmiot.

Z ulgą przyjąłem rezultaty działań nowego Ministerstwa Produkcji Samolotów. Premier do lorda Beaverbrooka 21 września 1940 Dane liczbowe, jakie otrzymałem na temat typów gotowych do akcji, dotyczące okresu między 10 maja a 30 sierpnia, są wspaniałe. Gdyby podobnych liczb można się spodziewać do 30 września, który nie jest tak odległym terminem, wolałbym przeczytać je Gabinetowi, niż rozprowadzić w formie pisemnej. Jeżeli jednak obliczenia wrześ-

WRZEŚNIOWE NAPIĘCIA

149

niowe będą gotowe dopiero pod koniec października, to przeczytam Gabinetowi to, co mam teraz. Ojczyzna jest dłużnikiem Pana i Pańskiego ministerstwa. Premier do lorda Beaverbrooka 25 września 1940 Te wspaniałe rezultaty, osiągnięte w warunkach zwiększających się trudności, skłaniają mnie, aby prosić Pana o przekazanie Pańskiemu ministerstwu najserdeczniejszych podziękowań i gratulacji od rządu Jego Królewskiej Mości.

Przez całe lato i jesień starałem się pomóc ministrowi wojny w jego konflikcie z uprzedzeniami Ministerstwa Wojny i armii dotyczącymi komandosów, czy też oddziałów szturmowych. Premier do ministra wojny 25 sierpnia 1940 Zastanawiałem się nad naszą bardzo nieoficjalną rozmową, jaką przeprowadziliśmy któregoś wieczora i muszę do Pana napisać, ponieważ słyszę, że cała sprawa komandosów jest kwestionowana. Powiedziano im, aby „więcej nie rekrutować" i że ich przyszłość stoi pod znakiem zapytania. Wobec tego pomyślałem, aby poinformować Pana, iż uważam, że Niemcy mieli rację zarówno w poprzedniej jak i w tej wojnie w sposobie wykorzystania oddziałów szturmowych. Infiltracja, która była dla nas tak groźna, w 1918 została dokonana przez oddziały szturmowe, a ostateczna obrona Niemiec w ostatnich 4 miesiącach tegoż roku spoczywała głównie na genialnie ustawionych i dzielnie walczących gniazdach karabinów maszynowych. W obecnej wojnie wszystkie te czynniki zostały zwielokrotnione. Podbój Francji był dziełem nieprawdopodobnie małej liczby doskonale wyposażonych oddziałów elitarnych, a szare masy armii niemieckiej, które szły za nimi, umocniły jedynie to zwycięstwo i podporządkowały sobie kraj. Jeżeli mamy przeprowadzić jakąkolwiek kampanię w 1941 r. musi być ona w swym charakterze lądowo-wodną. Z pewnością będzie wiele okazji do przeprowadzenia małych operacji, a wszystkie one będą zależały od zaskoczenia poprzez lądowanie lekko wyposażonych, zdolnych do szybkiego manewru oddziałów, działających jak sfora psów, nie zaś jak przegrupowanie ciężkich formacji regularnych. Tradycyjny sposób dyslokacji wojsk stał się tak rozbudowany, a ze względu na różnorodność sprzętu tak skomplikowany, że niebezpiecznie byłoby użyć formacji regularnych do operacji, gdzie liczy się czas.

150

OSAMOTNIENI

Dlatego też istnieją wszelkie powody, aby rozwijać pomysł oddziałów szturmowych, czyli komandosów. Zwróciłem się o 5 tysięcy spadochroniarzy, a musimy mieć przynajmniej 10 tysięcy tych małych „zwartych grup", które będą w stanie przeprowadzić akcje błyskawiczne. Tylko w ten sposób można zająć pozycje, które staną się polem do działania na większą skalę dla wyszkolonych oddziałów regularnych. Mam wobec tego nadzieję, że będziemy mieli okazję to przedyskutować, zanim zostaną podjęte działania, aby dotychczasową politykę zmienić albo zostawić w niepewności wszystkich zebranych razem ochotników. Ministerstwo Wojny nie ukrywało ostrego sprzeciwu, który zwiększał się - odwrotnie proporcjonalnie do stopnia ważności zajmowanego stanowiska - wraz z obniżaniem się drabiny służbowej. Myśl, że grupy faworyzowanych, „nieregularnych", z ich niekonwencjonalnym umundurowaniem i swobodnym zachowaniem, będą rzucać cień na bataliony regularne, była nie do przyjęcia przez ludzi, którzy poświęcili swe życie zorganizowanej dyscyplinie stałych jednostek. Dowódcy wielu naszych najlepszych oddziałów byli rozżaleni. „Cóż oni mogą takiego zdziałać, czego mój batalion nie może?" „Tego nie było w 1918, więc czemu teraz?" Łatwo było zrozumieć to nastawienie, nie podzielając go. Ministerstwo Wojny ulegało tym skargom. Lecz ja nie kapitulowałem. Premier do ministra wojny 8 września 1940 Powiedział mi Pan, że całkowicie się zgadza z moim poglądem na temat oddziałów specjalnych, oraz że należy skończyć z tą niepewnością, w jakiej się one znalazły. Niestety, jak dotąd nie otrzymały informacji. Oddziały te nie wiedzą, że już nie wisi nad nimi wyrok rozwiązania. Rekrutację wstrzymano, chociaż jest lista oczekujących, i nie wolno im nawet powołać ludzi, którzy chcą wstąpić i zostali już przebadani i zatwierdzeni. Chociaż te oddziały mają w swych szeregach najlepszych i najlepiej wyszkolonych ludzi, są w tej chwili uzbrojone jedynie w karabiny, co wydaje się strasznym marnotrawstwem w wypadku, gdyby zostały rzucone w bijatykę inwazji. Mam nadzieję, że gdy tylko Pan wyda rozkaz, zostanie on natychmiast wykonany. Może mógłby mi Pan wyjaśnić, co spowodowało, że Pańskie decyzje nie zostały wprowadzone w życie? Z mojego długiego doświadczenia ze współpracy z departamentami ministerstwa wynika, że wszystko, co

WRZEŚNIOWE NAPIĘCIA

jest niezgodne z ich interesem, będzie hamowane i opóźniane przez oficerów niższej rangi w tej machinie. Sposób na to jest taki, aby jednego czy dwóch ukarać dla przykładu. Kiedy to się rozejdzie, uzyskuje się potem lepsze efekty działania. Gdybśmy mogli dziś zjeść razem kolację, to mógłby mi Pan wszystko opowiedzieć. Premier do ministra wojny 21 września 1940 Nie podoba mi się sytuacja wyposażenia komandosów. Pozostawienie ich bez dostatecznego wyposażenia dla celów szkoleniowych, a tym bardziej dla celów operacyjnych, jest marnowaniem takiego doskonałego materiału. Proszę o pismo zawierające informacje: 1. Jaki sprzęt już wydano różnym oddziałom. 2. Jaką ilość sprzętu mają te oddziały otrzymać. 3. Co można im wydać natychmiast do celów szkoleniowych. Chciałbym otrzymywać cotygodniowe sprawozdanie zawierające dokładne dane o wyposażeniu poszczególnych oddziałów.

Premier do głównodowodzącego sił wewnętrznych (sir Alana Brooke'a) 21 września 1940 Często słyszymy opowieści o tym, jak to Niemcy przeprowadzą inwazję szerokim frontem, próbując rzucić, powiedzmy, ćwierć miliona ludzi na brzeg, a następnie będą liczyć na wykorzystanie dostępnych stanowisk na zdobytych pozycjach. Na tego rodzaju atak nasz system umocnień na plaży wydaje się doskonale przygotowany. Trudności obrony Wyspy przed atakiem zza wody zawsze polegały na tym, że najeźdźca mógł skoncentrować duże siły w dowolnym miejscu. Lecz jeżeli rozciągnie je bardzo szeroko to, gdy dotrą do brzegów, napotkają na całej długości równe sobie lub większe siły, które stawią im opór. Wówczas dojdzie do sytuacji, gdy jedna cienka linia będzie nacierać na drugą cienką linię. O ile jestem w stanie przyjąć, że skoncentrowany atak dużych sił nacierających na naszą cienką linię może zakończyć się sukcesem, o tyle nie widzę pożytku z wysadzenia na brzegu wielu małych oddziałów, z których żaden nie będzie wystarczająco silny, aby przełamać nasze dobrze zorganizowane umocnienia brzegowe. Jeżeli nieprzyjaciel straci, powiedzmy, 100 tysięcy w trakcie przejścia, a następne 150 tysięcy zostanie zatrzymane na plażach, inwazja stanie się dla niego przedsięwzięciem dość kosztownym i spowoduje ogromne straty, zanim jeszcze my zdążymy uruchomić odwody.

OSAMOTNIENI

152

A zatem, jeżeli w tym rzekomym planie niemieckim jest cokolwiek z prawdy, powinniśmy być zadowoleni. Bardziej niebezpieczny byłby zmasowany atak w kilku wybranych miejscach. Może porozmawialibyśmy o tym, gdy się spotkamy.

Nasze niepokoje związane z inwazją sił włoskich na Egipt były, jak się okazuje, dużo mniejsze niż obawy marszałka Grazianiego, który nimi dowodził. Ciano tak oto pisze w swoim pamiętniku: 8 sierpnia 1940. Przyszedł do mnie Graziani. Mówi o ataku na Egipt jako o czymś bardzo poważnym i twierdzi, że nasze obecne przygotowania są dalekie od doskonałości. Atakuje Badoglia, który nie umie zahamować agresywnej postawy Duce - fakt, który „w przypadku człowieka znającego Afrykę musi oznaczać, że cierpi on na rozmiękczenie mózgu lub, co gorsza, działa w złej wierze. Zaopatrzenie w wodę jest absolutnie niewystarczające. Zmierzamy ku porażce, a na pustyni musi się ona nieuchronnie rozwinąć w szybką i totalną klęskę". Powtórzyłem to Duce, który bardzo się tym zdenerwował, ponieważ w swej ostatniej rozmowie, jaką przeprowadził z Grazianim, odniósł wrażenie, że ofensywa rozpocznie się dopiero za kilka dni. Graziani nie ustalił ze mną żadnej daty. Wolałby w ogóle nie atakować, a w każdym razie nie przez najbliższe dwa czy trzy miesiące. Mussolini zakończył stwierdzeniem, że „zadania należy powierzać ludziom, którym zależy przynajmniej na awansie o jeden stopień w górę. Graziani martwi się jedynie o to, by pozostać marszałkiem".* Miesiąc później głównodowodzący sił włoskich wystąpił o dalsze 30 dni zwłoki. Jednak Mussolini odpowiedział, że jeżeli nie zaatakuje w poniedziałek, to zostanie zastąpiony przez kogoś innego. Marszałek odpowiedział, że posłucha rozkazu. „Nigdy - stwierdza Ciano - operacja militarna nie była podejmowana tak bardzo wbrew woli dowódców". *

Ciano's Diaries 1939-43, s. 281 (przyp. oryg.).

WRZEŚNIOWE NAPIĘCIA

153

13 września główna armia włoska rozpoczęła od dawna oczekiwane natarcie na granicy Egiptu.* Jej siły liczyły 6 dywizji piechoty oraz 8 batalionów czołgów. Nasze oddziały osłaniające składały się z 3 batalionów piechoty, 1 batalionu czołgów, 3 baterii oraz 2 szwadronów pojazdów opancerzonych. Rozkazano im wycofać się walcząc: umożliwiły to ich umiejętności oraz doświadczenie służby na pustyni. Atak włoski rozpoczął się od ciężkiego ognia na nasze pozycje w pobliżu granicznego miasta Sollum. Kiedy opadł już dym i kurz, okazało się, że siły włoskie ustawione były w godnym uwagi szyku. Na czele znajdowali się motocykliści w zwartej formacji od flanki do flanki i od czoła do tyłu, za nimi lekkie czołgi i wiele rzędów pojazdów mechanicznych. Jak określił to brytyjski pułkownik, widowisko przypominało „przyjęcie urodzinowe w Long Valley w Aldershot". Gwardziści 3 pułku, którzy stanęli naprzeciw tego imponującego ustawienia wycofali się powoli, a nasza artyleria wykorzystała ten dogodny cel, jaki jej wystawiono. Dalej na południe przez otwartą pustynię przeszły dwie duże kolumny wroga od długiego pasma wzgórz, które biegnie równolegle do morza i można je przejść jedynie w Halfaya - „przełęczą piekielnego ognia", która odegrała swoją rolę we wszystkich naszych późniejszych bitwach. Każda włoska kolumna składała się z wielu setek pojazdów z czołgami, działami przeciwczołgowymi oraz artylerią na przedzie, a ciężarówkami z piechotą pośrodku. Tę formację, którą stosowano kilka razy, nazwaliśmy „jeżem". W obliczu tak wielkich ilości wojska nasze siły wycofały się, wykorzystując każdą okazję, aby nękać wroga, którego ruchy wydawały się niezdecydowane i niekonsekwentne. Potem Graziani wyjaśnił, że w ostatniej chwili postanowił zmienić plan kroczącego ruchu przez pustynię i „skoncentrować wszystkie swoje siły na lewym skrzydle dla wykonania błyskawicznego ruchu wzdłuż wybrzeża do Sidi Barrani." *

Patrz mapa Pustynne zwycięstwo, s 303

154

OSAMOTNIENI

Stosownie do tego wielkie masy włoskie ruszyły powoli do przodu wzdłuż drogi wybrzeżowej dwoma równoległymi szlakami. Atakowali falami piechoty przewożonej ciężarówkami, wysłanymi po 50. Gwardziści wycofali się umiejętnie w dogodnym dla siebie momencie w ciągu czterech dni z Sollum do kolejnych punktów, zadając nieprzyjacielowi po drodze ciężkie straty. 17 września armia włoska dotarła do Sidi Barrani. Mieliśmy wówczas 40 zabitych i rannych, natomiast straty nieprzyjaciela były dziesięciokrotnie wyższe, oprócz tego 150 zniszczonych pojazdów. Włosi osiedli przy liniach komunikacyjnych przedłużonych o 60 mil, aby spędzić tu następne trzy miesiące. Byli bezustannie nękani przez nasze małe, ruchome kolumny i mieli poważne trudności z obsługą swych wojsk. Na początku, jak mówi Ciano, Mussolini był „rozpromieniony z radości. Wziął na siebie całkowitą odpowiedzialność za ofensywę i był dumny, że miał rację". W miarę jak tygodnie przechodziły w miesiące, jego zadowolenie zmniejszało się. Nam w Londynie wydawało się pewne, że za dwa lub trzy miesiące armia włoska, dużo większa niż ta, którą myśmy mogli zebrać, ponowi natarcie, aby zająć Deltę. A przecież również Niemcy mogli się w każdej chwili pojawić! Nie przewidzieliśmy tak długiego bezruchu, jaki nastąpił po natarciu Grazianiego. Należało spodziewać się poważnej bitwy pod Mersa Matruh. Tygodnie, które upłynęły, umożliwiły dotarcie naszej drogocennej broni pancernej drogą wokół Przylądka bez opóźnienia.

Premier do ministra wojny 14 września 1940 Mam nadzieję, że brygada pancerna zdąży na czas. Nie wątpię, że można ją było bezpiecznie przeprowadzić przez Morze Śródziemne i uniknąć obaw, że będzie za późno. Należy jednak pamiętać, że to sam generał Wavell przyłączył się do oświadczenia głównodowodzących marynarki, armii oraz sił powietrznych, że sytuacja w Egipcie nie pozwala na takie tyzyko. To właśnie oświadczenie uniemożliwiło mi odrzucenie obiekcji Admiralicji, co w innym wypadku uczyniłbym.

WRZEŚNIOWE NAPIĘCIA

155

(Do wykonania dzisiaj) Premier do ministra wojny (generałowi Ismayowi do wglądu) 19 września 1940 Posiłki pancerne znajdują się teraz w Zatoce Adeńskiej. Zapewniono nas, że generał Wavell poczynił wszelkie przygotowania, aby włączyć je jak najszybciej do akcji. Mam nadzieję, że tak jest w rzeczywistości. Żałuję, że ktoś taki jak lord Beaverbrook nie czeka na nabrzeżu, aby skierować je na linię walki. Musimy robić wszystko, co w naszej mocy. Czy zastanawiano się, czy nie lepiej byłoby przewieźć te pojazdy przez Kanał do Aleksandrii i rozładować w pobliżu frontu, czy też zorganizowano specjalne pociągi, wagony, dźwigi oraz inne urządzenia w Suezie? Niechaj te opcje zostaną rozpatrzone. Nie czekając na to, należy wystosować depeszę z zapytaniem, jakie są propozycje i ustalenia generała Wavella. W tej sprawie liczy się każdy dzień i każda godzina. Cały czas obawiałem się o Maltę, która wydawała się niemal bezbronna. Premier do generała Ismaya, dla szefa sztabu Imperialnego 21 września 1940 Telegram [od gubernatora i głównodowodzącego Malty] potwierdza moje obawy o Maltę. Plaże bronione przez batalion na 15-milowym froncie i prawie bez żadnych odwodów do kontrataku, pozostawiają wyspę na łasce lądujących oddziałów. Musimy pamiętać, że nie panujemy na wodach wokół Malty, wobec tego zagrożenie jest wyjątkowe. Uważam, że potrzeba tam 4 batalionów, ale z powodu trudności przewożenia transportów z zachodu musimy zadowolić się na razie dwoma. Należy znaleźć jeszcze dwa dobre. Okazuje się, że jeśli chodzi o zakwaterowanie, nie ma trudności nie do przezwyciężenia.

Kiedy wspominam te wszystkie problemy i zmartwienia, przychodzi mi na myśl pewna historia starego człowieka, który na łożu śmierci wyznał, że martwił się w swoim życiu na zapas o to, co się potem nigdy nie wydarzyło. Z pewnością tak było ze mną we wrześniu 1940 r. Niemcy zostali pokonani w bitwie o Anglię. Inwazja na Wielką Brytanię nie doszła do skutku. W tym czasie Hitler miał już uwagę skierowaną na Wschód. Włosi nie naciskali z atakiem na Egipt. Brygada pancerna wysłana drogą wokół Przylądka dotarła na czas, wprawdzie nie na

156

OSAMOTNIENI

bitwę obronną Mersa Matruh we wrześniu, ale na późniejszą operację, za to o wiele bardziej korzystną. Znaleźliśmy środki, aby umocnić Maltę, zanim nastąpił jakiś poważny atak z powietrza, i nikt nie próbował lądować na tej ufortyfikowanej wyspie. Tak minął wrzesień.

ROZDZIAŁ

XXIV

DAKAR

Znaczenie pomocy dla generała de Gaulle'a - Plan oswobodzenia Dakaru - Potrzeba wspomagania Wolnej Francji - Moja notatka z 8 sierpnia 1940 roku - Gabinet Wojenny zatwierdza operację „Menace"~ Niebezpieczeństwo opóźnień w realizacji planu oraz przecieków informacji - Wiadomość od „Jacąuesa" - Nasze drugie źródło informacji - Krążowniki francuskie dostrzeżone - Błąd Whitehallu - Za późno - Doradzam Gabinetowi Wojennemu zaniechanie planu - Dowódcy zdecydowani są podjąć atak - Wytrwałość generała de Gaulle'a Gabinet Wojenny pozostawia dowódcom wolną rękę - Moja depesza do generała Smutsa i prezydenta Roosevelta - Atak na Dakar - Okręty przeciw fortom - Zacięty opór Francuzów wiernych Vichy - Nasza flota doznaje znacznych strat - Gabinet i dowódcy zgadzają się na zakończenie operacji - Zmiana ról - Uzasadnienie dowódców - Parlament nie żąda wyjaśnień.

R

ząd Jego Królewskiej Mości przywiązywał ogromną wagę do działań generała de Gaulle'a i Wolnej Francji oraz starał się o udzielenie im pomocy w odzyskaniu posiadłości i kolonii Francji w Afryce, szczególnie u wybrzeży Atlantyku. Mieliśmy informacje, że duża część oficerów francuskich na tych terenach nie poddała się. Byli oszołomieni nagłym upadkiem swej ojczyzny, ale będąc ciągle jeszcze wolnymi, zarówno od Hitlera jak i od zdrady Petaina, nie mieli zamiaru się poddawać. Dla nich generał de Gaulle był jedyną gwiazdą na czarnym niebie. Odległość dawała im czas, a czas dawał dogodną sytuację. Kiedy tylko stało się jasnym, że Casablanca jest poza naszym zasięgiem, skierowałem swoją uwagę na Dakar. Sformowałem mały komitet doradczy do spraw francuskich, który działał

158

OSAMOTNIENI

energicznie i z wiarą. Wieczorem, 3 sierpnia 1940 r., wysłałem z Cheąuers generalną zgodę na propozycję wysadzenia desantu Wolnej Francji w Afryce Zachodniej. Generał de Gaulle, generał brygady Spears oraz major Morton sporządzili zarys planu, którego celem było wciągnięcie flagi Wolnej Francji na maszt w Afryce Zachodniej oraz zajęcie Dakaru, by w ten sposób skonsolidować kolonie francuskie w Afryce Zachodniej i Równikowej pod wodzą generała de Gaulle'a, następnie zaś skupić kolonie francuskie w Afryce Północnej. Do Anglii miał przybyć z Indochin generał Catroux i ewentualnie objąć dowództwo francuskich kolonii w Afryce Północnej, gdyby zostały wyzwolone. 4 sierpnia Komitet Szefów Sztabu rozpatrzył szczegóły tego planu, a podkomitet ds. planowania sporządził raport dla Gabinetu Wojennego. Propozycje szefów sztabu opierały się na trzech następujących założeniach: po pierwsze - siły muszą być wyposażone i zaokrętowane, aby mogły lądować w każdym porcie zachodnioafrykańskim; po drugie - w skład desantu wejdą tylko oddziały Wolnej Francji bez składników brytyjskich, nie licząc statków, którymi będą przewożone oraz morskiej eskorty; po trzecie - sprawa zostanie załatwiona między samymi Francuzami, tak aby ekspedycja po wylądowaniu nie napotkała na opór. Siły Wolnej Francji miały wynosić około 2,5 tysiąca ludzi i składać się z 2 batalionów, kompanii czołgów, sekcji artylerii i wojsk inżynieryjnych oraz dywizjonu bombowców i myśliwców, któremu mieliśmy dostarczyć hurricane'y. Wojska te mogły być gotowe w Aldershot 10 sierpnia. Obliczono, że transportowiec ze sprzętem i okręty zaopatrzeniowe mogą wypłynąć z Liverpoolu już 13 sierpnia, okręty z oddziałami wojska - między 19 a 23 i przybyć 28 sierpnia do Dakaru lub do innych portów, jak Konakri i Duala, w kilka dni później. Na posiedzeniu 5 sierpnia Gabinet Wojenny przyjął te propozycje. Wkrótce stało się jasnym, że generał de Gaulle potrzebuje o wiele silniejszego wsparcia z naszej strony niż to przewidywali szefowie sztabu. Oświadczyli mi, iż będzie to wymagało dużo większego i dłuższego zaangażowania sił brytyjskich,

DAKAR

159

a wyprawa zaczyna tracić swój czysto francuski charakter i przestaje być samorzutnym przedsięwzięciem Wolnej Francji. W tym czasie nasze środki były bardzo poważnie ograniczone, toteż zmiany tej nie można było przyjąć bez zastanowienia. Jednak 6 sierpnia odbyłem rozmowę z generałem de Gaulle'em, a 7 sierpnia poprowadziłem zebranie Komitetu Szefów Sztabu na temat tego planu. Uzgodniliśmy, że najlepszym miejscem do lądowania oddziałów Wolnej Francji będzie Dakar. Stwierdziłem, że jeśli wyprawa ma osiągnąć sukces, musi być dostatecznie wsparta oddziałami brytyjskimi i poprosiłem o szerszy plan. Szefowie sztabu zastanawiali się nad ową sprzecznością pomiędzy polityką polepszenia naszych stosunków z Vichy a kwestią zmobilizowania francuskich kolonii przeciwko Niemcom. Zwrócili uwagę na niebezpieczeństwo, jakie niesie ze sobą ruch generała de Gaulle' a, który może doprowadzić nas do wojny z Francją i z francuskimi koloniami. Pomimo to zalecali, aby wyruszyć, jeżeli meldunki miejscowych agentów Wolnej Francji oraz naszych przedstawicieli w tym rejonie będą zadowalające. Zgodnie z tym, we wczesnych godzinach rannych 8 sierpnia, wydałem następującą dyrektywę: Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu 8 sierpnia 1940 1. Depesza od gubernatora Nigerii wskazuje na niebezpieczeństwo szybkiego rozprzestrzeniania się wpływów niemieckich w zachodnioafrykańskich koloniach francuskich, za przyzwoleniem lub z pomocą rządu Vichy. Jeżeli nie zareagujemy na to energicznie, możemy mieć do czynienia z bazami U-bootów, wspomaganych przez lotnictwo niemieckie, i całe wybrzele zachodniej Afryki będzie dostępne dla Niemców, a dla nas zamknięte, tak jak to się stało z zachodnim wybrzeżem Europy. 2. Minęło 6 tygodni, odkąd Gabinet opowiedział się za podjęciem działań w Casablance, a pan Duff Cooper oraz lord Gort zostali wysłani z misją. Jednak nic z tego nie wynikło. Miejscowi Francuzi byli wrogo nastawieni. Szefowie sztabu nie byli w stanie przedstawić pozytywnych propozycji, a sytuacja uległa pogorszeniu. 3. Wydaje się być sprawą szalenie istotną dla interesów brytyjskich, aby generał de Gaulle jak najszybciej zajął Dakar. Jeżeli jego emisariusze zameldują, że można to zrobić drogą pokojową, to tym lepiej.

160

OSAMOTNIENI

Jeżeli zaś raport będzie przeciwny, należy dołączyć siły polskie i brytyjskie oraz dać pełną osłonę marynarki. Operacja raz rozpoczęta musi być przeprowadzona do końca. De Gaulle powinien nadać jej charakter francuski i jeśli odniesie sukces, rządzić będzie jego administracja, ale musimy dostarczyć mu brakujące siły. 4. Szefowie sztabu powinni sporządzić plan zajęcia Dakaru, biorąc pod uwagę: a) siły de Gaulle'a i te okręty francuskie, które uda się zgromadzić, b) dostateczne siły marynarki brytyjskiej - w celu zdominowania francuskich okrętów znajdujących się w okolicy, jak i dla osłony lądowania, c) odpowiednio wyposażoną brygadę Polaków, d) brygadę Royal Marinę* (która pozostawała w rezerwie dla wysp atlantyckich, ale równie dobrze może najpierw pomóc de Gaulle'owi w lądowaniu oddziałów na brzegu) albo komandosów sir Rogera Keyesa, e) odpowiednie wspomaganie z powietrza: albo z lotniskowca, albo przez samoloty startujące z brytyjskich kolonii w Afryce Zachodniej. 5. Plan powinien być sporządzony natychmiast, a terminy należy zgrać z operacjami na Morzu Śródziemnym. 6. Po zajęciu Dakaru nie będziemy go utrzymywać siłami brytyjskimi. Administracja generała de Gaulle'a musi się tam utrzymać sama, natomiast pomoc brytyjska będzie ograniczona do dostaw na średnią skalę oraz do zapobieżenia jakiemukolwiek desantowi morskiemu ze zgermanizowanej Francji. Gdyby de Gaulle nie był w stanie się utrzymać na stałe z powodu ataków lotniczych lub desantu powietrznego, ponownie go zdejmiemy, niszcząc przedtem wszelkie urządzenia portowe. W takim wypadku musielibyśmy oczywiście przejąć Richelieu spod francuskiej flagi i wyremontować go. Polacy i Belgowie powinni dostać z powrotem swoje złoto, które przed zawieszeniem broni zostało wywiezione do Afryki przez rząd francuski ze względów bezpieczeństwa. 7. Przy opracowaniu powyższego planu liczy się czas. I tak już dużo go straciliśmy. Brytyjskie statki mają być użyte jako transport, trzeba jedynie zaopatrzyć je we flagi we francuskich kolorach. Nie ma potrzeby oficjalnego przekazywania transportowców brytyjskich pod francuską banderę. *

Królewskiej Piechoty Morskiej, w wydaniu polskim zachowujemy nazwę oryginalną.

DAKAR

161

8. Ryzyko wypowiedzenia wojny przez Francję i odpowiedź na pytanie, czy należy je prowokować, jest sprawą Gabinetu.

13 sierpnia przedstawiłem założenia tej akcji Gabinetowi Wojennemu, wyjaśniając, że idzie ona dalej, niż przewidywał to pierwotny projekt czysto francuskiej wyprawy. Moi koledzy przeanalizowali szczegóły planu wysadzenia o świcie na plażach w pobliżu Dakaru 6 różnych grup, które w przypadku oporu miały rozproszyć próby obrony. Gabinet Wojenny zaaprobował plan pod warunkiem, że minister spraw zagranicznych rozważy możliwość wypowiedzenia nam wojny przez Vichy. Ja osobiście uważałem, na ile byłem w stanie ocenić sytuację, że to nie nastąpi. Teraz byłem całkowicie przekonany co do tego przedsięwzięcia. Zatwierdziłem powołanie Johna Cunninghama oraz generała brygady Irwina na stanowiska dowódców wyprawy. Wieczorem 12 sierpnia odwiedzili mnie oni w Cheąuers i jeszcze raz rozpatrzyli wszystkie aspekty tej wątpliwej i skomplikowanej akcji. Osobiście spisałem instrukcje dla nich. W ten sposób podjąłem się w wyjątkowym stopniu zainicjowania i popierania wyprawy na Dakar, którą opatrzono kryptonimem „Menace". Nigdy tego nie żałowałem, chociaż uważam, że w wielu wypadkach nie bardzo się spisaliśmy i na pewno nie mieliśmy szczęścia. Dakar był cenną zdobyczą; odzyskanie kolonialnego imperium francuskiego jeszcze większą. Istniała całkiem realna szansa osiągnięcia tego celu bez rozlewu krwi, a czułem, że Vichy nie wypowie nam wojny. Zacięty opór Wielkiej Brytanii i poważna postkwa Stanów Zjednoczonych ożywiły nadzieję we francuskich sercach. Gdybyśmy wygrali, Vichy mogło wzruszyć ramionami, gdybyśmy przegrali, mogło przehandlować niemieckim panom swój sprzeciw jako cnotę. Największe niebezpieczeństwo stanowiła przedłużająca się walka. Lecz był to czas, gdy w życiu codziennym ryzykowaliśmy o wiele więcej. Uważałem, że nasze rezerwy, choć obciążone do granic, mogą jeszcze wystarczyć do tego przedsięwzięcia. I mimo że inwazja zagrażała nam coraz bardziej, nie zawahaliśmy się przed oddaniem połowy naszych czołgów Wavello-

162

OSAMOTNIENI

wi do obrony Egiptu. W porównaniu z tym, co nas czekało, to był drobiazg. Nasz Gabinet Wojenny składał się z torysów, laburzystów i liberałów - byli to ludzie twardzi i zdecydowani, przepojeni coraz większym poczuciem wygranej. Wszystkie rozkazy zostały natychmiast wydane, sprawa ruszyła naprzód, przywództwa nikt nie kwestionował. Poważnym zagrożeniem stały się teraz opóźnienia i przecieki, a te pierwsze powodowały drugie. W tym czasie Wolni Francuzi w Anglii to było towarzystwo skazanych na wygnanie bohaterów, walczących przeciw panującemu w ich kraju rządowi. Byli gotowi strzelać do rodaków oraz uznać za właściwe zatapianie okrętów francuskich przez brytyjskie działa. Ich przywódcy mieli zasądzone wyroki śmierci. Czyż można się więc dziwić, a tym bardziej winić ich za to, że żyli w napięciu i bywali niedyskretni? Gabinet Wojenny mógł wydać rozkazy własnym oddziałom i nikt, oprócz dowódców i szefów sztabu nie był informowany o naszych zamiarach. Lecz generał de Gaulle miał tę waleczną grupę Francuzów stale przy sobie. Wielu z nich dowiedziało się o sprawie Dakaru i stało się to tematem rozmów wśród oddziałów francuskich. Przy kolacji w restauracji w Liverpoolu francuscy oficerowie wznosili toast: „Za Dakar"! Nasze jednostki desantowe musiały być przewożone drezynami przez Anglię z pobliskiego Portsmouth do Liverpoolu, a ich eskorta była ubrana w mundury tropikalne. Wszyscy jeszcze byliśmy w początkowym stadium tej wojny. Ówczesnej szczelności informacyjnej na Wyspie nie można porównać z tym, co osiągnęliśmy później w takich wielkich operacjach, jak „Torch" czy „Overlord". Druga sprawa to opóźnienia. Mieliśmy zamiar uderzyć 8 września, ale teraz okazało się, że główne siły muszą najpierw udać się do Freetown po paliwo i ostatecznie się uformować. Plan opierał się na założeniu, że statki z oddziałami francuskimi dotrą do Dakaru w 16 dni, płynąc z prędkością 12 węzłów. Okazało się jednak, że statki przewożące transport mechaniczny mogą płynąć zaledwie z prędkością 8 do 9 węzłów. Zameldowano o tym dopiero wtedy, gdy już się nie opłacało przeładowywać wszystkiego na szybsze jednostki. W sumie opóźnienie

DAKAR

163

wyniosło 10 dni w stosunku do pierwotnej daty: 5 dni z powodu złego obliczenia prędkości statków, 3 dni w wyniku nieprzewidzianych kłopotów z załadunkiem oraz 2 dni na tankowanie w Freetown. Musieliśmy się zadowolić terminem 18 września. 20 sierpnia o godzinie 10.30 wieczorem przewodniczyłem posiedzeniu szefów sztabu z generałem de Gaulle'em. Istnieje zapis z tego posiedzenia, gdzie dokonane przeze mnie podsumowanie całego planu ujęte zostało w następujący sposób: Armada angielsko-francuska przybędzie do Dakaru o świcie. Wówczas to samoloty zrzucą na miasto ulotki i chorągiewki, a statki francuskie podpłyną do portu, pozostawiając dywizjony brytyjskie na horyzoncie. Emisariusz w łodzi patrolowej wpłynie do portu z dwiema flagami - francuską i białą - oraz z listem do gubernatora, informującym o przybyciu generała de Gaulle'a z oddziałami Wolnej Francji. Generał de Gaulle podkreśli w tym liście, że przybywa, aby uchronić Dakar przed niebezpieczeństwem nadchodzącej agresji niemieckiej i przywozi ze sobą żywność oraz pomoc garnizonowi i mieszkańcom. Jeżeli gubernator wyrazi zgodę, wszystko będzie dobrze, jeśli zaś obrona wybrzeża otworzy ogień, eskadry brytyjskie podejdą bliżej. W przypadku stawiania dalszego oporu okręty brytyjskie otworzą ogień na pozycje dział francuskich, ale bardzo wstrzemięźliwie. Gdyby jednak opór nie ustawał, siły brytyjskie użyją wszelkich środków, aby go złamać. Operacja musi być doprowadzona do końca, a do wieczora wojska generała de Gaulle'a powinny być już zainstalowane w Dakarze. Generał de Gaulle wyraził zgodę. 22 sierpnia odbyło się następne spotkanie, na którym odczytany został list ministra spraw zagranicznych skierowany do mnie, a ujawniający przeciek informacji. Na czym dokładnie polegał ten przeciek, nikt nie mógł się zorientować. Ofensywne użycie sił morskich ma tę zaletę, że gdy flota wypływa, nikt nie wie, w którym miejscu uderzy. Morza są szerokie, a oceany jeszcze szersze. Mundury tropikalne mogły być jedynie wskazówką, że chodzi o kontynent afrykański. Wiadomo było, że Żona jednego z Francuzów w Liverpoolu, którą podejrzewano o kontakty z Vichy, ujawniła swoje przekonanie, iż celem statków z wojskiem zbierających się na rzece Mersey jest Morze Śródziemne. Nawet słowo „Dakar", puszczone niedbale

164

OSAMOTNIENI

w obieg, mogło być zmyłką. W miarę jak nabieraliśmy doświadczenia i biegłości, takie formy „krycia" stosowane były często. Martwiły mnie głównie opóźnienia i walczyłem z nimi. A jeśli chodzi o przecieki, to trudno było coś powiedzieć. W każdym razie 27 sierpnia Gabinet wydał ostateczną, generalną zgodę na przeprowadzenie operacji. Docelową datą był dzień 19 września.

9 września o godzinie 6.24 po południu brytyjski konsul generalny w Tangerze zadepeszował do admirała Northa, zajmującego pozycję na północnym Atlantyku u wybrzeży Gibraltaru. Tę samą wiadomość przekazano Foreign Office: Otrzymałem od „Jacąuesa" wiadomość, że eskadra francuska może próbować przejść przez cieśninę, kierując się na zachód. Cel nieznany. Próba ta może mieć miejsce w czasie następnych 72 godzin. Admirał, który nie należał do kręgu osób wtajemniczonych nie podjął żadnych specjalnych działań. Depesza ta została nadana jednocześnie do Foreign Office i przyjęta o 7.50 rano, 10 września. W tym czasie byliśmy w Londynie bezustannie bombardowani. Z powodu powtarzających się przerw w pracy, spowodowanych nalotami, w dziale szyfrów powstały zaległości. Ponieważ depesza nie miała adnotacji „pilne" została odszyfrowana w normalnym trybie, gotowa do rozpowszechnienia dopiero 14 września i w końcu dotarła do Admiralicji. Ale mieliśmy też drugie źródło informacji. 10 września o 6 po południu brytyjski attache morski w Madrycie został oficjalnie poinformowany przez admiralicję francuską, że 3 francuskie krążowniki typu Georges Leygues oraz 3 niszczyciele wypłynęły z Tulonu i mają zamiar przepłynąć przez Cieśninę Gibraltarską 11 września rano. Była to normalna procedura, uznana w tym czasie przez rząd Vichy. Brytyjski attache morski natychmiast zameldował o tym naszej Admiralicji, jak również admirałowi Northowi w Gibraltarze. Admiralicja otrzymała sygnał tego samego dnia, tj. 10 września, o 11.50 w nocy. Został on odszyfrowany i wysłany do oficera dyżurnego, który przekazał

DAKAR

165

go szefowi Wydziału Operacji Zagranicznych. Dla tego oficera powinno być jasnym (jako że był w pełni poinformowany o wyprawie na Dakar), iż wiadomość jest nad wyraz ważna. Jednak nie zareagował na nią natychmiast i wysłał ją normalnym trybem razem z depeszami pierwszego lorda morskiego. Za ten błąd otrzymał w odpowiednim czasie wyrazy niezadowolenia od Jego Lordowskiej Mości. Jednak niszczyciel Hotspur, patrolujący Morze Śródziemne, zauważył 11 września o godzinie 5.15 rano statki francuskie w odległości 50 mil na wschód od Gibraltaru i zameldował o tym admirałowi Northowi. Admirał Somerville, który dowodził eskadrą „Force H", stacjonującą w Gibraltarze, również otrzymał kopię sygnału attache morskiego osiem minut po północy. O godzinie 7 rano postawił pod parą Renowna, z godzinnym uprzedzeniem, i czekał na instrukcje z Admiralicji. W wyniku błędu szefa Wydziału Operacji oraz spóźnionej reakcji Foreign Office na tę drugą wiadomość od konsula generalnego, pierwszy lord morski nic nie wiedział o przepłynięciu francuskich okrętów, dopóki nie otrzymał sygnału z Hotspura. Natychmiast zatelefonował do Admiralicji, aby wydała rozkaz postawienia pod parą Renowna i niszczycieli, co zostało już wykonane, po czym przybył na posiedzenie Gabinetu Wojennego. Lecz w wyniku zbiegu okoliczności, gdy zawiodły dwa oddzielne kanały łączności - jeden od konsula generalnego w Tangerze, a drugi od attache morskiego w Madrycie - oraz z powodu niedocenienia sprawy przez różne wydziały, na wszystko było za późno. Gdyby konsul generalny swą pierwszą wiadomość opatrzył adnotacją „pilne", gdyby któryś z admirałów w Gibraltarze - chociaż niewtajemniczony - uznał ją za taką, gdyby Foreign Office pracowało normalnie albo gdyby szef Wydziału Operacji nadał tej wiadomości pierwszeństwo, dotarłaby ona natychmiast do pierwszego lorda morskiego i Renown mógłby zatrzymać francuską eskadrę i pertraktować z nią w oczekiwaniu na konkretne rozkazy. W tym przypadku cała nasza siatka ustaleń zerwała się i 3 francuskie krążowniki oraz 3 niszczyciele przepłynęły przez cieśninę pełną parą 25 węzłów, o godzinie 8.35 rano 11 wrześ-

166

OSAMOTNIENI

nia, i skręciły na południe wzdłuż wybrzeża Afryki. Gabinet Wojenny, będąc powiadomionym o sprawie, natychmiast poinstruował pierwszego lorda, aby ten rozkazał Renownowi nawiązanie kontaktu z okrętami francuskimi i zapytanie, jaki jest ich cel, a także poinformowanie Francuzów, iż nie powinni pozwolić na skierowanie się do żadnego portu okupowanego przez Niemców. Gdyby Francuzi odpowiedzieli, że płyną na południe, miano im powiedzieć, że mogą płynąć do Casablanki, i w takim przypadku byliby obserwowani. Gdyby próbowali popłynąć poza Casablankę do Dakaru, należałoby ich zatrzymać. Ale krążowniki nie zostały zatrzymane. Nad Casablanką 12 i 13 września wisiała mgła. Jeden z naszych samolotów zwiadowczych został zestrzelony, meldunki o obecności dodatkowych okrętów w Casablance były sprzeczne, a Renown i jego niszczyciele czekały cały dzień i noc na południe od Casablanki, aby przechwycić dywizjon francuski. 13 września o 4.20 po południu Renown otrzymał meldunek z powietrza, że nie ma żadnych krążowników w Casablance. Faktycznie były one już daleko na południe, płynąc pełną parą do Dakaru. Wydawało się jednak, że istnieje jeszcze szansa. Nasza wyprawa i jej potężna eskorta znajdowały się już na południe od Dakaru i zbliżały się do Freetown. O godzinie 12.16 w nocy, 14 września, Admiralicja nadała sygnał do admirała Johna Cunninghama, zawiadamiając, że francuskie krążowniki opuściły Casablankę o nieznanej porze, i nakazując mu, aby powstrzymał je przed wejściem do Dakaru. Miał użyć wszystkich dostępnych okrętów, włączając w to Cumberlandu, a Ark Royal miał operować swoimi samolotami bez osłony niszczycieli, jeżeli okazałoby się to konieczne. W tej sytuacji krążowniki Devonshire, Australia, Cumberland oraz Ark Royal zawróciły z maksymalną prędkością, aby utworzyć linię patrolową na północ od Dakaru. Ale dotarły do stanowiska dopiero wieczorem 14 września, gdy eskadra francuska stała już na kotwicy w porcie, z rozstawioną zasłoną. Ta seria nieszczęść przypieczętowała los francusko-brytyjskiej wyprawy na Dakar. Nie miałem już żadnych wątpliwości, że należy zrezygnować z tego przedsięwzięcia. Cały plan bez-

DAKAR

167

krwawego lądowania i zajęcia Dakaru przez generała de Gaulle'a wydawał się być zrujnowany z powodu przybycia francuskiej eskadry, która przywiozła posiłki dobrze wyszkolonych artylerzystów i zawziętych poplecznków Vichy, aby umocnić gubernatora, zluzować garnizon i obsadzić baterie. Można było bez utraty prestiżu odwołać ten plan i faktycznie nikt by się o tym nie dowiedział. Wyprawę należało skierować do Duala i osłonić operację generała de Gaulle'a przeciw francuskiemu Kamerunowi, a okręty i transportowce rozproszyć na morzu lub zawrócić do kraju. Zgodnie z tym, na posiedzeniu Gabinetu Wojennego w południe 16 września, po przedstawieniu operacji dakarskiej od chwili jej zainicjowania poprzez poważne skutki opóźnienia terminu pierwotnie ustalonego na 13 września, przez przecieki informacji oraz niefortunne przedostanie się francuskich okrętów przez cieśninę, oświadczyłem, że sytuacja uległa całkowitej zmianie, i że operacja jest teraz wykluczona. Gabinet przyjął moją radę i o 2 po południu tego samego dnia wydano siłom w Dakarze następujące rozkazy: Rząd Jego Królewskiej Mości uważa, że obecność francuskich krążowników w Dakarze powoduje, iż operacja w tym mieście staje się niewykonalna. W związku z powyższym przeanalizowane zostały plany alternatywne. Lądowanie w Konakri nie daje szansy sukcesu, ze względu na trudności komunikacyjne z Bamako, brak transportu towarzyszącego oddziałom oraz prawdopodobieństwo, że siły zgromadzone w Dakarze będą się przeciwstawiać. Ścisła blokada Dakaru od strony morza jest niemożliwi przy użyciu tych sił morskich, jakie mamy do dyspozycji, wobec tego obecność oddziałów generała de Gaulle'a w Bamako nie wpłynie znacząco na sytuację w Dakarze. Wydaje się, że najlepszy plan jest taki, aby siły generała de Gaulle'a wylądowały w Duala, mając za cel skonsolidowanie Kamerunu, Afryki Równikowej oraz Czadu i rozszerzenie wpływów de Gaulle'a w Liberville. Brytyjska część tych sił pozostałaby na razie w Freetown. Jeśli generał de Gaulle nie będzie miał jakichś poważnych zastrzeżeń, plan ten należy bezzwłocznie wprowadzić w życie.

168

OSAMOTNIENI

Wyprawa przybyła do Freetown 17 września. Wszyscy dowódcy bardzo gwałtownie zareagowali na wiadomość o zaniechaniu przedsięwzięcia. Admirał i generał argumentowali, że do czasu, gdy nie będzie wiadomo, w jakim stopniu przybycie krążowników Vichy podniosło miejscowe morale, ich obecność nie zmienia poprzedniej sytuacji na morzu. W tej chwili, mówili, krążowniki rozpostarły zasłony, a dwa z nich zostały tak zakotwiczone, że są praktycznie bezbronne, a jednocześnie stanowią doskonały cel bombardowań. Tutaj czekała nas jeszcze jedna niespodzianka. Na tym etapie wojny rzadko zdarzało się, aby dowódcy będący na miejscu naciskali na odważne działania. Zwykle naciski na podejmowanie ryzyka wychodziły z kraju. W tym przypadku generał Irwin zachowywał się bardzo ostrożnie i zanim wyruszył, przedłożył na piśmie wszystkie swoje zastrzeżenia. Byłem więc mile zaskoczony tym zapałem do przeprowadzenia tak skomplikowanej i na wpół politycznej operacji. Jeżeli ludzie na miejscu uważali, że jest to czas na rzucanie wyzwań, to z pewnością powinniśmy dać im wolną rękę. Wobec tego 16 września o 11.52 wieczorem przekazałem, co następuje: Dajemy wam pełną swobodę przeanalizowania całej sytuacji i porozumienia się osobiście z de Gaulle'em, a wtedy uważnie rozważymy wszystkie sugestie, jakie przedstawicie. Wkrótce nadszedł gwałtowny protest od generała de Gaulle'a, który pragnął, przeprowadzenia operacji. „Jeżeli rząd brytyjski - stwierdzał de Gaulle - podtrzymuje swoją nową decyzję zaniechania bezpośredniego ataku na Dakar z morza, żądam natychmiast przynajmniej współdziałania tych morskich i powietrznych sił brytyjskich, które się tutaj znajdują. Chodzi mi o to, aby wspomagały i osłaniały operację, którą osobiście poprowadzę moimi własnymi oddziałami przeciw Dakarowi z głębi kraju.*

*

17 września 1940 r.; przyjęto o 11.55 przed południem (przyp. oryg.).

DAKAR

169

Teraz nasi dowódcy meldowali:* Na dzisiejszym posiedzeniu de Gaulle upierał się przy konieczności jak najszybszej akcji w Dakarze. [...] Twierdzi, że posiada pewne dowody na znaczne poparcie w Dakarze, które będzie można uzyskać, jeśli wyśle się wcześniej agentów w celu podsycenia go, o ile akcja nie będzie niepotrzebnie opóźniana i nie będzie miała zbyt brytyjskiego zabarwienia. Jego agenci w Bathurst są gotowi do działania i otrzymali już instrukcje. De Gaulle proponuje teraz, aby wprowadzić pierwotny plan wejścia do portu zakładający brak oporu, a jeżeli się to nie powiedzie, oddziały Wolnej Francji będą próbowały wylądować w Rufisąue, wspomagane - o ile zajdzie taka potrzeba - przez akcję z powietrza i morza, aby stamtąd nacierać na Dakar. Oddziały brytyjskie miałyby przyjść z pomocą jedynie wtedy, gdy będzie to konieczne po ustanowieniu przyczółków. [...] Po wnikliwym rozważeniu wszystkich czynników wyrażamy opinię, że obecność tych trzech francuskich krążowników nie wzmogła w takim stopniu ryzyka, które było zawsze brane pod uwagę, aby zaniechać operacji. W związku z tym zalecamy przyjąć nową propozycję de Gaulle'a, a w przypadku, gdyby mu się nie udało, należy podjąć lądowanie oddziałów brytyjskich, aby umożliwić mu zainstalowanie się, tak jak to było uprzednio planowane. Zwiększenie sił naszej marynarki uważamy jednak za konieczne. Operacja ta zostałaby przeprowadzona w cztery dni po otrzymaniu decyzji rządu JKMości. W końcu nadszedł meldunek od generała brygady Irwina do szefa sztabu Imperialnego. Jak wiadomo, przyjąłem już na siebie ryzyko tej operacji, choć z militarnego punktu widzenia nie jest ono w pełni uzasadnione. Nowe informacje wskazują na możliwość zwiększenia się tego ryzyka, ale uważam, że warto je podjąć ze względu na oczywiste korzyści w przypadku osiągnięcia sukcesu. De Gaulle również przyjął na siebie ścisłą współpracę z oddziałami brytyjskimi w przypadku, gdyby była ona potrzebna, i nie odżegnuje się od odpowiedzialności za walkę Francuzów z Francuzami. * Otrzymane przez Admiralicję 18 września 1940 r. o 7.56 rano (przyp. oryg.).

170

OSAMOTNIENI

Gabinet Wojenny zebrał się po raz drugi 17 września, o godzinie 9 wieczorem. Wszyscy byliśmy zgodni co do tego, że należy pozwolić dowódcom działać zgodnie z ich życzeniem. Ostateczna decyzja została odroczona do południa dnia następnego, ponieważ i tak niczego to nie opóźniało, jako że mieliśmy jeszcze prawie tydzień do podjęcia działań. Na prośbę Gabinetu wystosowałem następującą depeszę do dowódców w Dakarze: Nie możemy z oddalenia oceniać korzyści planów alternatywnych. Dajemy wam pełną swobodę działania. Róbcie to, co uważacie za najlepsze, aby osiągnąć pierwotny cel operacji. Prosimy o informacje. Depesza ta została wysłana 18 września, o 1.20 po południu.

Teraz nie pozostało nic innego, jak tylko czekać na wyniki. 19 września pierwszy lord morski zameldował, że eskadra francuska, czy też jej część, wyrusza z Dakaru na południe. Było więc jasne, że do Dakaru przywiozła popierające Vichy oddziały wojskowe, techniczne i władze. Prawdopodobieństwo gwałtownego oporu zwiększyło się nieproporcjonalnie do zaangażowanych sił. Zapowiadała się ostra walka. Moi koledzy, którzy byli nieustępliwi, ale również skłonni do zmian w zależności od warunków, tak jak to być powinno w czasie wojny, podzielali moje zdanie, że należy pozwolić sprawom biec ich własnym torem i przyjmowali w milczeniu wszelkie meldunki. 20 września admirał Pound zawiadomił nas, że francuski krążownik Primauguet, przechwycony przez Cornwalla i Delhi zgodził się popłynąć do Casablanki i był tam teraz eskortowany. Trzy francuskie okręty zauważone przez Australię to były krążowniki: Georges Leygues, Montcalm oraz Gloire. 19 września w południe do Australii dołączył Cumberland i do wieczora oba okręty obserwowały okręty Vichy. Te skręciły teraz na północ i zwiększyły swą prędkość z 15 do 31 węzłów. Nasze okręty ruszyły w pościg, nie były jednak w stanie ich dogonić. O 9 wieczorem Gloire doznał awarii silnika i nie mógł płynąć prędzej niż 15 węzłów. Jego kapitan zgodził się zawrócić do Ca-

DAKAR

171

sablanki pod eskortą Australii. Okręty miały minąć Dakar około północy i dowódca Australii powiadomił Gloire, że jeżeli zostanie zaatakowany przez okręty podwodne, to natychmiast go zatopi. Niewątpliwie Gloire porozumiał się z Dakarem i wszystko odbyło się bez przeszkód. Cumberland, śledzący dwa pozostałe okręty Vichy, stracił z nimi kontakt z powodu silnej ulewy i oba, chociaż namierzone, wróciły do Dakaru. Nie otwarto do nich ognia. Natomiast Poitiers, już wcześniej, 17 września, w czasie próby sił na morzu zatopił się z powodu przebicia otworu w burcie.

O wszystkim informowałem generała Smutsa. Premier do generała Smutsa 22 września 1940 Zapewne zapoznał się Pan z moją notatką na temat Dakaru. Dużo myślałem o tym, co pisał mi Pan w swoich listach, aby nie zaniedbywać strefy afrykańskiej. Ruch de Gaulle'a, mający na celu uratowanie francuskich kolonii, kwitnie w Afryce Równikowej i w Kamerunie. Nie mogliśmy pozwolić na zniszczenie tych zdobyczy przez okręty francuskie i personel z Vichy, wysłany prawdopodobnie pod dyktando Niemców. Gdyby Dakar dostał się pod kontrolę niemiecką i stałby się bazą dla U-bootów, konsekwencje tego faktu dla trasy wokół Przylądka byłyby katastrofalne. Postanowiliśmy zatem zainstalować de Gaulle'a w Dakarze, o ile to możliwe - pokojowo, jeśli nie - przy użyciu siły. Ekspedycja, która ma teraz uderzyć, wydaje się dysponować dostatecznymi siłami. Oczywiście, ryzyko starcia z marynarzami francuskimi i z częścią garnizonu nie jest małe. Ogólnie jzecz biorąc, uważam, że szanse na poważny opór są niewielkie, zważywszy niskie morale i niezbyt szczęśliwe położenie tej francuskiej kolonii oraz ruinę i głód, jaki ją czeka w wyniku kontrolowania przez nas morza. Jednak nie ma pewności, dopóki się nie spróbuje. Argument, że takie ryzyko nie powinno być podejmowane w tym czasie, gdy opinia francuska zachęcona oporem Brytyjczyków, nawet w Vichy skłania się ku nam, i że coś takiego jak Oran byłoby ogromnym krokiem wstecz, był przez nas bardzo poważnie rozpatrywany. Jednak doszliśmy do wspólnego wniosku, że argument ten może okazać się nieaktualny, i nie jest on na tyle istotny, byśmy mieli stać bezczynnie i czekać, aż Vichy zapanuje nad de Gaulle'em. Jeżeli Vichy nie wypowiedziało wojny po Oranie

172

OSAMOTNIENI

ani pod presją naszej blokady, nie wydaje się, aby miało to zrobić teraz z powodu walk w Dakarze. Oprócz strategicznego znaczenia Dakaru i skutków politycznych przejęcia go przez de Gaulle'a, pozostaje jeszcze sprawa 60 czy 70 milionów belgijskiego i polskiego złota bezprawnie tam zatrzymanego. Pośrednio również dostałby się w nasze ręce wielki pancernik Richelieu, który wcale nie jest definitywnie niesprawny. W każdym razie kości zostały rzucone. W tej chwili nie mamy zamiaru niepokoić Maroka z powodu niemieckich nacisków na Hiszpanię i interesy hiszpańskie tamże. Pokładamy natomiast wielkie nadzieje w Syrii, dokąd w przyszłym tygodniu uda się generał Catroux. Zbliża się ważna bitwa pod Mersa Matruh i mam nadzieję, że nasze posiłki pancerne nadejdą na czas. Nie obawiam się specjalnie o Kenię, szczególnie jeżeli będziemy się trzymać na tyłach i walczyć blisko linii kolejowej, stwarzając nieprzyjacielowi kłopoty z łącznością. Usiłuję wysłać w ten rejon kilka odpowiednich czołgów, poza tym uważam, że jest tam za dużo wojska; będzie ono potrzebne w Sudanie i w Delcie. Bardzo się cieszę, że mogę znów podążać z Panem tą samą drogą, którą szliśmy razem przez tyle lat. Do Roosevelta zaś depeszowałem: Były człowiek marynarki do Prezydenta 23 września 1940 Pańska reakcja na informację przekazaną przez lorda Lothiana na temat Dakaru natchnęła mnie optymizmem. Byłoby to wbrew naszym wspólnym interesom, gdyby zainstalowano tam silne bazy niemieckich okrętów podwodnych i samolotów. Wygląda na to, że walka będzie zacięta. Może nie, ale i tak wydano rozkazy, aby rozpoczynać tę operację. Bylibyśmy zachwyceni, gdyby wysłał Pan jakieś amerykańskie okręty do Monrovii i Freetown, a do tego czasu mam nadzieję przygotować dla Pana Dakar. Ale w chwili obecnej najważniejsze jest to, aby uświadomił Pan rządowi francuskiemu, że wypowiedzenie nam przez nich wojny bardzo zaszkodziłoby stosunkom Francji ze Stanami Zjednoczonymi. Jeżeli Vichy wypowie wojnę, to tym samym utożsami się z Niemcami, a posiadłości Vichy na zachodniej półkuli będą uważane jako posiadłości potencjalnie niemieckie. Bardzo dziękuję za radę w sprawie inwazji. Jesteśmy przygotowani. Wiadomość o karabinach bardzo mnie ucieszyła.

Nie ma potrzeby opowiadać tutaj dokładnie o tym, co zdarzyło się w ciągu tych trzech dni podczas ataku na Dakar. Dla ta-

DAKAR

173

kich szczegółów jest miejsce w kronikach militarnych i stanowią one w tym przypadku dobry przykład braku szczęścia. Meteorologowie w Ministerstwie Lotnictwa oczywiście bardzo uważnie przestudiowali warunki klimatyczne na zachodnim wybrzeżu Afryki. Obszerny przegląd danych wykazywał stałą słoneczną pogodę o tej porze roku. 23 września, gdy angielsko-francuska armada zbliżała się do fortu, a de Gaulle i jego francuskie okręty znajdowały się daleko w przodzie, pojawiła się mgła. Mieliśmy nadzieję, jako że większość ludności francuskiej i tubylcy byli po naszej stronie, że widok tych wszystkich statków, z brytyjskimi na horyzoncie, odpowiednio przekona gubernatora. Jednak wkrótce okazało się, iż bojownicy Vichy są tu panami, i nie mieliśmy już wątpliwości, że przybycie tych trzech krążowników pogrążyło wszelką nadzieję, aby Dakar przyłączył się do Wolnej Francji. Dwa samoloty de Gaulle'a wylądowały na miejscowym lotnisku, a ich piloci zostali natychmiast aresztowani. Jeden z nich miał przy sobie listę czołowych zwolenników Wolnej Francji. Emisariusze de Gaulle'a, wysłani pod flagą francuską i białą, nie zostali przyjęci, ci zaś, którzy wypłynęli nieco później na łodziach motorowych, zostali ostrzelani, a dwóch z nich odniosło rany. Serca zhardziały i flota brytyjska podpłynęła we mgle na odległość 5 tysięcy jardów. O 10 rano bateria portowa otworzyła ogień do jednego z naszych oskrzydlających niszczycieli. Odpowiedziano ogniem i wkrótce wywiązała się walka. Niszczyciele Inglefield i Foresight zostały lekko uszkodzone, a Cumberland -trafiony w maszynownię - był zmuszony wycofać się. Jeden francuski okręt podwodny został zbombardowany z samolotu na głębokości peryskopowej, a jeden francuski niszczyciel podpalono. Od wieków istnieje spór na temat: okręty przeciwko fortom. Nelson twierdził, że 6-działowa bateria jest w stanie zepchnąć z linii 100-działowy okręt. Pan Balfour, w czasie przesłuchania na temat Dardaneli w 1916 r. stwierdził:, Jeżeli okręt ma działa, które mogą uderzyć w fort z takiej odległości, z jakiej fort nie może odpowiedzieć, to pojedynek niekoniecznie jest nierówny." W tym wypadku flota brytyjska, przy odpowiednim rozpoznaniu, teoretycznie mogła nawiązać walkę i po kilku seriach

174

OSAMOTNIENI

zniszczyć baterie Dakaru, składające się z dział 9,4-calowych z odległości 27 tysięcy jardów. Ale Vichy dysponowało pancernikiem Richelieu, który okazał się zdolny wystrzeliwać salwy z dwóch dział 15-calowych. To musiał brać pod uwagę brytyjski admirał. A nade wszystko - mgłę. Wobec tego strzelanina zakończyła się około 11.30 przed południem i wszystkie okręty brytyjskie i Wolnej Francji wycofały się. Po południu generał de Gaulle usiłował dokonać lądowania swoich oddziałów w Rufisque, ale mgła i zamieszanie były już tak duże, że próby zaniechano. O 4.30 po południu dowódcy postanowili wycofać się i ponowić operację następnego dnia. Sygnał o tej decyzji dotarł do Londynu o 7.19 po południu. W odpowiedzi na to, 23 września o godzinie 10.14 wieczorem wysłałem osobiste posłanie do dowódcy: Kiedy już zaczęliśmy, musimy walczyć do końca. Niech nic was nie powstrzymuje. Tej nocy wysłano ultimatum do gubernatora Dakaru, na które otrzymano odpowiedź, że będzie bronił twierdzy do końca. Dowódcy odpowiedzieli, że mają zamiar kontynuować operację. 24 września widoczność polepszyła się nieco, ale ciągle jeszcze była zła. Baterie na wybrzeżu otworzyły ogień do naszych okrętów, gdy te zaczęły się zbliżać, a Barham i Resolution nawiązały walkę z Richelieu na odległość 13 600 jardów. Wkrótce potem Devonshire i Australia nawiązały walkę z krążownikiem i niszczycielem, uszkadzając ten ostatni. Bombardowanie zakończyło się około 10, gdy Richelieu, jak też Fort Manuel zostały trafione pociskami 15-calowymi, a lekki krążownik się palił. Co więcej, jeden okręt podwodny nieprzyjaciela usiłował przeszkodzić nam w zbliżeniu się, ale został zmuszony do wynurzenia za pomocą pocisku głębinowego i jego załoga się poddała. Żaden z naszych okrętów nie został trafiony. Po południu na krótko bombardowanie wznowiono. Tym razem Barham został trafiony 4 razy, ale nie odniósł poważnych strat. Bombardowanie nie przyniosło oczekiwanych wyników, poza tym, że wykazało, iż obrona jest silna, a garnizon zdecydowany stawiać dalej opór.

DAKAR

175

25 września akcja została wznowiona. Pogoda była dobra, a nasza flota bombardowała z odległości 21 tysięcy jardów, gdy odpowiedziały im nie tylko bardzo celne baterie wybrzeżowe, ale również podwójne salwy z 15-calowych dział Richelieu. Zasłona dymna zastosowana przez dowódcę Dakaru zmyliła nasz cel. Zaraz po 9 rano pancernik Resolution został trafiony przez torpedę z okrętu podwodnego Vichy. W tej sytuacji admirał postanowił wycofać się w morze „ze względu na stan Resolution, ciągłe niebezpieczeństwo ze strony okrętów podwodnych oraz ogromną celność i zdecydowanie obrony wybrzeża." Tymczasem Komitet Obrony, który zebrał się beze mnie o 10 rano, sformułował opinię, że nie należy naciskać na dowódców, aby podejmowali akcje wbrew swemu zdaniu. Gabinet zebrał się o 11.30, a wiadomości o rezultatach porannej operacji dotarły do nas w trakcie posiedzenia. Wydało się jasnym, że sprawa została doprowadzona tak daleko, jak tylko pozwalał rozsądek i posiadane środki. Kilka dobrych okrętów zostało poważnie uszkodzonych. Było oczywiste, że Dakar będzie się bronił do końca. Nikt nie mógł zaręczyć, że zacięta i przedłużająca się walka nie sprowokuje wypowiedzenia wojny przez Vichy. Wobec tego, po bolesnej dyskusji, zgodziliśmy się, że nie należy dalej naciskać. Zgodnie z tym (25 września o godzinie 1.27 po południu) wysłałem do dowódców następującą depeszę: Dysponując wszystkimi informacjami, łącznie z tą na temat uszkodzeń Resolution, uznaliśmy, że z powodu grożących nam fatalnych konsekwencji, operację w Dakarze należy odwołać. O ile więc nie wydarzyło się coś, o czym nie wiemy, a co powoduje chęć wylądowania, powinniście natychmiast zakończyć operację. Macie nas poinformować „bardzo pilnie", czy się zgadzacie, jeśli nie, to o ile sytuacja nie zmieniła się całkowicie na naszą korzyść, nie wolno wam rozpocząć lądowania, zanim nie otrzymacie naszej odpowiedzi. Zakładając, że operacja jest zakończona, będziemy starali się osłonić Duala siłami morskimi, ale nie możemy ochronić sił de Gaulle'a, jeśli pozostaną w Bathurst. Rozpatrujemy kwestię wzmocnienia oddziałami Freetown. Instrukcje dotyczące pozostałych sił zostaną wydane po otrzymaniu odpowiedzi.

176

OSAMOTNIENI

Dowódcy przysłali następującą odpowiedź: Zgadzamy się na przerwanie operacji. Były człowiek marynarki do prezydenta Roosevelta 25 września 1940 Bardzo żałuję, że musieliśmy przerwać operację w Dakarze. Vichy ubiegło nas i obsadziło umocnienia wojskiem i specjalistami od artylerii. Wszystkie sprzyjające nam grupy zostały pochwycone i unieszkodliwione. Trafiono kilka naszych okrętów, tak więc obstawanie przy lądowaniu niepotrzebnie związałoby nam ręce, zważywszy że i tak mamy zbyt wiele na głowie.

W czasie trzydniowego bombardowania nie udało się przeciwnikowi zatopić żadnego brytyjskiego okrętu, ale pancernik Resolution został unieruchomiony na kilka miesięcy, a dwa niszczyciele doznały takich szkód, że wymagały dość poważnego remontu w naszych stoczniach. Straty poniesione przez siły Vichy były następujące: dwa okręty podwodne zatopione, przy czym załogę jednego z nich uratowano, dwa niszczyciele spalone i osadzone na mieliźnie, a pancernik Richelieu trafiony 15-calowym pociskiem i uszkodzony przez dwie 250-funtowe bomby, które eksplodowały tuż obok. Oczywiście, w Dakarze nie było możliwości naprawienia tego potężnego okrętu, który już raz w lipcu był czasowo unieruchomiony i teraz z pewnością można go było skreślić z listy zagrażających nam. Ciekawe jest, jak przy okazji tego przedsięwzięcia zmieniła się role Gabinetu Wojennego i dowódców. Początkowo dowódcy wcale nie byli entuzjastycznie nastawieni, a generał Irwin zasłonił się przydługim memorandum sporządzonym dla zastępcy szefa sztabu Imperialnego, w którym podkreślił wszystkie możliwe trudności. Gdy nasza wyprawa dotarła na południe od Wysp Kanaryjskich, wtedy dywizjon krążowników francuskich, z posiłkami bojowników Vichy, wiozący do Dakaru władzę Republiki Francuskiej (zarówno w sensie fizycznym jak i duchowym) przemknął się przez Cieśninę Gibraltarską. Od tego momentu nie miałem wątpliwości, że sytuacja uległa zmianie, a Gabinet Wojenny, za moją radą i poparciem szefów szta-

DAKAR

177

bu, postanowił zaniechać dalszych działań, póki jeszcze jest czas, póki nie ponieśliśmy żadnych strat, a porażka nie została ujawniona. Naówczas dowódcy znajdujący się na miejscu akcji zaczęli domagać się podjęcia działań, a Gabinet Wojenny - uważam, że słusznie - uznał, iż najlepszymi sędziami są dowódcy i dał im wolną rękę. Zgodnie z tym podjęto próbę, która napotkała na gwałtowny i skuteczny opór w Dakarze, co potwierdziło, że Gabinet Wojenny miał rację i radził dobrze. Chociaż walki w Dakarze były dużo cięższe niż się spodziewano, nie myliliśmy się w swojej ocenie twierdząc, iż rząd Vichy nie wypowie nam wojny. W rezultacie zadowolił się odwetem powietrznym na Gibraltar z Afryki Północnej. 24 i 25 września dokonano skutecznych nalotów na port i stocznie: w pierwszym zrzucono 150 bomb, w drugim zaś, w którym brało udział około 100 samolotów, dwa razy tyle. Francuscy lotnicy nie przyłożyli się widocznie do pracy, skoro większość bomb spadła do morza. Było trochę zniszczeń, ale bardzo mało ofiar. Nasze baterie przeciwlotnicze zestrzeliły trzy samoloty. Ponieważ walki w Dakarze zakończyły się sukcesem Vichy, postanowiono nie nadawać temu incydentowi rozgłosu i uznano, że „jesteśmy kwita ". Nie obarczono żadną winą brytyjskich dowódców marynarki i wojska, obaj służyli bez przerwy do końca wojny, a admirał otrzymał nawet wysokie odznaczenia. Jedną z moich zasad było łagodne traktowanie błędów w ocenie siły nieprzyjaciela. Nasi dowódcy mieli całkowitą rację, że próbowali, skoro z tego, czego dowiedzieli się na miejscu wynikało, że operacja może się udać, a fakt, że nie docenili wpływu, jaki na garnizon Vichy miało przybycie krążowników i posiłków, w żaden sposób ich nie obciążał. W Izbie Gmin na temat generała de Gaull e ^ powiedziałem, że jego postawajeszcze bardziej wzmocniła moje zaufanie do niego. Historia epizodu dakarskiego zasługuje na głębszą analizę, ponieważ bardzo dobrze ilustruje nie tylko nieprzewidywalne zdarzenia wojenne, ale także współgranie sił politycznych i militarnych oraz trudności związane z operacjami połączonymi,

178

OSAMOTNIENI

szczególnie gdy się ma do czynienia ze sprzymierzeńcami. Dla świata był to jawny przykład złej oceny, bałaganu, zamieszania i bojaźliwości. W Stanach Zjednoczonych, gdzie specjalnie interesowano się tą operacją z powodu niewielkiej odległości Dakaru od kontynentu amerykańskiego, wywołał on falę krycytyzmu. Rząd australijski był zrozpaczony. W kraju narzekano na błędną politykę wojenną. Uważałem jednak, że nie należy się z niczego tłumaczyć, a Parlament uszanował tę moją decyzję.*

Z perspektywy czasu można na te wypadki spojrzeć bardziej optymistycznie. Badaczy historii marynarki może uderzyć podobieństwo operacji w Dakarze do tej, którą przeprowadzono trzy wieki wcześniej. W 1655 r. Cromwell wysłał połączone siły morsko-lądowe, aby zajęły San Domingo w Indiach Zachodnich. Atak się nie powiódł, ale dowódcy, zamiast wrócić z pustymi rękami, zamienili porażkę w zwycięstwo, zajmując Jamajkę. Chociaż w Dakarze ponieśliśmy porażkę, udało nam się powstrzymać krążowniki francuskie i zniweczyć ich próby opanowania garnizonów we Francuskiej Afryce Równikowej. W ciągu dwóch tygodni umożliwiono generałowi de Gaulle'owi zainstalowanie się w Duala w Kamerunie, który stał się punktem zbornym dla sprawy Wolnej Francji. Działalność Wolnej Francji w tym rejonie odegrała znaczącą rolę nie tylko w powstrzymywaniu rozprzestrzeniania się „wirusa" Vichy, ale również, poprzez kontrolowanie Afryki Środkowej, przyczyniła się do rozwoju w późniejszym czasie naszego transkontynentalnego szlaku powietrznego z Takoradi na Bliski Wschód.

*

Patrz: Załącznik D z moją korespondencją z panem Menziesem (przyp. oryg.).

ROZDZIAŁ

MISJA

PANA

XXV

EDENA

Październik 1940

Odejście Chamberlaina - Zmiany w Gabinecie - Przewodzę Partii Konserwatywnej - Powody przyjęcia przeze mnie zwolnionego stanowiska - Ponownie otwieramy Drogę Birmańską - Moja depesza do prezydenta Rooseoelta - Wzrost naszych sił na froncie pustynnym Moje zastrzeżenia wobec administracji bliskowschodniej - Niepokoje o Maltę-Eden leci na Bliski Wschód - Moja ocena z 13 października 1940 roku - Rozmowy Edena z generałami w Kairze - Jego meldunek i prośby - Wzrost naszych sił w Mersa Matruh - Eden proponuje spotkanie z generałem Smutsem w Chartumie - Moje życzenia przeprowadzenia wcześniejszej operacji przeciw Włochom - Potrzeba lepszego wykorzystania naszych środków na Bliskim Wschodzie.

P

od koniec września stan zdrowia pana Chamberlaina znacznie się pogorszył. Operacja, której się poddał w lipcu i po której tak dzielnie powrócił do pracy, ujawniła, że ma raka i nic mu nie można pomóc. Teraz zdał sobie sprawę z tego faktu, jak również i z tego, że nie będzie w stanie wrócić do pracy. Złożył więc na moje ręce rezygnację, która została przyjęta. Ze względu na rozwój wydarzeń uważałem za konieczne przeprowadzenie zmian w rządzie, o czym wspominałem w jednym z wcześniejszych rozdziałów. Sir John Anderson został lordem przewodniczącym Rady i przewodniczył Komisji Spraw Wewnętrznych Gabinetu. Pan Herbert Morrison zajął jego stanowisko ministra spraw wewnętrznych oraz ministra bezpieczeństwa wewnętrznego, a sir Andrew Duncan został ministrem zaopatrzenia. Zmiany te weszły w życie 3 października.

180

OSAMOTNIENI

Chamberlain uważał za stosowne zrezygnować również z przywództwa Partii Konserwatywnej i poproszono mnie, abym zajął jego miejsce. Musiałem zadać sobie pytanie - na temat którego ciągle jeszcze zdania mogą być podzielone - czy przywództwo wielkiej partii jest zgodne ze stanowiskiem, jakie powierzył mi Król i Parlament, mianując mnie premierem administracji złożonej ze wszystkich partii i oficjalnie przez wszystkie partie popieranej. Co do odpowiedzi nie miałem żadnych wątpliwości. Partia Konserwatywna miała w stosunku do innych partii ogromną większość w Izbie Gmin. Z powodu wojny nie było można zwrócić się do narodu w razie jakiejś niezgody czy impasu, aby tą drogą roztrzygnąć te problemy. Byłoby dla mnie niemożliwością prowadzenie wojny, gdybym musiał w trakcie tych krytycznych dni i podczas długich lat ciężkiej walki starać się o poparcie nie tylko przywódców dwóch partii mniejszościowych, ale też i przywódcy Partii Konserwatywnej. Kogokolwiek by wybrano i żeby nie wiem jakiej skromności był to człowiek, to i tak posiadałby on rzeczywistą władzę polityczną. Mnie zaś pozostałaby jedynie odpowiedzialność wykonawcza. Argumenty te nie miały zastosowania w takim samym stopniu w czasach pokoju, ale nie przypuszczam, abym był w stanie wystawić się z powodzeniem na taką próbę w czasie wojny. Co więcej, działając w koalicji z Partią Pracy i Partią Liberalną, jako premier i jednocześnie przywódca największej partii byłem niezależny od ich głosów i w ostateczności mogłem poradzić sobie w parlamencie bez nich. Wobec tego przyjąłem stanowisko przywódcy Partii Konserwatywnej, które mi zaproponowano i, jestem pewien, że bez niego nie mógłbym wykonywać swych zadań przez cały czas trwania wojny, aż do osiągnięcia zwycięstwa. Propozycja ta wyszła od lorda Halifaxa, który był drugim kandydatem na wypadek, gdybym odmówił, i została jednogłośnie przyjęta.

Lato było burzliwe i pełne wstrząsów, ale też wzrastała pewność przetrwania. Jesień i zima pogrążyły nas w całej masie komplikacji, mniej groźnych, ale za to bardziej kłopotliwych. Niebezpieczeństwo inwazji zdecydowanie osłabło. Bitwa o An-

MISJA PANA EDENA

181

glię w powietrzu została wygrana. Złamaliśmy system naprowadzania na cel za pomocą fal radiowych. Nasze wojska regularne i Home Guard ogromnie urosły w siłę. Październikowe sztormy zapanowały nad Kanałem i Morzem Irlandzkim. Wszystkie argumenty, które mnie uprzednio pocieszały, umocniły się teraz i znalazły swoje potwierdzenie. Groźba wypowiedzenia wojny przez Japonię na Dalekim Wschodzie wydawała się maleć. Czekano tam zapewne na wyniki inwazji, a nic się nie wydarzyło. Japońscy władcy wojny chcieli mieć pewność. Lecz na wojnie trudno jest o pewność. Jeżeli nie uważali, że warto uderzyć w lipcu, dlaczego mieliby to uczynić teraz, kiedy światło Imperium Brytyjskiego błyszczało jasno, a sytuacja światowa była dla nich mniej korzystna? Czuliśmy się na tyle silni, że ponownie otworzyliśmy Drogę Birmańską, po upływie trzech miesięcy od jej zamknięcia. Japończycy byli doświadczeni w wojnach morskich i prawdopodobnie rozpatrywali sprawę w tym samym świetle, w jakim rozpatrywała ją brytyjska Admiralicja. Mimo to nie byliśmy całkowicie spokojni, podejmując decyzję o otwarciu Drogi Birmańskiej i pozwalając, aby szły nią dostawy do Chin. W tej wielkiej niewiadomej nasza ocena okazała się prawidłowa. Z przyjemnością wysłałem do Prezydenta wiadomości, co do których byłem pewien, że zostaną dobrze przyjęte, zarówno przez niego osobiście jak i przez Stany Zjednoczone. Były człowiek marynarki do Prezydenta 4 października 1940 Po długich rozważaniach, biorąc pod uwagę wszystkie związane z tym sprawy, postanowiliśmy otworzyć Drogę Birmańską z chwilą wygaśnięcia 17 października trzymiesięcznego okresu jej zamknięcia. Minister spraw zagranicznych i ja ogłosimy to w Parlamencie we wtorek, 8 października. Powiem, że nie spełniły się nasze nadzieje sprawiedliwego ułożenia stosunków między Chinami a Japonią i że pakt zawarty między trzema mocarstwami wskrzesza Pakt Antykominternowski z 1936 roku* i ma on nastawienie ewidentnie antyameiykańskie. * Pakt Antykominternowski został podpisany przez Niemcy i Japonię 26 listopada w Berlinie, Pakt Trzech, czyli układ niemiecko-włosko-japortski zawarto w Berlinie 27 września 1940.

182

OSAMOTNIENI

Wiem, jak trudno jest Panu powiedzieć cokolwiek, co mogłoby zobowiązać Stany Zjednoczone do jakiegoś hipotetycznego kierunku działania na Pacyfiku. Ale ośmielam się zapytać, czy w tej chwili jakaś prosta akcja nie byłaby lepsza od słów? Czy nie moglibyście wysłać amerykańskiej eskadry - im większa, tym lepiej - z przyjacielską wizytą do Singapuru? Zostałaby tam przyjęta zupełnie normalnie i w poprawny sposób. Można byłoby wykorzystać tę okazję do przeprowadzenia dyskusji technicznych na temat problemów wojskowych i marynarki na tych wodach, jak również wodach Filipin. Można by też zaprosić do tych rozmów Holendrów. Tego typu posunięcie mogłoby stać się czynnikiem powstrzymującym Japonię przed wypowiedzeniem nam wojny z powodu otwarcia Drogi Birmańskiej. Byłbym bardzo wdzięczny, gdyby rozważył Pan działania w tym kierunku, jako że może to odegrać znaczącą rolę w powstrzymaniu rozprzestrzeniania się wojny. Pomimo fiaska w Dakarze rząd Vichy stara się nawiązać z nami stosunki, co wyraźnie wskazuje, jakie prądy przeważają we Francji teraz, kiedy Francuzi odczuli już ciężar Niemiec i przekonali się, że my jesteśmy w stanie się przeciwstawić. Chociaż nasza sytuacja w powietrzu jest coraz lepsza, to nasze potrzeby w tej dziedzinie, szczególnie jeśli chodzi o samoloty, są bardzo pilne. Kilka ważnych fabryk zostało poważnie zniszczonych, a tempo produkcji hamują alarmy lotnicze. Z drugiej strony, nasze straty osobowe w lotnictwie są mniejsze niż się spodziewaliśmy, a ponieważ walczymy nad własną ziemią, wielu pilotów jest w stanie wylądować bezpiecznie. Kiedy gościliśmy tutaj waszych oficerów, rozmawialiśmy na temat pilotów. Wydaje się, że w najbliższej przyszłości czynnikiem ograniczającym będą przede wszystkim samoloty. Nie mam jeszcze uczucia, że zagrożenie inwazją minęło. Wprawdzie ten „facet" zdjął już ubranie i włożył kąpielówki, ale woda jest coraz zimniejsza i w powietrzu czuć jesień. Zachowujemy najdalej posuniętą czujność.

Te napawające optymizmem wydarzenia na dwóch różnych krańcach świata umożliwiły nam podjęcie bardziej zdecydowanych działań na Bliskim Wschodzie. Należało się maksymalnie zmobilizować, aby prześcignąć Włochy, których ruchy były wolniejsze, niż się spodziewałem. Generał Wavell otrzymał silne posiłki. Na pustynię przybyły 2 pułki czołgów. Generał Maitland Wilson, który dowodził armią „Nil", jak ją teraz nazwano,

MISJA PANA EDENA

183

wydał bardzo pozytywną opinię na temat możliwości „Matyld y " * - takim imieniem ochrzcili żołnierze czołg piechoty. Nasze umocnienia w Mersa Matruh były obecnie dużo bardziej solidne i - chociaż tego wtedy nie wiedziałem - sztab i grupy planowania w kwaterze głównej na Bliskim Wschodzie zastanawiały się już nad nowymi planami. Oczywiście, naszym następnym potężnym zadaniem było wzmocnienie sił brytyjskich na Bliskim Wschodzie, a szczególnie na Pustyni Zachodniej, zarówno posiłkami z Wielkiej Brytanii jak i z Indii. Ciągle jeszcze istniała różnica zdań między mną a Admiralicją na temat konwojów wojskowych podejmujących próby przedostania się przez Morze Śródziemne. Ja mówiłem: „Widzicie teraz, że trzeba było próbować", a oni odpowiadali: „Nie było potrzeby takiego pośpiechu". Nadal miałem zastrzeżenia co do rozmieszczenia naszych wojsk znajdujących się już na Bliskim Wschodzie oraz dysproporcji, jaka istniała - moim zdaniem - między siłami aprowizacji a bojowym stanem liczebnym. Poważnie obawiałem się również o Maltę. W obu tych sprawach naciskałem na generała Wavella i na ministra, zarówno bezpośrednio jak i przez szefów sztabu. Pisałem do pana Edena: Premier do ministra wojny

24 września 1940

W sprawach zasadniczych nie ma między nami rozbieżności, ale realizacja wytycznych wywołuje spory co do szczegółów. Dotyczy to zwłaszcza ogołocenia Wyspy w obliczu groźby inwazji. Tymczasem Sztab Generalny dalej naciska na rozproszenie sił na Bliskim Wschodzie, proponując na przykład zasilenie 7 dywizją australijską garnizonu na Półwyspie Malajskim. Teraz dwie brygady hinduskie mają być użyte w tych dżunglach na wypadek wojny z Japonią i - co jest jeszcze mniej prawdopodobne - na wypadek oblężenia Singapuru przez Japonię. Raport na temat posiłków hinduskich był rozpatrywany przeze mnie i szefów sztabu wczoraj wieczorem. Proszę zauważyć, że * Od narodowej piosenki austalijskiej „Tańcząca Matylda", opiewającej noszoną przez ramię zrolowaną kołdrę, podskakującą przy każdym kroku, (przyp.tłum.).

184

OSAMOTNIENI

przewiduje on dywizję dla Malajów, następną dla Basry oraz korpus dla Iraku, pochłaniając w ten sposób wszystkie hinduskie posiłki będące do dyspozycji w 1941 r. Z takiego rozproszenia geograficznego naszych sił widać wyraźnie, jakie idee przeważają. Są one całkowicie błędne w sensie strategicznym, jednak wytłumaczono mi, że chociaż siły te zostały przydzielone poszczególnym teatrom działań wojennych, to jeśli zajdzie taka potrzeba, wszystkie będą mogły udać się na Bliski Wschód. Wyraziłem więc zgodę na umieszczenie tego w raporcie, żeby sprawa była jasna. Mimo wszystko akapit mówiący o rozproszeniu dywizji bez oglądania się na potrzeby wojny, zrobił na mnie niekorzystne wrażenie. Następnie musimy rozpatrzyć sprawę użyteczności naszych oddziałów w Kenii i Palestynie i związanego z tym marnotrawstwa sił i środków. W Palestynie nastąpiła pewna poprawa w tym względzie, ale w Kenii - wręcz przeciwnie. Kenia ma otrzymać w tej chwili baterię górską, która powinna być wysłana do Sudanu. Obawiam się, że gdy generał Smuts pojedzie tam, w sposób naturalny ulegnie miejscowym wpływom. Jednak mam nadzieję być z nim w kontakcie telegraficznym. W skandaliczny sposób marnują się również brytyjskie oddziały regularne, wykonując zwykłe zadania policyjne w strefie Kanału Sueskiego, w Kairze i w Aleksandrii. W dowództwie bliskowschodnim panuje rozluźnienie, zarówno jeśli chodzi o maksymalne skoncentrowanie sił do walki, jak i o zmniejszenie dysproporcji między aprowizacją a siłami bojowymi. Nie otrzymałem odpowiedzi na prośbę o dane liczbowe dotyczące tej kwestii. Moim celem, podobnie jak Pańskim, jest zebranie na Bliskim Wschodzie w ciągu kilku najbliższych miesięcy jak najsilniejszej armii. Ilość dywizji, które uda nam się zebrać, wskazywałem w różnych dokumentach. Lecz uważam, że Ministerstwo Wojny i dowództwo egipskie powinny przede wszystkim starać się o jak najlepsze wykorzystanie tych ilości wojska, które są już na miejscu i tyle nas kosztują. Poza tym bardzo niepokoję się sytuacją na Malcie. Uzgodniono teraz, że wyśle się tam dwa bataliony jako posiłki, ale ile czasu trwały targi, przepychanki i tłumaczenia, że nie ma ich gdzie zakwaterować! Czy czytał Pan ocenę generała Dobbiego i jego oświadczenie, że rozciągnął swoje bataliony, każdy na froncie długości 15 mil, i nie ma do obrony lotnisk żadnych posiłków, które nie zostałyby już przydzielone? Czy zdaje Pan sobie sprawę, że nie panujemy na wodach wokół Malty i że może być ona w każdej chwili zaatakowana przez włoskie siły ekspedycyjne liczące 20 lub 30 tysięcy ludzi i wspomagane do-

MISJA PANA EDENA

185

datkowo flotą włoską? Mimo to zaproponowano wysłać te dwa bataliony do Freetown, żeby skompletować tam brygadę. Dopóki jednak panujemy na Oceanie Atlantyckim, żaden nieprzyjaciel nie ma szans zaatakować Freetown. Jestem pewien, iż wybaczy mi Pan te uwagi, jako że ilustrują one tendencję, która zupełnie nie przystaje do takiego planu wojny, jaki Pan ma na myśli. Premier do generała Ismaya 6 października 1940 Za każdym razem, gdy przemieszcza się flotę z Aleksandrii w środkowy rejon Morza Śródziemnego, należy zabierać ze sobą posiłki dla Malty, która, moim zdaniem, znajduje się obecnie w ogromnym niebezpieczeństwie. Posiłki te można uzyskać zabierając bataliony ze strefy Kanału i zastępując je kawalerią lub australijskimi oddziałami znajdującymi się teraz w Palestynie, czy też jednostkami południowoafrykańskimi, które mają być wkrótce przeniesione z Kenii. Proszę o propozycję na ten temat i proszę o dopilnowanie, aby przy najbliższej okazji przynajmniej jeden batalion pojechał na Maltę. Nie możemy marnować regularnych wojsk na służbę bezpieczeństwa wewnętrznego w Egipcie. Gdyby były potrzebne w armii polowej, to, oczywiście, nie można by ich ruszać, ale nie są do tego używane.

Tak dalece zgadzałem się z ministrem wojny i tak bardzo odczuwałem potrzebę przedstawienia naszych poglądów na miejscu, zamiast drogą nie kończących się depesz, że zaproponowałem mu teraz osobiste przeprowadzenie inspekcji na Bliskim Wschodzie. Był zachwycony i natychmiast wyruszył. Odbył dokładny przegląd całego teatru działań bliskowschodnich. Pod jego nieobecność przejąłem Ministerstwo Wojny. W tym czasie przedstawiłem również szefom sztabu mój własny pogląd na sytuację militarną.

Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu

13 października 1940

Najpilniejsze jest wzmocnienie Malty: a) przez dalsze dostawy hurricane'ów, przesyłanych tam najdogodniejszą drogą; b) przez przygotowany obecnie konwój, który powinien przewieźć największy możliwy zestaw przeciwlotniczy, bataliony i baterie - jak rozumiem można będzie dostać jeszcze jeden transportowiec;

186

OSAMOTNIENI

c) przez jeszcze jeden, a nawet dwa bataliony zwolnione ze służby wewnętrznej w strefie Kanału lub w Palestynie i przewiezione na Maltę, gdy flota przeniesie się tam z Aleksandrii. Ostatnia ocena generała Dobbiego wskazuje na pilną potrzebę wzmocnienia tego garnizonu. Należy dołożyć wszelkich starań, aby wyjść naprzeciw jego potrzebom, mając na uwadze fakt, że gdy Malta stanie się cierniem dla "Włoch, przeciwnik może się zwrócić przeciwko niej. Dotarcie tych posiłków na wyspę powinno więc uprzedzić jakąkolwiek znaczną działalność z Malty; d) nawet trzy czołgi piechoty miałyby dla Malty ogromne znaczenie, nie tylko jako obrona, ale jako czynnik odstraszający. Można by też ustawić atrapy czołgów, aby je było widać z powietrza. 2. Ruch floty na Maltę będzie możliwy dopiero wówczas, gdy wzmocni się obrona przeciwlotnicza wyspy. Jest to jednak szalenie potrzebny i nadzwyczaj korzystny krok. Z zadowoleniem przyjmuję możliwość stacjonowania nawet lekkich sił na Malcie, jako że natychmiast zwiększy się jej bezpieczeństwo. Jak rozumiem, zasada jest taka, że mają one pływać za dnia, a nocą stać w porcie. Należy zauważyć, że taki mocny okręt jak Valiant może o wiele lepiej znieść uderzenie bomby niż jednostka lekka, a na dodatek ma on na pokładzie baterię 20 dział przeciwlotniczych wysokiej klasy. Jeżeli więc lekkie siły mogą stać w porcie na Malcie, to nie widzę powodu, żeby nie można było tam umieścić dobrze opancerzonych i uzbrojonych okrętów. Broń przeciwlotnicza daje znaczne zabezpieczenie przed atakami bombowców nurkujących. Będę wdzięczny za szersze informacje na ten temat od Admiralicji. Wizyty całej floty pancerników od czasu do czasu byłyby znakomitym straszakiem przed atakiem i zagrożeniem dla libijskich szlaków komunikacyjnych nieprzyjaciela. Proszę o podanie liczby ustawionych już dział przeciwlotniczych oraz tych wszystkich, które znajdują się w nowym konwoju, razem z przybliżonymi datami zainstalowania ich. 3. Stosunki z Vichy. Nie możemy zaakceptować poglądu, że jesteśmy zmuszeni ulegać życzeniom Vichy w obawie przed nalotami na Gibraltar, bo nie będzie temu końca. Musimy ponownie ustanowić naszą blokadę Cieśniny dla statków zarówno z eskortą, jak i bez, nie naruszając przy tym hiszpańskich wód terytorialnych. W tym celu powinniśmy jak najszybciej zebrać wystarczające siły w Gibraltarze. Tymczasem zaś musimy utrzymać jak najskuteczniejszą blokadę Dakaru oraz osłaniać Duala etc. przed kontratakiem francuskich krążowników znajdujących się w Dakarze. Rozmowy z Vichy, jeśli do nich dojdzie, mogą osiągnąć modus vivendi nie całkiem zgodny z tymi

MISJA PANA EDENA

187

dezyderatami. Oczywiście, gdybyśmy mogli mieć pewność, że Vichy, czy jego część, autentycznie skłania się w naszą stronę, moglibyśmy pójść na znaczne ustępstwa. Wydaje się prawdopodobne, że coraz bardziej będą skłonni działać zgodnie z naszymi życzeniami, i osobiście nie wierzę, aby nasze twarde stanowisko miało ich w tym powstrzymać. Coraz trudniej jest rządowi Vichy skłonić Francję do wojny z nami. Nie musimy zbytnio obawiać się zahamowania tego procesu, ponieważ przypływ naszych sukcesów będzie nas wspierał i przytłoczy zakłócający wpływ blokady i ewentualnych incydentów morskich. Nie uważam, aby pojawiły się jakiekolwiek kłopoty z Francuzami, które mogłyby powstrzymać nasz zbliżający się konwój na Maltę. Taka ewentualność oczywiście istnieje, ale jest ona mało prawdopodobna. Trzeba zaryzykować. 4. Największym sukcesem dla dowództwa bombowców byłoby unieszkodliwienie Bismarcka i Tirpitza. Gdyby Bismarck został wyłączony z działań na 3 lub 4 miesiące, King George V mógłby udać się we wschodni rejon Morza Śródziemnego i odegrać tam decydującą rolę w zajęciu Malty przez flotę. To spowodowałoby bardzo szybką zmianę sytuacji na Morzu Śródziemnym. 5. Jeśli październik minie bez inwazji, powinniśmy rozpocząć wzmacnianie Bliskiego Wschodu drogą wokół Przylądka, wykorzystując do maksimum możliwości naszej żeglugi. Zgodnie z ustaleniami, w listopadzie powinny być wysłane jednostki pancerne, Australijczycy i Nowozelandczycy, przed świętami Bożego Narodzenia następna dywizja brytyjska, a w ciągu stycznia, lutego i marca, jeszcze przynajmniej 4 dywizje. To wszystko jako dodatek do koniecznych zaciągów. Proszę o informację, na ile wasz obecny program żeglugi jest z tym zgodny. 6. Nadszedł również czas, aby jeszcze silniej wzmocnić Bliski Wschód bombowcami i myśliwcami. Chciałbym wiedzieć, jak daleko są gotowi posunąć się szefowie sztabu. Należy pamiętać o tym, że wprawdzie ryzyko jest wielkie, alp wielka jest również potrzeba. 7. Proszę o program wzmocnienia floty śródziemnomorskiej w ciągu następnych 6 miesięcy. Powinniśmy do końca roku wysłać trzy flotylle niszczycieli we wschodni rejon Morza Śródziemnego i jedną dodatkową do Gibraltaru. Jeżeli King George V musi pilnować Bismarcka, to Nelson lub Rodney, a także Barham lub Queen Elizabeth powinny udać się do Aleksandrii. Jakie posiłki krążowników bierze się pod uwagę? Czy i kiedy będzie można wysłać tam również lotniskowiec Formidable? 8. W związku z wysłaniem dywizji na Bliski Wschód armia krajowa i Home Guard zostaną tak rozbudowane, aby mogły wypełnić po-

188

OSAMOTNIENI

wstałą lukę. W każdej chwili musimy mieć w kraju minimum 12 dywizji zmotoryzowanych w rezerwie, nie licząc oddziałów na plażach. 9. Do końca lipca powinno być również możliwe zorganizowanie sił uderzeniowych desantu morskiego z sześciu dywizji, z których dwie powinny być pancerne. Studiowane są różnorodne plany użycia takich sił.

Tymczasem pan Eden kontynuował swoją podróż. Duże wrażenie zrobił na nim szybki postęp prac przy umocnieniach Gibraltaru, które to prace, jak powiedział, „zostały przeprowadzone z dużym samozaparciem, energią i pomysłowością". Morale oddziałów było wysokie, a garnizon pełen optymizmu. Bardziej martwił się sytuacją Malty i naciskał o przynajmniej jeszcze batalion oraz baterię 25-funtówek, jak również o stałe posiłki lotnicze. Generał Dobbie, gubernator Malty, uważał, że aż do czasu zakończenia programu wzmocnienia wyspy przez samoloty i działa przeciwlotnicze, tj. do kwietnia 1941 r., nie należy podejmować z Malty żadnych akcji ofensywnych, które mogłyby wywołać odwet. 15 października Eden dotarł do Kairu. Przeprowadził wnikliwe rozmowy z generałami Wavellem oraz Maitlandem Wilsonem, którzy dowodzili armią pustynną. Obaj generałowie byli optymistycznie nastawieni do możliwości odparcia włoskiej ofensywy. Generał Wavell przewidywał, że maksymalnymi siłami, jakimi mogły dysponować Włochy pod Matruh, były trzy dywizje; czynnikiem ograniczającym było ich utrzymanie, a szczególnie woda i łączność. Przeciw nim miał 7 dywizję pancerną z nowo przybyłym pułkiem czołgów, 4 dywizję hinduską oraz garnizon Matruh, składający się z 5 batalionów strzelców, batalionu karabinów maszynowych i 8 czy 9 baterii. Z Palestyny przybyła 16 brygada brytyjska oraz brygada nowozelandzka. Brygada australijska pozostała na zachód od Aleksandrii, dokąd podążała także 2 brygada australijska. Znajdowała się tam również brygada polska. Koncentracja wojsk, jak pisał Eden, uważana była przez generała Wilsona za dostateczną, aby stawić czoło zagrożeniu i pokonać wroga, pod warunkiem, że zapewni

MISJA PANA EDENA

189

się im odpowiednią pomoc z powietrza. Eden poinformował mnie również, że zadania, o które dopytywałem, zostały wykonane oraz że utworzono przeszkody przeciwczołgowe. Przysłał długą listę potrzeb, w szczególności samolotów. Te ostatnie łatwiej było zapotrzebować niż otrzymać, w czasie gdy bombardowania Londynu osiągały maksymalne natężenie. Nalegał także na dostarczenie kompanii czołgów piechoty w konwoju listopadowym skierowanym do Sudanu, w celu przeprowadzenia akcji ofensywnej przeciw włoskiemu zagrożeniu z Kassala. W czasie rozmów w Kairze Eden podniósł trafną kwestię, a mianowicie: jakie działania podejmą nasze siły, jeśli atak włoski nie nastąpi? Na ten temat generałowie po raz pierwszy wyrazili swoje nadzieje ofensywne. „Z naszych dyskusji przeprowadzonych dziś rano wynika - depeszował Eden - że czołgi piechoty [„Matyldy"] mogą odegrać dużo większą rolę w walkach na tym teatrze działań wojennych, niż myśleliśmy. Generał Wavell bardzo chciałby dostać dwa bataliony czołgów piechoty oraz sekcję uzupełnień, szczególnie ważną dla utrzymania pełnej zdolności bojowej." Chociaż w depeszy ministra wojny nie było żadnego napomknienia o podjęciu przez nas ofensywy, bardzo ucieszyłem się ze wszystkich dobrych wiadomości i nalegałem na kontynuowanie inspekcji. Premier do ministra wojny 16 października 1940 Przeczytałem wszystkie Pańskie depesze z największym zainteresowaniem i zdałem sobie sprawę ze znaczenia tej podróży. Zastanawiamy się, jak sprostać Pańskiemu zapotrzebowaniu. Tymczasem proszę dalej badać miejscową sytuację i nie śpieszyć się z powrotem. Eden postarał się jeszcze o połączenie naszej armii z misją turecką i zaproponował generałowi Smutsowi spotkanie w Chartumie w celu przedyskutowania całej sytuacji, a szczególnie projektu ofensywy sudańskiej oraz moich skarg na „przeludnienie" w Kenii. Spotkanie to zostało zaplanowane na 28 października, która to data nabrała później historycznego znaczenia. Nie muszę chyba dodawać, że prośby o wszelkiego rodzaju sprzęt, łącznie z 10 tysiącami karabinów na wsparcie

190

OSAMOTNIENI

powstania w Abisynii, a nade wszystko o działa i broń przeciwpancerną, baterie przeciwlotnicze oraz o posiłki lotnictwa napływały coraz liczniej. Robiliśmy wszystko, aby sprostać tym potrzebom, co teraz odbywało się kosztem obrony kraju. Wszystkiego było za mało i to, co dało się jednemu, trzeba było odmówić lub zabrać drugiemu, który też był w niebezpieczeństwie. Pan Eden zaproponował, że przyleci z powrotem przez Lagos, natychmiast po konferencji w Chartumie, chcąc zdać jak najszybciej pełną relację ze swojej podróży. Wyniki tej inspekcji tak bardzo mnie podbudowały, że zacząłem poważnie myśleć o podjęciu ofensywy na Pustyni Zachodniej. W związku z tym wysłałem do Edena następującą depeszę: 26 października 1940 Zanim Pan wyjedzie, powinien Pan dogłębnie zbadać razem z generałami możliwość ofensywy wyprzedzającej. Nie mogę stąd sformułować żadnej opinii, ale jeśli nie ma innego wyjścia, nie byłoby rozsądną strategią czekać na koncentrację i rozmieszczenie przytłaczających sił. Uważam obecne plany odparcia ataku poprzez walkę defensywną i kontruderzenie jako bardzo dobre, ale co się stanie, jeśli nieprzyjaciel nie odważy się ruszyć, dopóki nie przybędą Niemcy z dużymi posiłkami? Proszę nie przysyłać żadnej odpowiedzi, ale dokładnie przeanalizować tę sprawę. Przedyskutujemy to po Pańskim powrocie. Proszę też dokładnie zbadać stan polowy armii bliskowschodniej, aby zapewnić najlepszy stosunek jednostek bojowych do rozbudowanej aprowizacji, biorąc jednocześnie pod uwagę wszelkie ekstremalne sytuacje w strefie Kanału oraz bezpieczeństwo wewnętrzne. Wszystkie bataliony brytyjskie powinny być mobilne i zdolne do udziału w walce. Obawiam się, że stosunek sił bojowych do zaopatrzenia jest gorszy na Bliskim Wschodzie niż gdziekolwiek indziej. Proszę nie zadowalać się szablonowymi odpowiedziami. Nawet oddziały zaopatrzenia armii i korpusy specjalne mogą pomóc w utrzymaniu porządku na miejscu i należy je tak zorganizować, aby w razie potrzeby można je było wykorzystać do walki. Nie tylko najlepsi, ale także drugo- i trzeciorzędni muszą odegrać swoją rolę. Tak oto opinie na temat głównej sprawy - zarówno w kraju j a k i na miejscu wydarzeń - były zgodne i szły harmonijnie w tym samym kierunku.

ROZDZIAŁ

STOSUNKI Z

VICHY

XXVI

I Z HISZPANIĄ

Jedność z Francją - Amerykańskie i kanadyjskie kontakty z Vichy Trudności generała de Gaulle'a - Moje przemóioienie radiowe do narodu francuskiego z 21 października - Jego długotrwałe skutki - Potrzeba obstawania przy sprawach istotnych - Flota tulońska - Interwencja prezydenta Rooseuelta - Niepokoje Admiralicji - Korespondencja z Prezydentem, listopad - Zdecydowana polityka w stosunku do pancerników francuskich - Depesza do generała de Gaullea Gwarancje Petaina dla Prezydenta - Wielka Brytania i Hiszpania Sir Samuel Hoare zostaje mianowany ambasadorem w Hiszpanii Polityka generała Franco - Obawa przed wrogością Hiszpanii - Zatoka Algeciras i tereny neutralne - Umiejętna dyplomacja rządu hiszpańskiego w stosunku do Hitlera - Taktyka opieszałości Franco - Misja Suńera - Wizyta Ribbentropa w Rzymie, 19 września - Zwiększające się żądania Hiszpanii - Hitler i Mussolini na przełęczy Brenner, 4 października - Hitler i Franco w Hendaye, 23 października - Hitler i Petain w Montoire, 24 października - Współdziałanie przeciwko Wielkiej Brytanii - Moje osobiste poglądy, 14 listopada - Petain zrywa z Lavalem - Rozczarowanie Hitlera Hiszpanią - Dwulicowość i niewdzięczność Franco wobec Hitlera i Mussoliniego - Moja depesza do Prezydenta.

P

omimo zawieszenia broni, Oranu, a także zerwania stosunków dyplomatycznych z Vichy nigdy nie pozbyłem się poczucia jedności z Francją. Ludzie, którzy nie doświadczyli ogromnego napięcia, jakie było udziałem wybitnych Francuzów, gdy ich kraj popadł w tak straszliwą ruinę, powinni bardzo ostrożnie ferować wyroki na poszczególne osoby. Są to sprawy bardzo skomplikowane, a wchodzenie w zawiłości polityki francuskiej wykracza poza ramy tej opowieści. Byłem pewien, że naród francuski zrobi wszystko na rzecz wspólnej

192

OSAMOTNIENI

sprawy. Kiedy powiedziano Francuzom, że jedynym ich zbawieniem jest słuchanie prześwietnego marszałka Petaina i że Anglia, która tak mało Francji pomogła, wkrótce się podda lub zostanie podbita, nie pozostawiono im zbyt wielkiego wyboru. Wierzyłem jednak, że chcą, abyśmy wygrali, i że nic ich tak nie ucieszy jak to, iż kontynuujemy walkę z takim zapałem. Naszym pierwszym obowiązkiem było lojalne popieranie generała de Gaulle'a w jego walecznym przedsięwzięciu. 7 sierpnia podpisałem z nim układ wojskowy określający zakres i sposób udzielania przez nas pomocy. Za pośrednictwem radia brytyjskiego jego przemówienie dotarło do Francji i do świata. Wyrok śmierci, jaki rząd Petaina wydał na de Gaulle'a, gloryfikował jego nazwisko. Robiliśmy wszystko, aby pomóc w rozwinięciu jego ruchu. Jednocześnie musieliśmy utrzymywać kontakty również z Vichy, co starałem się zawsze jak najlepiej wykorzystać. Toteż ucieszyłem się bardzo, gdy pod koniec roku Stany Zjednoczone wysłały do Vichy w charakterze ambasadora człowieka tak wpływowego i o takiej osobowości jak admirał Leahy, który pozostawał w bliskich stosunkach z Prezydentem. Niejednokrotnie zachęcałem pana Mackenziego, aby trzymał w Vichy swojego przedstawiciela, zręcznego i zasłużonego pana Dupuya. Inaczej nie mielibyśmy tam dostępu. 25 lipca wysłałem notatkę do ministra spraw zagranicznych, w której pisałem: „Chcę doprowadzić do pewnego rodzaju cichej zmowy w rządzie Vichy, tak aby niektórzy członkowie tego rządu zbiegli do Afryki Północnej, żeby uzyskać w ten sposób lepszą pozycję przetargową dla Francji. Chcąc ich do tego nakłonić, oprócz oczywistych argumentów, użyłbym zachęty w postaci pomocy żywnościowej i innej." W tym właśnie duchu przyjąłem w październiku pewnego pana o nazwisku Rougier, który przedstawił się jako człowiek działający na osobiste polecenie marszałka Petaina, nie dlatego żebyśmy - ja czy moi koledzy mieli jakiś specjalny szacunek dla marszałka, ale w tym celu, że żadna droga prowadząca do Francji nie powinna pozostać zamknięta. Naszą konsekwentną polityką było uświadomienie rządowi Yichy, że nigdy nie jest za późno, by wejść na dobrą

STOSUNKI Z VICHY I Z HISZPANIĄ

193

drogę. Cokolwiek miało miejsce w przeszłości, Francja zawsze była naszym towarzyszem niedoli i nic nie powinno stać na przeszkodzie, aby dzieliła z nami zwycięstwo. To nastawienie było dla de Gaulle'a trudne do przyjęcia, ponieważ zaryzykował wszystko, by utrzymać flagę francuską na maszcie, ale garstka jego zwolenników poza Francją nie mogła utworzyć skutecznego alternatywnego rządu francuskiego. Mimo to staraliśmy się zwiększyć jego wpływy, władzę i potęgę. On ze swej strony, co było zupełnie zrozumiałe, miał nam za złe wszelkie kontakty z Vichy i twierdził, że powinniśmy być lojalni wyłącznie w stosunku do niego. I chociaż był wygnańcem zależnym od naszej ochrony i żyjącym wśród nas, uważał, że dla utrzymania swej pozycji wśród narodu francuskiego musi zachować dumę i wyniosłą postawę wobec „perfidnego Albionu". Słowem - chcąc udowodnić Francuzom, iż nie jest brytyjską marionetką, musiał być szorstki w stosunku do nas. I rzeczywiście prowadził taką politykę. Kiedyś nawet tłumaczył mi zasady swego postępowania i w pełni zrozumiałem te nadzwyczajne trudności, jakie musiał pokonywać. Zawsze podziwiałem jego ogromną siłę.

21 października zwróciłem się przez radio do narodu francuskiego. Przygotowanie tej krótkiej odezwy kosztowało mnie wiele wysiłku, ponieważ musiała być ona wygłoszona po francusku. Nie podobało mi się pierwsze, dosłowne tłumaczenie, które otrzymałem. Nie oddawało ono ducha tego, co mogłem powiedzieć po angielsku, a cźułem po francusku. Lecz pan Duchesne ze sztabu Wolnej Francji w Londynie zrobił dużo lepszą wersję, którą kilka razy przećwiczyłem i wygłosiłem w podziemiach „Aneksu" pośród wybuchów spowodowanych nalotem. Francuzi! Od ponad trzydziestu lat, zarówno w okresie wojny jak i w czasie pokoju, szedłem z wami i wciąż idę tą samą drogą. Mówię dziś do was, w waszych ogniskach domowych, gdziekolwiek jesteście i jakikolwiek jest wasz los. Powtarzam modlitwę wybitą na złotym ludwiku: „Boże, chroń Francję". Tu w Anglii, pod ogniem boche'a, pa-

194

OSAMOTNIENI

miętamy o więzach łączących nas z Francją i z uporem i odwagą stajemy w obronie wszystkich tych krajów, w imieniu których razem z wami sięgnęliśmy po miecz. Gdy porządni ludzie wpadają w tarapaty napadnięci i pognębieni przez złych, muszą bardzo uważać, aby nawzajem nie wziąć się za łby. Wspólny wróg będzie zawsze dążył do tego, by nas skłócić i oczywiście, przy braku szczęścia, zdarzyć się może wiele rzeczy, które będą mu na rękę. Musimy sobie z tym radzić. Tutaj w Londynie - który, jak twierdzi Hitler, obrócony zostanie w popiół i który jego samoloty bombardują w tej chwili - nasi ludzie trzymają się dzielnie. Nasze siły powietrzne przeszły same siebie. Czekamy na długo zapowiadaną inwazję. Ryby też na to czekają. Dla nas, oczywiście, to dopiero początek. Teraz, w 1940 r., pomimo sporadycznych strat, panujemy - jak zawsze - na morzu. W przyszłym roku zapanujemy w powietrzu. Pamiętajcie, co to oznacza. Hitler przy pomocy swych czołgów i innej broni mechanicznej, jak również poprzez intrygi „piątej kolumny" zdołał chwilowo podbić większość wspaniałych nacji w Europie, a jego mały, nikczemny włoski wspólnik drepce u jego boku pełen nadziei na łup. Obaj chcą podzielić Francję i jej imperium, jak gdyby była sztuką drobiu: jednemu nóżkę, innemu skrzydełko lub może kawałek piersi. Nie tylko imperium francuskie zostanie pochłonięte przez tych dwóch wstrętnych facetów, ale także Alzacja i Lotaryngia ponownie znajdą się pod jarzmem niemieckim, a Nicea, Sabaudia i Korsyka - ta Korsyka Napoleona zostaną oderwane od Francji. Lecz herr Hitler nie myśli tylko o rabowaniu cudzych terytoriów i rzucaniu ich kęsów swemu małemu kompanowi. Musicie mi uwierzyć, że ten zły człowiek, to poronione monstrum nienawiści i klęski, jest zdecydowany - ni mniej ni więcej zlikwidować cały naród francuski i zniszczyć jego życie i przyszłość. Wszelkimi podstępnymi i barbarzyńskimi sposobami spiskuje i działa, aby zdławić na zawsze bijące źródło niepowtarzalnej i charakterystycznej kultury francuskiej, źródło natchnienia dla świata. Jeśli mu się na to pozwoli, cała Europa stanie się jedną zunifikowaną krainą niemiecką, wyzyskiwaną, rabowaną i terroryzowaną przez nazistowskich gangsterów. Proszę wybaczyć mi te słowa, ale mówię szczerze, ponieważ nie są to czasy, aby cokolwiek owijać w bawełnę. Francja będzie nie tylko przez Niemców podbita, ale zostanie całkowicie wymazana z mapy Europy. Armia, marynarka, siły powietrzne, religia, prawo, język, kultura, instytucje, literatura, historia, tradycja itd. - wszystko to zostanie zgniecione brutalną siłą zwycięskiej armii oraz precyzyjną, podłą przebiegłością bezwzględnej niemieckiej policji.

STOSUNKI Z VICHY I Z HISZPANIĄ

195

Francuzi - uzbrójcie ponownie swego ducha, zanim nie będzie za późno. Pamiętajcie, co powiedział Napoleon przed jedną ze swych bitew: „Ci sami Prusacy, którzy dziś się tak chełpią, nie wygrali z nami ani pod Jeną, gdzie walczyli trzech na jednego, ani pod Montmirail, gdzie było ich aż sześciu na jednego". Nigdy nie uwierzę, że duch Francji umarł. Nigdy nie uwierzę, że jej miejsce wśród najwspanialszych narodów świata zostało na zawsze utracone! Wszystkie te plany i zbrodnie Hitlera sprowadzą na niego i na jego wszystkich popleczników zemstę, którą wielu z nas zobaczy. Historia jeszcze nie jest skończona, ale to nie potrwa długo. Depczemy mu po piętach. Zarówno my, jak i nasi i wasi przyjaciele po drugiej stronie Atlantyku. On nie zdoła nas zniszczyć, z pewnością my zniszczymy jego i całą tę bandę łącznie z tym, co uczyniła. Miejcie więc nadzieję i wiarę, bo wszystko dobrze się skończy. A teraz o tym, czego my, Brytyjczycy, oczekujemy od was w obecnych ciężkich i przykrych czasach. Tocząc walkę o zwycięstwo, które będziecie z nami dzielić, zwracamy się do was, abyście, jeżeli nie możecie nam pomóc, przynajmniej nam nie przeszkadzali. Wkrótce będziecie mogli pomóc tej ręce, która za was walczy i powinniście to zrobić. A teraz wierzymy, że Francuzi, gdziekolwiek są, czują w swych sercach radość i dumę na widok naszych sukcesów w powietrzu czy na morzu, a niedługo - bo i to nadejdzie - na lądzie. Pamiętajcie, że nigdy się nie zatrzymamy, nigdy nie znużymy, nigdy nie poddamy i że cały nasz naród i nasze imperium oddały się sprawie oczyszczenia Europy od zarazy nazistowskiej i od mroków nowego średniowiecza. Nie wierzcie w to, co mówi kontrolowane przez Niemców radio, że my, Anglicy, chcemy przejąć wasze statki i wasze kolonie. Naszym celem jest wytłuc życie i ducha z Hitlera i hitleryzmu. Jedynie to - zawsze i do końca. Nie chcemy niczego od żadnego narodu, oprócz szacunku. Ci Francuzi, którzy są w dominiach francuskich i ci, którzy żyją w tak zwanej nie okupowanej Francji mogą od czasu do czasu zrobić coś pożyteczngo. Nie będę wchodził w szczegóły. Wróg podsłuchuje. Zwracam się teraz do tych, do których serca angielskie rwą się bez zastrzeżeń, ponieważ znajdują się oni pod ciężkim butem Huna, uciskani i szpiegowani - do Francuzów żyjących w rejonach okupowanych. Kiedy myślicie o przyszłości, pamiętajcie słowa wypowiedziane przez waszego wielkiego rodaka Gambettę, po roku 1870, na temat przyszłości Francji i tego, co miało nadejść: „Myślcie o tym bezustannie, ale nigdy o tym nie mówcie". Zatem dobranoc. Śpijcie, aby nabrać sił o poranku. Poranek nadejdzie. Jasny dla odważnych i wiernych, łagodny dla tych, którzy cierpieli za sprawę, rozsławiający mogiły bohaterów. Taki będzie świat.

196

OSAMOTNIENI

Vive la France! Niech żyją zwykli ludzie we wszystkich krajach, którzy walczą o sprawiedliwe, prawdziwe dziedzictwo i o pełne nadziei jutro! Nie ulega wątpliwości, że ta odezwa trafiła do serc milionów Francuzów, i po dziś dzień kobiety i mężczyźni z różnych środowisk francuskich przypominają mi o tym, traktując mnie bardzo serdecznie pomimo bezwzględności, jaką czasami musiałem w stosunku do nich okazać dla wpólnego ocalenia.

Był to czas, gdy trzeba było upierać się przy rzeczach istotnych. Nie mogliśmy zwolnić blokady Europy, a szczególnie Francji pozostającej pod panowaniem Hitlera. Chociaż od czasu do czasu, na życzenie Amerykanów, pozwalaliśmy kilku specjalnym statkom z pomocą medyczną docierać do nie okupowanej Francji, to nie wahaliśmy się przed rewidowaniem wszystkich innych statków wpływających lub wypływających z francuskich portów. Cokolwiek Vichy robiło dobrego czy złego, nie mogliśmy opuścić de Gaulle'a, czy zniechęcać wszystkich tych, którzy chcieli przyłączyć się do jego rosnących kolonialnych posiadłości. Nade wszystko nie mogliśmy pozwolić, aby jakakolwiek część francuskiej floty, unieruchomionej teraz w portach kolonialnych, powróciła do Francji. Były chwile, kiedy Admiralicja poważnie obawiała się wypowiedzenia wojny przez Francję, co przysporzyłoby nam jeszcze większych kłopotów. Ja jednak zawsze uważałem, że skoro już udowodniliśmy nasze zdecydowanie i zdolność walki do końca, to naród francuski nigdy nie dopuści do tego, aby rząd Vichy podjął taki niemoralny krok. W rzeczywistości Francuzi przejawiali teraz wiele entuzjazmu wobec naszych działań i poczucie braterstwa z Brytanią, a ich nadzieje rosły w miarę upływu miesięcy. Musiał pogodzić się z tym nawet pan Laval, kiedy został wkrótce ministrem spraw zagranicznych w rządzie marszałka Petaina. U schyłku jesieni zacząłem się niepokoić, czy dwa duże pancerniki francuskie nie będą próbowały przedostać się z powrotem do Tulonu, gdzie mogłyby być poddane remontowi. Wy-

STOSUNKI Z VICHY I Z HISZPANIĄ

197

słannik prezydenta Roosevelta, admirał Leahy, nawiązał bliskie stosunki z marszałkiem Petainem. Wobec tego zwróciłem się do Prezydenta, i nie na próżno. Były człowiek marynarki do prezydenta Roosevełta 20 października 1940 Z różnych źródeł słyszymy pogłoski, że rząd Vichy przygotowuje swoje okręty i oddziały kolonialne do pomocy Niemcom przeciwko nam. Osobiście w te pogłoski nie wierzę, ale gdyby rzeczywiście flota francuska w Tulonie została przekazana Niemcom, byłby to dla nas bardzo ciężki cios. Na wszelki wypadek dobrze by było, gdyby Pan, Panie Prezydencie, oświadczył wyraźnie i stanowczo ambasadorowi francuskiemu, że Stany Zjednoczone potraktują taką zdradę zasad demokracji i wolności z wielką dezaprobatą. Takie ostrzeżenie powinno być przyjęte w Vichy z właściwą powagą. Wie Pan już, jak ciężkie straty ponieśliśmy w naszych ostatnich dwóch konwojach na północno-zachodnim szlaku Atlantyku.* Spowodowane to było niedostateczną liczbą niszczycieli w tym okresie, o czym Panu wspominałem. Dzięki Bogu nadchodzi już te wasze 50 niszczycieli, a niektóre z nich wkrótce wejdą do akcji. Pod koniec roku powinniśmy być w dużo lepszej kondycji, jako że są już na ukończeniu nasze jednostki do walki z U-bootami. Teraz jednak przechodzimy okres krytyczny i pełen niepokojów, ponieważ duża ilość małych jednostek musi strzec wąskich przejść żeglownych przed inwazją, a jednocześnie wiele wysiłku kosztują nas operacje na Morzu Śródziemnym, nie wspominając już o konwojach, na które przeznaczamy tak wiele energii. Efektem tego było bardzo ostre, osobiste posłanie prezydenta Roosevelta do rządu Petaina na temat floty tulońskiej. „Fakt pisał prezydent - że jakiś rząd jest jeńcem wojennym innego mocarstwa, nie tłumaczy takiego jeńca ze służenia swemu zdobywcy w działaniach przeciw swemu poprzedniemu sprzymierzeńcowi". Przypominał marszałkowi o jego uroczystych zapewnieniach, że flota francuska nigdy nie zostanie poddana. * Od 17 do 19 października (włącznie) 33 jednostki, w tym 22 brytyjskie, zostały zatopione przez U-booty na Przejściu Północno-Zachodnim. W tej liczbie jest 20 jednostek z jednego konwoju (przyp. oryg.).

198

OSAMOTNIENI

Stwierdził również, że gdyby rząd francuski próbował pozwolić Niemcom użyć floty francuskiej do wrogich operacji przeciw flocie brytyjskiej, taka akcja zostałaby uznana za umyślne podważenie zaufania w stosunkach z rządem Stanów Zjednoczonych. Jakiekolwiek porozumienie o takim charakterze definitywnie zniszczyłoby tradycyjne więzy przyjaźni między narodem francuskim i amerykańskim. Wywołałoby to falę oburzenia w Ameryce wobec Francji i na zawsze skończyłaby się amerykańska pomoc dla narodu francuskiego. Gdyby Francja przyjęła taką politykę, Stany Zjednoczone nie dołożą żadnych starań, aby mogła ona zatrzymać swoje zamorskie posiadłości. Były człowiek marynarki do prezydenta Roosevelta 26 października 1940 Pańska depesza ze znakomitym tekstem ostrzeżenia dla Francji minęła się z moją depeszą do Pana na temat proponowanego posłania do Petaina. Jestem nadzwyczaj wdzięczny za to, co Pan już zrobił, ale wszystko jeszcze wisi na włosku. Foreign Office donosi mi, że przekazano Panu nasze ostatnie informacje o warunkach niemieckich, którym Petain podobno się przeciwstawia. W tym wypadku poddanie francuskich baz morskich czy lotniczych na wschodnich wybrzeżach Afryki byłoby tak samo szkodliwe jak poddanie floty. Szczególnie chodzi tu o bazy atlantyckie, które w odpowiednim czasie byłyby zagrożeniem dla was, a wielkim ambarasem dla nas. Mam wobec tego nadzieję, że wyjaśni Pan Francuzom, iż słowa na temat okrętów odnoszą się również do baz. Pomimo zagrożenia inwazją i ataków powietrznych w ciągu ostatnich 5 miesięcy udało nam się utrzymać stały dopływ posiłków (drogą wokół Przylądka) na Bliski Wschód, wysyłając tam również nowoczesne samoloty oraz większe jednostki floty. Nie sądzę, aby zagrożenie inwazją już minęło, lecz w tej chwili zwiększamy nasze wschodnie przerzuty. Na obu teatrach działań wojennych sytuacja jest bardzo napięta i wszelkie dary przyjmiemy z wdzięcznością. W tym czasie Admiralicję tak bardzo niepokoił fakt zerwania z Vichy, że skłonna była nie dostrzegać szkód, jakie mogło spowodować pozwolenie dwóm francuskim pancernikom na powrót do Tulonu. W tej sprawie wydałem następujące polecenia:

STOSUNKI Z VICHY I Z HISZPANIĄ

199

Premier do pierwszego lorda i pierwszego lorda morskiego (z pociągu) 2 listopada 1940 Po zdradzie Francji uważaliśmy za bardzo istotne, aby Jean Bart i Richelieu nie wpadły w ręce wroga lub też nie dotarły do portów, gdzie mogłyby być naprawione czy ukończone. Z tego też powodu zaatakowaliście Richelieu stwierdzając, że został poważnie uszkodzony, natomiast Jean Bart jest w stanie nieukończonym. Żaden z tych okrętów nie może być wyposażony do akcji w portach afrykańskich na Atlantyku, gdzie się teraz znajduje. Naszą zdecydowaną polityką jest niedopuszczenie do tego, aby wymienione okręty dostały się w niepowołane ręce. Bardzo zdziwił mnie zatem fakt, iż pierwszy lord morski ma odmienne zdanie na ten temat i uważa, że można bez większych obaw zgodzić się na powrót Jeana Barta do Tulonu. Tulon był zawsze przez nas uważany za port znajdujący się pod kontrolą wroga. Z tego też powodu podejmowaliśmy niesłychane wysiłki, niestety, bez powodzenia, aby przeszkodzić powrotowi Strasbourga do Tulonu. Nie mogę pogodzić tego działania z ewidentną gotowością pozwolenia na przybycie tam Jeana Barta. Admiralicja odpowiada za to, aby żaden z tych dwóch okrętów nie powrócił do francuskich portów na Atlantyku, jak również na Morzu Śródziemnym, gdzie - jak w Tulonie - mógłby być naprawiony lub ukończony i w każdej chwili oddany Niemcom lub przez nich przechwycony. Premier do ministra spraw zagranicznych (z pociągu) 2 listopada 1940 Nie wiem, na ile groźne są pogłoski dotyczące sprowadzenia Jeana Barta. Poinformowałem Admiralicję, iż jest odpowiedzialna za to, aby nie wpłynął on na Morze Śródziemne. Wydaje się więc bardzo ważne, aby wyraźnie ostrzegł Pan Vichy, że okręt ten zostanie zatrzymany i - jeżeli to będzie konieczne - zatopiony, gdyby próbował przedostać się czy to do kontrolowanego przez Niemców portu na Atlantyku, czy też do jakiegoś portu na Morzu Śródziemnym, który w każdej chwili może wpaść w ręce niemieckie. Moje prywatne biuro w Londynie wyśle Panu kopię notatki, jaką wystosowałem do pierwszego lorda i pierwszego lorda morskiego. Byty człowiek marynarki do prezydenta Roosevelta 10 listopada 1940 1. Bardzo niepokoimy się meldunkami o tym, jakoby rząd francuski miał zamiar sprowadzić Jeana Barta i Richelieu na Morze Śródziem-

200

OSAMOTNIENI

ne w celu dokonania prac wykończeniowych i remontowych. Nie można bagatelizować niebezpieczeństwa, jakie nam grozi w tej sytuacji i dopuścić, aby okręty te dostały się pod kontrolę niemiecką. 2. Kilka dni temu przekazaliśmy rządowi francuskiemu przez ambasadora w Madrycie takie mniej więcej ostrzeżenie: Przechwycenie floty francuskiej byłoby dla Niemców i Włochów bardzo kuszące. Toteż wątpimy, nie podważając przy tym dobrych intencji rządu francuskiego, w fizyczną możliwość dotrzymania gwarancji, iż nie pozwoli, by flota wpadła w ręce wroga. Szczególnie chcemy uniknąć jakiegokolwiek zderzenia sił marynarki francuskiej i brytyjskiej i wobec tego mamy nadzieję, że nawet gdyby rząd francuski nosił się z zamiarem przemieszczenia tych okrętów, to teraz się od tego powstrzyma. 3. Tak jak powiedzieliśmy rządowi francuskiemu, nie kwestionujemy tego, że gwarancje zostały dane w dobrej wierze, ale nawet jeśli je przyjmiemy, to nie możemy być pewni, czy rząd francuski będzie w stanie ich dotrzymać, gdy okręty znajdą się w portach francuskich będących we władaniu lub w zasięgu wroga. Muszę przyznać, że pragnienie rządu francuskiego, aby sprowadzić te jednostki - jeżeli jest prawdziwe - daje powody do podejrzeń. 4. Byłoby wskazane, żeby Pan jeszcze raz ostrzegł Vichy, bo jeżeli sprawy potoczą się źle, może się to okazać nadzwyczaj niebezpieczne dla nas obu.

Byłem w stałym kontakcie z generałem de Gaulle'em. Premier do generała de Gaulle'a (Libreville) 10 listopada 1940 Odczuwam ogromną potrzebę skontaktowania się z Panem. Od czasu Pańskiego wyjazdu sytuacja między Francją a Brytanią uległa poważnej zmianie. Nastroje we Francji poprawiły się na naszą korzyść. Widzą sami, że nie można nas podbić i że wojna będzie trwała nadal. Rząd Vichy jest szalenie zaniepokojony bardzo silnymi naciskami Stanów Zjednoczonych. Z drugiej zaś strony Laval i mściwy Darlan usiłują przeforsować wypowiedzenie nam wojny i ochoczo prowokują drobne incydenty na morzu. Duże nadzieje pokładamy w Weygandzie w Afryce i uważamy, że nie należy lekceważyć korzyści, jakie by wynikły, gdybyśmy mieli go po naszej stronie. Usiłujemy wypracować jakiś modus vivendi z Vichy, który zminimalizowałby ryzyko incydentów i pozwolił na rozwinięcie się we Francji sił nam sprzyjających. Powiedzieliśmy im jasno, że jeżeli zbombardują Gibraltar,

STOSUNKI Z VICHY I Z HISZPANIĄ

201

czy podejmą inne agresywne działania, to my zbombardujemy Vichy i będziemy ścigać rząd Vichy wszędzie, gdziekolwiek by się nie udał. Do tej pory nie ma żadnej odpowiedzi. Rozumie Pan teraz, jak ważna jest Pańska tutaj obecność. Mam więc nadzieję, że uporządkuje Pan sprawy w Libreville i przyjedzie do nas jak najszybciej. Proszę dać mi znać, jakie są Pańskie płany. 13 listopada Prezydent odpowiedział na moją depeszę dotyczącą możliwego przemieszczenia Jeana Barta i Richelieu na Morze Śródziemne w celu dokonania niezbędnych prac wykończeniowo-remontowych. Natychmiast polecił amerykańskiemu charge d'affaires w Vichy, aby uzyskał potwierdzenie lub zaprzeczenie tych pogłosek i oświadczył Francuzom, że pozostawienie wymienionych okrętów tam, gdzie mogą być narażone na kontrolę czy konfiskatę i użyte do celów kolidujących z interesami Stanów Zjednoczonych, jest sprawą najwyższej wagi, i że taki krok ze strony Francji wpłynąłby niekorzystnie na stosunki francusko-amerykańskie. Zaproponował odkupienie tych okrętów od rządu francuskiego, jeśli zgodzi się je sprzedać. Prezydent poinformował mnie również, iż Petain powtórzył amerykańskiemu charge d'affaires swoje uroczyste zapewnienie, że flota francuska, łącznie z tymi dwoma pancernikami, nigdy nie dostanie się w ręce niemieckie. Marszałek stwierdził, iż dał takie gwarancje rządowi Stanów Zjednoczonych, rządowi brytyjskiemu i nawet mnie osobiście. „Jeszcze raz powtarzam powiedział - że okręty te mają służyć do obrony własności i terytoriów Francji. Nigdy nie będą wykorzystane przeciwko Anglii, chyba że zostaniemy przez nią zaatakowani. Nawet gdybym chciał, nie mogę sprzedać okrętów. Warunki zawieszenia broni czynią to niemożliwym, a jeśli nawet byłaby taka możliwość, to Niemcy i tak nigdy by się na tę transakcję nie zgodzili. Francja znajduje się pod niemieckim butem i jest bezsilna. Chętnie bym je sprzedał, gdybym mógł, pod warunkiem, że wróciłyby do nas po wojnie i w ten sposób zostałyby uratowane dla Francji. Powtarzam zatem raz jeszcze, iż w obecnej sytuacji nie mam ani prawa, ani możliwości sprzedania ich". Marszałek Petain złożył to oświadczenie z najwyższą powagą, ale nie wy-

202

OSAMOTNIENI

kazał przy tym ani zdziwienia, ani niezadowolenia z tej propozycji. Na polecenie prezydenta Roosevelta charge d'affaires przekazał jeszcze marszałkowi Petainowi, że oferta amerykańska pozostaje nadal otwarta - zarówno odnośnie tych okrętów, jak i innych jednostek francuskiej marynarki. 23 listopada Prezydent przesłał mi dalsze zapewnienia. Petain oświadczył kategorycznie, że zatrzyma te okręty tam, gdzie są, czyli w Dakarze i w Casablance, i że w razie zmiany planów, da uprzednio znać Prezydentowi.

Nawet ważniejsze niż nastawienie Vichy było dla nas nastawienie Hiszpanii, którą łączyły z rządem Vichy tak bliskie stosunki. Hiszpania miała dużo do zaoferowania, a jeszcze więcej do zdobycia. W czasie krwawej wojny domowej w Hiszpanii byliśmy neutralni. Generał Franco nie był nam nic winien, ale dużo zawdzięczał państwom Osi. Hitler i Mussolini pośpieszyli mu z pomocą. Franco nie lubił Hitlera i bał się go. Natomiast lubił i nie bał się Mussoliniego. Na początku drugiej wojny światowej Hiszpania zadeklarowała się jako państwo neutralne i ściśle tego przestrzegała. Między naszymi krajami funkcjonował tak bardzo potrzebny i owocny handel, a ruda żelaza z portów biskajskich była ogromnie ważnym surowcem dla naszych zbrojeń. Lecz teraz, w maju, wstępna faza wojny skończyła się. Nazistowskie Niemcy udowodniły swoją potęgę. Front francuski został przełamany. Północne armie sprzymierzonych znalazły się w niebezpieczeństwie. Właśnie w tym momencie z zadowoleniem zaoferowałem mojemu byłemu współpracownikowi sir Samuelowi Hoare'owi, pozbawionemu funkcji z powodu zmian ministerialnych, nową dziedzinę odpowiedzialności, do której pasował zarówno pod względem temperamentu jak i zdolności. 17 maja został on mianowany ambasadorem w Hiszpanii, gdzie działał przez najbliższe 5 lat, i jestem pewien, że nikt lepiej od niego nie pełniłby tej męczącej, delikatnej i bardzo ważnej misji. Tak więc byliśmy bardzo dobrze reprezentowani w Madrycie nie tylko przez ambasadora

STOSUNKI Z VICHY I Z HISZPANIĄ

203

i radcę ambasady pana Arthura Yenckena*, ale również przez attache morskiego, kapitana Hillgartha, który odszedł był ze służby i zamieszkiwał na Majorce, lecz teraz powrócił, wyposażony w doskonałą wiedzę o Hiszpanii i jej sprawach. Polityka generała Franco była przez całą wojnę absolutnie egoistyczna i wyrachowana. Miał na uwadze jedynie Hiszpanię i jej interesy. Nigdy nie przyszła mu do głowy wdzięczność dla Hitlera i Mussoliniego za ich pomoc. Ani też, z drugiej strony, nie miał pretensji do Anglii za wrogość jej partii lewicowych. Ten ograniczony, małostkowy tyran myślał jedynie o tym, aby swój wykrwawiony naród trzymać z dala od następnej wojny. Jego rodacy mieli dość walki, milion ludzi zginęło z rąk swoich braci. Ciężkie czasy nastały dla Hiszpanii, ten kamienisty półwysep opanowała nędza i drożyzna. „Nigdy więcej wojny dla Hiszpanii i nigdy więcej wojny dla Franco!" - takie były powszechne odczucia w tym kraju, poprzez które hiszpański dyktator obserwował i oceniał straszne wydarzenia wstrząsające światem. Rząd Jego Królewskiej Mości był całkowicie zadowolony z zachowawczej postawy Hiszpanii. Chcieliśmy, by pozostała ona neutralna, chcieliśmy z nią handlować, chcieliśmy, aby jej porty były niedostępne dla niemieckich i włoskich okrętów podwodnych. Był nam na rękę spokój w Gibraltarze i możliwości zakotwiczenia naszych statków w Algeciras oraz korzystania z tego terenu dla naszej stale rozrastającej się bazy lotniczej. Od tych udogodnień w dużej mierze zależał nasz dostęp do Morza Śródziemnego. Nic łatwiejszego dla Hiszpanii jak wznieść lub pozwolić na wzniesienie Odpowiedniej ilości dział na wzgórzach za Algeciras. Miała prawo to zrobić, a kiedy zostałyby już zainstalowane, w każdej chwili można by z nich było zrobić użytek, a nasze bazy morskie i lotnicze stałyby się bezużyteczne. Skała mogłaby jeszcze raz wytrzymać długie oblężenie, ale byłaby to tylko skała. Hiszpania trzymała klucz do wszystkich * Pan Yencken zginął w katastrofie lotniczej w 1944 r. (przyp. oryg.).

204

OSAMOTNIENI

brytyjskich przedsięwzięć na Morzu Śródziemnym i nigdy, nawet w najczarniejszych chwilach, nie zatrzasnęła przed nami drzwi. Niebezpieczeństwo było tak wielkie, że prawie przez dwa lata trzymaliśmy w pogotowiu siły ekspedycyjne w liczbie 5 tysięcy ludzi i okręty gotowe przejąć Wyspy Kanaryjskie, dzięki czemu moglibyśmy utrzymać kontrolę z powietrza i z morza nad U-bootami oraz stałą łączność z Australią i Azją, gdyby kiedykolwiek Hiszpania odmówiła nam dostępu do portu w Gibraltarze. Był jeszcze jeden bardzo prosty sposób, w jaki rząd Franco mógł nam zadać zabójczy cios. Otóż mógł on wyrazić zgodę, by wojska Hitlera przeszły przez Półwysep Iberyjski, zdobyły i zajęły Gibraltar, a tymczasem on sam mógł zająć Maroko i francuską Afrykę Północną. Taka możliwość budziła wielki niepokój po upadku Francji, kiedy to 27 czerwca 1940 r. Niemcy dotarli do granicy hiszpańskiej i zaproponowali urządzenie braterskich, uroczystych parad w San Sebastian i w miastach po drugiej stronie Pirenejów. Niektóre oddziały niemieckie faktycznie weszły do Hiszpanii. Jednakże - jak pisał książę Wellington w kwietniu 1820 roku - „Nie ma drugiego takiego kraju w Europie, w którego sprawy obcy mogą ingerować z tak małą korzyścią, jak w sprawy Hiszpanii. Nie ma takiego drugiego kraju, gdzie obcy są tak nie lubiani, a nawet darzeni pogardą, i którego maniery i zwyczaje są tak mało podobne do tych w innych krajach Europy." Teraz, w 121 lat po tych słowach, Hiszpanie okaleczeni ranami, jakie sami sobie zadali w wojnie domowej, byli jeszcze mniej skłonni udzielać się „towarzysko". Nie życzyli sobie, aby obce armie maszerowały przez ich ziemie. I jeżeli nawet w swej ideologii byli nazistami i faszystami, to w praktyce ten przygnębiony naród wolał raczej wynająć obcym pokój, niż przebywać w ich towarzystwie. Franco w pełni podzielał te odczucia i w bardzo chytry sposób udało mu się spełnić życzenia swych rodaków. Należało podziwiać jego przebiegłość, szczególnie że była nam ona pomocną.

STOSUNKI Z VICHY I Z HISZPANIĄ

205

Rząd hiszpański, tak jak wszyscy, był zaskoczony upadkiem Francji i spodziewanym załamaniem się Brytanii. Wielu ludzi na całym świecie pogodziło się z myślą o „nowym porządku" w Europie, o „Herrenvolku" i podobnych sprawach. Wobec tego w czerwcu Franco dał do zrozumienia, że jest gotów przyłączyć się do zwycięzców i wziąć udział w podziale łupów. Częściowo z powodu apetytu, a częściowo też z rozwagi postawił sprawę jasno, oświadczając, iż Hiszpania ma duże żądania. Lecz w tym właśnie momencie Hitler nie odczuwał potrzeby posiadania sprzymierzeńców. Spodziewał się - tak jak i Franco - że za parę tygodni czy nawet za kilka dni działania wojenne w ogóle ustaną, a Anglia zwróci się do Niemiec o określenie warunków zawarcia pokoju. Dlatego też nie wykazywał zainteresowania gestami aktywnej solidarności wychodzącymi z Madrytu. Jednakże w sierpniu sytuacja uległa zmianie. Było już pewnym, że Brytania będzie nadal walczyć i że wojna prawdopodobnie potrwa długo. Od momentu pogardliwego odrzucenia przez nas jego „oferty pokojowej" z 19 lipca, Hitler zaczął szukać sprzymierzeńców. I do kogóż to miał się zwrócić, jak nie do dyktatora, który niedawno zaproponował przyłączenie się do niego. Lecz teraz Franco miał już inny pogląd na sprawę, wynikający z tych samych przyczyn. 8 sierpnia ambasador niemiecki w Madrycie poinformował Berlin, że Caudillo nie zmienił co prawda kursu swej polityki, ale stawia pewne żądania. Po pierwsze, chce uzyskać zapewnienie, że Gibraltar, Maroko Francuskie i część Algierii (łąpznie z Oranem) przypadnie Hiszpanii wraz z pewnym poszerzeniem terytoriów w hiszpańskich koloniach afrykańskich. Byłaby również konieczna odpowiednia pomoc wojskowa i ekonomiczna, ponieważ Hiszpania posiada zapas zboża zaledwie na 8 miesięcy. Wreszcie Franco uważa, że interwencja hiszpańska nie powinna nastąpić, dopóki Niemcy nie wylądują w Anglii, „tak, aby zapobiec zbyt wczesnemu wejściu Hiszpanii do wojny, a co za tym idzie, nie dopuścić do sytuacji, która byłaby nie do zniesienia dla narodu hiszpańskiego i w pewnych warunkach szalenie niebezpieczna dla regime." Jednocześnie napisał do Mussoliniego, powtarzając

206

OSAMOTNIENI

swoje żądania i prosząc go o poparcie. Mussolini odpowiedział 25 sierpnia, starając się przekonać Caudillo, „aby nie odcinał się od historii Europy". Hitler był zakłopotany rozmiarem żądań Hiszpanii, zwłaszcza że niektóre z nich skomplikowałyby ponownie jego stosunki z Vichy. Zabranie Oranu Francji z pewnością doprowadziłoby do ustanowienia wrogiego rządu francuskiego w Afryce Północnej. Starał się więc dokładnie wyważyć tę sprawę. Tymczasem dni upływały. We wrześniu wydawało się, że Wielka Brytania trzyma się mocno wobec niemieckiej ofensywy powietrznej. Transfer 50 amerykańskich niszczycieli zrobił w Europie kolosalne wrażenie i w Hiszpanii zapanowało przekonanie, że Stany Zjednoczone zbliżają się do wojny. Wobec tego Franco i jego Hiszpanie zaczęli zwiększać i konkretyzować żądania, dając przy tym jasno do zrozumienia, że muszą być one uzgodnione awansem. Należało również dostarczyć im sprzęt, szczególnie pewną liczbę 15-calowych haubic dla hiszpańskich baterii rozmieszczonych naprzeciwko Gibraltaru. Tymczasem zaś odpłacali Niemcom drobną monetą - wszystkie hiszpańskie gazety nie ukrywały anglofobii, a agentom niemieckim pozwolono panoszyć się w Madrycie. Jako że hiszpański minister spraw zagranicznych w Berlinie, Beigbeder, podejrzewany był o brak entuzjazmu dla Niemiec, w celu wygładzenia stosunków i podtrzymania braterstwa do Berlina wydelegowany został specjalny wysłannik, Serrano Suner, szef Falangi. Hitler wygłosił do niego długą mowę, zatrzymując się dłużej na uprzedzeniach hiszpańskich wobec Stanów Zjednoczonych. Wojna ta, argumentował, może z powodzeniem zamienić się w wojnę kontynentów - Ameryka przeciw Europie. W związku z czym należy zabezpieczyć wyspy u wybrzeży Afryki Zachodniej. Nieco później tego samego dnia Ribbentrop zażądał od Hiszpanii baz wojskowych dla Niemiec na Wyspach Kanaryjskich. Suner, proniemiecki falangista, odmówił nawet dyskusji na ten temat, podkreślał natomiast potrzeby Hiszpanii w zakresie nowoczesnej broni oraz żywności i benzyny i żądał uznania jej roszczeń terytorialnych kosztem Francji. Wszystko

STOSUNKI Z VICHY I Z HISZPANIĄ

207

to było konieczne, aby mogła ona zrealizować swój zamiar przystąpienia do wojny. 19 września Ribbentrop udał się do Rzymu, gdzie miał złożyć relację Duce. W trakcie rozmowy z Mussolinim stwierdził, iż Hitler uważa, że zachowanie Brytanii „podyktowane jest desperacją, jak również absolutnym niezrozumieniem realiów oraz nadzieją na interwencję Rosji i Ameryki". Mussolini zauważył, że „praktycznie Stany Zjednoczone są po stronie Anglii", czego dowodem była sprzedaż 50 niszczycieli. Zaproponował sojusz z Japonią, „aby sparaliżować działania amerykańskie". „Chociaż w sensie ilościowym - jak stwierdził - marynarkę amerykańską można uznać za potężną, niemniej jednak traktować ją należy jako organizację równie dyletancką, jak armia brytyjska. [...] Pozostaje - ciągnął dalej Duce - problem Jugosławii i Grecji. Włochy mają pół miliona ludzi na granicy jugosłowiańskiej i 200 tysięcy na greckiej. Grecy są dla Włochów tym, czym była Norwegia dla Niemiec przed kwietniową akcją. Grecję należy zlikwidować, bo gdy nasze siły wejdą do Egiptu, flota angielska będzie musiała wycofać się z Aleksandrii i szukać schronienia w portach greckich. [...]" W tym miejscu obaj zgodzili się, że zasadniczym celem jest pokonanie Anglii. Pozostawało jedynie pytanie: Jak? „Albo wojna skończy się przed wiosną - mówił Mussolini - albo przedłuży się do następnego roku". Ta druga możliwość wydawała mu się teraz bardziej prawdopodobną, toteż uważał, że kartą hiszpańską należy zagrać jak najskuteczniej. Ribbentrop przyznał, że wypowiedzenie wojny przez Hiszpanię - po zawarciu sojuszu z Japonią - byłoby nowym i groźnym ciosem dla Anglii. Lecz Suner nie ustalił żadnej daty.

Podczas gdy Hiszpanie przejawiali coraz mniejszy entuzjazm, bardziej zaborczy Hitler zaczął odczuwać wzrastające pragnienie ich pomocy. Już 15 sierpnia generał Jodl zauważył, że poza inwazją istnieją jeszcze inne sposoby, za pomocą których można pokonać Anglię, a mianowicie: kontynuowanie wojny powietrznej, zintensyfikowanie wojny podwodnej

210

OSAMOTNIENI

i przejęcie Egiptu oraz Gibraltaru. Ale warunki hiszpańskie były zbyt wygórowane, a poza tym pod koniec września absorbowały go już inne sprawy. 27 września podpisano w Berlinie trójstronny pakt między Niemcami, Włochami i Japonią. Otwarło to szersze pole działania.

Führer zde wpływy. 4 października spotkał się z Mussolinim na przełęczy Brenner. Mówił o wygórowanych żądaniach i opieszałości działań rządu hiszpańskiego. Obawiał się, że jeżeli spełnione zostaną warunki postawione przez Hiszpanię, wywoła to natychmiast dwa następstwa: angielską okupację baz hiszpańskich na Wyspach Kanaryjskich oraz przystąpienie imperium francuskiego w Afryce Północnej do ruchu de Gaulle'a. To zmusi państwa Osi do poważnego rozszerzenia sfery działania. Lecz jednocześnie nie wykluczał możliwości przyłączenia się francuskich sił zbrojnych do europejskiej kampanii przeciwko Wielkiej Brytanii. Mussolini natomiast rozwodził się na temat swych planów podbicia Egiptu. Hitler zaproponował mu specjalne jednostki do tego ataku, ale Duce stwierdził, że ich nie potrzebuje, przynajmniej w fazie początkowej. Odnośnie kwestii rosyjskiej Hitler zauważył: „Należy zdać sobie sprawę, że moja nieufność w stosunku do Stalina jest równa jego nieufności do mnie". W każdym razie Mołotow miał wkrótce przyjechać do Berlina i zadaniem Führera było skierowanie rosyjskiej aktywności na Indie. 23 października Hitler udał się aż na granicę francusko-hiszpańską do Hendaye, aby spotkać się z hiszpańskim dyktatorem. Lecz Hiszpanie, zamiast być mile połaskotani jego łaskawością, zażądali - według tego, co Hitler relacjonował potem Mussoliniemu - „rzeczy absolutnie nieproporcjonalnych do ich siły". Hiszpania domagała się wyprostowania granicy pirenejskiej, cesji francuskiej Katalonii (terytorium francuskiego, kiedyś historycznie związanego z Hiszpanią, ale faktycznie leżącego na północ od Pirenejów), Algierii od Oranu do Cape Blanco i prawie całego Maroka. Rozmowa, prowadzona za pośrednie-

STOSUNKI Z VICHY I Z HISZPANIĄ

211

twem tłumaczy, trwała 9 godzin. Jej wynikiem był mętny protokół oraz umówienie się na rozmowy wojskowe. „Wolałbym dać sobie wyrwać trzy lub cztery zęby, niż jeszcze raz przez to przejść" powiedział potem Hitler Mussoliniemu we Florencji* W drodze powrotnej z Hendaye Führer wezwał marszałka Petaina na spotkanie w Montoire, w pobliżu Tours. Rozmowa ta przygotowana została przez Lavala, który dwa dni wcześniej spotkał się Ribbentropem oraz - co go zaskoczyło - z Hitlerem, w tym właśnie miejscu. Hitler i Laval mieli nadzieję przeciągnąć Francję na stronę Niemiec w celu pokonania Wielkiej Brytanii. Marszałek i większość ludzi z jego kręgu byli początkowo zaszokowani tą propozycją. Ale Laval przedstawił to spotkanie w możliwe najjaśniejszym świetle. Kiedy zapytano go, czy to sam Hitler wpadł na ten pomysł, czy też został mu on przez kogoś podsunięty, Lavał odpowiedział: „Za kogo pan go ma? Czy uważa pan, że Hitler potrzebuje niańki? Ten człowiek ma swoje własne pomysły. Po prostu chce widzieć się z marszałkiem, a poza tym ma dla niego wiele szacunku. Ta rozmowa dwóch mężów stanu będzie historycznym wydarzeniem. W każdym razie to zupełnie coś nowego, coś innego niż lunch w Cheąuers."** W efekcie Petain przekonał się do tego planu. Doszedł do wniosku, że jego osobisty prestiż wpłynie na Hitlera, i że warto dać mu do zrozumienia, iż Francja nie będzie niechętna „kolaboracji". Spokojny o Zachód Hitler może skierować myśli i armię na Wschód. Spotkanie odbyło się 24 października po południu w pociągu pancernym Hitlera, w pobliżu tunelu. „Jestem szczęśliwy - powiedział Führer - że mogę uścisnąć dłoń Francuzowi, który nie ponosi winy za tę wojnę." W rezultacie nic poza niegodziwymi uprzejmościami z tego spotkania nie wynikło. Marszałek wyraził ubolewanie, że mię* Ciano, Diplomatic Papers, s. 402 (przyp. oryg.). ** Du Moulin de Labarthete, Le Temps des Illusions, s. 43-4 (przyp. oryg.).

212

OSAMOTNIENI

dzy Francją a Niemcami nie zostały nawiązane przed wojną bliższe więzy. Może nie było jeszcze za późno. Hitler zauważył, że to Francja sprowokowała wojnę i została pokonana. Ale jego celem teraz jest zmiażdżenie Anglii. Zanim Stany Zjednoczone zdołają jej skutecznie pomóc, Wielka Brytania zostanie zajęta albo zredukowana do kupy gruzu. Jego pragnieniem jest jak najszybsze zakończenie wojny, albowiem nie ma mniej dochodowego interesu. Cała Europa będzie musiała ponieść koszty, wobec tego leży to w jej interesie. Po tych słowach zadał Petainowi pytanie, w jakim stopniu Francja jest gotowa pomóc. Petain zgodził się z zasadami współpracy, ale twierdził, że nie jest w stanie określić jej granic. Sporządzono protokół, według którego „Führer w zgodzie z Duce uczyni wszystko, aby Francja zajęła w Nowej Europie należne jej miejsce". Zarówno w interesie Osi, jak i Francji leży jak najszybsze pokonanie Anglii. W konsekwencji rząd francuski poprze, w granicach swoich możliwości, działania państw Osi w celach obronnych. Kwestie szczegółowe zostaną ustalone przez komisję zawieszenia broni w porozumieniu z delegacją francuską. Państwa Osi zgadzają się co do tego, by po zawarciu pokoju z Anglią, Francja zachowała swe kolonialne posiadłości w Afryce „w zasadzie równe temu, co posiada w tej chwili". Jak wynika z niemieckich dokumentów, Hitler był rozczarowany. Laval nawet błagał go, aby nie naciskał na Francję o wystąpienie przeciwko Wielkiej Brytanii, zanim nie przygotuje się odpowiednio opinii publicznej. Potem Hitler określił Lavala jako „małego, wstrętnego, demokratycznego politykiera", ale o marszałku Petainie miał lepsze zdanie. Jednak marszałek po powrocie do Vichy podobno powiedział: „Sześć miesięcy minie, zanim przedyskutujemy ten plan, a następne sześć, zanim o nim zapomnimy". Lecz o tej haniebnej transakcji jeszcze do tej pory we Francji się pamięta. W październiku telegrafowałem do naszego ambasadora w Madrycie:

STOSUNKI Z VICHY I Z HISZPANIĄ

213

Premier do sir Samuela Hoare'a 19 października 1940 Podziwiam sposób," w jaki wykonuje Pan swoje niełatwe zadanie. Mam nadzieję, że uda się Panu przekazać rządowi Vichy, przez ambasadora francuskiego, dwie zasadnicze kwestie. Po pierwsze - jesteśmy gotowi zapomnieć dawne krzywdy i będziemy pracować z każdym, kto pragnie zdecydowanie pokonać wspólnego wroga. Po drugie - walcząc nie tylko o życie, ale o zwycięstwo, które jednocześnie wyzwoli inne kraje, nie powstrzymamy się przed niczym. Niech Pan spróbuje dać odczuć Vichy, że pokonaliśmy Hitlera i chociaż może się on jeszcze mścić na Europie i wojna jeszcze długo potrwa, to jego los został przesądzony. Nie mogę absolutnie zrozumieć, dlaczego przywódcy francuscy nie przenieśli się jeszcze do Afryki, gdzie mogliby mieć imperium, panować na morzu i odzyskać francuskie złoto znajdujące się w Stanach Zjednoczonych. Gdyby to zrobiono od razu, Włochy byłyby już prawdopodobnie wyeliminowane z gry. Ale czyż nie jest to najlepsza okazja dla ludzi odważnych? Oczywiście, nie należy spodziewać się konkretnych odpowiedzi na takie propozycje, ale proszę spróbować im to zasugerować, jeżeli uzna Pan, że jest ku temu odpowiedni moment. Różne meldunki, jakie otrzymaliśmy na temat Montoire, nie zmieniły mojej generalnej opinii odnośnie naszego stosunku do Vichy. Teraz, w listopadzie, przedstawiłem moim kolegom swoje poglądy w postaci memorandum. A oto i ono: 14 listopada 1940 Chociaż zemsta nie powinna wkraczać do polityki i należy zawsze patrzeć w przód, a nie wstecz, błędem byłoby przypuszczenie, że rozwiązanie naszych problemów z Vichy zostanie osiągnięte poprzez samą zgodę i wybaczenie. Rząd Vichy jest pod ogromnym naciskiem Niemiec i bardzo chciałby mieć po swojej stronie uprzejmą, wyrozumiałą i wybaczającą Anglię. To dałoby mu sposobność uzyskania od Niemiec drobnych przysług naszym kosztem i utrzymania się możliwie jak najdłużej na powierzchni, by zorientować się, w jakim kierunku zmierza wojna. My wręcz przeciwnie, jeżeli tego będą wymagały nasze interesy, nie powinniśmy się wahać przed skonfrontowaniem go z trudnymi i nieprzyjemnymi sytuacjami, tak aby poczuł, że nie tylko Hitler, ale i my mamy zęby. Nie należy zapominać, iż ci ludzie popełnili rzeczy tak podłe, że zasłużyli na pogardę świata na zawsze i że zrobili to bez jakiegokolwiek upoważnienia narodu francuskiego. Osobą pałającą największą nienawiścią do Anglii jest z pewnością Laval, który podobno powie-

214

OSAMOTNIENI

dział, że chciałby wiedzieć nas „ecrabouilles", to znaczy tak zupełnie zgniecionymi, żeby została po nas jedynie tłusta plama. Niewątpliwie, gdyby miał taką moc, to przehandlowałby niemieckim panom opór brytyjski w zamian za otrzymanie lepszej zapłaty za pomoc Francji w wykończeniu nas. Również Darlan jest naszym śmiertelnym wrogiem za to, co zrobiliśmy jego flocie. Petain zawsze był antybrytyjskim defetystą, a teraz jest zdziecinniałym starcem. Pomysł, by cokolwiek opierać na ludziach tego pokroju jest bezsensowny. Może się jednak zdarzyć, że pod naciskiem francuskiej opinii publicznej i niemieckiego okrucieństwa, będą zmuszeni do zmiany polityki na naszą korzyść. Z pewnością należy utrzymywać z nimi kontakt. Ale żeby wy wołać tak korzystne tendencje, musimy dopilnować, aby ludzie Vichy znajdowali się między niemieckim młotem a brytyjskim kowadłem. Będzie to najprostszy sposób, aby w krótkim czasie nakłonić ich do bardziej usłużnego i chętnego nastawienia wobec nas.

Marszałek Petain miał coraz bardziej za złe Lavalowi, że popycha go na drogę prowadzącą do wojny z Wielką Brytanią i do niemieckiej okupacji francuskich kolonii w Afryce Północnej. 13 grudnia Laval przybył do Vichy z propozycją, by Petain udał się do Paryża na ceremonię przeniesienia prochów syna Napoleona, księcia Reichstadtu (Orlątka), do Pałacu Inwalidów. W taki oto wymyślny sposób Hitler postanowił uświetnić porozumienie osiągnięte w Montoire. Petainowi jednakże nie podobał się pomysł parady, w której to zwycięzca spod Verdun będzie wystawiony na widok publiczny na ziemi francuskiej w asyście niemieckiej gwardii honorowej przed grobowcem cesarza Napoleona. Poza tym był już zmęczony i obawiał się metod Lavala i jego dążeń. Członkowie sztabu Petaina zaaranżowali więc aresztowanie Lavala. Energiczna interwencja Niemców spowodowała co prawda jego zwolnienie, ale Petain odmówił przyjęcia go ponownie w poczet ministrów. Laval, pełen gniewu, przeszedł w stan spoczynku i zamieszkał w okupowanym przez Niemców Paryżu. Byłem zadowolony, że jego miejsce zajął monsieur Flandin jako minister spraw zagranicznych. Te wydarzenia oznaczały zmianę w Vichy. Wydawało się, że nareszcie osiągnięto granice kolaboracji.

STOSUNKI Z VICHY I Z HISZPANIĄ

215

Pojawiła się nadzieja na lepsze stosunki Francji z Wielką Brytanią i na większe zrozumienie dla Vichy w Stanach Zjednoczonych.

Jest to dogodny moment, aby wrócić do przerwanej opowieści o Hiszpanii. Franco przekonany, że wojna będzie długa i że Hiszpanie nie ścierpią więcej walki, a wcale nie przekonany, że Niemcy ją wygrają, starał się jak najdłużej pozostawać na uboczu, denerwująco opóźniając sprawy i stawiając niebotyczne żądania. W tym czasie był już tak pewny Sunera, że 18 października mianował go ministrem spraw zagranicznych na miejsce zdjętego Beigbedera, którego odwołanie wykorzystał jako dowód wierności wobec państw Osi. W listopadzie Suner został wezwany do Berchtesgaden, gdzie spotkał się z Hitlerem, który w rozmowie z nim dał wyraz swemu niezadowoleniu z powodu opieszałości Hiszpanii. Teraz już bitwa o Anglię była przez niemieckie siły powietrzne przegrana, a Włochy zaangażowały się w Grecji i Afryce Północnej. Serrano Suner nie zachował się tak, jak tego oczekiwano. Zamiast deklaracji przystąpienia do wojny rozwodził się na temat trudności ekonomicznych Półwyspu. Trzy tygodnie później admirał Canaris, szef niemieckiego wywiadu, został wysłany do Madrytu, aby ustalić szczegóły przystąpienia Hiszpanii do wojny. Zaproponował on Hiszpanom, by niemieckie wojska przekroczyły granicę hiszpańską 10 stycznia, w celu przygotowania ataku na Gibraltar planowanego na 30 stycznia. ^Admirał zdziwił się, gdy Franco powiedział mu, że niemożliwym jest, aby jego kraj przystąpił do wojny w wyznaczonym terminie. Okazało się, że Caudillo obawiał się utraty wysp atlantyckich i hiszpańskich kolonii na rzecz brytyjskiej marynarki. Podkreślał również brak żywności i niemożność wytrzymania przez Hiszpanów tak długiej wojny. Jako że lądowanie Niemców w Anglii wydawało się być odłożone na czas nieokreślony, Franco postawił nowy warunek. Stwierdził, że się nie ruszy, dopóki Suez nie znajdzie się w rękach Osi, ponieważ dopiero wtedy będzie miał gwarancję, że

216

OSAMOTNIENI

Hiszpania nie zostanie wciągnięta w przedłużające się działania wojenne. 6 lutego 1941 r. Hitler napisał do Franco ponaglający list, w którym - używając mocnych słów - zażądał, aby ten zachował się wreszcie jak mężczyzna i bez dalszej zwłoki przystąpił do wojny. Franco odpowiedział na ten list, zapewniając Hitlera o swej dozgonnej lojalności i zachęcając go do kontynuowania przygotowań do ataku na Gibraltar ze zdwojoną energią. Jednocześnie dodał - co stanowiło zupełnie nowy warunek - że w operacji tej mogą być użyte wyłącznie wojska hiszpańskie, wyposażone w broń niemiecką. Lecz gdyby nawet to wszystko zostało uzgodnione, Hiszpania i tak nie może przystąpić do wojny z przyczyn ekonomicznych. Po tym liście Ribbentrop oświadczył Hitlerowi, iż jego zdaniem Franco nie ma zamiaru prowadzić wojny. Hitler był oburzony, ale będąc już teraz zdecydowanym przeprowadzić inwazję na Rosję, pewnie nie chciał próbować jeszcze jednego nieudanego przedsięwzięcia Napoleona, tzn. jednoczesnej inwazji na Rosję i Hiszpanię. Wzdłuż Pirenejów zebrały się już znaczne siły hiszpańskie, uważał więc, że lepiej będzie trzymać się swojej metody postępowania z narodami: „jeden po drugim". I tak Franco, stosując wybiegi, podstęp i wszelkiego rodzaju pochlebstwa, zdołał utrzymać Hiszpanię z dala od wojny, z niewymierną korzyścią dla Wielkiej Brytanii w chwili, gdy była zupełnie osamotniona. Lecz wówczas jeszcze nie mogliśmy na to liczyć. Namawiałem więc Prezydenta, aby zrobił wszystko, co w jego mocy, dla przyspieszenia polityki ugody.

Byty człowiek marynarki do prezydenta Roosevelta 23 listopada 1940 Z naszych informacji wynika, że sytuacja w Hiszpanii pogarsza się i że Półwysep jest bliski klęski głodu. Pańska propozycja dostarczan Hiszpanom żywności z miesiąca na miesiąc tak długo, dopóki nie przystąpią do wojny, może mieć decydujące znaczenie. Małe rzeczy teraz się nie liczą, a nadeszła pora, aby rozmawiać z nimi bez ogródek. Okupacja niemiecka obu stron Cieśniny Gibraltarskiej byłaby bardzo poważnym, dodatkowym obciążeniem dla sił naszej marynarki, już i tak mocno nadwerężonej. Niemcy wkrótce wprowadziliby

STOSUNKI Z VICHY I Z HISZPANIĄ

217

tam baterie działające za pomocą radaru (tzn. mogliby trafiać w ciemności), które zamknęłyby dla nas Cieśninę zarówno w ciągu dnia, jak i w nocy. Przy poważniejszej kampanii we wschodnim basenie Morza Śródziemnego i konieczności przerzucenia posiłków i zaopatrzenia dla znajdujących się tam naszych armii drogą wokół Przylądka, nie moglibyśmy podjąć żadnej akcji wojskowej na stałym lądzie przy Cieśninie lub w jej pobliżu. Skała Gibraltarska jest w stanie przetrzymać długie oblężenie, ale co z tego, jeżeli nie moglibyśmy użyć portu czy przepłynąć przez Cieśninę. Kiedy tylko Niemcy znajdą się w Maroku, ruszą natychmiast na południe, a ich lotnictwo i U-booty zaczną wkrótce działać swobodnie z Casablanki i z Dakaru. Nie widzę potrzeby, Panie Prezydencie, omawiania tu wszystkich problemów, czy też opisywania kłopotów, jakie będzie miała z tego powodu półkula zachodnia. Musimy zyskać na czasie, ile się da. To wielkie niebezpieczeństwo faktycznie minęło na zawsze, chociaż wtedy nie wiedzieliśmy o tym. Modne jest teraz rozwodzenie się nad wadami generała Franco, toteż cieszę się, że mogłem dać świadectwo jego dwulicowości i niewdzięczności w stosunkach z Hitlerem i Mussolinim. Wkrótce opiszę jeszcze większe usługi, jakie te negatywne cechy generała Franco oddały sprawie sprzymierzonych.

ROZDZIAŁ

MUSSOLINI

XXVII

ATAKUJE

GRECJĘ

Październik - listopad 1940

Mussolini podejmuje decyzję zaatakowania Grecji - Jego list do Hitlera z 19 października - Konferencja we Florencji - Włoska inwazja na Grecję, 28 października 1940 roku - Wzmocnienie floty admirała Cunninghama - Przybycie okrętu „Illustrious" - Nasze zobowiązania - Znaczenie Krety - Pomoc lotnicza dla Grecji - Notatka szefa sztabu lotnictwa z 2 listopada 1940 roku - Plan ofensywy libijskiej Wavella i Wilsona - Nieporozumienia spowodowane tajnością tego planu - Dalsze depesze do pana Edena - Grecji jest potrzebna dywizja kreteńska - Najnowsze depesze pana Edena - Jego powrót - Pan Eden ujawnia plany operacji „Compass" - Ogólna zgoda - Zatwierdzenie planu przez Gabinet Wojenny - Lotnictwo morskie floty brytyjskiej atakuje flotę włoską - Dzielny wyczyn w Tarencie - Połowa floty włoskiej Wyłączona z działań na pół roku - Polecenia dla floty Moje pragnienie zastosowania desantu morskiego w operacji „Compass" - Depesza do Wavella z 26 listopada - Polityka wobec Turcji Poprawa sytuacji - Niedociągnięcia w zatoce Suda - Nieudana próba włoskiej inwazji z Albanii na Grecję - Śmierć Chamberlaina - Uczczenie jego pamięci.

N

owy, choć nie tak całkiem niespodziewany przejaw agresji Mussoliniego odbił się szerokim echem w rejonie Morza Śródziemnego, przysporzył nam wiele kłopotliwych problemów i miał daleko idące konsekwencje dla wszystkich naszych interesów. Ostateczną decyzję zaatakowania Grecji Duce podjął 15 października 1940 r. Tegoż ranka odbyło się spotkanie włoskich przywódców wojennych w Palazzo Venezia. Mussolini otworzył zebranie następującymi słowami:

MUSSOLINI ATAKUJE GRECJĘ

219

Zadaniem, które stoi przed nami dzisiejszego ranka jest, ogólnie rzecz biorąc, określenie linii postępowania, jakie postanowiłem wszcząć wobec Grecji. Po pierwsze, akcja ta będzie miała cele o charakterze zarówno militarnym jak i terytorialnym. Celem terytorialnym będzie zajęcie i opanowanie całego wybrzeża południowej Albanii [...] i Wysp Jońskich - Zakinthos, Kefallinii i Korfu - i okupacja Salonik. Kiedy to osiągniemy, nasza sytuacja na Morzu Śródziemnym ulegnie znacznej poprawie. Po drugie [...] całkowita okupacja Grecji, tak aby wyłączyć ją z akcji i mieć pewność, że w każdych okolicznościach pozostanie ona w naszej strefie wpływów polityczno-ekonomicznych. Określiwszy w ten sposób zagadnienie, wyznaczyłem datę ataku na 26 października, która - moim zdaniem - nie może być przełożona nawet o godzinę. Jest to akcja, którą przygotowywałem od wielu miesięcy, zanim jeszcze przystąpiliśmy do wojny, i zanim rozpoczął się ten konflikt. [...] Chcę dodać, że nie przewiduję żadnych komplikacji na północy. W interesie Jugosławii jest siedzieć cicho. [...] Wykluczam również komplikacje ze strony Turcji, szczególnie że Niemcy podporządkowały sobie Rumunię, a Bułgaria umocniła swoją pozycję. Ta ostatnia może odegrać znaczną rolę w naszej grze i podejmę konieczne kroki, aby nie zaprzepaścić obecnej wyjątkowej okazji spełnienia jej roszczeń wobec Macedonii i chęci zdobycia dostępu do morza. [...]* 19 października Mussolini napisał do Hitlera, informując go o swej decyzji. Hitler był wtedy w drodze do Hendaye i Montoire. List ten, którego treść nadal jest nieznana, prawdopodobnie podążał za nim. Kiedy w końcu do niego dotarł, Hitler natychmiast zaproponował Mussoliniemu spotkanie w celu przedyskutowania ogólnej sytuacji politycznej w Europie. Odbyło się ono we Florencji, 28 października. Tego też ranka rozpoczął się włoski atak na Grecję. Wydaje się jednak, że Hitler nie chciał robić sprawy z greckiej awantury. Uprzejmie oznajmił, iż Niemcy zgadzają się z włoską akcją w Grecji, a następnie zaczął opowiadać o s w y m spotkaniu z Franco i Petainem. Ale nie ma wątpliwości, że nie *

Hitler and Mussolini: Letters and Documents, s. 61 (przyp. oryg.).

220

OSAMOTNIENI

podobało mu się to, co zrobił jego wspólnik. Kilka tygodni później, gdy atak włoski został powstrzymany, napisał do Mussoliniego 20 listopada: „Kiedy prosiłem o spotkanie we Florencji, miałem nadzieję, że będę mógł przedstawić swoje poglądy, zanim rozpocznie się akcja w Grecji, o której słyszałem tylko ogólnie". Jednak generalnie poparł on decyzję swojego sojusznika.

28 października przed świtem włoski minister w Atenach przedstawił ultimatum Mussoliniego generałowi Metaxasowi, ówczesnemu premierowi Grecji. Duce żądał, aby całą Grecję otworzyć dla wojsk włoskich. W tym samym czasie włoska armia działając z terytorium Albanii najechała na Grecję w różnych miejscach. Rząd grecki, którego siły, wbrew oczekiwaniom, stały przygotowane na granicy, odrzucił ultimatum. Odwołał się również do gwarancji danych przez pana Chamberlaina 13 kwietnia 1939 r. Musieliśmy je honorować. Za radą Gabinetu Wojennego i z własnego przekonania rząd Jego Królewskiej Mości odpowiedział królowi Hellady takimi oto słowy: „Wasza sprawa jest naszą sprawą; znowu będziemy walczyć ze wspólnym wrogiem". Ja natomiast odpowiedziałem na prośbę generała Metaxasa w sposób następujący: „Damy wam wszelką pomoc, na jaką nas stać. Będziemy walczyć ze wspólnym wrogiem i będziemy dzielić wspólne zwycięstwo". To zobowiązanie było przez długi czas solidnie wypełniane.

Chociaż teoretycznie flota włoska ciągle była liczebnie silniejsza, osiągnęliśmy znaczny postęp w działaniach naszych sił na Morzu Śródziemnym. We wrześniu Valiant, opancerzony lotniskowiec Illustrious oraz dwa krążowniki przeciwlotnicze przepłynęły bezpiecznie przez Morze Śródziemne i dołączyły do admirała Cunninghama w Aleksandrii. Do tej pory jego okręty były zauważane i zwykle bombadowane przez dużo silniejsze włoskie siły powietrzne. Illustrious, z nowoczesnymi myśliwcami i najnowszym sprzętem radarowym, uderzając

MUSSOLINI ATAKUJE GRECJĘ

221

w samoloty zwiadowcze i bojowe, zwiększył tajność ruchów naszej floty, co w tym momencie było dla nas bardzo korzystne. Oprócz kilku eskadr, brytyjskiej misji i wręcz symbolicznej ilości wojsk nie mieliśmy nic do zaoferowania, bo nawet te drobiazgi stanowiły bolesne uszczuplenie naszych sił niezbędnych do realizacji przygotowywanych już wcześniej z takim zapałem planów ofensywy libijskiej. Jeden szalenie ważny punkt strategiczny przykuł naszą uwagę - Kreta! Włosi nie mogą jej dostać. Musimy być pierwsi - natychmiast. Na szczęście na Bliskim Wschodzie znajdował się wówczas pan Eden, miałem zatem na miejscu kolegę ministra, z którym mogłem prowadzić te sprawy. Zamierzał właśnie wracać do kraju po konferencji z generałem Smutsem w Chartumie. Zadepeszowałem więc do niego: 29 października 1940 Doceniam znaczenie pańskiej rozmowy ze Smutsem, ale mam nadzieję, że najpierw Wavell, a następnie Pan, jak najszybciej wrócicie do Kairu. Wszyscy tutaj jesteśmy przekonani, że trzeba dołożyć wszelkich starań i zainstalować się na Krecie, należy podjąć każde ryzyko dla osiągnięcia takiej cennej zdobyczy. Zna Pan zapewne treść depesz sił zbrojnych na ten temat. Premier do pana Edena (do Chartumu) 29 października 1940 Wydaje się, że sprawą najwyższej wagi jest utrzymanie możliwie najlepszego lotniska i bazy paliw marynarki w zatoce Suda. Powodzenie w obronie Krety będzie nieocenioną pomocą dla Egiptu. Utrata Krety na rzecz Włoch spowoduje poważny wzrost trudności na Morzu Śródziemnym. Tak wielką zdobycz warta jest ryzyka i równa się skutecznej ofensywie w Libii. Proszę po przeanalizowaniu całego problemu z Wavellem i Smutsem nie wahać się zaproponować akcji na dużą skalę kosztem innych sektorów oraz zażądać dalszej pomocy z kraju, łącznie z samolotami i bateriami przeciwlotniczymi. Analizujemy możliwości wyjścia naprzeciw waszym potrzebom. Proszę uważać swój powrót do Kairu za konieczny. Na wezwanie rządu greckiego zatoka Suda i najlepszy port na Krecie zostały zajęte przez nasze siły dwa dni później.

222

OSAMOTNIENI

Premier do szefa sztabu Imperialnego 30 października 1940 Jakie kroki podejmujemy, aby uzyskać wiadomości z frontu greckiego? Czy mamy w tym rejonie obserwatorów? Co robi tam nasz attache? Dlaczego nie wyślecie jednego z generałów z Egiptu na czele misji wojskowej do kwatery głównej greckiej armii polowej? Niech jadą, zobaczą walkę i przekażą nam informacje z pierwszej ręki na temat obu armii. Spodziewam się rzetelnej depeszy co dzień lub co dwa dni, relacjonującej nam dokładnie co się dzieje, jeżeli Grecy pozwolą na to. Premier do generała Ismaya dla Komitetu Szefów Sztabu 30 października 1940 Nie mamy nic przeciwko temu, żeby dwa bataliony udały się do Freetown, aby tam oczekiwać na wymianę z brygadą zachodnioafrykańską, po przybyciu której będą mogły wyruszyć do Egiptu. Nie wolno im opuścić Anglii, dopóki nie zostanie ustalone, że ta brygada ma udać się do Afryki Zachodniej. Zarówno Kreta, jak i Malta mają pierwszeństwo przed Freetown, jeśli chodzi o działa przeciwlotnicze. Nie mogę teraz zgodzić się na takie przerzucanie sprzętu, tak samo jak nie mogę się zgodzić na przerzucenie na tym etapie dywizjonu myśliwców do Freetown. Marynarka odpowiada za niedopuszczenie do jakiejkolwiek morskiej ekspedycji atakującej nasze kolonie zachodnioafrykańskie. Co się zaś tyczy powietrza, to jeżeli Francuzi zbombardują Freetown czy Bathurst, my zbombardujemy Vichy. Nie przypuszczam jednak, aby do tego doszło. Premier do wicemarszałka lotnictwa Longmore'a* 1 listopada 1940 [Wysyłając eskadrę blenheimów do Grecji] powziął Pan bardzo odważną i mądrą decyzję. Mam nadzieję, że uda mi się wysłać tam posiłki najszybciej jak się da. Premier do generała Ismaya do szefa sztabu lotnictwa oraz Komitetu Szefów Sztabu 1 listopada 1940 Proponuję poczynić natychmiastowe przygotowania w celu wysłania dwóch dodatkowych dywizjonów ciężkich bombowców (łącznie z tymi wysłanymi na Maltę) na Bliski Wschód, jak również czterech *

Wicemarszałek Longmore - głównodowodzący sił powietrznych na Bliskim Wschodzie (przyp. oryg.).

MUSSOLINI ATAKUJE GRECJĘ

223

dywizjonów hurricane'ów. Proszę o plany tych działań. Chciałbym otrzymać dzisiaj na ten temat raport. Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu 1 listopada 1940 Pan Eden poprosił o 10 tysięcy karabinów na Bliski Wschód. Czy możemy je dostarczyć z pakietu amerykańskiego, a może jest gdzieś w „świecie" jakaś partia karabinów, którą moglibyśmy przejąć? Premier do szefa sztabu lotnictwa 2 listopada 1940 1. Chciałbym, żeby cztery dywizjony bombowców poleciały na Kretę lub do Grecji przez Maltę. Personel i zapasy naziemne trzeba by przetransportować krążownikiem. Konieczne jest, aby te dywizjony jak najszybciej zaczęły działać z baz na terytorium Grecji przeciwko flocie włoskiej w Tarencie i ogólnie przeciw południowym Włochom. Dla tak ważnej operacji marynarka musi poczynić specjalne wysiłki. Nie powinien Pan zakładać, że nie będzie dostępnego okrętu dla personelu naziemnego, zapasów, etc., potrzebnych do działań w tej bardzo krytycznej chwili. Większe trudności widzę w dostarczeniu pojazdów, ale może niektóre dałoby się sprowadzić z Egiptu, a z resztą trzeba jakoś improwizować. 2. Wprowadzenie do akcji myśliwców jest, oczywiście, o wiele trudniejsze, ale mam nadzieję, że będą mogły przelecieć z lotniskowca na Maltę, tak jak ostatnim razem. Jeżeli zajdzie potrzeba, Furious będzie musiał wspomóc Ark Royal. Czy mogłyby one lecieć z Malty na lotnisko w Grecji? Jeżeli nie, to czy mogłyby lecieć na lotniskowiec, zatankować, a następnie polecieć do Grecji? W przypadku myśliwców trzeba poczynić te same przygotowania co z bombowcami, jeśli chodzi o zapasy, personel naziemny etc. Premier do pana Edena (kwatera główna, Bliski Wschód) 2 listopada 1940 Sytuację w Grecji musimy uznać teraz za przerwszoplanową. W pełni zdajemy sobie sprawę z naszych skąpych środków. Pomoc dla Grecji musi być przeanalizowana ze szczególną uwagą, aby nie utracić zaufania Turcji, dowodząc naszym zachowaniem, że Anglia zawsze stara się dotrzymać swych gwarancji. Proszę, by pozostał Pan w Kairze przynajmniej przez tydzień, dopóki te kwestie nie będą rozważone i dopóki nie upewnimy się, że zrobiliśmy wszystko, co w naszej mocy, z obu stron. Tymczasem następne 30 tysięcy ludzi dotrze do Pana do 15 listopada, co wpłynie na sytuację w Egipcie.

224

OSAMOTNIENI

Podczas wcześniejszych rozmów i konferencji z generałem Wavellem, jak również z generałem Wilsonem, Eden postawił im pytanie, co zamierzają zrobić, jeśli włoska ofensywa nie dojdzie do skutku. Powiedziano mu w największej tajemnicy, że przygotowuje się plan wcześniejszego zaatakowania Włochów na Pustyni Zachodniej, nie czekając aż rozpoczną ofensywę przeciwko Mersa Matruh. Ani on, ani Wavell nie poinformowali mnie o tym pomyśle, jak również nie przekazali go szefom sztabu. Generał Wavell błagał ministra wojny, aby nie przesyłał żadnych depesz, lecz przekazał mi to ustnie, gdy wróci do kraju. I tak oto przez parę tygodni pozostawaliśmy w zupełnej niewiedzy co do kierunku ich rozważań. Z notatki sporządzonej przeze mnie 26 października jasno wynika, że jakakolwiek operacja wyprzedzająca na dużą skalę w rejonie Pustyni Zachodniej miałaby wielkie poparcie z mojej strony. Jednak do powrotu pana Edena sądziliśmy wszyscy, że Wavell i Wilson opowiadają się nadal za bitwą obronną pod Mersa Matruh i będą czekać na atak Włochów. Wyglądało na to, że jedyne działania, jakie biorą pod uwagę w tej nadzwyczaj poważnej sytuacji, to wysłanie jednego czy dwóch batalionów na Kretę, kilku dywizjonów lotniczych do Grecji, podjęcie drobnych akcji dywersyjnych wobec wysp Dodekanezu i przeprowadzenie małej, chociaż bardzo potrzebnej ofensywy w Sudanie. Nie wydawało mi się to najwłaściwszym zajęciem dla tak dużych sił, w które ich wyposażyliśmy, ponosząc przy tym ogromne ryzyko, wysiłek i koszty. Tak więc nasza korespondencja w tym okresie opierała się na obustronnym nieporozumieniu. Wavell i minister wojny uważali, że chcąc udzielić Grecji mało skutecznej pomocy, naciskaliśmy na nich, aby rozproszyli siły, które oni zbierali dla celów ofensywy na Pustyni Zachodniej. My natomiast, nie domyślając się ich intencji, zarzucaliśmy im bezczynność, bądź zajmowanie się sprawami mniej istotnymi w tak krytycznym momencie. 1 listopada pan Eden depeszował tajemniczo: Z sił znajdujących się na Bliskim Wschodzie nie możemy wysłać na tyle dużych posiłków powietrznych czy lądowych, aby miały one decydujący wpływ na przebieg walki w Grecji. Wysłanie stąd takich sił, czy też przerzucenie posiłków, które są w drodze lub zostały za-

MUSSOLINI ATAKUJE GRECJĘ

225

twierdzone, zagroziłoby naszej sytuacji na Bliskim Wschodzie i zaprzepaściło projekt operacji ofensywnej, planowanej na więcej niż jednym teatrze działań wojennych.* Po wielu bolesnych wysiłkach i kosztem poważnego ryzyka zebraliśmy tutaj względnie dostateczne defensywne siły lądowe. Niedługo będziemy mogli podjąć pewne działania, a gdy one się powiodą, wywrą daleko idący wpływ na przebieg całej wojny. Zasadniczo błędną strategią jest dać się odwieść od tego zadania i nierozsądnie rozproszyć nasze siły. Najlepszym sposobem wsparcia Grecji jest uderzenie na Włochy, a to najskuteczniej możemy zrobić z obszarów, na których zostały rozwinięte nasze siły i podjęliśmy już pewne plany. Zależy mi na tym, żeby jak najszybciej przedstawić Panu szczegółowo dyspozycje i plany, które tu zostały opracowane i występuję z wnioskiem [...] wyjazdu 3 listopada i powrotu do kraju najkrótszą drogą. Ta depesza minęła się z moją wysłaną do Chartumu, którą później przetelegrafowano do Kairu, dokąd się udał.

Premier do pana Edena (kwatera główna, Bliski Wschód) 3 listopada 1940 Powaga i konsekwencje sytuacji w Grecji wymagają Pańskiej obecności w Kairze. Upadek Grecji przy braku jakichkolwiek wysiłków z naszej strony będzie miał fatalny wpływ na nasze stosunki z Turcją i na przyszłe losy wojny. [... ] Niemców jeszcze tam nie ma. Założenie bazy paliw i lotniska na Krecie, stopniowo rozwijanych w stałą twierdzę wojenną [jest] nieodzowne. I to robimy. Lecz z pewnością należy dołożyć starań, aby bezpośrednio pomóc Grecji, choćby nawet tylko symbolicznymi siłami. Doskonale rozumiem, że wszyscy wokół Pana uparcie trzymają się myśli o wyizolowanej bitwie pod Mersa Matruh. Właśnie z tego powodu jest mało prawdopodobnym, aby do niej doszło. Nieprzyjaciel będzie czekał, aż zostanie ukończony rurociąg, i zgromadzi większe siły, niż ma obecnie. Trudności w atakowaniu przez pustynię są oczywiste, ale jeżeli nie planujecie większej ofensywy w Libii w ciągu najbliższych 2 miesięcy, to powinniście podjąć ryzyko stymulowania oporu greckiego. Od czerwca do dowództwa bliskowschodniego wysłano przeszło 70 tysięcy ludzi, 30 tysięcy dotrze do was przed 15 listopada, a 53 tysiące do końca roku. Wczoraj wystartował duży konwój z pułkiem czołgów. Nie mogę za* Wyróżnienia w tej depeszy pochodzą od Edena (przyp. oryg.).

226

OSAMOTNIENI

tem uwierzyć, że różne mniejsze ofensywy, o których Pan pisał, plus główna obrona Mersa Matruh, przewyższają potrzebę skutecznego działania w Grecji. Nikt nam nie podziękuje za siedzenie twardo w Egipcie ze stale rosnącymi siłami, podczas gdy sytuacja w Grecji i to, co od niej zależy, jest przez nas ignorowana. Utrata Aten będzie dużo większą stratą niż utrata Kenii i Chartumu, a więc nie ma konieczności płacenia takiej ceny. Proszę uważnie przeczytać depesze Palaireta [naszego wysłannika w Atenach]. Nowe nagłe sytuacje na wojnie trzeba rozwiązywać w miarę ich powstawania, a lokalne poglądy nie mogą przesłaniać sprawy głównej. Nikt nie spodziewał się, że Włochy tak późno zaatakują Grecję. Ta zaś broniąc się energicznie, z względnie przyzwoitą pomocą z Egiptu i Anglii, może powstrzymać najeźdźców. W chwili obecnej staram się wysłać na Kretę i do Grecji znaczne posiłki bombowców i myśliwców, które będą lecieć z Anglii, a zaopatrzenie dostarczy krążownik. Jeżeli okaże się to wykonalne, jutro łub w poniedziałek, podamy telegraficznie szczegóły. Mam nadzieję, że zrozumiecie dobrze sytuację i odrzuciwszy pasywną politykę, wykorzystacie okazję, jaka się nadarza. Hołdowanie zasadzie: „Przede wszystkim bezpieczeństwo", to na wojnie droga do klęski. Bezpieczeństwa zresztą i tak nie macie. Proszę o jak najszybsze przesłanie mi propozycji, albo o powiedzenie, że nie macie żadnych. A następnie: 4 listopada 1940 Wysyłam wam posiłki lotnicze, które przybędą jak zostało to wyjaśnione w załączonej nocie od szefów sztabu. Proszę wysłać natychmiast do Grecji jeden dywizjon gladiatorów i jeszcze dwa dywizjony blenheimów - razem trzy. Jeżeli zajdzie taka potrzeba, należy wysłać drugi batalion na Kretę. Z chwilą przybycia posiłków lotniczych należy jak najprędzej wysłać jeszcze jeden dywizjon gladiatorów. Działa przeciwlotnicze dla lotnisk w Grecji powinny wyprzedzić nadejście posiłków lotniczych. W tym czasie zaproponowano, aby poprosić Greków o zatrzymanie dywizji kreteńskiej na wyspie. W związku z tą sprawą pisałem: Premier do szefa sztabu Imperialnego 6 listopada 1940 Trudno będzie Grekom odmówić możliwości wykorzystania ich dywizji kreteńskiej. Jeżeli zajdzie konieczność jej użycia do obrony Grecji, będziemy musieli wysłać na wyspę więcej oddziałów. Ważne

MUSSOLINI ATAKUJE GRECJĘ

227

jest, aby była tam pewna ilość wojska, a nieprzyjaciel myślał, że ściągamy znaczne siły. Obszar, którego trzeba strzec jest bardzo duży, a konsekwencje kontrataku byłyby katastrofalne. Proszę o opinię. Premier do szefa sztabu Imperialnego 7 listopada 1940 Słabo przysłużymy się Grecji, jeżeli w wyniku użycia przez nas Krety dla własnych celów nie pozwolimy im wykorzystać dwóch trzecich ich 5 dywizji znajdującej się na wyspie. Obrona Krety zależy od marynarki, ale mimo wszystko musi istnieć siła odstraszająca od brzegu. Wątpię, aby wystarczyły te 2 bataliony brytyjskie i 3 bataliony greckie. Bardzo dziękuję za depeszę od generała Wavella, jak o to prosiłem. Musi on tak czy owak: a) dostarczyć 3 lub 4 tysiące ludzi w dodatkowych oddziałach brytyjskich i z tuzin dział - niekoniecznie w pełni wyposażonych i ruchomych, b) czerpać z sił, których nie użyje w ewentualnej bitwie, c) my zaś musimy powiedzieć Grekom, że zwalniamy do służby w ich głównej armii 6 batalionów oraz artylerię 5 dywizji greckiej. Należy dołożyć wszelkich starań, aby dostarczyć broń czy sprzęt umożliwiający sformowanie dywizji greckiej na Krecie. Wystarczą karabiny i broń maszynowa. Stałoby się bardzo źle, gdybyśmy wykluczyli dywizję grecką z bitwy na froncie Epiru, a już utrata Krety z powodu niewystarczającej ilości wojska byłaby zbrodnią. Był już najwyższy czas, aby pan Eden wrócił do kraju i zdał relację ze swej podróży, jak tego sobie życzył. Następujące teraz depesze nie wymagają wyjaśnienia. Eden do premiera 3 listopada 1940 Wszyscy wyrażają przekonanie, że powinienem jak najszybciej wrócić do kraju, aby przedstawić Panu całą sytuację, tak jak ją się tutaj widzi. Mam szczerą nadzieję, że zgadza się Pan ze mną. Chciałbym wyruszyć jutro rano. Po widzeniu się z Panem mogę w każdej chwili przylecieć tutaj z Londynu, jeżeli zajdzie taka potrzeba, ale nasze spotkanie uważam obecnie za konieczne. Niemożliwe jest bowiem wyjaśnienie sytuacji i planów jedynie za pomocą depesz. Proszę o rychłą odpowiedź. Zgoda została wyrażona i minister wyruszył w drogę. Jednocześnie zaś depeszował do mnie:

228

OSAMOTNIENI

Podczas konferencji w Kairze rozważano sytuację na Krecie. Admirał Cunningham podkreślał znaczenie Krety jako zabezpieczenia wschodniego basenu Morza Śródziemnego oraz przeszkodzenia włoskiemu tranzytowi do Afryki Północnej. Twierdził jednak, iż w chwili obecnej niemożliwe jest stacjonowanie floty w zatoce Suda dłużej niż po kilka godzin z powodu braku zabezpieczenia przed atakiem okrętów podwodnych. Nie uważa on, żeby należało oczekiwać próby przejęcia Krety przez Włochy w najbliższej przyszłości, ani tak długo, jak Grecja nie zostanie opanowana. Razem z Wavellem uzgodnili wysłanie natychmiast na Kretę części posiłków, o których mowa w depeszy z 1 listopada. Cunningham nie uważa za konieczne utrzymywania na Krecie dużego brytyjskiego garnizonu i jest przekonany, że gdy tylko zorganizuje się Kreteńczyków, wystarczy jeden batalion z obroną przeciwlotniczą. Następnie omawialiśmy kwestię ogólnej pomocy dla Grecji. Tak jak stwierdziliśmy 22 września, „wszelka pomoc, którą mamy zamiar zaoferować Grecji, nie może być udzielona, dopóki niemiecko-włoskie zagrożenie wobec Egiptu nie zostanie ostatecznie zlikwidowane, ponieważ bezpieczeństwo Egiptu jest bardzo ważne dla naszej strategii i przy okazji dla przyszłości Grecji. [...]" Wołanie o pomoc dotyczy głównie posiłków lotniczych. Do Aten wyruszył dzisiaj dywizjon blenheimów. Longmore jeszcze raz podkreślił wyraźną niechęć do zwiększenia liczby dywizjonów dla Grecji w obecnych warunkach. Uważa on, że doprowadzi to do zniszczenia jego samolotów przez lotnictwo włoskie, gdy znajdą się bez zabezpieczenia na greckich czy kreteńskich lotniskach, bez dostatecznej naziemnej obrony przeciwlotniczej i innych środków, które trudno jest zaimprowizować na poczekaniu. [...] Wszyscy głównodowodzący na ogół wyrażali zdecydowaną opinię, że jeśli chodzi o naszą sytuację na Bliskim Wschodzie, to obrona Egiptu jest sprawą najważniejszą. Ze strategicznego punktu widzenia bezpieczeństwo Egiptu jest naszym najpilniejszym zobowiązaniem i musi mieć pierwszeństwo przed powstrzymaniem ataku na Grecję. Jest to również konieczne, jeśli chcemy utrzymać poparcie Turcji. [...] A następnie, używając mojego prywatnego szyfru, dodał, co następuje: 5 listopada 1940 Chociaż wysłanie posiłków zamówionych w depeszach szefów sztabu jest dodatkowym ryzykiem na Pustyni Zachodniej i prawdopodobnie zwiększeniem strat, to należy je podjąć ze względu na nasze

MUSSOLINI ATAKUJE GRECJĘ

229

polityczne zobowiązania wobec Grecji. Wycofanie się, chociaż utrudnia przygotowania podjęte na Pustyni Zachodniej, całkowicie ich nie zniweczy. Jakiekolwiek zwiększenie zobowiązań, czy przyśpieszenie tempa wysyłania posiłków do Grecji będzie oznaczać poważne zagrożenie naszej pozycji w Egipcie. Sprawą niepewną pozostaje data przybycia posiłków lotniczych do Egiptu, szczególnie myśliwców, które mają uzupełnić te, które zostały już wysłane do Grecji. Poprzednie przewidywania nie spełniły się i plany pozostały daleko w tyle. Uważam teraz, że nic więcej zrobić tutaj nie mogę, i zamierzam wyruszyć jutro rano drogą powietrzną.

Minister wojny wrócił do kraju 8 listopada i odwiedził mnie w moich tymczasowych podziemnych pomieszczeniach na Piccadilly w czasie trwania kolejnego nalotu. Przyniósł tę pilnie strzeżoną tajemnicę, której wcześniej nie znałem (a szkoda), choć nic złego z tego powodu się nie stało. Wybranemu gronu, na które składali się: szef sztabu Imperialnego, generał Ismay i ja, Eden przedstawił szczegółowo plan ofensywy, jaką wymyślili generałowie Wavell i Wilson. Zgodnie z tym planem powinniśmy przestać czekać na atak włoski na Mersa Matruh, a wręcz przeciwnie - za miesiąc sami zaatakować. Operacja miała być opatrzona kryptonimem „Compass". Jak to jest widoczne na mapie,* włoska armia marszałka Grazianiego, teraz w liczbie ponad 80 tysięcy ludzi, która przeszła przez granicę Egiptu, była rozciągnięta na froncie długości 50 mil w strefie ufortyfikowanych obozów, znajdujących się w dużej odległości i nie wspierających się nawzajem. Między prawą flanką nieprzyjaciela w Sofafi a jego następnym obozem w Nibeiwa była luka na przeszło 20 mil. Plan polegał na ofensywnym skoku przez tę lukę i, po skręcie w stronę morza, zaatakowaniu obozu Nibeiwa oraz grupy obozów Tummar od zachodu - to znaczy od tyłu.

* Patrz: mapa na s. 303.

230

OSAMOTNIENI

Tymczasem dwa obozy w Sofafi i obóz w Meiktila na wybrzeżu miały być opanowane przez siły lżejsze. Do tej akcji miano użyć 7 dywizji pancernej, 4 dywizji hinduskiej (teraz już w całości) oraz 16 brytyjskiej brygady piechoty wraz z uzupełniającymi siłami z garnizonu Mersa Matruh. Plan ten pociągał za sobą poważne ryzyko, ale również dawał wspaniałą zdobycz. Ryzyko polegało na tym, że mieliśmy rzucić nasze najlepsze oddziały w samo serce pozycji wroga, przemieszczając je przez otwartą pustynię 70 mil w dwie kolejne noce. Istniała groźba, że zostaniemy zauważeni i zaatakowani z powietrza w trakcie dnia. Poza tym należało dobrze obliczyć zapotrzebowanie na żywność i paliwo, a gdyby nie udało się nam dokonać tego zgodnie z rozkładem czasowym, konsekwencje byłyby bardzo poważne. Zdobycz warta była jednak tego ryzyka. Przybycie naszej straży tylnej nad morze w Buq Buq, czy też w pobliżu, odcięłoby łączność trzech czwartych armii marszałka Grazianiego. Zaskoczeni od tyłu Włosi, zostaliby zmuszeni w wyniku ostrych walk do masowego poddawania się. Wtedy front włoski zostałby bezpowrotnie przerwany. Pozbawiona najlepszych oddziałów - czy to pojmanych, czy zniszczonych - armia włoska nie miałaby odpowiednich sił, by oprzeć się dalszemu naporowi i nie mogłaby zorganizować odwrotu do Trypolisu drogą wzdłuż wybrzeża liczącą setki mil. Taka oto była ta śmiertelna tajemnica, jaką generałowie przedyskutowali z ministrem. To było to, czego nie chcieli depeszować. Wszyscy byliśmy zachwyceni. Mruczałem z zadowolenia jak sześć kotów naraz! To było warto robić. Postanowiono bez dalszych dyskusji, aby po zaaprobowaniu przez szefów sztabu i Gabinet Wojenny dać temu wspaniałemu przedsięwzięciu natychmiastowe zatwierdzenie i wszelką możliwą pomoc. Od tej chwili miało ono pierwszeństwo w naszych myślach, jak również wśród tylu innych potrzeb, jeśli chodzi o nasze nadwerężone środki. W odpowiednim czasie propozycje te przedłożono Gabinetowi Wojennemu. Byłem gotów przedstawić sprawę osobiście lub dać ją komuś innemu do zreferowania. Lecz moi koledzy, gdy

MUSSOLINI ATAKUJE GRECJĘ

231

dowiedzieli się, że generałowie będący na miejscu i szefowie sztabu są w pełnej zgodzie ze mną i z panem Edenem, stwierdzili, iż nie chcą znać szczegółów planu, że im mniej osób będzie je znało, tym lepiej - i z całego serca poparli generalne założenia tej ofensywy. Było to stanowisko, które Gabinet Wojenny przyjął przy kilku ważnych okazjach i piszę o tym tutaj, aby postawić je za wzór w przypadku, gdyby podobne zagrożenia i trudności pojawiły się w przyszłości.

Chociaż flota włoska nie zareagowała wcale na naszą okupację Krety, od pewnego czasu admirał Cunningham miał ochotę •uderzyć swymi uzupełnionymi morskimi siłami lotniczym na jej główną bazę w Tarencie. Ataku tego dokonano 11 listopada. Stanowił on punkt kulminacyjny dobrze zgranej serii działań, podczas których Malta otrzymała oddziały, a dalsze posiłki morskie (łącznie z pancernikiem Barham, dwoma krążownikami i trzema niszczycielami) dotarły do Aleksandrii. Tarent położony jest na obcasie „buta włoskiego", w odległości 320 mil od Malty. Wspaniały ten port był doskonale zabezpieczony przed wszelkimi nowoczesnymi formami ataku. Przybycie na Maltę kilku szybkich maszyn zwiadowczych pozwoliło nam rozpracować cel. Plan brytyjski przewidywał wysłanie dwóch rzutów samolotów z lotniskowca Illustrious - pierwszy, składający się z 12, drugi z 9 sztuk. 11 samolotów miało torpedy, a reszta bomby albo flary. Gdy tylko zapadł zmrok, Illustrious wypuścił samoloty z miejsca odległego o około 1 7 0 mil od Tarentu. Bitwa szalała przez godzinę, siejąc zniszczenie wśród okrętów włoskich. Pomimo ciężkiego ognia artylerii przeciwlotniczej, zestrzelono tylko dwa brytyjskie samoloty. Reszta bezpiecznie wróciła na Illustriousa. To jedno uderzenie zdecydowanie zmieniło bilans sił na Morzu Śródziemnym. Zdjęcia lotnicze pokazały, że zostały storpedowane 3 pancerniki, w tym Littorio, a ponadto zameldowano o trafieniu jednego krążownika. Wiele spustoszenia poczyniono również w stoczni. Połowa włoskiej floty pancernej została

232

OSAMOTNIENI

unieruchomiona na przynajmniej 6 miesięcy i lotnictwo morskie mogło się radować, że dzięki odważnemu wyczynowi udało się wykorzystać jedną z rzadkich okazji, jaka się właśnie nadarzyła. Wiąże się z tym pewien ironiczny zbieg okoliczności. Otóż tegoż samego dnia, na wyraźne życzenie Mussoliniego, włoskie siły powietrzne wzięły udział w lotniczym ataku na Wielką Brytanię. Włoskie lotnictwo bombowe, eskortowane przez około 60 myśliwców próbowało zbombardować konwoje sprzymierzonych na rzece Medway. Przechwyciły je nasze myśliwce, w wyniku czego zestrzelono 8 bombowców i 5 myśliwców włoskich. Była to ich pierwsza i ostatnia ingerencja tego typu. Mogły sobie znaleźć lepsze zajęcie, ot, choćby broniąc swojej floty w Tarencie O wszystkim informowałem na bieżąco prezydenta Roosevelta: Były człowiek marynarki do Prezydenta 16 listopada 1940 Mam nadzieję, że jest Pan zadowolony z naszej akcji w Tarencie. Te trzy nie uszkodzone pancerniki włoskie opuściły dzisiaj port, co może oznaczać, że wycofały się do Triestu. A następnie: Były człowiek marynarki do Prezydenta 21 listopada 1940 Może zainteresują Pana notatki marynarki na temat akcji w Tarencie, o które poprosiłem Admiralicję. 1. Atak ten był planowany przez głównodowodzącego na Morzu Śródziemnym od jakiegoś czasu; miał zamiar przeprowadzić go 21 października (rocznica Trafalgaru), gdy księżyc będzie w odpowiedniej fazie, ale mały wypadek z lotniskowcem Illustrious spowodował opóźnienie. Podczas opływania środkowego basenu Morza Śródziemnego 31 października i 1 listopada rozważał ponownie możliwość ataku, ale warunki atmosferyczne były nieodpowiednie. Doszedł do wniosku, że atak przy pomocy spadochronów z flarami będzie mniej skuteczny. Uważał, że sukces zależy od fazy księżyca, pogody, niepostrzeżonego podejścia floty i dobrego zwiadu. Tego ostatniego dostarczyły mu wodnosamoloty oraz eskadra „Glen Martin" działająca z Malty. W nocy z 11 na 12 listopada wszystkie warunki zostały speł-

MUSSOLINI ATAKUJE GRECJĘ

233

nione. Niestety, niekorzystne warunki atmosferyczne w Zatoce Tarenckiej przeszkodziły powtórce z 12 na 13 listopada. 2. Użyto podwójnych wyrzutni i prawdopodobnie to one przyczyniły się do sukcesu torpedowego. 3. 11 listopada ambasador grecki w Ankarze przekazał informację, iż flota włoska koncentruje się w Zatoce Tarenckiej, przygotowując się do ataku na Korfu. Ze zwiadu przeprowadzonego 13 listopada dowiedzieliśmy się, że nie uszkodzone pancerniki i krążowniki z działami 8-calowymi opuściły Tarent - przypuszczalnie na skutek ataku z 11 na 12 listopada. Teraz zwróciłem się do generała Wavella. Premier do generała Wavella 14 listopada 1940 Wraz z szefem sztabu i ministrami przeanalizowaliśmy ogólną sytuację w świetle ostatnich wydarzeń. Zatrzymanie Włochów na froncie greckim; zwycięstwo brytyjskiej marynarki nad flotą pancerną w Tarencie; słaby popis włoskich lotników nad rzeką Medway; pokrzepiające meldunki na temat obniżenia morale we Włoszech; Gallabat; wasze własne doświadczenia z kontaktów na Pustyni Zachodniej, a przede wszystkim ogólna sytuacja polityczna czynią pożądaną operację, o której rozmawiał Pan z ministrem wojny. Jest mało prawdopodobne, żeby Niemcy dłużej pozostawiali bez pomocy swoich słabnących sojuszników. Wobec tego wydaje się, że teraz nadszedł najbardziej odpowiedni moment, by podjąć ryzyko i uderzyć we Włochów na lądzie, w powietrzu i na morzu. Zgodnie z tym powinniście działać w porozumieniu z innymi głównodowodzącymi. Premier do generała Wavella 26 listopada 1940 Wiadomości napływające ze wszystkich stron miały Panu uświadomić znaczenie operacji „Compass" w odniesieniu do całej sytuacji na Bliskim Wschodzie, łącznie z Bałkanami i Turcją. Dotyczy to również nastawienia Francuzów w Afryce Północnej, Hiszpanii - znajdującej się teraz na krawędzi, a także Włoch w zagrożonych cieśninach i ogólnie całej wojny. Starając się nie być zanadto spokojonym, nie mogę jednak oprzeć się uczuciu pewności siebie, nadziei oraz przekonaniu, że podejmowanie ryzyka związanego z wielkimi czynami jest w pełni uzasadnione. Rozmawiałem w Admiralicji na temat przydzielonej floty. Zakładam, że jeśli osiągniemy sukces, przedstawi Pan plan wykorzystania go do maksimum. Poleciłem sztabowi przeanalizowanie możliwości, które otworzą się przed nami, jeżeli wszystko dobrze pójdzie: prze-

234

OSAMOTNIENI

rzucenie wojsk i odwodów przez morze długimi szusami wzdłuż wybrzeża, założenie baz zaopatrzeniowych, z których mogłyby korzystać pojazdy pancerne i jednostki. Nie muszę być informowany o szczegółach, ale chciałbym dostać zapewnienie, że wszystko to zostało rozważone, przebadane i przygotowane. Jeżeli Hitler zostanie zmuszony do udzielenia pomocy swojemu partnerowi, należy się liczyć z tym, że plany niemieckiego uderzenia na Saloniki przez Bułgarię powinny być daleko zaawansowane. Z różnych źródeł docierają do nas meldunki, że Niemcy nie pochwalają ataku Mussoliniego na Grecję i skłaniają się ku temu, by zapłacił za to sam. Nasuwa mi to podejrzenie, że szykuje się coś niedobrego. Każdy dzień ich opóźnienia działa na naszą korzyść. Możliwe, że sama operacja „Compass" wywoła reakcję Jugosławii i Turcji, a w każdym razie w przypadku sukcesu będziemy mogli dać Turcji dużo większe gwarancje pomocy niż dotychczas. Faktycznie, można zaobserwować nagłe przesunięcie się punktu ciężkości na Bliskim Wschodzie z Egiptu na Bałkany, a z Kairu na Konstantynopol. Niewątpliwie jesteście na to przygotowani, a sztab studiuje to zagadnienie. Tak jak powiedzieliśmy któregoś dnia, będziemy wspierać Pana i Wilsona w każdej dobrze pomyślanej akcji, niezależnie od rezultatów, ponieważ nikt nie jest w stanie zagwarantować sukcesu na wojnie, można jedynie na niego zasłużyć. Proszę przekazać Longmore'owi, że bardzo podoba mi się wezwanie przez niego południowych dywizjonów i przyjęcie ryzyka porażki. Jeśli wszystko pójdzie dobrze Furious wraz z wyposażeniem powinien jutro dotrzeć do Takoradi. To zrekompensuje wszystko, z czego musieliśmy go oskubać dla Grecji, w obronie której rola odegrana przez RAF miała ogromne znaczenie i pociągnęła za sobą kolosalne konsekwencje militarne i polityczne. Najlepsze życzenia dla obu Panów oraz dla admirała, który tak dzielnie się spisuje. Bardzo się cieszę, że uważa on zatokę Suda za „bezcenną korzyść". Premier do ministra spraw zagranicznych 26 listopada 1940 Naszemu ambasadorowi w Turcji proponuję, co następuje: Przedstawiliśmy różne argumenty za i przeciw tureckiej interwencji, jakie przyszły na myśl oficerom sztabu, ale nie chcemy zostawiać Pana w niepewności co do naszej własnej opinii oraz bez instrukcji. Chcemy, żeby Turcja przystąpiła do wojny jak najszybciej. Nie naciskamy, aby przedsiębrała jakieś specjalne kroki, by pomóc Grecji, oprócz tego, że powinna jasno powiedzieć Bułgarii, iż jakikolwiek ruch sił niemieckich przez Bułgarię w celu zaatakowania Grecji lub wrogi ruch Bułgarii przeciw Grecji spowoduje natychmiast wypowie-

MUSSOLINI ATAKUJE GRECJĘ

235

dzenie wojny przez Turcję. Chcielibyśmy, aby Turcja i Jugosławia skonsultowały się teraz ze sobą i, o ile to możliwe, przygotowały wspólne ostrzeżenie dla Bułgarii i Niemiec na pierwsze oznaki ruchu sił niemieckich w stronę Bułgarii. W przypadku gdyby niemieckie wojska przeszły przez Bułgarię, z pomocą czy bez pomocy Bułgarów, konieczne jest, aby Turcja natychmiast przystąpiła do walki. Jeżeli tego nie zrobi, zostanie kompletnie osamotniona i nie będziemy w stanie jej pomóc. Może Pan wspomnieć, że do lata 1941 r. mamy nadzieję dysponować przynajmniej 15 dywizjami na Bliskim Wschodzie, a do końca roku będzie ich prawie 25. Nie wątpimy w naszą zdolność pokonania Włoch w Afryce. Godzina 6 wieczorem - szefowie sztabu zgadzają się z tym, co wyżej.

Premier do pierwszego lorda, pierwszego lorda morskiego oraz generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu (szefowie sztabu lotnictwa do wglądu) 30 listopada 1940 Furious powinien natychmiast wrócić do kraju i wziąć następny ładunek samolotów i pilotów jako posiłki dla Bliskiego Wschodu. Należy zrobić wszystko, by odłożyć jego remont, dopóki ich nie przewiezie. Szef sztabu lotnictwa powinien wskazać, jaka kombinacja sił jest najlepsza. Premier do generała Ismaya 1 grudnia 1940 Czym dokładnie dysponujemy i co zgromadziliśmy w zatoce Suda [Kreta], tzn. wojska, działa przeciwlotnicze, działa obrony wybrzeża, reflektory, radio, radar, sieci, miny, przygotowanie lotnisk itd. ? Mam nadzieję, że setki Kreteńczyków pracują nad umocnieniami i nad przedłużeniem i ulepszeniem lotnisk. Generał Ismay dla Komitetu Szefów Sztabu 1 grudnia 1940 Stałe cofanie się Włochów w Albanii i meldunki, jakie dzisiaj otrzymaliśmy na temat ich trudności wyżywienia i zaopatrzenia w wodę na Pustyni Libijskiej, jak również o wycofaniu samolotów z powrotem do Trypolisu w celu ich lepszego zabezpieczenia przed naszymi atakami, bezpieczne przybycie do Takoradi 33 hurricane'ów z pierwszorzędnymi pilotami - wszystko to są nowe fakty, które upoważniają nas do bardziej optymistycznego spojrzenia na sytuację, co należy przekazać generałowi Wavellowi. Tak ogromne korzyści, jakie w chwili ucieczki wroga daje możność ściągnięcia drogą morską w ciągu jednej nocy z odległości 80 mil

236

OSAMOTNIENI

zaopatrzenia i oddziałów walczących oraz dostarczenia nowych oddziałów dla straży przedniej, rzadko trafiają się na wojnie. Generał Wavell w odpowiedzi na moją depeszę chyba tego nie docenia, a biorąc pod uwagę, ile mamy do stracenia, nie uważam, abyśmy dobrze spełniali nasze obowiązki nie dostarczając mu rezultatów analiz sztabu. Zbrodnią jest mieć siły desantowe i ich nie użyć. Wobec tego życzyłbym sobie, aby ta analiza, jeśli okaże się korzystną, została przetelegrafowana. Jednak musi być gotowa najpóźniej do 3 grudnia. Chciałbym jeszcze dodać jedną ogólną obserwację. Otóż fakt, że teraz zainstalowaliśmy się w zatoce Suda, upoważnia nas do większego optymizmu odnośnie Malty. W chwili, gdy flota tam się znajduje jest mało prawdopodobne, aby próbowano jakiegoś dużego lądowania na Malcie, którą wzmocniliśmy czołgami i działami z Bliskiego Wschodu. [...] Przejęcie zatoki Suda spowodowało ogromną zmianę sytuacji we wschodnim basenie Morza Śródziemnego. Historia zatoki Suda jest smutna. Do tragedii doszło dopiero w 1941 r. Uważam, że miałem tyle bezpośredniej kontroli nad przebiegiem wojny, ile inne osoby publiczne w tym czasie w innych krajach. Wiedza, jaką posiadałem, wierność i aktywna pomoc Gabinetu Wojennego, lojalność wszystkich moich kolegów, stale rosnąca skuteczność naszej taktyki wojennej - wszystko to umożliwiało osiągnięcie dużej centralizacji władzy konstytucyjnej. O ileż bardziej niedostateczne były jednak działania podjęte przez dowództwo Bliskiego Wschodu w porównaniu z tym, co zostało polecone i czego wszyscy pragnęliśmy! Aby docenić ograniczenia ludzkiego działania, należy pamiętać, ile rzeczy działo się wszędzie i jednocześnie. Mimo wszystko nadal dziwi mnie, że nie udało nam się uczynić zatoki Suda cytadelą desantową, gdzie Kreta byłaby twierdzą. Wszystko zostało zrozumiane i uzgodnione, a wiele zrobiono, ale był to wysiłek połowiczny. Wkrótce mieliśmy drogo zapłacić za nasze niedociągnięcia.

Włoska inwazja na Grecję z Albanii stała się dla Mussoliniego następnym ciężkim policzkiem. Pierwszy atak został odparty przy dużych stratach i Grecy natychmiast kontratakowali. W północnym (macedońskim) sektorze Grecy natarli na Alba-

MUSSOLINI ATAKUJE GRECJĘ

237

nię i 22 listopada zajęli Korczę. W środkowym sektorze północnego Pindosu zostały rozgromione włoskie dywizje alpejskie. W strefie nadbrzeżnej, gdzie początkowo udało się Włochom wejść dość daleko w głąb lądu, aż do rzeki Kalamas, szybko musieli się wycofać. Armia grecka pod dowództwem generała Papagosa wykazała wyższe umiejętności w wojnie górskiej, wymanewrowując i oskrzydlając wroga. Z końcem roku walecznie zepchnęła Włochów 30 mil za granicę albańską na długości całego frontu. Przez kilka miesięcy 27 dywizji włoskich było przetrzymywanych w Albanii przez 16 dywizji greckich. Zadziwiający opór Greków bardzo podbudował inne państwa bałkańskie, a prestiż Mussoliniego został mocno nadszarpnięty.

9 listopada w swej wiejskiej posiadłości w Hampshire zmarł pan Neville Chamberlain. Otrzymałem od Króla pozwolenie dostarczania mu dokumentów Gabinetu, i aż do końca śledził pilnie, wytrwale i z zainteresowaniem nasze sprawy i poczynania. Pogodził się z myślą o śmierci. Sądzę, że umarł pocieszony świadomością, że nasz kraj przynajmniej wyszedł z zakrętu. Na najbliższym posiedzeniu Izby, 22 listopada, oddałem hołd Jego osobie i Jego pracy: Przy bramie cmentarnej wszyscy podlegamy ocenie, nasze postępowanie i nasze sądy. Na szczęście nie jest to dane żyjącym, albowiem możliwość przewidzenia czy przepowiedzenia przebiegu wypadków uczyniłaby życie nie do zniesienia. W jednym momencie człowiek wydaje się mieć rację, w innym nie. Potem znów, kilka lat później, z innej perspektywy czasowej wszystko wygląda inaczej. Inne są wówczas proporcje, inna skala wartości. Historia, ze swą migotliwą lampą, wciąż potyka się na drodze przeszłości, próbując odtworzyć sytuacje, ożywić echa i rozniecić dawne pasje. Co to wszystko jest warte? Jedynym drogowskazem człowieka jest jego sumienie; jedyną tarczą pamięci o nim - prawość i szczerość postępowania. Bardzo nierozsądnie jest iść przez życie bez tej tarczy, ponieważ tak często wyszydza się nasze nie zrealizowane nadzieje i chybione kalkulacje; ale z tą tarczą, jakkolwiek się losy ułożą, zawsze pozostaniemy z honorem.

238

OSAMOTNIENI

Cokolwiek historia powie czy nie powie o tych straszliwych i przerażających czasach, możemy być pewni, że pan Chamberlain działał absolutnie szczerze, zgodnie ze swymi zasadami i starał się, wykorzystując ogromną władzę i wysokie stanowisko, uratować świat od tej potwornej, niszczącej walki, w której bierzemy teraz udział. [...] Hitler zaklina się gwałtownymi słowami i gestami, że pragnie jedynie pokoju. Co warte są te brednie i potoki słów wobec ciszy grobowca Neville'a Chamberlaina? Długie, ciężkie i pełne niebezpieczeństw lata mamy przed sobą, ale przynajmniej jesteśmy zjednoczeni i moralnie czyści. Neville, podobnie jak wcześniej jego ojciec i brat Austen, był sławnym członkiem Izby Gmin i my, zebrani dzisiejszego ranka członkowie wszystkich partii, bez wyjątku, uważamy za honor swój i naszego kraju oddać hołd pamięci człowieka, którego Disraeli nazwałby „wybitnym Anglikiem".

ROZDZIAŁ

XXVIII

LEND-LEASE

Roosevelt znowu prezydentem - Brytyjskie kontrakty zbrojeniowe w USA - Lord Lothian odwiedza mnie w Ditchley - Zasada „Cash and Carry", listopad 1939 - Straty dolarowe Brytyjczyków w okresie nierealnej wojny - Nowa era, maj 1940 - Mój list do Prezydenta z 8 grudnia 1940 - Wspólne sprawy Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych - Konieczność planowania perspektywicznego - Poprawa sytuacji Wielkiej Brytanii od czerwca - Zbliżające się niebezpieczeństwo na Atlantyku w 1941 roku - Nasze straty w żegludze - Siła pancerników brytyjskich i niemieckich - Zagrożenie ze strony Japonii-Moja prośba o dodatkowe 2 tysiące samolotów miesięcznie - Wyposażenie armii - Jak zapłacić rachunek? - Prośba do Stanów Zjednoczonych Odkrycie Prezydenta: Lend-Lease - Jego konferencja prasowa z 17 grudnia - „Zlikwidować dolara" - Ustawa o Lend-Lease przedstawiona Kongresowi - Nagła śmierć Philipa Lothiana - Mianowanie lorda Halifara jego następcą - Mój hołd dla lorda Halifaxa - Eden wraca do Foreign Office - Kapitan Margesson ministrem wojny Czekając na Lend-Lease - Życzenia noworoczne dla Prezydenta.

P

onad ryzykiem i chrzęstem broni zawisło teraz nad nami wydarzenie światowe innego rodzaju. 5 listopada odbyły się wybory prezydenckie w Stanach Zjednoczonych. Pomimo nieustępliwości i zaciętej walki, jaka towarzyszy tym politycznym konkursom oraz różnic w spojrzeniu na sprawy wewnętrzne dwu głównych partii, cel najwyższy był respektowany zarówno przez przywódców republikańskich jak i demokratycznych. W Cleveland, 2 listopada, pan Roosevelt powiedział: „Naszą polityką jest udzielenie wszelkiej możliwej pomocy materialnej państwom po drugiej stronie Atlantyku i Pacyfiku, które stawiają opór agresji". Jego przeciwnik, pan

240

OSAMOTNIENI

Wendełl Willkie, tego samego dnia w Madison Sąuare Garden stwierdził: „My wszyscy - republikanie, demokraci i niezależni - popieramy udzielanie pomocy bohaterskim Brytyjczykom. Musimy im udostępnić produkty naszego przemysłu." Ten głęboki patriotyzm strzegł zarówno bezpieczeństwa Unii Amerykańskiej, jak i naszego życia. Jednak z dużym niepokoj e m oczekiwałem na rezultat wyborów. Żaden nowicjusz wybrany na to stanowisko nie będzie posiadał wiedzy i doświadczenia, jakie miał Franklin Roosevelt. Moje osobiste z nim stosunki były przeze mnie troskliwie pielęgnowane i wydawało się, że osiągnęliśmy taki stopień zaufania i przyjaźni, że mogłem na nim polegać w planach na przyszłość. Pogrzebać tak mozolnie budowane braterstwo, przerwać nasze dyskusje, zaczynać wszystko od początku z kimś nowym - o innym umyśle i osobowości - wydawało mi się odstraszającą perspektywą. Takiego napięcia nie odczuwałem od czasu Dunkierki, tak więc z ogromną ulgą przyjąłem wiadomość, że Franklin Roosevelt został znowu wybrany na prezydenta. Były człowiek marynarki do prezydenta Roosevelta. 6 listopada 1940 Jako cudzoziemiec nie uważałem za stosowne wyrażać opinii na temat polityki amerykańskiej w czasie trwania kampanii wyborczej, ale teraz, jak sądzę, nie będzie Pan miał mi za złe, jeśli powiem, że modliłem się o Pański sukces i jestem prawdziwie zadowolony. Nie oznacza to, że liczę na coś więcej, niż Pańska szczera i swobodna opinia na temat ważących się spraw świata, wobec których nasze państwa muszą spełnić swój obowiązek. Wkraczamy w złowrogą fazę, która musi przejść w długą i rozprzestrzeniającą się wojnę, oczekuję zatem, że będę mógł dzielić się z Panem moimi opiniami w atmosferze szczerości i życzliwości, jaka panuje w naszych stosunkach od czasu, gdy wstąpiłem do Admiralicji. Szykują się rzeczy, które będą tak długo pamiętane, jak długo na świecie trwać będzie język angielski. Wyrażając swoje zadowolenie z faktu, że naród amerykański jeszcze raz powierzył Panu ten ciężki obowiązek, chciałbym wyrazić niezachwianą wiarę, że przyjaźń i braterstwo doprowadzi nas bezpiecznie do brzegu.

LEND-LEASE

241

Dziwne, że nie otrzymałem odpowiedzi na ten list. Bardzo możliwe, że zaplątał się gdzieś wśród masy depesz gratulacyjnych, które odłożono na bok z powodu nawału pracy. Do tej pory składaliśmy nasze zamówienia zbrojeniowe w Stanach Zjednoczonych w porozumieniu z amerykańską armią, marynarką i siłami powietrznymi. Nasze stale wzrastające potrzeby doprowadzały w wielu punktach do powtarzania się, a na niższych szczeblach - pomimo dobrej woli z obu stron dochodziło do tarć. „Tylko jedna, obejmująca wszystkie cele obronne, polityka rządowa - pisał Stettinius* - może sprostać zadaniu, stojącemu przed nami." Oznaczało to, że wszystkie zamówienia na broń w Ameryce miał składać rząd Stanów Zjednoczonych. W trzy dni po wyborze na prezydenta Roosevelt ogłosił publicznie „praktyczną zasadę" podziału amerykańskiej produkcji broni. W miarę jak schodziła ona z linii produkcyjnych, miała być dzielona mniej więcej na połowę między siły zbrojne Stanów Zjednoczonych oraz Brytanii i Kanady. Tego samego dnia Komisja Priorytetów zatwierdziła brytyjskie zamówienia na dodatkowe 12 tysięcy samolotów, złożone w Stanach poza już zamówionymi 11 tysiącami. Problemem było, jak my za to wszystko zapłacimy?

W połowie listopada lord Lothian, niedawno przybyły do kraju z Waszyngtonu, spędził ze mną dwa dni w Ditchley. Doradzono mi, abym nie spędzał weekendów wciąż w Cheąuers, szczególnie w noce z pełnią księżyca, bo nieprzyjaciel może na mnie zwrócić szczególną uwagę. Ditchley znajduje się 4 czy 5 mil od Blenheim, w pobliżu Oksfordu. I tu właśnie, w uroczym, dużym domu, byłem serdecznie podejmowany przez pana Ronalda Tree i jego żonę. Tam też przyjąłem ambasadora. Lothian zmienił się. W ciągu wszystkich lat naszej znajomości robił na mnie wrażenie intelektualisty, arystokraty oderwanego od *

Stettinius, Lend-Lease, s. 62

242

OSAMOTNIENI

spraw przyziemnych. Wyniosły, ekstrawagancki, pełen rezerwy i godności, mentorski, ale w lekki i wesoły sposób, zawsze stanowił świetne towarzystwo. Teraz, pod ciężarem, który nas przygniatał, znalazłem w nim szczerze poruszonego człowieka. Był on przecież doskonale zorientowany we wszystkich szczegółach amerykańskiej polityki wobec wojny. W Waszyngotnie zyskał zaufanie i przychylność dzięki swojemu taktowi w przeprowadzaniu negocjacji dotyczących niszczycieli i baz. Wracał właśnie od Prezydenta, z którym nawiązał ciepłe, życzliwe stosunki. Teraz myślał o problemie dolara, była to naprawdę poważna sprawa. Przed wojną Stany Zjednoczone kierowały się „Ustawą o neutralności", która 3 września 1939 roku zmusiła Prezydenta do nałożenia embarga na dostawy wszelkiej broni do jakiegokolwiek państwa walczącego. 10 dni później zwołał on specjalną sesję Kongresu w celu rozważenia zniesienia tego zakazu, który pod pozorem neutralności praktycznie pozbawił Wielką Brytanię i Francję prymatu na morzach w transportowaniu zaopatrzenia wojennego i dostaw. Dopiero pod koniec listopada 1939 r. po wielu tygodniach dyskusji i wszechstronnego rozważania, „Ustawa o neutralności" została zastąpiona przepisem „Płać i wywoź" („Cash and Carry"). Zasada ta ciągle zachowywała pozory surowej neutralności w tym sensie, że Amerykanie mogli srzedawać broń zarówno Niemcom jak i sprzymierzonym. Faktycznie jednak nasza potęga morska nie pozwalała na żaden ruch żegludze niemieckiej, podczas gdy Brytania i Francja mogły spokojnie „wywozić" tak długo, jak długo „płaciły". Trzy dni po wejściu w życie tego nowego prawa, rozpoczęła pracę Komisja Zakupów pod przewodnictwem pana Arthura Purvisa.

Wielka Brytania przystąpiła do wojny, posiadając około 4,5 miliarda dolarów lub równowartość tej sumy w złocie i w inwestycjach w Stanach Zjednoczonych. Jedynym sposobem powiększenia tych środków było większe wydobycie złota w Imperium, głównie w Afryce Południowej, a także eksport do Sta-

LEND-LEASE

243

nów Zjednoczonych towarów luksusowych takich jak: whisky, wysokogatunkowa wełna i wyroby garncarskie. W ten sposób, w ciągu 16 miesięcy wojny, uzyskaliśmy dodatkowo 2 miliardy dolarów. W okresie „nierealnej wojny" byliśmy rozdarci między gwałtownym pragnieniem zamawiania uzbrojenia w Ameryce, a narastającym strachem, że wyczerpią się nasze zapasy dolarowe. W czasach Chamberlaina, kanclerz skarbu, sir John Simon, przypominał nam zawsze o żałosnym stanie naszych rezerw i wciąż podkreślał potrzebę oszczędzania. Musieliśmy się więc liczyć z rygorystycznymi ograniczeniami zakupów w Stanach Zjednoczonych. Trafnie ten problem określił pan Purvis w rozmowie ze Stettiniusem, mówiąc, że zachowywaliśmy się tak,, jak gdybyśmy znaleźli się na bezludnej wyspie ze skąpymi zapasami, które trzeba było rozłożyć na długi czas."* Wymagało to znalezienia pewnego porządku wydawania pieniędzy. W czasach pokoju importowaliśmy, ile chcieliśmy i płaciliśmy, jak chcieliśmy. Kiedy nadeszła wojna, musieliśmy stworzyć system, który umożliwiłby zdobywanie złota, dolarów i zasobów prywatnych, a jednocześnie powstrzymywałby od ich wydawania (ograniczenie importu) i od lokowania pieniędzy w bezpieczniejszych krajach. Poza upewnieniem się, że nie marnujemy pieniędzy na niepotrzebne wydatki, musieliśmy dopilnować, aby inni nadal je brali. Kraje strefy funta szterlinga przyjęły tę samą co my politykę kontroli wymiany i chętnie przyjmowały naszą walutę. Z innymi krajami poczyniliśmy specjalne ustalenia, że będziemy płacić szterlingami, oni zaś przyjmą ich tyle, ile im potrzeba i będą prowadzić rozliczenia według oficjalnego kursu wymiany. Do takich ustaleń doszliśmy początkowo z Argentyną i Szwecją, ale później zostały one rozciągnięte na inne kraje w Europie i w Ameryce Południowej. Ustalenia sfinalizowano, gdy minęła wiosna 1940 r. Mieliśmy ogromną satysfakcję, że utrzymaliśmy ten stan rzeczy w tak trudnych warunkach. Chwała za to szterlingowi!

*

Stettinjus, Lend-Lease, s. 60.

244

OSAMOTNIENI

W ten sposób mogliśmy się rozliczać z większością świata w szterlingach, a zachować drogocenne złoto i dolary na zakupy w Stanach Zjednoczonych. Kiedy w maju 1940 r. wojna rozgorzała na dobre, zdaliśmy sobie sprawę, że w stosunkach angielsko-amerykańskich nastały nowe czasy. Od momentu sformowania przeze mnie nowego rządu, razem z nowym kanclerzem skarbu, Kingsleyem Woodem, stosowaliśmy o wiele prostszy sposób postępowania: zamawialiśmy po prostu wszystko, co było nam niezbędne, a przyszłe problemy finansowe pozostawialiśmy bogom. Walcząc o życie samotnie, pod nieustającym gradem bomb, z coraz bardziej realną groźbą inwazji, martwić się za bardzo o to, co się stanie, gdy wyczerpią się dolary, byłoby błędną ekonomią i źle ukierunkowaną ostrożnością. Zdawaliśmy sobie sprawę z ogromnych zmian zachodzących w opinii amerykańskiej oraz wzrastającego przekonania - nie tylko w Waszyngtonie, ale w całych Stanach - że ich los związany jest z naszym. Co więcej, w tym czasie naród amerykański ogarnęła ogromna fala sympatii i podziwu dla Brytanii. Bezpośrednio z Waszyngtonu, w ten czy inny sposób, za pośrednictwem Kanady nadchodziły do nas bardzo przyjazne sygnały, popierające naszą odwagę i wskazujące, że znajdzie się jakieś rozwiązanie. Niezmordowanym orędownikiem sprzymierzonych był pan Morgenthau, minister skarbu. Przejęcie w czerwcu kontraktów francuskich niemal dwukrotnie zwiększyło tempo naszych wydatków w transakcjach zawieranych poprzez giełdę. Poza tym składaliśmy nowe zamówienia na samoloty, czołgi i statki handlowe w różnych miejscach oraz wspieraliśmy budowę wielkich fabryk, zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i w Kanadzie.

Aż do listopada 1940 r. płaciliśmy za wszystko, co otrzymaliśmy. Sprzedaliśmy już amerykańskie akcje o wartości 335 milionów dolarów, odkupione za szterlingi od prywatnych właścicieli w Wielkiej Brytanii. Gotówką zapłaciliśmy przeszło 4,5 miliarda dolarów. Zostały nam tylko 2 miliardy, z czego większość ulokowana była w inwestycjach i trudno je było spienię-

LEND-LEASE

245

żyć. Zdawaliśmy sobie sprawę, że długo tak nie pociągniemy. Nawet gdybyśmy pozbyli się całego złota i zagranicznych aktywów, nie zdołalibyśmy zapłacić choćby tylko za połowę zamówień, a przedłużająca się wojna zwiększała nasze potrzeby dziesięciokrotnie. Musieliśmy mieć coś w ręku, aby z dnia na dzień prowadzić nasze interesy. Lothian był pewien, że Prezydent i jego doradcy szczerze dążą do znalezienia najlepszego sposobu przyjścia nam z pomocą. Teraz, kiedy było już po wyborach, nadszedł moment działania. W Waszyngtonie toczyły się nieprzerwane dyskusje prowadzone w imieniu Ministerstwa Skarbu między jego przedstawicielem, sir Frederickiem Phillipsem i panem Morgenthau. Ambasador namawiał mnie, abym sporządził dla Prezydenta wyczerpujące oświadczenie na temat naszej sytuacji. Wobec tego tej niedzieli w Ditchley, konsultując się z nim, ułożyłem prywatny list do prezydenta Roosevelta, a 16 listopada depeszowałem do niego: „Piszę do Pana długi list na temat perspektyw 1941 r., który to list lord Lothian przekaże Panu za kilka dni". Jednakże dokument ten musiał być jeszcze sprawdzony przez szefów sztabu oraz Departament Skarbu i nie został ukończony przed wyjazdem Lothiana do Waszyngtonu. 26 listopada posłałem mu wiadomość: „Ciągle jeszcze męczę się nad listem do Prezydenta, ale mam nadzieję, że za kilka dni będę mógł go Panu przetelegrafować". W swej ostatecznej formie list nosił datę 8 grudnia i został wysłany bezpośrednio do Prezydenta. Ponieważ daje on wszechstronną ocenę całej sytuacji, uzgodnioną ze wszystkimi zainteresowanymi i ponieważ odegrał znaczącą rolę w naszych losach, uważam, że powinien być przeanalizowany. DOWNING STREET 10, WHITEHALL

8

grudnia

1940

Wielce Szanowny Panie Prezydencie! 1. Jako że zbliżamy się do końca roku, z pewnością oczekuje Pan ode mnie przedstawienia perspektywy na rok 1941. Robię to otwarcie i z ufnością, ponieważ wydaje mi się, iż ogromna większość obywateli amerykańskich doszła do przekonania, że bezpieczeństwo Stanów Zjednoczonych, przyszłość obu naszych demokracji, jak również rodzaj cywilizacji, którą reprezentują, związane są z przetrwaniem i niepodległością Wspólnoty Brytyjskiej. Tylko w ten sposób te dwa

246

OSAMOTNIENI

bastiony potęgi morskiej, od których zależy kontrola nad Oceanem Atlantyckim i Indyjskim, mogą pozostać w zaufanych i przyjaznych rękach. Kontrola Pacyfiku przez marynarkę Stanów Zjednoczonych, a Atlantyku przez marynarkę brytyjską jest nieodzowna dla funkcjonowania szlaków handlowych, dla bezpieczeństwa obu naszych krajów i stanowi najpewniejszy sposób niedopuszczenia, aby wojna dotarła do wybrzeży Stanów Zjednoczonych. 2. Jest jeszcze inny aspekt. Przestawienie przemysłu nowoczesnego państwa na cele wojenne trwa od trzech do czterech lat. Nasycenie osiąga się wówczas, gdy włoży się w produkcję wojenną maksymalny wysiłek przemysłowy. Niemcy z pewnością osiągnęły ten punkt pod koniec 1939 r. My tutaj, w Imperium Brytyjskim, przebyliśmy pół drogi drugiego roku. Przypuszczam, że Stany Zjednoczone są w tym względzie o wiele mniej zaawansowane niż my. Ponadto zdaję sobie sprawę z tego, że w Stanach Zjednoczonych rozpoczęto realizację olbrzymich programów dla marynarki, wojska i obrony powietrznej, których zakończenie wymaga dwóch lat. Dlatego też naszym brytyjskim obowiązkiem, zarówno z uwagi na wspólny interes jak i konieczność własnego przetrwania, jest utrzymanie frontu i mocowanie się z potęgą nazistowską, dopóki w Stanach Zjednoczonych nie zostaną ukończone przygotowania. Zwycięstwo może nadejść, zanim upłyną dwa lata, ale nie mamy prawa na to liczyć i ustawać w wysiłkach. Dlatego też z wielkim szacunkiem pragnę zwrócić Pańską przychylną uwagę na fakt, że dopóki obecne warunki nie ulegną zmianie, istnieć będzie ścisły związek pomiędzy interesami Imperium Brytyjskiego i Stanów Zjednoczonych. I z tej to właśnie pozycji ośmielam się zwracać do Pana. 3. Forma, jaką przybrała ta wojna, a wydaje się, że taką pozostanie, nie umożliwia nam wystawienia tak olbrzymich armii jak niemieckie na żadnym z teatrów działań wojennych, gdzie znajdują się ich główne siły. Jednak przy użyciu całej potęgi morskiej i powietrznej możemy stawić czoło armii niemieckiej w tych rejonach, gdzie w akcji znajdą się ich stosunkowo małe siły. Musimy zrobić wszystko, co w naszej mocy, aby zapobiec rozprzestrzenianiu się dominacji niemieckiej z Europy do Afryki i południowej Azji. Musimy utrzymać na Wyspie w stałym pogotowiu tak silną armię, aby uczynić niemożliwą próbę inwazji z morza. W tym celu, jak Panu wiadomo, formujemy z maksymalnym pośpiechem 50 do 60 dywizji. Nawet gdyby Stany Zjednoczone były nie tylko naszym przyjacielem i niezastąpionym partnerem, ale bezpośrednim sprzymierzeńcem w wojnie, to i tak nie prosilibyśmy o dużą amerykańską armię ekspedycyjną. Czynnikiem ograniczającym nie są dla nas ludzie, a środki transportu morskiego,

LEND-LEASE

247

stąd też transport uzbrojenia i zaopatrzenia musi mieć pierwszeństwo przed wojskiem. 4. Pierwsza połowa 1940 r. była okresem klęsk dla sprzymierzonych i dla Europy. Ostatnie 5 miesięcy świadczy o nieoczekiwanej poprawie kondycji Wielkiej Brytanii, walczącej w osamotnieniu, ale z bezcenną pomocą w postaci dostaw zbrojeniowych i niszczycieli danych nam do dyspozycji przez wielką Republikę, której Pan jest przywódcą wybranym po raz trzeci. 5. Zmniejszyła się groźba zniszczenia Wielkiej Brytanii jednym potężnym uderzeniem. W to miejsce pojawiło się inne, stopniowo dojrzewające niebezpieczeństwo, mniej nagłe i mniej spektakularne, ale równie śmiertelne. Jest nim stale narastające zmniejszenie tonażu morskiego. Jesteśmy w stanie przetrzymać zmasowane ataki lotnicze, rujnowanie naszych domów i rzeź ludności cywilnej i mamy nadzieję, że w miarę rozwoju naszej nauki i wzrostu potęgi brytyjskiego lotnictwa, będziemy mogli się przeciwstawić i odpłacić Niemcom tą samą monetą, podejmując ataki na cele wojskowe w Niemczech. Ale rozstrzygnięcia roku 1941 zapadną na morzach. Jeżeli nie będziemy mogli nakarmić ludzi, jeżeli nie będziemy mogli importować wszystkich rodzajów potrzebnej broni i wysyłać naszych armii na różne teatry działań wojennych oraz utrzymywać ich tam, gdzie trzeba przeciwstawić się Hitlerowi i jego wspólnikowi Mussoliniemu, i jeżeli nie będziemy mogli robić tego wszystkiego z pewnością, że przetrwamy, dopóki nie złamiemy ducha tych europejskich dyktatorów, możemy upaść i Stany Zjednoczone mogą nie mieć już czasu na dokończenie swych przygotowań obronnych. A zatem w żegludze, szczególnie przez Atlantyk, leży rozstrzygnięcie całej wojny w 1941 r. Jeśli będziemy mogli w sposób nieograniczony przemieszczać konieczny tonaż, to użycie przeważającej siły powietrznej wobec ojczyzny Niemców i rosnący gniew ludności niemieckiej oraz innych ujarzmionych przez nazistów narodów, mogą przynieść zwycięstwo i zakończyć mękę cywilizacji. U b z nie pozwólmy sobie na niedocenianie tego zadania. 6. Nasze straty w żegludze, których rozmiary ilustrują załączone dane z ostatnich miesięcy, wynoszą porównywalnie tyle, ile w najgorszym roku poprzedniej wojny. W ciągu 5 tygodni - do 3 listopada wynosiły one łącznie 420 300 ton. Według naszych obliczeń, roczny tonaż, jaki trzeba by importować, aby utrzymać nasz wysiłek na pełnych obrotach wynosi 43 miliony ton; do końca września sprowadziliśmy do kraju jedynie 37 milionów ton. Gdyby ten spadek importu miał postępować nadal w takim tempie, byłoby to fatalne, chyba że można na czas osiągnąć większe dostawy, niż wskazują na to obecne

248

OSAMOTNIENI

przewidywania. Chociaż robimy wszystko, co w naszej mocy, aby przy użyciu nowych metod stawić czoło sytuacji, trudności w ograniczeniu strat są niewątpliwie o wiele większe, niż w poprzedniej wojnie. Brak nam wsparcia marynarki francuskiej, włoskiej i japońskiej, a przede wszystkim marynarki Stanów Zjednoczonych, która była nam tak pomocna w najtrudniejszych latach tamtej wojny. Niemcy opanowali porty wzdłuż całego północnego i zachodniego wybrzeża Francji. Stale zwiększają ilość okrętów podwodnych, wodnopłatowców i samolotów bojowych stacjonujących w portach u wybrzeży Francji. Nie mamy możliwości wykorzystania portów irlandzkich ani terytorium Irlandii, gdzie moglibyśmy zorganizować nasze patrole wybrzeżowe z powietrza i z morza. Faktycznie pozostała nam teraz tylko jedna możliwa trasa dojazdowa do Wysp Brytyjskich, mianowicie Przejście Północne, przeciwko której nieprzyjaciel stale wzmaga swe działania, sięgając dalej i dalej atakami U-bootów i lotnictwa dalekiego zasięgu. Na dodatek, od kilku miesięcy odbywają się naloty na statki handlowe zarówno na Atlantyku, jak i na Oceanie Indyjskim. Obecnie mamy jeden potężny rajder mogący rywalizować z innymi. Potrzebujemy statków zarówno do ścigania, jak i do eskortowania. Chociaż nasze środki i przygotowania są duże, to jednak nie są wystarczające. 7. Następne 6-7 miesięcy przyniesie relatywnie mniejszą rezerwę pancerników na wodach krajowych, niż byłaby pożądana. Z pewnością Bismarck i Tirpitz wejdą do służby w styczniu. Mamy już King George'a V i liczymy na wejście do służby Prince of Wales w tym samym czasie. Te nowoczesne jednostki są, oczywiście, dużo lepiej opancerzone, szczególnie przeciw atakom z powietrza, niż takie okręty jak Rodney czy Nelson, zaprojektowane 20 lat temu. Ostatnio musieliśmy użyć Rodney a do eskorty transatlantyckiej, a przy tak małej ilości jednostek, mina czy torpeda może rozstrzygająco zmienić stosunek sił. Pomoc uzyskamy w czerwcu, gdy będzie gotowy Duke of York. W jeszcze lepszej sytuacji będziemy pod koniec roku 1941, kiedy do akcji wejdzie Anson. Lecz te dwa niemieckie pacerniki pierwszej klasy, nowoczesne 35-tysięczniki* z 15-calowymi działami zmuszają nas do utrzymania koncentracji nigdy przedtem w tej wojnie nie stosowanej. 8. Mamy nadzieję, że dwa włoskie pancerniki klasy Littorio będą wyłączone z akcji na jakiś czas, a poza tym nie są one tak niebezpieczne, jak byłyby wówczas, gdyby obsługiwali je Niemcy. Ale mogą * W praktyce były to prawie 45-tysięczniki (przyp. oryg.).

LEND-LEASE

249

być! Jesteśmy Panu wdzięczni za pomoc w sprawie Richelieu i Jean Barta i mamy nadzieję, że wszystko będzie dobrze. Ale Pan, Panie Prezydencie, rozumie lepiej niż ktokolwiek inny, iż w ciągu tych miesięcy po raz pierwszy w tej wojnie musimy wziąć pod uwagę działanie floty w sytuacji, gdy nieprzyjaciel będzie miał dwa okręty przynajmniej tak dobre jak nasze i jeden nowocześniejszy. Nie możemy zmniejszyć naszych sił na Morzu Śródziemnym, ponieważ nastawienie Turcji, a właściwie cała sytuacja we wschodnim basenie zależy od floty. Starsze, nie zmodernizowane pancerniki będą musiały przejąć konwoje. Nawet w klasie pancerników znajdujemy się w pełnym rozciągniętym szyku. 9. Jest jeszcze drugi obszar niebezpieczeństwa. Rząd Vichy może albo poprzez włączenie się do wprowadzenia „nowego ładu" Hitlera w Europie, albo poprzez jakiś manewr, jak choćby zmuszenie nas do zaatakowania ich własnej morskiej ekspedycji przeciw koloniom Wolnej Francji - znaleźć pretekst do przyłączenia do państw Osi znacznych, nie uszkodzonych sił morskich. Gdyby marynarka francuska oddana została do dyspozycji państw Osi, kontrola nad Afryką Zachodnią przeszłaby natychmiast w jej ręce, co miałoby poważne konsekwencje dla naszych szlaków komunikacyjnych między północnym a południowym Atlantykiem, wpływając również na Dakar i, oczywiście, następnie na Amerykę Południową. 10. Trzeci obszar zagrożenia to Daleki Wschód. Tutaj wydaje się oczywiste, że Japonia prze na południe przez Indochiny do Sajgonu i innych baz morskich i powietrznych, zbliżając się w ten sposób do Singapuru i Holenderskich Indii Wschodnich. Nadchodzą meldunki, że Japończycy przygotowują pięć dobrych dywizji, z których mają zamiar utworzyć zamorskie siły ekspedycyjne. Nie mamy dziś na Dalekim Wschodzie żadnych takich sił, które byłyby w stanie poradzić tam sobie z sytuacją konfliktową, gdyby takowa wyniknęła. 11. Mając na uwadze te niebezpieczeństwa, musimy starać się wykorzystać rok 1941 do zgromadzania - zarówno poprzez zwiększenie produkcji pomimo bombardowań, jak i poprzez dostawy zza oceanu - takich zapasów broni, a szczególnie samolotów, które stanowić będą fundament zwycięstwa. Ze względu na trudności i ogrom tego zadania, na co wskazują przedstawione tu fakty, do których można by dołączyć jeszcze wiele innych, czuję się w obowiązku przedstawić Panu różne sposoby, za pomocą których Stany Zjednoczone mogłyby w najwyższym i decydującym stopniu nam pomóc, co w pewnych aspektach jest naszą wspólną sprawą. 12. Głównym problemem jest wyeliminowanie lub ograniczenie straty tonażu na podejściach atlantyckich wiodących do naszej Wy-

250

OSAMOTNIENI

spy. Można to osiągnąć zarówno poprzez zwiększenie sił morskich jak i poprzez zwiększenie ilości statków handlowych. W osiągnięciu pierwszego celu istnieją następujące możliwości: /1/ Potwierdzenie przez Stany Zjednoczone doktryny wolności mórz od nielegalnych i barbarzyńskich metod wojennych, zgodnie z decyzją podjętą po Wielkiej Wojnie i dobrowolnie przyjętą i określoną przez Niemcy w 1935 r. Zgodnie z tym statki Stanów Zjednoczonych powinny mieć swobodę odbywania rejsów handlowych do wszystkich krajów, wobec których nie istnieje faktyczna legalna blokada. /2/ Z tego powinno wynikać, że legalnemu handlowi należy się ochrona ze strony Stanów Zjednoczonych w postaci eskortujących pancerników, krążowników, niszczycieli oraz floty powietrznej. Ochrona ta byłaby dużo bardziej skuteczna, gdybyście na czas trwania wojny mogli uzyskać bazy w Irlandii. Uważam za mało prawdopodobne, by taka ochrona sprowokowała Niemcy do wypowiedzenia wojny Stanom Zjednoczonym, chociaż od czasu do czasu incydenty morskie o groźnym charakterze mogłyby się wydarzyć. Hitler pokazał, że pragnie uniknąć błędu, jaki popełnił Kaiser; nie chce być wciągnięty w wojnę ze Stanami Zjednoczonymi, dopóki poważnie nie nadszarpnie potęgi Wielkiej Brytanii. Jego maksymą jest „jedno po drugim". Polityka, jaką ośmieliłem się przedstawić, byłaby aktem konstruktywnej neutralności Stanów Zjednoczonych, o wiele bardziej skutecznym niż jakiś inny środek, jeśli chodzi o przedłużenie oporu brytyjskiego do czasu osiągnięcia zwycięstwa. /3/ Jeżeli to, co przedstawiłem wyżej nie da się zrealizować, to, aby utrzymać Szlak Atlantycki, konieczne jest podarowanie, wypożyczenie lub dostarczenie dużej ilości amerykańskich okrętów wojennych, przede wszystkim zaś niszczycieli, znajdujących się już na Atlantyku. Czyż nie mogłyby siły morskie Stanów Zjednoczonych poszerzyć swej kontroli nad wodami po amerykańskiej stronie Atlantyku, aby zabezpieczyć przed okrętami nieprzyjaciela podejścia do nowej linii baz morskich i powietrznych? Potęga sił morskich Stanów Zjednoczonych jest tak wielka, że pomoc na Atlantyku nie uszczupli kontroli Pacyfiku. /4/ Potrzebowalibyśmy także wszelkich wpływów rządu Stanów Zjednoczonych, aby zdobyć dla Wielkiej Brytanii konieczny dostęp do południowych i zachodnich brzegów Irlandii dla floty, i co ważniejsze, dla samolotów działających na zachód w głąb Atlantyku. Gdyby przedłużenie oporu Wielkiej Brytanii i utrzymanie Szlaku Atlantyckiego, otwartego dla ważnych zbrojeń przygotowywanych te-

LEND-LEASE

251

raz dla Wielkiej Brytanii w Ameryce Północnej, uznane zostało także za interes Ameryki, to może Irlandczycy w Stanach Zjednoczonych zechcieliby zwrócić uwagę rządowi Irlandii, jakie niebezpieczeństwo stwarza jego obecna polityka. Rząd Jego Królewskiej Mości podjąłby możliwie najskuteczniejsze kroki, aby chronić Irlandię, gdyby została wystawiona na atak niemiecki. Nie jesteśmy w stanie zmusić Irlandczyków z Irlandii Północnej, aby wystąpili ze Zjednoczonego Królestwa i przyłączyli się do Irlandii Południowej. Nie wątpię, że gdyby rząd Irlandii wykazał w tym kryzysie solidarność z demokracjami świata anglojęzycznego, utworzono by radę obrony całej Irlandii, dzięki której po wojnie wyłoniłaby się prawdopodobnie jakaś forma jedności. 13. Celem wspomnianych zamierzeń jest zmniejszenie dotkliwych strat na morzu. Dodatkowo nieodzownym jest, aby tonaż handlowy dostępny dla zaopatrywania Wielkiej Brytanii oraz do prowadzenia z pełną energią wojny został rzeczywiście zwiększony do 1 1/4 miliona ton rocznie, co obecnie stanowi granicę możliwości naszych stoczni. System konwojów, drogi okrężne, zygzaki, te wielkie odległości, z których musimy teraz importować oraz zatłoczenie naszych zachodnich portów, zmniejszyły o około 1/3 wydajność istniejącego tonażu. Aby zapewnić ostateczne zwycięstwo, potrzebne będzie nie mniej niż 3 miliony ton dodatkowej pojemności statków handlowych. Patrząc w przyszłość, wydaje się, że należy oczekiwać w roku 1942 produkcji na skalę porównywalną z planem „Hog Island" z ostatniej wojny. Tymczasem prosimy, aby w 1941 r. Stany Zjednoczone udostępniły nam wszelkie nadwyżki tonażu żeglugi handlowej i aby znalazły jakiś sposób przekazania nam dużej części floty handlowej będącej obecnie w budowie dla National Maritime Board. 14. Co więcej, pokładamy wielkie nadzieje, że wzmocnimy naszą krajową wydajność w produkcji samolotów bojowych. O ile ta pomoc nie osiągnie znacznych rozmiarów, nie będziemy w stanie uzyskać ogromnej przewagi w powietrzu, od której zależy osłabienie i zdezintegrowane niemieckiego panowania nad Europą. W tej chwili opracowujemy program zwiększania naszej siły do 7 tysięcy pierwszoliniowych samolotów do wiosny 1942 r. Ale jest sprawą oczywistą, że realizacja programu nie zapewni nam przewagi, otwierając drzwi do zwycięstwa. Jasne jest, że aby ją osiągnąć będziemy potrzebowali największych dostaw samolotów, jakie Stany Zjednoczone będą w stanie nam przesłać. Mamy gorącą nadzieję, że pomimo stałego bombardowania, będziemy mogli zrealizować w dużej mierze założone przez nas plany. Lecz nawet dodając do naszych dywizjonów wszystkie samoloty, które przy obecnych ustaleniach możemy dostać

252

OSAMOTNIENI

z planowanej produkcji w Stanach Zjednoczonych, nie mamy nadziei na osiągnięcie koniecznej przewagi. Czy mogę więc zaproponować, aby poważnie rozważył Pan natychmiastowe zamówienie na wspólny rachunek następnych 2 tysięcy samolotów bojowych miesięcznie? Proponuję, aby większość tych samolotów stanowiły ciężkie bombowce - broń, na której - poza wszystkim - polegamy i chcemy nią roztrzaskać podstawy potęgi militarnej Niemiec. Zdaję sobie sprawę, jak wielkie to zadanie dla organizacji przemysłu Stanów Zjednoczonych. Ale w ciężkiej potrzebie zwracamy się z ufnością do najbardziej pomysłowych i najzdolniejszych inżynierów na świecie. Oczekujemy bezprzykładnego wysiłku, wierząc, że można tego dokonać. 15. Otrzymał Pan także informacje na temat potrzeb naszych armii. W sferze zbrojeń, pomimo bombardowań nieprzyjaciela, czynimy ciągłe postępy. Bez waszej stałej pomocy w dostarczaniu niektórych towarów, nie moglibyśmy wyposażyć 50 dywizji w 1941 r. Jestem wdzięczny za ustalenia, prawie już sfinalizowane, odnośnie waszej pomocy w wyposażeniu armii i za dostarczenie amerykańskich typów broni dla dodatkowych 10 dywizji, aby zdążyć na kampanię w 1942 r. Kiedy fala dyktatorstwa zacznie się cofać, wiele krajów usiłując odzyskać wolność, może zacząć zwracać się o broń. Nie ma innego źródła, do którego mogłyby się zwrócić, oprócz fabryk Stanów Zjednoczonych. Muszę wobec tego również podkreślić znaczenie produkcji lekkiej broni, artylerii oraz czołgów. 16. Zleciłem teraz przygotowanie dla Pana kompletnego programu zaopatrzenia wojennego wszelkiego typu, które będziemy chcieli od was otrzymać, z czego większość została już uzgodniona. Bardzo zaoszczędzi się czas i wysiłek, jeżeli wybrane typy będą dostosowane do tych, które udowodniły swoją wartość w faktycznych warunkach bojowych. W ten sposób rezerwy dział i amunicji oraz samolotów będą wymienne i mogą się uzupełniać. Jest to jednak temat techniczny i nie będę się nad nim rozwodził. 17. W końcu, dochodzę do kwestii finansowych. Im szybszy i obfitszy będzie strumień broni i statków, przesyłanych nam przez was, tym szybciej nasze kredyty dolarowe się wyczerpią. Już zostały bardzo naruszone przez spłaty, których do tej pory dokonaliśmy. Zamówienia już złożone czy negocjowane, łącznie z wydatkami poczynionymi czy czekającymi na stworzenie fabryk broni w Stanach Zjednoczonych, wielokrotnie przekraczają łączne zasoby dolarowe Wielkiej Brytanii. Nadchodzi moment, gdy nie będziemy mogli płacić gotówką za statki i inne dostawy. Będziemy robić wszystko, co w naszej mocy, i nie cofając się przed żadnym rozsądnym poświęceniem, by dokonywać płatności poprzez giełdę, ale zapewne zgodzi się Pan ze

LEND-LEASE

253

mną, że byłoby wzajemnie niekorzystne, gdyby u szczytu wojny Wielka Brytania została pozbawiona wszystkich dających się spieniężyć aktywów. Zostalibyśmy ogołoceni po zwycięstwie osiągniętym naszą krwią, ocalając cywilizację i dając Stanom Zjednoczonym czas, aby się w pełni przygotowały na wypadek wszelkich ewentualności. Nie leży to w moralnym ani w ekonomicznym interesie naszych krajów. Nie bylibyśmy w stanie po wojnie dokonać żadnego większego importu ze Stanów Zjednoczonych. Nie tylko my cierpielibyśmy z powodu okrutnych ograniczeń, ale i w Stanach Zjednoczonych pojawiłoby się duże bezrobocie wskutek zmniejszenia eksportu. 18. Nie wierzę, aby rząd i naród amerykański ograniczył pomoc, którą tak hojnie obiecał, tylko do broni i towarów, za które będziemy musieli natychmiast płacić. Możecie być pewni, że będziemy cierpieć i poświęcać się dla Sprawy i że jesteśmy dumni z tego orędownictwa. Resztę z ufnością zostawiam Panu i Pańskiemu narodowi, żywiąc nadzieję, że sposoby i środki, które będą podjęte, znajdą u przyszłych pokoleń po obu stronach Atlantyku aprobatę i podziw. 19. Szczerze wierzę, iż jest Pan przekonany, Panie Prezydencie, że złamanie nazistowskiej i faszystowskiej tyranii jest sprawą wielkiej wagi dla narodu amerykańskiego i dla zachodniej półkuli, a ten list z pewnością uzna Pan nie za prośbę o pomoc, ale jako określenie minimum działań koniecznych dla osiągnięcia naszego wspólnego celu. Do listu dołączona została tablica przedstawiająca straty statków poniesione w określonym czasie przez siły brytyjskie, alianckie i neutralne* w wyniku działań nieprzyjaciela. Ten list, który był jednym z najważniejszych, jakie kiedykolwiek napisałem, dotarł do naszego wielkiego przyjaciela podczas rejsu po słonecznych wodach Morza Karaibskiego na pokładzie amerykańskiego okrętu Tuscaloosa. Prezydent miał przy sobie tylko najbliższych współpracowników. Harry Hopkins, którego wtedy jeszcze nie znałem, powiedział mi później, że Roosevelt przeczytał ten list kilka razy, siedząc samotnie na leżaku i przez dwa dni nie wydał opinii. Głęboko zatopiony w myślach zastanawiał się w milczeniu. * Patrz: Załącznik B (przyp. oryg.).

254

OSAMOTNIENI

Z tego wszystkiego wyłoniła się wspaniała decyzja. Jego milczenie nie wynikało z niewiedzy, co ma zrobić. Problem leżał w tym, jak pociągnąć za sobą kraj i przekonać Kongres, aby przyjął jego kierownictwo. Według Stettiniusa już późnym latem na zebraniu Doradczej Komisji Obrony na temat zasobów żeglugowych Prezydent stwierdził, iż „nie istnieje konieczność, by Brytyjczycy czerpali ze swych funduszy na budowę statków w Stanach Zjednoczonych, ani żebyśmy im pożyczali pieniądze. Nie ma powodu, abyśmy nie mogli wydzierżawić im gotowego statku na czas trwania nadzwyczajnych warunków". Ten pomysł zapoczątkował Departament Skarbu, którego prawnicy, szczególnie Oscar S. Cox z Maine zostali poruszeni przez ministra Morgenthaua. Okazało się, iż według ustawy z 1892 r. minister wojny, „jeżeli uzna, że jest to dla dobra ogółu", może wydzierżawić część własnej armii, gdy nie jest ona potrzebna, na okres nie dłuższy niż pięć lat. Istniały już precedensy zastosowania tej ustawy i wypożyczania różnego rodzaju mienia należącego do armii. I tak słowo „wydzierżawić" i pomysł zastosowania zasady dzierżawy wobec brytyjskich potrzeb zajmował myśli Prezydenta już od jakiegoś czasu, alternatywnie z polityką wypożyczania na czas nieokreślony, która wkrótce wyczerpałaby wszelkie możliwości zapłaty. Teraz nagle to wszystko zaczęło urzeczywistniać się w decyzjach i wspaniała koncepcja Lend-Lease została ogłoszona. Prezydent wrócił z Karaibów 16 grudnia i już następnego dnia przedstawił swój plan na konferencji prasowej. Użył prostej ilustracji. „Załóżmy - powiedział - że dom sąsiada zapalił się, a ja mam kawałek węża ogrodowego w odległości 400-500 stóp od jego posesji. Jeżeli mógłby on wziąć mój wąż i podłączyć go do swego hydrantu, to pomógłbym mu w ten sposób zgasić ogień. I co ja robię? Czy mówię mu: sąsiedzie, ten wąż kosztował 15 dolarów, musi mi więc pan je zapłacić. Nie! Jaką zawieramy transakcję? Nie chcę piętnastu dolarów - chcę z powrotem mój wąż po ugaszeniu pożaru." A następnie: „Ogromna większość Amerykanów nie ma najmniejszej wątpliwości, że najlepszą, bezpośrednią obroną Stanów Zjednoczonych jest su-

LEND-LEASE

255

kces Wielkiej Brytanii osiągnięty we własnej obronie; i że wobec tego, zupełnie niezależnie od naszych historycznych i bieżących interesów, dla obrony demokracji na świecie i dla egoistycznie pojmowanej obrony Stanów Zjednoczonych, równie ważne jest, aby pomóc Imperium Brytyjskiemu." I na koniec: „Próbuję wyeliminować dolara". Na tej podstawie słynna odtąd ustawa Lend-Lease została zaraz przygotowana do przedstawienia w Kongresie. Określiłem to potem w Parlamencie jako „najbardziej pozbawiony sknerstwa akt w historii jakiegokolwiek państwa". Z chwilą gdy została zaakceptowana przez Kongres, natychmiast zmieniła się sytuacja. Dało to nam swobodę kształtowania planów umowami długoterminowymi na wielką skalę naszych potrzeb. Nie było żadnej klauzuli na temat opłat. Nie miało być nawet oficjalnych rachunków w dolarach czy szterlingach. To, co dostawaliśmy, było albo dzierżawione, albo pożyczone, ponieważ uważano, że nasza wytrwała walka z tyranią Hitlera leży w żywotnym interesie Republiki. Zgodnie z tym, co powiedział prezydent Roosevelt - to obrona Stanów Zjednoczonych, a nie dolary, miała od tej pory decydować, gdzie kieruje się amerykańską broń.

Właśnie w tym momencie, najważniejszym w jego karierze, odszedł od nas Philip Lothian. Wkrótce po swoim powrocie do Waszyngtonu, nagle i poważnie zachorował. Do końca swych dni nieustraszenie pracował. Zmarł 12 grudnia. lego śmierć była ogromną stratą dla kraju i dla Sprawy. Opłakiwały Go szerokie kręgi przyjaciół po obu stronach oceanu. Dla mnie, który dwa tygodnie wcześniej miałem z Nim tak bliski kontakt, był to osobisty wstrząs. W Izbie Gmin, zjednoczonej w szacunku dla Jego dzieła i pamięci, złożyłem Mu hołd.

Musiałem natychmiast wyznaczyć jego następcę. Wydawało się, że nasze stosunki ze Stanami Zjednoczonymi w tym czasie wymagają na stanowisku ambasadora wybitnej postaci, biegłej

256

OSAMOTNIENI

we wszystkich sprawach światowej polityki. Dowiedziawszy się od Prezydenta, że każdy mój wybór zostanie zaakceptowany, poprosiłem pana Lloyda George'a, aby zajął to stanowisko. W lipcu nie czuł się na siłach przyłączyć do Gabinetu Wojennego i nie zajmował odpowiedniego miejsca w polityce brytyjskiej. Nie było jednak wątpliwości, że jest postacią wybitną i że jego niezrównane talenty i doświadczenie zostaną oddane na rzecz sukcesu tej misji. Odbyłem z nim długą rozmowę zarówno w siedzibie Gabinetu, jak i nazajutrz przy lunchu. Wydawał się być naprawdę zadowolony z tego zaproszenia. „Opowiadam moim przyjaciołom - powiedział - że premier złożył mi zaszczytną propozycję". Uważał, że w wieku 77 lat nie powinien podejmować się tak wymagającego zadania. W trakcie moich długich rozmów z nim zdałem sobie sprawę, jak bardzo zestarzał się w ciągu tych miesięcy od czasu, gdy zaprosiłem go do udziału w Gabinecie Wojennym, toteż z przekonaniem - choć nie bez żalu - porzuciłem mój pomysł. Następnie zwróciłem się do lorda Halifaxa, który cieszył się w Partii Konserwatywnej ogromnym poważaniem, powiększonym dodatkowo faktem przynależności do Foreign Office. Przejście ze stanowiska ministra na stanowiska ambasadora wskazuje na wyjątkowy charakter misji. Jego postawa była wszędzie szanowana, ale jednocześnie jego postępowanie w latach poprzedzających wojnę i sposób, w jaki potoczyły się wypadki, wywołały dezaprobatę a nawet wrogość ze strony laburzystów w naszej Narodowej Koalicji. Wiedziałem, że i on sam zdaje sobie z tego sprawę. Kiedy przedstawiłem mu propozycję, która przecież nie oznaczała awansu, ograniczył się do powiedzenia w sposób prosty i godny, że będzie służył tam, gdzie uzna się to za najbardziej pożyteczne. Aby jeszcze bardziej podkreślić znaczenie jego obowiązków, ustaliłem, że gdy wróci do kraju na urlop, będzie mógł podjąć swoje funkcje jako członek Gabinetu Wojennego. Przez następnych sześć lat, zarówno za czasów Narodowej Koalicji jak i rządów laburzystowsko-socjalistycznych, Halifax wykonywał swoje obowiązki jako ambasador w Stanach Zjednoczonych, osiągając widoczne i stale rosnące sukcesy i wpływy.

LEND-LEASE

257

Prezydent Roosevelt, pan Hull i inne wysokie osobistości w Waszyngtonie byli ogromnie zadowoleni z wyboru lorda Halifaxa. Od razu stało się dla mnie jasnym, że Prezydent wolał go dużo bardziej od pierwszego kandydata. Mianowanie nowego ambasadora zostało przyjęte z widoczną aprobatą, zarówno w Ameryce jak i w kraju, i uważane było z każdego punktu widzenia za właściwe i odpowiednie.

Nie miałem wątpliwości, kto powinien zająć wakat w Foreign Office. We wszystkich wielkich sprawach ostatnich 4 lat, jak to ukazują stronice tej książki, zgadzałem się z Anthonym Edenem. Opisałem tu także moje niepokoje i uczucia, gdy on rozstawał się z Chamberlainem w 1938 r. Razem przeciwstawialiśmy się naciskom partyjnym wywieranym na nas w naszych okręgach wyborczych zimą tego smutnego roku. Byliśmy zgodni w myślach i opiniach od chwili wybuchu wojny i jako współpracownicy w trakcie jej trwania. Większość publicznego życia Edena poświęcona była studiom nad sprawami zagranicznymi. Piastował stanowisko ministra spraw zagranicznych w sposób wybitny i zrezygnował z niego w wieku 42 lat z powodów, które i dawniej, i dziś są aprobowane przez wszystkie partie. Odegrał wspaniałą rolę jako minister wojny w tym straszliwym roku, a prowadzenie przez niego spraw armii bardzo nas do siebie zbliżyło. Myśleliśmy podobnie, nawet nie porozumiewając się, w wielu praktycznych, codziennych sprawach. Miałem więc nadzieję na zgodną i harmonijną współpracę między premierem a ministrem spraw zagranicznych i ta nadzieja została spełniona w czasie czterech i pół roku wojny i polityki, które nas czekały. Eden żałował tylko, że musi opuścić Ministerstwo Wojny w momencie, gdy tyle tam było napięć i podniecenia. Wrócił jednak do Foreign Office jak człowiek powracający do domu.

Na stanowisko ministra wojny, piastowane dotychczas przez Edena, zaproponowałem królowi kapitana Margessona sprawującego funkcję Chief Whipa w rządzie narodowym. Wybór ten

258

OSAMOTNIENI

wywołał pewne sprzeciwy. David Margesson przez prawie 10 lat stał na czele Government Whip's Office w Izbie Gmin i na niego spadło ustawianie i stymulowanie statecznych i mocnych większości konserwatywnych, które tak długo podtrzymywały rządy Baldwina i Chamberlaina. Jako wiodąca postać wśród konserwatywnych przeciwników Ustawy Indyjskiej, miałem z nim kilka ostrych starć. W ciągu 11 lat moje kontakty z nim były dość częste i nieprzyjazne. Uważałem, że jest człowiekiem o dużych umiejętnościach, służącym swemu szefowi (kimkolwiek by on był) z niezłomną lojalnością i traktującym swoich przeciwników poważnie. Taką opinię mieli również przewodniczący klubów z Partii Pracy i Partii Liberalnej. Taka reputacja jest, oczywiście, niezbędna do piastowania tego szczególnego urzędu. Kiedy zostałem premierem, spodziewano się, że znajdę kogoś innego na to stanowisko, ale ja byłem pewien, że otrzymam od Margessona tę samą fachową i wierną służbę, jaką świadczył moim poprzednikom i nie zawiodłem się. Służył w pierwszej wojnie światowej jako oficer pułkowy, zdobywając Military Cross. Miał zatem duże doświadczenie wojskowe oraz gruntowną wiedzę na temat Izby Gmin. Na miejsce Margessona mianowałem kapitana Jamesa Stuarta, z którym też często różniłem się w poglądach, ale jego charakter bardzo szanowałem.

Przerwa między listopadem 1940 r. a uchwaleniem ustawy Lend-Lease w marcu 1941 r. zaznaczyła się ostrym deficytem dolarowym. Nasi przyjaciele wymyślali różne sposoby zaradzenia temu. Rząd amerykański kupił od nas niektóre fabryki wojenne, które zbudował na nasze zamówienie. Przydzielił je do amerykańskiego programu obrony, ale kazał dalej wykorzystywać je do maksimum. Departament wojny złożył zamówienia na zbrojenia, których bezpośrednio nie potrzebował, abyśmy mogli z nich korzystać. Z drugiej strony robiono szereg rzeczy, które wydawały nam się ostre i bolesne. Prezydent wysłał okręt wojenny do Kapsztadu, aby zabrał stamtąd całe złoto. Wielkie brytyjskie przedsiębiorstwo „Courtaulds" w Ameryce

LEND-LEASE

259

zostało przez nas sprzedane, na prośbę Stanów Zjednoczonych, poniżej jego wartości. Czułem, że te kroki były podejmowane po to, aby podkreślić nasze ciężkie położenie i wpłynąć na przeciwników Lend-Lease. Tak czy owak - przetrwaliśmy. 30 grudnia Prezydent wygłosił przez radio „gawędę przy kominku", przekonując rodaków do swojej polityki. „Istnieje niebezpieczeństwo - mówił - niebezpieczeństwo, na które musimy się przygotować. Ale wiemy dobrze, że nie da się uciec od niebezpieczeństwa, włażąc do łóżka i naciągając kołdrę na głowę. [...] Jeżeli Wielka Brytania upadnie, my wszyscy, w obu Amerykach będziemy żyć z pistoletem przystawionym do głowy, pistoletem naładowanym nabojami zarówno ekonomicznymi, jak i militarnymi. Musimy produkować broń i statki z całą energią, użwając wszelkich środków, jakie możemy zgromadzić. [...] Musimy być wielkim arsenałem demokracji". Były człowiek marynarki do prezydenta Roosevełt& 31 grudnia 1940 Jesteśmy głęboko wdzięczni za to, co Pan wczoraj powiedział. Szczególnie gorąco witamy projekt Pańskiego planu przyjścia nam z pomocą, bez której hitleryzm nie zostanie wytrzebiony z Europy i z Azji. Doskonale rozumiem, czemu nie mógł Pan podać szczegółów na temat Pańskich propozycji. Tymczasem kilka rzeczy mnie niepokoi. Po pierwsze, wysłanie okrętu wojennego do Kapsztadu po znajdujące się tam złoto może spowodować kłopotliwe skutki. Prawie na pewno to się rozniesie, wzburzy opinię publiczną tutaj i w dominiach i ucieszy nieprzyjaciela, że przysyłacie po nasze ostatnie rezerwy. Jeżeli uważa Pan, że jest to jedyne wyjście, wydamy polecenie, aby złoto załadować na statek. Ale powinniśmy tego uniknąć, o ile to możliwe. Czy nie moglibyśmy, na przykład, za pomocą operacji technicznej wymienić złota z Afryki Południowej na złoto w Ottawie i to ostatnie przewieźć do Nowego Jorku? Musimy znać szybko odpowiedź, ponieważ statek jest już w drodze. Mój drugi powód do niepokoju to ten, że nie wiadomo jak długo Kongres będzie radził nad Pańską propozycją i kiedy będziemy mogli składać zamówienia na broń, a kiedy płacić za nią. Nie wiem, co Pan ma zamiar zrobić, ani co zrobił w tej sprawie rząd Stanów Zjednoczonych, a my walczymy tutaj o życie. Jaki to będzie miało wpływ na sytuację światową, skoro będziemy musieli zalegać z opłatami dla waszych przedsiębiorstw, a one będą musiały przecież płacić robotni-

260

OSAMOTNIENI

kom? Czy nie zostanie to wykorzystane przez nieprzyjaciela jako załamanie się wpółpracy angielsko-amerykańskiej? Parę tygodni opóźnienia może mieć taki skutek. Po trzecie, wyłączając okres przejściowy, powstaje kilka problemów związanych z zasięgiem Pańskiego pianu, po tym jak zostanie on przyjęty przez Kongres. Co zrobić z olbrzymimi płatnościami, należnymi za aktualne jeszcze zamówienia przed zakończeniem ich dostaw? Znaczne przedpłaty na te zamówienia ogołociły nasze zasoby. Mamy stałe zapotrzebowanie nie tylko na broń, ale także na wiele innych towarów amerykańskich, np. na surowce i ropę. Kanada, inne dominia i Grecja oraz uchodźcy z krajów sprzymierzonych pilnie potrzebują dolarów dla podtrzymania działań wojennych. Nie oczekuję, że natychmiast otrzymam odpowiedź. Jesteśmy absolutnie gotowi ujawnić przed Panem nasze wszystkie zasoby i nasze powinności płatnicze na świecie. Nie oczekujemy większej pomocy, niż wymaga tego wspólna sprawa. Oczywiście, chcemy być pewni, że uprawnienia, w które Pan chce się uzbroić, będą wystarczająco szerokie, aby poradzić sobie z tymi poważnymi sprawami. Sir Frederick Phillips omawia te sprawy z ministrem Morgenthauem i wyjaśni nasze zobowiązania wojenne, jakie mamy w wielu częściach świata, w sprawie których nie możemy się zwrócić do was o bezpośrednią pomoc, ale dla wywiązania się z nich potrzebne jest złoto i dolary. Dotyczy to również złota holenderskiego i belgijskiego, które może trzeba będzie zwrócić w brzęczącej monecie w odpowiednim czasie. Wczoraj w nocy Niemcy spalili dużą część londyńskiego City, a widok ogromnego zniszczenia tutaj i na prowincji jest wstrząsający. Dzisiaj odwiedziłem jeszcze dymiące zgliszcza i upewniłem się, że duch londyńczyków jest tak samo niezłomny jak w pierwszych dniach masowych bombardowań we wrześniu, miesiąc temu. Dziękuję Panu za oświadczenie całemu światu, że bezpieczeństwo i wielkość Unii Amerykańskiej są ściśle związane z podtrzymaniem i uzbrojeniem tego niezłomnego ducha. Składam Panu najserdeczniejsze życzenia w Nowym Roku - roku burzy, która nadciąga.

ROZDZIAŁ

NIEMCY I

XXIX

ROSJA

Hitler zwraca się ku Wschodowi - Sowieckie próby uspokojenia Niemiec - Machinacje komunistów w fabrykach brytyjskich - Błędna kalkulacja Sowietów - Wizyta Mołotowa w Berlinie - Jego spotkanie z Ribbentropem i Hitlerem - Negocjacje sowiecko-niemieckie - Plany podziału Imperium Brytyjskiego - Dalsze spory z Fuhrerem - Interwencja brytyjskiego lotnictwa - Rozmowy w schronie - Wersja Stalina przekazana mi w sierpniu 1942 roku - Ostateczna decyzja Hitlera - Przygotowania militarne do najazdu na Rosję - Projekt ambasadora Schuleńburga w sprawie osiągnięcia porozumienia - Operacja „Barbarossa", grudzień 1940.

H

itlerowi nie udało się zdusić ani podbić Brytanii. Było jasnym, że Wyspa wytrwa. Bez osiągnięcia przewagi na morzu lub w powietrzu operację przerzucenia wojsk niemieckich na drugą stronę Kanału uznano za niemożliwą. Nad krajobrazem zapanowała zima i nieodłączne z nią sztormy. Niemieckie próby zastraszenia narodu brytyjskiego, złamania ducha bojowego i siły woli przez bombardowania nie powiodły się, a Blitzkrieg okazał się bardzo kosztowny. Wiele miesięcy musiałoby upłynąć, zanim byłaby możliwa ponowna operacja „Sea Lion", zaś każdy mijający tydzień oznaczał wzrost, dojrzewanie i coraz lepsze wyposażenie brytyjskich armii w kraju, co pociągało za sobą konieczność rozszerzenia operacji, a tym samym zwiększenia środków transportu. W kwietniu 1941 r. nie wystarczyłoby już nawet ćwierć miliona ludzi z pełnym wyposażeniem. Jaką mieli szansę zorganizowania do tego czasu transportu morskiego, barek i specjalnych łodzi desantowych, niezbędnych dla tak wielkiego uderze-

262

OSAMOTNIENI

nia z morza? Czy można by je było zgomadzić pod naporem stale rosnącej potęgi powietrznej Brytanii? Tymczasem ta potęga, karmiona produkcją pracowitych fabryk zbrojeniowych, zarówno brytyjskich jak amerykańskich, ze świetnym programem szkoleniowym dla pilotów pochodzących z dominiów, skoncentrowanych w Kanadzie, mogła mniej więcej za rok zdominować całkowicie lotnictwo niemieckie, przewyższając je już nie tylko jakościowo, ale i liczebnie. Czy można się zatem dziwić Hitlerowi, że z chwilą gdy nadzieja i przechwałki Göringa zostały pogrzebane, zwrócił swoje oczy na Wschód? Tak jak Napoleon w 1804 r. Hitler cofnął się przed atakiem na Wyspę, przynajmniej do czasu opanowania niebezpieczeństwa na Wschodzie. Uważał, że zanim postawi wszystko na inwazję na Brytanię, musi najpierw za wszelką cenę rozprawić się z Rosją. Posłuszny tym samym siłom i myśląc tymi samymi kategoriami co Napoleon, gdy prowadził swą wielką armię z Bolonii do Ulm, Austerlitz i Friedlandu, Hitler zrezygnował na razie ze swych dotychczasowych dążeń i porzucił myśl o konieczności zniszczenia Wielkiej Brytanii. Miał to być ostatni akt dramatu. Nie ma wątpliwości, że pod koniec września 1940 r. był już zdecydowany. Od tego czasu ataki powietrzne na Brytanię, chociaż dokonywane często i na dużą skalę, odgrywały drugorzędną rolę w planach Führera i Niemiec. Mogły być podtrzymywane jako skuteczna zasłona dla innych planów, ale Hitler nie liczył już na to, że przyniosą mu one zdecydowane zwycięstwo. Teraz jego myśli podążały tylko w jednym kierunku - na Wschód! Osobiście, z czysto militarnego punktu widzenia, nie miałem nic przeciwko temu, aby Niemcy spróbowali inwazji na Brytanię wiosną czy latem 1941 r. Uważałem, że nieprzyjaciel doznałby wówczas najcięższej i najkrwawszej porażki, jaka kiedykolwiek dotknęła jakiś kraj w trakcie konkretnego przedsięwzięcia militarnego. Lecz z tego też właśnie powodu nie byłem taki naiwny, aby spodziewać się, że to nastąpi. Na wojnie wróg nie robi zwykle tego, co by się chciało. Jednakże w trakcie długiej walki, gdy wydawało się, że przez rok czy dwa czas będzie działał na naszą korzyść i uda mi się pozyskać potężnych sprzymierzeńców, dziękowałem Bogu, że te straszne przejścia

NIEMCY I ROSJA

263

zostały mojemu narodowi oszczędzone. Jak widać z zapisków poczynionych przeze mnie w owym czasie, nie spodziewałem się niemieckiego desantu na Anglię w roku 1941. Pod koniec tegoż roku sytuacja zmieniła się diametralnie, już nie byliśmy osamotnieni; trzy czwarte świata było z nami. Lecz straszliwe wypadki, niewyobrażalne nim się wydarzyły, miały naznaczyć ten pamiętny rok. Niezorientowanym dokładnie w sytuacji mieszkańcom Europy i całego świata nasz los wydawał się beznadziejny, a w najlepszym razie wisiał na włosku, kiedy na czoło spraw światowych wysunęły się stosunki między Niemcami a Rosją Sowiecką. Gdy tylko stało się pewnym, że Brytanii nie da się ogłuszyć i obezwładnić jak Francję i kraje Beneluksu, fundamentalna wrogość istniejąca między tymi dwoma despotycznymi mocarstwami nabrała nowego rozmachu. Żeby jednak oddać Stalinowi sprawiedliwość, trzeba powiedzieć, że starał się współpracować z Hitlerem lojalnie i wiernie, zbierając jednocześnie wszystkie możliwe siły całej olbrzymiej Rosji. Wraz z Mołotowem przesyłali Niemcom gratulacje z okazji każdego ich zwycięstwa. Szerokim strumieniem płynęła do Rzeszy żywność i potrzebne surowce. Ich komunistyczna „piąta kolumna" starała się wszelkimi sposobami zakłócić pracę w naszych fabrykach. Ich radio zionęło obelgami i pomówieniami na nasz temat. W każdej chwili byli gotowi dojść do trwałego porozumienia z nazistowskimi Niemcami odnośnie licznych ważnych kwestii i przyjąć z zadowoleniem ostateczne zniszczenie potęgi brytyjskiej. Ale jednocześnie zdawali sobie sprawę, że taka polityka może zawieść. Za wszelką cenę chcieli zyskać na czasie i nie mieli zamiaru, o ile mogli ocenić ten problem, opierać rosyjskich interesów czy aspiracji jedynie na zwycięstwie niemieckim. Te dwa wielkie totalitarne imperia, w równym stopniu pozbawione hamulców moralnych, stały naprzeciwko siebie uprzejme, lecz nieugięte. Oczywiście, pojawiły się spory na temat Finlandii i Rumunii. Przywódcy sowieccy byli wstrząśnięci upadkiem Francji i całkowitym załamaniem się drugiego frontu, o który mieli się już wkrótce tak gwałtownie dopraszać. Nie spodziewali się tak nagłej klęski Francji i ufnie liczyli na stan wzajemnego wyczerpa-

OSAMOTNIENI

264

nia na froncie zachodnim. Ale teraz nie było już frontu zachodniego. Uważali jednak, że nierozsądnie jest dążyć do jakiejś poważnej zmiany w ich stosunkach z Niemcami, dopóki nie będzie wiadomo, czy Brytania się podda, czy zostanie zmiażdżona w 1940 r. W miarę jak dla Kremla stawało się oczywiste, że Brytyjczycy są w stanie przetrzymać tę przedłużającą się wojnę, w trakcie której wszystko jeszcze mogło się wydarzyć w Stanach Zjednoczonych i w Japonii, Stalin zaczął wyraźnie dostrzegać grożące im niebezpieczeństwo i jeszcze bardziej starał się zyskać na czasie. Zadziwiającym jest, co wkrótce zobaczymy, jak wiele poświęcał i na jakie ryzyko się narażał, aby tylko utrzymać przyjazne stosunki z nazistowskimi Niemcami. Jeszcze bardziej zaskakujące są jego błędne kalkulacje i niewiedza na temat tego, co go czeka. Istotnie, począwszy od września 1940 r. aż do momentu ataku Hitlera w czerwcu 1941 r., był on jedynie gruboskórnym, chytrym i źle poinformowanym olbrzymem.

Po tym wstępie możemy zająć się wizytą Mołotowa w Berlinie w dniach 12 i 13 listopada 1940 r. Bolszewickiego posła, gdy dotarł wreszcie do serca nazistowskich Niemiec, przyjęto z wielką pompą, wygłaszając przy tej okazji wszystkie możliwe pochlebstwa i występując z pełnym ceremoniałem. W ciągu następnych dwóch dni Mołotow prowadził długie i pełne napięcia dyskusje z Ribbentropem, a także z Hitlerem. Wszystkie istotne fakty z tej strasznej wymiany zdań i konfrontacji opinii zostały ukazane w serii przechwyconych dokumentów, opublikowanych na początku 1949 r. przez Departament Stanu w Waszyngtonie pod tytułem Nazi-Sowiet Relations, 1939-1941. Chcąc opowiedzieć o tym wszystkim i zrozumieć całą tę sprawę, trzeba odwołać się do wymienionych dokumentów. Pierwsze spotkanie Mołotow odbył z Ribbentropem.* *

Nazi-Soviet Relations, s. 218 (przyp. oryg.).

NIEMCY I ROSJA

265

12 listopada 1940 Minister spraw zagranicznych Rzeszy powiedział swemu gościowi, odwołując się do opinii wyrażonej już w liście do Stalina, iż żadna siła na ziemi nie jest w stanie zapobiec upadkowi Imperium Brytyjskiego. Anglia została pobita i jest już tylko kwestią czasu, że w końcu uzna się za pokonaną. Możliwe, że stanie się to niedługo, albowiem sytuacja w Anglii pogarsza się z dnia na dzień. Niemcy, oczywiście, z radością powitają szybkie zakończenie konfliktu, ponieważ pod żadnym pozorem nie chcą niepotrzebnie poświęcać ludzkiego życia. Jeżeli jednak Brytyjczycy nie zdecydują się w najbliższej przyszłości uznać, że zostali pokonani, to na pewno w ciągu nadchodzącego roku zwrócą się o zawarcie pokoju. Niemcy kontynuują ataki bombowe na Anglię w dzień i w nocy. Okręty podwodne będą stopniowo wprowadzane do działań na dużych przestrzeniach i zadadzą Anglii druzgocące straty. Zdaniem Niemiec, ataki te prawdopodobnie zmuszą Brytyjczyków do zaprzestania walki. W Anglii obserwuje się pewien niepokój, który wskazuje na takie rozwiązanie. Jeżeli jednak obecna metoda ataku nie rzuci jej na kolana, Niemcy, gdy tylko warunki pogodowe na to pozwolą, podejmą zdecydowany atak na dużą skalę i w ten sposób z pewnością zmiażdżą Anglię. Nie uczynili tego do tej pory jedynie z powodu nieodpowiednich warunków atmosferycznych. [...] Jakakolwiek próba lądowania sił brytyjskich lub operacji wojskowej Anglii, popieranej przez Amerykę, na kontynencie europejskim z góry skazana jest na niepowodzenie. Nie stanowi to dla Niemiec żadnego problemu militarnego. Anglicy jeszcze tego nie rozumieją, co zapewne wynika z panującego u nich zamieszania i z faktu, że kraj kierowany jest przez politycznego i militarnego dyletanta o nazwisku Churchill, który w całej swej dotychczasowej karierze zawsze zawodził w każdym decydującym momencie, i który tym razem też zawiedzie. < Co więcej, państwa Osi absolutnie panują militarnie i politycznie nad swoją częścią Europy. Nawet Francja, która przegrała wojnę i musiała za to zapłacić (z czego, nawiasem mówiąc, Francuzi w pełni zdawali sobie sprawę), przyjęła zasadę, że nigdy w przyszłości nie poprze ani Anglii, ani de Gaulle'a - donkiszotowatego zdobywcy Afryki. Mając tak silną pozycję, państwa Osi nie muszą zastanawiać się nad problemem jak wygrać wojnę, ale raczej, jak szybko ją zakończyć, bo już została wygrana.

266

OSAMOTNIENI

Po lunchu sowiecki poseł został przyjęty przez Führera, który dalej rozwodził się nad totalną klęską Wielkiej Brytanii. Wojna, jak stwierdził, spowodowała nie zamierzone przez Niemcy komplikacje, które od czasu do czasu zmuszały je do interwencji militarnej w niektórych wypadkach. Führer naszkicował Mołotowowi przebieg dotychczasowych operacji militarnych, które doprowadziły do tego, że Anglia straciła wszystkich swoich sojuszników w Europie. [...] Podjęte przez Anglików działania odwetowe są śmieszne, a rzekome zniszczenia Berlina to fikcja, o czym Rosjanie mogli się przekonać na własne oczy. Gdy tylko poprawią się warunki pogodowe, Niemcy będą gotowi do zadania Anglii potężnego i ostatecznego ciosu. W związku z tym ich obecnym celem jest nie tylko podjęcie przygotowań militarnych do tej ostatecznej walki, ale również wyjaśnienie spraw politycznych, które będą miały znaczenie w czasie trwania tego ostatniego aktu i po jego zakończeniu. Dlatego przeanalizował raz jeszcze stosunki z Rosją, czyniąc to bez jakichkolwiek złych intencji, a wręcz przeciwnie, z zamiarem ich zacieśnienia i rozwinięcia w przyszłości, o ile to możliwe, na dłuższy czas. W trakcie tego doszedł do kilku wniosków: 1. Niemcy nie dążyły do otrzymania pomocy militarnej od Rosji. 2. Ponieważ wojna ogromnie się przeciąga, w celu przeciwstawienia się Anglii, Niemcy były zmuszone wejść na odległe terytoria, którymi nie były zasadniczo zainteresowane ani politycznie, ani ekonomicznie. 3. Istnieją jednak pewne potrzeby, których znaczenie stało się jasnym dopiero w czasie wojny, a które są bezwzględnie żywotne dla Niemiec. Chodzi tu między innymi o niektóre źródła surowców, uważanych przez Niemców za bardzo ważne i absolutnie niezbędne.

Na to wszystko Mołotow dał niezobowiązującą zgodę. Mołotow zapytał o Pakt Trzech* oraz poprosił o wyjaśnienie, na czym ma polegać ten „nowy porządek" w Europie i w Azji, i jaką rolę * Pakt podpisany przez Niemcy, Włochy i Japonię 27 września 1940 r. (przyp. oryg.).

NIEMCY I ROSJA

267

w ramach paktu trzech mocarstw otrzyma ZSRR. Stwierdził również, iż sprawy te muszą być szczegółowo omówione w trakcie rozmów berlińskich i podczas planowanej wizyty ministra spraw zagranicznych Rzeszy w Moskwie, na którą to wizytę Rosjanie bardzo liczą. Co więcej, istnieje szereg spraw wymagających wyjaśnień. Chodzi głównie o radzieckie wpływy na Bałkanach i w rejonie Morza Czarnego, przede wszystkim zaś w Bułgarii, Rumunii i Turcji. Rządowi rosyjskiemu byłoby łatwiej udzielić odpowiedzi na kwestie podjęte przez Fuhrera, gdyby otrzymał wyjaśnienia, o które właśnie się zwrócił. Sowieci byliby zainteresowani „nowym porządkiem" w Europie, a szczególnie tempem wprowadzania tego „ładu" i jego formą. Chcieliby również wiedzieć, co oznacza określenie „wielka przestrzeń wschodnioazjatycka" i jakie są jej granice. Führer odpowiedział, że Pakt Trzech ma za zadanie regulować warunki zabezpieczające naturalne interesy krajów europejskich i dlatego Niemcy zwracają się teraz do Związku Sowieckiego, aby mógł wypowiedzieć się na temat obszarów leżących w strefie jego zainteresowania. W żadnym wypadku nie może być mowy o jakichkolwiek ustaleniach bez współpracy Rosji Sowieckiej. Dotyczy to nie tylko Europy, ale również Azji, odnośnie której Rosja sama ma określić swoje żądania i będzie też uczestniczyć w określaniu granic „wielkiej przestrzeni wschodnioazjatyckiej". Zadanie Niemców sprowadza się tu jedynie do roli mediatora. Rosja w żadnym wypadku nie zostanie postawiona wobec faktów dokonanych. Kiedy Fiihrer podejmował się ustanowienia wyżej wymienionej koalicji mocarstw, to nie stosunki niemiecko-rosyjskie wydały mu się sprawą najtrudniejszą, ale kwestia, czy możliwa jest współpraca między Niemcami, Włochami i Francją. Dopiero teraz uznał za możliwe porozumienie się z Rosją w celu załatwienia kwestii Morza Czarnego, Bałkanów oraz Turcji. Kończąc Führer stwierdził, iż dyskusja ta stanowi w pewnym sensie pierwszy konkretny krok w leierunku wszechstronnej współpracy, z właściwym uwzględnieniem problemów Europy Zachodniej, które powinny być załatwione pomiędzy Niemcami, Włochami i Francją, jak również problemów Wschodu, które są sprawą Rosji i Japonii, ale gdzie Niemcy oferują swe usługi mediacyjne. Chodzi tu o przeciwstawienie się wszelkim próbom Ameryki „robienia pieniędzy na Europie". Stany Zjednoczone nie mają żadnych interesów w Europie, Afryce czy w Azji. Mołotow wyraził aprobatę dla oświadczenia Führera na temat roli Ameryki i Anglii. Udział Rosji w Pakcie Trzech wydawał mu się w zasadzie całkiem do przyjęcia, pod warunkiem, że będzie tam ona

268

OSAMOTNIENI

autentycznym partnerem, a nie jedynie figurantem. W tym przypadku nie widzi trudności w przystąpieniu Związku Sowieckiego do paktu i udziale we wspólnym wysiłku. Lecz cel i znaczenie paktu muszą być precyzyjnie określone, szczególnie w sprawie wytyczenia granic „wielkiej przestrzeni wschodnioazjatyckiej".

A kiedy 13 listopada podjęto ponownie rozmowy: Mołotow wspomniał kwestię pewnej części terytorium litewskiego i podkreślił, że rząd sowiecki nie otrzymał jeszcze żadnej jasnej odpowiedzi od Niemiec na ten temat. Sprawa ta wymaga jednak decyzji. Co zaś się tyczy Bukowiny, przyznał, że wiąże się to z dodatkowym terytorium, o którym nie wspomniano w tajnym protokole. Rosja początkowo ograniczyła swe żądania do północnej Bukowiny, jednakże w obecnej sytuacji Niemcy muszą zrozumieć, iż interesy rosyjskie dotyczą również południowej Bukowiny. Ale i na ten temat Rosja nie otrzymała żadnej odpowiedzi. Zamiast rozpatrzyć właściwie tę sprawę, Niemcy zupełnie zlekceważyły żądania Rosji w odniesieniu do południowej Bukowiny i zagwarantowały sobie całe terytorium Rumunii. Führer odpowiedział, że gdyby nawet tylko część Bukowiny miała być okupowana przez Rosję, oznaczałoby to znaczne ustępstwa ze strony Niemiec. [...] Jednak Mołotow upierał się przy wyrażonej poprzednio opinii, iż oczekiwane przez Rosję zmiany nie są aż tak bardzo istotne dla Niemiec. Führer odparł, że jeżeli współpraca niemiecko-rosyjska ma w przyszłości przynieść pozytywne rezultaty, rząd sowiecki powinien zrozumieć, że Niemcy prowadzą walkę na śmierć i życie i w każdym wypadku chcą ją zakończyć sukcesem. [...] Obie strony w zasadzie zgodziły się, że Finlandia leży w strefie wpływów rosyjskich i zamiast kontynuować czysto teoretyczne dyskusje, należy raczej zająć się ważniejszymi problemami. Po rozgromieniu Anglii gigantyczne, rozrzucone po całym świecie Imperium Brytyjskie, liczące 40 milionów kilometrów kwadratowych, podzielone zostanie jak wielka, zbankrutowana posiadłość. Na terenie tej upadłej posiadłości znajdzie się dla Rosji dostęp do wolnych od lodów, prawdziwie otwartych oceanów. Do tej pory 600 milionami mieszkańców Imperium Brytyjskiego rządziła 45-milionowa mniejszość angielska, która wkrótce miała zostać zgnieciona przez Hitlera. Nawet Stany Zjednoczone faktycznie nie robiły nic, poza

NIEMCY I ROSJA

269

oskubywaniem tej zbankrutowanej posiadłości z tego, co im było szczególnie przydatne. Niemcy, oczywiście, chciałyby uniknąć jakiegokolwiek konfliktu, który mógłby odciągnąć je od walki z sercem Imperium, Wyspami Brytyjskimi. Z tego też powodu on, Fiihrer, nie pochwala najazdu Włoch na Grecję, jako że odciąga to siły na peryferie, zamiast koncentrować je w jednym miejscu przeciwko Anglii. To samo stałoby się w czasie wojny bałtyckiej. Walka z Anglią będzie prowadzona do ostatniego okopu i nie ma wątpliwości, że pokonanie Wysp Brytyjskich doprowadzi do rozpadu Imperium. Chimerą było przypuszczenie, że możliwe jest utrzymanie Imperium Brytyjskiego i rządzenie nim z Kanady. W obecnych warunkach otwierają się dla państw Osi szerokie perspektywy. W ciągu następnych kilku tygodni będą one dokładnie rozważone w trakcie wspólnych dyplomatycznych negocjacji z Rosją, a udział Rosji w rozwiązywaniu tych problemów musi być ustalony. Wszystkie kraje zainteresowane tą zbankrutowaną posiadłością będą musiały zaniechać wszelkich sporów między sobą i zająć się dzieleniem Imperium Brytyjskiego. Odnosi się to do Niemiec, Francji, Włoch, Rosji i Japonii. Mołotow stwierdził, iż wysłuchał argumentów Fuhrera z zainteresowaniem i zgadza się ze wszystkim, czego się dowiedział.

Następnie Hitler udał się na spoczynek. Po kolacji w ambasadzie sowieckiej podjęto ponownie rozmowy, które zakłócił nalot brytyjski na Berlin. Słyszeliśmy, że ta konferencja ma się odbyć, i chociaż nie zostaliśmy zaproszeni do udziału w rozmowach, nie chcieliśmy być zupełnie wykluczeni z obrad. Po ogłoszeniu alarmu wszyscy przenieśli się do schronu, gdzie w bezpiecznych warunkach rozmowy obu ministrów spraw zagranicznych były kontynuowane aż do północy. Oficjalne sprawozdanie niemieckie podaje: Z powodu nalotu o godz. 9.40 wieczorem obaj ministrowie udali się do schronu przeciwlotniczego ministra spraw zagranicznych Rzeszy, aby przeprowadzić tam ostateczną rozmowę. [...] Jeszcze nie czas - powiedział Ribbentrop - rozmawiać na temat nowego porządku w Polsce. Sprawa Bałkanów została już szeroko omówiona. Na Bałkanach Niemcy mają jedynie interesy ekonomiczne i nie chcą, aby Anglia im w nich przeszkodziła. Udzielenie niemieckich gwarancji w sprawie Rumunii zostało widocznie przez Moskwę źle zrozumiane. [...] We wszystkich swoich decyzjach rząd nie-

270

OSAMOTNIENI

miecki kierował się jedynie pragnieniem zachowania pokoju na Bałkanach i koniecznością obrony rejonu bałkańskiego przed niebezpieczeństwem rozszerzenia się tu wpływów brytyjskich, co przeszkodziłoby w dostawach do Niemiec. Tak więc niemieckie działania na Bałkanach spowodowane są wyłącznie warunkami wojny. Gdy tylko Anglia uzna się za pokonaną i zwróci o pokój, interesy Niemiec na Bałkanach ograniczą się wyłącznie do sfery ekonomicznej, a wojska niemieckie zostaną z Rumunii wycofane. Niemcy, jak to wielokrotnie deklarował Führer, nie mają żadnych interesów terytorialnych na Bałkanach. Może więc jedynie jeszcze raz powtórzyć, że kwestią decydującą jest to, czy Związek Sowiecki jest przygotowany i czy może współpracować z Niemcami w wielkiej likwidacji Imperium Brytyjskiego. We wszystkich innych kwestiach Niemcy i Związek Sowiecki mogą z łatwością osiągnąć porozumienie, jeżeli uda im się pogłębić stosunki i określić strefy wpływów. Gdzie leżą te strefy wpływów, zostało już wielokrotnie stwierdzone. Tak więc - jak jasno określił to Führer-jest to sprawa interesów Związku Sowieckiego i Niemiec, które wymagają, aby partnerzy stali nie pierś w pierś, ale plecy w plecy, aby wspierać się w osiągnięciu swoich aspiracji. [...] W odpowiedzi na to Mołotow zauważył, że Niemcy zakładają, iż wojna przeciwko Anglii została już faktycznie wygrana. Jeżeli więc, jak zostało powiedziane przy innej okazji, Niemcy walczą na śmierć i życie z Anglią, to wnioskuje z tego, że Niemcy walczą „o życie", a Anglia „o śmierć". Gdy zaś idzie o współpracę z Niemcami, to całkowicie ją popiera, ale uważa, że należy dojść do gruntowanego porozumienia, co zostało także wyrażone w liście Stalina. Należy również dążyć do wytyczenia stref wpływów. Ale odnośnie tej kwestii on, Mołotow, nie może zająć zdecydowanego stanowiska w tym momencie, ponieważ nie zna opinii Stalina i innych przyjaciół w Moskwie. Musi jednak stwierdzić, że wszystkie wielkie sprawy jutra nie dadzą się oddzielić od spraw dnia dzisiejszego i spełnienia istniejących porozumień. [...] Następnie pan Mołotow serdecznie pożegnał się z Ribbentropem, podkreślając, że nie miał nic przeciwko alarmowi przeciwlotniczemu, jako że dzięki niemu mógł odbyć tak wyczerpującą rozmowę z ministrem spraw zagranicznych Rzeszy.

Kiedy w sierpniu 1942 r. po raz pierwszy odwiedziłem Moskwę, z ust Stalina usłyszałem krótsze sprawozdanie z tej rozmo-

NIEMCY I ROSJA

271

wy, które w istotnych szczegółach nie różniło się od sprawozdania niemieckiego, ale można je określić jako bardziej soczyste. „Jakiś czas temu - powiedział Stalin - narzekano na Mołotowa, że jest za bardzo proniemiecki. Teraz wszyscy mówią, że jest za bardzo proangielski. Ale żaden z nas nie ufał Niemcom. Dla nas to zawsze była kwestia życia i śmierci". Wtrąciłem, że myśmy też przez to przeszli, rozumiemy więc, co czują. „Kiedy Mołotow - powiedział marszałek - pojechał w listopadzie 1940 r. do Berlina na spotkanie z Ribbentropem, dowiedzieliście się o tym i dokonaliście nalotu". Potwierdziłem. „Kiedy ogłoszono alarm, Ribbentrop poprowadził go wiele pięter w dół do głębokiego, luksusowo umeblowanego schronu. W chwili gdy weszli do środka, rozpoczął się nalot. Wówczas zamknął drzwi i powiedział: »Teraz jesteśmy sami. Dlaczegóż nie mielibyśmy się podzielić?« Mołotow zapytał: »Co na to powie Anglia?« »Anglia - odrzekł Ribbentrop - jest skończona. Nie ma już znaczenia jako mocarstwo«. »Jeżeli tak jest istotnie, to dlaczego zapytał Mołotow - siedziemy w tym schronie i czyje to bomby spadają?«".

Rozmowy berlińskie nie zmieniły decyzji Hitlera. W październiku Keitel, Jodl i niemiecki sztab generalny pod jego dowództwem opracowywali już plany przerzucenia na Wschód armii niemieckich w celu dokonania inwazji na Rosję wczesnym latem 1941 r. Na tym etapie przygotowań nie było potrzeby ustalenia dokładnej..fiaty, na którą mogła również wpłynąć pogoda. Biorąc pod uwagę odległość, jaką trzeba przebyć po przekroczeniu granic, i konieczność zdobycia Moskwy przed nastaniem zimy, było oczywistym, że w maju są do tego najlepsze perspektywy. Co więcej, zebranie i rozmieszczenie armii niemieckiej na froncie długości 2 tysięcy mil, ciągnącym się od Bałtyku do Morza Czarnego, i zaopatrzenie wszystkich magazynów, obozów i bocznic kolejowych było samo w sobie jednym z największych zadań militarnych, jakie kiedykolwiek zostało podjęte. Żadne opóźnienia zarówno w planowaniu, jak

272

OSAMOTNIENI

i w działaniu nie mogły być tolerowane. Nade wszystko zaś należało zachować tajność i wprowadzić przeciwnika w błąd. W tym celu Hitler użył dwóch różnych form kamuflażu, z których każda miała swoje własne zalety. Pierwszą stanowiły szeroko zakrojone negocjacje na temat wspólnej polityki opartej na podziale i likwidacji Imperium Brytyjskiego na Wschodzie. Drugą było umocnienie wpływów niemieckich w Rumunii, Bułgarii i Grecji, a wkrótce także i na Węgrzech poprzez stały napływ wojsk. Dawało to ważne korzyści militarne, a jednocześnie maskowało prawdziwe zamiary i tłumaczyło zwiększenie sił niemieckich na południowej flance frontu, rozwiniętego później przeciwko Rosji. Negocjacje pomiędzy Niemcami i Rosją Sowiecką dotyczyły głównie niemieckiej oferty w sprawie przystąpienia Rosji do paktu trzech mocarstw przeciwko Wielkiej Brytanii i brytyjskim interesom na Dalekim Wschodzie. Gdyby Stalin przyjął te propozycje, to może na jakiś czas wydarzenia przybrałyby inny obrót. Istniała możliwość, że Hitler zawiesi swoje plany inwazji na Rosję. Nie jesteśmy w stanie przewidzieć, co stałoby się w wyniku zbrojnego porozumienia między tymi dwoma wielkimi mocarstwami, gotowymi podzielić się łupami na Bałkanach, w Turcji, w Persji i na Bliskim Wschodzie, mającymi zawsze na zapleczu Indie i Japonię jako chętnego partnera „wielkiego wschodnioazjatyckiego planu". Lecz pragnieniem Hitlera było zniszczenie bolszewików, których śmiertelnie nienawidził. Uważał, że ma wystarczające siły, aby osiągnąć swój życiowy cel. Wszystko inne będzie można uzyskać potem. Musiał wiedzieć z rozmów w Berlinie i innych kontaktów, że te propozycje dla Moskwy, do wysłania których zmusił Ribbentropa, absolutnie nie zaspokajały ambicji Rosjan. Plan paktu czterech mocarstw - bez daty - znaleziono wśród przechwyconej korespondencji niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych z ambasadą niemiecką w Moskwie. Stanowił on prawdopodobnie podstawę do rozmów Schulenburga z Mołotowem, odnotowaną pod datą 26 listopada 1940 r. Niemcy, Włochy i Japonia miały wyrazić zgodę na wzajemne uznanie swych naturalnych stref wpływów. W wypadku nakładania

NIEMCY I ROSJA

273

się tych stref wszelkie problemy stąd wynikające miały być rozpatrywane w polubowny sposób na drodze stałych konsultacjiNiemcy, Włochy i Japonia deklarowały ze swej strony, że uznają obecny stan posiadania Związku Sowieckiego i będą go respektować. Cztery mocarstwa podejmowały się nie przystępować do innego układu i nie popierać żadnego układu mocarstw, który byłby skierowany przeciw któremuś z nich. Miały pomagać sobie nawzajem w sprawach ekonomicznych w każdy możliwy sposób, a także uzupełniać i rozszerzać porozumienia już między nimi istniejące. Przymierze miało być zawarte na okres 10 lat. Do tego miał być dołączony tajny protokół, w którym Niemcy deklarowały, że oprócz rewizji terytorialnych, jakie zostaną przeprowadzone w Europie po zawarciu pokoju, w zasięgu ich zainteresowania znajdują się terytoria położone w Afryce Środkowej; Włochy deklarowały, że poza Europą ich aspiracje koncentrować się będą w Afryce Północnej i Północno-Wschodniej; Japonia deklarowała, że jej dążenia terytorialne dotyczyć będą obszarów Azji Wschodniej, na południe od jej wyspiarskiego imperium; a Związek Sowiecki deklarował, że jego aspiracje terytorialne koncentrować się będą na południe od terytorium rosyjskiego w kierunku Oceanu Indyjskiego. Cztery mocarstwa deklarowały, że zachowując ustalenia kwestii szczegółowych, będą nazwajem respektować te aspiracje terytorialne i nie będą sprzeciwiać się ich osiągnięciu*. * Warto zwrócić uwagę, że chociaż podczas rozmów w Berlinie Hitler i Ribbentrop główny nacisk kładli na terytorium brytyjskie, to w planie porozumienia Imperium Brytyjskie nie jest wymienione z nazwy, podczas gdy posiadłości kolonialne Francji, Holandii i Belgii są ewidentnie włączone w obszary przeznaczone do podziału, zgodnie z tajnym protokołem. Zarówno w Berlinie, jak i w czasie negocjacji w Moskwie Imperium Brytyjskie, chociaż stanowiło najbardziej widoczny i cenny łup, nie było jedyną zamierzoną ofiarą Hitlera. Dążył on do jeszcze bardziej rozległego podziału posiadłości kolonialnych w Afryce i w Azji wszystkich krajów, z którymi obecnie lub w przeszłości walczył (przyp. oryg.).

274

OSAMOTNIENI

Tak jak się spodziewano, rząd sowiecki nie przyjął niemieckiego projektu. W Europie byli z Niemcami sami, a po drugiej stronie ciążyła im Japonia. Mimo to wierzyli w swe rosnące siły i rozległe terytorium zajmujące jedną szóstą powierzchni lądu całego globu. Toteż ostro się targowali. 26 listopada 1940 r. Schulenburg wysłał do Berlina projekt kontrpropozycji rosyjskich, określających warunki przyjęcia przez Rosję niemieckiego planu paktu czterech mocarstw. Projekt ten przewidywał natychmiastowe wycofanie wojsk niemieckich z Finlandii, która według umowy z 1939 r. znajdowała się w strefie wpływów Związku Sowieckiego; zagwarantowanie Związkowi Sowieckiemu w ciągu najbliższych kilku miesięcy bezpieczeństwa w cieśninach czarnomorskich poprzez zawarcie paktu o wzajemnej pomocy między Związkiem Sowieckim a Bułgarią, która geograficznie leży wewnątrz strefy bezpieczeństwa granic czarnomorskich Związku Sowieckiego; zainstalowanie bazy sił lądowych i morskich ZSRR w rejonie Bosforu i Dardaneli na warunkach długoterminowej dzierżawy; uznanie obszaru na południe od Batumi i Baku w ogólnym kierunku w stronę Zatoki Perskiej za centrum aspiracji terytorialnych Związku Sowieckiego; zrzeczenie się przez Japonię praw do koncesji węglowych i naftowych na Sachalinie Północnym. Żadnej konkretnej odpowiedzi na ten dokument nie było. Hitler nie poczynił żadnych starań, aby dojść do porozumienia z Rosją. Sprawy tak poważne jak te mogły doskonale tłumaczyć długie i staranne rozważanie związanych z nimi problemów. Można więc przypuszczać, że Sowieci spodziewali się i oczekiwali odpowiedzi. Tymczasem siły po obu stronach granicy, już i tak potężne, zaczęły rosnąć, a prawa ręka Hitlera sięgnęła po Bałkany.

Plany przygotowywane przez Keitla i Jodla według instrukcji Hitlera były już na tyle dojrzałe, że umożliwiły mu wydanie 18 grudnia 1940 r. jego historycznej Dyrektywy nr 21.

275

NIEMCY I ROSJA

OPERACJA „BARBAROSSA"

Jeszcze przed zakończeniem wojny z Anglią niemieckie siły zbrojne muszą być przygotowane do zmiażdżenia Rosji Sowieckiej w krótkotrwałej kampanii. W tym celu armia powinna zaangażować wszystkie posiadane jednostki, z tym jednak zastrzeżeniem, że okupowane terytoria muszą być zabezpieczone przed niespodziewanymi atakami nieprzyjaciela. Zadaniem lotnictwa wspierającego armię będzie skierowanie do kampanii na Wschodzie na tyle dużych sił, aby można było szybko zakończyć operacje naziemne i żeby w miarę możliwości ograniczyć do minimum szkody, na jakie narażone są tereny wschodnich Niemiec w wyniku ataków lotnictwa nieprzyjaciela. Koncentracja głównego wysiłku na Wschodzie wiąże się z koniecznością należytego zabezpieczenia całego obszaru operacyjnego i opanowywanych przez nas rejonów przemysłu zbrojeniowego przed atakami lotniczymi nieprzyjaciela, co nie może jednak doprowadzić do zaniechania operacji ofensywnych przeciwko Anglii, a w szczególności przeciw jej szlakom zaopatrzeniowym. Główny wysiłek marynarki wojennej, nawet w czasie kampanii wschodniej, musi być nadal skierowany przeciwko Anglii. Rozkaz koncentracji wojsk przeciwko Rosji Sowieckiej wydam prawdopodobnie na 8 tygodni przed planowanym terminem rozpoczęcia operacji. Przygotowania wymagające dłuższego czasu - o ile nie zostały jeszcze zakończone - należy teraz przyśpieszyć i zakończyć do 15 maja 1941 r. Wymagana jest jednak szczególna ostrożność, aby zamiar podjęcia ataku nie został ujawniony. * Przygotowania naczelnych dowództw poszczególnych rodzajów sił zbrojnych muszą być oparte na następujących założeniach: 1. CeL ogólny Zgromadzone w zachodniej części Rosji masy armii rosyjskiej powinny być zniszczone w wyniku śmiałych operacji polegających na wysunięciu do przodu jednostek pancernych, wbijających się głębokimi klinami w siły nieprzyjaciela. Jednocześnie należy zapobiec wycofaniu się w głąb terytorium Rosji zdolnych do walki oddziałów rosyjskich.

276

OSAMOTNIENI

W wyniku szybkiej pogoni należy dojść do takiej linii, spoza której rosyjskie siły powietrzne nie będą w stanie podejmować dalszych ataków przeciwko terytorium Rzeszy. Ostatecznym celem operacji jest odgrodzenie się od azjatyckiej części Rosji poprzez utworzenie linii obronnej o ogólnym kierunku od Wołgi do Archangielska. Wówczas, w razie konieczności, jedyny pozostały Rosji rejon przemysłowy na Uralu może być wyeliminowany przez Luftwaffe. W toku tych operacji rosyjska flota bałtycka szybko utraci swe bazy, w wyniku czego pozbawiona zostanie możliwości walki. Aby zapobiec skutecznej interwencji rosyjskich sił powietrznych, już na samym początku operacji należy mocnymi uderzeniami wyeliminować je z działań. II. Prawdopodobni sojusznicy i ich zadania 1. W wojnie przeciwko Rosji Sowieckiej możemy liczyć na aktywną współpracę Rumunii i Finłandii na skrzydłach naszych operacji. Naczelne dowództwo niemieckich sił zbrojnych w odpowiednim czasie uzgodni i określi, w jakiej formie siły zbrojne tych krajów zostaną podporządkowane rozkazom niemieckim w momencie interwencji. 2. Zadaniem Rumunii, wspólnie z zebranymi tam siłami niemieckimi, będzie związanie stojących naprzeciw sił nieprzyjaciela oraz pełnienie funkcji pomocniczych na tyłach. 3. Zadaniem Finlandii będzie osłonięcie koncentracji przerzuconych z Norwegii sił niemieckiej Grupy Armii „Północ" (część 21 grupy) i wspólne działanie z nimi. Finlandii przypadnie także zadanie wyeliminowania Hanko. 4. Można oczekiwać, że z chwilą rozpoczęcia operacji szwedzkiej koleje i drogi zostaną udostępnione niemieckiej Grupie Armii „Północ" i można je będzie wykorzystać do jej koncentracji. III. Prowadzenie operacji A. Armia (niniejszym zatwierdzam przedłożone mi plany): W strefie operacyjnej rozdzielonej przez bagna Prypeci na sektor południowy i północny główny wysiłek należy podjąć w sektorze północnym. Przewiduje się skierowanie tutaj dwóch grup armii. Zadaniem południowej grupy, jednej z dwóch grup armii w środku frontu, dysponującej licznymi i szczególnie silnymi jednostkami pancernymi i zmotoryzowanymi, będzie przebicie się z rejonu Warszawy i na północ od niego, a następnie rozgromienie sił nieprzyjaciela znajdujących się na Białorusi.

NIEMCY I ROSJA

277

Jedynie zaskakująco szybkie złamanie oporu rosyjskiego może uzasadnić dążenie do realizacji obu tych celów jednocześnie. [...] Grupa armii działająca na południe od bagien Prypeci powinna przenieść swój główny wysiłek z rejonu Lublina w ogólnym kierunku na Kijów, aby z silnymi jednostkami pancernymi głęboko wejść w skrzydło i na tyły wojsk rosyjskich, a następnie otoczyć je wzdłuż rzeki Dniepr. Zgrupowanie niemiecko-rumuńskie na prawej flance ma za zadanie: a) osłonę terytorium rumuńskiego, a tym samym południowej flanki całej operacji; b) związanie stojących naprzeciw wojsk wroga w trakcie ataku Grupy Armii „Południe" na skrzydło północne oraz - w przypadku korzystnego rozwoju sytuacji - niedopuszczenie przy współudziale sił powietrznych do wycofania się tych wojsk za Dniepr w czasie pościgu; [i] na północy - szybkie dotarcie do Moskwy. Zajęcie tego miasta oznaczać będzie decydujący sukces polityczny i ekonomiczny, a ponadto wyeliminuje najważniejszy węzeł kolejowy. B. Siły powietrzne Ich zadaniem będzie - w miarę możliwości - maksymalne sparaliżowanie i wyeliminowanie rosyjskich sił powietrznych, jak również wspomaganie armii w głównych rejonach jej uderzeń, szczególnie w pasie Grupy Armii „Środek" i na skrzydle Grupy Armii „Południe". Poszczególne rejony rosyjskiej sieci kolejowej, w zależności od ich znaczenia dla operacji, powinny zostać odcięte, a najważniejsze jej obiekty położone bliżej przejścia rzek powinny być opanowane w wyniku śmiałych akcji oddziałów spadochronowych i desantowych. '< W celu umożliwienia koncentracji wszystkich sił przeciwko lotnictwu nieprzyjaciela i bezpośredniego wsparcia armii w trakcie głównych operacji nie należy podejmować ataków na przemysł zbrojeniowy. Ataki te mogą być brane pod uwagę dopiero po zakończeniu operacji manewrowych - w pierwszej kolejności na zakłady przemysłowe na Uralu. [...] IV. Wszystkie rozkazy wydawane przez naczelnych dowódców na podstawie tej dyrektywy muszą wyraźnie wskazywać, że ich celem są działania zabezpieczające przed ewentualną zmianą stosunku Rosji wobec nas. Liczba oficerów, jakich należy przydzielić do zadań przy-

OSAMOTNIENI

278

gotowawczych, powinna być początkowo jak najmniejsza; personel dodatkowy należy przeszkolić jak najpóźniej i tylko w takim zakresie, jakiego wymagają poszczególne funkcje. Istnieje bowiem niebezpieczeństwo, że odkrycie naszych zamiarów, których termin realizacji nie został jeszcze ustalony, może spowodować bardzo niekorzystne następstwa polityczne i militarne. V. Oczekuję od naczelnego dowództwa meldunków w sprawie planów szczegółowych, opartych na tej dyrektywie. Planowanie przygotowań wszystkich rodzajów sił zbrojnych, łącznie z ich bieżącą realizacją, należy meldować mi poprzez naczelne dowództwo sił zbrojnych.

ADOLF HITLER*

W tym momencie stworzono fundamenty dla najważniejszych wydarzeń 1941 r. My, oczywiście, nie wiedzieliśmy o planach unicestwienia nas i o targach między Niemcami i Rosją na temat podziału naszego imperium. Nie mogliśmy również ocenić wciąż niesprecyzowanych zamiarów Japonii. Główny ruch wojsk armii niemieckiej na Wschód nie był jeszcze widoczny dla naszej aktywnej służby wywiadowczej. Można było jedynie zaobserwować infiltrację i stopniowe jej nasilanie w Bułgarii i Rumunii. Gdybyśmy wówczas wiedzieli to, co zostało opisane w tym rozdziale, odczulibyśmy ogromną ulgę. Sprzymierzenie się Niemiec, Rosji i Japonii przeciwko nam budziło nasze najgorsze obawy. Ale któż mógł cokolwiek przewidzieć? Trzeba było walczyć dalej!

*

Nazi-Soviet Relations, s. 260 i nast. (przyp. oryg.).

R O Z D Z I A Ł XXX

NIEBEZPIECZEŃSTWO

NA

OCEANIE

Zamaskowani piraci morscy - Wycieczka „Sćheera" - „Jerois Bay" ratuje konwój - Dalsze rozboje „Scheera" - Niespodzianka dla „Hippera" - Nieporporcjonalne wysiłki - Zagrożenie ze strony U-bootów przeważa - Zaciskające się szpony na szlakach północno-zachodniego Atlantyku - Niepokoje nurków - Ciężkie straty - Potrzeba przeniesienia kontroli nad szlakami atlantyckimi z Plymouth do Liverpoolu Ostre ograniczenie importu - Straty przy Bloody Foreland - Wycofanie dotacji irlandzkich - Moja depesza do Prezydenta z 13 grudnia Ponura propozycja Admiralicji - Dywan z dynamitu - Wzmocnienie i ożywienie lotnictwa obrony wybrzeża RAF-u - Końcowy sukces kontrofensywy.

Z

niszczenie Grafa Spee w akcji u ujścia La Platy w grudniu 1939 r. zakończyło nagle pierwszą niemiecką kampanię na szerokich oceanach przeciwko naszej żegludze. Walki w Norwegii, jak widzieliśmy, sparaliżowały na razie marynarkę niemiecką na wodach terytorialnych. To, co z niej pozostało, z konieczności zarezerwowano na inwazję. Admirał Raeder, którego koncepcje działań wojennych na morzu były technicznie rozsądnej miał trudności w przekonaniu Fuhrera do swoich poglądów. W pewnym momencie musiał nawet przeciwstawić się armii, która zaproponowała rozbrojenie wszystkich ciężkich okrętów i użycie dział dalekosiężnych z brzegu. Jednakże w ciągu lata zdołał przystosować do działań wojennych pewną ilość statków handlowych, aby mogły odgrywać rolę zamaskowanych piratów. Były potężniej uzbrojone i generalnie szybsze od naszych uzbrojonych krążowników pomocniczych. Zaopatrzono je również w samoloty zwiadowcze. Pięć tych statków umknęło naszym patrolom i wpłynęło na At-

280

OSAMOTNIENI

lantyk między kwietniem a czerwcem 1940 r., podczas gdy szósty podjął ryzykowną trasę na północny wschód na Pacyfik, wzdłuż wybrzeży Rosji i Syberii. W asyście rosyjskiego lodołamacza udało mu się przebyć drogę przez Morze Beringa w dwa miesiące i wyłonił się na Pacyfiku we wrześniu. Admirał Raeder wyznaczył tym statkom trzy cele: po pierwsze - niszczenie lub przechwytywanie statków nieprzyjaciela; po drugie - zakłócanie żeglugi; po trzecie - rozpraszanie brytyjskich okrętów eskortujących i patrolowych, których zadaniem było zapobiegać zagrożeniu. Ta dobrze pomyślana taktyka przyniosła nam nie tylko szkody, ale i wstyd. W pierwszych tygodniach września pięć zamaskowanych rajderów zaczęło harcować po naszych trasach handlowych. Dwa z nich działały na Atlantyku, dwa na Oceanie Indyjskim, a piąty, po rozmieszczeniu min u wybrzeży Auckland w Nowej Zelandii, pływał po Pacyfiku. W ciągu całego roku tylko dwukrotnie mieliśmy z nim kontakt. 29 lipca jeden z nich, określany przez nas jako „Rajder E" wszedł w kontakt na południowym Atlantyku z uzbrojonym krążownikiem pomocniczym Alcantara, ale szybko zrezygnował z dalszej walki, ratując się ucieczką. W grudniu inny uzbrojony krążownik pomocniczy, Camarvon Castle, zaatakował go ponownie u ujścia rzeki La Plata, ale i tym razem, mimo poniesionych szkód, udało mu się zbiec. Aż do końca września 1940 roku tych pięć pirackich statków zatopiło lub przechwyciło 36 statków brytyjskich o łącznym tonażu 235 tysięcy ton. Pod koniec października 1940 r. pancernik kieszonkowy Scheer był nareszcie gotowy do służby. Kiedy odłożono inwazję na Anglię, 27 października opuścił Niemcy i przedarł się przez Cieśninę Duńską na Atlantyk, na północ od Islandii. Miesiąc później podążył za nim krążownik Hipper wyposażony w 8-calowe działa. Scheer miał rozkaz atakować na północnym Atlantyku konwoje, z których wycofano eskortę pancerników, niezbędnych dla wzmocnienia rejonu Morza Śródziemnego. Komandor Krancke przypuszczał, że konwój zmierzający do kraju wypłynął z Halifaksu 27 października, i miał nadzieję, że zdoła go przechwycić około 3 listopada. 5 listopada jego samolot zameldował obecność ośmiu statków na południowym

NIEBEZPIECZEŃSTWO NA OCEANIE

281

wschodzie i dowódca wyruszył w pościg. O godzinie 2.27 po południu zauważył pojedynczy statek Mopan, który został zatopiony za pomocą ognia z dział po wzięciu na pokład 68-osobowej załogi. Przy użyciu gróźb udało mu się zapobiec meldunkom radiowym z Mopana. O godzinie 4.50 po południu, kiedy zajęty był jeszcze Mopanem, na horyzoncie pojawiły się maszty konwoju „HX-84", składającego się z 37 statków. Pośrodku konwoju znajdowała się eskorta oceaniczna - uzbrojony krążownik pomocniczy Jervis Bay. Jego dowódca, komandor Fegen z Royal Navy, natychmiast zorientował się, iż nie ma żadnych szans. Po zameldowaniu przez radio obecności nieprzyjaciela podjął desperacką decyzję - jego jedyną myślą było teraz odwrócenie uwagi pancernika od konwoju i zatrzymanie go możliwie jak najdłużej, by konwój mógł się rozproszyć. Zbliżała się noc i istniała szansa, że wielu statkom uda się uciec. Podczas gdy konwój się rozpraszał, Jervis Bay zbliżał się z pełną prędkością do znacznie silniejszego wroga. Scheer otworzył ogień z odległości 18 tysięcy jardów. Strzały ze starych 6-calowych dział Jervis Bay nie miały takiego zasięgu i nie trafiały. Ta jednostronna bitwa trwała do godziny 6 wieczorem, do czasu, gdy Jervis Bay, boleśnie ostrzelany i zupełnie pozbawiony sterowności, został przez Niemców porzucony. W końcu około godziny 8 wieczorem zatonął, pociągając za sobą na dno dwustu oficerów i marynarzy. Wraz z nimi zginął komandor Fegen, który nie opuścił pokładu. Za jego bohaterską postawę przyznano mu pośmiertnie Victoria Cross, odznaczenie zajmujące honorowe miejsce w historii Royal Navy. Dopiero gdy bitwa dobiegła końca, Scheer zaczął ścigać konwój. Ale zapadła już noc, statki rozproszyły się i Scheer zdołał dogonić i zatopić tylko pięć z nich. Teraz, gdy znana już była jego pozycja, nie mógł pozostać w tym rejonie, gdzie lada moment spodziewał się potężnych sił brytyjskich. Tak oto, dzięki poświęceniu Jervis Bay, większość statków z tego drogocennego konwoju została uratowana. Ale i marynarze floty handlowej wykazali tu ogromną bojowość, nie ustępując odwagą swej eskorcie. Jeden ze statków konwoju, tankowiec San Demetrio wiozący 7 tysięcy ton benzyny, stanął w ogniu i został porzuco-

282

OSAMOTNIENI

ny. Lecz część załogi weszła ponownie na pokład, ugasiła pożar, a następnie - po dzielnych zmaganiach, bez busoli i przyrządów nawigacyjnych - przyprowadziła statek z jego drogocennym ładunkiem do portu brytyjskiego. W czasie całej tej akcji śmierć poniosło 206 marynarzy statków handlowych, zaś łączne straty w żegludze wyniosły 47 tysięcy ton. Tymczasem Scheer, chcąc oddalić się maksymalnie od ścigających go, płynął pełną parą na południe. Dziesięć dni później spotkał się z niemieckim statkiem zaopatrzeniowym, uzupełnił paliwo i zapasy. 24 listopada pojawił się w Indiach Zachodnich, gdzie zatopił Port Hobart, płynący do Curaęao, a następnie wrócił na Wyspy Zielonego Przylądka. Później rozciągnął swą działalność na południowy Atlantyk i Ocean Indyjski i dopiero w kwietniu 1941 r. powrócił do Kilonii, po ponownym skutecznym pokonaniu Cieśniny Duńskiej. Jego 5-miesięczny rejs przyniósł Niemcom bogaty plon. Marynarka brytyjska straciła 16 statków (zatopionych lub przechwyconych) o łącznym tonażu 90 tys. ton.

Począwszy od czerwca konwoje wojskowe pod kryptonimem „WS"* płynęły co miesiąc pod ciężką eskortą drogą wokół Przylądka na Bliski Wschód i do Indii. Eskorty wymagały także liczne konwoje wojskowe między portami na Oceanie Indyjskim oraz napływające do nas nieprzerwanym strumieniem oddziały kanadyjskie docierające do Anglii przez Atlantyk. Wszystko to bardzo poważnie obciążało nasze siły morskie. Dlatego też nie mogliśmy zorganizować ponownie takich grup pościgowych jak te, które w 1939 r. przeczesywały morza w pogoni za Grafem Spee. Nasze krążowniki rozmieszczone były na obszarach położonych w pobliżu głów* Dopiero po wojnie dowiedziałem się, że inicjały, których tak często używałem, w terminologii Admiralicji oznaczały Winston's Specials (specjalne konwoje Winstona) (przyp. oryg.).

NIEBEZPIECZEŃSTWO NA OCEANIE

283

nych tras żeglugowych i statki płynące samodzielnie musiały wykorzystywać trasy okrężne, pokonując bezmiar wód oceanów. W pierwszy dzień Świąt Bożego Narodzenia 1940 roku konwój „WS-5A", składający się z 20 statków transportowych i zaopatrzeniowych dla Bliskiego Wschodu, zbliżał się właśnie do Azorów, gdy został zaatakowany przez krążownik Hipper, który wypłynął z Niemiec miesiąc później niż Scheer. Napastnika czekała tu jednak niemiła niespodzianka; widoczność była zła i dowódca Hippera zbyt późno zauważył, że w konwoju znajdują się krążowniki Berwick, Bonaventure i Dunedin. Między Hipperem a Berwickiem wywiązała się krótka, ostra walka, w wyniku której oba okręty zostały uszkodzone. Hipper zdołał jednak odpłynąć i pomimo ogromnych wysiłków podjętych przez Home Fleet oraz „Force H" z Gibraltaru, aby go schwytać, udało mu się uciec we mgle do Brestu. Ale straty były niewielkie - tylko jeden statek, Empire Trooper, który wiózł 30 tysięcy żołnierzy, musiał pójść w Gibraltarze do remontu. Nie mogliśmy spokojnie traktować sytuacji na otwartych oceanach. Wiedzieliśmy, że zamaskowane statki pirackie w nie znanej nam ilości żerują na wszystkich wodach południowych. Pancernik kieszonkowy Scheer był nieuchwytny i pozostawał w ukryciu. Hipper mógł w w każdej chwili wyjść z Brestu i należało się spodziewać, że niemieckie okręty liniowe Scharnhorst i Gneisenau też wkrótce wejdą do akcji. Olbrzymia dysproporcja między ilością rajderów a siłami, jakich trzeba było użyć, by się im przeciwstawić i strzec ogromnego ruchu statków, została już opisana w tomie I. Admiralicja musiała być przygotowana do działań w wielu rejonach i ochraniać tysiące statków handlowych, a nie mogła dać żadnych gwarancji, wyjąwszy konwoje wojskowe, na wypadek incydentów godnych ubolewania i fatalnych w skutkach.

Do tego doszło o wiele poważniejsze niebezpieczeństwo. Jedyną rzeczą, której naprawdę obawiałem się w czasie wojny, było zagrożenie ze strony U-bootów. Jeszcze przed bitwą po-

284

OSAMOTNIENI

wietrzną uważałem, że inwazja się nie uda. Po zwycięstwie w powietrzu byliśmy już na dobrej drodze. Mogliśmy topić i zabijać wstrętnego wroga w okolicznościach najbardziej nam sprzyjających, a najgorszych dla niego, z czego ewidentnie zdawał sobie sprawę. W okrutnych warunkach wojennych była to tego rodzaju bitwa, z prowadzenia której powinno się być zadowolonym. Ale nasza linia życia, nawet na szerokich wodach oceanów, a szczególnie przy dojściach do Wyspy, znalazła się w niebezpieczeństwie. Toteż o wiele bardziej denerwowałem się wojną z U-bootami, niż tą wspaniałą walką powietrzną nazwaną bitwą o Anglię. Admiralicja, z którą byłem blisko związany i pozostawałem w stałym kontakcie, podzielała te obawy tym bardziej, że jej naczelnym zadaniem była ochrona naszych brzegów przed inwazją i utrzymanie linii życia łączącej nas ze światem. Marynarka zawsze przyjmowała to za podstawowy, święty i niekwestionowany obowiązek. Razem więc zastanawialiśmy się nad tym problemem. Efektem tego były nie wspaniałe bitwy i błyskotliwe osiągnięcia, lecz statystyki, diagramy i wykresy, niewidoczne i niezrozumiałe dla narodu. Na ile wojna z U-bootami ograniczy naszą żeglugę i nasz import? Czy kiedykolwiek osiągnie ona taki punkt, że nasze życie zostanie unicestwione? Nie było tu miejsca na gesty czy sensacje, jedyna droga to powolne wykreślanie linii obrazujących potencjalne zagrożenie. W odniesieniu do tego na nic by się zdała dzielna armia gotowa skoczyć na wroga, czy dobry plan bitwy na pustyni. W tej dziedzinie duch bojowy ludzi zupełnie się nie liczył. Albo żywność, dostawy i broń z Nowego Świata i z Imperium Brytyjskiego dotrą przez oceany, albo nie. Opanowawszy całe wybrzeże francuskie od Dunkierki do Bordeaux, Niemcy nie tracili czasu. Na zajętych terenach zakładali natychmiast bazy dla U-bootów i współpracujących z nimi samolotów. Już od lipca byliśmy zmuszeni przenieść naszą żeglugę ze szlaków na południe od Irlandii, gdzie oczywiście nie mieliśmy dostępu do baz lotniczych, w których mogłyby stacjonować nasze samoloty myśliwskie. Wszystko musiało iść drogą wokół Irlandii Północnej. Tutaj, dzięki Bogu, stał wiernie na straży

NIEBEZPIECZEŃSTWO NA OCEANIE

285

Ulster. Mersey i Clyde to były płuca, którymi oddychaliśmy. Na wschodnim wybrzeżu i w Kanale Angielskim małe statki nadal pływały, coraz bardziej atakowane przez samoloty, E-booty* i miny. Ponieważ nie można było zmieniać szlaku na wschodnim wybrzeżu, przejście każdego konwoju między Forth a Londynem prawie codziennie stawało się akcją samą w sobie. Niewiele dużych statków ryzykowało na wodach wschodniego wybrzeża, a żadne w Kanale. W czasie tych 12 miesięcy, od lipca 1940 do lipca 1941 r., tj. do momentu, w którym mogliśmy wreszcie powiedzieć, że brytyjski bój o Atlantyk został wygrany, nasza żegluga poniosła najcięższe straty od chwili rozpoczęcia działań na morzu. Daleko cięższe straty odnotowano po przystąpieniu do wojny Stanów Zjednoczonych, zanim powstał jakiś system konwojów wzdłuż ich wschodniego wybrzeża. Lecz wtedy nie byliśmy już osamotnieni. Dane z ostatnich 6 miesięcy 1940 r. wykazały ogromne straty, zmniejszające się jedynie w czasie zimowych sztormów i - niestety - żadnej wielkiej rzezi U-bootów. Zyskaliśmy niewielką przewagę dzięki większym zrzutom bomb głębinowych i wybierając kursy okrężne, ale groźba inwazji wymagała dużej koncentracji w cieśninach, a większe dostawy nowych okrętów podwodnych zaczęły dopiero stopniowo nadchodzić. Ten cień wisiał nad Admiralicją i nad tymi wszystkimi, którzy mieli pełne rozeznanie sytuacji. Tydzień kończący się 22 września wykazał największe tempo strat od początku wojny, i faktycznie było ono większe niż w podobnym okresie 1917 r. Niemcy zatopili 27 statków brytyjskich o łącznym tonażu prawie 160 tysięcy ton, a wiele z nich pochodziło z konwoju z Halifaksu. W październiku, gdy Scheer był bardzo aktywny, zmasakrowany został przez U-booty inny konwój atlantycki, składający się z 34 statków, z których aż 20 zatopiono. *

E-boot: niemiecki odpowiednik brytyjskiej lekkiej jednostki przybrzeżnej (przyp. oryg.).

286

OSAMOTNIENI

W ciągu listopada i grudnia wejścia i wyjścia do Mersey i Clyde stały się dla nas sprawą życia lub śmierci, przewyższając swoim znaczeniem wszystkie inne czynniki w tej wojnie. Mogliśmy, oczywiście, najechać na Irlandię de Valery i przy użyciu nowoczesnej broni odzyskać jej południowe porty. Zawsze mówiłem, że ucieknę się do tego sposobu tylko wtedy, gdy będę miał nóż na gardle. Może taka chwila nadejdzie, a więc niech i tak będzie. Lecz nawet te twarde działania przyniosłyby jedynie złagodzenie dolegliwości. Jedynym pewnym środkiem zaradczym było zabezpiecznie swobodnego wejścia i wyjścia do Mersey i Clyde. Codziennie, gdy zbieraliśmy się w gronie tych kilku osób, które znały sytuację, patrzyliśmy z niepokojem jeden na drugiego. Wyobraźmy sobie nurka głęboko pod powierzchnią morza, zależnego w każdym momencie od przewodu z powietrzem. Co by czuł, gdyby widział rosnące stado rekinów przegryzające ten przewód? Szczególnie, gdyby nie było możliwości wyciągnięcia go na powierzchnię! Dla nas nie było powierzchni. W sytuacji takiego nurka znajdowało się 46 milionów ludzi na przeludnionej wyspie, prowadzących szeroko zakrojone działania wojenne na całym świecie, zakotwiczonych przez naturę i ciążenie ziemskie na dnie morza. Co mogły zrobić rekiny z jego przewodem powietrznym? W jaki sposób można się było przed nimi opędzić lub je zabić? Już na początku sierpnia byłem przekonany, że będzie niemożliwym kontrolowanie szlaków zachodnich poprzez Mersey i Clyde z dowództwa w Plymouth. Premier do pierwszgo lorda i pierwszego lorda morskiego 4 sierpnia 1940 Powtarzające się ciężki straty na szlakach północno-zachodniego Atlantyku są bardzo dotkliwe i chciałbym mieć pewność, że staramy się im przeciwdziałać z taką samą energią, z jaką Admiralicja podjęła walkę z miną magnetyczną. Odnoszę wrażenie, że bardzo osłabła kontrola nad tymi szlakami. W dużej mierze jest to niewątpliwie spowodowane niedostateczną ilością niszczycieli, gdyż znaczne siły muszą ubezpieczać Wyspę. Proszę natychmiast podać mi całkowity stan liczebny niszczycieli, korwet oraz trałowców z azdykiem, łącznie z dostępnymi i używanymi w tym rejonie samolotami. Kto dowodził ich operacjami? Czy są

NIEBEZPIECZEŃSTWO NA OCEANIE

287

kontrolowane z Plymouth ze sztabu admirała Nasmitha? Teraz, kiedy przenieśliście wejście z południa na północ, powstaje pytanie, czy Plymouth jest odpowiednim miejscem dla dowództwa. Czy nie należałoby stworzyć nowego dowództwa pierwszej linii na Clyde i czy admirał Nasmith (głównodowodzący w Plymouth) nie powinien się tam przenieść? W każdym razie tak dalej być nie może. Co z południową zaporą minową? Czy nie można po jakimś czasie zrobić na krótko zmiany i przez powstałą lukę przeprowadzić kilka konwojów? To jest jedynie luźna propozycja. Korzystanie z jednego tylko zestawu rozwiązań zawsze łączyło się z dużym niebezpieczeństwem. Tego niebezpieczeństwa nie da się przezwyciężyć bez przeprowadzenia energicznej koncentracji osłaniającej, przewyższającej tę, jakiej należy spodziewać się ze strony wroga. Wkrótce będzie wiedział, że tam należy przerzucić swoje siły. To jest trochę tak jak w Moray Firth w pierwszych dniach po założeniu pola minowego na wschodnim wybrzeżu. Jestem pewien, że Admiralicjia stanie na wysokości zadania, ale ewidentnie potrzeba tu nowego impulsu. Proszę o odpowiedź. Napotkałem opór. We wrześniu Admiralicja przyjęła moją propozycję przeprowadzki z Plymouth na północ, słusznie zamieniając Clyde na Mersey. Ale zanim zorganizowano kwaterę główną z jej pomieszczeniami operacyjnymi i rozbudowaną siecią łączności, upłynęło wiele miesięcy, a tymczasem trzeba było improwizować. Nowe dowództwo powierzono admirałowi sir Percy'emu Noble'owi, który z dużym i stale rosnącym sztabem zainstalował się w Liverpoolu w lutym 1941 r. Od tego czasu był to niemal nasz najważniejszy posterunek. Potrzeba tej zmiany i korzyści z niej wynikające były już wtedy przez wszystkich uznawane. Pod koniec 1940 r. coraz bardziej niepokoiłem się spadkiem importu. Był to jeszcze jeden efekt ataku U-bootów. Teraz nie dość, że traciliśmy statki, to jeszcze środki bezpieczeństwa, jakie podejmowaliśmy w celu uniknięcia strat, hamowały swobodę ruchu handlowego. W tych kilku portach, na których mogliśmy polegać, panował tłok. Wyjścia i wejścia wszystkich statków, jak również ich droga, wydłużyły się. Ostatecznym sprawdzianem był import. W tygodniu kończącym się 8 czerwca, w kulminacyjnym momencie bitwy o Francję, sprowadziliśmy

288

OSAMOTNIENI

do kraju 1 201 535 ton ładunku, nie licząc ropy. Pod koniec lipca z tej szczytowej liczby import spadł poniżej 750 tysięcy ton tygodniowo. Chociaż w sierpniu nastąpiła znaczna poprawa, średnia tygodniowa znowu spadła i przez ostatnie trzy miesiące roku ledwie przekraczała 800 tysięcy ton. Premier do pierwszego lorda i pierwszego lorda morskiego 3 grudnia 1940 Nowe nieszczęście, jakie spadło na konwój z Halifaksu, wymaga dokładnej analizy. Tydzień temu słyszeliśmy, że aż 13 U-bootów zaczaiło się przy tych podejściach. Czy nie można było skierować tego konwoju przez North Minch i Little Minch? Czy nie byłoby to lepsze, tym bardziej że z powodu złej pogody konwoje miały opóźnienie i w konsekwencji eskorta dla wpływających nie mogła na czas dotrzeć do zagrożonego rejonu? Premier do kanclerza skarbu 5 grudnia 1940 Proszę zwołać posiedzenie, aby przedyskutować podjęcie działań mających na celu zmniejszenie obciążenia naszej żeglugi i strat finansowych spowodowanych licznymi zatopieniami u wybrzeży Irlandii i brakiem możliwości korzystania z portów irlandzkich. Należy wezwać następujących ministrów: handlu, żeglugi, rolnictwa, żywności, dominiów. Zakładając że będzie zgoda co do zasady, należy jednak jak najszybciej sporządzić ogólny plan, łącznie z rozkładem czasowym i programem działania. Na tym etapie nie ma potrzeby rozważania sprawy z punktu widzenia ministerstw Zaopatrzenia i Obrony. Tymi problemami będziemy się zajmować później. Pierwszym koniecznym krokiem jest posiadanie efektywnego planu, któiy zawierałby jak najwięcej działań jak najmniej szkodliwych. Premier do ministra transportu 13 grudnia 1940 Bardzo dziękuję za notatkę z 3 grudnia na temat stali i mam nadzieję, że robi Pan wszystko, aby wprowadzić w życie swoje propozycje. W obecnej sytuacji wydaje mi się rzeczą niedopuszczalną, by przedsiębiorstwa przetrzymywały wagony, opóźniając w ten sposób wyładunek. Toteż bezwzględnie należy podjąć odpowiednie działania, aby temu zapobiec. Przykład wykazuje, że przeciętny czas postoju w porcie statków z ładunkiem (oprócz tankowców) w Liverpoolu wzrósł z 12 i pół dnia w lutym do 15 dni w lipcu i 19 i pół dnia w październiku. W Bristolu wzrost wynosił od 9 i pół dnia do 14 i pół dnia, ale w Glasgow czas

NIEBEZPIECZEŃSTWO NA OCEANI

289

pozostawał stały i wynosił 12 dni. Najważniejszym aspektem całej sytuacji wydaje się polepszenie tych danych. Premier do ministra transportu 13 grudnia 1940 Widzę, że import ropy we wrześniu i w październiku wyniósł zaledwie połowę tego, co w maju i w czerwcu i pokrył tylko dwie trzecie naszego zapotrzebowania. Jak rozumiem, spadek ten nie wynika z braku tankowców, ale z częściowego zamknięcia dla nich południowego i wschodniego wybrzeża, a także z faktu, iż wiele z nich trzeba było chwilowo wycofać na Clyde, inne zaś zatrzymać w Halifaksie w Nowej Szkocji. Ostatnio jakieś tankowce zostały wysłane na wybrzeża południowe i wschodnie i import ropy wzrósł w listopadzie. Z odpowiedzi Pańskiego poprzednika* na moją notatkę z 26 sierpnia zrozumiałem, że jest on zadowolony z przygotowań do importu ropy przez porty zachodniego wybrzeża. Nie wydaje się, by jego oczekiwania się spełniły. Są dwa sposoby zaradzenia tej sytuacji: albo wystawić tankowce na dodatkowe ryzyko poprzez sprowadzenie ich do portów na południowych i wschodnich wybrzeżach i w ten sposób zwiększyć nasz bieżący import, albo czerpać z zapasów ufając, że będzie można je uzupełnić z portów na zchodnim wybrzeżu, gdy zakończone zostaną przygotowania do przyjmowania takiego ładunku, uwzględniając wynikające z tego niedogodności. Byłbym zadowolony, gdyby rozważył Pan w porozumieniu z pierwszym lordem, na ile możliwa jest realizacja obu tych rozwiązań. Kopię tego listu przesyłam pierwszemu lordowi. Premier do pierwszego lorda 14 grudnia 1940 Proszę o pełne sprawozdanie na temat stanu amerykańskich niszczycieli, z uwzględnieniem ich licznych defektów i niewielkiej, jak dotychczas, przydatności. Chciałbym mieć to sprawozdanie jak najszybciej, abym mógł je rozpatrzyć w najbliższym czasie. Premier do pierwszego lorda i pierwszego lorda morskiego 27 grudnia 1940 Co zrobiliście Panowie w sprawie katapultowania samolotów ze statków w wychodzących w drogę konwojach? Słyszałem o planie katapultowania ich z tankowców, których w każdym konwoju prawie * Chodzi o sir Johna Reitha. Został lordem Reith i ministrem pracy i budownictwa w dniu 3 października 1940 r. (przyp. oryg.).

290

OSAMOTNIENI

zawsze jest kilka. Następnie one atakują focke-wulfy i lądują na morzu, skąd zdejmuje się pilota, a maszynę ratuje lub nie, jak wygodniej. Jaka jest opinia na ten temat?

Jak zobaczymy w następnym tomie, plan ten przyniósł owoce. Statki przystosowane do katapultowania samolotów myśliwskich w taki sposób, aby mogły one atakować focke-wulfy, zaczęto wykorzystywać od początku 1941 r. Premier do ministra transportu 27 grudnia 1940 Mówi się, że 2/5 spadku wydajności naszej żeglugi spowodowane jest stratą czasu na rozładowanie statków w brytyjskich portach. Teraz, kiedy w dużej mierze ograniczeni jesteśmy do Mersey i Clyde i musimy spodziewać się zwiększonej liczby statków na nich, problem ten stanowi najbardziej niebezpieczny odcinek całego naszego frontu. Czy byłby Pan uprzejmy dostarczyć mi notatkę na ten temat zawierającą: a) fakty, b) to, co Pan robi w tej sprawie i co zamierza, c) w czym można Panu pomóc. Premier do pierwszego lorda 29 grudnia 1940 Te statki [zwabiające* U-booty] bardzo nas do tej pory zawiodły. Admiralicja powinna jednak rozważyć kwestię ich alternatywnego użycia. Spodziewam się, że mają na pokładzie dużą ilość wyszkolonych marynarzy. Chciałbym otrzymać spis tych statków, ich tonaż, prędkość etc. Czy nie mogłyby one przy okazji wykonywania swych zadań przewozić wojsk lub zaopatrzenia?

Coraz bardziej irytował mnie brak dostępu do irlandzkich portów południowych.

*

Nowoczesny odpowiednik statków „Q", których skutecznie używano w latach 1914-18 do zwabiania U-bootów, aby je zniszczyć. W nowych warunkach obecnej wojny nie były one skuteczne (przyp. oryg.).

NIEBEZPIECZEŃSTWO NA OCEANIE

291

Premier do kanclerza skarbu 1 grudnia 1940 Sprawa cieśnin, do których mamy ograniczony dostęp przez działania irlandzkie, zmusza nas do zrewidowania dotacji [dla Irlandii], Chyba nikt nie spodziewa się, że będziemy w stanie płacić im aż do ostatniego tchnienia. Wziąwszy pod uwagę ogromne straty podniesione przez nas u wybrzeży Bloody Foreland, powinniśmy raczej przeznaczyć te pieniądze na zbudowanie większej liczby statków lub zwiększenie zakupu nowych jednostek w Stanach Zjednoczonych. Proszę o informację, w jaki sposób można zlikwidować te dotacje i jakich środków odwetowych możemy się spodziewać ze strony Irlandczyków w sferze finansowej, mając na uwadze, że nie obawiamy się odcięcia przez nich dostaw żywności, co w efekcie oszczędziłoby nam przewożenia do Irlandii przez niemiecką blokadę (którą wspomaga de Valera) tych ogromnych ilości pasz i nawozów. Proszę na razie nie rozpatrywać wszystkich za i przeciw. W chwili obecnej interesuje mnie tylko, co możemy zrobić od strony finansowej i jakie mogą być tego skutki. Byłbym wdzięczny za odpowiedź do jutra. Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu 3 grudnia 1940 Dałem Panu i każdemu z Komitetu Szefów Sztabu kopię pisma dotyczącego Irlandii. Opinia kanclerza skarbu również jest przychylna i nie ma wątpliwości, że dotacje mogą zostać wstrzymane w bardzo krótkim czasie. Musimy rozpatrzyć teraz reakcję militarną. Załóżmy, że zechcą oni do swoich portów zaprosić Niemców - wówczas podzielą swój naród. My zaś będziemy robić wszystko, by Niemców powstrzymać. W ten oto sposób, dążąc do neutralności, ściągną na siebie wojnę. Jeśli z kolei postanowią zawiesić różne połączenia i wycofać urządzenia obserwacyjne, jakie posiadają, to co im to da, biorąc pod uwagę fakt, że my również możemy zawiesić wszelkie połączenia między Anglią i Irlandią Południową? Idźmy dalej. Przypuśćmy, że pozwolą Niemcom wprowadzić U-booty do portów na zachodnim wybrzeżu Irlandii w celu uzupełnienia zapasów i paliwa. Czy to może być groźne, zważywszy że zasięg czasowy U-bootów wynosi prawie 30 dni i że czynnikiem o wiele bardziej ograniczającym jest konieczność remontu i wymiany załóg, niż potrzeba zatankowania i wzięcia zapasów. Proszę o opinię odnośnie tych i innych kwestii, jakie mogą wyniknąć w związku z tą sprawą. Uważałem, że dobrze będzie poinformować o tym wszystkim prezydenta Roosevelta.

292

OSAMOTNIENI

Były człowiek marynarki do Prezydenta 13 grudnia 1940 Głównym źródłem niepokoju pozostaje transport północnoatlantycki. Hitler niewątpliwie rozciągnie ataki niemieckiego lotnictwa i okrętów podwodnych na naszą żeglugę i zacznie działać jeszcze dalej w głąb oceanu. Teraz, gdy nie mamy dostępu do irlandzkich portów i lotnisk, wszystkie te trudności nadwerężają nasze flotylle do granic możliwości. Do tej pory mogliśmy wprowadzić do akcji tylko niewielką ilość z tych 50 niszczycieli, które otrzymaliśmy od was, ze względu na liczne defekty, jakim uległy podczas podróży przez Atlantyk po tak długim okresie bezczynności. Zleciłem już przygotowanie pełnego technicznego sprawozdania na temat remontu i prac modernizacyjnych, jakie trzeba będzie przeprowadzić na starszych typach niszczycieli, by przystosować je do obecnych zadań. Może się to Panu również przydać w odniesieniu do waszych własnych flotylli starszego typu. Tymczasem jesteśmy tak bardzo przyciśhięci na morzach, że nie możemy nadal transportować tych 400 tysięcy ton paszy i nawozów, które do tej pory konwojowaliśmy do Irlandii. Ten tonaż jest niezbędny dla naszego własnego zaopatrzenia. Nie potrzebujemy żywności, jaką otrzymujemy z Irlandii, a teraz musimy skoncentrować się na rzeczach istotnych. W związku z powyższym Gabinet proponuje zawiadomić pana de Valerę, że w obecnej sytuacji nie możemy go dalej zaopatrywać. Będą mieli, oczywiście, żywności pod dostatkiem dla swoich ludzi, ale stracą tak dochodowy - jak obecnie - handel. Przykro mi z tego powodu, ale musimy teraz myśleć o sobie i wykorzystywać dla własnych żywotnych celów ten tonaż sprawdzony w tak niebezpiecznych warunkach. Być może narobi to trochę zamieszania i spowoduje, że będzie on (de Valera) bardziej skłonny do działania we wspólnym interesie. Chciałbym zupełnie prywatnie dowiedzieć się, jaka byłaby Pańska reakcja, gdybyśmy zostali zmuszeni skoncentrować nasz tonaż głównie na zaopatrzeniu Wielkiej Brytanii. W chwili obecnej nie czujemy się na siłach kontynuować wysokich dotacji, jakie do tej pory płaciliśmy producentom rolnym w Irlandii. Sam Pan rozumie, iż zarówno naszym marynarzom, jak i całej opinii publicznej nie podoba się, że przewozimy dostawy do Irlandii, narażając się na ataki ze strony nieprzyjacielskiego lotnictwa i U-bootów, a także hojnie ich dotujemy, podczas gdy de Valera siedzi zadowolony z siebie, patrząc spokojnie, jak jesteśmy duszeni.

Pewnego grudniowego wieczora wziąłem udział w spotkaniu, w którym uczestniczyła jedynie Admiralicja i marynarze.

NIEBEZPIECZEŃSTWO NA OCEANIE

293

W tym czasie wszystkie niebezpieczeństwa i trudności, o których byli oni doskonale poinformowani, przybrały na sile. Przypomniał mi się luty i marzec 1917 r., gdy krzywa zatopień dokonanych przez U-booty stale rosła, tak że zastanawialiśmy się, ile jeszcze miesięcy walki mają przed sobą alianci, pomimo wysiłków podejmowanych przez Royal Navy. Teraz było podobnie. Najbardziej przekonywającym dowodem grożącego nam niebezpieczeństwa był projekt, jaki przedstawili admirałowie. Musieliśmy za wszelką cenę przedrzeć się na ocean. W tym celu zaproponowano położenie podwodnego dywanu z dynamitu od skierowanego ku morzu końca Kanału Północnego, który daje dostęp do Mersey i Clyde, do linii 100 sążni na północny zachód od Irlandii. Szerokość takiego pola minowego wynosiłaby 3 mile i rozciągałoby się ono na przestrzeni 60 mil od wód przybrzeżnych w stronę otwartego oceanu. Realizacja tego planu wydawała się w tym momencie koniecznością. I gdyby nawet trzeba było zebrać w tym celu wszystkie dostępne materiały wybuchowe, nie bacząc na operacje, polowe i prawidłowe uzbrojenie wojska, należałoby to uczynić. Pozwolę sobie wyjaśnić całą tę operację. Założenie takiego pola minowego wymagało tysięcy min kontaktowych, które byłyby zakotwiczone na dnie morza, i pływały na głębokości 35 stóp od powierzchni wody. Wszystkie statki na tym szlaku zaopatrujące Anglię lub przewożące dostawy wojenne za granicę mogłyby pływać bezpiecznie w obie strony, nie zahaczając stępką o miny. Gdyby jednak jakiś U-boot ośmielił się wpłynąć na pole minowe, wkrótce wyleciałby w powietrze, a po jakimś czasie przypływanie przestałoby się im opłacać. Taka defensywa in excelsis. W każdym razie było to lepsze niż nic, a dla nas stanowiło ostatnią deskę ratunku. Tej nocy wydano warunkową zgodę i polecono przedstawić szczegółowe propozycje. Przyjęcie takiej taktyki oznaczało, że wspomniany już nurek nie będzie myślał o niczym innym, jak tylko o przewodzie z powietrzem, a przecież miał inne zadania do wykonania. Niezależnie jednak od tych planów wydaliśmy lotnictwu obrony wybrzeża RAF-u rozkaz opanowania wyjść z Mersey i Clyde oraz wód wokół Irlandi Północneji. Nie należało nicze-

294

OSAMOTNIENI

go oszczędzać. Zadanie to miało absolutne pierwszeństwo. Nawet bombardowanie Niemiec znalazło się teraz na drugim miejscu. Wszystkie odpowiednie maszyny, piloci i materiały musiały być skoncentrowane na kontrofensywie podjętej przez nas na tych wąskich ważnych wodach, gdzie nasze myśliwce stanęły do walki przeciw bombowcom nieprzyjaciela, a okręty w asyście bombowców przeciw U-bootom. Z tego też powodu odłożono na później lub wręcz zarzucono realizację wielu innych ważnych projektów i planów. Za wszelką cenę trzeba było oddychać! W dalszym ciągu tej opowieści zobaczymy, do jakiego stopnia kontrofensywa naszej marynarki i lotnictwa obrony wybrzeża powiodła się; jak zapanowaliśmy nad ujściami, jak niemieckie bombowce Heinkel 111 były zestrzeliwane przez nasze myśliwce, a U-booty zdławione na tych morzach, gdzie one miały zdławić nas. Wystarczy powiedzieć, że sukcesy lotnictwa obrony wybrzeża wyprzedziły przygotowania do ułożenia dywanu z dynamitu. Zanim więc te niezdrowe myśli defensywne i związane z nimi pomysły zdołały w jakikolwiek sposób wpłynąć na naszą wojnę ekonomiczną, zostały zarzucone i znowu - pełni optymizmu - zapanowaliśmy nad podejściami prowadzącymi do naszej Wyspy.

R O Z D Z I A Ł XXXI

ZWYCIĘSTWO

NA

PUSTYNI

Niepewność i przygotowania - Skok do przodu, 6-8 grudnia - Pełny sukces - Moje listy do Prezydenta, do pana Menziesa i generała Wavella - „Frappez la Masse" - Ewangelia według św. Mateusza - List Apostolski św. Jakuba - Bardia, 3 stycznia - Tobruk, 21 stycznia -113 tysięcy jeńców i przeszło 700 dział wziętych - Pamiętniki Ciano - Reakcja Mussoliniego - Moje ostrzeżenia w Izbie na temat przyszłości - Zagrożenie ze strony U-bootów - Moje przemówienie do narodu włoskiego - „Jeden i tylko jeden człowiek winny" - Powstanie w Abisynii - Powrót cesarza - Próby ratowania honoru Vichy - Mój list do marszałka Petaina i generała Weyganda - Plany wyzwolenia Dżibuti, operacja „Marie" - Lotniska w Grecji i w Turcji - Bogactwo alternatyw - Koniec roku - List od Króla - Moja odpowiedź, 5 stycznia - Chwała narodu brytyjskiego i Imperium - Powiew wolności - Nadchodzi śmiertelne niebezpieczeństwo.

Z

awsze zanim rozpocznie się jakieś wielkie przedsięwzięcie, dni mijają powoli. Lekarstwem na to są inne pilne sprawy, których nigdy nie brakuje i w tym czasie też nie brakowało. Osobiście byłem tak bardzo zadowolony z ofensywy podjętej przez naszych generałów, że specjalnie nie martwiłem się o jej wynik. Żałowałem jedynie wojsk zmarnowanych w Kenii i Palestynie oraz tych użytych do utrzymania bezpieczeństwa wewnętrznego w Egipcie, ale wierzyłem w jakość i przewagę sławnych pułków i długo szkolonych oficerów zawodowych i żołnierzy, którym tę ważną sprawę powierzono. Pan Eden również był pewny naszych ludzi, szczególnie generała Wilsona, który miał dowodzić bitwą, i nic dziwne-

296

OSAMOTNIENI

go, albowiem obaj wywodzili się z „Zielonych Kurtek"* i walczyli w poprzedniej wojnie. Tymczasem, poza małą grupą, która wiedziała na co się zanosi, było wiele do omówienia i zrobienia. Przez cały miesiąc, a może nawet i dłużej, wszystkie wojska biorące udział w ofensywie ćwiczyły role, które miały odegrać w tym niezwykle skomplikowanym ataku. Szczegóły planu zostały opracowane przez generała dywizji Wilsona i generała brygady O'Connora, zaś generał Wavell często przeprowadzał inspekcje. Jedynie wąski krąg oficerów znał cały plan i właściwie nic nie zostało zapisane na papierze. Chcąc w pełni zaskoczyć wroga, starano się stworzyć wrażenie, że nasze siły zostały poważnie osłabione przez wysłanie posiłków do Grecji i że przewiduje się dalsze wycofywanie wojsk. 6 grudnia nasza szczupła, opalona, zaprawiona w bojach na pustyni i w pełni zmechanizowana armia w sile około 25 tysięcy żołnierzy wykonała gwałtowny skok do przodu na odległość ponad 40 mil i cały następny dzień przeleżała nieruchomo na piasku, nie zauważona przez włoskie siły powietrzne. 8 grudnia nasi żołnierze znów rzucili się do przodu i tego wieczora po raz pierwszy powiedziano im, że nie są to ćwiczenia na pustyni, ale prawdziwa akcja. 9 grudnia o świcie rozpoczęła się bitwa pod Sidi Barrani. Nie jest moim celem opisywanie tych skomplikowanych i rozproszonych walk, które trwały przez następne cztery dni na terenie wielkości Yorkshire, ale ogólnie można powiedzieć, że wszystko poszło gładko. O 7 rano została zaatakowana Nibeiwa przez jedną brygadę i w wyniku bitwy trwającej niewiele ponad godzinę znalazła się całkowicie w naszych rękach. O 1.30 po południu rozpoczął się atak na obozy Tummar i do wieczora praktycznie cały obszar został zajęty, a większość jego obrońców schwytana. Tymczasem 7 dywizja pancerna odcięła Sidi Barrani, przecinając drogę wzdłuż wybrzeża od stro*

Brygada Strzelców oraz Strzelcy Królewscy;

ZWYCIĘSTWO NA PUSTYNI

297

ny zachodniej. Jednocześnie garnizon z Mersa Matruh, do którego włączeni zostali żołnierze Coldstream Guards, także przygotowywał swoje uderzenie. 10 grudnia, o świcie siły te wspomagane ciężkim ogniem z morza, zaatakowały pozycje włoskie na ich froncie. Walki trwały cały dzień. O godzinie 10 wieczorem z kwatery głównej batalionu Coldstream nadszedł meldunek, że liczba jeńców jest tak duża, iż nie są w stanie ich policzyć. W każdym razie mają „około 5 akrów oficerów i dwieście akrów innych stopni". Przez cały ten czas dostarczano mi do domu na Downing Street codzienne meldunki z pola walki. Trudno było zrozumieć dokładnie, co tam się dzieje, ale ogólne wrażenie było korzystne. Pamiętam, że uderzyła mnie treść depeszy od młodego oficera, czołgisty z 7 dywizji pancernej, która brzmiała: „Przybyłem do drugiego B w Buq Buq". 10 grudnia mogłem poinformować Izbę Gmin, że walki na pustyni trwają, że wzięto do niewoli 500 jeńców i zabito włoskiego generała, a nasze wojska dotarły do wybrzeża. „Jest jeszcze za wcześnie, aby móc przewidzieć skalę czy rezultaty toczących walk. Niezależnie od tego możemy już powiedzieć, że faza wstępna zakończyła się sukcesem". Tego popołudnia zajęto Sidi Barrani. Od 11 grudnia cała akcja sprowadzała się do ścigania włoskich uciekinierów przez 7 dywizję pancerną, za którą podążała zmotoryzowana 16 brytyjska brygada piechoty i 6 dywizja australijska, która zastąpiła 4 dywizję hinduską. 12 grudnia mogłem powiedzieć Izbie Gmin, że cały rejon wybrzeża wokół Buq Buq i Sidi Barrani jest w rękach wojsk brytyjskich i Imperialnych i że 7 tysięcy jeńców dotarło już do Mersa Matruh. „Nie wiemy jeszcze, ilu Włochów pozostało odciętych w okrążeniu, ale nie byłoby to zaskakujące, gdyby większa część trzech włoskich dywizji, łącznie z licznymi formacjami «czarnych koszul» została rozbita lub schwytana. Pościg w kierunku zachodnim trwa i prowadzony jest z ogromną energią. Siły powietrzne bombardują, marynarka ostrzeliwuje główną drogę otwartą dla cofającego się wroga, zameldowano także, że dodatkowo wzięto do niewoli znaczną liczbę jeńców.

298

OSAMOTNIENI

Chociaż jeszcze za wcześnie na pełną ocenę tych operacji, to jednak jasnym jest, że sukces odniesiony na afrykańskim teatrze działań wojennych ma pierwszorzędne znaczenie i przynosi największą chlubę sir Archibaldowi Wavellowi, sir Henry'emu Maitlandowi Wilsonowi i oficerom sztabu, którzy zaplanowali tę szalenie skomplikowaną operację, oraz wojskom, które dokonały tych wspaniałych czynów, wymagających wytrzymałości i odwagi. Chcąc ocenić właściwie całą sprawę, trzeba pamiętać o tym, że zaledwie 3 czy 4 miesiące temu bardzo niepokoiliśmy się o obronę Egiptu. Teraz nie mamy już powodu do niepokoju i brytyjskie gwarancje, że Egipt będzie skutecznie broniony przeciw wszelkim najeźdźcom, zostały spełnione". W momencie gdy zwycięstwo w Sidi Barrani było już pewne - czyli faktycznie 12 grudnia - generał Wavell podjął z własnej inicjatywy mądrą i odważną decyzję. Zamiast zatrzymać w odwodach na polu bitwy 4 dywizję hinduską, która właśnie została zastąpiona przez 6 dywizję australijską, przerzucił ją natychmiast do Erytrei, aby dołączyła do 5 dywizji hinduskiej w kampanii abisyńskiej pod kierunkiem generała Platta. Część dywizji udała się morzem do Port Sudan, część zaś koleją i statkiem w górę Nilu. Niektórzy poszli prosto z frontu w Sidi Barrani na statki i już wkrótce znaleźli się z powrotem w akcji w rejonie oddalonym o 700 mil. Pierwsze jednostki przybyły do Port Sudan pod koniec grudnia, a przerzut został zakończony 21 stycznia. Dywizja dołączyła do pościgu za Włochami ewakuującymi się 19 stycznia z Kassala do Kerenu, gdzie napotkaliśmy na ich główny opór. Generał Platt, pomimo swoich dwóch dywizji hinduskich (4 i 5), miał tu, jak zobaczymy, ciężkie zadanie do wykonania. Bez dalekowzrocznej decyzji generała Wavella zwycięstwo w Kerenie nie zostałoby osiągnięte i wyzwolenie Abisynii opóźniłoby się, być może na długo. Dalszy bieg wypadków zarówno u wybrzeży Afryki Północnej, jak i w Abisynii pokazał, jak trafnie naczelny dowódca ocenił znaczenie i okoliczności sytuacji.

ZWYCIĘSTWO NA PUSTYNI

299

Pospieszyłem z gratulacjami dla wszystkich biorących udział w tym przedsięwzięciu i zachęcałem do kontynuowania pościgu. Były człowiek marynarki do prezydenta Roosevelta 13 grudnia 1940 Jestem pewien, że ucieszy Pana nasze zwycięstwo w Libii. Jeżeli dobrze wykorzystamy ten sukces, to w połączeniu z kłopotami Włochów w Albanii, może się on stad ciężkim ciosem dla Mussoliniego. Pełne rezultaty bitwy nie są jeszcze znane, ale jeżeli uda się złamać Włochów, nasze sprawy będą wyglądały o wiele bardziej optymistycznie niż 4 czy 5 miesięcy temu. Pan Churchill do Pana Menziesa, premiera Australii 13 grudnia 1940 Z pewnością doda Panu otuchy wiadomość o wspaniałym sukcesie, jaki armie Imperium odniosły w Libii. Zwycięstwo to w połączeniu z katastrofą albańską może być bardzo ciężkim ciosem dla Mussoliniego. Proszę pamiętać, że jeszcze kilka miesięcy temu nie mogłem nawet zagwarantować skutecznej obrony Delty i kanału. Zaryzykowaliśmy tu w kraju bardzo dużo, wysyłając wojsko, czołgi i działa wokół Przylądka. Ale to się opłaciło. Planujemy zebrać na Bliskim Wschodzie potężną armię reprezentującą całe Imperium i dostateczne siły morskie, które przeciwstawią się niemieckiemu atakowi w tym rejonie, a jednocześnie pozwolą nam na ruch na Wschód, w waszym kierunku, jeżeli zajdzie taka potrzeba. Sukces zawsze wymaga większego wysiłku. Najlepsze życzenia. Premier do generała Wavella 13 grudnia 1940 Przesyłam Panu moje najserdeczniejsze gratulacje z okazji wspaniałego zwycięstwa, które spełnia nasze największe nadzieje. Izba Gmin była bardzo poruszona, gdy wyjaśniłem, jakiej fachowości wymagało to ze strony sztabu i jak trudnych, ale i śmiałych działań ze strony armii. Król prześle Panu list, gdy tylko znane będą pełne rezultaty walk. Tymczasem proszę przyjąć moje podziękowania i gratulacje i przekazać je również Wilsonowi. Poeta Walt Whitman mówi, że z każdego owocnego sukcesu, choćby najpełniejszego, wynika coś, co zmusza do jeszcze większego wysiłku. Teraz oczywiście sprawą najważniejszą dla Pana jest pościg. To właśnie w momencie, gdy zwycięzca jest najbardziej wyczerpany, ale zdobędzie się na wysiłek, może uzyskać jeszcze więcej. Nic nie wstrząsnęłoby Mussolinim bardziej niż katastrofa w samej Libii. Niewątpliwie brał Pan pod uwagę przejęcie jakiegoś portu na terytorium włoskim, gdzie mogłaby się ulokować flota, i który mógłby stanowić

300

OSAMOTNIENI

nową bazę wypadową do ścigania wroga wzdłuż wybrzeża, aż do napotkania na prawdziwy opór. Wygląda na to, że ci ludzie są już dojrzali do „ścięcia". Byłbym wdzięczny, gdyby dał mi Pan jak najszybciej znać, co Pan o tym sądzi i jakie są Pańskie zamiary. Gdy wreszcie zakończy Pan wszelkie działania na wybrzeżu afrykańskim, będziemy mogli na nowo spojrzeć na nasze sprawy i otworzy się przed nami kilka ładnych perspektyw. Do 15 grudnia wszystkie wojska nieprzyjaciela zostały wyparte z Egiptu. Większość sił włoskich pozostających w Cyrenajce wycofała się za umocnienia Bardii, która była teraz odcięta. Kończyło to pierwszą fazę bitwy pod Sidi Barrani. Jej efektem było zniszczenie większej części 5 dywizji nieprzyjaciela i wzięcie do niewoli ponad 38 tysięcy jeńców. W walkach tych śmierć poniosło 133 żołnierzy brytyjskich, 387 zostało rannych, a 8 zaginęło. Premier do generała Wavella 16 grudnia 1940 Armia „Nil" oddała chwalebną przysługę Imperium i naszej sprawie i wszędzie zbieramy tego owoce. Jesteśmy głęboko wdzięczni Panu, Wilsonowi i innym dowódcom, których doskonałe umiejętności zawodowe i śmiałe prowadzenie całej akcji zyskały nam pamiętne zwycięstwo na Pustyni Libijskiej. Waszym pierwszym celem musi być teraz zmiażdżenie armii włoskiej i oderwanie jej, na ile się tylko da, od afrykańskiego wybrzeża. Bardzo ucieszyły nas Pańskie zamiary co do Bardii i Tobruku, a teraz dotarły do nas wieści o niedawnym zajęciu Sollum i Fortu Capuzzo. Jestem przekonany, że dopiero po upewnieniu się, iż dalej już dojść nie można, odstąpi Pan od głównego celu na rzecz drugorzędnej akcji w Sudanie czy na wyspach Dodekanezu. Sudan ma pierwszorzędne znaczenie i utrzymanie go jest szalenie wskazane. Może uda się oszczędzić dwie brygady hinduskie bez osłabiania libijskiej walki pościgowej. Co się zaś tyczy wysp Dodekanezu, to nic się nie stanie, jeśli trochę poczekają. Żadna z tych akcji nie może w niczym ograniczać realizacji głównego celu, jakim jest zadanie dalszych strat głównej armii włoskiej. Oczywiście, nie mogę stąd oceniać sytuacji istniejącej na miejscu, ale maksyma Napoleona Frappez la masse et tout le reste vient par surcrodt* wciąż mi brzmi „Uderzcie w siły główne, a w wyniku tego osiągniecie całą resztę." (przyp. tłum.).

ZWYCIĘSTWO NA PUSTYNI

301

w uszach. Muszę wrócić do sugestii przedstawionej przeze mnie w poprzedniej depeszy odnośnie operacji desantowych i lądowania na tyłach frontu nieprzyjaciela, by odciąć jego oddziały i dostarczyć posiłki i zaopatrzenie morzem. Proszę pozdrowić ode mnie Longmore'a i przekazać mu wyrazy uznania za jego wspaniałe dowodzenie RAF-em i doskonałą współpracę z armią. Mam nadzieję, że większość nowych hurricane'ów dotarła bezpiecznie do celu. Proszę powiedzieć Longmore'owi, że załadujemy na nowo Furiousa jeszcze większym ładunkiem samolotów do Takoradi, Dostanie również te, które są transportowane w operacji „Excess". Obie przesyłki powinny nadejść na początku stycznia. Premier do generała Wavella 18 grudnia 1940 Św. Mateusz, rozdział VII, werset 7: „Proście, a będzie wam dane; szukajcie, a znajdziecie; kołaczcie, a otworzą wam". Generał Wavell do premiera 19 grudnia 1940 Św. Jakub, rozdział I, werset 17: „Każde dobro, jakie otrzymujemy, i wszelki dar doskonały zstępuje z góry, od Ojca świateł, u którego nie ma przemiany, ani cienia zmienności".* N a s z y m następnym celem była Bardia. W obrębie j e j obwodu, wynoszącego 17 mil, stała większa część następnych czterech dywizji włoskich. Umocnienie stanowił ciągnący się na całej długości rów przeciwczołgowy i zasieki z drutu poprzedzielane betonowymi bunkrami. Za tym wszystkim znajdowała się druga linia fortyfikacji. Szturm na tę twierdzę wymagał więc przygotowania. 7 dywizja pancerna miała za zadanie nie dopuścić do jakiejkolwiek ucieczki nieprzyjaciela na północ czy na północny zachód. Dla przeprowadzenia natarcia mieliśmy do dyspozycji 6 dyw i z j ę australijską, 16 brytyjską brygadę piechoty, 7 batalion pułku czołgów (26 czołgów), 1 batalion karabinów maszynowych, 1 polowy i 1 średni pułk korpusu artylerii. *

Tekst obu wersetów za Biblią Tysiąclecia (przyp. tłum.).

OSAMOTNIENI

302

Aby zakończyć tę opowieść o zwycięstwie na pustyni, muszę wejść w nowy rok. Atak zaczął się wczesnym rankiem 3 stycznia. Jeden batalion australijski, osłaniany silną koncentracją artylerii, zajął i utrzymał pozycję w zachodniej części linii obrony. Za nim szły wojska inżynieryjne, które wypełniały rów przeciwczołgowy. W tym samym czasie dwie australijskie brygady kontynuowały natarcie w kierunku wschodnim i południowo-wschodnim, podtrzymując się na duchu piosenką z amerykańskiego filmu, która wkrótce stała się popularna także i w Wielkiej Brytanii: Wyruszamy na spotkanie z Czarodziejem, Wspaniałym Czarodziejem z Oz, Podobno jest on najwspanialszy, Ten czarodziej z Oz.*

Ilekroć słyszę tę melodię, zawsze przypominają mi się tamte pełne optymizmu dni. 4 stycznia do południa czołgi brytyjskie - „Matyldy", jak je nazywano, wspomagane przez piechotę weszły do Bardii, a do 5 stycznia wszyscy obrońcy poddali się. Wzięto 45 tysięcy jeńców oraz 462 działa. Teraz przyszła kolej na Tobruk. Do 6 stycznia został on całkowicie odcięty przez 7 dywizję pancerną, a już następnego dnia idąca na czele brygada australijska stanęła przed wschodnimi umocnieniami. Tutaj linia obrony wynosiła 27 mil, podobnie jak w Bardii, poza tym, że rów przeciwczołgowy w wielu miejscach nie miał takiej głębokości, aby mógł być skuteczny. Garnizon składał się z jednej kompletnej dywizji piechoty, kwatery głównej korpusu i z resztek wojsk wycofanych z najbardziej wysuniętych rejonów. Atak można było przeprowadzić dopiero 21 stycznia, kiedy to inna brygada australijska, pokonując silną zaporę, przerwała linię obrony w jej południowej części. Dwie następne brygady z tej dywizji zajęły utworzony w ten sposób przyczółek, rozciągając się na prawo i na lewo. * Przekład pochodzi od tłumacza.

304

OSAMOTNIENI

Do wieczora jedna trzecia bronionego obszaru znalazła się w naszych rękach, a wczesnym rankiem następnego dnia wszelki opór ustał. Łącznie wzięliśmy tu około 30 tysięcy jeńców i 236 dział. W ciągu 6 tygodni armia pustynna przebyła przeszło 200 mil na terenie, gdzie nie było wody ani żywności, cały czas atakując; przejęła dwa silnie ufortyfikowane porty morskie, posiadające stałe umocnienia powietrzne i morskie; wzięła do niewoli 113 tysięcy jeńców i zdobyła 700 dział. Wielka włoska armia, która najechała na Egipt z nadzieją, że go podbije, niemal przestała istnieć, a jedynie ogromne trudności spowodowane odległością i zaopatrzeniem opóźniły dalsze natarcie brytyjskie na zachód. W trakcie tych operacji wojska lądowe miały silne wsparcie ze strony floty. Zarówno Bardia, jak i Tobruk były kolejno ciężko ostrzeliwane z morza, a lotnictwo morskie odegrało swoją rolę w bitwie na lądzie. Najbardziej jednak wspomagała armię marynarka, obsługując dziennie około 3 tysiące ton dostaw dla wojsk na wysuniętych pozycjach i utrzymując bezcenną obsługę promową dla personelu w zdobytych portach. Nasza zwycięska armia zawdzięczała także swój sukces RAF-owi, który zdominował całkowicie Regia Aeronautica. Chociaż słabsi liczebnie, piloci brytyjscy przewyższali nieprzyjaciela swą agresywnością, która wkrótce dala im taką przewagę, że zdobyli zupełną swobodę w powietrzu. Nasze ataki na lotniska włoskie przyniosły bogaty plon w postaci setek ich samolotów, które znaleziono potem zniszczone i porzucone.

Zawsze ciekawie jest obserwować reakcję drugiej strony. Czytelnik zdążył już poznać hrabiego Ciano i nie powinien być zbyt surowy dla ludzi słabych, którzy łatwo wchodzą na złą drogę, kuszącą bogactwem i stanowiskami. Tylko ci, którzy z powodzeniem oparli się wszystkim takim pokusom, mogą stanowić trybunał osądzający. W momencie kiedy Ciano stanął naprzeciw plutonu egzekucyjnego, spłacił swój dług w pełni. Złoczyńcy ulepieni są z innej gliny. Nie możemy jednak uważać, że lepiej być rzadko spotykanym złoczyńcą niż takim Ciano, czy też jednym z bardzo licznych potencjalnych Cianów.

ZWYCIĘSTWO NA PUSTYNI

305

W pamiętnikach Ciano,* spisywanych z dnia na dzień, czytamy: „8 grudnia - nic nowego. 9 grudnia - intrygi przeciwko Badogliowi. 10 grudnia - wiadomość o ataku na Sidi Barrani spada jak grom z jasnego nieba. Na początku sprawa nie wydaje się być poważna, ale późniejsze depesze od Grazianiego potwierdzają, że dostaliśmy lanie". Tego dnia Ciano spotkał się dwukrotnie ze swym teściem, który wydawał się być spokojny. „Komentuje to wydarzenie bezosobowo i obiektywnie [...] będąc bardziej zaabsorbowanym prestiżem Grazianiego". 11 grudnia wiadomo już było w ścisłych kręgach w Rzymie, że cztery dywizje włoskie należy uważać za rozbite i co gorsza, że Graziani nie wykazuje żadnej inicjatywy i zamiast myśleć o własnej obronie, rozwodzi się na temat śmiałości i pomysłowości nieprzyjaciela. Mimo to Mussolini nadal zachowywał spokój. „Twierdzi - pisze Ciano - że te bolesne dni, jakie przeżywamy, są nieuchronne przy zmiennych losach każdej wojny". Jeśli Brytyjczycy zatrzymają się na granicy, nic poważnego się nie stanie. Jeżeli przeciwnie - dotrą do Tobruku - „uważa, że sytuacja będzie graniczyć z tragedią". Wieczorem Duce dowiedział się, że pięć włoskich dywizji zostało w ciągu dwóch dni „startych na proch". Ewidentnie coś było nie tak z tą armią! 12 grudnia nadszedł „katastroficzny telegram" od Grazianiego, w którym rozważał on wycofanie się aż do Trypolisu, „aby przynajmniej nad tą twierdzą utrzymać powiewającą flagę". Był oburzony, że zmuszono go do tak ryzykownego natarcia na Egipt, co według niego było efektem niewłaściwego wpływu Rommla na Mussoliniego. Narzekał, że został zmuszony do walki „pchły ze słoniem", w której ta pchła, jak się okazało, pochłonęła większą część słonia. 15 grudnia Ciano sam miał wątpliwości, czy Anglicy zatrzymają się na granicy i tak też to zapisał. Graziani natomiast, nie mogąc poszczycić się osiągnię*

Ciano's Diaries, 1939-43, wydane przez Malcolma Muggeridge'a s. 315-317 (przyp. oryg.).

306

OSAMOTNIENI

ciami militarnymi, robił swemu szefowi gorzkie wymówki, co Mussolini - zapewne nie bez słuszności - skwitował stwierdzeniem: „Oto następny człowiek, na którego nawet nie mogę być zły, ponieważ nim gardzę". Ciągle miał nadzieję, że natarcie brytyjskie zatrzyma się przynajmniej na Dernie.

Codziennie informowałem Izbę o naszych postępach na pustyni, a 19 grudnia wygłosiłem dłuższe oświadczenie na temat ogólnej sytuacji wojennej. Mówiłem o poprawie naszej obrony krajowej i żądałem zwiększonej czujności. Ponieważ należało spodziewać się dalszych ataków powietrznych, pierwszym zadaniem rządu w kraju było zorganizowanie schronów, poprawa stanu sanitarnego oraz wszelkie działania mające na celu złagodzenie tych skrajnie trudnych warunków, w jakich ludzie udawali się co noc na spoczynek. „Cywilna Obrona Przeciwlotnicza, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Ministerstwo Zdrowia są tak samo na pierwszej linii frontu, jak kolumny pancerne ścigające Włochów na Pustyni Libijskiej". Uznałem też za konieczne powiedzieć o zatopieniach na Atlantyku. „Wciąż utrzymują się one na niepokojąco wysokim poziomie i choć nie jest jeszcze tak źle, jak w krytycznym okresie roku 1917, jednak musimy potraktować to jako nawrót niebezpieczeństwa, które rok temu uważaliśmy za zażegnane. Odtąd będziemy stale zwiększać środki na rozwój flotylli i innych metod obrony, ale naszym naczelnym zadaniem militarnym jest utrzymanie otwartej drogi łączącej nas ze światem, wbrew okrętom podwodnym i samolotom dalekiego zasięgu.

Uznałem, że nadszedł odpowiedni moment, aby zwrócić się do Włochów, i wieczorem 23 grudnia wygłosiłem do nich przemówienie radiowe, odwołujące się do długotrwałych przyjacielskich więzi łączących Wielką Brytanię i Italię. Teraz znajdowaliśmy się w stanie wojny. „ [ . . . ] Nasze armie rozdzierają i rozedrą na strzępy wasze afrykańskie imperium. [...] Jak do tego doszło i po co to wszystko?"

ZWYCIĘSTWO NA PUSTYNI

307

Włosi! Powiem wam prawdę. Spowodował to jeden człowiek. Jeden i tylko jeden człowiek wystawił was do śmiertelnej walki przeciw Imperium Brytyjskiemu i pozbawił Italię sympatii i przyjaźni Stanów Zjednoczonych Ameryki. Nie przeczę, że być może jest on wielkim człowiekiem, ale nikt nie może również zaprzeczyć, że po osiemnastu latach nieograniczonej władzy doprowadził waszą ojczyznę na skraj ruiny. Ten jeden człowiek, wbrew koronie i rodzinie królewskiej Włoch, wbrew papieżowi i autorytetowi Watykanu i Kościoła Rzymskokatolickiego, wbrew woli narodu włoskiego, który nie chciał tej wojny, postawił mandatariuszy i spadkobierców starożytnego Rzymu po stronie dzikiego, pogańskiego barbarzyństwa. Następnie odczytałem list, jaki wysłałem do Mussoliniego, gdy zostałem premierem oraz jego odpowiedź z 18 m a j a 1940 r., p o c z y m m ó w i ł e m dalej: Dokąd to Duce zaprowadził swój ufny naród po osiemnastu latach władzy dyktatorskiej? Jak ciężki wybór stoi przed nim teraz? Ma jedynie dwa wyjścia: albo samotnie przeciwstawiać się uderzeniom całego Imperium Brytyjskiego na morzu, w powietrzu, w Afryce i energicznemu kontratakowi narodu greckiego, albo też wezwać na pomoc Attylę zza przełęczy Brenner z jego hordami drapieżnych wojsk i bandami gestapo, aby za cenę zniewolenia Italii chroniły naród włoski, dla którego on i jego nazistowscy poplecznicy żywią wielką i głośno wypowiadaną pogardę. Oto dokąd doprowadził was ten jeden jedyny człowiek. I na tym zakończę tę opowieść, która naprawdę skończy się dopiero wówczas, gdy naród włoski ponownie weźmie własną przyszłość w swoje ręce. Ciekawe, że tego samego dnia Mussolini, rozwodząc się na temat morale włoskiej armii, powiedział do C i a n o : , J e d n a k muszę przyznać, że Włosi z 1914 r. byli lepsi niż dzisiaj. Nie pochlebia to reżimowi, ale tak jest". A następnego dnia, wyglądając przez okno, stwierdził: „Śnieg i zimno są bardzo dobre dla tych nicponiów Włochów. W ten sposób ta poślednia rasa zostanie uszlachetniona."* Takie to niewdzięczne i gorzkie refleksje wyrwały się z serca tej ponurej postaci w obliczu niepowodzeń armii włoskiej na *

Ciano's Diaries, s. 321

308

OSAMOTNIENI

Pustyni Libijskiej i w Albanii, po 6 miesiącach agresywnej wojny z Imperium Brytyjskim, które uważał za dekadenckie.

Był to czas tak zmienny, że każde ewentualne posunięcie musiało być najpierw dokładnie przeanalizowane, a mieliśmy przed sobą bardzo szeroki wachlarz możliwości. Nasze zwycięstwo w Libii wywołało już powstanie przeciw N i e m c o m w Abisynii. Bardzo chciałem, aby cesarz Hajle Sellasje powrócił do kraju, tak jak tego pragnął. Foreign Office uważało jednak ten krok za przedwczesny. Przychyliłem się do opinii nowego ministra, ale zwłoka nie trwała zbyt długo i cesarz, nie zważając na żadne ryzyko, powrócił wkrótce na ojczystą ziemię. Premier do ministra spraw zagranicznych oraz do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu 30 grudnia 1940 Wydaje się, że należy podjąć wszelkie wysiłki, aby spełnić życzenia cesarza Etiopii. Jak rozumiem, powstrzymaliśmy już naszych oficerów przed wkroczeniem do ojczyzny plemienia Galla. Bataliony dezerterów etiopskich, którzy mogliby jeszcze bardziej podsycić powstanie, są zbyt cenne, by zatrudniać je wyłącznie do budowy dróg. Mamy w Kenii, gdzie panuje totalny bezruch, 64 tysiące wojska, więc chyba można się obejść bez tych drogowców. Co się zaś tyczy pierwszego zagadnienia, to jestem bardzo za tym, aby Hajle Sellasje wkroczył do Abisynii. Niezależnie od różnic, jakie mogą wyniknąć między plemionami abisyńskimi, nie ma wątpliwości, iż powrót cesarza zostanie potraktowany jako dowód, że powstanie się wzmaga, i będzie wiązany z pogłoskami o naszym zwycięstwie w Libii. Byłbym wdzięczny za przygotowanie pozytywnej odpowiedzi, którą mógłbym przesłać cesarzowi. Premier do ministra spraw zagranicznych 31 grudnia 1940 Wydawałoby się, że sam cesarz jest w stanie osądzić najlepiej, kiedy ma ryzykować życie w obronie swego tronu. W notatce stwierdza Pan, iż jesteśmy „zmuszani do przedwczesnego i być może katastrofalnego w skutkach działania". Wcale nie mam ochoty być „zmuszanym", ale chciałbym znać powody, dla których cesarz jeszcze przez kilka miesięcy ma siedzieć z założonymi rękami. Miałem nadzieję, że depesza do niego będzie bardziej zachęcająca, a ta do sir Milesa Lampsona trochę bardziej pozytywna. Jest to jedynie kwestia akcentów

ZWYCIĘSTWO

NA

PUSTYNI

309

i jeżeli, opierając się na własnej ocenie, obawia się Pan bardziej jednoznacznych sformułowań, to nie będę naciskał na zmianę tych depesz. Cieszę się bardzo, że sprawa naszych gwarancji dla Hajle Sellasje odnośnie ponownego objęcia przez niego władzy i sytuacja Włochów w Afryce Wschodniej - przy założeniu, że nasze operacje będą owocne - są z uwagą rozpatrywane przez Foreign Office.

I wreszcie sprawa Francuzów. Bardzo pragnąłem dać Vichy szansę skorzystania z pomyślnego obrotu sprawy. Na wojnie nie ma miejsca na urazę, złośliwość czy animozje. Cel główny musi dominować nad drugorzędnymi powodami do złości. Od kilku tygodni Komitet Szefów Sztabu oraz Sztab Generalny Ministerstwa Wojny przygotowywały siły ekspedycyjne liczące sześć dywizji i sporządziły plan lądowania w Maroku na wypadek, gdyby Francuzi zmienili swoje nastawienie do nas. W naszych kontaktach z marszałkiem Petainem korzystaliśmy z pośrednictwa pana Dupuya, przedstawiciela Kanady przy Vichy. Należało również na bieżąco informować o wszystkim Stany Zjednoczone, ponieważ wyczułem zainteresowanie Prezydenta Tangerem, Casablancą i właściwie całym wybrzeżem atlantyckim Afryki, którego niemiecka okupacja przez bazy U-bootów uważana była przez władze wojskowe Ameryki za zagrożenie bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych. Stosownie do tego, przy pełnym poparciu szefów sztabu i Gabinetu Wojennego, został wysłany za osobistym pośrednictwem pana Dupuya do Vichy, a zasygnalizowany przez Foreign Office naszemu charge d'affaires W Waszyngtonie następujący list: Premier do marszałka Petaina 31 grudnia 1940 1. Jeżeli w jakimś momencie w najbliższej przyszłości rząd francuski postanowi przenieść się do Afryki Północnej, czy też wznowić tam wojnę przeciw Włochom i Niemcom, będziemy skłonni wysłać silne i dobrze wyposażone siły ekspedycyjne (6 dywizji), aby wspomóc obronę Maroka, Algieru i Tunisu. Dywizje te mogłyby wyruszyć, gdy tylko zostaną udostępnione środki transportowe i desantowe. Mamy już teraz w Anglii dużą i dobrze wyposażoną armię oraz znaczne, odpowiednio wyszkolone i szybko dostępne siły rezerwowe, oprócz

310

OSAMOTNIENI

tych, które są niezbędne do odparcia inwazji. Sytuacja na Bliskim Wschodzie także zmienia się na naszą korzyść. 2. Brytyjskie siły powietrzne rozpoczęły już swoją ekspansję i również będą mogły udzielić istotnego wsparcia. 3. Panowanie na Morzu Śródziemnym możemy uzyskać poprzez ponowne połączenie brytyjskiej i francuskiej floty i wspólne użytkowanie baz marokańskich i północnoafrykańskich. 4. Jesteśmy gotowi rozpocząć rozmowy sztabowe o najbardziej tajnym charakterze z jakimkolwiek przedstawicielem wojskowym mianowanym przez Pana. 5. Z drugiej jednak strony, zwłoka jest niebezpieczna. Niemcy mogą w każdej chwili - siłą lub za przyzwoleniem rządu hiszpańskiego - przejść przez Hiszpanię, uczynić niezdatnym do użycia kotwicowisko w Gibraltarze, przejąć faktycznie baterie po obu stronach cieśniny, jak również zainstalować swoje siły powietrzne na lotniskach. Mają w zwyczaju uderzać nagle, a jeżeli zainstalują się na wybrzeżu marokańskim, to drzwi zostaną zatrzaśnięte i wszystkie projekty wezmą w łeb. Sytuacja może się pogorszyć w każdej chwili i nasze plany zostaną zaprzepaszczone, chyba że zaczniemy razem planować i odważnie działać. Jest rzeczą bardzo istotną, aby rząd francuski zdał sobie sprawę, że jesteśmy w stanie i pragniemy udzielić mu potężnej i stale rosnącej pomocy. Lecz wkrótce może się to stać niemożliwym. Podobny list został przekazany przez inną osobę generałowi Weygandowi, pełniącemu teraz obowiązki głównodowodzącego w Algierze. Ale ani od jednego, ani od drugiego nie otrzymaliśmy żadnej odpowiedzi.

W tym miejscu możemy dokonać przeglądu licznych przedsięwzięć i projektów, do których sporządzono szczegółowe plany i w większości przypadków także przygotowania. Pierwszym była obrona Wyspy przed inwazją. Uzbroiliśmy teraz i wyposażyliśmy, chociaż nie we wszystkich przypadkach na najwyższym poziomie, prawie 30 mobilnych dywizji wysokiej klasy, z których dużą część stanowiły wojska regularne, złożone z żołnierzy szkolonych intensywnie od piętnastu miesięcy. Uważaliśmy, że 15 takich dywizji, pomijając oddziały wybrzeżowe, wystarczy na odparcie inwazji zza morza. Home

ZWYCIĘSTWO NA PUSTYNI

311

Guard, teraz w sile przeszło miliona ludzi, dysponowała pewną liczbą karabinów i naboi, nie licząc rezerw. Mieliśmy zatem 12 do 15 dywizji gotowych do skutecznej akcji ofensywnej za granicą, których mogliśmy użyć w zależności od potrzeb i sposobności. Posiłki dla Bliskiego Wschodu, a szczególnie dla armii „Nil," z Australii i Nowej Zelandii oraz z Indii zostały już zaopatrzone w środki transportu morskiego i w inny konieczny sprzęt. Ponieważ Morze Śródziemne było dla nas nadal zamknięte, zachodziła konieczność bardzo długich podróży morskich, a przerzucenie posiłków wymagało wielu tygodni. Po drugie, na wypadek gdyby Vichy czy Francuzi w Afryce Północnej przystąpili do wspólnej sprawy, przygotowaliśmy siły ekspedycyjne złożone z 6 dywizji z kompletem lotnictwa w celu wsparcia obrony marokańskich portów atlantyckich (w pierwszym rzędzie Casablanki) zakładając, że desant tych sił wspomagany będzie przez Francuzów. To, czy zdążylibyśmy przerzucić tę przygotowaną armię do francuskiego Maroka czy do Ceuty naprzeciw Gibraltaru, zanim równorzędne ilościowo i jakościowo wojska niemieckie zdołałyby przejść przez Hiszpanię, zależało od stopnia oporu Hiszpanii. Mogliśmy jednak to uczynić, gdybyśmy zostali zaproszeni i jeślibyśmy chcieli, wylądować w Kadyksie, aby wesprzeć Hiszpanów. Po trzecie, na wypadek gdyby rząd hiszpański uległ naciskowi Niemiec i został sprzymierzeńcem Hitlera, czyniąc tym samym port w Gibraltarze bezużytecznym, mieliśmy gotową brygadę z odpowiednio szybkim transportem, aby uzyskać dostęp do kilku wysp atlantyckich, względnie zająć je silą. Albo też, gdyby rząd portugalski się zgodził abyśmy w tym celu przywołali angielsko-portugalskie przymierze z 1373 r. „Przyjaciele dla przyjaciół, wrogowie dla wrogów", moglibyśmy założyć bardzo szybko bazę na Wyspach Zielonego Przylądka. Operacja ta, nazwana „Shrapnel", dałaby nam potrzebne bazy lotnicze i paliwowe, niezbędne dla utrzymania morskiej kontroli na tym newralgicznym szlaku wokół Przylądka. Po czwarte, francuska brygada gaullistowska z Anglii z posiłkami zachodnioafrykańskimi miała zostać wysłana drogą wo-

312

OSAMOTNIENI

kół Przylądka do Egiptu, aby dokonać zajęcia Dżibuti, gdyby pojawiły się sprzyjające warunki (operacja „Marie").* Czyniono również przygotowania do wzmocnienia Malty, szczególnie jeśli chodzi o siły powietrzne (operacja „Winch"), w celu odzyskania kontroli nad przejściem między Sycylią a Tunisem. Ważnym elementem tej polityki były także plany opanowania przez brygadę komandosów, nad którą dowództwo chciał przejąć osobiście sir Roger Keyes, skalistej wysepki Pantelleria (operacja „Workshop"). Licząc się z możliwością zmiany sytuacji w Grecji, rozkazano podjąć wszelkie wysiłki w celu założenia silnej bazy morskiej i powietrznej na Krecie w zatoce Suda, w oczekiwaniu na przerzucenie posiłków dla tamtejszego garnizonu. Zakładanie lotnisk w Grecji wynikało nie tylko z chęci przyjścia z pomocą armii greckiej, ale także dawało nam możliwość uderzenia we Włochy, bądź też - jeżeli byłoby to konieczne - na rumuńskie pola naftowe. Podobnie rzecz się *

Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu 1 grudnia 1940 Generał de Gaulle powiedział mi, iż myśli o próbie odzyskania Dżibuti, które od tej pory we wszystkich depeszach i dokumentach związanych z tą operacją nazywane będzie „Marie". Do realizacji tego celu mógłby wysłać z Afryki Równikowej do Egiptu trzy francuskie bataliony, które przejąłby generał le Gentilhomme. Przybyłyby tu one pod pretekstem wzmocnienia obrony Egiptu albo też udzielenia symbolicznego wsparcia Grecji. Nie byłoby to tajne. Wręcz przeciwnie, całej sprawie należałoby nadać odpowiedni rozgłos. We właściwym momencie bataliony te udałyby się do Dżibuti, przetransportowane tam przez marynarkę brytyjską. Więcej pomocy od Brytyjczyków nie oczekuje. Jego zdaniem generał le Gentilhomme jest w stanie (co potwierdza załączona notatka) zapanować nad tym miejscem, sprowadzić i zebrać garnizon i natychmiast nawiązać walkę z Włochami. Byłoby to bardzo dobre i chyba najlepsze ze wszystkiego, co mógłby w tej chwili zrobić de Gaulle. Trzeba z nim to dokładnie przeanalizować. Jednocześnie należy wszystkim zwrócić uwagę na konieczność zachowania tajemnicy i niewypowiadania nigdy nazwy miejsca, żeby nie było tak, jak z Dakarem. Przypuszczam, że na dotarcie batalionów francuskich do Egiptu potrzeba by było przynajmniej dwóch miesięcy. Uprzejmie proszę o wyczerpujące sprawozdanie.

ZWYCIĘSTWO NA PUSTYNI

313

miała w Turcji, gdzie zakładano wciąż nowe lotniska i udzielano Turkom pomocy technicznej. A wreszcie, używając wszelkich możliwych sposobów, staraliśmy się stale podsycać powstanie w Abisynii. Mieliśmy w Chartumie wystarczające siły, aby na wypadek zagrożenia ze strony dużej armii włoskiej znajdującej się w Abisynii, uderzyć we Włochów w okolicach Kassala. Planowano połączone natarcie sił lądowych i morskich z Kenii w górę wybrzeża wschodnioafrykańskiego w kierunku Morza Czerwonego, aby zająć umocnione porty włoskie Assab i Massawa, z zamiarem podbicia włoskiej kolonii Erytrei. Tak więc byłem w stanie przedstawić Gabinetowi Wojennemu szeroki wachlarz dokładnie przemyślanych, szczegółowych przedsięwzięć przeciwko wrogowi, które mogły być w krótkim czasie wprowadzone w życie. Wśród nich niewątpliwie mogliśmy znaleźć możliwość prowadzenia energicznych i ciągłych, choć na mniejszą skalę, zamorskich działań ofensywnych, które odciążyłyby nasze główne przedsięwzięcia wojenne w pierwszych miesiącach 1941 r., a tym samym dałyby nam chwilę wytchnienia i umożliwiłyby zebranie i rozbudowę sił militarnych, zarówno gdy idzie o ludzi, jak i broń, czołgi, artylerię i samoloty.

W miarę jak zbliżał się koniec roku, coraz wyraźniej zarysowywały się jego ciemne i jasne strony. Nadal żyliśmy. Pokonaliśmy niemieckie siły powietrzne. Inwazja na Wyspę nie doszła do skutku, mieliśmy teraz w kraju potężną armię. Londyn zwycięsko przetrwał. Wszystko, co było związane z naszym panowaniem w powietrzu nad Wyspą, szybko się poprawiało. Garstka komunistów, którzy słuchali moskiewskich rozkazów, majaczyła coś o wojnie kapitalistyczno-Imperialistycznej, ale nic z tego nie wynikało. Fabryki pracowały pełną parą, a cały naród brytyjski harował w dzień i w nocy, podtrzymywany na duchu poczuciem ulgi i dumy z naszych osiągnięć. Zwycięstwo na Pustyni Libijskiej błyszczało pełnym blaskiem, a po drugiej stro-

OSAMOTNIENI

314

nie Atlantyku Wielka Republika była coraz bliższa spełnienia swego obowiązku i coraz bardziej nam pomagała. W tym czasie otrzymałem bardzo miły list od Króla. Sandringham, 2 stycznia 1941 Szanowny Panie Premierze! Pragnę przekazać Panu moje najlepsze życzenia szczęśliwego Nowego Roku i oby przyniósł nam on zakończenie trwającego obecnie konfliktu. Czuję się już lepiej. Odpoczynek tutaj bardzo dobrze mi robi, a zmiana krajobrazu i ćwiczenia na świeżym powietrzu dają tak dobry efekt jak dobry tonik, choć uważam, że nie powinienem znajdować się z dala od obowiązków, gdy wszyscy inni pracują. Muszę jednak traktować to jak lekarstwo, dzięki któremu będę mógł wrócić wypoczęty fizycznie i psychicznie i z nową energią podjąć wysiłki przeciwko wrogowi. Mam nadzieję, że zdołał Pan trochę odpocząć w czasie świąt Bożego Narodzenia po tak ciężkiej pracy. Jestem pełen podziwu dla Pana i tego wszystkiego, co Pan zrobił przez ostatnie siedem miesięcy jako mój premier. Bardzo mile wspominam nasze rozmowy podczas cotygodniowych lunchów, które, jak sądzę, będziemy kontynuować po moim powrocie, i z przyjemnością myślę o ich wznowieniu. Zamierzam odwiedzić Sheffield* w przyszły poniedziałek. Stąd mogę to zrobić w jeden dzień. Jeszcze raz moje najlepsze życzenia. Pozostaję z szacunkiem. GEORGE R.I.

Wyraziłem serdeczne podziękowanie. 5 stycznia 1941 Wasza Królewska Mość, Jestem zaszczycony wielce łaskawym listem Waszej Królewskiej Mości. Uprzejmość, jaką Wasza Królewska Mość oraz Królowa okazują mi od czasu, gdy zostałem pierwszym lordem, a szczególnie odkąd piastuję urząd premiera, jest dla mnie stałym źródłem siły i optymizmu w czasie tej krwawej walki o życie. Służyłem już ojcu Waszej Królewskiej Mości i dziadkowi przez wiele lat jako minister Korony, *

Sheffield zostało bardzo ciężko zbombardowane (przyp. oryg.).

ZWYCIĘSTWO NA PUSTYNI

315

a mój ojciec i dziadek służyli królowej Wiktorii, ale Wasza Królewska Mość jest dla mnie dużo bardziej hojna i okazuje mi o wiele więcej serdeczności, niż mogłem się spodziewać. Rzeczywiście przeszliśmy przez dni i tygodnie tak wyczerpujące i tak ważne jak nigdy w historii angielskiej monarchii, a i teraz mamy jeszcze przed sobą długą, ciężką drogę. Bardzo podbudowały mnie nasze cotygodniowe lunche w biednym, starym, zniszczonym przez bomby pałacu Buckingham oraz świadomość, że w Waszej Królewskiej Mości i w Królowej płonie duch, którego nie ugasi niebezpieczeństwo ani nie zmęczy nieustająca praca. Ta wojna zbliżyła Tron i Naród bardziej niż kiedykolwiek, a Wasze Królewskie Mości są o wiele bardziej kochane przez wszystkie klasy i stany niż jacykolwiek książęta przedtem. Jestem dumny, że właśnie mnie przypadł obowiązek stania u boku Waszej Królewskiej Mości jako premierowi w tym momencie brytyjskiej historii, i że dziś, w „dniu Bardii", gdy dzielni Australiczycy zabierają do niewoli następne 23 tysiące włoskich jeńców, mogę pełen dobrej wiary i nadziei na przyszłość podpisać się jako

wierny sługa Waszej Królewskiej Mości oraz poddany WINSTON S. CHURCHILL

Jestem pewien, że możemy uznać ten straszny rok zarówno za najwspanialszy, jak i najbardziej śmiertelny w naszej długiej angielskiej i brytyjskiej historii. To wielka, osobliwie zorganizowana Anglia zniszczyła hiszpańską armadę. Silny płomień przekonania i determinacji przeprowadził nas przez 25-letni konflikt, jaki Wilhelm III i Marlborough rozpętali przeciw Ludwikowi XIV. Był sławny okres z Chatham. Była długa walka z Napoleonem, którą przetrwaliśmy dzięki brytyjskiej marynarce, panującej na morzach pod wspaniałym przywództwem Nelsona i jego współpracowników. Milion Brytyjczyków straciło życie w pierwszej wojnie światowej. Ale nic nie zdoła przewyższyć roku 1940. Pod koniec tego roku ta mała, stara Wyspa z jej wierną wspólnotą, dominiami i więzami z całym światem, okazała się potęgą będącą w stanie wytrzymać całe uderzenie i ciężar przeznaczenia świata. Nie zawahaliśmy się, ani nie zachwiali. Nie zawiedliśmy. Duch narodu brytyjskiego okazał się

316

OSAMOTNIENI

niezłomny. Twierdza Wspólnoty i Imperium była nie do zdobycia. Samotni, lecz podtrzymywani dzielnie przez wszystkie bijące serca ludzkości, przeciwstawialiśmy się tyranowi w szczytowym momencie jego triumfu. Cała nasza ukryta siła ożywiła się teraz. Terror powietrzny został opanowany. Wyspa okazała się nietykalną, nie do pokonania. Od tej pory my też będziemy mieli broń do walki. Od tej pory my też będziemy wysoko zorganizowaną machiną wojenną. Pokazaliśmy światu, że potrafimy walczyć. Dominacja Hitlera nad światem nie była więc sprawą tak jednoznaczną, jak się pozornie wydawało. Wielka Brytania, którą wielu spisało na straty, nadal pozostawała na ringu, dużo silniejsza niż kiedykolwiek przedtem i zbierająca z dnia na dzień nowe siły. Czas znowu przeszedł na naszę stronę. I nie tylko na naszą narodową stronę. Stany Zjednoczone zbroiły się szybko i coraz bardziej zbliżały do wojny. Rosja Sowiecka, która w momencie wybuchu wojny oceniła nas powierzchownie jako nic nie wartych i kupiła od Niemiec krótkotrwałą nietykalność i udział w łupach, stała się również dużo silniejszą i zdobyła wysunięte pozycje do własnej obrony. Japonia wydawała się chwilowo zastraszona oczywistą perspektywą przedłużającej się wojny światowej i z niepokojem obserwowała Rosję i Stany Zjednoczone, poważnie zastanawiając się, co zrobić, aby było to mądre i korzystne. I teraz ta Brytania z jej wspólnotą i podległymi terytoriami, ta Brytania, która wydawała się być na krawędzi ruiny, której samo serce miało być przebite, od 15 miesięcy koncentrowała wszystkie swoje siły na problemach wojny, szkoląc żołnierzy i poświęcając walce swą wielostronną i różnorodną działalność. Mniejsze państwa neutralne i kraje podbite przez Niemcy z wielkim zdziwieniem i ulgą dostrzegły, że to jeszcze nie koniec, że gwiazdy nadal świecą nad ziemią. Nadzieja, a wraz z nią wielki zapał, zapłonęły na nowo w sercach milionów ludzi. Słuszna sprawa zwycięży. Prawość nie zostanie zdeptana. Sztandar Wolności, który w tej krytycznej chwili był flagą brytyjską, nadal będzie powiewać na wietrze. Lecz ja i moi wierni współpracownicy, którzy zdawaliśmy sobie sprawę z powagi sytuacji, nie mogliśmy narzekać na brak

ZWYCIĘSTWO NA PUSTYNI

317

kłopotów. Cień blokady U-bootów rzucał na nas swój chłód. Wszystkie nasze plany zależały od pokonania tego zagrożenia. Bitwa o Francję została przegrana. Bitwę o Anglię wygraliśmy. Teraz trzeba było stoczyć bój o Atlantyk.

ZAŁĄCZNIK A OSOBISTE NOTATKI I TELEGRAMY PREMIERA W R Z E S I E Ń - G R U D Z I E Ń 1940

WRZESIEŃ

Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu 1 września 1940 Oczywiście, jeżeli program szybowcowy jest lepszy od tego dotyczącego spadochronów, to powinniśmy go rozwijać, ale czy ktoś poważnie się tym zajmuje? Czy istnieje niebezpieczeństwo wplątania się w wątpliwe eksperymenty i stracenia tego, co już zostało sprawdzone? Proszę o wyczerpujący raport na temat szybowców. Premier do pierwszego lorda oraz pierwszego lorda morskiego 1 września 1940 Bardzo niepokoję się wiadomością, że nie możecie zaatakować przed 16 października niemieckich dział o dalekim zasięgu. Pozwalacie w ten sposób na koncentrację artylerii, która wkrótce zamknie wejście wszystkim brytyjskim statkom do Cieśniny Dover i umożliwi atak na samo Dover. Proszę dać mi znać, co zamierzacie z tym zrobić. Myślę, że najbardziej odpowiedni moment jest wówczas, gdy duże działa są instalowane i nie mogą strzelać. Ogólna słabość umocnień Dover jest również sprawą bardzo poważną. Nie możemy po prostu przyglądać się jak niebezpieczeństwo narasta, nie starając się mu zapobiec. Erebus będzie musiał 16 października wytrzymać dwa razy większy ogień, niż jakikolwiek okręt w następnym tygodniu. Pamiętam, że w czasie ostatniej wojny zasadą było bombardowanie Knokke i innych niemieckich baterii na wybrzeżu belgijskim. Po zamocowaniu boi i przy użyciu systemu pomiaru dźwięku, można było strzelać nadzwyczaj celnie. Oczekuję w tym tygodniu na propozycje działań. Proszę przyjrzeć się załączonym fotografiom. Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu 1 września 1940 Przypuszczam, że będziecie zastanawiać się nad tym, co się stanie, gdy operacja „Menace" się powiedzie z małymi stratami w ludziach lub w ogóle bez strat. Sądzę, że gdy tylko de Gaulle zainstaluje się bardziej na północ od tego miejsca, powinien znaleźć oparcie w Ma-

OSOBISTE NOTATKI I TELEGRAMY PREMIERA

319

roku i nasze statki i wojsko mogłyby zostać wykorzystane natychmiast na ważniejszym teatrze działań do powtórzenia metody „Menace". Ta nowa operacja mogłaby zostać nazwana „Threat." Premier do ministra wojny 1 września 1940 Byłbym wdzięczny za wyczerpujący raport na temat zapewnienia wojsku nauki i wypoczynku w okresie zbliżającej się zimy. Kto będzie odpowiadał za tę ważną dziedzinę? Premier do ministra ds. Indii 1 września 1940 1. Przykro mi, ale nie widzę sposobu przerzucenia samolotów i dział przeciwlotniczych z kraju, gdzie szaleje wojna, do obrony Indii, które pilnie tego nie potrzebują. Tak samo niemożliwe jest przerzucenie dostaw amerykańskich w celu zbudowania przemysłu lotniczego w Indiach. I tak wiele ryzykujemy, wzmacniając i wyposażając Bliski Wschód, co wielu może kwestionować, ale gdy wojna w kraju się skończy, rejon ten długo będzie wchłaniał wszystkie nasze nadwyżki. 2. Bardzo ważną sprawą jest, aby Indie nie stały się teraz ciężarem, ale pomagały. Gdy weźmie Pan pod uwagę liczbę wojsk brytyjskich oraz baterii tam stacjonujących oraz te szczupłe siły hinduskie, które po roku wojny dotarły na pole bitwy, saldo ujemne jest wysokie. Cieszę się, że czyni Pan wysiłki, aby sformować dywizje hinduskie dla ważnych operacji, które prawdopodobnie będą się rozgrywały na Bliskim Wschodzie w 1941 roku. Premier do pierwszego lorda, pierwszego lorda morskiego oraz trzeciego lorda morskiego 5 września 1940 Ciągle martwię się, czy uda się okrętowi King George V umknąć na północ. Byłoby katastrofą, gdyby Bismarck był gotowy, a coś złego stało się z King George'em. Chyba elektrycy i inni specjaliści mogą udać się na północ i skończyć prace w Scapa. Utrata tego okrętu po tak długich i denerwujących opóźnieniach akurat teraz, kiedy wreszcie jest gotowy i najbardziej potrzebny, byłaby dla nas szczególnie bolesna. Tyne jest gorzej umocnione w porównaniu ze Scapa. /Do wykonania dzisiaj/ Premier do ministra spraw zagranicznych 5 września 1940 Byłoby dobrze wysłać telegram z gratulacjami do lorda Lothiana, wyrażający aprobatę Gabinetu Wojennego dla sposobu, w jaki załatwił całą tę sprawę związaną z niszczycielami.

320

OSAMOTNIENI

Przy okazji, co się dzieje z przyrzeczonymi nam dostawami 20 torpedowców, 5 wodnosamolotów, 150 czy też 200 samolotów oraz 250 tysięcy karabinów, jak również innego sprzętu? Wszystko, co tu wymieniłem i jeszcze więcej, zostało nam obiecane. Nie można stracić ani chwili w podnoszeniu tych spraw. „Kuj żelazo póki gorące ". /Do wykonania dzisiaj/ Premier do ministra wojny oraz szefa sztabu imperialnego. 8 września 1940 Bardzo się cieszę z depeszy [o dywizji kawalerii w Palestynie], Przykro było patrzeć, jak te wspaniałe oddziały obijały się przez cały rok. Im szybciej sformują bataliony karabinów maszynowych, które potem można będzie przekształcić w bataliony zmotoryzowane, a w końcu w jednostki pancerne, tym lepiej. Proszę nie pozwolić, aby cokolwiek stanęło na przeszkodzie. Uczynienie ze Scots Greys oraz Household Cavalry jazdy konnej - to dla nich afront. Może to nawet dobry pomysł sformowania kilku batalionów piechoty czy kawalerii konnej, na skalistych wzgórzach Palestyny, lecz te historyczne regularne pułki muszą odegrać męską rolę w tej wojnie. Sądzę, że Pan aprobuje ten kierunek działań. Premier do pierwszego lorda 9 września 1940 Przeczytałem Pańskie opracowania na temat tego nowego programu. Domyślam się, że ma Pan zamiar ponownie zredagować swoje memorandum po przeczytaniu tego, które przedstawiłem Gabinetowi w marcu. Wcale nie jestem zadowolony z odmowy przerobienia okrętów klasy Royal Sovereign*. Uważam, że powinny mieć pierwszeństwo przed pancernikami, oprócz tych, które będą ukończone przed końcem 1942 roku. To oznacza, że moglibyście się zająć Howe, a sytuacja pozostałych 5 dużych okrętów będzie rozpatrzona w przyszłym roku podczas ustalania preliminarza budżetowego marynarki. Nie widzę powodu, żeby nie kontynuować pracy nad lotniskowcem Indefatigable oraz nad tymi 8 krążownikami, których budowa została zawieszona. Jestem gotów zatwierdzić zastąpienie zwolnionych statków przez jednostki do zwalczania okrętów podwodnych pod warunkiem, że wykończenie wszystkich nowych jednostek nastąpi w 15 miesięcy. Duże niszczyciele, * Zobacz adnotację w moich zapiskach z 7 września 40 roku, tom II rozdział XXII, a także z 15 września 40 r. i 26 grudnia 1940 r. (przyp. oryg.).

OSOBISTE NOTATKI I TELEGRAMY PREMIERA

321

których czas budowy przekracza ten limit, należy wyłączyć z awaryjnego programu wojennego. Kiedy ostateczne propozycje będą gotowe, naradzimy się. Premier do generała Ismaya 10 września 1940 1. Główną obronę Singapuru stanowi flota. Jej efekt obronny w dużym stopniu jest niezależny od tego, czy flota znajduje się na miejscu, czy nie. Na przykład flota bliskowschodnia, którą teraz potężnie wzmocniliśmy, może w bardzo krótkim czasie dotrzeć do Singapuru i stoczyć walkę w drodze, ponieważ w tej twierdzy znajdzie paliwo, amunicję oraz urządzenia remontowe. Fakt, że Japończycy wylądowali na Malajach i nawet rozpoczęli oblężenie twierdzy, nie pozbawia mocy naszej doskonałej floty idącej na pomoc. Wręcz przeciwnie, los oblegających, odciętych od kraju w czasie instalowania się na bagnach i w dżungli, byłby bardziej żałosny. 2. Wobec tego obrona Singapuru musi być oparta na silnym garnizonie miejscowym i na potencjale morskim. Nie uda się utrzymać całych Malajów, kraju dużego, liczącego 400 na 200 mil w najszerszym miejscu. Pojedyncza dywizja, choćby najlepiej zaopatrzona w środki łączności etc., nie miałaby nic do powiedzenia. Co może zrobić jedna dywizja w obronie kraju prawie tak dużego jak Anglia? 3. Niebezpieczeństwo zerwania z Japonią nie jest gorsze od tego co się dzieje. Prawdopodobieństwo ataku japońskiego na Singapur jest znikome; atak ten pociągnąłby za sobą część floty daleko poza Morze Żółte. Byłaby to chyba najgłupsza rzecz, jaką mogliby zrobić. O wiele bardziej nęcące są dla nich Holenderskie Indie Wschodnie. Obecność floty Stanów Zjednoczonych na Pacyfiku musi stale absorbować uwagę Japonii. Nie będą prawdopodobnie ryzykowali. Zwykle są ostrożni, ale teraz mają ku temu powody, ponieważ są zaangażowani w Chinach. 4. Wolałem, żeby brygada australijska pojechała do Indii zamiast na Malaje, dlatego że szkolenie w Indiach lepiej przygotuje ją do służby na Bliskim Wschodzie. Jestem zadowolony z informacji, że można ją wyszkolić na Bliskim Wschodzie. 5. Wobec tego nie sądzę, aby sytuacja polityczna wstrzymywała 7 dywizję australijską przed zajęciem najlepszej pozycji strategicznej i administracyjnej. Należy w tym duchu ułożyć depeszę do rządu Wspólnoty. Premier do Burmistrza Tel-Awiwu, Palestyna 15 września 1940 Proszę przyjąć moje najgłębsze wyrazy współczucia z powodu strat zadanych Tel-Awiwowi w ostatnim ataku lotniczym. Ten akt bezsensownej brutalności wzmocni naszą wspólną stanowczość.

322

OSAMOTNIENI

Premier do pierwszego lorda 15 września 1940 1. Wątpię, czy dane japońskie są prawdziwe. Wywiad marynarki przesadza, jeżeli chodzi o siłę i skuteczność japońską. Nie mam nic przeciwko wznowieniu programu budowy pancerników, pod warunkiem, że można go wpasować w pilniejsze potrzeby wojenne. Urządzenia i siła robocza przeznaczona na pancerniki nie przyda się do innych celów. Bardzo proszę o opracowanie dotyczące potrzeb, jakie okręty te mieć będą w każdym roku ich budowy - w sferze finansowej, zapotrzebowania na stal oraz siłę roboczą. Wszystkie wysiłki trzeba teraz skoncentrować na Howe. 2. Byłbym bardzo zadowolony, gdyby wzięto się za dwa okręty typu Royal Sovereign, jak tylko wyjaśni się sytuacja i uzbroimy King George'a V. Tymczasem można gromadzić materiały. To powinno umożliwić przygotowanie ich za 18 miesięcy, czyli latem 1942 roku. 3. Powinniście kontynuować prace związane z Indefatigable, aczkolwiek nie musimy mieć dodatkowego lotniskowca aż do początku przyszłego roku. Projekty trzeba ukończyć. 4. Przypuszczam, że zdajecie sobie sprawę, iż na budowę okrętu typu Belfast potrzeba nie mniej niż trzy lata. Biorąc pod uwagę fakt, iż jest w trakcie realizacji duży program dotyczący krążowników, mam nadzieję, że nie będziecie naciskać, aby te 4 dodać do planu w tym roku. 5. Jestem jak najbardziej za budowaniem niszczycieli i nie ma dla mnie znaczenia, czy są duże i jaką mają wytrzymałość, pod warunkiem, że uda sięje zbudować w 15 miesięcy. To jest granica czasowa, której wszystko należy podporządkować. Budowaliśmy niszczyciele, które potrzebowały aż trzech lat, bo wszyscy chcieli pokazać jacy są sprytni, dodając jedno ulepszenie po drugim. Chciałbym przedyskutować projekt niszczycieli z trzecim lordem morskim oraz Naczelnym Konstruktorem Floty. Muszą one mieć dobrą osłonę przeciwlotniczą. Nadzwyczajna szybkość nie jest konieczna. To co Pan mówi, że U-booty stale posuwają się dalej na zachód, jest niewątpliwie prawdą, ale korwety, dawniej nazywane statkami wielorybniczymi, mają bardzo dużą wytrzymałość i zasięg. 6. Program dotyczący okrętów podwodnych już jest bardzo rozbudowany i nadweręża inne formy potrzeb wojennych. Uważam, że dobrze byłoby, aby przeanalizował Pan jeszcze raz zapotrzebowanie na 14 dodatkowych, poza tymi 24, na które zgodziło się Ministerstwo Skarbu. 7. Należy dołożyć wielkich starań, aby jednostki desantowe zbudować w jak najkrótszym czasie. Czy połączony Komitet Planowania uważa te liczby za wystarczające?

OSOBISTE NOTATKI I TELEGRAMY PREMIERA

323

8. Dziwię się, że żąda Pan tylko 50 jednostek przeciw E-bootom. Nie jest to przecież granica waszych możliwości, bardziej pożądane byłoby 100. 9. Ogólnie mówiąc, szybkość budowania i szybkie terminy realizacji muszą się teraz najbardziej liczyć. Nie ma co zarzucać stoczni zamówieniami, które - jak wszyscy wiedzą - nie mogą być zrealizowane. Przypuszczam, że konsultował się Pan z Jamesem Lithgowem w sprawie tego programu i wysłuchał jego poglądów na temat budowy statków handlowych i naszej ograniczonej produkcji stali. Niedobrze jest żerować na innych w czasie wojny. 10. Co stało się z pancerną ostrogą torpedową (armoured torpedo ram), o której zaprojektowanie zwróciłem się do Naczelnego Konstruktora Floty? Premier do pułkownika Jacoba 15 września 1940 1. Przeszło rok temu uważano, że szybko zastosujemy radar na lądzie. Od tego czasu jednak polegamy całkowicie na Korpusie Obserwacyjnym. Wykonał on wspaniałą robotę, ale w pochmurne dni, takie jak wczoraj i dzisiaj, ma ogromne trudności w prawidłowym funkcjonowaniu. Zapewniano mnie, że gdybyśmy mieli chociaż pół tuzina stacji w głębi lądu, to wyniki w przechwytywaniu byłyby ogromne. Jest to szczególnie ważne na osi Sheerness - przylądek wyspy Wight, która może stać się główną linią ataku lotniczego na Londyn. Powiedziano mi, że w niektórych stacjach w tym sektorze wybrzeża są już podwójne instalacje jako zabezpieczenie przeciw bombardowaniu. Można zmienić ich ustawienie i natychmiast włączyć do akcji. W innych przypadkach trzeba tworzyć nowe stacje. Uważam to za sprawę najwyższej wagi. 2. Jutro, w poniedziałek, marszałek lotnictwa, Joubert de la Ferte, zbierze wszystkie autorytety naukowe i zda mi raport na temat: a) celowości b) wykonalności oraz czasu potfzebnego do wprowadzenia do akcji chociażby kilku stacji. Powinien on zaproponować wprowadzenie 6 lub 12 stacji oraz odbudowanie ich rezerw w jak najkrótszym terminie. 3. Gdyby z tego wyłonił się realny plan, przedstawię go ministrowi przemysłu lotniczego. Premier do generała Sikorskiego 17 września 1940 Serdecznie dziękuję za depeszę z 14 września przekazującą radość polskiego rządu, polskich sił zbrojnych i narodu polskiego z powodu szczęśliwego uratowania się Króla i Królowej z niedawnego bombar-

324

OSAMOTNIENI

dowania Pałacu Buckingham przez Niemców. Jak stwierdziła para królewska, te nikczemne ataki jedynie umocniły nasze zdecydowanie prowadzenia walki do zwycięskiego końca. Premier do ministra spraw wewnętrznych 18 września 1940 Nieprzyjaciel będzie próbował, za pomocą min magnetycznych oraz innych urządzeń, rozbić jak najwięcej szyb, a nadchodzi zima. Musimy natychmiast wrócić do bardziej prymitywnych warunków, jeśli chodzi o światło dzienne w pomieszczeniach mieszkalnych. Całe szkło należy zatrzymać w kraju i podjąć wszelkie wysiłki, aby zwiększyć dostawy. Należy zachęcać wszystkich, czy wręcz nalegać, aby zmniejszyć zużycie szkła do jednej czwartej, a resztę trzymać w zapasie. Należy wstawiać dyktę albo inne materiały, a zaoszczędzone szyby zachować na wymianę. Im prędzej zrobi się to w ośrodkach, które są celem ataków, tym lepiej. Czy mógłby Pan zwołać posiedzenie zainteresowanych urzędów, tak aby podjąć zdecydowane działania na szeroką skalę. Pomogę, gdy będzie trzeba. Premier do ministra spraw wewnętrznych 19 września 1940 Wczoraj wieczorem przesłałem Panu notatkę na ten temat i miał Pan się tym zająć. Ile szkła dotąd zniszczono? Jeżeli nasza miesięczna produkcja przewyższa rozmiary zniszczeń, to nie ma powodu do niepokoju. Proszę o rzetelne dane. Premier do ministra Poczty 19 września 1940 Jest wiele skarg na działalność służb pocztowych podczas nalotów. Proszę mi dostarczyć raport na ten temat. Premier do szefa sztabu imperialnego 21 września 1940 Sądziłem, że brygada z Indii składa się z jednego brytyjskiego i trzech hinduskich batalionów, co byłoby normalne i pożądane. Z depeszy wynika, że te brygady składają się jedynie z wojsk hinduskich. Zmiany poczynione przez głównodowodzącego na Bliskim Wschodzie są jak najbardziej celowe. Premier do pierwszego lorda morskiego oraz trzeciego lorda morskiego 21 września 1940 Jaki jest stan wydatkowania amunicji dla marynarki na Bliskim Wschodzie, a także na Morzu Północnym oraz w Kanale? Proszę informować mnie o wszelkich słabych punktach. Czy przezwyciężyliście już kłopoty z amunicją kalibru 4,7? Proszę o krótką notatkę.

OSOBISTE NOTATKI I TELEGRAMY PREMIERA

325

Premier do ministra lotnictwa 21 września 1940 Bardzo proszę przejrzeć komunikat wydany przez Ministerstwo Lotnictwa w porannej gazecie. „Formacje nieprzyjaciela zostały przez nasze myśliwce związane w walce, ale chmury spowodowały, że przechwycenie stało się trudne. Dotychczasowe meldunki wykazują, że zestrzelono 4 samoloty wroga, 7 naszych myśliwców zaginęło, z czego ocalało 3 pilotów." Bardzo niemądrze jest zawiadamiać Niemców, że ich nowa taktyka przyniosła owoce i że w jej wyniku straciliśmy siedem myśliwców na ich cztery. Nie chcemy ukrywać naszych strat, ale chyba nie ma potrzeby informować ich o szczegółach akcji. Premier do generała Ismaya 22 września 1940 Proszę dopilnować wszelkimi kanałami, aby poczyniono przygotowania do sprowadzenia karabinów [z USA] jak najprędzej. Należy je załadować na 4 szybkie statki. Czy część z nich nie mogłaby przypłynąć statkiem pasażerskim? Proszę dać mi znać, co może zrobić Admiralicja w tej sprawie. Proszę dopilnować, aby nie było opóźnień spowodowanych przepakowywaniem przez Komisję Zakupów, jak to opisał generał Strong z USA. Były człowiek marynarki do prezydenta Roosevelta 22 września 1940 Poprosiłem lorda Lothiana, aby pomówił z Panem na temat naszych pozostałych dezyderatów. Te 250 tysięcy karabinów jest nam bardzo pilnie potrzebne. Wyszkoleni i umundurowani ludzie czekają, bym im te karabiny wręczył. Byłbym bardzo wdzięczny, gdyby mógł Pan spowodować wydanie ich z magazynów. Podejmiemy wszelkie wysiłki, aby je jak najszybciej przewieźć. To nam umożliwi zabranie z Home Guard 250 tysięcy karabinów kaliber .303 i przekazanie ich armii regularnej, zaś Home Guard zostanie zaopatrzona;w karabiny amerykańskie. Będą one użyteczne, ponieważ zapasy amunicji już do nas dotarły. Premier do generała de Gaulle 'a 22 września 1940 Zewsząd żądano obecności generała Catroux w Syrii. Wobec tego w Pana imieniu wziąłem na siebie odpowiedzialność za zaproszenie go tam. Jest całkowicie zrozumiałe, że podlega on jedynie Panu i jeszcze raz mu to powtórzę. Czasami trzeba podejmować decyzje natychmiast z powodu ich pilności oraz kłopotów tłumaczenia spraw na odległość. Jest jeszcze czas, ażeby go zatrzymać, jeżeli Pan sobie tego życzy, ale uważam, że byłoby to nierozsądne. Życzę Panu szczęścia w tym przedsięwzięciu.

326

OSAMOTNIENI

Premier do ministra zaopatrzenia 23 września 1940 Uważam produkcję zestawów GL* za sprawę najwyższej wagi. Należy podjąć wszelkie kroki, aby zwiększyć tempo ich produkcji. Rozumiem, że główną trudnością w tej chwili jest pozyskanie wykwalifikowanej siły roboczej, jednak należy zrobić wszystko, aby temu sprostać. Niezbędna jest tu szybkość działań! /Do wykonania dzisiaj/ Premier do ministra wojny oraz szefa sztabu imperialnego 23 września 1940 We wspomnianym raporcie nie ma niczego szczególnego, a to co jest, dotyczy również Sudanu. Zbieramy oddziały i artylerię w Kenii, a są one pilnie potrzebne w Sudanie. Nawiązując do tego, co mówił Pan o operacji kenijskiej, uważam, że jeżeli oprzemy się na linii kolejowej od Mombasy do jeziora, to zyskamy boczną linię komunikacyjną nieporównywalnie lepszą niż każda z tych, jakie mamy do dyspozycji. Umożliwi nam to przemieszczenie wojsk, tak żeby zyskać nieoczekiwaną przewagę w punkcie, w którym wróg rozwinie natarcie. Chociaż nikt nie wie na pewno, gdzie nieprzyjaciel uderzy, jestem przekonany, że dokładne rozmieszczenie naszych sił przyniesie maksimum oszczędności [wojska] w Kenii, a także wzmocni Sudan. Jedyne ustępstwo na rzecz Kenii to 10 szybkich czołgów. Ustawione na odpowiednich pojazdach szynowych, mogłyby uderzyć z zaskoczenia i zadać druzgocące straty Włochom. Lecz samo magazynowanie dział i brygad jest bolesnym sposobem trwania w pogotowiu. W następstwie tych argumentów, muszę zwrócić się o wstrzymanie ruchu baterii górskiej z Adenu do Kenii i zamiast tego rozważyć przeniesienie jej lub innej do Sudanu. Proszę o sprawozdanie zawierające informacje o stanie żywności, karabinów, karabinów maszynowych oraz artylerii w Kenii. Premier do dowódcy „ Churchilla", niszczyciela JKM 25 września 1940 Jestem zachwycony, że Pański okręt nazwano imieniem wielkiego księcia Marlborough i przesyłam Panu jeden z listów pisanych przez niego własnoręcznie, do Pańskiej mesy oficerskiej na szczęście. Serdecznie dziękuję za miły list. *

Zestaw radarowy kontrolujący działa przeciwlotnicze (przyp. oryg.).

OSOBISTE NOTATKI I TELEGRAMY PREMIERA

327

Premier do ministra spraw zagranicznych 25 września 1940 Propozycja lorda Lothiana przybycia z krótką wizytą podoba mi się. Bardzo proszę wyrazić na nią zgodę i przygotować ją według Pańskiego uznania. Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu 26 września 1940 Jeżeli fakty te [na temat wiązki naprowadzającej samolot na cel] są prawdziwe, to stanowią one śmiertelne zagrożenie i mają ogromne znaczenie. Oczekuję, że szefowie sztabu użyją wszelkich środków, jakimi dysponują i zdadzą mi sprawozdanie do jutra wieczór: a) co do prawdziwości zagrożenia, b) co do środków zapobiegawczych. W wykonywaniu jakichkolwiek poleceń związanych z akcją, szefowie sztabu mogą być pewni absolutnego pierwszeństwa, a wszystkie inne środki pozostają do ich dyspozycji. Premier do ministra spraw wewnętrznych 26 września 1940 Hełm ochronny, który zaleca pan Bevin, wydaje się być rzeczą nadzwyczaj ważną i jeżeli w pewnej mierze daje ochronę przed spadającymi odłamkami, to z pewnością powinien być produkowany na masową skalę, a w końcu stać się standardowym wyposażeniem żołnierza. Jeszcze dziś proszę o raport na temat doświadczeń i o dostarczenie mi, w porozumieniu z Ministerstwem Zaopatrzenia, danych szacunkowych dotyczących produkcji. Premier do ministra pracy 26 września 1940 Zachwycony jestem Pańskim hełmem, coś takiego powinno być z pewnością produkowane na masową skalę jak najszybciej, zanim wejdą do użytku hełmy stalowe. Nazywanie go szmacianym kapeluszem", jak to robią niektóre gazety, uważam za błąd. Mam nadzieję, że wymyśli Pan jakąś lepszą nazwę. Poprosiłem dzisiaj ministra spraw wewnętrznych o wyczerpujący raport. Premier do ministra lotnictwa oraz szefa sztabu lotnictwa 26 września 1940 Biorąc pod uwagę fakt, że wszystko zależy od powodzenia starań lorda Beaverbrooka o samoloty, oraz mając na względzie ciężkie ciosy, jakie otrzymuje on w Bristolu, Southampton i gdzie indziej, mam szczerą nadzieję, że dopilnuje Pan, aby jego życzenia dostaw części zamiennych zostały natychmiast w pełni spełnione.

328

OSAMOTNIENI

Premier do ministra rolnictwa 26 września 1940 Nie jestem zadowolony z propozycji zredukowania trzody chlewnej do jednej trzeciej aktualnej liczby w okresie do polowy jesieni. To z pewnością nie jest to, o co chodziło Gabinetowi. Dlaczego nie zwraca się Pan o większe ilości paszy z importu? Wtedy moglibyśmy rozważyć, czy coś możemy zrobić. A tymczasem, jakie czyni Pan przygotowania do peklowania nadwyżek bekonu, które pojawią się na rynku po uboju? O ile wzrosłoby pogłowie świń, gdyby zachęcać ludzi do karmienia pojedynczych sztuk odpadkami domowymi? Premier do ministra zaopatrzenia 28 września 1940 Ostatnie naloty pokazały, że produkcja bardzo ważnej amunicji, szczególnie zaś de Wilde, jest skoncentrowana w jednej fabryce. Tak więc została ona ograniczona przez jeden nalot. Proszę o raport na temat rozmieszczenia produkcji kluczowej amunicji. Wtedy będzie można ocenić niebezpieczeństwo ograniczenia jej i zastanowić się, jak ją rozdzielić z małym ryzykiem strat. Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu 28 września 1940 1. Bardzo mnie niepokoją dwa sprawozdania na temat dostaw materiałów do wojny chemicznej. Myślałem, że fabryka Randle działa na pełnych obrotach w wyniku zamówień złożonych przez Gabinet Wojenny 13 października 1939 roku - czyli dokładnie rok temu. Jakie jest wytłumaczenie tego zaniedbania i kto za nie odpowiada? 2. Po drugie, okazuje się, że nie podjęto żadnych kroków w celu produkowania pojemników potrzebnych lotnictwu i artylerii do wystrzeliwania gazów. Produkcja uruchomiona teraz da rezultaty za kilka miesięcy. Proszę natychmiast o raport. Należy temu nadać najwyższy priorytet. Zagrożenie jest poważne. 3. Po trzecie, musimy rozważyć możliwości podjęcia środków odwetowych wobec niemieckiej ludności cywilnej na możliwie największą skalę. Nigdy nie powinniśmy zaczynać, ale musimy być gotowymi i na to. Tutaj czas jest sprawą życia i śmierci. 4. Po czwarte, powinniśmy podjąć natychmiastowe kroki, aby doprowadzić Randle do pełnej produkcji, a przede wszystkim rozprowadzić istniejące zapasy. 5. Jakie są rozmiary tych zapasów? Premier do generała Ismaya 29 września 1940 Dane [na temat ognia dział przeciwlotniczych w pierwszym roku wojny] są budujące. Powinien Pan poprosić generała Pile' a o obliczenia za wrzesień.

OSOBISTE NOTATKI I TELEGRAMY PREMIERA

329

Chciałbym jak najszybciej zobaczyć dane o ilości amunicji wystrzelonej w ciągu każdych 24 godzin sierpnia. /Do wykonania dzisiaj/ Premier do ministra zaopatrzenia oraz ministra handlu 30 września 1940 Jestem przekonany, że powinniśmy zwiększyć zakupy stali w Stanach Zjednoczonych, tak aby oszczędzić na flocie przewożącej rudę. Powinniśmy kupić jeszcze kilka milionów ton o różnym stopniu przetworzenia. Wtedy będziemy mogli wznowić produkcję schronów Andersona oraz zaspokoić inne, nękające nas potrzeby. Jeżeli to konieczne, będę depeszować do Prezydenta. P A Ź D Z I E R N I K

Premier do ministra spraw zagranicznych 4 października 1940 To jest oznaka poważnego pomylenia pojęć przez ambasadora na temat konsekwencji przystąpienia Stanów Zjednoczonych do wojny. Należy mu natychmiast powiedzieć, że przystąpienie Stanów Zjednoczonych do wojny albo z Niemcami i Włochami, albo z Japonią, jest w pełni zgodne z interesem Wielkiej Brytanii. Nic nie ma takiego znaczenia jak to, że Imperium Brytyjskie i Stany Zjednoczone walczą wspólnie. Jeżeli Japonia zaatakuje Stany Zjednoczone, to natychmiast staniemy po ich stronie i wypowiemy wojnę Japonii. Zadziwiające jak szybko upowszechniła się ta myląca opinia Kennedyego*, że lepiej nam będzie z neutralnymi Stanami Zjednoczonymi, niż z walczącymi po naszej stronie. Naszym ambasadorom w zainteresowanych krajach należy przekazać jasną dyrektywę. Premier do ministra wojny 9 października 1940 [...] Każdy widzi, że na Bliskim Wschodzie potrzebne są samoloty. Problem polega na tym, czy tutaj można się bez nich obyć. Niech Pan pamięta, że ciągle jesteśmy daleko w tyle, jeżeli chodzi o myśliwce i bombowce w porównaniu z niemieckimi siłami powietrznymi i że nasz przemysł lotniczy poniósł wielkie straty. Należy zwrócić się do szefa sztabu lotnictwa oraz do ministra po dokładne zalecenia.

*

Ambasador Stanów Zjednoczonych w Wielkiej Brytanii (przyp. oryg.).

330

OSAMOTNIENI

Premier do generała de Gaulle 'a 10 października 1940 Z radością przyjąłem Pańską depeszę i przesyłam Panu oraz innym Francuzom, którzy są zdecydowani walczyć dalej razem z nami, najlepsze życzenia. Będziemy trwali razem niewzruszenie, dopóki nie zostaną pokonane wszystkie przeszkody, a zwycięstwo stanie się naszym wspólnym udziałem. Premier do generała Ismaya dla Komitetu Szefów Sztabu 12 października 1940 Rozszerzenie wykorzystania radaru na niemieckie baterie wybrzeżowe o dalekim zasięgu jest sprawą poważną. Już od dawna zajmujemy się tym urządzeniem. Kilka tygodniu temu też zwracałem na to uwagę. Wtedy powiedziano mi, że sprawa ta została na drugim planie z powodu innych pilniejszych potrzeb. Może teraz można się tym zająć. Urządzenie to zamieni noc w dzień, jeżeli chodzi o obronę przeciw bombardowaniom z morza. Proszę o zainteresowanie się, czy można poczynić odpowiednie kroki, nie szkodząc innym projektom dot. urządzeń nadawczych? Premier do szefa sztabu imperialnego 13 października 1940 Stacjonowanie dużych ilości wojsk brytyjskich na wybrzeżu Afryki Zachodniej ma wiele ujemnych stron. Ze względu na zmienioną sytuację, proszę o zastanowienie się nad sprowadzeniem z Kenii jednej z brygad konwojem powracającym bez ładunku. Nie powinno to dodatkowo obciążać żeglugi. Premier do sir Jamesa Grigga 13 października 1940 W szeregach Pomocniczej Terytorialnej Służby Kobiet (ATS) rozgorzała gorąca dyskusja na temat tego, czyjej członkinie wychodzące za mąż, mogą zrezygnować ze służby. Prawie wszyscy są za. Wydaje się, że sprzeciwy nie zdadzą się na nic, bowiem jeżeli zdezerterują, nie mamy sposobu karania ich. Wobec tego zakaz ten może dotknąć tylko najbardziej honorowe osoby. Proszę o przedstawienie na jednej kartce papieru argumentów za i przeciw w tej sprawie. Premier do generała Ismaya 14 października 1940 Proszę zlecić sporządzenie krótkiego raportu (na dwie strony) o możliwościach rozwinięcia przez Niemcy przemysłu zbrojeniowego, zwłaszcza produkcji samolotów, w krajach okupowanych i kiedy możemy doświadczyć negatywnych skutków tego rodzaju działań wroga.

OSOBISTE NOTATKI I TELEGRAMY PREMIERA

331

Premier do pierwszego lorda 15 października 1940 1. Jeżeli zamierza Pan rozesłać jako okólnik opracowanie sztabu marynarki na temat morskich aspektów naszej polityki wobec rządu Vichy z 13 października, które już czytałem, to nie sprzeciwiam się. Oczywiście, jest to szalenie pesymistyczny i niepokojący dokument, który według Admiralicji napawa przygnębieniem. Przykłady przesadzonych opinii znajdują się w 3 akapicie głoszącym, że musimy utrzymać „ogólną kontrolę na wszystkich morzach", podczas gdy jedyne, czego potrzebujemy, to faktyczna możliwość przepraw. Z kolei w akapicie 5 czytamy: „Siły niemieckie, do których od teraz [15 października] należy zaliczać okręty Tirpitz oraz Bismarck." Nie jest to prawdą, jako że Bismarck - podobnie jak King George V - musi zostać najpierw wykończony, natomiast King George V będzie gotowy albo w tym samym czasie, albo wcześniej. Budowa Tirpitza jest opóźniona o trzy miesiące w porównaniu do Bismarcka. Wynika to ze wszystkich raportów, jakie dotąd otrzymałem. Miejmy więc nadzieję, że do tego czasu Prince ofWales oraz Queen Elizabeth będą już gotowe. Jeżeli tego rodzaju nieprawdziwe stwierdzenia dotrą do Gabinetu, to będę zmuszony zdecydowanie zaprzeczyć. 2. Cała argumentacja ma prowadzić do uznania, że musimy poddać się woli rządu Vichy, ponieważ jest on w stanie bombardowaniami przepędzić nas z Gibraltaru. W pełni podzielam pragnienie sztabu marynarki, aby nie atakowano nas w Gibraltarze, ale nie sądzę, że założenie blokady spowoduje taką akcję Vichy. Rząd Vichy nie ma tyle władzy, aby wypowiedzieć nam wojnę, ponieważ naród francuski coraz bardziej skłania się w naszą stronę. Zająłem się tą sprawą w notatce na temat ogólnej polityki, która znajduje się w obiegu. 3. Punktem rekompensującym wady tego opracowania jest propozycja poinformowania rządu Vichy, że jeżeli zbombarduje Gibraltar, to zastosujemy środki odwetowe nie tylko wobec np. Casablanki, ale także wobec miejsca zajmowanego przez rząd Vichy. To jest odpowiedni ton, którego trzeba użyć. Należy pamiętać, że uniżoność w stosunku do Vichy niekoniecznie oznacza, że nie posłuchają oni rozkazów swych niemieckich Panów wypowiedzenia nam wojny, natomiast zdecydowana postawa niekoniecznie musi powstrzymywać Vichy przed przyłączeniem się do nas. Te kwestie nie są tak pilne, jako że nie udało się nam przejąć francuskiego statku handlowego - Primogueta. Premier do szefa sztabu lotnictwa 18 października 1940 Jakie przygotowania poczynił Pan w sprawie lądowania samolotów przy braku widoczności? Ile samolotów do tego przystosowano? Bez-

332

OSAMOTNIENI

pieczne sprowadzenie na ziemię powinno być możliwe, skoro podobne postępowano przed wojną z samolotami pasażerskimi, mimo panującej mgły. Proszę o wyczerpujące szczegóły. Wypadki z ostatniej nocy są sprawą bardzo poważną. Premier do szefa sztabu imperialnego 19 października 1940 Byłem zadowolony w zeszłym tygodniu, gdy powiedział mi Pan, że chce przydzielić generałowi Hobartowi* dywizję pancerną. Oceniam bardzo wysoko tego oficera i nie robią na mnie wrażenia ujemne opinie o nim z niektórych źródeł. Negatywne opinie często przylegają do ludzi o silnej osobowości i niewzruszonych poglądach. Poglądy generała Hobarta, niestety, tragicznie się sprawdziły. Sztab Generalny zaniedbał zaprojektowania odpowiednich wzorów czołgów przed wojną, co odbiło się na nas. Owoce tego zaniedbania zostały zebrane przez nieprzyjaciela z okropnymi dla nas konsekwencjami. Wobec czego powinniśmy pamiętać, że jest to oficer, który rozumiał sedno sprawy i miał właściwą wizję przyszłości. W mojej notatce do Pana z ubiegłego tygodnia wyraziłem nadzieję, iż zaproponuje Pan nominację tego dnia, tj. we wtorek, a najpóźniej w tym tygodniu. Bardzo proszę o nadanie jej jak najszybciej. Od czasu, gdy napisałem tę notatkę, przeczytałem uważnie Pańską oraz streszczenie sprawy generała Hobarta w aspekcie za i przeciw. Jest wojna, walczymy o życie i nie stać nas na ograniczanie awansów w armii do osób, które w swej karierze nie wywołały żadnych wrogich komentarzy. Spis zalet i wad generała Hobarta jest podobny do ocen większości wielkich dowódców w historii brytyjskiej. Marlborough był jak najbardziej żołnierzem tradycyjnym, mającym na względzie dobro służby. Cromwell, Wolfe, Clive, Gordon, a w innej dziedzinie Lawrence, wszyscy oni byli bardzo podobni w tym, co zakwalifikowano jako wady. Lecz mieli również zalety i wiem, że ma je także Hobart. To jest czas wypróbowania ludzi silnych i posiadających wizję, a nie ograniczania się jedynie do osób z gruntu bezpiecznych według konwencjonalnych standardów. *

Generał Hobart, w tym czasie szef Home Guard, został mianowany dowódcą dywizji pancernej i w tej roli oddawał nieocenione usługi do samego końca wojny. Odbyłem z nim miłą rozmowę w dniu, gdy po raz pierwszy przeszliśmy przez Ren w 1945 roku. Wtedy jego działania zostały bardzo wysoko ocenione przez marszałka Montgomery'ego (przyp. oryg.).

OSOBISTE NOTATKI I TELEGRAMY PREMIERA

333

Wobec tego mam nadzieję, że nie cofnie Pan swojej propozycji sprzed tygodnia, ponieważ uważam, że w tej sprawie ma Pan dobrą intuicję. Premier do szefa sztabu imperialnego 19 października 1940 Czy nie ma młodszych ludzi na to wymagające wysiłku stanowisko [szefa Home Guard]? Ściąganie oficerów z emerytury powoduje wiele krytycznych komentarzy zarówno w kręgach sił zbrojnych, jak i poza nimi. Czy nie można znaleźć człowieka czterdziestoletniego i czasowo nadać mu ten stopień? Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu 19 października 1940 W świetle przewidywań na temat poprawy naszej sytuacji, która nastąpi w październiku w wyniku zakończenia budowy fabryki amunicji i wzrostu produkcji (jeżeli nie będzie inwazji), jedyne operacje będą toczyły się na Bliskim Wschodzie i to też w ograniczonej skali. Wobec tego uważam, że można wydać większe ilości amunicji do ćwiczeń głównodowodzącemu sił wewnętrznych. Ma on jedynie 2 miliony sztuk naboi tygodniowo i w konsekwencji szkolenie jest ograniczone. Chociaż uszczuplenie małej rezerwy Ministerstwa Wojny wydaje się ryzykowne, to jednak uważam, że należy rozważyć, czy do 1 listopada nie powinno się podwoić ilości naboi wydawanych na ćwiczenia do czterech milionów tygodniowo. Byłbym rad, gdyby zasięgnął Pan natychmiast opinii szefów sztabu.* Premier do generała Ismaya 20 października 1940 1. Kiedy odbyło się ostatnie zebranie głównodowodzących marynarki, lotnictwa oraz armii? Czy było konstruktywne? Kto brał w nim udział? Jestem skłonny przewodniczyć takiemu zebraniu w ciągu następnych dwóch tygodni. 2. Proszę o dostarczenie mi zasad przekazywania wysokim oficerom pełniejszych informacji o naszej polityce wojennej. Premier do ministra lotnictwa oraz szefa sztabu lotnictwa 20 października 1940 Bardzo niepokoję się zmniejszaniem naszych sił bombowych, cze-. go musimy się spodziewać od teraz do kwietnia lub maja przyszłego roku. Należy dołożyć starań, aby zwiększyć liczbę zrzucanych bomb * Postanowiono zwiększyć dostawy amunicji (przyp. oryg.).

334

OSAMOTNIENI

w tym czasie. Przy świetle księżyca obecne warunki do bombardowania są bardzo dobre, a jedynym kłopotem jest ich mała liczba. Mimo ograniczonych sił, musimy doprowadzić do celnego bombardowania obiektów militarnych w głębi Niemiec. Czy jest możliwe zorganizowanie sił bombowych drugiej linii, które - szczególnie w bezksiężycowe noce - zrzucałyby bomby ze znacznej i bezpiecznej wysokości na najbliższe, zabudowane obszary Niemiec, gdzie znajduje się wiele celów militarnych? Rejonem najbardziej wskazanym jest, oczywiście, Zagłębie Ruhry. Należałoby znaleźć łatwe cele, na krótkich odległościach i w bezpiecznych warunkach. W jaki sposób można by było podczas miesięcy zimowych stworzyć na poczekaniu siły pomocnicze? Czy załogi z ośrodków szkoleniowych nie mogłyby od czasu do czasu wykonywać tej misji? Czy żaden z pilotów lysanderów, bądź samolotów zwiadowczych nie jest w stanie wykonać łatwiejszych lotów bombowych? Jeżeli nie będzie inwazji, to armia nie ma szans na branie udziału w działaniach. Proszę, żeby podjęto wysiłki wyekspediowana większej liczby bomb do Niemiec za pomocą tej drugoliniowej organizacji, którą zaproponowałem, pod warunkiem uznania faktu, że duża celność nie jest najważniejsza. Proszę o propozycję i wtedy zobaczymy, czy są one wykonalne czy też nie. Jak to się dzieje, że tak niewiele naszych bombowców jest wyposażonych w urządzenia do lądowania przy braku widoczności? Ministerstwo Przemyślu Lotniczego informuje mnie, że ma pewną liczbę tych urządzeń. Tak poważne straty jak w ubiegłym tygodniu, nie mogą się powtórzyć. Bombowce potrzebują urządzeń do lądowania przy braku widoczności [od lat używanych w lotnictwie cywilnym]. Jeżeli myśliwce będą musiały latać w nocy, to i one powinny być wyposażone w takie urządzenia. Proszę o uwagi. Premier do ministra lotnictwa oraz szefa sztabu lotnictwa 20 października 1940 W związku z rozpoczęciem planów nocnych lotów, nie tylko przez indywidualnie przystosowane maszyny lotnictwa przechwytującego, ale także dywizjony 8-działkowych myśliwców, warto rozważyć, czy w pewnych okolicznościach, na jakimś obszarze, gdzie operują nasze myśliwce, a działka pozostają wyłączone z akcji, nie mogłyby te działka strzelać ślepymi pociskami. To (a) zmyliłoby nieprzyjaciela błyskami na ziemi i uśpiłoby jego czujność wobec ataku myśliwców - w ten sposób zyskując uzasadnienie militarne; (b) zagłuszyłoby dźwięk podchodzących do ataku naszych myśliwców, a także przerwało ciszę zniechęcającą ludność. Strzelanie ślepymi pociskami tyl-

OSOBISTE NOTATKI I TELEGRAMY PREMIERA

335

ko z drugiego powodu nie byłoby słuszne, ale jeżeli istnieje uzasadnienie militarne, rozwiewają się wątpliwości. Premier do szefa sztabu imperialnego 20 października 1940 Niepokoję się złym stanem wyposażenia polskich oddziałów, których wartość bojowa okazała się tak wysoka. Zamierzam przeprowadzić ich inspekcję w najbliższą środę. Proszę o dostarczenie mi w poniedziałek najlepszych propozycji, dotyczących możliwości wyposażenia. Bardzo pragnę, aby nie popadli w przygnębienie. (Do wykonania dzisiaj) Premier do sekretarza Ministerstwa Wojny 20 października 1940 Nie można odbierać stalowych hełmów członkom Home Guard działającym w urzędach państwowych. W czwartek wieczorem czterech jej członków zginęło przed siedzibą premiera na Downing Street. Whitehall jest tak samo bombardowany jak reszta kraju. Będzie trudno odebrać hełmy tym, którym je już wydano. Jestem zaskoczony, że armia dąży do posiadania 3 milionów hełmów. Nie zdawałem sobie sprawy, że mamy tam aż 3 miliony ludzi. Proszę o wyczerpujący raport na temat liczby stalowych hełmów będących w posiadaniu regularnej armii, z rozbiciem na różne formacje, tj. armia polowa, bataliony szkoleniowe, bataliony zapasowe, etc. czy w magazynach. [...] Premier do szefa sztabu imperialnego oraz sir Jamesa Grigga 21 października 1940 Ten bardzo długi raport generała Irwina*, o tym jak zaniosło go do Freetown i z powrotem, uwypukla wszystkie trudności operacji. Przewidział on wcześniej trudności oraz uwzględnił niedociągnięcia w przygotowaniach. Cały czas uważał, że został wciągnięty w poważne i ryzykowne przedsięwzięcia z przyczyn bardziej politycznych niż militarnych. Tym bardziej dziwi, że chciał kontynuować tę operację, przy wszystkich jej wadach i zagrożeniach, z których doskonale zdawał sobie sprawę, szczególnie po udanym dotarciu francuskich krążowników i posiłków do Dakaru. Wiedział też o zdecydowanej opinii Gabinetu Wojennego oraz szefów sztabu, iż zmiana sytuacji uczyniła pierwotny plan niemożliwym do wykonania. Wszelkie dowody autentycznego pragnienia powstrzymania nieprzyjaciela muszą zostać docenione. Ten oficer bardzo umiejętnie dowodził dywizją, * Patrz: rozdział XXIV (przyp. oryg.).

336

OSAMOTNIENI

zanim wybrano go do uczestnictwa w tej sprawie, i nie widzę powodów, dla których nie miałby podjąć na nowo swoich obowiązków teraz, gdy powrócił. Jakkolwiek mógł popełnić błąd, jeżeli przyjął jedno z dwojga: a) nie należy rozpoczynać żadnego przedsięwzięcia, do którego się nie przygotowano, zważywszy, że w opisanym wypadku 25 Francuzów zajęło Duala, a razem z nim Kamerun; b) okręty w żadnym razie nie są w stanie z powodzeniem zająć fortów w walce. To mogło być wielce prawdopodobne z powodu mgły, która nienaturalnie i niespodziewanie zapanowała nad Dakarem; ale niekoniecznie musiało się zdarzyć, gdyż działa okrętowe mogą związać forty z odległości, z której one nie mogą odpowiedzieć, albo kiedy artylerzyści w fortach są przestraszeni, mało sprawni lub przyjaźnie nastawieni do atakujących. Premier do ministra ds. kolonii 21 października 1940 [Lord Lloyd] Przestudiowanie Pańskiej notatki o kontynencie afrykańskim oraz jego strategicznych i politycznych zagrożeniach zajęło mi trochę czasu. Odżegnywałbym się jednak od ustanawiania specjalnej komisji. Jesteśmy nimi zalani jak Australijczycy królikami. Nie ma powodów do zakładania, że znajdziemy się w stanie wojny z Francją Vichy czy z Hiszpanią lub że sytuacja w południowej Afryce rozwinie się w niebezpiecznym kierunku. Myślałem, że z Pańskim doświadczeniem militarnym i znajomością polityki, będzie Pan w stanie zebrać wokół siebie potrzebnych urzędników z ministerstwa ds. kolonii i sam przygotuje wszelkie sprawozdania Komitetowi Obrony czy Gabinetowi Wojennemu. Jeżeli jednak odczuwa Pan potrzebę związania się z jakąśkomisją, to proponuję aby zajęła się tym Ministerialna Komisja ds. Bliskiego Wschodu. PS Próbuję przenieść jedną z brygad zachodnioafrykańskich z Kenii ponownie na Wybrzeże Zachodnie. (Do wykonania dzisiaj) Premier do ministra informacji oraz Alexandra Cadogana 24 października 1940 Sir Walter Citrine wkrótce wyjeżdża do Stanów Zjednoczonych z misją Kongresu Związków Zawodowych do robotników amerykańskich. To człowiek o wyjątkowych zaletach i znaczeniu, jest tajnym radcą. Z pewnością należy przyznać mu status dyplomatyczny, co niewątpliwie stanowić będzie dla niego duże udogodnienie. Kongres Związków Zawodowych ponosi koszty dotyczące spraw związko-

OSOBISTE NOTATKI I TELEGRAMY PREMIERA

337

wych, ale uważam, że Ministerstwo Informacji powinno pokryć wszelkie koszty, jakie mogą wyniknąć z działań na rzecz naszych interesów państwowych. Może minister mógłby się tym zająć i zobaczyć, co da się zrobić. W każdym razie sir Waltera należy traktować z wielkim szacunkiem. Jestem pewien, iż możemy liczyć na jego lojalność i dyskrecję. LISTOPAD

Premier do szefa sztabu lotnictwa 1 listopada 1940 Jak to się dzieje, że mając 520 załóg bombowych, a tylko 507 samolotów, nie wykorzystujemy samolotów przechowywanych w magazynach? Premier do ministra lotnictwa 1 listopada 1940 Proszę o dostarczenie mi (na dwóch kartkach) danych dotyczących lotników niemieckich wziętych do niewoli od 1 lipca br., z uwzględnieniem ich liczby, wieku, stopnia wyszkolenia itd., z podziałem na pilotów bombowców i myśliwców. Wszelkie inne informacje o nich będą mile widziane. Premier do pierwszego lorda morskiego 6 listopada 1940 Chociaż nie bardzo wierzę, że pancernik kieszonkowy udaje się do Lorient, to jednak nasze lotnictwo powinno przemyśleć zaatakowanie go tam i dlatego trzeba się przygotować już teraz. Jeżeli jednak popłynie do Lorient, ryzykuje, że złapiecie go w drodze, zbombardujecie, gdy będzie tam przebywał i ponowicie atak w drodze powrotnej. Jest jedno wejście i wyjście z Lorient. W Kilonii sytuacja przedstawia się inaczej. Może wejść przez Zatokę Helgolandzką albo przez Skagerrak, albo przemknąć się korytarzem norweskim do Trondheimu. Dużo bardziej wolałbym, żeby popłynął do Lorient, a nie wydostał się na południe, czy też pozostał na trasie atlantyckiej albo opływał z jednej bądź z drugiej strony Islandię. ' Jeżeli nadal będzie polował na statki handlowe, to powinniście wciągnąć go w walkę. Po głębszym zastanowieniu zgadzam się, że będzie lepiej, żeby nasze dwa ciężkie okręty pozostały na północy. Ta notatka jest tylko do Pańskiego wglądu. Premier do szefa sztabu imperialnego 6 listopada 1940 Nalegał Pan, żeby na czele Home Guard stanął znakomity człowiek, i że zaszczytem dla niej będzie powołanie na to stanowisko byłego szefa sztabu we Francji; mianowano więc generała Pownalla.

338

OSAMOTNIENI

Ale w kilka tygodni później ze zdziwieniem dowiedziałem się, że ma on się udać do Ameryki z misją, którą dotąd wypełniał generał Pakenham-Walsh. Z pewnymi trudnościami udało mi się powstrzymać tę zmianę. Jednak nieco później Pownall został wysłany do Irlandii. Przypuszczam, że dobrze przysłużyłby się Home Guard. Zaczął się już orientować w swych zadaniach i ludzie darzyli go szacunkiem, a wtedy zabrano go do czegoś innego, jego zaś miejsce zajął generał Eastwood. I to zaledwie miesiąc temu, jak pamiętam. Poważnie potraktowałem obowiązek poznania generała Eastwooda i przypuszczam, że główni oficerowie Home Guard również. Wyrobiłem sobie dobrą opinię o nim, mając szczególnie na względzie jego wiek poniżej pięćdziesiątki. Przypuszczam, że przez ten miesiąc ciężko pracował, próbując poznać tajniki swego nowego ogromnego zadania. Rzeczywiście, zaczął o nim mówić ze znawstwem. Teraz proponuje mi Pan, aby go odesłać i mianować inną, trzecią osobę, a to wszystko w ciągu czterech miesięcy. Te nagłe zmiany są niezgodne z interesem służby i mogą spotkać się z bardzo ostrą krytyką. Nie wyrażam zgody na zwolnienie generała Eastwooda z dowodzenia Home Guard. Jeżeli chce Pan ustanowić Naczelną Dyrekcję, sądzę, że on musi utrzymać to stanowisko. Minister wraca za dwa dni, jak wszystko dobrze pójdzie; wysyłam mu kopię tej notatki. Nadal oczekuję konsultacji w tej sprawie. Premier do szefa sztabu lotnictwa 6 listopada 1940 Wczoraj w nocy co najmniej 7 naszych samolotów rozbiło się przy lądowaniu lub zaginęło. Słaby stan sił bombowych bardzo mnie niepokoi. Jeżeli bombardowania przy tej złej pogodzie powodują niepotrzebne ryzyko i straty wśród pilotów, to ich rozmiar należałoby ograniczyć, aby zbierając siły, jednocześnie nie zaniedbywać innych spraw. Premier do sir Edwarda Bridgesa 8 listopada 1940 Wiele z sekcji wykonawczych rozwinęło własną statystykę, ale okazuje się, że istnieje oddzielny dział statystyczny przy ministerialnej komisji ds. produkcji, i, oczywiście, dział statystyczny Ministerstwa Zaopatrzenia zajmujący się bardzo szerokim polem zagadnień. Ja mam własny dział statystyczny, którym kieruje profesor Lindemann. Należy się skonsolidować i dopilnować, aby używano tylko uzgodnionych danych. Ludzie spierają się z powodu różnych danych i powstaje okropne zamieszanie. Życzę sobie, jako premier i minister obrony, aby wszelkie statystyki skoncentrowano w moim dziale, z którego będą wychodzić ostateczne, autorytatywne dane. Różne działy

OSOBISTE NOTATKI I TELEGRAMY PREMIERA

339

statystyczne mogą, oczywiście, działać tak jak do tej pory, ale muszą porozumiewać się z Centralnym Biurem Statystycznym. Proszę się tym zająć i doradzić mi, w jaki sposób moje życzenia szybko i skutecznie mogą zostać spełnione. Premier do ministra transportu 8 listopada 1940 Proszę o informacje na temat postępów w likwidowaniu kolejek i o wprowadzeniu pojazdów do służby. Teraz, kiedy zaciemnienie obowiązuje o wcześniejszej porze, wielu ludzi musi odczuwać trudności komunikacyjne. Premier do pierwszego lorda morskiego 9 listopada 1940 Proszę o raport na temat ulepszeń, jakie wprowadzono w ostatnim roku w aparatach azdyk oraz w technice hydrofonów, które mieliśmy produkować pod koniec roku. Premier do ministra transportu 9 listopada 1940 Wstępne badania wykazują, że czas przeładunków w portach w ostatnich miesiącach raczej wydłużył się niż skrócił. Prawdopodobnie spowodowane jest to zagęszczeniem ruchu w niektórych portach zachodniego wybrzeża. Czy te opóźnienia spowodowane są niedostatecznym wyposażeniem portów, czy też trudnością odbierania towarów? Jaki ma Pan plan wykorzystania transportu drogowego, jeżeli okaże się, że koleje nie mogą poradzić sobie z tymi problemami? Premier do szefa sztabu lotnictwa 10 listopada 1940 Razem wzięte, o czym mówię z naciskiem, tysiąc samolotów i 17 tysięcy personelu latającego na Bliskim Wschodzie stanowi 30,5 dywizjonu z ogólną liczbą 395 jednostek typu operacyjnego z wyposażeniem podstawowym, z których, jak się przypuszcza, 300 jest gotowych do akcji w każdej chwili. Na nieszczęście z tych 65 hurricane'ów gotowe są jedynie dwa dywizjony. Są to jedyne nowoczesne samoloty, chyba że doliczy się jeszcze Blenheima IV. Cała reszta sił wyposażona jest w przestarzałe i słabe maszyny. Wobec tego należy w najwyższym stopniu dążyć do wymiany sprzętu, a cały wyszkolony personel złożony z pilotów i obsługi naziemnej można wykorzystać do obsługi nowych maszyn. „Uzupełnianie remontami" wschodnich sił powietrznych w zasadzie nie powinno pociągać zwiększenia personelu, za wyjątkiem nowych typów, ponieważ są bardziej skomplikowane. Część posiłków wysyłamy teraz, tj. cztery dywizjony wellingtonów i cztery dywizjony hurricane'ów oraz 3 tysiące dodatkowego personelu. W tej dysproporcji między liczbą ludzi a liczbą używanych samolotów leży marnotrawstwo zasobów RAF-u. Jest to boleśnie postrze-

340

OSAMOTNIENI

gane tutaj i w kraju. Jaki pożytek mamy z 600 maszyn, które nie są nawet włączone do wstępnego wyposażenia 30 dywizjonów? Niewątpliwie można to wytłumaczyć szkoleniem, potrzebami łączności oraz transportu. Ale jak to się dzieje, że z 732 jednostek operacyjnych, tylko 395 bierze udział w walce? Mam nadzieję, że dołoży się wszelkich starań, aby wydobyć całą wartość z ludzi, materiałów i pieniędzy: po pierwsze, poprzez uzupełnienia, po drugie, poprzez utworzenie dywizjonów z tej nadwyżki maszyn, które nie są uformowane i po trzecie, poprzez utworzenie Operacyjnych Jednostek Szkoleniowych w celu szkolenia personelu. Premier do ministra zdrowia 10 listopada 1940 Widzę, że liczba bezdomnych spadła w tym tygodniu o 1500 i wynosi 10 tysięcy. Proszę poinformować mnie, ilu jest nowych, a ilu odeszło. Z tak małą liczbą 10 tysięcy osób powinien Pan sobie poradzić, jeżeli następny tydzień będzie pomyślny. Ile czasu, średnio, przebywa bezdomny w schronisku? Premier do ministra lotnictwa 10 listopada 1940 W Cheąuers jest schron, który dobrze osłania przed skutkami ubocznymi. Trzeba jeszcze wziąć pod uwagę znajdującą się tam służbę. Może zleciłby Pan przejrzenie pomieszczeń mieszkalnych? Podjazd jest właśnie wysypywany torfem. Nie mogę znieść myśli, że zabiera się boforsy z miejsc walki. A może by wypróbować rakiety, które są teraz zaledwie w stadium eksperymentalnym? Próbuję wprowadzać trochę zmian w moich zwyczajach podczas księżycowych nocy. Bardzo to ładnie z Pańskiej strony i Ministerstwa, że zajmujecie się moim bezpieczeństwem*. Premier do ministra wojny 10 listopada 1940 Mam nadzieję, że zajmie się Pan tym osobiście. Mieliśmy ogromne kłopoty z klejącymi bombami. Wszystko przemawia za tym, że gdybym sam nie pojechał, by zobaczyć ten eksperyment, to gra byłaby nieczysta. Teraz jest okazja, aby dać je Grekom do wypróbowania i wydaje się, że będzie im to potrzebne. Co to za plotki, że są one niebezpieczne przy pakowaniu i przenoszeniu? Wysyłane są bez detonatorów i nie mogą eksplodować. *

Ministerstwo Lotnictwa zaproponowało lepsze zabezpieczenie Cheąuers, poprzez przysłanie działa typu Bofors (przyp. oryg.).

OSOBISTE NOTATKI I TELEGRAMY PREMIERA

341

Premier do dowódcy sił lotniczych, Bliski Wschód 12 listopada 1940 Codziennie staram się przyspieszyć dostarczenie hurricane'ów pod Pańskie dowództwo. Będzie to szczególnie ważne w następnych trzech tygodniach. Proszę o codzienne meldunki, co Pan otrzymał i ile zdołał wprowadzić do akcji. Ze zdziwieniem dowiedziałem się, że ma Pan prawie tysiąc samolotów i tysiąc pilotów oraz 16 tysięcy personelu lotniczego na Bliskim Wschodzie, wyłączając Kenię. Bardzo chcę jak najszybciej wyposażyć was w nowoczesne maszyny, ale niezawodnie, nawet bez tych ustaleń, będzie pan zdolny, jeśli nadejdą maszyny, do stworzenia znacznie większych sił nowoczesnego lotnictwa gotowego do akcji bojowej. Proszę zameldować za pośrednictwem Ministerstwa Lotnictwa o wszelkich sposobach wydobycia większej wartości bojowej z tej ogromnej masy sprzętu i ludzi pod Pańskim dowództwem. Sytuacja Grecji i jej ogromne znaczenie dla Bliskiego Wschodu pomieszały Panu szyki w tym szczególnie krytycznym momencie. Życzę wszystkiego najlepszego. Premier do sir Edwarda Bridgesa oraz generała Ismaya 12 listopada 1940 Jak wygląda wyposażanie schronów na zimę - podłogi, odprowadzenie wody, itp.? Jakie podejmuje się działania dla usytuowania schronów wewnątrz domów? Przykładam ogromne znaczenie do gramofonów i odbiorników radiowych w schronach. Jak się ta sprawa przedstawia? Może byłby to dobry temat dla kasy burmistrza Londynu? Nie byłoby niespodzianką, jeśli za parę tygodni gotowe będzie to lepsze oświetlenie. Sądzę, że przygotowania są w toku. Premier do ministra spraw zagranicznych 12 listopada 1940 Będziemy musieli w ciągu następnych miesięcy różnymi środkami uzyskać kontrolę nad Syrią. Najlepszy byłby tu ruch weygandowski lub gaullistąWski, ale na to nie można liczyć. Dopóki nie poradzimy sobie z Włochami w Libii, nie możemy przeznaczyć żadnych oddziałów na północ. W żadnym wypadku nie można pozwolić, aby w Syrii pozostały lub przeważyły wpływy włoskie czy też niegodziwców z Vichy. Premier do lorda Beaverbrooka 15 listopada 1940 Nie sądzę, bym mógł wypowiadać się bez opinii Ministerstwa Lotnictwa i szefów sztabu. Osobiście jestem przeciwny publicznemu

342

OSAMOTNIENI

ujawnianiu danych,* uważam bowiem, że jest to tak, jakby mając ogon ichtiozaura, próbować z niego w sposób naturalny zrekonstruować całe zwierzę. Im więcej o tym myślę, tym bardziej jestem temu przeciwny. Premier do ministra lotnictwa oraz szefa sztabu lotnictwa 15 listopada 1940 To oznacza utratę 11 bombowców w ciągu jednej nocy. Któregoś dnia w mojej notatce pisałem, aby nie spieszyć się z tymi operacjami w niesprzyjających warunkach pogodowych. Nie stać nas na takie straty. Jak będziecie tak dalej działać, to sprowadzicie siły bombowe poniżej koniecznego minimum. Nic tego nie usprawiedliwia. Uważam, że strata 11 samolotów ze 139 - tj. około 8% - to poważna katastrofa! Proszę o dane dotyczące strat w pierwszej połowie listopada. Premier do szefa sztabu lotnictwa 17 listopada 1940 1. Codziennie obserwuję te liczby z wielkim niepokojem. Moje wykresy pokazują, że nie utrzymujemy się nawet na stałym poziomie, a w tym tygodniu obserwujemy wyraźny spadek w dowództwie sił bombowych. Chociaż bolesna jest niemożność zadania ciosów po takim wydarzeniu jak Coventry, jednak uważam, że na razie powinniśmy trochę oszczędzać siły bombowe. Można to zrobić: 1) nie wystawiając tyłów na cel, 2) nie schodząc za nisko i zadowalając się trochę mniejszą dokładnością, oraz 3) wybierając czułe punkty, gdzie nie ma zorganizowanej obrony. Muszą istnieć w Niemczech miasta, gdzie nie ma silnej obrony przeciwlotniczej, a gdzie znajdują się obiekty militarne. Tam należy uderzać. 2. Czułbym się inaczej, gdyby nasze siły bombowe wynosiły ponad 500 sztuk samolotów i rozwijały się. Mając na uwadze niepewną sytuację musimy bardzo uważać, aby rutynowe bombardowania i nasze własne plany nie wyczerpały zapasów. Te uwagi nie dotyczą oczywiście Włoch, wobec których należy podjąć pełne ryzyko. Uszkodzony Littorio jest doskonałym celem.

* Chodzi o dane na temat liczebności samolotów, które lord Beaverbrook chciał podać w przemówieniu radiowym (przyp. oryg.).

OSOBISTE NOTATKI I TELEGRAMY PREMIERA

343

(Do wykonania dzisiaj) Premier do pierwszego lorda oraz pierwszego lorda morskiego 18 listopada 1940 Zapewniano mnie, że do 15 listopada będą gotowe 64 niszczyciele dla szlaków północno-zachodniego Atlantyku. Ze sprawozdania o okrętach wyposażonych w aparaty azdyk wynika, że do 16 listopada jest gotowych 60. Niepokojące jest to, że ze 151 jedynie 84 niszczyciele są przygotowane do służby, a dla szlaków północno-zachodnich gotowe są jedynie 33 z 60. W czasie naszej konferencji przeszło miesiąc temu Admirał miał tylko 24 niszczyciele, a przez ten czas oddano następne 9 gotowych do służby. A przecież w tym czasie otrzymaliśmy niszczyciele amerykańskie oraz zapewniano mnie, że nasze stocznie stale produkują. Nie rozumiem, dlaczego tak wiele niszczycieli jest niesprawnych z różnych powodów. Czy to opóźnienia w remontach? Co się stało z niszczycielami amerykańskimi? Zwołuję specjalną naradę o 10 rano we wtorek w Gabinecie Wojennym Admiralicji. Premier do generała Ismaya, dla szefów sztabu 18 listopada 1940 Zostałem poinformowany, że w nocy z 6 na 7 listopada jeden z samolotów niemieckiej eskadry KG 100 spadł do morza w pobliżu Bridport. Jest to eskadra, która podobno została wyposażona w specjalne urządzenia do bombardowania w nocy za pomocą radionamierników. Stracono bezcenny czas, a można było wyposażenie tego samolotu uratować. Armia twierdziła, że mieści się to w jej kompetencjach, jednak nie'zrobiła nic, aby je zabezpieczyć i odmówiła władzom marynarki pozwolenia na zrobienie tego. Bardzo proszę o propozycję rozwiązań, które zapewnią w przyszłości wszelkie możliwe informacje o sprzęcie z niemieckich samolotów strąconych w kraju lub w pobliżu naszych wybrzeży i sprawią, aby takie okazje nie zmarnowały się przez urzędowe przepychanki. Premier do premiera Nowej Zelandii 18 listopada 1940 Pańska depesza została przekazana odpowiednim ministerstwom. Znajdujemy się w ogniu złośliwej krytyki ze strony kilku członków Parlamentu oraz ze strony dziennikarzy niektórych gazet. Jest to irytujące i pewnie żaden kraj nie tolerowałby tego w sytuacji, w jakiej my obecnie jesteśmy. Z drugiej jednak strony rząd jest zmuszony do uwagi i świadomy wszelkich niedociągnięć, które musi naprawiać. Oczywiście, nie wszystko jest w najlepszym porządku, ale robimy co

344

OSAMOTNIENI

możemy. Wysiłek wojenny jest ogromny, a morale wspaniałe. Wszystkiego najlepszego. Premier do premiera Kanady 20 listopada 1940 1. Jestem nad wyraz wdzięczny za Pański list i za wspaniałomyślną ofertę udostępnienia wszelkich udogodnień w celu rozszerzenia planu wspólnego szkolenia lotniczego. Jestem pewien, że doskonale to wykorzystamy. 2. Aktualnie kontynuujemy przegląd potrzeb szkolenia lotniczego w świetle ostatnich wypadków. W związku z tym mamy świadomość, że jeżeli dodatkowe środki" okażą się konieczne, to można liczyć na kooperację i dalszą pomoc rządu kanadyjskiego, który już tak znacznie pomógł we wspólnym wysiłku. Jest to nad wyraz cenne dla Gabinetu Wojennego. 3. Kiedy tylko nasz przegląd będzie gotowy, przedstawię Panu pod rozwagę kierunek naszych przyszłych wspólnych wysiłków. 4. Tak jak wspomina Pan w liście, wszelkie środki do przedłużenia wspólnego planu szkolenia powinny być przedyskutowane w celu porozumienia między wszystkimi zainteresowanymi rządami. Czy zgadza się Pan, abym powtórzył treść Pańskiego listu premierom rządów Australii oraz Nowej Zelandii, łącznie z tekstem mojej odpowiedzi, czy woli Pan to zrobić sam? 5. Jeśli Pan się zgodzi, to chcielibyśmy wystosować serdeczne zaproszenie do wicemarszałka lotnictwa, Breadnera, aby przyjechał do nas z krótką wizytą. Będzie ona cenna ze względu na konsultacje wielu zagadnień szkoleniowych. Wicemarszałek otrzyma pełne najnowsze informacje na temat naszych planów rozwoju sił powietrznych. Premier do ministra ds. dominiów 22 listopada 1940 Lepiej będzie, jak się de Valera pokisi we własnym sosie. Nie ma nic bardziej szkodliwego i słusznego niż uwagi w Economist. Roszczenia w imieniu de Valery są takie, że powinniśmy się dać przez nich zadusić i jeszcze znosić nasz los bez narzekań. Sir Johnowi Maffeyowi należy uświadomić rosnący gniew w Anglii i w Szkocji, zwłaszcza wśród załóg statków handlowych. Nie należy utwierdzać go w przekonaniu, że jego jedynym zadaniem jest ugłaskiwanie de Valery po to, aby wszystko, łącznie ze zniszczeniem nas, poszło gładko i przyjemnie. Czym mniej w tym momencie będziemy mówić do de Valery, tym lepiej, a na pewno nie powiemy niczego, co mogłoby go uspokoić. Proszę o przekazywanie pytań z Parlamentu w miarę jak napływają

OSOBISTE NOTATKI I TELEGRAMY PREMIERA

345

Premier do ministra ds. kolonii 22 listopada 1940 Akcja została ogłoszona i musi być kontynuowana. Warunki na wyspie Mauritius nie oznaczają, że ci ludzie będą zamknięci przez cały okres wojny. Gabinet musi otrzymać wyczerpujące wyjaśnienia. Proszę o propozycje. [Dotyczy propozycji przewiezienia na Mauritiusa uchodźców żydowskich, którzy nielegalnie wyemigrowali do Palestyny.] Premier do pierwszego lorda oraz pierwszego lorda morskiego 22 listopada 1940 (generałowi Ismayowi do wglądu) 1. Według mnie admirał Stark ma rację, a „Plan D"* jest strategicznie poprawny i zgodny z naszymi interesami. Powinniśmy wobec tego brać udział we wzmocnieniu polityki admirała Starka i nie używać argumentów z nią niezgodnych. 2. Gdyby Japonia przystąpiła do wojny po tamtej stronie, a Stany Zjednoczone po naszej, to będą gotowe poskromić Japonię poprzez kontrolę dalekiego zasięgu na Pacyfiku. Jest mało prawdopodobne, aby marynarka japońska odważyła się odpłynąć zbyt daleko od baz krajowych, jak długo silna flota wojenna pozostanie w Singapurze albo w Honolulu. Japończycy nigdy nie podejmą próby oblężenia Singapuru, jeżeli flota amerykańska będzie znajdowała się na Pacyfiku. Połączenie floty amerykańskiej z naszą marynarką zapewni panowanie na wszystkich morzach i oceanach z wyjątkiem tych w bezpośredniej bliskości Japonii. Stała obrona na Dalekim Wschodzie jest również naszą polityką. Jak tylko Niemcy zostaną pobici, Japończycy zostaną na łasce połączonych flot. 3. Bardzo jestem podbudowany postawą marynarki amerykańskiej. Premier do ministra spraw wewnętrznych 23 listopada 1940 Wydaje się, że są ogromne rozbieżności w wyrokach za kradzież; ciekaw jestem, czy coś się robi (jla zachowania proporcji kary za te odrażające czyny. 5 lat więzienia'za kradzież whisky, którą wypito na „Plan D" zawierał ustalenia, że wszelka pomoc morska i wojskowa będzie kierowana do strefy europejskiej. Pociągało to za sobą przyjęcie na Pacyfiku planu ściśle obronnego i porzucenie wszelkich prób poważnego wzmocnienia Bliskiego Wschodu, bez względu na konsekwencje. Z drugiej strony, pełna koncentracja sił w Europie gwarantowała pokonanie Niemców i, jeżeli następnie Ameryka zajęłaby się Japonią, to plan ten byłby możliwy do przeprowadzenia.

346

OSAMOTNIENI

miejscu, wydaje się karą nieproporcjonalną w porównaniu z wyrokiem 3 czy 6 miesięcy za kradzież kosztowności. Przykładne ukaranie jest z pewnością konieczne, jako że ludzie muszą wiedzieć, że szaber to złodziejstwo. Ale jednak sprawy te powinny podlegać rewizji. Premier do szefa sztabu imperialnego 24 listopada 1940 Przesłałem Panu dzisiaj dwie depesze Ministerstw Spraw Zagranicznych z Bukaresztu i Sofii, które zgadzają się w szacunkach i określają liczbę Niemców w Rumunii na maksimum 30 tysięcy, co jest równe sile jednej pełnej dywizji. W świetle tego wasz wywiad powinien uważnie przejrzeć swoje informacje o tym, że w Rumunii jest pięć dywizji niemieckich, i że mogą się zebrać na granicy rumuńsko-węgierskiej w 3-4 dni. Te szacunki są zbyt pesymistyczne, bo przypisują nieprzyjacielowi szybkość poruszania się i stopień przygotowania znacznie lepszy niż w rzeczywistości. Czy mógłby Pan przeanalizować całą sprawę uważnie jeszcze raz? Osobiście sądzę, że zanim na granicy greckiej coś poważnego się wydarzy, upłyną ze dwa tygodnie, może nawet miesiąc. Najważniejsze to mieć prawdziwy obraz sytuacji, jaka by ona była. Premier do generała Ismaya oraz innych zainteresowanych 24 listopada 1940 To opracowanie pokazuje, że całkowicie zaniedbaliśmy produkowanie szybkich czołgów, nie ma też żadnych perspektyw, aby w przyszłym roku nadrobić istniejące braki. Musimy wobec tego wyposażyć dywizje pancerne najlepiej, jak tylko możemy. Na tym etapie produkcji czołgów ważne są przede wszystkim liczby. Formowanie i szkolenie dywizji należy kontynuować, a jakość pojazdów można ulepszać później; Czołg piechoty nie powinien być lekceważony z powodu małej prędkości, a z braku szybkich musi być traktowany jako podpora walki. Musimy dostosować taktykę walki do tej broni. Należy osiągnąć granicę możliwości w produkcji czołgów szybkich oraz nowego typu A 22. Premier do generała Ismaya 24 listopada 1940 Pełne zamówienie na 35 tysięcy pojazdów należy niezwłocznie złożyć w Stanach Zjednoczonych. Tymczasem trzeba kontynuować rozeznanie odnośnie skali zapotrzebowania przez Ministerstwo Wojny. Premier do ministra spraw zagranicznych 27 listopada 1940 Zawikłana sytuacja w Grecji wydaje się poważna. Dla nas byłoby korzystne, gdyby Niemcy odstąpili od ataku na Grecję przez Bułgarię,

OSOBISTE NOTATKI I TELEGRAMY PREMIERA

347

lub go opóźnili. Nie chciałbym, aby Grecy uważali, że jedynie dla parady zmusiliśmy ich do akcji, którą Niemcy mogą potraktować jako pretekst do inwazji. Należy odłożyć spotkania do czasu, gdy będziemy widzieli jasno tę bardzo zagmatwaną szachownicę wschodniej Europy. Uważam, iż należy poinformować dominia o naszym wyczekiwaniu, aż sytuacja grecka będzie bardziej wyraźnie określona, i że nie potrwa to dłużej niż dwa tygodnie. Nie widzę potrzeby informowania rządów sprzymierzonych o naszych poczynaniach, oprócz zapewnienia ich, że ta sytuacja nie potrwa długo. Premier do generała Ismaya 28 listopada 1940 Przekazywanie mi tych sprawozdań z pięciodniowym opóźnieniem jest bez sensu. Admiralicja posiada codziennie informacje o stanie flotylli. Czemu one najpierw przechodzą przez Gabinet Wojenny, czy też przez Ministerstwo Obrony? Proszę poinformować Admiralicję o konieczności bezpośredniego przekazywania mi informacji o stanie flotylli. Bardzo się niepokoję, że patrole na atlantyckich szlakach zachodnich wzrosły jedynie o 30. Proszę na jutro wykres ilustrujący poprzednie tygodnie. Premier do ministra pracy 28 listopada 1940 Będę wdzięczny za podanie mi aktualnych danych liczbowych 0 skali bezrobocia w porównaniu do: a) stanu w momencie wybuchu wojny, b) stanu od czasu, gdy powstał nowy rząd. Premier do pierwszego lorda morskiego 30 listopada 1940 Jest dla mnie niezrozumiałe, że przy 50 niszczycielach amerykańskich wchodzących do służby nie możemy podwyższyć ich ogólnej liczby, a przecież 16 październiki było ich 106. Co się stało między 16 a 26 października, co spowodowało wyeliminowanie 28 okrętów 1 dlaczego ich liczba spadła z 84 do 77 akurat w tym samym czasie, gdy następny tuzin amerykańskich wchodził do służby? Premier do naczelnego dowódcy sił wewnętrznych 30 listopada 1940 Dałem zgodę na bicie w dzwony w pierwszy dzień świąt Bożego Narodzenia, jako że groźba inwazji znacznie zmalała. Proszę poinformować mnie, jaki inny sposób alarmowania proponuje Pan na ten dzień i, po drugie, jakie kroki zostaną podjęte, aby upewnić się, że

348

OSAMOTNIENI

bicie w dzwony na nabożeństwa nie wywoła alarmu. Z pewnością nie wolno osłabić czujności. GRUDZIEŃ

Premier do ministra ds. dominiów (generałowi Ismayowi do wglądu, dla Komitetu Szefów Sztabu) 1 grudnia 1940 Całe to gadanie o operacjach atlantyckich i wyspach atlantyckich jest bardzo niebezpieczne i niezgodne z decyzją określania takich operacji jako „Shrapnel". Nie widzę potrzeby wysyłania długich i bezsensownych depesz; prowadzenie operacji wojskowych staje się niemożliwe, gdy wszystko trzeba rozsyłać po ministerstwach i po całym świecie. Chciałbym mieć pewność, że nie będzie dalszych dyskusji za pomocą depesz, zanim sam ich nie obejrzę przed skopiowaniem do rozpowszechnienia. Proszę również o dokładną listę urzędników i ministerstw, do których depesze zostały rozesłane. (Do wykonania dzisiaj) Premier do naczelnego dowódcy sil na Morzu Śródziemnym (Tajne) 3 grudnia 1940 1. Pańskie 270. Rozważyliśmy całą sprawę dziś rano z szefem połączonych operacji, sir Rogerem Keyesem, który je przeprowadzi, przejmując pełny nadzór nad wszystkimi zaangażowanymi siłami. Przygotowuje teraz ostateczne plany. Jego stanowisko nie będzie obejmować floty, ale ograniczone zostanie do połączonych operacji. Jeżeli będzie to konieczne, zrezygnuje ze swego stopnia w marynarce. Nie sądzę, aby kontratak powietrzny był duży; z powodu rozmiarów wyspy, jej nieregularnego zagospodarowania, wielu domów i oddzielonych fortów, gdzie małe siły atakujące będą przemieszane z obroną. Samoloty nieprzyjaciela nie będą wiedziały, kto jest kto, dopóki się wszystko nie zakończy, ale nawet mimo tego przemieszania, flagi włoskie mogą powiewać w punktach strategicznych. 2. Zajęcie „Workshop"* jest ryzykowne, jednak Zeebrugge nigdy nie stało się ostatecznym sprawdzianem. Komandosi - to wysoce wyszkoleni, specjalnie wybrani ochotnicy do tego rodzaju zadań. Pogoda i zakładana data konwoju mogą, oczywiście, spowodować zmianę, * Zajęcie Pantellerii.

OSOBISTE NOTATKI I TELEGRAMY PREMIERA

349

a w takim wypadku cały oddział uda się na Maltę czy do Suda. Jeżeli warunki będą korzystne, nie będziemy szczędzić środków. 3. Pańskie obawy, że działa przeciwlotnicze itp. zostaną przerzucone ze wschodniego rejonu Morza Śródziemnego i że powstaną nowe potrzeby, są nieuzasadnione. Można przechwycić działa przeciwlotnicze nieprzyjaciela, których jest dużo. Wydaje się mało prawdopodobnym, aby nieprzyjaciel próbował je odzyskać. Komandosi odejdą po przekazaniu spraw oddziałom regularnym i będą wolni od dalszych operacji. 4. Porównując „Workshop" z operacjami, które w przyszłości nazywane będą „Mandibles",* powtarzam, „Mandibles", bardzo proszę wziąć pod uwagę co następuje: „Mandibles" wymaga 10 do 12 tysięcy ludzi i jest przedsięwzięciem o wiele większym, jeżeli mają być zajęte dwie duże. Te małe, o których Pan wspomina, tylko poruszyłyby cały obszar, a nic cennego nie zyskalibyśmy. Po drugie zajęcie „Mandibles" wywołałoby ostrą rywalizację Greków i Turków, czego teraz nie chcemy. Po trzecie meldunki głoszą, że „Mandibles" powoli umierają z głodu i może później będzie je można dostać łatwiej. Oprócz tego, co powyżej, próba z „Workshop" nie wykreśla „Mandibles", chyba że stracimy statki i barki desantowe. Być może powstaną inne warunki, które umożliwią przeprowadzenie operacji na lądowych liniach komunikacyjnych nieprzyjaciela wzdłuż brzegów Afryki Północnej. 5. Ze strategicznego punktu widzenia „Workshop" daje dobre panowanie w powietrzu nad większością linii używanej przez nieprzyjaciela do komunikacji z armią libijską, jak również zwiększa stopień ochrony powietrznej naszych konwojów i transportów przechodzących przez tzw. cieśniny. Połączone sztaby uważają, że usunięcie tej przeszkody byłoby korzystne ze względu na naszą łączność na Wschodzie i Zachodzie. Poza tym musimy pokazać, że jesteśmy zdolni do szybkich wodno-lądowych akcji ofensywnych. Wobec tego zwracam się, aby poczynił Pan wszelkie wysiłki w celu osiągnięcia sukcesu, jeśli warunki w godzinielero okażą się sprzyjającymi. Premier do ministra przemysłu lotniczego 3 grudnia 1940 Król zapytał mnie dzisiaj, czy są jakieś braki w przyrządach lotniczych.

*

Operacje przeciw Dodekanezowi (przyp. oryg.).

350

OSAMOTNIENI

Premier do generała Ismaya 4 grudnia 1940 1. Dwa reflektory w zatoce Suda to stanowczo za mało. Musi być ich więcej. Jak to zrobicie? 2. Czy wobec storpedowania przez hydroplan stojącego na kotwicy okrętu Glasgow, wszystkie inne okręty również stojące na kotwicy nie powinny być bezpośrednio chronione sieciami? Była to metoda stosowana przez Włochów w Tarencie, ale w momencie ataku akurat były zdjęte. Proszę o opinię na ten temat. Premier do ministra wojny

9 grudnia 1940

STRUKTURA ARMII

1. Rozumiem, że prosi Pan o przeprowadzenie wkrótce nowej mobilizacji. Dokumenty mówią o około milionie ludzi. Zmusza mnie to do przeanalizowania pańskich żądań. Zgodnie z Pańskim dokumentem, 27 dywizji brytyjskich przeznaczonych ma być na cele Korpusu Ekspedycyjnego oraz na Środkowy Wschód. Każda z dywizji liczy 35 000 osób: korpusy, armia, jednostki łączności itd., plus 70 000 żołnierzy jako zabezpieczenie na Środkowym Wschodzie. 2. W chwili obecnej zatwierdzona liczebność dywizji brytyjskiej wynosi 15 000 osób. Składa się ona z 9 batalionów w liczbie 850 osób każdy, co daje około 7 500 osób. Każdy z batalionów zawiera znaczny procent osób obsługi i wątpię, czy tak zwana siła ognia każdego z nich przekracza 750. Daje to nam faktyczną liczbę 6 750 żołnierzy walczących w piechocie dywizji brytyjskiej. Idąc dalej otrzymujemy tzw. ilość bagnetów lub siłę ognia piechoty w 27 dywizjach brytyjskich na poziomie 182 250. Zwykło się mówić, iż piechota jest „trzonem armii", a wszystkie pozostałe rodzaje jednostek są podrzędne. Niewątpliwie uległo to pewnym zmianom w obecnych warunkach, niemniej jednak konkluzja taka jest w ogólności nadal prawdziwa. Struktura dywizji oparta jest na jej 9 batalionach piechoty, z których każdy posiada własną artylerię, odpowiedniej liczbie sygnalistów i saperów, transporcie batalionowym, brygadowym i dywizyjnym i paru dodatkowych elementach. Wszystko to tworzy integralną i samowystarczalną jednostkę o liczebności 15 500 osób. 3. Patrząc na dywizję jako na jednostkę zauważymy, że 27 dywizji, każda po 15 500 oficjalnego stanu osobowego, daje nam zapotrzebowanie na 1 015 000 osób. Wróćmy teraz do proponowanego przez Pana zapotrzebowania w liczbie 35 000 osób na każdą dywizję przy ustalonym poziomie 15 500 osób już zapewniających samowystarczalność. Prawie 20 000 osób ponad założony stan liczebny z każdej dywizji musi zostać zaliczonych w poczet Korpusu Ekspedycyjnego lub zabezpieczenia na Środkowym Wschodzie.

OSOBISTE NOTATKI I TELEGRAMY PREMIERA

351

Należałoby teraz wytłumaczyć tę nadwyżkę 540 000 osób. Jesteśmy pewni, że korpusy, armia, jednostki komunikacyjne, itd., plus 70 000 żołnierzy zabezpieczenia na Środkowym Wschodzie rzeczywiście wymagają tak nieprzeciętnego żądania wobec narodu. 4. Można by pomyśleć, że proces jest w fazie końcowej. Jest to jednak dopiero początek. Nadal pozostaje do rozliczenia 2 000 000 osób, jak to wynika z załączonej tabeli i grafu. Nie można negować potrzeby stworzenia 7 dywizji polowych obrony wewnętrznej, jednakże zaskakujące jest zapotrzebowanie 24 000 osób na każdą dywizję, przy oficjalnym stanie liczebnym w wysokości 15 500 osób. Urasta to do 170 000 osób. 5. Obrona Powietrzna Wielkiej Biytanii (OPWB). 500 000 osób należy obecnie przeznaczyć na potrzeby OPWB w związku z udoskonalonymi metodami walki z nocnymi nalotami i zwiększonym panowaniem brytyjskim w powietrzu. 6. 200 000 osób na stały personel szkoleniowy jest doprawdy przytłaczającą liczbą, zważywszy na i tak już duże przekroczenie limitów. Personel dodatkowy i pozostałe jednostki, lista „Y", itd., wymagają dalszych 150 000 osób ponad pełen stan 27 dywizji i 7 dywizji obrony wewnętrznej. Tak więc poza tym, co niezbędne do utrzymania armii złożonej z 27 dywizji i 7 dywizji obrony wewnętrznej, mamy 350 000 personelu dodatkowego, żyjącego nieźle na koszt społeczeństwa jako bohaterowie w mundurach khaki. 7. W porównaniu z powyższym, liczebność garnizonów zamorskich, poza Środkowym Wschodem, w wysokości 75 000 wydaje się być umiarkowana. Indie i Birma z 35 000 są pozycją znikomą. 8. Zapotrzebowanie na 150 000 ludzi dla korpusów, armii i jednostek łączności na cele dywizji innych niż brytyjskie musi zostać wyjaśnione w szczegółach. Rozumiem że siły zbrojne Australii i Nowej Zelandii w dużym stopniu udostępniły nam swoją obsługę zaplecza. W każdym razie, chcę poznać dokładny plan przydziałów tych 150 000 ludzi w każdej z kategorii, w każdej z dywizji, w której mieliby służyć. 9. Straty szacowane na poziomie 330 000 są oczywiście liczbą czysto teoretyczną. Mogą być one pokryte z 350 000 personelu dodatkowego wymienionego wcześniej. 10. Pomijając na chwilę 330 000 przewidywanych strat, co odnosi się do okresu do marca 1942 oraz 110 000 dla garnizonów zamorskich poza Środkowym Wschodem, Indiami i Birmą, stajemy przed potrzebą mobilizacji 2 505 555 ludzi dla wspomnianych wcześniej 27 dywizji i 7 dywizji obrony wewnętrznej. Daje to około 74 000 osób na dywizję. Jeśli pominiemy 500 000 dla OPWB nadal pozostaje ponad 2 000 000 ludzi, czyli blisko 60 000 osób na każdą dywizję.

352

OSAMOTNIENI

Zanim poproszę Gabinet o zatwierdzenie kolejnych etapów mobilizacji w społeczeństwie, konieczne jest przedyskutowanie tego tematu oraz skierowanie przynajmniej miliona ludzi obijających się na tyłach walczących oddziałów do efektywnej walki. Nie spełniamy należycie swego obowiązku pozwalając, by tak wielka liczba osób została wyłączona z życia cywilnego i była utrzymywana na koszt reszty społeczeństwa dając tak nieprawdopodobnie mało efektów na polu walki. Premier do generała Ismaya 9 grudnia 1940 Proszę o sprawozdanie o pracy sekcji złomu przy Admiralicji, ukazujące, co już zostało wykonane, co się planuje, aby sprostać szybko rosnącemu zapotrzebowaniu na remonty. Premier do generała Ismaya 11 grudnia 1940 Proszę zlecić wykonanie atrap wysp Rodos i Leros i zameldować mi, gdy będą gotowe. (Do wykonania dzisiaj) Premier do ministra lotnictwa 14 grudnia 1940 Jest jedna sprawa w wojnie między Ministerstwem Lotnictwa a Ministerstwem Przemysłu Lotniczego korzystna dla dobra publicznego, a mianowicie to, że mam rozeznanie we wszsytkim, co się dzieje i w wypadku energicznych sporów mogę wysłuchać obu stron. Czy mógłby Pan odnieść się do stwierdzeń zawartych w załączonym liście [od lorda Beaverbrooka], a szczególnie do tego, że 1 września miał Pan przeszło tysiąc niesprawnych samolotów szkoleniowych? Od dawna żywiłem obawy, że niedołęstwo, jakie uprzednio panowało w jednostkach zaopatrzenia lotnictwa i pozostawiło nas tylko z 45 samolotami - w porównaniu z około 1200 obecnie - rozmnożyło się w całym lotnictwie szkoleniowym i komunikacyjnym, a duża część samolotów nie nadaje się do użycia. Zapamiętałem zwłaszcza wypowiedź jednego z Pańskich wyższych oficerów, że Dowództwo Szkolenia pracuje na bazie w 50 procentach bezużytecznej. Kto jest odpowiedzialny za remonty i służby szkoleniowe? Gdybym był na Pańskim miejscu, przerzuciłbym wszystkie sprawy związane z naprawami do Ministerstwa Przemysłu Lotniczego; wtedy mógłby Pan krytykować wszelkie niedociągnięcia. Proszę przyjrzeć się także danym, mówiącym w jaki sposób narastały remonty samolotów i silników do czasu wprowadzenia zmian. Powracam do sprawy, którą przedstawiłem Panu wczoraj, kiedy przesłał mi Pan swój list do Ministerstwa Przemysłu Lotniczego. Zdaniem Ministerstwa Lotnictwa Niemcy mają około 6000 sprawnych samolotów na linii frontu, a my około 2000. Ministerstwo Lotnictwa

OSOBISTE NOTATKI I TELEGRAMY PREMIERA

353

również utrzymuje, że niemiecka produkcja wynosi 1800 maszyn miesięcznie, z czego jedynie 400 zaspokaja potrzeby służb szkoleniowych, podczas gdy my z 1400 wyprodukowanych, również 400 przeznaczamy na szkolenia. Jak Pan, w takim razie, wytłumaczy fakt, że Niemcy są w stanie utrzymać w gotowości bojowej trzy razy większe siły niż my, skoro ich miesięczne przydziały samolotów przeznaczonych do szkolenia zaledwie dorównują naszym przydziałom? Oczywiście, według waszych wyliczeń, których - co muszę stwierdzić nie przyjmuję do wiadomości (chyba że jako powód do dyskusji), Niemcy są w stanie utrzymać trzy razy większe siły w pełni sprawne niż Pan, przy tej samej liczbie samolotów szkoleniowych. Wiem, że z pewnością wspomni Pan o rozwoju planowanym w przyszłości, ale oni utrzymują trzy razy większą skalę i także się rozwijają. Z głębokim zainteresowaniem oczekuję na wyniki tej różnicy zdań. Premier do lorda Beaverbrooka 15 grudnia 1940 To jest wspaniałe osiągnięcie*, biorąc pod uwagę bombardowania. Remonty samolotów poza nową produkcją - to Pańskie dzieło. Mamy ich teraz 1200 w jednostkach zaopatrzenia lotnictwa, co jest bardzo pocieszające. Rozproszenie ogromnie wam przeszkadzało, ale było absolutnie potrzebne ze względu na ryzyko. Na dodatek, nie ograniczył się Pan do zwyczajnych danych, ale przeciwnie, wszedł głęboko w istotę rzeczy. Powodem tego całego zrzędzenia - jak zaznaczono w A** - jest, oczywiście, walka, która się toczy między Ministerstwem Lotnictwa a Ministerstwem Przemysłu lotniczego. Oni uważają Pana za bezlitosnego krytyka, a nawet wroga. Mają za złe, że wyjęto im z zakresu działalności funkcje Ministerstwa Przemysłu Lotniczego i wylewają swoje żale każdym dostępnym kanałem. Zdecydowanie uważam, że lepiej, aby między tymi ministerstwami istniał ostry wzajemny krytycyzm, aniżeli miałyby sobie nawzajem wręczać ceremonialne bukiety. Wobec tego należy się z tym pogodzić, mimo kłopotów spowodowanych wojną. *

Zestawienie przygotowane przez lorda Beaverbrooka, zawierające porównanie rzeczywistej produkcji samolotów z planowaną (przyp. oryg.). ** Fragment notatki lorda Beaverbrooka z 14 grudnia, o tym, że wydajność Ministerstwa Przemysłu Lotniczego dorównałaby wydajności Ministerstwa Lotnictwa, gdyby nie zmiany w maju 1940 r. (przyp. oryg.).

354

OSAMOTNIENI

Premier do ministra ds. dominiów 15 grudnia 1940 Z mojej depeszy do pana Menziesa zorientuje się Pan, że sytuacji na Dalekim Wschodzie nie uważam za bezpośrednio niebezpieczną. Zwycięstwo w Libii wzmocniło, a nawet podwoiło argumenty. Nie chcę być odpowiedzialnym za rozproszenie naszych sił na Półwyspie Malajskim oraz w Singapurze. Wręcz przeciwnie, chcę zbudować możliwie dużą flotę, armię i siły powietrzne na Bliskim Wschodzie i trzymać to wszystko gotowe do przerzucenia do Grecji, czy wkrótce do Tracji albo wzmocnić Singapur, jeśli zmieni się nastawienie Japończyków. Nie chciałbym się zobowiązywać do wysłania wszystkich wspomnianych samolotów, z pewnością nie wodnosamolotów w momencie, gdy mamy do czynienia z wielkim niebezpieczeństwem na szlakach północno-zachodnich. Nie mogłem zatem zgodzić się z treścią Pańskiej depeszy i uważam, że moja opinia (zaznaczona na czerwono) była w tym momencie zupełnie wystarczająca. Premier do szefa sztabu lotnictwa 15 grudnia 1940 Jak się przedstawia sytuacja lotnisk w Grecji w kwestii przyjęcia nowoczesnych bombowców i myśliwców oraz przeniesienia tam podstawowego personelu, części zamiennych etc.? Jest dla mnie jasnym, że sprawa nabierze znaczenia w najbliższej przyszłości i nie możemy dać się zaskoczyć wypadkom. Byłbym wdzięczny za raport co dwa tygodnie. Premier do szefa sztabu imperialnego 20 grudnia 1940 Proszę o podanie mi daty, kiedy 2 dywizja pancerna: a) wyląduje w Suezie b) będzie gotowa do akcji na Pustyni Zachodniej. Premier do szefa sztabu lotnictwa 20 grudnia 1940 Mam nadzieję, że spróbuje Pan odpocząć przez parę dni i wykorzysta każdą okazję, aby wcześnie kłaść się spać. Czeka nas jeszcze długa walka, w której bardzo dużo od Pana zależy. Proszę bez wahania przysyłać swojego zastępcę na zebrania. Proszę wybaczyć ten osobisty ton, ale wiele osób zwróciło mi uwagę, że pracuje Pan ponad siły.

[Bardzo mi ciążyła myśl o użyciu i zastosowaniu w odwecie gazów trujących, gdyby inwazja nastąpiła w Nowy Rok. Nasze przygotowania w tej dziedzinie były znaczne.]

OSOBISTE NOTATKI I TELEGRAMY PREMIERA

355

Premier do ministra zaopatrzenia 21 grudnia 1940 Mam nadzieję, że pamięta Pan, że Gabinet Wojenny zlecił zbadanie sprawy zamówienia 2000 ton gazu musztardowego złożonego przez Gabinet w październiku 1938 r., które jeszcze w październiku 1940 roku nie było zrealizowane. Najnowsze informacje z Pańskiego ministerstwa pokazują, że zapasy gazu musztardowego w dniu 9 grudnia wynosiły 1485 ton. Zostałem również poinformowany, że 650 ton dodatkowo wyprodukowano w zeszłym tygodniu, i że odpowiednio zwiększy produkcję. Czy to zobowiązanie spełniono? Widzę, że nareszcie poważnie zaczęto wypełniać zamówienia na nowe 25-funtowe pociski (base-ejection) i że do 9 grudnia dostarczono ich 7812 sztuk. Rad bym wiedzieć, jak to się ma do liczby tych pocisków potrzebnych armii. Żadne z nowych 6-calowych pocisków nie zostały jeszcze dostarczone. Ile tego typu pocisków potrzebuje armia i kiedy można się ich spodziewać? Wysyłam kopię tej notatki do ministra wojny. Premier do ministra zaopatrzenia 22 grudnia 1940 Dowiedziałem się, że centralny dział priorytetów prowadzi specjalne badanie zapotrzebowania na materiały, których może brakować. Powiedziano mi, że najpoważniejsza sytuacja dotyczy odkuwek, od których zależy produkcja samolotów, czołgów, dział, środków transportu. Zapotrzebowanie na rok 1941 określa się na 441 tysięcy ton. W kraju produkujemy 280 tysięcy ton. W Stanach Zjednoczonych złożone są zamówienia na 7 tysięcy ton i mogą one wzrosnąć do końca 1941 roku do 25 tysięcy ton. Jeżeli nawet zapotrzebowanie jest zawyżone, to i tak brakuje ich bardzo dużo. Spodziewany jest jedynie umiarkowany wzrost produkcji w kraju, a potrzebujemy jej podwojenia. W tym przemyśle było zatrudnionych 14 tysięcy robotników, ale zameldowano mi, że od sierpnia zatrudniono dodatkowo jedynie trzystu. Przemysł twierdzi, iż nie może wchłonąć więcej niż tysiąc nowych robotników w każdym kwartale, i że trudno jest ich zdobyć. Trzeba się temu przyjrzeć bliżej. Z tego wynika, że jedyne skuteczne działanie to zwiększenie zakupów odkuwek w Ameryce. Proszę wysłać tam specjalnego eksperta, jeśli jest to potrzebne.

356

OSAMOTNIENI

Premier do ministra budownictwa 22 grudnia 1940 Istnieje poważny niedobór mieszkań i żeby sprostać potrzebom bezdomnych, jak również planom ewakuacyjnym, razem z ministrem zdrowia zobowiązał się Pan do znalezienia pomieszczeń. Mam nadzieję, że podejmiecie wszelkie wysiłki dla wykonania tego zadania. Byłbym wdzięczny za sprawozdanie na temat przejętych pomieszczeń, które nie zostały jeszcze przekazane do celów wojennych i mogą być użyteczne. Premier do lorda Chatfielda 22 grudnia 1940 Z żalem dowiaduję się, że przyznano tak mało Medali Jerzego.* Miałem nadzieję, że będzie ich dziesięć razy tyle. Miał Pan nawiązać kontakt z władzami na tych terenach, gdzie były ciężkie bombardowania i dopilnować, aby przedstawiono rekomendacje, które będzie można przejrzeć i zainteresować nimi odpowiednie ministerstwa. Czy może Pan zrobić coś więcej w tej sprawie? Powinien Pan już teraz dysponować pewną liczbą charakterystycznych uzasadnień, które należałoby wysłać zainteresowanym władzom i urzędom, by wykorzystały je według własnych doświadczeń. Proszę o wiadomość, jeśli mogę być w czymś pomocnym. Premier do pierwszego lorda morskiego 22 grudnia 1940 Już wkrótce Bałtyk zamarznie. Proszę podać mi jego stan i prognozy. Co się działo tego lata z rudą szwedzką? Sztab marynarki powinien przeprowadzić w tej sprawie odpowiednie dochodzenie. Dlaczego zmniejszył się ruch statków na niezamarzających szlakach wodnych? Czy zmieniła się sytuacja dostaw rudy dla Niemiec z powodu wydarzeń w ostatnich 8 miesiącach? Czy są jakiekolwiek powody, żeby rozsiać miny magnetyczne na niezamarzających szlakach, jeśli nie położymy tam regularnego pola minowego? Wydaje się, że zapomnieliśmy o tej sprawie. Byłbym wdzięczny za notatkę na ten temat oraz za informację, co należałoby wykonać. * George Medal został ustanowiony przez króla Jerzego VI w dniu 24.09.1940 roku (równocześnie z George Cross). Przyznawany jest przede wszystkim osobom cywilnym za odwagę w okresie wojny.

OSOBISTE NOTATKI I TELEGRAMY PREMIERA

357

Premier do generała Ismaya 22 grudnia 1940 Praca połączonej grupy planistów rozkłada się na dwie części: a) pracę bieżącą dla Komitetu Szefów Sztabu oraz b) długoterminowe projekty przyszłościowe, jakie im się zleca i nad którymi pracują. Zwracam teraz uwagę na te ostatnie. Uważam, że dobrze by było ustanowić dyrektora ds. przyszłych projektów (może być inny tytuł), który prowadziłby i koordynował przygotowywanie planów specjalnych, przewodniczył na posiedzeniach planistów i miałby bezpośredni dostęp do mnie jako ministra obrony. Uważam, że major 01iver Stanley [były minister wojny] ze swym doświadczeniem w polityce zagranicznej i Gabinecie, będzie w stanie nadać tej pracy odpowiedni przebieg. Trzeba mu przyznać tymczasowy stopień wojskowy, aby nadać starszeństwo. Proszę o wprowadzenie tego pomysłu w życie. Premier do ministra przemysłu lotniczego 22 grudnia 1940 Bardzo niepokoją mnie meldunki ministra zaopatrzenia, że dostawy bomb i pojemników z gazem dla RAF-u znacznie spadły w ostatnim miesiącu, a łączna ich ilość od 11 listopada do 9 grudnia wynosi: bomby 30-funtowe bomby 250-funtowe pojemniki 250-funtowe pojemniki 500-funtowe pojemniki 1000-funtowe

0 18 0 25 9

Jak rozumiem, powodem tego spadku są bombardowania fabryk i trudności w dostawach części. Mimo to jest sprawą najwyższej wagi, aby zapewnić do samolotów maksymalne dostawy pojemników z gazem potrzebnych do natychmiastowego odwetu. Bardzo chciałbym wiedzieć, jakie podejmuje się kroki, aby zwiększyć dostawy ^pojemników oraz jakie są plany na następne trzy miesiące. [Bardzo zaniepokoiło mnie poważne pogwałcenie praw i wolności obywateli, którego wymagało bezpieczeństwo państwa. Wychowany na Bill of Rights, habeas corpus, oraz procesach z udziałem ławy przysięgłych bardzo bolałem nad tym, że odpowiadam za łamanie prawa, nawet za zgodą Parlamentu. W czerwcu, lipcu, sierpniu i wrześniu nasza sytuacja wydawała się tak tragiczna, że państwo musiało ostro działać. Teraz, gdy na razie znowu mamy głowy nad poziomem wody, wydaje się, że naszym obowiązkiem jest rozluźnienie

358

OSAMOTNIENI

rygorów internowania. Ustanowiliśmy już rozbudowany proces klasyfikacji czynów i wielu ludzi zwolniono z aresztu na mocy decyzji ministra spraw wewnętrznych, który kierował tą dziedziną]. Premier do ministra spraw wewnętrznych 22 grudnia 1940 Należy pamiętać, że ci internowani to nie są ludzie, wobec których wysuwane są zarzuty wykroczeń, czy tacy, którzy oczekują na procesy albo znajdują się w areszcie tymczasowym. Są to ludzie, którym nie można udowodnić żadnego przestępstwa, ale z powodu zagrożenia bezpieczeństwa publicznego i warunków wojennych muszą pozostać w areszcie. Oczywiście, bardzo mnie to boli, że muszę odpowiadać za te działania sprzeczne z fundamentalnymi zasadami brytyjskiej wolności. Teraz niebezpieczeństwo zagrożenia jest nieco mniejsze. Do Mosleya i jego żony jest wiele uprzedzeń ze strony lewicy, a w przypadku Pandita Nehru ze strony prawicy. Zwracałem się szczególnie o to, aby odstąpić od rygorystycznego uwięzienia tego ostatniego. W innych krajach tacy ludzie trzymani są w fortecach - przynajmniej kiedyś tak było, gdy świat był jeszcze cywilizowany. Te refleksje skłoniły mnie do przyjrzenia się szczegółowo sprawie uwięzienia Mosleya, jak również innych osób z tej grupy. Czy kąpiel co tydzień oznacza gorącą kąpiel i czy byłoby czymś złym zezwolić na kąpiel codziennie? Jakie są możliwości regularnych ćwiczeń na świeżym powietrzu oraz gier i wypoczynku zgodnie z przepisem nr 8? Jeżeli korespondencja musi być cenzurowana, zgoda, ale nie widzę powodu, dlaczego ma być ograniczana do dwóch listów tygodniowo. Jakie książki są dozwolone? Jakie są przepisy dotyczące papieru i atramentu do pisania? Czy wolno im mieć radio? Jakie są ustalenia w sprawie odwiedzin współmałżonków i jakie podjęto ustalenia w sprawie żony Mosleya, której odebrano dziecko, zanim przestała karmić? Byłbym wdzięczny za informacje o tych sprawach. Premier do premiera Australii 23 grudnia 1940 1. Jestem nadzwyczaj wdzięczny za przyrzeczenie pomocy w Singapurze w postaci żołnierzy, wyposażenia i amunicji. Mam nadzieję, że tak będzie, jak Pan proponował. Wobec tego w maju załatwimy zastąpienie Pańskich wojsk odpowiednią dywizją z Indii. 2. Groźba, że Japonia rozpocznie wojnę z Imperium Brytyjskim jest według mnie zdecydowanie mniejsza, niż była w czerwcu po upadku Francji. Od tej pory odparliśmy ataki niemieckich sił powietrznych, powstrzymaliśmy najeźdźców naszą stale rosnącą siłą lądową i odnie-

OSOBISTE NOTATKI I TELEGRAMY PREMIERA

359

śliśmy zdecydowane zwycięstwo w Libii. Włosi pokazali swą słabość na morzu, lądzie i w powietrzu i już nie wątpimy, że jesteśmy w stanie obronić Deltę i Kanał Sueski, chyba że Niemcy przedrą się przez Turcję, Syrię i Palestynę. To jest sprawa długoterminowa. Nasza sytuacja we wschodniej części Morza Śródziemnego ogromnie poprawiła się dzięki zajęciu Krety. W zatoce Suda tworzymy drugą Scapa dzięki naszym i Greków zwycięstwom oraz możliwościom budowy silnych baz lotniczych w Grecji, z których będzie można atakować Włochy. 3. Morskie sukcesy militarne na Morzu Śródziemnym oraz nasza rosnąca przewaga na lądzie, morzu i w powietrzu, nie umknie uwagi Japonii. W obecnej chwili opuszczenie Morza Śródziemnego przez naszą flotę jest zupełnie niemożliwym, ponieważ stracilibyśmy bezpowrotnie to, co zyskaliśmy, a także perspektywy na przyszłość. Z drugiej strony, wraz ze słabnięciem potęgi morskiej Włoch, mobilność naszej floty śródziemnomorskiej staje się potencjalnie większa. Gdyby flota włoska została wyeliminowana, a same Włochy złamane jako strona walcząca (co jest prawdopodobne), moglibyśmy wysłać do Singapuru duże siły morskie bez poważnego uszczerbku. Musimy znosić nasze wschodnie niepokoje cierpliwie i wytrwale, aż ten rezultat zostanie osiągnięty. Jeżeli Australia zostanie poważnie zagrożona inwazją, to nie zawahamy się przed kompromisem i poświęceniem pozycji na Morzu Śródziemnym dla dobra naszych ziomków. 4. Oprócz Morza Śródziemnego, napięcie na morzach znacznie wzrosło. Kiedy okręty Bismarck i Tirpitz dołączą do swej floty, Niemcy znowu sformują szyk bojowy. King George V jest gotowy, ale Prince of Wales nie wejdzie do służby jeszcze przez klka miesięcy. Z kolei Duke of York dopiero w połowie lata, a Anson pod koniec 1941. Przez następne sześć miesięcy musimy utrzymać dużo większą koncentrację w Scapa Flow, niż było to do tej pory konieczne. Pojawienie się na Atlantyku pancernika kieszonkowego zmusiło nas do włączenia pancerników w skład naszych konwojów. Formujemy jednocześnie grupy pościgowe przeciwko rajderom Kriegsmarine na Południowym Atlantyku, a może będzie trzeba i na Oceanie Indyjskim. Bierzmy pod uwagę także i to, że nie zniszczoną część floty francuskiej Darlan odda w ręce Niemców. 5. Ze wszystkich tych powodów nasza marynarka jest zaangażowana tak jak nigdy. Stworzenie eskadry morskiej dla Singapuru to jednoznaczne zrujnowanie naszej pozycji na Morzu Śródziemnym. Jestem pewien, że tego by Pan nie chciał. Jestem przekonany, że jeżeli Japonia przystąpi do wojny, to Stany Zjednoczone wejdą do wojny po naszej stronie, a wtedy będzie to już zupełnie inna historia. To nas uratuje od wielu nieszczęść.

360

OSAMOTNIENI

6. Jeżeli chodzi o posiłki lotnicze dla Malajów, to konferencja w Singapurze zleciła pilne wysłanie znacznej liczby samolotów. Przy stale zmieniającej się sytuacji trudno jest zobowiązać się do określonej liczby samolotów, które możemy dać Singapurowi. Na pewno nie stać nas na oddanie wodnosamolotów, żeby tam bezczynnie stały przy nikłej szansie ataku japońskiego, podczas gdy powinny odgrywać swoją rolę w śmiertelnym boju na szlakach północno-zachodniego Atlantyku. Ogólnie mówiąc, nasza polityka - to zbudowanie możliwie największej floty, armii i sił powietrznych na Bliskim Wschodzie i utrzymanie ich w gotowości do przerzucenia w rejon prowadzenia wojny w Libii, Grecji i wkrótce w Tracji lub dla wzmocnienia Singapuru w przypadku wzrostu zagrożenia ze strony Japonii. W ten sposób uniknie się rozproszenia sił, a zwycięstwo będzie procentowało. 7. Na koniec informuję, że wysyłam ogromne konwoje wojska i uzbrojenia na Bliski Wschód i do lutego będziemy mieli tam prawie 300 tysięcy ludzi. To znowu pociąga za sobą konieczność dużej eskorty. Ale Ważą się wielkie cele i w każdej części globu trzeba podejmować ryzyko, jeżeli mamy wyjść z tego zwycięsko, a jestem pewny, że wyjdziemy. 8. Załatwiam sprawy tak, aby szczegóły dotyczące transportu morskiego, sprzętu, etc., zostały ustalone bezpośrednio między Ministerstwem Wojny i kwaterą główną Armii w Melbourne. Łączę życzenia wszystkiego dobrego. Premier do generała Ismaya 23 grudnia 1940 Proszę dopilnować dostarczenia mi zdjęć z terenów działań wojennych, na przykład Sollum, Bardii etc. Któregoś z Pańskich ludzi trzeba zrugać, to może tego dopilnuje. Premier do generała Ismaya, dla Komitetu SzefówSztabu Notatka dla Pana Dupuya (udającego się do Afryki Północnej) 23 grudnia 1940 Gdyby widział się Pan z generałami Weygandem czy Noguesem, powinien Pan im wyjaśnić, że mamy teraz w Anglii dużą, dobrze wyposażoną armię i znaczne siły rezerwowe już dobrze wyszkolone i stale rozwijane, nie licząc tych, które potrzebne są do odparcia inwazji. Sytuacja na Bliskim Wschodzie również poprawia się. Gdyby w jakimś momencie w najbliższej przyszłości rząd francuski postanowił wznowić wojnę przeciw Włochom i Niemcom w Afryce, moglibyśmy wysłać duże i dobrze wyposażone siły ekspedycyjne dla wspomożenia obrony Maroka, Algieru i Tunisu. Dywizje te mogłyby wy-

OSOBISTE NOTATKI I TELEGRAMY PREMIERA

361

płynąć, gdy tylko przygotujemy środki transportowe i desantowe. Brytyjskie siły powietrzne zaczęły teraz rosnąć i mogłyby pomóc. Dowództwo floty śródziemnomorskiej z zadowoleniem przyjmie ponowne użytkowanie baz marokańskich i północnoafiykańskich. Jesteśmy skłonni podjąć tajne rozmowy sztabowe z generałem Weygandem czy z innymi oficerami przez niego wyznaczonymi. Z drugiej strony, opóźnienie jest niebezpieczne. Niemcy w każdej chwili, siłą lub za przyzwoleniem rządu hiszpańskiego, mogą zająć baterie po obu stronach Cieśniny i zainstalować swoje siły powietrzne na hiszpańskich lotniskach, w wyniku czego nasze kotwicowisko w Gibraltarze stanie się bezużyteczne. Mają w zwyczaju uderzać nagle. Jeżeli zainstalują się w Casablance, wszystkie nasze plany wezmą w łeb. Jesteśmy gotowi jakiś czas poczekać, pod warunkiem, że istnieje szansa energicznego działania. Ale sytuacja może się w każdej chwili pogorszyć i perspektywy runą. Bardzo ważne jest, aby rząd marszałka Petaina zdał sobie sprawę, że jesteśmy skłonni dostarczyć potężną i rosnącą pomoc. Ale wkrótce może to być poza naszymi możliwościami. Premier do ministra żeglugi 24 grudnia 1940 Podobno wygłosił Pan przemówienie na temat przejmowania przez Amerykanów obcych statków. Czy mógłby Pan dostarczyć mi ten tekst, razem z opiniami, na jakie się Pan natknął w prasie amerykańskiej? Mam wrażenie, że Amerykanie nie byli zadowoleni ze skierowanej do nich prośby, ponieważ uważają, że tonaż brytyjski nie jest w pełni wykorzystywany. W związku z tym, może przypomina Pan sobie moje wielokrotnie powtarzane pytania o ilość brytyjskiego tonażu pływającego wyłącznie poza portami Zjednoczonego Królestwa. Według najnowszych miesięcznych sprawozdań Ministerstwa Żeglugi statki żeglugi brytyjskiej o wyporności dwa i jedna trzecia miliona ton przewożą 1600 ton ładunków handlowych. Proszę o pełne wyjaśnienie tego. Żegluga norweska, belgijska, polska, o łącznej wyporności około 2 milionów, wyłączając tankowce, także handluje za granicą. Premier do sir Edwarda Bridgesa oraz generała Ismaya 25 grudnia 1940 Z nowym rokiem należy wzmóc wysiłki, aby ograniczyć rozpowszechnianie spraw tajnych w różnych urzędach. Wszystkie oznaczenia dokumentów w departamentach różnych ministerstw, Foreign Office, Ministerstwie ds. Kolonii, Ministerstwie ds. Dominiów etc., należy przejrzeć pod kątem wyeliminowania możliwie jak największej liczby odbiorców.

362

OSAMOTNIENI

Proszę zasięgnąć opini urzędników zajmujących się rozprowadzaniem dokumentów i sporządzić dla mnie sprawozdanie na temat liczby kopii poszczególnych tajnych dokumentów. Premier do ministra ds. dominiów 25 grudnia 1940 Nie zamierzamy odstępować od zasady pełnego informowania dominiów o przebiegu wojny. Szczególnie pełna informacja dotyczy tych teatrów wojny, gdzie służą wojska dominiów, ale nie ma konieczności przekazywania tych informacji dominiom niezaangażowanym. W każdym razie generalnie należy dołożyć starań, aby nie rozpowszechniać tajnych informacji w tak szerokim gronie. [...] Istnieje groźba, że niedługo urzędnicy Ministerstwa ds.Dominiów zaczną prowadzić gazetę, pełną tajemnic, którą będą rozprowadzać wśród czterech głównych rządów. Uważają, że czym więcej tajemnic upowszechnią, tym lepiej służą państwu. Wiele innych ministerstw wchodzi na tę samą drogę. Ubóstwiają zbierać jak najwięcej tajnych informacji i są dumni, że rozprowadzają je pilnie we wszystkich oficjalnych kręgach. Stale próbuję przeciwdziałać tym tendencjom, które wreszcie doprowadzą do tego, że prowadzenie wojny stanie się niemożliwym. Wobec tego w praktyce powinno się to zjawisko ukrócić. Życzę sobie konsultowania ze mną wszystkiego, co dotyczy spraw ściśle tajnych, szczególnie zaś związanychych z planami operacyjnymi i ich realizacją, zanim cokolwiek zostanie gdziekolwiek wysłane. Premier do ministra zdrowia oraz ministra bezpieczeństwa wewnętrznego 25 grudnia 1940 Załączam notatki i uwagi z naszego wczorajszego zebrania, którego ustalenia stają się przedmiotem naszych działań. Jestem przekonany, że powinna istnieć tylko jedna władza wewnątrz schronów, która byłaby odpowiedzialna za wszystko to, co jest związane ze zdrowiem i wygodą lokatorów. Tę władzę należy obciążyć sprawami czystości, przechowywania pościeli etc. Nie sądzę, aby Ministerstwo Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Ministerstwo Spraw Wewnętrznych ze wszystkimi swoimi obowiązkami związanymi z atakami nieprzyjaciela miały się zajmować np. tępieniem robactwa i zachowaniem czystości. To powinno pozostawać w gestii Ministerstwa Zdrowia, które należy uczynić odpowiedzialnym za życie wewnątrz schronów. Premier do sir Edwarda Bridgesa oraz profesora Lindemanna 25 grudnia 1940 Muszę w przyszłym tygodniu zbadać program importu na rok 1941. Niższy Pokój Wojenny (Lower War Room), godzina 5 po południu, poniedziałek, wtorek i środa. Porządek obrad ma być sporządzony

OSOBISTE NOTATKI I TELEGRAMY PREMIERA

363

przez Pana i profesora Lindemanna. Proszę podać mi (do soboty wieczór) najbliższy rozkład programu żeglugi dotyczący żywności i dostaw oraz zapotrzebowanie na pomoc służb w obliczu obecnych strat. Także do soboty profesor Lindemann przedstawi mi najbardziej istotne fakty i wykresy. W zebraniu mają uczestniczyć: lord przewodniczący, lord tajnej pieczęci, minister bez teki, minister przemysłu lotniczego, minister zaopatrzenia, minister wyżywienia, transportu oraz żeglugi (tylko ministrowie). Premier do ministra zaopatrzenia 26 grudnia 1940 Dysproporcja pomiędzy ilością broni i amunicji w przypadku rusznic przeciwpancernych oraz moździerzy 2 i 3-calowych jest zastraszająca. Dysponujemy taką liczbą rusznic przeciwpancernych, że możemy wyposażyć dwadzieścia trzy i pół dywizji, ale amunicji jest zaledwie po 33 tysiące sztuk na miesiąc dla pięciu i pół dywizji. Mamy tyle 2-calowych moździerzy, że możemy wyposażyć 33 dywizje, po 108 na dywizję, ale amunicji po 3240 sztuk na miesiąc wystarczy dla czterech i pół dywizji. Najgorzej jest z moździerzami 3-calowymi, gdzie, co dziwne, przy 18 na dywizję, mamy tyle tylko amunicji, że możemy wyposażyć czterdzieści dywizji, ale przydzielając po 14 tysięcy sztuk amunicji na miesiąc, wystarczy to już tylko dla półtorej dywizji. Premier do pierwszego lorda 26 grudnia 1940 O ile w ciągu sześciu miesięcy od dziś możliwe jest zaadaptowanie tych czterech z 15-calowych, podniesienie ich i zakończenie wszelkich innych napraw, zgadzam się na porzucenie tak długo przeze mnie żywionej nadziei przerobienia Resolution na skuteczny okręt wojenny do akcji przybrzeżnych. Historia tych czterech statków od czasu rozpoczęcia wojny jest podobna do historii dwudziałowej wieżyczki armatniej w klasie King George V, jednej z najsmutniejszych stron annałów Admiralicji. Liczę na Pańskie zapewnienie', że warunek sześciu miesięcy zostanie spełniony, jeżeli działania nieprzyjaciela w tym nie przeszkodzą.* Premier do pierwszego lorda morskiego 26 grudnia 1940 Uważam, że konieczny jest większy wysiłek, by przerwać przewóz rudy szlakami niezamarzającymi, w styczniu i następnych miesiącach. Powinno to być ważniejsze od rozległej operacji Islandia - Wy* Zobacz moją notatkę z 15 IX 40 (przyp. oryg.).

364

OSAMOTNIENI

spy Owcze, która podjęta jest głównie po to, by wykorzystać miny zrobione dla innych celów i odmiennych warunków. Teraz nie jesteśmy zależni od terminów i możemy stawiać je tam, gdzie warunki do zaminowania wybrzeża norweskiego są bardziej sprzyjające, niż były w ubiegłym roku, zwłaszcza że potrzeba działania wydaje się równie wielka. Proszę o dalsze meldunki. Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu i innych zainteresowanych 26 grudnia 1940 W czasie inwazji muszą przeważać potrzeby taktyczne. Nie chciałbym w obecnej chwili stosować wojny gazowej. Właśnie z tej przyczyny obawiam się, że nieprzyjaciel może ją planować i będzie ona nie do uniknięcia. Należy podjąć wszelkie środki ostrożności i wszelkie wysiłki dla zwiększenia siły odwetowej. Czasami zastanawiam się, czy powstrzymałoby wroga, gdybyśmy powiedzieli, że nie użyjemy gazu, chyba że zostanie najpierw użyty przeciw nam. Mamy w zapasie wiele tysięcy ton różnych typów śmiertelnych gazów wraz z pojemnikami i natychmiast możemy Niemcom odpłacić tym samym. Jednak myślę, że lepiej na razie nic nie mówić, chyba że będziemy mieli dowody, że atak niechybnie nastąpi. W końcu, jak myślę, sami zrobią obliczenia, które podaje profesor Lindemann. Powiedzą, że groziliśmy im wojną gazową i natychmiast wynajdą pretekst. W takim oświadczeniu byłoby dużo blefowania. Jeżeli któryś z Panów jest innego zdania, chętnie go wysłucham. Cała ta sprawa bardzo mnie niepokoi. Premier do ministra spraw wewnętrznych 26 grudnia 1940 Czytam w prasie o ludziach, których skazano za różne wykroczenia przeciw prawom wojennym i za przewinienia, które nie występują w czasach pokoju. Jestem ciekaw, jak w porównaniu z okresem przedwojennym zmieniła się liczba więźniów. Byłbym bardzo wdzięczny, gdyby dostarczył mi Pan trochę podstawowych danych. Czy obecnie jest więcej osób w więzieniach?* Premier do ministra żeglugi 27 grudnia 1940 Proszę o dostarczenie, na jednej kartce papieru, głównych punktów obowiązującego planu importu: a) na następne cztery miesiące * Dane były pocieszające (przyp. oryg.).

OSOBISTE NOTATKI I TELEGRAMY PREMIERA

365

b) na 1941 rok. Byłbym wdzięczny, za przekazanie tej informacji jutro (sobota). (Do wykonania dzisiaj) Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu 27 grudnia 1940 1. Zupełnie nie zgadzam się z oceną mojej opinii na temat „Marie"*. Miałem wrażenie, że dałem notatkę na ten temat na piśmie. Proszę jej poszukać. Nie mam zwyczaju wydawać polecenia inaczej niż na piśmie. Dla uniknięcia dalszych nieporozumień, podaję co następuje: 2. Operacja „Marie" jest uważana przez szefów sztabu i przeze mnie za cenną i ważną. W tym celu konwojem 4 stycznia powinien wypłynąć nie tylko batalion Legii Cudzoziemskiej, ale także dwa bataliony francuskie. Wysiądą w Port Sudan, gdzie mogą interweniować zarówno w operacji „Marie" jak i Egipcie. Nie ma sensu wysyłać tylko Legii Cudzoziemskiej bez sił francuskich. Wobec tego prosiłem o propozycje wysłania pustych transportowców, zdolnych zabrać stąd do Freetown te dwa bataliony, aby całość sił francuskich mogła płynąć razem. Chciałbym otrzymać jeszcze dzisiaj propozycję wykonania. Będzie mnóstwo czasu, aby rozważyć polityczne aspekty tej sprawy, gdy wojska przybędą do Port Sudan. Premier do lorda tajnej pieczęci 27 grudnia 1940 Bardzo to uprzejme z Pana strony, że zechciał mi Pan przysłać sprawozdanie datowane 14 listopada na temat przechowywania mięsa w chłodniach. Czy w świetle późniejszych wydarzeń mógłby je Pan uaktualnić? Jestem zaniepokojony zaopatrzeniem w mięso. Premier do ministra wojny oraz szefa sztabu imperialnego 27 grudnia 1940 1. Do tej pory produkcja rusznic przeciwpancernych była naszą chlubą, mamy ich prawie 30 tysięcy. Z drugiej strony, produkcja amunicji pozostaje w tyle, mamy zaledwie jedną piątą odpowiedniej ilości. Niemożność „pożenienia" amunicji z bronią przeciwpancerną jest jednym z najsłabszych punktów w naszym programie zbrojeń. Wydawanie żołnierzom rusznic to oszustwo, ponieważ staną się one szybko bezużyteczne i z powodu braku amunicji nie warte więcej niż * Zajęcie Dżibuti (przyp. oryg.).

366

OSAMOTNIENI

złom. W wielu wypadkach nie braliśmy amunicji do ćwiczeń, ponieważ trzeba ją było oszczędzać do walki. 2. Wydawało się, że Ministerstwo Wojny skupi swoje działania na amunicji zamiast powiększać już i tak gigantyczną dysproporcję między liczbą broni a ilością amunicji. Wręcz przeciwnie. Zapotrzebowanie armii na rusznice nagle wzrosło z 31 tysięcy do 71 przy tej samej liczbie dywizji. Kiedy podjęto tę decyzję i kto ją podjął? Jakie są na to argumenty? Czy poczyniono jakieś próby, aby produkcja amunicji mogła dogonić ten ogromny wzrost liczby rusznic? Proszę o pełne sprawozdanie na ten temat. 3. Niemcy już dwa razy zbombardowali fabrykę Smali Heath i wstrzymali przez to w znaczący sposób produkcję rusznic. Nie ma możliwości zrealizowania zwiększonego do 71 tysięcy zapotrzebowania Ministerstwa Wojny. Miejmy jednak nadzieję, że amunicja będzie miała teraz szansę „wyprzedzić" rusznice. Tak więc ta cenna i potrzebna korekta naszych planów została spowodowana działaniami nieprzyjaciela. 4. W związku z powyższym, proszę mnie informować o zmianach w planach armii, szczególnie wówczas, gdy wymagają one uruchomienia nowych zakładów przemysłowych, które mogą powstać wyłącznie kosztem innych pilnych prac. O wszystkich ważnych zmianach w tabelach wyposażenia proszę mi meldować, zanim podejmie się działania. Premier do szefa sztabu lotnictwa oraz Ministerstwa Lotnictwa 29 grudnia 1940 Wydaje się dziwne, że w tygodniu kończącym się 27 grudnia wysłano z Takoradi tylko jedną maszynę, gdy jest ich tam aż 44. Czy w Takoradi są jakieś problemy z montażem? Czy moglibyśmy otrzymać specjalny meldunek na temat istniejących tam warunków? Już niedługo będą mieli do czynienia z drugą partią z Furiousa. (Do wykonania dzisiaj) Premier do ministra lotnictwa, szefa sztabu lotnictwa oraz ministra przemysłu lotniczego 30 grudnia 1940 (Tajne) 1. Jestem głęboko zaniepokojony sytuacją naszych sił bombowych. Myśliwce robią dobre postępy, ale siły bombowe, szczególnie zaś ich załogi, nie wykazują wzrostu, na jaki liczyliśmy. Rozwój sił bombowych uważam za jeden z naszych najważniejszych celów militarnych. Czerpiemy, oczywiście, z sił bombowych dla potrzeb Dowództwa Wybrzeża oraz Bliskiego Wschodu. Jeżeli wąskie gardło, jak mi

OSOBISTE NOTATKI I TELEGRAMY PREMIERA

367

mówiono, stanowią załogi, to albo musimy sprowadzić pilotów z personelem z Bliskiego Wschodu, natychmiast po dostarczeniu przez nich maszyn, albo - co będzie mniej szkodliwe dla dywizjonów sprowadzimy na ich miejsce z Bliskiego Wschodu innych pilotów i personel. Naszą linią postępowania jest ponowne wejście na Bliski Wschód i trzeba tego dokonać. Przed ostatnimi posiłkami było na Bliskim Wschodzie tysiąc pilotów. Należy polecić marszałkowi lotnictwa Longmore'owi, by przysłał z powrotem taką samą liczbę dobrych pilotów różnych klas, i nie powiększał swego i tak już nadmiernie rozbudowanego personelu. 2. Aby zwiększyć liczbę załóg gotowych do walki, należy przyspieszyć szkolenie i pogodzić się z pewnym stopniem nieprzygotowania i niedouczenia. 3. Liczby, które mi się co dzień przedstawia, ukazują żałosny obraz. Co więcej, stwierdzono całkiem autorytatywnie, że nie należy spodziewać się wzrostu liczebności załóg gotowych do walki z Niemcami przez wiele miesięcy. Nie mogę się z tym zgodzić. Nie otrzymałem do tej pory zapewnień, że wszystko co w ludzkiej mocy zostało zrobione, aby uniknąć kompletnego fiaska programu rozbudowy naszych sił powietrznych. 4. Sprawa samolotów - na podstawie ciągłego studiowania sprawozdań powstaje pytanie, czy kładzie się odpowiedni nacisk na produkcję bombowców. Produkcja myśliwców postępuje zadowalająco. Musimy jednak zwiększyć zrzuty bomb na Niemcy, a okazuje się, że niektóre typy najlepiej się do tego nadające nie nadchodzą w takiej ilości jak się tego spodziewaliśmy. Zdaję sobie doskonale sprawę ze zniszczeń, jakie poczyniły działania nieprzyjaciela, ale pytam, czy nie można temu zaradzić. 5. Oczekuję na przysłanie mi programu rozwoju z podziałem na tygodnie, jak również harmonogramu pokazującego, jakie środki należy zastosować do poprawy rozpaczliwej sytuacji, w jakiej znaleźliśmy się w tej chwili.

ZAŁĄCZNIK

B

TABELE D O T Y C Z Ą C E SIŁ M O R S K I C H

Pierwsza tabela zawiera dane, które zostały przekazane Prezydentowi w moim liście z 8 grudnia 1940 roku.* Druga tabela daje obraz ostatecznych ustaleń dokonanych po wojnie.

* Patrz: Księga II, rozdział XXVIII (przyp. oryg.).

TABELE

DOTYCZĄCE

SIŁ

369

MORSKICH

Tabela 1

TYGODNIOWE STRATY NA MORZU Tydzień

Okręty Brytyjskie liczba iedn.

1940 2 czerwca 9 "

tonaż bratto

Okręty Neutralne

Okręty Sprzymierzone liczba iedn.

tonaż bratto

liczba iedn.

tonaż brutto

liczba iedn.

tonaż brutto

"

28 13 15 16 6

79.415 49.762 60.006 91.373 30.377

5 8 10 12 4

25.137 22.253 40.216 81.742 13.626

4 6 12 5

4.375 14.750 23.170 39.159 19.332

35 25 31 40 15

108.927 86.765 123.392 212.274 63.335

Ogółem

78

310.933

39

182.974

29

100.786

146

594.694

" "

14 10 12 18

75.888 40.469 42.463 65.601

4 5 2 2

18.924 13.159 3.679 7.090

5 7 7

21.968 24.945 13.723

-

23 22 21 20

116.780 78.573 59.865 72.691

Ogółem

54

224.421

13

42.852

19

60.636

86

327.909

5 2 2 2 5

13.768 6.708 4.134 8.692 18.460

21

13 13 23 22

89.007 46.639 52.899 118.814 96.419

16

23 " 30 " 7 lipca 14 " 21 28

4 sierpnia 25 " 1 wrześn.

10 20 12

Ogółem

65

312.584

11

39.432

16

51.762

92

403.778

8 wrześn. 15 "

44.975. 55.153 148.704 56.096

4 4 3 4

18.499 12.575 13.006 12.119

3 3 5 2

13.715 7.379 14.425 7.351

20 20 30 17

77.189 75.107 176.135 75.566

" "

9

2 1 1 5

7.412 7.674 7.590 1.718 15.038

-

67.827 32.257 41.175 108.404 62.921

11 18

14

2

2

22

"

29

"

13 13 22 11

Ogółem

59

304.928

15

56.199

13

42.870

87

403.997

6 paźdz. 13 "

8

27 " 3 listop.

10 34 6 13

30.886 52.668 154.279 9.986 65.609

3 3 7 2 4

5.742 17.537 24.686 6.874 5.403

1 4 6 1

3.687 14.544 26.816 1.583

-

-

12 17 47 9 17

40.315 84.749 205.781 18.443 71.012

Ogółem

71

313.428

19 ., 60.242

12

46.630

102

420.300

10 listop. 17 " 24 " 1 grudnia

11 15 20 9

69.110 57.977 80.426 41.360

2 ' 10.236 3 15.383 12.415 3 5.734 3

2

8.617 1.316

15 19

55

248.873

11

382

1.715.167

108

20

"

OGÓŁEM od 27 maja do 1 grudn.

1

5.135

13

87.963 74.676 92.841 52.229

43.768

4

15.068

70

307.709

425.467

93

317.752

583

2.458.386

1 -

-

23

Uwagi: Tydzień kończący się 1 grudnia jest ostatnim pełnym tygodniem, dla którego mamy dostępne dane, ze względu na to, należy je uznać za niekompletne. W całym tym okresie wprowadzono do akcji jednostki (przerobione statki handlowe) o minimalnej wyporności 500 ton, z których 20 o wyporności 183 tys. ton utracono w wyniku działań wroga (przyp. oryg.).

OSAMOTNIENI

370

Tabela 2

MIESIĘCZNE STRATY OKRĘTÓW BRYTYJSKICH, PAŃSTW SPRZYMIERZONYCH I NEUTRALNYCH

MAJ 1940-GRUDZIEŃ 1940 Miesiąc

Brytyjskie liczba

Maj

tonaż

Sprzymierzonych

Neutralne

liczba

tonaż

liczba

tonaż

Ogółem liczba

tonaż

31

82.429

26

134.078

20

56.712

77

273.219

61

282.560

37

187.128

27

101.808

125

571.496

Lipiec

64

271.056

14

48.239

20

62.672

98

381.967

Sierpień

56

278.323

13

55.817

19

59.870

88

394.010

Wrzesień

62

324.030

19

79.181

9

39.423

90

442.634

Październik

63

301.892

17

73.885

17

66.675

97

442.452

| Listopad

73

303.682

13

47.685

5

24.731

91

376.098

[ Grudzień

61

265.314

11

70.916

7

21.084

79

357.314

471

2.109.286

150

696.929

124

432.975

745

1 Czerwiec

Ogółem

3.239.190

ZAŁĄCZNIK

C

TABELE D O T Y C Z Ą C E SIŁ P O W I E T R Z N Y C H

Tabela 3 SIŁY LOTNICZE PODCZAS BITWY O ANGLIĘ 1940* PRODUKCJA SAMOLOTÓW W 1940 r. Miesiąc Styczeń Luty Marzec Kwiecień Maj Czerwiec Lipiec Sierpień

Produkcja ogółem

Produkcja myśliwców

802 719 860 1081 1279 1591 1665 1601

157 143 177 256 325 446 496 476

* patrz: Księga II, rozdział XVI (przyp. oryg.).

372

Tabela 4

SIŁY OPERACYJNE DOWÓDZTWA BOMBOWCÓW Z TYGODNIA NA TYDZIEŃ PODCZAS BITWY O ANGLIĘ PODSUMOWANIE BITWY (DOWÓDZTWO BOMBOWCÓW) ORAZ LICZBA SAMOLOTÓW BOMBOWYCH W JEDNOSTKACH MAGAZYNOWYCH

DOWÓDZTWO BOMBOWCÓW

Data

11 lipca 1940 18 lipca 1940 25 lipca 1940 1 sierpnia 1940 8 sierpnia 1940 15 sierpnia 1940 22 sierpnia 1940 29 sierpnia 1940 5 września 1940 12 września 1940 19 września 1940 26 września 1940

ilość eskadr łączna ilość eskadr zdolnych do akcji 40 40 40 40 41 37 37 38 39 41 42 42

35 35 35 35 36 31 31 32 36 38 38 38

łącznie łączna ilość eskadry samolotów operacyjne gotowych z wyposaż, do akcji początkowym 560 560 554 560 576 496 496 512 576 608 608 608

467 510 517 501 471 436 491 482 505 547 573 569

TABELE DOTYCZĄCE SIŁ POWIETRZNYCH

373

Tabela 5

LOTNICZE JEDNOSTKI ZAOPATRZENIA LICZBA SAMOLOTÓW WYPOSAŻONYCH WEDŁUG BIEŻĄCYCH NORM OPERACYJNYCH, GOTOWYCH DO LOTU Data 11 lipca 1940 18 lipca 1940 29 lipca 1940 1 sierpnia 1940 8 sierpnia 1940 15 sierpnia 1940 22 sierpnia 1940 29 sierpnia 1940 6 września 1940 12 września 1940 19 września 1940 26 września 1940

W ciągu 48 godzin

W ciągu 4 dni

285 272 251 249 191 210 152 145 103 113 107 165

128 111 111 111 111 111 116 124 124 123 121 109

OSAMOTNIENI

374

Tabela 6

SIŁY OPERACYJNE DOWÓDZTWA MYŚLIWCÓW - TYDZIEŃ PO TYGODNIU

Data

10 17 24 31 7 14 21 28 4 11 18 25

lipca lipca lipca lipca sierpnia sierpnia sierpnia sierpnia września września września września

Łączna ilość dywizjonów w dowództwie myśliwców

Ilość dywizjonów gotowych do akcji

Ilość samolotów sprawnych i gotowych do akcji

57 57 60 61 61 61 61 61 63 63 64 64

54 52 50 54 56 54 57 58 58 60 61 61

656 659 603 675 714 645 722 716 706 683 647 665

TABELE DOTYCZĄCE SIŁ POWIETRZNYCH

PORÓWNANIE SIŁ MYŚLIWCÓW BRYTYJSKICH I NIEMIECKICH PODCZAS BITWY O ANGLIĘ

Poprzednia tablica daje obraz całości sił Dowództwa Myśliwców łącznie z blenheimami i defiantami. Ale te nie mogą być brane pod uwagę dla porównania, jako część dziennych sił bojowych, które składały się z hurricane'ów oraz spitfire'ów. Po przyjęciu reprezentatywnych dat w okresie 10 lipca - 31 października przybliżona przeciętna dzienna liczba dywizjonów gotowych do akcji tych dwóch ostatnich typów razem wynosiła: Dywizjonów 49 Gotowych samolotów i załóg 608 Dane o gotowości niemieckiej nie są obecnie dostępne; można wobec tego robić porównania jedynie w stosunku do początkowego wyposażenia, które było następujące: Jednosilnikowe około 850 Dwusilnikowe (Me. 110) około 350 Ogółem 1200 Porównywalne dane początkowego wyposażenia dywizjonów brytyjskich gotowych do akcji wynosiło przez 12 tygodni średnio 980.

ZAŁĄCZNIK

D

KORESPONDENCJA DOTYCZĄCA DAKARU MIĘDZY P A N E M C H U R C H I L L E M A PANEM MENZIESEM*

Pan Menzies do Premiera 29 września 1940 Bardzo jesteśmy zaniepokojeni incydentem dakarskim, który wywarł takie niekorzystne wrażenie w Australii. Po pierwsze: trudno zrozumieć, po co podjęto tę akcję, nie mając pewności sukcesu. Te nieśmiałe próby ataku przynoszą utratę prestiżu. Po drugie, sprawy natury proceduralnej: Bardzo źle, że rząd australijski nie wiedział właściwie nic na temat szczegółów tego natarcia, a także o decyzji odstąpienia od niego, aż do chwili ukazania się publikacji w gazetach. Powstrzymałem się od publicznej krytyki, ale prywatnie mogę Panu powiedzieć, że brak rzetelnych, oficjalnych informacji z Wielkiej Brytanii często był upokarzający. Na koniec muszę szczerze powiedzieć, że rząd australijski ma wielką nadzieję, że trudności na Bliskim Wschodzie zostały wzięte pod uwagę, ponieważ potrzebne jest tam zdecydowane zwycięstwo. Premier do Pana Menziesa 2 października 1940 Z przykrością przeczytałem Pański list z 29 września, ponieważ uważam, że wielkie wysiłki jakie podejmujemy zasługują na sporą dozę tolerancji w przypadku, gdy jakaś drobna operacja się nie powiedzie. [...] Sytuacja w Dakarze zmieniła się diametralnie, gdy z Tulonu przybyły okręty francuskie z załogą rządu Vichy, a baterie przejęła wroga nam francuska marynarka. Chociaż podjęto wszelkie możliwe środki, marynarka brytyjska nie była w stanie zatrzymać tych okrętów w drodze. Po gruntownym sprawdzeniu umocnień i poniesieniu strat, które już Panu opisałem, dowódcy wojskowi i marynarki uznali, że nie mają wystarczających sił do wykonania i podtrzymania desantu. Uważam, że mieli całkowitą rację, nie wplątując nas w działania na brzegu, których nie można by było przerwać, a mogły nas wciągnąć w poważną zasadzkę. Jeśli zaś mamy stosować się do zasady niepodejmowania działań bez „pewności sukcesu", to zostanie nam narzucona taktyka absolut* Patrz: tom II, rozdział XXIV (przyp. oryg.).

KORESPONDENCJA DOTYCZĄCA DAKARU 377

nie defensywna. Mając do czynienia z niewiadomą, jaką był stopień oporu francuskiego, niemożliwe jest uniknięcie niepewności i ryzyka. Na przykład Duala, a wraz z nim i Kamerun zostały zajęte przez 25 Francuzów, po tym jak wojska senegałskie odmówiły marszu. Czy powinniśmy byli w tym przypadku ruszać, nie mając do dyspozycji przytłaczających sił? Po drugie nie mogę przyjąć wymówki na temat „nieśmiałych prób ataku". Miałem nadzieję, że nie odniósł Pan wrażenia po ostatnich 5 miesiącach walki, które wywołały podziw całego świata, że jesteśmy „nieśmiałym rządem", czy też, że ja jestem nieśmiały. Sądząc ze sposobu, w jaki używano mojego nazwiska w czasie wyborów, myślałem, że moje wysiłki są całkiem dobrze oceniane w Australii. Dołożyłem wszelkich starań, abyście byli informowani, zanim wiadomości zostaną opublikowane, ale nie mogliśmy powstrzymać radia niemieckiego i Vichy przed nadawaniem wiadomości z przebiegu wydarzeń w Dakarze, zanim nie otrzymaliśmy informacji od naszych dowódców. Jeżeli chodzi o to, co Pan pisze na temat Bliskiego Wschodu, nie uważam, abyśmy nie docenili trudności, ale oczywiście nasze siły są dużo mniejsze niż te, które Włosi mają w Libii i Abisynii, a Niemcy zawsze mogą im pomóc. Zdrada Francji naraziła cały Bliski Wschód na katastrofę i zerwała naszą łączność przez Morze Śródziemne. Tutaj w kraju musimy liczyć się z groźbą inwazji i znosić ciężkie ataki bombowe Niemców na nasze miasta, fabryki i porty. Pomimo to stale wzmacnialiśmy Bliski Wschód i wbrew wszystkim zagrożeniom w kraju i szczupłym zasobom, wysłaliśmy przeszło 30 tysięcy ludzi, prawie połowę naszych najlepszych czołgów, wiele dział przeciwlotniczych potrzebnych do obrony naszych bardzo ważnych fabryk samolotów, dwie z najlepszych jednostek naszej floty - Illustriousa i Valianta - oraz znaczną ilość myśliwców Hurricane i bombowców Wellington. Zrobiliśmy to w obliczu zmasowania barek i żeglugi po drugiej stronie Kanału i na Morzu Północnym w ilości wystarczającej do przewiezienia pół miliona ludzi na nasze wybrzeża jednym kursem w jedną noc. Wobec tego, jeżeli nie sprostaliśmy w pełni trudnościom i niebezpieczeństwom na Bliskim Wschodzie, to nie dlatego, że ojczyzna odmawia swojego udziału w niebezpieczeństwie i poświęceniu. W tej chwili sytuacja w Egipcie i w Sudanie wygląda lepiej, niż spodziewaliśmy się jeszcze jakiś czas temu. Jednak, mój drogi Premierze i przyjacielu, za którego pozwolił Pan się uważać, nie mogę zagwarantować „zdecydowanego zwycięstwa" na Bliskim Wschodzie, ani że Kair, Chartum, Kanał Sueski i Palestyna nie wpadną we włoskie czy niemieckie ręce. Nie uważam, by tak się miało stać. Ro-

378

OSAMOTNIENI

bimy co w naszej mocy, aby oprzeć się atakom, ale nie mogę obiecywać zwycięstwa, tak jak nie mogę obiecywać, że pożałowania godne incydenty nie będą się zdarzały, że nie będzie rozczarowań i gaf. Przeciwnie, uważam, że jedyną rzeczą pewną jest to, że mamy przed sobą bardzo złe chwile, zanim zdołamy wyjść ze śmiertelnego niebezpieczeństwa. Uważałem, że ze względu na Pańską wysoką pozycję i szalenie surowy ton listu, powinienem odpowiedzieć z równą szczerością. Pan Menzies do pana Churchilla 4 października 1940 Otrzymałem Pański list z 2 października i bardzo zaniepokoiły mnie w nim pewne rzeczy. Nadal przejmujemy się porażką w Dakarze. Moja depesza dotycząca tej sprawy była nieco szorstka, teraz to widzę, przeczytawszy j ą raz jeszcze. Ale i tak nie rozumiem, jak można było z niej wyczytać, że Pan, czy rząd brytyjski, prowadzicie nieśmiałą politykę, czy jesteście nieśmiałego ducha i nie macie osiągnięć. Ponieważ ostatnie wybory spowodowały, że moja pozycja tutaj stała się szalenie niepewna i wkrótce mogę przestać pełnić swój urząd, chcę skorzystać z okazji i powiedzieć Panu w imieniu Australii, iż dumny jestem z tego, że jestem związany z wysiłkami Winstona Churchilla i narodu brytyjskiego. Środki, którymi dysponuję, cały czas wykorzystywałem, aby uświadomić Australijczykom, że Wielka Brytania walczy po naszej stronie i że jej heroizm i ponadludzka pogoda ducha oraz filozofia działania, są dla nas nie tylko tarczą, ale i inspiracją. Jeżeli chodzi o Pana, to pochwały z mojej strony byłyby wręcz zuchwalstwem, ale to, co przekazałem 3 września, w rocznicę wojny, płynęło z całego serca i duszy. Naprawdę przykro mi, iż uznał Pan moją ostatnią depeszę za złośliwą. Nie wspominam więcej o Dakarze, ponieważ niewątpliwie płynie z niego nauka. Chodzi mi jednak o to, że my, z tej odległości, tym więcej nauczymy się z wydarzeń, im szybsze i pełniejsze informacje do nas dotrą. Nie oczekiwałem, ani nie chciałem otrzymać żadnych gwarancji na temat Bliskiego Wschodu. Wszystko, o co prosimy, to aby Bliski Wschód został wzmocniony i wyposażony. Pańska depesza bardzo mnie usatysfakcjonowała w tym względzie. Zwraca Pan uwagę, że jeżeli trudnościom i zagrożeniom na Bliskim Wschodzie nie zdołano w pełni sprostać to nie dlatego, że ojczyzna odmawia udziału w niebezpieczeństwie i poświęceniu; jest to oczywista prawda. Mam nadzieję, iż nie uważa Pan, że Australia od-

KORESPONDENCJA DOTYCZĄCA DAKARU

379

mawia udziału. Na Bliskim Wschodzie mamy wiele tysięcy ludzi, tyle ile zdołała przewieźć żegluga. W bazach w Australii są dalsze siły ekspedycyjne w liczbie około 85 tysięcy, z których wiele wkrótce wyruszy na Bliski Wschód. Pomimo powszechnie panujących wątpliwości spowodowanych rzeczywistym strachem przed tym, co może zrobić Japonia, mój rząd zwiększył siły morskie, powietrzne i lądowe i przeznaczył na zbrojenia środki w skali także przedtem nie znanej i uważanej jeszcze rok temu za niemożliwą. Zrobiliśmy to niezależnie od lokalnych interesów i spraw, które w ostatnich wyborach zdołały nas pokonać w najważniejszym stanie, w Nowej Południowej Walii. Nie ustaliliśmy ograniczeń naszego udziału, ponieważ wiemy, że ryzyko jakie podejmuje Wielka Brytania jest bezgraniczne. Wspominam o tych sprawach, ponieważ pragnę jasno przedstawić, że zrozumiały jest nasz niepokój na temat głównego zamorskiego teatru działań wojennych. Proszę, drogi Panie Premierze, nie interpretować tego jako aktu bojaźni, samolubstwa czy zbytniego uporu. I przede wszystkim proszę zrozumieć, że pomimo wszelkich krytycznych czy pełnych pytań tajnych depesz, jakie do Pana wysyłam, Australia docenia odwagę i będzie za Panem szła do końca, tak jak w miarę moich możliwości i ja będę. Premier do Pana Menziesa 6 października 1940 Jestem głęboko wdzięczny za Pański miły list. Proszę mi wybaczyć, jeżeli zareagowałem nieco gwałtownie na to, co uznałem za nieco zbyt ostrą krytykę. Zleciłem przygotowanie raportu na temat incydentu w Dakarze, etap po etapie, który prześlę jako poufną informację Panu i Pańskim kolegom. Nie mam zamiaru specjalnie bronić się w Parlamencie, ponieważ takie widowisko dałoby jedynie satysfakcję wrogom. Jestem głęboko wdzięczny za wszystko, co zrobiła Australia pod Pańskim przywództwem dla wspólnej sprawy. W tych niespokojnych miesiącach, obecność Australijczyków w Anglii jest niezmiernie potrzebna. Bardzo podziwiałem ich postawę i ducha podczas przeprowadzania inspekcji. Właśnie otrzymali 24 dobre działa polowe. Wkrótce dołączą do reszty armii australijskiej na Bliskim Wschodzie, gdzie w przyszłym roku znajdą się prawdopodobnie w ogniu walki. Zrobimy wszystko co w naszej mocy, aby ich wyposażyć, jak na to zasługują. Na razie sytuacja na Bliskim Wschodzie jest stabilna. Gdyby armie starły się w pobliżu Mersa Matruh, to w 4 do 6 tygodni zgromadzą odpowiednio gotowe siły. To powinno dać dużą szansę

380

OSAMOTNIENI

generałowi Wilsonowi i jego oddziałom. Ma on reputację dobrego taktyka. Londyńczycy trzymają się wspaniale wobec bombardowań, ale może Pan sobie wyobrazić te liczne kłopoty, jakich przysparzają administracji brutalne ataki na ośmiomilionową społeczność. Przezwyciężamy je i jesteśmy pewni, że ten masowy terror, który stosuje Hitler, tak samo się nie uda, jak jego magnetyczne miny i inne śmiertelne pomysły. Życzę Panu osobiście wszystkiego najlepszego.

INDEKS Nazwy okrętów i statków zostały ujęte w cudzysłów.

A Abisynia 101, 107, 108, 112, 190, 295, 298, 308, 313, 377 Aden 112, 113, 326 Admiralicja 50, 58, 80, 95, 98, 101, 111-114, 121, 123-125, 127-132, 135, 141, 146, 148, 154, 164-166, 181, 183, 186, 191, 196, 198, 199, 232, 233, 240, 279, 283-287, 290, 292, 325, 331, 343, 347, 352, 363 Afryka 85, 101, 104, 108-110, 112, 115, 136, 141, 152, 159, 160, 166, 167, 173, 177, 178, 192, 198, 204, 206, 213, 222, 228, 246, 249, 259, 265, 298, 309, 330, 349, 360 Aitken 8 Albania 100, 117, 218-220, 235-237, 299, 308 Aleksandria 108, 113-115, 119, 121, 124-134, 155, 184-188, 207, 220, 231 Amery 41, 42, 80, 84, 85, 87, 89, 91, 106, 191, 196, 198, 206, 207, 240-243, 249, 251, 254, 257-260, 265, 267, 307, 309, 338, 356, 361 Anderson 23, 31, 38, 41, 49, 52, 53, 55, 179, 329 Anna, królowa angielska 63

Antwerpia 19 Anzio 106 Argentyna 243 „Argus" 136 „Ark Royal" 123, 125, 127, 128, 166, 223 Armia „Nil" 100, 113, 137, 182, 300, 311 Atlantyk 19, 42, 84-86, 88, 9095, 98, 127, 157, 164, 185, 195, 197, 199, 239, 246-250, 253, 279, 280, 282, 285, 286, 292, 306, 314, 317, 343, 359, 360 Auckland 280 Australia 100, 109, 118, 119, 204, 299, 311, 359, 376-379 „Australia" 166, 170, 171, 174 Azdyk 82, 86, 87,130, 286, 339, 343 Azory 283

B Badoglio 305 Bałkany 233, 234, 267, 269, 270, 272, 274 Banshee 23 Bardia 102, 103, 123, 295, 300-302, 304, 315, 360 „Barham" 128, 133, 174, 187, 231

382

Rasra 184 Bath 49, 169, 175, 222 Bathurst 169, 175, 222 Bałtyk 125, 139, 271, 356 Beaverbrook 1, 7, 8, 148, 149, 155, 327, 341, 352, 353 Beigbeder 206,215 Belgia 4 Bengazi 102 Berlin 24, 205, 206, 208-210, 261, 264, 266, 269, 271, 272, 274 Berwick 283 Bevin 1, 8, 78, 327 Biggin Hill 13 Birma 37, 41, 60, 61, 71, 179, 181, 182 Biskajska Zatoka 11, 124 „Bismarck" 120, 187, 248, 319, 331, 359 Blenheim, myśliwiec 74, 241, 339 Bliski Wschód 100, 104-108, 110, 113, 116, 119, 123, 129, 130, 132, 136, 141-143, 146, 178, 179, 182-185, 187, 190, 198, 221-225, 228, 233-236, 272, 282, 283, 299, 310, 311, 319, 321, 324, 329, 333, 336, 339, 341, 354, 360, 361, 367, 376-379 Blitzkrieg 26, 52, 72, 135, 261 Bofors 81, 111 „Bonaventure" 283 Boulogne 12, 19 Brest U, 12, 283 Bridges 33, 35, 38, 50, 56, 106, 338, 341, 362, 363 Bristol 37, 61, 288, 327 Buckingham 41, 62, 315, 324 Bułgaria 219, 234, 235, 267, 272, 274, 278, 346 Bukowina 268 Buq Buq 230,297

indeks

c Cadogan 336 Canaris 215 Carlton 23, 30 Casablanca 157,159, 166, 202, 309, 331, 361 Catroux 172, 325 Cejlon 118 Chamberlain 8, 23, 28, 52, 53, 179, 180, 218, 220, 237, 238, 243, 257, 258 Chartum 101, 104, 109, 110, 112, 136, 137, 179, 189, 190, 221, 225, 226, 313, 377 Chatfield 356 Cheltenham 49 Cheąuers 14, 18, 44, 139, 158, 161, 211, 241, 340 Cherbourg 71 Chiny 119, 181, 321 Churchill, czołg 326, 378 Ciano di Cortelazzo 152, 154, 295, 304, 305, 307 Citrine 336 Clyde 24, 285-287, 289, 290, 293 Compass, operacja 218, 229, 233, 234 Cooper 159 „Cornwall" 170 Coventry 41, 60, 65, 72, 342 Cox 254 Cross 41, 258, 281 Crow 77 „Cumberland" 166, 170, 171, 173 Cunningham 121, 123, 124, 126, 129, 130, 132-134, 137, 161, 166, 218, 220, 228, 231 Cyrenajka 101, 102, 300

OSAMOTNIENI

D Dakar 157-163, 165-178, 182, 186, 202, 217, 249, 335, 336, 376-379 Dardanele 58, 173, 274 Darlan 130, 200, 214, 360 Defiant, myśliwiec 25, 375 Delhi 170 Delta Nilu 102, 109, 112-115, 154, 299, 359 Derby 37 Derna 306 „Devonshire" 67, 166, 174 Dill 111 Ditchley 239,241,245 Dniepr 277 Dodekanez 224, 300 Dover 3, 10, 12, 86, 127, 146, 318 Dowding 2, 6, 15-17, 139 Downing Street 14, 23, 27-29, 31, 297 Drakę 12, 75 Duala 1581 336, 377 Dublin 73 „Duke of York" 248,359 Duncan 179 „Dunedin" 283 Dunkierka U, 14,148, 240, 284 Dupuy 192, 309, 360 Dżibuti 295, 312

E Eastwood 338 Eden 106-108, 111, 179, 183, 188-190, 218, 221, 223-225, 227, 229, 231, 239, 257, 295 Egipt 100-102, 105, 107-113, 115, 117, 119, 121, 123, 125, 129-131, 133-135, 137, 138, 142, 146, 152-155, 162, 185, 207-210, 221-223, 226, 228,

383

229, 234, 295, 298, 300, 303305, 312, 365, 377 Embankment 27 „Erebus" 318 Erytrea 101,298,313 Essex 14 Excess, operacja 301

F Fe gen 281 Finlandia 263, 268, 274, 276 Flandin 214 Florencja 211,218-220 Focke-Wulf, bombowiec 290 Foreign Office 28, 57, 164, 165, 198, 239, 256, 257, 308, 309, 362 „Foresight" 173 Francja 2, 4, U, 67, 74, 84, 100, 119, 121, 149, 157-161, 163, 169, 172-174, 178, 182, 187, 191-196, 198-202, 204207, 211, 212, 214, 215, 242, 248, 249, 263, 265, 267, 269, 287, 317, 336, 337, 359, 377 Franco 191, 202-206, 215217, 219 „Furious" 223, 234, 235, 301, 366

G Gabinet Wojenny 1, 5, 8, 23, 24, 28, 33, 38, 40, 50, 51, 53, 57, 58, 68, 71, 80, 88, 92, 101, 107, Ul, 118, 119, 129, 132, 141, 145, 148, 149, 157-159, 161, 162, 164-167, 170, 175177, 179, 218, 220, 230, 231, 236, 237, 256, 292, 309, 313, 319, 320, 328, 331, 335, 336, 343-345, 347, 352, 355, 357

384

Gaulle Charles de 157-160, 162, 163, 167-169, 171-175, 177, 178, 191-193, 196, 200, 210, 265, 318, 325, 330 Genua 130 Gibraltar 331, 361 Glasgow 60, 61, 288 „Glasgow" 350 Glen [Line] 146,147,232 „Gloucester" 130 Godwin-Austen 116 Göring 1, 3-6, 10, 13, 20, 23, 24, 60, 65, 70, 71, 262 Gort 159 Graziani 138,152-154,229,230, 305 Grecja 96, 117, 118, 207, 215, 218-220, 222-229, 234, 236, 260, 269, 272, 295, 296, 312, 341, 346, 354, 359, 360 Grigg 330, 335 Gujana Brytyjska 94

H Hajle Selassje 308, 309 Halifax 91, 180, 239, 256, 257, 280 Hampshire 14, 237 Hampstead 51 Harrogate 49 Hats, operacja 121, 129, 132, 134, 135 Heinkel, bombowiec 1, 6, 294 Hillgarth 203 „Hipper" 120, 279, 280, 283 Hiszpania 172, 191, 202-207, 210, 215, 216, 233, 310, 311, 336 Hitler Adolf 1-3, 10, U, 19, 23, 24, 60, 70, 74, 75, 83, 85, 86, 88, 98, 120, 155, 157, 191, 194-196, 202-207, 210-219, 234, 238, 247, 249, 250, 255, 261-264, 268, 269, 271, 272, 274, 292, 311, 316, 380 Hoare 191,202,213

indeks

Hobart 282, 332 Hogg Quintin 30 Holandia 4 Home Forces 50 Home Guard 29, 77, 83, 86, 120, 142, 181, 187, 310, 325, 333, 335, 337, 338 „Hood" 123, 128 Hopkins 253 „Hotspur" 165 „Howe" 320, 322 Hurricane, myśliwiec 6, 13, 14, 107, 125, 127, 136, 158, 185, 223, 235, 301, 339, 341, 375, 377

I

„Illustrious" 125-128,133, 135, 218, 220, 231, 232, 377 Imperial Chemicals 27 „Indefatigable" 320, 322 Indie 82, 87-89, 92, 98, 105, 106, 113, 118, 119, 178, 183, 210, 249, 272, 282, 311, 319, 321, 324, 351, 359 Indyjski Ocean 112, 119, 246, 248, 258, 273, 280, 282, 359 „Inglefield" 173 Irak 142, 184 Irlandia 12, 85, 145, 248, 250, 251, 284, 286, 288, 291-293, 338 Ironside 116 Irwin 161, 168, 169, 176, 335 Islandia 85, 280, 337, 364 Ismay 8, 31, 35, 38, 46, 47, 50, 96, 106-109, 117, 130, 134, 146-148, 155, 159, 185, 222, 223, 229, 235, 291, 308, 318, 321, 325, 327, 328, 330, 333, 341, 343, 345-348, 350, 352, 357, 360, 362, 364, 365

OSAMOTNIENI

J Jacob 50, 147, 323 Jamajka 178 Japonia 84,118, 119,124, 181183, 207-210, 239, 249, 264, 267, 269, 272-274, 278, 316, 321, 329, 345, 359, 360, 379 „Jean Bart" 199-201, 249 „Jervis Bay" 279,281 Jerzy VI, król ang. 356 Jodl 207,271,274 Jones 65, 67-69 Joubert 323 Jugosławia 207, 219, 234, 235 K Kair 113, 115, 136, 179, 184, 188, 189, 221, 223, 225, 228, 234, 377 Kamerun 167, 171, 178, 336, 377 Kanał La Manche 1, 3-6, 1012, 24, 87, 120,124, 142, 147, 181, 261, 285, 324, 377 Kanada 89, 91, 92, 241, 244, 260, 262, 269, 309, 344 Kanaryjskie Wyspy 176, 204, 206, 210 Kassala 101,189, 298, 313 Katalonia 210 Keitel 271 Kenia 101, 104, 108-110, 112, 113, 172, 184, 185, 189, 226, 295, 308, 313, 326, 330, 336, 341 Kennedy 329 Kent 6, U, 13, 14, 24, 37 Keren 298 Keyes 160, 312, 348 King 44 „King George V" 187, 248, 319,322,331,359,363 King Mackenzie 84

385

Knox 87,89 Kolonia 362 Konwencja Genewska 5 Korfu 219,233 Krancke 280 Kreta 218, 221-224, 226-228, 231, 235, 236, 359

L Lagos 136, 190 Lampson 308 Landemare 29 Leahy 192, 197 Leeds 61 Lend-Lease 239, 254, 255, 258, 259 Leros 352 Libreville 200, 201 Lindemann 65-67, 75, 338, 363, 364 Lithgow 323 „Littorio" 121, 231, 248, 342 Liverpool 61, 158, 162, 163, 279, 287, 288 Lloyd 83,107, 256 Londyn 1^, 10, 12-14, 17, 18, 20, 23-26, 29, 31, 33-35, 37, 38, 41, 42, 44, 49-62, 71, 72, 78, 79, 116, 154, 164, 174, 189, 193, 194, 199, 227, 285, 313, 323, 341 Longmore 222, 228, 234, 301, 367 Lothian 82-84, 87-89, 91, 93, 95, 96, 172, 239, 241, 245, 255, 319, 325, 327 Luftwaffe 2, 5, 6, 10, U, 14, 20, 65, 70, 72, 76, 276 Luksemburg 4 Luled 125 Lyttelton 28

386

M

Macedonia 219 Maddalena 103 Majfey 344 Malaje 183, 184, 321, 354, 360 Malta 115, 118, 121, 123-130, 133, 135-137, 155, 156, 179, 183-188, 222, 223, 231, 232, 236, 312, 349 Manchester 61 Mandibles, operacja 349 Margesson 30, 239, 257, 258 Marie, operacja 295, 312, 365 Marlborough 315, 326, 332 Maroko 172, 204, 205, 211, 217, 309, 311, 318, 361 Martin 19, 232 Martini 73 Matylda, czołg 183, 189, 302 Mauritius 345 Medway 232, 233 Menace, operacja 157, 161, 318, 319 Menzies 295, 299, 354, 376, 378, 379 Mersa Matruh 102, 104, 113115, 154, 156, 172, 179, 183, 224-226, 229, 230, 297, 379 Mersey 24, 163, 285-287, 290, 293 Messerschmitt, myśliwiec (Me) 109, 116, 375 Metams 220 Monachium 3, 84 Moore-Brabazon 29 Morgenthau 244, 245, 254, 260 Morrison 41, 52-55, 142, 179 Morton 158 Morze Czerwone 112 Morze Śródziemne 85, 94, 100, 101, 105, 107, 111, 114, 119, 121, 123-137, 141, 146, 147, 154, 160, 163, 165, 183, 185, 187, 197, 199-201, 203, 204, 217-221, 228, 231, 232, 236,

indeks

249, 280, 310, 311, 348, 349, 359, 360, 377 Morze Północne 124, 126, 127, 324, 377 Moskwa 267,269-272,277 Mosley 358 Mussolini 94, 96, 100, 102,117, 152, 154, 191, 202, 203, 206, 207, 210, 211, 217-220, 232, 234, 236, 237, 247, 295, 299, 305-307 N

Nairobi 101, 104 Napoleon 12, 194, 195, 214, 216, 262, 300, 315 Nasmith 287 Nehru 358 Noble 287 Nogues 361 North 164, 165, 288 Norwegia 2, 4, 44, 85, 207, 276, 279 Nowa Fundlandia 91, 92, 94, 98 Nowa Zelandia 100, 118, 119, 280, 311, 343, 344, 351

O

0'Connor 296 Oran 123, 171, 191, 205, 206, 210

Overlord, operacja 162 P

Pacyfik 80, 118, 182, 239, 246, 250, 280, 321, 345 Paddock 41,50,51,57

OSAMOTNIENI

Palestyna 100, 105, 109, 112, 113, 142, 184-186, 188, 295, 320, 321, 345, 359, 377 Pall Mail 23, 29, 30 Papagos 237 Park 1, 14, 16-18, 26, 27, 138, 139 Parlament 2, 9, 19, 23, 32, 37, 39, 49, 57, 58, 82, 88, 90, 92, 93, 97, 127, 157, 178, 180, 181, 255, 343, 344, 358, 379 Paryż 26, 214 Patton 106 Petain 2, 157, 191, 192, 196198, 201, 202, 211, 212, 214, 219, 295, 309, 361 Phillips Frederick 245, 260 Phillips Tom 47 Pile 21, 23, 25, 65, 77, 328 Platt 298 Plymouth 3, 61, 279, 286, 287 Polska 4, 112, 269 Pound 125, 131, 132, 170 Pownall 337, 338 „Prince of Wales" 248, 331, 359 Purvis 242, 243

Q „ Queen Elizabeth " 187, 331 R

Raeder 2, 19, 279, 280 RAF 2-5, 10, 19, 20, 22, 25, 120, 123, 138, 234, 279, 293, 301, 304, 339, 357 „Ramillies" 134 Ramsgate 23, 32 Reading 55 Reith 58 „Renown" 165, 166 „Resolution"123, 174-176, 363

387

Ribbentrop 191, 206, 207, 211, 216, 261, 264, 269-272 „Richelieu" 160, 172, 174176, 199-201, 249 Richmond 57 „Rodney" 187,248 Rodos 133,352 Roosevelt 42, 85, 92, 96, 157, 172, 176, 179, 191, 197-199, 202, 216, 232, 239-241, 245, 253, 255, 257, 259, 291, 299, 325 Rosja 60, 75, 207, 216, 261263, 266-269, 271, 272, 274278, 280, 316 Rougier 192 Roya l Marinę 160 Royal Navy 281,293 „Royal Sovereign" 126, 320, 322 Ruhry Zagłębie 334 Rumunia 219, 263, 267-270, 272, 276, 278, 346

s „San Demetrio" 281 „SanGiorgio" 123 Sardynia 133 „Scharnhorst" 120, 283 „Scheer" 279-283, 285 Schulenburg 261, 272, 274 Sea Lion, operacja 1, 4-6, 10, 11, 19, 261 Sheffield 61,314 Sidi Barrani 102,138,153,154, 296-298, 300, 305 Sikorski 323 Simon 243 Sinclair 28 Singapur 105, 118, 119, 182, 183, 249, 321, 345, 354, 359, 360 Smuts 2, 109, 112, 157, 171, 179, 184, 189, 221 Sollum 102, 114, 115, 153, 154, 300, 360

388

Somali 101, 108-110, 112, 113, 116

Somerville 121, 123, 133, 136, 137, 165 Spears 158 Spitflre, myśliwiec 6 Stalin 210, 261, 263-265, 270272 Stanley 357 Stanmore 13, 15-17 Stany Zjednoczone 20, 42, 44, 80, 83-85, 87-98, 118, 119, 142, 145, 146, 161, 172, 178, 181, 182, 192, 197, 198, 200, 201, 206, 207, 212, 213, 215, 239, 241-256, 259, 264, 267, 268, 285, 291, 307, 309, 316, 321, 329, 336, 345, 346, 355, 360 Stark 345 „Strasbourg" 199 Strong 19,325 Stuart 258 Suda, zatoka 218, 221, 228, 234-236, 312, 349, 350, 359 Suffolk 46 Suner 191,206,207,215 Sussex 14, 24 Sycylia 106, 134, 312 „Sydney" 124 Syria 142, 172, 325, 341, 359 Szwecja 243

T Takoradi 121, 136, 137, 178, 234, 235, 301, 366 Tamiza 43, 51 Tangmere 9 Taylor 44 Tel-Awiw 105,321 „Tirpitz" 120, 187, 248, 331, 359 Tizard 68 Tobruk 102, 103,123, 295, 300, 302, 304, 305 Torch, operacja 162

indeks

Trypolis 102, 230, 235, 305 Tulon 130, 164,197-199, 376 Turcja 142, 218, 219, 223, 225, 228, 233-235, 249, 267, 272, 295, 313, 359 Tyneside 1, 6

U U-boot 85, 86, 124, 141, 146, 159, 171, 197, 204, 217, 248, 279, 283-285, 287, 288, 290295, 309, 317 Ural 276,277 UXB 41 Uxbridge 13, 14, 139

V Valera Eamon de 286, 291, 292, 344 „ Valiant" 46, 123, 128, 133, 135, 186, 220, 377 Vichy 157, 159, 161, 163, 164, 167, 168, 170-178, 182, 186, 187, 191-193, 196-202, 206, 212-215, 222, 249, 295, 309, 311, 331, 336, 341, 376, 377

W Wavell 100, 104, 108,109,115117, 130, 132, 154, 155, 161, 182, 183, 188, 189, 218, 221, 224, 227-229, 233, 235, 236, 295, 296, 298-301 Wedgwood 58 WestEnd 26 Weygand 3, 200, 295, 310, 341, 361 Whitehall 27, 37, 50-52, 56, 57, 62, 157, 335

OSAMOTNIENI

Wilkinson 55 Willoughby 17 Wilson 35, 52, 182, 188, 218, 224, 229, 234, 295, 296, 298300, 380 Winch, operacja 312 Windsor 62 Wiochy 82, 84, 101-106, 109, 112, 116-119, 121, 123, 127, 131, 133, 135, 137, 138, 179, 182, 186, 188, 200, 207-210, 213, 215, 221, 223-226, 228, 233, 235, 237, 267, 269, 272, 273, 297-299, 306, 307, 309, 312, 313, 326, 329, 341, 342, 350, 359, 361 Wood Kingsley 31, 32, 244

389

Woolwich 38, 148 Y Yencken Arthur 203

Indeks

opracowały:

Jolanta Łuczkowska Joanna Romanowska