Choinka w kulturze polskiej. Symbolika drzewka i ozdób [PDF]

Zitiervorschau

Katarzyna Smyk

CHOINKA W KULTURZE POLSKIEJ Symbolika drzewka i ozdób

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

universitas

CHOINKA W KULTURZE POLSKIEJ

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

Katarzyna Smyk

CHOINKA W KULTURZE POLSKIEJ Symbolika drzewka i ozdób

Kraków

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego

© Copyright by Katarzyna Smyk and Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków 2009

ISBN 97883-242-1439-6 TAiWPN UNIVERSITAS

Redakcja Wanda Lohman

Projekt okładki i stron tytułowych Sepielak

www.universitas.com.pl

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

Spis treści

WSTĘP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7

Rozdział I  BOŻONARODZENIOWA CHOINKA – ZNACZENIE SŁOWA I DZIEJE ZWYCZAJU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Choinka – znaczenie i historia wyrazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Pochodzenie i dzieje zwyczaju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Podłaźniki, światy i pająki poprzednikami polskiej choinki . . . .



19 19 26 35

Rozdział II  BOŻONARODZENIOWA CHOINKA JAKO KULTUROWY MAKROZNAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Nazwy choinki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Legendowe pierwowzory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Wigilijna kreacja choinki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. W zimowym czasie przejścia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. W promieniującym centrum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. Choinka ubrana jak choinka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Choinkowa kreacja świata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1. Bogata i święta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2. Domowa oś świata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3. Świąteczne kontinuum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Podstawowe składniki choinki: drzewko i ozdoby . . . . . . . . . . .



43 43 55 60 60 64 77 84 84 89 99 105

Rozdział III  O SYMBOLICE DRZEWKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Z lasu do domu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Wieczna rajska zieloność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Jak oś świata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Wierzchołek – źródłem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .



107 107 112 119 124

Rozdział IV  O SYMBOLICE OZDÓB CHOINKOWYCH . . . . . . . . . . . . . . Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV.1. Światło choinkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Świeczki i światełka elektryczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Gwiazda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Księżyce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Sople . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .



127 127 141 147 153 156 157

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Spis treści

IV.2. Ozdoby sferyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .



160 162 165 171 172 174 179 182 182 184 189 192 193 195 196 198 201 202 203 205 205 209 211 213

Rozdział V  CHOINKA WE WSPÓŁCZESNEJ KULTURZE POLSKIEJ . . .

217

Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

229

BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

235

ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

239

MATERIAŁY WŁASNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

255

1. Kolistość i kulistość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Łańcuch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV.3. Ozdoby zoomorficzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Zwierzęta i ptaki domowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Ptaki i zwierzęta spoza gospodarstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. O symbolice choinkowego jajka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV.4. Ozdoby roślinne i floromorficzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Owoce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .    1.1. Jabłka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .    1.2. Orzechy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .    1.3. Szyszki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .    1.4. Żołędzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Grzybki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Kwiaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV.5. Pożywienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Słodycze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Ciastka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Cukierki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV.6. Ozdoby antropomorficzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Anioły i aniołki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Święty Mikołaj i krasnoludki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Ludzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Serca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

INDEKS OSÓB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

261

INDEKS PRZEDMIOTOWY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

267

SUMMARY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

279

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

Wstęp

Celem publikacji jest rekonstrukcja językowo-kulturowego obrazu bożonarodzeniowej choinki. Do podjęcia tego tematu przekonuje po pierwsze fakt, że rola kulturowa choinki jest dziś bardzo doniosła. Stawianie i ubieranie jej jest współcześnie zwyczajem powszechnym na obszarze całej Polski, wśród wszystkich warstw społecznych, grup etnicznych i wyznaniowych. Choinka zrobiła też fenomenalną karierę, gdyż pojawiła się na ziemiach polskich zaledwie około 200 lat temu, w społecznościach wiejskich ostatecznie upowszechniła po II wojnie światowej i w bardzo krótkim czasie stała się pierwszoplanowym atrybutem świąt Bożego Narodzenia. Choinka jest znakiem symbolicznym o wieloplanowym sensie, różnorodnej motywacji i funkcjach. Współczesny Polak przypisuje bożonarodzeniowemu drzewku przede wszystkim funkcję estetyczną. Jednakże odgrywa ono również rolę przedmiotu o funkcji religijnej, w pierwszym rzędzie związanego z chrześcijaństwem, gdyż świąteczna jodełka stała się symbolem narodzenia Chrystusa oraz rajskich drzew. Zwyczaj choinki powstał zarazem z ludowych obyczajów o funkcji magicznej, dlatego jodełka i jej detale zachowały i tę najbardziej archaiczną funkcję. Jest bowiem choinka drzewkiem ofiarowanym bogu i przodkom w zamian za błogosławieństwo, urodzaj, obfitość, zdrowie i szczęście w miłości oraz chroni dom i jego mieszkańców przed działaniem złych duchów. Ubrane zielone drzewko należy więc sytuować wśród licznych w kulturze europejskiej i pozaeuropejskiej konkretyzacji idei drzewa kosmicznego, interpretując zaś jego synkretyczną treść – należy sięgać do najgłębszych, antycznych źródeł kultury polskiej, zarówno kręgu śródziemnomorskiego, jak i judeochrześcijańskiego. Sprawia to – i tu druga motywacja podjęcia tematu – że analizuNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Wstęp

jąc pojęcie choinki w perspektywie komunikacyjnej, rekonstruujemy nie tylko fragment potocznej świadomości współczesnych Polaków, ale także sięgamy do najgłębszych, przedchrześcijańskich warstw kultury polskiej oraz opisujemy przemiany polskiego systemu wartości. W takiej perspektywie analiza językowo-kulturowego obrazu choinki integruje paradygmaty badawcze dwu dziedzin współczesnej humanistyki: lingwistyki i kulturologii, łącząc je na poziomie epistemologii kulturowej, a dokładniej – epistemologii potocznej. Trzecia motywacja wynika ze stanu badań, gdyż na temat bożonarodzeniowego drzewka nie powstała do tej pory monografia, tak w literaturze polskiej jak i slawistycznej.

Stan badań nad bożonarodzeniową choinką w kulturze polskiej Bożonarodzeniowa choinka nie była dotąd przedmiotem pogłębionego zainteresowania badaczy kultury. Wśród prac jej poświęconych, poza pracami popularnymi, można wydzielić dwie zasadnicze grupy. 1. Do pierwszej zaliczają się szersze, nieliczne opracowania antropologów kultury, religioznawców, etnografów czy etnologów, poświęcone dociekaniom na temat historii, genezy, treści, funkcji i miejsca tego zwyczaju w systemie wierzeń i kalendarzu tradycyjnych obrzędów. W tej grupie sytuują się, od najstarszych począwszy, teksty J. Rostafińskiego (rok 1888) Rost Jem 89 , S. Estreichera (1905) Szel BN 20–22, Estr Drz 96 i W. Klingera (1931) Kling BN 95–103.

  Wydawnictwa popularne zawierające informacje na temat choinki: artykuły J. Bujaka (Buj Taj), M. Paterak (Pat Ozd), H. Soleckiej (Sol Puł), J. Kamockiego (Kam Ch), L. Dyczewskiego (Dycz Ch); książki na temat polskich zwyczajów świątecznych A. Kamockiego (Od andrzejek do dożynek, Warszawa 1986, s. 24), B. Ogrodowskiej (Święta polskie – tradycje i obyczaj, Warszawa 1996, s. 26–27; Zwyczaje, obrzędy i tradycje w Polsce. Mały słownik, Warszawa 2001, s. 33–34), P. Kowalskiego (Kultura magiczna. Omen, przesąd, znaczenie, Warszawa 2007, s. 49–54), E. Ferenc (Polskie tradycje świąteczne, Poznań 2000, s. 40–41), H. Szymanderskiej (Polskie tradycje świąteczne, Warszawa 2003, s. 69–71), R. Hryń-Kuśmierek i Z. Śliwy (Encyklopedia tradycji polskich, b. m. w. 2004, s. 26), J. Minksztym (Tajemnice obyczajów i tradycji polskich, b. m. w. 2008, s. 18); katalog wystawy muzeum etnograficznego w Krakowie z 2002 r. z tekstem A. Kozieł na temat dziejów polskiej choinki (Koz Ch) oraz fotografiami tradycyjnych ozdób choinkowych.   Rozwiązanie skrótów – zob. Źródła i opracowania. Cyfra oznacza numer strony, tom lub część. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Wstęp



Najistotniejsze jednak są opracowania zasłużonego ludoznawcy T. Seweryna (1932) Sew Pod 7–19 oraz strukturalisty, etnografa i językoznawcy P. Bogatyriewa (1932–1933) Bog Ch 157–161, gdyż nie tylko pokazują potrzebę opracowania tematu choinki, ale także projektują kierunki dalszych badań. Na eksponowane miejsce zasługuje też artykuł Z. Klimka (1971) jako pierwszy tekst językoznawczy Klimek Drz 203–220. Ustalenia Z. Klimka stały się z kolei punktem odniesienia dla K. Smyk, która zinwentaryzowała nazwy choinki notowane w polszczyźnie (2006) Smyk Nazw 115–126. Wśród istotniejszych tekstów na temat choinki lokuje się grupa wzmianek współczesnych badaczy kultury tradycyjnej: J. i R. Tomickich (1975) Tom Drz 162–164, 77, D. Benedyktowicz i Z. Benedyktowicza (1992) Ben Dom 68, 66, A. Zadrożyńskiej (2002) Zadr Przew 48, sytuujących choinkę wśród symboli drzewa kosmicznego i drzewa życia. Grupę tę zamykają artykuły K. Smyk, oparte na własnych badaniach terenowych, poświęcone historii zwyczaju choinkowego, symbolice tradycyjnych ozdób: jabłek, łańcucha, gwiazd i świeczek (2008) Smyk Sym 14–17, Smyk Tr, semantyce choinkowego światła (2005) Smyk Św 219–232 , waloryzacji przestrzeni objawiającej się przy analizie współczesnych i tradycyjnych lokalizacji choinki (2005) Smyk Przes 43–49, kategorii czasu w kulturowym obrazie choinki (2008) Smyk Czas 3–14 , symbolice drzewka Smyk Drzewko 209–228 (2008), interferencji legend o choince i choinki-tekstu kultury (2007) Smyk Kod. 93–103, przemianom zwyczaju i funkcji choinki Smyk Trad 131–142 , choince jako osi świata (2009) Smyk Oś 63–75, historii zwyczaju oraz semantyce choinkowego pożywienia (tekst w druku). Osobna grupa to prace współczesnych badaczy religijności ludowej z lat 1986–2003. Są to artykuły A. Dudka Dud Pszcz 185–186, J. Węcławika Węc Skier 203–204 oraz monografie książkowe T. Syczewskiego Sycz NBuż 178–185, J. Perszona Persz Wejh 16–19, Z. Kupisińskiego Kup Op 59–61 oraz J. Nowaka Now Tom 130–137. Atutem tych tekstów jest to, że rzetelnie i dość szeroko przywołują lub referują relacje potoczne zebrane w terenie, choć interpretacje charakteryzują się niekiedy zbyt jednostronnym nachyleniem teologicznym. 2. Druga grupa zebranych wzmianek o choince pochodzi z artykułów lub monografii konkretnego regionu etnograficznego, subregionu, powiatu, gminy lub jednej wsi. Fragmenty te są bar  Odnoszą się do funkcjonowania zwyczaju choinkowego w następujących regionach kraju (kolejność skrótów źródeł odpowiada ich chronologii): Kaszuby (Stel PomZw 73, Stel Pom 44–46, 52–53, 55, 60, Lor Kasz 176 i po II wojnie światowej: Kn Skorz 36, Persz Wejh 16, 18, Mal Kasz 15–16), Kociewie (Mal Koc 26), Ziemia Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

10

Wstęp

dzo skromne, często jednozdaniowe, rzadko opatrzone schematycznym komentarzem. Ponadto w pracach na temat polskiej kultury tradycyjnej o choince wspominają: J. Klimaszewska Klim Dor 134–135, która opracowała także mapę Zasięg rozpowszechnienia choinki stawianej w izbie na Boże Narodzenie Klim Dor 134, J. S. Bystroń Byst Etn 173, Byst Dz 42, W. Klinger Kling BN 50, Ł. Gołębiowski Goł Lud 317, Cz. Witkowski Witk Dor 12 , M. Dynowska Dyn Zw 56, M. Ginalska Gin BN 243–245, W. Dowlasiewicz Dow BN 7–8 czy M. Borejszo Bor BN 26–27, 113, M. Błońska Bł BN 870, M. Zboromirska Zborom Wig 28 oraz W. Kopaliński Kop SMit 169. Osobną grupę tworzą publikacje materiałów terenowych: praca S. Niebrzegowskiej Nieb Przes 94, 107, A. Lebedy Leb PAE 166–170 i artykuły K. Smyk o choince u Górali Czadeckich Smyk Czad 37–39, na terenie Lubelszczyzny Smyk Lub 32– 33, w okolicach Hajnówki i na Żywiecczyźnie Smyk Krys 15–17 oraz na południowym Podlasiu Smyk PołPodl 124–141. Podsumowując, na tym tle do istotniejszych i inspirujących należą powstałe w międzywojniu szersze studia P. Bogatyriewa i T. Seweryna, które współcześnie wyznaczają ścieżki interdyscyplinarnych badań zwyczaju ubierania choinki.

Chełmińska (Łęga Chełm 185, Stel Pom 56, 61, 63), Ziemia Dobrzyńska (Karw Dobrz 180), Warmia i Mazury (Szyf WiM 20), Krajna (Skł Złot 410–411), Kujawy (Skł Kuj 22, Str Szub 31), ogólnie Polska północna (Kawr Płn 51–52), okolice Hajnówki (Smyk Krys 15–17), Wielkopolska (K 9 Poz 115 i po II wojnie światowej: Dyd Wiel 28–29), okolice Kruszwicy (Skł Krusz 50), Śląsk Górny, Opolski i Cieszyński (Bend Brz 238 i po II wojnie światowej: Ond Ciesz 203–204, Klim Sioł 148, Pośp Śl 74–78, Dud Pszcz 185–186, Sim Śl 276, Smol Śl 77–79, Hal Byt 118, Smyk Krys 15–17), Dolny Śląsk (Now WPiek 233, 239 i po II wojnie światowej: Pałw DŚl 180, Wes DŚl 201), Beskid Śląski (Kwaś BesŚl 165), Beskid Żywiecki (Kwaś Żyw 143), Kurpie (Glog BN 213, Kiel Ziel 1), okolice dolnego Bugu (Orl Maz-Podl 177, Sycz Nbuż 178–185), Warszawa i okolice (K 26 Maz 53–54 i po II wojnie światowej: Wojc War 35, Burd Rob 87–88), radomskie (Gór Rad 26), Polska środkowa (Bar Pil 81, Lech Śr 22), okolice Łodzi (Jas Brzez 84–85, Lech Rob 88–90, Chel Gł 123, 125–126, 132–133), opoczyńskie (Kup Op 59–61), Lubelszczyzna (Ad Lub 38, Pet Lub 19, Pet Biała 6–7, Węc Skier 203, Brz Zam 4, Mag Dub 17, Ol Międz 148, Now Tom 130–137, Smyk Lub 32–33, Smyk PołPodl 124–141), Kielecczyzna (Kwaś Kiel 225, Miel Kiel 57, 88, 117–118, Tracz Kiel 127–128), region sandomierski (Gaj Rozw 24–25), Lasowiacy (Karcz Las 10), Rzeszowskie (Rusz Rzesz 74), Pogórze (Wój Pog 260–261, Witkś Biał 201), Krakowskie (Szew Olk 207, Brel Myś 251, Haj Tyn 177, Kwaś Nieg 77, Kwaś Rud 152–153), Zagórzanie (Kroh Chyż 238–239) i Podhale (Sik Jabł 203, Zbor PodhBN 96 i po II wojnie światowej: Jost Naddun 60, Roj Podh 181, Kwaś Podh 354), Górale Czadeccy (Smyk Czad 37–39). Dwie spośród cytowanych wyżej prac powstały w oparciu o badania w środowisku wielkomiejskim wśród robotników dużych zakładów przemysłowych Warszawy (Burd Rob 87–88) i Łodzi (Lech Rob 89). Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Wstęp

11

Językowo-kulturowy obraz świata i jego eksplikacja Celem pracy jest monograficzna, całościowa eksplikacja językowo-kulturowego obrazu choinki. Przyjęłam, że językowokulturowy obraz świata jest zawartą w myśleniu potocznym interpretacją rzeczywistości, dającą się wyeksplikować z utrwalonych danych werbalnych oraz z danych niewerbalnych utrwalonych w spetryfikowanych tekstach kultury, realizowanych w kodzie przedmiotowym i gestycznym. Przedmiot badań został więc potraktowany szerzej, co zaowocowało szerszym kontekstem kulturowym niż w tradycyjnym studium lingwistycznym czy nawet etnolingwistycznym. Szerszy kontekst okazał się niezbędny, ponieważ jak wynika z relacji, które kodują wiedzę potoczną współczesnych Polaków na temat choinki – choinka funkcjonuje w sieci licznych, wyraziście i eksplicytnie wyrażanych powiązań z innymi zjawiskami kultury. Z tej obserwacji wyrasta postulat, by terminu „językowo-kulturowy obraz” nie traktować zamiennie z terminem „językowy obraz świata”, choć genetycznie należą one do tego samego pnia. Idzie on w parze z poglądami wrocławskich badaczy, związanych z nurtem konstruktywnego funkcjonalizmu, którzy stwierdzają, że kulturowy obraz świata organizuje wszystkie pozostałe komponenty obrazu świata w obrębie danej kultury. Obejmuje bowiem nie tylko językowy obraz świata, ale też konstrukty produkowane za pomocą innych systemów znakowych (mimika, gesty, zachowanie itd.) i jest złożony z licznych wycinków systemu globalnego obrazu świata (Fleischer 2000: 64), choć kulturowy obraz świata stanowi wraz z językowym obrazem świata zestaw dwu podstawowych komponentów obrazu świata. Językowy obraz świata pozostaje jednakże podstawowym elementem i miejscem przejawiania się kulturowego obrazu świata (Anusiewicz, Dąbrowska, Fleischer 2000: 30–31). Praktyka opisu semantyki choinki oparta jest na bogatej tradycji badań JOS, sięgającej myśli W. Humboldta, L. Weisgerbera, H. Gippera (Anusiewicz 1990/1999, Mańczyk 1982, Anusiewicz, Dąbrowska, Fleischer 2000), relatywizmu językowego E. Sapira i B. L. Whorfa (Sapir 1978, Whorf 1982) oraz teorii „naiwnego obrazu świata” Jurija D. Apresjana (Apresjan 1974/2001). Spośród koncepcji JOS na gruncie językoznawstwa polskiego (Pisarek 1978, Ajdukiewicz 1934/1985, Schaff 1967), zwłaszcza podjętych w nurcie językoznawstwa kognitywnego, bezpośrednio z proponowaną w pracy analizą wiążą się ustalenia J. Bartmińskiego i R. Tokarskiego (Bartmiński 2006: 76–88, Tokarski 1993), R. GrzegorczyNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

12

Wstęp

kowej (Grzegorczykowa 1990/1999), J. Maćkiewicz (Maćkiewicz 1990/1999, Maćkiewicz 1999), J. Anusiewicza, A. Dąbrowskiej i M. Fleischera (Anusiewicz 1995, Anusiewicz, Dąbrowska, Fleischer 2000) i J. Kajfosza (Kajfosz 2001). Najbliższa zarazem niniejszej rozprawie jest definicja J. Bartmińskiego, który przez językowy obraz świata rozumie „zawartą w języku interpretację rzeczywistości, którą można ująć w postaci sądów o świecie. Mogą to być sądy bądź to utrwalone w samym języku, w jego formach gramatycznych, słownictwie, kliszowanych tekstach (np. przysłów), bądź to przez formy i teksty języka implikowane” (Bartmiński 2006: 76–77). Istotne pojęcia wprowadza J. Maćkiewicz, dla której językowy obraz świata jest częścią obrazu świata, a językowy model rzeczywistości jest wielowarstwowy, skomplikowany i heterogeniczny i niekiedy sprzeczny wewnętrznie. Tę złożoność daje się wytłumaczyć polistadialnością współczesnej kultury typu tradycyjnego, czyli efektem „synkretycznego nakładania się na siebie wytworów, zjawisk i wartości o różnej proweniencji chronologicznej (Adamowski 2002: 67, Mieletinski 1978: 115). Na model świata składają się więc elementy pochodzące z różnych etapów ludzkiego myślenia i z różnych źródeł: od magii poczynając, na nauce kończąc (Maćkiewicz 1990/1999b: 196, Maćkiewicz 1999: 22–24). J. Kajfosz wśród cech językowego obrazu świata, które charakteryzują także językowo-kulturowy obraz, wymienia wybiórczość, transcendentność, dynamiczność, charakter aksjologiczny, wielowarstwowy, integralny i kontekstualny (Kajfosz 2001). Językowy obraz świata między innymi rejestruje więc zachodzące w czasie zmiany w zakresie sposobów ludzkiego poznania, utrwala przyjęty w danej wspólnocie komunikatywnej system wartości, a wiedza kulturowa, językowa i encyklopedyczna współdziałają i łączą się, stanowiąc o integralności językowego obrazu świata. W moim rozumieniu językowo-kulturowego obrazu świata nawiązuję do szerokiego rozumienia potoczności (Bartmiński 2003: 25, Grzegorczykowa 1993: 15, Hołówka 1986: 125–135, Maćkiewicz 2000: 108), która nie może być utożsamiana wyłącznie z danymi z poziomu systemu języka, gdyż nie jest zjawiskiem dotyczącym form wyrazu. „Tkwi [...] w sferze znaczeń i w sposobie postrzegania rzeczywistości”. Składniki tej wizji świata są „niejako zinwentaryzowane w potocznym słownictwie” (Korżyk 1992: 62), ale także w niewerbalnie wyrażanych zjawiskach kultury, jak zwyczaje, obrzędy czy praktyki magiczne, nierzadko współcześnie funkcjonujące już bez słów. Zestawienie tych izomorficznych – jak udowodnił N. I. Tołstoj (Tołstaja 2006: 7) – znaków językoNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Wstęp

13

wych i kulturowych integruje się na poziomie myślenia potocznego, potocznej epistemologii, a więc „epistemologii codzienności” (Kajfosz 2009, Smyk 2009), które legitymizują przyjęty z punktu widzenia „prostego człowieka” dobór materiału, sposób analizy i opisu wyobrażenia fragmentu świata. Rekwizyty obrzędowe, zwyczaje, obrzędy i wierzenia stanowią nie tylko kontekst dla pełnego zrozumienia języka, lecz ich zrozumieniu najpełniej służy język, pozostający zasadniczym interpretantem utrwalonego w nich obrazu świata. Wprowadzenie zatem terminu „językowo-kulturowy” pozwala mówić nie tylko o językowych, ale i kulturowych podstawach obrazu świata, rekonstruowanego z zastosowaniem metod językoznawczych. Dokładniej – chodzi o metodę etnolingwistyczną, która w niniejszej pracy została aplikowana do szeroko zakrojonego przedmiotu – wyczerpującej eksplikacji semantyki tekstu kultury. Do zasadniczych celów nurtu językoznawczego etnolingwistyki – interdyscyplinarnego kierunku współczesnego językoznawstwa mieszczącego się w nurcie kognitywnym – należy badanie relacji języka do kultury, czyli „języka w jego powiązaniach z historią określonych społeczności (środowiskowych, regionalnych, narodowych) i ich kulturą, zwłaszcza z mentalnością grupową, ze sferą zachowań i systemami wartości” (Bartmiński 2002: 380). Język przy tym jest nie tylko narzędziem kultury, ale równocześnie jej klasyfikatorem i interpretantem, archiwum składników językowego obrazu świata (Anusiewicz 1995: 10–12, Bartmiński 2002: 380) oraz kulturowo uwarunkowanym systemem poznawczym, odzwierciedlającym wzory kulturowe danej społeczności (Sapir 1978: 88–89). Nad wszystkim dominuje duch iście humanistyczny, wyrażający się w zamierzeniu, „by wychodząc od języka docierać do człowieka, do jego sposobu pojmowania świata” (Bartmiński 2007: 33). Uszczegóławiając i operacjonalizując tak zarysowany cel, najkrócej można powiedzieć, że zadaniem badawczym etnolingwistyki jest podmiotowa rekonstrukcja językowego obrazu świata. Opisując znaczenie, lingwista utrzymujący się w nurcie kognitywizmu, przyjmuje pozycję podmiotu: „umieszcza siebie wewnątrz, a zarazem w centrum, poznawanej rzeczywistości i rzeczywistość tę porządkuje i waloryzuje w zależności od oddalenia od centrum. Efekty tego zabiegu to egocentryzm, etnocentryzm i antropocentryzm poznania potocznego” (Maćkiewicz 2000: 108). Sprzyja temu przyjęcie „perspektywy myślenia potocznego” (Kwaśnica 1991: 33) związanego z punktem widzenia (BartNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

14

Wstęp

miński 1990/1999: 106), który jest rozumiany podmiotowo i ma służyć „podmiotowej rekonstrukcji” kultury (Burszta 1986: 97). Tym sposobem zrekonstruowana struktura semantyczna pojęcia odwzorowuje strukturę umysłu człowieka (Grzegorczykowa 2001: 86, Grzegorczykowa 1996: 24) – stojącego w centrum zainteresowań językoznawstwa kognitywnego. W myśl przyjętych przez etnolingwistów zasad, w celu odtworzenia stereotypu polskiej choinki zastosowałam definicję kognitywną, nazywaną też otwartą. Odpowiada ona nie encyklopedycznej, ale potocznej wiedzy o świecie, objaśnia językowe znaczenia oraz konotacje, jest budowana z cech stereotypowych, składających się na obraz typowego przedmiotu (Bartmiński 2007: 114, Bartmiński 2006: 37, Bartmiński, Tokarski 1993: 59), zaś w jej eksplikacji – czyli szczególnym, dość rozbudowanym opisie stanu mentalnego i intencji użytkowników języka i kultury – stosuje się kategorialne uporządkowanie zdań definiujących, nazywane fasetowym (Wierzbicka 1999: 83–137, Wierzbicka 1993, Winogradowa 2000: 60–61, Bartmiński 2006: 20). Definicja kognitywna, nastawiona na oddanie w definiensie treści poznawczych, jest w etnolingwistyce optymalnym sposobem opisu znaczenia, gdyż ujmuje wszystkie potwierdzane cechy relewantne, hierarchizuje je, ukazuje dynamikę i otwartość struktury znaczenia, nie zatracając przy tym jego całościowego charakteru. Taką definicję zastosowano w opisie znaczenia bożonarodzeniowej choinki, wywodząc jej kształt (dobór, kolejność i nazwy faset-podrozdziałów) ze specyfiki analizowanego materiału.

Podstawa materiałowa pracy Podstawę materiałową analizy językowo-kulturowego obrazu choinki stanowi dokumentacja ogólnopolska, na którą integralnie składają się dane z różnorodnych źródeł: – dane werbalne (systemowe i tekstowe) i niewerbalne ekscerpowane ze źródeł drukowanych, takich jak słowniki językowe, zapisy wierzeń, zwyczajów i obrzędów, teksty folkloru polskiego, opracowania na temat kultury typu tradycyjnego i słowniki symboli; – materiał językowy i etnograficzny zebrany przez autorkę metodą swobodnego wywiadu kwestionariuszowego o mniejszym stopniu standaryzacji pytań (Lutyńska, Wejland 1983: 45, Przybyłowska 1978: 64, Konecki 2000: 169–183) z użyciem Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



– –

–

– –

Wstęp

15

kwestionariusza Choinka. Tą metodą od grudnia 1999 roku do grudnia 2006 roku autorka przeprowadziła i nagrała 108 rozmów z 222 mieszkańcami 105 miejscowości Polski, w tym: z 64 miejscowości z terenu województwa lubelskiego oraz z 41 miejscowości z terenu kraju. Eksploracje te służyły pogłębionym badaniom jakościowym, których celem było zanotowanie obecnego stanu świadomości nosicieli kultury tradycyjnej – starszych mieszkańców wsi. Wybrano taki profil informatora, kierując się przekonaniem, że „język i kultura mniejszych grup społecznych są silnie zintegrowane i stanowią prototypowy obiekt badawczy etnolingwistyki” (Bartmiński 1994: 12). Dostęp do wiedzy tych informatorów zapewniał ogarnięcie współczesnego i tradycyjnego sposobu widzenia świata. Wywiady przetranskrybowano półfonetycznie; wykonana w latach 2002–2009 dokumentacja fotograficzna współczesnych choinek i zjawisk związanych z choinkami; zbiory dostępnych w Lublinie w latach 2001–2009 świątecznych folderów reklamowych, świątecznych ofert sklepów, świątecznych wydań prasy, kartek pocztowych oraz innych przedmiotów z graficznym motywem choinki; osobnym źródłem materiałów są zasoby opublikowane w Internecie, między innymi fotografie choinek, elektroniczne kartki świąteczne, tapety itd. oraz oferta reklamowa firm produkujących lub sprzedających asortyment choinkowy; materiały pochodzące z archiwów placówek zajmujących się kulturą tradycyjną; przekazy i notatki z rozmów z mieszkańcami Lublina, Warszawy, Białegostoku, Kielc, Łukowa, Torunia, Biłgoraja, Mielca, Lubartowa, Niedrzwicy, okolic Hajnówki, Rabki, Łomaz, Mszany Dolnej, Dąbrowy Górniczej, Kaszub czy Śląska Cieszyńskiego. Znajomi i nieznajomi bowiem – za co jestem im wdzięczna – udzielali mi informacji na temat zwyczaju choinkowego, przekazywali fotografie choinek i ozdób oraz nawet same ozdoby choinkowe.

*** Prezentowana analiza językowo-kulturowego obrazu fragmentu świata jest próbą opisania człowieka przez pryzmat jego wyobrażenia bożonarodzeniowej choinki wedle zasady: „pokaż mi swoją choinkę – czy raczej: opowiedz mi o niej – a powiem Ci, kim jesteś”. U jej postawy znaleźć możemy perspektywę komunikacyjNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

16

Wstęp

ną, ktoś bowiem – komuś – w miejscu ustawienia choinki – w czasie, gdy stoi ubrana – komunikuje coś – za pomocą tekstu kultury, jakim jest przystrojone drzewko – świąteczna ozdoba, której utylitarność zbliża się do zera, gdy status znakowości jest bardzo wysoki (Bajburin 1998: 109–117). Pisząc zatem o tradycyjnej choince, jej strukturze, lokalizacji, tle czasowym itd., można odtworzyć nie tylko portret charakteryzowanego obiektu, ale także portret kreatora choinki. Nadrzędne zatem pozostają zasadnicze dla humanisty zagadnienia: z kim poszukuje kontaktu współczesny Polak, jakie relacje nawiązuje oraz jakimi wartościami i w jaki sposób zhierarchizowanymi kieruje się, definiując swoje miejsce w tych relacjach i w świecie. Rekonstrukcja językowo-kulturowego obrazu bożonarodzeniowej została podzielona na pięć części. Pierwszy rozdział opisuje historię wyrazu choinka w polszczyźnie oraz jego rozwój semantyczny a także pochodzenie i dzieje zwyczaju ubierania choinki zwłaszcza na ziemiach polskich. Osobne miejsce poświęcono omówieniu podłaźników, pająków i światów, gdyż polska choinka jest spadkobierczynią ich funkcji i sensów. Rozdziały drugi, trzeci i czwarty stanowią zasadniczą część pracy. Zawierają szczegółową rekonstrukcję językowo-kulturowego obrazu choinki. W analizie wydzielono trzy podstawowe części: (1) obraz choinki jako makroznaku, czyli jednostki spójnej semantycznie i integralnej strukturalnie, złożonej z elementów takich, jak drzewko i ozdoby; (2) obraz drzewka wybieranego na choinkę oraz (3) obraz ozdób choinkowych, wśród których wydzieliłam ozdoby związane ze światłem, ozdoby sferyczne, roślinne i floromorficzne, zoomorficzne, pożywienie oraz ozdoby o cechach antropomorficznych. Taki układ pracy odzwierciedla najogólniej rozumianą strukturę stereotypowej bożonarodzeniowej choinki. Uporządkowanemu opisowi treści choinki służy założenie I. N. Tołstoja, że każdy obrzęd – a zatem i zwyczaj wchodzący często w skład obrzędu lub stanowiący jego pozostałość – może być przedstawiony jako tekst (Tołstoj 1995: 63–65). Zatem każda choinka jest tekstem kultury Smyk Kod 94–95 i może być poddana analizie jako jeden z wariantów tekstu, powstający w drodze realizacji inwariantu-wzorca kulturowego. Wzorzec ten jest wypełniany materiałem pozawerbalnym, zaliczanym zasadniczo do kodu akcjonalnego i przedmiotowego (Tołstoj 1995: 63). Idea ta implikuje „generalną tendencję do maksymalnej synonimiczności”, która polega na wyrażaniu danej treści za pomocą jak najNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Wstęp

17

większej liczby symboli (Tołstoj 1995: 65). Podstawowy składnik obrzędu, czyli symbol, w którym można wyróżnić – na poziomie „języka obrzędu” – osobne, autonomiczne elementy znaczące, buduje – na poziomie tekstu obrzędu – odpowiedniki „zdaniowych struktur”, czyli sekwencje symboli. Ich forma i szyk modelowane są przez obrzędową syntagmatykę, zapewniającą realizację spójnej semantycznie całości. Dlatego można powiedzieć, że bożonarodzeniowa choinka jest makroznakiem, a zatem jednostką składającą się z elementów, które są hierarchicznie niżej zorganizowanymi znakami o równie skomplikowanych sensach. W przypadku choinki elementami tymi są drzewko i ozdoby, wśród ozdób zaś kolejne ich typy i rodzaje. Elementy te jednakże stanowią „skończony i uporządkowany ciąg [...], a więc jeden globalny znak” (Dobrzyńska 1993: 287). Jest on integralny strukturalnie głównie dzięki temu, że można wyznaczyć wyraźnie jego granice: początek i koniec tak w czasie (jak moment ubrania i rozebrania choinki), jak i w przestrzeni (co jest zauważalne przed zawieszeniem i po zdjęciu ozdób z drzewka, gdy – po ich rozkontaktowaniu – nie możemy już powiedzieć, że mamy do czynienia z choinką jako kompleksem, ale jedynie z elementami, z których można skonstruować choinkę). Choinka jako makroznak ma również znamiona całości koherentnej, gdyż kolejne elementy jej kulturowego obrazu „zespalają się w płaszczyźnie sensu” (Dobrzyńska 1993: 290). Na przykład aspekty semantyki drzewa, światła, ozdób sferycznych i zoomorficznych budują symbolikę choinki jako drzewa kosmicznego, zaś znaczenia drzewa i ozdób roślinnych budują symbolikę drzewa życia itp. W potocznej świadomości ponadto, która jest uruchamiana tak w chwili konstruowania choinkowego tekstu, jak i w chwili jego odbioru, choince jako całości przypisany jest nierzadko „jeden cel komunikacyjny” (Dobrzyńska 1993: 219, Bartmiński 1998: 17), co objawia się tym, że nazywana jest drzewkiem radości, drzewkiem życia, symbolem świąt, symbolem narodzenia Jezusa, drzewkiem reklamowym itd. Jednakże, jak z planem treści obrzędu często się zdarza, zbliża się on do „funkcjonalnego ukierunkowania”, które trudno przy takim materiale, jak prastary zwyczaj czy obrzęd, odgraniczyć od znaczenia (Tołstoj 1995: 63). Rozdział piąty poświęcony jest miejscu choinki w kulturze współczesnej, ze szczególnym uwzględnieniem przemian w zakresie formy oraz treści. Opisano te zjawiska, z jednej strony wskazując zmiany wyglądu choinki w przeciągu ostatnich co najmniej pięćdziesięciu lat, z drugiej zaś – proponując rozwikłanie zagadki: Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

18

Wstęp

w jakim stopniu choinka jest dla współczesnego Polaka przedmiotem o funkcji estetycznej czy komercyjnej, a w jakim – przedmiotem magicznym czy symbolicznym.

*** Praca była dofinansowana ze środków na naukę w latach 2005– 2007 jako projekt badawczy promotorski nr 1 H01D 032 029. Rodzicom, Siostrze Magdalenie, Panu Profesorowi Janowi Adamowskiemu i Przyjaciołom – dziękuję.

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

Rozdział I

Bożonarodzeniowa choinka – znaczenie słowa i dzieje zwyczaju

1. Choinka – znaczenie i historia wyrazu Najpowszechniej współcześnie używaną w języku polskim nazwą drzewka iglastego, przystrajanego tradycyjnie na czas świąt Bożego Narodzenia i Nowego Roku, jest wyraz choinka. Znany on był jednak polszczyźnie, zanim na ziemiach polskich rozpowszechniło się świąteczne drzewko. Pojawił się w bowiem w XVI lub nawet w XV w. jako zdrobnienie od choina Bańk SE 1/141. Prasłowiańska forma tego wyrazu choina brzmiała zaś *chvoj-ina, przez co w gwarach oraz w wielu językach słowiańskich spotykamy formy typu chwoj, chwojna, chwoja Sł SE I/74, Brück SE 181, Vasm SE 4/233, Budz Sł 276, Waj Drz 61, Klimek Drz 214. Pierwotnie wyraz ten obsługiwał też znaczenia: ‘coś ostrego, sterczącego, igła, igliwie’ por. Vasm SE 4/233, a od XV w. – ‘gałęzie pokryte igliwiem’ Waj Drz 62 oraz ‘określone drzewo iglaste’ Budz Sł 276, ‘mały lasek iglasty Sł SE I/74, sosnowy Bańk SE 1/141’, ‘młody las sosnowy’ SPKoch 1/234–235, ‘młode drzewko iglaste’. Od początku XVI w. leksem ten oznaczał też ‘sosnę’ Waj Drz 62, Sław SE I/74 , ‘młode drzewo sosnowe’ SJPask 1/78, zaś w XV w. – także ‘gatunek jałowca Juniperus sabina’ Sstp I/244. Rdzeń chwoj zdaniem etymologów spokrewniony jest z jednej strony z litewskim skuja ‘igła, szpilka, szyszka’ Sł SE I/74, Vasm SE 4/233, ale też z podstawą słowotwórczą wyrazu chwiać Brück SE 181, 187, Vasm SE 4/233. „Tyle etymologia. Poucza nas ona, że wyraz ma wiele znaczeń obsługujących jednakże tylko gatunki i poszczeNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

20

I. Bożonarodzeniowa choinka...

gólne części drzew szpilkowych, bo od szpilki wywodzi się jego geneza” Klimek Drz 215. Uwagę zwraca także fakt, że pojawiły się określenia „młody” i „mały”, co staje się cechą charakterystyczną dla semantyki omawianego wyrazu w polszczyźnie, podczas gdy w innych językach słowiańskich, jak rosyjski czy ukraiński, na pierwszy plan wysuwa się znaczenie ‘las iglasty’ czy wręcz ‘bór’ Sł SE I/74. Wagę takiego zastrzeżenia potwierdza między innymi wypowiedź współczesnej Polki, według której choinką jest drzewo wielkości człowieka, zaś większe – ‘to już świerk’ Lipsk n/Biebrzą LS. Po drugie, etymologia sugeruje jeszcze jedną właściwość pojęć nazywanych leksemem choina – jest to dynamiczność, najogólniej rzecz ujmując, związana z ‘poruszaniem się i kołysaniem’ por. Brück SE 187, Vasm SE 4/233. Słowniki polszczyzny ogólnej i słowniki gwarowe odnotowują około dwudziestu znaczeń leksemu choinka. Słowem tym nazywano ‘małe SGP PAN 4/1, NSJP 87, ISJP 103, SSyn 56 drzewko iglaste SJP Dor 1/889, Sych Kasz 1/46, MSJP 76, SPS Bral 86, WSPP 123, SWB 52, SGP PAN 4/1’,

‘drzewko iglaste, zwłaszcza jodłę, świerk albo sosnę’ PSWP 7/49, a także ‘młodą Arc SIJP 1/51 sosenkę’ SJP Dor I/889, Sych Kasz 1/46, MSJP 76, SSyn 56 i ‘małą sosnę’ SJP Wil 1/152, SGP PAN 4/1, ‘mały SJP Dor 1/889, Sych Kasz 1/46, MSJP 76, młody świerk SGP PAN 4/1, SWJP 108’, ‘świerczek’ SSyn 56, ‘młodą jodłę SGP PAN 4/1 / jodełkę SSyn 56’. W drugiej kolejności choinka to ‘sosna’ Lind SJP 1/255, SJP War 1/290, SGP PAN 4/1, ‘świerk’ SJP War 1/290, SGP PAN 4/1, ‘jodła’ SJP War 1/290. Następnie – ‘młody niewielki las sosnowy, pole młodym lasem sosnowym zarosłe, młoda sośnina’ SJP War 1/290, ‘zarośla sosnowe’ SJP War 1/290, ‘mały Karł SGP 1/195 / młody las sosnowy SGP PAN 4/1’ oraz ‘młody Sych Kasz 1/46 las iglasty SGP PAN 4/1, gaj, las choinny Lind SJP 1/255 / lasek choinowy Arc SIJP 1/51’. Leksem choinka oznaczał również ‘gałąź drzewa iglastego’ Lind SJP 1/255, SGP PAN 4/1, SJP War 1/290, ‘gałęzie drzew iglastych SJP War 1/290, ich pęk, wiązankę SPXVI 3/284’ oraz inne części – ‘wierzchołek drzewa iglastego Lind SJP 1/255 / sosny’ SJP War 1/290; ‘szpilki drzew iglastych’ SJP War 1/290, SGP PAN 4/1, ‘szpilki z cisu’ SGP PAN 4/1. Wyrazem choinka określane są również inne rośliny podobne kształtem do drzewa iglastego: ‘jałowiec (Juniperus Sabina L.)’ zwany też choinką klasztorną Lind SJP 1/256 i ‘wilczomlecz sosnka (Euphorbia cyparissias L.)’ Lind SJP 1/256, SJP Wil 1/152, SJP War 1/291. Kolejne znaczenia wyrazu choinka mają związek z tradycyjnym zastosowaniem w kulturze gałęzi drzew iglastych oraz motywów graficznych o kształcie drzewa iglastego. Choinka bowiem oznacza także ‘wiechę, znak pijacki Lind SJP 1/256, znak szynkowni wiejskiej’ SJP War 1/290 oraz ‘motyw, wzór zdobniczy m.in. na pisanUSJP 1/425, SJP Szym 1/270, WSUcz 1/169,

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



1. Choinka – znaczenie i historia wyrazu

21

kach Karł SGP 1/195, PSWP 7/49, SJP Dor 1/890, SGP PAN 4/2, MSJP 76, hafciarski i garncarski SGP PAN 4/2’. Zanotowano także bardziej współczesne znaczenia, choinka mianowicie to więzienny ‘przedmiot z drutu w kształcie choinki, służący do samouszkodzenia’ PSWP 7/49, Stęp Przest 73, ‘urządzenie rurociągowo-zaworowe, które służy do ujęcia gazu oraz ropy z samoczynnego odwiertu o wysokim ciśnieniu’ PSWP 7/49, a także „eufemizm: zamiast cholera” SGP PAN 4/2, w którym istotną rolę odgrywa podobieństwo brzmieniowe pierwszych sylab zestawionych wyrazów. Nowy rozdział w dziejach omawianego leksemu rozpoczyna się wraz z pojawieniem się na ziemiach polskich zwyczaju strojenia wigilijnego drzewka. To znaczenie po raz pierwszy spotykamy w wydanych w 1900 r. Słowniku języka polskiego pod red. J. Karłowicza, A. Kryńskiego i W. Niedźwiedzkiego oraz Słowniku gwar polskich J. Karłowicza.   Zebrane leksykograficzne definicje wyrazu choinka w znaczeniu drzewka świątecznego w układzie chronologicznym przedstawiają się następująco: rok 1900: ‘drzewko iglaste ubierane na Boże Narodzenie’ SJP War 1/290; ‘drzewko ze świeczkami i łakociami, urządzane w przeddzień Bożego Narodzenia’ ustnie z różnych okolic Karł SGP 1/195; 1927: „zwyczaj choinki na Boże Narodzenie przybył do nas od Niemców, u których dopiero od 18. wieku spowszechniał” Brück SE 181; 1929: ‘choinka wigilijna dla dzieci ubrana świeczkami i łakociami’ Arc SIJP 1/51; 1952: znaczenie kwalifikowane jako „nowe”: ‘drzewko (jodełka lub świerk) na Boże Narodzenie’ Sł SE 1/74; 1958: ‘tradycyjne drzewko iglaste, świerk albo jodła, ozdobnie przybierane w czasie świąt Bożego Narodzenia lub Nowego Roku’ SJP Dor I/889; 1967: ‘tradycyjny świerk ozdobnie przybierany w okresie Bożego Narodzenia’ Sych Kasz 1/46; 1969: ‘drzewko iglaste, świerk albo jodła, tradycyjnie przybierane na święta Bożego Narodzenia lub Nowego Roku’ MSJP 76; 1978: ‘drzewko iglaste, świerk lub jodła (dziś także wykonywane z tworzyw sztucznych), przystrajane tradycyjnie na okres świąt Bożego Narodzenia lub Nowego Roku’ SJP Szym 1/270; ‘małe drzewko (Pinus, Abies lub Picea) ozdobnie ubierane na święta Bożego Narodzenia i Nowego Roku’ SJPCudz 36; 1996: ‘drzewko iglaste, tradycyjnie ozdobnie przybierane w okresie świąt Bożego Narodzenia’ SGP PAN 4/2; ‘drzewko iglaste, najczęściej świerk albo jodła (dziś także wykonane z tworzyw sztucznych), przystrajane tradycyjnie na czas świąt Bożego Narodzenia i Nowego Roku’ PSWP 7/49; 1998: ‘wigilijne drzewko iglaste (także z tworzywa sztucznego) zgodnie z tradycją ustawiane w domu, przystrajano błyszczącymi ozdobami, lampkami, cukierkami, słodyczami itp. w czasie świąt Bożego Narodzenia lub Nowego Roku; drzewko’ SWJP 108; 2000: ‘Dziś głównie o tym [drzewku – KS], które stawia się i zdobi w domu na święta (25 grudnia) [...]’ Bańk SE 1/141; 2002: ‘drzewko iglaste, świerk albo jodła, tradycyjnie przybierane na święta Bożego Narodzenia’ NSJP 87; 2003: ‘ścięte drzewko iglaste, świerk, jodła, rzadziej sosna, obecnie także wykonane z tworzyw sztucznych, przystrajane tradycyjnie na okres świąt Bożego Narodzenia lub Nowego Roku’ USJP 1/425; 2004: ‘drzewko iglaste, świerk albo jodła, tradycyjnie przybierane na święta Bożego Narodzenia’ ISJP 103; ‘drzewko iglaste, także sztuczne, przystrajane na Boże Narodzenie’ WSPP 123; 2005: ‘ścięte drzewko iglaste lub wykonane z tworzyw sztucznych, przystrajane na okres świąt Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

22

I. Bożonarodzeniowa choinka...

Znaczenie choinki jako ‘drzewka bożonarodzeniowego’ daje podstawy dalszego rozwoju semantycznego wyrazu, co zaowocowało takimi derywatami semantycznymi, jak ‘zabawa dla dzieci’ , ‘wigilia Bożego Narodzenia’ dla północno-wschodniej części Kaszub SGP PAN 4/2, ‘maszt sygnałowy, na którym umieszczone są światła białe, czerwone i zielone’ PSWP 7/49 oraz pejoratywnie o ‘wystrojonej kobiecie’. Słowniki do tej pory natomiast nie utrwaliły takich znaczeń, jak: ‘zestaw składający się z haczyków z wabikami, umieszczonych na bocznych trokach i ciężarkach, służący m.in. do połowu śledzi’ , ‘awaria świateł auta, czyli niewłaściwe, nadmierne i naprzemienne miganie kilku żarówek świateł tylnych auta, spowodowane spięciem instalacji elektrycznej’ oraz pejoratywnie o ‘nadmiernym, niekiedy kolorowym lub o różnym natężeniu, oświetleniu przedniej części ciężarówki typu TIR, z wykorzystaniem większej ilości lamp, niż zamontowane przez producenta dwie lub cztery obrysowe’.

Bożego Narodzenia’ SPS Bral 86; 2006: ‘drzewko iglaste lub jego imitacja z tworzywa sztucznego, ozdabiane na Boże Narodzenie lampkami i świecidełkami i stawiane w domu, ogrodzie itp.’ WSUcz 1/169; ‘drzewko iglaste przystrajane na święta Bożego Narodzenia’ SSyn 56. Połączenia wyrazowe: naturalna, sztuczna choinka PSWP 7/47, ubierać, rozbierać choinkę PSWP 7/49, SJP Szym 1/270, USJP 1/425, ustrojona choinka PSWP 7/49, USJP 1/425 i wieszać ozdoby, cukierki na choince PSWP 7/49, choinka ustrojona bombkami, świecidełkami PSWP 7/49, zapalić światełka, lampki, świeczki na choince PSWP 7/49, wieszać cukierki, lametę na choince PSWP 7/49, choinka nawigacyjna PSWP 7/49; przybory choinkowe SJP War 1/290, zabawki, bombki SJP Dor 1/890, SJP Szym 1/270, ozdoby, świeczki SJP Szym 1/270, światełka choinkowe SWJP 108; pod choinkę ‘w prezencie na Boże Narodzenie’ USJP 1/425, PSWP 7/49, WSUcz 1/169. Wyrazy bliskoznaczne: choineczka, świerk, jodła, świerczek, jodełka, drzewko PSWP 7/49; dla choinkowego: bożonarodzeniowy, gwiazdkowy SWB 52, 37, PSWP 7/50, opłatkowy i noworoczny PSWP 7/50. Antonim do choinkowy: powszedni SAnt 62, 734.   PSWP 7/49, SJP Dor 1/889, USJP 1/425, SGP PAN 4/2, MSJP 76, SJP Szym 1/270, NSJP 87, ISJP 103, SSyn 56, SJP Dor 1/890, SWJP 108, WSPP 123, SJPCudz 36, WSUcz 1/169.   W gwarze uczniowskiej notowane są z początkiem lat 90. XX w. następujące znaczenia choinki: ‘wystrojona dziewczyna’ Stęp Przest 73; ‘dziewczyna, która założyła na siebie zbyt wiele biżuterii i innych dodatków’ SGUcz 53, por. PSWP 7/49.   Encyklopedia wędkarstwa. Kompendium wiedzy o rybach, sprzęcie i technikach łowienia dla początkujących i doświadczonych wędkarzy, tł. z ang. M. Witeska, W. Górny, M. Korwin-Kossakowski, Warszawa 1995, s. 133, zob. też: http://www.pogawedki.wedkarskie.pl, odczyt: 22 marca 2006.   Określenie użyte przez elektryka samochodowego. Archiwum autorki, zanotowane w lubelskiej stacji kontroli pojazdów, maj 2004.   Znaczenie przywołane przez Mirosława Nowaka z Warszawy, ur. w Radomiu w 1975 r., zanotowano w sierpniu 2006. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



1. Choinka – znaczenie i historia wyrazu

23

W opracowaniach leksykograficznych od końca lat 70. XX w. notowane są derywaty słowotwórcze leksemu choinka w znaczeniu ‘świątecznego drzewka’. Słowniki podają następujące jednostki wyrazowe: choineczka ‘drzewko iglaste, zwłaszcza świąteczne’ SJP Szym 1/270, PSWP 7/49, SWJP 1/108, USJP 1/425; choinkowy w znaczeniu ‘drzewka świątecznego’ i ‘zabawy’ SWJP 108 oraz ‘drzewa iglastego’; choinkowo ‘jak na bożonarodzeniowej choince’ PSWP 7/50, dla czego wskazano jako bliskoznaczne pojęcia: bajecznie, kolorowo, barwnie PSWP 7/50; choinkowiec ‘budynek, który wyglądem przypomina choinkę’ PSWP 7/49–50 oraz minichoinka jako ‘bardzo mała, miniaturowa choinka’ PSWP 21/265.

*** Opis leksykograficzny słowa choinka, uwzględniający wszystkie elementy znaczeniowo relewantne, czyli zarówno komponenty desygnacyjne, jak i konotacyjne, można ująć w formie tabeli (na kolejnych stronach). Treści pojęcia bożonarodzeniowej choinki, wyeksplikowane z zebranego materiału słownikowego, zostały ułożone począwszy od potwierdzanych w największej ilości różnych zjawisk językowych. Otrzymano zatem hierarchię dwudziestu pięciu segmentów znaczeniowych. Z nich najsilniej utrwalone okazują się pierwsze cztery, z których można zbudować zrąb najogólniejszej definicji pojęcia bożonarodzeniowej choinki. Jednakże pozostałe dwadzieścia jeden segmentów nie może ujść uwadze, gdyż częstokroć są one bardzo szczegółowe czy nowsze i wskazują kierunki dalszych obserwacji sensu choinki w kulturze polskiej. Proponowane zestawienie uwidacznia z jednej strony fakt, że definicje leksykograficzne notują najwięcej segmentów znaczeniowych pojęcia bożonarodzeniowej choinki (18), najmniej zaś – wyrazy bliskoznaczne (5), ale za to – segmenty zasadnicze, sytuowane najwyżej w hierarchii. Niewiele więcej treści odnajdujemy wśród derywatów słowotwórczych fundowanych na choince jako podstawie leksykalnej, aczkolwiek – podobnie – albo dotyczą pierwszych z listy, albo – treści ogólnych i podstawowych zarazem, nieuchwytnych przez definicje stricte słownikowe czy połączenia wyrazowe, jak: rozpowszechnienie nazwy, jednoznaczne kojarzenie kształtu choinki z ubranym świątecznym drzewkiem lub cechy związane z urodą choinki. Zarazem znaczna liczba segmentów znaczeniowych utrwalonych przez połączenia wyrazowe (12) oraz derywaty semantyczne (10) poświadcza upowszechnienie się wśród nosicieli Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

+

+ +

+

13. wśród ozdób ważne miejsce zajmują ozdoby błyszczące

+

+

drzewko choinkowe jest żywe lub sztuczne

9.

+

12. wśród ozdób ważne miejsce zajmują słodycze

istotny jest gatunek drzewka

8.

+

+

+

drzewko choinkowe jest stosunkowo niewielkie

7.

+

+

+

miejscem choinki jest pozadomowa przestrzeń świątecznych uroczystości i zabaw

6.

+

+

11. dawne świeczki zostały zastąpione przez światełka elektryczne

wśród ozdób ważne miejsce zajmuje choinkowe światło

5.

+

+

+

+

4

Połączenia wyrazowe

+

miejscem choinki jest dom, zwłaszcza przestrzeń spożywania wieczerzy wigilijnej

4.

+

+

+

3

Definicje. bożonarodzeniowej . choinki

10. ozdoby choinkowe wiszą na choince

tylko drzewko przystrojone ozdobami jest choinką

3.

choinka związana jest ze świątecznym czasem Bożego Narodzenia i Nowego Roku, zwłaszcza z dniem Wigilii

2.

1

zasadniczym elementem choinki jest iglaste drzewko

2

Lp.

1.

Komponent semantyczny pojęcia . bożonarodzeniowej choinki

+

+

+

+

+

+

5

Derywaty semantyczne

+

+

6

Derywaty słowotwórcze

+

+

+

+

+

7

Wyrazy. bliskoznaczne

24 I. Bożonarodzeniowa choinka...

+

17.

12

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

+

25. choinka charakteryzuje się tym, że jest bajeczna, kolorowa i barwna

6

+

24. wielkość choinki jest istotna, choć to cecha drugoplanowa

10

+

23. kształt choinki jest utrwalony w świadomości użytkowników kultury polskiej

+

21. światło choinkowe miga

+

+

22. najpowszechniejszą współcześnie nazwą wigilijnego drzewka jest leksem choinka

+

+

19. choinka jest ozdabiana dużą ilością światła

18

+

20. światło choinkowe jest kolorowe

18. współcześnie miejscem choinki jest ogród +

+

16. choinka przystrajana jest na sposób tradycyjny

zwyczaj podlega przemianom

+

15. dawniej choinkę ubierano dla dzieci

14. choinka jest związana z prezentami

5

1. Choinka – znaczenie i historia wyrazu

25

26

I. Bożonarodzeniowa choinka...

polszczyzny tak desygnatu-wigilijnej jodełki, jak i jego podstawowej nazwy – choinka.

2. Pochodzenie i dzieje zwyczaju Zwyczaj ustawiania w domu ustrojonego bożonarodzeniowego drzewka nie ma polskiego rodowodu. Geograficznie ojczyzną współczesnej choinki jest Alzacja, jak stwierdzają badacze na podstawie najstarszej wzmianki na temat ubierania choinki, pochodzącej z 1604 roku i dotyczącej Strasburga. Na lata zaś 1642–1646 datowana jest wypowiedź ortodoksyjnego protestanckiego profesora Dannhauera, który skrytykował alzacką choinkę. Następnie „człowiek nieznanego nam nazwiska, zawędrowawszy w młodości do Strasburga, podał w r. 1695 opis [...]: «Na Boże Narodzenie umieszczają w izbie choinkę, obwieszoną kwiatami, wycinanymi z kolorowych papierów, jabłkami, opłatkami, szeleszczącymi złotem, cukrem i t.p.»” Szel BN 22. Zarazem ustalono, że choinka przyozdobiona gwiazdami i świecami wystąpiła już w 1509 roku na sztychu Lucasa Cranacha St. oraz – przybrana w świece – w 1621 roku w żłóbku kościoła w Neustift w południowym Tyrolu Bł BN 870. U Niemców zwyczaj ten kształtował się w XV w., by pod koniec XVIII w. rozprzestrzenić się prawie na całym obszarze języka niemieckiego Till Ger 177, a następnie na terenie krajów ościennych. Dopiero jednak w XIX wieku „dostał się ten zwyczaj do katolickich Niemiec, nad Ren, przez protestanckie rodziny tam przesiedlone” Szel BN 23. Jak pisze S. Estreicher, kraje katolickie powoli przyswajały sobie choinkę, co potwierdza wypowiedź bawarskiego etnografa, że na początku wieku XX na bawarskiej wsi choinki są mało znane, zaś „w północnych Niemczech, w Holsztynie, Meklemburgii, Pomorzu i prowincjach pruskich nie znano jeszcze w pierwszej ćwierci XIX stulecia drzewka Bożego Narodzenia” Szel BN 23. Na teren Francji zaś, od Paryża począwszy, wprowadziła choinkę w 1840 roku księżniczka meklemburska Helena, księżna Orleańska, a na jej rozpowszechnienie miało wpływ zamiłowanie księżnej Eugenii do tego zwyczaju. Podobnie w Anglii pierwsze drzewko ustawiono w królewskim zamku za sprawą małżonka królowej Wiktorii, księcia Alberta of Sachsen-Coburg, w 1840 roku Till Ger 166. „Z królewskiego zamku zwyczaj ten torował sobie powoli drogę do arystokratycznych i mieszczańskich domów, Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



2. Pochodzenie i dzieje zwyczaju

27

a dziś [w 1903 r. – KS] jest już dość rozpowszechnionym. Ale przecież zwyczaj ten wygląda tam zupełnie inaczej niż w Niemczech. Po obiedzie Wigilijnym mała choinka przechodzi z rąk do rąk, a każdy zdejmuje z niej przeznaczony dla siebie prezent” Szel BN 24. Dodajmy, że niemiecki rodowód stwierdzają badacze historii rosyjskiej, węgierskiej, duńskiej, szwedzkiej, włoskiej, czeskiej Flor Cze 75 i słowackiej10 choinki. „Widzimy więc, że wskutek niewytłumaczonego kaprysu mody ten zwyczaj niemiecki w ciągu XIX w. odbył jakoby pochód triumfalny przez wszystkie niemal kraje europejskie” Kling Dor 95. Badacze przyjmują zasadniczo dwa źródła pochodzenia zwyczaju choinki: przedchrześcijańskie i chrześcijańskie. Z jednej strony zatem E. Reimann11 i A. Tille12 wskazują „na prastarą, indogermańską genezę bożonarodzeniowego drzewka” i wywodzą niemiecki zwyczaj świątecznego drzewka lub gałęzi z prastarych kultur indogermańskich, w których rozpowszechnione było wśród ludów germańskich zawieszanie w domach w dniach przesilenia zimowego gałązek iglastych lub jemioły For Sym 152. Na gruncie polskim szerzej opisuje ten wątek W. Klinger, łącząc choinkę z greckim zwyczajem wnoszenia w określone święta do domów i świątyń strojonej gałęzi zwanej eiresiône, co do złudzenia przypomina znane polskiej kulturze ludowej kolędowanie z podłaźniczką. „Ośrodkiem obrzędu była pokaźnych rozmiarów gałąź z drzewa laurowego lub oliwkowego, a więc o liściu trwałym i na zimę nieopadającym. Gałąź tę, strojną w pasma białej sierści, we wstęgi białe i czerwone, obwieszano ponadto figami, naczyńkami z winem, miodem, oliwą, oraz pieczywem, niekiedy o kształtach niezwykłych i wyszukanych. [...] Umieszczano na niej »wszelkie owoce« [w tym głównie jabłka] lub nawet »wszelkie dobre rzeczy«” Kling Dor 96. „Nieśli. ją chłopcy w procesji podczas świąt ku czci Apollona, najpierw do świątyni boga, następnie zawieszali u drzwi domostw. W trakcie   A. N. Afanasjew, Poetičeskija vozzrienja slavian na prirodu, t. II, Moskva 1868, s. 755; E.V. Dušečkina, Russkaja elka: istorija, mifologija, literatura, Sankt-Peterburg 2002.   H. von Wislocki, Aus dem Volksleben der Magyaren, Monachium 1893.   M. Nilsson, Die volksthümlichen Feste des Jahres, Tübingen 1914, s. 19–21. 10  D. Rihtman-Auguštin, Symbol kultury ludowej w codzienności politycznej: casus Bożego Narodzenia, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Etnograficzne”, z. 35, Symbole słowiańskie – symbole narodowe, pod red. M. Maj i C. Rybotyckiego, Kraków 1999, s. 85–95. 11  E. Reimann, Ostpreussiches Volkstum um die ermländische Nordostgrenze, Königsberg-Berlin 1937, s. 193. 12  A. Tille, Die Geschichte der deutschen Weihnacht, Leipzig 1893, s. 257. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

28

I. Bożonarodzeniowa choinka...

pochodu wydawali okrzyk: Eiresjone!” Zaw Gr 27 i wykonywali projektującą dostatek pieśń życzącą zwaną również Eiresione, zakończoną prośbą o datek. Zwyczaj ten pod nazwą korythaleia lub korytale znany był w krajach doryckich – Lakonii i południowej Italii, wywarł wpływ na obrzędowość rzymską i pozostawił ślad w noworocznych zwyczajach Kalend Marcowych (1 marca), w których również wykorzystywana jest zielona ozdobiona gałąź Kling Dor 97, Zw Eir 763. Powołując się na ustalenia religioznawcy A. Dietricha, W. Klinger stwierdza, że „w ejresionie mamy po prostu »zaklinanie urodzaju« [...], tego źródła wszelkiego bogactwa”. Dodaje zarazem istotny wątek: Grecy mieli zwyczaj nosić eiresjony na groby, czego kontynuację wskazuje W. Klinger wśród obrzędów początku roku, Dnia Zadusznego lub Palmowej Niedzieli na Kaukazie, u Rumunów, w nowożytnej Grecji, we Francji, Szwajcarii, w Moskwie i u czarnogórskich Serbów Kling Dor 98–103. „Ta pogrzebowa rola ejresiony daje się bez trudu pogodzić z wyżej ustalonem magicznem jej znaczeniem, gdyż dla tego rodzaju zaklęć nie ma może odpowiedniejszego miejsca, jak właśnie kult dusz, które, przebywając w ziemi, są według wierzenia niemal powszechnego dawcami urodzaju, płodności i bogactwa. Wszedłszy w orbitę kultu przodków, ten zabieg magiczny zostaje z czasem pojęty jako ofiara zmarłemu, podobnie jak tenże zabieg wchodząc w orbitę kultu Apollina, Demetry, Ateny, otrzymał również znaczenie ofiary wymienionym bogom” Kling Dor 99, por. Sew Pod 10. W świetle tych ustaleń można postawić hipotezę, że w symbolice i funkcji współczesnej bożonarodzeniowej choinki znaleźć się mogą takie treści, jak oznaczanie i przysparzanie szczęścia, bogactwa i urodzaju oraz funkcje zaduszne, podczas gdy w strukturze choinki istotne miejsce zajmą element roślinny w postaci wiecznie zielonego drzewa oraz ozdoby. Drugie źródło bożonarodzeniowej choinki widzą etnografowie w chrześcijańskiej tradycji związanej z dniem Wigilii. Otóż „w dzień wigilijny święcił kościół uroczystość Adama i Ewy, a w związku z tem świętem stoi fakt, iż w całem chrześcijaństwie rozpowszechnia się już w wiekach średnich obyczaj, aby na pamiątkę pierwszych rodziców postarać się na ten dzień o kwitnące «żywe» drzewko lub przynajmniej o jedną tego rodzaju gałęź” Szel BN 20, która ma symbolizować biblijne drzewo wiadomości dobrego i złego oraz drzewo życia i do której ustawiania zachęcano także w Polsce nakazem kościelnym z końca XIX w. Tom Drz 163. S. Estreicher, który w 1903 roku opublikował szerszy szkic na ten temat, wskazuje jako pierwowzór choinki różne „drzewa Adama”, Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



2. Pochodzenie i dzieje zwyczaju

29

których owoce według legend miały moc uzdrawiającą albo które rosły na grobie praojca, stając się materiałem na krzyż Chrystusa Szel BN 20, podobnie jak według legend materiału tego dostarczyło rajskie drzewo życia Bł BN 870. Łącznikiem między takim „drzewem Adama” a choinką jest gałązka zrywana najczęściej w dzień św. Barbary Till Ger 179 lub św. Andrzeja i wstawiana w wodę, by na Wigilię zakwitła. „W tem sztucznie do zakwitnięcia doprowadzonem drzewku należy dopatrywać się początku dzisiejszego «sadu», «choinki», «jodły» – drzewka naturalnie zielonego, ale ozdobionego sztucznymi kwiatami, girlandami, owocami jabłoni i orzecha. Niewątpliwie tak ustrojona «choinka» była z początku używana tylko jako surogat (miły przez długi czas dla oka i naturalnie zieleniejący) owego legendarnego «drzewa życia», «drzewa Adama»” Szel BN 22 . Dlatego w semantyce choinki doszukiwać się można motywów rajskich, staurycznych i bożonarodzeniowych, zauważając wyraziste i pełne stapianie się w symbolice współczesnej wigilijnej jodełki idei przedchrześcijańskich z chrześcijańskimi. Dzieje zwyczaju na ziemiach polskich

Współcześnie prawie w każdym polskim domu ubiera się choinkę, dlatego uważa się ją dziś za zwyczaj, który „był zawsze” Now Tom 138, Jas Brzez 84, Kowale Oleckie ZD i in.reg.,13 gdyż to już z dawien dawna sie chyba wzięło ten wzór Lipce Reymontowskie IS. I tak uważano już na początku XX w., jak notuje S. Estreicher: „Utarte jest przekonanie, że to obyczaj dawny, na wskroś staropolski” Szel BN 20. Tymczasem można dość precyzyjnie odatować dzieje polskiej choinki, ponieważ nie są one odległe. Na ziemiach polskich zwyczaj ustawiania choinki pojawia się, jak twierdzi większość badaczy, w końcu XVIII w. czy na przełomie XVIII i XIX w. Witk Dor 12, Estr Drz 69, Dow BN 7 i in. Zaczął się szerzyć dopiero w początku XIX w., najpierw – gdy weźmiemy pod uwagę wymiar społeczny – „jedynie w środowisku mieszczańskim niemieckiego pochodzenia, przeważnie wśród ewangelików, i dopiero później przeszedł do mieszczaństwa i inteligencji polskiej”

13  Przywołując źródła, zastosowano skróty: i in. (i inne) – pod nim kryje się do 5 metryczek; częste – pod nim kryje się 6–10 metryczek; bardzo częste – oznacza, że wyliczenie źródeł skrócono o więcej niż 10 metryczek; i in.reg. (i inne regiony) – pod nim kryją się odesłania do materiałów z różnych regionów Polski. W sytuacji, gdy kilka metryczek pojawia się po dosłownym cytacie, należy rozumieć, że pierwsza oznacza źródło cytatu, następne – odwołują do podobnych sformułowań. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

30

I. Bożonarodzeniowa choinka...

Byst Dz 42 , a następnie do szlachty oraz właścicieli majątków ziemskich, by od nich trafić do domów bogatszych chłopów i wiejskiej inteligencji, a wreszcie – do każdego domu w mieście i na wsi Flor Cze 75, Bog Ch 159. Niewątpliwie zwyczaj choinki przejęliśmy od Niemców Estr Drz 69, Goł Lud 317, Sew Pod 9, co funkcjonuje także współcześnie w świadomości potocznej14. Najpierw, na przełomie XVIII i XIX w., upowszechnił się on pod zaborem pruskim, w Wielkopolsce i na Śląsku oraz na Pomorzu Bł BN 870, Glog BN 213 i in. Przez upowszechnienie rozumie się ten czas, w którym choinka uznawana jest za powszechną na wsi, dokąd trafiła najpóźniej. Zgromadzona literatura przedmiotu pozwala opis dziejów choinki uporządkować według regionów etnograficznych. Rozpocznijmy od terenów, do których choinka dotarła najwcześniej: Pomorze, Wielkopolska i Śląsk, co stanowi całą, zwartą zachodnią część współczesnej Polski, na północy po Wisłę, na południu zaś po linię Warty. Jak stwierdza S. Bystroń: „na Pomorzu znane były [...] już początkiem XVIII wieku, również chyba pod wpływem niemieckim, zdobione rózgi, które rozdawano dzieciom” Byst Dz 42. S. Estreicher pisze już w 1905 r.: „Otóż najdawniejsza wzmianka o rozpowszechnieniu takiej rószczki w krajach należących do Polski, znajduje się w kazaniu X. Antoniego Zapczyńskiego z r. 1720 pt. Passya bez kompassyi mąk Zbawicielowi przydawająca [...] na str. 15. X. Zapczyński opowiada tam mianowicie, że widywał »w Niemczech ba i w Prusach naszych, malowane złociste i różnymi świecidłami i czaczkami ozdobione rószczki, które tam oni po kolędzie, a za nich mówiąc, na gwiazdkę, dzieciom kupują, a przecie ten rózgi decor mało małe kontentuje dzieciny. Zowią oni tam rózgi takie Panna Rózga, a po naszemu «panna Brzozowska». Wzmianka ta nawet i ze względu na Niemcy jest interesująca, co zaś do krajów polskich jest ona jedyną jak się zdaje wiadomością o rozpowszechnieniu tego zwyczaju w 18 wieku” Estr Drz 69. Można następnie za J. Perszonem przyjąć, że w miastach Pomorza choinka była dość rozpowszechniona już w 1815 r. Persz Wejh 18. 14  Zanotowano przekazy: To chyba do nas z Niemiec przyszło, ja słyszałam, ten ten ta chojinka. U nas kiedyś nie było, a w Niemcach były, no ji dlatego to przyszło do nas (Blinów SK). To co ja słyszałam, choinka wywodzi sie z Niemiec. Przyszła do nas i Polacy to zaakceptowali. Gdzieś to wyczytałam, że Polacy to zaakceptowali i jest to fajne. I to jest uczczone i czczone do dzisiaj (Duszniki Wielkopolskie WK). W Polsce [choinka] nie ma więcej niż sto lat. U nas mówią, że z Niemiec to przyszło (Wisła Wielka JL). Zob. też Sycz Nbuż 180. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



2. Pochodzenie i dzieje zwyczaju

31

Jak pisze T. Karwicka, we wsiach północy Polski choinka jest potwierdzona co najmniej od początku XX w. Karw Płn 51, Klim Dor 134 , choć rozpowszechnia się już po 1872 r. Stel PomZw 73. Na Kaszubach jednak w latach 30. XX w. nie jest jeszcze wszędzie powszechna – na północy tego regionu występuje rzadziej Lor Kasz 76, ale tam „naogół jest znane przystrajanie choinki” i jest spotykane „w każdej chacie najuboższej” Stel Pom 44. Zarazem na początku XX w. ubierano choinkę raczej tylko w domach ludzi zamożniejszych Mal Kasz 16 i początkowo był to zwyczaj miejski i szlachecki Persz Wejh 18. Na wsie Kociewia także choinka przyszła na początku XIX w. Mal Koc 26, Klim Dor 134, by w latach 30. XX w. stać się zwyczajem dość powszechnym, o czym pisze B. Stelmachowska: „choinka jest prawie wszędzie podczas Wigilii przystrojona w miarę możliwości i z zapalonymi światłami” Stel Pom 53. W latach 70. XX wieku jest zupełnie powszechna Mal Koc 26. Z danych dotyczących początku zwyczaju w Wielkopolsce wynika, że już w połowie XIX w. choinka znana była w miastach i ubierana w polskich i katolickich domach K 9 Poz 115, zaczęła zaś się szerzyć od początku XIX wieku. Na wielkopolskiej wsi pierwsze choinki pojawiły się po I wojnie światowej Dyd Wiel 28. W pierwszej połowie XIX w. były często potwierdzane na tym terenie Klim Dor 134. Na początku ustawiali je wyłącznie bogatsi chłopi. Znaleziono wzmianki, wedle których na Śląsku choinka sporadycznie była znana już w XVII w. w Brzegu. Przejęta „prawdopodobnie od Prusaków [...], zakorzeniła się w ciągu XIX w. najpierw w środowiskach mieszczańskiego pochodzenia, głównie wśród protestantów” Pośp Śl 74. Pierwsze choinki ubierano tam tylko u bogatszych ludzi: u policjanta czy kierownika szkoły, przy czym na Górnym Śląsku w XIX w. funkcje te piastowali wyłącznie Niemcy Dud Pszcz 185. W drugiej połowie XIX w. choinka zaczęła przyjmować się wśród Polaków w miastach. Jeszcze w międzywojniu dwie gazety z 1930 r. zachęcały do porzucenia tego „protestanckiego, obcego i świeckiego zwyczaju” na rzecz „katolickiego żłobka”, co nie zmieniło faktu, że po II wojnie światowej ten świecki i protestancki zwyczaj stał się powszechnie obecny w śląskich rodzinach „bez względu na światopogląd” Pośp Śl 74. Na wsiach Śląska Górnego, Opolskiego i Cieszyńskiego początki choinki sięgają przełomu XIX i XX w. Klim Dor 134, choć jeszcze w latach 30. XX w. nie była powszechnie aprobowana. Wcześniej przyjęła się wśród bogatszych chłopów, podczas gdy „biedota zadowalała się gałązkami [...] z kilkoma świeczkami” Pośp Śl 74. W okresie międzywojennym zaczęły się pojawiać choinki u Górali ŚląNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

32

I. Bożonarodzeniowa choinka...

skich Kwaś BesŚl 165, z kolei na Dolnym Śląsku choinka stała się powszechna zaraz po drugiej wojnie światowej Pawł DŚl 180, choć zwyczaj ten znany był od dawna większości imigrantów Wes DŚl 201 i notowany przed wojną na tym terenie Now WPiek 233. Zdaniem A. Szyfer, na wsiach Warmii i Mazur choinka była dość rozpowszechniona na przełomie XIX i XX w. Szyf WiM 20, co potwierdzają zestawienia J. Klimaszewskiej, z których wynika, że na tym terenie choinka była często poświadczana już w XIX w. Klim Dor 134. Na wsiach Ziemi Chełmińskiej choinka była zdecydowanie powszechna tuż po II wojnie światowej Łęga Chełm 185, aczkolwiek już w latach 30. XX w. badacze kwalifikują ją jako zwyczaj częsty Stel Pom 56. W Ziemi Dobrzyńskiej choinki na wsi pojawiły się w początkach XX w., najpierw jednak u bogatszych chłopów Karw Dobrz 180. W okolicach Mławy czyli w regionie zakrzeńskim zwyczaj choinki był poświadczany w XIX w. Klim Dor 134, zaś powszechny staje się w latach 30. XX w. Stel Pom 58. Na wsie Puszczy Zielonej choinka trafiła z miasta w okresie międzywojennym Kiel Ziel 1, ale jeszcze w latach 1930–1935 w niektórych wsiach tego regionu była nieznana Klim Dor 134. Na zachodnim krańcu Puszczy Zielonej zdarzały się choinki w XIX w., zaś na wschodnim w latach 1930–1935 były nieznane Klim Dor 134. We wsiach ciechanowskich pojedyncze drzewka spotykane były przed I wojną światową u bogatszych i światlejszych gospodarzy, budząc sensację, jak pisze W. Dowlasiewicz. Zwyczaj szerzył się intensywnie w okresie międzywojennym, by po drugiej wojnie światowej stać się powszechnym Dow BN 7. Ł. Gołębiowski notuje w latach 30. XX w.: „Choinka. Przyjęty od Prusaków jest zwyczaj w Warszawie upominkiem dla dzieci ustawianie na wilię sosenki z orzechami włoskiemi złocistemi, cukierkami, jabłuszkami i mnóstwem świeczek, lub kawałków stoczka różnokolorowego” Goł Lud 317, Dyn Zw 56. Przejmowanie tego zwyczaju od niemieckich protestantów datuje się na lata 1795–1807 Sew Pod 9. Zauważmy, że w latach dwudziestych XIX w. zwyczaj ten był jeszcze „starym Polakom nieznany” Wojc War 35, ale w Warszawie i najbliższych okolicach już w trzeciej ćwierci XIX w. „upowszechnił się [...] po zamożniejszych domach” K 26 Maz 53. Nieopodal zaś, w Skierniewickiem, choinka pojawiała się sporadycznie przed I wojną światową wyłącznie w domach właścicieli majątków ziemskich, zaś po I wojnie światowej ubierali ją powszechnie Niemcy mieszkający na tym terenie. Według danych pochoNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



2. Pochodzenie i dzieje zwyczaju

33

dzących z regionu łowickiego wśród mieszkańców wsi zwyczaj. choinki przyjął się po I wojnie światowej Chel Gł 125. Materiały zebrane w okolicach Łodzi, dokładnie w powiecie brzezińskim (na wschód od Łodzi), dają podstawę do stwierdzenia, że choinka na tamtejszych wsiach zaczęła się pojawiać w czasie I wojny światowej za przyczyną obecnych tam żołnierzy niemieckich. W międzywojniu była powszechna u bogatszych gospodarzy, zaś do 1960 r. jest obecna we wszystkich domach wsi tego regionu Jas Brzez 84. W regionie piotrkowskim, radomszczańskim i opoczyńskim „tak rozpowszechniona dziś [czyli w latach 60. XX w. – KS] choinka zaczęła pojawiać się w domach młynarzy, rzemieślników wiejskich czy kolonistów niemieckich dopiero po uwłaszczeniu, [czyli od początku II połowy XIX w. – KS] pod wpływem zwyczajów miejskich” Bar Pil 81 i w okresie międzywojennym upowszechniła się w domach Polaków Lech Śr 22. W połowie XIX w. choinka była zwyczajem praktykowanym tylko w dworkach szlacheckich regionu kieleckiego Miel Kiel 57, skąd trafiła na wsie tego terenu i zaczęła się szybko rozpowszechniać na przełomie XIX i XX wieku Miel Kiel 57, Kwaś Kiel 225. W XX w. choinka nabrała dużego znaczenia Miel Kiel 118, co obrazuje fakt, że w okresie międzywojennym ustawiano ją na stole, po wojnie zaś – pokaźną sytuowano w najbardziej widocznym miejscu Miel Kiel 88. W Krakowskiem w okolicach Myślenic pierwsze choinki pojawiły się przed II wojną światową, upowszechniły zaś po wojnie Brel Myś 261. Na zachodnie wsie regionu choinki trafiają po II wojnie światowej pod wpływem miasta Szew Olk 207 i stają się w pełni powszechne w dwadzieścia lat po II wojnie światowej Kwaś Nieg 77. Na północno-wschodnim Podhalu choinka pojawiła się na wsi na początku XX w. Jost Naddun 60, na całym Podhalu przyjmuje się u młodych gazdów na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych XX w. Kwaś Podh 354, jednakże w latach 30. XX w. drzewko „jest rzadsze”, a przygotowują je w tych domach, gdzie są panny na wydaniu Zborom PodhBN 96, Klim Dor 134. Już po I wojnie światowej natomiast w każdej chacie Orawy, gdzie były dzieci, był i stromek, „za przykładem «panów»” ustawiany na stole zamiast zawieszanej podłaźniczki, którą spotykano w domach osób starszych Sik Jabł 203. Przed I wojną światową choinka była znana w dworach i miastach w Rzeszowskiem, skąd trafiła na wieś i zaczęła się upowszechniać w okresie międzywojennym Rusz Rzesz 74. Na wsiach lasowiackich choinki zaczęły się pojawiać w okresie międzywoNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

34

I. Bożonarodzeniowa choinka...

jennym Karcz Las 10 i jeszcze w latach 1930–1935 zaliczane są do zwyczajów nowych lub nieznanych Klim Dor 134. W okolice regionu sandomierskiego choinka trafiła za sprawą Polaków, wyjeżdżających na roboty sezonowe do Prus, zaś napływowa inteligencja stosowała je od dawna i dlatego w miastach przejęto ją i upowszechniono dość wcześnie, jak stwierdza W. Gaj-Piotrowski, a z jego wypowiedzi można wywnioskować, że chodzi o czasy sprzed I wojny światowej. Początkowo poza miastami choinki ubierała tylko szlachta, natomiast w wiejskich domach zaczęły się z rzadka pojawiać po 1905. U bogatszych gospodarzy była tedy choinka powszechna tuż po I wojnie światowej, u wszystkich – dopiero po II wojnie światowej Gaj Rozw 25. Wśród Pogórzan z kolei zwyczaj choinki był „przejęty z miasta” Wój Pog 260, a zaczęto go wprowadzać do wiejskich chat po I wojnie światowej Witkś Biał 201 i w latach 1930–1935 określano go raczej jako „nowy” Klim Dor 134. Na wsiach lubelskich choinka rozpowszechniała się po II wojnie światowej Ad Lub 38, Now Tom 130, Węc Skier 204, a w latach 1930– 1935 traktowano ją jako zwyczaj nowy, podczas gdy w okolicach Hrubieszowa i Tomaszowa Lubelskiego była w ogóle nieznana Klim Dor 134. Jak wynika z danych, na których opierała się J. Klimaszewska, na południowym Podlasiu w okolicach Białej Podlaskiej choinka była nieznana pod koniec okresu międzywojennego Klim Dor 13415. W regionie nadbużańskim, na pograniczu Podlasia, Mazowsza i Lubelszczyzny pierwsze choinki pojawiły się na wsiach w okresie międzywojennym Sycz Nbuż 180, Klim Dor 134. Tuż przed II wojną światową choinka była nieznana lub uważana za zwyczaj nowy we wsiach Podlasia i regionu augustowskiego Klim Dor 134. W wymiarze geograficznym zatem można wskazać na mapie Polski zasadniczo trzy typy obszarów upowszechniania się choinki. Kryterium ich wyznaczenia jest czas, w którym choinka stała się powszechna na wsiach danego terenu. Obszary te układają się następująco: – dwa wyizolowane obszary, na których choinka była powszechna już w początku XX w., głównie ze względu na bezpośred15  Zarazem J. Petera podaje, że choinka na tym terenie, podobnie na całej Lubelszczyźnie (Pet Lub 19), „rozpowszechniła się na przełomie XIX/XX wieku” (Pet Biała 7), z czym jednak trudno się zgodzić.

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



3. Podłaźniki, światy, pająki – poprzednikami polskiej choinki

35

ni i trwały kontakt z nosicielami kultury niemieckiej: Warmia i Mazury oraz Śląsk Górny i Opolski; – oraz dwa zwarte pasy: – pas pierwszy, obejmujący regiony, w których choinka jest. powszechna w końcu lat 30. XX w.: Kaszuby, Kociewie, Ziemia Chełmińska i Ziemia Dobrzyńska po region zakrzeński, Łowickie, Wielkopolskę, piotrkowski, radomszczański, opoczyński i kielecki; – pas drugi, w którym choinka stała się zwyczajem powszechnym po II wojnie światowej: Krakowskie, Podhale, Pogórze, Rzeszowszczyzna, tereny Lasowiaków, region sandomierski, Lubel­ szczyzna, tereny nadbużańskie, okolice Ciechanowa, Kurpie i Podlasie. Kończąc tę opowieść o tryumfalnym – parafrazując słowa Z. Klingera Kling Dor 95 – pochodzie choinki przez cały dwudziesty wiek i przez wszystkie regiony etnograficzne Polski, warto zatrzymać się nad cytowaną wyżej wypowiedzią S. Estreichera o przekonaniu nosicieli kultury polskiej początku XX w., że choinka jest obyczajem na wskroś staropolskim Szel BN 20. Weryfikacji tego poglądu służy kolejny podrozdział, poświęcony historii i semantyce tradycyjnych bożonarodzeniowych rekwizytów, które ustąpiły miejsca choince.

3. Podłaźniki, światy, pająki – poprzednikami polskiej choinki Przed pojawieniem się choinki ozdobami mieszkań w okresie Bożego Narodzenia były podłaźniki, światy i pająki. Najdłużej spotkać je można było na polskich wsiach16 – nawet do połowy lat 60. XX w. Kroh Chyż 247. Etnografowie stwierdzają zatem, że choinka wyrasta z podłaźników Bł BN 870, Klim Dor 135 i in., światów Sim 16  Por.: w Yorkshire w północno-wschodniej Anglii główną ozdobą domu górników na czas wieczerzy wigilijnej jest «Christmas Bough», „t. j. gałązka jakiegoś wiecznozielonego drzewa (evergreen), zawieszana u pułapu i strojona w jabłka, pomarańcze i papiery kolorowe. Inną nazwą tej gałęzi jest «Kissing bush», «krzak pocałunków», gdyż mężczyźnie wolno jest wtedy pocałować to dziewczę, które pod tą gałązką uda mu się złowić” (Kling BN 54). Poza Polską i Anglią gałąź taka znana jest też w Niemczech, na Słowacji, w okolicach Lwowa i Sokala na terenie Ukrainy (Sew Pod 7).

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

36

I. Bożonarodzeniowa choinka...

Śl 276,

wypiera te i kolejne dawne ozdoby Dow BN 7, Jas Brzez 84, Zadr jak pająki, snopy zboża i szopki betlejemskie Ben Dom 66, Kiel Ziel 1, Wojc War 35 i in., by kontynuować ich funkcje. Można powiedzieć zatem, że choinka nie tylko w sensie liniowego następstwa zwyczajów, ale także na poziomie ekwiwalencji semantycznej jest „spadkobierczynią” dawnych świątecznych ozdób izby. Przew 48,

Podłaźniki

Podłaźnik był to wierzchołek lub gałąź drzewka iglastego (rzadziej wieniec Wes DŚl 201, Popowice WM), niekiedy cięte jednym uderzeniem siekiery Witk Dor 9, zawieszane w Wigilię w izbie na środku sosrębu, bezpośrednio nad stołem wigilijnym lub w świętym kącie, wierzchołkiem w dół (wyłącznie w Małopolsce południowej) lub do góry Sew Pod 7, Karw Młp 123, Karł SGP 4/181 i in. Był strojony „w czerwone jabłka, orzechy, duże krążki wycinane z kolorowych opłatków, [...] pajączki ze słomy i bibułek i łańcuchy. U wierzchołka, t.j. u dołu, zawieszają kulisty świat z opłatków” Sew Pod 13. Ozdabiano go także świeczkami Sew Pod 16, Witk Dor 10 i in. i słodyczami Haj Tyn 177, Kwaś Rud 152 , w tym ciastkami Kwaś Żyw 143, Gdów DP, „pieczywem w formie zwierząt i ptaków” Karcz Rzesz 16 oraz kolorowymi kwiatami z bibuły Karw Młp 125, Wojt Łos 42. Podłaźnik wisiał w izbie do Nowego Roku lub Trzech Króli Sew Pod 18, Witk Dor 10 lub do okolędowania go przez kolędników Haj Tyn 177. Ozdobna gałąź nie była powszechna na terenie całej Polski, występując głównie na ziemiach południowej i południowo-wschodniej Polski: na Śląsku Cieszyńskim, ziemi krakowskiej, Sądecczyźnie, Podhalu oraz na Rzeszowszczyźnie. Jej nazwy to: podłaźnik Sew Pod 7, Karw Młp 123, Karł SGP 4/181 i in., połaźnik Sew Pod 7, podłaźniczka Sew Pod 7, Kling BN 45 i in., połaźniczka Wes DŚl 201, podłaźnica Karł SGP 4/180–181, Wojt Łos 42, Bor BN 25, połaźnica Sew Pod 7, Karł SGP 4/240, sad (Krakowskie) Kling BN 45, Klim Dor 135 i in., wiecha (powiat jarosławski) Sew Pod 7, Fisch Pol 13 i in., jutka (Rzeszowszczyzna) Dow BN 7, Rusz Rzesz 74 oraz gaik Kwaś BesŚl 165, God Zim 50, maik Kowale Oleckie ZD lub po prostu gałąź Dobryń Duży NN. Jak pisze T. Seweryn, „Podłaźnikiem [...] zwie się ten, co chodzi po chałupach z powinszowaniem w noc wigilijną lub Nowy Rok, a jego czynność – podłazy, podchody [...] lub podchódka [...]” Sew Pod 7. Także ubraną Karw Młp 127, Pośp Śl 74, Smyk Czad 37 bądź częściej nieustrojoną gałąź, którą niekiedy wnosili podłaźnicy, składając życzenia, nazywano podłaźniczką Karw Młp 125, Smyk Krys 16 Koniaków HK , podobnie jak gałązki, które gospodarz uroczyście wnoNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



3. Podłaźniki, światy, pająki – poprzednikami polskiej choinki

37

sił do izby i obory oraz zatykał dookoła ścian, głównie przy obrazach, nad drzwiami i oknami Kling BN 44, Fran Kal 14 i in. Ponadto „podłazić kogo znaczy na Podhalu to samo, co «iść do czyjej chałupy w noc wigilijną z powinszowaniem» szczęścia w roku przyszłym. Stąd dobrześ me podlaz znaczy «przyniosłeś mi szczęście»” Sew Pod 7. W polskiej kulturze ludowej podłaźnikom przypisywano różnorodne sensy. Wpływały one na pomyślność nowo rozpoczętego roku Sew Pod 13, Brel Myś 261, zapewniając dostatek Dow BN 7, dobrobyt Karw Młp 126, Tom Drz 164. Były „skuteczne dla domu” Ul Zag 99, gdyż sprowadzały do chaty szczęście, powodzenie Sew Pod 13, 16, Fisch Pol 13, Kroh Chyż 247, Tom Drz 164, Karw Młp 126, Pośp Śl 74, Bor BN 26 i zgodę Dow BN 7, do czego przekonuje m.in. zwyczaj wnoszenia podłaźników do domu z życzeniami szczęścia, zdrowia, radości Kwaś Żyw 142. Ponadto „podłaźniczka to wiecznie zielone drzewko żywota, znak życiodajnej siły słońca” Fran Kal 15, zatem – symbol siły w ogóle Sim Śl 276, zwłaszcza w wymiarze życia człowieka, bowiem przynosiła zdrowie Karw Młp 130, Tom Drz 164, Sim Śl 276, co potwierdza wigilijny zwyczaj palenia w izbie zeszłorocznej podłaźniczki i ogrzewaniu przy niej stóp i rąk, żeby nie bolały Kwaś Żyw 142. Ale – zwiastowała też śmierć, gdy na przykład zbyt szybko opadało z niej igliwie Brel Myś 261, Witk Dor 10. Ozdabiane świąteczne gałęzie sprowadzały także urodzaj i modelowały go Fisch Pol 13, czemu służył na przykład wigilijny zwyczaj obsypywania podłaźników zbożem lub słomą Sew Pod 17, Witk Dor 10. Ponadto stosowano je w magii agrarnej i hodowlanej: „sprzyjały krowom”, wpływając na ich dojność Kwaś Żyw 142. Starą podłaźniczkę palono w Wigilię w sadzie lub kładziono na jabłonki dla zapewnienia urodzaju drzew owocowych, wywożono w pole i zatykano w bruzdy, by obrodziły ziemniaki Karw Młp 127. Również przy wnoszeniu podłaźniczki do domu gospodarz i gospodyni wypowiadali życzenia kończące się słowami: „plenioś, obfitoś, wszyjsko dobre” Kwaś Żyw 143. Podłaźnik przynosił pannom na wydaniu szczęście w miłości, co dokumentują zwyczaje zalotne związane z sadem: w Krakowskiem wito ‘ubierano’ sad tylko w domach, gdzie były panny Sew Pod 15, Dow BN 7, Witk Dor 10. Ubieranie to było zrytualizowane i dokonywane tylko przez panny lub wspólnie z kawalerami God Zim 50. . Przy sadzie odbywały się zaloty nazywane obieraniem Kwaś Rud 152, kupowaniem Karw Młp 130, God Zim 50–51 lub obrywaniem sadu K 5 Krak 194 , zbieżne ze zwyczajem kupowania rózgi weselnej Karw Młp 130. Ustrojone drzewko przynosił kawaler w darze swojej ukochanej Car Kol 401. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

38

I. Bożonarodzeniowa choinka...

Podłaźniki posiadały również moc apotropeiczną i „miały strzec przed ewentualnym negatywnym wpływem wszelkich obcych przybyszów” Kwaś Podh 355 i ich uroków Fran Kal 15 zarówno dobytek, domowników Sew Pod 13, Witk Dor 9, jak i uprawy Karw Młp 128, odwracając „urok złych oczu od zagonów” Sew Pod 18. Dlatego były również „lekarstwem na uroki” Brel Myś 261. I wreszcie przypominały, że Chrystus się narodził w szopie wśród drzew Sew Pod 13, Kroh Chyż 247. Na terenach Karpat przystrojone podłaźniczki pojawiły się dopiero z początkiem XX w., zastępując wieszane u powały drzewka niestrojone Karw Młp 131. Z podłaźniczek „rozwinęły się światy, pająki” Fran Kal 15, które z czasem zajęły miejsce tych ustrojonych gałęzi Brel Myś 261, Wój Pog 261, przejmując także ich nazwy, gdyż słomiany świat określany jest na Podhalu podłazem Sew Pod 50. Miejsce to wypełniały także stojące choinki już w czasach pierwszej wojny światowej Kwaś Rud 152, po pierwszej Smyk Lub 33 Motycz CM, Popowice WM lub po drugiej wojnie Gdów DP. Dlatego podłaźniczka jest niekiedy porównywana do choinki, od której jest mniej strojna, ale „skuteczniejsza”, jak twierdzili mieszkańcy polskich wsi Fran Kal 14. Zarazem A. Sikora, badacz kultury Podhala, w 1914 roku pisał: „Dawniej dużo było po chałupach tak zwanych «podłaźników», nie było to niczym innym, jak stromek czyli drzewko, zawieszane pod powałą jednak, a nie postawione na stole” Sik Jabł 203. Rzeczywiście bowiem jest „choinka, młoda w swej postaci jako drzewko stojące, zarówno w krajach germańskich jak i u nas, ale odwieczna wierzeniową treścią” Sew Pod 11, treścią – jak pisze S. Estreicher Szel BN 20 – „na wskroś staropolską”, czyli rodzimą. Światy

Zasadnicze informacje na temat historii, typów i symboliki światów, czyli wyłącznie polskich, kunsztownych kulistych lub gwiaździstych „bryłowatych form wykonanych z opłatków” Sew Pod 20, Brel Myś 261, Jack Szt 109 lub słomy, znajdziemy w pracy T. Seweryna Sew Pod 20–27. Światy zatem, jak czytamy, były dominującą wśród innych i „centralną” ozdobą podłaźnika Sew Pod 20, 24, Dow BN 6, Gór Rad 26 i in., pająka, powały, przestrzeni nad stołem wigilijnym Roj Podh 180–181 lub przy krzyżu na ścianie, jednakże „we wszystkich wypadkach świat staje się samoistną ozdobą, niezależną od wigilijnego drzewka” Sew Pod 24, Buj Rab 58, Brel Myś 261 i in. Światy powstawały przede wszystkim z połówek, ćwiartek i krążków białych i kolorowych opłatków lub były to same krążki opłatkowe Gór Rad 23, Karcz Rzesz 16, Kwaś BesŚl 165. Należą do zwyczaNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



3. Podłaźniki, światy, pająki – poprzednikami polskiej choinki

39

jów nowszych, sięgających prawdopodobnie połowy XVIII wieku, które przyjęły się najpierw we dworach, a następnie przeszły do ludu Sew Pod 24, zachowując jednak charakter religijny. T. Seweryn uważa je za „jedną z młodszych «ozdób» obrzędowych” Sew Pod 21, która na przykład na wsiach Podhala i okolic Jarosławia pełniła funkcje modelowania urodzaju w nadchodzącym roku. Autor nie poprzestaje na takim opisie, popartym materiałem etnograficznym, ale sięga przede wszystkim do „egzegezy samej nazwy” oraz do malarstwa sakralnego, gdzie światem nazywana jest trzymana w rękach Chrystusa lub Madonny kula z krzyżem u góry, symbolizująca władzę nad światem. Stawia tezę, że świat należy uznać za symbol świata – kuli ziemskiej Buj Rab 58, symbol jego stworzenia: to znaczyło, że światy, że tak jakby wszechświat u oznaczało, że Pan Bóg stworzył ten świat Smyk Lub 33 Motycz CM, oraz symbol władzy Chrystusa-Zbawiciela nad światem Sew Pod 22. Do innych nazw omawianej ozdoby z opłatka należy leksem niebo Roj Podh 180, Kroh Chyż 247, co kieruje uwagę na notowany w okolicach Szczebrzeszyna na Lubelszczyźnie obrzęd kolędowania bożonarodzeniowego zwany chodzeniem z niebem17, czyli z niebieską kulą ozdobioną w dolnej części scenami związanymi z Bożym Narodzeniem, zaś w górnej – gwiazdami. Kolędowaniu towarzyszyła pieśń o incipicie Z nieba wysokiego Bóg zstąpił na ziemię... Taki kontekst kulturowy sugeruje, że opłatkowy świat jest symbolem nie tylko kuli ziemskiej, ale także objawiającej się w czasie narodzenia Boga łączności między niebieskim sacrum a przestrzenią zamieszkałą przez człowieka, w którą zstępuje boska moc uosobiona przez Dzieciątko Boże. Dla semantyki i historii zwyczaju choinki istotne pozostają przekazy, wedle których tradycyjny świat z opłatków był jedną z ozdób choinki Kwaś Kiel 226, jak na przykład: W zasadzie matka tak sie nauczyła tego robić. Taki krążek wycięła, na sznureczku przyczepiła, dwa, trzy tam powiesiła, to jest ozdoba pośnika. Takie kółeczka zrobiła, dziureczki zrobiła, na chojince powiesiła, to jest ozdoba chojinki. [Nazwa:] opłatek chojinkowy. Na razie wisiał, później, jak sie chojinke rozbierał, to sie podzieliliśmy w rodzinie. Bo na razie wisiał prawie do końca chojinki. Ji koniec Wylezin MJ. Taka transmisja na poziomie kodu przedmiotowego, potwierdzona także w języku, gdyż najpierw te ozdoby były też chojinkami

17  J. Adamowski, Kolędowanie we wsi Błonie – chodzenie z niebem i Żydkiem, „Twórczość Ludowa” 2000 nr 3, s.19–21; zob. też Ad Lub 44. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

40

I. Bożonarodzeniowa choinka...

Strykowice Górne JT, upoważnia do poszukiwań w interpretacji semantyki współczesnej choinki również treści symbolizowanych przez świat.

Pająki

Pająki były tradycyjnymi ludowymi ozdobami powały w formie dość pokaźnych, przestrzennych, „różnokształtnych konstrukcji ze słomy i kolorowych bibułek” Sew Pod 28, Sław Drew 3/648, które wprowadzono na przełomie XIX i XX wieku, oraz z innego materiału, jak: wosk, groch i fasola, ciasto, jabłko, ziemniak, płótno, włóczka, drut, szczecina świńska, pióra czy mech. Bogactwo form oddaje wielość nazw typów pająków: wbijane, plecione, łańcuchowe, krystaliczne, zwane też ostrosłupowymi, szczecinowe, korony, pająki świecznikowate, kuliste, w kształcie żyrandoli oraz tarczowe Sew Pod 45–88, Jack Szt 108–109, Fr Szt 72. T. Seweryn, badając pochodzenie polskich pająków, dochodzi do wniosku, że ludowe pająki powstały ze zwyczaju „przechowywania ostatnich szcześliwych źdźbeł oraz snopów i wieńców dożynkowych w honorowym kącie świetlicy przez cały rok. Fakt ten wpłynął niezawodnie na coraz to zdobniejsze układanie tych źdźbeł, aż wreszcie mutatis mutandis wytworzył różne postaci pająków” Sew Pod 36, które „sięgają odległej tradycji, a nie są wytworem czasów nowszych” Sew Pod 29. Za badaczem, przywołującym niezwykle bogaty materiał porównawczy z wielu kultur Europy i świata oraz zwyczajów i obrzędów dorocznych i rodzinnych, wśród funkcji wierzeniowych przypisywanych tradycyjnie polskim pająkom da się wyznaczyć następujące: 1. pająki były wedle wierzeń ludowych „formalnemi wyrazami plenności ziemi, ale i środkami podtrzymywania ciągłości wegetacji” Sew Pod 35; 2. głównie dzięki słomie, zasadniczemu tworzywu, które jest środkiem potęgującym wegetację i broniącym ziemię przed złem, pająki posiadały moc apotropeiczną Sew Pod 40; 3. pająki miały „zjednywać domowi dostatek” Sew Pod 43. Należy jednak dodatkowo rozumieć, że semantyka pająków kulistych pod względem treści stanowi kompleks ze znaczeniami światów. Powszechny już w pierwszej połowie XIX wieku Jack Szt 108 zwyczaj przystrajania izby pająkami zanikł i mieszkanki polskich wsi wykonują dziś tradycyjne pająki na potrzeby muzeów, izb regionalnych czy przedstawień teatrów obrzędowych Momoty Dolne BJ, Uhrusk DŁ, Strykowice Górne JT i in.reg., zaś nazwę i funkcję tej ozdoby motywują następującą legendą: Pajączki te wszystkie ten duży Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



3. Podłaźniki, światy, pająki – poprzednikami polskiej choinki

41

i takie małe robili takie uo uo, na chojinecce wiśsiały, to było że jak Matka Boża uuciekała do Egiptu, to uciekła w jaskinię, a pajunki zasłoniły. Już to wojsko popatrzyło, mówi: „Tu nie ma [ich – KS], tyle pajuncyn!” [...] To na ta uurocystość musiał być pajunk Blinów SK, Kocudza AM. Przeprowadzone współcześnie badania terenowe wskazują, że pająk, powszechny jeszcze w czasie drugiej wojny światowej Momoty Dolne BJ, Bronice BG, był stosowany do zdobienia wiejskich izb mniej więcej do końca lat pięćdziesiątych Smyk Krys 17 Podlewkowie WO, Jeziorzany WP i na początku lat sześćdziesiątych Siedliska AL . Wówczas można było widzieć w izbie i pająka, i choinkę Smyk Krys 17 Podlewkowie WO, Stary Brus JK, Sadurki JK i in.reg., częste, aczkolwiek częściej z upowszechnieniem choinki zaprzestano zawieszania pająka, który, zdaniem współczesnych Polaków, został zastąpiony przez choinkę Strykowice Górne JT, Nielisz MP, Jeziorzany KS. Choinkę wobec tego można uznać – jeśli nie za pełny ekwiwalent kulturowy pająka, to – za rekwizyt obrzędowy, transmitujący zrąb wierzeniowych treści polskiego pająka. Przekonują do tego również dwa fakty, żywe w świadomości nosicieli współczesnej kultury polskiej. Pierwszy to taki, że wśród ozdób choinki znajdują się małe pajączki – elementy pająków Uhrusk DŁ, Sadurki JK , ponieważ kiedyś jako pierwsza chojinka to był ten pająk ogromny słomiany, wiszący przy suficie, a ponieważ weszły chojinki, więc teraz te maleńkie takie pajączki sie robi zawiesza sie na chojinke. Jak był duży pająk u sufitu, nie było choinki Strykowice Górne JT. Po drugie zaś, zarejestrowano przekazy o ubieraniu pająka na wzór choinki: U nas pamiętam, że był pająk, bo była mała chałupina, i na środku był przyczepiony ten pająk i myśmy robiły te różne zabawki na pająka, tak jak na choinkę: jabłko było, wszystko było Nielisz MP, ale też cukierki na pająku wisiały, i te, bombki, ji no ji zabawki, też sie wiszało, nici [włosów anielskich] to chybaśmy nie wiszali. Łańcuszki na pająku to troche były [i świeczki] Puszno Godowskie MK .

*** Omówione ozdoby znajdowały się w polskiej izbie w czasie Bożego Narodzenia, zanim trafiło do niej stojące drzewko. Zostały one poniekąd wchłonięte (pająki, światy, ozdoby podłaźnika) bądź wyparte przez choinkę (podłaźniki, pająki). To przekonuje do postawienia hipotezy, że w semantyce tradycyjnej choinki wydzielić można segmenty znaczeniowe, które wskazują wyraźnie na fakt, że choinka kontynuuje funkcje tych dawnych świątecznych, obNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

42

I. Bożonarodzeniowa choinka...

rzędowych rekwizytów. Służy ona zatem zjednywaniu szczęścia, dostatku, zdrowia w nadchodzącym roku, wspomaga wegetację i plenność dobytku, zapewnia ochronę człowieka, upraw i dobytku przed nieszczęściami (jak wcześniej podłaźnik i pająk), przynosi szczęście w miłości (jak podłaźnik), ma związek z semantyką kuli i kulistości jako symboli świata i władzy Chrystusa nad światem (jak świat) oraz upamiętnia sytuację narodzenia Jezusa Chrystusa (jak dawny podłaźnik i świat).

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

Rozdział II

Bożonarodzeniowa choinka jako kulturowy makroznak

1. Nazwy choinki Wśród notowanych w polszczyźnie nazw bożonarodzeniowej choinki można – przyjmując kryterium semantyki – wyróżnić blisko pięćdziesiąt typów, które dają się usystematyzować w pięciu grupach Smyk Nazw 115. 1. Nazwy choinki związane z leksemami oznaczającymi konkretny gatunek drzewa iglastego lub jakiegokolwiek drzewo iglaste 1.1. Pierwszą podgrupę otwiera najpowszechniejszy współcześnie w całej Polsce leksem choinka Karł SGP I/195, Okopy JA, Lutogniew AS i in.reg., b.częste, z którym semantycznie wiążą się kolejne nazwy, których repartycja geograficzna przedstawia się następująco: – nazwy choja i chojka zanotowano tylko na Śląsku Cieszyńskim Greń ŚlCiesz; – nazwa chojanka zlokalizowana została przez T. Seweryna na Pomorzu, bez precyzacji, o które części tego obszaru chodzi Sew Pod 9; – nazwa chojniak notowana na Kociewiu w okolicach Tczewa Sych Koc II/44, SGP PAN 4/1/10; jest to jedyna forma rodzaju męskiego przejęta na określenie drzewka bożonarodzeniowego z nazw drzew iglastych typu choina; Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

44

II. Bożonarodzeniowa choinka jako kulturowy makroznak

– nazwa chojarka utrwalona na Kaszubach w okolicy Pucka SGP PAN 4/1/6; – nazwę choina ujawniono w Miłkowicach-Maćkach k. Siemiatycz, w okolicach Kościana w Wielkopolsce SGP PAN 3/3/654 oraz na Śląsku Cieszyńskim Greń ŚlCiesz; – nazwa choineczka była notowana we wsi Huszcza, gm. Łomazy w pow. bialskim woj. lubelskiego oraz w Kramsku koło Konina SGP PAN 3/3/655. Etymologię, semantykę i historię wyrazu choinka, zawierającego rdzeń wspólny dla całej formacji, opisano w rozdziale o znaczeniu i historii słowa choinka. Analiza rozmieszczenia geograficznego nazwy choinka autorstwa Z. Klimka z 1971 r. dała efekt w postaci stwierdzenia, że nazwa ta nie występuje w znaczeniu ‘świątecznego drzewka’ w gwarach Małopolski i południowego Śląska. Ponadto za B. Sychtą Sych Kasz II/46, badacz wskazał jeden „zwarty obszar choinki” – obszar dzisiejszych powiatów puckiego i wejherowskiego na Kaszubach. Współcześnie jednakże za „zwarty obszar choinki” uznać należy obszar całego kraju, bowiem nazwa ta jest rozpowszechniona wśród wszystkich warstw społecznych i grup wyznaniowych. Jest – co znaczące – w potocznych wypowiedziach użytkowników gwary stosowana zamiennie z innymi nazwami, co dokumentują między innymi relacje mieszkanki Bełżca spod Tomaszowa Lubelskiego: Kiedyś to ni chojinka, tylko drzewko. Teraz chojinki wszędzie! Bełżec AG oraz mieszkanki podkarpackiej wsi Kombornia: U nas dawno mówili „drzewko”, nie „choinka”. [...] moji rodzice to tylko zawsze „drzewko” Kombornia HS. Gdyby podjąć próbę odatowania, staje się prawdopodobne, że ekspansja leksemu choinka nasiliła się w latach 1965–1975, czyli w czasie, kiedy przypada drugi próg umasowienia kultury polskiej XX wieku. 1.2. W znaczeniu ‘świątecznej choinki’ zanotowano również leksemy, których rozmieszczenie geograficzne przedstawia się następująco: – forma jeglaska obejmuje zwarty teren, opisany przez H. BieńBielską Bień WiM 47 i Z. Klimka Klimek Drz 213, pokrywający się mniej więcej z obecnymi powiatami mrągowskim, giżyckim, piskim i oleckim w województwie warmińsko-mazurskim; – nazwy jeglija, jaglija, jeglijka panują na całym terenie Warmii i Mazur Klimek Drz 212, ale zasięg formacji tego typu obejmuje też Kurpie, a zachodnia granica sięga Wisły, bowiem nazwa jaglijka / jeglijka została potwierdzona na terenie Kurpi SGP PAN 4/1/2; nazwa leglijka i jaglijka – na Ziemi Malborskiej SGP PAN Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



1. Nazwy choinki

45

4/1/2; a nazwa jaglija jest przypisana przez T. Seweryna Ziemi Chełmińskiej Sew Pod 9; – nazwę jódeczka zanotowano w pobliżu Dukli w Krośnieńskiem SGP PAN 4/1/2 , nazwy jodka i jodełka zaś – koło Jasła Witkś Baj 138, Witkś Biał 201; poza tym terenem formę jodełka zanotowano w powiecie radzyńskim na Lubelszczyźnie Maruszewiec ZK; – nazwę jedlinka natomiast – w okolicach Białej Podlaskiej; – nazwę jedła stosuje się na Śląsku Cieszyńskim Greń ŚlCiesz; – nazwy jołka i jołeczka zanotowano wśród ludności prawosławnej na pograniczu polsko-białoruskim w okolicach Hajnówki Smyk Krys 15 Podlewkowie WO. Wymienione nazwy etymologicznie sprowadza się do psł. *edla/ *edl ze znaczeniem pierwotnym ‘Picea (świerk)’, wtórnym zaś – ‘Abies alba (jodła)’. Przeniesienie znaczenia tłumaczy się podobieństwem obu gatunków drzew, których prawdopodobnie Prasłowianie przez jakiś czas nie rozróżniali Sł SE I/582. Nazwa prasłowiańska ma odpowiedniki litewski i łotewski egle i staropolski addle ‘świerk’ Brück SE 208. Możliwy jest zatem związek tych form bałto-słowiańsko-łacińskich z przymiotnikiem *edh-lo-s ‘kłujący’ od *edh- ‘ostry’, a wówczas formacja typu jodła oznaczałaby drzewo o kłujących szpilkach Waj Drz 39, Smyk Jodła. Oprócz ‘choinki’ leksemy te oznaczają ‘Abies alba (jodłę)’ w gawrach południowopolskich (Małopolska i Śląsk), to jest na obszarze występowania jodły, którego „północna granica nie sięga 52 stopnia szerokości geograficznej, wschodnia zaś biegnie niedaleko od wschodniego brzegu Wisły i Sanu, a dalej wzdłuż północnego stoku Karpat” Nitsch Jodła 117. Na obszarze północnopolskim, gdzie Abies alba rośnie wyjątkowo (skupisko w Puszczy Białowieskiej oraz sztucznie wprowadzone na Warmię i Mazury, czyli na teren pierwotnego zasięgu jedynie świerka), nazwy z jegl- oznaczają ‘Picea (świerk)’ Karł SGP V/371, Chęt Kurp 75. Wyjątkowo na obszarze warmińsko-ostródzko-mazurskim nazwy typu jegla, jeglaska, jeglija itp. przysługują również ‘jodle Abies alba’ Dub Os-War 14–16, Dub Jodła 531, SW II/166, Waj Drz 38, ale także ‘sośnie Pinus’ MAGP 550, Dub Os-War 19–20, Sych Kasz II/93. Natomiast formę jołka, zanoto-

  Dane od Stanisława Szostakiewicza, ur. 1911, zam. Łomazy, gm. Łomazy, pow. Biała Podlaska, woj. lubelskie; informacje przekazała córka Danuta w czerwcu 2005 roku.   Dane od Wiery Haponiuk, ur. 1935 w Czeremsze, zam. Czeremcha-Osiedle, gm. Czeremcha, pow. Hajnówka, woj. podlaskie; informacje z maja 2005 roku. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

46

II. Bożonarodzeniowa choinka jako kulturowy makroznak

waną niejednokrotnie w gwarach mazurskich, S. Dubisz kwalifikuje jako rusycyzm Dub Os-War 15. 1.3. Znaczenie ‘choinki’ mają także leksemy: świerk Kwaś Rud 152, Greń ŚlCiesz, Klimek Drz 209, 211, smyrek i smreczek Greń ŚlCiesz. Typ smerek odnotowano wyłącznie na Śląsku Cieszyńskim Greń ŚlCiesz; świerk – ponadto w woj. łódzkim Klimek Drz 211. Etymologicznie leksemy te dają się sprowadzić do prasłowiańskiego *smьrk, *smerk lub *s(k)vьrk, *s(k)verk. Ich etymologia pozostaje niejasna. M. Vasmer wysuwa tezę o związku z litewskim smarsas ‘tłuszcz, smar’, staronordyckim smjor ‘masło, tłuszcz’, staro-górno-niemieckim smero ‘masło, tłuszcz’, niem. schmieren ‘smarować’, gdyż roślina o takiej nazwie wydziela dużo żywicy, a praca przy drzewie powoduje silne zabrudzenia. Wiązałoby to się również z leksemem śmierdzieć i wówczas za pierwotne znaczenie przyjęto by ‘drzewo wydające zapach’ Vasm SE III/686. Wskazuje się też na możliwość dźwiękonaśladowczego pochodzenia słowa od skwierczenia drewna podczas palenia Brück SE 498, 532. Leksemy te prócz ‘choinki’ oznaczają ‘Picea excelsa (świerk)’ Karł SGP V/178, 371, Ntsch Jodła 117–126, SJP War VI/245, SJP D 8/458, Waj Drz 65

oraz ‘Larix europea (modrzew)’ MAGP 549, SJP War IV/780, Waj Drz 50. 1.4. Kolejną nazwę choinki – sosenka – zanotowano w dwu miejscach, wyłącznie na terenie wschodniej Lubelszczyzny: w okolicach Krasnegostawu Klimek Drz 211 oraz w gminie Dorohusk nad Bugiem, skąd pochodzi relacja: I sosnowe mieli. I nazywali nawet „sosenka”; nie „chojinka”, tylko „sosenka” Zanowinie JS. Jest to nazwa północnosłowiańska, pierwotnie o szerszym zasięgu; w znaczeniu ‘Pinus’ utrzymała się w polskim języku literackim i w grupie ruskiej. Etymologia jej jest niepewna. M. Vasmer, z jednej strony, za najbliższe słowa uznaje niemieckie kien < *kinz lub indoeuropejskie *kanos ‘szary’, które łączą się ze staroruskim sasins ‘zając’, łacińskim canus ‘szary, siwy’, starogórnoniemieckim haso ‘zając, szary’, hasan ‘szary, błysczący’ Vasm SE III/726. Nazwa sosny konotowałaby wtedy cechę szarej kory drzewa, co nie jest współcześnie mocno eksponowane przez nosicieli kultury ludowej Smyk Sosna 18. Drugą propozycję M. Vasmer wywodzi od sopsna ‘smoliste drzewo’, znaczenia związanego z łac. sapa ‘sok’, stgórniem. saf ‘sok’ oraz sufiksem –sna Vasm SE III/727. K. Moszyński natomiast uważa, że na Polesiu sosną nazywano jedynie drzewo z barcią, dziuplą Mosz Kult 2/1/133, a wtedy, być może, *sopsna pochodziłaby od słów *sopeti ‘sapać, dąć’ i *soją, *sojiti ‘rąbać drzewo, łupać szczapy’ Vasm SE III/727. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



1. Nazwy choinki

47

W polszczyźnie wyraz ten oznacza również ‘niewielkiej wielkości krzew lub drzewo zwane sosną’ oraz ‘młodą sosnę; Pinus’ PSWP 39/352, MAGP 550, SJP Dor VIII/504, Sych Kasz V/122, Dub Os-War 19, Karł SGP V/190, SJP War I/290, Waj Drz 61.

1.5. Na Kaszubach dla choinki zanotowano nazwę dana Karł SGP I/309, Sych Kasz I/24, Tred Kasz 24 , co pochodzi od niemieckiego dann ‘świerk, jodła’ SJP War Kasz II/12. 1.6. Na Śląsku Cieszyńskim w znaczeniu ‘choinka’ potwierdzono pojedynczym zapisem leksem brzima Greń ŚlCiesz. Wyraz ten, notowany w postaci brzym i brzem, oznacza w gwarach polskich również ‘Larix (modrzew)’ Karł SGP I/18, 109, MAGP 54, SW I/218. Daje się sprowadzić do prasłowiańskiego *brin, który jest nazwą rodzimą w zachodniej części słowiańszczyzny. W dialekcie czeskim brin i morawskim brima oznaczają ‘Larix’, w serbsko-chorwackim i słoweńskim brin oznacza ‘jałowiec’, w słoweńskim brina – ‘jałowiec, świerk i las iglasty’. 2. Nazwy związane z komponentem semantycznym ‘drzewo’ 2.1. Kolejna grupa nazw choinki związana jest z leksemem drzewko i jej repartycja geograficzna wygląda następująco: – typ drzewko Karł SGP I/383, Byst Dz II/33, Klim Dor 135, Szew Olk 207, Kwaś Rud 152, Gaj Rozw 25 i in. zanotowano w Małopolsce, a dokładniej – na Ziemi Krakowskiej, południowej części Małopolski Środkowej, Pogórzu, Podhalu, Rzeszowszczyźnie; jego północna granica sięga dziś okolic Janowa Lubelskiego Wólka Ratajska JC i Tomaszowa Lubelskiego Bełżec AG, zachodnia zaś – terenów Górnego Śląska Pośp Śl 77, przy czym wyrażenie frazeologiczne boże drzewko Karł GSP I/109, IV/240, Rusz Rzesz 74, Klimek Drz 211, PSWP 9/337 poświadczono na Śląsku jako oboczne dla drzewka Pośp Śl 77 oraz pojedynczo koło Pajęczna na północ od Częstochowy Klimek Drz 211; – dane na temat drzewka wigilijnego Byst Etn 173, SFraz 1/191, PSWP 9/337, Bańk Per 299 nie zawierają informacji o lokalizacji, co może przekonywać o literackim charakterze tej nazwy; – zaś wyrażenie frazeologiczne godné drzéwko funkcjonuje także współcześnie w znaczeniu ‘choinki’ na Kaszubach Mal Kasz 15. Jak twierdzi Z. Klimek, analizując historię tych nazw choinki, „na południu Polski [...] użytkownicy języka [...] uciekli się do

  Dane od Stanisława Gepperta, związanego ze słownikiem języka kaszubskiego, www.naszekaszuby.pl; informacje z maja 2005 roku. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

48

II. Bożonarodzeniowa choinka jako kulturowy makroznak

zapożyczenia obsługującego nowe pojęcie wyrazu obcego, przy czym na terenie etnicznie jednolitym wyraz ten przekalkowano z Christbaum na boże drzewko [dosłownie: ‘chrystusowe drzewko’ – KS], a później skrócono to wyrażenie frazeologiczne do postaci drzewko” Klimek Drz 218. Wyraz drzewko oznacza w pierwszej kolejności ‘niewielkie drzewo’ PSWP 9/337. Etymologię zaś polskiego drzewa, którego pojawienie datuje się na XIV w. Bańk SE 1/307, szerzej opisała M. Marczewska, wykazując, że znaczenie rdzenia *t’e/oru-/*tre/ou, od którego pochodzi drzewo, można wiązać ze znaczeniami ‘drzewo’ i ‘drewno’; ‘pień’; ‘dąb’ i ‘sosna’; ‘żołądź’; ‘smoła z drewna’; ‘twardość’, ‘moc’ i ‘zdrowie’ Marcz Drz 40, Vasm SE 1/502, Sł SE 1/139, Brück SE 101, Bańk SE 1/306. Oprócz wymienionych znaczeń we współczesnej polszczyźnie zanotowano dla drzewka znaczenia podobne jak dla drzewa: ‘drwa na opał’, ‘słabo wygimnastykowany zawodnik’ i ‘tri, środek odurzający’ PSWP 9/337. W skład nazwy choinki godné drzéwko wchodzi przymiotnik godné w znaczeniu ‘związane z godami’. Leksem gody, częsty w polszczyźnie XIV w., oznaczał ‘święto’ i ‘święta kończące stary rok’ Bańk SE 1/446 oraz ‘Boże Narodzenie i dnie od Bożego Narodzenia do Trzech Króli’ Brück SE 147. Również Gody jako synonim Bożego Narodzenia utrwaliła znaczna grupa polskich przysłów i wyrażeń przysłowiowych NKPP 1/138. Współcześnie leksem gody obsługuje trzy znaczenia: ‘uroczystości, zwłaszcza weselne, połączone z wystawnym przyjęciem, tańcami’, ‘okres godowy u zwierząt’ PSWP 12/399, SJP Szym 1/674, ‘święta Bożego Narodzenia’, przy czym to znaczenie opatrzono kwalifikatorami „dawny, dziś gwarowy” PSWP 12/399. Kaszubskie godné drzéwko zatem oznaczałoby dosłownie ‘drzewko bożonarodzeniowe’, o czym przekonuje również obecny w gwarze Kaszubów wyraz godnik, czyli ‘grudzień’, nazywany tak ze względu na Boże Narodzenie przypadające w tym miesiącu Brück SE 147. Według ustaleń A. Brücknera, godny oznaczał u Słowian ‘to, co jest w czas, w porę; odpowiednie, stosowne; zacne, znaczne’ i po  Por. nazwę rośliny: boże drzewko „Artemisa arboretum, roślina z rodziny złożonych, krzew nieznanego bliżej pochodzenia; w Polsce występuje na przychaciach” (JSP Szym I/463). Nazwa krzewu, od XIX w. notowana w formie bożodrzew, pochodzi prawdopodobnie od tego, „że w ojczyźnie swojej (Chiny) jest sadzony przed domami bożymi (świątyniami). [...] por. słowen. Božje drevo, które zapewne jest kalką z niem. Götterbaum” (Waj Drz 14. Por. Udz Krak 41).   Na Podhalu nazwę godnik ma w gwarze ‘styczeń’, miesiąc rozpoczynający nowy rok. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



1. Nazwy choinki

49

chodził – podobnie jak gody – od god ‘czas’, ‘pora’, zwłaszcza ‘pora dogodna, stosowna’ Brück SE 147. Wówczas wyrażenie godné drzéwko konotowałoby również znaczenie ‘drzewko wyjątkowe, wartościowe, wymagające należytych względów, zasługujące na szacunek’ PSWP 12/397. 2.2. Następną podgrupę nazw choinki stanowią chrystbaum Karł SGP I/383, K 9 Poz 115 i kristbaum Pośp Śl 77, Dud Pszcz 186, Klimek Drz 210 wraz z kolejnymi formami, zdaniem Z. Klimka Klimek Drz 218, będącymi efektem przystosowania niemieckiego Christbaum do systemu fonetycznego języka polskiego, np. krisbaum, krizbaum, krysban, krybus Zar Śl, Pośp Śl 77, Klimek Drz 210, Greń ŚlCiesz, Wisła JP, Koniaków HK, Przecieszyn SZ . Tej proweniencji świadomi są mieszkańcy okolic Oświęcimia: „Krysbun”, to było z niemiecka. Spod zaboru austriackiego. Ale u nas to była „chojinka” zawsze Przecieszyn SZ , podobnie jak mieszkanka Koniakowa na Śląsku Cieszyńskim: U nas w Koniakowie to nazywali krysban, bo dlatego, że my sum na pograniczu Czechosłowacji i Ślunska i to krysban troszke z niemieckiego. A już w Żywieckiem sie nazywa połaźnica Koniaków HK . Typ kryzbaum pojawia się na całym Śląsku, jego wschodnia granica pokrywa się z granicą Śląska Cieszyńskiego, na północy zaś przebiega przez powiat rawski w Wielkopolsce. W tym obszarze znajdują się zatem powiaty zaznaczone w Atlasie Językowym Śląska: cieszyński, pszczyński, wodzisławski, zawierciański i tyski, które można uznać za zwarty obszar występowania nazwy typu kryzbaum Zar Śl. 2.3. W znaczeniu bożonarodzeniowej choinki na Śląsku Cieszyńskim współcześnie powszechnie używana jest nazwa typu stromek Zar Śl 90, Greń ŚlCiesz, z wariantami fonetycznymi strumek / strómek oraz strymek, stromka, stróm Greń ŚlCiesz. W gwarach Górnego Śląska wyraz stromek oznacza ‘drzewko’ Karł SGP V/245, podobnie jak w języku czeskim i słowackim Brück SE 519, przy czym w tych językach ma również znaczenie ‘bożonarodzeniowa choinka’ Flor Cze 74. 2.4. W okolicach Rozwadowa zanotowano dla choinki nazwę krzacek Gaj Rozw 25, podobnie – bez geografii – krzaczek Szel BN 24. Krzaczek tymczasem to ‘mały krzak’ PSWP 18/188, czyli potoczne określenie małego krzewu SJP Szym 1/1068. W światopoglądzie ludowym krzew pozostaje w ścisłym związku semantycznym z drzewem, na przykład jako trwały składnik lasu, stereotypowo kojarzonego ze skupiskiem drzew, co dokumentuje przysłowie Las trzasł, krzak stał NKPP 2/274, jako ekwiwalent drzewa w przysłowiach typu Jeden ptak w ręku lepszy niże dwa na krzaku NKPP Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

50

II. Bożonarodzeniowa choinka jako kulturowy makroznak

3/776, ale także jako jego „oponent”, przy czym „decydującym kryterium, jak wynika z przeprowadzonych z informatorami rozmów, bywa przede wszystkim wygląd, wyróżnianie części [...], a także wielkość obserwowanego i opisywanego obiektu” Marcz Drz 43. Omawiana zatem nazwa choinki konotowałaby cechę niewielkich rozmiarów, jeśli idzie o wysokość, zaś większych, jeśli idzie o szerokość choinki. Z drugiej jednak strony, w polszczyźnie XVI-wiecznej słowo choinka oznaczało ‘krzak’ SPXVI 3/284, co kieruje uwagę na fakt, że wówczas derywaty od choj-/choi- miały znaczenie związane z sosną SPXVI 3/285. Może to sugerować, że nazwa ‘choinki’ krzaczek dokumentuje związek semantyczny świątecznego drzewka z sosną.

3. Nazwy konotujące podobieństwo formy lub/i funkcji choinki i innych ozdabianych drzew/drzewek/fragmentów drzew, wykorzystywanych podczas obrzędów i zwyczajów wiosennych lub okołobożonarodzeniowych, a zatem wskazujące na różnego stopnia kulturową ekwiwalentność tych obrzędowych rekwizytów. 3.1. Nazwami regionalnymi choinki są wyrazy połaźnica Karł SGP IV/240, K 44 Góry 61, Kwaś Żyw 142, Greń ŚlCiesz, podłaźniczka Sycz Nbuż 181, Kling BN 45 i podłaźnik Karł SGP IV/181. Wyrazy te są również między innymi nazwami przybieranej gałęzi iglastej lub iglastego drzewka obnoszonego w obrzędzie kolędowania w czasie Bożego Narodzenia, pozostając zarazem nazwami poprzedniczki choinki – gałęzi lub wierzchołka drzewa iglastego, ubieranych podobnie jak późniejsza choinka i zawieszanych w izbie za czas świąt Bożego Narodzenia. Semantyka i etymologia wyrazu podłaźnik zostały opisane w rozdziale na temat poprzedników polskiej choinki. 3.2. W kolejnej podgrupie nazw choinki znalazły się: gaiczek Pośp Śl 77, goiczek, goiczka Kwaś BesŚl 165, Greń ŚlCiesz, gaik Sew Pod 9, Cisz Olk 214, Lech Rob 88 i gaj Klim Dor 135, Klimek Drz 210. Nazwy tej grupy są charakterystyczne dla terenu całego Śląska, przy czym J. Pośpiech opatruje ją kwalifikatorem „rzadko” Pośp Śl 77. Jej północno-wschodnia granica przebiega najpewniej przez Wieruszów w woj. łódzkim, obejmuje okolice Ostrowa Wielkopolskiego i Kalisza, a sięga Konina. Wyrazy gaik i gaiczek stanowią również na tym terenie nazwy przybranej gałęzi iglastej lub drzewka iglastego, obnoszonych przez panny w okresie wiosennym w obrzędzie kolędowania PSWP 12/98, SJP Szym 1/624, Mosz Kult 2/2/743, Byst Gai lub gaNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



1. Nazwy choinki

łęzi strojonej w izbie na czas Bożego Narodzenia

Mosz Kult 2/2/743.

51

Kowale Oleckie ZD,

Pochodzenie wyrazu etymolodzy uważają za niepewne, skłaniając się albo ku wspólnemu rdzeniowi z gać w szeroko pojętym znaczeniu ‘okrywać, okrywać się czymś’ Brück SE 181, albo ku wspólnemu z goić prasłowiańskiemu pniu *gojiti. W drugim przypadku gaj oznaczałby „miejsca w lesie, gdzie on «goi swoje rany», wypełniając miejsca po starych drzewach gąszczem młodych. W stp. [staropolszczyźnie – KS] (XIII-XV) pełni funkcję specjalnego terminu gospodarczego o znaczeniu ‘poręba (polana) ogrodzona w lesie dla «zapuszczenia» tam młodego lasu’”. To dałoby podstawę do krystalizacji wspólnego dla Słowian znaczenia ‘młody las’ Bańk SE 1/401, a następnie współczesnego znaczenia w polszczyźnie: ‘niewielki las, grupa drzew, przeważnie dziko rosnących’ SJP Szym 1/624, PSWP 12/99. Idąc dalej tym tropem, warto zauważyć, że A. Brückner polskie goić zestawia m.in. ze staroruskim goj ‘żyw’ lub ‘zdrów’, czeskim hoj ‘obfitość’, jak polskie hojność, litewskim gyti (gyju) ‘zdrowieć’ i atgajus ‘orzeźwiający’ oraz awestyjskim gaja ‘życie’ Brück SE 149. Przeniesienie zatem znaczenia na gałęzie wykorzystywane w obrzędach wiosennych lub zimowych konotowałoby takie cechy bożonarodzeniowej choinki, jak ‘młodość, życie, zdrowie, obfitość’. 3.3. W Krakowskiem stosowano dla choinki nazwę sad K 5 Krak 193, 194, Karł SGP V/95, IV/181, Klim Dor 135, Zborom Wig 24 i in., częste. Wyraz ten prócz choinki oznacza także w Krakowskiem i „na góralszczyźnie” ozdobioną gałąź – protoplastę wiszącego lub stojącego drzewka Fisch Pol 195, Sew Pod, Witk Dor 10. We współczesnej polszczyźnie sad oznacza przede wszystkim ‘plantację drzew i krzewów owocowych’ PSWP 37/376, a pojęciem bliskoznacznym dla sadu w tym znaczeniu jest gaj PSWP 37/377, SJP Szym 3/168. Można wysnuć zatem wniosek, że nazwy te konotują zbliżone cechy bożonarodzeniowej choinki. Ponadto pojęcie sadu semantycznie ściśle związane jest z pojęciem owocu, zaś polski leksem owoc zawiera cząstkę owo- znaną z łacińskiego ovum ‘jajo’, co kieruje uwagę na konotowaną przez nazwę sad cechę choinki ‘życie, służąca życiu obfitość’, bowiem jajo w kulturze uznawane jest za symbol życia, jego źródła i tajemnicy Bied Sym 120, Tres Sym 70. Związek między jajkiem, owocem a choinką utrwalony został nie tylko na poziomie kodu werbalnego, ale również przedmiotowego: na tradycyjnej choince zawieszane są zarówno owoce i ozdoby o formie owoców, jak i ozdoby wykonane ze skorupek jaj. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

52

II. Bożonarodzeniowa choinka jako kulturowy makroznak

3.4. Dla choinki zanotowano również w gwarze wsi Łopuszna nad Dunajcem nazwę majka Jost Naddun 60, która podkreśla zbieżność formy i funkcji choinki z zalotnym zwyczajem ustawiania w Zielone Święta przez kawalerów zielonych krzaków w drzwiach domów panien, co w Łopusznej nazywane jest majeniem, domajeniem panien Jost Naddun 75, w innych stronach Polski i Europy – stawianiem maja Klim Dor 143, Karw Maj, Sta Gai, Kr Maj i in. Wypunktowuje to ponownie związek choinki z ideą zieloności, symbolizującej młodość, pomnażanie życia i pobudzanie płodności. 4. Osobną grupę lokalnych nazw choinki stanowią wyrazy stroinka, stroiczek, chochoł, ostropiec Greń ŚlCiesz, które funkcjonują współcześnie na Śląsku Cieszyńskim zarówno w znaczeniu choinki, jak i w znaczeniu rolniczej konstrukcji, którą J. Karłowicz opisał jako „drąg drewniany z szczeblami [...], na który się układa koniczynę a.[lbo] zboże w stóg” Karł SGP III/474 w celu ich wysuszenia. Wymienione leksemy zatem uwypuklają strukturę choinki jako ‘konstrukcji złożonej z pionowego pnia i poziomych „szczebli”, umożliwiającej zawieszanie ozdób’. 5. Leksem gwiazdka został uchwycony jako nazwa choinki przez J. Karłowicza (jednakże – bez geografii, zaś z kwalifikatorem: „ust.[nie] z różnych okolic”) Karł SGP I/383 i W. Klingera Kling Dor 95. Wśród wielu znaczeń słowa gwiazdka w języku polskim współcześnie leksykografowie nie notują tego użycia, ale jednocześnie wyszczególniają następujące znaczenia: dla leksemu gwiazdka – ‘Wigilia i święta Bożego Narodzenia’, ‘prezent ofiarowany w wigilię Bożego Narodzenia’, ‘zabawa taneczna organizowana w okresie świąt Bożego Narodzenia i Nowego Roku’ PSWP 13/217, SJP Szym 1/716, Bor BN 105, w Ziemi Dobrzyńskiej ‘opłatek, którym dzielono się w Wigilię’ Karw Dobrz 178; dla leksemu gwiazdor – ‘chłopiec lub mężczyzna wędrujący z gwiazdą po domach w okresie Bożego Narodzenia’, ‘osoba roznosząca prezenty w wigilię świąt Bożego Narodzenia’ PSWP 13/219, SJP Szym 1/716; dla leksemu gwiazda – ‘emblemat o gwiaździstym kształcie, używany przez kolędników w okresie Bożego Narodzenia’ PSWP 13/217, SJP Szym 1/716 czy dla leksemu gwiazdkowy – ‘taki, który jest związany z Wigilią i okresem świąt Bożego Narodzenia’ PSWP 12/218, SJP Szym 1/716. Wspólną

  Dane od Romana Malczyka ze Śląska Cieszyńskiego, prowadzącego Aktualizowany słowniczek gwarowy, www.isibrno.pl; informacje z maja 2005 roku. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



1. Nazwy choinki

53

cechą wymienionych znaczeń jest komponent ‘związany z okresem Bożego Narodzenia’, a zatem i gwiazdka jako nazwa choinki konotuje informację o czasie ustawiania choinki. Ten element semantyki choinki podkreśla również omówiona wyżej nazwa godné drzéwko, ale także i fakt z poziomu kodu przedmiotowego – zawieszanie gwiazdy, która jest przez nosicieli kultury tradycyjnej uważana za ozdobę konstytuującą choinkę.

*** Zebrany materiał językowy pozwala zauważyć, że nazwy choinki mają różne podstawy onomazjologiczne i odzwierciedlają różne motywacje, gdyż budowane są w polszczyźnie z różnych punktów widzenia, zatem i różne aspekty funkcjonowania językowo-kulturowego obrazu choinki uwypuklają, tak w zakresie semantyki, jak i morfologii choinki. 1. W zakresie semantyki: a) przywołują elementy centralne dla semantyki wigilijnej jodełki, odnoszące się do symboliki drzewa kosmicznego, w której uczestniczy tradycyjna polska choinka (zwłaszcza nazwy drzewko i stromek); b) nazwy budowane od gatunku drzew iglastych ewokują skojarzenia z symboliką wiecznie zielonego drzewa życia (nazwy z grupy 1 i 3); c) nazwa godné drzéwko uprawnia do interpretacji semantyki choinki w kontekście wierzeń przedchrześcijańskich związanych z przełomem starego i nowego roku; d) nazwy typu gaik, połaźnica, sad i majka wpisują choinkę do swoistego kulturowego kontinuum ozdobionych drzew i ich części, zwłaszcza ich symboliki związanej z życiem i zdrowiem oraz obrzędowych, magicznych funkcji nakierowanych na sprzyjanie życiu; e) nazwy typu kristbaum, boże drzewko, a także godné drzéwko i gwiazdka wskazują na wpływy chrześcijańskie i związek semantyki choinki z ideą Bożego Narodzenia. 2. W zakresie morfologii choinki: a) takie nazwy, jak drzewko, stromek, kristbaum oraz utworzone od nazw gatunków (grupa 1 oraz gaik) utrwalają choinkową strukturę, w której znaczące miejsce przypisane jest drzewu jako podstawowemu składnikowi choinki; b) nazwy gwiazdka i godné drzéwko podkreślają istotność kategorii czasu w interpretacji idei choinki; Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

54

II. Bożonarodzeniowa choinka jako kulturowy makroznak

c) nazwy stroinka, stroiczek, chochoł, ostropiec konotują cechę związaną ze sposobem ubierania choinki przez zawieszanie na niej innych istotnych elementów – ozdób, dla których drzewko jest rodzajem stelaża, jak stelażem dla siana są konstrukcje służące do jego suszenia; d) nazwy typu gaiczek, podłaźnica, sad, majka wskazują na ozdoby jako ważny składnik struktury choinki; e) nazwa krzaczek natomiast zwraca uwagę na cechę wielkości i wyglądu drzewka wybieranego na choinkę. Można także stwierdzić, że nazwy choinki utrwalają nie tylko semantykę i morfologię tego współczesnego symbolu świąt, ale też kodują kontur struktury kognitywnej językowo-kulturowego wyobrażenia tego obrzędowego rekwizytu. Zwracają bowiem uwagę na takie fasety jego znaczenia, jak: pochodzenie choinki (nazwy typu krysbaum); części choinki (grupa 1, 2, 4); cechy choinki (np. nazwa krzaczek); choinka jako lokalizator (grupa 4); rośliny wybierane na choinkę (grupa 1); tło czasowe choinki (gwiazdka, godné drzéwko); ekwiwalencja kulturowa choinki (grupa 3); symbolika choinki (grupy 1, 2, 3, 5). Poza powyższą kwalifikacją pozostaje zjawisko nadawania. imienia własnego choince, na przykład ustawioną w centrum Pragi, stolicy Czech, w grudniu 2002 roku nazwano Karol Wielki. Jest to warte odnotowania z tego powodu, że zwyczaj nadawania imion drzewom uważanym za wyjątkowe znany jest kulturze tradycyjnej i praktykowany także współcześnie Marcz Drz 105, a rzadkie dotąd zjawisko nazywania imieniem własnym drzewka bożonarodzeniowego wskazuje na to, jak wartościowym przedmiotem dla wielu narodów i kultur jest bożonarodzeniowa choinka.

  Wiadomości

radia RMF FM z 15 grudnia 2002 roku. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



2. Legendowe pierwowzory

55

2. Legendowe pierwowzory Mieszkaniec siedleckiej wsi pyta: Kto to przyniósł? Na jaką pamiątkę? Z czego to? [...] Kto to te choinke wymyślił... Kochów JC. Legendy, niekiedy okrojone do motywu legendowego, pokazują, że w ludowej świadomości Polaków pojawienie się pierwszej na świecie choinki jest związane z dwoma zdarzeniami: pobytem Ewy i Adama w Raju oraz narodzeniem Chrystusa. Choinka – drzewkiem z raju

Choinka wzięła się pewnie od Adama i Ewy Bełżec AG i jest to drzewko rajskie Gościszów AŁ, Karczmiska HP, że to w raju było drzewo dobrego i złego Smyk Lub 33 Motycz CM, więc choinkę stawia się na pamiątkę, jako Adam i Ewa mieli w Raju Kwaś Rud 152. Argumentacja tego sądu pozostaje niejasna i sięga różnych zjawisk kultury, takich jak przekaz Księgi Rodzaju Kwaś Rud 152 oraz widowisko kolędowe: Bu ja pamiętam, przyjechało do nas takie przedstawienie, ji chojika była ubrana, i Adama i Ewa tak chudzili koło ty chojinki Bełżec AG. Opis ten odsyła do obrzędu kolędowania z rajem Rusz Rzesz 175, Gościszów MŁ, Karw Młp 131, widowiska Adam i Ewa God Dar 61 oraz dialogu bożonarodzeniowego Węc Dial 209, czyli kolędowania, którego centralnym rekwizytem jest ustrojone drzewko. W tym kontekście ważny staje się komentarz S. Estreichera: „W dzień wigilijny święcił kościół uroczystość Adama i Ewy, a w związku z tem świętem stoi fakt, iż w całem chrześcijaństwie rozpowszechnia się już w wiekach średnich obyczaj, aby na pamiątkę pierwszych rodziców postarać się na ten dzień o kwitnące «żywe» drzewko lub przynajmniej o jedną tego rodzaju gałąź. [...] [Od trzeciego stulecia naszej ery – KS] legendy zaczynają łączyć pierwszego ojca ludzi coraz częściej z różnemi cudownemi drzewami. Zanotujemy jeszcze naprzykład symboliczną legendę, pochodzącą z XII stulecia, wedle której krzyż Chrystusa Pana zrobiono ze szczepku drzewa życia, zasadzonego na grobie Adama, albowiem z tego krzyża przyszło życie dla ludzkości, umarłej w grzechu” Szel BN 21. Nie można zatem wykluczyć, że zanotowany współcześnie na Zamojszczyźnie przekaz nie dotyczy grobu praojca: Choinka to przyszła z pogaństwa. Jakiś tam umar i jemu na grobie postawili chojinke, i to sie spodobało i zaczęli to robić Wilków MK. Ta hipoteza sugeruje, że wśród znaczeń choinki. znajdą się związki z rajskimi drzewami Poznania Dobrego i Złego oraz Życia, jak również z motywem grzechu pierworodnego i odNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

56

II. Bożonarodzeniowa choinka jako kulturowy makroznak

kupienia. Drzewko bowiem ma oznaczać [...], że skuszona przez węża była Ewa, że to Pan Jezus narodził sie, że wszystko to odkupił przez swoje narodzenie i dlatego ta choinka była tak zdobiona, i dlatego ona była przynoszona Jakówki MO, Opole GB. Choinka – drzewkiem z Betlejem

Z momentem narodzin Chrystusa wiąże pierwszą choinkę bogaty materiał legend apokryficznych na temat życia małego Jezusa. Na gruncie polskim zatem pierwowzorami choinki są: 1. Drzewa, które rosły przy szopce betlejemskiej: U nas sie tak przyjęło, że Pan Jezus sie urodził w szopie, a koło szopy na pewno były chojinki, te drzewka, czego nie było w Palestynie, a u nas w Polsce. Bo przeniesione zostało to do domu, że Pan Jezus urodził Gdów TZ, Momoty Dolne BJ; 2. Drzewa, które w cudowny sposób oddały pokłon Jezuskowi, jak w przekazach antropomorfizujących drzewko: Jak Pan Jezus sie narodził w stajni betlejemskiej, to nie tylko ludzie, pastuszkowie, królowie szli pokłonić sie, ale nawet zwierzęta, nawet ptaszki [...]. Wszystko co żyło, to wszystko to biegło zobaczyć tego Mesjasza. I nawet drzewa, które rosły przy stajence, też pochylały sie, żeby Go ujrzeć. Między drzewami był świerk. Ale drzewa mówiły między sobą zgorszone: – Ty nie chodź, nie zaglądaj tam, kłujący jesteś, pokłujesz jeszcze Dzieciątko, będzie płakać. No ji świerk stał smutny. W pewnej chwili zaczęły z niego cieknąć krople żywicy. To były łzy. Świerk płakał na swoją dolę, że taki jest straszny i nie pójdzie zobaczyć. Ale w pewnej chwili sfrunął z nieba anioł. Stała się rzecz dziwna, bo anioł miał z sobą naręcz gwiazd różnokolorowych i zaczął świerka ubierać. I wyszło coś pięknego, bo świerk zajaśniał tymi światłami i wtedy pochylił sie do stajenki i Dzieciątko jeszcze lepiej wyciągało do niego rączki jak do innych drzew. Tak. I w ten sposób właśnie świerk pokłonił sie Panu Jezusowi. I my na pamiątkę ubieramy w gwiazdy, w różne zabawki chojinke Smyk Lub 32 Motycz CM, Nieb Przes 87, Ad PZLub 21 Bronice i in.; 3. Drzewa, które rosły przy szopce i w cudowny sposób doświadczyły światła Gwiazdy Betlejemskiej: To drzewko dlatego sie ubiera, bo w czasie, jak sie narodził Pan Jezus, zaświeciła Gwiazda Betlejemska, to wszystkie drzewa w okolicy miniły sie różnymi kolorami. Świciły. Bardzo ładnie wyglądały. Były i ptaki na tych i ptaki. To, co sie na tych drzewach znajdowało zyskiwało Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



2. Legendowe pierwowzory

57

blasku i innego koloru. Było bardzo kolorowe. [...] Dlatego ubiera sie właśnie Bolesławiec ZT, Podłęż SN; 4. Drzewa, które rosły przy szopce i były w noc narodzenia oszronione: No bo to kedyś taka już tradycja dawna, jak Pan Jezus się urodził to mróz był. Na drzewach takie sople się robiły. Szron taki. Taki szron ji takie bańki. Ji to teraz na to pamiątke każdy to ubiera Smyk Lub 32 Maruszewiec HM; 5. Drzewa, które były darem dla Jezuska od Maryi, pasterzy i niedźwiedzia: – drzewko-dar Maryi dla Jezuska: Ja to słyszałam od jednej babci, że Panu Jezusowi Matka Boska to chyba ustrojiła w coś, jak Pan Jezus maleńki był, jak się narodził. Co mogła tam Matka Boska, nic nie miała, ale tam może jakeś nitke, może co, a może sama zrobieła coś. Że to jest drzewko na pamiątke, że sie Pan Jezus urodził i że to tam było drzewko, może gałązka Kąkolewnica FW; – gałąź drzewa-dar od pastuszków i zwierząt: Ojciec zawsze mówił, że [...] każdy zwierz, każdy pastuszek, każdy coś niósł dla tego Pana Jezuska, do tego żłóbka. Że to, co kto miał. Jeden kożuszek, drugi baranka, trzeci jakieś tam jabłuszko, czwarty ciasteczko. Jinny znów tam świece, inny jakiś tam z lasu szed to wziął jakiś gałązke na plecy. Każdy co kto miał, to niós do tego żłóbka. Ji u nas właśnie to był taki zwyczaj, że jeszcze jak właśnie w kościele był ten żłóbek, to zawsze obowiązkowo trzeba było jakoś daninke też zanieść do tego żłóbka Kowale Oleckie ZD; – drzewo-dar od pasterzy: Jak Pan Jezus sie urodził w szopce ubogiej w tej stajence, ale przyszed pastuszek i ni miał co wziąść, i przyniósł mu gałązke chuinki, wie pani, sosenki czy tego tam, sosenki przyniósł, i ubrał go, i postawił mu. To pastuszek ten najstarszy, [...] Bartłomiej, Bartek [...]. Później on był   W okolicach Krzczonowa na Lubelszczyźnie zanotowano podanie: A choinka powstała, mówię wam, w którym roku, ja pamiętałam, a teraz to juz wam nie powiem, w którym to roku powstała ta choinka. Bo to król, jak on się nazywał, miał syna i zginął na polowaniu ten […] syn tego króla. I na tą cześć ta matka zrobiła duże drzewo. Na jego grobie postawiła taką choinkę. Tam nawieszała królików, zajączków, piesków, kotków. No i to się było przyjeno, że to takie ładne. I zaczęły ludzie w mieszkaniach stawiać. Ale to takie niezwiązane z uroczystością narodzenia Jezusa czy tam czegoś. Bo to nie było żadnego uroku. No bo jak sie Jezus urodził, no to w stajni była choinka? W stajni nie było choinki przecież. Były baranki, owieczki (Orl Krzcz 68). Można je traktować jako współczesną racjonalizację, czyli zaprzeczenie istnieniu choinki w czasach Jezusa, co tym bardziej podkreśla stereotypowość skojarzenia choinki z narodzeniem Pana Jezusa.

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

58

II. Bożonarodzeniowa choinka jako kulturowy makroznak

Jego, Jego uczniem. [...] A w co tyko miał [ubrał], i ciastko dał na te choineczke, i cukierka i wszystko tam dawane, wieszał. I to przez to jest ten ubiorek Wojsławice ZS, Drelów JM, HZ, Nieb Przes 87; Jak się Pan Jezus narodził, to każdy niósł, co mógł. A jeden pastuszek był biedny, ściął drzewko z lasu i ubrał go śniegiem i zaniósł Panu Jezuskowi Kwaś Rud 152; – drzewo-dar od niedźwiedzia: To było na pamiątke, że i niedźwiedź Panu Jezusowi przyniósł choinke do stajenki. [...] A jak to jo wlók po tym śniegu, to śnieg zawsze, to takie robiły sie kuleczki z tego, takie jak z lodu, nie? I jak przyniósł, to tak postawili, to takie były jak migotki, jak bombki [...]. Takie przystrojone przyniósł niedźwiedź Panu Jezusowi choinke jak przyszedł do stajenki Olszewnica TP, Dob Drz, JKM, Strykowice Górne WK; 6. Gałęzie drzewa, które były ofiarowane ludziom przez pasterzy wracających od żłóbka z dobrą nowiną: Samo ubieranie tego drzewka to już mówie, że to tak później, drzewko. Natomiast ta połaźnica piersza, to co było, jak była szopka, to co było przy tej szopce, błyszczało i tak dalej, to [stamtąd] pastuszkowie nieśli dobrą nowine i właśnie ci kolędnicy to są pastuszkowie, którzy właśnie z tą połaźniczką, z tą taka mieniąca sie nowiną, przychodzą właśnie w dzień wigilijny i ofiarują innym. To był ten cel. I później on sie przekształcił, wiadomo, że każdy chciał, żeby ta nowina była jak najlepsza, więc jak umiał najlepiej była właśnie udekorowana, właśnie ta połaźniczka. Z czasem stało sie to drzewkiem Bolesławiec ZT.

*** Legendy o powstaniu choinki wskazują na trzy motywy w jej symbolice: rajski, stauryczny oraz bożonarodzeniowy. Są one efektem chrystianizacji kultury prasłowiańskiej i ich konkretyzację odnajdziemy na wszystkich poziomach struktury wigilijnego drzewka. Zaprezentowany materiał ma charakter apokryficzny i z wykorzystaniem polskich realiów opisuje betlejemski pejzaż, pogodę, wygląd i zachowanie roślin, zwierząt i ludzi w chwili narodzenia Jezusa. Choinka zatem w świetle tego materiału komunikuje treści, które przybierają formę zapisów z biblii pauperum czy biblii ludowej. Jej „wydarzenia mają charakter modelu i normy dla interpretacji otaczającej człowieka rzeczywistości” Zow Bibl 8 oraz normy dla zachowania w tej rzeczywistości. Zatem choinka przypomina o należnych postawach człowieka względem narodzenia Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



2. Legendowe pierwowzory

59

Bożego i narodzonego Boga: oddawanie czci, składanie osobistych darów i ofiar, niesienie ludziom dobrej nowiny. Następnie jest znakiem, że Bóg nie narodził się tylko dla człowieka, ale dla całego świata, i roślin, i zwierząt. Przypomina też historię grzechu pierworodnego oraz to, że Chrystus go zgładził i odkupił wierzących, jak i to, że święta Bożego Narodzenia to czas, w którym odbywa się dwustronna wymiana darów między człowiekiem a Bogiem. Leżący u podstaw legendowych motywów silny związek choinki z ideą Bożego Narodzenia znalazł swoje odzwierciedlenie także w relacjach współczesnych Polaków na temat sensu strojenia drzewka. Zebrane przekazy wskazują na następujące komponenty semantyki choinki: – ‘choinka to symbol narodzenia Pana Jezusa’ Wólka Polinowska MS, Przecieszyn HZ i in., przypomina o Bożym Narodzeniu Opole GB, Kochów JC i in., jest nazywana drzewkiem Bożego Narodzenia Dzierzkowice MK i odtwarza atmosferę stajenki betlejemskiej Blinów AW; – ‘choinka jest symbolem postaci nowonarodzonego Jezusa’, przypomina Pana Jezusa narodzonego Nielisz WW, to, że Pan Jezus narodził sie w święta Puszno Godowskie MK, Domachowo AC, a nawet jawi się jako Dzieciątko, jak w wypowiedzi: Ładnie [...], stoi Pan Jezus Kochów JC; – ‘choinka jest wyrazem hołdu dla narodzenia Jezusa’, gdyż jest to uświetnienie Lipsk n/Biebrzą AC, uczczenie narodzenia Jezusa Chrystusa Rawicz BK, Siedliska TS, Wyryki Wola JT. Jest zatem ubierana na cześć, że sie narodziło Dzieciątko Mareza TG, Szczuczyn BJ i na chwałę bożą Wilkow MK; – ‘choinka to jest radość, że Pan Jezus się narodził Stary Brus JK, Stojeszyn SS oraz wdzięczność za narodzenie Jezusa Siedliska TS’. Można zatem stwierdzić, że transmitowana przez legendy biblia pauperum i relacje gwarowe na temat motywacji, funkcji i symboliki choinki dopełniają się, podkreślając nierozerwalny związek idei współczesnej polskiej choinki z religijnym profilem świąt Bożego Narodzenia. Jeżeli przyjmiemy jako dopuszczalne założenie, że prezentowane legendy opisują magiczną przemianę zwykłego drzewa w wyjątkowe – choinkę, wówczas możemy na ten materiał spojrzeć przez pryzmat morfologii bajki. Według badaczy tego zagadnienia, zwłaszcza W. Iwanowa i W. Toporowa, nadzwyczajnej metamorfozie podlega bohater lub przedmiot wyróżniający się na tle innych elementów świata przedstawionego nadzwyczajnymi cechami, jak cudowne miasto czy głupi bohater Iw Top 85–91. W przywołanym materiale podlegają przemianie drzewa związane z wyjątkowymi Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

60

II. Bożonarodzeniowa choinka jako kulturowy makroznak

postaciami o rysie mitycznym. Jest to Maryja – niepokalanie poczęta kobieta i matka Boga, Adam – pierwszy człowiek, pasterze, anioł i niedźwiedź, wyróżniający się takimi cechami, jak: odrzucony przez inne drzewa (świerk), biedny lub najstarszy (pastuszek), łagodny i życzliwy (niedźwiedź). Dar, który chcą ofiarować Jezusowi, jest najskromniejszy, najpospolitszy, ale w trakcie gestu darowania przemienia się w najpiękniejsze drzewo i najwspanialszy dar. Zwykłe wobec tego czynności niesienia drzewka do domu, ubierania choinki, na przykład z intencją podarunku dla dzieci Blinów JJ, Boiska WF, Mareza TG i in.reg., częste lub dla Małego Jezuska Pałecznica ZS, Wola Chmejowa MO, zyskują cechy mitycznych i magicznych czynności nakierowanych na współkreację przedmiotu wyjątkowego i waloryzowanego dodatnio – choinki.

3. Wigilijna kreacja choinki 3.1. W zimowym czasie przejścia

W językowo-kulturowym obrazie choinki jednym z najważniejszych czynników pozostaje kategoria czasu, w jakim odbywa się kreacja choinki Smyk Czas. Implikuje ona wiązki znaczeń symbolicznych, przypisywanych temu obrzędowemu rekwizytowi. Zarazem czas choinki można obserwować co najmniej w dwu aspektach. Jeden wymiar – odczytywany w skali cyklu rocznego, odtwarzającego „rytmy kosmiczne”, które objawiają „fundamentalne sacrum tkwiące u podstaw kosmosu” Eliad Rel 410 – dotyczy specyfiki czasu niejako „zewnętrznego” choince. Ma on cechy „czasu mitycznego, który jest odtwarzany przez czynności jakiegoś rytuału lub uaktualniony przez zwykłe i proste powtórzenia jakiegoś prawzoru mitycznego” Eliad Rel 409–410, czyli przez obrzędowość bożonarodzeniową, determinującą idee choinki włączonej w continuum hierofanicznego czasu sakralnego. Drugi wymiar – odczytywany w skali „okresu   Niedźwiedź, inaczej niż niedźwiedzica, jest w kulturze symbolem brutalnej, prymitywnej, ale i demonicznej siły (Kob Best 222, For Sym 284, Kier Niedź 242). W prezentowanym motywie legendowym zatem niedźwiedź odróżnia się od stereotypowych przedstawicieli swego gatunku, przez co może wziąć udział w metamorfozie drzewka w choinkę. W wielu kulturach bowiem niedźwiedź uczestniczy w cudach (Kier Niedź 256, 331, por. Żyg Św 17, 70, zob. obrzęd kolędowania z niedźwiedziem Mosz Kult 2/1/574, Dom Kol 18, God Dar 62, Ad Lub 46). Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



3. Wigilijna kreacja choinki

61

choinkowego”, czyli czasu, „w którym odbywa się sprawowanie [...] obrzędu” Eliad Rel 409 – wskazuje na ustrukturowany „wewnętrzny” czas choinki i pozwala uchwycić pełnię jej znaczenia, objawiającego się w kulminacyjnych momentach tego czasu, „który staje się tym samym czasem świętym” Eliad Rel 409, Czer Czas 76. „Czas zewnętrzny” choinki zatem, opisany w niniejszym podrozdziale, to waloryzowany religijnie czas wiecznego, transcendentnego sacrum, w którym świętość choinki ma swoje źródło. „Czas wewnętrzny” natomiast, analizowany w dalszych częściach pracy, to przedział czasu obserwowalny przez człowieka, w którym „choinka tworzy święto” Persz Wejh 18 i któremu jako obrzędowy rekwizyt nadaje świętość, aktualizując czas mityczny. Choinka jest jednym z pierwszoplanowych rekwizytów świąt Bożego Narodzenia. Uznawana jest również przez współczesnych Polaków za symbol tych świąt, co dokumentują różnorodne fakty językowe i kulturowe. Najlepiej świadczą o tym przekazy, wedle których choinka to symbol świąt Gdów TZ , który oznacza święta Wola Chomejowa GW, gdyż święta Bożego Narodzenia łączą się z tradycją choinki Ostrówek JS, zaś choinka to pamiątka na Boże Narodzenie Wojsławice ZS. W tej grupie mieszczą się bardzo licznie potwierdzane autorytatywne stwierdzenia typu: nie było choinki, nie było świąt Adamów MG, gdyż jedynie z choinką prawdziwe święta Górka Lubartowska ZM. Ponadto w potocznej polszczyźnie stosowane jest określenie bożonarodzeniowy w wyrażeniach: bożonarodzeniowe drzewko oraz bożonarodzeniowa choinka / jodełka, oznaczających wyłącznie ‘tradycyjną ozdobę domu na czas świąt Bożego Narodzenia’, zaś połączenie wyrazowe zabawa choinkowa SJP Szym 1/270 oraz leksem choinka SJP Szym 1/270 funkcjonują w znaczeniu ‘typu zabawy karnawałowej, urządzanej dla dzieci przy ozdobionym drzewku w okresie świąt Bożego Narodzenia’. Z kolei leksem gwiazdka jako gwarowy synonim nazwy choinka Karł SGP I/383 konotuje cechę ‘związany z okresem Bożego Narodzenia, nazywanym także gwiazdką’, podobnie jak inny kaszubski gwarowy synonim nazwy choinka – godné drzéwko, gdyż wyraz gody oznacza Boże Narodzenie NKPP 1/138–142, PSWP 12/399 i święta przełomu starego i nowego roku Bańk SE 1/446. Dodatkowo leksykograficzne definicje wyrazu choinka wskazują, że komponent semantyczny ‘na czas świąt Bożego Narodzenia’ należy do cech koniecznych w strukturze znaczeniowej definiowanego pojęcia PSWP 7/49, SJP Szym 1/270. Z poziomu znaków niewerbalnych o związku choinki z czasem Bożego Narodzenia świadczą kartki pocztowe nazywane kartkami bożonarodzeniowymi PSWP 5/189, il. 12 oraz różnego typu reklamy Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

62

II. Bożonarodzeniowa choinka jako kulturowy makroznak

w postaci m.in. druków, filmów i instalacji, w których jako wyróżnik świąt Bożego Narodzenia wykorzystywana jest choinka, analogicznie na przykład do jajka i kurczątka dla Wielkiej Nocy czy serc dla walentynek, il. 13, 15, 16, 17, 19. Dobitnie potwierdza to przekaz gwarowy: Ja to myśle, że reklamuju już, że so święta, i żeby już kupywali tam Sielec JD. Czas świąt Bożego Narodzenia, podobnie jak Nowego Roku, ma w tradycji polskiej wszystkie cechy „czasu przejścia” Stom Sł 43 i należy do cyklu zimowego, który rozpoczyna się 6 grudnia, a kończy 6 stycznia. Przypada na zimowe przesilenie dnia z nocą, czyli moment, od którego zanotowano wydłużanie się dnia, co znalazło wyraz już w pogańskich świętach narodzenia słońca obchodzonych w tym terminie oraz w motywach typowo noworocznych, wpisanych w tradycyjną koncepcję świąt Bożego Narodzenia Sal Teo 1535. Jak pisze R. Godula, powołując się na ustalenia R. Caillois oraz M. Eliadego, „należy również pamiętać, że jest to czas faktycznego panowania zimy, a tradycyjna myśl ludowa przypisywała wówczas przyrodzie stan śmierci. Zaś zima–śmierć jest stanem «przejściowym», czasowym ukryciem życia, bezpośrednio poprzedza narodziny. Jest stanem, z którego wyłania się życie i stanowi nieodzowny warunek stałego odnawiania” God Dar 22. Obserwowalna zatem zmysłami cykliczna naprzemienność życia i śmierci, interpretowana w kulturze tradycyjnej jako regularnie powtarzalne wracanie – przez „antrakt” chaosu – do punktu wyjścia, niejako do „dzieciństwa świata” Cail Czł 116, „wyraża ideę powrotu do [...] mitycznego czasu początku, tworzenia i przemian” God Dar 22 oraz moment „całkowitej regeneracji czasu” Eliad Rel 428 i „«ponowienia się» Boga”, a zarazem „powtórzenia świata” Sul Kol 5. Obrzędy bożonarodzeniowe mają zatem ostatecznie „za zadanie głębiej zanurzyć człowieka w nowym świecie, przemienionym świecie synów Bożych, a ich punktem docelowym jest pełnia” Sal Teo 1537 życia i sił oraz znalezienie się w wiecznym czasie sakralnym. R. Godula wyznacza cztery podstawowe cechy zimowego czasu przejścia: pomieszanie porządków, czyli zlanie się świata i zaświatów; niecodzienność i odmienność tego etapu od poprzedniego i następnego, objawiająca się nasileniem cudownych przemian; współwystępowanie śmierci i życia, czyli spotkanie końca i początku, tego, co się rodzi, z tym, co umiera; oraz wróżebność God Dar 24–32 . Semantyka tradycyjnej choinki jako pierwszoplanowego rekwizytu świąt bożonarodzeniowych – czasu przejścia od tego, co stare do tego, co nowe w kosmosie, Bogu oraz człowieku i jego życiu – poddaje się tedy syntetycznemu opisowi, który antycypuNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



3. Wigilijna kreacja choinki

63

je następujące funkcje choinki: tradycyjna choinka służy komunikacji ludzi z zaświatami (elementy zaduszkowe) oraz ze światem chrześcijańskich świętych, ponieważ jest przedmiotem, który powstał w wyniku cudownej przemiany świata: wszak drzewo leśne trafiło do domu i „rozkwitło” Kling Dor 104, Kling BN 7, dlatego jest znakiem bujnego życia, jest nawet Drzewem Życia, które budzi się podczas zimowego przesilenia, toteż modeluje dostatnią, obfitą i udaną przyszłość pod każdym względem i dla wszystkich ziemskich istot. Argumentów za tym, że choinka w pełni uczestniczy w zimowych obrzędach przejścia, dostarczają ludowe opowieści wierzeniowe, w których choinka zachowuje się nadzwyczajnie – trzęsie się i wydaje głos, posługując się ludzkim językiem, jak to dokumentują przekazy: 1) Taki przykład dam no, że w jednym miejscu no brat zmarł, pustka tam została, potem przyszła siostra ji zabrała, a tam ponoć były jakieś, że to diabeł tam sie trząs. No ji zabrała te bombki na chojinke ji chojinke ubrały, no ji zeszło tam pare dni, w te święta siedzo sobie, a w tym momencie zaczęło trząść tu chojinku, ji te wszystkie bombki spadły. Ji matka na te córke mówi: „już diabła przyniosłaś tutaj!”, no ji ta córka wzięła wyniosła to wszystko z powrotem, wyrzuciła, no ji diabeł uucik, bo wszystko to, co przyniesła, to wzięła wyrzuciła Dzierzkowice Zastawie BB; 2) Rodzina była strasnie bidniutka. Jeden chłopcyk był chory. uOjca ni miały. Ji nasła wilijo, dzieci chciały chojinke. Ji posły ściany te chojinke. Ale ściany tam koło cmentarza tego wojskowygo [...]. Jak przyniosły, uubrały, zjadły, wilijo jem przesła, w nocy chojinka zacena sie trzóńść. Ji mówio ze: „Zanieś skund wziółeś” – głos był. Ji zaniosły. [...] jak tylko zaniosły, to dziecko ozdrowiało Smyk Lub 33 Pałecznica SB. Jak widać, w dziwny sposób zachowuje się choinka związana – przez miejsce pochodzenia ozdób (1) lub drzewka (2) – z przestrzenią będącą domeną diabła (1) oraz dusz zmarłych (2). Z jednej strony choinka objawia obecność złych duchów, czyli jest przedmiotem uczestniczącym w mediacji między światem żywych a światem istot chtonicznych, z drugiej jednak – przez to, że daje ludziom widomy znak obecności diabła czy duszy zmarłego – uczestniczy w porządkowaniu ludzkiego świata bądź przez zmuszenie diabła do ucieczki z przestrzeni domu (1), bądź przez natychmiastowe cudowne przywrócenie zdrowia (2). Choinka uczestniczy zatem w obrzędach przejścia, jakimi są święta Bożego Narodzenia i Nowego Roku: jako znak mieszania się porządków kosmicznych (ludzkieNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

64

II. Bożonarodzeniowa choinka jako kulturowy makroznak

go, diabelskiego oraz chtonicznego) i jako znak cudownych przemian (dziwne zachowanie choinki oraz nadzwyczajne ozdrowienie chłopca), i jako przedmiot pomagający człowiekowi kreować rzeczywistość idealną i bezpieczną – bez chorób i wpływów diabelskich, czyli – nowy kosmiczny, boski oraz ludzki porządek. 3.2. W promieniującym centrum

Prototypowym i powszechnym miejscem lokalizacji tradycyjnej bożonarodzeniowej choinki jest wnętrze domu Smyk Przes. W domu wisiały podłaźniki, światy i pająki – bezpośrednie poprzedniki choinki, a ozdoby w kształcie domków upiększają drzewko do dziś Nowogród SŻ. Największą siłę przekonywania mają jednak wypowiedzi typu: to my nie nazywajum chojinkom co na dworze, tylko to, co w domu Zamch SG, Wisła JL i in.reg., bo chojinka to powinna być ubrana w domu Drelów HZ, Boiska WF, ponieważ to co jest w domu, to jest najważniejsze Pałecznica ZS, Nielisz WW i in.reg. Stąd kategoryczne słowa: za mojego dzieciństwa to było w domu i nie było mowy, żeby ktoś wystawił przed domem czy ubrał przed domem Brzeźnica Bychawska ZS, Gdów TZ i in.reg. Uogólniając, należy powiedzieć, że w polskiej tradycji jedynie choinka zlokalizowana w domu jest w pełni funkcjonalnym przedmiotem obrzędowym. Można wskazać trzy zasadnicze motywacje wyboru tradycyjnego miejsca choinkowego w przestrzeni domu: 1) miejsce centralne, 2) miejsce widoczne oraz 3) miejsce spotkania rodziny. A. Motywacja pierwsza związana jest z nakazem sytuowania choinki w miejscu ogólnie określanym jako święte Lipsk n/Biebrzą AC, Nielisz WW, najważniejsze Szczuczyn HG, honorowe Lutogniew MJ Wes DŚl 201 i in.reg. i po prostu – dobre Wylezin MJ. Konkretnie, od ogólniejszego planu począwszy, lokalizacja choinki w domu dotyczy pomieszczenia nazywanego w gwarze piekną izbą Przecieszyn HZ , białą izbą Jan Gór 204, wielgą izbą Persz Wejh 18 oraz pokojem Dobryń Duży NN i chałupą w sensie ‘nie kuchni’ Popowice MW, Wylezin NK, Chel Gł 132 i in.reg. Jest to najlepszy Wola Chomejowa MO, wyjątkowy Dud Pszcz 185, najpiękniejszy Dokudów HB, reprezentacyjny pokój Wisła TC. Choinka zatem lokalizowana jest w pomieszczeniu waloryzowanym dodatnio. W planie bardziej szczegółowym, czyli w skali pokoju, można zauważyć kilka sposobów wyznaczenia miejsca właściwego dla choinki. W pierwszej kolejności jest to ważny kąt Smyk Krys 16 Podlewkowie WO, to znaczy miejsce o przeznaczeniu kultowym, funkcjonalnie paralelne względem miejsca ustawienia ołtarza w świątyNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



3. Wigilijna kreacja choinki

65

ni Ben Dom 58, Kurp 3/256. No u nas to zawsze tam gdzie ikony w rogu, tam so te ikony na wschód i tam sie stawia chojinke. Mówią, że to kąt, tam gdzie nieboszczyka stawia na pokuć i gdzie młodzi siedzo jak wesele, jak chrzciny, to tam kumowie siedzo Smyk Krys 16 Podlewkowie WO. Pozostałości tej mitycznej lokalizacji znajdujemy w często notowanym zwyczaju ustawiania choinki w rogu mieszkania Lipsk n/Biebrzą AC, Kwaś Żyw 143, Nielisz WW i in.reg., b.częste. Następnie miejsce dla choinki jest wyznaczane względem stron świata: od wschodniej strony Smyk Krys 16 Podlewkowie WO, Opole EP, Wojsławice ZS, czyli od strony skojarzonej w kulturze starosłowiańskiej ze światłem jako źródłem życia, młodości i zmartwychwstania oraz z Bogiem Iw Top 109, Stom Sł 86–88, SSSL 1/1/119, zwłaszcza z nowo rodzącym się Bogiem, co dokumentuje przysłowie Na Boże Narodzenie staje wschodzenie NKPP 1/141. Na polskim gruncie utrwala to, noszące wyraźny ślad chrystianizacji, wyjaśnienie mieszkanki okolic Chełma: bo Pan Jezus sie na wschodzie urodził i na wschodnim uoknie [...] chuinki sie zawieszało Wojsławice ZS. Sytuowanie zatem choinki, jak wcześniej podłaźniczki Fr Szt 72, w świętym kącie oraz od wschodu włącza ją w odbywający się w czasie świąt Bożego Narodzenia w domu „nieustający obrzęd stwarzania i odnawiania świata” Ben Dom 57. Potwierdzeniem tej tezy jest następny typ lokalizacji: na stole Gaj Rozw 25, Kwaś Kiel 226, Kroh Chyż 247 i in.reg., częste, przy stole Sieradz JS, Kwaś Kiel 226, nad stołem Sieradz JS, Stary Brus AM i in.reg., częste czy w pobliżu stołu Lech Rob 89, Zamch WL, il. 1, przy którym, jak przy ołtarzu w świątyni Ben Dom 56, spożywana jest wieczerza wigilijna – kulminacyjne wydarzenie świąt, organizowane z intencją zaduszkową i z zamiarem projektowania nowego, dostatniego, zdrowego roku. Zebrany materiał obfituje w określenia, że choinkę, podobnie jak wcześniej podłaźniczkę, wieszano u płapu Chel Gł 125, Lech Śr 22 i in.reg., b.częste, czyli u sufitu Dud Pszcz 185, Miel Kiel 118 i in.reg., a dokładniej – u głównej belki powały Fisch Pol 195, u tragarza Witkś Biał 201 czy wreszcie: pod środkowym stragarzem Haj Tyn 177, Kwaś Kiel 226 i in.reg. Taka lokalizacja jest znamienna dla rozczytania semantyki choinki, gdyż środkowy stragarz (tragarz, sosręb, siestrzan), czyli „pozioma belka konstrukcyjna w stropie drewnianym, którą umieszczano zwykle na osi pomieszczenia, poprzecznie do dźwiganych przez nią belek stropowych” PSWP 39/354, 43/105, jest zaliczana przez badaczy kultury typu tradycyjnego do symbolicznych elementów domu, „streszczających” symbolikę domu jako całości Ben Dom 56. Dlatego znajdują się na niej „słowa, znaki i symbole, mające zatrzymać to miejsce w danym stanie, zamknąć ów dom Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

66

II. Bożonarodzeniowa choinka jako kulturowy makroznak

w stanie szczęścia, otoczyć go i ochronić od złego” Ben Dom 55. Dlatego również przy środkowej belce na czas świąt Bożego Narodzenia zawieszano zielone gałązki Sew Pod 13, Witk Dor 9 i in.reg., słomę Ad Lub 38, snop po wieczerzy Sew Pod 13, podłaźniki, światy i pająki Sew Pod, Fran Kal 14 i in.reg., b.częste czy jemiołę Wój Pog 261. Dowodzi to, że choinka pozostaje jednym z centralnych rekwizytów czasu świąt, i to centralnych dosłownie, czyli umieszczonych – jak to określają nosiciele kultury ludowej – na środku izby czy pokoju Kąkolewnica FW, Wilków MK, Roj Podh 181 i in.reg., częste. Taki obraz ewokuje skojarzenie z semantyką centralnie zlokalizowanych drzew, na przykład sosny, jodły czy jawora w tekstach ludowych kolęd życzących, zwłaszcza w ich „incipitowych modelach przestrzennych” Ad Inc 161. W kolędach bowiem dla gospodarzy i dla panien stoi sosna śród podworca lub w środku ogródeczka, to znaczy w centrum świata kreowanego magicznym słowem. Tę ideę dopełnia lokalizacja sosny w wyjątkowym oknie czy borze będącym własnością gospodarza-adresata noworocznych życzeń. Objawiająca się zatem matryca przestrzeni jest „modelem drzewocentrycznym”, w którym drzewo pełni funkcję wyobrażania świata i wyznaczania centrum Smyk Sosna 24, a który jest aktualizowany w zwyczaju lokowania choinki na środku pomieszczenia. We wnioskach można stwierdzić, że ze względu na lokalizację w miejscu najświętszym w przestrzeni domu choinka pełni funkcję oznaczania centrum świata. Podkreśla miejsce, które ze swej natury uczestniczy w sacrum, gdyż przestrzeń domu ma w kulturze tradycyjnej wyrazisty wymiar sakralno-kosmiczny Ben Dom 59, 131, Eliad Rel 400. Parafrazując więc słowa G. van der Leeuwa10, można powiedzieć, że miejsce nie jest święte, dlatego że postawiono w nim choinkę, lecz świętość miejsca stanowi przyczynę ustawienia choinki. Zarazem, jak twierdzi W. N. Toporow, to rzeczy organizują przestrzeń „strukturalnie, nadając jej ważkość i znaczenie” Top Przes 30, wobec czego choinka sprawia, że rozpoznajemy semantyczne zagospodarowanie powszedniej przestrzeni domu, które należy do zjawisk mitycznych i magicznych. Choinka bierze tedy udział w znanym w kulturze tradycyjnej zjawisku potęgowania świętości poprzez kumulowanie kilku różnych genetycznie form sakralizacji Ad Sak 23. Są to: po pierwsze, święta par excellence przestrzeń domu, jego centrum, strona wschodnia

10  Por. G. van der Leeuw, Fenomenologia religii, z niemieckiego przełożył i wstępem opatrzył J. Prokopiuk, Warszawa 1997, s. 347. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



3. Wigilijna kreacja choinki

67

i święty kąt, stające się w obrzędach bożonarodzeniowych „sceną, gdzie odnawia się życie” Ben Dom 57, oraz po drugie, transcendentny charakter osi świata, jakim jest drzewko choinki, spinające trzy sfery kosmiczne. Dotyka ona bowiem pułapu, który jest odwzorowaniem nieba, stoi zaś na podłodze Jas Brzez 85, Kwaś Kiel 226, Rudzienko MK i in.reg., częste, co jest określane jako stanie na ziemi Dokudów HB, Gaj Rozw 25, Kwaś Rud 152 . Niekiedy również choinka ustawiana jest na podwyższeniach takich, jak stolik Ruda Solska KR albo stołek Lech Rob 89, Drelów JM i in.reg., co ma pomóc markować wysokie drzewko, gdyż wyłącznie choinka sięgająca podłogi i sufitu jest uznawana za w pełni funkcjonalną. Potrzebą ustawienia choinki w przestrzeni sakralnej tłumaczy się jej lokalizację w dwu typach miejsc poza domem: 1) przy figurze czy krzyżu przydrożnym oraz 2) na centralnych placach miast, miasteczek i wsi. Choinki były i są nadal, choć niezbyt często, lokalizowane przy figurze lub krzyżu Jaszczów CS, Domaszowice i Radlin 2004; Lublin, ul. Nadbystrzycka 2004, Wola Sernicka 2006 i in.reg., il 8, 9, czyli w przestrzeni uświęconej już wcześniej w sposób ściśle religijny Ad Sak. Dokumentuje to przekaz: był taki zwyczaj u nas w Jaszczowie, podobno legendy twierdzą, że była tam figura świętego Mikołaja, no, ona uległa zniszczeniu. Podobno kiedyś pod tą figurą kobiety zbierały sie podczas uroczystości dawania prezentów świętego Mikołaja i tam każda mama nosiła prezent pod figure i później wszystkie dzieci szły o określonej godzinie i tam dostawały te prezenty. I nawet było tak, że na przykład na Boże Narodzenie ubierały tam choinkę [...] dlatego, że on [św. Mikołaj] dla naszej wsi dużo znaczył. [...] Tej kapliczki to już tutaj nie ma, tylko jest krzyż. Teraz sie tego nie robi Jaszczów CS. W centralnych placach miast, miasteczek i wsi il. 5 lokowane są z reguły „choinki instytucjonalne”, jak na przykład fundowane przez redakcje gazet codziennych na Placu Litewskim w Lublinie, przez firmy-sponsorów lub przez urząd miasta czy gminy, jak na przykład Choinka Millenium ustawiona w grudniu 2005 roku przed Pałacem Kultury w Warszawie, biorąca nazwę od nazwy banku – głównego sponsora tej najwyższej w Europie choinki. O tym, że nie jest to zwyczaj nowy, świadczy relacja z końca lat 20. XX wieku: Będąc przypadkowo w Bytomiu, widziałem na bulwarze w środku wielką choinkę, całą oświetloną lampkami elektrycznymi Bend Brz 238, Witk Dor 12, Pośp Śl 286, Lublin KS. Lokalizacja świątecznego drzewka w tym miejscu potwierdza, że centralne place miast pozostają przestrzenią nacechowaną preNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

68

II. Bożonarodzeniowa choinka jako kulturowy makroznak

stiżowo, nawet jeśli współcześnie poczucie sakralności centrum układu urbanizacyjnego uległo zatarciu i nie odczuwa się, że miejsce to podlegało ongiś konsekracji. Pisał o niej M. Eliade: „Każde nowe osiedle ludzkie jest w pewnym sensie odtworzeniem świata. Aby móc przetrwać i istnieć realnie, nowe osiedle lub nowe miasto musi być za pomocą rytuału budowlanego naniesione na «środek wszechświata». Według licznych tradycji stworzenie świata rozpoczęło się w jakimś środku, przeto i wznoszenie miasta musi odbywać się wokół określonego środka” Eliad Rel 395. Choinka zatem w czasie świątecznym staje się istotnym elementem miejskiego, wiejskiego czy osiedlowego centrum – obszaru intensywności znaczeń i odświętnej przestrzeni, gdzie umieszcza się obiekty uważane za wizytówki miasta i symbole miasta jako całości. B. Druga motywacja wyboru tradycyjnego miejsca dla choinki w domu zawiera się w postulacie: żeby było widać Żuków MK, Blinów AW, dlatego preferowane miejsce choinkowe nazywane jest ogólnie przez badaczy „najbardziej widocznym” Miel Kiel 88, 118, Sycz Nbuż 182 , a przez nosicieli gwary – widokowym Lipsk n/Biebrzą LS. Przymiotnik ten aktywizuje starszy komponent semantyczny: ‘stanowiący piękny widok’ SJP Szym 3/697. O takim kierunku analizy przekonują relacje potoczne ze słowem ładnie: to żeby ładnie było widać Karczmiska HP, Łopiennik JK, Maruszewiec ZK , żeby ładnie pasowało Kamień WG oraz żeby widoczne było ładnie Rzeczyca Ziemiańska AP. Ładnie to znaczy ‘tak, że wywołuje przyjemne odczucia estetyczne’ PSWP 19/390 oraz ‘tak, że przedmiot prezentuje się jako okazały, znaczny, pokaźny’ SJP Szym 2/63. Dlatego można powiedzieć, że drugą tradycyjną motywacją lokalizacji choinki jest poszukiwanie miejsca, z którego jest najlepiej widoczna oraz które podkreśla jej walory estetyczne. Można wskazać zasadniczo dwie przestrzenie, w których choinka ma być widoczna: jedna znajduje się wewnątrz domu, druga – na zewnątrz i ta wymaga szczególnej uwagi. Zebrany materiał bezsprzecznie nasuwa wniosek, że najkorzystniej jest ustawić choinkę w oknie Bronice TL, Sycz Nbuż 182, Sielec FB i in.reg., b.częste. Tę dwudzielność przestrzeni obsługiwanej przez ustawioną w oknie choinkę podsumowuje wypowiedź: ta choinka, żeby była ozdobą wnętrza domu, jak i z zewnątrz Pałecznica ZS. Spośród wszystkich okien domu najwłaściwsze jest okno od drogi Puszno Godowskie SP, Mag Dub 16 i in.reg., il. 2, gdyż ono zapewnia kanał komunikacji: przeważnie przy oknie [ustawiano choinkę], żeby to było widoczne. A bo jak sie jidzie na pasterke, to już widać w nocy, pięknie, taki widok jest Wólka Ratajska JC, widać – jest choinka PuszNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



3. Wigilijna kreacja choinki

no Godowskie MK, Sielec JD, Jaszczów CS i in.reg., częste.

69

Intencje komunikacyjne i treść choinkowego komunikatu da się wyeksplikować z cytatów: widać że to, że to są święta Popowice WM, że idą święta Hańsk BP, Siedliska TS i in.reg., że jest jakaś radość w domu, bogactwo Pałecznica ZS. Odbiorcami tych informacji są wszyscy, którzy przechodząc drogą widzieli choinkę Siedliska TS, Jeziorzany WP, Wola Korycka Górna MB i in.reg. Można wskazać dwa typy tych odbiorców. Do pierwszych zaliczają się ludzie oraz – konkretniej – sąsiedzi Jeziorzany KS, Jaszczów CS, Wylezin MJ. Drugi typ odbiorcy to dusze zmarłych Strykowice Górne WK , które w wieczór wigilijny – czas pierwotnie zaduszny – pojawiają się w pobliżu swoich dawnych ziemskich obejść. To była tylko jedna noc w roku, noc wigilijna, tylko w noc wigilijną przychodziły te dusze do domu. I dlatego choinki ustawiono w oknie, żeby dusze mogły trafić do swoich domów Strykowice Górne JT, Lew Ok 174, Sław Drew 1/385, 3/534. Podsumowanie warto rozpocząć od przypomnienia, że okno na gruncie polskiej kultury tradycyjnej pozostaje jednym z konstytutywnych składników domu, co poświadcza na przykład zagadka Przez czego nie możemy siedzieć w chałupie. Bez okna Folf Zag 288. Ponadto według tradycji ludowej jest ono przestrzenią medialną, która dzieli i zarazem łączy ten i „tamten” świat Lew Ok 173, przez którą „można «podglądać» inny, zewnętrzny świat” Ad Przes 16, ale i on może przeniknąć do domu, tak w postaci świętych: Matki Boskiej i Jezusa Ben Dom 65, ale częściej – duchów, czarownicy, guślarza Ben Dom 110, demonów, zmór Mosz Kult 1/330, kupały Mosz Kult 1/324, 328 i wreszcie samego złego K 33 Cheł 111, Lew Ok 174. Dlatego w bardzo wielu momentach roku obrzędowego spotykamy zwyczaje apotropeicznego osłaniania okien zielenią iglastą czy smarowania czosnkiem, aby zapewnić domownikom bezpieczeństwo. Choinka zatem zlokalizowana prototypowo w oknie, czyli w miejscu najlepiej widocznym wszystkim: żywym i umarłym, jawi się jako znak odmiennego czasu – czasu obcowania z przodkami i czasu święta. Przekazuje informację, że oto w miejscu jej ustawienia dzieje się coś istotnego: spotykają się reprezentanci wszystkich sfer kosmicznych, od chtonicznej po boską, aktualizuje się okres twórczy Cail Żyw 134 i odnawia się świat w skali mikro–domu i w skali makro–kosmosu. Wyborem miejsca, w którym choinka jest najlepiej widoczna dla największej liczby osób, motywowany jest powszechny współcześnie zwyczaj ustawiania choinek w dwu typach przestrzeni: 1) w obiektach usługowo-handlowych i przed nimi oraz 2) przed domami, kościołami, urzędami i innymi instytucjami. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

70

II. Bożonarodzeniowa choinka jako kulturowy makroznak

Choinka w tzw. kulturze zachodniej co najmniej od drugiej ćwierci XIX stulecia Mar Am 161 jest masowo ustawiana w obiektach usługowo-handlowych, przede wszystkim takich jak sklepy i centra hadlowo-usługowo-rekreacyjne il. 3, w ich witrynach oraz przed tymi obiektami, a zatem w niebagatelnej kulturowo współczesnej przestrzeni robienia zakupów, wydawania i zarabiania pieniędzy. Dominującą funkcją choinek sytuowanych w tych miejscach jest dopełnianie „pełnej ofert reklamowych ikonosfery wielkomiejskiej ulicy” Sul Antr 121. Poświadczają to wypowiedzi współczesnych Polaków na temat choinek w sklepie: to ja bym powiedziała: zapowiedź świąt Tomaszów Lubelski BS, reklama. Związane są z zakupami Tomaszów Lubelski JG, reklamuju już, że so święta, i żeby już kupywali tam Sielec JD, chcum przyciągnuńć klientów Gdów WC. Człowiek traktowany jest w tym typie przestrzeni zdecydowanie przedmiotowo – jako potencjalny klient, co wskazuje na spłycenie, uproszczenie oraz skomercjalizowanie znaczenia i funkcji choinki. Drugi typ miejsca, z którego choinka ma być dobrze widoczna, by mogła najszerzej przenieść swój komunikat, to przestrzeń przed domami Sycz Nbuż 182, Now Tom 137, Karczmiska HP i in.reg., b.częste, na podwórkach Popowice WM, Podłęż SN i in.reg., w ogródkach Wylezin MJ, Kochów JC, Bełżec AG i in. reg., częste lub na balkonach Wisła TC, Popowice WM, Szczuczyn BJ oraz przed kościołami, urzędami Oblin-Grądki MC i innymi instytucjami, jak na przykład poczta, szpital, szkoła, urząd miasta lub gminy. Historycznie i genetycznie rzecz biorąc, najbardziej prototypową lokalizacją jest przestrzeń przed domem. Z jednej strony zauważymy zatem bardziej archaiczny profil motywacji: to z okazji świąt, żeby to ludzie widzieli, że to so święta Sielec FB, z drugiej – dostrzeżemy wyraźne wpływy chrystianizacji, jak w wyjaśnieniu: znak rodziny katolickiej Wólka Ratajska JC, następnie wreszcie – odnotujemy niestety ograniczenie funkcji choinki do estetycznych: to jest tak przyjemnie Szczuczyn BJ i daje urok na zewnątrz Nockowa KM, Momoty Dolne BJ. Wobec wcześniejszych ustaleń można powiedzieć, że obecność choinki w danej przestrzeni kieruje uwagę ku centrum tej przestrzeni. Zatem ustrojone drzewko stojące przed domem, kościołem czy urzędem pozostaje wyrazistym kulturowym komunikatem o „promieniującym centrum” Sul Antr 129 zlokalizowanym w przestrzeni domu11, kościoła itd. Bowiem „lokalny rozkład róż11  W

kulturze ludowej znany jest zwyczaj ustawiania w okresie Bożego NarodzeNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



3. Wigilijna kreacja choinki

71

nych stopni ważności przestrzeni – jak pisze W. N. Toporow – ma taką postać, że podporządkowany jest zasadzie stopniowego narastania sakralnego nacechowania przedmiotu w miarę poruszania się od peryferii do tego punktu przestrzeni, który uważany jest za jej centrum. [...] I w tym wypadku samo centrum staje się tym źródłem, które pod wieloma względami określa strukturę całej przestrzeni («pola sakralnego»)” Top Przes 53–55. W czasie świąt Bożego Narodzenia więc choinka lokalizowana w przestrzeni zewnętrznej staje się satelitą choinki ustawionej w przestrzeni wewnętrznej, naznaczającej, jak powiedziano wcześniej, źródło odnowy uniwersum. C. Trzeci typ motywacji ustawiania choinki w mieszkaniu jest w myśleniu tradycyjnym związany z obecnością rodziny w domu w czasie świąt. Mieszkanka podlubelskiego Tuszowa wspomina: Nie było [u informatorki w domu choinki], tylko u babci. [...] sie wszyscy razem schodzili, jeszcze ji te ciotki dalsze, to w jednym miejscu, dużo było nas na wigilie Tuszów AB. Choinka pełni zatem funkcję więzio- i rodzinotwórczą, gdyż naznacza miejsce realnego spotkania wszystkich członków rodziny, żyjących i nieżyjących, skupiając ich przede wszystkim w celu spożycia wspólnej uroczystej kolacji Bronice BG, Domachowo AC i in. Potrzeba ustawienia choinki w przestrzeni rodzinno-domowej oraz w przestrzeni, którą chce się upodobnić do rodzinno-domowej, jest współcześnie realizowana w przypadku sytuowania choinki w takich typach miejsc, jak: 1) kościół; 2) sale, w których odbywają się spotkania opłatkowe; 3) miejsce pracy; 4) przestrzeń, w której odbywa się podróż; 5) grób i miejsce tragicznej śmierci. Proponowaną interpretację egzemplifikują relacje na temat choinki w kościele Boiska WF, Lipsk n/Biebrzą LS, Jeziorzany WP i świątyniach różnych wyznań, szczególnie przed ołtarzem, ubierają przy żłóbku tak samo Gałki Rusinowskie MW, Hańsk BP. Choinka jest tam

nia w pobliżu domu innych ustrojonych drzewek, których lokalizację można objaśnić w ten sam sposób: ich funkcją jest komunikowanie obecności wewnątrz domu „przedmiotu” wartościowego, „centralnego”, tym razem – panny: „W nocy przed Wigilią Bożego Narodzenia udawały się swobodne dziewczęta do lasu po swoje «szczęście». [...] przyniesione do domu drzewko ozdobiły zaraz kolorowymi wstążkami z papieru, a następnie postawiły je w rogu płotu przed chałupą. Ozdobione drzewko było owym «szczęściem» swobodnej dziewczyny. Musiała też każda strzec owego szczęścia, bo gdyby je ktoś skradł, wówczas nie miała najmniejszej nadziei, że wkrótce wyjdzie za mąż” (Ond Ciesz 203). Do innych zwyczajów cyklu wiosenno-wielkanocnego zaliczyć można ustawianie maja przed domem panny (Klim Dor 143, Karw Maj, Fraz Zł 129 i in.). Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

72

II. Bożonarodzeniowa choinka jako kulturowy makroznak

ustawiana dlatego, że w domu rodzinnym sie stawiało, a kościół to jest naszym domem bożym, a my jesteśmy rodziną w kościele Bronice BG, Nielisz MP, Hańsk BP. Choinka zlokalizowana w kościele ma zatem przywołać skojarzenia z domem rodzinnym – prototypowym miejscem choinki. W drugiej kolejności należy przywołać lokalizację choinek w salach, gdzie odbywają się spotkania opłatkowe Lublin KS i in.reg., częste, w czasie których następuje łamanie się opłatkiem, składanie życzeń, nierzadko poczęstunek stylizowany na kolację wigilijną i śpiewanie kolęd, a więc sekwencja działań paralelna do czynności wykonywanych w domu podczas wieczerzy wigilijnej God Zim 38. Choinka zlokalizowana w tym typie przestrzeni ma przywołać skojarzenie z przestrzenią tej wieczerzy. Kolejnym typem przestrzeni, w której umieszcza się choinkę, są urzędy, miejsca użyteczności publicznej jak na przykład poczta, szpital, szkoła, urząd miasta lub gminy il. 4, 25 oraz miejsca w pojazdach, takie jak choćby w taksówce PSWP 21/265, przy przedniej szybie TIR-ów oraz w pobliżu kierowców autobusów il. 11. Można je ogólnie nazwać miejscem pracy – stacjonarnym lub mobilnym. Również one – dzięki ustawieniu choinki – stają się powtórzeniem domu, gdyż tam pracują ludzie, [...] to raczej jakieś przyjemne i dla klientów, i dla pracowników Chrzanów SF, Wola Chomejowa MO, to ludzie przyozdabiają sobie miejsce pracy Stojeszyn SS, Wólka Ratajska JC. Dominującą zatem motywacją ustawienia choinki w tych miejscach jest odtworzenie wyglądu i atmosfery świątecznego mieszkania, głównie ze względu na ludzi, którzy tam pracują, co antropologia architektury określa mianem „«uzdrawiania» środowiska, w którym człowiek organizuje swoje życie” Szm Ład 199. Zauważmy, że ta motywacja powoduje również innymi użytkownikami tego typu przestrzeni, np. w przypadku szpitala – pacjentami, co utrwala przekaz: miałam taką małom chojinke, leżałam w śpitalu, to mi córki ubrały, przywiezły Sieradz JS, il. 6. Osobną kategorię stanowią choinki podróżne12 , które podobnie jak podróżne ikony, kosz piknikowy czy podróżne szachy, mają konstrukcję i niewielkie rozmiary umożliwiające wykorzystanie ich podczas przemieszczania się. Przedmioty te naznaczają przestrzeń, w której człowiek stara się stworzyć namiastkę domu jako – odpowiednio – miejsca modlitwy, miejsca wspólnego posił12  W oparciu o przekaz R. Sulimy z Warszawy. Posiadał on taką choinkę podróżną, która do Polski przyjechała z b. ZSRR, jej właścicielem był znany kiedyś pisarz – Zygmunt Trziszka. Informacja ze stycznia 2008. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



3. Wigilijna kreacja choinki

73

ku i umacniania więzi rodzinnych Herd Sym 152, Ben Dom 57, Ad Przes 15 czy rekreacji. Warto zauważyć, że choinki podróżne, podobnie jak choinki umieszczone w pojazdach, można ogólnie nazwać choinkami mobilnymi, gdyż przemieszczają się w przestrzeni miasta i wsi oraz między nimi13. Ponadto, związek choinki z pojazdami podkreślają współczesne szklane i drewniane ozdoby w formie samochodów osobowych czy pociągów. Na szczególną uwagę zasługuje wreszcie zwyczaj noszenia choinek na groby oraz ustawiania ich w miejscu tragicznej śmierci, na przykład w wypadku drogowym il. 7, 10. Gwoli ścisłości należy dokonać dwóch zastrzeżeń. Po pierwsze, ekwiwalentnie do choinek pojawiają się w wymienionych miejscach ozdoby powszechnie nazywane stroikami, które składają się z podobnych elementów jak choinka, ale zamiast małego drzewka wykorzystuje się gałęzie drzew iglastych Dokudów HB, Pałecznica ZS i in.reg., b.częste. Ta ekwiwalencja przejawia się w zebranym materiale przywołaniem tej samej motywacji dla stroika i choinki ustawianej na grobie lub miejscu śmierci. Po drugie, te dwa typy miejsc podlegają w świadomości potocznej analogii na zasadzie, którą obrazuje wypowiedź: tak samo, jak się nosi na cmentarz, tak samo i tu Pałecznica ZS , jednakże bardziej powszechny i prototypowy jest zwyczaj ozdabiania choinkami mogił. Nie da się jednoznacznie określić początków nazywanego dziś już modą Marzysz MŚ zwyczaju stawiania malutkich Barany ZW, Kombornia AW, Chrzanów SF i in.reg. choinek na grobach. Czas ten mierzony jest niekiedy bardzo względnie i śledzi się dzieje zwyczaju dopiero od momentu śmierci kogoś bliskiego Bełżec AG lub dysponowania środkiem lokomocji, umożliwiającym łatwy dostęp do cmentarza Wólka Ratajska JC, Ostrówek HG, Brzeźnica Bychawska ZS. Jednakowoż współcześni Polacy twierdzą, że obserwują noszenie choinek na groby od dawna Wilków MK, Łopiennik JK , i niektórzy mówią o przedziale dwadzieścia–trzydzieści lat Łopiennik JK, Popowice WM, Wólka Ratajska JC, inni – 10–15 Siedliska AL , od 10 lat Gałki Rusinowskie MW, Nowa Wieś HW i in.reg., czy w ostatnich pięciu latach Chrzanów SF, Kombornia AW i in.reg. Co ciekawe, podkreślają niejednokrotnie, że cały czas tak noszo Wisła Wielka MM, co może być zbieżne z sensem innej wypowiedzi, że noszą ludzie na cmentarz [...]. Ludzie jednak to trzymajo te tradycje Kombornia AW. Dopuszczalna jest dwojaka interpretacja: 13  Godnym reprezentantem tej kategorii jest brazylijska choinka pływająca na lagunie Rodrigo de Feritas, która jako największe pływające drzewko na świecie w 2004 roku trafiła do Księgi Rekordów Guinnesa. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

74

II. Bożonarodzeniowa choinka jako kulturowy makroznak

albo lokalizacja choinek na mogiłach ma już status tradycyjnego zwyczaju, albo ubieranie choinek na grobach jest naturalną kontynuacją zwyczaju sytuowania choinek w miejscach dla nich prototypowych – w domach. Przypomnijmy, że badacze za źródło zwyczaju choinki uważają starogrecką eiresjonę, która również była noszona tak do domów i świątyń, jak i na groby. Zauważmy także, że według legend pierwsza na świecie choinka ubrana była na grobie pierwszego człowieka – Adama Szel BN 20, Wilków MK, por. Orl Krzcz 68. Oznaczałoby to, że taka lokalizacja choinki jest głęboko zakorzeniona w kulturze typu tradycyjnego. W kilku relacjach pojawia się informacja o tym, że dawniej jak zaczęli, to nie na każdym grobie, tylko przeważnie na dziecinnych grobkach, że to niby dziecku ubrali. I od tego wyszło Brzeźnica Bychawska ZS, Barany ZW. Przywodzi to na myśl co najmniej dwie sytuacje utrwalone w kulturze tradycyjnej. Pierwsza wskazuje na aktualizację symboliki wiecznego życia ludzi zmarłych młodo, szczególnie dzieci, co jest notowane w zwyczaju: Jak dziecko umarło w młodszym wieku, to było drzewko tylko, chojinko wsadzone Wola Chomejowa GW oraz w tekstach folkloru z motywem sosny rosnącej na mogiłach ludzi młodych Smyk Sos 24, Ad Przes 114. Druga sytuacja, wyraźniej naświetlająca semantykę choinki na grobie, związana jest z przekonaniem, że jeszcze w czasach powojennych choinki na Boże Narodzenie strojono przeważnie w domach, w których były dzieci Drelów HZ, Boiska WF, Dokudów HB i in.reg., częste. Ciekawie przedstawia się motywacja omawianego zwyczaju, zakorzeniona w myśleniu mitycznym opartym na wierze w ciągłe obcowanie świata żywych i świata zmarłych oraz zatarcie granicy między „tym” a „tamtym” światem. Choinkę bowiem po prostu daje się zmarłemu, żeby i on miał Bełżec AG, Myszyniec ZC, Ostrówek HG oraz po to, aby temu zmarłemu przypomnieć, że te święta so Wilków MK, Opole EP, Nowa Wieś HW. Przede wszystkim jednak ustawianie choinki na grobie ma na celu wzmocnienie lub odtworzenie i podtrzymanie więzi między żyjącymi i nieżyjącymi członkami rodziny. Ten zmarły był z nami, teraz go nie ma; to my mamy chojinke, trza i jemu zanieść Adamów MG, żeby przeżył te święta z nami Bełżec AG, Nielisz MP, Opole EP, Nowa Wieś HW. Zmarli nie są razem z nami, no to wydaje sie, że jak sie tam postawi tą choineczke, to oni to widzą Lipsk n/Biebrzą AC i wtedy to takie włączenie jak gdyby tego zmarłego członka rodziny, że sie o nim nie zapomniało, że przy okazji świąt się wspomina go Lutogniew MJ, Górka Lubartowska IT, Jeziorsko MC i in.reg., częste. Ponadto noszenie choinek na mogiły jest motywowane chęcią uczczenia pamięci zmarłego, wyrażenia szacunku i wdzięczności Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



3. Wigilijna kreacja choinki

75

oraz oddania mu czci. No może tak dla pamięci tego zmarłego Doz szacunku dla swoich bliskich zmarłych Lipsk n/Biebrzą AC, że to są święta, dla pamięci, żeby uszanować tego zmarłego Nielisz MP, Pałecznica ZS , człowiek taki wdzięczny chce być dla tego zmarłego, czy ojca, czy matki, czy męża Wola Chomejowa MO. Lokalizacja na cmentarzach ujawnia odcienie znaczeniowe tekstu kultury, jakim jest choinka – rekwizyt, który można komuś dać, za pomocą którego można przypominać o świętach, spowodować duchową więź, wyrazić tę więź oraz sprawić komuś przyjemność i okazać mu szacunek. Jednakże dla pełnego zrozumienia funkcji i znaczenia choinki w kontekście jej lokalizacji warto zauważyć, że grób i miejsce tragicznej śmierci pozostają w semantycznym związku z metafizycznym i eschatologicznym wymiarem ludzkiej egzystencji, przez co stają się ziemskim znakiem „drugiego adresu” Sul Antr 120. Jak pisze M. Eliade, „powszechne jest wierzenie, że zmarli, choć jakoby znajdują się jednocześnie w swoich grobach i świecie pozaziemskim, nawiedzają znane sobie miejsca” Eliad Okult 61. Dobitnie przekonują nas o tym wypowiedzi na temat motywacji lokalizacji choinki na grobie, w których dosłownie rozumie się obecność zmarłych – rzadziej ich dusz – w miejscach pochówku ich ciał. Słyszymy przekazy: jest ojciec w tym pomniku, to niech ma choinke Myszyniec ZC, Adamów MG, Ostrówek HG i in.reg. i dlatego wydaje sie, że jak sie tam postawi tą choineczke, to oni to widzą Lipsk n/Biebrzą AC. Zdecydowanie to miejsce pochówku pozostaje przestrzenią paralelną do przestrzeni domu, zatem u nas jest to w domu, czego on ma tam nie mieć, że leży Ostrówek HG, my w mieszkaniu przy stole, powiedzmy, a oni tam Opole EP, Adamów MG. Zbierając wnioski z analizy funkcjonowania trzeciej motywacji wyboru miejsca dla choinki, warto podkreślić, że zasięg tej motywacji jest współcześnie rozszerzony na różnorodne przestrzenie bliskiego spotkania rodziny wraz z odizolowanymi jej członkami, będącymi w podróży, w szpitalu, w pracy czy nieżyjącymi, oraz rodziny rozumianej przenośnie jako wiernych Kościoła. Funkcja więziotwórcza choinki jest zatem dziś najbardziej ekspansywna, gdyż obsługuje najwięcej różnorodnych typów przestrzeni, których cechą wspólną jest to, że można je uznać za współczesne realizacje kategorii „drugiego adresu”, objawiające różny stopień nasycenia pierwotnymi znaczeniami metafizycznymi tego pojęcia, ale zawsze pozostające w rozumieniu współczesnych Polaków „powtórzeniem domu”. kudów WŻ,

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

76

II. Bożonarodzeniowa choinka jako kulturowy makroznak

*** Obserwując choinkową spacjalizację przestrzeni, można podjąć próbę opisu waloryzacji współczesnej przestrzeni naznaczonej choinkami. Proponuję, idąc za postulatem S. Czarnowskiego badania kierunkowości przestrzennej Czar Przes 136, zbudować następujące modele graficzne przestrzeni: Motywacja pierwsza – graficznym odwzorowaniem kreacyjno-kosmicznej funkcji choinki ustawionej w najświętszym miejscu jest oś pionowa z wektorem skierowanym do góry. Motywacja druga – graficznym odwzorowaniem funkcji choinki ustawionej w najbardziej widocznym miejscu w domu jest wiązka strzałek wychodzących z jednego punktu-choinki z wektorami skierowanymi poziomo na zewnątrz. Motywacja trzecia – funkcjonowanie drzewka lokalizowanego w przestrzeni rodzinnej graficznie można przedstawić jako wiązkę strzałek skierowanych w stronę centralnego punktu-choinki. Rzutując je następnie na schemat Yi-Fu Tuana14 , można obserwować, że motywacja druga związana jest z przestrzenią świecką, do której współcześnie należą centra handlowe oraz zewnętrza domów, kościołów, instytucji czy sklepów; motywacje pierwsza i trzecia zaś – z przestrzenią świętą, do której zaliczymy dom oraz miejsce więziotwórczego spotkania człowieka z człowiekiem: kościół, cmentarz, salę spotkań opłatkowych oraz miejsce pracy. Uogólniając, można stwierdzić, że miejsca, w których ustawiana jest dziś choinka, są miejscami związanymi z obecnością człowieka i różnymi dziedzinami jego życia. Z jednej strony choinka ożywia całą przestrzeń cywilizacyjną, z drugiej zaś – ujawnia wielość i rozmaitość układów przestrzennych funkcjonujących w świadomości nosicieli współczesnej kultury. Ten stan rzeczy uznać należy za konkretyzację odwiecznego funkcjonowania układów przestrzennych w myśleniu religijnym i magicznym. Opisał je S. Czarnowski, zauważając, że przestrzeń „przedstawia się [...] jako system jakości konkretnych [...], jakości te są funkcją miejsca świętego; układają się względem niego w strefy koncentryczne i regiony” Czar Przes 235. Przestrzeń wobec tego to „ciąg obszarów, [...] rozmieszczonych koncentrycznie wokół miejsca świętego” Czar Przes 231. Na przestrzeń składają się „pola sił”, kształtowane przez położenie najbardziej sakralnych przedmiotów Top Przes 35, w naszym przypadku – choinek. Obserwacja relacji przestrzennych 14  Yi-Fu Tuan, Wyprostowane ciało człowieka, przestrzeń i czas, [rysunek w:] tegoż, Przestrzeń i miejsce, przekład A. Morawińska, Warszawa 1987, s. 52. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



3. Wigilijna kreacja choinki

77

między punktami znaczonymi przez choinki pozwala uchwycić sposób współczesnego funkcjonowania archetypu świętego miejsca-centrum jako kosmologicznego źródła przestrzeni. Jak wynika z przedstawionego materiału, lokalizacja choinki objawia policentryczny charakter społecznej przestrzeni zurbanizowanej, przy czym człowiek współcześnie wykazuje nasilającą się tendencję do generowania za pomocą choinki zupełnie nowych centrów por. Łap Śr 78 – miejsc o symbolice kreacyjno-kosmicznej (motywacja pierwsza), aktywizujących się w czasie święta (motywacja druga) i za przyczyną odpowiednich zachowań – także na poziomie kodu werbalnego – uczestników świątecznych rytów (motywacja trzecia). To nowo powstałe centrum musi być mobilne, jak mobilny współcześnie jest jego twórca – człowiek XXI wieku, który bez przeszkód pokonuje przestrzenie i odwzorowuje prototypowe centrum właśnie z wykorzystaniem mobilnej choinki, na przykład choinki podróżnej. Tylko tak może odnowić stary gest kulturowy znajdowania się w centrum świata Eliad Rel 404. Ci natomiast, którzy Boże Narodzenie spędzają „stacjonarnie”, realizują ten gest, ustawiając możliwie najwięcej choinek, także w przestrzeni domu, ponieważ każdy chce mieć w swoim pokoju Lutogniew AS, Tuszów KK , stąd pojawienie się dwu Lipsk n/Biebrzą LS, Momoty Dolne BJ, a nawet trzech Wola Korycka Górna MB, Wisła TC choinek w domu, o którym zwykło się sądzić, że ma jeden święty kąt czy jedną piekną izbę. Nie osłabia to prestiżu prototypowego centrum, wręcz przeciwnie – wzmacnia jego ideę i podkreśla odwieczną, niegasnącą człowieczą potrzebę powrotu do raju, którą spełnić jest nietrudno: wystarczy być blisko bożonarodzeniowej choinki. 3.3. Choinka ubrana jak choinka

Czas ubierania choinki „Każde wydarzenie (każdy przypadek o głębszym znaczeniu) z chwilą, gdy zachodzi w czasie, jest dowodem, że trwanie w pojęciu świeckim zostało przerwane i że nastaje tu wielki czas” – pisze M. Eliade Eliad Rel 417. Dlatego i bożonarodzeniowa choinka – zjawisko o głębokim znaczeniu i dla pojedynczego człowieka, i dla kultury całych społeczności – jest hierofanią, „objawieniem”, i funkcjonuje w myśleniu tradycyjnym jako gest „włączenia się w «czas mityczny»” Eliad Rel 416, „czas wielki” i święty. W dalszej części rozdziału zostaną zatem przeanalizowane tradycyjne ramy czasowe tego gestu, momenty kulminacyjne, w których najpełniej ujawnia się choinkowa „moc objawiania czasu wielkiego” oraz hierarchia Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

78

II. Bożonarodzeniowa choinka jako kulturowy makroznak

tych momentów, czyli ustrukturowanie „wewnętrznego czasu choinki”. Zgromadzone relacje na temat współczesnej choinki wyraźnie wskazują, że dniem, w którym tradycyjnie ubiera się drzewko, jest wigilia Bożego Narodzenia Drelów JM, Kombornia AW, Lutogniew MJ i in.reg., b.częste. Wykonuje się to: w Wigilię rano Dzierzkowice MK, Adamów MS, Gdów TZ i in.reg., częste, przed południem Dołhobrody KW, Blinów I MK, Dokudów WŻ, koło południa Dokudów HB, po południu Chrzanów SF, Now Tom 130 i in. lub wieczorem Blinów AW, Podlewkowie WO i in.reg. Istotniejsze jednakże kulturowo informacje przynosi inne uszczegółowienie, a mianowicie orientacja czasu ubierania choinki względem wieczerzy wigilijnej. Choinkę ubierano bowiem przed wieczerzą Domachowo AC, Okopy RA, Haj Tyn 177 i in.reg., częste. Dla interpretacji znaczenia choinki najważniejsze pozostają nakazy mówiące, że na wieczerzę choinka musiała być gotowa Barany ZW, Gdów DP, Karczmiska HP i in.reg., częste, gdyż na wiececzu to już wszystko gotowe musiało być Gałki Rusinowskie MW i in.reg. Choinka ma więc swoją inaugurację w chwili rozpoczęcia wieczerzy wigilijnej, która tradycyjnie w kulturze polskiej zaczynała się „o nieprzypadkowej porze. Czekano, by pierwsza gwiazda zabłysnęła na niebie, tak jakby dopiero ten znak niebios upoważniał człowieka, by zasiadł do uroczystej wieczerzy [...]. Tak więc czas niezwykły wkraczał zapowiadany światłem pierwszej gwiazdy, gdy noc obejmowała ziemię. Od tej chwili człowiek podlegał innym prawom niż codzienność” Zadr Światy 52. Choinka zatem, wraz ze stołem wigilijnym, potrawami, atmosferą, wystrojem izby itd., uczestniczy w „komponowaniu przestrzeni święta” Zadr Światy 51, jakie odbywa się w wieczór wigilijny, który nie tylko z natury rzeczy rozpoczyna święta Bożego Narodzenia, ale przede wszystkim je streszcza, ogniskuje i stanowi ich kwintesencję Sew Pod 38, Mosz Kult 2/1/307, 320. Zarazem odnotowujemy informację zgoła przeciwną: choinkę ubierano po wieczerzy Boiska WF, Rudzienko MR, Jas Brzez 84 i in.reg., częste. Paradoks tej rozbieżności jest pozorny i nadal wpisuje choinkę w sekwencję wigilijnych działań nakierowanych na organizowanie czasu jakościowo odmiennego od codziennego świeckiego trwania. Potwierdza to fakt, że informatorzy orientują czas ubierania choinki względem wieczerzy wigilijnej, a nie na przykład pasterki czy północy. Dodatkowymi argumentami potwierdzającymi tezę o kulminacji choinki w wieczór wigilii Bożego Narodzenia jest epitet wigilijny, pojawiający się we frazeologizmie drzewko wigilijne PSWP 9/337, Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



3. Wigilijna kreacja choinki

79

SFraz 1/191 i połączeniach wigilijna jodełka / choinka PSWP 49/356 o znaczeniu ‘choinki’ oraz zakazy ubierania choinki w przeddzień Wigilii i wcześniej. Zakazy te współcześnie przybrały łagodniejszą formę, jednak obserwujemy negatywne oceny takiego „choinkowego falstartu”, charakterystycznego dla przemian zwyczaju w naszych czasach. Dokumentują to relacje gwarowe przeciwstawiające kiedyś i teraz, jak na przykład: Teraz to na tydzień ubierajo, a co by to było kiedyś! To by nasze ojcowie by nas ja nie wiem co powiedzieli Blinów AW, ponieważ teraz, teraz to już tam pospieszajo, [...] te chojinke nawet tydzień wcześnij ubierajo. Ale kiedyś to pamiętam, że babcia mówiła, że chojinke to z rana dopiero w Wigilie powinno się ubrać, żeby to było bardziej uroczyście, że to już ten dzień jest taki nadchodzących tych świąt, żeby to nie było wcześnij tak uo robione Dzierzkowice Zastawie BB, Boiska WF, Kombornia AW i in.reg., częste. Neutralnie czy nawet pozytywnie odniesiono się do ubierania choinki wcześniej niż w Wigilię w nielicznych wypadkach, w części przywołując argumentację racjonalną, związaną z brakiem czasu i niecierpliwością dzieci Kochów JC, Popowice WM, Wola Chomejowa MO i i n.reg., b.częste. Aczkolwiek jeśli już drzewko ubrano wcześniej, wówczas nie palono świeczek aż do wieczoru wigilijnego Popowice WM, Sieradz JS , co przekonuje, że zawieszano ubieranie i czas inauguracji choinki pokrywał się tradycyjnie z czasem rozpoczęcia wieczerzy wigilijnej. Prototypową kulminacją choinki jest wobec tego moment pierwszego zapalenia świec. Wtedy właśnie choinka jako „przedmiot akcji obrzędowej przenoszony jest [...] z profanum [...] do sakrum; ma więc tu miejsce sakralizacja” Czerw Czas 73 choinki, czyli pełne włączenie jej w „czas mityczny”, co implikuje pełną jej funkcjonalność. Zatem można stwierdzić, że dopiero w chwili inauguracji choinka jako tekst kultury ma swój początek, a „to, co posiada początek, istnieje” – pisze J. Łotman Łot Kon 345. Początek ten jest ponadto zdecydowanie odgraniczony i modeluje znaczenia, symbolikę i funkcje rozwinięte w choinkowym komunikacie, którego kreacja w dzień Wigilii rozpoczyna się od wniesienia drzewka do domu, ustawienia w najwłaściwszym miejscu i rozpoczęcia ubierania choinki.

O paradygmacie ubranego drzewka Zgromadzony materiał przekonuje, że w definicji pojęcia choinki cechą konieczną jest to, że ‘drzewko musi być ubrane, by było choinką’ Rudzienko MR, Okopy JA, Rzeczyca Księża NN i in.reg. i wtedy sie mówi „chojinka” – świerk jest ubrany Adamów SD, Duszniki WielNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

80

II. Bożonarodzeniowa choinka jako kulturowy makroznak

kopolskie WK, Futoma MR . ‘Przeciwieństwem choinki jest drzewko nieubrane’ i samo drzewko nie mogło stać Myszyniec ZW, Nowogród JB, Kochów JC, przecież pustego drzewka nie postawi się Ostrówek NG, Górka Lubartowska AP, Kowale Oleckie ZD. W wyrażeniu samo drzewko aktywizuje się taki sens określenia samo, jak ‘podkreślenie, że coś występuje bez dodatków, że nic innego temu nie towarzyszy’ SJP Szym 3/172 . Wyrażenie puste drzewko natomiast odwołuje się do wyobrażenia obiektu ‘niczym nienapełnionego, nic niezawierającego’ (np. pusta kasa), ale również do jego oceny jako przedmiotu ‘niemającego żadnej wartości, znaczenia, na nic się nieprzydającego’ SJP Szym 2/1082, PSWP 35/90 (np. puste słowa). W przypadku choinki oznaczałoby to, że drzewko bez wystarczającej ilości odpowiedniej jakości ozdób jest w tradycyjnej kulturze polskiej waloryzowane ujemnie. Następnie ‘choinka ubrana to choinka wystrojona Łopiennik DB, Pałecznica ZS, Nielisz MP i in.reg., b.częste, ozdobiona Stojeszyn SS, Mareza TG, Wisła TC i in.reg. i udekorowana Opole EP, Myszyniec ZC, Dokudów JK’, a więc upiększona i przybrana czymś PSWP 40/353, 27/193, 8/204. To ‘dekorowanie choinki jest sankcjonowane przez tradycję’, co wyraża zwrot zawsze było w odniesieniu do choinki Domachowo AC, Okopy JA . Określenie zawsze, to jest ‘przez cały czas, który się ogarnia myślą; wciąż, stale, nieustannie’ SJP Szym 3/978, występuje w podanym kontekście w znaczeniu zbliżonym do wiecznie, które oznacza ‘w sposób regularnie powtarzający się, bez przerw’ PSWP 45/251. Zawsze zarazem pozostaje w opozycji do ‘jednorazowości’, co dokumentuje przysłowie Co raz to nie zawsze NKPP 3/23 i sytuuje zwyczaj ubierania choinki wśród zachowań tradycyjnych. Potwierdzają to spostrzeżenia, że choinka to tradycja Blinów JJ, Dokudów WF, Jeziorsko JF i in.reg., b. częste. Co istotne dla kulturowego paradygmatu choinki, ‘istnieje system, według którego ją się ubiera’. Przekonują o tym wypowiedzi negatywnie oceniające zastosowanie norm ubierania choinki do ubrania człowieka: Chojinka może być tak ubrana, a człowiek nie może być tak na kolorowo, musi mieć swój system ubierania Sielec FB, Bełżec AG, Kąkolewnica FW, Chrzanów SF i in.reg. Dlatego należy się starać, żeby choinka [...] jak choinka była wystrojona Pałecznica ZS, co kieruje uwagę na związek frazeologiczny ubrać się jak choinka. Ubrać się, wyglądać jak choinka dotyczy – jak podają redaktorzy Praktycznego słownika współczesnej polszczyzny – ‘osoby, która nałożyła na siebie zbyt wiele biżuterii lub innych dodatków’ PSWP 7/49. Zebrany tymczasem w wyniku wywiadów kwestionariuszowych materiał (objaśnienia z 43 miejscowości od Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



3. Wigilijna kreacja choinki

81

ponad 50 osób) objawia nie tylko bogactwo znaczeń i użyć tego frazeologizmu, ale także fakt, że utrwala on całą strukturę dekoracji choinki: cechy i ocenę jej wyglądu, nazwy czynności zawieszania i sposobów utrzymania się ozdób na drzewku oraz ogólną charakterystykę typów ozdób. Dlatego stanowi dobry materiał do eksplikacji pojęcia choinki i jej ozdób. Zatem ‘system ubierania choinki jest kulturowo znormalizowany’, gdyż choinka to musi być ustrojona normalnie Okopy JA . Normalnie, oznaczające ‘nie odbiegając od normy, zgodnie z wzorem, przepisem, oczekiwaniami społecznymi; tak, jak powinno być’ PSWP 24/333, potwierdza istnienie norm ubierania choinki. Zebrany materiał prowadzi nas dalej: ‘wypełnienie norm jest warunkiem sine qua non ubrania tradycyjnej choinki’. Daje się to wyeksplikować z wypowiedzi: jak czegoś brakowało – choinka nie do końca ubrana Lipsk n/Biebrzą LS, Okopy BW, gdyż choinka skończona to choinka ubrana Strykowice Górne KL . Wykształcenie i istnienie systemu choinkowej dekoracji jest niezbędne, gdyż możliwości ozdabiania drzewka wydają się nieograniczone, tak co do ilości, jak i jakości choinkowego asortymentu. Poświadczają to przekazy, wedle których ‘na choince można powiesić wszystko naraz’ Szczuczyn HG, Dokudów HB, Gościszów AŁ i in.reg. i nadal będzie pasować Dokudów HB. Rekonstruując zatem usankcjonowany tradycją zestaw norm ubierania prototypowej choinki, można wskazać pięć fundamentalnych zasad: 1. ‘Na choince ma być jak najwięcej ozdób’ Łopiennik DB, Zanowinie LP, Barany ZW i in., ponieważ tak czym więcej tych ozdobów, to była najładniejsza choinka Myszyniec ZC i bardziej ozdobna Mareza TG. Dlatego zabawek na chojince jest bardzo dużo Bronice TL, Jeziorzany WP, ponad normę Szczuczyn BJ, a bo dlatego jest choinka Szczuczyn HG. W odniesieniu do choinki ponadto nie istnieje pojęcie ‘zawieszenia zbyt dużej ilości ozdób’, w przeciwieństwie do człowieka ubranego jak choinka, co wyrażono słowami: Na choinke można powiesić, ale na kobite nie za dużo Brany ZW, na człowieka to tyle nie trzeba Zanowinie LP, Adamów SD, Stojeszyn SS i in.reg. 2. ‘Choinka musi błyszczeć’ Szczuczyn HG, Drelów JM, Domachowo AC i in.reg., częste, musi być świecąca Jaszczów CS, Kąkolewnica FW, błyszcząca Bronice BG. Dlatego na choince powinny być ozdoby błyszczące Dokudów JK, Kowale Oleckie ZD, Pałecznica ZS i świecące Nielisz WW, Gościszów AŁ, Nockowa KM i in.reg., b.częste. Za prototyp wszelkiego błyszczenia choinkowego należy uznać świeczki i światełka elektryczne – ozdoby zarazem konstytuujące choinkę Smyk Św 221. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

82

II. Bożonarodzeniowa choinka jako kulturowy makroznak

3. ‘Choinka musi być różnokolorowa’, bo chojinke kolorowo sie ubiera Jeziorsko JF, Tuszów KK, Boiska WF i in.reg., b.częste, w różne kolory Sielec FB, Ostrówek BK, Opole EP i in.reg. b.częste. Wśród zestawień kolorystycznych prototypowej choinki zanotowano na przykład następujące, wyróżniające się szeroką paletą barw: i czerwone, i zielone, i żółte Hańsk, na czerwono, na różowo Ruda Solska KR , wszelkiego rodzaju odcienie różu aż po fuksje, czerwony, ziélony, biały, troche żółtego, troche niebieskiego Bolesławiec ZT, niebieskie, czerwone, różowe, białe Gościszów MŁ oraz pomarańczowo-różowo-czerwono-zielono-niebiesko Pałecznica ZS. Zestawienia te generalnie określane są jako pastelowe i bardzo takie żywe kolory Gościszów MŁ, il. 20, 23. Dlatego są z nich wykluczone takie kolory jak granatowy, chabrowy Bolesławiec ZT i inne ciemne, a zwłaszcza czarny: czarnego broń Boże, bo to jest kolor żałoby Gościszów MŁ. Niemniej jednak choinka musi być ustrojona różnokolorowo Pałecznica ZS. Tę potrzebę różnobarwności i świeżości choinkowych kolorów podkreśla zwyczaj zawieszania na choince ozdób, które miały mocny ‘wyrazisty’ kolor Dokudów JK , a niezawiesznia tych, które straciły barwę Lipsk n/ Biebrzą, Pałecznica ZS, Motycz CM. 4. ‘Choinka ma być ubrana różnorodnie’ Górka Lubartowska MK, Stojeszyn SS, Lutogniew AS i in.reg., różności Zanowinie JS, Jeziorzany WP się używa do ozdobienia choinki, gdyż na chojinke można wieszać różne ozdoby Zanowinie LP, i takie i siakie, różne cuda Mareza TG. Ważne więc, żeby drzewko było ubrane nie tak jednolicie Górka Lubartowska MK . Postulowana jest tu zasada dekorowania choinki ozdobami maksymalnie różnego typu i formy. 5. ‘Choinka musi być ubrana cała i równomiernie’, ji tu, ji tam Tomaszów Lubelski BS, także z tyłu Dokudów JK , każda gałązka Przegaliny Duże HG, Pałecznica ZS do samej ziemi Chrzanów SF. Choinka idealna zatem to taka, która ma maksymalnie dużo maksymalnie różnorodnych ozdób rozmieszczonych na całym drzewku oraz jest najbardziej, jak to możliwe, błyszcząca i kolorowa. Choinka realizująca ten paradygmat określana jest przez współczesnych Polaków mianem ładnej Bełżec AG, Blinów JM, Bolesławiec ZT i in.reg., b.częste i pięknej Blinów AW, Gdów DP, Myszyniec ZW i n.reg., b.częste. Również kreacja choinki motywowana jest tym, aby uzyskać choinkę jak najładniejszą Gdów DP, Lipsk n/Biebrzą LS, Brzeźnica Bychawska ZS i in.reg., b.częste. Dzieje się tak dlatego, że chojinka czem ładniej ubrana tym lepsza Podłęż SN. Ładna i piękna choinka jest okazała, pokaźna Bańk SE 2/83, ozdobiona Bańk SE 2/571, i przez to ‘wywołująca przyjemne odczucia estetyczne’ PSWP 19/390, 28/350. Mówi mądrość ludowa, że piękne rzeczy przyjemne NKPP 2/919 mięNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



3. Wigilijna kreacja choinki

83

dzy innymi dzięki ubieraniu, wszak i kołek ubrać to ładniejszy NKPP 2/327. Czyli – na poziomie zmysłów – choinka pozostaje przedmiotem o wysokich walorach estetycznych, który się podziwia Motycz CM. Choinka bowiem jest obiektem uwagi domowników, którzy starają się ubrać choinkę jak najładniej, aby stanowiła konkurencję Futoma JP dla innych choinek, według zasady: ty tak zrobiłaś, to ja jeszcze ładniej Motycz CM, Futoma MR, Gdów WC i in.reg., częste. Konfrontacja dokonywała się w czasie świątecznych wizyt sąsiadów Futoma AR, Jaszczów CS, Przecieszyn HZ i in.reg. i rodziny Kochów JC, Ostrówek JSt, o czym świadczą przekazy, że na to sie zwracało uwagę, każdy musiał zobaczyć, czy ta chojinka jest ładna Puszno Godowskie SP. Urodę choinki niekiedy chwaliło się słowami: uo, jaka ładno jest chojinka Puszno Godowskie MK, Gdów WC, TZ, Wola Korycka Górna MB, Ostrówek BK . Wobec tego ludzie chcieli to tak ustroić, żeby to jak sąsiad przyjdzie, sąsiadka, żeby widzieli, że ta choinka jest ładna Futoma AR , zaś później jak ubywało, ubywało [łakoci], choinka zrobiła sie już biedniejsza, to mama na nowo zawieszała, że jak sąsiedzi przyjdą, żeby to ładnie było Jaszczów CS. Natomiast w głębszej perspektywie, popartej etymologią leksemów ładny i piękny oraz analizą ich użyć w połączeniach wyrazowych, frazeologizmach i przysłowiach, ładna i piękna choinka to choinka będąca doskonałym okazem swojej klasy, czyli należycie, porządnie zorganizowana – z dochowaniem pełnej staranności względem tradycyjnych zasad – struktura, zgodna z choinkowym paradygmatem, który można nazwać choinkowym kanonem piękna Brüc SE 305, 412, Bańk SE 2/83, SJP Szym 2/663, SFraz 1/676, 399, PSWP 19/390. Ten kanon modeluje sposób wigilijnej kreacji dobrej, czyli w pełni funkcjonalnej choinki. Wigilijną kreację i inaugurację idealnej choinki zamykają zrytualizowane czynności, jakim poddawane jest ubrane drzewko, a które są nazwane odsłanianiem. Odsłaniało sie chojinke, [...] dzieci jej nie widziały, dopiero ktoś zadzwonił dzwoneczek, otwierało sie tą piekną izbę [...] i ta chojinka już tam była Przecieszyn MŻ, Lublin KS, Lech Rob 89. Zwyczaj ten wskazuje na istotną rolę dzieci w paradygmacie ubierania choinki. Jak wynika bowiem z zebranych relacji, w wigilijnym ustanawianiu choinki tradycyjnie najbardziej aktywne są dzieci Chrzanów SF, Futoma AR, Jeziorsko MC i in.reg., b.częste, w dalszej dopiero kolejności mama, która kieruje pracą dzieci Jakówki MO, Nowogród KW i in.reg. oraz ojciec Mareza HP, Sadurki JK, Lutogniew MJ i in.reg., który pomaga obsadzić Gościszów MŁ czy ubierać wyższe partie drzewka Lipsk n/Biebrzą AC, Górka Lubartowska MK . Po drugie, choinka pozostaje darem Blinów JJ, Boiska WF i in.reg., niespodzianką dla dzieci Goł Lud 317, Karw Płn 52, Klimek Drz 207. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

84

II. Bożonarodzeniowa choinka jako kulturowy makroznak

Przywołany zwyczaj wprowadza poważniejszy komponent semantyczny, który ujawnia się w kontekście wnoszenia przed wieczerzą przez gospodarza do izby z sieni połaźnicy Kwaś Żyw 143, Sew Pod 16 i drzewka Kwaś Żyw 142 – podobnie jak snopa zboża – wraz z wigilijnymi życzeniami pomyślności w nadchodzącym roku. Taka sekwencja zjawisk skupia uwagę na tym, że odsłonięcie powoduje, że coś staje się nie tylko ‘widoczne, niezakryte’, ale przede wszystkim – ‘wiadome i ujawnione’ PSWP 25/462. Można wnioskować, że uroczysta oprawa tej inauguracji sprawia, że choinkę widzi się od razu gotową, w oderwaniu od sytuacji jej montażu-ubierania. Na oczach domowników i w ich powszedniej przestrzeni dokonuje się choinkowa kratofania: choinka objawia się w jednej chwili w całej swojej pełni. Jest więc przedmiotem magicznym, gdyż objawionym, gotowym do pełnego czynnego uczestnictwa w wigilijnym i świątecznym rycie przemieniania oraz odnowy ludzkiego świata, a nawet ten ryt inicjującym.

4. Choinkowa kreacja świata Bożonarodzeniowa choinka ubrana według tradycyjnych zasad naznacza istotną kulturowo przestrzeń centralną, stając się współcześnie ikoną świąt Bożego Narodzenia. Jest ona jednakże również rekwizytem zimowego czasu przejścia. Pomaga zatem człowiekowi kreować rzeczywistość nową, idealną i dobrą pod każdym względem dla wszystkich ziemskich istot. Następną część pracy poświęcono paradygmatowi choinki najmocniejszej, najlepiej działającej, czyli najskuteczniej wpływającej na odradzający się kosmos. 4.1. Bogata i święta

Czasami o choince słyszymy: Jak kto ubierze, tak będzie OkoJednakże fakt, że choinka uczestniczy w tworzeniu święta, uroku świąt Brzeźnica Bychawska ZS, Jeziorsko MC, Jakówki HŁ i in.reg., b.częste i nastroju świątecznego Dokudów HB, Jeziorzany WP, Wilków MK i in.reg., każe baczniej przyjrzeć się głębszym motywacjom ubierania choinki. Przedmiot ten wszak w pełni uczestniczy w kreowaniu kosmicznego porządku Tom Drz 167, Kozł Poch 78, Wal Proj 27 z perspektywą co najmniej rocznego choinkowego interpy RA, Górka Lubartowska MK .

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



4. Choinkowa kreacja świata

85

regnum. Utrwalają to zapisy: to na cały rok wróżyło, że co sie będzie mieć na choince, to tak ludzie myśleli, że będzie cały rok Popowice WM, będzie dostatek przez cały rok Strykowice Górne WK , przez cały rok bedzie sie wiść dobrze temu domowi Okopy JA . Choinka zatem streszcza i projektuje – wraz z całym kompleksem innych wigilijnych i noworocznych działań – obraz świata, który ma zaistnieć realnie w najbliższym roku. Można się spodziewać, że będzie to świat idealny, jak idealne – czy wręcz idylliczne – są przedstawienia krajobrazu spotykane na współczesnych bombkach. W pierwszej kolejności choinka posiada magiczną moc kreacji świata bogatego, co zapewnia magia przez podobieństwo, czyli – ubranie choinki bogatej Dobryń Duży NN, Stary Brus BM, Futoma AR i in.reg., b.częste. Współcześni Polacy odnoszą to bogactwo do przestrzeni domu, w której w czasie święta znajdują się „prototypy wszelkich rzeczy na świecie” Pawl Trad 4. W tym duchu winny być dekodowane przekazy, wedle których jakby dom był bez choijinki, to już tam taka bida, że tylko mysz mogła latać po tej chałupie Gdów DP, Chrzanów SF, Puszno Godowskie SP, dlatego choinkę ubiera się czym chata bogata Jeziorsko MC. W drugiej kolejności, w świecie kreowanym przez bożonarodzeniową choinkę panuje radość. Choinka jest to po prostu drzewko radości Wielkolas HK, Bolesławiec ZT, Drelów JM i in.reg., b.częste, które daje uciechę Kochów JC, Siedliska TS, Ruda Solska KR i sprawia więcej radości w sercu człowieka Nowogród SŻ. Ten portret choinki sprowadzającej na świat radość15 dopełniają przekazy, w których święta bądź dom bez choinki określane są jako smutne Blinów I JM, Kowale Oleckie ZD, Puszno Godowskie MK czy jako żałoba Kochów JC. Zanotowano też wyznanie: jak rozbieram choinkę to płaczę Kombornia AW i opowieść wspomnieniową o radości dzięki choince: płakałam: jak to nie będzie choinki! [...] ja miałam wtedy siedem lat. A babcia mówiła: „Będziesz miała choinkę, nie płacz, będziesz miała”. I tata przyniósł tako maleńko, [...] jaka to była radość! Jest chojinka w domu! Drelów JM. Kolejne parametry kreowanego przez choinkę świata: szczęście, życie, zdrowie i miłość, są rzadziej potwierdzane. Jednakże słyszymy, że choinka to jest drzewko szczęścia [...] dla każdego domu Jaszczów CS, Bronice BG, żeby po prostu to życie tętniało w tym 15  Na przykład Z. Cygal-Krupa, analizując językowy obraz świąt Bożego Narodzenia w poezji J. Twardowskiego, w profilu teologicznym tego obrazu pierwszorzędne miejsce wyznacza właśnie „wielkiej radości”. Taż, Językowy obraz świąt Bożego Narodzenia w poezji ks. Jana Twardowskiego, „Literatura Ludowa” 2004 nr 1, s. 9. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

86

II. Bożonarodzeniowa choinka jako kulturowy makroznak

domu Kowale Oleckie ZD i dlatego choinka jest określana jako drzewo życia Lipsk n/Biebrzą LS, które oznacza, że to będzie na zdrowie Smyk Lub 33 Talczyn EM oraz miłość Wólka Polinowska MS. Te cechy odnowionego świata semantycznie wiążą się z nadrzędnym pojęciem bogactwa. Do postawienia takiej tezy upoważniają choćby ustalenia etymologów, według których bogaty to tyleż co ‘szczęśliwy, pomyślny i obdarzony’ Brück SE 33, Bańk SE 1/64. Pomyślność zaś jest rozumiana współcześnie jako ‘powodzenie, szczęście, korzystny układ okoliczności’, pomyślny to ‘taki, który jest zgodny z planami, marzeniami, sprzyjający’ PSWP 30/322, natomiast szczęście jest definiowane jako ‘sytuacja przebiegająca zgodnie z pragnieniami, oczekiwaniami, życzeniami’ PSWP 41/268. W podsumowaniu można ukuć następującą formułę: ubieranie choinki jest działaniem odzwierciedlającym oczekiwania jej kreatora; działania te można porównać do formułowania życzeń lub wypowiadania marzeń, które projektują sytuację sprzyjającą człowiekowi. Sytuację tę dookreślają najszerzej rozumiane pojęcia bogactwa, radości, szczęścia, życia, zdrowia i miłości. Choinka zatem funkcjonalna w rozumieniu tradycyjnym to taka, która umożliwia sięgnięcie sfery boskiego sacrum, udział w nim oraz przetransmitowanie go w przestrzeń ludzką. Przestrzeń ziemska upodabnia się do przestrzeni kosmicznej kreacji, a człowiek-stwórca choinki – do stwórcy świata. W związku z udziałem w boskim sacrum i sprawczej mocy kreacji nowego początku kosmicznego ładu, choinka jest kwalifikowana przez współczesnych nosicieli kultury polskiej jako przedmiot święty. Najdobitniej potwierdza to silnie utrwalony w kulturze polskiej nakaz palenia rozebranego drzewka Adamów MS, Boiska WF, Barany ZW i in.reg., b.częste i zniszczonych ozdób Bolesławiec ZT, Jaszczów CS, Myszyniec ZW i in. Robi się tak dlatego, że choinka jest rzeczą świętą Duszniki Wielkopolskie WK, Tuszów GB, Sielec JD i in.reg., częste, ponieważ albo była poświęcona na jakąś tam intencje Bolesławiec ZT, Koniaków HK, Jaszczów CS i in. i związana z Bożym Narodzeniem Lipsk n/Biebrzą LS, Gościszów MŁ, Tuszów GB, albo została poświęcona, czyli skropiona wodą święconą Wyryki Wola JB, Zachorów NN i in.reg. Czynność święcenia choinki polega przede wszystkim na zrytualizowanym pokrapianiu jej przez gospodarza wodą święconą w wigilię Bożego Narodzenia Dobryń Duży NN lub dzień Trzech Króli Wyryki Połód KW, co funkcjonuje również współcześnie wśród prawosławnych mieszkańców terenów nadbużańskich. Zdecydowanie częściej na terenie całego kraju notowana jest informacja o święceniu choinki przez księdza podczas wizyty duszpasterskiej: przychodzi do Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



4. Choinkowa kreacja świata

87

domu ksiądz po kolędzie, przychodzi, święci, no to ji chojinkę poświęci Wyryki Wola JT, Podłęż SN i in.reg. Jak pisze P. Bogatyriew, „jest rzeczą naturalną, że duchowny, który w okresie epifanii obchodzi ze święconą wodą domy swojej parafii, poświęca między innymi przedmiotami także choinkę. Po poświęceniu drzewko w oczach chłopów [słowackich – KS] zyskuje jeszcze większą magiczną moc” Bog Ch 160. Staje się jednocześnie przedmiotem sakralizowanym w znaczeniu ściśle religijnym Ad Sak 23. Dlatego należało postępować z choinką tak, jak z przedmiotem świętym i to musiało być szanowane Bolesławiec ZT, Bronice BG, Wisła TC i in., więc nie można jej poniewierać Gałki Rusinowskie MW, Jeziorsko JF, Nowogród SŻ i in.reg., ale – spalić, jak wszystkie rzeczy świecone Podłęż SN, Popowice WM i in.reg., ponieważ w kulturze tradycyjnej utrwalił się nakaz, że to co święte nie może nigdzie sie walać, nigdzie sie rzucać. Tyko już, jeżeli nie nadaje sie do użytku to musiało być to spalone Kowale Oleckie ZD, Nielisz MP, gdyż ogień to jest święty, wszystko przyjmie Sielec JD. Oprócz czynności święcenia, której intencją jest potwierdzenie i wzmożenie sakralności w sposób ściśle religijny, druga czynność związana z choinką jest implikowana przez zasadniczą funkcję tego świątecznego rekwizytu: uczestnictwo w rekreowaniu mikro- i makrokosmosu. Jest to gest zakręcania choinką wiszącą, by się kręciła i krążyła Bełżec AG, Jaszczów CS, Lech Rob 89. W podobny ruch wprawiano też poprzedniki choinki – światy z opłatka Strykowice Górne JT. Etymologia krążyć i kręcić się wykazuje związek z krzątać się czy kręty i konotuje ogólniejsze znaczenie ‘bycia ruchliwym’ Brüc SE 274 , a następnie szczegółowe – ruch ‘po okręgu’ Brüc SE 265, Bańk SE 1/813. Poruszenie choinki zatem w pierwszej kolejności należy widzieć jako wyprowadzenie jej z bezruchu. Dlatego bombka choinkowa musiała się huśtać, nie mogła leżeć na gałązce Pałecznica ZS , a ozdoby, na przykład wisiorki z długimi, swobodnie zwisającymi elementami Brzeźnica Bychawska ZS, Koz Ch 23, Gór Rad 20 i in., wieszano na długich sznureczkach. Że jak ktoś poruszy choinką, żeby to się w kółeczko kręciło Jaszczów CS. W kulturze tradycyjnej bowiem bezruch oznacza nastanie śmierci w danym czasie i przestrzeni Tok Śm 81, dlatego na przykład po śmierci domownika, jak w Wielki Piątek po śmierci Chrystusa Wasil Obr 82 i jak w zimowym czasie przejścia, gdy zamiera przyroda i stary czas, obowiązywały zakazy pracy z narzędziami wykonującymi ruch obrotowy God Dar 29, Br Ciał 275, Nieb Przes 234. Ponadto „zatrzymanie ruchu oznacza zatrzymanie czasu, a może także jego cofnięcie. [...] Abstrakcyjna formuła: «zatrzymanie czasu» [...] oznacza (w sformułowaniu bliższym w świadomości badanych) zatrzymanie osoby [lub rzeczy – KS] Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

88

II. Bożonarodzeniowa choinka jako kulturowy makroznak

poddanej danemu działaniu w stanie, w jakim się aktualnie znajduje” Wasil Obr 83. Tymczasem puścić / wprawić coś w ruch oznacza ‘spowodować działanie czego lub kogo’ SFraz 2/71, zatem – ożywienie. Więc choinka obracająca się to choinka żywa, ale i działająca, funkcjonalna, czyli w pełni uczestnicząca w tworzeniu nowego kosmicznego porządku. W obrzędowości „ruch obrotowy [...] posiada [...] sens otwarcia granicy między stanami” Wasil Obr 98. Tę samą funkcję otwierania na odmienny czas pełni obowiązkowe przędzenie kądzieli rano w Wigilię Rudzienko MR lub trzykrotne obracanie się gospodarza podczas wnoszenia do izby snopa wigilijnego Ruda Solska KR, Kwaś Żyw 142. Bowiem „wszelkie okrążanie, tańce w korowodzie i ruchy po kole, towarzyszące świętom o charakterze astronomicznym i rodzinnym [...] mogą wyrażać właśnie moment przejścia, zmiany, jaką nieuchronnie przynosi Czas, upływu, którego wyrazicielem jest w obrzędzie ruch” Wasil Obr 107. Dlatego w rozumieniu starożytnych Greków sakralny taniec w korowodzie był „naśladowaniem w geście i rytmie ruchu, którym Bóg, jako zasadą stwórczą, obdarzył kosmos” For Sym 22. Funkcją więc ruchu obrotowego – jak i tańca dzieci wokół polskiej choinki Adamów MS – jest „powodowanie ogólnego pomyślnego biegu świata” Wasil Obr 86. I rzeczywiście, takie treści konotują polskie frazeologizmy, gdyż na przykład obracać coś w coś znaczy ‘zamieniać, zmieniać’ SFraz 1/536, podczas gdy obrót spraw to zmiana dotychczasowego stanu SFraz 1/539. Z kolei brać kogoś w obroty – jak dosłownie bierze się w obroty choinkę – oznacza w pierwszym planie ‘stawianie w trudnej sytuacji; poddawanie gwałtownemu działaniu’ SFraz 1/539, a zatem – w głębszym planie – zmuszanie i pobudzanie do działania, co znalazło odbicie w wiosennych zwyczajach, zwanych na południu Lubelszczyzny właśnie krężawkami Grabowica JK (huśtawkami Ad Wielk 76), o funkcji pobudzania płodności młodzieży. Poruszona choinka zatem jest gestem człowieka naśladującego gest Demiurga por. For Sym 22, pobudzona do kolistego ruchu, który dzięki magii przez podobieństwo ma „poruszyć” właśnie stający się świat Sul Kol 6, czyli wywołać pęd kosmiczny, który daje początek stworzeniu.

*** Magiczno-mityczny wymiar funkcji choinki należy dziś do mało uświadamianych. Czynności, których choinka jest obiektem, jak palenie po zużyciu, poświęcanie i zakręcanie, pokazują, że sytuuje się ona w kręgu przedmiotów wyjątkowych i pozytywnie waNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



4. Choinkowa kreacja świata

89

loryzowanych. Ma ponadto kontakt ze sferą sacrum, a zarazem przynależy do świata ludzi, którzy moc choinki mogą spotęgować przez święcenie jej i obracanie czy przystrajanie ozdobami z wizerunkiem choinki. Czynią to w celu wzmożenia funkcjonalności choinki – prototypowo świętej i bogatej – i przez to przysparzającej człowiekowi i kosmosowi idealnej boskiej świętości oraz bogactwa. 4.2. Domowa oś świata

Choinka jest przedmiotem, względem którego orientowane są tradycyjne świąteczne rekwizyty oraz działania. Rekwizyty te umieszczane są zazwyczaj pod, na i nad choinką, przez co objawiają wymiar wertykalny przestrzeni. Ludzie zaś skupiają się przy choince i pod nią, czyli ‘w niewielkiej od niej odległości’ PSWP 29/248, co z kolei w planie horyzontalnym uwypukla jakościowo nacechowaną przestrzeń. Szczególną uwagę zwraca plan wertykalny, trójdzielnością ewokując obraz drzewa z prasłowiańskiego mitu kosmogonicznego, utrwalonego w ludowych noworocznych kolędach życzących dla gospodarzy Smyk Sosna 26, Smyk Jodła 50. Na przykład na sośnie zlokalizowana jest kategoria przedmiotów dających początek kolejnym elementom kosmosu, jego czterem stronom i – co istotniejsze dla naszego wywodu – trzem sferom: Stoi sosna śród podworca [...] / na tej sośnie, trójpozytek rośnie. / A we spodku becka smoły, / a we środku jare pscoły, a u wierzchu śtery koła, w każdem kole po sokole Bart PKL 256. Kompleks ten „nie pozostawia żadnych wątpliwości, że mówi się o wiecznie owocującym drzewie życia. Dzięki dość przejrzystym symbolom staje się ono uosobieniem kosmosu, wyrażając podział na trzy sfery oraz cztery strony świata symbolizowane przez cztery koła (?) i ptaki” – piszą J. i R. Tomiccy Tom Drz 76. Owe trzy sfery kosmosu to chtoniczna – pod choinką; równoległa ludzkiemu światu – na; oraz sięgająca uniwersalnego sacrum – nad. Choinka spina te sfery i wzdłuż niej dokonuje się mediacja między przodkami a światem ludzkim i sferą boską. Zakończona tradycyjnie gwiazdą sięgającą nieba, wyobraża oś świata i wyznacza centrum rekreacji. Przestrzeń tego centrum ma postać okręgu z choinką w środku i jest miejscem magicznego odnowienia świata mocą bożonarodzeniowych i noworocznych zwyczajów, dla których choinka jest lokalizatorem.

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

90

II. Bożonarodzeniowa choinka jako kulturowy makroznak

Choinka jako lokalizator działań: spotkanie i modlitwa. 1. Spotkanie na poziomie formy jest to ‘zebranie się, zejście się w jedno miejsce w celu zobaczenia się z kimś’ PSWP 40/52. Spotkania przy choince mają wysoki status znakowości i w typologii M. Żujkowej mieściłyby się wśród „spotkań maksymalnie semiotycznych”, których „intencją [...] jest podtrzymanie ustalonego porządku społecznego albo osiągnięcie pewnego nowego stanu. Prawidłowe wykonanie wszystkich szczegółów scenariusza, zapisanego w tradycji, gwarantuje pozytywny wpływ na dalsze losy uczestników spotkania”16. Spotkania odbywające się przy choince to przede wszystkim kolacja wigilijna Blinów HG, Burd Rob 83, Dud Pszcz 185, czyli pierwotnie zaduszkowe, zrytualizowane God Zim 38 spotkanie żyjących, ich przodków i – po chrystianizacji – również nowo narodzonego Boga. Po drugie, mamy w tradycji polskiej gromadzenie się rodziny i gości przy choince w czasie świąt Zborom Wig 28, Dud Pszcz 186, Szel BN 20 oraz śpiew kolęd. Przychodzi rodzina zaproszona, śpiewają kolędy, przeważnie w śpiewie kolęd spędzają sie święta przy chojince Dzierzkowice BB, Barany ZW, Dyd Wiel 29 i in.reg., b.częste. Inny przekaz mówi o śpiewie kolęd przez dzieci okrążające choinkę: Kiedyś to dzieci brały sie za ręce, śpiewały kolędy. [...] Za ręce sie i śpiewały wokoło chojinki, i to była tradycja Adamów MS. Trzeci typ to spotkania intencjonalnie zalotne panien z kawalerami. Są one nazywane targowaniem lasu Rusz Rzesz 74 albo obieraniem sadu Gdów DP. Ich przebieg opisuje opowieść: Dlaczego te drzewka musiały być piękne, bo jak były młode panny, to przychodzili do nich kawalerowie, oblewali jakimś tam alkoholem, no to dawniej najczęściej był to bimber, robili sobie, i wtedy było wiadomo, że ta panna była uszanowana przez chłopców, bo przyszli chłopcy do nij ji to drzewko oblali i w zasadzie albo go objedli troszku. Obieranie. Bo to już było drzewko tego, który najwięcyj alkoholu postawił pod tym drzewkiem Gdów DP, Blinów JJ, Grabowica JK, Popowice WM. Kontekstem kulturowym dla tych spotkań jest zwyczaj podkradania łakoci z choinki przez kolędników Stary Brus AM, Dobryń Duży NN, Motycz CM, a ta sytuacja z kolei kojarzy się ze znanym w okolicach Krakowa zwyczajem zakradania się kolędników do domów, gdzie wisiał sad, czyli ozdobiona gałąź, po to, by cośkolwiek z tego uszczknąć K 5 Krak 193. „Zwykle jednak dziewczęta bronią sadu, chłopcy zaś starają się podstępem, siłą lub zręcznością

16  M. Żujkowa, Semantyka spotkania w tradycyjnej kulturze Słowian, „Etnolingwistyka” 12, Lublin 2000, s. 42. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



4. Choinkowa kreacja świata

91

zdobyć przynajmniej jedno jabłko” Sew Pod 15, God Zim 50–51. Z opisów zalotów pod drzewem, podobnych na przykład do tych z wigilii św. Jana Mosz Kup 24, wynika, że choinka organizuje odmieniony, magiczny świat, w którym kawaler i panna mogą bezkarnie zbliżyć się do siebie i porozumieć w sprawach matrymonialnych, i w którym porozumienie zawarte pod pozorami świątecznej zabawy urzeczywistni się w nadchodzącym roku. Charakter i funkcje spotkań przy choince pokazują, że świąteczna choinka jest obrzędowym rekwizytem, naznaczającym miejsce kontaktu wszystkich sfer kosmicznych, dzięki czemu uczestniczy w kreacji świata w określonym zakresie: pełni rolę więziotwórczą oraz rodzinotwórczą, gdyż wzmacnia więzi w już istniejącej i projektuje nową rodzinę. 2. Choinka jest lokalizatorem gestów modlitwy, po pierwsze modlitwy rodziny przed kolacją wigilijną. Najpierw się modlili pod choinką, śpiewali kolęde „Wśród nocnej ciszy”, a później kolacja, a po kolacji znów wszyscy szli do choinki Bronice BG, Domachowo AC. Po drugie, jest to modlitwa dzieci do św. Mikołaja, wspominana w następujący sposób: MK: U nas to było tak, żeśmy klękali pod chojinke, prosiliśmy Mikołaja ji Mikołaj puscał nam cukierki z chojinki. BB: A wtedy sie mówiło: „Święty Mikołaju, idź do raju, przynieś klucze, puść nam cukierka” Dzierzkowice Zastawie MK, BB. Choinka jako lokalizator czynności modlenia się okazuje się przedmiotem centralnym dla struktury świąt, do czego przekonuje zwłaszcza sytuacja modlitwy rozpoczynającej kulminacyjny element tego czasu: wieczerzę wigilijną. Fakt ten potwierdza, że choinka najpełniej przynależy do sfery sacrum w momencie swojej inauguracji. Zarazem warto zauważyć, że wariantywnie ta modlitwa odbywa się przy stole wigilijnym, co sugeruje, iż choinka staje się ekwiwalentem stołu – ołtarza w domu-świątyni Ben Dom 58. Choinka jako lokalizator przedmiotów Wśród usytuowanych pod, na i nad choinką przedmiotów, których współcześni Polacy nie zaliczają do kategorii ozdób choinkowych, wyróżnić można kilka grup, przyjmując za kryterium ich znaczenie i funkcje w kulturze polskiej. 1. Przedmioty / brak jakichkolwiek przedmiotów, akcentujące wyjątkowość przestrzeni pod choinką. Jest to biały obrus17, pozostający „wyrazem radości i świątecznego na17  Dane

od Jana Serafina, ur. w 1928 roku, zamieszkałego w Słupcu, gm. SzczuNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

92

II. Bożonarodzeniowa choinka jako kulturowy makroznak

stroju” For Sym 115, ale także nieobecność pod choinką słomy lub siana rozłożonych w izbie, przez co przestrzeń jest określana przez informatorkę jako czyściutka. Pod choinką czyściutko musiało być, podłoga wyszorowana i chodniczek był ładnie uprany i na tym stała choinka Pałecznica ZS. Ta sama osoba, wspominając dawne dożynki, przywołuje obraz kozy, czyli ostatniej wiązki zboża na polu, dokoła której dziewczęta plewiły paseczek roli, aby właśnie czysta przestrzeń otaczała obrzędowy przedmiot, przynależący do świata ludzi, ale niosący moc „tamtej strony”. W tym świetle choinka staje jako medium między światem a zaświatami. 2. Przedmioty wskazujące na mediacyjne funkcje choinki a. Przedmioty wskazujące na sakralno-kosmiczną symbolikę choinki: świat i kur Świat z opłatka Sew Pod 22, Dow BN 6, „zawieszony u samego szczytu świerkowego drzewka nad stołem wigilijnym, dominuje wśród innych ozdób” Sew Pod 20. Treści chrześcijańskie tego symbolu uznawane są za późniejsze. Pierwotnie bowiem, jak nazwa sugeruje, świat o kształcie kuli oznaczał pełną doskonałość władzy i kulę ziemską Sew Pod 22. Archaiczna semantyka opłatkowego krążka lub kuli Tom Drz 77 wskazuje zatem, że choinka, na której świat zajmuje honorowe miejsce, staje się drzewem-fundamentem dla kuli ziemskiej, idąc dalej – dla odnawiającego się w mitycznomagiczny sposób całego makrokosmosu. Obecność kura nad choinką jednostkowo w międzywojniu zanotowała B. Stelmachowska na Pomorzu. „Ciekawy zwyczaj podano w Jastarni: nad choinką, do sufitu przyczepiony, wisi na sznurku, z morza wyłowiony «kur morski»”, czyli „ryba Trigla”. „Rybacy twierdzą, że wskazuje on kierunek wiatrów, mimo zawieszenia w pokoju” Stel Pom 44. Należy raczej odwrócić ten zapis: właśnie ze względu na zawieszenie w pokoju, w czasie świąt i nad choinką, ryba ta może wskazywać kierunek wiatrów. Nad choinką przecież otwiera się przestrzeń kontaktu z kosmicznymi żywiołami. b. Przedmioty prymarnie uczestniczące w magii zaduszkowej i płodnościowej: siano, słoma, jabłka, orzechy, ciastka, miód, kartofle i snop król

czyn, pow. Dąbrowa Górnicza, woj. podkarpackie. Informacje przekazał wnuk, Wiktor Serafin, styczeń 2006 roku. Por. il. 6. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



4. Choinkowa kreacja świata

93

Zebrano je w jedną grupę, gdyż w tradycyjnej kulturze Słowian zwiększeniu płodności służy kontakt z duszami przodków, którzy w sytuacji otrzymania od ludzi ofiary odwzajemniają dar w postaci porody. Jak przekonuje I. Domańska-Kubiak, powołując się na słowa J. St. Bystronia i W. Klingera, wymienione „dwa oblicza jednego święta mają swoje logiczne uzasadnienie. Dusze przodków, które powróciły do ziemi, nabrały z tego powodu charakteru chtonicznego, stały się opiekunami rolnictwa i dawcami urodzaju”, dlatego „wegetacyjno-agrarny i jednocześnie zaduszkowy sens świąt Bożego Narodzenia zdaje się nie ulegać wątpliwości” Dom Kol 17. Siano Bronice TL, Łopiennik JK, Sieradz JK i in.reg. lub – wymiennie z sianem – gorsza od niego słoma Antoniówka SS, Bolesławiec ZT wtórnie motywowane są ich obecnością w stajence betlejemskiej K 16 Lub 101, Pet Lub 24, Łopiennik DB i in.reg., częste. Jednakże pierwotnie słoma i siano miały sens zaduszny Zadr Przew 49 i były przynoszone do izby z myślą o duszach przodków, które przybędą na wieczerzę, aby miały na czym przysiąść i odpocząć Dwor Maz 35. Dzięki kontaktowi z duszami zmarłych domowników słoma nabiera mocy magicznej i staje się przydatna w licznych, powszechnych zabiegach wegetacyjno-hodowlanych oraz w sytuacjach zapewniania płodności ludziom Dom Kol 18. Ludzie bowiem tarzają się w słomie lub sianie, rozrzuconych w izbie, i wiążą się nimi Ad PZLub 23, Kocudza AM i in., by potem leżeć pod choinką. Po kolacji wigilijnej mama krzyczy: „Zwiążta, ona nie chciała przyniść tam kartofli cy tam kurum zanieść, nie, zwiążta, niech se poleży pod chojinko, będzie pamietać, że trza sie...” Ktoś jo schwytał, żytnio słoma mocno, nogi, ręce ji leż, pod chojinko, „poleż se trochy” Blinów JJ, Dzierzkowice-Zastawie BB. Na pierwszy rzut oka opis zabawy w głębszej i archaicznej warstwie znaczeniowej objawia nadwyżkę żywiołowości w postaci radochy Gościszów AŁ, krzyku, chwytania i szarpania się Blinów JJ. Modeluje ona dynamiczność i pełnię życia w nadchodzącym roku. Choinka zatem jako lokalizator tych elementów podnosi i potęguje ich wartości magiczne. Pod choinką pojawiają się jabłka, orzechy i ciastka Siedliska AL , niekiedy w sianie Sieradz JS , niekiedy w koszu Now Tom 133. Zauważmy, że te rekwizyty wchodzą również w skład ozdób zawieszanych na drzewku. Wraz z miodem należą do kategorii darów – „prognostyków” Car Kol 361, modelujących przyszłość. Paradoks polega na tym, że człowiek przygotowuje dary dla dusz przodków – później: bogów i świętych, a jednocześnie te dary wpływają na jakość jego życia, co wyjaśnia się, gdy przywołamy zasadę wzaNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

94

II. Bożonarodzeniowa choinka jako kulturowy makroznak

jemności Mosz Kult 2/1/244, która zakłada, że każdy dar musi zostać odwzajemniony. Aby przekazać jednoznaczny komunikat, jak ma wyglądać rewanż, warto na dar wybrać przedmiot wartościowy Mosz Kult 2/1/247 i działający przez podobieństwo, dlatego z darów „najbardziej ulubione były owoce wszelkiego rodzaju lub rzeczy słodkie w ogólności: figi, daktyle, pierniki... dary, które miały znaczenie omenu; były bowiem wyrazem życzenia, aby obdarowany spędził cały przyszły rok tylko na przyjemnościach i w weselu” Car Kol 355. Motywacja ustawiania pod choinką miodu w słoiku18 pozostaje niewyjaśniona. Zarazem miód pojawia się w obrzędowości bożonarodzeniowej zwłaszcza jako składnik kutii – głównej wigilijnej potrawy, pierwotnie ofiarowanej duszom przodków Stom Antr 174, K 33 Cheł 184. Miód ustawiony pod choinką również może być interpretowany jako ofiara, podobnie do jabłek, orzechów i ciastek Mosz Kult 2/1/248, Car Kol 355, Kling Dor 66. No ji kartofle pod chojinkum, trzy kartofle pod chojinkum, żeby sie uurodziły w przyszłym roku Smyk Krys 16 Koniaków HK . Również kartofle stają się ofiarą w celu pomnożenia ich w przyszłym roku, gdyż dary wzajemne zapowiadają lub symbolizują „przyszły urodzaj, dostatek i szczęśliwość” Kling Dor 105. Król, czyli snop zboża, ustawiany jest wariantywnie koło choinki Blinów I JM, Jaszczów CS, za stołem wigilijnym Śliw Lubart 79 lub w rogu / rogach izby Fran Kal 12, Karcz Rzesz 17, Nieb Przes 218 i in. Snopy, zdaniem A. Zadrożyńskiej, „wyobrażały zapewne rolniczy dostatek i nadzieję na dostatnią przyszłość. Ale też w głębszej warstwie znaczeń relacjonowały całą dawną wizję kosmosu, łączącego wszystko – od świata podziemnego po najdalsze krańce niebios, od śmierci po życie. Uschnięta słoma obfitowała bowiem życiodajnym ziarnem i unaoczniała realność zamierania, które staje się zaczątkiem nowego istnienia” Zadr Przew 49. Bliskość choinki i snopa objawia się również w sferze semantycznej, co ujawnia opisany przez N. Nikołajuk obrzęd paralelnego ubierania choinki i snopa nazywanego kolędą. Tu chojikne stawiali, a z tyj strony to była kólęda. [...] Ji teraz [ojciec] przynusi te kolende stawia w kątek, siano kładzie, a my teraz śpiewamy kułu kulendy ji ubiramy jo. Bo co my teraz ubirali chojinkie, to różne takie te udcineczki to my zostawiali [...], to już my na kolende, to my rzucali i śpiewali [...]. I my tak trzy, jedna przy drugij, za ręki po18  Informacje

od Jana Serafina ze Słupca, dane jw. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



4. Choinkowa kreacja świata

łap, i tak skaczem, już ubrali kolende, skaczem ji śpiwamy

Duży NN, Karcz Rzesz 18, Wes Dśl 200.

95

Dobryń

Wymieniona kategoria przedmiotów daje się sklasyfikować jako dary-ofiary dla dusz przodków i świętych. Jak pisze K. Moszyński, „bóstwo czy święty przybywają po ofiary, znajdują się w jej pobliżu. Stąd wszyscy mający do czynienia z ofiarą wchodzą tym samym w bliższy z nimi kontakt” Mosz Kult 2/1/257. Zatem choinka, funkcjonując jako przedmiot naznaczający miejsce wymiany darów, staje się centrum przestrzeni świętej, w której mogą komunikować się istoty zamieszkujące świat z istotami z zaświatów. Tym argumentować można pojawianie się tekstów życzeń zawieszanych na choince, w których autorzy wprost wyrażają swoje marzenia dotyczące nadchodzącego roku19 oraz rozpowszechnienie się współcześnie zwyczaju układania pod choinką prezentów – darów wymienianych między człowiekiem a człowiekiem. c. Przedmioty, które wskazują, że przestrzeń wokół choinki jest przestrzenią wymiany darów między człowiekiem a człowiekiem: prezenty i opłatek Prezenty powszechnie kładzione są pod choinką Boiska WF, Gl Wiel 22, Now WPiek 239 i in.reg., b.częste, il. 12 , ale też zawieszane20, jak dawniej na przykład buty Przecieszyn MŻ, a współcześnie pieniądze w kopertach Przecieszyn HZ czy ozdoby o formie małego prezentu. Sprawa prezentów wymaga dwu zastrzeżeń. Po pierwsze, wielu spośród starszych Polaków w czasach dzieciństwa nie miało prezentów pod choinką z powodu trudnych warunków finansowych Przecieszyn HZ , Lutogniew MJ, Żuków MK i in.reg., częste. Po drugie, funkcjonuje przekonanie, że prezenty te przynosi pod choinkę ktoś Dokudów JK i często obdarowani nie wiedzą, kto Lipce Reymontowskie ZB, dlatego zwykli sądzić, że to św. Mikołaj21 Dokudów HB, Sieradz JS, Myszyniec ZW, krasnoludki Brzeźnica Bychawska ZS czy nowo narodzone 19  Dzieci z domu dziecka piszą adresowane do Goudy Tencer prośby o prezenty na Chanukę; listy i życzenia te zawieszane są na choinkę; z wypowiedzi G. Tencer w programie: Pytanie na śniadanie, TVP 2, 19 XII 2003. Por. „Każdy z Was może zawiesić karteczki z życzeniami na naszym «Drzewku dobrych życzeń». Choinka (i karteczki) czekają w siedzibie Agory [...]. Marzyciele spoza stolicy mogą przysyłać życzenia SMSami [...]” Marcz, Powieś życzenie na drzewku, „Metro”, 13 grudnia 2005, s. 3. 20  S. Estreicher, opisując w 1903 r. historię bożonarodzeniowego drzewka, przywołuje zwyczaj praktykowany na dworze angielskim w połowie XIX wieku: „Po obiedzie Wigilijnym mała choinka przechodzi z rąk do rąk, a każdy zdejmuje z niej przeznaczony dla siebie podarunek” (Szel BN 24). 21  Skojarzenie choinki, prezentów i Mikołaja potwierdzają współczesne fotografie dzieci, powszechnie wykonywane na pamiątkę zabawy choinkowej. Przedstawiają dziecko w towarzystwie Świętego na tle choinki. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

96

II. Bożonarodzeniowa choinka jako kulturowy makroznak

Dzieciątko22. Wierzono zatem w to, że pod choinkę trafiają daryprzedmioty pochodzące z innego, nadprzyrodzonego świata, którego wysłannikami są przebierani za Mikołaja sąsiedzi Lutogniew MJ lub babcia Lipsk n/Biebrzą LS. Takie w każdym razie jest ich głębsze, magiczne znaczenie, nawet jeśli współcześnie nie korzystamy z usług pośredników, a wymiany dokonujemy wprost między sobą: to mama i uojcu kupiła [...]. I uojciec mamie kupił znowu i nom pokupiły prezenty Sieradz JS, Myszyniec ZW, syn wykonywał rysunek lub oszczędzał na upominek dla matki Ożarowice RU, by każdy domownik miał pod choinką prezencik Wola Korycka Górna MB. Opłatek, symbol świąteczny Bolesławiec ZT, Brzeźnica Bychawska ZS „dziś [jak w Polsce od XVIII w. – KS] podczas wigilijnej wieczerzy Bożego Narodzenia [...] jest rekwizytem jej głównego rytuału” Zadr Przew 50 – łamania się nim. Tradycyjnie przeznacza się dla niego wyjątkowe miejsce: na pająku Puszno Godowskie MK , na snopie zboża Blinów SK, Nieb Przes 222 i in. czy na stole wigilijnym Adamów MG, Duszniki Wielkopolskie WK, Jeziorzany WP i in.reg., b.częste, gdzie leży na białym talerzu Sielec FB, Myszyniec ZW i in.reg., na sianie Dołhobrody KW, Futoma JP, Podłęż SN i in.reg., częste, na chlebie i miodzie Smyk Czad 36, Bełżec AG itp. W sekwencję tych szczególnych miejsc wpisuje się i choinka. No wiadomo, że to opłatek to jest no samo sedno tej choinki i w ogóle Bronice TL . Opłatek na choince się kładzie Blinów I JM, Momoty Dolne BJ, i in.reg., stawia między gałązkami Karczmiska HP, Sielec FB przy gwiazdce, prawie że pod czubkiem drzewka Nowa Wieś Śl SH, Chel Gł 126, kuło aniołów Wojsławice ZS lub wiesza na niteczce Karczmiska JK, Bronice BG, Kiel Ziel 1 i in.reg. Ten opłatek jest wykorzystywany w trzech typach sytuacji. Prototypową jest dzielenie się nim na początku wieczerzy Blinów I JM, Nowa Wieś Śl SH, Bronice TL , i paralelnie: łamanie się z gośćmi przybywającymi do domu w czasie Świąt i po nich Nowa Wieś Śl SH, Nielisz WW oraz częstowanie kawalerów przez panny Blinów JJ. 22  D. Simonides opisuje następujący zwyczaj: „Wszelkie podarunki wręczane w wigilię lub układane pod choinką nazywano na Śląsku Dzieciątkiem. To właśnie Dzieciątko przynosiło słodycze, buty, odzież i wszystkie przedmioty znajdujące się pod drzewkiem. Dary te – poprzez ofiarodawcę – nabierały charakteru sakralnego. [...] Kiedy nie było choinki, Dzieciątko kładziono pod stołem” (Sim Śl 276). Uwagę zwraca wariantywne występowanie stołu jako lokalizatora upominków, podobnie jak w opisanym warszawskim zwyczaju z pierwszego dwudziestolecia XIX w., zob.: A. Magier, Estetyka miasta stołecznego Warszawy, Wrocław 1965, s. 145. Por. prezenty na stole w tradycji niemieckiej (Gr BN 109) oraz prezenty, które zostawiło Dzieciątko w sianie pod stołem (Bolesławiec ZT). Ta wariantywność stołu i choinki wskazuje na możliwość interpretacji choinki jako ołtarza, na którym odbywa się ofiarowanie, czyli rytualna wymiana darów. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



4. Choinkowa kreacja świata

97

Prezenty i opłatek 23 – przedmioty wymiany darów między ludźmi – uaktualniają choinkową funkcję naznaczania centrum przestrzeni świętej, najgodniejszej do tej wymiany. Zarazem wyakcentowują fakt, że bliskość choinki nadaje tym przedmiotom wartość, sprawiając, że nawet drobiazg spod choinki cieszy Wola Korycka Górna MB, a zdjęty z choinki opłatek nabiera mocy wiązania rodziny i pieczętowania przyjaźni. 3. Przedmioty motywowane religią chrześcijańską: szopka i opaska z opłatka Szopka, czyli ‘stajenka betlejemska ze żłóbkiem, figurami Świętej Rodziny, pasterzy i zwierząt, wystawiana m.in. w kościołach i domach’ PSWP 41/389, ustawiana jest pod choinką Bronice BG, Duszniki DL, Futoma JP i in.reg., b.częste, il. 6 lub na choince Goł Lud 317, Domachowo AC, Kochów JC i in.reg., częste, ponieważ to wszystko razem musiało być Wylezin NK, Gdów DP. Motywacja jest jednoznaczna: ta szopka stała na znak właśnie tego narodzenia Pana Jezusa Bronice BG, odtwarza wygląd betlejemskiego żłóbka Myszyniec ZC i sytuację narodzenia Pałecznica ZS, Kochów JC. Szopka funkcjonuje ponadto w myśleniu potocznym jako miejsce, w którym dosłownie jest Pan Jezus, co daje się wyeksplikować z relacji: Szykowano z pudełka taką szopke. Żeby Pan Jezus był w tej szopce Nowogród JB i ten Pan Jezusik leży na tym sianeczku pod choinką Jeziorzany WP, Jeziorsko JF, Dzierzkowice Zastawie MK . Szopka podkreśla jedno ze znaczeń choinki – symbol świąt Bożego Narodzenia, przez co kompleks szopki i choinki manifestuje chrześcijański światopogląd. Na opaskach z opłatka były gwiazdki, był żłóbek Kowale Oleckie ZD, Puszno Godowskie SP, Górka Lubartowska AP, było narodzenie Pana Jezusa Hańsk BP. Opaskę tę wiesza się na choince Antonówka SS, Jeziorsko JF, Grabowica JK i in.reg., b.częste, kładzie Górka Lubartowska AP, Lipce Reymontowskie ZB, Myszyniec ZC bądź ustawia Jeziorsko JF, Jakówki HŁ i in.reg. koło środka Grabowica JK, Górka Lubartowska AP, na sam wierzch Hańsk BP, Stary Majdan BP lub na sianku pod choinką Sieradz JS. Zanotowano przekaz, że najważniejszym takim elementem na chojince, [...] to była gwiazdka z opłatka, jo sie zawieszało w takiem najbardziej widocznym miejscu na sam wierzch. [...] na honorowym miejscu Hańsk BP, Chrzanów SF. Opaska z opłatka wobec tego, podobnie 23  Pojawienie się opłatka na choince jest rzadko motywowane chrześcijańską ideą Świąt. Por. jednorazowy zapis: Tak, dzieciątko Jezus narodził sie i ten właśnie opłatek sie na chojince wieszało (Karczmiska JK) oraz zawieszanie w izbie – i rzadko na choince – opłatkowych kołysek dla Jezuska (Dow BN 6). Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

98

II. Bożonarodzeniowa choinka jako kulturowy makroznak

jak szopka, motywowana ideą upamiętnienia Bożego Narodzenia, czyni z choinki centralny i istotny, dodatnio waloryzowany rekwizyt tych świąt.

*** W świetle analizowanego materiału współczesna polska choinka jawi się jako przedmiot usytuowany w centrum świętej przestrzeni oraz przedmiot zachowujący funkcje osi świata i mediacji między sferami kosmosu Eliad Sac 53, Łap Śr 79. Bez wątpienia obserwujemy prawidłowość, że im bliżej choinki jakieś działania i przedmioty się znajdują, tym bardziej są święte, gdyż tym bardziej mocna, mityczna i magiczna jest przestrzeń ścisłego pobliża choinki. Choinka zatem – parafrazując słowa W. N. Toporowa – nie tylko konstytuuje przestrzeń poprzez naznaczenie jej granic, ale także organizuje ją strukturalnie, nadając jej znaczenie Top Przes 30. Czyni to poprzez naznaczenie centrum – „pola sakralnego” Top Przes 53 i wyodrębnienie go jako czterowymiarowej struktury, na którą składa się trójwymiarowa przestrzeń i „coraz bardziej sakralizujący się czas” Top Przes 56. One „przeistaczają się [...] w stan swego własnego przezwyciężenia, wyczerpania siebie, w ślad za czym formuje się nowa przestrzeń i nowy czas jako ramy, w które wchodzi Nowy Rok, nowe życie, nowe dobro. To przeistoczenie przestrzeni i czasu w czterowymiarową przestrzenno-czasową jedność jest tym bardziej znaczące, że odtwarza akt stworzenia, czyli to, co istniało na Początku, kiedy nie było ani czasu, ani przestrzeni i należało je dopiero stworzyć” Top Przes 56. Przeistoczenie odbywa się w centrum, którym może być tylko „serce danej tradycji” Top Przes 56, a sercem tym dla współczesnych świąt Bożego Narodzenia i Nowego Roku jest choinka. Wokół niej człowiek ustanawia świat, zaspokajając prastare „łaknienie ontologiczne objawiające się na różne sposoby [...] w dążeniu człowieka religijnego do odnalezienia się w rdzeniu tego, co rzeczywiste, w centrum świata, [...] gdzie istnieje łączność z bogami, gdzie człowiekowi najbliżej bogów” Eliad Sac 53. Wokół choinki-centrum projektuje się imago mundi – świat charakteryzujący się jednią człowieka z ludźmi, bogami, świętymi i przodkami, dzięki czemu – wskutek rytualnego modelowania nowego początku w skali makro- i mikrokosmosu – powstaje świat dobry, bujny, bogaty, płodny i pełen miłości. Choinka tymczasem staje się „prototypem wszelkich rzeczy na świecie” Pawl Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



4. Choinkowa kreacja świata

99

Trad 4 i wcieleniem absolutnej rzeczywistości, źródła życia i świętości – jak idealne Drzewo Życia.

4.3. Świąteczne kontinuum

Jak wynika ze zgromadzonego materiału, można wskazać trzy kulturowo nacechowane i motywowane zwyczajami daty, zamykające okresy, w których tradycyjnie choinka powinna pozostawać ubrana: Nowy Rok (1 I), Trzech Króli (6 I) oraz Matki Boskiej Gromnicznej (2 II). W kulturze polskiej nie rozbierano zatem choinki przed Nowym Rokiem. Zanotowano zarazem najmniej potwierdzeń tradycji rozbierania choinki zaraz po Nowym Roku Kochów JC, Lutogniew MJ, Nielisz WW i in.reg., częste. Zapisano zaś wiele poświadczeń drugiej daty, to jest tego, że choinka powinna stać do Trzech Króli Jakówki MO, Kochów JC, Marzysz MŚ i in.reg., b.częste i zwykle dopiero po Trzech Królach się ją rozbiera Sieradz JS, Nowogród SŻ, Świeciechów KK i in.reg., częste, co jest argumentowane tym, że się liczyło i Trzech Króli do okresu świątecznego Brzeźnica Bychawska ZS, a po Trzech Królach święta sie skończyły Adamów MS, Barany ZW, Kroh Chyż 247. Trzecią datą choinkowego finału jest 2 lutego, dzień potocznie uznawany za koniec okresu bożonarodzeniowego. Tradycja dopuszcza pozostawianie choinki do Gromnicznej Gdów TZ, Jakówki HŁ, Koniaków HK i in.reg., b.częste. Związek czasu choinki ze świętem Matki Boskiej Gromniczej plasuje się także na poziomie wierzeniowym, czego dowodzi przekaz z Chełmszczyzny: Jak sie sypała [choinka] to, wie pani, zostawiło sie gałązke, wode sie zmieniało. Do samej Gromnicy musiała być z chuinki gałązka [...], żeby było błogosławieństwo dopóki Matka Boska nie poszła do wywodu Wojsławice ZS. Drugim sposobem wyznaczania współcześnie daty zamknięcia czasu choinki jest orientacja względem wizyty duszpasterskiej, czyli chodzenia księdza po kolędzie. Wyraźnie koresponduje z tym przekaz z końca XIX wieku zanotowany w Krakowskiem, wedle którego choinki nie rozbierało się, „póki kolędnicy nie okolędują” Tetm Krak 171. Do przyjścia księdza do domu również często nie można było rozebrać choinki Przegaliny Duże HG, Sieradz JS, Podłeż SN i in.reg., częste, co nie jest związane z myśleniem magicznym, jak w przypadku okolędowania przez kolędników, ale – z pobożnością ludową. Jak ksiądz chodził po kolędzie, to musiała być choinka jeszcze. To już czekano, aż ksiądz przejdzie i już po księdzu sie rozbierało Marzysz MŚ, Chrzanów SF. Przez kolędowanie rozumie się powszechne w kulturze tradycyjnej obrzędowe składanie życzeń lepszego życia w nadchodzącym roku. Obecność choinki w domu jest Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

100

II. Bożonarodzeniowa choinka jako kulturowy makroznak

warunkiem sine qua non spełnienia tych życzeń, ponieważ choinka staje się istotnym składnikiem przestrzeni, w której składa się życzenia. Na ustrukturowanie wewnętrznego czasu choinki wskazuje ponadto zestaw relacji na temat zakazu zjadania z niej łakoci. Zachowanie bowiem choinki w stanie nienaruszonym, idealnym jak w chwili jej inauguracji, wyznacza przedziały czasowe, w których choinka waloryzowana jest najwyżej. Od najkrótszych począwszy, są to: – czas od rozpoczęcia Wigilii i inauguracji choinki do dnia Bożego Narodzenia (25 XII), więc przez wieczór ten wigilijny nic nie można było dotknąć. [...] A już w Boże Narodzenie, to se można było smyknąć Bronice BG; – pierwszy i drugi dzień Świąt bożonarodzeniowych: Pierwszy dzień, drugi dzień, nich puwisi, niech będzie chojinka taka bogata Dobryń Duży NN; – czas do Trzech Króli włącznie, co szczególnie podkreśla opowieść wspomnieniowa mieszkanki mazowieckiej wsi: To zawsze sie świeciło chojinke wieczorem, [...] bo Pan Jezus po kolińdzie chodzi, to trzeba zaświcić. [...] To było do Trzech Króli, ta chojinka wisiała Boiska WF; – do wizyty księdza po kolędzie: Zawse moja mama to tak mówiła: Toć nie objadajta tej choinki, niech jest, az ksiundz po kolędzie przejdzie, to jo poświanci Myszyniec ZW; – do Matki Boskiej Gromnicznej: Jakie to było samozaparcie, jak ktoś wytrzymoł i nie zerwał, jeśli sie nie zerwało [...] cukierka i dopiero w Gromniczno sie jadło Gdów WC. W tym świetle zjedzenie ukradkiem czegoś z drzewka rozpoczyna jego dezintegrację i wyznacza „finał” choinki, jej koniec, a przecież musiała ona pozostać w całej swej krasie do końca Pałecznica ZS , do końca, aż choinkę sie rozbierało Marzysz MŚ. Dlatego zatem straszyły, że nie wolno było Brzeźnica Bychawska ZS niczego zjadać, a jeśli dziecko podkradło łakocie z choinki lub z koszyczka na choince, zaraz to uzupełniano Górka Lubartowska AP, tłumacząc, że ludzie starsi uważali, żeby nie był pusty, gdyż nie można z pustym i przed kimś przechodzić, by nie sprowadzić nań nieszczęścia Górka Lubartowska AP, Sław Drew 1/453. Obwarowania te świadczą o kulturowym nakazie niedopuszczenia do przedwczesnej atrofii choinki. Musi ona zachować stan zupełny i optymalny, stan ideału kreowanego na moment jej wigilijnej inauguracji, aby zachować pełnię funkcjonalności w sankcjonowanym tradycją przedziale czasowym, czyli do końca. Koniec to tymczasem ‘moment stanowiący Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



4. Choinkowa kreacja świata

101

kres czegoś’, waloryzowany ujemnie jako ‘zaprzestanie istnienia’, wręcz ‘śmierć’ PSWP 17/151. Z drugiej zaś strony, znaczenie zwrotu przysłowiowego bez końca i miary NKPP II/112 pozwala stwierdzić, że obecność końca jest pozytywna, stąd pojęcie dobrego końca, utrwalone w przysłowiu Jeżeli koniec dobry, tedy wszystko dobre NKPP II/113. Jak twierdzi ponadto A. Brückner, skończony to ‘doskonały’ Brüc SE 252, co wyjaśnia, dlaczego polska tradycyjna choinka miała zachować stan idealny do chwili rozebrania. Wobec tego samoistne spadanie ozdoby z choinki jest oceniane negatywnie, co z jednej strony utrwala frazeologizm urwać się z choinki PSWP 44/263, konotujący, oprócz ‘odłączania się’ PSWP 44/262, Barany ZW, Dokudów HB i in., także ‘niestosowne zachowanie’ An Pot 232, Cisz Pot 325, Adamów MG, Chrzanów SF i in.reg., b.częste, czyli niewłaściwe pod względem formy Hańsk MG, Mareza TG, Opole EP i in.reg., b.częste i czasu Nielisz MP, Siedliska AL, Wisła JL i in.reg., częste. Z drugiej zaś strony, ponieważ z choinki nie ma prawa nic spadnąć Kowale Oleckie ZD, za znak obecności diabła w domu Dzierzkowice Zastawie BB oraz za znak nieszczęścia uważa się sytuację, gdy jakaś ozdoba sama spada z choinki. Nieraz tak było, że jak coś tam spadło, zleciało, no to ktoś tam z rodziny pewnie ubędzie, [...] to już były takie przypowieści, że to przestroga Podłęż SN. Gdy choinka spaliła się, czyli uległa zbyt wczesnemu samoistnemu, niekontrolowanemu przez człowieka zniszczeniu, stawała się dla domowników i obejścia złym znakiem24. Raczej to takie niepowodzenie w domu, spalił nam sie dom, to znaczy za jakiś czas, w tym roku, ale troszeczki później, za jakiś czas, ale właśnie ten dom, w którym ta choijinka była. Może to tak można było skojarzyć Bronice BG. To tak było bardzo przykro, bo to znaczyło jakieś nieszczęście, jakieś. No mogło w całym roku sie coś wydarzyć, coś bardzo przykrego. Czy śmierć kogoś bliskiego, czy jakiś pożar w domu, czy coś sie mogło wydarzyć. Zawsze to taka bojaźń była Kowale Oleckie ZD. Ostatnio cytowane relacje wskazują na żywą w świadomości współczesnych Polaków wiarę w to, że określony wygląd choinki w określonym przedziale czasowym ma znaczenie dla pomyślności i życia człowieka w całym nadchodzącym roku. Czas choinki kończy się zatem fizycznie jej rozebraniem, ale trwa przez najbliższych dwanaście miesięcy – a dokładniej rzecz ujmując – do inau-

24  Por. objaśnienie z sennika: „choinka [...] wypalona, przyniszczona – źle się dzieje w jakiejś rodzinie”. K. Ostrowska, Sny – klucz do podświadomości. Sennik współczesny, Białystok 2002, s. 83. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

102

II. Bożonarodzeniowa choinka jako kulturowy makroznak

guracji następnej choinki, co utrwaliły zwyczaje zachowywania w domu gałązki z choinki do następnego roku Gałki Rusinowskie MW. Tezę o rocznym kontinuum choinkowym poświadcza również kompleks tradycyjnych działań związanych z choinką. Jak dokumentują teksty folkloru, choinka oraz części choinki po rozebraniu znajdowały zastosowanie w medycynie ludowej, magii, zwyczajach i obrzędach, a także zastosowanie praktyczne w gospodarstwie. Ten ostatni wymiar, najmniej interesujący kulturowo, ogranicza się do przekazów o wykonywaniu z pnia drzewka kosiska do kosy Lipsk n/Biebrzą LS oraz z wierzchołka choinkowego drzewka – trzepaczek kuchennych Lutogniew AC, Duszniki DL, Koniaków HK i in.reg. 1. W medycynie ludowej znalazły zastosowanie igły i drewienka z drzewka choinkowego oraz drewniane części gałązek w leczeniu takich dolegliwości, jak przestrach Wojsławice ZS, Smyk Czad 39 Bolesławiec ZT, bóle brzucha Wojsławice ZS i gardła Momoty Dolne BJ. Czy na przykład krowa miała chore wymie, czy coś tam, nie, no, też leczono okadzaniem z wykorzystaniem węgielków z choinki Smyk Czad 39 Bolesławiec ZT. 2. W magii za pomocą gałązek i igliwia ze świątecznej choinki przede wszystkim odczynia się czary i uroki, co utrwala relacja: Wiem, że z tego igliwie, [...] uroki oganiali. [...] wągliczki palili także i drzewo takie, właśnie z drzewka [choinki] mogło być palone, nadpalone i później wykorzystane do odczyniania czarów Smyk Czad 39 Bolesławiec ZT. W związku z takim zastosowaniem elementów choinki pozostaje zapewne okadzanie domu igliwiem z choinki w celu zabezpieczenia przed muchami Stary Majdan AM oraz wykonywanie miotły (pomietła) do wymiatania sadzy z pieca Blinów I KK , zwłaszcza pieca chlebowego Gdów TZ. Muchy bowiem kojarzone są w kulturze judeochrześcijańskiej z szatanem, który prawdopodobnie je stworzył, ale też z Bogiem, który „posługiwał się muchami jako szczególnymi narzędziami kary” Kob Best 216, Now Tom 350. Muchy kojarzono z nieczystością, zatem oczyszczanie przestrzeni z much jest analogiczne do oczyszczania pieca z sadzy, gdyż piec jest symbolem oczyszczenia i odnowy Bied Sym 275. Zaznaczają się w tych praktykach apotropeiczne właściwości choinki. Są one aktualizowane również przy okadzaniu zmarłego, co utrwala relacja mieszkanki okolic Przysuchy: Jak u nas, umarłego okadzali, jak umar, [...] odrywało sie [kawałek choinki i przechowywało] [...]. Ja nie zachowywałam [gałęzi z choinki], bo nie wiedziałam, później mąz mój zachorował w lutym, pocątek marca, ji w maju zmar [...], to musiałam jiść do lasu, przyniść sobie tych gałęzi ji okadzić. [...] Bo to właściciel musiał, ktoś obcy nie. Modlitwe to sie mówiło Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



4. Choinkowa kreacja świata

103

przy okadzaniu tego zmarłego, no, „Wieczne odpoczywanie” i „Dobry Jezu” Gałki Rusinowskie MW. Ważne miejsce zajmuje choinka w zabiegach magicznych, których celem jest przysporzenie urodzaju. W niektórych wsiach Małopolski był taki jeszcze zwyczaj, że to sie kładło na jabłonke, na drzewo owocowe, żeby później rodziło Gdów WC. Włącza się to wyraźnie w sekwencję działań mających na celu wymuszenie urodzaju na drzewach owocowych, których największe nasilenie przypada na wieczór wigilijny Byst Wym 98. Świadczy to dogłębnie, że drzewko, które było choinką, czyli drzewko nasycone sacrum, przez styczność z drzewkiem owocowym przekazuje mu swoją moc pomnażania życia, jaką posiadło w kulminacyjnym momencie wieczoru wigilijnego. Zostaje to wykorzystane również w wiosennym obrzędzie gaika na Śląsku, gdzie niekiedy jako gaik ubierane jest drzewko, które było w danym roku choinką Staszcz Marz 9. Warto w tym kontekście przywołać również zwyczaj wystawiania rozebranej choinki na podwórze z myślą o ptakach. Nieraz tam dla ptaszków sie wynosiło [...], niedaleko od domu, to tam sikorki czy coś to tam sie jeszcze tam jakiegoś jedzenia pod chojinke sie sypnęło Tuszów KK, Jakówki MO, Karczmiska JK, Puszno Godowskie SP, Karw Płn 52 . Zatem drzewko choinkowe staje się przedmiotem przeznaczonym dla ptaków, dla których nawet rzuca się pożywienie, jak na drzewa owocowe w Nowy Rok kładzie się zboże z kolędy z intencją, że to ptaszki będą jeść, będą prosić Boga, żeby owoc był Dokudów WŻ, jak pod drzewa owocowe tradycyjnie w Wigilię rozrzuca się resztki potraw z wieczerzy Byst Wym 98 – zadusznej wszak, daje drzewom opłatek Nieb Przes 109 czy obsypuje je makiem Pet Lub 30 – pokarmem również zadusznym. Oznaczałoby to, że drzewko zachowuje cechę choinki, jaką jest kontakt z duszami zmarłych, pojawiającymi się w czasie świąt zimowego przejścia między innymi w postaci ptaków Herd Sym 131, Kob Best 43. 3. Choinka staje się również istotnym rekwizytem wykorzystywanym w obrzędach wiosennych, ewokując zgoła inne sensy. Na Śląsku J. Pośpiech zanotował, że „W Obrowcu (gm. Gogolin) dawniej każdy mieszkaniec wsi stawiał na podwórku w dniu 21 marca choinkę z Bożego Narodzenia; przystrajał ją, a następnie rzucał do wody. «Każdy osobiście topił w ten sposób swoje zło; było to dobre dla gospodarstwa. Potem przynoszono coś zielonego»” Pośp Śl 160. Opis ten przywołuje jednoznacznie analogię z obrzędem topienia marzanny Pośp Śl 155, Klim Dor 129, Eliad Rel 331, Fraz Zł 127. Natomiast w północnej części powiatu lubartowskiego na Lubelszczyźnie (gm. Niedźwiada) utrwalił się zwyczaj palenia drzewNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

104

II. Bożonarodzeniowa choinka jako kulturowy makroznak

ka stojącego pod stodołą, czyli na peryferiach obejścia, w tygodniu przed Wielkanocą Górka Lubartowska ZM, Pałecznica ZS. Drzewko, waloryzowane dotąd pozytywnie, nabiera w tym kontekście cech przedmiotu, przed którym człowiek musi się chronić. Takie diametralne odwrócenie waloryzacji każe widzieć choinkę jako przedmiot, który – w miarę oddalania się od momentu wigilijnej inauguracji – nie tylko traci świętość, ale staje się wręcz nośnikiem zła zagrażającego człowiekowi, jego życiu i pomyślności. Reasumując, można stwierdzić, że zastosowanie części choinki w medycynie ludowej wykazuje podobieństwo do wykorzystywania innych drzew iglastych w zakresie leczenia bólów gardła i brzucha Smyk Sosna 30, Smyk Jodła 48. Aczkolwiek w przypadku choinki odnotowano przestrach i chorobę wymienia krowy spowodowane przez rzucanie uroku. To sugeruje, że choinka ma silniejsze właściwości apotropeiczne niż zwykłe drzewa iglaste, a to znalazło potwierdzenie w zastosowaniu jej w magii. Jednocześnie w kontekście przekazów na temat praktyk magicznych na pierwszy plan wysuwa się związek choinki ze światem zmarłych i jej podtekst zaduszny. Pozostaje wówczas nadal przedmiotem waloryzowanym dodatnio, gdyż transmituje do czasu powszedniego, poświątecznego, moc czasu odnowy i potęgi twórczej, w którym choinka uczestniczyła jako pierwszoplanowy rekwizyt zimowych świąt przejścia, zwłaszcza kolacji wigilijnej, na kiedy przypada apogeum jej świętości i wszechmocnej wszechkreacyjności.

*** Cykliczność i kontinuum, ciągłość i odnawianie – oto wyznaczniki waloryzowanego magicznie czasu mitycznego, w którym choinka uczestniczy najpełniej w momencie inauguracji, to jest w chwili rozpoczynania wieczerzy wigilijnej, i posiada następnie znaczeniowe i funkcjonalne kulminacje, sięgające maksimum sakralności czasu mitycznego w dni świąt Bożego Narodzenia, Nowego Roku, Trzech Króli i Matki Boskiej Gromnicznej oraz w chwilach, gdy kolędnicy składają w jej pobliżu życzenia lub gdy ksiądz udziela błogosławieństwa, święcąc izbę i choinkę podczas wizyty duszpasterskiej. Czas choinki i jego jakościowe nacechowanie, a zwłaszcza koniec tekstu choinkowego mają zatem, jak wspomniany wcześniej początek, silne znaczenie modelujące Łot Kon 346, Sław Drew3/415. O ile jednak początek wyznacza optima i standardy nowo odradzającemu się światu oraz standardy pełni funkcjonalności choince, o tyle koniec tekstu choinki wyznacza standarNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



5. Podstawowe składniki choinki: drzewko i ozdoby

105

dy nowo odrodzonemu światu na czas choinkowego interregnum i stanowi o początku nowego czasu, co nie powinno dziwić, wszak etymologicznie „koniec to prasłowiańskie urobienie od rzeczownika koń ‘początek’” Brüc SE 252. Dlatego w kulturze tradycyjnej silnie zakorzeniona oraz obwarowana nakazami i zakazami pozostaje potrzeba zabezpieczania choinkowego happy end’u. Zatem według zasady utrwalonej w przysłowiu zły koniec dobre rzeczy psuje NKPP II/114 istotne jest właściwe jej zakończenie w oznaczonym tradycją czasie, gdyż przedwczesny, prowadzony nie-ludzką ręką finał choinki zakłóca odnowiony w zimowym czasie przejścia kosmiczny porządek.

5. Podstawowe składniki choinki: drzewko i ozdoby Zasadniczymi elementami struktury choinki są drzewko i ozdoby, które semantycznie i morfologicznie budują choinkę-makroznak, pozostając hierarchicznie niżej zorganizowanymi znakami o równie skomplikowanych i głębokich sensach, przypisywanych im przez nosicieli kultury polskiej. Argumenty za taką strukturą choinki można odnaleźć na poziomie kodu werbalnego i niewerbalnego. Po pierwsze, wszystkie słownikowe definicje pojęcia bożonarodzeniowej choinki wskazują jako pierwszy element „drzewko” Karł SGP 1/195, Sł SE 1/74 i in., wyraz choinka w polszczyźnie oznaczał pierwotnie i oznacza do dziś ‘drzewko iglaste’ SJP Dor 1/889, Sych Kasz 1/46 i in. Następnie, wyrażeniami omownymi stosowanymi w polszczyźnie dla choinki są m.in. drzewko wigilijne oraz drzewko bożonarodzeniowe Bańk Per 299, zaś wśród regionalnych nazw choinki wydzielono znaczną grupę leksemów związanych z komponentem semantycznym ‘drzewo’. Po drugie, jako choinka określane jest wyłącznie drzewko z ozdobami, czyli przystrajane MSJP 76, SJP Szym 1/270, PSWP 7/49, przybierane SJP Dor I/889, Sych Kasz 1/46, SGP PAN 4/1/2 , ubierane SJP War 1/290 itd. Polszczyzna utrwaliła ten fakt w postaci połączeń wyrazowych, w których czynność przybierania ozdobami skojarzona jest z choinką: ubierać, rozbierać choinkę PSWP 7/49, SJP Szym 1/270, USJP 1/425, choinka ustrojona bombkami, świecidełkami PSWP 7/49, USJP 1/425, wieszać cukierki, lametę na choince PSWP 7/49. Zanotowano także połączenia wyrazowe dowodzące, że nosiciele kultury polskiej wśród Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

106

II. Bożonarodzeniowa choinka jako kulturowy makroznak

różnego typu ozdób, zabawek, przyborów, świec czy światełek wyróżniają kategorię ozdób choinkowych: przybory choinkowe SJP War 1/290, SJP Dor 1/890, zabawki, bombki itd. choinkowe SJP Dor 1/890, SJP Szym 1/270, USJP 1/425. Także omówione w rozdziale o słowie choinka derywaty semantyczne, obsługujące znaczenia ‘dziewczyny z nadmiarem biżuterii’, ‘przyboru wędkarskiego’, ‘awarii świateł’ oraz ‘samochodu ze zbyt wieloma lampami’, dokumentują fakt, że elementem koniecznym do zaistnienia choinki są ozdoby. Potwierdzeniem tego jest ponadto powszechny współcześnie frazeologizm urwać się z choinki PSWP 44/263, An Pot 232, Cisz Pot 325, który dosłownie odnosi się do spadania choinkowej ozdoby z drzewka PSWP 44/262 . Na poziomie kodu niewerbalnego znajdujemy kolejne dowody na potwierdzenie tego, że choinka to drzewko plus ozdoby. Przede wszystkim bowiem przebieg zwyczaju ubierania choinki związany jest z wnoszeniem do domu wybranego starannie drzewka, które podlega tzw. ubieraniu, czyli zawieszaniu ozdób, dzięki czemu staje się świątecznym rekwizytem, a przestaje być zwykłym drzewkiem Blinów HG, Okopy RA . W geście ustanawiania choinki najważniejsze pozostają zatem dwie kategorie przedmiotów: drzewko i ozdoby, co poświadczają przytoczone dane językowe i kulturowe. Tak najogólniej rozumianą, potoczną strukturę bożonarodzeniowej jodełki odzwierciedla układ rekonstrukcji językowo-kulturowego obrazu choinki proponowany w dalszej części pracy. Rozdział trzeci wobec tego poświęcono eksplikacji wyobrażenia drzewka wybieranego na choinkę, zaś rozdział czwarty – eksplikacji wyobrażenia kolejnych typów ozdób.

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

Rozdział III

O symbolice drzewka

W kulturze typu tradycyjnego nie każde drzewko może stać się choinką. Drzewko przeznaczone na świąteczną jodełkę jest skrupulatnie wybierane, gdyż żeby świerk dobry wybrać, to trza samemu pójść do lasu Oblin-Grądki AC, Kamień WG, Wylezin MJ i in.reg., częste i czasem ktoś już se latem upatruje dzie jaka będzie, ta będzie ładniejszo, czy ta będzie ładniejszo Momoty Dolne BJ, Kąkolewnica FW, Popowice WM i in. Jak pisze M. Eliade, „drzewo narzuca się świadomości religijnej swym kształtem i swą naturą, ale ta natura i ten kształt nabierają wartości dzięki temu, że narzuciły się świadomości religijnej, że zostały «wybrane», tzn. że się «objawiły»”. Tylko bowiem „pewne drzewo [...] wyobrażało moc” Eliad Rel 288. Analizując zatem zagadnienie paradygmatu drzewka wybieranego na choinkę, możemy stwierdzić, jakie istotne dla kultury mocne wartości wyobraża takie drzewko.

1. Z lasu do domu Tradycyjne drzewko choinkowe pochodzi z lasu, w pierwszej kolejności – z lasu rzeczywistego, w głębszej strukturze semantycznej zaś – z lasu jako nacechowanej kulturowo przestrzeni magicznej. Rejestrują to teksty przedwojennych wierszyków dziecięcych.: Chojineczko miła, / Skądże ty przybyła? / Z lasku zielonego, / z borku szumiącego Wyryki Połód MW, Kup Op 59 czy poezja chłopNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

108

III. O symbolice drzewka

ska: Chciał Bóg mieć w niebie choinkę, / choinkę prostą i zwykłą: / jodełkę z polskiego boru Poc Poe 295. Leśną proweniencję choinki poświadczają przede wszystkim liczne relacje starszych mieszkańców wsi z terenu całego kraju, gdyż nikt nie kupował dawniej drzewek, tylko gdzieś tam w lesie sie wycięło Bronice TL, Dobryń Duży NN, Popowice WM, Kup Op 59, Kwaś Kiel 225, i in.reg., b.częste. Potwierdza to także ludowa motywacja ozdabiania drzewka szyszkami, watą, ptaszkami oraz ozdobami w formie drzewek Bronice BG, Wielkolas HK, Puszno Godowskie SP i in.reg., częste. Podobnie ośnieżone drzewko imituje współczesna sztuczna choinka o igliwiu srebrno-białym. Natomiast mieszkanki Kurpi zawieszają na drzewku leśne ptaszki, no bo [...] na choince w lesie to też siadały i śpiewały Nowogród JB. Do istotniejszych kulturowo uszczegółowień należy relacja: Poszło się gdzieś w pobliski las, do dołu, wycięło sie jałowiec Siedliska TS. Ludowe wyobrażenia dołu lokalizowanego w lesie odnoszą się jednoznacznie do działania sił nieczystych, jednakże rośliny umiejscowione w dole przepowiadają urodzaj Ad Przes 113, 119. Można zatem sądzić, że wybranie na świąteczne drzewko rośliny niosącej zapowiedź dostatku mieści się w choinkowej idei modelowania bogactwa w domu i gospodarstwie. Realna wyprawa po drzewko do lasu zyskała w polskim folklorze motywację mityczną. Na przykład w legendzie jest mowa, że to jako Betlejem, że tam była ta szopa, także lasem szły te królowie, zza lasu było słychać głos, to to tak jakby las, drzewko z lasu przyniesione jest Karczmiska EZ. Motywacja taka potwierdza, że chodzi o las jako przestrzeń magiczną. Las tymczasem jest miejscem o szczególnym znaczeniu kulturowym i ambiwalentnej symbolice. Z jednej strony, jako obszar sił wrogich człowiekowi Mify I/49, Sław Drew 3/97 i dzikiej przyrody Bied Sym 186, „niebezpieczeństw, prób i inicjacji [...], jest miejscem nieznanym, nad którym się nie panuje” Tres Sym 108. Kryje chaos, śmierć i noc, które stanowią sferę demonów, ludzi zmarłych i obcych Stom Antr 176, Eliad Sac 40, Lib Med 192. Z drugiej strony, las jest waloryzowany dodatnio i oznacza „miejsce, gdzie bujnie pleni się życie” Cirl Sym 221. Zarazem „mrok lasu, z jego wilgotnością i pierwotnością, jest łączony z ideą kiełkowania życia” Tres Sym 108. Rozwiązaniu kolizji wymienionych znaczeń służy interpretacja motywu wyprawy do lasu. Wyprawa do lasu należy do czynności magicznych, a jej pierwowzór obecny jest przede wszystkim w bajkach i wiąże się z obrzędami wtajemniczania Iw Top 174, Mify I/50, Wasil Podr 192–238. Jak pisze W. Propp, „Las w bajce w ogóle odgrywa rolę zatrzymującej przeszkody. Las, do którego trafia bohater, jest nieprzenikniony. To Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



1. Z lasu do domu

109

swego rodzaju sieć na wędrowców” Propp Hist 55. Zwróćmy uwagę na określenia sieć i zatrzymująca przeszkoda, gdyż etymologicznie słowo las pierwotnie oznaczało ‘kratę, ruszt, sito’ Brück SE 291, czyli pojęcia, które w swojej strukturze semantycznej zawierają komponent: ‘(ażurowe) struktury służące do trzymania, zatrzymywania, powstrzymywania’ PSWP 38/292, PSWP 18/12. Dlatego jedno z objaśnień snu o lesie w polskim senniku ludowym potwierdza archaiczność tego znaczenia lasu, gdyż las to „‘więzienie’, zaś sen o chodzeniu po lesie oznacza podróż i drogę” Nieb Sen 182. Można wobec tego postawić tezę, że wyprawa do lasu jest symbolem podróży, której celem – oprócz konieczności pokonania przeszkód – jest wtajemniczenie w drodze weryfikacji, jakiej poddawani są wędrowcy. Zagadnienie szlaku tej podróży porusza W. Propp, który stwierdza, „że las otacza inne królestwo, że droga do innego świata prowadzi przez las” Propp Hist 55, dlatego obraz błądzenia po lesie jest identyfikowany z przebywaniem w zaświatach Wasil Podr 192, Wasil Po II/61, a dokładniej – w świecie zmarłych Mify I/49, Propp Morf 68. Podnosząc z kolei kwestię wędrującego przez las, zaobserwować można dwa podstawowe typy bohatera: albo jest to człowiek podlegający wtajemniczeniu Propp Hist 49, Propp Morf 82, Wasil Podr 197, albo doskonale wtajemniczony w strukturę lasu Tres Sym 108. Pierwszy musi pokonać kolejne pułapki i wydostać się z więzienialasu, drugi – przemierza go sprawnie mimo tych pułapek. Pierwszy potwierdza istnienie leśnej struktury przeszkód – sieci, krat, więzienia, drugi potwierdza, że ta struktura stanowi zasadę leśnego porządku. Pierwszy operuje w niebezpiecznej, uosabiającej chaos przestrzeni lasu, drugi zaś – czerpie z lasu dobrego, sprzyjającego ludziom i życiu. Materiał na temat zwyczaju przynoszenia choinki pokazuje, że przede wszystkim mężczyzna – gospodarz, ojciec, brat, wujek – wycinał drzewko w lesie Sieradz JS, Wola Chomejowa GW, Wilków MK i in.reg., czeste, il. 15. W paradygmacie drzewka wybieranego na choinkę istotna jest zatem kategoria płci, włączająca ten zwyczaj do szeregu wyłącznie męskich czynności, jak liczne sposoby kolędowania (m.in. podłaźniki, herody, chodzenie z szopką, gwiazdą, kozą), pierwszeństwo wchodzenia z życzeniami do mieszkań w czasie świąt czy wnoszenie do izby w Wigilię snopa. Zauważmy, że pierwiastek męski kojarzony jest w semiotycznych systemach   Również w polskiej pieśni ludowej znany jest motyw zarastania np. choinką ‘sosnami’ ścieżki wiodącej chłopaka do dziewczyny, co semantycznie jest równoznaczne ze śmiercią chłopca (Smyk Sosna 24). Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

110

III. O symbolice drzewka

słowiańskich z takimi kategoriami jak szczęście i życie

Sław Drew 3/311.

Iw Top 178,

Na uwagę zasługuje ponadto fakt, że prototypowo upatrzone w świetle dnia drzewko wycinało się w nocy Gdów ZT, Pośp Śląsk 77, Popowice WM i in.reg., il 15 lub wnosiło do domu wieczorem Smyk Krys 16 Podlewkowie, Lipsk n/Biebrzą AC i in.reg. przy świetle księżyca Now Tom 130, Sycz Nbuż 182, Świb Śl 45, Wisła JP. Księżyc natomiast, od prastarych kultur począwszy, pozostaje fenomenem, którego „metafizycznym przeznaczeniem jest żyć i pozostać jednocześnie nieśmiertelnym” Eliad Rel 177 i który udziela świętości w pierwszym rzędzie roślinom, a więc i iglastym drzewkom, czyniąc z nich źródło siły, życia i płodności Eliad Obr 149, SSSL 1/1/158, Sław Drew 3/145. Związek drzewka z księżycem podkreślają też tradycyjne ozdoby choinkowe w formie księżyca. Niewątpliwie zatem pora wycinania potęguje własności drzewka pochodzącego z lasu – symbolu plenności, bujności życia Cirl Sym 221–222 i jego dobrego początku Mify I/49. Zanotowano informacje o związkach kradzieży drzewka z jego funkcjonalnością. Z jednej strony spotykamy nakaz: ta świąteczna chojinka musiała być niekradziona Blinów AW. Z drugiej strony mamy przekazy, że kradzież drzewka na choinkę nie jest grzechem Persz Wejh 18, Zborom Pien 370, zaś wyłącznie choinka z kradzionego drzewka zapewnia domowi szczęście na cały następny rok, gdyż jak wtedy uda się [w lesie w Wigilię] coś ukraść – to cały rok szczęście jest Kwaś Podhale 354, K 11 Poz 141, Święt Nrab 65 i in.reg., częste. Zgadza się to ze znaną w kulturze tradycyjnej zasadą, że kradzież potęguje magiczną moc każdego obiektu, tak choinki K 26 Maz 53, jak i na przykład cukierków i ciastek zrywanych z niej ukradkiem czy konia wprowadzanego do chaty w obrzędzie kolędowania Szyf LudWiM 415. W kulturze tradycyjnej spotyka się ją głównie w dwu typach sytuacji. Pierwszy typ dotyczy działań istot demonicznych Mosz Kult 1/487, 645–646, Propp Morf 75 i znachorów Lib Znach 138, Lib Med 255– 256, K 31 Pok 61. Drugi typ związany jest z czasem Wigilii, gdy mieszają się porządek ludzki z pozaludzkim, mediacja między nimi jest ułatwiona Stom Antr 137, a „rzecz skradziona zachowuje własności «tamtej» strony” Wasil Po II/80. Jeżeli przyjmiemy właściwy polskiej kulturze tradycyjnej sposób rozumienia symboliki lasu i wyprawy do niego, wówczas drzewko wybierane na choinkę stanie się drzewkiem z innego świata, którym „pachnie” Lech Rob 89. Zarazem mężczyzna-bohater wtajemniczony w strukturę lasu, podczas wyprawy do tamtego świata umie spośród wielu drzewek bezbłędnie wybrać to, które nadaje sie Wola Chomejowa GW na choinkę, i bezpiecznie sprowadzić je Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



1. Z lasu do domu

111

do przestrzeni domu, przy zachowaniu takich warunków jak czas księżycowej nocy i kradzież, dzięki którym zostają zwielokrotnione magiczne właściwości choinki. Można zatem postawić tezę, iż w zwyczaju bożonarodzeniowej choinki drzewko staje się głównym przedmiotem mediującym między światem lasu – orbis exterior i światem domu – orbis interior. Konkretyzuje tym sposobem fundamentalną dla kultury Słowian opozycję dom – las Iw Top 168, Sław Drew 2/116, gdzie dom oznacza przestrzeń zamieszkaną i zorganizowaną Stom Antr 177, wyobraża ład w wymiarze ludzkim Ben Dom, Cirl Sym 112 i kosmicznym Eliad Powr 91, Bart Dom 17–22 . Taki kierunek mediacji potwierdza postępowanie z drzewkiem przyniesionym z lasu w obręb ludzkiej siedziby. Przynosiło sie [je] na tydzień wcześniej, od razu do izby – nie. To gdzie tam w chlewiku stało do dnia Wigilii Szczuczyn HG, Lipsk n/Biebrzą AC, Puszno Godowskie MK i in.reg. W niektórych wsiach zaś na dwa dni przed Wigilią obsadza się je i wnosi do domu, ale stroi w dzień Wigilii Momoty Dolne BJ, Kocudza AM, Rzeczyca Ziemiańska KS. W tych kontekstach uwagę zwraca czynnik temporalny: pochodzące ze sfery profanum drzewko musi odczekać na podwórku lub w kącie mieszkania, zanim można je zmienić w choinkę – przedmiot należący do sacrum. Ten sam sens – zapewnienia bezpiecznego mediowania – może mieć współczesne wystawianie drzewek na balkony na kilka dni przed Wigilią il. 14, mające i praktyczny charakter. Aczkolwiek wskazuje to, że współczesna przestrzeń chaosu zaczyna się tradycyjnie za progiem mieszkania, a roztacza się na balkon, na targowisko z choinkami oraz na strych, piwnicę Zanowinie JS, Oblin-Grądki AC lub szafę Kąkolewnica FW, z których zakamarków w pudle przynosimy sztuczną jodełkę. Funkcja mediacyjna drzewka potwierdzona jest również przez utrwalony w kulturze ludowej zakaz wycinania drzewek na choinki z niewłaściwych miejsc. Ubranie bowiem drzewka ściętego z leśnej mogiły Smyk Lub 33 Pałecznica SB, Nieb Przes 94 lub spod krzyża na rozstajnych drogach Smyk Lub 33 Motycz CM doprowadza do niebezpiecznego zakłócenia mediacji: takie drzewko wprowadza w bezpieczną i uładzoną przestrzeń domu niespokojną duszę zmarłego, a w drugim przypadku – zło i śmierć. Można te zjawiska nazwać markerami mediacji, czyli „widzialnymi” znacznikami „niewidzialnego” magicznego procesu zakłócenia między sferami. świata.

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

112

III. O symbolice drzewka

2. Wieczna rajska zieloność Tradycyjnie w naszej strefie klimatycznej jako wigilijne choinki ubiera się drzewa iglaste. W rozumieniu botaników jest to „klasa roślin nagozalążkowych [...] o przeważnie kilkuletnich, wiecznie zielonych liściach w postaci igieł lub łusek” PSWP 14/121. Natomiast w polszczyźnie potocznej nazwy typowych drzew szpilkowych, czyli sosny, jodły i świerka, konotują takie wspólne cechy jak ‘żywiczność’ oraz ‘posiadanie igieł’ Wajda Drz 37, 61. Z kolei funkcje drzew iglastych w obrzędowości ludowej oraz w tekstach folkloru każą w stereotypie drzewa iglastego widzieć przede wszystkim cechy ‘zieloności’ i ‘iglastości’ Smyk Drz 184, Smyk Sosna 21–23. Te dwie cechy wpływają na decyzję o wyborze drzewka na choinkę, a w pierwszym rzędzie, jak wynika z zebranego materiału – cecha ‘zieloności’, gdyż drzewo iglaste o tej porze roku to takie jedyne zielone drzewo w lesie [...], coś takiego żyjącego Lipsk n/Biebrzą AC, Momoty Dolne BJ. Choinka zresztą w relacjach potocznych określana jest epitetem zielona Łopiennik DB, Strykowice WK, Stary Majdan BP. Również badacze kultury konstatują: „Drzewko musiało być zielone” Tom Drz 78, a zatem umieszczanie w domu w grudniowe święta zielonego drzewka nabiera znaczenia symbolicznego „z motywacją wyraźnie magiczną” Tom Drz 78, Sław Drew 2/60. Ze względu właśnie na zimozieloność, czyli wieczną zieloność, drzewa iglaste są od czasów starożytnych w wielu kulturach symbolem życia i nieśmiertelności; pozostają konkretyzacją pankulturowej idei drzewa życia Mify I/396–398, Kemp Mit 204, Zim Drz 245, Eliad Sac 121. Dlatego w kulturze Słowian, jak pisał K. Moszyński, „ścięte zielone drzewko albo wielka gałąź, lub nawet całkiem mała gałązka odgrywają w różnych obrzędach pierwszorzędną rolę” Mosz AKL . Na ziemiach polskich magiczna moc zieloności drzew iglastych jest wykorzystywana w obrzędach o dominującej funkcji pobudzania urodzaju, bogactwa i płodności. Poza choinka są to: – kolędowanie z gałęzią lub drzewkiem w czasie świąt Bożego Narodzenia i Nowego Roku oraz w okresie wiosenno-wielkanocnym np. Mosz AKL mapa 12, Car Kol 369; – zwyczaj stawiania maja/majek w okresie wiosennym np. Klim Dor 143, Dobrz Maj, Sta Gai; – zwyczaj uderzania się zieloną gałązką na Wielkanoc np. Leb PAE 189 i Nowy Rok Car Kol 355; – zdobienie obrazów, okien i drzwi zielonymi gałązkami oraz. ukwieconymi wieńcami na święta Bożego Narodzenia, Nowego Roku np. Leb PAE 168 i Wielkanocy Marcz Drz 152; Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



2. Wieczna rajska zieloność

113

– układanie iglastych gałęzi na podłodze, przy drzwiach i oknach domu oraz stajni Sew Pod 12; – ustawianie bożonarodzeniowych stroików Szczuczyn HG, Rzeczyca Ziemiańska EW i in.reg.; – zawieszanie ozdobionych gałęzi lub małych drzewek, zwanych m.in. podłaźnikami Mosz Kult 2/185, Sew Pod 8, Leb PAE 169; – zwyczaj zawieszania w domach ubranych, a przy stodole nieubranych sosen zwanych Nowym Rokiem Nieb Przes 111; – wieńce adwentowe Szyf LudWiM 409, Dokudów WŻ; – zdobienie domów jemiołą na Boże Narodzenie Kochów JK, Nowa Wieś JS i in.reg.; – zwyczajowe noszenie kawałków drzew iglastych na groby Bolesławiec TZ, Pałecznica ZS i in.reg., b.częste; – świętojański zwyczaj przyozdabiania drzewa, wokół którego bawiono się Mosz Kup 24; – zwyczaj posyłania narzeczonym wieńca z drzew iglastych Siar Kiel 278; – obrzędy weselne: rózgi weselne z sosny Bąk Gręb 18, K 16 Lub 194 i in.reg.; korowaj ozdabiany gałązkami lub szyszkami sosny Rub Ukr 122, Siar Kiel 27. Ponadto „w dawnym obrzędzie weselnym [...] u sufitu wisiała choinka bogato ubrana w świecidła i łakocie, na której paliło się mnóstwo świeczek” Krzyż Kuj 1/72. Koło Krotoszyna przy oczepinach drużba biega za panną młodą z gałązką sosny ze świeczkami Sew Pod 16; – majenie obejść na Zielone Świątki np. Klim Dor 141, Leb PAE 171–177; – strojenie ołtarzy i potem domów w Boże Ciało np. Klim Dor 143, Leb PAE 193–194; – strojenie domów w wigilię św. Jana np. Klim Dor 146, Leb PAE 177–183; – zawieszanie na dachu wieńca po wzniesieniu nowego domu np. Mosz AKL . Współcześni Polacy motywują wymienione zwyczaje słowami: żeby było zielono Karczmiska HP, Uhrusk DŁ i in.reg. Zarazem na semantykę zieleni w kulturze tradycyjnej składają się co najmniej dwie główne wiązki znaczeń. Z jednej strony zieleń jest symbolem lasu jako obcego, złego „tamtego” świata i wówczas zbliża się funkcjonalnie do semantyki czerni Iw Top 138. Z drugiej zaś strony – kojarzy się pozytywnie jako symbol nadziei i dóbr nieprzemijających For Sym 122 , długiego życia i nieśmiertelności Herd Sym 183, przyrody, płodności Bied Sym 423, wiosny, młodości Nieb Przes 129, odnowy, urodzaju Tres Sym 253 oraz stwórczej mocy ziemi Cirl Sym 474. Zatem „zieleń pokrywa się z obszarem życia i zdrowia” Lib Barw 125, Tok Barw 148, Sław Drew 2/308. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

114

III. O symbolice drzewka

Semantyka drzewka wybieranego na choinkę włącza się do kulturowego continuum życiodajnej, pozytywnie waloryzowanej zieloności, przy czym „za każdym razem ta zieleń jest «drzewem żywota» rosnącym już w raju, symbolem widomym owej życiodajnej siły słońca, która na ziemi wszystko do wzrostu i życia pobudza” Rost Jem 89. Dlatego to właśnie zieleń drzewka symbolizuje nadzieję „na powrót ludzkości do Raju” Herd Sym 184, Leon NT 227 – pięknego, spokojnego i bezpiecznego miejsca wiecznego życia bez zimy Brück SE 452 , nieszczęść i śmierci Stom Antr 184 , które toczy się „poza Czasem i Historią” Eliad Obr 14. Raj według Biblii (Gen 2, 8–14) bowiem to ogród, gdzie rosły „piękne drzewa o jadalnych owocach” Kop SMit 1067, podczas gdy w chłopskiej wizji raj jest „wyobrażony jako miejsce wiecznej zieloności” Tom Drz ryc. 12. W wizji tej aktualizowany jest komponent raju utraconego Cirl Sym 344, Tom Drz ryc. 12, Eliad Rel 404. Jednocześnie tylko obrazy i symbole pozwalają człowiekowi powracać do „rajskiego stadium praczłowieczeństwa” Eliad Obr 15, wśród nich – „namiastki rajskiego drzewa” i wszelkie rośliny „znajdujące się na poziomie bardziej dostępnym” człowiekowi mogą funkcjonować jako „ułatwione dublety” owego rajskiego drzewa Eliad Rel 405. Materiał dotyczący tradycyjnego drzewka choinkowego uprawnia w związku z powyższym do stwierdzenia, że drzewko to jest najpełniejszą w kulturze polskiej manifestacją zieloności rajskiej, gdyż i rajska jest proweniencja tej barwy drzewka, utrwalona w folklorze przez legendę o pierwszej choince: że z zielonego raju, no, przyniesiono Przecieszyn WF. Funkcją zieloności choinkowej będzie zatem ujawnianie i zarazem kojenie tęsknoty za rajem, zaś drzewko choinkowe objawi się jako przedmiotowy obraz raju – istnienia bogatszego, pełniejszego i niemal błogosławionego. Drugą istotną cechą prototypowego drzewka wybieranego na choinkę jest ‘iglastość’, czyli posiadanie liści w postaci igieł lub szpilek Waj Drz 79, PSWP 14/121, 41/414. W gwarach igliwie nazywane jest igłami Blinów KK, Jakówki MO i in.reg., częste czy kolkami Bronice TL, Worgule BB, Maruszewiec ZK. Leksemy te wyraźnie konotują cechę ‘ostrości’, a w światopoglądzie typu tradycyjnego kategoria ostrości związana jest z właściwościami odwracającymi zło Mosz Kult 1/306, Sław Drew 2/183, 2/527 i dlatego drzewa szpilkowe są od czasów starożytnych w wielu kulturach wykorzystywane jako apotropaion Herd Sym 33, For Sym 214, Kop SSym 73 i symbolizują ochronę oraz trwałość istnienia Eliad Rel 273 szczególnie w wieczory przesilenia zimowego, gdy złe duchy podchodzą zbyt blisko ludzkich siedzib For Sym 152, Herd Sym 33, Mosz Kult 1/241. Iglastość drzewka wybieranego na choinkę pozwala nazwać choinkę środkiem ochronnym, co w potocznej świadomości PolaNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



2. Wieczna rajska zieloność

115

ków jest słabo obecne, choć zanotowano relacje, w których igły drzewka choinkowego mają moc leczenia Momoty Dolne BJ, Wojsławice ZS , są wykorzystywane do okadzania żywych w obronie przed urokami Bolesławiec ZT, Tyl Med 69 i zmarłych Gałki Rusinowskie MW. Można więc postawić hipotezę, że we współczesnym obrazie choinki iglastość drzewka jest wtórna względem zieloności, gdyż współcześnie mało uświadamiane są funkcje ochronne choinki. Zastępujemy też niekiedy drzewko rośliną doniczkową, jak mirt Persz Wejh 18, palma  , araukaria (ze zwyczajów autorki) czy oliandrem Wilków MK – już nie kłującą, ale zieloną. Drzewko żywe

Tradycyjne drzewko choinkowe to „najczęściej świerk albo jodła, rzadziej sosna” Sew Pod 11, Leb PAE 167, il. 4. Z analizowanego materiału wynika, że współcześni Polacy dokonują swoistego porządkowania gatunków choinkowych, które nie prowadzi do odtworzenia hierarchii gatunków, ale do gradacji charakterystycznych cech prototypowego drzewka. Zgromadzono bowiem niewiele wypowiedzi potocznych, które wskazywałyby jeden gatunek Blinów JJ, Wólka Ratajska JC, Kamień WG, Gdów DP i in.reg., podczas gdy na przeciwnej szali znajdują się stwierdzenia, że nie miało znaczenia, czy to była sosna ucięta młoda, czy to był świerk, czy była jodełka, wszystko było chojinką Puszno Godowskie SP, Strykowice WK, Karczmiska HP. Pozostaje pytanie: co miało znaczenie, jakie cechy łączą wymienione gatunki i jakie jest ich ustrukturowanie w obrazie drzewka choinkowego. Rekonstruując tę hierarchię cech, proponuję przyjąć dwa kryteria, które przynależą do potocznej wiedzy o świecie: społeczno-ekonomiczne i estetyczne. Odnoszą się one do wymiaru aksjologicznego i konkretyzują semantyczną opozycję najwartościowsze : najmniej wartościowe drzewko choinkowe. Kryterium społeczno-ekonomiczne można sformułować jako opozycje: tańsze : droższe oraz łatwo dostępne : trudno dostępne (pilnowane przez dwór, nadleśnictwo czy dawną Milicję Obywatelską Bronice TL, Wilków MK, Puszno Godowskie SP). W świadomości potocznej utrwaliło się przekonanie, że tańszym i łatwiej osiągalnym gatunkiem na drzewko są sosna i jałowiec przed świerkiem i jodłą oraz świerk przed jodłą – na obszarze występowania jodły.   Agnieszka Osińska, ur. 1976, zamieszkała w Toruniu. Informacja z września 2004 roku.   Zasięg występowania jodły ‘Abies alba’: „granica północna nie sięga 52 stopnia Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

116

III. O symbolice drzewka

Pierwszą część sądu oparto na wypowiedziach, że ludzie przynosili chojinki nie ze świerka tylko sosnowo, bo świrka trzeba było kupić, a nie było pieniędzy Ad Podl 2, Dobryń Dyży NN, Zanowinie LP, Przegaliny Duże HG, zaś drugą – za świerki karali strasznie Wola Chomejowa GW, Oblin-Grądki MC, Karw Dobrz 180 i in.reg., częste . Można stwierdzić, że jodła byłaby najlepsza Bolesławiec ZT, Kocudza AM, Puszno Godowskie SP, gdyż jest ona idealnym drzewem iglastym: jest najzieleńsza, najbardziej gęsta, najładniejsza w odczuciu użytkowników kultury ludowej Smyk Drz 184, Smyk Jodła 54. Najgodniejszym jej zamiennikiem pozostaje świerk Rudzienko MR, Tomaszów Lubelski BS, JG, Kochów JC, Leb PEA i in.reg., b.częste, co może być spowodowane współczesną ofertą handlową, w której dominują świerki. Zanotowano również wiele potwierdzeń ubierania sosny Zachorów ZW, Sielec JD, Nielisz WW i in.reg., częste, gatunku drzew iglastych najbardziej rozprzestrzenionego w Polsce. Zastosowanie natomiast jałowca w funkcji drzewka choinkowego potwierdzają przekazy głównie z powiatów wschodnich województwa lubelskiego, na przykład z Wólki Polinowskiej: Ja jak zapamiętałam, u jednych państwa, znaczy u gospodarzy, to zawsze jałowiec był na chojinke [...]. I zawsze i co roku tak pięknie ten jałowiec ubrany Wólka Polinowska MS, Zanowinie MN, Siedliska TS, Bronice TL, Mareza TG, Wojsławice ZS. Drugie utrwalone w języku i kulturze kryterium oceny gatunków choinkowych to kryterium estetyczne, które można sformułować jako opozycje: dłużej : krócej zachowujące świeżość oraz ładniejsze : brzydsze. Zdaniem jednych informatorów sosna jest lepsza od świerka, gdyż dłużej zachowuje świeżość i wolniej traci igły Nielisz WW, Okopy JA, Przecieszyn SZ i in.reg. Zdaniem innych – świerk jest lepszy od sosny i jodły dzięki sztywniejszym gałązkom i igłom Chrzanów SF, Łopiennik JK, Wisła Wielka MM, dzięki intensywniejszemu zapachowi Drelów JM, Wylezin MJ, Wólka Polinowska LN, Wilków MK i ładniejszemu wyglądowi Wola Chomejowa GW, Karczmiska JT, Kakolewnica FW oraz dzięki temu wreszcie, że dłużej zachowuje świeżość Karczmiska JK . Podobnie jest argumentowana wyższość jodły nad sosną i świerkiem: zachowaniem świeżości i zapachem. W całym domu jest zapach jodły Strykowice WK i długo się trzyma Łopiennik szerokości geograficznej, wschodnia biegnie niedaleko od wschodniego brzegu Wisły i Sanu, a dalej wzdłuż północnego stoku Karpat” (Nitsch Jodła 117). Na obszarze północnopolskim zaś, gdzie Abies alba rośnie wyjątkowo (skupisko w Puszczy Białowieskiej oraz sztucznie wprowadzona na Warmię i Mazury), nazwy z jegl-, jedl- przysługują świerkowi (Karł SGP V/371).   Nie zaobserwowano prawidłowości co do geografii wybierania sosny na drzewko choinkowe. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



2. Wieczna rajska zieloność

117

DB, Momoty Dolne BJ. Jedynie na obszarze występowania jodły uważa się, że na choinkę nadaje się tylko jodła. Świerk [...] to podlejsze drzewo, czyli gorsze Gdów WC. Nie sposób wobec tego odtworzyć hierarchię choinkowych gatunków, gdyż jest ona słabo ustabilizowana w zbiorowej świadomości Polaków. Można zaś jednoznacznie stwierdzić, że do zrębu cech prototypowego drzewka należą: świeżość, zapach oraz pozytywnie oceniany wygląd, w tym jakość igliwia i gałązek. Pierwszoplanowa i zasadnicza motywacja wybierania drzewka jest związana zatem z cechami, które można streścić słowem żywe, gdyż idealna choinka musi być żywa. Ta charakterystyka jest nadrzędna w paradygmacie tradycyjnego drzewka choinkowego i potwierdza przynależność choinki do pankulturowej idei drzewa życia. Użytkownicy polszczyzny drzewko z lasu lub plantacji określają wprost jako żywe Kochów CJ, Kowale Oleckie ZD, Motycz CM i in.reg., b.częste i żyjące Lipsk n/Biebrzą AC, Zanowinie JS, podczas gdy drzewka wykonane z plastiku nazywane są słowami: trupek Gdów TZ , martwe Stojeszyn SS oraz nieżywe Kowale Oleckie ZD. I to drzewka żywe zyskują miano normalnych Przecieszyn HZ, Karczmiska JK , co sugeruje pozytywną ich waloryzację w opozycji do plastikowych. Świadczą o tym także zestawienia określeń: naturalne Strykowice Górne JT, Adamów MG, Podłęż SN, niesztuczne Adamów SD dla drzewka żywego oraz sztuczne dla drzewka z plastiku Motycz CM, Strykowice Górne JT, Bronice BG i in.reg., b.częste; a także: prawdziwe Przecieszyn SZ, Boiska WF, Smyk Krys 15 i in.reg. i oryginał Bronice BG dla drzewka żywego, a fałsz w odniesieniu do drzewka sztucznego, gdyż to jest fałsz. To nie jest prawda Bolesławiec ZT. Tę pozytywną ocenę drzewka żywego utrwalają również stwierdzenia, że co jest drzewko żywe, to nie jest sztuczne. [...] Jezus sie narodził i to jidzie wszystko żywe Wólka Ratajska JC, a tak to jest martwe wszystko. Nie ma jak żywa Stojeszyn SS, Boiska WF, Rzeczyca Księża NN i in.reg., częste, dlatego żywe drzewo nie przykładać do sztucznego Kochów JC. W tej perspektywie negatywnie oceniane są drzewka sztuczne, wyłącznie żywe drzewko jest bowiem nośnikiem idei niewyczerpanego życia Kemp Mit 117, Eliad Rel 61 i siły witalnej, której może udzielić człowiekowi, gdy stanie się choinką. W językowo-kulturowym obrazie drzewka choinkowego istotne są następnie dwie cechy: świeżość oraz zapach, gdyż w myśleniu potocznym oznaczają, że drzewko jest żywe. Informacja o świeżości niekiedy artykułowana jest wprost: Bo choinka to jest drzewko strasznie surowe, świeże drzewko Nielisz WW, zasadniczo jednak jest zakodowana w wypowiedziach na temat utraty świeżości. Konotują one najpierw ‘usychanie z powodu pozbawienia wilgoci’ Wólka Polinowska LN, Worgule BB, Przecieszyn WF i następnie ‘dezintegrację, Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

118

III. O symbolice drzewka

rozpad, zniszczenie’, gdyż sucha choinka sypała się Stary Brus AM, Presuponują zatem dwa składniki znaczenia świeżości idealnego drzewka: ‘świeży, zielony, bujny’ oraz ‘bycie zintegrowanym’. Ich wagę poświadczają zabiegi w celu zatrzymania wilgoci i powstrzymania rozpadu. Choinkę bowiem podlewało sie, żeby ona nie uschła Worgule BB, Psary AK , i ona żyła tak Jakówki MO, Lipsk n/Biebrzą LS. Podtrzymywanie świeżości drzewka to zatem podtrzymywanie jego życia, a więc i zwiększanie szans na udzielenie się jego sił witalnych ludziom, widzącym „w świeżych pędach natury świętą tajemnicę bezustannie odradzającego się życia” For Sym 210. Przypomnijmy, że usychanie roślin kojarzone jest w kulturze tradycyjnej ze śmiercią Iw Top 147–155. Przekonują o tym wierzenia, według których opadanie szpilek z podłaźnika przed Trzema Królami zapowiadało bliski pomór Witk Dor 11, sen o suchej choince przepowiada „tragedię w rodzinie” www.sennik.net, a uschnięcie w ogródku rośliny zwanej – jak choinka Tred Kasz 25 – boże drzewko „śmierć komuś wróży w tym domu” K 17 Lub 154. Leksemy choina i chojna zaś, stanowiące podstawę słowotwórczą wyrazu choinka, w staropolskich przekładach Biblii oznaczają ‘jakąś pustynną, odporną na suszę roślinę’ Sstp I/4/244. Tradycyjne bożonarodzeniowe drzewko jest więc predysponowane do symbolizowania świeżości. Pod tym względem sztuczne drzewko jest przez współczesnych Polaków oceniane pozytywnie, gdyż pozwala – efektywniej niż iglak w donicy Now Tom 136, Jeziorsko JF i in.reg. – zachować w nieskończoność obraz idealnej świeżości i wydłużyć czas kontaktu człowieka z choinką Adamów MG, Koniaków HK, Mareza HP. Drugą oznaką życia drzewka jest zapach, często w relacjach gwarowych notowany przed innymi cechami, gdyż „zapach wywołuje [...] wspomnienie znacznie głębsze niż obraz czy dźwięk” Hall Ukr 64. Zapach świątecznego drzewka należy do tych, które „zapewniają życiu sens: zmienność ich i przenikanie nie tylko pozwalają na przestrzenną lokalizację, lecz również dodają codzienności uroku” Hall Ukr 70. Zdaniem informatorów zapach drzewka świeżego w mieszkaniu ma znaczenie Psary AK i przynależy żywej choince Motycz CM, Stojeszyn SS, Mareza TG i in.reg., częste. Dlatego sztuczna choinka uroku nie ma. [...] Bo nie ma zapachu Kochów JC, Oblin-Grądki AC, Opole EP i in.reg., częste. Dlatego dziś na sztucznej choince zawiesza się ozdoby nasycone pachnącymi olejkami bądź rozpyla się leśne aromaty Zadr Przew 48. Zapach choinki jest świeży Zamch WL , piękny Motycz CM, ładny Sieradz JS i in.reg. oraz przyjemny Opole EP. Stanowi o wysokiej wartoPuszno Godowskie SP, Worgule BB i in.reg., b.częste.

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



3. Jak oś świata

119

ści drzewka wybieranego na choinkę, ale też podnosi waloryzację przestrzeni domu, staje się synonimem świątecznej atmosfery. Po prostu żywa choinka to jest cała ozdoba mieszkania, pachnie świętem Bożego Narodzenia Przegaliny Duże HG, Strykowice Górne WT, to kolęda Zamch WL, Lipsk n/Biebrzą KC. Źródłem zapachu świeżego drzewka choinkowego jest żywica Lipsk n/Biebrzą LS, Bolesławiec ZT, która sprawia, że naprawdę tak, żywe takie święta Lipsk n/Biebrzą KC, Nieb Przes 126. Zauważmy, że leksemy żywy i żywica mają wspólny źródłosłów w awestyjskim dęîti- ‘życie’ Brück SE 669. To skojarzenie ugruntowało się również w tradycji polskiej, gdyż w medycynie ludowej żywica sprzyja zdrowiu i życiu wszelkiego stworzenia: zapach żywicy sosnowej leczy schorzenia dróg oddechowych Witkś Baj 272, mikstura z mleka i żywicy sosnowej leczy przeziębienia Pal Ziel 154, jodłowa zaś – rany Pal Ziel 147, Tyl Med 55, świerkowa – „wyciąga ból” Tyl Med 86, Pal Ziel 156. Okadzanie owiec przy pierwszym wypasie żywicą zebraną z dziewięciu smreków chroni przed chorobami Baz Tatr 179, zaś okadzanie żyta na Zielone Świątki sprawia, że dobrze rośnie Baz Tatr 161, Ziół Gaw 262, ponadto żywica świerkowa wchodzi w skład kadzidła święconego na Trzech Króli Udz Krak 45. Uogólniając, „żywica – ze względu na jej trwałość i dlatego, że często uzyskuje się ją z wiecznie zielonych drzew, jest symbolem nieśmiertelności” Herd Sym 191. Tym sposobem żywica drzewka bożonarodzeniowego staje się współczesną konkretyzacją żywicy wiecznie zielonych drzew. Podsumowując, można stwierdzić, że w paradygmacie drzewka choinkowego zdecydowanie na pierwszym planie sytuuje się kompleks znaczeń związanych z cechą ‘bycia żywym’, której podporządkowane są w potocznej świadomości składniki dające się streścić w słowach: ‘bycie świeżym, czyli nie suchym’, ‘zachowanie świeżości, czyli pozostawanie w stanie pełnej integracji’ oraz ‘wydawanie aromatu żywicy’. Dzięki nim choinkowe drzewko staje się symbolem nieśmiertelności.

3. Jak oś świata Kolejna kategoria cech przywoływanych we współczesnym wyobrażeniu prototypowego drzewka choinkowego jest związana z kwestią wyglądu i jego waloryzacji, co można obserwować Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

120

III. O symbolice drzewka

na podstawie takich parametrów jak wysokość, szerokość i gęstość drzewka. Są one istotne w potocznym wyobrażeniu idealnego drzewka, które powinno mieć wygląd Nielisz WW, Puszno Godowskie SP, Wola Chomejowa GW, dlatego cały czas chodziło o wygląd. Żeby [choinka] była ładna Puszno Godowskie SP, Chrzanów SF, Karczmiska JK . Zarazem zwrot „mieć wygląd” przywołuje znaczenie, którego nie spotyka się według leksykografów w polszczyźnie ogólnej PSWP 46/381: ‘pozytywna ocena kształtu przedmiotu’. W dodatku zdaniem informatorów wyżej oceniane jest drzewko ładne OblinGrądki AC, Zamch WL, Popowice MWi in.reg., częste, piękne Wyryki Połód MW, Strykowice Górne WK i prześliczne Wola Korycka Górna MB. Notuje się następnie bardziej konkretne, związane ze sferą estetyki przejawy choinkowego piękna: kształtne Uhrusk KK , zgrabne Strykowice Górne JT, Kamień WG i ładne jak baletnica Strykowice Górne JT. A choinka im ładniejsza, tym lepsza Oblin-Grądki AC, czyli pełniej funkcjo-. nalna. Na uwagę zasługuje parametr wysokości drzewka. Dokumentacja materiałowa podsuwa w pierwszej kolejności informacje, że choinka mogła być mała albo duża Karczmiska, Sieradz JS, Rudzienko MR i in.reg., częste, poniżej jednego do półtora metra Oblin-Grądki MC, Wólka Polinowska LN i in. Wysokość drzewka przy tym zależała albo od wysokości mieszkania Opole GB, Tomaszów Lubelski BS, Sycz Nbuż 181 i in.reg., częste, albo od tego, jak kogo było stać ubrać Wyryki Połód MW, Opole GB, Nieb Przes 107, wszak na dużą choinkę potrzeba więcej ozdób, aby wyglądała bogato i pięknie. Nieczęsto słyszymy wspomnienia: My zawsze mieli dużo choinke [...]. Duża i nas dużo tak. Robili my dużo i żeby było dużo cukierków Wisła Wielka WM. Częściej istotniejsze od wielkości pozostaje to, że choinka w ogóle jest: [Jak się spalili,] tata przyniósł tako maleńko [choinkę], gdzieś tam na półeczce postawili to chojinko, jako to była radość Drelów JM, Stojeszyn SS. Druga grupa ekscerpowanych kontekstów wprowadza zasadniczy element struktury znaczeniowej drzewka. W ich świetle bowiem wysokość drzewka staje się warunkiem sine qua non funkcjonalnej choinki i jej kreacyjności, o czym świadczą wierzenia, że wyłącznie choinka z wysokiego drzewka jest waloryzowana dodatnio, gdyż musi być duza, to wysokie dzieci porosnum Gałki Rusinowskie MW. Ponadto wyłącznie choinka na tyle wysoka, że sięga podłogi i sufitu, jest nazwana prawdziwą Jakówki MO, Lipsk n/Biebrzą LS, Szczuczyn HG i in.reg., częste, zaś kiedy choinka była mała, stawiało sie na jakemś stoliku i tak do sufitu Tomaszów Lubelski BS, Popowice WM, Kochów JC i in. Prototypowa choinka jest więc wysoka, czy raczej – najNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



3. Jak oś świata

121

wyższa jak to możliwe – i sięga do sufitu, który w kulturze tradycyjnej jest konkretyzacją nieboskłonu Eliad Rel 400, Eliad Szam 263. Tę równoległość utrwalają paralelne wróżby wigilijne, wedle których ilość kup zboża i siana jest przepowiadana z jednej strony przez ilość gwiazd na niebie, z drugiej zaś – przez ilość przyklejonych do pułapu ziaren podrzucanej wigilijnej kutii lub kłosów snopa. Utożsamienie sufitu z niebem odnaleźć można również w wierszach ludowego poety Jana Pocka, w których chata odwzorowuje kosmos, a jej sufit – niebo Poc Poe 379. Tak oto tradycyjna choinka staje się konkretyzacją pankulturowego wyobrażenia osi świata, ukonkretniając zwłaszcza te sensy, które związane są z konstytutywną dla osi świata funkcją spinania trzech sfer kosmicznych: nieba, ziemi i podziemia Tom Drz 72, Top Przes 56, Łap Śr 84. Pozostałe parametry wyglądu drzewka – gęstość i szerokość – są drugoplanowe i służą podkreśleniu zakorzenionej w świadomości tradycyjnej potrzeby ubrania drzewka ładnego. Informatorzy odwołują się do subiektywnego kryterium gustu, dlatego według jednych lepsze jest rzadsze drzewko, żeby było widać zabawki Sielec JD, Momoty Dolne BJ, Przegaliny Duże HG i in., gdy zdaniem drugich lepsza jest choinka gęsta, ładna, pakowna Wylezin MJ, Gdów WC i in.reg. Reasumuje to relacja: No niby mówio, że jak jest gęściejsza to jest, można nawieszać niby więcej, przynosi szczęście to. Tak. Bo jak rzadsza, to już takie rzadsze szczęście Okopy JA . Inni rozstrzygają tę kolizję słowami: Najlepij jak jest średnie: ni gęste, ni rzadkie, żeby było widać te strojki Wólka Ratajska JC. Podobnie dla jednych szeroka choinka oceniana jest jako ładniejsza, jak dawna rozłożysta gałąź-podłaźniczka Lipsk n/Biebrzą LS, podczas gdy daje się zanotować również przeciwne opinie Pałecznica ZS.

  Zasadzie „im wyżej tym lepiej” podporządkowane są znane w kulturze tradycyjnej zwyczaje, np. wykonywanie na południu Polski (sądeckie, bocheńskie) oraz na Kurpiach palm wielkanocnych wysokości 2–4, 6–8 a nawet 16 metrów (Leb PAE 184, Witk Dor 43, Klim Dor 137) oraz zwyczaj oblewania w Poniedziałek Wielkanocny mężczyzn lub kobiet jak najwyżej, co miało modelować wysokość owsa lub lnu (Jarczów, pow. Tomaszów Lub., woj. lubelskie, zanotował J. Adamowski). Zob. też Dyd Wiel 3/75 i Sław Drew 1/477.   Zob. K. Smyk-Płoska, Semantyzacja wybranych elementów przestrzeni w poezji Jana Pocka, [w:] Przestrzeń w języku i w kulturze. Analizy tekstów literackich i wybranych dziedzin sztuki, red. J. Adamowski, Lublin 2005, s. 69–78. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

122

III. O symbolice drzewka

O symetrii choinkowego drzewka

W świadomości potocznej istotne pozostają cztery części prototypowego drzewka choinkowego, warunkujące jego semantykę: gałęzie, pień, wierzchołek i igliwie. W pierwszym rzędzie ważne jest ułożenie gałązek drzewka choinkowego, związane z semantyką liczby cztery oraz z ideą symetrii, bowiem zasada była, żeby były cztery [gałęzie z każdego piętra oraz żeby były] dwa, trzy, cztery piętra do góry Gdów WC, Koniaków HK, Chrzanów SF. Mamy tu motywację magiczną, a symbolika czwórki jest bliska znaczeniom kwadratu i krzyża. Według wierzeń Lasowiaków na przykład, w jodłę nie uderza piorun, gdyż ma gałęzie ułożone w kształt krzyża Lib Las 39, zaś na Wielkanoc przynosiło się z lasu jodółki. Jodółka ma krzyzik. I te krzyziki sie łamało i tak sie przybijało „Alleluja” na ścianach Momoty Dolne BJ. „Od niepamiętnych czasów niezbywalnym atrybutem góralskich Godnych Świąt były natomiast jodłowe gałązki rozwidlone w kształcie krzyżyków” Kwaś Podhale 354 , czyli właśnie po cztery. Czwórka wywodzi się z krzyża, który jest emblematem całości i czterech kierunków przestrzeni Tres Sym 34. Jest liczbą „czterech stron świata i tym samym czterech głównych wiatrów, czterech pór roku, czterech żywiołów [...] itd. Zgodnie z zasadą porządkującą przestrzeń jest przede wszystkim symbolem ziemi, często się do niej odnoszącym symbolem całości” Herd Sym 29, For Sym 44–45 i wskazuje na centrum świata Bied Sym 62, Cirl Sym 105. Jeżeli zatem przyjmiemy, że „gałęzie uczestniczą – zgodnie z naturą rzeczy – w znaczeniu roślin, z których wyrastają” For Sym 208, wówczas drzewko wybierane na choinkę będzie z jednej strony odwzorowaniem porządku ziemskiego. Z drugiej zaś – gdy skojarzymy je z opisem drzewa kosmicznego z kolęd gospodarskich, które ma na wierzchu stery koła, / W każdym kole po sokole – drzewko to stanie się symbolicznym uosobieniem całego kosmosu Tom Drz 76, Herd Sym 29 i naszego mikrokosmosu Zim Drz 246. W potocznej świadomości idea symetrii realizowana jest także przez równe rozłożenie gałęzi prototypowego drzewka choinkowego w każdym z pięter Popowice WM, Strykowice Górne JT, Przecieszyn SZ i in.reg., ponieważ jak miały ładne gałązki, to ji chojinka była ładna, udana Wola Osowińska LK . Pod tym względem pozytywnie oceniane jest sztuczne drzewko, którego gałązki można dowolnie modelować Chrzanów SF. Ponadto o wadze równomiernego rozłożenia drzewka świadczy dostawianie gałązek, jak wspomina informatorka, że jej ojciec wiercił i wstawiał gałązkę, która była zła. Po to ona miała ładny wygląd Puszno Godowskie MK, Pałecznica 2002 ZS, ChrzaNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



3. Jak oś świata

nów SF. W

123

celu zatem zachowania symetrii zalecane jest zawieszanie cięższych ozdób przy pniu Kocudza AM, Bronice BG, Gdów WC i in.reg. oraz wybór drzewek o sztywnych gałęziach, żeby dało sie powiesić, żeby sie nie uginały bardzo Tomaszów Lubelski JG, Łopiennik JK , Bolesławiec ZT i in.reg. Tę samą symetrię odnaleźć można w tradycyjnym wzorze zwanym drzewkiem życia, który pojawia się na pisankach Dąbr 31–33, PSWP 7/49, SJPD 889, dywanach z piasku Mosz Kult 2/231, w tkactwie Mify I/405, w garncarstwie Herd Sym 35, jak też w schematycznym, dziecięcym rysunku choinki Nies Dz, zbliżającym się do kształtu trójkąta il. 16. Z ideą choinkowej symetrii związana jest semantyka pnia drzewka – osi symetrii w przekroju pionowym. Prosty pień prototypowego drzewka choinkowego zapewnia maksymalnie pionową choinkę. Równy musi być Tomaszów Lubelski JG, Przegaliny Duże HG, Zanowinie LP, Okopy JA , żeby to ładnie wyglądało Zamch WL . No jakby ta choinka wyglądała, jakby był krzywy! Sielec FB, Bronice TL, Przecieszyn MZ i in.reg. Wagę prostego pnia podkreślają wierzenia, że choinka z krzywem pniem to nie, bo mówili, że jak chłopaki [są w domu], to zara majum krzywe nogi Gałki Rusinowskie MW. No bo to uważali, że jak prosta, to prościejsze będzie życie Okopy JA . Takie zestawienie materiału wywołuje skojarzenie z innymi pionowymi elementami, jak na przykład słup, gwóźdź, kij, wrzeciono, drabina, kolumna, filar, pal, krzyż, liana, łodyga, ale także góra i w kontekście choinki zwłaszcza drzewo, które w kulturze wielu narodów i od prawieków oznaczają oś świata Eliad Sac 26–34, Eliad Bab 40, Eliad Powr 21. Pionowość pierwotnie symbolizowała oś świata Bied Sym 286, „jest tożsama z pędem i ruchem pionowym (ku górze), odpowiadającym [...] impulsowi do spirytualizacji” Cirl Sym 315, Herd Sym 34. Semantyka pionowości pnia drzewka, wraz ze znaczeniem wysokości, wprowadza do znaczeń choinki ideę transcendencji jako łączenia i pokonywania – w centrum, wzdłuż axis mundi – przestrzeni między sferą podziemia – przodków, sferą ziemi – ludzką a sferą pozaziemską – boską. Dzięki pionowości pnia drzewko choinkowe służy mediacji w pionie, choinka zaś staje się manifestacją tej mediacji i ucieleśnieniem osi świata. Wynikiem mediacji natomiast jest stwarzanie nowego świata – imago mundi. „Uniwersum rodzi się ze swego centrum” Eliad Sac 35, jak z choinki rodzi się świat idealny.

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

124

III. O symbolice drzewka

4. Wierzchołek – źródłem Trzecią istotną częścią drzewka choinki jest wierzchołek Witk nazywany też wierzchem Gdów WC, Barany ZW i in.reg., szczytem Dzierzkowice MK , czubkiem Bronice BG, Dołhobrody MS, Jakówki MO i in.reg., częste oraz końcem choinki Blinów SK i samą górą Wyryki Wola IK, Blinów SK . Nazwy te konotują w pierwszej kolejności cechę ‘spiczastości i ostrości’, w dalszej – cechę ‘zakończenia czegoś od góry’ Brück SE 546, 618, PSWP 8/39. Jeżeli zestawi się te informacje z symetrią gałęzi oraz obrazem osi symetrii – pnia, wówczas narzuci się skojarzenie wierzchołka prototypowego drzewka choinkowego ze stożkiem. Ten natomiast ma ugruntowane miejsce w systemie symbolicznym wielu kultur. „Partycypuje w symbolice koła i trójkąta” Herd Sym 151. Najogólniej rzecz ujmując, koło jest obrazowym przedstawieniem pełni For Sym 57, symbolem słońca Bied Sym 151, porządku kosmicznego Bied Sym 152 i kosmicznego pędu Tres Sym 87. Trójkąt zaś wywołuje wrażenie życia i ruchu, w starożytności był symbolem światła, a troistość ukazuje jako jedność For Sym 59. Trójkąt – na drzewku obecny także w postaci tradycyjnych ciastek trójkątów Grabowica JK – zwłaszcza wzniesiony wierzchołkiem do góry, jest znakiem męskim i solarnym, symbolizującym m.in. boskość, życie, wznoszenie się, powodzenie i harmonię Tres Sym 224. W przypadku omawianej części drzewka choinkowego, która ma podstawę koła i w przekroju pionowym formę trójkąta, istotny staje się punkt najwyższy, czyli wierzchołek. Na tym najbardziej honorowym miejscu znajdują się gwiazda i anioł – ozdoby powszechnie uważane za najważniejsze. Utrwalona w kulturze symbolika wierzchołka trójkąta pozwala interpretować tę część choinki jako „obraz źródła bądź promieniującego punktu” Cirl Sym 425, Eliad Rel 399, wzniesionego „na wyższy stopień istnienia” Bied Sym 157, jako obraz punktu, „z którego wszystko wychodzi. Ale również w którym wszystko się zbiega, [jak w – KS] «centrum» mistycznym” Cirl Sym 316, Eliad Szam 262. Wierzchołek choinki zatem jako stożek symbolizuje koncentrację i istotę tożsamości. Podobnie, jak podpowiada etymologia słowa wierzch Brück SE 618, pozostaje właśnie źródłem-początkiem, a zatem główną częścią choinki – konkretyzacji drzewa życia, którego ideę badacze definiują niekiedy właśnie jako „źródło życia, miłości i nieśmiertelności” Jac DrzŻ 253. Dor 9, Sycz Nbuż 181, Motycz CM i in.reg.,

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



4. Wierzchołek – źródłem

125

W podsumowaniu można stwierdzić, że wierzchołek choinki jest w potocznej świadomości współczesnych Polaków jedną z najistotniejszych części drzewka wybieranego na choinkę. Potwierdzają to również współczesne zwyczaje wykorzystania wierzchołka w funkcji całego drzewka i ustawianie małych choinek w domach, w urzędach, na grobach, w miejscach śmierci itp. Wierzchołek prototypowego drzewka występuje zatem w relacji metonimii względem całego drzewka. Jest więc jego ikoną oraz manifestacją i kumulacją jego symboliki. Drzewko choinkowe jest przy tym konkretyzacją axis mundi, a jego czubek pozostaje zanurzony w wyższym, ponadziemskim świecie i wyznacza punkt, od którego rozpoczyna się bożonarodzeniowe odtwarzanie idealnego wszechświata.

*** Reasumując analizę semantyki drzewka wybieranego tradycyjnie na choinkę, można sformułować następujące wnioski: 1. Drzewko choinkowe jest idealnym drzewem iglastym. Skupia bowiem najlepsze cechy tej klasy drzew, które ujawniają się także na poziomie waloryzacji magicznej i mitycznej. 2. Jest zatem idealnie zielone, przez co reprezentuje nieustające kontinuum rajskiej zieloności, obecnej w kulturze w cyklu dorocznym i w obrzędowości rodzinnej, i ukonkretnia idee życia i jego wiecznego odradzania, gdyż naśladuje idealną zieloność drzewa życia. 3. Mediowanie poziome między orbis exterior a orbis interior, dokonujące się z udziałem drzewka choinkowego, posiada cechy rytuału, którego celem jest podniesienie walorów magicznych drzewka. Musi ono zatem być funkcjonalne, skoro ma uczestniczyć w odradzaniu życia człowieka i kosmosu. 4. Drzewko choinkowe jest także idealnie symetryczne, zarówno w przekroju poziomym, jak i pionowym, by mogło w pełni funkcjonować jako oś świata, wzdłuż której odbywa się pionowe mediowanie między sferami kosmosu, jak wzdłuż drzewa kosmicznego. Dlatego najważniejszą częścią choinki, jak drzewa kosmicznego, pozostaje wierzchołek, który skupia istotę treści, unosząc choinkę – wbrew siłom grawitacji – ku górze, czyli sacrum. Drzewko zatem jako podstawowy komponent bożonarodzeniowej choinki wprowadza do jej paradygmatu zasadniczo dwa znaczenia leżące u podłoża jej funkcjonalności. Po pierwsze, jest warunkiem sine qua non realizacji choinki – domowej osi świata, Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

126

III. O symbolice drzewka

stojącej w centrum mikrokosmosu. Po drugie zaś, jest głównym nośnikiem idei życia, więc i orędzie drzewka Bożego Narodzenia jest [...] takie, że życie pozostaje «zawsze zielone», jak powiedział Jan Paweł II. Drzewko choinkowe jest w rozumieniu magicznym żywe, a „rzeczy żywe działają same z siebie” Pawl Trad 5. Wobec tego najistotniejszą treścią choinki, w której wierzchołku skupia się siła żywa, jest skuteczne naznaczanie idealnego miejsca i idealnego czasu odrodzenia życia w kosmosie.

  Fragment modlitwy na Anioł Pański, 19 grudnia 2004, „Niedziela. Tygodnik Katolicki” 2005 nr 1, s. 3. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

Rozdział IV

O symbolice ozdób choinkowych

Wprowadzenie W paradygmacie tradycyjnej polskiej choinki istotne miejsce zajmują ozdoby, czyli przedmioty, w które drzewko jest ubierane, gdyż konstytuują one choinkę. Współtworzą zarazem w zasadniczy sposób jej treść. Uporządkowaniu prezentowanej w niniejszym rozdziale eksplikacji semantyki ozdób sprzyja kilka uwag wstępnych. 1. Nie sposób sporządzić pełnego rejestru ozdób, gdyż na choince można zawiesić wszystko naraz Szczuczyn HG. Ponadto z biegiem dwustu lat obecności choinki w polskich domach kolekcja ozdób choinkowych ulegała jakościowym i ilościowym przemianom, dotrzymującym kroku modzie, stopie życiowej oraz gustom Polaków, kreowanym przez kulturę masową. Można mówić także o zróżnicowaniu składu tej kolekcji w zależności od poczucia estetyki, umiejętności plastycznych i wyobraźni ludzi tworzących własne ozdoby choinkowe, co poszerza spektrum o kolejne niezliczone warianty dawnych oraz o innowacje, jak np. płyty CD. Na te wymiary przemian nakłada się także zróżnicowanie społeczne i geograficzne, przejawiające się w regionalnej specyfice przystrajania choinki, jak na przykład kiełbasą – wyłącznie w okolicy Sieradza i Wielunia Sieradz JS, Popowice WM, papierosami – wyłącznie w południowo-wschodniej części powiatu olkuskiego Szew Olk 207, zaś czubka choinki św. Mikołajem – wyłącznie na wschodnich kresach Lubelszczyzny Zanowinie LP, Mag Dub 17. Zatem poszukiwanie kulturowego inwariantu zestawu ozdób przyniesie efekty raczej Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

128

IV. O symbolice ozdób choinkowych

w drodze ustalenia typowego zestawu tradycyjnych ozdób choinkowych. 2. Na podstawie zebranych relacji potocznych i opracowań etnografów można wskazać zrąb kolekcji tradycyjnych ozdób. Wykaz ten jednak nie daje się zamknąć, co wpisuje go do innych obecnych w kulturze wyliczeń, które – mając początek i nie mając końca – ukrywają pełnię Kap Kol 135. Biorąc jednak pod uwagę kryterium frekwencji potwierdzeń, można tę listę sformułować następująco: – ozdoby powszechne dla prototypowej choinki, których liczba potwierdzeń dochodzi do 50 i przekracza tę liczbę: anioły i aniołki, bombki, ciastka, cukierki, gwiazda, gwiazdki, jabłka, łańcuchy, serca, światełka i świeczki – budują zasadniczy zestaw. Dopełniają go ozdoby potwierdzane proporcjonalnie rzadziej, które można podzielić w następujące grupy: – liczba potwierdzeń między 30 a 35: grzybki, szpic, księżyce, orzechy; – liczba potwierdzeń powyżej 20: pajączki, ptaszki, szyszki; – ozdoby potwierdzane kilkanaście razy: włosy anielskie, pajace, kwiatki, krasnale, laleczki, kogutki, mikołaje, baranki; – ozdoby potwierdzane 5 razy i więcej: rybki, zajączki, jeżyki, wata, sople, kózki, krakowianki i krakowiaki, pawie oczka, koniki, baletnice, bałwanki, drzewka, dzwonki, gruszki, kaczuszki, krówki, owieczki; – ozdoby o najmniejszej liczbie potwierdzeń: pieski, żołędzie (po 4), kotki, pawie, kurczątka (3), bociany, dudki, kurki, kiełbasa, niedźwiedzie, orszak weselny, śliwki, świnki, wiewiórki, żabki (2) oraz ozdoby potwierdzane jednokrotnie: polski orzełek i diabełki. 3. Każda z ozdób choinkowych ma bogaty sens symboliczny, zwłaszcza że niejednokrotnie posiada treść znaną od wieków wielu kulturom, jak światło, jabłko lub ptak. Wówczas jej treść jest bardzo silnie zanurzona w znaczeniach uniwersalnie przypisywanych danemu symbolowi, co z jednej strony potwierdza nieprzypadkowość danego przedmiotu na choince, z drugiej zaś wymaga subtelnego rozgraniczania treści ogólnokulturowych od tych specyficznych dla ozdoby choinkowej. 4. W świadomości potocznej ozdoby łączą się w grupy na zasadzie podobieństwa pod różnymi względami: kształtu, pochodzenia, materiału, koloru, lokalizacji na drzewku, kolekcji, ilości lub czasu, w jakim pojawiały się (np. w latach międzywojennych czy współcześnie), dlatego zagadnieniem wymagającym osobnej uwaNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Wprowadzenie

129

gi jest językowo-kulturowy obraz ozdób jako ‘zbioru przedmiotów służących przystrajaniu drzewka’, czemu poświęcono następny podrozdział. Językowo-kulturowy obraz ozdób jako zestawu przedmiotów W semantyce zestawu ozdób choinowych można wydzielić następujące treści: 1. Ozdoby konstytuują choinkę i ją ‘upiększają’ Funkcje konstytuowania choinki i zarazem jej upiększania, jakie są przypisywane współcześnie ozdobom, utrwalają motywacje semantyczne trzech grup nazw hiperonimicznych: – ozdoby Nowa Wieś HW, Nowogród KW, Przegaliny Duże HG i in.reg., częste, ozdóbki Mareza HP, Nielisz WW i in. oraz połączenia wyrazowe: ozdoby choinkowe PSWP 27/192, Bronice BG i in. i ozdoby na choinkę PSWP 27/192, Hańsk MG. Zebrane relacje potoczne pozwalają stwierdzić, że ozdobami jest ‘wszystko to, co się umieszcza na choince’ Ruda Solska KR, Świeciechów HD, Lutogniew MJ i in.reg. Słowo ozdoby zaś, jak czytamy w zapisach leksykografów, oznacza ‘to, co służy do upiększenia, sprawia, że coś staje się ładniejsze’ PSWP 28/192; – nazwy budowane od podstawy stroić: stroje Tomaszów Lubelski JG, Rudzienko MR i in., stroiki Adamów MG, Rudzienko MR i in., częste, strojki Wólka Ratajska JC, Ostrówek JSt, stroiczki Jaszczów CS, strojniczki Myszyniec ZW oraz przystrójki Pałecznica SB, przystrojenia Blinów I JM, przystroiki Górka Lubartowska SP i collectiva ustrój choinki Kowale Oleckie ZD. Ponownie przez te leksemy rozumie się ‘wszystko, czym ozdabiano choinkę’ Rudzienko MR, Okopy RA, Kowale Oleckie ZD i in., częste. Interesujące jest kwalifikowanie przez użytkowników polszczyzny nazwy stroiki / stroiczki jako używane teraz Jaszczów CS w takim nowym języku Okopy RA , podczas gdy kiedyś stosowano nazwy zabawki Okopy RA lub cacka Jaszczów CS. Wyrazy przystrajać i stroić znaczą – podobnie jak ozdoba – ‘czynić coś piękniejszym, nadawać czemuś odświętny charakter poprzez przybranie czymś, zawieszenie ozdób’ PSWP 34/367, 40/349, co upoważnia do sytuowania ich semantyki w pobliżu nazwy ozdoby, o czym przekonuje kontekst, w którym stroiki i ozdoby są podane jako bliskoznaczne Górka Lubartowska ZM. Omówione znaczenia przywołanych nazw ozdób choinkowych nie są notowane w słownikach współczesnej polszczyzny, a utrwalają starsze znaczenia wyrazu strój, który według etymologów pierwotNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

130

IV. O symbolice ozdób choinkowych

ne oznaczał nie ubranie, ale ‘przybory wszelakie’ do ubrania Brüc SE 519. To kieruje uwagę na kolejną grupę nazw: – nazwy budowane od podstawy ubrać: ubiory Jaszczów CS, Podłęż SN i przybrania Opole EP, Sieradz JS. Współcześnie słowo ubiór oznacza wyłącznie ‘okrycie ludzkiego ciała’ PSWP 43/439, ale ubranie – także ‘ozdabianie, dekorowanie czego’ PSWP 43/498 i buduje powszechnie stosowany do wigilijnego drzewka związek wyrazowy ubierać choinkę SJP Szym 3/571, PSWP 43/498. Podsumowując analizę motywacji semantycznej wymienionych nazw hiperonimicznych ozdób choinkowych, można powiedzieć, że nazwy te konotują zasadniczą funkcję przedmiotów zawieszanych na drzewku: ozdobienie go. Przemawia za tym fakt, że leksykografowie wskazują w interesującym nas zakresie następujące wyrazy jako bliskoznaczne: dla przystrajać i stroić – wyraz ubierać PSWP 34/367, 40/351, dla ozdobić – przystroić, ubrać, przybrać PSWP 27/193, ubranie tłumaczą jako ‘przybranie, upiększenie, ozdoba’ SJP Szym 3/571–572, SJP War 5/263, 264, SJP Dor 7/487, 488 , kwalifikując to znaczenie do przestarzałych, ubrać zaś – jako ustroić Brüc SE 592. Przyglądając się dokładniej omawianym leksemom, warto przywołać ustalenia A. Brücknera, który twierdzi, że wyraz ozdoba – najżywotniejsza dziś nazwa przedmiotów upiększających choinkę – ma źródło w słowie doba, które odnajdziemy w wyrazie nadobny oznaczającym ‘ładny’ Brüc SE 91, co jest bliskie idei upiększania choinki. Jednakże pierwotne znaczenia słów tworzonych od leksemu doba wskazują na obecność w znaczeniu słowa ozdoba takich sensów, jak ‘w pełni’, ‘coś odpowiedniego’, ‘coś pasującego, stosownego’ Brüc SE 91. Pomaga to uchwycić właściwe proporcje i stwierdzić, że ozdoby choinkowe mają nie tyle „przystrajać choinkę” PSWP 34/367, ale – zasadniczo – stworzyć ją, niejako „sporządzić” oraz „zrobić”, co utrwala pierwotne znaczenie słowa stroić jako ‘urządzić, uczynić’ Brüc SE 519. 2. Ozdoby występują w naturze, są wykonane ręcznie lub kupione w sklepie Pochodzenie ozdób jest – obok zmienności historycznej (punkt 3) i właściwości (punkt 5) – informacją kodowaną przez leksem hiperonimiczny dla ‘ozdób’ – zabawki PSWP 47/399, Podłęż SN, Myszyniec ZC i in.reg., częste / zabaweczki Adamów SD, Lipce Reymontowskie ZB, Przegaliny Duże HG, zabawki na choinkę SJP Szym 3/884, Lipsk n/Biebrzą LS i in.reg., częste / zabaweczki na choinkę Myszyniec ZW, zabawki choinkowe Zaryte Olsztyniak SM, Sielec JD, Łopiennik DB, Mareza TG / zabaweczki choinkowe Jaszczów CS. Z reguły są one definiowane jako ‘ozdoby choinkoNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Wprowadzenie

131

we, które można wykonać własnoręcznie lub są wyprodukowane i można je kupić w sklepach’, co dokumentują konteksty, utrwalające następujące fakty: – ‘zabawki się robiło ręcznie’ z bibuły, słomy, wydmuszek lub ciasta Adamów SD, Stary Majdan BP, Sieradz JS i in.reg., częste i się ubierało swojemi takiemi zabawkami Wola Osowińska LK; to były takie robione Ruda Solska KR, Boiska WF i in.reg., je się robiło Brzeźnica Bychawska ZS, Drelów JK, Jeziorzany KS i in.reg., częste. To było swojej roboty wszystko Sielec FB, swoje Wola Osowińska LK , swoim takim prostym zwyczajem Karczmiska JK wykonywane. To sie ręcznie własnoręcznie Smyk Czad 38, Lipce Reymontowskie ZB, Adamów MG, Smyk Krys 16 Podlewkowie WO. Te ozdoby nazwano też naturalnymi Strykowie Górne JT. – ‘zabawki są produkowane seryjnie i można je kupić w sklepach’: w tamtych czasach no takich zabawek nie było jak dzisiaj Lipsk n/Biebrzą AC, Dzierzkowice Zastawie MK, Myszyniec ZC, Okopy RA; później jednak je się kupowało Boiska WF, Bronice BG, Zanowinie JS, Lipsk n/Biebrzą AC, Adamów SD i wówczas określane są jako kupne Rzeczyca Ziemiańska KS / kupcze Grabowica JK , gotowe Zaryte-Olszyniak SM czy nawet – sztuczne Adamów SD. Wśród wniosków należy zanotować, że dla użytkowników polszczyzny ozdoby choinkowe nie stanowią jednolitego zbioru, ale można w nim wydzielić segmenty, które dopełnia jeszcze jedna kategoria. Otóż ‘ozdobami są przedmioty występujące w naturze’, jak przede wszystkim owoce, głównie jabłka i orzechy, słoma oraz żołędzie i szyszki – zawieszane na choince, gdyż mówio, że wszystko, co Pan Jezus stworzył, to si ma wszystko wiszszać, że je chojinka, żeby te, które rzeczy si urodzili przez lato, żeby to dawać Nieb Przes 107. Pochodzą one zatem z co najmniej dwu typów przestrzeni: z obejścia gospodarskiego (sad) oraz przestrzeni obcej (lasu), by spotkać się na drzewku choinkowym, które ma odwzorowywać cały świat – także przez ozdoby streszczające te dwa typy przestrzeni, odpowiednio: orbis interior i orbis exterior. Z zaprezentowanego materiału wynika także, że na tradycyjnej polskiej choince znajdują się obok siebie ozdoby pochodzące z natury, produkowane masowo i sprzedawane w sklepach oraz wykonywane ręcznie. Stanowią one trzy odrębne kategorie, nie tylko ze względu na odmienność materiału, struktury czy pochodzenia, ale też ze względu na różny stosunek emocjonalny nosicieli kultury tradycyjnej do tych typów ozdób. Nagromadzenie bowiem określeń budowanych wokół pojęć własne czy swoje wskazuje na bliską sentymentalną więź z ozdobami wykonywanymi ręcznie. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

132

IV. O symbolice ozdób choinkowych

3. Inne ozdoby były dawniej, a inne są teraz Semantyka często stosowanego dla ‘ozdób’ leksemu zabawki utrwala obecny w świadomości potocznej podział na: – ‘ozdoby, jakie są teraz’ Koniaków HK, Przecieszyn SZ, Okopy BW i in.reg., częste, w tej chwili Adamów SD, czyli dziś Dzierzkowice Zastawie MK, Lipsk n/Biebrzą AC; – ‘ozdoby, jakie były kiedyś’ Adamów SD, MG, Zanowinie JS, Hańsk 2002 AM i in.reg., dawniej Przecieszyn SZ , w tamtych czasach Lipsk n/ Biebrzą AC, to znaczy na początku Puszno Godowskie MK , gdy informatorzy byli dziećmi np. Pałecznica SB, mieszkali w domach rodzinnych np. Dobryń Duży NN i in. Na temat tych dawnych ozdób Hańsk AM, Jeziorsko JF mówi się często używając formy czasu przeszłego, np. Takie były stroje Zanowinie LP, Rudzienko MR, Sielec FB i in.reg., częste, co uwydatniają wypowiedzi: Kiedyś nie było takich zabawek jak teraz Okopy RA, Przegaliny Duże HG, nie było tyle stroików, nie było tyle bombek Maruszewiec ZK . Zauważmy, że podział na ozdoby dawne i współczesne pokrywa się bardzo często z podziałem na kupowane i robione, dając podgrupy dawne-robione i współczesne-kupowane, co egzemplifikują relacje gwarowe: Dziś banieczki sie kupuje na chojinke, różne takie uozdoby, a kiedyś to samemu trzeba było wszystko Zanowinie JS, Puszno Godowskie MK i ubierało się choinkę zabawkami robionymi Strykowice Górne JT. W świadomości nosicieli kultury polskiej zaznacza się zatem nieokreślona bliżej cezura czasowa, związana z podniesieniem stopy życiowej Ruda Solska KR, Wyryki Połód MW i in., dająca wyraźny podział ozdób ze względu na ich zmienność w czasie, tak pod względem ich ilości (nie było tyle), jak i jakości (nie było takich). 4. Ozdoby choinkowe są świecące, barwne oraz trwałe, nietrwałe i jadalne Następna według ilości potwierdzeń jest grupa nazw kodujących cechę błyszczenia się ozdób i pozwala ona w strukturze kognitywnej pojęcia ‘ozdób’ wyznaczyć kolejne segmenty znacze­ niowe: – ‘ozdoby choinkowe są świecące i błyszczące’, co utrwalają hiperonimiczne nazwy: – świecidełka PSWP 42/168, WSUcz 1/169, Boiska WF, Szczuczyn BJ, Adamów SD i in.reg., częste; – świecenka Blinów AW; – błyskotki PSWP 5/92, Kochów JC, Adamów SD, podobnie: błyskot Wylezin NK . Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Wprowadzenie

133

Do świecidełek i błyskotek zaliczone są ozdoby świecące nie własnym, jak świeczki i lampki, ale – odbitym światłem, umieszczane na choince, żeby to błyszczało się Domachowo AC, por. SWJP 108. Należą tu prototypowo bombki Boiska WF, Adamów SD i in.reg., ale też współczesne błyszczące łańcuchy Adamów SD, Bronice BG oraz inne przedmioty wykonane z wykorzystaniem błyszczącego papieru Bronice BG, Domachowo AC. Również w leksykografii świecidełka i błyskotki są to ‘ozdoby, które błyszczą i połyskują’ PSWP 42/168, 5/92, zaś leksem świecenka, nie notowany w słownikach polszczyzny ogólnej, pochodzi od wyrazu świecić, który między innymi oznacza ‘odbijanie promieni światła, błyszczenie’ PSWP 42/167. Kodowana w języku typologizacja ozdób choinkowych na błyszczące i niebłyszczące nakłada się niekiedy na klasyfikację ozdób na dawne i współczesne, dając podtypy: dawne-niebłyszczące oraz dzisiejsze-błyszczące Grabowica JK, Koniaków HK i in.reg. Zaznacza się pozytywna waloryzacja ozdób błyszczących Domachowo AC, Okopy BW, co wynika z faktu, że efekt błyszczenia pozostaje jedną z istotniejszych cech prototypowej choinki. Po drugie, zakodowane w analizowanych leksemach lśnienie ozdób choinkowych jest specjalnego rodzaju: ‘krótkim zaświeceniem się, zamigotaniem’ PSWP 5/93, ‘mienieniem się blaskiem’ PSWP 30/269, co może być związane także z ‘poruszeniem się czegoś błyszczącego’ PSWP 5/93. Można powiedzieć, że cytowane leksemy konotują dynamiczność choinkowego błyszczenia się, która realnie związana jest także ze sposobem mocowania ozdób na drzewku. Ozdoby bowiem są albo kładzione na gałązkach, jak łańcuchy, wata czy ptaszki, albo właśnie ‘wieszane’, co jest nazywane słowami: wieszać Blinów I MK, Bolesławiec ZT, Dokudów HB i in.reg. oraz czepiać Barany ZW, Kowale Oleckie ZD i in.reg. Wiszące zatem swobodnie ozdoby poruszają się, potęgując zdynamizowaniem choinkowego błyszczenia efekt wizualny, a więc i kreacyjną moc choinki. Po trzecie, semantyka wyrazów świecidełka i błyskotki wskazuje – co bliskie semantyce choinki – na ścisły związek z przedmiotami cennymi, jak kamienie szlachetne PSWP 42/168, biżuteria, klejnoty i kosztowności PSWP 5/92. Podsumowując, można stwierdzić, że istotną funkcją ozdób choinkowych jest to, że ożywiają choinkę ruchliwym światłem, przydającym jej cech drogocennego, mieniącego się jak klejnot drzewka. – ‘ozdoby choinkowe muszą być różnokolorowe’; jest to związane z postulatem, że choinka powinna być różnobarwna. Tę potrzebę różnorodności i świeżości choinkowych barw podkreśla zwyczaj zawieszania na choince ozdób, które mają mocny ‘wyrazisty’ kolor Dokudów JK , a niezawiesznia tych, które Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

134

IV. O symbolice ozdób choinkowych

straciły barwę Lipsk n/Biebrzą, Pałecznica ZS. Stąd potrzeba dbania o ozdoby, na przykład niegdyś cenne bombki, aby nie straciły koloru w trakcie przechowywania czy od kapiącego na nie wosku świec Motycz CM, Pałecznica ZS. Z kwestią podatności ozdób na zniszczenie wiąże się wydzielenie wewnątrz całego zbioru kolejnych podtypów: – ‘ozdoby trwałe’, które przechowuje się z roku na rok Wola Chomejowa GW, Futoma AR i in.reg., częste, poświadczając tak choinkowe kontinuum. W opozycji do tych sytuują się – ‘ozdoby nietrwałe’, można rzec jednoroczne, do których należą w pierwszej kolejności ozdoby jadalne, jak choinkowe pożywienie, oraz te, które ulegają zniszczeniu i które wyrzuca się lub pali (ozdoby ze słomy, papieru, ziemniaków). 5. Ozdoby choinkowe są piękne i delikatne W oparciu o motywację hiperonimicznych nazw ozdób daje się wyeksplikować następujące właściwości, przypisywane im przez nosicieli polszczyzny potocznej: – ‘ozdoby choinkowe są piękne i delikatne’, zanotowano bowiem dla nich nazwę cacka PSWP 6/124, Przecieszyn SZ, Jaszczów CS i in.reg., częste. Nazwa ta jest motywowana faktem, że ładne to cacy po dawnemu było Ostrówek NG, Pałecznica ZS i in., PSWP 6/124–125. Również słowniki współczesnej polszczyzny notują dla omawianego leksemu znaczenia nawiązujące do pozytywnej oceny estetycznej danego przedmiotu PSWP 6/124, 125, Bańk SE 1/106. Zarazem wskazują na charakterystyczne cechy struktury: ‘coś niewielkiego, precyzyjnie wykonanego, czyli wypieszczonego, coś bardzo delikatnego’ PSWP 6/124. To znalazło utrwalenie w znaczeniu leksemów cackać się i cackanie się oraz w związku frazeologicznym obchodzić się z kimś jak z cackiem, które znaczą ‘delikatnie, ostrożnie, czule’ PSWP 6/124, 122–123, Bańk SE 1/106. Zebrany materiał dopuszcza uogólnienie, że ozdoby choinkowe wyróżniają się spośród innych przedmiotów tym, że – choć zupełnie nieprzydatne użytkowo PSWP 6/124, Brüc SE 55, Bańk SE 1/106 – są wyjątkowo ładne PSWP 6/125, Bańk SE 1/106, ale też niezwykle kruche i na przykład łatwo się tłuką, przez co są cenne; – ‘ozdoby choinkowe wywołują radość’, co utrwalają nazwy hiperonimiczne zabawki i zabaweczki. Zasadnicze dziś znaczenie słowa zabawka, czyli ‘przedmiot przeznaczony do zabawy’ PSWP 47/399, SJP Szym 3/884 , wskazuje na rzeczownik zabawa. Semantyka natomiast takich słów jak zabawa, zabawiać czy zabawny PSWP 47/398–400, SFraz 3/717, SJP Szym 3/884 oscyluje wokół Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Wprowadzenie

135

takich pojęć jak: ‘cieszyć, uprzyjemnić; w sposób wesoły, rozrywkowy, radosny, wywołujący śmiech, budzący wesołość’. Prowadzi to do wniosku, że funkcją ozdób choinkowych jest wywołanie radosnego nastroju. 6. Ozdoby mają cudowne pochodzenie: są związane z narodzeniem Jezusa Legendy ludowe na temat pierwszej choinki, które – zgodnie z paradygmatem religijności ludowej – wiele zjawisk motywują upamiętnianiem wydarzeń z życia świętych, dokumentują następujące pierwowzory ozdób choinkowych: – ‘pierwowzorami ozdób są gwiazdy, którymi anioł ubierał świerk w Betlejem’: anioł miał z sobą naręcz gwiazd różnokolorowych i zaczął świerka ubierać. [...] I my na pamiątkę ubieramy w gwiazdy, w różne zabawki chojinke Smyk Lub 32 Motycz CM, Nieb Przes 87, Wojc Hist; – ‘pierwowzorem ozdób jest to, co znajdowało się na drzewach i zostało oświetlone przez gwiazdę betlejemską w momencie narodzenia Jezusa’: jak sie narodził Pan Jezus, zaświeciła gwiazda betlejemska [...]. To, co sie na tych drzewach znajdowało, zyskiwało blasku i innego koloru Bolesławiec ZT; – ‘pierwowzorem ozdób są sople i szron, które pojawiły się na drzewach w momencie narodzenia Chrystusa’: jak Pan Jezus sie urodził to mróz był. Na drzewach takie sople się robiły. [...] Taki szron ji takie bańki. Ji to teraz na to pamiątke każdy to ubiera Smyk Lub 32 Maruszewiec HM; – ‘pierwowzorami ozdób są przedmioty wykonane własnoręcznie przez Matkę Boską’: Panu Jezusowi Matka Boska to chyba ustrojiła w coś, jak Pan Jezus Maleńki był, jak sie narodził. Co mogła tam Matka Boska, nic nie miała, ale tam może jakeś nitke, może co, a może sama zrobieła coś Kąkolewnica FW, Nieb Przes 87; – ‘pierwszymi ozdobami choinki były cukierki i ciastka zawieszone przez pasterzy’: jak Pan Jezus sie urodził [...] przyszed pastuszek i [...] przyniósł mu gałązke chuinki [...] i ubrał go, i postawił mu. [...] A w co tyko miał [ubrał], i ciastko dał na te choineczke, i cukierka, i wszystko tam dawane, wieszał. I to przez to jest ten ubiorek Wojsławice ZS; – ‘pierwszą ozdobą był śnieg, którym pasterz ubrał Jezusowi choinkę’: jak się Pan Jezus narodził, to każdy niósł, co mógł. A jeden pastuszek był biedny, ściął drzewko z lasu i ubrał go śniegiem i zaniósł Panu Jezuskowi Kwaś Rud 152 Nielepice; Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

136

IV. O symbolice ozdób choinkowych

– ‘pierwszymi ozdobami choinki dla Jezuska były lśniące w słońcu sople, gwiazdki śniegu, rybki z potoków i ptaszki’: wypadało mu [niedźwiedziowi] przez potoki szumiące iść. Drzewko nurzało się w wodzie, a rybki zwabione cudną zielenią czepiały się jego gałązek. [...] I potworzyły się na gałązkach cudne srebrzyste gwiazdeczki, a igiełki zalśniły w blasku słońca tak, jakby kto drzewko diamentami obsypał. Zobaczyły to cudne drzewko ptaszki i dalej na nim siadać. [...] I my od tej pory – podobno – na tę pamiątkę stroimy drzewko na Boże Narodzenie w gwiazdki, ptaszki, wisiorki i cacka rozmaite JKM, Strykowice Górne WK, Dob Drz. Ozdoby choinkowe zatem, choć robione w zaciszu domowym, zebrane w sadzie czy kupione w hipermarkecie, są cudownego pochodzenia: wszystkie mają swe źródło w pragnieniu uczczenia narodzenia Jezusa Chrystusa. Legendy przy tym nie tylko utrwalają skład zestawu pierwszych ozdób, ale także prototypowy gest wykonywania ozdób przez Matkę Boską. 7. Lokalizacja ozdób: zasada symetrii i zasada adekwatności miejsca Lokalizacją ozdób rządza dwie zasady: symetria i adekwatność miejsca do wagi kulturowej ozdoby: – ‘ozdoby powinny być rozmieszczone równomiernie na całym drzewku’. Zasada symetrii przekłada się na nakaz równomiernego rozmieszczenia ozdób na całej choince, gdyż powinny być one nawieszane wszędzie Tomaszów Lubelski JG, BS, Dokudów JK , na każdej gałązce choinki Przegaliny Duże HG, Pałecznica ZS i do samej ziemi Chrzanów SF. Dobitniej widać tę zasadę lokalizacji w nakazie, by mniejsze i drobniejsze ozdoby, głównie bombki, zawieszać wyżej, coraz większe zaś umieszczać niżej Pałecznica ZS, il. 17; – ‘niektóre ozdoby mają zarezerwowane miejsce na choince’. Kwestia odpowiedniego miejsca dla konkretnych ozdób dotyczy zwłaszcza wierzchołka choinki jako miejsca najbardziej prestiżowego Nielisz MP, Przegaliny Duże HG, Stojeszyn SS i in.reg. Ozdoby zatem zlokalizowane na czubku choinki są ozdobami najważniejszymi i tworzą „mocną” kolekcję: gwiazda, anioł, szpic oraz bombka, a dla kresów wschodnich święty Mikołaj. Innym, dalszym przykładem lokalizacji ozdoby w odpowiednim miejscu jest usytuowanie jabłka przy pniu choinki i wykorzystywanie go jako balastu w celu osiągnięcia ładnego kształtu drzewka Kocudza AM, Gdów WC i in.reg. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Wprowadzenie

137

8. Czas przygotowywania ozdób – przedczasem choinki Zanotowano relacje: wszystko to, co było na choince [...] samiśmy robili, nikt nam tego nie robił Adamów MG. To już sie robiło w adwencie Wola Chomejowa MO, Drelów JK, Jaszczów CS i in.reg., częste, a dzieci już czekały dnia, kiedy pierwszy dzień jest adwentu, bo wtedy już można było, wcześniej rodzice nie pozwalali Lipsk n/Biebrzą LS, podczas gdy gdzie indziej informatorka tradycyjnie dopiero po Mikołaju zajmowała się ozdobami Pałecznica ZS. Zasygnalizowany fakt jest o tyle istotny dla semantyki choinki, że pozwala postawić hipotezę o istnieniu choinkowego przedczasu, który obejmuje nie tylko przygotowanie drzewka poprzez przyniesienie go w obręb domostwa, ale i przygotowanie ozdób, a służy stopniowaniu napięcia przed właściwą inauguracją choinki – przed wieczorem wigilijnym. 9. Ozdoby pojedyncze i pomnożone Na choince ma być jak najwięcej ozdób, by była ona jak najładniejsza Myszyniec ZC. O tym zaś, że konkretne ozdoby występują w ilości większej niż jedna sztuka, informuje w pierwszej kolejność gramatyczna liczba mnoga użytych leksemów, jak na przykład: kurki, kogutki, księżyce, mikołajki. Istnieją jednak ozdoby, które występują na choince pojedynczo, co świadczy o ich dużej wadze. Są to głównie ozdoby umieszczane na najbardziej prestiżowym miejscu – na czubku choinki. Zaliczają się do nich: gwiazda – w opozycji do innych gwiazdek rozrzuconych po całej choince, szpic oraz święty Mikołaj i anioł. Przy czym anioł występuje też w parze z drugim aniołem i wtedy taka anielska para jako kompleks stoi w opozycji do pozostałych choinkowych aniołków. 10. Ozdoby są darem – ‘ozdoby pełnią funkcje więziotwórcze oraz włączające wybrane osoby do choinkowego misterium’, jak w dwu zwyczajach. Pierwszy: ozdoby jadalne, zwłaszcza słodycze, powszechnie po rozebraniu choinki podlegają równemu podziałowi między wszystkich domowników. Drugi zwyczaj: ozdobami jadalnymi, zwłaszcza słodyczami, częstuje się gości, a dokładniej wnuków, chrześniaków, sąsiadów, dzieci, kolędników czy księdza, o czym napisano szerzej w analizie symboliki choinkowego pożywienia; – ‘ozdoby są rekwizytami o funkcjach zalotnych’, co przejawia się w zwyczaju częstowania kawalera jadalnymi ozdobami, takimi jak jabłko, ciastko, zwłaszcza w kształcie serca; Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

138

IV. O symbolice ozdób choinkowych

– ‘ozdoby są rekwizytami w zwyczajach o funkcji zaduszkowej’ i są to: choinkowe pożywienie, jabłka i grzybki, łańcuch, świeczka choinkowa. 11. Ozdoby poprawiają jakość życia w nadchodzącym roku Opis zastosowania magicznego ozdób choinkowych nastręcza pewne kłopoty. Otóż, jak to zostanie pokazane w eksplikacji wyobrażenia poszczególnych ozdób choinkowych, wiele z nich to wysoce magiczne przedmioty, gdyż modelują one jakość nadchodzącego roku w różnych zakresach: – poprawiają ogólnie jakość życia, zapewniając zmiany na dobre: światło, słodycze, niedźwiedź; – zapewniają długie życie: łańcuch, żołędzie, ciastka; – zapewniają zdrowie: jabłka, orzechy, wiewiórki; – sprawiają, że człowiek będzie szczęśliwszy: łańcuch, słodycze, grzybki, zajączki, pajace; – sprawiają, że człowiek będzie lepszy: światło; – projektują szczęście w rodzinie: łańcuch, serca; – sprowadzają błogosławieństwo dla domu: światło, słodycze, aniołki; – zapewniają płodność, urodzaj i dostatek (w uprawach i w hodowli): światło, księżyce, łańcuch, zwierzęta i ptaki domowe, kózki, jajka (wydmuszki), owoce, orzechy, szyszki, żołędzie, pożywienie, zajączki, rybki, święty Mikołaj; – pobudzają życie i płodność (zwłaszcza ludzi): orzech, szyszki, zajączki, żabki, kwiatki; – ochraniają przed złem: świeczki, łańcuch; – pełnią funkcje matrymonialne: jabłka, orzechy, pary choinkowe.

*** W podsumowaniu można powiedzieć, że przedmioty zdjęte z choinki są święte. Nabierają mocy przez fakt bycia ozdobą. Wyraźnie to widać na przykładzie tradycyjnych i nietrwałych ozdób, jak pożywienie, wydmuszki jaj czy stare ozdoby papierowe. Albo przenoszą pozytywną moc na jedzącego je człowieka lub na miejsce, do którego trafiają, jak wydmuszki jaj zanoszone do sadu, albo – gdy przestają spełniać wymogi stawiane ozdobom, by były ładne, kolorowe i niezniszczone – pali się je, jak rzeczy święte i poświęcone. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



139

Wprowadzenie

Semantyka ozdób współczesnej choinki uległa chrystianizacji, zatem ich obecność na drzewku motywowana jest przede wszystkim związkiem z sytuacją narodzenia Jezusa. Dotyczy to zasadniczo trzech zakresów tematycznych: – ozdoby upamiętniają moment narodzenia Jezusa (światło, gwiazda, zwierzęta, ptaszki, aniołki, laleczki, serca i wiele innych); – stanowią dar dla małego Jezusa (światło, świece, owoce, pożywienie, ptaszki); – mają związek z rajskim drzewem poznania (łańcuch, jabłko). Zestawiając ozdoby pod względem ilości komponentów semantycznych motywowanych wiarą chrześcijańską i magią, ustalono, że wśród ozdób zaznaczają się te, które są silnie motywowane w tych dwu wymiarach, co obrazuje pierwsza część tabelki. Lista ta pozwala wskazać ozdoby stanowiące najbardziej tradycyjne jądro współczesnych ozdób choinkowych: Ozdoba

Motywacja chrześcijańska*

Motywacja magiczna*

Jabłko

8

8

Światło

8

6

Gwiazda

7

3

Łańcuch

5

8

Świeczki

5

8

* podano ilość segmentów znaczeniowych związanych z daną motywacją na podstawie analiz z rozdziału IV

Po drugie, wyróżniają się ozdoby, które współcześnie silniej są motywowane związkiem z biblijnym przekazem bożonarodzeniowym niż zastosowaniami magicznymi: Aniołki i anioły

11

1

Zwierzęta i ptaki domowe

5

2

Ptaszki spoza gospodarstwa

5

-

Na trzecią grupę złożyły się ozdoby, w których semantyce zaznacza się wyraźniej motywacja magiczna. Podlegały one mniejszej presji chrystianizacyjnej, co może świadczyć z jednej strony o ich wyjątkowo archaicznych treściach (pożywienie, orzech, owoce, kwiaty, jajko, zajączek, paw, żołędzie) i/lub rzadkim występowaniu na drzewku (kwiaty, jajko, zajączek, paw, żołędzie). Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

140

IV. O symbolice ozdób choinkowych

Z drugiej zaś strony – jeśli idzie na przykład o słodycze i krasnale – może to świadczyć o charakterze nie mieszczącym się w systemie wartości głoszonym przez Kościół katolicki (np. krasnale mają pochodzenie bajkowo-demonologiczne, a słodycze – służą tylko przyjemności). Serce

2

4

Pożywienie

1

5

Orzech

-

5

Owoce

1

4

Słodycze

1

4

Kwiaty

1

3

Jajko

1

2

Zajączek

-

2

Paw

-

2

Żołędzie

-

2

Krasnale

-

2

Komponenty semantyki ozdób choinkowych U podstaw uporządkowania choinkowych ozdób legło spostrzeżenie, że ozdoby tworzą w świadomości Polaków system, w którym można wskazać grupy i podgrupy oraz ich jądra – ozdoby prototypowe dla danego odcinka systemu. W tym celu, przyjąwszy kryterium symboliki i funkcji poszczególnych tradycyjnych ozdób choinkowych, przypisywanych im przez nosicieli języka i kultury polskiej, przeprowadziłam procedurę poszukiwania podobieństw w tym zakresie. Dokonałam także gradacji złożonej symboliki i różnorodnych funkcji poszczególnych ozdób. Pozwoliło to dotrzeć do wiązki zasadniczych funkcji, symboliki i motywacji stosowania poszczególnych ozdób, a ostatecznie – pogrupować ozdoby na zasadzie podobieństwa tych wiązek. Dzięki temu powstała struktura, którą budują następujące komponenty semantyczne: – semantyka światła, konkretyzowanego przez takie ozdoby jak świeczki, światełka elektryczne oraz inne w formie gwiazd, księżyców i sopli; – semantyka sferyczności, na którą składają się znaczenia takich ozdób jak bombki, łańcuchy, pajączki, okrągłe ciastka, szpice oraz dzwonki; – semantyka komponentu zoomorficznego, którą niosą ozdoby przypominające ptaki, w tym ptaki domowe i spoNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



1. Światło choinkowe

141

za gospodarstwa, zwierzęta domowe i spoza gospodarstwa oraz ozdoby z wydmuszek jaj; – semantyka roślin i ozdób floromorficznych, konkretyzowana przez choinkowe owoce, takie jak jabłka, orzechy, szyszki, żołędzie oraz ozdoby w kształcie grzybków i kwiatów; – semantyka pożywienia reprezentowanego na choince przez kiełbasę, ciastka i cukierki; – semantyka komponentu antropomorficznego, niesiona przez takie ozdoby jak aniołki, włosy anielskie, lalki i baletnice, różnego rodzaju pajace, mikołaje, krasnoludki oraz serca. Proponowana systematyzacja ma kilka cech, jakie ujawniają się w trakcie analizy symboliki kolejnych ozdób. Czyni ją bowiem uporządkowaną i spójną mimo fragmentacji na drobne niekiedy podrozdziały. Pozwala też uniknąć redundancji, gdyż ułatwia znalezienie kategorii nadrzędnej dla znaków spiętych jedną płaszczyzną sensów. Ta płaszczyzna sprzyja wskazaniu ozdoby prototypowo kojarzonej z eksplikowaną treścią, co z kolei daje możliwość szczegółowego odtworzenia hierarchii składników semantycznych objaśnianego znaczenia. Ponadto, oprócz systematycznego wchodzenia w głąb schematów kognitywnych danego pojęcia, przedstawiana systematyzacja pozwala zachować dystans, z którego lepiej widać rozwijanie się opowieści o symbolice tradycyjnej polskiej choinki, opowieści przywołującej kategorie nadrzędne dla wielu kultur: od światła, poprzez idealną kulistość, symbolizm zwierząt i roślin po człowieka i jego serce.

IV.1. Światło choinkowe

W zebranym materiale wśród tradycyjnych ozdób choinkowych związanych ze światłem Smyk Św 219–232 wyróżnić można źródła realnego światła, jak świeczki, światełka elektryczne i zimne ognie oraz ozdoby mające kształt wyobrażenia źródła światła, czyli gwiazdy, sople i księżyce. Przynależność wymieniowych elementów do jednej kategorii motywowana jest na wiele sposobów. Na poziomie językowym – świeczkę, światełka i gwiazdę tłumaczy etymologia. Świeca pochodzi z prasłowiańskiego *swĕt-ja, gdzie swĕt pierwotnie znaczył tylko ‘światło’ Brück SE 535. Gwiazda zaś uznana jest bądź za dublet bezdźwięcznego swĕt ‘światło’ Brück SE 165, bądź za słowo związane etymologicznie z gr. phoibos ‘jasny, Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

142

IV. O symbolice ozdób choinkowych

błyszczący’ Bańk SE 1/508. Związek natomiast księżyca ze świeceniem i światłem dokumentują przysłowia, jak np. Komu księżyc świeci, temu i gwiazdy błyszczą NKPP 2/238 oraz definicje leksykograficzne, według których księżyc to obiekt widoczny na nocnym niebie, świecący światłem odbitym PSWP 18/233, SSSL 1/1/160. Zimne ognie na poziomie kodu przedmiotowego i werbalnego pozostają związane ze światłem, gdyż ‘po odpaleniu rozsiewają wokół siebie nieparzące iskry’ PSWP 49/332. Swego rodzaju wreszcie zimnym ogniem jest sopel, prototypowo sopel lodu, który był jedną z pierwszych ozdób pierwszej legendowej choinki Smyk Lub 32 Maruszewiec, JKM i w kolędzie apokryficznej funkcjonuje jako źródło ognia – jednej z konkretyzacji światła. Prototypowymi elementami tej kategorii ozdób są współcześnie światełka elektryczne – niegdyś. świeczki – i gwiazdy, gdyż są wymieniane jako dwie najważniejsze i pierwszoplanowe ozdoby choinki Wyryki Połód MW, Nielisz WW, Now Tom 136 i in. Choinkowe światło jest elementem konstytuującym bożonarodzeniową choinkę. Ozdoby te są bowiem obligatoryjne, to znaczy musiały być obowiązkowo Jeziorzany KS, Puszno Godowskie MK, BP, Lipsk n/Biebrzą AC i in., a gdyby nie było ich, to by było zwykłe drzewko Blinów HG, Okopy RA . Dlatego zawieszenie światełek na jakimkolwiek drzewku przed domem czyni zeń choinkę Kochów JC, co odzwierciedlają definicje słownikowe wyrazu choinka, w których ozdoby błyszczące i lampki wymienione zostały przed innymi SWJP 108, Arct SIJP 1/51, Karł SGP 1/195, Herd Sym 33. Ponadto współcześnie obserwujemy poszerzenie zakresu wyrazu choinka na takie desygnaty jak „maszt sygnałowy, na którym umieszczone są światła białe, czerwone i zielone” PSWP 7/49, ‘niewłaściwe, nadmierne i naprzemienne miganie kilku żarówek świateł tylnych auta, spowodowane spięciem instalacji elektrycznej’ oraz ‘nadmierne, niekiedy kolorowe lub o różnym natężeniu jasności, oświetlenie przedniej części ciężarówki typu TIR, z wykorzystaniem większej ilości lamp, niż zamontowane przez producenta 2 lub 4 obrysowe; okre-

  Koresponduje to z faktem, że jedyne notowane połączenie wyrazowe, tworzone współcześnie przez leksem światełko, dotyczy choinki: światełka na choinkę (PSWP 42/152, JSP Szym 3/461); w polszczyźnie funkcjonują natomiast i inne interesujące nas połączenia wyrazowe, jak lampki choinkowe (PSWP 18/460, PSWP 7/50, por. JSP Szym 1/270) i świeczki choinkowe (PSWP 7/50, por. JSP Szym 1/270).   Określenie użyte przez elektryka samochodowego, zasłyszane w lubelskiej stacji kontroli pojazdów, maj 2004. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



1. Światło choinkowe

143

ślenie pejoratywne’. Choć są to użycia o różnym stopniu utrwalenia, jednakże podkreślają prymarność semantyki choinkowej jasności przed semantyką innych ozdób. Potwierdzeniem takiej tezy na poziomie kodu przedmiotowego jest fakt, że na choince starano się zawiesić jak najwięcej świeczek Bolesławiec ZT, aby było dużo światła [...], bo to jest światłość Nowa Wieś JS, Wólka Ratajska CJ, Jeziorsko JF i in.reg., b.częste, a idea choinki jest związana ze światłem: Choinka to było takie oświecenie Dokudów JK, Szczuczyn BJ, Bolesławiec ZT. Światło choinkowe jako kompleks prymarnych dla tradycyjnej choinki ozdób mieni się wieloma odcieniami znaczeniowymi i posiada według współczesnych Polaków różnoraką symbolikę. Można wyodrębnić w niej dwa zasadnicze zręby, skupiające się wokół związków światła z chrześcijańską ideą świąt Bożego Narodzenia oraz wokół przedchrześcijańskiej wiary w magiczną, kreacyjną moc poprawy jakości życia człowieka i świata przez rytualne zastosowanie światła i jego symboli. Światło choinkowe jest symbolem narodzenia Jezusa Chrystusa. W tej grupie sensów na pierwszy plan wysuwają się następujące segmenty znaczeniowe choinkowego światła: – światło choinkowe odwzorowuje światło, które towarzyszyło momentowi narodzenia Chrystusa, jak w relacjach: Tak to sobie wyobrażam, że jak narodził sie Pan Jezus, to zapanowała [...] jasność Bronice BG, ji światło było Stary Majdan AM, Puszno Godowskie SP, Gdów DP, Karczmiska JK . Podobnie w kolędzie bożonarodzeniowej z Radecznicy moment narodzenia Chrystusa opisany jest jako moment wielkiej światłości: A nie wyszła i godzina, / straszna jasność oświeciła K 16 Lub 109, co jest zbieżne ze współcześnie notowanym poglądem informatorów, że przecież wszystkie kolędy, wszystko zaczyna się od światła – i choinka również Przecieszyn HZ, Gdów TZ; – światło choinkowe odwzorowuje światło gwiazdy betlejemskiej, co można wywnioskować z następujących relacji na temat symboliki i motywacji: Świeczki, chojinka, światła. Może że to gwiazda betlejemska Talczyn SK, Bolesławiec ZT, Futoma MR , że kiedyś światło prowadziło do stajenki, więc teraz na cześć tego na chojince to robimy Tuszów GZ, Karczmiska JK, Świeciechów MC. Podobnie gwiazda jest zawieszana na znak, że Pan Jezus w Betle-

  Znaczenie przywołane w sierpniu 2006 przez Mirosława Nowaka z Warszawy, ur. w Radomiu w 1975 roku. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

144

IV. O symbolice ozdób choinkowych

jem się narodził i tam gwiazda zabłysła, no to ji na chojince też Wyryki Wola SS, Bronice BG, Świeciechów MC; – światło choinkowe symbolizuje Chrystusa – światło świata, jak to dokumentują przekazy, według których światło to symbolizuje światłość świata, jako może Pan Jezus światłość Strykowice Górne KL, Nowogród SŻ, Bronice BG. Światło choinkowe oznacza zatem światło, które Pan Jezus przyniósł na ziemię, co utrwala opowieść apokryficzna: Z naszych opowieści, że to kiedyś była ciemność na świecie, żadnyj iskierki nadzieji, światła, a Pan Jezus sie narodził, przyniós iskierke światła z nieba Adamów MS, światłość przyniós ludziom Jakówki MO. Kontekstem interpretacyjnym dla przywołanych treści jest po pierwsze fakt, że polskiej kulturze ludowej znane są zwyczaje takie jak oświetlanie gwiazdy obnoszonej po domach przez kolędników w okresie Bożego Narodzenia K 16 Lub 111 oraz palenie snopów słomy w drodze na pasterkę na znak, że światło na ziemie zeszło, że Pan Jezus sie narodził Ad Zaw 34. Również po błysku przed grzmotem lubelscy „starzy włościanie” zwykli mówić: A słowo ciałem się stało i mieszkało między nami K 17 Lub 76, co ponownie podkreśla związek Wcielenia Boga ze zjawiskiem wyjątkowej, cudownej jasności. Po drugie zaś, ta powszechna interpretacja, że choinkowe „światła symbolizują narodzone w Betlejem »światło świata«” Herd Sym 33, jest zgodna z opartą na Biblii chrześcijańską wykładnią symboliki światła. Jasność choinkowa aktualizuje więc znane w kulturze judeochrześcijańskiej odniesienie światła do Jezusa Chrystusa – Odkupiciela świata For Sym 92–93, Lur Sym 238, Leon 286, SSSL 1/1/276, Mosz Kult 1/1/495. Z opisanej powyżej współczesnej semantyki choinkowego światła i jej związku z Bożym Narodzeniem wynikają trzy następne segmenty eksplikacji, dające się sprowadzić do sformułowania: – światło choinkowe oznacza radość z narodzenia Chrystusa, co utrwalają kolejne konteksty, oparte na leksemach radość, wesołość Stary Brus JK, Wisła Wielka MM, Stojeszyn SS czy uciecha Nowa Wieś JS , jak w przekazach: to była taka radość narodzenia Chrystusa Stary Majdan BP, Stary Brus JK, Gościszów AŁ, Lutogniew MJ. Bowiem świeczki też, no to płomień dajo, tako radość Kowale Oleckie ZD, podobnie jak błyszczące ozdoby dają radość w domu Karczmiska JK . Uszczegóławiając, chodzi o to, że im piękniej ubrane   Czytamy na przykład w Księdze Micheasza: „Pan jest światłością moją” (Mi 7,8) oraz w Ewangeliach: św. Jana słowa Jezusa o sobie: „Ja jestem światłością świata” (J 8, 12) czy – św. Łukasza o Jezusie: „Światło na oświecenie pogan” (Łk 2, 32). Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



1. Światło choinkowe

145

drzewko, tym jaśniej w domu. Tym więcej radości w sercu człowieka Nowogród SŻ. Dlatego choinka bez światełek określana jest jako smutna Stary Majdan AM. Warto w tym miejscu przywołać teksty folkloru polskiego, podkreślające związek semantyczny między światłem a radością, jak zagadka ludowa: Co to za kleatura: / między pany siada, / wszystkich rozwesela / sama nic nie gada. Świeca Folf Zag 141, a także – kolęda bożonarodzeniowa z Osin koło Opola Lubelskiego: Hej, hej, lelija – panna Maryja! / same się świece pozapalały, / bo się pana Boga uradowały Kolb 16 Lub 108. Przypomnijmy również, że dla współczesnych Polaków choinka pełni między innymi funkcję drzewka radości Wielkolas HK, Drelów JM i in.reg., b.częste. Można zatem przypuszczać, że spośród innych elementów polskiej choinki właśnie ozdoby związane ze światłem są najpoważniejszymi nośnikami symboliki radości. Drugi segment znaczeniowy w eksplikacji semantyki choinkowego światła otwiera treść: – światło choinkowe jest darem dla małego Jezusa. Dokumentują ten fakt materiały terenowe, odwołujące się do apokryficznego obrazu żłóbka betlejemskiego: pastuszkowie, jak [się] wybierali to do Chrystusa, tak było, i grali, i świeczki świecili, jak w żłobku Oblin-Grądki AC, Kochów JC, Maruszewiec HM, i ta jasność miała rozświetlić światłem Pana Jezusa, żeby mu było weselej Duszniki Wielkopolskie WK . W dalszej kolejności sytuują się konteksty logicznie przenoszące ten betlejemski model daru na choinkę: w szopce było światło dla Pana Jezusa, świciła ta gwiazda i dlatego musi te światełka na chojince Wólka Polinowska LN, Gałki Rusinowskie MW, Nowogród SŻ, bo sie narodził Pan Jezus, a więc dla niego Bolesławiec ZT. Za rozwinięcie idei światła choinkowego jako daru można uznać to, że: – światło choinkowe jest znakiem czci dla nowo narodzonego Chrystusa, czego egzemplifikacją są przekazy: na cześć Pana Jezusa te świeczki zapalało sie Lipce Reymontowskie DS, Wyryki Wola JB, Domachowo AC i na chwałe Bogu sie świeci te świeczki, co są na choince Pałecznica ZS. Wątek światła-daru wpisuje się w ideę choinki jako daru i jako przestrzeni wymiany między ludźmi a bóstwem i duszami przodków. Pamiętając, że kategoria daru jest dla kultury jedną z podstawowych, i sięgając przed chrześcijańską interpretację choinkowego światła, dotrzemy do starszej warstwy sensów, magiczno-mitycznej acz schrystianizowanej. Daje się ją zamknąć w stwierdzeniu: Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

146

IV. O symbolice ozdób choinkowych

światło choinkowe jest znakiem boskiego, nadprzyrodzonego światła – boskiej mocy. Można jednak wysnuć hipotezę, że to idea boga-adresata światła-daru oraz idea boga-dawcy i źródła światła uległy schrystianizowaniu, nie zaś idea światła, które pojawia się na choince. Przywołajmy w tym kontekście zasadę, że żaden dar nie zostaje nieodwzajemniony, i przyjrzyjmy się kolejnym członom eksplikacji choinkowego światła, składającym się w większą całość. Można ją oddać sformułowaniem: światło na choince zmienia jakość życia człowieka, a dokładniej: – światło choinkowe sprawia, że będzie jasny rok Strykowice Górne JT i oświetlone życie, jak w przekazie: bo to na cały rok już to i na całe życie po prostu jak sie oświetla Wyryki Połód MW, zwłaszcza gdy zostanie zapalonych na choince dwanaście świec, czyli tyle, ile miesięcy w roku Siedliska TS. Bliskie temu myśleniu jest zdanie traktujące światło niemal jako jedno z indefinibiliów obok nieba, ziemi czy wody: Czym więcej światła na chojince, tym więcej światła Strykowice Górne WK , gdzie pod tym drugim światłem kryje się wyobrażenie światła choinkowego jako znaku, że będzie coś nowego Rzeczyca Ziemiańska AP oraz że ma sie życie wszystkich przemienić Domachowo AC. Przemiana ta ma dotyczyć następujących wymiarów życia: – światło choinkowe sprawia, że człowiek staje się lepszy, co utrwalają objaśnienia, że świeczki i gwiazdy to światłość [...] postępowania Rzeczyca Ziemiańska AP, że ma być zgoda, miłość Gościszów MŁ, zaś serca majum też błyszczeć Domachowo AC. Ta funkcja jest dokumentowana również przez jedną z wykładni snu o choince: choinka, śnić o niej – wyjaśnienie nieporozumień; – światło choinkowe sprowadza błogosławieństwo na dom i daje pokój temu domowi Dzierzkowice BB, dlatego starano się w domu, żeby tej jasności było tak jak najwięcej Dołhobrody KW, ponieważ gwiazda to tak jakby było błogosławieństwo dla tego domu Kocudza AM. Można to interpretować jako szczęście rodzinne, fundowane na miłości i zgodzie, ale również jako powodzenie, dobrobyt dla domu Okopy JA i urodzaj, gdyż: – światło choinkowe modeluje urodzaj i dostatek. Potwierdza to przekaz: musi być chojinka zaświecona takimi świeczkami, żeby Pan Bóg zarodził pszenice, żebyśmy mieli chleb, bułki Rzeczyca Księża NN. Jasność choinkowa ma być impulsem płodności, za jaki uważano niegdyś również światło bijące od snopów   Zob.

www.sennik.com.pl, odczyt 10 września 2004. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



1. Światło choinkowe – świeczki i światełka elektryczne

147

słomy palonych podczas drogi na pasterkę Ad PZLub 22, Pałecznica ZS, Nieb Przes 222 . Jasność choinkowa przejmuje funkcję modelowania urodzaju od rozgwieżdżonego wigilijnego nieba, gdyż jak na niebie tyle gwiazdek sie oczekuje, żeby jak najwięcej było, tak samo ji na choince Dołhobrody KW. A niebo w wigilijny wieczór podlegało bacznej obserwacji, gdyż na podstawie ilości gwiazd wróży się na całej Słowiańszczyźnie urodzaj na nadchodzący rok Mosz Kult 2/1/391, SSSL 1/1/210, Sław Drew 2/293. Tę samą charakterystykę jasności przechowały przysłowia związane z Wigilią, jak na przykład Jak wigilia jasna, stodoła ciasna NKPP 1/139, wierzenia, że jeśli w noc wigilijną jest mróz i iskrzy tak sie, [...] to znaczy, [...] że jest dobra przepowiednia na następny rok Bolesławiec ZT, ale także przekonanie, że sople na drzewach – jak zatem i sople na choince – modelują urodzaj Nieb Przes 29. Ewokuje to wreszcie życzenia wypowiadane przez krakowskiego gospodarza podczas zapalania świeczek na sadzie: Na szczęście, na zdrowie, na to Boże Narodzenie Sew Pod 16.

*** Podsumowując dotychczasowe rozważania, choinkowe światło można uznać za corocznie powtarzalną domową epifanię – objawienie boga – światła świata, schodzącego na ziemię z pierwszą gwiazdą Uhrusk DŁ, Zachorów ZW. Pojawienie się jej na niebie organizuje czas święta: wyznacza inaugurację kulminacyjnej części wigilijnego wieczoru – wieczerzy, którą jadano i jada się nadal przy rozświeconej choince, by tak przekazana była właśnie ta moc narodzenia Bolesławiec ZT, moc, która przynosi błogosławieństwo, czyli mityczny ład, sytuację idealnego pokoju i miłości oraz dostatku. 1. Świeczki i światełka elektryczne

Zebrany materiał upoważnia do tego, by semantykę dawniejszych świeczek i współczesnych światełek elektrycznych analizować łącznie, gdyż współcześni Polacy traktują znaczenie i funkcję tych ozdób ekwiwalentnie. Można to uargumentować na kilka sposobów, sięgając do różnych poziomów kultury. Na przykład światełka elektryczne dziś nazywane są nadal świeczkami ZaryteOlszyniak SM, Futoma AR, Domachowo AC i in. i mają znaczenie to samo Lutogniew MJ, Adamów MS, Karczmiska HP, Podłeż SN, Nielisz WW: światło dalej Wólka Ratajska JC. Z poziomu kodu przedmiotowego światełka elektryczne miały już w latach 60. i mają współcześnie często formę Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

148

IV. O symbolice ozdób choinkowych

świeczek Siedliska TS. Zarazem informatorzy wskazują na bezpośrednie czasowe następstwo światełek elektrycznych po świeczkach Domachowo AC, Jeziorsko MC, Gościszów MŁ, Karcz Las 10 i in.reg., częste. Dla porządku należy powiedzieć, że najczęściej dla tej starszej ozdoby zanotowano nazwę świeczki Lutogniew MJ, Podłeż SN, Ożarowice RU i in.reg., częste, utrwalającą cechę ‘niewielkich rozmiarów’ tych świeczek PSWP 42/169. Ponadto są one określane jako normalne Futoma AR, Wólka Ratajska JC, Łopiennik JK i zwykłe Myszyniec ZW, co z kolei oznacza, że były one woskowe Zaryte-Olszyniak SM. Dla światełek elektrycznych natomiast, oprócz tej najpowszechniejszej nazwy światełka, która konotuje przede wszystkim większą ilość oraz niewielkie rozmiary i słabsze natężenie światła SJP Szym 3/451, PSWP 42/151, zanotowano także nazwę lampki Siedliska TS, Szczuczyn HG, Marzysz MŚ i in.reg. oraz połączenie wyrazowe lampki choinkowe Duszniki Wielkopolskie WK, PSWP 18/460. Nazwy te podkreślają także fakt, że jest to „sztuczne oświetlenie za pomocą prądu elektrycznego” PSWP 18/460. Potwierdzają to notowane podczas wywiadów kwestionariuszowych nazwy żaróweczki Oblin-Grądki AC i żarówki Nielisz WW, PSWP 50/259. Dlatego i nosiciele kultury tradycyjnej światełka określają jako elektryczne Podłeż SN, zaś ich światło jako sztuczne Oblin-Grądki AC. Ich poprzedniczki świeczki były prawdziwe Lipsk n/Biebrzą AC, gdyż je się ogniem paliło Dokudów JK, Nielisz WW. Nie stoi to w sprzeczności z wypowiedzią: Na pewno elektryczna ładniejsza, bo ta świeci naprawde, a tamta to tak troszke dymu narobiła Grabowica JK . Pokazuje jednak, że światełka są udogodnieniem Karczmiska HP i są praktyczniejsze Wólka Ratajska JC oraz że nie tylko semantyka światła, ale i ognia, stanowi o naturze choinkowego światła. Wobec tego można postawić tezę, że dla tych dwu prototypową ozdobą jest świeczka – ozdoba starsza, o bogatszej symbolice. Dodatkowo informatorzy niekiedy twierdzą, że lampka nie ma już tego znaczenia, co świeczka Siedliska TS, wszak tylko świeczka łączy realnie – a zatem i w sferze semantyki – światło i ogień, składające się na istotę choinkowej jasności. W strukturze kognitywnej pojęcia świeczek i światełek choinkowych wyróżnić można szereg znaczeń, które uszczegóławiają treści eksplikowane przy analizie semantyki światła choinkowego. Zarazem jednak wprowadzają szereg treści nowych, choć o niezwykle archaicznym fundamencie, specyficznych wyłącznie dla obrazu świeczek. Wstępnie można je zamknąć jednym najszerzej rozumianym słowem – życie. Na ten szereg składają się następujące segmenty znaczeniowe: Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



1. Światło choinkowe – świeczki i światełka elektryczne

149

– świeczka choinkowa jest jedną z konkretyzacji światła, które towarzyszy człowiekowi w życiu, zwłaszcza w tak wyjątkowych momentach jak narodziny i śmierć. Tak wynika z relacji: świeczkami świeco od narodzenia do śmierci, to taki symbol światła Zanowinie LP, tak samo na grobie, przy tym chrzcie, jak na tej choince. To światłość od Boga Bronice BG, Zanowinie JS, Popowice WM, Mareza HP. Zarazem jedna z informatorek snuje dalej refleksję: światło to jest takie nieokreślone do dzisiaj, nie wiadomo co to jest to światło Popowice WM, podczas gdy inna, próbując znaleźć wyjaśnienie idei choinkowych świeczek, konstatuje: bez światła człowiek to nic wart, ciemne życie. Musi sie światło świecić Wólka Ratajska JC. Z tą wykładnią wyraziście związana jest następna funkcja choinkowej świeczki: – świeczka choinkowa odwzorowuje życie człowieka, co najpełniej utrwala wigilijna wróżba z płomienia świeczek odnośnie do losu domowników w nadchodzącym roku: każdy sobie obierał świeczkę [...], po zgaszeniu świeczki [...] sie patrzało na ten dym, jak komu poleciał. Jak szed prościutko, to wiadomo, było szczęście [...], jak sie ten dym rozchodził, no to sie mogła zjawić choroba, tam, niedostatek w domu Przecieszyn HZ. Oznacza to zatem, że świeczka choinkowa ma związek ze sferą nadprzyrodzoną, boską, skoro przekazuje ludziom wiedzę o nieznanym i nieprzewidywalnym, jak dostatek, szczęście czy choroba. Potwierdza to też zwyczaj wypowiadania przez domowników w myśli życzenia w chwili zapalania świeczek na choince Opole DB. Zauważmy, że ta funkcja świeczki choinkowej jest zbieżna z wróżebnymi zastosowaniami świecy stawianej na stole wigilijnym Pet Lub 28, Strykowice Górne JT, KL, Dud Pszcz 188 czy naprzeciw pary młodej podczas ślubu w kościele np. Świb Śl 45. Z jednej strony usłyszymy następujące objaśnienie takiej funkcji świeczki choinkowej: Ono jest, a tu go ni ma. Dmuchniesz i ni ma Popowice WM, podczas gdy z drugiej dotkniemy kulturowego obrazu świecy, utrwalonego choćby w polskiej opowieści ludowej, w której świeca to jest życie każdego człowieka Bor Baś 31. Ten wątek semantyczny, oparty na negatywnej waloryzacji gasnącej świecy i pozytywnej waloryzacji płonącej Nieb Sen 212, znalazł logiczne rozwinięcie także w kolejnych znaczeniach przypisywanych świeczkom choinkowym: – świeczka choinkowa oznacza światło życia Strykowice Górne WK, Okopy BW, Rzeczyca Ziemiańska AP oraz życie Siedliska TS, Wisła JP, Kowale Oleckie ZD Pałecznica ZS. Szczególnie te sensy są przenoszone przez płomień świecy, gdyż płomień to życie właśnie Kowale Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

150

IV. O symbolice ozdób choinkowych

Oleckie ZD. A właśnie świeczki to był taki żywy ogień i oświetlał całą choinke Bronice TL, Karczmiska JK , zaś choinka bez świeczek by była martwa, nie było życia Jeziorzany WP. A jest tak dlatego, że „bez światła nie ma żadnego życia” Lur Sym 237. Jest ono uniwersalnym symbolem energii życiowej Bied Sym 243 oraz życia Herd Sym 159, Tres Sym 214, Cir Sym 411. Idąc tym tropem dotrzemy i do następnego ogólnokulturowego kompleksu znaczeń światła, który jest aktualizowany przez choinkową świeczkę. Otóż: – świeczka choinkowa jest symbolem odrodzenia ludzkiej duszy, co stwierdzono na podstawie przekazu: Świeca na stole symbolizowała narodzenie Chrystusa, natomiast na choince to tak jak gdyby odradzanie sie dusz Bolesławiec ZT, z czym koresponduje puenta innej relacji: trzeba oświetlić domy i w ogóle choinke [...]. Nowe życie przychodzi Nowa Wieś JS. Uwagę w tym kontekście przykuwa też następny przekaz, w którym ponownie pojawia się motyw odrodzenia człowieka: narodzenia Pana Jezusa, czyli narodziło sie życie. Pan Jezus sie narodził, myśmy sie narodzili, to ten blask oznaczał Siedliska TS. Światło choinkowe staje się zatem symbolem pierwiastka najtrwalej żywego w człowieku – wiecznie żywej duszy, jak i światło w wielu kulturach stało się symbolem ludzkiego ducha Herd Sym 159, Cir Sym 408, Tres Sym 215. Nieprzerwane aspiracje tego ducha ku czemuś lepszemu symbolizuje właśnie świeca Tres Sym 215, Gr BN 46. Owo wspomniane przez informatorkę odradzanie dusz związane jest z ogniem – sprawcą przemian i pośrednikiem między formami ginącymi a powstającymi Cirl Sym 281. Iluminacja ponadto, jakiej doznaje człowiek w wyniku działania ognia, „to uświadamianie sobie świetlistego centrum, a więc duchowej siły” Cirl Sym 408, zwłaszcza w chwili tak podniosłej i znacznej dla ludzkości i kosmosu, jak coroczne odradzanie się boga i jego ducha Bied Sym 243–244. Wobec tak eksplikowanego znaczenia choinkowej świecy istotnym kontekstem staje się czas zapalania świeczek na choince. Prototypowo gest ten jest wykonywany w momencie rozpoczęcia wieczerzy wigilijnej – wieczerzy pierwotnie zadusznej. Gdy dodatkowo przywołamy obraz opisanego przez K. Moszyńskiego drzewa wszechświata, które „służy też w Europie jako miejsce, «na» którym przebywają czy wypoczywają dusze zmarłych” Mosz Kult 1/1/519, wówczas światło choinki daje się zinterpretować jako współczesna konkretyzacja świateł z tego prastarego drzewa, a dokładniej – jako symbol dusz zmarłych. Nadal mieści się to w szerszym pojęciu świecy choinkowej jako symbolu duszy – pierwiastka wiecznie Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



1. Światło choinkowe – świeczki i światełka elektryczne

151

żywego. Taka interpretacja doprowadza do następnego segmentu sensów obecnych w znaczeniu światła choinkowego: – świeczki choinkowe są drogowskazem dla dusz przodków. Ten element semantyki mieści się w znaczeniu choinki jako obrzędowego rekwizytu ustawianego prototypowo w oknie, naznaczającego czas i miejsce spotkania reprezentantów wszystkich sfer kosmicznych. Warstwa sensów zadusznych, najbardziej archaiczna i magiczna, związana jest najściślej z choinkowym światłem, co dokumentuje rzadki przekaz, że w Wigilię choinki sie świeciły [...] dlatego, że dusze zmarłe w nocy przychodzą do domu i jeśliby się ta choinka nie świeciła, jakżeby trafiły do ty chaty, tak. No to tam jest jeszcze podobny zwyczaj w okresie świąt Wszystkich Świętych i w dzień zaduszny, że świece sie stawia w okno Strykowice Górne JT, Kling BN 30. Światło choinkowe wobec tego staje się drogowskazem dla dusz, które – zgodnie z prastarą tradycją – przybywają na zaproszenie gospodarza do domów na zaduszną wieczerzę wigilijną Zaw Zad, Kling BN 29–73, Jank Dusz, która rozpoczyna się zapaleniem świecy na stole i następnie na choince. Gdy „podczas świąt Bożego Narodzenia stoją otworem wrota krainy umarłych i rozpraszają się po świecie wszyscy groźni jej mieszkańcy, t.j. zarówno dusze zmarłych, jak i spokrewnione z nimi postacie demoniczne” Kling BN 30, to zgodnie z myśleniem magicznym należy zastosować środek ochronny, na przykład ogień świeczki, gdyż: – świeczki choinkowe stosowano, żeby odstraszyć jakie złe duchy, czy jakie choroby Zaryte-Olszyniak SM. Moc apotropeiczna światła i ognia występuje w wielu kulturach, gdyż w wielu „wierzeniach ludowych zapalenie poświęconej świecy rozprasza ciemności, chroni przed niepogodą i gradobiciem, powodzią i chorobą” Bied Sym 364, por. Sew Pod 16. Światło i ogień chronią w pierwszej kolejności właśnie „przed mocami ciemności” Lur Sym 108 oświetloną „sferę dookolną” Cirl Sym 320, wpływając na jej oczyszczenie i odnowienie w czasie świąt bożonarodzeniowych For Sym 152, Mosz Kult 1/1/312, SSSL 1/1/304, kiedy regeneruje się kosmos i wszystko, co w nim żywe – żywe jak ogień. Z wymiarem kosmicznym mamy do czynienia w kolejnym segmencie znaczeniowym: – świeczki choinkowe symbolizują dobre boskie światło, które projektuje ład kosmosu. Do takiego wniosku można dojść rozpoczynając od wypowiedzi: bo to jak dużo światła, to ładna chojinka była wtedy, była bugata chojinka Stary Brus BM, Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

152

IV. O symbolice ozdób choinkowych

i dlatego każdy robił, żeby ładniej było Jak pokazano w rozdziale na temat choinki jako makroznaku, ładna i piękna choinka to przede wszystkim choinka doskonała, porządna, ubrana z dochowaniem najwyższej staranności, co jest warunkiem sine qua non pełni jej funkcjonalności. Jednakże światło wpływa nie tylko na urodę i funkcje choinki, ale też „objawia piękno i niezależny od człowieka porządek we wszechświecie” Lur Sym 237. Dlatego ładna oznacza również ‘występująca w odpowiedniej kolejności’ Bańk SE 2/708: choinkowa jasność występuje po pierwotnych ciemnościach, utożsamianych z chaosem. Wówczas gest zapalenia świateł na wigilijnej jodełce stanie się podobny do gestu rozdzielenia światła i ciemności na początku świata jako zasady ustanowienia początkowego ładu kosmicznego Herd Sym 159, Bied Sym 363–364. Informatorki z nadbużańskich wiosek stwierdzają następnie: Świeczki, żeby życie było oświetlone. No bo jak oświetlone, to znaczy, że jest dobrze Wyryki Połód MW, Dołhobrody KW, co ewokuje skojarzenie z pierwszym zapisanym w Biblii sądem wartościującym: „Widział Bóg, że światłość jest dobra” (Rdz 1, 4). Warto następnie przypomnieć obecne w wielu kulturach wyobrażenie światła jako synonimu dobra i Boga Tres Sym 214 , który objawia się jako ogień Herd Sym 107, 159, ogień-symbol wszelkiego pierwiastka boskiego w kosmosie, który pierwszy powstał z chaosu Bied Sym 363. Powtórzeniem tej praepifanii może być zapalenie świec na choince, interpretowane jako demiurgiczne ustanowienie ładu w kosmosie. Marzysz MŚ, Pałecznica ZS ,

Motycz CM, Wylezin NK, Gdów WC i in.reg.

*** Motywacja zdobienia wigilijnego drzewka świeczkami jest w polskiej kulturze różnoraka. Wyprowadzić ją jednak można z jednej potrzeby: potrzeby iluminacji – dosłownie i przenośnie rozumianego oświetlenia przestrzeni człowiekowi najbliższej oraz osób, które gromadzą się wokół rozświetlonej choinki. Zarazem, jak to w choinkowej kreacji świata musi się zdarzyć, iluminacja wnętrza domu wpływa na uporządkowanie napięć w kosmosie, a nawet „iluminowane drzewko bożonarodzeniowe”, jak dowodzi W. Mannhardt, „jest to magia naśladowcza mająca zapewnić słońcu zapas światła i ciepła” Cirl Sym 282. Niewątpliwie jednak ogień, posiadający w kulturze znaczenia ambiwalentne, na choince jest wyłącznie dobry, a jego sprzyjająca życiu moc sprawia, że oświetlona choinka postrzegana jest jako „oczyszczająca i niszcząca moce zła” Cirl Sym Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



1. Światło choinkowe – gwiazda

153

282 , co służyć ma ochronie i wspieraniu wszelkiego życia – człowieka, jego wiecznie żywej duszy, życia Boga i życia kosmosu.

2. Gwiazda

Na tradycyjnej polskiej choince jest bardzo wiele gwiazd i gwiazdek wykonanych z papieru, bibuły, ciasta il. 26, słomy il. 11, plastiku czy szkła. Ich semantyka wypełnia wszystkie wyeksplikowane składniki znaczenia światła choinkowego, od chrześcijańskich po magiczne, związane z kreacyjną mocą ich wpływu na człowieka i świat. Jednakże wśród tych licznych choinkowych gwiazd i gwiazdek swoją symboliką oraz dobrze udokumentowaną bogatą treścią wyróżnia się gwiazda wyraźnie większa od wszystkich, powszechnie nazywana gwiazdą betlejemską Bolesławiec ZT, Dokudów HB i in.reg., częste. Jest ona uważana za najważniejszą Jeziorzany KG i in. i obowiązkową ozdobę choinki Gościszów AŁ, Chrzanów SF i in.reg., częste. Charakteryzuje się kolorem mocnym Dokudów JK , czyli złotym, srebrnym lub żółtym. Ponadto jest to gwiazda usytuowana w wyjątkowym miejscu: na czubku choinki Wilków MK, Rudzienko MR, Mag Dub 17 i in.reg., częste, il. 7, 11, 12, 13, 18, 19. Taka lokalizacja sugeruje, że – jak wierzchołek jest najistotniejszym składnikiem drzewka i symbolizuje koncentrację i istotę tożsamości choinki – tak i gwiazda tam przymocowana musi być niebagatelną ozdobą wigilijnej jodełki. Argumentów za taką tezą dostarcza zebrany materiał terenowy, w którym można znaleźć stwierdzenia, że gdyby nie było gwiazdy betlejemskiej, wówczas choinka nie miałaby świętości takiej Lipsk n/Biebrzą LS, AC i jakby ta choinka była nie do końca ubrana Lipsk n/Biebrzą LS, Okopy RA, JA. W eksplikacji znaczenia tradycyjnej choinkowej gwiazdy betlejemskiej można wskazać następujące elementy: – gwiazda na czubku choinki to przecież jest gwiazda betlejemska Stary Majdan BP, Dokudów HB, Worgule MS i in.reg., częste. Gwiazda betlejemska to tymczasem jasny obiekt na niebie, najprawdopodobniej kometa, który według Biblii ukazał się nad   O istotności gwiazdy świadczą współczesne reklamy, na których w miejscu gwiazdy jest najważniejsza informacja o reklamowanym produkcie (fot. 17, 19).   Argumentem z poziomu kodu przedmiotowego jest powszechne zastosowanie kwiatu rośliny poinsecji jako zasadniczego elementu współczesnego stroika świątecznego (np. Ostrówek JS, Pałecznica ZS, il. 18), czy nawet umieszczanie jej na czubku choinki w funkcji gwiazdy betlejemskiej, co doskonale uzupełnia argument z poziomu kodu werbalnego, gdyż kwiat poinsecji potocznie nazywany jest właśnie gwiazdą betlejemską (PSWP 13/216, 4/70). Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

154

–

– –

–

IV. O symbolice ozdób choinkowych

Betlejem w chwili narodzin Jezusa Chrystusa i doprowadził tam mędrców ze wschodu Leon NT 286, For Sym 103, Lur Sym 64, SLLL 1/1/320–321, Sław Drew 2/288–290, o czym czytamy w Biblii (Mt 2, 1–11); gwiazda na czubku to znak narodzenia Pana Jizusa Stary Brus BM, Okopy BW, Nieb Przes 107 i in.reg., częste, co jest zgodne z przekazem biblijnym. Z jednej zatem strony, gwiazda na czubku choinki ma być odwzorowaniem wyobrażenia gwiazdy, która zaświeciła w momencie narodzenia Jezusa, co potwierdzają jej ludowe nazwy wiążące ją z osobą Jezusa: gwiazda zbawienia i gwiazda Mesjasza SSSL 1/1/231, z drugiej zaś – staje się konkretyzacją znanego w kulturze wierzenia, że zabłyśnięcie gwiazdy na niebie oznacza narodzenie człowieka NKPP 1/771, Herd Sym 82 – więc i Boga-człowieka; gwiazda na czubku choinki jest znakiem Świąt, gdyż ona sprowadza nam święta Jeziorzany WP, Kombornia AW, Dokudów JK; gwiazda na czubku choinki odzwierciedla pierwszą gwiazdkę, która rozbłyska na wigilijnym niebie i naznacza początek święta Sieradz JS, Wylezin MJ, gdyż jest to gwiazda, która zaświeciła pierwsza wieczór i chyba to jest najważniejsze Lipce Reymontowskie IS, Chrzanów SF, Wólka Ratajska JC i in.reg. Opis ten skojarzony jest przez informatorów z przekazem Ewangelii według św. Mateusza na temat „chwały Pańskiej, która [...] oświeciła” (Łk 2, 9, por. 8–14) pasterzy w chwili narodzenia Jezusa Domachowo AC; gwiazda choinkowa symbolizuje gwiazdę, która prowadziła Trzech Króli i pasterzy do stajenki betlejemskiej, gdyż to tak mówili, że to gwiazda prowadziła do Betlejemu i to gwiazde sie zawsze wieszało Zachorów NN, Barany ZW, Popowice WM i in.reg., b.częste, dawała znak na szopke, na Betlejem tam gdzie sie Pan Jezus urodził w tej stajence Mareza TG. Taką funkcję gwiazdy choinkowej potwierdzają nadawane jej nazwy: gwiazda przewodnia Bronice BG, czyli ‘taka, która wskazuje cel’ PSWP 34/131 oraz właśnie wskazująca Dzierzkowice MK . Tę interpretację dopełnia motywacja dotycząca liczby dwunastu gwiazdek Okopy JA oraz dwunastu świeczek na choince, wedle której świece oznaczają dwunastu Apostołów, którzy również idą za Nowo Narodzonym Smyk Krys 16–17 Podlewkowie WO, Mareza TG. Również adresaci misji apostolskiej – wierni – idą za gwiazdą, która do stajenki nas prowadzi Jeziorzany WP, Bełżec AG, Adamów MS, jak to wychodzi z tej kolędy: Gwiazda na wschodzie tak jasno lśni, mówi do nas, byśmy tam szli, gdzie jako zorza Dziecina Boża Pałecznica ZS, Podłęż SN. Ponadto łańcuchy Mareza TG i anielskie włosy ułożone Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



1. Światło choinkowe – gwiazda

155

w dół od gwiazdy Bronice BG są jak promienie. Droge ścieliły Bronice BG. Jest to droga do Dzieciątka Jezus, ale również do nieba, co utrwala przekonanie, że gwiazda na czubku choinki bardziej niebo zbliża Marzysz MŚ, czyli najbardziej zbliża do nieba wiernych, słuchających słów Apostołów, prowadzących do Jezusa por. For Sym 103.

*** Jak wynika z przedstawionego materiału, struktura kognitywna pojęcia gwiazdy wskazuje na co najmniej trzy aspekty, w których detal ten pełni funkcję konstytuującą i kreacyjną. Można te wymiary nazwać: czas, przestrzeń i podmiot. Gwiazda choinkowa bowiem ustanawia czas święta, ale również wskazuje miejsce, w którym dokonuje się epifania Bożego Dziecięcia, czyli odradzanie się Boga, schodzącego na ziemię w człowieczej postaci. Można to uznać za konkretyzację uniwersalnej symboliki gwiazdy – drzwi nieba Tres Sym 61, gwiazdy – znaku miejsca narodzin Boga Tres Sym 61 oraz gwiazdy – boskiego centrum For Sym 102 i epicentrum, w którym odnawia się świat Tres Sym 61, Cirl Sym 153. Ponadto gwiazda choinkowa, niekiedy pięcioramienna Karczmiska KJ, Lublin KS, Puszno Godowskie SP, transmituje takie znaczenia pentagramu jak symbolizowanie małżeństwa Nieba i Ziemi Tres Sym 159, syntezy tego, co ziemskie, podziemne i niebieskie Szram Licz 131 oraz zamykanie kosmosu w harmonijną i mocną całość Bied Sym 272– 273, Herd Sym 118. Nie stoi to w sprzeczności z sensami niesionymi przez choinkową gwiazdę sześcioramienną Barany ZW, Talczyn SK i in., ukonkretniającą znaczenia tym razem heksagramu jako symbolu „połączenia ognia z wodą, ducha z materią” w „zamknięty, harmonijny układ przeciwieństw” Bied Sym 108. W przypadku choinki jest to połączenie tego, co boskie, i tego, co ludzkie, oraz pośredniczenie między niebem a ziemią Lur Sym 65, które dopiero w chwili zejścia boga na świat w miejscu naznaczonym gwiazdą tworzą obraz pełnej całości Szram Licz 133. Trzeci wymiar, w którym gwiazda z wierzchołka choinki objawia moc kreacyjną, nazwany podmiotowym, rozumieć można jako organizowanie życia człowieka pielgrzymującego zawsze w stronę gwiazdy betlejemskiej – w stronę Boga zatem, Jego światła i nieba. Również taka interpretacja ma umocowanie w ogólnokulturowych znaczeniach gwiazdy. W wielu kulturach bowiem funkcjonują wyobrażenia gwiazd – zjawisk, które „rządzą ludzkim życiem” jako bóstwa lub pośredniczki między bóstwami a ludźmi Tres Sym Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

156

IV. O symbolice ozdób choinkowych

61, od których zależy los człowieka For Sym 102 . A los ten, modelowany przez pentagram z samego wierzchołka choinki, ma być odtąd „wznoszeniem się ku początkom” Cirl Sym 154, odnawianiem – jak to sugeruje treść symboliczna liczby pięć – „mikrokosmosu ludzkiego ciała i umysłu” Tres Sym 159, 164, Szram Licz 132.

3. Księżyce

Na tradycyjnej polskiej choince znajdują się liczne księżyce Grai półksiężyce Brzeźnica Bychawska ZS, Dokudów JK, Gdów DP i in.reg., częste, głównie wykonane z ciasta, szkła czy papieru. Owe półksiężyce i księżyce to część koła o formie „sierpa księżyca” PSWP 32/163, odwzorowująca „Księżyc w pierwszej lub ostatniej kwadrze” PSWP 38/319. Zanotowano dwa sposoby objaśnienia obecności księżyca na choince. Pierwszy zawiera się w słowach, że księżyc choinkowy to jakieś światło Okopy BW, por. SSSL 1/1/160, więc ozdoba ta jest nośnikiem sensów choinkowego światła i w wielu relacjach tworzy „świetlną” kolekcję: gwiazdeczki, księżyce były Gościszów AŁ, Dokudów JK, Grabowica JK i in.reg., częste. Ponadto księżyce na choince odzwierciedlają realny księżyc obserwowany na nocnym niebie Wylezin NK, Wisła Wielka JP. Jednak na poziomie kodu przedmiotowego ta ozdoba jest stosowana w ilościach większych od realnej, co z kodu werbalnego potwierdza powszechna liczba mnoga w jej nazwie. Sytuacja ta sugeruje, że zawieszanie na choince księżyców jest gestem nie mimetycznym, ale kreacyjnym. Analizując zebrany materiał, trzeba przypomnieć o związku drzewka wybieranego na choinkę z księżycem, w świetle którego powinno ono być wycinane i przynoszone w pobliże domu. Tak księżyc czyni ze zwykłego iglastego drzewka źródło siły, życia i plenności Eliad Rel 177, 183 in., Eliad Obr 149–150, Tom Drz 125–126, Mify I/49. Zawieszanie zaś księżyców na tym drzewku nie tylko utrwala, ale i wzmacnia – jak przyozdobienie go zwierzętami kwalifikowanymi jako lunarne – funkcję choinki jako przedmiotu projektującego wszelką płodność w nadchodzącym roku, czym ukonkretnia ogólną symbolikę księżyca jako znaku „wiecznego powrotu”, życia, nieśmiertelności i płodności Tom Drz 125, SSSL 1/1/168, Cirl Sym 211. Istnieją podstawy, by wysunąć inną tezę. Choinkowe księżyce tworzą kolekcję z gwiazdami oraz słońcem Dokudów JK , podobnie jak w tekstach folkloru SSSL 1/1/160. Z czasem choinki związane są dwa zasadnicze gatunki: kolędy bożonarodzeniowe i noworoczne Ad Biłg 11, które pozwalają interpretować księżyce choinkowe jako bowica JK, Hańsk MG, Jakówki MO, HŁ i in.reg., b.częste

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



1. Światło choinkowe – sople

157

elementy komplementarne ze słońcem, gwiazdami oraz zorzą, planetami i całym światem SSSL 1/1/171. Do zaobserwowania takiej komplementarności trzeba perspektywy kosmicznej por. Ad Biłg 11 i jeśli taką przyjmiemy, wówczas zobaczymy choinkę jako Księgę Kosmosu, w której zakodowany jest obraz idealnego uniwersum, widzianego z perspektywy człowieka stojącego pod rozgwieżdżonym i pełnym księżycowego światła niebem – nocą zatem, zwłaszcza nocą odradzania się boga, człowieka i wszelkiego życia. Tak oto dochodzimy do punktu, w którym znikają pozory sprzeczności z pierwszą interpretacją choinkowych księżyców, gdyż przecież jako światło – oddzielone od ciemności przez demiurga w pierwszym i zasadniczym geście ustanawiania ładu kosmicznego – musi ta ozdoba uczestniczyć w symbolice istoty życia por. Herd Sym 78, Tres Sym 102. 4. Sople

Tradycyjna choinka ozdabiana jest również detalami w kształcie sopli i sopelków, charakteryzujących się „mocno wydłużonym kształtem” JSP Szym 3/276. Są one wykonane z papieru najczęściej srebrnego, paciorków Łopiennik DB, szkła i plastiku. Także długie cukierki w błyszczących papierkach nazywane są soplami i sopelkami Lutogniew AS, Futoma MR, Lipce Reymontowskie ZB i in. Utrwalono zasadniczo jedną motywację zawieszania sopli na choince – ich związek z typowo zimową świąteczną aurą: śnieg tak jakby tajał i zamarzał, tak jakby to była zimowa ta choinka Brzeźnica Bychawska ZS, Lipce Reymontowskie ZB. Ostatni kontekst pokazuje, że choinkowe sople są kojarzone w pierwszym rzędzie z lodem, co potwierdzają także dane słownikowe PSWP 39/344, SJP Szym 3/276, i z tego względu przyporządkowanie sopli do kategorii światła sugerują legendy o powstaniu choinki. Bowiem właśnie lśniące sople były pierwszymi ozdobami choinki ofiarowanej narodzonemu w żłobie Dzieciątku JKM. Ponadto sopel lodu, przypominający kryształ ze względu na przeźroczystość i świetlistość JSP Szym 1/1065, SSSL I/436–437, PSWP 19/313, SFraz 1/395, konkretyzuje część ogólnokulturowych znaczeń kryształu jako symbolu światła Herd Sym 156, 75. Na poziomie kodu przedmiotowego znalazło to odzwierciedlenie we współczesnych kształtach lampek choinkowych, wśród których są świecące sople oraz kryształowe kule.

  Nazwa lampek choinkowych z klosikami w kształcie krystalicznych kul. Zanotowano w markecie E. Leclerc, Lublin, grudzień 2002. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

158

IV. O symbolice ozdób choinkowych

Dla eksplikacji znaczenia choinkowych sopli decydujący okazuje się kontekst kulturowy w postaci tekstu bożonarodzeniowych kolęd apokryficznych: Maryja [...] / W ciemnym lasku nocowała. // Z lodu ognia wykrzesała, / Pana Jezusa wygrzewała Bart Kol 162, Bart PKL 162 oraz Anieli ogień składali, obiad gotowali. [...] / Stał im się ogień lodowy, a płomień wiatrowy Bart PKL 100. Lód, a więc i sopel, staje się przedstawionym w formule niemożliwości ogniem, czyli jedną z konkretyzacji światła Zadr Przew 47, który wydziela ciepło w nadzwyczajnej sytuacji narodzenia Boga. Takie znaczenie dokumentują również zebrane na Lubelszczyźnie relacje objaśniające choinkowe światło: jak Pan Jezus sie narodził, Matce Boskiej sie zaświeciło na głowie to wszystko, i tak sie samo z siebie sie zapaliło Górka Lubartowska IT, Momoty Dolne BJ. Kluczowy jest zwrot: tak sie samo z siebie sie zapaliło, co oznacza ‘w sposób cudowny’, jak w niezrozumiały człowiekowi sposób w tekście kolędy ogień krzepnie – może właśnie w sopel lodu. Choinkowe sople więc podkreślają cechę cudowności choinkowego światła. Jak bowiem cudownie pojawiło się światło i ogień w momencie narodzenia Jezusa, tak w cudowny sposób zjawia się ono na choince, zapalone w chwili objawienia się pierwszej gwiazdy na wigilijnym niebie. Zatem w równie cudowny i nadzwyczajny sposób pojawi się ono w odradzającym się świecie: w domu, obejściu, gospodarstwie wraz z jego mieszkańcami i w całym kosmosie.

*** W podsumowaniu eksplikacji światła choinki można sformułować następujące wnioski: 1. Światło to wpisuje się w szereg konkretyzacji dobrego, żywego, wiekuistego światła, jakie zapala się podczas zwyczajów i obrzędów dorocznych i rodzinnych. Wypełnia ono nieustające kontinuum jasności, do którego zalicza się w myśleniu tradycyjnym światło gromnicy, wielkosobotnich i świętojańskich ognisk, światło nagrobnego znicza, słomy spalanej w Wigilię i w św. Szczepana Bolesłwiec ZT, świecy palonej przy chrzcie i pogrzebie, innej – zawieszonej na podłaźniku Witk Dor 10, pająku Puszno Godowskie MK czy weselnej choince Krzyż Kuj 1/72, Sew Pod 16, zapalonej na torcie urodzinowym lub weselnym, jak na przykład na kurpiowskim kołaczu Sew Pod 16. To jest takie od boga światło Bronice BG, to zawsze jest to światło Maruszewiec HM. Choinka funkcjonuje zatem jako złożony, odrębny i doniosły znak światła. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



1. Światło choinkowe – sople

159

2. Rekonstrukcja symboliki światła choinki pozwala wskazać jego funkcje chrześcijańskie i magiczne. W pierwszej grupie mieszczą się trzy: (1) funkcja upamiętniania momentu narodzenia Chrystusa; (2) funkcja potwierdzania biblijnego przesłania, że jest On światłem świata oraz (3) funkcja przypominania chrześcijańskiego obowiązku podążania ku światłu, czyli ku Bogu. Wyraźnie związane z chrześcijańskimi są funkcje magiczne: (4) ochrony życia oraz wzbogacania go przez (5) porządkowanie człowieczego życia i świata wedle zasady „jasne i ciemne”, czyli „ład i chaos”, „dobre i złe” oraz (6) przez sprowadzanie urodzaju i dostatku, które są odpowiedzią boską na (7) światło-dar. 3. Świetlistość choinkowa pochodzi od światła boskiego i jest niczym wspaniały choć ziemski jego odbłysk (1, 5). W innych przypadkach zaś ma proweniencję ludzką i stanowi człowieczy gest zaufania i adoracji, adresowany w stronę kosmicznej, boskiej mocy (2, 3, 4, 6, 7), której epifania odbywa się wtedy, gdy jaśnieje wigilijne drzewko Smyk Św 228. 4. Światło choinkowe jest zawsze dobre i sprzyja wszelkiemu życiu, gdyż w geście Demiurga uczestniczyło w jego kreowaniu i uczestniczy każdorazowo, gdy przystraja się nim choinkę. Można zatem powiedzieć, że choinka staje się w pewnym sensie opowieścią o cudzie światła, za pomocą którego Stwórca ustanowił wszelki praporządek i prareguły funkcjonowania, współistnienia i komunikowania wszystkich sfer świata widzialnego i niewidzialnego. Światło to, pochodzące – jak i choinkowa tajemnicza, cudowna jasność – od boga, stanowi warunek sine qua non pojawienia się świata. Światło choinkowe jest także warunkiem utrzymania życia w najszerzej pojętym kosmosie i sprawia, że bożonarodzeniową choinkę można nazwać Księgą Kosmicznego Żywego Światła. Została ona przez boga objawiona człowiekowi, by ten powtarzał cud w osiągalnej dla siebie skali corocznie w zimowe święta przejścia, gdy światło boga zstępuje na ziemię przez „okno w niebie” – gwiazdę na czubku choinki i rozlewa się jasnością na choinkę, człowieka i cały świat Bronice BG. Zrębem zaś tej Księgi są „partie dialogowe”, czyli zapis rozmowy boga z człowiekiem i człowieka z bogiem, w którym najwymowniejszym znakiem jest choinkowa, dobra jasność.

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

160

IV. O symbolice ozdób choinkowych

IV.2. Ozdoby sferyczne

Motywacją wyróżnienia kategorii ozdób sferycznych jest fakt, że na choince znajdują się tradycyjne ozdoby, które na poziomie kodu przedmiotowego są związane z okrągłością, a dokładnie z kulą (jak bombki ze szkła i bibuły, jeżyki, szpice), kołem (okrągłe ciastka, dzwonki o podstawie koła), zamykają koncentrycznie przestrzeń wokół centrum w sensie punktu (pajączki, bombki, okrągłe ciastka) oraz wokół centrum w sensie linii-osi, czyli pnia drzewka (łańcuch, szpic). Współcześnie najpopularniejszą ozdobą sferyczną są kuliste bombki PSWP 5/152, bomby Nowogród SŻ i bombeczki PSWP 5/151. Nazywają się tak, bo okrągłe Nowa Wieś HW, a wiąże się to z faktem, że pierwsze szklane bombki przeważnie były [...] okrągłe Bronice BG, TL, Stary Brus JK i in. Druga grupa nazw bombek skupia się wokół leksemu bańki Kochów JC, Wólka Ratajska JC, Brz Zam 4 i in.reg., częste, który konotuje cechę kulistości i okrągłości10. O ile współcześnie spotykamy bombki plastikowe, o tyle dawne bombki wykonywano z bibuły Myszyniec ZC, Nowa Wieś HW, Nockowa KM i in.reg., częste, il. 20 i rzadziej ze słomy Wielkolas HK . Najistotniejszą cechą tych ozdób jest to, że takie uokragłe robili Okopy JW, Wylezin NK, Przegaliny Duże HG i in. i je wieszali jako bombka. Tak się mówiło Ostrówek JSt, Dobryń Duży NN, Wyryki Połód MW. Ze szklaną bombką kojarzony jest szpic, zwany też czubkiem lub czubem Duszniki Wielkopolskie WK, Hańsk MG, Jeziorsko JF i in.reg., częste, przez leksykografów nie dość precyzyjnie definiowany jako ‘rurka szklana z ostrym zakończeniem, wkładana na wierzchołek choinki’ PSWP 41/408, il. 1. W polszczyźnie potocznej zaś określany jest jako bombka czubata Rudzienko MR, Szczuczyn HG, Wisła Wielka MM, Jeziorzany WP, kule miało, potem był o taki szpic Lutogniew MJ. Składa się z jednej lub większej ilości spiętrzonych bombek, ułożonych od największej do najmniejszej, zakończonych coraz cieńszą rurką.

  We współczesnej polszczyźnie leksem sfera ma pięć podstawowych znaczeń, które utrwalają takie cechy tego pojęcia, jak: ‘związek z kulą, kulistością i okrągłością’, ‘z kulą ziemską’, ‘z przestrzenią rozciągającą się koncentrycznie wokół czegoś’ oraz ‘wyznaczenie warstw, czyli poziomów zjawisk o różnym stopniu zbliżenia do centrum, między którymi zachodzi interferencja’ (PSWP 38/253). 10  Słowo bańka oznacza: ‘szklany kulisty przedmiot’, ‘małe kuliste naczynie’, ‘bąbelek gazu (powietrza) w cieczy’, ‘okrągła suma pieniędzy, milion’ (PSWP 3/254), zaś bania: m.in. ‘owoc dyni’ i ‘pękata kopuła’ (Brück SE 14). Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



2. Ozdoby sferyczne

161

Jako typ bombki wymieniany jest choinkowy jeżyk il. 21. Jest to kulista ozdoba z gładkiej bibuły lub kolorowego papieru, która składa się z kilku lub kilkunastu różnokolorowych krążków zakończonych stożkami, zwanymi różkami Pałecznica ZS, czubkami Przegaliny Duże HG lub kolcami Ostrówek MK . Jest zatem podobna do kolczastej kulki Lipsk n/Biebrzą LS, Przegaliny Duże HG i nazwę zawdzięcza kolczastości, która stała się podstawą do budowania znaczenia choinkowych jeżyków Adamów SD, Sielec JD, Lipsk n/Biebrzą LS. Warto przywołać więc funkcje wszelkiej choinkowej kolczastości, której głównym nośnikiem jest iglaste drzewko, i przypisać jeżykowi funkcje apotropeiczne, zwłaszcza że w kulturze jeż jest zwierzęciem zwalczającym zło Herd Sym 59, Bied Sym 131. Jednakże zauważmy, że semantyka choinkowego jeżyka opiera się na połączeniu dwu cech: kolczastości i – w pierwszym rzędzie – kulistości Lipsk n/Biebrzą LS. Za prototypową ozdobę kolistą uznać należy ciastka tradycyjnie okrągłe Uhrusk DŁ, Pałecznica ZS, Myszyniec ZC i in.reg., częste, określane także jako kółka Popowice WM, Dokudów JK, Pałecznica ZS, krążki Wilków MK, Wylezin MJ, Motycz CM oraz kołaczki Gościszów MŁ, AŁ, co pochodzi od słowa koło i jest także nazwą tradycyjnego obrzędowego ciasta przede wszystkim weselnego, które zostało tak nazwane „dla krągłej postaci” Brück SE 247. Kształt koła osiągało się przede wszystkim za pomocą szklanki jako foremki Wólka Ratajska JC, Talczyn EM, Boiska WF i in.reg., częste. Dzwonki w najbardziej tradycyjnej formie mają podstawę koła PSWP 5/204, 44/453, które w przypadku łańcuchów choinkowych odnajdujemy w sposobie ułożenia na drzewku oraz w budowie. Tak sie zakładało ten łańcuch właśnie w ten sposób, że dookoła choinki był Lutogniew MJ, Tuszów AB, Kochów JC i in.reg., b.częste, żeby otoczyć Lutogniew AS, Karczmiska HP i in.reg., żeby choinka była opasana łańcuchem Dokudów HB, Kochów JC i in, il. 1, 2, 12. Zaś wśród elementów składowych łańcucha znajdują się kulki z pazłotka Opole GB, waty Dokudów HB czy z bibuły Dokudów HB oraz z kółeczka Rudzienko MR, Nowogród KW, Koz Ch 8 i in.reg., częste nazywane ogniwami Bolesławiec ZT, Grabowica JK i in. Pajączki, czyli przestrzenne konstrukcje wykorzystywane zwykle ze słomek i/lub bibuły, zawieszane były dość powszechnie na dawnej choince Blinów II SK, Bolesławiec ZT, Górka Lubartowska IT i in.reg., b.częste. Stanowią one miniaturę pająków – jak je zwą etnografowie – wbijanych Górka Lubartowska IT, Karw Płn 52 oraz ostrosłupowych Uhrusk DŁ, Worgule MS, Sieradz JS i in.reg., częste i wchodzą w skład tych drugich Rzeczyca Księża EW, Sław Drew 3/648, Witk Dor 12. Kształty pajączków i pająków koncentrują się wokół sześcianu lub Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

162

IV. O symbolice ozdób choinkowych

kuli, co znalazło odzwierciedlenie w regionalnych nazwach pająków: kula lubelskie, bańka łowickie Sew Pod 37, 47 oraz świat lubelskie Sew Pod 54 , i daje argument za zaliczeniem pajączków do ozdób sferycznych. Ponadto, są one porównane do innej ozdoby sferycznej – dzwonków Nielisz WW, Pałecznica ZS, a w ich skład wchodziły również zaliczone do sferycznych łańcuchy Sew Pod 56 oraz bombki Lipsk n/Biebrzą LS, Wielkolas HK, Puszno Godowskie SP. Idea choinkowej kulistości i kolistości w kulturze polskiej ma mocne tradycyjne korzenie i sięga poprzedników choinki, takich jak pająki oraz światy, z którymi na różnych poziomach – od kodu przedmiotowego, przez gestyczny, po słowny – związana jest większość współczesnych ozdób sferycznych, zwłaszcza pajączki, bombki, łańcuchy i dzwonki. Ujawnienie pochodzenia tych ozdób pozwala przyjąć odpowiedni kontekst interpretacyjny, w którym pierwszoplanowe miejsce zajmuje kulisty świat. 1. Kolistość i kulistość

W świetle zebranego materiału można powiedzieć, że symbolika kulistości i kolistości choinkowej dotyczy dwu wymiarów: przestrzeni i czasu. Kolistość i kulistość choinkowa jest symbolem łączności między sferami kosmicznymi – między niebem a ziemią. Tę semantykę niosą głównie: łańcuch, szpic, dzwonki, bombki i pajączki. Kluczem do jej rozpoznania jest fakt, że łańcuch choinkowy sięga od czubka Boiska WF, Bronice BG, Okopy BW i in.reg., częste choinki aż do samego dołu Tuszów AB, Kowale Oleckie ZD, Siedliska TS i in.reg., częste. Oplatanie choinki łańcuchem zaczynało się od gwiazdy z czuba Kowale Oleckie ZD, Bronice BG, Wola Chomejowa MO i in.reg., częste, podobnie jak włosów anielskich, gdyż one droge ścieliły [...] bo Pan Jezus przecież z nieba zstąpił Bronice BG. Można zatem stwierdzić, że łańcuch choinkowy, ułożony na drzewku spiralnie od gwiazdy do dołu, symbolizuje drogę z przestrzeni boskiego sacrum do przestrzeni świata ziemskiego. Przypomnijmy, że wierzchołek choinki z gwiazdą dają się interpretować jako zanurzone w przestrzeni astralnej i wyznaczają miejsce, w którym dochodzi do bezpośredniego kontaktu nieba i ziemi. Sensy te utrwala i wzmacnia semantyka współczesnej ozdoby choinkowego wierzchołka – szpica, współtworzącego całość znaczeniową z gwiazdą i wierzchołkiem. Szpic bowiem występuje ekwiwalentnie Barany ZW, Dokudów HB, Hańsk MG i in.reg., b.częste bądź w kompleksie Jeziorsko JF, Lublin KS, Rudzienko MR i in.reg. z gwiazdą. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



2. Ozdoby sferyczne – kolistość i kulistość

163

Jest uważany za dopełnienie choinki i podkreślenie wagi choinkowego wierzchołka, gdyż musi być coś, co u góry podkreśla Szczuczyn HG, Jeziorzany WP, Duszniki WK i in.reg., częste. Szpic jednakże poszerza semantykę kompleksu gwiazda-wierzchołek-łańcuch. Uczestnicząc już w sferze niebieskiej, której odwzorowaniem jest domowy sufit przezeń dotykany Górka Lubartowska SP, wskazuje miejsce kontaktu między sferami kosmicznymi, gdyż wyznacza punkt dzięki ostremu zakończeniu, utrwalonemu w nazwie szpic PSWP 41/407, Gdów WC, Nielisz MP i in.reg., b.częste. Gdyby wypreparować z trójwymiarowego obrazu choinki wyłącznie szpic i łańcuch, uzyskalibyśmy schemat składający się z igły i spirali biorącej początek z tej iglicy, a następnie koncentrycznie rozszerzającej się ku dołowi. Szpic wówczas wskazuje zenit i stanowi zwieńczenie osi świata11 Zadr Przew 48 wyznaczającej środek, w którym „odbywa się wymiana między zenitem i nadirem i ich połączenie: tam mieszają się ze sobą duchy górne i dolne, niebiańskie i podziemne [...], tam wyrasta drzewo, sięgające do nieba, po którym duchy wdrapują się i schodzą [...]. Sakralny kierunek pionowy przechodzi przez środek” Czar Gór 239, Łap Śr 79. Sięgająca zaś zenitu spirala, w nim mająca swój początek i koniec Czar Gór 239, oznacza ruch ku wyjściu, podróż ku nowemu życiu Wasil Po I/119, Wasil Obr 95, Sal Teo 1537, Sław Drew 2/534. Na język choinki można to przełożyć następująco: spirala, której ukonkretnieniem jest choinkowy łańcuch, symbolizuje drogę odżywającej boskiej mocy, która z góry zstępuje między ludzi. Za taką interpretacją przemawia ogólnokulturowa symbolika spirali jako siły życiowej na poziomie makro- i mikrokosmosu Tres Sym 103 oraz jako ewolucji kosmosu, która ma swoje źródło w mistycznym centrum Cirl Sym 382, wyraziście naznaczanym przez iglicę szpica choinkowego. Symbolikę łączności światów z zaświatami niosą także choinkowe dzwonki. Wyróżniają one moment zstępowania Boga i boskiej mocy na ziemię, gdyż dzwonek taki oznajmia tą wielką radość tego narodzynia Jezusa Marzysz MŚ, Lutogniew MJ, a także – zbliżania się tej mocy do obejść w czasie obrzędu kolędowania: bowiem gwiazdy chodziły i miały dzwonki i te dzieci uprzedzały dzwonkiem. I może z tego to tak przeszło na te chojinke Domachowo AC. Argumentów za taką interpretacją dostarczają także tradycyjne wierzenia, w których dzwonek jest głosem boga, ma moc wieszczącą Tres Sym 46,

11  Por. motyw złotego zwieńczenia sosny w ludowej noworocznej kolędzie życzącej dla gospodarzy (Tom Drz 76, Smyk Sosna 26). Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

164

IV. O symbolice ozdób choinkowych

Nieb Sen 162 ,

zaś w chwili bicia dzwonów wzywających na modlitwy niektóre przedmioty nabierają mocy magicznej Dom Kol 21, Stel Pom 51, dlatego że są pozyskane lub wykorzystane w chwili otwarcia granicy między ziemią a niebem, otwarcia, którego symbolem jest dzwon Cirl Sym 123. Podsumowując, można powiedzieć, że tradycyjna choinka ubrana w ozdoby sferyczne zdaje się uchwyconym i zestalonym momentem komunii nieba i ziemi, gdy na ziemię schodzi nowo narodzony, odnowiony bóg, gdy więc niebo i ziemia stanowią doskonałą i absolutną jedność Herd Sym 72, Bied Sym 161. Świętą przestrzeń niebieską wskazuje szpic, zaś przestrzeń ziemi jest na choince reprezentowana przez bombki oraz pajączki. Bombki transmitują przez kulistość sensy archaicznych światów z opłatka oraz kulistych pająków, symbolizujących również kulę ziemską Buj Rab 58. Pajączki natomiast, przypominając poniekąd kule, poniekąd sześciany, będą w pierwszej opcji wzmacniały znaczenie bombek, w drugiej – będą symbolizowały ziemię Cirl Sym 402. Bombki i pajączki uczestniczą zatem w uniwersalnej symbolice kuli jako wszechświata, a zwłaszcza ziemi i nieba Herd Sym 79 w chwili ich idealnego zespolenia. Kolistość i kulistość choinkowa jest symbolem ciągłości czasu ludzkiego i kosmicznego. Tę semantykę niosą bombki, okrągłe ciastka i łańcuch, którego sposób ułożenia, nazywany między innymi okrążaniem, zwraca uwagę na aspekt dynamiczności Bied Sym 347. Okrążanie bowiem w kulturze ma wiele znaczeń, które można odnieść do pojęcia kreowania przestrzeni na wzór cykli kosmicznych Herd Sym 109 w harmonii z ruchami słońca i gwiazd Tres Sym 148. Symbolem tej harmonii jest też dzwonek Tres Sym 46, Herd Sym 39. O kreacji choinki w rytmie cykli kosmicznych świadczą najdobitniej okrągłe ciastka, nazywane między innymi kołaczkami Gościszów MŁ, co przywodzi na myśl okrągłe obrzędowe kołacze Bolesławiec ZT, Wisła Wielka MM, które ze względu na kształt są przejawem kultu solarnego Car Kol 329. Dodatkowo zauważmy, że niekiedy ciastka choinkowe są okręgłe, z temi, z ząbkami Grabowica JK, Brzeźnica Bychawska ZS, Sadurki HS , które mogą imitować promienie wokół dysku słońca. Koło, krąg i okrąg pozostają wszak w wielu kulturach najstarszym symbolem solarnym Cirl Sym 190, 201. W świetle takiego kontekstu można przywołać semantykę jeżyka – ozdoby naśladującej zwiniętego w kulkę jeża, który jest zwierzęciem solarnym Herd Sym 59, Sław Drew 2/181 i który „zwinięty w kolczasty kłębek mógł sugerować analogię z promienistym dyskiem słonecznym” Tres Sym Bied Sym 79, Herd Sym 39

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



2. Ozdoby sferyczne – łańcuch

165

Semantyka jeżyka odnosi się więc do boskiej zasady życiodajnej i idei nowego początku, który niesie wyłącznie dobro, jak jeż – symbol bogactwa Herd Sym 59, 147, Bied Sym 131, często przywoływanego w choinkowej kreacji świata. Zatem choinkowa kolistość i kulistość pozostaje w bliskim związku semantycznym z ideą słońca – symbolu energii stwórczej, kosmicznej siły witalnej Tres Sym 197, która nigdy nie umiera, nawet znikając nam z oczu, a odradza się w zimowym czasie przejścia Cirl Sym 375. Na czas tego zaniknięcia słońca pojawiają się na choince jego wizerunki: spirala Tres Sym 199, łańcuch, jeżyk oraz okrągłe ciastka. Nazywano je też ciastkami z dziurką Karczmiska HP, Wola Korycka Górna MB, Talczyn SK i in.reg., częste, gdyż mają dziurkę w środku Chrzanów SF, przez co przypominają inny często spotykany w wielu kulturach emblemat słońca: krąg z zaznaczonym centralnie punktem Tres Sym 199, gdzie środek oznacza bezruch wobec obwodu – oznaczającego kosmiczne poruszenie Bied Sym 191, 151, Tom Drz 90. Ruch ten, pokrewny ruchowi wirowemu dawnych pająków, światów i podłaźników czy gwiazdy wnoszonej do domów przez kolędników, nie ma początku ani końca, jak okrąg, koło, kula i spirala Czar Gór 239. Stają się one dlatego symbolami wieczności For Sym 57 i nieskończoności Cirl Sym 214 , wiecznego kolistego ruchu kosmosu For Sym 57, Cirl Sym 190 i jego „nieustannych cykli odnowy” Herd Sym 66, tak zmian pór roku, jak i narodzin oraz śmierci Bied Sym 348, For Sym 57. Dlatego również choinkowa kulistość i kolistość dokładnie wpisuje się w tę matrycę, czego dowodem jest przekaz na temat znaczenia bombki: W ogóle jest tak, że wszystko sie powtarza. Dni tygodnia i dni roku, i na przykład obrączki też okrągłe, żeby nam nie przypominały tego końca. I mnie sie wydaje, że ta bombka ma przypomnieć ten kształt okrągły, że tu sie nic nie kończy, kręci, kręci, przemija, coś nowego przychodzi. Tak sie chyba myśli, bo takie życie. Jak nie my, to następne pokolenie i ten świat sie tak toczy, toczy, toczy... Lutogniew AS. 75.

2. Łańcuch

Semantykę choinkowej kolistości i kulistości rozwija idea choinkowego łańcucha, o którym utrwalono wypowiedzi, że to też taka ciągłość Lutogniew AS, całość taka, spójnia Kowale Oleckie ZD, jedność, trwałość Bolesławiec ZT. Dlatego zawsze był ten jeden łańcuch jak najdłuższy Lipsk n/Biebrzą ML, Ożarowice RU, Grabowica JK i in.reg., b.częste. Dodatkowymi argumentami z poziomu kodu przedmiotowego i akcjonalnego są fakty, że ten jeden łańcuch powstawał z kilNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

166

IV. O symbolice ozdób choinkowych

ku krótszych, które łączyło sie, żeby cały Strykowice Górne JT, żeby był jeden Strykowice Górne KL, Jeziorzany GS, i in.reg., częste i nie można [go] było przerywać Okopy BW, Siedliska TS, Bolesławiec ZT. Tylko bowiem cały łańcuch mógł przenieść ideę całości i idealnej doskonałości Cirl Sym 214, Tres Sym 103, pozostającą głównym celem kreatorów idealnej tradycyjnej choinki. Na semantykę łańcucha choinkowego składają się dwa zasadnicze zakresy: treści magiczne oraz treści chrześcijańskie. 1. Wśród treści magicznych można wyznaczyć szereg segmentów znaczeniowych, dających się ująć w ogólniejszy sens: łańcuch choinkowy modeluje jakość i długość życia człowieka. Tradycyjny łańcuch ze słomy Gaj Rozw 25, Pośp Śl 77, Lech Rob 89, Blinów I KKK i in.reg., b.częste transmituje sensy magii wegetacyjnej, niesione niegdyś przez pająki, głównie łańcuchowe Blinów AW, Bolesławiec ZT, Grabowica JK . Pająki były wedle wierzeń ludowych „formalnemi wyrazami plenności ziemi, ale i środkami podtrzymywania ciągłości wegetacji” Sew Pod 35, „głównie dzięki słomie, zasadniczemu tworzywu, które – jak w ogóle słoma wigilijna – jest środkiem potęgującym wegetację i broniącym ziemię przed złem” Sew Pod 40–41. Pająki miały zatem „zjednywać domowi dostatek” Sew Pod 43, gdyż pierwotnie słoma miała sens zaduszny Zadr Przew 49; dzięki kontaktowi z duszami zmarłych domowników nabierała mocy magicznej i była stosowana w licznych zabiegach wegetacyjno-hodowlanych Dom Kol 18, Kocudza AM, K 33 Cheł 113, zapewniając płodność także ludziom. Przynosi życie i szczęście domownikom, co objaśnia przekaz: No bo to zboże jest na słomie, prawda, żyto, z żytniej przeważnie słomy były robione łańcuchy, no i właśnie wiadomo, że to to jest życie, bo to jest chleb, no i on przynosi właśnie to szczęście, miłość i szacunek Bronice TL . Łańcuch opasujący choinkę ochrania przestrzeń przed nieszczęściem, gdyż jest na choince po to, żeby otoczyć, żeby szczęście z domu nie uciekło Lutogniew AS. Opasywanie i okrążanie ma w kulturze liczne zastosowania w celach ochronnych Herd Sym 72, Sław Drew 3/11, jak na przykład w opisanym przez N. I. Tołstoja obrzędzie opasywania chrama Tołst Jaz 91–112 czy w notowanym na polsko-ruskim pograniczu zwyczaju taratony, czyli wielkanocnego obchodzenia cerkwi, któremu badacze przypisują między innymi funkcje ochrony przed gradem czy chorobami zakaźnymi Ad Wsch 314, Wojsławice ZS. Przykładami z okresu bożonarodzeniowego są zaś: opasywanie się nawzajem młodzieży powrósłami po Wigilii Blinów JJ, Dzierzkowice Zastawie BB, Ad PZLub 23 oraz opasywanie nóg stołu wigilijnego łańcuchami lub słomianymi powrósłami Fran Kal 12 , Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



2. Ozdoby sferyczne – łańcuch

167

co jest magicznym gestem zabezpieczania przed ingerencją złych duchów „z dołu”, czyli ze świata chtonicznego Stom Antr 174. Słomiany łańcuch choinkowy służył właśnie otoczeniu przestrzeni i zamknięciu jej, aby – jak wprost określają współcześnie Polacy – zamknąć krąg Lutogniew MJ, Ostrówek SŻ. Łańcuch ze względu na długość projektuje pomyślność w gospodarowaniu, jak zanotowano: ojciec mierzył, które dziecko najwięcej przez wieczór zrobi, które jest sprytniejsze. To jak któreś zrobiło najdłuższy, to miało być najgospodarniejsze Jaszczów CS, Koniaków HK . Dlatego robiono łańcuch długi, tak żeby całą chojinke okręcić Bronice BG, Koniaków HK, Motycz CM i in.reg., b.częste, ponieważ opleciona musiała być cała choinka, od góry do dołu Kowale Oleckie ZD i żeby kilka razy choć okręcić Brzeźnica Bychawska ZS, Chrzanów SF, i jeżeli gęściej to tak ładniej wygląda, bardziej bogaciej Kowale Oleckie ZD. Gęściej opleść, podobnie jak opleść różnorodnymi łańcuchami w kolorze i kształcie Podłęż SN, Jakówki MO, Drelów HZ i in.reg. oznacza stworzyć bogatszą choinkę, a więc i kreować bogatszy świat. Łańcuch oplata choinkę i dlatego symbolizuje więzi rodzinne Tres Sym 119, jak w przekazach, odwołujących się również do stołu jako symbolu wspólnoty ludzi: łańcuch miał splatać rodzinę Jaszczów CS, Lutogniew MJ, ten łańcuszek to powinien być na chojince, bo to taka więź rodzinna była Stary Brus AM i wkoło chojinki sie okręca, dlatego, żeby rodzina była razem Adamów MS. Ze względu na to, że jest cały, łańcuch symbolizuje niezerwalne szczęście w rodzinie Duszniki Wielkopolskie DL . Uwagę zwraca przymiotnik niezerwalne, korespondujący z wierzeniem, że jedność rodziny modelowana jest przez integralność łańcucha: robiliśmy ten łańcuch i później zawieszać to i ojciec czasem pomagał, tylko mówił: „Dziateczki, pomalutku, żeby tylko to nie pękło. To musi utrzymać, to musi być spójne, żeby to utrzymało wszystko. Żeby wszystko było razem”. Być może miało to taką moc, żeby ta rodzina trzymała sie razem Kowale Oleckie ZD. Bo to jak sie rozrywa to jest niedobrze, bo wtedy nie ma jedności i my będziemy sie kłócić Bolesławiec ZT, Sadurki HS, Dycz Ch 13, Sycz Nbuż 182 . Więź rodzinna rozumiana jest także szerzej i obejmuje zmarłych członków rodziny, bowiem w potocznym wyobrażeniu łańcuch ma wiunzać cało rodzine, ji tych, którzy so obecni, ji tych, którzy so nieobecni w domu [...]. Ji tych, co nie żyjo, ji tych, co wyjechali Rzeczyca Ziemiańska KS. Jest następnie skojarzony z innymi wigilijnymi zabiegami zaduszkowymi, gdyż łańcuch to takie wspomnienie. I też moge powiedzieć, że jak do wigilijnego stołu u nas na przykład siadaliśmy, a ktoś z rodziny nie żył, to stawia sie talerzyk, łyżNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

168

IV. O symbolice ozdób choinkowych

ke [...] dlatego, że może przyjść Rzeczyca Ziemiańska AP. Wobec takich przekazów łańcuch choinkowy staje się „łańcuchem przodków” Czar Gór 240 oraz konkretyzacją spirali, która w wielu kulturach oznacza szlak „podróży mitycznych przodków” Wasil Po I/119 do świata ludzkiego. Dopiero tak rozumiane „świętych obcowanie”, czyli zgromadzenie żywych i umarłych w mistycznym centrum, objawia nam szerzej ideę choinkowej sferyczności jako znaku „pierwotnej pełni życia” For Sym 57, wiecznego życia bez śmierci. Generalnie mówili, czym łańcuch dłuższy, tym życie dłuższe Zachorów ZW, Lipsk n/Biebrzą KC, Okopy JA, Zachorów LP, a rozerwanie łańcucha znaczy, że ktoś odejdzie z tej rodziny tego roku Strykowice Górne KL . Długość łańcucha choinkowego modeluje zatem długość ludzkiego życia, nie tylko życia indywidualnego człowieka, jak w przypadku długości siana wyciągniętego spod obrusa w Wigilię Jas Brzez 89, ale całej rodziny Zachorów JS. W podsumowaniu tej części analizy semantyki choinkowego łańcucha można zaproponować uogólnienie: łańcuchowi przypisano wiele znaczeń fundowanych na różnych jego cechach. Zbiegają się one jednak w nadrzędnej idei, którą daje się zapisać w postaci algorytmu: boska jednostkowość i jedność Szram Licz 123, przy maksymalnej długości, idealnej kolistości pomnożonej przez wielość okrążeń na choince oraz przy wykorzystaniu tworzywa ułatwiającego kontakt z zaświatami, generuje idealne, rajskie uniwersum, w którym człowiek żyje długo, dostatnio, szczęśliwie, w bezpiecznym środowisku sprzyjających mu osób, w tym – w kontakcie ze sprzyjającymi mu przodkami. 2. W semantyce choinkowego łańcucha zaznaczają się również treści chrześcijańskie. Przede wszystkim, łańcuch wijący się na choince przypomina węża z rajskiego drzewa poznania Dow BN 7, Sycz Nbuż 182, Dycz Ch 13, gdyż łańcuch to jest niby to ten wąż, co uwiód Ewe w Raju Bronice BG, Jakówki MO, Karczmiska HP, Sadurki JK . Podobieństwo łańcucha i węża dotyczy wydłużonego kształtu Strykowice Górne WK, Opole GB oraz sposobu ułożenia łańcucha na choince wężykami Zachorów MN, bo przecież wąż nie idzie z góry na dół, tylko przeważnie sie pełza, zakręca Bronice BG, Karczmiska JK i in. Kompleks drzewa i węża w kulturze śródziemnomorskiej stanowi obraz drzewa kosmicznego Vulc Kol 35 lub drzewa życia Cirl Sym 443. Natomiast wąż, zwłaszcza zjadający swój ogon, a zatem przypominający okrąg, jest emblematem słońca Tres Sym 199, For Sym 305, czyli zasadniczej siły witalnej kosmosu Tres Sym 392, uaktywnianej także w obrzędzie kolędowania z wężem Pet Lub 41. Staje się w Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



2. Ozdoby sferyczne – łańcuch

169

ten sposób symbolem nieskończoności, wieczności i cykliczności zjawisk. Do tej cykliczności należy również znaczenie odradzania Bied Sym 390 i zmartwychwstania, oparte na obserwacji zmieniajacego skórę węża Kob Best 325, wobec czego chrześcijaństwo tak samo łatwo skojarzyło go z szatanem z raju, jak i z odrodzeniem za sprawą Chrystusa Kob Best 326. Stał się więc wąż symbolem „ścisłego związku, jaki zachodzi między grzechem pierworodnym a tajemnicą odkupienia” For Sym 307. Treści te w myśleniu potocznym przypisano także łańcuchowi choinkowemu, gdyż te łańcuchy to oznaczały grzech pierwszych rodziców, to potępienie, że oni zgrzeszyli, a późnij Chrystus to zgładził ten grzech Motycz CM. Łańcuch choinkowy oznacza więc grzech pierworodny i odkupienie. Po raz kolejny obserwujemy stapianie się w znaku choinki treści rajskich i staurycznych, do których dołączają bożonarodzeniowe, ponieważ łańcuchy przypominają dary niesione przez pasterzy Jezuskowi Maruszewiec HM. Kolejne znaczenia stanowią odrębną kategorię i wynikają z nakładania się treści nowszych na dawne, schrystianizowane sensy. Zanotowano bowiem przekazy, że łańcuch choinkowy ma związek z różańcem Matki Boskiej Wylezin MJ, co być może uaktualnia znaczenia łańcucha jako metafory modlitwy Herd Sym 89, Bied Sym 203, oraz że łańcuch to wiąże wiare [...] z choinko Jeziorzany WP. Ten sens odwołuje się do ogólnej semantyki łańcucha – symbolu związku i powiązania Herd Sym 89. Proponując uogólnienie dla tej części analizy, można stwierdzić, że łańcuchowi choinkowemu przypisano wiele znaczeń związanych z treściami chrześcijańskimi. Dają się one ująć w formułę: w łańcuchu choinkowym ogniskują się najważniejsze sensy przypisywane choince, od rajskich, przez bożonarodzeniowe, po stauryczne. Dodatkowo aktualizują się kolejne, znane w kulturze starożytnych Greków, jak symbol modlitwy. Doprowadzają one do wniosku, że łańcuch ze słomy w obrzędowości pogańskiej pełnił istotne funkcje, skoro na wielu płaszczyznach dokonała się chrystianizacja jego treści. Najistotniejsza najprawdopodobniej odsyła do wyobrażenia drzewa kosmicznego z wężem – symbolem mocy odrodzenia człowieka i wszechświata.

***

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

170

IV. O symbolice ozdób choinkowych

Podsumowując rozważania na temat ozdób sferycznych, można sformułować następujące wnioski: 1. Ozdoby sferyczne nie tylko na poziomie kodu przedmiotowego wykazują związek z kołem i kulą, ale – metaforycznie – czynią z choinki „drzewo międzysferyczne”. Łączą bowiem sfery kosmiczne oraz służą odtworzeniu jedności i pełni wszechświata. 2. Wśród tych ozdób można wskazać jeden element, który pozostaje statyczny: zakończenie szpica. Pozostaje on nieruchomy, gdyż i oś świata, którą wieńczy, jest nieruchoma. To wokół niej dzieje się kosmiczne poruszenie. 3. Wszystkie pozostałe ozdoby kodują dynamiczność kosmicznego pędu, który najsilniej symbolizuje spirala łańcucha i okrągłość ciastek. Ciastka, niczym tarcze wielu słońc, zwielokrotniają boską i kosmiczną życiodajną siłę słońca, popychającą wszechświat ku przemianie, ku odrodzeniu, którego celem jest idealna jak kula pełnia. 4. Pełnia ta dotyczy dwu wymiarów. Pierwszy, kosmiczny, przejawia się w „małżeństwie nieba i ziemi” Cirl Sym 240, które symbolizowane są przez kulę bombki i sześcian pajączka. Pełnia ta obejmuje też jednoczesne współistnienie istot ze wszystkich sfer kosmicznych i z całej wieczności: boga, ludzi i ich przodków. Wiąże ich łańcuch choinkowy, który dla każdego w innym sensie wyznacza sposób istnienia w odnawianym uniwersum. Bóg i przodkowie zstępują wzdłuż spirali-łańcucha z nieba do ludzi, by wspierać realizację pełni w drugim wymiarze – wymiarze człowieczej egzystencji. 5. Odrodzony, pełny świat jest przyjazny człowiekowi na wzór raju, w którym żyje się długo, dostatnio, szczęśliwie, w zgodzie z ludźmi i pod opieką przodków. Tak zaprojektowany kosmos jest kreowany przez zawieszoną między sferami kosmosu choinkę, wprawioną w kosmiczny pęd magiczną kulistością i kolistością. Podążając za metaforą choinki jako Księgi, można powiedzieć, że choinka ubrana w ozdoby sferyczne staje się Księgą Kosmicznego Pełnego Poruszenia, w którym uczestniczą wszystkie sfery i wszystkie istoty, jakie we wszechświecie obdarowane są życiem. Gest zatem człowieka-autora tej Księgi naśladuje demiurgiczny gest budzenia kosmosu, który trwa wiecznie, a w którym przemijanie nie oznacza końca, ale ciągłe zaczynanie od początku jako idealnego miejsca, w którym może się zacząć jeszcze lepszy świat. Warunkiem tego jest przystrojenie bożonarodzeniowego drzewka ozdobami sferycznymi, w których zaklęta jest Pełnia, na choince objawiająca się i tym, że wreszcie nie tylko ją widać, nie tylko czuć Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



3. Ozdoby zoomorficzne

171

jej żywiczny zapach, ale i – słychać – dzięki „małym dzwoneczkom, obracającym się i dzwoniącym pod wpływem ciepła palących się świeczek” Persz Wejh 19, aby już nikt nie wątpił, że oto dla ziemi otwiera się niebo, odradza się bóg, a z nim – kosmiczna Wieczność i Nieskończoność.

IV.3. Ozdoby zoomorficzne

Na tradycyjnej choince zawieszane są ozdoby, które proponuję nazwać zoomorficznymi. Posiadają one kształt zwierząt i ptaków. Są one nazywane leksemami o znaczeniu zwierząt czy ptaków. Jak wskazują relacje terenowe, choinkowa systematyzacja świata zwierząt wyglądałaby następująco: zwierzęta domowe Bolesławiec ZT, Skł Kuj 22: baranki Sieradz JS, Dołhobrody KW, Nowogród JB i in.reg., częste, owce i owieczki Bolesławiec ZT, Wielkolas HK, Skł Krusz 50 i in.reg., kózki Jaszczów CS, Barany ZW, Skł Krusz 50 i in.reg., krówka Sieradz JS, Smyk Krys 17, Skł Krusz 50 i in.reg., konik Kombornia HS, Mal Kasz 15–16, Skł Krusz 50 i in., pieski Bolesławiec ZT, Kocudza AM i in., kotki Pałecznica ZS, Wyryki Wola SS i in., świnka Koz Ch 18, Brzeźnica Bychawska ZS, il. 24; ptaki domowe Skł Złot 410: kogutki i koguciki Mal Kasz 15–16, Wielkolas HK, Grabowica JK i in.reg., il. 22 , kaczuszki Lipsk n/Biebrzą LS, Mal Kasz 15–16, Tuszów GZ i in.reg., kurczątka Brzeźnica Bychawska ZS, Talczyn SK, Momoty Dolne BJ i kurki Pałecznica ZS, Żuków MK, Pat Ozd 32; ptaki spoza gospodarstwa: leśne ptaszki Nowogród JB, określane też jako ptaszki Bolesławiec ZT, Mag Dub 17, Smyk Lub 32, Myszyniec ZW i in.reg., b.częste, pawie Bolesławiec ZT, Talczyn SK, Pat Ozd 32, Koz Ch 15, związane z nimi pawie oczka Kąkolewnica FW, Wola Chomejowa WO, Gór Rad 20 i in.reg., il. 23, dudki Bolesławiec ZT, Momoty Dolne BJ, bociany Lublin KS, Pat Ozd 32 , orzełek Brzeźnica Bychawska ZS; zwierzęta spoza gospodarstwa: pajączki Blinów SK, Bolesławiec ZT, Kochów JC i in.reg., b.częste, jeżyki Adamów SD, Gdów TZ, Now Tom 135 i in.reg., il. 21, zajączek Jeziorzany KS, Blinów AW, Futoma MR i in.reg., częste, rybka Pałecznica ZS, Lech Rob 89, Sycz Nbuż 183 i in.reg., żabka Blinów AW, Koz Ch 18, niedźwiedzie Now Tom 135 oraz wiewiórki Lutogniew MJ. Figurki ptaszków i zwierzątek tradycyjnie wykowywane były z ciasta Kocudza AM, Psary AK, Barany ZW i in.reg., b.częste za pomocą foremek lub ręcznie uklejane Stary Majdan AM, z papieru Smyk Krys 17, Adamów SD, Dokudów HB i in.reg., częste i bibuły Bolesławiec ZT, Brzeźnica BychawNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

172

IV. O symbolice ozdób choinkowych

ska ZS, Karczmiska HP i in.reg.,

wydmuszek jajek

Wojsławice ZS, Gościszów

AŁ, Zamch JG i in.reg., częste, il. 24 oraz piór Duszniki Wielkopolskie WK, Motycz CM, Lublin KS i in.reg., il. 25,

słomy i wiórów Koz Ch 18, drewna Okopy JA , gliny Pat Ozd 32, waty Szczuczyn HG, szkła Pałecznica ZS, Koz Ch 15, częste, cukru Mag Dub 17 i współcześnie – plasteliny Duszniki Wielkopolskie WK . ziemniaka

Pałecznica ZS ,

1. Zwierzęta i ptaki domowe

Przedstawienia ptaków i zwierząt domowych należą do najszerzej dokumentowanych w świadomości współczesnych Polaków i stanowią zwartą grupę pod względem przypisywanych im sensów i funkcji. Obecność podobizn zwierząt domowych na choince zapewnia im zdrowie i płodność, gdyż to wieszali, żeby nie chorowały przez cały rok Bronice TL, BG i sie bedo mnożyć Wisła Wielka MM, AK, Bronice BG, por. Chęt Kurp 151, Sław Drew 1/443, 574. Zwierzęta domowe na choince stają się odzwierciedleniem zwierząt hodowanych w gospodarstwie, więc całe gospodarstwo, które było, można było wyobrazić jako w pieczywie obrzędowym Lipsk n/Biebrzą, Bronice BG, Wielkolas HK . Choinkowe zwierzęta i ptaki domowe są związane także z powszechnym w kulturze polskiej wyobrażeniem szopki betlejemskiej: przypominają zwierzęta, które były przy żłobku Pana Jezusa Szczuczyn BJ, Worgule MS, Bolesławiec ZT. Pan Jezus był u otoczony zwierzątkami, no to zwierzątka na choince tyż były Sieradz JS, Stary Majdan AM , Barany ZW i in.reg., częste. Także Jezusowi pastuszki nieśli te zwierzątka Dołhobrody KW, Sieradz JS, a zarazem to Boże Narodzenie było dla wszystkich, nie tylko dla ludzi, ale i dla zwierząt też Bolesławiec ZT. Ostatni kontekst wskazuje na ślady bliskiej animizmowi wiary w duchową jedność wszystkich istot żyjących: ludzi i zwierząt, do czego przekonuje też powszechny zwyczaj dzielenia się w Wigilię opłatkiem ze zwierzętami gospodarskimi. Nasuwają się wobec tego dwa generalne wnioski. Z jednej strony, zawieszanie na choince ozdób w kształcie zwierząt domowych pokazuje, że zwierzęta te uczestniczą w zimowym rycie odrodzenia kosmosu i boga. Z drugiej zaś – ozdoby zoomorficzne pełnią specjalną funkcję: są przedmiotami, które przez podobieństwo kształtu (kod przedmiotowy) i identyczność nazwy (kod werbalny) oraz przez styczność z choinką-osią świata sprowadzają kosmiczną siłę witalną ku gospodarstwu człowieka. Funkcję zatem omawianych ozdób można porówNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



3. Ozdoby zoomorficzne – zwierzęta i ptaki domowe

173

nać do funkcji wigilijnego pieczywa, jak nowe latka w kształcie konia, krowy, kury, gęsi, które – tym razem na poziomie kodu gestycznego – gospodyni „rozdziela między bydło i ptactwo domowe, aby się dobrze chowało” Stel Pom 56, Łega Chełm 185. W choinkowej menażerii osobne miejsce zajmuje kózka, która była darem dla Pana Jezusa, żeby błogosławił tym wsiom polskim. Te kózki zawieszano, żeby ta bida odeszła ze wsi Jaszczów CS. Istotą jednakże znaczenia choinkowej kozy jest to, że łączy w wyrazisty sposób dwa systemy wierzeń: waloryzowany magicznie oraz chrześcijański. Po rozdzieleniu ich ujawnia się model chrześcijański: bóg – Jezus, dar – ozdoba choinkowa i odpowiedź na dar – błogosławieństwo. Pod nim znajdujemy starszy model: koza w domu w czasie przesilenia zimowego oraz efekt jej obecności – dostatek. Zatem jako kontekst interpretacyjny można przywołać takie obrzędy i zwyczaje jak chodzenie z kozą Dom Kol 18, zapustne podkoziołki, których celem było „zaklinanie urodzaju i zapewnienie wegetacji i płodności: w polu, sadzie, pasiece i u ludzi” Set Koz 136, Dyd Wiel 38–45. Podobną funkcję miało obrzędowe pieczywo, niezależnie od kształtu nazywane kozami Ol Podl 4, 10 czy koza – nieskoszona kępka zboża na końcu żniw Pałecznica ZS, która może mieć związek także z górnośląskim kozłem – obrzędem kończącym żniwa ofiarą z żywego zwierzęcia Witk Dor 1. Wówczas kózka choinkowa semantycznie przybliży się ku ogólnokulturowemu znaczeniu kozy12 , która jest symbolem płodności, dostatku i obfitości Kob Best 153, Set Koz 138, Sław Drew 2/522 . Zatrzymajmy się przy choinkowym kogutku – ptaku stosunkowo często wymienianym przez informatorów, którego sensy uległy zatarciu. Zaznaczmy jednak, że niekiedy w słowiańskich obrzędach wegetacyjnych kogut używany był ekwiwalentnie z kozą Set Koz 136, Dyd Wiel 38–45, Dom Kol 18, Herd Sym 71, niekiedy – przedstawiany wymiennie z pawiem, jak na pisankach z motywem „żarptaka” Dąb Pis 51–52. W świadomości współczesnych Polaków nie pozostał nawet nikły ślad spodziewanej motywacji solarnej w geście zdobienia drzewa kogutem. Można więc przyjąć, że kogut nie wyróżnia się na tle choinkowych zwierząt gospodarskich i wespół

12  Kózka choinkowa nie aktywizuje znaczeń przypisanych kozłowi – zwierzęciu diabelskiemu i symbolowi męskich lubieżnych sił seksualnych (Herd Sym 71, Bied Sym 159–160, Kob Best 153, Set Koz 128, Dom Kol 26–27), które znalazły odzwierciedlenie w funkcji kozła w innych obrzędach. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

174

IV. O symbolice ozdób choinkowych

z nimi symbolizuje płodność, która należy do jednego z wielu znaczeń koguta w kulturze13. 2. Ptaki i zwierzęta spoza gospodarstwa

Z wypowiedzi współczesnych Polaków wynika, że liczne ptaszki, takie jak wróble, dudki oraz inne leśne, pawie i bociany14 po zawieszeniu na choince zyskują sensy związane z Bożym Narodzeniem15. Oznaczają więc radość człowieka Bolesławiec ZT, Okopy JA i całego stworzenia z narodzenia Pana Jezusa Smyk Lub 32 Sadurki JK . Przypominają one ptaki, które śpiewały małemu Panu Jezusowi, jak w kolędzie: „Ptaszki w góre podlatują, Jezusowi przyśpiewują” Tuszów KK , Zanowinie LP, por. Sew Pod 96. Są również konkretyzacją ptaków, które były darem pastuszków dla małego Jezusa, jak przecież w tych kolędach jest, że przecież jak biedny nie ma co dać Jezusowi, ale mam wróbli dosyć, chociaż mu dam z pół kopy Zanowinie LP. O ile nie zaskakuje związek ptaków choinkowych z apokryficznym obrazem Bożego Narodzenia, o tyle wart uwagi jest motyw radości. Jej wymiary wskazują na obecny w myśleniu współczesnym pogląd animistyczny, że jedną duszę mają i jedną radość zatem mogą odczuwać ludzie i ptaki. W wielu kulturach spotkać można poświadczenia ornitomorficznego wyobrażenia duszy Maje Kob 280–288, Kob Best 43, Jank Dusz 178, dlatego ptaki stały się symbolem ducha Tres Sym 175 i uduchowienia Cirl Sym 339, For Sym 226. Pośredniczą również między sferą nieba i ziemi w chwili śmierci czło13  Por. J. Gajek, Kogut w wierzeniach ludowych, Lwów 1934. 14  Symbolika bociana jest istotna dla kultury tradycyjnej, zwłaszcza

w obrzędach o funkcji pobudzania płodności, jak kolędowanie (np. Dom Kol 18, Fisch Pol 196, Ad Lub 43, Persz Wejh 24) czy pieczywo na dzień Zwiastowania Najświętszej Marii Pannie (Ol Podl 13–15, Ad Lub 50). Zebrane materiały terenowe nie dają podstaw do rekonstruowania semantyki choinkowego bociana, gdyż ograniczają się wyłącznie do stwierdzenia, że takie ptaki są na choince, dodatkowo – podkreślmy – przez informatorkę, która tę wiedzę wyniosła z przedwojennego domu dziecka prowadzonego przez siostry zakonne (Lublin KS, Pat Ozd 32). 15  Poza tą semantyką pozostaje orzełek, który jako motyw na międzywojennej bombce powinien być rozpatrywany jako aktualizacja treści narodowych, do czego przekonuje określenie polski orzełek (Brzeźnica Bychawska ZS) oraz fakt pojawienia się tego motywu na pisankach lubelskich, o czym czytamy w pracy z 1932 roku: „Po wojnie światowej częstym emblematem jest Orzeł Polski w kwietnej girlandzie” (Dąb Pis 25). Podobnie wśród znaków niewerbalnych na polskich cmentarzach pojawia się orzeł „na grobach o wymowie patriotycznej” (J. Adamowski, Semantyka cmentarza – zarys problematyki, „Twórczość Ludowa” 2004 nr 3, s. 14; zob. też Adamowski 2006, 378). Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



3. Ozdoby zoomorficzne – ptaki i zwierzęta spoza gospodarstwa

175

wieka, co w licznych kulturach utrwaliły wierzenia, że po śmierci dusza opuszcza ciało w postaci ptaka Herd Sym 131, Maje Kob 293, Vulc Kol fot. 17. Dlatego ptaki uważano za symbol nieśmiertelności Herd Sym 131, Tres Sym 175 i związanej z nią radości Tres Sym 175. W ten sposób uzyskujemy obraz ptaszków choinkowych – symbolu radości nieśmiertelnej duszy człowieka i duszy wszystkich stworzeń, spowodowanej bezpośrednim uczestnictwem – przez obecność na choince-axis mundi jak w pobliżu stajenki betlejemskiej – w odnawianiu się świata i kosmosu w zimowym rycie przejścia16. Wyraźne staje się przyporządkowanie oddzielnych domen ptaszkom i zwierzętom domowym. Obecność zwierząt domowych na choince dotyczy wymiaru materialnego życia człowieka, szczególnie jego dostatku będącego skutkiem płodności zwierząt gospodarskich, zaś ptaszki pozostają projekcją idealnych stanów ducha: radości z nieśmiertelności. Idzie to w parze z ideą trójdzielności kosmosu spiętego przez choinkę – oś odradzającego się świata. Ptaki przynależą do poziomu nieba, z którego kontaktują się ze światem ludzi, zwierzęta domowe zaś – do poziomu ludzkiego świata. Obecność ich figurek i podobizn na choince kreuje zatem dwa różne wymiary szczęścia: materialny i duchowy. Paw z choinki symbolizuje radość Bolesławiec ZT, co mieści się w semantyce ptaszków niedomowych, zawieszanych na choince, jak też w ogólnokulturowej symbolice pawia jako znaku radości, odrodzenia i zmartwychwstania Bied Sym 269, Kob Best 253. Jest on kojarzony ze słońcem, z czego wynikała ekwiwalencja tych ptaków w przedstawieniach „żar-ptaka” na pisankach Dąb Pis 50. Paw jest także znakiem Chrystusa, dlatego jest przestawiany w obrazach groty betlejemskiej Bied Sym 269–270, Tres Sym 15817. Pawie oczko natomiast, wykonane z papieru lub wiórów Kąkolewnica FW, Lublin KS, Wyryki Wola SS i in.reg., pozostające w relacji metonimii względem pawiego ogona, nabrało w kulturze sensów dzięki swej formie kolistej. Choinkowe pawie oczka to właśnie naklejane na siebie coraz mniejsze kółka papieru il 23. Dlatego pawie oczko – jak ogon pawia i paw – jest symbolem solarnym, symbolem pełnego słońca w południe, pełni księżyca oraz pełni wszechświata Herd Sym 118, Bied Sym 16  Trudno na zebranym materiale udowodnić bezpośredni związek semantyki ptaszków na polskiej choince z ideą ptaka jako symbolu siły demiurgicznej (Maje Kob 300, Cirl Sym 340, Tres Sym 175). 17  Nie odnaleziono związku semantyki pawia choinkowego z pawiem z pieśni ludowej, gdzie naznacza on raczej sytuację zalotów kawalera do panny. Zob.: J. Adamowski, Śpiewanejki moje... Najwybitniejsi śpiewacy ludowi Lubelszczyzny i ich repertuar, część pierwsza, Lublin 2003, s. 200–201. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

176

IV. O symbolice ozdób choinkowych

269, Tres Sym 158.

Pełnia ta wynika z łączenia wszystkich barw Cirl co symbolizuje całościowość. Dlatego w chrześcijaństwie jest to symbol nieśmiertelności i niezniszczalnej duszy Cirl Sym 303, zwłaszcza duszy zbawionych i ich szczęśliwości Kob Best 251. W grupie zawieszanych na choince przedstawień zwierząt spoza gospodarstwa zanotowano następujące: zajączki, rybki, jeżyki, pajączki, wiewiórki, niedźwiedzie i żabki. Generalnie motywacją zawieszenia ich jest fakt, że zwierzęta te pochodzą z lasu, podobnie jak ptaszki leśne Nowogród JB i drzewko na choinkę, co uargumentowano słowami: w lesie jest ta zwierzyna, w oborze, w obejściu, więc niech na choince też będzie Bronice BG, Nowogród JB. W horyzontalnym, tradycyjnym podziale świata, jak pokazała analiza pochodzenia drzewka, przestrzeń wykreowana przez człowieka – orbis interior – uzupełnia się z orbis exterior – nieprzyjazną i tajemną przestrzenią chaosu i śmierci. Pierwszej odpowiada obejście gospodarskie, drugiej zaś las. Aby choinka stała się wobec tego w pełni funkcjonalna i aby został na niej ślad mediacji między obiema przestrzeniami, ozdabia się ją „przedstawicielami” świata natury: zwierzętami ze zbiorników wodnych (rybki i żaby), przestrzeni pól (zając) i lasu (niedźwiedź i wiewiórka)18. Zajączki. Motywacją zawieszania zajączków na tradycyjnej choince jest fakt, że to takie miłe stworzonko jest. Też znaczy od Pana Boga Okopy JW oraz że szybko biega, żeby to w życiu szybko, nie zostawać w tyle za innymi Okopy JA . Choinkowy zajączek zatem modeluje życie i szczęście człowieka w nowym wymiarze, który można nazwać karierą, jeśli przypomnimy, że wyraz ten pochodzi od francuskiego karier o znaczeniu ‘najszybszego biegu u zwierząt czworonożnych’ PSWP 15/416. Kontekstem dla takiej interpretacji pozostają pozytywne znaczenia zająca w kulturze starożytnej, budowane między innymi w oparciu o uznaną niemal za boską cechę zwinności Bied Sym 419, Cirl Sym 469. Sym 303, Kob Best 251,

18  Dodatkowego komentarza wymaga pominięcie pajączków i jeżyków w proponowanej klasyfikacji. Dzieje się tak dlatego, że zgromadzony na temat pajączków materiał nie odnosi ich znaczenia do zwierzęcia nazywanego pająkiem, ale do pająka – pokaźnych rozmiarów ozdoby izby na czas świąt, zwłaszcza Bożego Narodzenia. Ta argumentacja, jak też porównywanie ich do dzwonków (Nielisz WW, Pałecznica ZS), wskazuje na kwalifikację do ozdób sferycznych i tam została omówiona ich symbolika. Zebrane przekazy ujawniają zaś, że choinkowe jeżyki kwalifikowane są jako typ bombki, zasadnicza dla ich struktury i semantyki staje się kulistość (Lipsk n/Biebrzą LS, Przegaliny Duże HG). Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



3. Ozdoby zoomorficzne – ptaki i zwierzęta spoza gospodarstwa

177

Nie ma zbyt mocnych podstaw do stwierdzenia bezpośredniego związku zajączka choinkowego ze znaną Europie Zachodniej ideą zająca wielkanocnego jako symbolu płodności Bied Sym 419, Sław Drew 2/285, co jest zrozumiałe, gdyż w naszym „wielkanocnym bestiarium” istotniejsze miejsce zajmuje baranek Smol Śl 79–80 i kurczak. Jednakże fakt, że wiele czynności okołobożonarodzeniowych służy pobudzaniu sił natury, sprawia, że być może w warstwie archaicznej zajączek z tradycyjnej choinki miał pełnić funkcję symbolu płodności Tres Sym 250, Kob Best 348, Sław Drew 2/283–288. Rybki. W wypowiedziach informatorów napotkać można jeden zasadniczy typ motywacji ozdób w kształcie rybek: ryba jest w menu wigilijnym Brzeźnica Bychawska ZS, Pałecznica ZS. Zarazem argumentowanie obecności na stole wigilijnym ryby jako symbolu pierwszych chrześcijan Dud Pszcz 182 nie znalazło potwierdzenia w materiale na temat ryby choinkowej. Natomiast legendy utrwaliły informację, że rybka na choince pochodzi z potoków, przez które niedźwiedź niósł drzewko dla Pana Jezusa, co potwierdza, że pochodzi ona ze świata natury oraz pełni funkcję daru dla małego Jezuska JKM, Dob Drz. Jeśli ten fakt zestawimy z mazurskim noworocznym pieczywem nowym latkiem w kształcie ryby, pełniącym funkcje pobudzania płodności ryb Ol Piecz 4, wówczas możemy przyjąć hipotezę, że podobną funkcję miały one pełnić na choince. Byłoby to aktualizacją ogólnokulturowej symboliki ryby, związanej z płodnością i urodzajem Cirl Sym 354, For Sym 234 oraz wodą, której magiczne funkcje pobudzania skupiała Kob Best 272, Herd Sym 138, Bied Sym 313. Żabki. Ozdoby w kształcie żaby nie należą do często spotykanych na tradycyjnej choince Blinów AW, Koz Ch 18. Nie utrwalono również informacji o motywacji ich zawieszania. Jednakże w kulturze żaba uchodzi za symbol ściśle związany z wodą, zwłaszcza deszczem Herd Sym 188, Tres Sym 259, przez co staje się symbolem płodności natury Cirl Sym 487, zaś jako zwierzę corocznie odradzające się jest w wielu kulturach symbolem zmartwychwstania oraz powstającego i wciąż odradzającego się życia oraz nieśmiertelności Bied Sym 430, For Sym 310. Wobec tego można ostrożnie założyć, że obecność żabek na choince podkreśla i wzmacnia funkcje pobudzania życia i płodności. Na pewno jednak dotyczy waloryzowania bardzo pozytywnego, które nie znalazło odzwierciedlenia w analizie językowego obrazu żaby w polszczyźnie19. 19  Por. A. Dąbrowska, Tę żabę trzeba zjeść. Językowo-kulturowy obraz żaby w polszczyźnie, „Język a Kultura” t. 13, Językowy obraz świata i kultura, pod red. A. Dąbrowskiej i J. Anusiewicza, Wrocław 2000, s. 181–203. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

178

IV. O symbolice ozdób choinkowych

Niedźwiedź. W legendzie o pierwszej choince znajdujemy zapis, że to niedźwiedź przygotował pierwowzór choinki – daru dla małego Jezusa Dob Drz, JKM, Olszewnica TP. Zauważmy, że generalnie niedźwiedź, inaczej niż niedźwiedzica, jest symbolem brutalnej, prymitywnej, ale i demonicznej siły, która bywa wykorzystywana w celach apotropeicznych Kob Best 222, Tres Sym 139, Cioł Wyrz 109. O ile zatem mamy jasność co do tego, że niedźwiedź-bohater legendy wyróżniał się ze swego gatunku, przez co mógł wziąć udział w metamorfozie drzewka w choinkę, o tyle kwestia niedźwiedziaozdoby pozostaje otwarta. Na choince nie znajdujemy zwierząt nieprzyjaznych człowiekowi, stąd wniosek, że i niedźwiedź niesie pozytywne znaczenia. Można zatem skojarzyć go z symbolem łagodności i życzliwości For Sym 284, Kier Niedź 226–227, jakie stają się istotnymi kategoriami w ludowej teologii świąt Bożego Narodzenia Sal Teo 1540. W przypadku niedźwiedzia może to mieć związek także z utrwaloną w opowieściach ludowych wiarą, że wcielają się w niego dusze pokrzywdzonych Kier Niedź 399. Jednakże w kulturze tradycyjnej znane są również obrzędy kolędowania z niedźwiedziem Mosz Kult 2/1/574, God Dar 62, Dom Kol 18, Ad Lub 46, w których zwierzę to jest symbolem odnawiania życia, co ma związek z obserwacją jego zapadania w zimowy sen i budzenia się z wiosną. Reaktywuje to jeden z uniwersalnych profili jego symboliki: istotę wszelkiej początkowości Cirl Sym 270, Żyg Św 70–74, Sław Drew 3/212. Można zatem wysunąć hipotezę, że choinkowy niedźwiedź oznacza przemianę i odradzanie się życia człowieka i świata, co jest ściśle związane z kreacyjną symboliką choinki. Wiewiórki. Obecne na choince wiewiórki Lutogniew MJ kojarzą się z dwoma faktami z polskiej kultury ludowej. Pierwszy to pieczywo noworoczne nowe latko z Puszczy Zielonej Ol Piecz 4, które kształt wiewiórki zawdzięcza temu, że najczęściej były to „przedstawienia najbardziej znanych, bliskich zwierząt leśnych” Ol Podl 4. Drugi fakt, bliższy choince, choć obecny i w kulturze w postaci skojarzenia tego zwierzęcia z orzechem, związany jest z motywacją zawieszania na choince orzechów, które trzymało sie, że to jako od wiewiórki. Bo jak wiewiórka ma zdrowe zęby, twarde, żeby dzieci potem z tego dostały Lipsk n/Biebrzą LS. Daje to podstawy do wysnucia przypuszczenia, że wiewiórka choinkowa będzie w pierwszym rzędzie kojarzona z funkcją modelowania życia i zdrowia człowieka Tres Sym 240, Kob Best 333. W podsumowaniu analizy semantyki choinkowych zwierząt pozagospodarskich należy zgłosić dwie zasadnicze uwagi. Pierwsza tyczy się kulturowej systematyki, bowiem wśród wymienioNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



3. Ozdoby zoomorficzne – o symbolice choinkowego jajka

179

nych powyżej zwierząt znajdziemy bogato reprezentowaną grupę zwierząt lunarnych: zając, żaba, niedźwiedź, ryba. Cechą ich jest przemienność w dwu fazach: zaniknięcie i pojawienie się Cirl Sym 487, co dało podstawy do kojarzenia ich z odradzaniem życia. Dlatego zwierzęta lunarne modelują kształt kosmosu i życia człowieka, które ma być lepsze niż dotychczas (niedźwiedź), czyli bardziej dostatnie dzięki wszechpłodności (rybki, żabki) i spełnione dzięki realizacji planów, co przyniesie uznanie społeczne (zajączki), nie pozbawiając przy tym człowieka oznak życzliwości i łagodności świata i ludzi (niedźwiedź). Brzmi to idealistycznie, ale tak powinno brzmieć, w myśl magii przez podobieństwo, stosowanej przy projekcji idealnego świata poprzez kreowanie idealnej choinki. To dlatego – przechodząc do drugiego wniosku – jeżeli nawet zwierzęta pojawiające się na drzewku mają w kulturze ambiwalentną symbolikę, to w wigilijno-choinkowej kreacji kosmosu zostają zaktualizowane wyłącznie ich pozytywne znaczenia. 3. O symbolice choinkowego jajka

Jajko na tradycyjnej polskiej choince można znaleźć w postaci wydmuszki, która najczęściej zostaje ukryta w takich ozdobach jak: pajacyki Chrzanów SF, Gdów DP i in.reg., b.częste, krasnoludki i krasnale Łopiennik JK, Uhrusk DŁi in., mikołaje Lipsk n/Biebrzą KC, Gór Rad 19, aniołki Ostrówek HG, ptaszki Gościszów AŁ, Motycz CS, Sol Puł 9 i in.reg., kurczątka Brzeźnica Bychawska ZS, koguciki Szczuczyn HG, kurki Szczuczyn HG, świnki Brzeźnica Bychawska ZS, il. 24 , koszyczki Marzysz MŚ, Puszno Godowskie SP, dzbanki Marzysz MŚ, Sol Puł 9 oraz łańcuchy Nowogród KW, Sieradz JS. Na choinkę trafiają też wydmuszki jako pisanki, takie normalne Gałki Rusinowskie MW, Wojsławice ZS. Oklejano je kolorowym papierkiem Wojsławice ZS, Myszyniec ZC, Gdów DP lub farbowano i wzory malowano pędzelkiem Ożarowice RU, Gałki Rusinowskie MW, Jaszczów CS, Gdów DP. Wzory te były trochę inne, ale podobne jak na Wielkanoc Nowa Wieś śl SH: gwiazdki Ożarowice RU, Myszyniec ZC, paseczki Myszyniec ZC, Gałki Rusinowskie MW i ptaki Sol Puł 9. Bezpośrednim zatem kontekstem kulturowym dla analizy treści jajka choinkowego stanie się semantyka wielkanocnej pisanki. Zasadza się ona na uniwersalnej idei, że jajko jest „początkiem stawania się, początkiem rozwoju” For Sym 459. Dało to podstawy do uznania jajka w wielu kulturach za symbol sił twórczych i początku świata Herd Sym 54, Cirl Sym 166 tak w tajemniczym akcie stworzenia, jak i w mitycznym geście ciągłego tworzenia od nowa. Dlatego już przed chrześcijaństwem Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

180

IV. O symbolice ozdób choinkowych

jajko było symbolem płodności, urodzaju, energii życiowej Herd Sym zdrowia i szczęścia For Sym 459 oraz nieśmiertelności Cirl Sym 166, odradzania się życia ze śmierci i zmartwychwstania Chrystusa Tres Sym 70, Kob Best 373. Również kompleks jajka i drzewa, także iglastego, nie jest zarezerwowany wyłącznie dla choinki. Wydmuszkami bowiem strojono również tradycyjny gaik Pośp Śl 164, Staszcz Marz 9, Sew Pod 99, czyli drzewko lub gałąź wnoszone do wsi w wiosennym obrzędzie pełniącego funkcję przyśpieszenia wiosennego odrodzenia życia Staszcz Marz 6, w czym niebagatelną rolę odgrywa symbolika jajka. Jajko zawieszane na choince przysparza kurzych jajek, gdyż skoro nam kury dajo jajka, powiesimy dla Pana Jezuska też te wydmuszki. On nam pobłogosławi, kury nam nieść jajka będo Kowale Oleckie ZD. Wierzenie to należy do kompleksu zabiegów wigilijnych związanych z drobiem, takich jak zakaz wstawania gospodyni od stołu i karmienie ptactwa w obręczy, aby nie rozchodziło się poza gospodarstwo, oraz jedzenie w czasie wieczerzy klusek w kształcie jajek, które miały zwiększyć ilość jaj w nadchodzącym roku Lech Śr 25. Są to przejawy wiary, że „to co zawiera życie, musi mieć moc udzielania życia” For Sym 459, jak w skali mikro-gospodarstwa udziela swej mocy jajko – uniwersalny symbol praźródła życia Bied Sym 120, Kob Best 372. Tę treść wzmacnia włożenie jajka do choinowego koszyka Opole GB lub zrobienie z niego dzbanka, ponieważ kosz symbolizuje narodziny i odrodzenie Tres Sym 92, zaś dzban – obfitą płodność i pełnię Herd Sym 38. W połączeniu z przedstawieniami ptaków – jak choinkowy dzbanuszek z powiatu puławskiego Sol Puł 9 – jajko staje się naczyniem wypełnionym wodą życia Herd Sym 38. O ile zatem naczynie naznacza miejsce, w którym następuje mieszanie się sił tworzących świat Cirl Sym 265, o tyle zalążkiem tego świata jest choinkowe jajko. Jajko zawieszane na choince ma moc ochrony sadu przed szkodnikami, więc jajka te wieszali na drzewie i prosze paniom ani jeden listek nie padł. Jakieś były szczęśliwe. [...] I ani jedno drzewko nie było objedzone Wojsławice ZS. Jajko choinkowe, podobnie jak jajko gaikowe Staszcz Marz 7, przetransmitowało uniwersalne wierzenie, że jajko stanowi ochronę przed nieszczęściem Bied Sym 121. Choinkowe jajko jest darem dla nowo narodzonego Jesusa Kowale Oleckie ZD. Z jednej strony wskazuje to na wartość jajka jako przedmiotu godnego boga, kolędników czy ukochanego Ad Jaj 39, z drugiej jednak – dowodzi chrystianizacji prastarych treści choinki i jej ozdób. Interesujący jest też inny wątek: jajko choinko54, Bied Sym 120,

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



3. Ozdoby zoomorficzne – o symbolice choinkowego jajka

181

we pochodzi z konkretnego źródła: z kurnika, więc i ta część przestrzeni ludzkiej – wraz z kogutkami, kurkami czy kurczątkami – ma swoją reprezentację na drzewku wigilijnym. W podsumowaniu można powiedzieć, że jajko choinkowe uczestniczy w uniwersalnej symbolice jajka i stanowi zalążek życia, pomnaża je, a następnie chroni. Pozostaje – jak w folklorze całego świata – symbolem pomyślności i powodzenia Tres Sym 70, For Sym 459. Powracając do skali mikro, jajo-symbol źródła życia pomnaża ilość realnych jaj-źródeł realnego życia, które z kolei w wielu obrzędach i zwyczajach stają się tego symbolem. I koło się zamyka.

*** Reasumując semantykę tradycyjnej choinkowej fauny, można sformułować następujące wnioski: 1. Na choince znajdują się wyłącznie „zwierzęta naturalne” Cirl Sym 484 , czyli te, które człowiek może spotkać w swoim otoczeniu i którymi interesował się z różnych względów, najczęściej związanych z powszednią egzystencją. 2. Nie ma wśród choinkowych zwierząt istot, z którymi człowiek byłby „skłócony”, co ściśle mieści się w ludowej teologii świąt Bożego Narodzenia, kiedy następuje pojednanie całego stworzenia Sal Teo 1540. Z tym związany jest również fakt, że nie pojawiają się na choince zwierzęta złowróżbne, nieprzychylne człowiekowi, zaś w przypadku zwierząt o ambiwalentnych znaczeniach aktualizowane są wyłącznie sensy pozytywne. 3. Zwierzęta te reprezentują różne typy przestrzeni: las, akweny i przede wszystkim – gospodarstwo. Oznacza to, że cały znany człowiekowi świat znajduje odzwierciedlenie na bożonarodzeniowej choince. Przywodzi to na myśl stwierdzenie mieszkanki północnej Chełmszczyzny na temat stołu wigilijnego: Pokarmy na stole wigilijnym muszo być i z pola, i z lasu, z łąki i z wody. To wszystko musi być na stole, bo Pan Bóg tak to urządził, że to jest wszystko dla człowieka Ad Chełm 30. 4. Nie znalazło się na tradycyjnej choince ani jedno zwierzę zaliczane do „baśniowych” i amorficznych, które są w kulturze symbolami „uporczywie trwającego bezładu, transformizmu” Cirl Sym 484, Wasil Po II/58. Daje to podstawy dla wniosku, że w geście ubierania choinki ozdobami zoomorficznymi następuje kreacja świata w pełni uporządkowanego. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

182

IV. O symbolice ozdób choinkowych

5. Uporządkowanie to dotyczy skali makro: odradzanie się kosmosu (jajko choinkowe, niedźwiedź) i odradzanie się boga (zwierzęta domowe, ptaszki, paw, rybki), ale również skali mikro: w postaci człowieczego szczęścia i radości życia (ptaszki, pawie, zajączek, niedźwiedź, jajko), szeroko rozumianego dostatku (koza), płodności i zdrowia zwierząt gospodarskich (zwierzęta domowe, ryby, żabka, wiewiórka, jajko). Bożonarodzeniowa choinka okazuje się swego rodzaju Księgą Natury. Zapisywanie jej rozpoczyna właśnie pojawienie się zwierząt: rybek i ptaszków – pierwszych ozdób na pierwszej choince. Następnie treść, jaką twórca choinki wypełnia karty tej Księgi, można zamknąć zdaniem: Księga ta, mimetycznie odwzorowująca ożywioną naturę, ma wziąć z niej to, co najlepsze i idealne, by następnie wykreować naturę idealną, najlepszą i najbardziej przyjazną człowiekowi. Zatem choinkowa Księga Natury jest opowieścią o odwiecznym marzeniu ludzkości o idealnie sprzyjającym jej świecie.

IV.4. Ozdoby roślinne i floromorficzne

Tradycyjnymi ozdobami polskiej choinki są: 1. części roślin, takie jak – prototypowo – owoce: jabłka i śliwki świeże i suszone, orzechy, szyszki sosnowe, świerkowe lub jodłowe, żołędzie oraz rzadziej suszone liście drzew, a także: 2. ozdoby w kształcie części roślin, nazwane floromorficznymi, jak ozdoby w kształcie jabłek, orzechów, gruszek, szyszek, grzybków, żołędzi, liści i kwiatów, wykonane głównie z bibuły, papieru i plastiku. Do tej grupy zaliczają się też malowane, na przykład na bombkach, ornamenty roślinne, jak kwiaty, owoce, liście i esy-floresy (od łacińskiego flos ‘kwiat’ Kop SWO 158) oraz ozdoby, głównie bombki, w kształcie drzewek iglastych. Współcześnie na choinkę trafiają także ozdoby w kształcie truskawek, brzoskwiń czy owoców cytrusowych, np. cytryn. 1. Owoce

Do kategorii owoców zawieszanych na tradycyjnej choince należą: jabłka Myszyniec ZC, Marzysz MŚ, Popowice WM, Psary AK i in.reg., b.częste, orzechy Futoma MR, Bronice BG, Chrzanów SF, Mareza TG i in.reg., b.częste, Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



4. Ozdoby roślinne i floromorficzne – owoce

183

śliwki Bolesławiec ZT, Słupiec JS, gruszki Wyryki Połód MW, Wisła JL, Stojeszyszki Barany ZW, Sadurki JK, Wisła JL , i in.reg., b. częste i żołędzie Słupiec JS, Pab Częst 106. Owoce te w wypowiedziach współczesnych Polaków tworzą kolekcje, co jest pierwszym argumentem za budowaniem takiej kategorii ozdób. Jednakże osobnego objaśnienia wymaga włączenie szyszek i żołędzi do grupy owoców. Są one wedle definicji leksykograficznych „owocami” odpowiednio roślin iglastych PSWP 42/39 i dębu PSWP 8/140, 50/294, ale także ich semantyka uczestniczy w symbolice owoców choinkowych. Spośród wymienionych owoców jabłko i orzech są prototypowymi owocami choinkowymi, dlatego że w zwyczajach i obrzędach bożonarodzeniowych pojawiają się one w parze jako ozdoby snopa wnoszonego do domu w Wigilię Karcz Rzesz 18, Wes DŚl 200, jako ważne potrawy na stole wigilijnym Kwaś BesŚl 165, Pośp Śl 50 oraz jako dary, które przynoszą kolędnicy na Pomorzu Stel PomZw 72. Zebrana dokumentacja pozwala wskazać dwa zasadnicze typy motywacji zdobienia choinki owocami. Pierwszy nawiązuje do najstarszych zabiegów magicznych, głównie kreacyjnej magii agrarnej, drugi zaś – przywołuje kontekst chrześcijański, a dokładniej bożonarodzeniowy. Zawieszanie owoców interpretować zatem można jako: – projektowanie dostatku, gdyż według współczesnych Polaków to oznacza dobrobyt, bedzie sie wiść dobrze temu domowi Okopy JA, Popowice WM, Pab Częst 106 i in.reg. Z taką semantyką koresponduje magiczna funkcja jabłek oraz szyszek na weselnym kołaczu, który ma przynosić młodej parze szczęście Karcz Las 5, semantyka orzechów, z których wykonana była sądecka różdżka weselna oraz owoców ustawianych na stole wigilijnym, „aby się darzyło” Pośp Śl 50; – projektowanie urodzaju, gdyż owoce mają nam dać urodzaj na następny rok Lutogniew MJ, Jeziorzany KS, KG, Wielkolas HK, Nowa Wieś JS, Stary Brus AM , żeby rosło na polu, w kumorze i całej zagrodzie Nowa Wieś JS, Okopy BW. Najczęściej jednak informatorzy podkreślają bezpośredni wpływ owoców choinkowych na urodzaj drzew owocowych, głównie jabłonek. Utrwalają to przekazy: no, owoce, to żeby się rodziły owoce, to się wieszało Wielkolas HK, Smyk Lub 33 Talczyn EM, Myszyniec ZW, Lutogniew MJ i in. Ujawnia się tu magia przez podobieństwo – wszak wybierano owoce dorodne Dokudów WŻ i nierobaczywe Futoma MR , szyszki zaś nie takie, co wiewiórka zjadła, tylko całe jeszcze Barany ZW, a zawieszano ich dużą ilość Pałecznica ZS, Kąkolewnica WF i in. Wygląda to zatem tak, że na ty choince sie urodziło też to jabłko Rawicz BK . Co istotszyn SS, Motycz CM,

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

184

IV. O symbolice ozdób choinkowych

ne, informatorzy przywołują niekiedy zwyczaj obwiązywania drzew po Wigilii, którego celem było właśnie wymuszanie urodzaju Byst Wym. Zdobienie choinki owocami posiada w kulturze polskiej także motywacje chrześcijańskie, co utrwaliło wierzenie, że owoce te są przedmiotem wymiany między ludźmi a nowo narodzonym Panem Jezusem. Mówi się o nich, że przecież to jest dar Dokudów JK , podarek od Pana Jezuska Wojsławice ZS, gdyż jak dla Jezusa dary nieśli, to wszystko nieśli [...] I uwoce Zanowinie LP. Dlatego zawieszając je niejako niesiem tam dla Pana Jezuska, bo On dla nas później da [...] urodzaj na drzewach Kowale Oleckie ZD. Również śliwki zawiesza się w ramach wymiany darów z Dzieciątkiem: żeby Pan Jezusek przyniósł radość, żeby osłodził życie Bolesławiec ZT.

*** Uogólniając dotychczasowe rozważania, można dopatrywać się w choinkowych owocach przede wszystkim symbolu o mocy kreacyjnej, modelującego bogactwo i obfitość, głównie w wymiarze gospodarskim. Zarazem owoce służą wymianie darów między światem ludzi a światem boskim. Ponadto owoce z choinki wpisują się w ogólnokulturową ideę owocu jako magicznego przedmiotu, który ma siłę twórczą zbliżoną do siły jaja Cirl Sym 298 i który symbolizuje pełnię, płodność i dobrobyt Herd Sym 115. Przedmiotem dalszych analiz będzie w tym kontekście specyfika semantyki poszczególnych choinkowych owoców. 1.1. Jabłka Jabłko pozostaje owocem najpowszechniej zawieszanym na choince, choć dziś nie wszędzie obligatoryjnym Momoty Dolne BJ, Domachowo AC, Pałecznica ZS , podczas gdy kiedyś ono musiało być obowiązkowo na choince Marzysz MŚ, Oblin-Grądki AC, Koniaków HK i in.reg., częste. W świetle zebranego materiału w semantyce jabłka choinkowego ujawniają się trzy zasadnicze nurty20. Źródłem ich jest symbo20  Nazwa jabłko konotuje cechę ‘okrągłości i kulistości’, co najwyraźniej przenosi rdzeń obł- (por. obłok, obły), a co utrwaliła także na poziomie języka semantyka leksykalna, gdyż do okrągłego kształtu nawiązują znaczenia słowa jabłko (PSWP 14/420) oraz przysłowia (NKPP 1/810). Jabłko monarsze zaś, wyobrażające kulę ziemską, symbolizuje władzę nad światem, właśnie dzięki „formie niemal kulistej” (Cirl Sym 166). Informatorzy nie przywiązują wagi do kulistości choinkowego jabłka. Jednorazowo jabłka te określone są jako okrąglutkie (i równiutkie) (Sielec FB), gdyż zgodnie z myśleniem magicznym wybierano na choinkę przedmioty jak najlepszej jakości, Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



4. Ozdoby roślinne i floromorficzne – owoce

185

lika jabłka z biblijnego Drzewa Poznania Dobra i Zła, co stanowi pierwszą część analizy. Drugi nurt pozwala sprowadzić jabłko do symbolu miłości, trzeci zaś – życia i zdrowia. Jabłko choinkowe – jabłkiem z raju. W świadomości współczesnych Polaków jabłko choinkowe jest przede wszystkim konkretyzacją jabłka z rajskiego Drzewa Poznania Dobra i Zła. Najważniejszym argumentem poświadczającym ten fakt jest nazwa jabłek choinkowych – rajskie Dow BN 7, Uhrusk DŁ, Bolesławiec ZT, Siedliska TS, i in.reg., częste, gdyż to jabłuszko z drzewa rajskiego to przypomina Strykowice Górne WK . Podobieństwo to utrwalone zostało także na poziomie kodu przedmiotowego i akcjonalnego. Pod względem wielkości bowiem prototypowe jabłko choinkowe jest małe Pałecznica ZS, Żuków MK, Boiska WF i in.reg., b.częste i niekiedy pochodzi z gatunku jabłonki nazwanej także rajską Uhrusk KK, Bolesławiec ZT21. Pod względem natomiast koloru jest ono czerwone Nieb Przes 107, Mal Kasz 15, Uhrusk KŁ, i in.reg., b.częste. Wybór przy tym najczerwieńszych Psary AK, Dołhobrody KW jabłek argumentowany jest na dwa sposoby. Z jednej strony znajdujemy motywację estetyczną: cerwone jabłka bardzo ładne Gdów DP, Dokudów WŻ, Futoma MR i in.reg., częste i ładnie dekorowały Stary Brus JK , co ma swoje uzasadnienie w nadrzędnej potrzebie kreacji choinki funkcjonalnej, czyli między innymi jak najładniejszej. Jednakże bardziej interesująca kulturowo pozostaje druga motywacja wyboru na choinkę czerwonych jabłek. Otóż rajskie jabłka są czerwone Bronice BG, Dołhobrody MS, Bolesławiec ZT i dlatego czerwone jabłka sie wieszało Rzeczyca Księża EW, Duszniki Wielkopolskie WK i in.reg. Utożsamienie jabłka choinkowego z jabłkiem rajskim ujawnia się również na poziomie kodu akcjonalnego, o czym przekonuje normatywny eksplicytnie zakaz: nie wolno u nas było zrywać jabłek, aż się chojinke rozbierało Rzeczyca Ziemiańska TW, dlatego, że to tak jak gdyby po prostu, znów od nowa pozwolić sobie, sięgnąć po owoc z Raju. Na pytanie, co by się stało, gdyby ktoś podkradł takie jabłka, informatorka odpowiada: no miał grzech Bolesławiec ZT. Wierzenie to świadczy, że jabłko na choince jest jabłkiem z rajskiego aby cech ideału właściwego kulistości nabrał odnawiany z udziałem choinki świat. Świadomości współczesnych Polaków obce jest jabłko choinkowe jako symbol wieczności i władzy. Inaczej kształtuje się symbolika jabłka niesionego niemowlęciu: Jak sie dziecko urodziło, to z niczym nie iść, tylko jabłko [...]. Jabłko oznacza, że jakby miał władze, kiedyś w życiu (Wola Korycka Górna MB). 21  W okolicach Sieradza taka jabłonka o małych owocach nosi nazwę koralikowa jabłonka (Sieradz JS), podczas gdy w okolicach Gdowa w Małopolsce te owoce nazywane są grochówkami (Gdów DP), co również konotuje niewielkie rozmiary jabłek. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

186

IV. O symbolice ozdób choinkowych

Drzewa Poznania Dobra i Zła, którego zerwanie sprowadziło na ludzkość grzech pierworodny. Pełna identyfikacja jabłka choinkowego z rajskim motywowana jest obrazami i scenami biblijnymi. Transformacje wątków rozwijają się wokół kolejnych detali, jak kuszenie, zerwanie, zjedzenie oraz Ewa, Adam i diabeł, składających się na znaną z Księgi Rodzaju (Rdz 3,1–24) i biblii ludowej sytuację popełnienia grzechu pierworodnego Zow Bibl 80. W eksplikacji językowo-kulturowego obrazu jabłka choinkowego wyznaczyć zatem można następujące segmenty znaczeniowe: – jabłko choinkowe jest konkretyzacją rajskiego jabłka z Drzewa Poznania, gdyż Adam i Ewa zgrzeszyli tym zakazanym jabłkiem i to jabłko zawsze musi być zawieszane na choince Ostrówek NG, Rudzienko MR, Motycz CM i in.reg., częste; – jabłko oznacza grzech pierworodny i przypomina, że Jezus narodził się, by odkupić ludzkość. Połączenie motywu grzechu pierworodnego ze staurycznym, obecne również w semantyce choinki jako makroznaku, tłumaczą słowa: przez jabłko Ewa zgrzeszyła, przez jabłko straciliśmy wszystko, beznadziejne było, a jak sie Pan Jezus narodził, oswobodził nas z grzechu pierworodnego. I te jabłka to sie wieszało [...], żeby to była tradycja, że przez jabłko utraciliśmy wszystko, a Pan Jezus nas odrodził, jak sie urodził Adamów MS, Bolesławiec ZT, Uhrusk DŁ, Blinów HG, Popowice WM; – jabłko choinkowe przypomina też, że skusił szatan Ewę Jakówki MO, Gościszów AŁ oraz że Ewa kusiła Adama Dołhobrody MS, Zanowinie MN, Siedliska AL, Sadurki JK i dlatego jest ono interpretowane jakoby symbol naszych pierwszych rodziców Mareza TG, Górka Lubartowska IT, Bronice BG. Podsumowując tę część analizy, warto wskazać na kodowany przez kulturowy obraz jabłka choinkowego model sytuacji, na którą składają się: postaci mężczyzny i kobiety, pozostających w ścisłych relacjach uczuciowych, jabłko, drzewo, gest zrywania jabłka z drzewa, gest darowania tegoż w pobliżu drzewa. Sens tego gestu oznaczającego tak grzech pierworodny, jak i utożsamiany z nim akt seksualny, znany jest też ze współczesnych opowieści o rajskim jabłku Zow Bibl 81 i z ludowego sennika Nieb Sen 167–168. Wobec tego jabłko służy jako „eufemizm” dla aktu płciowego, co potwierdza wypowiedź: Opowieść o jabłku jest dla dzieci. [...] A gdzież by tam to podszczypywanie można było opisać w Biblii Zow Bibl 82. Można zatem stwierdzić, że uzyskaliśmy tym sposobem model prototypowej sytuacji zalotów i spełnienia miłości. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



4. Ozdoby roślinne i floromorficzne – owoce

187

Jabłko choinkowe – symbolem miłości. Obserwacja jabłka choinkowego w kontekście zalotów i spełnienia miłosnego narzuca uwadze fakt, że w polskiej tradycji utrwaliły się zwyczaje wypełniające ten model bardzo szczelnie. Zanotowano bowiem opisy zalotów, których głównym rekwizytem jest jabłko z choinki i które odbywają się właśnie przy choince por. Sew Pod 14. Warianty tych opisów pogrupować można w cztery następujące motywy: 1) panna i kawaler dzielą się jabłkiem z życzeniami trwania miłości, jak w przekazie: jedno jabłko rozkrojone na pół i jemu pół, i mnie pół [...]. „Daj Boże, żebyśmy pobrali sie i żeby ty przychodził do mnie”. Takie my życzenia składali Worgule BB; 2) dziewczyna częstuje jabłkiem ukochanego chłopaka, co oznacza zachętę do miłości: Jak miała jabłko, pierwsze dała poczęstowała swojego narzeczonego, żeby spróbował jej daru, wie pani, zachęcić do miłości Rawicz BK , żeby skusić tym jabłkiem Zanowinie JS, Bronice BG; 3) pozwolenie zerwania jabłka oznacza przychylność dziewczyny dla chłopca: jeśli przychodzili chłopcy do dziewczyny i mieli oberwać jabłuszko, to dziewczyna pozwalała tylko temu, który sie jej podobał. Jeżeli sie nie podobał, a chciał, to dziewczyna już nie pozwoliła tego jabłuszka zerwać Strykowice Górne WK, Sew Pod 15, Buj Rab 56; 4) dziewczyna jabłkiem z choinki częstuje kawalerów: Dzie była dziewucha panna uo no to tak, to już chłopaki przyszły, przyniesły wódki, ona najpierw uopłatek, na chojince się kładło, najpiersze panna podeszła no ji tem no uopłatkiem każden pierwszy lepszy z brzegu, który doszed, poczęstowała go opłatkiem, ji jabłuszko mu rwała, jile jech tam przysło, tam jeden nie przychodził, tylko tam trzech – czterech, nie, wyczęstowały się tam ji uopłatkiem, późnij tam ji jabłkiem [...], żeby to ugościć z chojinki. No to była przyjaźń taka Blinów JJ, Wólka Polinowska LN, Motycz CM. Materiał związany z matrymonialną funkcją jabłek choinkowych pozwala stwierdzić, że jabłko z choinki symbolizuje miłość kobiety gotowej do oddania się mężczyźnie, wzajemną miłość między kobietą a mężczyzną oraz sympatię dziewczyny do kawalerów. Dodatkowo należy stwierdzić, że jabłko w wielu kulturach funkcjonuje jako symbol miłości Tres Sym 68, Herd Sym 53. Warte podkreślenia jest zaś to, że jabłko choinkowe symbolizuje przede wszystkim dojrzałą lub rodzącą się dopiero miłość kobiety. Taki sam profil symboliki jabłka spotykamy także w noworocznych kolędach życzących dla panien, których głównym rekwizytem jest jabłoń – symbol kobiety, zaś jabłko pozostaje darem – oddaniem fizycznym. W jednej z kolęd symbolizowane jest to Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

188

IV. O symbolice ozdób choinkowych

przez zerwane z ogrodu panny jabłko, rzucone następnie na jej łóżko: A pójde ja, a zerwe ja / to winowe jabłuszko. / A wezne jo, a turne jo / do Kasieńki na łóżko Ad Pieś 99, por. Nieb Sen 168. Z oddaniem się kobiety mężczyźnie związana jest symbolika jabłka w obrzędach weselnych (rekwizyt zwany jabłoneczką Dek Jab) i w zwyczajach zalotnych (na przykład kawalerowie wyrywają pannom jabłka niesione z kościoła w święto Matki Boskiej Zielnej Udz Krak 60, a panny posyłają narzeczonym jabłko w Nowy Rok Fisch Łuż 93). Jabłko z choinki jest zatem symbolem miłości wzajemnej, dojrzałej, prawie małżeńskiej. Gest podzielenia się jabłkiem z choinki oznaczałby wobec tego usankcjonowanie uczuć miłości między dwojgiem ludzi i należałby do działań związanych z magiczną kreacją małżeństwa w nadchodzącym roku. Do takiej interpretacji przekonuje wierzenie, wedle którego ta panna pierwsza w nadchodzącym roku wyjdzie za mąż, która pierwsza po Wigilii chwyci jabłko z choinki Jaszczów CS, a także wróżby panien i kawalerów na temat przyszłych małżonków przeprowadzane w wieczór wigilijny z wykorzystaniem jabłek (niechoinkowych) Sem Radł 133, Przecieszyn HZ . Ponadto badacze kultury podkreślają, że zwłaszcza czerwone jabłko – najbardziej charakterystyczne dla choinki – symbolizuje miłość Tres Sym 68, Herd Sym 53. Barwa ta jest bowiem „barwą miłości, ciepła, natchnionej namiętności” Herd Sym 28, Lurk Sym 39, dojrzałości Lib Barw 130, i „jako kolor podniecenia [...] łączy się także z seksem” Tres Sym 33, Tok Barw 97, Lib Barw 130. Jabłko choinkowe – symbolem życia i zdrowia. W opisach zwyczajów zalotnych pod choinką pojawiło się stwierdzenie: Jak sie chłopak podobał, jak miał być zdrowy, to niech je to jabłko, niech będzie zdrowy, no, jak ma być może mój, to czego ma być chory Bronice BG. Jabłko choinkowe bowiem jest symbolem zdrowia: zjedzenie go w czasie Wigilii czy w święta Bożego Narodzenia ma magiczne właściwości zapewniania zdrowia Lipsk n/Biebrzą AC, Bronice TL, BG, Strykowice Górne JT, to jest zębów Lipsk n/Biebrzą AC, Bronice TL , głowy Lipsk n/Biebrzą AC i szczególnie – gardła Lipsk n/Biebrzą AC, Strykowice Górne JT, Sielec JD, Karczmiska JK , co informatorzy kojarzą z funkcją błażejek Sielec JD – jabłek święconych w dzień św. Błażeja Gdów TL . Jak twierdzą współcześni Polacy, tylko przez to, że jabłka wiszą na choince, mają jakąś moc Duszniki Wielkopolskie WK, Karczmiska JK, Grabowica JK , są nośnikiem zdrowia i sił, więc wnuki, co się rodzo, majo być same śliczne, no siły gospodarzom ma nie zabraknąć do roboty. Dlatego że wiszą Bronice TL, Lipsk n/Biebrzą LS. Jabłka choinkowe zatem aktualizują znane w wielu kulturach funkcje jabłka jako owocu, który regeneruje i odmładza Eliad Rel 314. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



4. Ozdoby roślinne i floromorficzne – owoce

189

Tę funkcję choinkowego jabłka uwypuklają też inne wierzenia związane z jabłkiem i wieczerzą wigilijną. Podczas niej bowiem w celu zabezpieczenia się przed bólem gardła jedzono jabłko Gdów WC, niekiedy to święcone w Matki Boskiej Zielnej Sem Radł 132 , czy zagryzano nim opłatek, żeby nie bolały zęby lub gardło Lech Śr 25. W wielu wypowiedziach pojawiło się określenie dzielenia się jabłkiem jak opłatkiem Smyk Krys 16 Koniaków HK , Wisła Wielka MM, Brel Myś 261 na początku wieczerzy. W zadusznej uczcie wigilijnej jabłko, miód i opłatek stają się przedmiotami ofiarowanymi duszom zmarłych Sew Pod 14. Jabłko choinkowe zatem, wchodząc w kontakt z duszami przodków, jako „prognostyk” modelujący przyszłość Car Kol 361–362 przysparza ludziom zdrowia i symbolizuje życie Nowa Wieś HW, stając się konkretyzacją owocu z rajskiego drzewa – tym razem nieśmiertelności. Przekonują o tym między innymi ludowe legendy z motywem przemiany duszy człowieka w jabłko Bor Baś 19, Eliad Rel 321, żywe na początku ubiegłego wieku na Podhalu zakazy zrywania jabłka z podłaźnika pod groźbą chorób Sew Pod 14, jak też wigilijne wróżby z wielkości Kwaś BesŚl 196, Sim Śl 275 lub wyglądu gniazda Przecieszyn HZ przekrojonych jabłek. Gniazdo to odwzorowuje kształt życia w nadchodzącym roku Ond Ciesz 204, w tym – śmierć Przecieszyn HZ. Zatem jabłko choinkowe może być interpretowane jako owoc z rajskiego drzewa życia – jako symbol życia wiecznego i doczesnego, którego specjalnym wymiarem jest zdrowie. 1.2. Orzechy

Drugim po jabłku najpowszechniej zawieszanym na choince owocem jest orzech, tak naturalny: włoski Sielec JD, Jaszczów CS, Strykowice Górne WK i in.reg, il. 26, laskowy Jaszczów CS, Wojsławice ZS, Dobryń Duży NN i in.reg., jak i w postaci szklanych bombek. O wadze tego owocu dla semantyki choinki najdobitniej świadczy fakt, że w Makowie koło Krakowa orzechy były głównym tworzywem pająka Sew Pod 69 oraz że na Pogórzu, w Szymbarku i Bystrej małe drzewko wykonane z orzechów laskowych pełniło rolę choinki Wój Pog 260, por. Sław Drew 3/559. Wśród wypowiedzi współczesnych Polaków na temat choinki znaleziono stwierdzenia, że orzech daje jakeś moc Siedliska TS, Momoty Dolne BJ, przy czym można wyróżnić pięć obszarów, w których orzech jest jej nośnikiem: daje bogactwo, zdrowie, płodność ludziom i pomoc pannom w znalezieniu kawalera oraz mądrość. Orzech z choinki – symbolem dostatku i majętności. Jak twierdzą informatorzy, choinkowe orzechy oznaczają dostatek Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

190

IV. O symbolice ozdób choinkowych

i majętność Lutogniew MJ, jakieś bogactwo Siedliska TS, pieniądz Nowa Objaśnienie takiej symboliki, nienotowanej w słownikach symboli, sprowadza się do racjonalizacji: bo w tamtych czasach nie było każdego stać na to Siedliska TS oraz orzech to był jak marcepan Tuszów AB, czyli coś wyjątkowo rzadkiego i cennego PSWP 20/244 , jak dawniej bombki, których brak na choince pokrywano orzechami Maruszewiec ZK, Tomaszów Lubelski JG, Wojsławice ZS. Dlatego powszechnie owijano go w pazłotka Gościszów AŁ, Kocudza AM, Psary AK i in.reg., częste, czyli cienką powłoczkę folii aluminiowej, którą nakłada się na przedmiot dla podniesienia wartości SJP Szym 2/889, PSWP 32/90. Nadawano tym sposobem orzechowi kolor złoty Psary AK, K 9 Poz 115, Goł Lud 317 i in.reg. lub srebrny Brzeźnica Bychawska ZS, Strykowice Górne WK, Nieb Przes 107, a obydwa wymienione kolory podkreślają omawianą symbolikę choinkowego orzecha, gdyż uchodzą za „kwintesencję wszelkich dóbr ziemskich” i „synonim pieniądza” Herd Sym 185, Sław Drew 2/352, Tok Barw 118. Orzech z choinki daje zdrowie, zwłaszcza zdrowe zęby. Zgromadzony materiał terenowy wskazuje, iż orzech z choinki sprawia, że człowiek bydzie zdrowy jak zjy ten orzeszek Wisła Wielka MM, Zamch SG, Sieradz JS, Bolesławiec ZT, co koresponduje ze znaczeniem orzecha, znajdującego się wśród potraw na stole i wykorzystywanego we wróżbie wigilijnej: każdy brał tam orzecha, rozbijał, [...] jak miał ładniejszy, to wróżono, że będzie zdrowszy Przecieszyn HZ. Uściślając, orzech z choinki – podobnie jak każdy orzech jedzony w Wigilię Sem Radł 132 – sprawia, że zęby są zdrowe Motycz CM, Blinów I MK , Momoty Dolne BJ, nie bolą Wojsławice ZS, Strykowice Górne KL, Momoty Dolne BJ, Wojsławice ZS i nie wypadają Blinów I MK , a stają się takie twarde [...] jak te orzechy Wojsławice ZS i jak zęby żywiącej się orzechami wiewiórki. Bo jak wiewiórka ma zdrowe zęby, twarde, żeby dzieci potem z tego dostały Lipsk n/Biebrzą LS. Warto zarazem zaznaczyć, że opisana funkcja orzecha z choinki nie znajduje potwierdzenia w słownikach symboli, zatem istotniejsze wydaje się przywołanie w tym miejscu funkcji choinkowego jabłka, które również ochrania przed bólami zębów. Może to sugerować komplementarność semantyki tych dwu owoców jako symboli zdrowia i życia. Może zatem archetypem jabłka i orzecha jest owoc z drzewa życia. Potwierdzałoby to tezę, że dla przedstawienia idei rajskiego drzewa „w legendach każdego kraju [...] używano pojęcia najlepiej tam znanego drzewa owocowego”, na Słowiańszczyźnie zatem najszerzej znanej jabłonki Szel BN 21, Jac DrzŻ 254, Bied Sym 118, ale potencjalnie i orzecha. Wieś HW.

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



4. Ozdoby roślinne i floromorficzne – owoce

191

Orzech z choinki pobudza płodność ludzi. Powszechnie w wielu kulturach orzech jest symbolem płodności i urodzaju Tres Sym 150, Bied Sym 254, Zadr Przew 30, co znalazło odzwierciedlenie w wierzeniu, że orzech wróży nadejście potomstwa w tym domu, gdzie wiszą orzechy na choince Bronice TL . Znaczy to, że orzech z choinki wpływa szczególnie na płodność ludzi, podobnie jak orzechy, którymi na Pogórzu obrzucano pannę młodą, żeby się dzieci rodziły Rusz Rzesz 399, czy którymi – jako afrodyzjakami – obdarowywali się panny i kawalerowie w Boże Narodzenie i Nowy Rok Sew Pod 15. Orzechy są przedmiotami najczęściej umieszczanymi w choinkowych koszyczkach Dołhobrody MS, Lipsk n/Biebrzą LS, Marzysz MŚ i in.reg., b.częste. W myśleniu tradycyjnym kosz jest rozumiany jako „analogia ochraniającego ciała matki, łączona z narodzinami i odrodzeniem” Tres Sym 92, zaś pełen owoców – czyli i orzechów – bywa atrybutem bogiń płodności Herd Sym 69. Orzech wiszący zatem na choince w koszyku może być odczytywany jako zalążek życia i jako owoc na choince – drzewie życia. Orzech z choinki – pomaga znaleźć kawalera. Panienki, co jeszcze nie wyszły za mąż [...] jak powieszone były te orzechy, biegajo, macajo po pare razy, to żeby znalazły swoich kawalerów Bronice TL, por. Sew Pod 15, Witk Dor 11. Zauważmy, że polskiej kulturze ludowej Kociewia znane są między innymi sylwestrowe matrymonialne wróżby dziewcząt z wykorzystaniem łupin orzechów puszczanych na wodę Mal Koc 26, zaś w Beskidzie Śląskim zanotowano wigilijne wróżby z wnętrza rozłupanych orzechów, które mówi o losie człowieka w nadchodzącym roku Kwaś BesŚl 196. Wróżebność zatem choinkowego orzecha ma starsze podłoże i jest aktualizacją cech przypisanych orzechowi – symbolowi „prorokowania”, interpretowanego w tym kontekście jako „posiadanie wiedzy ukrytej w twardej skorupie” Tres Sym 150. Orzech z choinki – symbolem mądrości. Osobny komponent znaczeniowy wprowadzają do kulturowego obrazu orzecha choinkowego wypowiedzi objaśniające motywację zawieszenia go: orzech rozwija rozum Przecieszyn HZ, MŻ, ponieważ połówki orzecha to tak symbolizują korę mózgową Bolesławiec ZT. Taka funkcja i jej wytłumaczenie brzmią bardzo współcześnie i anatomicznie, jednakże owoc orzecha od wieków jest symbolem mądrości Tres Sym 150. Ponownie semantyka orzecha zbliża się do semantyki jabłka, które rozpoznano jako konkretyzację owocu z rajskiego Drzewa Poznania.

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

192

IV. O symbolice ozdób choinkowych

1.3. Szyszki

Na tradycyjnej choince znajdują się szyszki Blinów JJ, Bronice BG, świerkowe Maruszewiec ZK, Barany ZW, Now Tom 135 i in.reg., sosnowe Wola Chomejowa MO, Wielkolas HK , jodłowe Smyk Drz 115, szklane bombki w kształcie szyszek Bronice TL, Szczuczyn BJ i in.reg., b.częste oraz szyszki wyplatane ze słomy. Jednakże symbolika choinkowych szyszek uległa zatarciu. Współcześnie obecność szyszki na choince tłumaczona jest na dwa sposoby: albo względami ekonomicznymi, czyli brakiem pieniędzy na droższe ozdoby Domachowo AC, albo tym, że jak drzewko na choinkę – pochodzą z lasu Brzeźnica Bychawska ZS, Blinów JJ, Barany ZW i in.reg. Szyszki malowano niekiedy na kolor srebrny Maruszewiec ZK, Persz Wejh 19, biały Momoty Dolne BJ, Blinów JJ i złoty Puszno Godowskie MK, Persz Wejh 19. Jedynym notowanym wyjaśnieniem takiej palety barw są względy estetyczne Barany ZW. Można się jednak pokusić o postawienie hipotezy, że kolory te nie są przypadkowe dla choinkowych szyszek. Wszak, jak zauważono na przykładzie choinkowych orzechów, kolory złoty – jak ogień płonący na choinkowej szyszce oblepionej woskiem i tak zamienionej w świeczkę Jost Naddun 60 – oraz srebrny, rozpoznany jako błyszcząca biel Tok Barw 78, Lib Barw 117, służą podniesieniu wartości barwionego przedmiotu. Wyzłocona skromna leśna szyszka ma zatem współtworzyć z innymi błyszczącymi elementami choinki jej funkcje kreacyjne. Wszystkie te barwy w kulturze tradycyjnej waloryzowane są pozytywnie Lib Barw 131, Cirl Sym 186 i odsyłają do sakralnej sfery ducha i bogów Cirl Sym 183, Car Kol 183 oraz chtonicznego „tamtego świata” Lib Braw 127. Koresponduje to z semantyką drzewka mediującego ze świata chaosu do uporządkowanej przestrzeni człowieka. Kolory choinowych szyszek zatem mogłyby służyć podkreśleniu ich pochodzenia ze świata chaosu, ale także ich przeznaczenia: udziału w choinkowej odnowie całego kosmosu. Szyszka od starożytności jest symbolem płodności i łask, którymi bogowie obdarzają ludzi For Sym 176, Cirl Sym 382, Herd Sym 123, co znalazło odzwierciedlenie w różnorodnych zjawiskach kultury22 , szyszka dotyka symboliki drzewa życia Mify I/397, For Sym 176, Domachowo AC i in.reg., b.częste

22  Laska Dionizosa, greckiego boga płodnych sił natury, zakończona jest szyszką (Herd Sym 123, Tres Sym 202, For Sym 176, Mify I/397), w Arkadii Panu – bożkowi urodzaju – poświęcono nasiona szyszki pinioli (Kop Sym 322), szyszka jest zatem „fallicznym i ognistym symbolem męskiej płodności” (Tres Sym 202, Tres Zn 79), w przeciwieństwie do choinkowego jabłka lub orzecha, które, jak można wnioskować z wcześniejszych analiz, kojarzone są raczej z seksualnością i płodnością żeńską. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



4. Ozdoby roślinne i floromorficzne – owoce

193

którego zwieńczenie stanowi w wielu przedstawieniach Herd Sym 123. Do tego portretu należy dodać, że zgodnie z myśleniem magicznym potęgowano moc szyszek poprzez zawieszanie ich na choince w większej liczbie. Funkcja przysparzania pomyślności przez obfitość szyszek jest w polskiej kulturze ludowej utrwalona także w pieśniach ludowych23, również w obrzędzie weselnym, gdzie ilość szyszek z ciasta na korowaju, darowanym pannie młodej bądź gościom weselnym, modeluje szczęście i dostatek młodej pary Karcz Las 5, 7, Rusz Rzesz 399. Obserwacja funkcji i symboliki szyszek w innych zwyczajach i obrzędach daje podstawę do stwierdzenia, że szyszka na polskiej choince jest przede wszystkim symbolem płodności i urodzaju. Z jednej strony nawiązuje do symboliki owoców zawieszanych na choince, z drugiej zaś do złota – barwy solarnej i srebra – barwy lunarnej, związanych z płodnością i wegetacją, i wreszcie – odnosi się do uniwersalnej idei szyszki jako symbolu płodności oraz jednego z emblematów drzewa życia. 1.4. Żołędzie

Na temat obecności żołędzi na choince zgromadzono skromny materiał, aczkolwiek dąb pełni istotne funkcje kulturowo-rytualne Fraz Zło 121, 475, Marcz Drz 103, odwołujące się do symboliki drzewa kosmicznego Marcz Drz 108, należącego do „innego świata” oraz drzewa życia i symbolu mocy oraz zdrowia, zwłaszcza mężczyzn Marcz Drz 130–131. Ilość zaś i jakość żołędzi w przepowiedniach modeluje jakość życia w nadchodzącym roku Fraz Zł 481, Marcz Drz 133, Nieb Sen 156 oraz zbliża semantykę żołędzia do idei owocu drzewa życia Eliad Rel 297. Zanotowano pięć typów obecności żołędzia na choince. Pierwszy typ, potwierdzający związek bożonarodzeniowej choinki z dębem, może bajkowym dębem złotożołędnym Marcz Drz 130, to wyłącznie żółte żarówki choinkowe w kształcie żołędzi. Drugi typ to współczesne szklane bombki w kształcie 3-centymetrowych żołędzi24. Trzeci zaś to żołędzie zawijane w papierki i zawieszane na 23  Mowa tu o kontekście znanym z różnych gatunków pieśniowych: Miałaś kawalerów jak na sośnie sysek, / nie chciołaś zodnego, aze Jasiu przysedł. M.in.: Albośmy to jacy tacy. Zbiór pieśni Krakowiaków wschodnich i zachodnich, zebrał i opracował P. Płatek, Kraków 1976, s. 282, 773. Zob. Smyk Sosna 31. 24  Autorka otrzymała taki żołądź w październiku 2006 roku od Lidii Kwiatkowskiej-Frejlich z Lublina. Obecność bombek-żołędzi na choince z dzieciństwa wspomina Ewa Świderska z Lubartowa; informacja z lutego 2007. Również Grzegorz Żuk z Lublina potwierdził dostępność tych ozdób w sprzedaży przed kilku laty; informacja z maja 2006. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

194

IV. O symbolice ozdób choinkowych

choince jako cukierki Witkś Baj 138. Czwarty i piąty wyraźniej wprowadzają wątek magiczny. Pod Mielcem funkcjonuje bowiem zwyczaj zawieszania na choince naturalnych żołędzi, które chwytano za szypułki czapek. Pilnowano przy tym, aby te żołędzie miały czapki i żeby trzymały się swoich czapek. Jeśliby odpadły, a czapki zostały na choince, wówczas w najbliższym roku gospodarz straciłby czapkę25. Wreszcie – wśród tradycyjnych ozdób choinkowych ze słomy znajdują się postaci gospodarza z czapką zrobioną z czapki żołędzia. Żołądź z polskiej choinki posiada co najmniej dwa znaczenia: 1) żołądź na choince jest nośnikiem obfitości, do czego przekonuje przypisany mu złoty kolor, jaki uzyskuje się poprzez zapalenie żółtej żarówki w kształcie żołędzia, złoto wszak jest kolorem życiodajnego słońca i stwórczej energii męskiej Tres Sym 197, Bied Sym 337, Leon NT 449. Ponadto wśród obrzędów weselnych zanotowano wykorzystanie żołędzi na pieczywie weselnym, które w okolicach Częstochowy motywowano następująco: Z tymi żołędziami to też jest coś takiego, że obfitość Pab Częst 106, Rusz Rzesz 399. Pod Olkuszem natomiast w wigilię Bożego Narodzenia praktykowano wróżby, wskazujące na bezpośredni związek między obfitością żołędzi a pomyślną hodowlą świń Czyż Brz 327, zaś żołądź obfita na dębach zwiastuje porodę na bób K 48 Ta-Rz 277, Marcz Drz 133. Pozostaje to w zgodzie z uniwersalną funkcją przyśpieszania wzrostu roślin pod wpływem dębu Fraz Zł 151; 2) żołądź na choince modeluje los gospodarza. Po pierwsze jest wyobrażeniem głowy, tego instrumentu „rozumu i myślenia, manifestacji duchowych możliwości, uzdolnień” Tres Sym 55, 37, Cirl Sym 138, ale też – zwróćmy uwagę – symbolu siły witalnej Tres Sym 55, For Sym 357, Nieb Sen 156, Cioł Wyrz 106. Będzie wobec tego miał związek z życiem i zdrowiem gospodarza, podobnie jak gałąź dębu, którą w Nowy Rok bito dzieci, „by były zdrowe” Karw Młp 125 albo jak gałąź dębu, używana na Pogórzu Wielickim w funkcji podłaźnika ‘gałązki, którą przynosili kolędnicy’, a która miała „użyczać siły i zdrowia domownikom”, by „byli twardzi jak dąb”, „«mocni»”, „zdrowi i silni jak dęby” Karw Młp 125. Zarazem rozłączenie choinkowego żołędzia i jego szypułki – czapki jest obrazem niepomyślnej zmiany losu gospodarza. Utrata czapki, jak zmiana w ogóle odzieży For Sym 443, może tu oznaczać bądź obniżenie statu25  Dane od Jana Serafina, ur. w 1928 roku, zamieszkałego w Słupcu, gm. Szczuczyn, pow. Dąbrowa Górnicza, woj. podkarpackie. Informacje przekazał wnuk, Wiktor Serafin, styczeń 2006 roku. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



4. Ozdoby roślinne i floromorficzne – grzybki

195

su społecznego przez utratę rangi, autorytetu czy władzy Tres Sym bądź – śmierć gospodarza. Druga interpretacja jest możliwa, jeśli utratę czapki odczytamy jako odpadanie żołędzia-głowy od szypułki i spadanie z choinki, które z kolei, jak pokazała interpretacja frazeologizmu urwać się z choinki, oznacza, że ktoś tam z rodziny pewnie ubędzie Podłęż SN. Tę analizę doświetla fakt, że dąb w wielu kulturach uważany jest za drzewo, dzięki któremu można zajrzeć w przyszłość Fraz Zł 146, tym razem – w przyszłość rodziny.

31,

2. Grzybki

Grzyby, określane jako grzybki, spotykane są na choince przede wszystkim w postaci szklanych bombek w formie grzyba Szczuczyn BJ, Koz Ch 2, b.częste, papierowych wisiorków, obrazków malowanych na bombkach Brzeźnica Bychawska ZS lub w postaci ciastek Przecieszyn WF. Najczęściej są to w trawce muchomorki Brzeźnica Bychawska ZS, Koz Ch 21, Sycz Nbuż 183 i in.reg. Ich pojawienie się na choince motywowane jest tak: grzybki, że po prostu świerk, choinka, z lasem sie zawsze kojarzyło, grzyb sie kojarzył z lasem Brzeźnica Bychawska ZS. Takie objaśnienie można przyjąć za wystarczające, jeśli przypomnimy, że las w kulturze tradycyjnej jest synonimem „innego świata” Wasil Po II/75, Sław Drew 1/548, Zadr Światy 57. Las natomiast oświetlony blaskiem księżyca pozostaje symbolem wzmagającej się płodności, w której uczestniczy też grzyb, związany w wielu kulturach z żywiołem lunarnym Marcz Grzyb 144. Dla dopełnienia eksplikacji obrazu grzybów choinkowych należy wspomnieć, że suszone grzyby zajmują też ważne miejsce w menu wieczerzy wigilijnej Marcz Grzyb 139, Haj Tyn 175, Rusz Rzesz 431, Ad Lub 38 – uczcie prymarnie zadusznej. To doprowadza do wniosku, że również grzybki zawieszone na choince przywołują skojarzenie z duszami przodków i mogą oznaczać wejście z nimi w kontakt por. Mar Grzyb 8, Mify I/335 podczas wieczoru wigilijnego i przy choince – drzewku mediującym między tym a „innym” światem. Zajrzenie do niego ułatwiają wszak halucynogenne grzyby, zwłaszcza muchomory. W niektórych regionach środkowej Europy wierzono też, że grzyby „ucieleśniały ponownie narodzone dusze” Tres Zn 85, w kulturze Wschodu zaś są symbolami długiego życia Bied Sym 103, Tres Sym 61. Dzięki kontaktowi z duszami przodków grzybki choinkowe nabrały mocy, która uaktywnia się podczas choinkowej kreacji świata, przysparzając szczęścia Bied Sym 103, Tres Sym 61, Nieb Sen 166, NKPP 3/386. Można je osiągnąć tak szybko, jak szybko rosną grzyby po Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

196

IV. O symbolice ozdób choinkowych

deszczu Bied Sym 103, SFraz 1/270, NKPP 1/766, Nieb Sen 166 i może ono ziścić się w postaci płodności ludzi Mar Grzyb 8, dobrych plonów NKPP 1/766 lub pieniędzy, jak dzięki suszonym grzybom kładzionym na stół wigilijny w Siołkowicach Starych Pośp Śl 53. 3. Kwiaty

Na tradycyjnej choince znajdowały się kwiaty wykonane z bibuły Now Tom 135, Jas Brzez 84, Blinów SK, Koniaków HK i in.reg., częste, papieru Wyryki Połód MW, ciasta Momoty Dolne BJ, słomy Wielkolas HK , zawieszane swobodnie, ale także włączane do łańcucha Wylezin MJ, Brzeźnica Bychawska ZS, Wielkolas HK . Współcześnie kwiaty funkcjonują powszechnie w postaci ornamentów na kulistych szklanych bombkach. Spotyka się także współcześnie choinki ubrane sztucznymi kwiatami (innymi niż gwiazda betlejemska na czubku) il. 25 czy nawet wykorzystywane zamiast drzewka sztuczne liściaste rośliny z kwiatami. Kwiaty choinkowe kojarzone są z kwiatami na podłaźniku Bolesławiec ZT, Wojt Łos 42 , wiosennym gaiku Gałki Rusinowskie MW, Fran Kal 42 oraz na ścianach izby, głównie wokół świętych obrazów Blinów I MK, Dobryń Duży NN, Ruda Solska JO i na stole przy krucyfiksie Bolesławiec ZT, Barany ZW. Taki kontekst kulturowy zbudowany dla kwiatów na choince pozwala po pierwsze zauważyć, że choinkę tradycyjnie włącza się do przedmiotów świętych i waloryzowanych pozytywnie, jak obrazy świętych i krzyż, po drugie zaś – pozwala wydzielić w schemacie kognitywnym tego pojęcia następujące komponenty semantyczne: – kwiaty na choince są znakiem życia i widomym dowodem, że iglaste leśne drzewo, nigdy nieobsypujące się kolorowymi kwiatami, w okresie niezwykłych przemian trafiło do domu i „rozkwitło” Kling Dor 104, Kling BN 7. Podobnie kwitną niekiedy w noc wigilijną drzewa w sadzie Kn Skorz 36, Chel Gł 121 oraz obsypuje się kwiatami gaik – gałąź z wiosennego kolędowania wnosząca życie do wsi Sław Drew 2/490. Można zatem wywnioskować, że choinka ubierana była kwiatami w celu udzielenia życia odradzającemu się kosmosowi. Służy ona także pobudzeniu sił witalnych ludzi. Przemawia za tym noworoczny zwyczaj matrymonialny, w którym panny ubierają w kwiaty drzewko nazywane choinką Al Chrz 252 czy wigilijna wróżba matrymonialna z wigilijnego kwitnienia gałązki wiśni zerwanej w dzień św. Łucji And Kal 15, Haj Tyn 174, Lech Śr 27, św. Barbary Kn Skorz 35 lub św. Andrzeja Lech Śr 27, Szel BN 22, Nieb Przes 131. RówNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



4. Ozdoby roślinne i floromorficzne – kwiaty

197

nież w innych obrzędach ukwiecenie oznacza wyjątkową żywotność młodzieży, na przykład w wigilię św. Jana przez ognisko skacze młodzież ustrojona w kwiaty Fisch Łuż 96, Sew Pod 11, Eliad Rel 311, jak też kwiaty z bibuły znajdują się na weselnym kołaczu Karcz Las 5 – pieczywie modelującym szczęście młodej pary; – kwiaty na choince są znakiem kontaktu z „innym światem”. Do takiego uogólnienia upoważnia motywowanie obecności kwiatów na podłaźniczce słowami kolędy: Dzieciątko się rodzi, różowy kwiat wschodzi Bolesławiec ZT. W tym kontekście kwiat staje się symbolem nowo narodzonego Jezusa, co koresponduje z obecnymi w kulturze ludowej wierzeniami, że suche drzewo zakwita w wyniku kontaktu z boską siłą Um Roś 106, Nieb Przes 139. Zaś kwiaty zakładane na rogi krowom w pierwszy dzień Zielonych Świąt Brzeźnica Bychawska ZS, Nieb Przes 117, podobnie jak nazywany kwiatkiem Pet Biała 7 snop stawiany w Wigilię w izbie, odnoszą się do sfery chtonicznej. Nadrzędnym sensem tej kolizji sensów pozostaje wierzenie, że życie człowieka – a zatem i Jezusa jako uczłowieczonego boga – może być ukazane właśnie w postaci kwiatu Eliad Rel 323.

*** Zbierając wnioski wynikające z analizy semantyki choinkowych ozdób roślinnych i floromorficznych, można stwierdzić: 1. Ozdoby zoomorficzne odwzorowywały przestrzeń najbliższego człowiekowi obejścia gospodarskiego oraz przestrzeń obcą, której figurą pozostają las i zbiorniki wodne. Tymczasem rośliny i ozdoby floromorficzne wzmacniają choinkową reprezentację lasu (szyszki, grzybki, żołędzie), ale też wprowadzają odbicie nowej przestrzeni – sadu. Przekonuje o tym kilka faktów. Mianowicie wśród nazw choinki odnotowano nazwę sad. Po drugie, właśnie jabłko – składnik każdego stereotypowego przydomowego sadku – jest prototypowym i najpowszechniej wykorzystywanym owocem choinkowym. Zanotowano również relacje o pochodzeniu tego jabłka z sadu Bronice BG, Mareza TG, Strykowice Górne WK oraz stosowaną do jabłek rosnących jeszcze na drzewie nazwę choinkowe Brzeźnica Bychawska ZS, Myszyniec ZW, Sielec FB i in.reg. 2. Ozdoby roślinne odwzorowują zatem na choince przestrzeń sadu, który w systemie wartości, obserwowanym na podstawie zebranych relacji, pozostaje znakiem bogactwa Siedliska TS. Dzieje się tak, dlatego że w czasie, gdy przez wieki kształtowała się semanNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

198

IV. O symbolice ozdób choinkowych

tyka owoców choinkowych, sad i nawet pojedyncze drzewa jabłoni, gruszy czy orzecha pozostawały na wsi rzadkością. I nie idzie tu wbrew pozorom o bardzo odległą przeszłość, ale międzywojnie i lata pięćdziesiąte XX wieku por. Tracz Kiel 27. 3. Sad staje się figurą wszelkich przestrzeni związanych z uprawami roślin, za czym przemawia wierzenie, że zawieszanie owoców projektuje urodzaj zboża. Przestrzenie te są w porównaniu z lasem dobrze kontrolowane przez człowieka – poza urodzajem. Jednakże dzięki magicznej mocy roślin choinkowych można wpłynąć także na tę sferę życia kosmosu. 4. W geście ubierania choinki ozdobami roślinnymi następuje kreacja świata uporządkowanego zasadniczo w skali mikro, czyli bezpośrednio odczuwalnej poprawy jakości życia. Dzięki roślinom choinka sprawia, że człowiek żyje długo (orzech, żołądź, szyszka, kwiat) i jest przy tym idealnie zdrowy (jabłko, orzech), płodny (orzech, szyszka), dokonuje mądrych wyborów (orzech, jabłko). Czuje się szczęśliwy (grzybek) i kochany (jabłko, orzech). Smakuje cielesnych przyjemności (jabłko), ale też wchodzi w kontakt z nadprzyrodzoną mocą boską (jabłko), która sprzyjając mu, zapewnia dostatek (owoce, jabłko, orzech, żołądź), także wzmagając urodzaj w nadchodzącym roku (owoce, szyszka). Z otaczającego nas świata – księgi natury, jak pisał św. Augustyn, możemy poznać Boga-Stwórcę, więc dzięki choinkowej Księdze Natury poznajemy człowieka, który ozdabiając choinkę roślinami, wpisuje w nią swoje kolejne pragnienie – odwieczne pragnienie powrotu do raju. Odwzorowując bowiem idealną naturę, wybierając jabłka najczerwieńsze, szyszki całe i orzechy malowane złoto, kreuje życie idealne jak życie w cieniu rajskich jabłonek z rajskimi jabłuszkami – wieczne życie bez głodu, chorób, a we wszechmiłości.

IV.5. Pożywienie

Bożonarodzeniowa choinka stanowi „przemyślny kulturowy komunikat, który apeluje do wszystkich zmysłów człowieka” Zadr Przew 48. Jest widoczna nawet z bardzo daleka dzięki światłu, pachnie żywicą iglastego drzewka, słychać ją dzięki dzwonkom oraz można jej ozdób posmakować. Wśród tych ozdób, które nazwano ogólnie pożywieniem, w przekazach potocznych wymieniano w różnej kolejności: ciastka, cukierki, jabłka, orzechy StrykoNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



5. Pożywienie

199

oraz w okolicach Sieradza – kiełbasę Popowice WM, Sieradz JS26. W semantyce omawianej grupy ozdób można wyznaczyć dwa zakresy: semantykę pożywienia i semantykę słodyczy. W świadomości potocznej te dwa zakresy realizowane są przez ciastka i cukierki, o czym świadczy ekwiwalencja: cukiereczki wieszajo teraz. Kiedyś to ciasteczka wisieli Myszyniec ZC, Jeziorsko JF. Znane są kulturze tradycyjnej także inne sytuacje obrzędowe, jak droga państwa młodych do kościoła, której dawniej towarzyszyło rzucanie niezaproszonym mieszkańcom wsi (dziś głównie dzieciom) pieczywa, współcześnie zastąpionego właśnie cukierkami Lipsk n/Biebrzą NN. Prototypowym pożywieniem choinkowym są ciastka, które na choince musiały być Smyk Krys 15 Koniaków HK, Strykowice Górne WK, Grabowica JK . Były to ciastka kruche Futoma MR, Wyryki Wola SS , pierniczki i pierniki Duszniki Wielkopolskie DL, Nowa Wieś HW i in.reg., częste, a wykonywano cudeńka z ciastka Psary AK za pomocą foremek Gdów DP i in., noża, szklanki lub maszynki do mięsa Gdów TZ, Pałecznica ZS i in.reg., częste czy przez zakręcenie na palcu Gałki Rusinowskie MW. W semantyce pożywienia zawieszanego na choince można wydzielić dwie płaszczyzny. Obydwie związane są z mityczną waloryzacją świata i wskazują na dwie istotne dla kultury tradycyjnej kategorie: modelowanie dostatku oraz dar. wice Górne WK, Stary Majdan BP i in.reg., il. 26

1. Pożywienie na choince zapewnia dostatek, bogactwo i chleb a. Pożywienie na choince modeluje dostatek w nadchodzącym roku, co dokumentują przekazy: Jak było dużo takich darów, jak jabłka, ciastka, cukierki, orzechy, to znaczy, że w tym domu nie zabraknie jedzenia, będzie dostatek przez cały rok Strykowice Górne WK, Wylezin NK . Również zawieszanie kiełbasy motywo26  Takie ozdoby jak jabłka, orzechy i ciastka pojawiały się w innych kategoriach choinkowych ozdób. Dwie pierwsze prototypowo były kwalifikowane przez nosicieli kultury tradycyjnej do owoców. Ponadto w płaszczyźnie sensu zespalają się z owocami lub roślinami niejadalnymi, jak szyszki lub żołędzie, oraz wykonanymi ze szkła lub plastiku, jak współcześnie jabłka bądź orzechy. To dobitnie przekonuje, że prymarnie na „floromorficzności” – nie zaś „jadalności” – funduje się ich symbolika. Z kolei ciastka przywoływane były w prezentowanych analizach ze względu na kształt, np. gwiazdki, koła, drzewka, listka, zwierzątek i ptaszków, grzybków czy ozdób antropomorficznych. Wobec zgromadzonego materiału okazuje się jednak, że dla semantyki choinkowych ciastek istotna jest nie tyle ich forma, ile właśnie tworzywo. Ciastka bowiem ze względu na „jadalność” mają specyficzne i bogate znaczenia symboliczne, które w świadomości potocznej dopełniają się z treścią choinkowych cukierków. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

200

IV. O symbolice ozdób choinkowych

wane jest tym, żeby obfitość była Popowice WM. Dopełnia taką interpretację fakt, że choinki przybierano także w zytnie scordocki Jas Brzez 84. Daje to podstawę do skojarzenia funkcji choinkowego pożywienia z funkcją szczodraków darowanych kolędnikom w czasie szczodrowania, czyli obrzędowego składania życzeń pomyślności w nadchodzącym roku Ad Lub 43, bogatych zbiorów i pomnożenia bydła Car Kol 482, Węż Kol 35. Ponadto pożywienie modeluje dostatek przez to, że jest go dużo na choince Wisła Wielka MM. Ze sto sie zawieszało cukierków Pałecznica ZS, czyli czym było więcej, to znaczy my zamożniejsi jesteśmy Siedliska AL, Popowice WM, Strykowice Górne WK . b. Pożywienie na choince zapewnia dostatek chleba, ponieważ te ciastka to były tak jak chleb Bronice TL . Kontekst kulturowy dla pełniejszej interpretacji tego przekazu stanowią dwa zwyczaje. Pierwszy to obrzucanie panny młodej drobnym pieczywem, „żeby chleb jej się trzymał” Rusz Rzesz 399, zaś drugi to przetransmitowany do dziś zwyczaj, że niemowlęciu z pierwszą wizytą niesie się chleb, żeby nigdy mu go nie brakło Pałecznica ZS, Gościszów AŁ. 2. Pożywienie z choinki jest darem człowieka a. Pożywienie z choinki jest darem człowieka dla człowieka, jak w zwyczaju częstowania ciastkami kawalerów Nowogród SŻ, Lipsk n/Biebrzą LS, Wyryki Połód MW i in. lub cukierkami – gości, jak w przekazach: Jak ktoś przyjdzie z rodzinki, córka, syn. Tak wymaga grzeczność. Z chojnki niech zerwo Wylezin MJ, jak kto zjadł, to sie dobrze czuł, bo urwał se i smakowało Ostrówek JS, a jak przyszło dziecko, to obowiązkowo Brzeźnica Bychawska ZS. b. Pożywienie na choince jest darem człowieka dla dusz przodków, co można wyinterpretować z faktu, że orzechami, jabłkami, cukierkami i ciastkami częstowano kolędników Rzeczyca Księża NN, Motycz CM i in.reg., zwłaszcza z widowiska herodów żyda i diabła – postaci o charakterystyce istot chtonicznych, przysparzających urodzaju i pobudzających siły witalne Dom Kol 26. Ponadto przypomnijmy, że pokarmami o funkcji zaduszkowej są mak Zadr Światy 58 i orzechy Car Kol 361, którymi zdobiono ciastka choinkowe Strykowice Górne JT. 3. Pożywienie choinkowe jest symbolem daru Pana Jezusa dla człowieka, ponieważ te, co Pan Jezus przynosi na świat łaski swoje, to właśnie uoznaczały sie chyba w tych łakociach Zaryte-Olszyniak SM. Dar choinkowego pożywienia jest wymieniany między ludźmi i pełni wówczas takie funkcje, jak „uznanie drugiej osoby” oraz Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



5. Pożywienie – słodycze

201

„utrwalenie więzi międzyludzkich” Ad Życz 103. Pożywienie to jest także darem dla przodków, którzy w odpowiedzi na obfity dar sprowadzają dostatek i bogactwo na cały rok. Po schrystianizowaniu kultury polskiej dawcą tych łask staje się Pan Jezus, sprowadzający łakocie na choinkę. Choinkowe pożywienie pojawia się wobec tego na wigilijnym drzewku w cudowny sposób. Zaświadcza tak o pełnej łączności między wszystkimi sferami kosmicznymi, której symbolem mogą być choinkowe ciastka, bo to symbol był ty komunii Chrzanów SF. Komunia może być tu rozumiana jako akt przyjmowania daru do spożycia oraz szerzej – jako współuczestnictwo w celu zaznaczenia i utrwalenia wspólnoty Tok SWO 374, Bańk SE 1/774. Wspólnota ta najwyraźniej jest widoczna w motywacji częstowania gościa po to, żeby należał do spółki Sieradz JS oraz w powszechnym zwyczaju, który polegał na tym że, przy rozbieraniu choinki lub po tym sie spożywa to, co było na choince Nielisz WW, wprzódy dokładnie podzieliwszy na równe części między domowników Dzierzkowice KM, Futoma AR i in.reg., częste. To dzielenie choinkowego pożywienia jest zatem połączeniem – wspólną choinkową ucztą wewnątrz wspólnoty między żywymi, umarłymi i samym. bogiem. 1. Słodycze

Prototypową ozdobą dla choinkowej słodyczy są cukierki, choć i ciastka, również słodkie Wyryki Wola SS, zaliczane są do łakoci Zaryte-Olszyniak SM, Sielec JD. Semantykę choinkowej słodkości można wyeksplikować w następujący sposób: 1. Słodycze choinkowe wprowadzają słodycz do życia człowieka i jego domu na najbliższy rok a. Słodycze choinkowe są po to, żeby było słodkie życie Sadurki JK i in.reg., częste. Ta słodycz życia określana jest jako radość Smyk Czad 38 oraz zadowolenie, jak w przekazie nadbużańskim: A słodycz, światło, to pierwsze do życia Wyryki Połód MW. W świadomości nosicieli kultury tradycyjnej taka motywacja słodyczy choinkowej zbieżna jest z jej funkcją w zwyczajach związanych z narodzeniem dziecka, co utrwalają relacje: jak dziecko sie urodzi, to trzeba zanieść coś, jak kiedyś było, to pierogi nosili, ji cukier, żeby słodkie życie było Sielec JD, Wola Korycka Górna MB. b. Słodycze choinkowe są po to, żeby było słodko w domu. [...] To jest cała osłoda w dumu taka, miłość Gałki Rusinowskie MW. Zatem słodycz w domu może być definiowana jako miłość między Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

202

IV. O symbolice ozdób choinkowych

członkami rodziny. Aczkolwiek zanotowano przekaz, w którym słodycz rozczytana jest następująco: Słodycz w domu! Słodycz, nie ma łez, nie ma żalu, ma być słodko, ma być radośnie Jaszczów CS, co ponownie wskazuje na utożsamienie domu z rodziną, słodkiego życia zaś – z radością. c. Słodycze choinkowe są po to, żeby rok był słodki Strykowice Górne WK , gdyż z zamiarem modelownia ładu na cały nadchodzący rok ubiera się wigilijną jodełkę. 2. Słodycze choinkowe są darem a. Słodycze choinkowe są darem dla małego Jezusa, za który On osłodzi życie, jak w motywacji wieszania cukierków, żeby Pan Jezusek przyniósł radość, żeby osłodził życie, żeby było wesoło Smyk Czad 38; b. Słodycze wchodzą tradycyjnie w skład prezentów otrzymywanych w Wigilię pod choinkę Wylezin MJ, Kwaś Rud 153 i in.reg. i można je interpretować jako słodycz pochodzącą nie od ludzi, ale od istot zaświatowych, świętych lub pół-demonicznych: od Dzieciątka, św. Mikołaja, gwiazdki czy krasnoludków. W podsumowania można sformułować wniosek, że na zasadzie magii przez podobieństwo słodycze na drzewku spowodują słodycz w człowieczej rzeczywistości. Taką moc mają zwłaszcza te podkradane z choinki, co często robiły dzieci za cichym przyzwoleniem rodziców Dobryń Duży NN, Gdów WC, Grabowica JK i in.reg., częste, a co sprawiało, że ten cukierek był lepszy Gościszów MŁ i in., czyli jego moc przysparzania słodyczy była większa dzięki kradzieży. Słodycz ta objawi się bezpośrednio w wieczór wigilijny i zmaterializuje w postaci słodkich prezentów cudownie zjawiających się pod choinką, ale także będzie się realizowała w życiu człowieka i rodziny w ciągu całego rozpoczynającego się roku. Słodycz choinkowa staje się zatem symbolem radości, miłości i zadowolenia, które można osiągnąć, ofiarowując „rzeczy słodkie w ogólności: figi, daktyle, pierniki... dary, które miały znaczenie omenu; były bowiem wyrazem życzenia, aby obdarowany spędził cały przyszły rok tylko na przyjemnościach i w weselu” Car Kol 355. 2. Ciastka

Oprócz semantyki pożywienia i słodyczy ciastku choinkowemu przypisywane jest w myśleniu tradycyjnym jeszcze jedno, odrębne a niebagatelne znaczenie. Mianowicie ciastka te były kruche Wyryki Wola SS, Futoma MR . Ale te ciastka znowu były na te pamiątkę, Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



5. Pożywienie – cukierki

203

że nasze życie jest kruche, jak to ciasteczko, że kiedyś będzie koniec, że upadnie to ciastko, skruszeje i my tak samo Adamów MS. Takie choinkowe memento mori pojawia się w semantyce choinki nie po raz pierwszy, a związane jest z nadrzędną figurą samoistnego i przedwczesnego upadania czegoś z choinki, na przykład żołędzia lub igliwia, co jest znakiem, że ktoś tam z rodziny pewnie ubędzie Podłęż SN, czyli umrze. Przedmioty spadające zaś stają się symbolami cech ludzkiego istnienia. Żołądź wskazuje na głowę jako symbol myślenia i godności, igliwie – na zieloność jako symbol życia, ciastko – na fakt, że życie to jest bardzo delikatne. 3. Cukierki

W okresie międzywojennym Lech Śr 22 i jeszcze w latach 60. XX wieku cukierki na choince pojawiały się w niewielkich ilościach, bo tyż nie było stać na to, żeby kupić, tak jak w tej chwili Gdów WC, Szew Olk 207, i in.reg., częste, dlatego stanowiły atrakcję głównie dla dzieci Wisła JL, Łopiennik DB, Dokudów HB. Chociaż bowiem była bida [...], to jednak na tej choince to już sie aż tak starało, żeby wisiały Gościszów AŁ cukierki, gdyż one na choince musiały być Podłęż SN. Dlatego robiono cukierki domowymi sposobami, gotując je Tuszów AB, Gdów WC i in.reg. oraz wykonując atrapy Wisła TC z wykorzystaniem chleba Dokudów HB, Nowogród JB, buraków Gdów DP, kartofli Brz Zam 4 , patyka Futoma AR, MR, Siedliska TS, Wisła JL , grochu Blinów JJ, torfu Pałecznica ZS, w najlepszym zaś razie – kostki cukru Kwaś Żyw 143, Przecieszyn SZ lub suszonych jabłek zwanych pieczkami Przecieszyn MŻ. Zatem to nie były takie luksusowe cukierki jak teraz Gościszów AŁ i in. Jak wynika z zebranego materiału, w świadomości potocznej funkcjonuje pojęcie cukierka choinkowego Pałecznica ZS, Myszyniec ZC, Sieradz JS , który cechuje się tym, że jest kolorowy, jak w przekazach: były specjalnie już tak robione choinkowe, żeby były kolorowe Brzeźnica Bychawska ZS, Bronice TL, Barany ZW, papierki były i białe, takie srebrne i żółte, i pomarańczowe, i brązowe, i no różnych kolorów, i różowe Sieradz JS, niekiedy te papierki nam babcie malowały Blinów JJ. Cukierki te są błyszczące, że nadawały blask tej choince Pałecznica ZS. Dlatego wybiera się cukierki w świecących papierkach Nielisz WW, Domachowo AC i in.reg., częste, często złotym i srebrnym Sieradz JS. Ponadto te cukierki są długie Dołhobrody KW, Barany ZW, Sieradz JS i in. To takie długie jak świeczki te prawie Myszyniec ZC, stanowiły takie sople Pałecznica ZS, il. 26. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

204

IV. O symbolice ozdób choinkowych

Z wymienionych cech prototypowego choinkowego cukierka wynika, że cukierek nie tylko konstytuuje semantykę choinkowej słodyczy, ale – ze względu na barwę – wpisuje się w paradygmat idealnie ubranej choinki: kolorowej, błyszczącej i bogatej. Cukierki te są cenne i oznaczają bogactwo, o czym zaświadcza opis małopolskiego zwyczaju oblewania drzewka podczas wizyty kawalerów u panny: No zawsze kawalerowie chodzili, patrzyli za oknem, gdzie ładniejsze drzewko, gdzie bogatsze drzewko, co tam można było zjeść więcej Gdów DP. Natomiast kształt cukierka wskazuje na fakt istotności w semantyce choinki tych starszych i bogatych symbolicznie elementów i ozdób, do których został porównany długi cukierek, a które są pierwszoplanowymi ozdobami choinki, jak świeczki i sopel.

*** W podsumowaniu analizy semantyki pożywienia choinkowego można przedstawić następujące wnioski: 1. Na choince zgromadzone są produkty do jedzenia, wśród których wyróżniają się słodycze. Są one realnie słodkie, podczas gdy pożywienie choinkowe nie służy nasyceniu głodu. 2. Mamy więc do czynienia z symboliczną ucztą, w czasie której odbywa się wielokierunkowa wymiana darów w postaci choinkowego pożywienia. Płynie ono od ludzi do ludzi, Boga i dusz przodków. 3. W zamian za taką ofiarę – wszak dar powoduje dar – dosięgają człowieka łaski w postaci zadowolenia z życia, spokoju w rodzinie, dobrego, dostatniego i bogatego roku. 4. Uwagę zwraca jednakże fakt najmniejszego w skali semantyki choinki i jej ozdób schrystianizowania tych treści. Zanotowano bowiem tylko dwa przekazy motywujące sens choinkowego pożywienia narodzeniem Pana Jezusa. Te dysproporcje przywołują pierwotny, zaduszny sens Wigilii, wskazując wyraziście na prymarnie zaduszne funkcje choinkowego pożywienia – podobnej wieczerzy wigilijnej ofiary dla dusz przodków, za którą oni zobowiązani są stosownie się odwdzięczyć: obfitością za obfitość ofiarowanego jadła i słodyczą za jego słodycz. Bożonarodzeniowa choinka staje się oto drzewkiem pełnym darów, które nie tylko służą ustaleniu relacji między ludźmi, ale również nawiązaniu jej i wzbudzeniu interakcji między naszym światem a zaświatami, które w zimowym czasie przejścia otwierają się na siebie nawzajem Sal Teo 1532. Choinka zatem – Księga Darów – Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



6. Ozdoby antropomorficzne

205

może być czytana jako zapis pragnień jej kreatora „przywrócenia stanu równowagi” God Zim 34 w nadchodzącym roku, co odbywa się dzięki kontaktowi z ludźmi, z Bogiem i przodkami. Kontaktowi temu służy dar – manifestacja życia Wasil Pod 288 definiowanego przez miłość, dostatek i spełnienie.

IV.6. Ozdoby antropomorficzne

Wśród ozdób tradycyjnej polskiej choinki można wyznaczyć grupę o cechach antropomorficznych. Ozdoby te mają formę całej postaci lub części jej ciała: głowy z nakryciem i elementem kołnierza, włosów (włosy anielskie) i serca. Można pogrupować je na parę sposobów, na przykład wyznaczając postaci ludzi, jak laleczki, baletnice, pary, np. krakowianka i krakowiak, święty Mikołaj, oraz takie ozdoby jak anioły, krasnoludki, diabełki i czarownice Zadr Przew 48, czyli postaci z zaświatów o cechach antropomorficznych w zakresie wyglądu, nazw części ciała czy stroju. Taka kategoryzacja wskazuje, że choinka mediuje w pionie jako oś świata, wyznaczająca miejsce spotkania wszystkich sfer kosmosu. Dlatego, prócz postaci ze świata ziemskiego, mamy na choince postaci ze sfery boskiej, których status w naszej kulturze usankcjonowało chrześcijaństwo, i są to anioły, święty Mikołaj oraz postaci związane z demonologią, takie jak diabełek i czarownica oraz bajowe krasnoludki, znane wcześniej słowiańskiej demonologii Mal Kras 29. Zgromadzony materiał pokazuje zaś, że pod względem semantyki układają się one w cztery grupy: anioły – najsilniej związane z sytuacją narodzenia Jezusa, św. Mikołaj i krasnoludki – opiekunowie i darczyńcy ludzi, postaci ludzi oraz choinkowe serca. 1. Anioły i aniołki

Anioły i aniołki są niejednokrotnie zaliczane – wraz z gwiazdą – do najważniejszych ozdób tradycyjnej choinki Myszyniec ZC, Boiska WF, Bronice BG i in.reg., częste. Dlatego dużo tych aniołków było Ostrówek HG, Strykowice Górne WK, Puszno Godowskie SP i in. reg., częste, żeby cała chojinka w anioły była ubrana Blinów SK, Grabowica JK, Sielec JD, Myszyniec ZC. Anioły te są zhierarchizowane: musiał być duży ten główny, późnij były takie malutkie Blinów AW, Gdów TZ. Większość zgroNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

206

IV. O symbolice ozdób choinkowych

madzonych przekazów skupia się wokół tego głównego anioła, powszechnego w latach 60. XX w. Górka Lubartowska SP, Myszyniec ZC, Chrzanów SF i in.reg., częste. Można go uznać za prototyp choinkowych aniołków, a wyróżnia się on większymi rozmiarami Gdów TZ, Boiska WF i in.reg., częste (mierzył 25–40 cm Myszyniec ZC, Bronice TL, Wola Chomejowa MO), ozdobnym wyglądem oraz lokalizacją przy czubku choinki Koz Ch 5, Rusz Rzesz 74. Często był to anioł swojej roboty Duszniki Wielkopolskie WK, Zamch AS i in.reg., częste. A „przepis na anioła”, potwierdzający na poziomie kodu werbalnego jego antropomorficzność, jest taki: z papieru lub z piernika robiło sie człowieka, ręce, nogi Mareza TG, Wola Chomejowa MO i in.reg., tułów, [...] głowe Mareza TG. Zwykle kupowało się i doklejało te główki Zamch AS, Bełżec AG i in.reg., b.częste, które są określane jako główki ze skrzydełkami Jeziorzany WP czy buzie Bronice BG, Stary Majdan BP. Rzeczywiście bowiem są one sfolkloryzowanym elementem ikonografii baroku, czyli pulchnej dziecięcej buzi ze skrzydełkami Ber Anioł 402. Jednakże anioł choinkowy miał również skrzydełka Bronice BG, Duszniki Wielkopolskie WK i in. reg., częste, które doprawiało się Wola Chomejowa MO do anielskiego tułowia, a które są „najbardziej oczywistym wyróżnikiem” aniołów Ber Anioł 403. Istotną dla Polaków częścią anielskiego ciała są również włosy, które stanowią samodzielną ozdobę zwaną anielskimi włosami Lublin KS, Łopiennik DB, Pałecznica ZS i in.reg., rzadziej lametą Chel Gł 126, Okopy RA, PSWP 18/453 czy szychem Podłęż SN / sychem Szczuczyn HG, Wola Korycka Górna MB, Chel Gł 126. Nazwa anielskie włosy wzięła się stąd, że ten włos jest delikatny, jak aniołek Ostrówek JS oraz że włosy były takie blond i długie, no jasne, przecież jak anielskie to były jasne. Jakby były jakieś czarne, to by kojarzyły sie z diabelskimi Brzeźnica Bychawska ZS. Zatem tradycyjne anielskie włosy są białe Ostrówek JS, Wola Korycka Górna MB oraz srebrne Ostrówek NG, Puszno Godowskie SP, Szczuczyn HG i in.reg., przezroczyste Wola Korycka Górna MB, Ostrówek NG, paseczki takie jak włos Myszyniec ZC, Ostrówek NG. Semantycznie budują jedną treść z aniołem, nawiązując do ogólnej symboliki włosów jako nośnika siły Herd Sym 177, Sław Drew 1/420. Prototypowy anioł choinkowy był ubrany w garderobę wykonaną z bibuły Bełżec AG, Rudzienko MW, Jeziorzany WP i in.reg. lub papieru Bronice TL . Najczęściej była to sukieneczka Zamch AS, Zanowinie LP, Stary Majdan BP i in.reg., częste, która musiała być dłuższa troszke Wola Chomejowa MO. Niektóre anioły zamiast sukienki miały spódnice Blinów SK, Szczuczyn HG i in.reg. i bluzki Blinów SK, Świeciechów HD, Rudzienko MW. Ubrania anielskie miały kolor biały, różowy lub niebieski Wola Korycka Górna MB, Myszyniec ZC i in.reg. Na nich gwiazdeczki złote si naNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



6. Ozdoby antropomorficzne – anioły i aniołki

207

klejjało Bełżec AG, Rudzienko MW, że – jak same anioły – były te sukieneczki takie piękne Sielec JD, Jakówki MO i in.reg., b.częste. Zarazem – w przeciwieństwie do innych ludowych aniołów K 17 Lub 80, Ber Anioł 402 – ten choinkowy miał płeć żeńską, o czym świadczy wymienione damskie odzienie oraz stwierdzenie, że anioł to taka dziewczyna piękna Chrzanów SF. W semantyce choinkowych aniołów i aniołków można wskazać dwie zasadnicze warstwy. Pierwsza wiąże się z Bożym Narodzeniem, druga sytuuje treść tych ozdób w szerszym kontekście religijno-magicznej wizji świata. Semantyka choinkowego anioła związana jest przede wszystkim z utrwalonym w polskiej kulturze wyobrażeniem sytuacji narodzenia Jezusa Okopy RA, Puszno Godowskie SP, Gdów TZ. Anioł choinkowy uosabia anioły, które były przy narodzinach Tomaszów Lubelski BS, Wylezin NK , przypomina, że jak Pan Jezus sie urodził w stajni betlejemskiej, to aniołowie schodzili z nieba Łopiennik JK . Zaś włosy anielskie droge ścieliły, bo Pan Jezus przecież z nieba zstąpił Bronice BG, więc włosy anielskie to jest jak ta droga, do nieba Smyk Czad 38 Bolesławiec ZT, i dzięki aniołkom choinkowym jesteśmy pod niebiosami! Karczmiska HP. Anioł choinkowy ukonkretnia więc anioły, które pilnowały Jezuska Gościszów MŁ, Wojsławice ZS, Sadurki JK i in.reg., gdy chóry anielskie śpiewały Szczuczyn BJ, Smyk Krys 16 Podlewkowie WO. Przekonują o tym ich atrybuty, jak lutnia Dzierzkowice Zastawie MK lub wstęga z napisem Gloria in excelsis Deo Dzierzkowice Zastawie MK, Zaryte Olszyniak SM, co stanowi incipit hymnu zwanego doksologią większą albo właśnie hymnem anielskim, znanym z Łukaszowego opisu narodzenia Jezusa (Łk 2,14). Anioł choinkowy przypomina więc anioła, który zwiastował narodzenie Pana Jezusa Adamów SD, Nowogród SŻ i in.reg., częste, zarówno pasterzom Popowice WM, Zaryte SM, jak i Trzem Królom Zanowinie LP, wskazując im drogę do szopki betlejemskiej Jeziorzany WP. Zauważmy, że tradycja biblijna przekazuje jedynie, że mędrcy otrzymali we śnie nakaz (Mt 2,12). O bliskim jednak związku semantycznym anioła i Trzech Króli świadczy notowany w Łódzkiem zwyczaj umieszczania w pobliżu głównego choinkowego anioła obrazka z Trzema Królami Chel Gł 126. Osobną grupę stanowią wypowiedzi wskazujące na bliskość semantyczną anioła i gwiazdy, które razem lub ekwiwalentnie pełnią funkcję informowania o narodzeniu Jezusa Puszno Godowskie SP, Okopy JA, Blinów SK . W świadomości potocznej na poziomie kodu przedmiotowego budują one kompleks: wierzchołek choinki, gwiazda i anioł Blinów AW, Zanowinie LP, Puszno Godowskie SP i in.reg., częNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

208

IV. O symbolice ozdób choinkowych

oraz niekiedy dodatkowo bombki Zachorów ZW, Chrzanów SF, i anielskie włosy Bronice TL . Wierzchołek choinki tymczasem skupia jej istotę i jest jej źródłem. Buduje kompleks dodatkowo ze szpicem choinkowym, poddając się interpretacji jako element zanurzony w ponadziemskim świecie i wyznaczający miejsce, w którym dochodzi do kontaktu nieba i ziemi. Obecność anioła w tym kompleksie z jednej strony wskazuje na jego mediacyjny charakter Dav Anioł XVIII, Gr BN 97, Brz Anioł 419, a z drugiej wzmacnia funkcje mediacyjne wierzchołka drzewka. Druga sekwencja znaczeń choinkowego anioła odnosi się do pojęcia religijności ludowej i wskazuje na pozytywną waloryzację aniołów w ogóle, wobec tego również choinkowy aniołek do rzecy świętych chyba sie należy Boiska WF i jest związany z wiarą katolicką: to jest nasze, że my wierzymy w Boga, w aniołki Kąkolewnica FW. Jednakże wśród relacji o choinkowym aniele zaznaczają się wyraźnie te, w których zyskuje on rys Anioła Stróża, o czym przekonuje motywacja zawieszenia go, żeby pilnował Wola Chomejowa IF obejścia i ludzi. Kieruje ona uwagę z religijnej na magiczną wizję świata, przejawiającą się w wierzeniu, że jak już ten aniołek jak był [na choince], to juz było wszystko w domu Myszyniec ZC. Jako potwierdzenie tego tropu semantycznego można przywołać jedną z nazw świątecznego obdarowywania się prezentami pod choinką: aniołek Smyk Krys 15 Koniaków HK, Pośp Śl 119. Podsumowując, można podać dwa uogólnienia. Po pierwsze, w potocznej świadomości współczesnych Polaków anioł choinkowy koduje ewangeliczną opowieść o narodzeniu Chrystusa, znaną z przekazu św. Łukasza (2,8–15), skąd zaczerpnięto motyw pasterzy, zwiastowania, radości, informację o miejscu narodzenia, motyw zstąpienia z nieba, chórów anielskich, śpiewu, treść hymnu anielskiego oraz postaci Trzech Króli. Aniołek choinkowy jednak mówi coś więcej – streszcza polską apokryficzną opowieść o Bożym Narodzeniu, ubarwioną szczegółami, takimi jak pojawienie się aniołów w momencie narodzenia Jezusa, ich obecność w szopce przy Jezusie i Maryi, pilnowanie Jezuska, śpiewanie mu i granie, motyw prowadzenia pasterzy i Trzech Króli oraz utożsamienie funkcjonalne gwiazdy i anioła. Po drugie, anioł jest postacią o charakterze mediacyjnym: jest istotą świętą, gdyż pochodzi od Boga i wskazuje Bogu-Dziecięciu drogę na ziemię oraz ludziom wszystkich stanów i narodów – drogę do Boga-Dziecięcia i do Boga w niebie. Znosi napięcia między sferami kosmicznymi, przekazując dar: i dar-słowo, czyli nowinę o Narodzeniu, i dar-przedmiot, ukonkretniany przez prezenty pod choinką. ste, il. 6, 10

Wola Chomejowa MO

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



6. Ozdoby antropomorficzne – Święty Mikołaj i krasnoludki

209

2. Święty Mikołaj i krasnoludki

Postacią wyraziściej niż aniołek związaną ze świątecznym obdarowywaniem jest święty Mikołaj, który na choince pojawia się pomnożony jako mikołaje i mikołajki Gór Rad 19, Smyk Czad 38 Bolesławiec ZT, Jeziorsko JF i in.reg., częste. Mikołaje choinkowe można rozpoznać po tym, że mają łepek mikołajkowy Adamów SD, Zanowinie LP kupiony i nalepiony Adamów MS na wydmuszkę, figurkę z ciastka lub z tektury, długą brodę z waty Adamów MS, Gór Rad 19, Sielec JD lub ze lnu Lipsk n/Biebrza KC, oczy Lipsk n/Biebrza KC, Jeziorsko JF, włosy jakieś tam Smyk Czad 38 Bolesławiec ZT oraz czapkę Jeziorsko JF, Lipsk n/Biebrza KC, Gór Rad 19, czerwony paseczek Zanowinie LP, czerwoną długą „kapotę” Fer Św 41 i worek na plecach [...] z prezentamy Adamów MS. Wyraźnie zbiega się ten opis z wizerunkiem Mikołaja we współczesnej kulturze masowej, powszechnie wykorzystywanym w funkcji promocyjnej Lach PolCz 119–130, Mar Am 197–242, Hue Mik 108–110. Natomiast krasnoludki i krasnalki zwykle powstawały z wydmuszek. Malowało się buzie na tym jajku, oczy Zanowinie LP, Tuszów KK , brewki takie, nosek, buzie Przegaliny Duże GH, Uhrusk DŁ, Zamch JG, brodę Gór Rad 19, a tutaj sie tako harmonijke składało z papieru okrągło, i tutaj sie nisko do tego jajka [...] był taki kołnirz duży zrobiony Zanowinie LP, Tuszów KK, Przegaliny Duże GH, a na wierzchu znowu była ta czapka, a to z tego papieru glancowanego robiło sie czapke tego krasnoludka Zanowinie LP, Tuszów KK, Zamch JG i in. Choinkowe mikołaje i krasnale budują wspólną semantykę, w której wyróżniają się dwa zasadnicze znaczenia. Po pierwsze przypominają postaci, które przynoszą prezenty, także pod choinkę Mag Dub 17, Dokudów HB, Sieradz JS, Myszyniec ZW, co utrwaliła opowieść wspomnieniowa: Mikołaj paczki tylko pod choinke przynosi. [...] Ja już robiła [swoim dzieciom], i mówiła, że dymnikiem wchodzi Mikołaj. I nie mogli zobaczyć tego Mikołaja. I teraz wnuczkom też sie robi Dokudów HB, Lach PolCz 126–130, Lach Mik 89, Sław Drew 2/18. O krasnoludkach zaś mówiło się, że przyjdą pod choinkę, przynioso coś [...]. Kiedy był Mikołaj [6 grudnia], to był Mikołaj, a później [24 grudnia] Brzeźnica Bychawska ZS – krasnoludki. Na Pomorzu podobnie, „lud w Jastarni wierzy, że w wigilię Bożego Narodzenia chodzą nocą krasnoludki. Każdy ma z nich dwie czapki na głowie: czerwoną i zieloną. Przy spotkaniu się z krasnoludkiem należy zerwać mu z głowy zieloną czapeczkę, wtenczas krasnoludek będzie zmuszony obdarować złotem spotkanego człowieka” Stel Pom 44. Choinkowe mikołaje i krasnale oznaczają postaci, które opiekują się ludźmi, a dokładniej przypominają, że św. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

210

IV. O symbolice ozdób choinkowych

Mikołaj jest patronem rolników, co rejestruje przekaz na temat motywacji zawieszania mikołajów na choince: A święty Mikołaj to był jeszcze takim patronem rolniczym, od hodowli, od bydła, że sie tego Mikołaja czci. Bo mówili, że święty Mikołaj to ochrania, żeby sie chudoba hodowała Zanowinie LP. Powyższa relacja pochodzi ze wschodnich, nadbużańskich terenów Polski, gdzie waga mikołaja podkreślana była lokalizacją na samym wierzchu choinki koło gwiazdy Zanowinie LP, Mag Dub 17. Geografia wskazuje na wschodniosłowiańską proweniencję tego segmentu semantyki choinkowego mikołaja, która związana jest z wpływami kultury wschodniej, ruskiej i prawosławnej, gdzie św. Mikołaj zajmuje „wyjątkowe miejsce w świadomości religijnej [...], czczony jest na równi z Bogiem” Lach PolCz 117 i nazywany „cudotwórcą” Kop SMit 767 oraz opiekunem ludzi i ich domostw Sław Drew 3/396, Usp Mik 31. Choinkowe krasnale są symbolami krasnoludków – istot, które pomagają ludziom. Do takiego stwierdzenia upoważnia motywacja stosowania omawianej ozdoby: dla dzieci, że kiedyś jak to bajki były, mówili, że te krasnoludki tam dzieci pilnujo, gdy zostają same w domu Okopy JA, Gaj Duch 94. Przekaz ten z jednej strony wskazuje, że idea choinkowego krasnala ma swoje źródło w demonologii, z której dostała się do tekstów bajek Mal Kras 29, z drugiej zaś sugeruje, że z ambiwalentnego portretu krasnoludka Mal Kras 34, Gaj Duch 94 ozdoba choinkowa może przywoływać wyłącznie pozytywne cechy tych domowych demonów opiekuńczych, które „pomagają gospodarzom w cudowny sposób w trudnych momentach życia” Kop SMit 597, K 15 Poz 21. Krasnoludki choinkowe opiekują się człowiekiem i jego gospodarstwem, bowiem „sprowadzają one do domu powodzenie i dobrobyt” Mal Kras 33. Reasumując, można powiedzieć, że pojawienie się na choince mikołajów i krasnali czyni z niej drzewko pełne dobrych, domowych duchów i opiekunów ludzi z ich dobytkiem. Działanie tych istot ma dwa wymiary czasowe. Pierwszy związany jest z błyskawiczną realizacją powołania mikołajów i krasnali – zmaterializowaniem się prezentów pod choinką. Drugi wymiar natomiast obejmuje cały nadchodzący rok, z myślą o którym kreuje się wigilijną jodełkę – drzewko projektujące świat, w którym święci i krasnoludki ochraniają człowieka oraz pomagają mu, stawiając jeden warunek, zakodowany w wierzeniu, że „krasnoludki gnieżdżą się tylko u dobrych ludzi” Gaj Duch 95.

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



6. Ozdoby antropomorficzne – ludzie

211

3. Ludzie

Wreszcie na tradycyjnej choince pojawiają się ludzie. Zawieszamy swoje podobizny, z których na tym etapie analizy spróbujmy wydobyć cechy zbiorowego autoportretu. Nie ma on rysu mimetyzmu, a jest właśnie magiczną kreacją idealnego człowieka dzięki zdobieniu drzewka takimi tradycyjnymi ozdobami, jak lalki i baletnice, krakowianki i krakowiaki, państwo młodzi czy pajacyki. Laleczki i baletnice. Dawne tradycyjne lalki, laleczki Sadurki JK, Jaszczów CS, Kochów JC i in.reg., b.częste i baletnice Nowogród SŻ, Wielkolas HK, Gaj Rozw 25 i in.reg. wykonywane były ze słomy, ciasta, papieru, bibuły lub waty. Stanowiły – jak współczesne szklane i plastikowe – „miniaturowe przedstawienie postaci ludzkiej, najczęściej kobiety, dziewczynki” PSWP 18/446. Zawiesza się laleczki dla ozdoby Adamów SD, Bronice TL, Nowogród SŻ, co łączy się w świadomości potocznej z „płcią piękną”. Dlatego laleczki i baletnice, o główce aniołka Ostrówek JSt, Tomaszów Lubelski JG, Gaj Rozw 25 lub kobiecej, wyciętej z gazety Strykowice Górne WK , miały sukieneczki ładne, z koroneczek posklejane, z materiałowych Brzeźnica Bychawska ZS, Strykowice Górne WK . Zamknięciem tej relacji o kobiecym pięknie zaklętym w laleczkach choinkowych są słowa: laleczki po prostu Strykowice Górne WK , gdzie leksem laleczka oznacza „bez zarzutu, doskonale, świetnie” i „kobietę obdarzoną nieprzeciętną urodą” PSWP 18/446. Ponadto laleczki to dostatek, to piękno, [...] najważniejsze są laleczki, jak najważniejsze są kobiety w domu. Bo one podkreślają tą urode domu Jaszczów CS. Zauważmy, że także leksem baletnica konotuje cechę kobiecego wdzięku, aktualizowaną z jednej strony przez frazeologizm głowa do baletu SFraz 1/94, z drugiej zaś – przez związek semantyczny z tańcem jako ładnym sposobem poruszania się PSWP 42/260. Do innej przestrzeni kulturowej odsyła wypowiedź, że lalki symbolizowały ludzi, że jak do Betlejem wszyscy śpiszyli, ji to wszystko teraz na chojince sie wiesza Sadurki JK . Wskazuje ona na dwa fakty. Pierwszy, że lalki są zobrazowanymi na choince ludźmi, wyidealizowanymi, czyli bardzo religijnymi i nieprzeciętnie pięknymi, jak cały choinkowy świat. Drugi fakt: istnienie kreowanego z choinką świata jest nierozerwalnie połączone z wzorcami chrześcijańskimi, według których człowiek ma pamiętać o dążeniu w stronę Jezusa i świętości. Choinkowe pary. Postaci choinkowe pojawiają się w parach: chłopaczek i dziewczynka Brzeźnica Bychawska ZS, Żuków MK , krakowianki i krakowiaczki Wyryki Wola SS, Dołhobrody KW oraz w najistotNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

212

IV. O symbolice ozdób choinkowych

niejszym kulturowo kompleksie: pan młody, panna młoda, starszy drużba i starsza druhna. To taki orszak weselny był. [...] Jak byli młodzi gdzieś, to przecież wiedzieli, że przyjdzie na nich czas, że będą sie żenić Smyk Lub 33 Motycz CM. Aczkolwiek zanotowano przekazy, w których występują wyłącznie panna młoda w welonie, pan młody raczej nie Pałecznica ZS, same krakowianki Pałecznica ZS, Adamów MG, Dołhobrody KW, sam pełen energii krakowiak Futoma MR, Świeciechów HD. Zaprezentowane przekazy nie zawierają kolizji znaczeń, a wręcz przeciwnie – potwierdzają matrymonialne funkcje zawieszanych na choince postaci. Pierwsza grupa kreuje parę, czyli zgodnie z ideą działań zimowego czasu przejścia – projektuje nowy, małżeński świat na zasadzie „podobne daje podobne”. Druga grupa zaś kreuje idealnego partnera, pojedynczego i definiowanego przez brak po to, by los – aktywizujący się w zimowym czasie nowego początku – wypełnił tę lukę. Takie myślenie pojawia się w refleksji nad samotnie wiszącym na choince krakowiakiem: może i krakowianka gdzieś w innych domach była Futoma MR, Sław Drew 1/244. Przywołuje to kontekst kulturowy w postaci bożonarodzeniowego północnowschodnio-mazowieckiego kolędowania Ad Wes 310 oraz krakowskiej dworskiej zabawy zapustnej K 5 Krak 252 , znanych pod nazwą krakowskie wesele. Funkcja tego widowiska jest właśnie matrymonialna, podobnie jak zawieszanych na choince postaci ludzkich. Choinkowe pajace. Wśród ozdób antropomorficznych znalazły się pajace i pajacyki Chrzanów SF, Pet Biała 7, Podłęż SN i in.reg., b.częste, które tradycyjnie były najczęściej wykonane z wydmuszek, tektury i papieru lub bibuły. Nazwa ta okazuje się wieloznaczna. Niekiedy odnosi się do ‘wszystkich ozdób wykonywanych z wydmuszek poprzez namalowanie na nich zarysów oczy, nosa i ust, z czapką i rodzajem kołnierza’ Podłęż SN, Gdów DP, Rzeczyca Ziemiańska TW, innym razem do ‘krasnoludka lub mikołaja’ w relacjach informatorów, którzy nie mają na choince krasnoludów czy mikołajów Hańsk JK, Wyryki Wola SS, Nowogród SŻ i in.reg. Pod pojęciem pajaca choinkowego rozumieć można wreszcie ‘ozdoby, które są najbardziej podobne do klauna jak z cyrku’ Marzysz MŚ, na pewno zaś nie do mikołajów Zanowinie MN, gdyż pajace to były wyrysowane oczka, nosek i tu dorobiona taka tektureczka, ji tem powrózeckiem sie rusało, a on temi rękami, nogami tak skakoł. To tak to jest ze śmiechu Chrzanów SF. Znajdujemy tu bezpośrednie nawiązanie do współczesnej semantyki leksemów pajac, pajacować i pajacyk, w której wyraźnie zaznaczony jest element rozśmieszania, bycia niepoważnym oraz skojarzenie z cyrkiem PSWP 27/239. Pozwala to na stwierdzenie, że Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



6. Ozdoby antropomorficzne – serca

213

prymarną funkcją choinkowych pajaców jest kodowanie radości, w której uczestniczą także choinkowe bałwanki, a nieobcej kulturowemu obrazowi polskiej choinki na wielu poziomach jej semantyki. Proponując podsumowanie, można powiedzieć, że z semantyki zawieszanych na choince postaci ludzkich można odczytać, iż nosiciele tradycyjnej kultury polskiej chcieliby widzieć siebie w nadchodzącym roku jako młodych, pięknych, ubranych wyjątkowo ładnie, odświętnie, o idealnej figurze i wdzięcznych ruchach (postaci kobiece), pełnych energii (krakowiak) oraz – nie samotnych (orszak weselny, pary, krakowiaki). Ponadto analizowany zestaw ozdób projektuje pobożność (laleczki) jak też radość (pajace, baletnice) i szczęście, zaś dla panien i kawalerów – szczęśliwe zamążpójście (orszak weselny). 4. Serca

Tradycyjna choinka w całej Polsce pełna jest serc i serduszek dziś zwykle wykonanych ze szkła lub plastiku, dawniej – z ciasta lub z papieru Smyk Krys 15 Koniaków HK . Jak zanotowano w czasie badań terenowych, widok serca na choince sprawia, że robi się przyjemnie Lublin KS, Karczmiska HP i świątecznie Lublin KS, zwłaszcza że ciastka w takim kształcie piekło się raczej tylko na Boże Narodzenie Bronice BG, Nowogród KW. Święta te zaś ludzie obchodzili „od serca” Jaszczów CS. Można więc powiedzieć, że w świadomości potocznej symbolika serca jest ściśle związana z ideą świąt Bożego Narodzenia. W semantyce tej ozdoby można wyznaczyć kilka splecionych ze sobą znaczeń. Po pierwsze serce choinkowe to symbol miłości Karczmiska HP, Barany ZW, wprzódy w rodzinie Psary AK . Dlatego zatem zawieszano je, żeby to w tym domu była miłość i zgoda Bronice TL, Lutogniew AC, gdyż są znakiem przebaczenia [...]. Bo te święta to właśnie wnoszo to radość do domu, to pojednanie, to zgode, miłość wśród ludzi Karczmiska JK . To jakaś tam miłość, jakaś dobroć z serca płynąca i tak o te serduszka dbają Lipsk n/Biebrzą AC, ponieważ taki odruch to serce Rzeczyca Ziemiańska KS, dobroć Smyk Lub 33 Maruszewiec ZK . Zarazem serce choinkowe jest symbolem miłości do Dzieciątka Jezus, gdyż oznacza, że z sercem przyjmujemy tego nowo narodzonego Jezusa Pałecznica ZS. Serce choinkowe jest darem dla członków rodziny, jak w opisie zwyczaju z Żywiecczyzny: Każdy wycinoł serduszko, bo Karczmiska HP, Lutogniew AC, Rzeczyca Ziemiańska KS i in.reg., b.częste,

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

214

IV. O symbolice ozdób choinkowych

to ze serca ofiarowoł na tom chojinke i [...] „to jest mamusi, to je braciszkowi”. Jak już co większy, to pisali nawet karteczki na tych serduszkach Smyk Krys 15 Koniaków HK . Tak więc były serduszka, [...] po prostu żeby każdy miał Okopy JA, Rzeczyca Ziemiańska AP na choince swój symbol serca, symbol serdecznych wzajemnych uczuć. Ale serce choinkowe jest także niby to ofiara dla Pana Jezusa, każdy złożył swoje serduszko, [...] żeby Pan Jezus przyjął jego serduszko Nowogród SŻ. Trafia na choinkę na pamiątkę tego, że dary Trzej Królowie nieśli [...] z sercem i dlatego to serce Wojsławice ZS na drzewku. Wreszcie serce choinkowe jest darem dla ukochanej osoby. Przytoczmy całą rozmowę: Eksplorator: Czy kogoś specjalnie częstowało się tymi ciastkami z choinki? BG: Przeważnie kawalerów! TL: No, serduszka to wiadomo [śmiech], żeby chyba albo wziął albo dał to serduszko swoje. E: Kiedy oni dostawali takie serduszko? TL: W odwiedziny. BG: Na spotkanie takie. E: I to panna dawała? TL: Tak. E: Zrywała z choinki? TL: Tak, najlepij. A później częstowała pozostałymi, ale jedno z choinki zawsze. [...] E: I coś mówiła jeszcze przy tym? BG: Nie, to już miało oznaczać samo to, że wziął. Jak wziął, to znaczyło. TL: Bo by nie chciał, nie? E: A był taki, który nie wziął? TL: Raczej nie. BG: Nie, bo się dawało takiemu, co wiadomo, że weźmie Bronice, Lipsk n/Biebrzą LS, Wyryki Połód MW. Serce choinkowe staje się wobec tego przedmiotem symbolicznym, którego podarowanie i przyjęcie pełni funkcję więziotwórczą i matrymonialną, podobnie jak częstowanie kawalera opłatkiem, cukierkami, ciastkiem lub jabłkiem z choinki. Przywodzi to na myśl wymianę darów między panną a kawalerem, która jest motywem ludowych kolęd życzących Ad Kol 2, Bart PKL 39. Podarowanie choinkowego serca różni się jednak tym od wymienionych gestów, że treść tego komunikatu jest jednoznaczna, gdyż i dawniejsze ludzie wiedzieli coś, że to jakieś miłość, serce Barany ZW. Polskie choinkowe serce uczestniczy w uniwersalnej semantyce serca jako symbolu miłości Herd Sym 141, For Sym 358, doprecyzowując ją. Jest bowiem darem i służy serdecznej wymianie między ludźmi, którzy się kochają lub pokochają w nadchodzącym roku, ale też między człowiekiem a nowo narodzonym Bogiem. I Bogu, i człowiekowi daruje się serce z ciasta, papieru lub plastiku, które symbolizuje to, co w człowieku najszlachetniejsze, najgłębsze i najwyższe: jego duszę For Sym 358 i „miłość jako centrum iluminacji i szczęścia” Cirl Sym 366. Serce wszak, „jako ważny dla życia organ człowieka łączy się z symbolicznym znaczeniem środka” Herd Sym 141, z którego odradza się człowiek i uniwersum. W biblijnej KsięNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



6. Ozdoby antropomorficzne – serca

215

dze Przysłów zapisano: „Z całą pilnością strzeż swego serca, bo życie ma tam swoje źródło” (Prz 4,23). I rzeczywiście, to w sercu ma swoje źródło wypełniające i regenerujące kosmos najwartościowsze uczucie, definiujące istotę życia – miłość.

*** Podsumowując analizę semantyki choinkowych ozdób o cechach antropomorficznych, można stwierdzić, że: 1. Ozdoby antropomorficzne zamykają cykl organizacji świata projektowanego w trakcie ubierania choinki. Po symbolizowanym przez zapalenie choinkowego światła pojawieniu się kosmosu, po pobudzeniu go do życia przez kodujące ruch ozdoby sferyczne, wypełnieniu go zwierzętami i roślinami – pojawił się człowiek. 2. Wykreowany został człowiek kompletny: młode, piękne i zdrowe ciało, nastrój nieustannej radości i szczęścia oraz wypełniające go uczucia. Jest bowiem idealnie pełen miłości, uczestniczy w miłości boskiej i daje ją także Bogu. 3. W zamian jako idealnie dobry człowiek – bo przecież tylko u dobrych ludzi zadomawiają się krasnoludki i tylko grzecznym dzieciom przynosi prezenty św. Mikołaj – otrzymuje dary ze sfery sacrum. Dary to trojakie: anioł, błogosławieństwo i prezenty. Anioł łączy świat człowieka z boskim niebem, przybliżając niebo człowiekowi, a człowieka niebu. Błogosławieństwo ludzkiego życia i jego dostatniość zapewniają św. Mikołaj i krasnoludki, które rozpoczynają swoją roczną posługę od zmaterializowania zaświatowych darów pod choinką w Wigilię. 4. Prezenty te są dowodem, że dobro odrodziło się w człowieku, wszak inaczej być nie może, skoro obcuje on ze świętymi istotami, czyli z całymi anielskimi choinkowymi zastępami. Nie dziwi zatem, że anioły te wykreowane są na jego podobieństwo, jak na podobieństwo laleczek jest wykonany anioł choinkowy, „mówiący” do ludzi słowami wypisanymi na szarfie w ich języku. Nie dziwi też, że w otoczeniu takiej anielskiej hordy mogą bezpiecznie na choince pojawić się i diabełek, i czarownica – zło tu nie ma wstępu. W człowieku odrodziło się serce. Choinkę przyozdobioną postaciami aniołów, mikołajów, krasnali, pajaców, laleczek, kawalerów i panien można tytułować Księgą Dobrego i Szczęśliwego Człowieka. Twórca tej opowieści, opowieści z autoportretem, zapisuje także informacje nie tylko o tym, jak ma wyglądać wymarzony świat, ale – jaki jest wymarzony ideNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

216

IV. O symbolice ozdób choinkowych

ał jego samego. Swoją opowieść kończy skromnym i nieskomplikowanym a nośnym rysunkiem, rysunkiem serca. Tak chce powiedzieć: idź do samego swego źródła, idź za tym, co jest ważne w tradycyjnym systemie wartości i czemu warto oddać serce, które – jak pisał Pliniusz – pierwsze zaczyna żyć w człowieku i ostatnie umiera. Jeśli umiera – to tylko raz w roku, w zimowym czasie przejścia od tego, co stare, do tego, co nowe, co się odradza, jak miłość w człowieku, Bogu i kosmosie.

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

Rozdział V

Choinka. we współczesnej kulturze. polskiej

Przedmiotem tego rozdziału jest analiza współczesnych realizacji paradygmatu tradycyjnej choinki, rządzących nimi mechanizmów, a następnie wyeksplikowanie informacji na temat przemian funkcji choinki w kulturze polskiej Smyk Trad 131–142.

Przemiany zwyczaju choinki w zakresie formy Zmiany w wyglądzie choinki są komentowane przez nosicieli polszczyzny potocznej. Ich zdaniem ubiór choinki sie zmienia Nielisz MP, teraz jest inny niż kiedyś Górka Lubartowska IT, a dawna choinka w porównaniu ze współczesną jest zupełnie inna Adamów SD, że nie przykładać do dzisiejszych czasów Puszno Godowskie MK , gdyż jest jak noc do dnia Myszyniec ZW.   Młodsze pokolenie również podziela tę opinię: Wzorcem choinki byłaby dla mnie choinka z dzieciństwa – bezkompromisowa w porównaniu z dzisiejszymi komercyjnymi i sztucznymi. Duże drzewko, pod sufit, rozłożyste, ładnie ukształtowane (to ważne), bez dziur i „łysin”. Dużo kolorowych lampek i bombek, cukierki klasyczne i podłużne. Na górze gwiazda z lampką pośrodku. Wypowiedź Arkadiusza Pylaka, urodzonego w 1971 roku w Lubartowie, zamieszkałego w Lublinie. Informacja z maja 2008 roku. Równomiernie rozłożysta, bez względu na wielkość. Umiarkowanie wystrojona, z uwzględnieniem ozdób od najmniejszych wysoko do największych nisko, na końcach gałązek dziergane gwiazdki, sopelki. Koniecznie jabłka i cukierki. I orzechy zawijane w pazłotka z wbitą szpilką. Cukierki łączą się ze wspomnieniem z dzieciństwa, jak Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

218

Choinka we współczesnej kulturze polskiej

W wyniku szczegółowej analizy ustalono w rozdziale Choinka ubrana jak choinka, że prototypowa polska choinka pojawia się tradycyjnie w ściśle określonym czasie oraz przestrzeni i jest ubrana według kulturowo znormalizowanego systemu, którym rządzi pięć zasad. (1) Choinka jest ubrana w dużą ilość ozdób, a ozdoby te reprezentują maksymalnie wiele typów (różnorodność pod względem jakości), co sprawia, że (2) jest ubrana różnorodnie. Ponadto ma być (3) błyszcząca, (4) różnokolorowa oraz (5) ma być ubrana cała i równomiernie. W celu uporządkowania analizy proponuję przyjąć, że w paradygmacie tradycyjnej choinki można wskazać istotne dla jej formy parametry. Parametr jest to znana z natury cecha jakiegoś urządzenia lub procesu, wyrażona w odpowiednich jednostkach w postaci wymiarów o charakterze liczbowym PSWP 27/337. W przypadku choinki owym „urządzeniem” jest ubrane drzewko, którego zmienność w czasie co do formy nie jest niczym innym jak zachodzącym w kulturze procesem. Można więc wskazać następujące parametry, służące opisowi zauważanej zmysłami formy choinki: czas, przestrzeń (choinka w przestrzeni oraz choinka jako przestrzeń), ilość ozdób, ilość światła (stopień błyszczenia się) i ilość kolorów. Dalszą część analizy uporządkowano według wymienionych parametrów, dla każdego wskazując realizację tradycyjną i współczesną. Czas. Realizacja tradycyjna parametru czasu sprowadza się do określonej liczby dni ustawienia choinki. Wiąże się to z konkretnymi datami dziennymi, zwłaszcza jeśli idzie o początek tego czasu. Zatem choinka była ubierana wyłącznie w Wigilię, rozbierana zaś najwcześniej po Nowym Roku (2 stycznia), najpóźniej zaś przed Matką Boską Gromniczną (2 lutego), co daje przedział 10 do 40 dni. (Zob. rozdziały II.3.1 i II.4.3) się podkradało cukierek, zostawiając w miarę idealnie zawiązany papierek. Ozdoby: koniecznie, żeby były jakieś stare, które chowają w sobie wspomnienie z dzieciństwa... Oczywiście zielona, pachnąca, żeby po wejściu do domu czuło się zapach lasu. Żeby patrząc na nią czuło się jakieś takie zauroczenie i spokój... Czyli taka niosąca spokój łagodność. Żeby wydobywała pozytywne myśli, emocje do domu, rodziny. Żeby wywoływała atmosferę świąt. Wypowiedź Magdaleny Smyk-Tomasiak, ur. 1973 w Lublinie, zamieszkałej w Lubartowie. Informacja z maja 2008 roku. Moja idealna choinka to zielone drzewko o wyjątkowym zapachu, świerk. Na drzewku powieszone lampki, które świeciły czasami całą noc. Przy tak oświetlonej choince zawsze czułem się bezpiecznie choćby nikogo w domu nie było i zastała mnie późna pora nocna. Taki mam obraz choinki z dzieciństwa. Teraz jestem w stanie zaaprobować sztuczną choinkę, bo żal mi tych drzewek wycinanych na całym świecie. Wypowiedź Piotra Wapy, ur. 1980 w Radzyniu Podlaskim, zamieszkałego w Lublinie. Informacja z września 2009 roku. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Choinka we współczesnej kulturze polskiej

219

Realizacja współczesna. Znane są wyjątkowe przypadki, że choinka stoi cały rok, jak w krakowskim mieszkaniu aktora Edwarda Linde-Lubaszenki. Nie dziwi wobec tego relacja mieszkanki okolic Radzynia Podlaskiego: Jak dzieś tu widziałam u kogoś, to cały rok stojała ta chojineczka. To dobrze Kąkolewnica FW. Można więc powiedzieć, że czas dla choinki uległ współcześnie wydłużeniu i może w wyjątkowo obejmować cały rok. Dzieje się tak ze względów sentymentalnych (np. choinka wykonana z ciasta przez córkę jest zawieszona cały rok w aucie Konrada Czubka ze Świdnika ), praktycznych (np. z ogromnego świerka sprzed budynku Mulitdruku przy ul. Unickiej w Lublinie czy w centrum Lubartowa nie zdejmuje się światełek, gdyż to wymaga użycia specjalistycznego sprzętu do prac na wysokościach; u Moniki Płoskiej-Pecio w Lublinie cały rok korzysta się z kubka z wizerunkiem choinki) czy z przypadku słabej koniunktury na przestrzeń reklamową (do połowy marca 2007 roku choinka w funkcji reklamowej widniała na billboardzie przy zbiegu ulic Głębokiej i Filaretów w Lublinie). Choinka zatem znika bardzo późno lub nie znika w ogóle z naszego otoczenia, co kwalifikujmy jako jednostkowe. Istotniejsze, gdyż powszechne jest jednak to, że dziś choinka pojawia się w ikonosferze polskich miast i wsi, tak realnie w przestrzeni, jak i w postaci motywów graficznych (np. w reklamach) wcześniej, niż nakazuje tradycja, bo tuż po 2 listopada, po Wszystkich Świętych, co jest dyktowane wyłącznie względami marketingowymi. Przestrzeń – choinka w przestrzeni. Tradycyjna. choinka lokalizowana jest we wnętrzu domu, a dokładniej – w pomieszczeniu, w którym spożywana jest wieczerza wigilijna. Uszczegóławiając lokalizację, należy wskazać miejsce przy oknie od drogi, czyli miejsce dobrze widoczne z zewnątrz, ale – zarazem miejsce, w którym choinka dobrze prezentuje się osobom patrzącym na nią z wnętrza domu. Lokalizacja choinki ujawnia zatem tradycyjną stratyfikację przestrzeni, wskazując na istotne kulturowo miejsce centralne. (Zob. rozdział II.3.2) Realizacja współczesna. Choinka dziś może być ubrana w wielu typach miejsc, o różnym stopniu oddalenia od prototypo  Informacja zasłyszana przez autorkę w jednym z wywiadów telewizyjnych, jakiego udzielił aktor w końcu lat 90. XX w.   Konrad Czubek, ur. 1968, zam. w Świdniku. Dane od Ewy Jaśkowiak, urodzonej w 1968 roku w Lublinie, zamieszkałej w Świdniku. Informacja z grudnia 2005 roku.   Monika Płoska-Pecio, ur. 1971 w Lublinie, zamieszkała w Lublinie. Informacja z maja 2007. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

220

Choinka we współczesnej kulturze polskiej

wego wnętrza domu (np. dowolnym w pokoju, na balkonie, na podwórku), także w przestrzeni różnie rozumianego domu (np. „drugim domem” jest grób, miejsce pracy, miejsce rekreacji, kościół). Miejsca te są typem centrum mikrokosmosu w różnej skali, także w skali osiedla, miasta itd. (o czym świadczą choinki w centrach miast). Oznaczałoby to, że człowiek-kreator choinki wiele miejsc naznacza jako centralne, a do nich może wyjątkowo należeć i głowa właściciela choinki. Daje to podstawę do stwierdzenia, że dziś choinkę można umieścić wszędzie, także pod wodą . ILOŚĆ OZDÓB. W paradygmacie tradycyjnej choinki obowiązuje nakaz ubierania choinki tak suto, jak to tylko możliwe, by była bogata i ubrana różnorodnie, to znaczy w ozdoby każdego typu. Jedynym ogranicznikiem jest wytrzymałość gałązek drzewka na ciężar ozdób oraz własność drzewka potocznie określana pakownością Wylezin MJ, Gdów WC, Chrzanów SF i in.reg., przez co rozumie się możliwość zawieszania wielu ozdób. Jak wynika z zebranego materiału, w odniesieniu do choinki nie istnieje pojęcie ‘zawieszenia zbyt dużej ilości ozdób’, co znaczy, że choinka ubrana przesadnie Ostrówek BK, Barany ZW, Zanowinie LP i in.reg., częste pozostaje choinką dobrze, odpowiednio ubraną, gdyż na choince powinno być jak najwięcej ozdób. (Zob. rozdział II.3.3) Realizacja współczesna. Dziś coraz powszechniej spotyka się choinki ubrane suto, ale – na przykład ozdobami tylko jednego czy dwu typów, jak choćby światełkami lub bombkami. Jednakże zebrany materiał pozwala stwierdzić, że już drzewko ubrane niewielką ilością ozdób jednego typu funkcjonuje jako choinka i jest nazywane choinką Adamów MS, Bełżec AG i in.reg., częste. Z drugiej strony mamy do czynienia z poszerzeniem się asortymentu choinkowego oferowanego w sprzedaży. Obserwuje się bowiem współcześnie wiele nowych kształtów ozdób choinkowych, takich jak bombki-znaki czasu, na przykład w formie aut, żaglówek, pociągów, telefonów komórkowych, zwierząt – bohaterów bajek dla dzieci (np. Kubusia Puchatka) czy innych, jak chrząszcze, dinozaury, żyrafy i słonie. Ponadto można wyznaczyć grupę ozdób, jak na przykład lampek elektrycznych o przeróżnych   Choinka na głowie, BBCPolska.com, informacja z 5 grudnia 2005 roku: http:// www.bbc.co.uk/polish/ciekawostki/story/2005/12/printable/051205_wales_christmas.shtml, odczyt: 29 stycznia 2009.   O ubranej pod wodą choince Klubu Nurkowego „Kraken”: Leszek Olszański, Choinka pod wodą, Gazeta.pl Kraków, z dnia 12 grudnia 2002 roku. http://miasta. gazeta.pl/krakow/1,35798,1231383.html, por. http://www.diveschool.pl/galeria.php?dzial =58, odczyt: 29 stycznia 2009. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Choinka we współczesnej kulturze polskiej

221

kształtach żarówek (grzybki, żołędzie, owoce) czy plastikowych ozdób w kształcie owoców cytrusowych, cebuli, ogórków lub truskawek. Zasadniczo przyjmują one nową formę, jednakże niejednokrotnie przypisywane są im tradycyjne treści. Osobną grupę stanowią ozdoby, głównie bombki reklamowe, z nadrukiem nazwy firmy lub promowanego produktu il 3. Przywodzi to na myśl aktualizację rodem ze Związku Radzieckiego, gdzie najłatwiej dostępne były bombki z sierpem i młotem, pełniące funkcje propagandowe także na ternie Polskiej Republiki Ludowej. Z gwiazdo komunizmu, z sierpem rosyjskim, były bardzo tanie, to były najtańsze bombki, bo to nie każdy chciał kupować Szczuczyn BJ. Pojawienie się w sprzedaży na dużą skalę gotowych świecidełek – w pierwszej kolejności bombek – zmieniło radykalnie skład ozdób choinkowych. Informatorzy wskazują trzy przedziały czasowe, w których pojawiły się pierwsze bombki w ich domach: przed wojną, w początku lat 30. XX wieku Jeziorsko JF, Worgule MS, Stary Brus JK i in.reg., częste, w czasie drugiej wojny światowej Stary Brus AM oraz najczęściej – po wojnie, od końca lat 40. do początku 60. XX wieku Momoty Dolne BJ, Kowale Oleckie ZD, Chel Gł 132 i in.reg., b.częste, choć w odpowiedzi na pytanie o czas pojawienia się bombek zanotowano i komentarz odwołujący do początku lat 70. Ruda Solska KR . Historię bombki przytaczam, dlatego że pokazuje ona przedział czasowy, w którym nastąpiła zmiana wyglądu polskiej choinki. Można zatem przyjąć, że proces ten – gdzieniegdzie rozpoczęty przed wojną – tak naprawdę na szeroką skalę nastąpił w końcu lat 60., a jego ikoną jest bombka. Bombka, jak wynika ze zgromadzonego materiału, zrobiła karierę z kilku powodów. Choinka nią zdobiona jest bogatsza, najpierw z tego powodu, że bombki były od zarania uważane za ozdoby drogie Gdów WC, Nielisz WW i in.reg., b.częste, przez to cenne i rzadkie. Było ich niewiele w sprzedaży i na choinkach Przecieszyn WF, Okopy JA, Gościszów MŁ i in.reg., jak i na nielicznych choinkach można je było spotkać Marzysz MŚ, Siel Wil 85 i in.reg., w dodatku najczęściej maciupeńkie i mało ozdobne Karczmiska JK, Puszno Godowskie SP. Dlatego choinka z bombkami jest bogatsza Tuszów KK, Kochów CJ i in. czy droż  http://www.kurierlubelski.pl/module-dzial-viewpub-tid-9-pid-65522.html, odczyt: 29 stycznia 2009.   Taką bombkę w przedwojennym Włodzimierzu, a potem w Lublinie, miał Waldemar Michalski, pisarz i poeta związany z lubelskim „Akcentem”. Informacja z 2000 roku. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

222

Choinka we współczesnej kulturze polskiej

sza Adamów MS, bombki bowiem oznaczały troszeczke jakiejś zamożności w tym domu, gdyż to najbogatsza była ozdoba choinki! Bronice BG, Gościszów MŁ, Brzeźnica Bychawska ZS. Dlatego bombki, od zawsze to było najgłówniejsze Dokudów HB, Mareza TG i choinka z bombkami jest ładniejsza Chel Gł 132, Barany ZW i in.reg. Zdaniem informatorów przez bombki zostały wyparte choinkowe jabłka oraz w dalszej kolejności ciastka Jeziorzany GS, Dokudów WŻ, Maruszewiec ZK i in.reg., częste. W zamian pojawiły się ciastka i owoce z plastiku. Można jednakże dziś w okresie przedświątecznym kupić w sklepach gotowe opakowania drobnych ciastek choinkowych czy zestawy foremek do wycinania ciastek o kształtach gwiazdki, serca, księżyca, drzewka czy zwierzątek. Ilość kolorów. Tradycyjna choinka musi być różnokolorowa, bardzo barwna, nawet – przebarwiona Wisła TC, a w jej wyglądzie dominuje nie sam jednakowy kolor Górka Lubartowska ZM, ale bardzo takie żywe kolory Gościszów MŁ. Starano się o to, żeby było jak najwięcyj kolorów na tyj chojince. Wszystkie kolory musiały być Wola Korycka Górna MB, aby choinka była piękna. (Zob. rozdział II.3.3) W realizacji współczesnej można zaobserwować z jednej strony poszerzanie się dopuszczalnej choinkowej palety, gdyż na przykład prototypowo białe lub srebrne włosy anielskie dziś są osiągalne we wszystkich kolorach Wola Korycka Górna MB, takich jak bordowy, zielony, czerwony, granatowy. Wymykają się one tradycyjnej motywacji, czyli związkowi z białymi włosami aniołów. Jednakże obserwujemy również zmonochromatyzowanie choinki, gdyż często widzimy choinkę jednokolorową: ubraną na złoto, czerwono, srebrno, granatowo, co wynika niekiedy na przykład z barw logo firmy sponsora choinki. Zanotowano także przekaz: więc taka jest moda. W jednym roku w niebieskim, zielonym, złotym. Kiedyś była bardzo kolorowa Lutogniew AC, il. 1, 3, 6, 12, 25. Taka asceza, jak się wydaje, podyktowana modą przełomu XX i XXI wieku, sięga tak głęboko, że jeśli na choince mamy jeden typ ozdób i są to tylko konstytuujące choinkę światełka, to one mają właśnie jeden kolor, nawet bywają „bez koloru”, czyli białe. W Święta 2008 roku za osobliwość przyjmuje się bombkę w kolorze czarnym, jednakże odnotujemy pojawienie się jej w polskiej ikonosferze bożonarodzeniowej.   Zainteresowanie prasy czarną bombką jako czymś „wymagającym skomentowania” oznacza, że ten kolor ozdób jest jeszcze dla Polaków nowy, zewnętrzny. Właścicielka sklepu, na którego wystawie pojawiły się czarne bombki, tłumaczy ich obecność barwami promowanej kolekcji ubrań, zaś ozdoby cierpliwie sprowadzała z Danii: Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Choinka we współczesnej kulturze polskiej

223

ILOŚĆ ŚWIATŁA . Na tradycyjnym drzewku powinno być jak najwięcej światła, gdyż jest ono – prototypowo gwiazda na czubku i świeczki – ozdobą konstytuującą wigilijną choinkę i modelującą jej funkcjonalność. (Zob. rozdziały II.3.3 i IV.1) Realizacja współczesna. Dziś o światło choinkowe jest niezmiernie łatwo. Za niewysoką cenę można kupić zestawy 100, 200 lampek, jedno- lub wielokolorowych, mrugających w różnych rytmach, grających przy tym kolędy czy świąteczne piosenki. Informatorki spod Łukowa dodają: [MS:] kiedyś było dwanaście świeczek przyczepionych drutem. [SD:] A dzisiaj to już sie tego nie bierze pod uwage, tylko sto! Adamów MS, SD. Na współczesnej choince powinno być jak najwięcej światła. Przekonują o tym fakty: samo zawieszenie światełek sprawia, że drzewko jest uważane za choinkę Adamów MS, Bełżec AG, Bronice TL i in.reg. oraz kariera dobrze odbijającej i pomnażającej światło bombki. Bombki so takie świcące Nielisz WW, Nowogród SŻ, Kwaś Kiel 226 i in.reg., częste. Związkiem z błyszczeniem i potęgowaniem efektu świetlnego podyktowana jest, zdaniem informatorów, potrzeba zawieszania na choince wielu błyszczących łańcuchów, powszechnie dostępnych w sprzedaży. Przekonuje to, że nowoczesne łańcuchy pełnią tylko funkcje estetyczne Okopy JA, Bolesławiec ZT, Bronice BG. Dziś można przydać choince blasku, ubierając sztuczne drzewko o igliwiu srebrnym lub złotym il. 3. Wszystko to przekonuje, że jak dawniej, tak dziś, choinka pozostaje pełna światła. CHOINKA JAKO PRZESTRZEŃ dla ozdób. Ozdoby tradycyjnie powinny być rozmieszczone na całej choince i jak najbardziej równomiernie. Choinka w pełni funkcjonalna bowiem jest ubrana ji tu, ji tam Tomaszów Lubelski BS, także z tyłu Dokudów JK , ubrana jest każda jej gałązka Przegaliny Duże HG, Pałecznica ZS do samej ziemi Chrzanów SF. (Zob. rozdział II.3.3) Realizacja współczesna. Polacy młodszego pokolenia widzą tę kwestię tak: dla mnie idealnie ubrana choinka [jest] pełna, ładnie wypełniona10. Potwierdzeniem tego jest obserwacja współczesnych choinek, które – nawet jeśli ubrane niewielką ilością ozdób – zachowują to ładne wypełnienie, czyli owo wpisane w paradygmat choinki równomierne rozmieszczenie ozdób na całym drzewku.

http://www.kurierlubelski.pl/module-dzial-viewpub-tid-9-pid-65522.html, odczyt: 29 stycznia 2009. 10  Z wypowiedzi Mirosława Nowaka, ur. 1975 w Radomiu, zamieszkałego w Warszawie. Informacja z sierpnia 2006 roku. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

224

Choinka we współczesnej kulturze polskiej

O współczesnych funkcjach choinki Przechodząc do wyeksplikowania współczesnych choinkowych funkcji, warto zwrócić uwagę na wypowiedzi informatorów, którzy poddają ocenie dokonującą się na ich oczach przemianę choinkowego wyglądu. Według nich zatem związana jest ona z tym, że teraz [...] za dużo gotowych rzeczy jest. Człowiek jest nauczony wygody Jeziorsko JF i dawniej inaczej były te chojinki ubierane, a teraz to za ciężko by było Wola Chomejowa IF, gdyż ludzie wygodne, nie chcą robić takich ozdób, jakie były dawniej Adamów MS. Można więc powiedzieć, że przemiana formy choinki odzwierciedla proces przemiany stylu życia jej kreatorów, a zwłaszcza upowszechnienie się postawy nastawionej na wygodę. Cierpi na tym tradycja, ponieważ teraz to już bardziej uod tradycji uodeszli Okopy JA, Górka Lubartowska IT. Zresztą jak sie to kiedyś to robiło, to robiło, bo innych rzeczy nie było, rodzice nasi robili, i myśmy to robili. A późnij to wchodziło pomału to upiększenie, to to zaginęło, a to weszło Adamów SD. Owo upiększenie to są nowe ozdoby, dostępne w sprzedaży, a chętnie kupowane i zawieszane na drzewku. Ludzie sie przystosowujo, coś tam uoglądajo. A kiedy oni majo, to ja sobie też chce. I to jest po prostu nowość i dlatego tak to idzie. Stare wypiera nowe Okopy JA . Zauważamy zatem proces kulturowej derywacji: coś zostaje wyparte, ale też coś ze starego kulturowego inwariantu choinki pozostaje realizowane i dziś, przy czym w jednych zakresach obserwujemy redukcję, jak w przypadku ilości ozdób i kolorów choinkowych, zaś w drugich – ekspansję choinki: wydłuża się czas jej ekspozycji oraz typy przestrzeni, w której się pojawia. W zakresie natomiast ilości choinkowego światła oraz równomiernego rozłożenia ozdób do dziś obowiązują tradycyjne zasady, co sugeruje, że właśnie rzęsiste oświetlenie i harmonijna symetria, osiągnięta właściwym wypełnieniem choinki ozdobami, stanowią o istocie choinkowego ideału. Można nazwać ten ideał pięknem choinkowym, skoro niejednokrotnie notowano, że robi się wszystko, by choinka była jak najładniejsza. To pozwala kwalifikować współczesną choinkę do kategorii świątecznych ozdób i przypisać jej współcześnie prymarnie funkcję estetyczną. Taka teza da się obronić, jeśli przyjmiemy kryterium intencji – rzeczywiście dziś na poziomie najwyraźniej uświadamianym i najpowszechniej artykułowanym przez Polaków początku XXI wieku choinka jest tylko ozdobą. Jednakże, jeśli wspomnimy teorię A. Bajburina, według której najwyższy w kulturze stopień uznakowienia posiadają przedmioty zupełnie bezuNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Choinka we współczesnej kulturze polskiej

225

żyteczne, jak ozdoby, amulety czy maski (Bajburin 1998), wówczas pod warstwą świadomego zdobienia choinki oraz naznaczania choinką przestrzeni i świątecznego czasu zobaczymy kompleks nieuświadomionych potrzeb motywowanych magicznie. Może celniej byłoby mówić o potrzebach uświadamianych już dziś w niewielkim, szczątkowym zakresie przez coraz mniejszą grupę nosicieli kultury polskiej. Pozyskane jednak w czasie eksploracji terenowych informacje, które pozwoliły odtworzyć niezwykle bogaty zestaw funkcji choinki z ich licznymi odcieniami, dostarczają tak znacznych argumentów, że nie można powiedzieć, aby dziś choinka nie pełniła funkcji magicznych. Właśnie z tego magicznego podłoża, z którego derywowane są pozostałe funkcje choinki, wyrasta najbogatsza dziś gałąź znaczeń związanych z chrześcijańską ideą Bożego Narodzenia, proporcjonalnie bardzo wyraźnie i szeroko uświadamianych. W kompleksie współczesnych funkcji i treści choinki ten profil sytuuje się zaraz po funkcji estetycznej i sprowadza się w wersji popularnej do symbolizowania przez choinkę czasu świąt Bożego Narodzenia. Ozdobione drzewko, które dawniej miało odniesienia do religijności ludowej, niosąc treści wierzeniowe, a następnie apokryficzne, z czasem zyskało konotacje chrześcijańskie. Zostało ono współcześnie włączone w zinstytucjonalizowane kościelne obchody świąt Bożego Narodzenia. Poświadczają to słowa papieża Jana Pawła II, który w modlitwach bożonarodzeniowych odwołuje się do tradycyjnego rozumienia choinki jako zawsze zielonego drzewka11. Potwierdza to także zwyczaj ustawiania choinki przed kościołami i w ich wnętrzach, a zwłaszcza wprowadzony przez Jana Pawła II zwyczaj ustawiania choinki ze żłóbkiem na placu św. Piotra w Rzymie. Z połączenia funkcji estetycznej i symbolizowania świąt wykrystalizowała się kolejna funkcja – reklamowa. Jest ona najmłodszą funkcją choinki, która do reklamowania produktów i idei – jak w przypadku jeszcze przedwojennych funkcji propagandowych – nadaje się świetnie dzięki dużemu rozpowszechnieniu oraz pozytywnym skojarzeniom il. 17, 19. Jest wszak wyrazistym i uniwersalnym symbolem spokojnej, ciepłej, rodzinnej atmosfery świąt Bożego Narodzenia. Zauważmy, że przede wszystkim funkcja reklamowa powoduje ekspansję choinki tak we współczesnej prze-

11  Fragment modlitwy przed Anioł Pański, 19 grudnia 2004, „Niedziela. Tygodnik Katolicki” 2005 nr 1, s. 3. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

226

Choinka we współczesnej kulturze polskiej

strzeni zurbanizowanej, zwłaszcza handlowo-usługowo-rekreacyjnej, jak i w czasie od 1 listopada do chwili, gdy pojawiają się reklamy i wystrój związany z walentynkami (14 lutego). Najniżej w kompleksie współcześnie ukształtowanych funkcji choinki sytuują się treści motywowane magicznie, co można poznać po tym, że na ich temat najtrudniej zdobyć informacje wprost, są one dane implicytnie i należy je wyinterpretować z materiału pozawerbalnego oraz z kontekstu kulturowego. Do argumentów pokazujących, że choinka jest do dziś rekwizytem magicznym, zaliczymy na przykład zawieszanie na choince małych ozdobnych karteczek z życzeniami dla członków rodziny12 , co wpisuje się w tradycyjną funkcję choinki jako przestrzeni wymiany darów, służącej budowaniu więzi między ludźmi13. Z kolei ustawienie w 2003 roku pod choinką na Dworcu Centralnym w Warszawie fotografii nieżyjącego Marka Kotańskiego14 pokazuje, że choinka nadal pełni funkcje mediacyjne między światem żywych i umarłych. Tę samą archaiczną treść choinki jako miejsca kontaktu z nadprzyrodzoną siłą, wpływającą na nasze życie, realizuje współczesny zwyczaj zawieszania na drzewku karteczek z własnymi marzeniami – życzeniami na nowy rok15. Choinka pozostaje też osią świata naznaczającą centrum, skoro sytuowana jest na budynkach urzędów, przy szkołach czy w centrach miast. Można też sądzić, że pozostaje osią łączącą świat żywych z niebem, skoro właśnie podczas XIII. Finału Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy, 9 stycznia 2005 roku w Szczecinie, pozyskane przez wolontariuszy drzewka zostały spalone w kulminacyjnym momencie Finału, zwanym „światełkiem do nieba”. Kariera natomiast sztucznych choinek pokazuje, że nadal poszukujemy drzewka ide-

12  Na choince Ewy (dane jw.) i Macieja (ur. 1971 w Lublinie) Jaśkowiaków w Świdniku. Informacja z grudnia 2006 roku. 13  W kartki świąteczne z życzeniami nadsyłanymi w ostatnich latach ubrano w 2007 roku choinkę w Starostwie Powiatowym w Chełmie. Dane z grudnia 2007 od Jolany Pawlak-Paluszek z Chełma, ur. 1962 w Siedliszczu. Aneta Senejko z Lublina, ur. 1985 w Lublinie, pisze: Bombki z napisem „Aneta i Artur” to taka nasza rodzinna tradycja. Co rok piszemy z bratem na jednej z bombek swoje imiona. Tradycja... Nie wiem skąd się wzięła, ale trwa już bardzo długo. Jakieś 13 lat temu wydrapaliśmy z bratem na bombce nasze imiona i rok. Chyba czuliśmy ze sobą dużą więź. Teraz brat ma rodzinę i tradycja nieco przygasła. Informacja z lutego 2008. 14  Notatka z programu „Sprawa dla reportera”, 18 grudnia 2003, TVP1. 15  Wypowiedź Goudy Tencer w programie „Pytanie na śniadanie”, 19 grudnia 2003, TVP2; Marcz, Powieś życzenie na drzewku, „Metro”, wtorek, 13 grudnia 2005, por. http://serwisy.gazeta.pl/Boze-Narodzenie/1,60905,3056940.html, odczyt: 29 stycznia 2009. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Choinka we współczesnej kulturze polskiej

227

alnego wedle tradycyjnego paradygmatu: zawsze zielonego, idealnie prostego i idealnie symetrycznego. Za zjawisko dość istotne kulturowo uważam przypisywanie choince treści patriotycznych, choć w Polsce mało kto wiesza na choince ozdoby z narodowymi emblematami. Treściom patriotycznym służyły powojenne bombki z polskim orzełkiem Brzeźnica Bychawska ZS. W okresie zaborów i okupacji symbolikę narodową zyskiwał z kolei choinkowy łańcuch, przedstawiający „Polskę skutą łańcuchem niewoli” Dycz Ch 13. Takie tendencje obserwujemy i dziś na całym świecie. Należy do nich na przykład polska moda na bombki z wizerunkiem papieża Jana Pawła II16 czy znana w 2001 roku w Krotoszynie moda na bombki z orłem w koronie17. Teresa Smolińska „choinką patriotyczną” nazywa drzewko, które pojawia się w Nowym Jorku w miejscu wież World Trade Center. Choinka ta ustrojona jest m.in. bombkami w kształcie strażaków i policjantów oraz chorągiewkami – flagami państw, których obywatele zginęli w czasie zamachu na wieże. Pierwsza choinka natomiast z grudnia 2001 roku miała światełka niebieskie, białe i czerwone, oddające kolory flagi amerykańskiej. Choinka staje się zatem „demonstracją patriotyczną”, jak to określa Anna Rogozińska-Wickers, korespondentka „Rzeczpospolitej” w Nowym Jorku18, podobnie jak choinka ze sztucznego drzewka o pomarańczowym igliwiu, ustawiona w czasie ukraińskiej Pomarańczowej Rewolucji 2004 roku na Majdanie w Kijowie19. Jednakże tę demonstrację uważać można za momentalną i wyraźnie uzależnioną od kontekstu historycznego. Nie zmienia to faktu, że może ona funkcjonować jako typowa czy nawet tradycyjna dla konkretnego środowiska, miejsca lub czasu. 16  http://papiez.polska.pl/wiadomosci/article,Bombki_choinkowe_z_wizerunkiem_papieza,id,203964.htm, odczyt: 27 września 2009. 17  http://krotoszyn.naszemiasto.pl/wydarzenia/126896.html, odczyt: 27 września 2009. 18   http://new-arch.rp.pl/artykul/363596_Choinka_ _w_srodku_Manhattanu. html, odczyt: 29 stycznia 2009. Wybuch amerykańskiego patriotyzmu spowodował, że nastała moda na ozdoby w kształcie i kolorze amerykańskiej flagi narodowej czy z wymalowanymi wieżami WTC. Produkowaliśmy również bombki w kształcie przekrojonego na pół jabłka (symbolu Nowego Jorku), gdzie zamiast odkrojonej górnej części znajdowały się bliźniacze wieże. Bombki te zlicytowano podczas obiadu wydanego przez burmistrza Giulianiego, a dochód został przeznaczony na pomoc rodzinom ofiar wrześniowego zamachu – mówi polski producent bombek, Robert Mostowski: http:// www.um.oswiecim.pl/pl_chemik/22_2001/articles/Bombka.html, odczyt: 29 stycznia 2009. 19  http://wiadomosci.ngo.pl/x/89113;jsessionid=CD739E46100AE3CC5FE1EF0285983BA7, odczyt: 29 stycznia 2009. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

228

Choinka we współczesnej kulturze polskiej

*** W podsumowaniu analizy można nakreślić następującą sekwencję treści choinki, zbudowaną według chronologii, od najstarszych zaczynając: funkcje magiczne – chrześcijańskie – estetyczne – reklamowe. Oddaje ona kierunek derywacji ­kulturowej, jakiej podlegało przez wieki drzewko choinkowe, jego kulturowy paradygmat i semantykę. Natomiast sekwencja współczesnych treści choinki, od najwyraźniej dziś uświadamianych począwszy, prezentuje się następująco: funkcje estetyczne – chrześcijańskie – reklamowe – magiczne. Można powiedzieć, że na poziomie werbalnym bożonarodzeniowa choinka jest dziś przede wszystkim ozdobą, jednakże analiza przemian zwyczaju przekonuje, że nadal w sposób nie do końca lub wcale nieuświadamiany choinka funkcjonuje jako rekwizyt magiczny. Owszem, spełnia komercyjne, reklamowe i estetyczne funkcje, ale mogły one zaistnieć właśnie dlatego, że intuicyjnie odbierana jest jako drzewko niezwykłe i cudowne. A cudowny znaczy dziś zarówno tyle co ‘piękny’, jak i ‘sprawiający cuda i w cudowny sposób powstały’ PSWP 7/297. Ubierając więc piękną choinkę, stwarzamy choinkę magiczną i dlatego, choć kanony estetyczne się zmieniają, nasza choinka jest najdoskonalsza. Co roku bowiem jest najpiękniejsza na świecie i ciągle magiczna, zatem najpełniej projektująca nasz świat idealnie piękny jak choinka – domowe drzewo kosmiczne, domowe drzewo życia, prywatny symbol wiary chrześcijańskiej i prywatna, corocznie na nowo pisana ta sama księga – księga kosmicznego światła i kosmicznego poruszenia, księga natury i darów, wreszcie – księga dobrego i szczęśliwego człowieka.

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

.

Zakończenie

Choinka jest drzewkiem niezwykłym. Jej niezwykłość pochodzi stąd, że jest bardzo powszechna wśród Polaków i ma stałe miejsce w świątecznej ikonosferze miast i domów. Ale wyjątkowość choinki bierze się też z tego, że posiada ona w kulturze polskiej niezwykle bogatą, mieniącą się odcieniami symbolikę. Ujawnia ona różne perspektywy widzenia świata, obecne w myśleniu potocznym współczesnych Polaków, przejawiające się w tekstach kultury tradycyjnej. Cechuje je wynikający z polistadialności synkretyzm (Adamowski 2004: 67, 2009: 52), gdyż można w ich semantyce zauważyć następujące splatające się pokłady wiedzy o różnej chronologicznie proweniencji: – wiedza ogólnokulturowa: choinka nazywana jest na przykład drzewkiem życia, świeczka zaś jest symbolem życia i ludzkiej duszy; – treści chrześcijańskie: choinka jest symbolem Jezusa, Jego narodzenia, modlitwy i wiary chrześcijańskiej; łańcuch choinkowy i jabłko symbolizują grzech pierworodny, a sam łańcuch – dodatkowo węża-kusiciela z rajskiego drzewa itp.; – elementy pobożności ludowej: choinka jest darem dla Jezusa, jest ubierana na pamiątkę choinki ubieranej Jezusowi przez Maryję, jest oświetlana na czas kolędowania Jezusa po wsi itp.; – treści magiczne: np. orzechy i jabłka choinkowe zapewniają zdrowie, wycięcie drzewka przy księżycu wzmacnia jego moc pobudzania życia, światło choinkowe jest drogowskazem dla dusz przodków i ochrania przed chorobami; Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

230

Zakoń

czenie

– treści konsumpcyjne: np. choinka służy reklamie produktów na długo przed Świętami, na bombkach i innych ozdobach drukowane są nazwy firm i produktów itp.; – wiedza historyczno-etnograficzna: choinka przyszła do nas z Niemiec, poprzednikami choinki były podłaźniki lub pająk. Z drugiej strony, w tym potocznym, heterogenicznym i synkretycznym obrazie choinki wyznaczyć można różne źródła wiedzy, na które powołują się współcześni Polacy: a) tradycja ludowa: – bezpośredni przekaz międzypokoleniowy: np. jak to mówili Wólka Polinowska LN; no to mi babcia tak opowiadała Domachowo AC; ojciec zawsze mówił Kowale Oleckie ZD; – tradycja ludowych tekstów kultury, zwłaszcza kolędy, stąd np. motywowanie obecności kwiatów na podłaźniczce słowami kolędy Dzieciątko się rodzi, różowy kwiat wschodzi Bolesławiec ZT; powoływanie się na słowa kolędy Ptaszki w góre podlatują, Jezusowi przyśpiewują w objaśnieniu sensu ptaszków choinkowych Tuszów KK , Zanowinie LP; zaś na widowisko kolędowe Adam i Ewa przy wyjaśnianiu pochodzenia choinki Bełżec AG; b) źródła nieludowe: – media i źródła książkowe, np. jak Pan Jezus sie narodził, to tam były różne krzaki i zwierzaki, jak teraz pokazuju. W gazetach ji tam w jakich książkach to sie to mnij więcyj oglądało Momoty Dolne BJ; wzory ozdób choinkowych czerpane w latach 50. XX wieku z tygodnika „Przyjaciółka” Brzeźnica Bychawska ZS; – informacje zasłyszane od księdza: choinka to drzewo wiadomości dobrego i złego – księża to nauczali na bożonarodzeniowych rekolekcjach Chrzanów SF; – motywacja biblijna: np. pochodzenia choinki z biblijnego raju opisanego w Księdze Rodzaju Kwaś Rud 15; określenie sensu światełek choinkowych słowami biblijnymi: Pan Jezus był tym światłem dla wszystkich ludzi Nowogród SŻ, Bronice BG; – szkoła: np. wyjaśniając pochodzenie drzewka choinkowego, informatorka powołuje się na wierszyk znany z lekcji w przedwojennej szkole Chojineczko miła, / Skądże ty przybyła? / Z lasku zielonego, / z borku szumiącego Wyryki Połód MW, Bronice BG; pierwsze ozdoby z wydmuszek wykonywane były na lekcjach w szkole Drelów JK . Wymienione poziomy wiedzy i jej źródła nie są sobie sprzeczne, ale komplementarne, gdyż wynikają z przeplatania się i nakładania różnorodnych treści w potocznym widzeniu świata – przedmiocie epistemologii potoczności. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Zakończenie

231

*** W podsumowaniu eksplikacji treści językowo-kulturowego obrazu choinki, drzewka i ozdób proponuję zebrać kulturowe funkcje tradycyjnej choinki, usystematyzować je i streścić w kilku uogólniających formułach. Choinka jest osią świata, naznacza centrum świętej przestrzeni, gdziekolwiek byłaby zlokalizowana. Z tego powodu mocna i magiczna jest przestrzeń ścisłego pobliża choinki, ponadto nadaje ona mocy znajdującym się w niej przedmiotom i ludziom. Jako oś świata choinka uczestniczy w świętym czasie mitycznym, gdyż sama w zimowym czasie przejścia ożywa i działa. Funkcjonuje też jako gest włączania się człowieka w czas mityczny i święty. Objawia sacrum również dzięki temu, że sama pojawia się wśród ludzi w cudowny sposób w drodze choinkowej kratofanii. Od choinki – osi świata i drzewa kosmicznego – rozpoczyna się odnowa kosmosu, gdyż ma ona moc magicznej kreacji i modelowania nowego początku i kosmicznego ładu, stając się podstawowym rekwizytem kosmogonii powtarzanej w zimowym czasie przejścia. Choinka znajduje się w centrum, w którym ma swoje źródło odradzające się universum. Dlatego oznacza twórczy czas odnawiania się świata w skali mikro – domu i w skali makro – kosmosu. Wokół choinki i przez choinkę bowiem – drzewko mediujące z orbis exterior do orbis interior – człowiek ustanawia swój świat, a choinka wyznacza standardy temu nowo odrodzonemu światu, wpływając na pomyślność i jakość życia człowieka w całym nadchodzącym roku. Pomaga człowiekowi kreować świat idealny dla wszystkich ziemskich istot: dobry, bezpieczny, szczęśliwy i bogaty. Jest ona też znakiem cudownych przemian w ludzkim świecie, gdyż sama jest przemienionym cudownie drzewkiem, jest drzewkiem z raju. Jak każda oś świata, choinka pełni funkcje mediacyjne, służąc komunikacji między sferami kosmosu, komunikacji ludzi z zaświatami oraz ze światem chrześcijańskich świętych i bogami. Naznacza także miejsce realnego spotkania wszystkich członków rodziny, w tym i nieżyjących. Nad choinką natomiast otwiera się przestrzeń kontaktu z żywiołami kosmicznymi. Choinka jest także konkretyzacją wiecznie zielonego drzewa życia, które przedstawia też odradzanie kosmosu. Zatem choinka przysparza wszystkiemu płodności i ochrania wszystko, co żyje, działając jako apotropajon. Choinka jest w dalszej kolejności symbolem narodzenia Jezusa Chrystusa, odtwarza atmosferę stajenki betlejemskiej. Jest Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

232

Zakoń

czenie

także symbolem postaci nowo narodzonego Jezusa. Przypomina, że Bóg nie narodził się tylko dla człowieka, ale dla całego świata, i roślin, i zwierząt. Przypomina też o właściwych postawach względem narodzonego Boga, takich jak oddawanie czci, składanie osobistych darów i ofiar oraz niesienie ludziom dobrej nowiny. Jest też wyrazem radości i wdzięczności za narodzenie Jezusa. Choinka pozostaje też symbolem świąt Bożego Narodzenia i organizuje je, zwłaszcza ich przestrzeń, stanowiąc jeden z centralnych rekwizytów świątecznych. Choinka odwzorowuje również rajskie drzewo poznania. Ma więc związek z ideą krzyża i odkupienia: przypomina historię grzechu pierworodnego oraz to, że Chrystus go zgładził i odkupił ludzkość. Choinka jest uważana za znak wiary i manifestację chrześcijańskiego światopoglądu. W kolejnej płaszczyźnie interpretacyjnej choinka jest darem i służy obrzędowej wymianie darów. Darowanie jej komuś sprawia przyjemność i służy okazaniu mu szacunku. Dlatego choinka przypomina, że święta Bożego Narodzenia to czas, w którym odbywa się dwukierunkowa wymiana darów tak między człowiekiem a Bogiem, jak i między człowiekiem a człowiekiem. Choinka służy zatem budowaniu więzi między ludźmi, zwłaszcza tworzy rodzinę, gdyż wzmacnia istniejącą i projektuje nową. Pogłębia też duchową więź między ludźmi i więź tę wyraża, dlatego w wyobrażeniu współczesnych Polaków choinka modeluje ciepło domowe i miłość. Eksplikacja treści tradycyjnych ozdób choinkowych wprowadza nowe elementy. Streszczają je kolejne formuły, które budują spójną całość semantyczną ze względu na przyjęte perspektywy – podmiotową oraz komunikacyjną. Wedle nich choinka okazuje się rodzajem księgi. Analiza symboliki światła choinkowego doprowadza do wniosku, że choinka jest Księgą Kosmicznego Żywego Światła, analiza ozdób sferycznych – Księgą Kosmicznego Pełnego Poruszenia, ozdoby zoomorficzne i floromorficzne wskazują, że jest to Księga Natury, pożywienie choinkowe – Księga Darów oraz wreszcie – ozdoby antropomorficzne pokazują, że jest to Księga Dobrego i Szczęśliwego Człowieka. Po pierwsze, kolejność ta odtwarza tradycyjne wyobrażenie kosmogoniczne: od pojawienia się światła, przez ruch dający życie, najpierw zwierzętom i roślinom, po pojawienie się w kosmosie człowieka. Po drugie, zakładając na drzewko kolejne ozdoby, współczesny kreator choinki opowiada o swoim ideale świata, odwołuje się do wartości związanych z taNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Zakończenie

233

kimi nieredukowalnymi jakościami jak światło, życie, dar oraz człowiek.

*** Choinka jest zatem tyleż drzewkiem niezwykłym, co ważnym dla współczesnej kultury. Jest świąteczną ozdobą, ale też jest polską osią świata, polskim drzewem życia i drzewem kosmicznym, objawia świętą moc: magiczną, kosmiczną, boską, skupia ją i udziela jej człowiekowi w czasie świąt odrodzenia świata i Boga. W myśl etnolingwistyki, która stawia sobie za cel zarówno odtworzenie treści językowo-kulturowego obrazu świata, jak i charakterystykę podmiotu – nosiciela języka i kultury, proponuję zbliżenie na portret kreatora choinki. Rozpoznanie sensów przypisywanych choince pozwala stwierdzić, że w systemie wartości Polaka – kreującego choinkę według tradycyjnego paradygmatu czy w odniesieniu do niego – zaznaczają się zjawiska wyraźnie przynależne myśleniu tradycyjnemu, dające się ująć w ogólniejszych formułach. Szukając swego miejsca w świecie, kreator choinki wybiera zawsze przestrzeń centralną przed peryferyjną, ewentualnie – dane miejsce desygnuje na centrum. Świadczy to o potrzebie uczestniczenia w świętym, mitycznym czasie i kontaktu z sacrum uosobionym przez istotę boską – zwłaszcza rodzącego się Boga. Dowodzi to wiary w cudowną możliwość uporządkowania świata na nowo, tak by był idealny: lepszy, bezpieczniejszy, szczęśliwszy i bardziej dostatni. Ważnymi wartościami pozostają przy tym: pamięć sprzyjających przodków, rozróżnianie dobra i zła, życie, zdrowie oraz przynależność do chrześcijaństwa. Obdarowywanie się nawzajem pozostaje niezmiennie istotnym gestem o funkcji tak okazania szacunku, jak nawiązywania i podtrzymania kontaktów między ludźmi. Najważniejszym poziomem kontaktów okazuje się więź między członkami rodziny, skupiającymi się w czasie Świąt w domu, którego przestrzeń uświęca choinka – to niezwykłe bożonarodzeniowe drzewko.

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

Bibliografia

Adamowski Jan, 1992, Ludowe sposoby składania życzeń (słowo w kontekście kultury), [w:] Język a Kultura, t. 6, Polska etykieta językowa, pod red. Janusza Anusiewicza, Wrocław, s. 11–44. Adamowski Jan, 1999, Kategoria przestrzeni w folklorze. Studium etnolingwistyczne, Lublin. Adamowski Jan, 2004, Tradycja we współczesności, czyli o polistadialności polskiej kultury ludowej, [w:] Wartości uniwersalne i odrębności narodowe tradycyjnych kultur europejskich, red. Mieczysław Marczuk, Lublin, s. 66–75. Adamowski Jan, 2006, Cmentarna komunikacja niewerbalna – zarys problematyki, [w:] Teksty kultury. Oblicza komunikacji XXI wieku, t. 2, pod red. Jana Mazura i Małgorzaty Rzeszutko-Iwan, Lublin, s. 373– 383. Adamowski Jan, 2009, Współczesne funkcje kultury tradycyjnej, [w:] Tradycja: wartości i przemiany, pod red. Jana Adamowskiego i Józefa Styka, Lublin, s. 52–62. Anusiewicz Janusz, 1990/1999, Problematyka językowego obrazu świata w poglądach niektórych językoznawców i filozofów niemieckich XX wieku, [w:] Językowy obraz świata, red. Jerzy Bartmiński, Lublin, s. 261–289. Anusiewicz Janusz, 1992, Potoczność jako sposób doświadczania świata i jako postawa wobec świata, [w:] Język a Kultura, t. 5, Potoczność w języku i kulturze, pod red. Janusza Anusiewicza i Franciszka Nieckuli, Wrocław, s. 9–20. Anusiewicz Janusz, 1995, Lingwistyka kulturowa. Zarys problematyki, Wrocław. Anusiewicz Janusz, Dąbrowska Anna, Fleischer Michael, 2000, Językowy obraz świata i kultura. Projekt koncepcji badawczej, [w:] Język a Kultura, t. 13, Językowy obraz świata i kultura, pod red. Anny Dąbrowskiej i Janusza Anusiewicza, Wrocław, s. 11–44. Apresjan Jurij D., 1972, Definiowanie znaczeń leksykalnych, [w:] Semantyka i słownik, pod red. Anny Wierzbickiej, Warszawa, s. 39–57. Apresjan Jurij D., 1974/2002, Semantyka leksykalna. Synonimiczne środki języka, przeł. Zofia Kozłowska i Andrzej Markowski, Wrocław–Warszawa– Kraków. Bajburin Albert K., 1998, Semiotyczne aspekty funkcjonowania rzeczy, „Konteksty. Polska Sztuka Ludowa”, nr 3–4, s. 109–117. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

236

Bibliografia

Bartmiński Jerzy, 1994, Język naturalny. O przedmiocie badań etnolingwistycznych, „Przegląd Akademicki”, nr 13–14, s. 12–13. Bartmiński Jerzy, 1998, Tekst jako przedmiot tekstologii lingwistycznej, [w:] Tekst. Problemy teoretyczne, pod red. J. Bartmińskiego i B. Bonieckiej, Lublin, s. 9–24. Bartmiński Jerzy, 2002, Etnolingwistyka, [w:] Wielka Encyklopedia PWN, t. 8, red. Jan Wojnowski, Warszawa, s. 380–381. Bartmiński Jerzy, 2003, Folklorystyka, etnonauka, etnolingwistyka – sytuacja w Polsce, [w:] Slavistická folkloristika na rázcestí, red. Zuzana Profantová, Bratislava, s. 21–32. Bartmiński Jerzy, 2006, Językowe podstawy obrazu świata, Lublin. Bartmiński Jerzy, 2007, Stereotypy mieszkają w języku. Studia etnolingwistyczne, Lublin. Bartmiński Jerzy, Tokarski Ryszard, 1993, Definicja semantyczna: czego i dla kogo?, [w:] O definicjach i definiowaniu, red. Jerzy Bartmiński, Ryszard Tokarski, Lublin, s. 47–62. Burszta Wojciech, 1986, Język a kultura w myśli etnologicznej, Wrocław. Dobrzyńska Teresa, 1993, Tekst, [w:] Współczesny język polski, pod red. Jerzego Bartmińskiego, Wrocław, s. 283–304. Fife James, 1994, Wykłady z gramatyki kognitywnej, [w:] Podstawy gramatyki kognitywnej, red. Henryk Kardela, Warszawa, s. 9–64. Fleischer Michael, 2000, Obraz świata. Ujęcie z punktu widzenia teorii systemów i konstruktywizmu, [w:] Język a Kultura, t. 13, Językowy obraz świata i kultura, pod red. Anny Dąbrowskiej i Janusza Anusiewicza, Wrocław, s. 45–71. Grzegorczykowa Renata, 1988, Władanie językiem a wiedza o świecie, [w:] Konotacja, pod red. Jerzego Bartmińskiego, Lublin, s. 121–128. Grzegorczykowa Renata, 1990/1999, Pojęcie językowego obrazu świata, [w:] Językowy obraz świata, red. Jerzy Bartmiński, Lublin, s. 39–46. Grzegorczykowa Renata, 1993, Teoretyczne i metodologiczne problemy semantyki w perspektywie tzw. kognitywnej teorii języka, [w:] Studia semantyczne, pod red. nauk. Renaty Grzegorczykowej i Zofii Zaron, Warszawa, s. 9–23. Grzegorczykowa Renata, 1996, Filozoficzne aspekty kategoryzacji, [w:] Językowa kategoryzacja świata, pod red. Renaty Grzegorczykowej i Anny Pajdzińskiej, Lublin, s. 11–26. Grzegorczykowa Renata, 2001, Wprowadzenie do semantyki językoznawczej, Warszawa. Grzegorczykowa Renata, 2004, Idee kognitywizmu jako podstawa badań porównawczych w zakresie semantyki, „Etnolingwistyka”, t. 16, Lublin, s. 75–84. Hammersley Martyn, Atkinson Paul, 2000, Metody badań terenowych, przeł. Sławomir Dymczyk, Poznań. Helbig Gerhard, 1982, Dzieje językoznawstwa nowożytnego, przeł. Czesław Schatte i Dorota Morciniec, Wrocław, niem. oryginał 1973. Hołówka Teresa, 1986, Myślenie potoczne, Warszawa. Ivanov Viačeslav V., Toporov Vladimir N., 1965, Slavjanskie jazykovye modelirujuščije semiotičeskie sistemy, Moskva. Kajfosz Jan, 2001, Językowy obraz świata w etnokulturze Śląska Cieszyńskiego, Czeski Cieszyn. Kajfosz Jan, 2009, Magia w potocznej narracji, Katowice. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Bibliografia

237

Kalisz Roman, 1994, Teoretyczne podstawy językoznawstwa kognitywnego, [w:] Podstawy gramatyki kognitywnej, red. Henryk Kardela, Warszawa, s. 65–76. Kardela Henryk, 1990/1999, Ogdena i Richardsa trójkąt uzupełniony, czyli co bada gramatyka kognitywna, [w:] Językowy obraz świata, red. Jerzy Bartmiński, Lublin, s. 15–37. Konecki Krzysztof Tomasz, 2000, Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Warszawa. Korżyk Krzysztof, 1992, Semantyka kognitywna – problemy i metody (Kilka uwag natury filozoficznej), [w:] Język a Kultura, t. 8, Podstawy metodologiczne semantyki współczesnej, pod red. Iwony NowakowskiejKempnej, Wrocław, s. 57–70. Krąpiec Mieczysław Albert, 1985, Język i świat realny, Lublin. Kurcz Ida, 1987, Język a reprezentacja świata w umyśle, Warszawa. Kwaśnica Robert, 1991, Rzeczywistość jako byt sensu. Teza o językowym tworzeniu rzeczywistości, [w:] Język a Kultura, t. 1, Podstawowe pojęcia i problemy, pod red. Janusza Anusiewicza i Jerzego Bartmińskiego, Wrocław, s. 31–60. Lakoff George, Johnson Mark, 1988, Metafory w naszym życiu, tłum. Tomasz Krzeszowski, Warszawa. Langacker Ronald, 1995, Wykłady z gramatyki kognitywnej. Kazimierz nad Wisłą, grudzień 1993, red. Henryk Kardela, Lublin. Lutyńska Krystyna, Wejland Andrzej Paweł (red.), 1983, Wywiad kwestionariuszowy. Analizy teoretyczne i badania empiryczne, wybór tekstów, Wrocław. Lyons John, 1984, Semantyka I, przeł. Adam Weinsberg, Warszawa. Maćkiewicz Jolanta, 1990/1999a, Kategoryzacja a językowy obraz świata, [w:] Językowy obraz świata, red. Jerzy Bartmiński, Lublin, s. 47–63. Maćkiewicz Jolanta, 1990/1999b, Wyspa – językowy obraz wycinka rzeczywistości, [w:] Językowy obraz świata, red. Jerzy Bartmiński, Lublin, s. 193–206. Maćkiewicz Jolanta, 1999, Słowo o słowie. Potoczna wiedza o języku, Gdańsk. Maćkiewicz Jolanta, 2000, Potoczne w naukowym – niebezpieczeństwa i korzyści, [w:] Język a Kultura, t. 13, Językowy obraz świata i kultura, pod red. Anny Dąbrowskiej i Janusza Anusiewicza, Wrocław, s. 107–113. Mańczyk Augustyn, 1982, Wspólnota językowa i jej obraz świata. Krytyczne uwagi o teorii językowej Leo Weisgerbera, Zielona Góra. Markowski Andrzej, 1995, Kategoria potoczności w języku i w opisie języka, [w:] Język a Kultura, t. 5, Potoczność w języku i kulturze, pod red. Janusza Anusiewicza i Franciszka Nieckuli, Wrocław, s. 55–59. Mieletinski Elizar M., 1978, Porównawcza typologia folkloru (historyczna i strukturalna), przeł. Andrzej Prus-Bogusławski, „Teksty”, s. 105–118. Muszyński Zbysław, 1996, Światy za słowami. Ich natura i porządek, [w:] Językowa kategoryzacja świata, pod red. Renaty Grzegorczykowej i Anny Pajdzińskiej, Lublin, s. 27–45. Pajdzińska Anna, Tokarski Ryszard, 1996, Językowy obraz świata – konwencja i kreacja, „Pamiętnik Literacki”, z. 4, s. 143–158. Pisarek Walery, 1978, Językowy obraz świata, [w:] Encyklopedia wiedzy o języku polskim, pod red. Stanisława Urbańczyka, Wrocław–Kraków– Warszawa–Gdańsk, s. 143. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

238

Bibliografia

Pisarkowa Krystyna, 1976, Konotacja semantyczna nazw narodowości, „Zeszyty Prasoznawcze”, z. 1, s. 5–26. Przybyłowska Ilona, 1978, Wywiad swobodny ze standaryzowaną listą poszukiwanych informacji i możliwości jego zastosowania w badaniach socjologicznych, „Przegląd Socjologiczny”, t. XXX, s. 53–68. Sapir Edward, 1978, Kultura, język, osobowość. Wybrane eseje, przeł. Barbara Stanosz, Roman Zimand, słowo wstępne Anna Wierzbicka, Warszawa. Schaff Adam, 1967, Język a poznanie, Warszawa. Smyk Katarzyna, 2009, Jodła w ludowym obrazie świata, „Literatura Ludowa”, nr 1, s. 43–55. Staszczak Zofia (red.), 1987, Słownik etnologiczny. Terminy ogólne, Warszawa. Tabakowska Elżbieta (red.), 2001, Kognitywne podstawy języka i językoznawstwa, Kraków. Tokarski Ryszard, 1993, Słownictwo jako interpretacja świata, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2, Współczesny język polski, pod red. Jerzego Bartmińskiego, Wrocław, s. 335–362. Tokarski Ryszard, 1998, Językowy obraz świata a niektóre założenia kognitywizmu, „Etnolingwistyka”, t. 9/10, Lublin, s. 7–24. Tolstaja Svietlana M., 2006, Postulaty moskovskoj etnoligvistiki, „Etnolingwistyka”, t. 18, s. 7–27. Tolstoj Nikita I., 1995, Jazyk i narodnaja kul’tura. Očerki po slavjanskoj mifologii i etnolingvistike, Moskva. Vinogradova Ludmila N., 2000, Narodnaja demonologija i mifo-ritual’naja tradicija slavjan, Moskwa. Whorf Beniamin Lee, 1982, Język, myśl i rzeczywistość, przeł. Teresa Hołówka, wstęp Adam Schaff, Warszawa. Wierzbicka Anna, 1993, Nazwy zwierząt, [w:] O definicjach i definiowaniu, red. Jerzy Bartmiński, Ryszard Tokarski, Lublin, s. 251–268. Wierzbicka Anna, 1999, Język, umysł, kultura, wybór prac pod red. Jerzego Bartmińskiego, Warszawa. Wierzbicka Anna, 2006, Semantyka. Jednostki elementarne i uniwersalne, Lublin. Willis Paul, 2005, Wyobraźnia etnograficzna, przekł. Elżbieta Klekot, Kraków. Żółkiewski Stefan, 1977, Semiotyka kultury, wybór i opracowanie Elżbieta Janus i Maria Renata Mayenowa, Warszawa. Żółkiewski Stefan, 1988, Teksty kultury, Warszawa.

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

Źródła i opracowania Skróty źródeł podano pogrubioną czcionką Ad Biłg – Adamowski J., Biłgorajska kolęda gospodarska o trzech furmanach, „Twórczość Ludowa” 2001 nr 2, s. 11–13. Ad Chełm – Adamowski J., Wierzenia i zwyczaje ludowe z północnych obszarów woj. chełmskiego, „Twórczość Ludowa” 1997 nr 3, s. 30–32. Ad Inc – Adamowski J., Incipitowe modele przestrzenne w folklorze polskim, [w:] Przestrzeń w języku i kulturze. Analiza tekstów literackich i wybranych dziedzin sztuki, pod red. J. Adamowskiego, Lublin 2005, s. 161–169. Ad Jaj – Adamowski J., O symbolice wielkanocnego jajka, „Twórczość Ludowa” 1992 nr 1–2, s. 38–40. Ad Kol – Adamowski J., Kolędy z okolic Janowa Lubelskiego, „Twórczość Ludowa” 1998 nr 4, s. 1–6. Ad Lub – Adamowski J., Tymochowicz M., Zwyczaje i obrzędy doroczne z obszaru województwa lubelskiego (próba słownika), [w:] Dziedzictwo kulturowe Lubelszczyzny. Kultura ludowa, pod red. A. Gaudy, Lublin 2001, s. 35–62. Ad Pieś – Adamowski J., Z polskich pieśni ludowych, „Akcent” 1986 nr 4, s. 97–108. Ad Podl – Adamowscy L. i J., Zwyczaje, obrzędy i wierzenia okresu Bożego Narodzenia z południowego Podlasia, „Twórczość Ludowa” 1995 nr 4, s. 1–5. Ad Przes – Adamowski J., Kategoria przestrzeni w folklorze. Studium etnolingwistyczne, Lublin 1999. Ad PZLub – Adamowski J., Wigilia polska – na obszarze północno-zacho­d­ niej Lubelszczyzny, „Twórczość Ludowa” 1996 nr 4, s. 19–24. Ad Sak – Adamowski J., Sakralizacja przestrzeni w polskiej kulturze ludowej, [w:] Folklor – sacrum – religia, praca zbiorowa pod red. J. Bartmińskiego i M. Jasińskiej-Wojtkowskiej, Lublin 1995, s. 20–31. Ad Wes – Adamowski J., „Wesele krakowskie” jako widowisko bożo­naro­dze­ niowe, [w:] Kolędowanie na Lubelszczyźnie, pod red. J. Bartmińskiego i C. Hernasa, „Literatura Ludowa” ogólnego zbioru rocznik 25 za rok 1981, Wrocław 1986, s. 310–319. Ad Wielk – Adamowscy L. i J., Opowieści wielkanocne, „Twórczość Ludowa” 1992 nr 1–2, s. 73–77. Ad Wsch – Adamowski J., Archaiczne formy folkloru z obszaru wschodniego pogranicza – zalimany, chachułki, taratona, [w:] Język i kultura na pograniczu polsko-ukraińsko-białoruskim, red. F. Czyżewski, Lublin 2001, s. 314–316. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

240

Źródła i opracowania

Ad Zaw – Adamowski J., Zawieprzyckie zwyczaje, obrzędy i wierzenia w przekazach Edwardy Kowalczyk, „Twórczość Ludowa” 1995 nr 1, s. 31–36. Ad Życz – Adamowski J., Ludowe sposoby składania życzeń (słowo w kontekście kultury), [w:] Język a kultura, t. 6, Polska etykieta językowa, pod red. J. Anusiewicza i M. Marcjanik, Wrocław 1992, s. 97–105. Afan Dr – Afanasjew A. N., Driewo żyzni, Moskwa 1983. Al Chrz – Aleksandrowicz A., Noworoczne „wymiatanie biedy” w Chrząchówku i okolicach, „Lud”, t. 68, 1984, s. 250–252. Alt Tr – Altman N., Sacred Trees, San Francisco 1994. An Pot – Anusiewicz J., Skawiński J., Słownik polszczyzny potocznej, wyd. II poprawione, Warszawa–Wrocław 1998. And Kal – Andrzejczak B., Obrzędy i zwyczaje doroczne w Kaliskiem, „Literatura Ludowa” 1964 nr 1–2, s. 14–44. Arc SIJP – M. Arcta słownik ilustrowany języka polskiego, t. 1, Warszawa 1929, reprint: Warszawa 1996. Bańk Per – Bańko M., Słownik peryfraz czyli wyrażeń omownych, Warszawa 2002. Bańk SE – Bańkowski A., Etymologiczny słownik języka polskiego, t. I–II, Warszawa 2000. Bar Pil – Baranowski B., Życie codzienne wsi między Wartą a Pilicą w XIX wieku, Warszawa 1969. Bart Dom – Bartmiński J., Dom i świat – opozycja czy współdziałanie, [w:] Dom w języku i kulturze, pod red. G. Sawickiej, Szczecin 1997, s. 11–22. Bart Kol – Bartmiński J., Kolęda i jej odmiany gatunkowe, [w:] Kolędowanie na Lubelszczyźnie, pod red. J. Bartmińskiego i C. Hernasa, „Literatura Ludowa” ogólnego zbioru rocznik 25 za rok 1981, Wrocław 1986, s. 78–184. Bart PKL – Polskie kolędy ludowe. Antologia, zebrał, wstępem, komentarzami i przypisami opatrzył J. Bartmiński, Kraków 2002. Bąk Gręb – Bąk S., Wesele ludowe w Grębowie, Wrocław 1958. Ben Dom – Benedyktowicz D., Benedyktowicz Z., Dom w tradycji ludowej, Wrocław 1992. Bend Brz – Bendkowski, Brzozowice, [część większego artykułu:] Zwyczaje ludu polskiego na Śląsku w okresie Świąt Bożego Narodzenia, „Zaranie Śląskie” 1929 z. 4, s. 237–238. Ber Anioł – Berendt E., Anioł ludowy. Próba portretu zbiorowego, [w:] Anioł w literaturze i w kulturze, pod red. J. Ługowskiej i J. Skawińskiego, Wrocław 2004, s. 397–418. Bied Sym – Biedermann H., Leksykon symboli, Warszawa 2001. Bień WiM – Bień-Bielska H., Słownictwo Warmii i Mazur, Studia Warmińsko-Mazowieckie, t. VIII, Wrocław–Warszawa–Kraków 1959. Bł BN – Błońska M., Boże Narodzenie. W folklorze, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 2, pod red. F. Gryglewicza, R. Łukaszyka, Z. Sulowskiego, Lublin 1976, kol. 869–873. Bog Ch – Bogatyriew P., Choinka we wschodniej Słowacji, [w:] tegoż, Semiotyka kultury ludowej, wstęp, wybór i oprac. M. R. Mayenowa, Warszawa 1979, s. 157–162, przeł. M. R. Mayenowa. Bor Baś – Boryta F., Baśnie – wspomnienia – opowieści, zebrał J. Adamowski, Lublin 1996. Bor BN – Borejszo M., Boże Narodzenie w polskiej kulturze, Poznań 1996. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Źródła i opracowania

241

Brel Myś – Brelewska-Polowa M., Zwyczaje i obrzędy doroczne, [w:] Monografia powiatu myślenickiego, t. 2, Kultura ludowa, Kraków 1970, s. 259–284. Brück SE – Brückner A., Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1993, przedruk z pierwszego wydania nakładem Krakowskiej Spółki Wydawniczej, Kraków 1927. Brz Anioł – Brzozowska-Krajka A., „Chroń i prowadź do nieba…” Mediacyjna struktura aniołów w folklorze polskim, [w:] Anioł w literaturze i w kulturze, pod red. J. Ługowskiej i J. Skawińskiego, Wrocław 2004, s. 419–426. Brz Zam – Brzuskowska M., Gody zamojskie. Wiejskie zwyczaje i obrzędy zimowe, Zamość 1986. Budz Sł – Budziszewska W., Słowiańskie słownictwo dotyczące przyrody żywej, Monografie Slawistyczne 6, Wrocław–Warszawa–Kraków 1965. Buj Rab – Bujak J., Zarys kultury ludowej okolic Rabki, Rabka 1961. Buj Taj – Bujak J., Tajemnice choinki, „Przekrój” 1968 nr 1237/1238, s. 18– 19. Burd Rob – Burdowicz-Nowicka M., Święto tradycyjne w środowisku robotników wielkoprzemysłowych, [w:] K. Żygulski, I. Hoffman, M. Burdowicz-Nowicka, Święta w środowisku robotniczym, cz. 1, Warszawa 1983, s. 79–135. Byst Dz – Bystroń J. S., Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI-XVIII, t. II, Warszawa 1976. Byst Etn – Bystroń J. S., Etnografia Polski, Warszawa 1947. Byst Gai – Bystroń J. S., Gaiczek śląski, „Lud”, t. 16, 1910, s. 98–100. Byst Wym – Bystroń J. S., Wymuszanie urodzaju na drzewach owocowych, „Lud”, t. 18, 1912–1913, s. 92–111. Cail Czł – Caillios R., Człowiek i sacrum, Warszawa 1995. Cail Żyw – Caillois R., Żywioł i ład, wybór A. Osęka, przeł. A. Tatarkiewicz, przedm. M. Porębski, Warszawa 1979. Car Kol – Caraman P., Obrzęd kolędowania u Słowian i Rumunów, Kraków 1933. Chel Gł – Chelińska M., Funkcje obrzędów zimowych gminy Głuchów (z dokumentacji terenowej), „Łódzkie Studia Etnograficzne”, t. XXIII, Łódź 1981, s. 119–137. Chęt Kurp – Chętnik A., Życie puszczańskie Kurpiów, Warszawa 1971. Cioł Wyrz – Ciołek T. M., Olędzki J., Zadrożyńska A., Wyrzeczysko. Rzecz o świętowaniu w Polsce, Warszawa 1976. Cirl Sym – Cirlot J. E., Słownik symboli, przeł. I. Kania, Kraków 2001. Cisz Olk – Ciszewski S., Lud rolniczo-górniczy z okolic Sławkowa w pow. Olkuskim, „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej”, t. 10, 1889, s. 210–216. Cisz Pot – Ciszewski M., Słownik polszczyzny potocznej, Warszawa 2006. Cook Tr – Cook R., The Tree of Life. Image of the Cosmos, New York 1974. Czar Gór – Czarnowski S., „Góra” i „dół” w systemie kierunków sakralnych, [w:] tegoż, Dzieła, w oprac. N. Assorodobraj i S. Ossowskiego, t. 3, Warszawa 1959, s. 237–241. Czar Przes – Czarnowski S., Podział przestrzeni i jej rozgraniczanie w religii i magii, przeł. N. Assorodobraj, [w:] tegoż, Dzieła, w oprac. N. Assorodobraj i S. Ossowskiego, t. 3, Warszawa 1959, s. 221–236. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

242

Źródła i opracowania

Czer Czas – Czerwińska H., Czas świąteczny w tradycyjnej kulturze ludowej, „Lud”, t. 68, 1984, s. 71–87. Czyż Brz – Czyżewicz S., Wiązanka wierzeń i przesądów ludu z okolic Buczkowa i Olkusza, tudzież Mokrzysk-Bucza, „Lud”, t. 13, 1907, s. 324–330. Dav Anioł – Davidson G., Słownik aniołów, w tym aniołów upadłych, przeł. J. Ruszkowski, Poznań 1998. Dąb Pis – Dąbrowski S., Pisanki lubelskie, Lublin 1936. Dek Drz – Dekowski J., Obrzędowe obnoszenie zielonego drzewka na terenie dzisiejszego województwa łódzkiego, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego w Łodzi. Seria Etnograficzna”, nr 11, 1967, s. 69–88. Dek Jab – Dekowski J. P., Jabłoneczka w obrzędowości weselnej na terenie województwa łódzkiego, „Łódzkie Studia Etnograficzne”, t. XI, Łódź 1970, s. 133–148. Dob Drz – Dobrzycka A., Skąd powstał zwyczaj ubierania drzewka na Boże Narodzenie, „Kurjer Literacko-Naukowy. Dodatek do Ilustrowanego Kurjera Codziennego” 1926 nr 52, s. I-II. Dom Kol – Domańska-Kubiak I., Wegetacyjny sens kolędowania, „Polska Sztuka Ludowa” 1979 nr 1, s. 17–32. Dow BN – Dowlasiewicz W., Boże Narodzenie w tradycji polskiej, Płock 1993. Dub Drz – Dubisz S., Nazwy drzew i krzewów iglastych, [w:] tegoż, Nazwy roślin w gwarach ostródzko-warmińsko-mazurskich, Wrocław 1977, s. 14–25. Dub Jodła – Dubisz S., Nazwy „jodły” w gwarach ostródzko-warmińskomazurskich, „Studia Warmińsko-Mazurskie”, t. 11, Wrocław 1977. Dud Pszcz – Dudek A., Wigilia Bożego Narodzenia na ziemi pszczyńskiej, [w:] Z zagadnień etnologii i religioznawstwa, pod red. H. Zimonia, Warszawa 1986, s. 177–195. Dwor Maz – Dworakowski S., Kultura społeczna ludu wiejskiego na Mazowszu nad Narwią, część I, Zwyczaje doroczne i gospodarskie, Białystok 1964. Dycz Ch – Dyczewski L., Choinka, czyli drzewko bożonarodzeniowe, „Rota” 2002 nr 4 (48), s. 12–13. Dyd Wiel – Dydowiczowa J., Zwyczaje i obrzędy doroczne, [w:] Kultura ludowa Wielkopolski, pod red. J. Burszty, t. 3, Poznań 1967, s. 25–97. Dyn Zw – Dynowska M., Polska w zwyczaju i obyczaju, Warszawa 1928, reprint: Glasgow 1941. Eliad Bab – Eliade M., Kosmologia i alchemia babilońska, przeł. I. Kania, Warszawa 2000. Eliad Obr – Eliade M., Obrazy i symbole. Szkice o symbolizmie magiczno-religijnym, przeł. M. i P. Rodakowie, Warszawa 1998. Eliad Okult – Eliade M., Okultyzm, czary i mody kulturalne. Eseje, przeł. I. Kania, Warszawa 2004. Eliad Powr – Eliade M., Mit wiecznego powrotu, przeł. K. Kocjan, Warszawa 1998. Eliad Rel – Eliade M., Traktat o historii religii, przeł. J. Wierusz Kowalski, Warszawa 2000. Eliad Sac – Eliade M., Sacrum i profanum. O istocie religijności, przeł. R. Reszke, Warszawa 1999. Eliad Szam – Eliade M., Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, przeł. K. Kocjan, Warszawa 1994. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Źródła i opracowania

243

Estr Drz – Estr[eicher] S., Do historyi drzewka Bożega Narodzenia (sadu), „Lud”, t. 11, 1905, s. 69. Etym Kasz – Boryś W., Popowska-Taborska H., Słownik etymologiczny kaszubszczyzny, t. 2, Warszawa 1997. Fer Św – Ferenc-Szydełko E., Polskie tradycje świąteczne, Poznań 2000. Fisch Drz – Fischer A., Drzewa w wierzeniach i obrzędach ludu polskiego, „Lud”, t. 35, 1937, s. 60–76. Fisch Łuż – Fischer A., Etnografja słowiańska, z. 2, Łużyczanie, Lwów– Warszawa 1932. Fisch Pol – Fischer A., Etnografja słowiańska, z. 3, Polacy, Lwów–Warszawa 1934. Flor Cze – Florec V., Vánoce v tradici českého lidu, [w:] Vánoce v české kultuře, V. Florec a kolektiv, Vysehrad 2001, s. 15–106. For Sym – Forstner D., Świat symboliki chrześcijańskiej. Leksykon, przeł. W. Zakrzewska, P. Pachciarek, R. Turzyński, Warszawa 2001. Fr Szt – Fryś-Pietraszkowa E., Kunczyńska-Iracka A., Pokropek M., Sztuka ludowa w Polsce, Warszawa 1988. Fran Kal – Frankowski E., Kalendarz obrzędowy ludu polskiego, Warszawa 1928. Fraz Zł – Frazer J. G., Złota gałąź, przeł. H. Rzeczkowski, przedmowę napisał J. Lutyński, Warszawa 1978. Gaj Duch – Gaj-Piotrowski W., Duchy i demony w wierzeniach ludowych z okolic Stalowej Woli – Rozwadowa i Tarnobrzega, Wrocław 1993. Gaj Rozw – Gaj-Piotrowski W., Kultura społeczna ludu z okolic Rozwadowa, Wrocław 1967. Gin BN – Ginalska M., Polskie Boże Narodzenie, Londyn 1961. Gl Wiel – Glapa A., Ze zwyczajów i obrzędów ludowych w Dąbrówce Wielkopolskiej, [w:] Ludność rodzima na Ziemi Lubuskiej. Folklor, „Zeszyty Lubuskie”, t. 10, Zielona Góra 1970, s. 17–27. Glog BN – Gloger Z., Boże Narodzenie w okolicach Tykocina i Chaszczy (nad Narwią), [w:] Z. Gloger – badacz przeszłości ziemi ojczystej, Warszawa 1978, s. 212–220. God Dar – Godula R., Od Mikołaja do Trzech Króli. O roli daru w obrzędzie, Kraków 1994. God Zim – Godula R., Wymiana darów w obrzędach cyklu zimowego, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Etnograficzne”, z. 20, Kraków 1985, s. 29–52. Goł Lud – Gołębiowski Ł., Lud polski, jego zwyczaje, zabobony, Warszawa 1983 (wyd. fotooffsetowe z 1830 r.). Gór Rad – Górska-Siwiec J., Boże Narodzenie w Radomskiem, [w:] Boże Narodzenie w Radomskiem. Z cyklu „Radomski rok obrzędowy”, Radom 2002, s. 9–40. Gr BN – Grün A., Boże Narodzenie – świętować Nowy Początek. Święto na granicy czasów, przeł. P. Tkaczyk, Kielce 2000. Greń ŚlCiesz – Greń Z., Materiały gwarowe ze Śląska Cieszyńskiego, http:// www.ispan.home.pl/zakjez/pracjcz/gwara/wstepmat.html, publikacja: ma­ rzec 2001. Haj Tyn – Hajówna L., Zimowe obrzędy i zwyczaje w Tyńcu pod Krakowem, „Rocznik Muzeum Etnograficznego w Krakowie”, t. 2, Kraków 1967, s. 173–187. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

244

Źródła i opracowania

Hal Byt – Halor A., Rok obrzędowy na dawnej ziemi bytomskiej, Siemianowice Śląskie 2004. Hall Ukr – Hall E. T., Ukryty wymiar, przeł. T. Hołówka, Warszawa 2003. Herd Sym – Leksykon symboli, oprac. M. Oesterreicher-Mollwo, przeł. J. Prokopiuk, Warszawa 1992 (niem. Verlag Herder Freiburg im Breisgau 1978). Hryń Ch – Hryń-Kuśmierek R., Śliwa Z., Choinka, [w:] Encyklopedia tradycji polskich, b.m.w. 2004, s. 26–27. Hue Mik – Hue J. L., Koenig A. M., Sekrety świętego Mikołaja, przeł. E. Rutkowski, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991. ISJP – Ilustrowany słownik języka polskiego, pod red. E. Sobol, Warszawa 2004. Iw Top – Ivanov V. V., Toporov V. H., Slavjanskije jazykovye modelirujuščije semiotičeskie sistemy, Moskva 1965. Jac DrzŻ – Jacniacka M., Szlaga J., Drzewo życia, [w:] Encyklopedia katolicka, t. IV, pod red. R. Łukaszyka, L. Bieńkowskiego, F. Gryglewicza, Lublin 1985, kol. 253–255. Jack Szt – Jackowski A., Polska sztuka ludowa, Warszawa 2002. Jam Tree – James E. O., The Tree of Life, Leiden 1966. Jan Gór – Janicka-Krzywda U., Elementy kultury społecznej i duchowej Górali Babiogórskich, [w:] Monografia Zawoi, praca zbior. pod red. U. Janickiej-Krzywdy, Kraków 1996, s. 201–240. Jank Dusz – Jankowska B., Reliktowe zwyczaje przyjmowania i zapraszania dusz w wigilię Bożego Narodzenia, [w:] Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego, t. V., Zwyczaje, obrzędy i wierzenia pogrzebowe, pod red. J. Bohdanowicza, Wrocław 1999, s. 173–182. Jas Brzez – Jastrzębska M., Wróżby i zabiegi magiczne związane z dniem wigilijnym w powiecie brzezińskim, „Łódzkie Studia Etnograficzne”, t III, Łódź 1961, s. 79–93. JKM – JKM ks. [nie rozwiązano inicjałów], Boże Narodzenie, Kraków 1947. Jost Naddun – Jostowa W., Z badań nad obrzędowością doroczną w naddunajeckich wsiach północno-wschodniego Podhala, „Rocznik Podhalański”, t. 4, 1987, s. 55–79. K – Kolberg O., Dzieła wszystkie, Wrocław 1961-. K 11 Poz – t. 11, W. Ks. Poznańskie, cz. 3, 1963, [1877]. K 16 Lub – t. 16, Lubelskie, cz. 1, 1962, [1883]. K 17 Lub – t. 17, Lubelskie, cz. 2, 1962, [1884]. K 26 Maz – t. 26, Mazowsze, cz. 3, 1963, [1887]. K 31 Pok – t. 31, Pokucie, cz. 3, 1963, [1888]. K 33 Cheł – t. 33, Chełmskie, cz. 1, 1964, [1890]. K 44 Góry – t. 44, Góry i Pogórze, cz. 1, z rękopisów oprac. Z. Jasiewicz, D. Pawlak, red. E. Miller, 1968. K 48 Ta-Rz – t. 48, Tarnowsko-Rzeszowskie, z rękopisów oprac. J. Burszta, B. Linette, red. J. Burszta, 1967. K 5 Krak – t. 5, Krakowskie, cz. 1, 1962, [1871]. K 9 Poz – t. 9, W. Ks. Poznańskie, cz. 1, 1963, [1975]. Kam Ch – Kamocki J., Tradycja choinki, „Nasza Rota” 2006 nr 3–4, s. 12– 13. Kant Jar – Kantor J., Zwyczaje świąt Bożego Narodzenia i Wielkiej Nocy z okolic Jarosławia, „Materiały Antropologiczne, Archeologiczne i Etnograficzne”, t. XII, 1914, s. 211–242. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Źródła i opracowania

245

Kap Kol – Kapełuś H., O turze złotorogim. Szkice kolędowe, Warszawa 1991. Karcz Las – Karczmarzewski A., Plastyka obrzędowa Lasowiaków i Rzeszowiaków, Kraków 1973. Karcz Rzesz – Karczmarzewski A., Obrzędy i zwyczaje doroczne wsi rzeszowskiej, Rzeszów 1972. Karł SGP – Słownik gwar polskich, ułożył J. Karłowicz, t. 1, Kraków 1900, t. 2, Kraków 1991, t. 3, Kraków 1903, t. 4, Kraków 1996, t. 5, Kraków 1907, t. 6, Kraków 1911. Karw Dobrz – Karwicka T., Kultura ludowa Ziemi Dobrzyńskiej, Warszawa 1979. Karw Drz – Karwicka T., Magia i kult. (Rozważania na przykładzie niektórych praktyk magicznych związanych z drzewami), „Rocznik Muzeum Etnograficznego w Krakowie”, t. 8, Kraków 1983, s. 41–47. Karw Maj – Karwicka T., Zwyczaj stawiania „majów” w polskiej kulturze ludowej na tle europejskim, „Polska Sztuka Ludowa” 1980 nr 3–4, s. 213–218. Karw Młp – Karwicka T., Rola drzewka i gałęzi w zimowej obrzędowości Małopolski południowej, „Rocznik Muzeum Etnograficznego w Krakowie” t. 2, Kraków 1967, s. 123–132. Karw Płn – Karwicka T., Cherek J., Tradycja a współczesność w kulturze ludowej wybranych wsi regionów Polski północnej, Toruń 1982. Karw Zak – Karwicka T., Zakazy związane z drzewami i motywujące je wierzenia, „Etnografia Polska”, t. 17, z. 1, 1973, s. 131–140. Kemp Mit – Kempiński A. M., Słownik mitologii ludów indoeuropejskich, Poznań 1993. Kiel Ziel – Kielak B., Rok obrzędowy Puszczy Zielonej, Ostrołęka 1984. Kier Niedź – Kiersnowski R., Niedźwiedzie i ludzie w dawnych i nowszych czasach. Fakty i mity, Warszawa 1990. Klim Dor – Klimaszewska J., Funkcja obrzędów i zwyczajów w chłopskiej kulturze tradycyjnej i współczesnej, [w:] Zmiany kultury chłopskiej. Problematyka i metody prac etnograficznych, pod red. K. Zawistowicz-Adamskiej, Wrocław 1973, s. 135–149. Klim Sioł – Klimaszewska J., Siołkowickie obrzędy doroczne, [w:] Siołkowice Stare, red. M. Gładysz, Wrocław 1959, s. 146–151. Klim Zak – Klimaszewska J., Zakazy magiczne związane z rokiem obrzędowym w Polsce, „Etnografia Polska”, t. 4, 1961, s. 109–139. Klimek Drz – Klimek Z., Drzewko wigilijne, jego geneza i naz­wy we współczesnym języku polskim, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ja­giel­lońskiego. Prace Językoznawcze”, z. 35, Kraków 1971, s. 203–220. Kling BN – Klinger W., Obrzędowość ludowa Bożego Narodzenia, jej początek i znaczenie pierwotne, Poznań 1926. Kling Dor – Klinger W., Doroczne święta ludowe, a tradycje grecko-rzymskie, Kraków 1931. Kn Skorz – Knyba J., Z tradycji wsi Skórzewo, „Pomerania” 1981 nr 9, s. 34–37. Kob Best – Kobielus S., Bestiarium chrześcijańskie. Zwierzęta w symbolice i interpretacji. Starożytność i średniowiecze, Warszawa 2002. Kom Dom – Komorowska J., Świąteczne zwyczaje domowe w wielkim mieście. Studium na przykładzie Warszawy, Warszawa 1984. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

246

Źródła i opracowania

Kop Mit – Kopaliński W., Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa. 1985. Kop SWO – Kopaliński W., Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1999. Kop Sym – Kopaliński W., Słownik symboli, Warszawa 1990. Koz Ch – Kozieł A., Dzieje polskiej choinki, katalog wystawy w Muzeum Etnograficznym w Krakowie, fot. J. Kubiena, Kraków 2002. Kozł Poch – Kozłowski W., Pochodzenie świąt chrześcijańskich, Warszawa 1959. Kr Maj – Krček F., „Maj”, „Lud”, 1905, t. 11, s. 318–319. Kroh Chyż – Kroh M., Przemiany obrzędowości dorocznej we wsi Chyżówki, „Polska Sztuka Ludowa” 1971 nr 4, s. 231–250. Krzyż Kuj – Krzyżniak B. i in., Polska pieśń i muzyka ludowa, Źródła i materiały. Kujawy, cz. 1, Warszawa 1974. Kuk Kasz – Kukier R., Kaszubi bytowscy. Zarys monografii etnograficznej, Gdynia 1968. Kup Op – Kupisiński Z., Adwent i Boże Narodzenie w regionie opoczyńskim, Warszawa 1997. Kurp – Kurpie – Puszcza Zielona, pod red. A. Kutrzeba-Pojnarowej, t. 1–3, Wrocław 1962–1965. Kwaś BesŚl – Kwaśniewicz K., Zwyczaje i obrzędy doroczne [w Beskidzie Śląskim], „Etnografia Polska”, t. 28, z. 1, 1984, s. 157–199. Kwaś Kiel – Kwaśniewicz K., Zwyczaje ludowe okresu Bożego Narodzenia. Studium monograficzne wsi Dzierzążnia w woj. kieleckim, „Rocznik Muzeum Etnograficznego w Krakowie”, t. 6, Kraków 1976, s. 213–249. Kwaś Nieg – Kwaśniewicz K., Doroczne i rodzinne zwyczaje na tle współczesnych przeobrażeń wsi podkrakowskiej (Studium wsi Nie­go­szo­wi­ce w woj. krakowskim), Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1979. Kwaś Podh – Kwaśniewicz K., Zwyczaje doroczne, [w:] Podhale. Tradycja we współczesnej kulturze wsi, pod red. D. Tylkowej, Kraków 2000, s. 349–384. Kwaś Rud – Kwaśniewicz K., Zwyczaje doroczne, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Etnograficzne”, z. 12, Wieś Rudawa i jej okolice, Kraków 1980, s. 147–179. Kwaś Żyw – Kwaśniewicz K., Zwyczaje doroczne, [w:] Górale Beskidu Żywieckiego. Wybrane dziedziny kultury ludowej, pod red. D. Tylkowej, Kraków 1991, s. 137–168. Lach Mik – Lach K., Archaiczne formy kultu św. Mikołaja na pograniczu śląsko-morawskim, „Łódzkie Studia Etnologiczne i Antropologiczne”, t. 3, Religijność ludowa na pograniczach kulturowych i etnicznych, pod red. I. Bukowskiej-Floreńskiej, Katowice 1999, s. 87–102. Lach PolCz – Lach K., Wierzenia, zwyczaje i obrzędy. Folklor pogranicza polsko-czeskiego, Wrocław 2000. Leb PAE – Lebeda A., Wiedza i wierzenia ludowe, Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego, t. VI, Wrocław–Cieszyn 2002. Lech Rob – Lechowa I., Święta zimowe rodzin robotniczych we wspom­nie­ niach star­szej generacji mieszkańców Łodzi, [w:] Folklor robotniczej Łodzi. Pokłosie konkursu, „Literatura Ludowa”, rocznik 12–15, Wrocław 1976, s. 85–113. Lech Śr – Lechowa I., Tradycyjny rok obrzędowy we wsiach Polski środkowej (zróżnicowanie i przemiany), [w:] Kultura wsi Polski środkowej w proNabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Źródła i opracowania

247

cesie zmian, t. 3, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Etnograficzna”, nr 24, Warszawa–Łódź 1987, s. 17–194. Léon NT – Léon-Dufour X., Słownik Nowego Testamentu, przekład i oprac. pol. bp K. Romaniuk, Poznań 1986. Lew Ok – Lewkijewska E. E., Semantyka okna w tradycyjnej kulturze Słowian wschodnich, „Etnolingwistyka”, t. 16, Lublin 2004, s. 173–177. Lib Barw – Libera Z., Semiotyka barw w polskiej kulturze ludowej i innych kulturach słowiańskich, „Etnografia Polska”, t. 31, z. 1, 1987, s. 115– 138. Lib Las – Libera Z., Paluch A., Lasowiacki zielnik, Kolbuszowa 1993. Lib Med – Libera Z., Medycyna ludowa. Chłopski rozsądek czy gminna fantazja?, Wrocław 1995. Lib Znach – Libera Z., Znachor w tradycjach ludowych i popularnych XIXXX wieku, Wrocław 2003. Lig GŚl – Ligęza J., Kultura ludowa Górnego Śląska, Opole 1996. Lig Śl – Ligęza J., Śląska kultura ludowa, Katowice 1948. Lind SJP – Linde S. B., Słownik języka polskiego, t. 1, Lwów 1854 (wyd. I: 1807). Lor Kasz – Lorentz F., Zarys etnografii kaszubskiej, [w:] Lorentz F., Fischer A., Lehr-Spławiński T., Kaszubi. Kultura ludowa i język, Toruń 1934, s. 1–138. Lurk Sym – Lurker M., Słownik obrazów i symboli biblijnych, Poznań 1989. Łap Śr – Łapiński A., Symbole środka wszechświata, [w:] Symbol i poznanie. W poszukiwaniu koncepcji integrującej, red. T. Kostyrko, Warszawa 1987, s. 73–85. Łęga Chełm – Łęga W., Ziemia Chełmińska, Wrocław 1961. Łot Kon – Łotman J., O modelującym znaczeniu «końca» i «początku» w przekazach artystycznych (tezy), [w:] Semiotyka kultury, wybór i opracowanie E. Janus i M. R. Mayenowa, Warszawa 1977, s. 344–349. Mag Dub – Magdziakowa A., Rok obrzędowy mojego regionu. Ginące obrzędy, zwyczaje, wierzenia i pieśni kresowej wsi polskiej z okolic Dubienki w południowo-wschodniej Lubelszczyźnie, wybór, opracowanie i wstęp D. Niewiadomski, Lublin 2003. MAGP – Mały atlas gwar polskich, oprac. przez Pracownię Dialektologiczną Zakładu Językoznawstwa PAN w Krakowie, t. 1–13, Wrocław–Warszawa–Kraków 1957–1970. Maj Zaw – Maj C., Zawieruchy, Lublin 1994. Maje Kob – Majerczyk M., Kobieta – ptak – dusza w archaicznym obrazie świata, „Etnolingwistyka” t. 16, Lublin 2004, s. 287–303. Mal Kasz – Malicki L., Rok obrzędowy na Kaszubach, Gdańsk 1986. Mal Koc – Malicki L., Kociewski rok obrzędowy, „Pomerania” 1978 nr 1, s. 25–27. Mal Kras – Malcher I., Postać krasnoludka w polskiej demonologii ludowej, „Literatura Ludowa” 1999 nr 2, s. 29–35. Mar Am – Marling K. A., Merry Christmas! Celebrating America’s Greatest Holiday, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, London, England 2000. Mar Grzy – Marczyk M., Grzyby w kulturze ludowej, Wrocław 2003. Marcz Drz – Marczewska M., Drzewa w języku i w kulturze, Kielce 2002. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

248

Źródła i opracowania

Mas Kuj – Masłowski K., Zarys etnografji Kujaw, Włocławek 1935. Miel Kiel – Mielicka H., Kultura obyczajowa mieszkańców wsi kieleckiej XIX i XX wieku, Kielce 1995. Mify – Mify narodov mira. Enciklopedia, red. S. Tokarev, t. 1, Moskva 1980, t. 2, Moskva 1982. Mosz AKL – Moszyński K., Atlas kultury ludowej w Polsce, z. I, Kraków 1934; z. II, Kraków 1935; z. III, Kraków 1936. Mosz Kult – Moszyński K., Kultura ludowa Słowian, t. II, cz. I, Warszawa 1967; cz. II, Warszawa 1968. Mosz Kup – Moszyńska J., Kupało tudzież zabawy doroczne i inne z dodatkiem niektórych obrzędów i pieśni weselnych ludu ukraińskiego z okolic Białej Cerkwi, „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej”, t. 5, Kraków 1881, s. 24–101. MSJP – Mały słownik języka polskiego, pod red. S. Skorupki, H. Auderskiej, Z. Łempickiej, Warszawa 1989. Nieb Przes – Niebrzegowska S., Przestrach od przestrachu. Rośliny w ludowych przekazach ustnych, Lublin 2000. Nies Dz – Niesporek-Szamburska B., Językowy obraz pór roku i tradycji kulturowych w twórczości dzieci, Katowice 2004. Nitsch Jodła – Nitsch K., Jodła, świerk, smrek, [w:] Wybór pism polonistycznych, t. 2, Wrocław 1954, s. 117–126. NKPP – Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, oprac. pod kier. J. Krzyżanowskiego, t. 1–4, Warszawa 1969–1978. Now Tom – Nowak J., Adwent i Boże Narodzenie w regionie tomaszowskim. Studium religijności ludowej, Lublin 2003. Now WPiek – Nowak J., Wielkie Piekary, [część zbiorowego artykułu Zwyczaje ludu polskiego na Śląsku w okresie Świąt Bożego Narodzenia], „Zaranie Śląskie” 1929 z. 4, s. 238–239. NSJP – Nowy słownik języka polskiego, red. E. Sobol, Warszawa 2002. Ol Międz – Olesiejuk F., Zwyczaje i obrzędy ludu Międzyrzecczyzny, Drelów 2000. Ol Piecz – Olędzki J., Doroczne pieczywo obrzędowe północno-wschodniej Polski, „Polska Sztuka Ludowa” 1961 nr 1–2, s. 3–23. Ond Ciesz – Ondrusz J., Obrzędy i zwyczaje, [w:] Płyniesz Olzo… Zarys kultury duchowej ludu cieszyńskiego, Ostrawa 1970, s. 189–212. Orl Krzcz – Orlik A., Wołos M., O badaniach kultury tradycyjnej w gminie Krzczonów, „Twórczość Ludowa” 2008 nr 3–4, s. 66–69. Orl Maz-Podl – Orlewicz M., Plastyka zdobniczo-obrzędowa Mazowsza i Podlasia, [w:] Kultura lodowa Mazowsza i Podlasia. Studia i materiały, t. III, pod red. A. Kołodziejczyka i A. Stawarza, Warszawa 1999, s. 173–182. Pab Częs – Pabian B., Pieczywo obrzędowe w kulturze regionu częstochowskiego, „Lud”, t. 84, 2000, s. 104–113. Pat Ozd – Paterak M., Choinka pełna ozdób, „Spotkania z Zabytkami” 2002 nr 12, s. 32–33. Pawl Trad – Pawluczuk W., Świat w kulturach tradycyjnych, „Literatura Ludowa” 1985 nr 3–4, s. 3–11. Pawł DŚl – Pawłowska J., Dolnośląska wieś Pracze w powiecie milickim w latach 1945–1960 (studium etnologiczne), cz. II, Kultura duchowa i społeczna, Wrocław 1968. Persz Wejh – Perszon J., Godné zwëki. Zwyczaje i obrzędy okresu adwentu i Bożego Narodzenia w regionie wejherowskim, Luzino 1991. Pet Biała – Petera J., Obrzędy i zwyczaje zimowe, Biała Podlaska 1983. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Źródła i opracowania

249

Pet Lub – Petera J., Obrzędy i zwyczaje ludowe w okresie Bożego Narodzenia, [w:] Kolędowanie na Lubelszczyźnie, pod red. J. Bartmińskiego i C. Hernasa, „Literatura Ludowa” ogólnego zbioru rocznik 25 za rok 1981, Wrocław 1986, s. 14–45. Poc Poe – Pocek J., Poezje, oprac. A. Aleksandrowicz, Warszawa 1981. Pośp Śl – Pośpiech J., Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku, Opole 1987. Propp Hist – Propp W. J., Historyczne korzenie bajki magicznej, przeł. J. Chmielewski, Warszawa 2003. Propp Morf – Propp W. J., Morfologia bajki, przeł. W. Wojtyła-Zagórska, Warszawa 1976. PSWP – Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, red. H. Zgółkowa, t. 1–50, Poznań 1995–2005. Ram Kasz – Ramułt S., Słownik języka pomorskiego czyli kaszubskiego, Kraków 1893. Roj Podh – Roj-Kozłowska H., Materiały do kultury ludowej Podhala, „Rocznik Podhalański”, t. 4, 1987, s. 163–190. Ros Ks – Rosiński F. M. i współautorzy, Księga Bożonarodzeniowa, Wrocław 1993. Rost Jem – Rostafiński J., Jemioła, „Wisła”, t. 2, 1888, s. 85–95. Rul Ukr – Rulikowski E., Zapiski etnograficzne z Ukrainy, „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej”, t. 3, Kraków 1879, s. 62–166. Rusz Las – Ruszel K., Zwyczaje i obrzędy doroczne, [w:] tegoż, Lasowiacy. Materiały do monografii etnograficznej, Rzeszów 1994, s. 114–150. Rusz Rzesz – Ruszel K., Leksykon kultury ludowej w Rzeszowskiem, Rzeszów 2004. Sal Teo – Salij J., Teologia ludowa Bożego Narodzenia, „Znak” 1972 nr 11, s. 1526–1543. SAnt – Dąbrówka A., Dąbrówka Ł., Geller E., Słownik antonimów, Warszawa 2005. Sem Radł – Semkowicz W., Boże Narodzenie w Radłowie, „Lud”, t. 14, 1908, s. 131–158. Set Koz – Setkowicz J., Koza w gospodarce i magii pasterskiej Beskidów, „Lud”, t. 70, 1986, s. 125–139. Sew Pod – Seweryn T., Podłaźniki. Studja z dziedziny sztuki ludowej, Kraków 1932. SFraz – Skorupka S., Słownik frazeologiczny języka polskiego, t. 1–2, Warszawa 1989. SGP – Słownik gwar polskich, pod red. J. Reichana, t. IV, z. 1(10), Kraków 1996. SGUcz – Kasperczak M., Rzeszutek M., Smól J., Zgółkowa H., Nowy słownik gwary uczniowskiej, pod red. H. Zgółkowej, Wyd. Europa 2004. Siar Kiel – Siarkowski W., Zagadki ludowe z różnych miejscowości guberni kieleckiej, „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej”, t. 6, Kraków 1882, s. 3–29. Siel Wil – Sielicki F., Wierzenia i obyczaje na Wileńszczyźnie w okresie międzywojennym, Wrocław 1991. Sik Jabł – Sikora A., Zwyczaje na Gody w Jabłonce i okolicy, „Rocznik Podhalański”, t. 2, 1979, s. 203–205. Sim Śl – Simonides D., Doroczne zwyczaje i obrzędy, ich antropologiczna funkcja, [w:] Kultura ludności śląskiej rodzimej, red. D. Simonides, Wrocław 1991, s. 261–301. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

250

Źródła i opracowania

SJMick – Słownik języka Adama Mickiewicza, red. naczelni K. Górski i S. Hrabec, t. I–XI, Wrocław–Warszawa–Kraków 1962–1983. SJP Dor – Słownik języka polskiego, t. I–XI, pod red. W. Doroszewskiego, Warszawa 1958–1969. SJP Szym – Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, t. 1–3, Warszawa 1983–1985. SJP War – Karłowicz J., Kryński A., Niedźwiedzki W., Słownik języka polskiego, t. 1–8, Warszawa 1900–1927; reprint: 1952–1953. SJP Wil – Słownik języka polskiego, cz. I, Wilno 1861. SJPask – Słownik języka Jana Chryzostoma Paska, red. nacz. H. Koneczna, W. Doroszewski, t. I, Wrocław–Warszawa–Kraków 1965. SJPCudz – Bartnicka B., Sinielnikoff R., Słownik podstawowy języka polskiego dla cudzoziemców, Warszawa 1978. Skł Krusz – Skłodowska-Antonowicz K., Zwyczaje i obrzędy doroczne, [w:] Zarys etnograficzny okolic Kruszwicy, red. R. Kukier, Toruń 1965, s. 48–57. Skł Kuj – Skłodowska-Antonowicz K., Obrzędy doroczne i zwyczaje na Kujawach, „Literatura Ludowa” 1963 nr 4, s. 21–28. Skł Złot – Skłodowska-Antonowicz K., Zwyczaje i obrzędy doroczne w pow. złotowskim, „Lud”, t. 49, 1963, s. 410–412. Sł SE – Sławski F., Słownik etymologiczny języka polskiego, t. 1–5, Kraków 1952–1982. Sław Drew – Slavianskie drevnosti. Etnolingvističeskij slovar’, red. N. I. Tolstoj, t. 1, Moskva 1995; t. 2, Moskva 1999; t. 3, Moskva 2004. Smol Śl – Smolińska T., Rodzimość śląskiego folkloru – oswojone źródła niemieckie, [w:] Regionalizm – folklor – wychowanie. Oświata i kultura na Podbeskidziu, t. I, praca zbiorowa pod red. D. Czubali i G. Grzybka, Bielsko-Biała 2004, s. 65–85. Smos Dor – Smosarski J., Świętowanie doroczne w Polsce, Warszawa 1996. Smyk Czad – Smyk-Płoska K., Zwyczaje bożonarodzeniowe Górali Czadeckich, „Twórczość Ludowa” 2004 nr 4, s. 35–39. Smyk Czas – Smyk K., Kategoria czasu w językowo-kulturowym obrazie bożonarodzeniowej choinki, „Literatura Ludowa” 2008 nr 6, s. 3–14. Smyk Drz – Smyk K., Drzewa i krzewy iglaste w polszczyźnie ludowej. Analiza leksykalno-semantyczna, praca magisterska napisana pod kierunkiem J. Bartmińskiego, Lublin 1995, maszynopis. Smyk Drzewko – Smyk K., Językowo-kulturowy obraz drzewka jako składnika choinki, [w:] Język polski. Współczesność. Historia, VI, pod red. W. Książek-Bryłowej i M. Nowak, Lublin 2007, s. 209–228. Smyk Jodła – Smyk K., Jodła w ludowym obrazie świata, „Literatura Ludowa” 2009 nr 1, s. 43–55. Smyk Kod – Smyk K., Bożonarodzeniowa choinka jako tekst kultury (między kodem werbalnym a niewerbalnym), [w:] Czytanie tekstów kultury. Metoda. Badania. Metodyka, pod red. B. Myrdzik i I. Morawskiej, Lublin 2007, s. 93–103. Smyk Krys – Smyk-Płoska K., Krysban czyli jołeczka – przekazy o bożonarodzeniowej choince z Koniakowa (pow. Bielsko-Biała) i Podlewkowia (pow. Hajnówka), „Twórczość Ludowa” 2003 nr 1–2, s. 15–17. Smyk Lub – Smyk K., Lubelskie opowieści o choince, „Twórczość Ludowa” 2001 nr 1, s. 32–33. Smyk Nazw – Smyk K., O sposobach nazywania bożonarodzeniowej choinki, [w:] Flora i fitonimy na pograniczu polsko-ukraińskim, pod red. F. Czyżewskiego i D. Urban, Lublin 2006, s. 115–126. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Źródła i opracowania

251

Smyk Oś – Smyk K., Bożonarodzeniowa choinka – domową osią świata, [w:] O wyższości Świąt Bożego Narodzenia, pod red. A. Kędzierskiej i J. Wawrzyczek, Lublin 2009, s. 63–75. Smyk PołPodl – Smyk K., Choinka na południowym Podlasiu, [w:] Tam na Podlasiu. Tradycja podlaskiej obrzędowości, red. J. Adamowski, M. Wójcicka, Lublin 2009, s. 124–141. Smyk Przes – Smyk-Płoska K., Przestrzeń naznaczona choinkami, „Twórczość Ludowa” 2005 nr 1–4, s. 43–49. Smyk Sosna – K. Smyk, Językowo-kulturowy obraz sosny w polszczyźnie ludowej, „Literatura Ludowa” 2007 nr 1, s. 17–32. Smyk Sym – Smyk K., O symbolice tradycyjnych ozdób choinkowych, „Twórczość Ludowa” 2000 nr 1, s. 14–17. Smyk Św – Smyk-Płoska K., Choinka jako znak światła, [w:] Folklor w badaniach współczesnych, red. L. Podziewska, A. Osińska, A. Mianecki, Toruń 2005, s. 219–232. Smyk Tr – Smyk K., Treści symboliczne bożonarodzeniowej choinki, http:// www.kulturaludowa.pl/widok/191/473, publikacja: grudzień 2008. Smyk Trad – Smyk K., Tradycja i współczesność w kulturowym obrazie polskiej choinki, [w:] Tradycja dla współczesności. Ciągłość i zmiana, t. 2, Tradycja w tekstach kultury, pod red. J. Adamowskiego i J. Styka, Lublin 2009, s. 131–142. Sol Puł – Solecka H., Image świątecznej choinki, „Głos Garbowa” 2002 nr 12, s. 8–9. SPKoch – Słownik polszczyzny Jana Kochanowskiego, pod red. M. Kucały, t. I, Kraków 1994. SPS Bral – Słownik 100 tysięcy potrzebnych słów, pod red. J. Bralczyka, Warszawa 2005. SPXVI – Słownik polszczyzny XVI wieku, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, t. III, Wrocław–Warszawa–Kraków 1968. SSSL – Słownik stereotypów i symboli ludowych, koncepcja całości i redakcja J. Bartmińskiego, t. I, Kosmos, cz. 1, Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie, Lublin, 1996; Cz. 2, Ziemia, woda, podziemie, Lublin 1999. Sstp – Słownik staropolski, red. nacz. S. Urbańczyk, t. I–X, Warszawa 1953– 1993. SSyn – Słownik synonimów, pod red. Z. Kurzowej, Warszawa 2006. Stasz Marz – Staszczak Z., Śląska forma obrzędu Marzanny i gaika na tle porównawczym, Opole 1964. Stel Pom – Stelmachowska B., Rok obrzędowy na Pomorzu, Toruń 1933. Stel PomZw – Stelmachowska B., Zwyczaje ludu pomorskiego, [w:] Kronika o polskiem morzu. Dzieje walk, zwycięstw i pracy, pod red. C. Pechego, Warszawa 1930, s. 71–78. Stęp Przest – Stępniak K., Słownik tajemnych gwar przestępczych, Londyn 1993. Stom Antr – Stomma L., Antropologia kultury wsi polskiej XIX w., Warszawa 1986. Stom Sł – Stomma L., Słońce rodzi się 13 grudnia, Warszawa 1981. Str Szub – Strawińska Z., Materiały folklorystyczne ze wsi Ostatkowska Struga w pow. szubińskim, „Literatura Ludowa” 1964 nr 3, Pałuki, s. 30–54. Sul Antr – Sulima R., Antropologia codzienności, Kraków 2000. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

252

Źródła i opracowania

Sul Kol – Sulima R., Czas kolęd, [w:] Kolędy polskie, wybór i oprac. J. Bartmiński i R. Sulima, Warszawa 1991, s. 5–19. SWB – Słownik wyrazów bliskoznacznych PWN, oprac. L. Wiśniakowska, Warszawa 2006. SWJP – Słownik współczesnego języka polskiego, red. naukowy B. Dunaj, Warszawa 1998. Sych Kasz – Sychta B., Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. I–VII, Wrocław 1967–1976. Sych Koc – Sychta B., Słownictwo kociewskie na tle kultury ludowej, t. I–III, Wrocław 1980. Sycz Nbuż – Syczewski T., Zwyczaje, obrzędy i wierzenia okresu adwentu i Bożego Narodzenia w regionie nadbużańskim, Drohiczyn 2002. Szel BN – Szeliga Z., [właściwie Stanisław Estreicher], W dzień Bożego Narodzenia…, „Ognisko” 1903 nr 12, s. 1–32. Szew Olk – Szewczyk Z., Z badań terenowych Muzeum Etnograficznego w pow. olkuskim, „Rocznik Muzeum Etnograficznego w Krakowie”, t. II, Kraków 1967, s. 189–212. Szm Ład – Szmidt B., Ład przestrzeni, Warszawa 1981. Szot Kiel – Szot-Radziszewska E., Ludowe zwyczaje czasu Świąt Bożego Narodzenia, http://wiadomosci.wp.pl/kat,31194,wid,6347179,wiadomosc. html odczyt: maj 2005. Szram Licz – Szram M., Duchowy sens liczb w alegorycznej egzegezie aleksandryjskiej (II – V w.), Lublin 2001. Szyf LudWiM – Szyfer A., Ludowe zwyczaje, obrzędy, wiedza i wierzenia, [w:] Kultura ludowa Mazurów i Warmiaków, red. J. Burszta, Wrocław 1976, s. 407–440. Szyf WiM – Szyfer A., Zwyczaje, obrzędy i wierzenia Mazurów i Warmiaków, Olsztyn 1975. Śliw Lubart – Śliwina W. J., Lud lubartowski. Szkic etnograficzny, „Lud”, t. 29, 1930, s. 78–95. Świb Śl – Świbówna E., Stare zwyczaje ludu śląskiego. Z Brennej za Skoczowem, „Zaranie Śląskie” 1932 z. 1, s. 44–47. Święt Nrab – Świętek J., Lud nadrabski (od Gdowa po Bochnię). Obraz etnograficzny, Kraków 1893. Tet Krak – Tetmajer W., Gody i Godnie Święta czyli okres Świąt Bożego Narodzenia w Krakowskiem, „Materiały Antropologiczne, Archeologiczne i Etnograficzne”, t. III, 1898, s. 171–172. Till Ger – Tille A., German Christmas and the Christmas-Tree, „Folklore”, vol. 3, no. 2 (Jun. 1892), s. 166–182. Tok Barw – Tokarski R., Semantyka barw we współczesnej polszczyźnie, Lublin 1995. Tok SWO – Słownik wyrazów obcych, red. naukowy J. Tokarski, Warszawa 1980. Tok Śm – Tokarska J., Wasilewski J. S., Zamysłowska M., Śmierć jako organizator kultury, „Etnografia Polska”, t. 26, z. 1, 1982, s. 79–114. Tołst Jaz – Tolstoj N. I., Jazyk i narodnaja kul’tura. Očerki po slavjanskoj mifologii i etnolingvistikie, Moskwa 1995. Tom Drz – Tomiccy J. i R., Drzewo życia. Ludowa wizja świata i człowieka, Warszawa 1975. Top Przes – Toporow W. N., Przestrzeń i rzecz, przeł. B. Żyłko, Kraków 2004. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Źródła i opracowania

253

Tracz Kiel – Traczyński E., Wieś świętokrzyska w XIX i XX wieku, Kielce 2001. Tred Kasz – Treder J., Frazeologia kaszubska, Wejherowo 1989. Tres Sym – Tresidder J., Słownik symboli, przeł. B. Stokłosa, Warszawa 2001. Tres Zn – Tresidder J., Symbole i ich znaczenie. Ilustrowany przewodnik zawierający ponad 1000 symboli wraz z objaśnieniem ich tradycyjnego i współczesnego znaczenia, z angielskiego przeł. Z. Dalewski, Warszawa 2001. Tyl Med – Tylkowa D., Medycyna ludowa w kulturze wsi Karpat Polskich: tradycja i współczesność, Wrocław 1989. Udz Krak – Udziela S., Rośliny w wierzeniach ludu krakowskiego, „Lud”, t. 30, 1931, s. 36–75. Ul Zag – Ulanowska S., Boże Narodzenie u Górali zwanych „Zagórzanami”, „Wisła”, t. 2, 1888, s. 98–119. Um Roś – Umińska E., Rośliny w wiedzy i wierzeniach ludowych, „Polska Sztuka Ludowa” 1994 nr 3–4, s. 100–112. USJP – Uniwersalny słownik języka polskiego, pod red. S. Dubisza, Warszawa 2006. Usp Mik – Uspienski B. A., Kult św. Mikołaja na Rusi, przekład E. Janus, M. R. Mayenowa, Z. Kozłowska, Lublin 1985. Uz Siedl – Uziębło M., Rok obrzędowy w pow. siedleckim, „Literatura Ludowa” 1960 nr 2–3, s. 46–51. Vas SE – Vasmer M., Etimologičeskij slovar’ russkogo jazyka, t. 1–4, Moskva 1986–1987. Vulc Kol – Vulcanescu R., Kolumna niebios, Warszawa 1979. Waj Drz – Wajda-Adamczykowa L., Polskie nazwy drzew, „Prace Językoznawcze”, 121, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1989. Wal Proj – Walęciuk-Dejneka B., Projekcja nowego ładu w obrzędowości bożonarodzeniowej, „Literatura Ludowa” 1999 nr 3, s. 27–38. Wasil Obr – Wasilewski J. S., Symbolika ruchu obrotowego i rytualnej inwersji, „Etnografia Polska”, t. 22, z. 1, 1978, s. 81–108. Wasil Po I – Wasilewski J. S., Po śmierci wędrować. Szkic z zakresu etnologii świata znaczeń (I), „Teksty” 1979 nr 3(45), s. 97–120. Wasil Po II – Wasilewski J. S., Po śmierci wędrować. Szkic z zakresu etnologii świata znaczeń (II), „Teksty” 1979 nr 4(46), s. 58–84. Wasil Pod – Wasilewski J. S., Podarować – znaleźć – zgubić – zbłądzić. Niektóre kategorie języka symbolicznego związane z opozycją życie–śmierć, „Etnografia Polska”, t. 24, z. 1, 1980, s. 283–298. Wasil Podr – Wasilewski J. S., Podróże do piekieł. Rzecz o szamańskich misteriach, Warszawa 1979. Wes DŚl – Wesołowska H., Tradycyjne elementy obrzędowości „święta Godów” na Dolnym Śląsku, „Prace i Materiały Etnograficzne”, t. XX, Wieś dolnośląska, Wrocław 1970, s. 197–232. Węc Dial – Węcławik J., Wprowadzenie w historię dialogu bożonarodzeniowego, [w:] Kolędowanie na Lubelszczyźnie, pod red. J. Bartmińskiego i C. Hernasa, „Literatura Ludowa” ogólnego zbioru rocznik 25 za rok 1981, Wrocław 1986, s. 198–235. Węc Skier – Węcławik J., Zwyczaje, obrzędy i wierzenia bożonarodzeniowe w parafii Skierbieszów, [w:] Z zagadnień etnologii i religioznawstwa, pod red. H. Zimonia, Warszawa 1986, s. 196–227. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

254

Źródła i opracowania

Węż Kol – Wężowicz-Ziółkowska D., Świat wartości kolędy życzącej, „Literatura Ludowa” 1983 nr 6, s. 31–41. Witk Dor – Witkowski Cz., Doroczne polskie obrzędy i zwyczaje ludowe, Kraków 1965. Witkś Baj – Witkoś S., Bajdy i Moderówka, Poznań 1977. Witkś Biał – Witkoś S., Zwyczaje i wróżby związane z wigilią Bożego Narodzenia. Białkówka, „Lud”, t. 62, 1978, s. 198–202. Wojc God – Wojciechowska B., Od Godów do świętej Łucji. Obrzędy doroczne w Polsce późnego średniowiecza, Kielce 2000. Wojc Hist – Wojciechowska K., Historie z choinki urwane, „Pinezka. Comiesięcznik z domieszką absurdu”, grudzień 2005, www.pinezka.pl. Wojc War – Wojciechowski R., Zwyczaje doroczne w Warszawie lat 1820– 1830, „Literatura Ludowa” 1967/1968 nr 4–6, s. 13–37. Wojt Łos – Wojtusiak E., Kultura ludowa w dolinie górnej Łososiny, Kraków 1984. Woź Żyr – Woźniak A., Zwyczaje doroczne i rodzinne w Żyrardowie (od przełomu XIX/XX w. do II wojny światowej), Żyrardów 1981. Wój Pog – Wójcik A., Zwyczaje doroczne Pogórzan, [w:] Nad rzeką Ropą, red. R. Reinfuss, Kraków 1965, s. 259–276. WSPP – Wielki słownik poprawnej polszczyzny, pod red. A. Markowskiego, Warszawa 2004. WSUcz – Wielki słownik ucznia, red. nacz. M. Bańko, t. I, Warszawa 2006. Zadr Pow – Zadrożyńska A., Powtarzać czas początku, Warszawa 1985. Zadr Przew – Zadrożyńska A., Świętowania polskie. Przewodnik po tradycji, Warszawa 2002. Zadr Światy – Zadrożyńska A., Światy, zaświaty. O tradycji świętowań w Polsce, Warszawa 2000. Zam Dar – Zambrzycka-Kunachowicz A., Społeczna i kulturowa funkcja daru, „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Etnograficzne”, z. 10, 1977, s. 87– 104. Zar Śl – Śląskie teksty gwarowe, red. A. Zaręba, Kraków 1961. Zaw Gr – Zawadzki R. K., Pieśń ludowa starożytnej Grecji. Różnorodność form i gatunków, Częstochowa 2001. Zaw Zad – Zawistowicz K., Momenty zaduszkowe w obrzędowości świąt Bożego Narodzenia, odbitka z „Wiedzy i Życia” 1931 nr 12, Warszawa 1931. Zbor PodhBN – Zborowski J., Przyczynki do zwyczajów na Boże Narodzenie na Podhalu, [w:] tegoż, Pisma podhalańskie, t. 1, w opracowaniu i wyborze J. Berghauzena, Kraków 1972, s. 385–389; pierwodruk: „Lud”, t. 29, 1930, s. 95–98. Zborom Wig – Zboromirska M., W cudowną noc wigilii, „Iskry” 1928 nr 2, s. 27–28. Zim Drz – Zimoń H., Drzewo, [w:] Encyklopedia katolicka, t. IV, pod red. R. Łukaszyka, L. Bieńkowskiego, F. Gryglewicza, Lublin 1985, kol. 245– 247. Zow Bibl – Zowczak M., Biblia ludowa. Interpretacje wątków biblijnych w kulturze ludowej, Wrocław 2000. Zw Eir – Zwolski E., Eirezjone, [w:] Encyklopedia katolicka, t. IV, pod red. R. Łukaszyka, L. Bieńkowskiego, F. Gryglewskiego, Lublin 1983, kol. 763. Żyg Św – Żygulski K., Święto i kultura. Święta dawne i nowe. Rozważania socjologa, Warszawa 1981. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

Materiały własne

Podano: miejscowość, województwo, powiat, gmina, rok nagrania, imię, nazwisko i datę urodzin informatora (ewentualnie miejsce urodzenia, jeśli jest ono oddalone od miejsca zamieszkania), uwagi. Adamów – woj. lubelskie, pow. Łuków, gm. Adamów, 2002, Stanisława Domańska (1931), Maria Skórka (1933, Czarna, gm. Syrokomla), Maria Górczyńska (1933). Antoniówka – woj. mazowieckie, pow. Garwolin, gm. Maciejowice, 2001, Stefan Sygocki (1925). Barany – woj. warmińsko-mazurskie, pow. Ełk, gm. Ełk, 2002, Zofia Wróbel (1927). Bełżec – woj. lubelskie, pow. Tomaszów Lubelski, gm. Bełżec, 2002, Aniela Gmoch (1919). Białobrzegi – woj. lubelskie, pow. Lubartów, gm. Kock, 2001, Irena Gruchoła (1938), Genowefa Latek (1926). Blinów – woj. lubelskie, pow. Kraśnik, gm. Szastarka, 2001, Aleksandra Widz (1939), Feliksa Wcisło (1933), Helena Gołąb (1931), Stanisława Koza (1940), Janina Jachura (1932 w Łaszku). Blinów I – woj. lubelskie, pow. Kraśnik, gm. Szastarka, 2001, Janina Markut (1941), Maria Kosidło (1941), Kazimiera Kosidło (1942), Kazimiera Kędziora (1943; skrót: KKK). Boiska – woj. mazowieckie, pow. Lipsk, gm. Solec, 2002, Wiesława Figura (1933). Bolesławiec – woj. dolnośląskie, pow. Bolesławiec, gm. Bolesławiec, 2001, Zofia Tarasiewicz (1951); zwyczaje Górali Czadeckich. Bronice – woj. lubelskie, pow. Puławy, gm. Nałęczów, 2002, Barbara Głos (1936), Teresa Ląkocy (1948). Brzeźnica Bychawska – woj. lubelskie, pow. Lubartów, gm. Niedźwiada, 2002, Zbigniew Smyk (1943, od 1973 zam. w Lubartowie). Chrzanów – woj. lubelskie, pow. Janów Lubelski, gm. Chrzanów, 2002, Stanisław Fijałkowski (1928). Dobryń Duży – woj. lubelskie, pow. Biała Podlaska, gm. Zalesie, 2001, 2003, Nina Nikołajuk (1925, Kijowiec). Dokudów – woj. lubelskie, pow. Biała Podlaska, gm. Biała Podlaska, 2002, Halina Bandzerewicz (1942), Waleria Żuk (1927), Józefa Kurjaniuk (1942). Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

256

Materiały własne

Dołhobrody – woj. lubelskie, pow. Włodawa, gm. Hanna, 2001, Maria Strzałkowska (1947), Katarzyna Weremczuk (1934, Wyryki). Domachowo – woj. wielkopolskie, pow. Gostynin, gm. Krobia, 2005, Anna Chuda (1946). Drelów – woj. lubelskie, pow. Biała Podlaska, gm. Drelów, 2002, Halina Zieniuk (1933), Janina Kołkowska (1939), Janina Makaruk (1936). Duszniki Wielkopolskie – woj. wielkopolskie, pow. Szamotuły, gm. Duszniki Wielkopolskie, 2005, Danuta Lemańska (1946), Władysława Kaczmarek (1944). Dzierzkowice-Zastawie – woj. lubelskie, pow. Kraśnik, gm. Dzierzkowice, 2001, Barbara Baj (1944), Maria Krakowiak (1947), Wiesława Wojtaszek (1940). Futoma – woj. podkarpackie, pow. Rzeszów, gm. Błażowa, 2003, Mieczysław Rybka (1944), Jerzy Panek (1955), Anna Rząsa (br., Błażowa). Gałki Rusinowskie – woj. mazowieckie, pow. Przysucha, gm. Rusinów, 2002, Maria Walasik (1932). Gdów – woj. małopolskie, pow. Wieliczka, gm. Gdów, 2002, Teresa Zięcik (1943), Danuta Ponisz (1944), Władysław Cebula (1944, ur. w Polance, pow. Myślenice, od 1977 r. w Gdowie). Gościszów – woj. dolnośląskie, pow. Bolesławiec, gm. Nowogrodziec, 2002, Michalina Ładocha (1943, do 1963 r. mieszkała w Jugosławii, ale kultywowała polskie tradycje), Aleksandra Łaniocha (1944). Górka Lubartowska – woj. lubelskie, pow. Lubartów, gm. Niedźwiada, 2003, Aleksandra Piesta (1935), Stefania Pożarowszczyk (1936), Irena Tomasiak (br.), Marianna Kosak (1927), Zofia Matyjaszczyk (1932, Niedźwiada). Grabowica – woj. lubelskie, pow. Tomaszów Lubelski, gm. Susiec, 2005, Janina Kowalczuk (1931). Hańsk – woj. lubelskie, pow. Włodawa, gm. Hańsk, 2002, Marianna Grajcar (1952), Alina Mrugała (1945), Jadwiga Krzesiak (1940). Jakówki – woj. lubelskie, pow. Biała Podlaska, gm. Janów Podlaski, 2001, Maria Ochnik (ur. 1942), Halina Łukijaniuk (1931), Maria Charmida (1943, Romanów). Jaszczów – woj. lubelskie, pow. Łęczna, gm. Milejów, 2002, Czesława Szczepańska (1939, Piłatka k. Janowa Lubelskiego). Jeziorsko – woj. łódzkie, pow. Sieradz, gm. Warta, 2002, Janina Pyzalska (1928), Jadwiga Frątczak (1952), Bożena Trocka (1962). Jeziorzany – woj. lubelskie, pow. Lubartów, gm. Kock, 2002, Kazimiera Szabelska (1936), Genowefa Stańczyk (1935), Wacława Parzyszek (1936), Kazimiera Gałązka (1939). Kamień – woj. mazowieckie, pow. Przysucha, gm. Wieniawa, 2002, Wiesława Gromadzka (1949). Karczmiska – woj. lubelskie, pow. Opole Lubelskie, gm. Karczmiska, 2002, Jadwiga Karaś (1939), Helena Pieńkoś (1940), Emilia Żywicka (1928). Kąkolewnica – woj. lubelskie, pow. Radzyń Podlaski, gm. Kąkolewnica, 2002, Feliksa Wierzbicka (1925). Kochów – woj. mazowieckie, pow. Garwolin, gm. Maciejowice, 2001, Jan Cytryniak (1916). Kocudza – woj. lubelskie, pow. Janów Lubelski, gm. Dzwola, 1999, Anna Myszak (1949). Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Materiały własne

257

Kombornia – woj. podkarpackie, pow. Krosno, gm. Korczyna, 2004, Helena Szmyd (1941), Anzelma Wawrzkowicz (1939). Koniaków – woj. śląskie, pow. Cieszyn, gm. Istebna, 2001, Helena Kamieniarz (1931). Kowale Oleckie – woj. warmińsko-mazurskie, pow. Olecko, gm. Kowale Oleckie, 2001, Zofia Domin (ok. 1935). Lipce Reymontowskie – woj. łódzkie, pow. Skierniewice, gm. Lipce Reymontowskie, 2005, Irena Szychowska (1946), Zofia Białek (1953), Danuta Stefaniak (1948). Lipsk n/Biebrzą – woj. podlaskie, pow. Augustów, gm. Lipsk, 2001, Leonarda Sapieżko (1936, Starorzymce), Krystyna Cieśluk (1937), Anna Chyzowska (1946, Koniuszki). Lublin – woj. lubelskie, pow. Lublin, gm. Lublin, 2004, Kazimiera Sienkiewicz (1913, Chełm, od 1962 r. mieszka w Lublinie); Irena Sienkiewicz (1934, Chełm, od 1962 r. w Lublinie). Lutogniew – woj. wielkopolskie, pow. Krotoszyn, gm. Krotoszyn, 2003, Mirosława Jakubek (1946), Anna Szpitalniak (1934, ur. we Wróżewach, parafia Lutogniew), Anna Ciesiółka (1944, ur. w Kobylinie). Łopiennik – woj. lubelskie, pow. Krasnystaw, gm. Łopiennik, 2002, Józefa Kister (1928), Danuta Buk (1932). Mareza k. Kwidzynia – woj. pomorskie, pow. Kwidzyn, 2002, Teresa Gwóźdź (1943, Wola Idzikowska, pow. Krasnystaw, przesiedlona), Helena Pryjomaska (1941, Michalsztetten, Austria, przesiedlona). Maruszewiec – woj. lubelskie, pow. Radzyń Podlaski, gm. Borki, 1999, Zofia Kozioł (1931), Helena Marzec (1933). Marzysz – woj. świętokrzyskie, pow. Kielce, gm. Daleszyce, 2005, Marianna Śmiłowska (1957). Momoty Dolne – woj. lubelskie, pow. Janów Lubelski, gm. Janów Lubelski, 2002, Bronisława Jargiło (1928). Motycz – woj. lubelskie, pow. Lublin, gm. Konopnica, 2001, Czesław Maj (1932). Myszyniec – woj. mazowieckie, pow. Ostrołęka, gm. Myszyniec, 2002, Zofia Warych (1939), Zofia Charamut (1933). Nielisz – woj. lubelskie, pow. Zamość, gm. Nielisz, 2002, Władysława Walczak (1931), Marianna Proch (1935, Nawóz). Nockowa – woj. podkarpackie, pow. rzeszowski, gm. Iwierzyce, 2004, Kazimierz Marcinek (1945). Nowa Wieś – woj. śląskie, pow. Będzin, gm. Mierzęcice, 2005, Stanisław Hetmańczyk (1949). Nowa Wieś – woj. wielkopolskie, pow. Krotoszyn, gm. Rozdrażew, 2005, Halina Wałęsa (1947). Nowogród – woj. podlaskie, pow. Łomża, gm. Nowogród, 2001, Stanisława Żebrowska (1940, Sulki), Kazimiera Wyszyńska (1937, Krzewo, 32 km od Nowogrodu), Józefa Błachnio (1933, Krusze, 50 km od Nowogrodu), Janina Szajman (1926). Oblin-Grądki – woj. mazowieckie, pow. Garwolin, gm. Maciejowice, 2002, Antoni Cichecki (1943), Marian Cichecki (1938). Okopy – woj. lubelskie, pow. Chełm, gm. Dorohusk, 2002, Regina Andrearczuk (1946), Bronisława Walczuk (1942), Józefa Albiniak (1928), Janina Walczuk (1936). Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

258

Materiały własne

Olszewnica – woj. lubelskie, pow. Radzyń Podlaski, gm. Borki, 2006, Teresa Pająk (1929). Opole – woj. lubelskie, pow. Parczew, gm. Podedwórze, 2002, Eugeniusz Pawluczuk (1935, Bojary, pow. Włodawa, od 50 lat w Opolu), Gabriela Bilkiewicz (1956, k. Kraśnika, od 1992 roku w Podedwórzu). Ostrówek – woj. lubelskie, pow. Lubartów, gm. Ostrówek, 2003, Jadwiga Skubisz (1945, Antonówka), Jadwiga Strojek (1931; skrót: JSt), Bernarda Kwiatek (1933, ur. w Kamienowoli), Maria Kusyk (1942, ur. w Dębicy), Helena Granat (1929, w Ostrówku, zam. w Kamienowoli), Natalia Grzeszczak (1926), Stanisława Żak (br.). Ożarowice – woj. śląskie, pow. Tarnowskie Góry, gm. Ożarowice, 2005, Ryszard Urbańczyk (1938). Pałecznica – woj. lubelskie, pow. Lubartów, gm. Niedźwiada, 2001, Stefan Błaszczyk (1913), 2002, Zofia Smyk (1945, od 1973 zam. w Lubartowie). Podlewkowie – woj. podlaskie, pow. Hajnówka, gm. Narewka, 2002, Nadzieja Kabać (1932), Wiera Osiak (1935). Podłęż – woj. mazowieckie, pow. Garwolin, gm. Maciejowice, 2002, Stefan Nowaczek (1933). Popowice – woj. łódzkie, pow. Wieluń, gm. Pątnów, 2001, Wanda Majtyka (1936). Przecieszyn – woj. małopolskie, pow. Oświęcim, gm. Brzeszcze, 2002, Helena Zawadzka (1931), Wanda Fajfer (1944), Mieczysława Żak (1933), Stanisław Zawadzki (1926). Przegaliny Duże – woj. lubelskie, pow. Radzyń Podlaski, gm. Komarówka Podlaska, 2002, Helena Gasiuk (1938). Psary – woj. świętokrzyskie, pow. Włoszczowa, gm. Secemin, 2001, Anna Kuszka (1953). Puszno Godowskie – woj. lubelskie, pow. Opole Lubelskie, gm. Opole Lubelskie, 2002, Stanisława Pietroń (1938), Marianna Kołosińska (1940). Rawicz – woj. wielkopolskie, pow. Rawicz, gm. Rawicz, 2005, Bolesław Kupczyk (1917). Ruda Solska – woj. lubelskie, pow. Biłgoraj, gm. Biłgoraj, 2003, Karolina Różańska (1927, ur. i zamieszkała w Soli), Julia Okoń (1925, ur. w Majdanie Starym). Rudzienko – woj. mazowieckie, pow. Otwock, gm. Kołbiel, 2002, Marianna Rokicka (1932). Rzeczyca Księża – woj. lubelskie, pow. Kraśnik, gm. Trzydnik Duży, 2001, NN, kobieta (1923), Elżbieta Wojciechowska (1936). Rzeczyca Ziemiańska – woj. lubelskie, pow. Kraśnik, gm. Trzydnik Duży, 2001, Krystyna Świderek (1939), Anna Puzio (1926), Teresa Wasilewska (1935). Sadurki – woj. lubelskie, pow. Puławy, gm. Nałęczów, 2001, Janina Kordas (1938), Henryka Saba (1939). Siedliska – woj. lubelskie, pow. Krasnystaw, gm. Fajsławice, 2002, Alfreda Lipa (1947), Teresa Sagan (1950). Sielec – woj. lubelskie, pow. Chełm, gm. Leśniowice, 2002, Janina Dąbrowska (1941), Franciszka Bydychaj (1939). Sieradz – woj. łódzkie, pow. Sieradz, gm. Sieradz, 2001, Józefa Stupska (1924, ur. w Woźnikach, dziś część Sieradza). Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Materiały własne

259

Stary Brus – woj. lubelskie, pow. Włodawa, gm. Stary Brus, 2001, Bernardyna Mietiułka (1937), Janina Koszko (1930), Anna Martyniuk (1938). Stary Majdan – woj. lubelskie, pow. Włodawa, gm. Hańsk, 2001, 2002, Bronisława Polak (1935). Stojeszyn – woj. lubelskie, pow. Janów Lubelski, gm. Janów Lubelski, 2002, Stefania Suchora (1940). Strykowice Górne – woj. mazowieckie, pow. Białobrzegi, gm. Białobrzegi, 2002, Wanda Krawiec (1943), Kazimiera Lelewikowska (1942), Joanna Tęcza (1941, ur. i mieszka w Zwoleniu). Szczuczyn – woj. podlaskie, pow. Grajewo, gm. Szczuczyn, 2002, Helena Grabowska (1951), Barbara Jankowska (1941). Świeciechów – woj. lubelskie, pow. Kraśnik, gm. Annopol, 2001, Helena Markowska (1930), Zofia Zychman (1938), Kazimiera Kułaga (1940), Kazimiera Kułaga (1932; skrót: KKŁ), Helena Dąbrowska (1938), Maria Cyran (1944). Talczyn – woj. lubelskie, pow. Lubartów, gm. Kock, 2001, Eleonora Mroczek (1910), Stanisława Kożuch (1932). Tomaszów Lubelski – woj. lubelskie, pow. Tomaszów Lubelski, gm. Tomaszów Lubelski, 2002, Józefa Granicka (1944), Barbara Stępora (1946, Podhorce). Tuszów – woj. lubelskie, pow. Lublin, gm. Jabłonna, 2002, Aleksandra Boguta (1931), Krystyna Klimek (1940), Genowefa Zając (1937). Uhrusk – woj. lubelskie, pow. Włodawa, gm. Wola Uhruska, 2001, Danuta Łubkowska (1939, Wólka Uhruska), Karolina Łukaszyk (1928, Jagodzin), Kazimiera Kacprzak (1932). Wielkolas – woj. lubelskie, pow. Lubartów, gm. Abramów, 1999, Helena Kołodziej (1936). Wilków – woj. lubelskie, pow. Hrubieszów, gm. Werbkowice, 2002, Marian Kulik (1928, ur. w Żurawnicy k. Zwierzyńca). Wisła – woj. śląskie, pow. Cieszyn, gm. Wisła, 2002, Teofil Cieślar (1934), Jan Lazar (1943), Jerzy Poloczek (1937). Wisła Wielka – woj. śląskie, pow. Pszczyna, gm. Pszczyna, 2001, Maria Mikołajczyk (1931, ur. w Zarzeczu). Wojsławice – woj. lubelskie, pow. Chełm, gm. Wojsławice, 2002, Zofia Sulikowska (1937). Wola Chomejowa – woj. lubelskie, pow. Radzyń Podlaski, gm. Borki, 2002, 2004, Maria Osiak (1923), Genowefa Więckowska (1927), Marianna Wróblewska (1927), Irena Fijałek (1939). Wola Korycka Górna – woj. mazowieckie, pow. Garwolin, gm. Trojanów, 2002, Maria Bienias (1943). Wola Osowińska – woj. lubelskie, pow. Radzyń Podlaski, gm. Borki, 2002, Leokadia Kożuch (1929). Worgule – woj. lubelskie, pow. Biała Podlaska, gm. Leśna Podlaska, 2001, Bronisława Bogusz (1919), Mirosława Sawtyruk (1958). Wólka Polinowska – woj. lubelskie, pow. Biała Podlaska, gm. Konstantynów, 2001, Leokadia Nitychoruk (1922), Marianna Strojek (1938, ur. w Ossówce, zam. Kolonia Wólka Polinowska-Budziszewo). Wólka Ratajska – woj. lubelskie, pow. Janów Lubelski, gm. Godziszów, 2002, Janina Chmiel (1937). Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

260

Materiały własne

Wylezin – woj. lubelskie, pow. Ryki, gm. Kłoczew, 2002, Marian Jacak (1932), 2004, Natalia Kowalczyk (1925). Wyryki Połód – woj. lubelskie, pow. Włodawa, gm. Wyryki, 2001, Marianna Wegiera (1923). Wyryki Wola – woj. lubelskie, pow. Włodawa, gm. Wyryki, 2001, Stefania Stepaniuk (1930), 2001, Józefa Torbicz (1939), Irena Klajnert (1944), Janina Buzka (1928, ur. Dołhobrody). Zachorów – woj. lubelskie, pow. Biała Podlaska, gm. Piszczac, 2001, Zofia Wójcik (1935, Tuczna), NN, kobieta (1927). Zamch – woj. lubelskie, pow. Biłgoraj, gm. Obsza, 2002, Wanda Lis (1948), Anna Stopa (1937), Stanisława Gierczyk (1929), Janina Granda (1933). Zanowinie – woj. lubelskie, pow. Chełm, gm. Dorohusk, 2002, Józefa Stasiuk (1934, ur. Terebejka, Ukraina, od 1944 roku w Zanowiniu), Maria Nadworska (1939, ur. Rakowiec, Ukraina, od 1944 roku w Zanowiniu), Leokadia Prokopiuk (1930, ur. Ostrów k. Dorohuska, od 1944 roku w Zanowiniu). Zaryte-Olszyniak – woj. lubelskie, pow. Ryki, gm. Kłoczew, 2003, Stefania Majek (1926, ur. Kłoczew). Żuków – woj. mazowieckie, pow. Przysucha, gm. Wieniawa, 2002, Maria Korczyńska (1937).

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

Indeks osób

Adamowska Lucyna 116 Adamowski Jan 12, 18, 34, 39, 60, 66, 67, 69, 73, 74, 87, 93, 108, 116, 121, 144, 147, 156–157, 166, 174, 175, 178, 180, 181, 188, 200, 201, 214, 229 Afanasjew Aleksander N. 27 Ajdukiewicz Kazimierz 11 Albert of Sachsen-Coburg 26 Aleksandrowicz Alina 196 Andrzejczak Barbara 196 Anusiewicz Janusz 11, 12, 13, 101, 106, 177 Apresjan Jurij D. 11 Augustyn św. 198 Bajburin Albert K. 16, 224–225 Bańko Mirosław 19, 21, 47, 48, 51, 61, 82, 83, 86, 87, 105, 134, 142, 152, 201 Baranowski Bogdan 33 Bartmiński Jerzy 11–14, 15, 17, 89, 111, 158, 214 Bąk Stanisław 113 Bendkowski 67 Benedyktowicz Danuta 9, 36, 65–67, 69, 73, 91, 111 Benedyktowicz Zbigniew 9, 36, 65–67, 69, 73, 91, 111 Berendt Elżbieta 206–207 Biedermann Hans 51, 102, 103, 108, 113, 122, 123, 124, 150, 151, 152, 161, 163–165, 169, 175–177, 180, 190, 191, 194–196 Bień-Bielska Hanna 44

Błońska Maria 10, 26, 29, 30, 35 Bogatyriew Piotr 9, 10, 30, 87 Borejszo Maria 10, 37, 52 Boryta Franciszka 149, 189 Bralczyk Jerzy 20, 22 Brelewska-Polowa Małgorzata 37, 38 Brückner Aleksander 19, 20, 21, 45, 46, 48, 49, 51, 83, 86, 87, 101, 105, 109, 114, 119, 124, 129, 130, 134, 141, 160, 161 Brzozowska-Krajka Anna 208 Budziszewska Wanda 19 Bujak Jan 8, 38, 39, 164, 187 Burdowicz-Nowicka Maria 90 Bystroń Jan Stanisław 10, 30, 47, 50, 93, 103 Caillois Roger 62, 69 Caraman Piotr 37, 94, 112, 164, 189, 192, 200, 202 Chelińska Małgorzata 33, 64, 65, 96, 196, 206, 207, 221, 222 Chętnik Adam 45, 172 Ciołek Tadeusz Maciej 178, 194 Cirlot Juan Eduardo 108, 110, 111, 113, 114, 122, 123, 150, 152, 155–156, 163–165, 166, 168, 169, 174–178, 180, 181, 184, 192, 214 Ciszewski Maciej 101, 106 Ciszewski Stanisław 50 Cranach St. Lucas 26 Cygal-Krupa Zofia 85 Czarnowski Stefan 76, 163, 165, 168

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

262

Indeks

Czerwińska Hanna 61, 79 Czubek Konrad 219 Czyżewicz Stanisław 194 Czyżewski Feliks 54 Dannhauer Johann Conrad 26 Davidson Gustaw 208 Dąbrowska Anna 11, 12, 177 Dąbrowski Stanisław 173 Dietrich A. 28 Dobrzycka Anna 58, 177, 178 Dobrzyńska Teresa 17 Domańska-Kubiak Irena 60, 93, 164, 166, 173, 174, 178, 200 Doroszewski Witold 20, 21, 22, 47, 105, 106, 130 Dowlasiewicz Wanda 10, 32, 36, 37, 38, 92, 97, 168 Dubisz Stanisław 45, 46 Dudek Antoni 9, 31, 49, 64, 65, 90, 149, 177 Dworakowski Stanisław 93 Dyczewski Leon 8, 167, 227 Dydowiczowa Janina 31, 90, 121, 173 Dynowska Maria 10 Eliade Mircea 60–61, 62, 66, 68, 75, 77, 98, 103, 107, 108, 110, 111, 112, 114, 117, 121, 123, 124, 156, 188, 189, 193, 197 Estreicher Stanisław, zob. też Szeliga Zygmunt 8, 26, 28, 29, 30, 35, 38, 49, 55, 74, 90, 95, 190, 196 Ferenc-Szydełko Ewa 8 Fischer Adam 36, 37, 51, 65, 174, 188 Fleischer Michael 11, 12 Florec Václav 27, 30, 49 Forstner Dorothea 27, 60, 88, 92, 113, 114, 118, 122, 124, 144, 151, 154, 155–156, 165, 168–169, 174, 177–181, 192, 194, 214 Frankowski Eugeniusz 37, 38, 66, 94, 166–167, 196 Frazer James George 71, 103, 193–195 Fryś-Pietraszkowa Ewa 40, 65

osób

Gajek Józef 174 Gaj-Piotrowski Wilhelm 34, 65, 67, 166, 210, 211 Geppert Stanisław 47 Ginalska Maria 10 Gipper Helmut 11 Glapa Adam 95 Gloger Zygmunt 30 Godula Róża 37, 60, 62, 72, 90, 91, 178, 205 Gołębiowski Łukasz 10, 30, 32, 83, 97, 190 Górny Wojciech 22 Górska-Siwiec Justyna 38, 87, 179, 209 Greń Zbigniew 44, 46, 50, 52 Grün Anselm 96, 150, 208 Grzegorczykowa Renata 11–12, 14 Hajówna Lutosława 36, 65, 196 Hall Edward T. 118 Haponiuk Wiera 45 Hołówka Teresa 12 Hryń-Kuśmierek Renata 8 Hue Jean-Louis 209 Humboldt Wilhelm 11 Iwanow Wiaczesław W. 59, 65, 108, 111, 113, 118 Jacniacka Maria 124, 190 Jackowski Antoni 38, 40 Jan Paweł II 126, 225, 227 Janicka-Krzywda Urszula 64 Jankowska Barbara 151, 174 Jastrzębska Mirosława 29, 33, 36, 67, 78, 168, 196 Jaśkowiak Ewa 219, 226 Jaśkowiak Maciej 226 JKM ks. 177, 178 Jostowa Wanda 33, 52, 192 Kajfosz Jan 12, 13 Kamocki Janusz 8 Kapełuś Helena 128 Karczmarzewski Andrzej 34, 36, 38, 94, 95, 148, 183, 193, 197

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Indeks osób

Karłowicz Jan 21, 36, 45, 46, 47, 49, 50, 51, 52, 61, 105, 116, 142 Karwicka Teresa 31, 32, 36, 37, 38, 52, 71, 83, 161, 194 Kempiński Andrzej Maria 112, 117 Kielak Bernard 32, 36, 96 Kiersnowski Ryszard 60, 178 Klimaszewska Jadwiga 10, 31, 32, 33, 34, 35, 50, 51, 52, 71, 103, 113, 121 Klimek Zygmunt 9, 19, 20, 44, 46, 47, 48, 49, 83 Klinger Witold 8, 10, 27, 28, 35, 36, 37, 50, 52, 63, 93, 94, 151, 196 Knyba Jerzy 196 Kobielus Stanisław 60, 102, 169, 174–178, 180 Konecki Krzysztof Tomasz 14 Kopaliński Władysław 10, 182, 192, 210 Korwin-Kossakowski Michał 22 Korżyk Krzysztof 12 Kotański Marek 226 Kowalski Piotr 8 Kozieł Anna 8, 87, 161, 171, 172, 195, 206 Kozłowski Władysław 84 Krček Franciszek 52 Kroh Magdalena 35, 37, 38, 39, 65, 99 Kryński Adam 21 Krzyżniak Barbara 113, 158 Kupisiński Zdzisław 9, 107, 108 Kwaśnica Robert 13 Kwaśniewicz Krystyna 32, 33, 36, 37, 38, 39, 46, 47, 50, 55, 58, 65, 67, 84, 88, 108, 110, 122, 135, 183, 189, 191, 202, 203 Kwiatkowska-Frejlich Lidia 193 Lach Kornelia 209, 210 Lebeda Agnieszka 112, 113, 115, 116, 121 Lechowa Irena 33, 50, 65, 66, 87, 110, 166, 180, 196 Leeuw Gerardus van der 66 Léon-Dufour Xavier 114, 144, 154, 194

263

Lewkijewska Elena E. 69 Libera Zbigniew 108, 110, 113, 188, 192 Linde Samuel Bogumił 20 Linde-Lubaszenko Edward 219 Lorentz Friedrich 31 Lurker Manfred 144, 150, 152, 155 Lutyńska Krystyna 14 Łapiński Adam 77, 98, 163 Łęga Władysław 32 Łotman Jurij 79 Maćkiewicz Jolanta 12, 13 Magdziakowa Alfreda 68, 153, 171, 172, 209, 210 Magier Antoni 96 Maj Małgorzata 27 Majerczyk Maria 175 Malcher Indira 210 Malicki Longin 31, 47, 171, 191 Mannhardt Wilhelm 152 Mańczyk Augustyn 11 Marcz 95 Marczewska Marzena 48, 50, 54, 112, 193, 194 Marczuk Mieczysław 195–196 Marling Karal Ann 70, 209 Mecklenburg-Schwerin Helena Luiza Elżbieta 26 Michalski Waldemar 221 Mieletinski Elizar M. 12 Mielicka Halina 33, 65, 68 Minksztym Joanna 8 Morawińska Agnieszka 76 Mostowski Robert 227 Moszyńska Józefa 91, 113 Moszyński Kazimierz 46, 50, 60, 69, 78, 94, 95, 110, 112, 113, 114, 123, 144, 147, 150, 151, 178 Niebrzegowska Stanisława 10, 94, 103, 109, 113, 119, 120, 131, 135, 147, 154, 190, 196, 197 Niedźwiedzki Władysław 21 Niesporek-Szamburska Bernadeta 123 Nikołajuk Nina 94

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

264

Indeks

Nilsson Martin Person 27 Nitsch Kazimierz 45, 46, 116 Nowak Jerzy 9, 29, 34, 70, 93, 95, 102, 110, 118, 142, 171, 196 Nowak Mirosław 22, 143, 223 Ogrodowska Barbara 8 Olędzki Jacek 178 Olszański Leszek 220 Ondrusz Józef 71, 189 Orlik Adam 74 Osińska Agnieszka 115 Ostrowska Katarzyna 101 Pabian Barbara 183, 194 Paterak Marta 8, 171, 172, 174 Pawlak-Paluszek Jolanta 226 Pawluczuk Włodzimierz 85, 126 Pawłowska Jadwiga 32 Perszon Jan 9, 30, 61, 64, 110, 115, 174 Petera Janina 34, 93, 149, 168, 197, 212 Pisarek Walery 11 Pliniusz 216 Płatek Piotr 193 Płoska-Pecio Monika 219 Pocek Jan 108, 121 Pośpiech Jerzy 31, 37, 47, 49, 50, 67, 103, 110, 166, 180, 183, 196, 208 Prokopiuk Jerzy 66 Propp Władimir 108–109, 110 Przybyłowska Ilona 14 Pylak Arkadiusz 217 Reimann Erhard 27 Rihtman-Auguštin Dunja 27 Robotycki Czesław 27 Rogozińska-Wickers Anna 227 Roj-Kozłowska Helena 38, 39, 66 Rostafiński Józef 8, 114 Ruszel Krzysztof 33, 47, 55, 90, 193, 194, 200, 206 Salij Jacek 62, 163, 178, 181, 204 Sapir Edward 11, 13 Schaff Adam 11 Semkowicz Władysław 188–190

osób

Senejko Aneta 226 Serafin Jan 91, 94, 194 Serafin Wiktor 92, 194 Setkowicz Jan 173 Seweryn Tadeusz 9, 10, 28, 30, 32, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 43, 45, 50, 51, 66, 78, 91, 92, 113, 115, 147, 151, 158, 162, 166, 174, 180, 187, 189, 191 Siarkowski Władysław 113 Sikora Antoni 38 Simonides Dorota 35–36, 37, 96, 189 Skłodowska-Antonowicz Kalina 171 Sławski Franciszek 19, 20 Smolińska Teresa 177, 227 Smyk Katarzyna 9, 10, 13, 36, 38, 39, 41, 45, 46, 54, 55, 56, 57, 63, 64, 65, 66, 74, 81, 89, 94, 96, 102, 104, 109, 110, 111, 112, 116, 117, 121, 131, 135, 142, 154, 159, 163, 171, 174, 183, 189, 193, 199, 201, 207, 208, 209, 212, 213, 214, 217 Smyk-Płoska Katarzyna, zob. Smyk Katarzyna Smyk-Tomasiak Magdalena 218 Solecka Halina 8, 179, 180 Staszczak Zofia 103, 180 Stelmachowska Barbara 31, 32, 92, 164, 173, 183, 209 Stępniak Klemens 21, 22 Stomma Ludwik 62, 65, 94, 108, 110, 111, 114, 167 Sulima Roch 62, 70, 72, 75, 88 Sychta Bernard 20, 21, 44, 45, 47, 105 Syczewski Tadeusz 9, 30, 34, 50, 68, 70, 110, 124, 167, 195 Szeliga Zygmunt, właściwie Stanisław Estreicher 26, 29, 35, 38, 49, 55, 74, 90, 95, 190, 196 Szewczyk Zdzisław 33, 47, 127, 203 Szostakiewicz Stanisław 45 Szot-Radziszewska Elżbieta 166 Szram Mariusz 155–156, 168 Szyfer Anna 32, 113 Szymanderska Hanna 8 Szymczak Mieczysław 20, 21, 22, 23, 48, 49, 50, 51, 52, 61, 68, 80,

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Indeks osób

83, 105, 106, 130, 134, 142, 148, 157, 190 Śliwa Zuzanna 8 Świbówna Ernestyna 110, 149 Świderska Ewa 193 Świętek Jan 110 Tencer Gouda 95, 226 Tetmajer Włodzimierz 99 Tille Alexander 26–27, 29 Tokarski Jan 201 Tokarski Ryszard 11, 14, 113, 188, 190, 192 Tołstoj Nikita I. 12, 16–17, 166 Tomicka Joanna 9, 28, 37, 84, 89, 92, 112, 114, 121, 122, 156, 163, 165 Tomicki Ryszard 9, 28, 37, 84, 89, 92, 112, 114, 121, 122, 156, 163, 165 Toporow Władimir N. 59, 65, 66, 71, 76, 98, 108, 111, 113, 118, 121 Traczyński Edward 198 Treder Jerzy 47, 118 Tresidder Jack 51, 108, 109, 124, 150, 155–156, 157, 163–165, 166, 167, 168, 174–178, 180, 181, 188, 191, 194, 195 Trziska Zygmunt 72 Tuan Yi-Fu 76 Twardowski Jan ks. 85 Tylkowa Danuta 115, 119 Udziela Seweryn 119, 188 Ulanowska Stefania 37 Umińska Elżbieta 197 Urban Danuta 54 Uspienski Borys A. 210 Vasmer Max 19, 20, 46 Vulcanescu Romulus 168, 175

265

Wajda-Adamczykowa Ludwika 19, 45, 46, 47, 48, 112, 114 Wapa Piotr 218 Wasilewski Jerzy Sławomir 88, 108, 109, 110, 163, 181, 205 Weisberger Leo 11 Wejland Andrzej Paweł 14 Wesołowska Henryka 32, 36, 64, 95 Węcławik Józef 9, 34 Wężowicz-Ziółkowska Dobrosława 200 Whorf Benjamin Lee 11 Wierzbicka Anna 14 Wiktoria Hanowerska 26 Winogradowa Ludmiła N. 14 Wislocki Heinrich von 27 Witeska Małgorzata 22 Witkoś Stanisław 34, 45, 65, 119, 194 Witkowski Czesław 10, 29, 36, 37, 38, 51, 66, 67, 118, 121, 124, 158, 161, 173, 191 Wojciechowska Kalina 135 Wojciechowski Ryszard 36 Wojtusiak Edward 36 Wójcik Adam 38, 66, 189 Zadrożyńska Anna 9, 36, 78, 94, 96, 158, 163, 166, 191, 195, 198, 200 Zapczyński Antoni 30 Zawadzki Robert K. 28 Zawistowicz Kazimiera 151 Zboromirska Marta 10, 33, 51, 110 Zimoń Henryk 112, 122 Zowczak Magdalena 186 Zwolski Edward 28 Żujkowa Marharyta 90 Żuk Grzegorz 193 Żygulski Kazimierz 60, 178

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

Indeks przedmiotowy

animizm 172 bałwanek 132, 213 Biblia 28, 55, 114, 118, 139, 144, 152–154, 159, 185, 186, 207, 215, 230 Ewangelia 154, 207, 208 biblia ludowa 58 błogosławieństwo 7, 99, 104, 114, 138, 146, 147, 173, 180, 215 bombka 41, 58, 63, 85, 87, 105, 106, 132–134, 136, 140, 160–165, 170, 182, 190, 192, 193, 195, 196, 207, 220, 221–222, 223, 230 bogactwo 28, 37, 63, 69, 85–86, 108, 112, 146, 165, 183, 184, 189, 190, 200, 201, 204, 210 dostatek 28, 37, 40, 42, 63, 65, 84, 94, 108, 138, 146, 147, 159, 166, 168, 170, 173, 175, 179, 182, 183, 189, 193, 198–200, 201, 204, 205, 211, 215,. 233 obfitość 7, 37, 51, 63, 94, 173, 180, 184, 193, 194, 200, 201, 204 chleb 96, 102, 146, 166, 199, 200, 203 choinka częstowanie czymś z choinki 137, 187, 200, 201, 214 funkcje choinki – zob. też Bożego Narodzenia święta apotropaiczne 7, 42, 102, 104, 115, 151, 153, 159, 161, 166, 180, 231 estetyczne 7, 16, 18, 68, 70, 82, 83, 116, 120, 134, 185, 192, 223, 224– 225, 228 gospodarcze (agrarne i hodowlane) 7, 28, 42, 53, 93, 94, 103, 110, 112– 114, 131, 138, 146, 156, 159, 166, 167, 172, 173, 176, 177, 179, 180, 181, 182, 183, 193, 196, 198, 200, 210 komercyjne 18, 228 kreacyjne 7, 42, 60, 63, 64, 66, 68, 77, 84, 85–86, 88–89, 91, 92, 98, 104–105, 111, 120, 121, 123, 125, 131, 133, 143, 146, 151–153, 155, 157, 159, 162–156, 170, 178, 179, 181, 182, 196, 210, 216, 231, 232 magiczne 7, 18, 53, 59, 60, 66, 84, 85, 87, 89, 91, 93, 98, 99, 103, 104, 111, 112, 125, 126, 138–139, 145, 151, 153, 159, 166, 170, 173, 183, 184, 188, 193, 194, 198, 208, 211, 225, 226, 228, 229, 231, 233 mediacyjne 63, 69, 89, 92, 98, 111, 123, 125, 162, 163, 170, 176, 192, 195, 201, 205, 208, 215, 226, 231 ofiarne 7, 58, 59, 95, 157, 189, 202, 204, 214, 232 Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

268

Indeks

przedmiotowy

patriotyczne 174, 227 promocyjne 209 propagandowe 221, 225 reklamowe 17, 61–62, 70, 219, 221, 225–226, 228, 230 rodzinotwórcze 71, 73, 74, 75, 83, 90, 91, 97, 167, 200, 202, 204, 213, 231, 232, 233 więziotwórcze 71, 75, 76, 91, 137, 167, 201, 214 zaduszkowe 7, 28, 63, 69, 73–75, 92–95, 104, 138, 151, 167, 168, 170, 174, 189, 195, 200, 201, 204, 205, 229, 231, 233 zalotne i matrymonialne 7, 90–91, 137, 138, 186–188, 191, 211–212 oblewanie choinki, targowanie lasu, obieranie sadu 37, 90, 204 odsłanianie choinki 83–84 paradygmat (inwariant) kultu­rowy choinki 16–17, 79–84, 107, 109, 117, 119, 125, 126, 127, 204, 217, 218, 220, 223, 224, 227, 228, 233 sztuczna choinka 21, 24, 108, 111, 117, 118, 122, 227 zakręcanie choinką 87–89 zapach choinki 110, 116–119, 171, 198, 218, choroba 63–64, 102, 104, 119, 149, 151, 166, 172, 188, 189, 198, 229 chrystianizacja 58, 65, 70, 90, 139, 145, 146, 169, 180, 201, 204 chrześcijańskie treści 7, 28–29, 53, 54, 55, 62, 92, 139, 143, 144, 153, 159, 166, 168, 169, 173, 176, 177, 183, 184, 205, 211, 225, 228, 229, 231, 232, 233 przedchrześcijańskie treści 8, 27–28, 53, 92, 97, 139, 143, 145, 179 ciało – części gardło 102, 104, 188, 189 głowa 158, 188, 194, 195, 203, 205, 206, 209, 211, 220 nogi 93, 123, 206, 212 serce 62, 85, 128, 137, 138, 139, 140, 141, 144, 146, 205, 213–215, 222 zęby 178, 188, 189, 190 ciastko 36, 40, 57, 58, 92, 93–94, 110, 124, 128, 131, 135, 137, 138, 140, 141, 153, 156, 160, 161, 164–165, 170, 171, 193, 195, 196, 198–203, 206, 209, 211, 213, 214, 222 cukierek 32, 41, 58, 91, 100, 105, 110, 120, 128, 135, 141, 157, 194, 198–204, 214 dar 37, 57, 59, 60, 83, 93–97, 137–138, 139, 145, 146, 169, 173, 174, 177, 178, 180, 183, 184, 186, 187, 193, 199–201, 202, 204–205, 208, 213–215, 226, 228, 229, 232, 233 demonologia 110, 140, 151, 178, 202, 205, 210 czarownica 69, 205, 215 diabeł 63, 64, 69, 101, 102, 108, 128, 169, 186, 200, 205, 206, 215 krasnal 95, 128, 140, 141, 179, 202, 205, 209–210, 212, 215 derywacja kulturowa 224, 228 doba noc 36, 37, 57, 62, 63, 68, 69, 78, 91, 108, 110, 111, 142, 147, 151, 156, 157, 158, 196, 209, 217 rano 78, 88 południe 78, 175 północ 78 Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Indeks przedmiotowy

269

wieczór 69, 78, 79, 100, 103, 110, 114, 137, 147, 154, 167, 188, 195, 202 dom 7, 24, 26, 27, 37, 64–77, 40, 52, 56, 60, 63, 64–77, 85, 86, 87, 91, 99, 101, 102, 103, 107–111, 112, 113, 116, 118, 119, 125, 136, 138, 144, 145, 146, 147, 149, 150, 151, 152, 156, 158, 166, 167, 171, 172, 173, 183, 191, 196, 199, 201, 202, 208, 210, 211, 212, 213, 219, 220, 222, 228, 229, 231, 233 balkon 70, 111, 220 belka środkowa 36, 65–66 drzwi 27, 37, 52, 112, 113 okno 37, 66, 68–69, 112, 113, 151, 204, 219 piec 102 podłoga 66–67, 92, 113, 120 pokój, piękna izba 64, 66, 77, 92 przed domem 64, 64–70, 142 stół 33, 36, 38, 38, 65, 67, 75, 78, 89, 91, 92, 94, 96, 120, 149, 150, 166, 167, 177, 180, 181, 183, 190, 196 sufit, powała 38, 41, 65, 67, 92, 113, 120–121, 163 ściany 36, 38, 122, 196 święty kąt 36, 40, 64, 66, 77 drzewa i krzewy – zob. rośliny i ich części drzewo rajskie 7, 29, 55, 114, 189, 190, 229, 231 kosmiczne 7, 9, 17, 53, 66, 122, 125, 150, 168, 169, 193, 228, 231, 233 Wiadomości Dobrego i Złego 28, 55, 139, 168, 185–186, 191, 232 życia 9, 17, 28, 29, 37, 53, 55, 63, 86, 89, 99, 112, 117, 123, 124, 125, 168, 189, 190, 191, 192, 193, 228, 229, 231, 233 Adama 28–29 duch 155, 163, 172, 174, 192, 194 zły 7, 63, 69, 114, 151, 167 opiekuńczy 210, 232 dusza człowieka 150, 153, 175, 175, 176, 189, 214, 229 przodków 7, 28, 89, 90, 93, 94, 95, 98, 145, 150, 168, 170, 189, 195, 200, 201, 204, 205, 229, 231, 233 zmarłych 63, 69, 75, 103, 111, 150, 166, 178, 189 dzbanek 179, 180 dzwonek 83, 128, 140, 160, 162, 163–164, 171, 198 epistemologia potoczności 8, 13, 230 etnolingwistyka 11–14, 15, 233 figury geometryczne heksagram 155 koło 38, 39, 87, 88, 89, 122, 124, 156, 161, 162–165, 168, 175, 199 kula 16, 36, 38, 39, 40, 42, 92, 140, 141, 160–165, 168, 170, 184, 196, 215, 232 pentagram 155, 156 spirala 162, 163, 165, 168, 170 stożek 124, 161 sześcian 161, 164, 170 trójkąt 123, 124 Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

270

Indeks

przedmiotowy

gatunki folkloru bajka 59, 108, 140, 193, 205, 210, 220 kolęda życząca 28, 39, 66, 94, 118, 122, 156, 187, 214 legenda 9, 40–41, 55–60, 135–136, 144, 186, 208 opowieść wierzeniowa (większe fragmenty) 63, 149, 178 opowieść wspomnieniowa (większe fragmenty) 85, 90, 100, 120, 209, 213, 214, 224 pieśń bożonarodzeniowa, kolęda apokryficzna 39, 72, 90, 91, 103, 142, 143, 145, 155, 156, 158, 174, 197, 223, 230 przysłowie 48, 49, 65, 80, 83, 101, 105, 142, 147, 154, 196 sennik 101, 109, 146, 149, 164, 186, 188, 193, 194, 196 widowisko bożonarodzeniowe 55, 200, 212, 230 zagadka 69, 145 życzenia 37, 84, 90, 95, 100, 104, 109, 147, 187, 200, 226 grób 28, 29, 55, 57, 63, 71, 73–75, 113, 125, 149, 220 grzech 55, 59, 110, 169, 187, 186, 229 językowo-kulturowy obraz świata 7, 11–14, 16–17, 53, 54, 60, 106, 117, 128, 129, 149, 186, 191, 213, 231, 233 językowy obraz świata 11–14 judeochrześcijański 7, 102, 144 katolicki 26, 31, 70, 140, 208 kiełbasa 125, 128, 141, 199 kod niewerbalny 11, 12, 14, 61, 105, 106 przedmiotowy 11, 16, 39, 51, 53, 142, 143, 147, 156, 157, 160, 162, 165, 170, 172, 185, 207 gestyczny 11, 16, 162, 165, 173, 165, 185 werbalny 11, 14, 16, 51, 77, 105, 142, 156, 162, 172, 206, 228 kognitywna struktura pojęcia 14, 23–25, 54, 132, 141, 148, 155, 196 kognitywne językoznawstwo 11–14 kolory biały 22, 27, 38, 64, 82, 92, 96, 142, 192, 203, 206, 222 czarny 82, 206, 222 czerwony 22, 27, 36, 82, 142, 185, 188, 209, 222 granatowy 82, 222 niebieski 39, 82, 206, 222 pomarańczowy 82, 203, 227 różnokolorowy 25, 26, 32, 38, 40, 56, 82, 132, 135, 161, 218, 222 różowy 82, 197, 203, 208, 230 srebrny 108, 153, 157, 190, 192, 203, 206, 222 zielony 7, 22, 28, 29, 37, 52, 53, 66, 69, 82, 103, 107, 112–115, 118, 119, 125, 126, 136, 142, 203, 209, 222, 225, 227, 230, 231 złoty 26, 153, 190, 192, 193, 194, 198, 203, 206, 209, 222 żółty 82, 153, 193, 194, 203 kosmogonia 77, 89, 231, 232 koszyk 100, 179, 180, 191 kościół 26, 28, 55, 57, 69, 70, 71, 72, 75, 76, 97, 140, 149, 188, 199, 220, 225 kradzież 90, 100, 110, 111, 185, 202 Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Indeks przedmiotowy

271

krzyż 29, 38, 39, 55, 67, 111, 122, 123, 196, 232 laleczka 128, 139, 141, 205, 211, 215, 216 lameta 105, 206 liczby jeden 36, 49, 58, 62, 71, 77, 80, 165–166, 187, 222 dwa 22, 39, 49, 77, 122, 209 para 137, 138, 149, 183, 188, 193, 197, 205, 211–213 trzy 39, 67, 77, 88, 89, 94, 98, 122, 175, 187 cztery 22, 89, 98, 122, 187 pięć 156 sześć 155 dziewięć 119 dwanaście 101, 146, 154, 223 sto 200, 223 łańcuch 9, 36, 40, 128, 133, 138, 140, 154, 161, 162–170, 179, 196, 204, 223, 229 magiczne działania, myślenie, przedmioty 12, 28, 62, 66, 76, 79, 85, 87, 93, 94, 96, 99, 100, 102, 104, 107, 108, 110, 111, 112, 118, 121, 122, 143, 147, 149, 151, 164, 166, 167, 177, 180, 183, 185, 188, 189, 190, 191, 193, 194, 196 makroznak 16, 17, 43, 105, 152, 186 mediowanie 39, 69, 94, 110 medycyna ludowa 102, 104, 115, 119 miłość 7, 37, 42, 85, 86, 98, 124, 146, 147, 166, 185, 186, 187, 188, 201, 202, 205, 213, 214, 215, 216, 232 miód 27, 92, 93, 94, 96 mit wiecznego powrotu 62, 77, 114, 156, 198 młodość 20, 33, 38, 51, 52, 65, 74, 88, 90, 113, 115, 166, 197, 213, 215 modlitwa 72, 90, 91, 102, 164, 169, 225, 229 niebo i ciała niebieskie gwiazda 9, 26, 30, 39, 52, 53, 54, 56, 61, 62, 78, 89, 96, 97, 109, 121, 124, 128, 135, 136, 127, 139, 140, 141, 142, 144, 145, 146, 147, 152–156, 157, 158, 159, 162, 163, 164, 165, 179, 202, 205, 206, 207, 208, 210, 221, 222, 223 gwiazda betlejemska 56, 135, 143, 153–154, 155, 196 księżyc 110–111, 128, 137, 138, 140, 141, 142, 156–157, 175, 195, 222, 229 lunarny 156, 179, 193, 195 niebo 39, 65, 67, 78, 89, 94, 108, 121, 142, 144, 146, 147, 153, 154, 155, 156, 157, 158, 159, 162, 163, 164, 170, 171, 174, 175, 207, 208, 215, 226 słońce, 37, 62, 114, 124, 136, 152, 156, 157, 164–165, 168, 170, 175, 194 solarny 124, 164, 173, 175, 193 Niemcy, niemiecki 26, 27, 29, 30, 31, 32, 33, 35, 46, 47, 49, 230 nieszczęście 42, 100, 101, 114, 166, 180 nieśmiertelność 110, 112, 113, 119, 124, 156, 175, 176, 177, 180, 189 obrzędy i zwyczaje chrzest 65, 149, 158 dożynki 40, 92 Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

272

Indeks

przedmiotowy

dzielenie się jabłkiem 187, 189 eiresione 27–29, 74 gaik 36, 50, 53, 103, 180, 196 gromnica 158 herody 109, 200 jabłoneczka 188 kolędowanie, kolędnik, po ko­lędzie, 27, 30, 36, 39, 50, 52, 55, 58, 87, 89, 90, 99, 100, 104, 109, 110, 137, 144, 164, 165, 168, 178, 180, 183, 194, 196, 200, 212, 229 kołacz, kołaczki 158, 161, 164, 183, 197 korowaj 113, 197 nowe latko 173, 177, 178 obwiązywanie drzew po wigilii 184 opłatek 26, 36, 38, 39, 52, 71, 72, 76, 87, 92, 95, 96–97, 103, 164, 172, 187, 189, 214 pająk 16, 35, 38, 40–42, 64, 66, 96, 158, 161, 162, 164, 165, 166, 189, 230 palma 121 pasterka 68, 78, 144, 147 pisanka 20, 123, 173, 175, 179 podkoziołki 173 podłaźnik (gałąź) 16, 27, 33, 35, 36–38, 41, 42, 50, 54, 64, 65, 66, 109, 113, 118, 121, 158, 165, 189, 194, 196, 197, 230 rózga weselna 37, 113, 183 sad (gałąź) 36, 37, 51, 53, 54, 90, 147 snop król 35, 40, 66, 84, 88, 92, 94, 96, 109, 121, 183, 197 stroik świąteczny 73, 113, 129 szczodraki, szczodrowanie 200 świat 16, 35, 36, 38–42, 64, 66, 87, 92, 162, 164, 165 taratona 166 tort 158 wesele 37, 48, 65, 113, 128, 158, 161, 183, 188, 193, 194, 197, 212, 213 wieczerza wigilijna 24, 27, 65, 71, 72, 78, 79, 90, 91, 93, 94, 96, 100, 104, 111, 150, 151, 166, 168, 177, 183, 184, 188, 189, 195, 204, 219 wiosenno-wielkanocne zwyczaje i obrzędy 50, 51, 88, 103, 112, 180, 196 zapusty 173, 212 szopka 26, 31, 35, 97–98, 145, 208, 225 ochrona 38, 40, 42, 66, 69, 102, 114, 151, 166, 167, 178, 180, 189 oczyszczenie 102, 151, 152 odrodzenie 77, 86, 89, 105, 126, 150, 151, 164, 169, 170, 172, 175, 180, 186, 191, 192, 215, 231, 233 ofiara 28, 93, 95, 173, 189, 204 ogień 87, 141, 142, 144, 148, 149, 150, 151, 152, 155, 158, 161, 192, 194, 197 okadzanie 102, 103, 115, 119 opasywanie 88, 90, 161, 164, 166, 168 oś świata 67, 89, 98, 119–121, 123, 125, 163, 170, 172, 175, 205, 226, 231, 233 owoce 27, 29, 51, 89, 94, 114, 131, 138, 139, 141, 182–184, 185, 187, 189, 190, 191, 193, 197, 198, 221, 222 Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Indeks przedmiotowy

273

gruszka 128, 182, 183 jabłko 9, 26, 27, 29, 32, 36, 40, 41, 57, 91, 92, 93, 94, 128, 131, 136, 137, 138, 139, 141, 182–189, 190, 191, 197, 198, 199, 200, 203, 214, 222, 227, 229 orzech 29, 36, 92, 93, 94, 128, 131, 138, 139, 141, 178, 182, 183, 189–191, 192, 198, 199, 200, 229 laskowy 189 włoski 32, 189 śliwka 128, 182, 184 pajac 128, 138, 141, 179, 211, 212–213, 215 pajączek 36, 40, 41, 128, 140, 161–162, 164, 170, 171, 176 płodność 28, 52, 88, 92, 93, 110, 112, 113, 138, 146, 156, 166, 172, 173, 174, 175, 177, 180, 182, 184, 189, 191, 192, 193, 195, 196, 231 pociąg 73, 220 polistadialność 12, 229 pomyślność 37, 84, 86, 88, 101, 104, 167, 181, 193, 194, 200, 231 postaci Adam i Ewa 28, 29, 55, 60, 74, 186, 230 anioł 56, 60, 96, 124, 128, 135–141, 179, 205–208, 211, 215, 222 włosy anielskie 41, 128, 142, 154, 162, 205, 206, 207, 208, 222 apostołowie 154, 155 bóg/Bóg 7, 27, 28, 39, 59, 60, 62, 65, 69, 81, 88, 90, 93, 98, 102, 103, 108, 144, 145, 146, 147, 149, 150, 152, 153, 154, 155, 157, 158, 159, 163, 164, 170, 171, 172, 173, 176, 180, 181, 182, 191, 192, 197, 198, 201, 204, 205, 208, 210, 214, 215, 216, 231, 232, 233 dzieci 22, 25, 30, 32, 33, 60, 61, 63, 64, 67, 74, 79, 83, 88, 90, 91, 95, 100, 107, 120, 123, 137, 163, 167, 178, 186, 190, 191, 194, 199, 200, 201, 202, 203, 209, 210, 215, 220 gospodarz 36, 37, 66, 84, 86, 88, 89, 109, 122, 147, 151, 188, 194, 195, 210 gospodyni 173, 180 Jezus Chrystus 7, 17, 29, 38, 39, 42, 49, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 65, 69, 87, 97, 100, 117, 131, 135, 136, 139, 143, 144, 145, 150, 154, 155, 158, 159, 162, 163, 169, 172, 173, 174, 175, 177, 178, 180, 184, 186, 197, 200, 201, 202, 204, 205, 207, 208, 211, 213, 214, 229, 230, 231, 232 kawaler 37, 52, 90, 91, 96, 137, 187, 188, 189, 191, 200, 204, 213, 214, 215 kobieta 60, 67, 186, 187, 188, 211 krakowiak i krakowianka 128, 205, 211, 212, 213 matka 39, 60, 63, 67, 75, 69, 83, 93, 96, 100, 191, 214 Matka Boska 41, 57, 60, 69, 99, 135, 136, 145, 158, 169, 208, 229 mężczyzna 52, 75, 109, 110, 186, 187, 193 Mikołaj św. 67, 91, 95, 96, 127, 128, 136, 137, 138, 141, 179, 202, 205, 209–210, 212, 215 panna 33, 37, 50, 90, 91, 96, 187, 188, 189, 191, 196, 204, 214 panna młoda 113, 191, 193, 200, 212 pasterze 56, 57, 58, 60, 97, 135, 145, 154, 169, 172, 174, 207, 208 Trzej Królowie 56, 108, 154, 207, 208, 214 pożywienie 16, 103, 134, 137, 138, 139, 141, 198–204, 232 prezenty 25, 27, 32, 52, 67, 95–96, 202, 208, 209, 120, 215 Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

274

Indeks

przedmiotowy

przestrzeń 9, 17, 24, 38, 39, 63, 64–77, 78, 84, 85, 86, 87, 89–99, 100, 102, 107, 108, 109, 111, 118, 119, 122, 123, 131, 145, 152, 155, 160, 162, 164, 166, 167, 176, 181, 192, 197, 198, 211, 218, 219–220, 223–224, 225, 226, 231, 232, 233 droga 68, 69, 73, 109, 111, 147, 151, 155, 162, 163, 199, 207, 208, 219, 229 las 19, 20, 47, 49, 51, 57, 58, 90, 102, 107–111, 113, 117, 122, 135, 158, 176, 181, 192, 195, 197, 198, 230 orbis exterior i orbis interior 111, 125, 131, 176, 231 pole 20, 37, 92, 173, 176, 181, 183 sad 37, 51, 136, 138, 173, 180, 196, 197, 198 świat 42, 59, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 77, 84, 85, 86, 88, 89, 91, 92, 95, 98, 105, 111, 122, 123, 131, 143, 144, 147, 152, 153, 155, 157, 159, 162, 165, 167, 168, 170, 175, 176, 177, 178, 179, 180, 181, 184, 195, 198, 200, 204, 205, 210, 215, 226, 228, 231, 232, 233 wschód ‘strona świata’ 65, 66, 154 zaświaty 62, 63, 69, 74, 92, 95, 104, 109, 110, 113, 151, 163, 167, 168, 192, 193, 195, 197, 204, 226, 231 ptaki – zob. zwierzęta i ptaki radość 17, 37, 59, 69, 85, 86, 91, 94, 120, 134, 135, 144, 145, 163, 174, 175, 182, 184, 201, 202, 208, 213, 215, 232 raj 7, 29, 55, 58, 77, 91, 112, 114, 125, 168, 169, 170, 185, 186, 198, 230 religijność ludowa 9, 99, 135, 208, 225, 229 rodzina 7, 26, 31, 38, 39, 63, 64, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 83, 84, 87, 90, 91, 93, 96, 97, 101, 118, 132, 137, 138, 146, 149, 166, 167, 168, 194, 195, 200, 201, 202, 203, 204, 213, 225, 226, 231, 232, 233 rośliny i części roślin araukaria 115 drzewa i krzewy i ich części drzewa owocowe 37, 51, 89, 103, 114, 184, 190, 191, 193 drzewo 7, 9, 19, 20, 24, 27, 28, 29, 36, 37, 38, 43, 45–51, 53–60, 63, 66, 73, 74, 89, 92, 103, 104, 107–126, 128, 135, 136, 142, 147, 163, 168, 180, 182, 186, 195, 196, 197 igły 19, 20, 37, 45, 102, 108, 114, 115, 116, 117, 122, 203 jabłonka 29, 37, 103, 197, 198 jałowiec 19, 20, 47, 108, 115, 116 jodła 20, 29, 45, 47, 61, 66, 79, 108, 112, 115, 116, 117, 119, 122, 182, 192 krzew 47, 49, 50, 51, 52, 54, 230 liście 27, 112, 114, 180, 182 sosna 19, 21, 46, 47, 50, 66, 74, 89, 104, 112, 113, 115, 116, 119, 182, 192 szyszka 19, 108, 113, 128, 131, 138, 141, 182, 183, 192–193, 198 świerk 20, 45, 46, 47, 56, 79, 92, 107, 112, 115, 116, 117, 119, 135, 182, 192, 195, 219 żołądź 128, 131, 138, 139, 141, 182, 183, 193–195, 197, 198, 203, 221 żywica 46, 56, 119, 171, 198 grzyby 128, 138, 141, 182, 195–196, 197 jemioła 27, 66, 113 Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Indeks przedmiotowy

275

kwiaty 26, 29, 36, 63, 128, 138, 139, 141, 182, 196–198, 230 mirt 115 muchomor 195 oleander 115 owoce – zob. owoce palma 115 pszenica 146 siano 54, 92–93, 94, 96, 97, 121, 168 słoma 36, 37, 38, 40, 41, 66, 92, 93–94, 131, 144, 147, 153, 158, 160, 161, 166, 167, 169, 172, 192, 194, 196, 204, 211 zboże 35, 37, 52, 84, 92, 94, 96, 103, 121, 166, 173, 198 ziemniaki 37, 40, 92, 93, 94, 172, 203 żyto 93, 119, 166 samochód 22, 72, 73, 142, 106, 220 słodycze 24, 36, 90, 100, 113, 137, 138, 140, 199, 200, 201–202, 204 słowiańszczyzna, prasłowiańszczyzna 19, 20, 45, 46, 47, 48, 51, 58, 65, 89, 93, 105, 110, 111, 112, 141, 147, 173, 190, 205, 210 synkretyzm 7, 12, 229, 230 szczęście 7, 28, 37, 42, 66, 85, 86, 94, 110, 121, 138, 146, 147, 149, 166, 167, 168, 170, 175, 176, 180, 182, 183, 193, 195, 197, 198, 213, 214, 215, 228, 231, 232, 233 pomyślność 37, 83, 86, 88, 101, 104, 167, 180, 193, 194, 200, 231 powodzenie 37, 124, 146, 181, 210 szpic 128, 136, 137, 140, 160, 162–165, 170, 208 śmierć 37, 55, 62, 63, 71, 73, 74, 75, 87, 94, 101, 108, 111, 114, 118, 125, 149, 165, 168, 174, 175, 176, 180, 189, 195, 203, 216 zmarły 28, 69, 74, 75, 102–103, 105, 108, 115, 167, 168, 201 śnieg 58, 135, 136, 157 światełka 24, 81, 106, 128, 140, 141, 142, 145, 147–152, 119, 220, 222, 223, 230 światło 9, 16, 17, 22, 24, 25, 31, 56, 65, 78, 124, 128, 133, 138, 140, 141–159, 198, 201, 215, 218, 223, 224, 226, 228, 229, 230, 232, 233 świeca, świeczka 9, 25, 26, 31, 32, 36, 41, 57, 79, 81, 106, 113, 128, 133, 134, 138, 139, 140, 141–152, 154, 158, 171, 192, 203, 204, 223, 229 święta kalendarzowe Andrzeja (30 XI) 29, 196 Barbary (4 XII) 29, 196 Błażeja (3 II) 188 Boże Ciało 113 Bożego Narodzenia święta (24–26 XII) 7, 10, 19, 21, 24, 35, 41, 48, 50, 51, 52, 53, 59, 61, 62, 63, 65, 66, 71, 77, 78, 93, 98, 104, 112, 113, 136, 143, 144, 151, 178, 188, 213, 225, 232 choinka jako symbol świąt Bożego Narodzenia 17, 54, 61, 84, 97, 98, 119, 225, 232 Boże Narodzenie (25 XII) 26, 48, 67, 74, 100, 147, 191 Łucji (13 XII) 196 Matki Boskiej Gromnicznej (2 II) 99, 100, 104, 218 Matki Boskiej Zielnej (15 VIII) 188, 189 Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

276

Indeks

przedmiotowy

Mikołaja (6 XII) 62, 137 Nowy Rok (1 I) 19, 24, 28, 36, 52, 53, 61, 62, 63, 66, 85, 89, 98, 99, 103, 104, 112, 113, 177, 178, 188, 191, 194, 196, 218 Palmowa Niedziela 28 Sylwestra (31 XII) 191 Szczepana (26 XII) 158 Trzech Króli (6 I) 36, 48, 62, 86, 99, 100, 104, 118, 119 Walentego (14 II) 62, 226 Wielka Sobota 158 Wielkanoc 62, 104, 104, 112, 122, 166, 177, 179 Wielki Piątek 87 wigilia Bożego Narodzenia (24 XII) 24, 28, 29, 31, 36, 37, 52, 55, 58, 69, 78, 79, 86, 88, 103, 109, 110, 111, 121, 137, 147, 149, 151, 154, 158, 166, 167, 172, 173, 180, 181, 183, 188, 189, 190, 191, 194, 195, 196, 197, 202, 204, 209, 215, 218 wigilia św. Jana (23 VI) 91, 113, 197 Wszystkich Świętych (1 XI) 151, 219 Zaduszki (2 XI) 28, 151 Zielone Świątki 52, 119, 197 tekst kultury 9, 11, 13, 16–17, 75, 79, 229, 230 telefon komórkowy 220 urodzaj 7, 28, 37, 39, 93, 94, 103, 108, 112, 113, 138, 146, 147, 159, 173, 177, 180, 183, 184, 191, 193, 198, 200 uroki 38, 102, 104, 115 wata 108, 128, 133, 161, 172, 209, 211 woda 29, 99, 103, 136, 146, 155, 176, 177, 181, 191, 197, 220 woda święcona 86, 87 woda życia 180 zaduszkowe treści 7, 27–28, 62, 65, 69, 90, 92, 103, 150, 151, 166, 189, 195, 200, 204 zaloty 37, 52, 91–91, 188, 191, 196, 197, 212, 214 zbawienie 55, 56, 59, 154, 169, 176, 186, 232 zdrowie 7, 37, 42, 48, 51, 53, 63, 65, 85, 86, 113, 119, 138, 147, 172, 178, 180, 182, 185, 188, 189, 190, 193, 194, 198, 215, 229, 231, 233 zgoda 37, 146, 165, 167, 170, 172, 181, 213 zło 28, 40, 55, 66, 69, 103, 111, 113, 114, 138, 159, 161, 166, 181, 215, 233 zwierzęta i ptaki bocian 128, 171, 174 dudek 128, 171, 174 jajko 51, 62, 138, 139, 141, 172, 179–181, 182, 184, 209 jeż 128, 160, 161, 164, 171, 176 kaczka 128, 171 kogut 128, 137, 171, 172–174, 179, 181 koń 110, 128, 171, 173 kot 128, 171 koza 92, 109, 128, 138, 171, 173 krowa 37, 102, 104, 128, 171, 173, 197 kura 93, 128, 137, 171, 173, 179, 180, 181 Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Indeks przedmiotowy

277

kurczątko 62, 128, 171, 177, 179, 181 muchy 102 niedźwiedź 57, 58, 60, 128, 138, 171, 176, 177, 178, 179, 182 orzeł 128, 171, 174, 227 owca 119, 128, 171 paw 128, 139, 171, 173, 174, 175–176, 182 pies 128, 171 pióro 40, 172 ptak 36, 49, 56, 89, 103, 108, 128, 133, 136, 138, 139, 140, 171–176, 179, 180, 182, 230 ryba 92, 128, 136, 138, 171, 176, 177, 179, 182 słoń 220 świnia 128, 171, 179 wąż 56, 168, 169, 229 wiewiórka 128, 138, 171, 176, 178, 182, 183, 190 wróbel 174 zając 128, 138, 139, 171, 176–177, 179, 182 żaba 128, 138, 171, 176, 177, 179, 182 żar-ptak 173, 175 żyrafa 220 życie 37, 51, 52, 53, 55, 62, 63, 65, 67, 72, 74, 76, 85, 93, 94, 98, 99, 101, 103, 104, 108, 109, 110, 112, 113, 114, 117, 119, 123, 124, 125, 126, 138, 143, 146, 148, 149, 150, 152, 153, 155, 156, 157, 159, 163, 165, 166, 168, 170, 175, 176, 177, 178, 179, 180, 181, 182, 184, 185, 188, 189, 190, 191, 193, 194, 195, 196, 197, 198, 201, 202, 203, 204, 205, 210, 214, 224, 226, 229, 231, 232, 233

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

Summary

The Christmas Tree in Polish Culture: The Symbolism of the Tree and Its Decorations The aim of the following publication – the first monograph on the subject of the Christmas tree within Polish and Slavic literature – is a linguistic and cultural reconstruction of the image of the Christmas tree. What convinced me to undertake this subject is the fact that the cultural role of the Christmas tree is presently very significant. Putting up and dressing the tree is currently a custom widespread in Poland, among all social strata, and ethnic and religious groups. The Christmas tree has also made a phenomenal career, for it appeared in Poland barely 200 years ago; among rural communities it became common only after World War II, and in a very short period of time it became the primary attribute of Christmas. The Christmas tree is a symbolic sign in a multifaceted sense, of varied motivations and functions. A contemporary Pole primarily ascribes to it an aesthetic function. However, it also plays the role of an object with a religious function, in the first place associated with Christianity, as the holiday fir-tree has become a symbol of Christ’s birth and of trees in the Garden of Eden. The custom of the Christmas tree has arisen also from rural customs that possessed magical properties, which is why the tree and its characteristics have retained this most archaic function. For the Christmas tree is a tree given as a gift to a god and to one’s ancestors in exchange for blessings, an abundant harvest, prosperity, health and good fortune in love, and it protects the house and its dwellers from the activities of evil spirits. Therefore, a dressed green tree should be situated among cultural realizations of the idea of a cosmic tree, quite common both in European and non-European cultures. Interpreting its syncretic contents, one needs to probe the deepest, classical sources of Polish culture, both Mediterranean and Judeo-Christian. As a result, while analysing the concept of the Christmas tree within the communicative perspective, we reconstruct not only a fragment of the common consciousness of contemporary Poles, but we also reach the deepest, pre-Christian strata of Polish culture and describe transformations of the Polish value system. In such a perspective, the linguistic and cultural analysis of the Christmas tree image combines research paradigms of two areas of contemporary humanities: linguistics and cultural studies, joining Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

280

Summary

them at the level of cultural epistemology, and, more precisely, quotidian epistemology. The image of the Christmas tree has been reconstructed with the use of the ethnolinguistic method, which, as belonging to cognitive linguistics, presumes a subject-oriented reconstruction of a fragment of the world image, aiming at describing the manner of evaluating the phenomena and the value system characteristic for contemporary Polish speakers and culture users. Generally speaking, a linguistic and cultural picture of the world is an interpretation of reality incorporated into the common thinking and capable of being explicated, especially from the entrenched verbal data, but also from the entrenched non-verbal data. The material basis of the study consists in several types of sources. Firstly, there are 108 questionnaire interviews which the author conducted between 1999-2007 with the inhabitants of 105 mainly rural communities (including 65 places from the Lublin voivodeship). These are complemented by data excerpted from published primary and secondary sources, photographic material from the period 2002-2007, notes from conversations with inhabitants of urban centres, commercial leaflets and gadgets with the Christmas tree motif, materials posted on the internet or taken from archives of cultural institutions. Altogether, the materials used comprise documentation covering the entire territory of Poland. The reconstruction of the linguistic and cultural image of the Christmas tree has been divided into five parts. The first chapter describes the history of the word choinka [Pol. for Christmas tree] in the Polish language, its semantic development as well as its origin and the history of the custom of dressing the Christmas tree, predominantly on Polish lands. A separate place is devoted to a discussion of predecessors of the Christmas tree, such as podłaźniki (decorated boughs or tree tops), pająki (literally “spiders,” ornaments resembling chandeliers) and światy (literally “the worlds,” spherical ornaments made of Christmas Eve wafer), whose meanings and functions have been inherited by the Christmas tree. Chapters 2, 3 and 4 constitute the main part of this study. They include a detailed reconstruction of the linguistic and cultural image of the Christmas tree. In the analysis, three basic parts have been distinguished: (1) the image of the Christmas tree as a macro sign, that is a semantically composite and structurally integral entity, consisting of elements such as the tree and ornaments which are signs situated lower in the hierarchy, with equally complicated and multifaceted meanings; (2) the image of the tree selected to perform the function of the Christmas tree; and (3) the image of Christmas tree decorations, among which the following ornaments were distinguished: decorations connected with light, spherical decorations, plant and floral decorations, zoomorphic decorations, food and ornaments with anthropomorphic features. Such a set-up mirrors the most generally understood structure of the typical Christmas tree as a culture text. Chapter 5 is devoted to the place of the Christmas tree in contemporary culture, with a particular emphasis on changes in relation to its form and meaning. These phenomena have been described, on the one hand, as showing the changes of the Christmas tree parameters within the last 50 years at least; on the other hand, proposing an answer to the following riddle: to Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



Summary

281

what extent is the Christmas tree an object of an aesthetic or commercial function for a contemporary Pole and to what degree is it a magical or symbolic object? Last but not least, the present study is an attempt to describe the manner of human thinking through the prism of the concept of the Christmas tree according to the rule: “Show me your Christmas tree and I shall tell you who you are.” Therefore writing about the traditional Christmas tree, we recreate not only a portrait of the described object, but also a portrait of its creator, focusing on the issues basic for the humanist, such as: what values contemporary Poles use to define themselves and their place in the world, and what is their hierarchy. Contents Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chapter I Christmas tree: the meaning of the word and the history of the custom . 1. Choinka [Christmas tree]: the meaning and the history of the . word . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. The origin and the history of the custom . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Podłaźniki, światy and pająki: the predecessors of the Polish Christmas tree . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7 19 19 26 35

Chapter II The Christmas tree as a culture macro sign . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Names for the Christmas tree . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Legendary antecedents . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Creating the Christmas tree on Christmas Eve . . . . . . . . . . . . . 3.1 At the winter time of passage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2 At the radiant centre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3 How to dress the Christmas tree . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. The Christmas tree as a means of creating the world . . . . . . . . 4.1 Rich and holy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2 The axis mundi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3 The holiday continuum: from one Christmas tree to another 5. The basic ingredients of the Christmas tree: a tree and its . ornaments . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

105

Chapter III About the symbolism of the tree . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. From the forest to the house . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. The eternal Edenic greenness . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. As the axis mundi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. The top as the core . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

107 107 112 119 124

Chapter IV About the symbolism of Christmas tree ornaments . . . . . . . . . . . . . . . Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

127 127

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

43 43 55 60 60 64 77 84 84 89 99

282

Contents

IV.1 The light of the Christmas tree . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.  Candles and electric lights . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.  The star . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.  The moons . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.  Icicles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .



141 147 153 156 157

IV.2 Spherical ornaments . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.  Circularity and sphericality . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.  The chain . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

160 162 165

IV.3 Zoomorphic ornaments . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.  Domestic animals and birds . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.  Birds and animals outside the household . . . . . . . . . . . . . . . 3.  About the symbolism of the Christmas tree egg . . . . . . . . . .



171 172 174 179

IV.4 Plant and floromorphic ornaments . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.  Fruit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .    1.1  Apples . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .    1.2  Nuts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .    1.3  Cones . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .    1.4  Acorns . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.  Mushrooms . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.  Flowers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .



182 182 184 189 192 193 195 196

IV.5 Food . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.  Sweets . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.  Biscuits . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.  Bonbons . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .



198 201 202 203

IV.6 Anthropomorphic ornaments . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.  Big and little angels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.  Saint Nicholas and brownies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.  Human beings . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.  Hearts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .



205 205 209 211 213

Chapter V The Christmas tree in contemporary Polish culture . . . . . . . . . . . . . .

217

Conclusion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

229

Bibliography . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Primary and secondary sources . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Personal materials. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Index of names . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Thematic index . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

235 239 255 261 267 279

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13



1. Choinka w oknie i przy stole wigilijnym. Lubartów, pow. Lubartów, woj. lubelskie, XII 2004, ze zbiorów Sylwii Zagajewskiej.

2. Choinka w oknie. Serniki, pow. Lubartów, woj. lubelskie, XII 2006, fot. K. Smyk. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

3. Choinka w witrynie sklepu. Bombki z nazwą reklamowanej firmy. Lublin, XII 2002, fot. K. Smyk.

4. Choinka z sosny. Urząd Miasta. Kazimierz Dolny, pow. Puławy, woj. lubelskie, I 2007, fot. K. Smyk. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

5. Choinka w centrum miasta. Lubartów, pow. Lubartów, woj. lubelskie, XII 2002, fot. K. Smyk.

6. Choinka jednej z pacjentek szpitala. Lubartów, woj. lubelskie, XII 2006, fot. K. Smyk. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

7. Choineczka na grobie. Cmentarz na Cedzynie. Kielce, XII 2004, fot. K. Smyk.

8. Choinka pod krzyżem. Serniki, pow. Lubartów, woj. lubelskie, XII 2006, fot. K. Smyk. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

9. Cztery choinki ustawione wokół figury. Radlin, pow. Kielce, woj. świętokrzyskie, XII 2004, fot. K. Smyk.

10. Choinka w miejscu tragicznej śmierci. Skrzyżowanie ulic. Kielce, XII 2004, fot. K. Smyk. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

11. Choinka w autobusie komunikacji miejskiej. Lublin, XII 2006, fot. K. Smyk.

12. Kartka świąteczna, 2004. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

13. Choinka jako element świątecznej szaty graficznej. Lublin, XII 2009, fot. K. Smyk.

14. Przed świętami drzewko czeka na balkonie. Lublin, XII 2006, fot. K. Smyk. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

15. Mężczyzna przynosi drzewko do domu. „Gazeta Wyborcza”, 24-26 XII 2004.

16. Schematyczna choinka-trójkąt. „Kurier Lubelski”, 24 XII 2002

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

17. Choinka w funkcji reklamowej. W miejscu gwiazdy nazwa firmy. Lublin, XII 2003.

18. Czubek choinki. Lubartów, woj. lubelskie, XII 2006, fot. K. Smyk. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

19. Choinka w funkcji reklamowej. W miejscu gwiazdy informacja o promocji. Ozdobami – aparaty telefoniczne. Lublin, XII 2004.

20. Tradycyjna bombka z bibuły. Lublin, I 2007, Galeria Stowarzyszenia Twórców Ludowych, fot. K. Smyk. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

21. Tradycyjne jeżyki. Lublin, I 2007, Galeria Stowarzyszenia Twórców Ludowych, fot. K. Smyk.

22. Kogut na choince. Pałecznica, pow. Lubartów, woj. lubelskie, XII 2006, fot. K. Smyk. Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

23. Tradycyjne pawie oczka. Lublin, I 2007, Galeria Stowarzyszenia Twórców Ludowych, fot. K. Smyk.

24. Tradycyjna świnka z wydmuszki. Wykonał Zbigniew Smyk według wzoru z lat 50. XX w. Lubartów, woj. lubelskie, XII 2006, fot. K. Smyk.

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13

25. Współczesna choinka ubrana kwiatami i piórami. Lublin, XII 2004, budynek poczty, fot. K. Smyk.

26. Pożywienie choinkowe. Pałecznica, pow. Lubartów, woj. lubelskie, XII 2006, fot. K. Smyk.

Nabywca: Olga Liauchuk 2016-02-13