Cajamarca 1532 [PDF]

Zitiervorschau

HISTORYCZNE

BITWY

ANDRZEJ TARCZYŃSKI

CAJAMARCA 1532 OD AUTORA W połowie listopada 1532 roku w środkowych Andach doszło do konfrontacji władcy najpotężniejszego organizmu politycznego Nowego Świata, Inki Atahuallpy, z relatywnie niewielkim — w porównaniu z tysięcznymi zastępami wojowników peruwiańskiego króla — oddziałem hiszpańskich żołnierzy fortuny pod wodzą Francisca Pizarra. Epizod ten, ze względu na swe skutki, może nawet bardziej godny rozpatrywania w aspekcie symbolicznym i politycznym, w mniejszym zaś stopniu jako rezultat gry czynników stricte militarnych, zadecydował w istocie o

zadziwiająco łatwym i szybkim podboju inkaskiego imperium przez Hiszpanów. Co było przyczyną tak nagłego i chyba zaskakującego nawet dla samych zwycięzców sukcesu? Czy była nią zuchwałość i determinacja tej garstki przybyszów, którzy, znajdując się nagle w samym środku kompletnie im nieznanego, odległego kraju, z jego surową przyrodą i zachowującymi daleko idącą rezerwę mieszkańcami, musieli zwyciężyć lub zginąć? A może decydujące znaczenie miała przenikliwość i strategiczny zmysł samego Pizarra? Czy zwycięstwo przyszłoby Hiszpanom tak łatwo, gdyby nie wkroczyli do kraju właśnie rozdartego wojną między dwoma pretendentami do tronu — Huascarem i Atahuallpą? Czy nie miały tu znaczenia napięcia wewnątrz inkaskiego imperium, które, będąc mozaiką dwustu różnych grup etnicznych, sukcesywnie podbijanych przez władców Cuzco, nie zdołało wytworzyć poczucia jedności i lojalności? I czy wobec tego czynnikiem, przeważającym szalę zwycięstwa na rzecz Hiszpanów, nie stało się dostrzeżenie w tych dziwnych, brodatych przybyszach zza morza naturalnych sojuszników dla ludów pragnących zrzucenia cuzkańskiej dominacji? Jaką rolę odegrał szok kulturowy i jego głębokość w narzuceniu dominacji wielkiemu imperium prekolumbijskiemu przez reprezentantów — ostatecznie wcale nie najznamienitszego — królestwa położonego na zachodnich rubieżach Europy? Zapewne wszystkie te kwestie razem wzięte mogą być uważane za źródła klęski jednych i zwycięstwa drugich — reprezentantów dwóch światów, których zderzenie dokonało się w peruwiańskiej Cajamarce przed blisko pięcioma wiekami. Interesujący jest też problem, jak wpisuje się podbój Peru w ogólne ramy zamorskiej ekspansji Hiszpanii w Nowym Świecie, których był przecież jednym z późniejszych ogniw. Należałoby zastanowić się, na ile Francisco Pizarro, mniej lub bardziej świadomie, naśladował działania swego krajana z Estramadury, Hernana Cortesa, który niewiele ponad dziesięć lat wcześniej zadziwił wszystkich ogromem zdobyczy, rozciągając hiszpańskie panowanie na rozległe obszary Meksyku — co zaś stanowiło specyfikę sytuacji peruwiańskiej, i czy przypadkiem tak łatwe opanowanie bogatego kraju nie legło u podstaw późniejszych licznych wojen domowych między samymi zdobywcami. Te wszystkie pytania od lat są punktem wyjścia do analiz prowadzonych przez profesjonalnych badaczy. Na kartach niniejszej książki mam zamiar przybliżyć polskiemu czytelnikowi te zagadnienia w sposób możliwie syntetyczny właściwy dla tej serii wydawniczej — a jednocześnie wolny od uproszczeń i zbanalizowanych tez, którymi operują najbardziej popularne, a w większości przestarzałe rekonstrukcje tego znaczącego epizodu dziejów powszechnych. Popularnonaukowy charakter publikacji wymusza jednocześnie znaczne ograniczenie przypisów źródłowych, jednak różny charakter i stopień wiarygodności wykorzystywanych tekstów źródłowych skłania mnie do przedstawienia kilku istotnych informacji dotyczących tych tekstów i ich autorów. Teksty te można podzielić na trzy grupy. Do pierwszej należy zaliczyć dwie relacje powstałe na gorąco", będące oficjalną wersją wydarzeń, którą Francisco Pizarro chciał zaprezentować hiszpańskiemu monarsze i jego dworowi. Zostały one spisane ręką osobistych sekretarzy Pizarra, a tę funkcję pełnił do 1533 roku Francisco de Xerez później zaś Pero Sancho de Hoz. Relacje Xereza i Pero Sancho tworzą więc jeden spójny tok narracji, ujmujący przedstawiane zdarzenia z tej samej

perspektywy. Jest on jakby peruwiańskim odpowiednikiem Listów Cortesa do króla, relacjonujących przebieg podboju Meksyku; zapewne tylko analfabetyzm Francisca Pizzaro był przyczyną, iż nie spisał on własną ręką wypadków składających się na dzieje podboju Peru. Do tej grupy można też zaliczyć list przyrodniego brata zdobywcy Peru, Hernanda Pizarro, z 23 listopada 1533 roku, skierowany do sędziów trybunału apelacyjnego w Santo Domingo, a zdający sprawę z kluczowych momentów kampanii, ukoronowanych ujęciem Inki Atahuallpy. Druga grupa to teksty pochodzące także od naocznych świadków i uczestników podboju, ale powstałe już w dłuższej perspektywie czasowej: dziesięć, trzydzieści, a nawet blisko czterdzieści lat po opisywanych wydarzeniach. Zaliczyć tu trzeba relacje: Pedra Pizarro, Diega de Trujillo czy Juana Ruiza de Arce. Wreszcie trzecia grupa to już historie podboju pisane przez autorów przybyłych do Peru później lub piszących w samej Hiszpanii. W obu przypadkach istotną cechą tych tekstów jest dążenie do przedstawienia obiektywnej prawdy (z różnym zresztą skutkiem) ponad osobistymi motywami i partykularyzmami, jakimi zawsze są obciążone relacje pisane przez samych uczestników wydarzeń. Znajdujemy tu więc dzieła powstałe w czasie stosunkowo nieodległym od przedstawianych zdarzeń (1520 lat) jak opracowanie Agustina de Zarate czy fragmenty dotyczące Peru, pochodzące z dwóch powszechnych historii podboju Ameryki w Historia General de las Indias Francisca Lópeza de Gómary oraz Historia general y natural de las Indias Gonzala Fernandeza de Oviedo. Wreszcie trzeba tu także wymienić monumentalne dzieło Pedra de Ciezy de Leona Crónica del Peru, obejmujące cztery części: pierwsza to geograficzno-etnograficzny opis kraju (począwszy od obecnej Panamy i Kolumbii, a na terytorium obecnej Boliwii skończywszy) druga jest rekonstrukcją prekolumbijskiej przeszłości, trzecią stanowi historia podboju Peru przez Hiszpanów, czwarta zaś jest poświęcona wojnom domowym między hiszpańskimi zdobywcami. Kompletność i obiektywizm dzieła Ciezy zapewniły mu sławę księcia kronikarzy Ameryki". Ale istnieją też opracowania pisane znacznie później (na przełomie 16 i 17 wieku) przez autorów urodzonych już po podboju Peru, którzy sami korzystali z innych źródeł, jak relacje świadków czy też prace wcześniejszych dziejopisów. Należy do nich opracowanie Garcilaso de la Vegi Historia General del Peru, a także odpowiednie fragmenty będącej dziełem Antonia de Herrery, wielotomowej Historia general de los hechos de los castellanos en las Islas y Tierra Firme del Mar Oceano, której całość obejmuje opis geograficzny Ameryki (Descripción de las Indias Occidentales) oraz pisaną dekadami historię jej odkrycia i podboju przez Hiszpanów (ogółem osiem dekad) Herrera był przecież oficjalnym kronikarzem (cronista mayor) hiszpańskiej Korony, mającym z urzędu łatwy dostęp do wszystkich dokumentów. Z kolei Garcilaso de la Vega był urodzonym w Cuzco synem jednego z oficerów Francisca Pizarro, Sebastiana Garcilaso de la Vegi, i inkaskiej księżniczki Chimpu Ocllo. Dla podkreślenia swego pochodzenia (po matce) od arystokracji inkaskiej, przybrał przydomek El Inca". Jego Comentarios reales są szczegółową, lecz wyidealizowaną wizją prekolumbijskiego Peru. Natomiast Historia General del Peru, odnosząca się do podboju hiszpańskiego oraz okresu wojen domowych między konkwistadorami, pozostaje dziełem mocno wtórnym, którego autor w

dużej mierze opiera się na tekstach wcześniejszych kronikarzy, jak Gómara i Zarate. Używane w tekście nazwy geograficzne podawane są w wersji używanej współcześnie w Peru, inkaskie imiona własne — w najpowszechniej znanej i stosowanej transkrypcji hiszpańskiej — np. Huascar, a nie Waskar, Atahuallpa, a nie Ataw Wallpa. PANAMSKI PROLOG Historia hiszpańskich podbojów w Nowym Świecie była jednocześnie dziejami poznawania przez żeglarzy i żołnierzy, członków ekspedycji zdobywczych, poszczególnych obszarów zachodniej półkuli. Dlatego warunkiem koniecznym penetracji jakiegoś regionu było zdobycie punktu oparcia dla wypraw ruszających na dalej położone obszary, których opanowanie stawało się kolejnym ogniwem procesu umownie zwanego konkwistą hiszpańską. Faza wstępna tego procesu została zainicjowana przez Krzysztofa Kolumba w 1492 roku. Na przestrzeni następnych piętnastu lat sam Kolumb w czasie swych trzech kolejnych wypraw oraz jego naśladowcy i współzawodnicy (dowódcy tzw. wypraw mniejszych czy też wypraw andaluzyjskich — gdyż ich dowódcy przeważnie pochodzili z Andaluzji) ostatecznie zakreślili granice obszaru, który stał się odtąd częścią znanego przez Europejczyków geograficznego universum. Ten obszar ograniczał się wszakże do wysp Morza Karaibskiego (Małych i Wielkich Antyli oraz Wysp Bahama) i fragmentów wybrzeża lądu stałego. Centrum administracyjnym i początkowo jedynym obszarem zasiedlonym przez Hiszpanów została wyspa Espaniola (dziś Haiti) Jednakże zarządzanie nawet tak ograniczonym obszarem zdawało się przekraczać możliwości i talenty administracyjne (zresztą bardzo mierne) samego Kolumba, a później jego najstarszego syna i sukcesora, Diega Colona. Hiszpańska Korona zmuszona była wypracować jakiś model administrowania odkrytymi i włączonymi pod jej panowanie terytoriami, naruszając — siłą rzeczy — warunki umowy zawartej z Kolumbem, na mocy której zyskiwał on ogromne prerogatywy władcze i bezprecedensowe przywileje na całym spenetrowanym przez siebie obszarze. Sądowe potyczki między Koroną a sukcesorami Kolumba, zwane w historiografii hiszpańskiej pleitos colombinos (procesy Kolumbowe), ciągnęły się jeszcze trzydzieści lat po śmierci odkrywcy(1506) ale już w roku 1508 zdołano wyjść poza granice Kolumbowego świata". Zauważono bowiem, że wybrzeże lądu stałego, które poznał Kolumb w czasie trzeciej i czwartej wyprawy, od ujścia Orinoko na wschodzie po wybrzeża dzisiejszego Hondurasu na północnym zachodzie, nie tworzy jednej, nieprzerwanej linii, gdyż środkowa część owego wielkiego łuku, jaki tworzy linia brzegowa, nigdy nie została przez słynnego Genueńczyka choćby pobieżnie poznana. Na tej podstawie udzielono przywileju królewskiego na przeprowadzenie akcji osadniczej właśnie na tym obszarze, odpowiadającym dzisiejszemu pograniczu kolumbijskopanamskiemu, dwóm ambitnym szlachcicom: Alonso de Ojedzie i Diego de Nicuesie. Przydzielono im terytoria, którym nadano nazwy — Nowa Andaluzja (Ojeda) i Złota Kastylia (Nicuesa) Były one oddzielone od siebie rzeką Atrato oraz zatoką Uraba, do której ta rzeka uchodzi. Ten niepozorny i w istocie drugorzędny obszar stał się więc pierwszym fragmentem kontynentalnego pnia Ameryki, gdzie

pojawiło się europejskie (hiszpańskie) osadnictwo, a termin Tierra Firme (Stały Ląd) stał się pierwotnie nazwą tego właśnie rejonu Nowego Świata. Tak więc na przełomie pierwszej i drugiej dekady 16 wieku hiszpańska ekspansja zaczęła wkraczać w nową fazę, przekraczając ostatecznie ramy, jakie nadał jej sam Kolumb. Przekroczyła zresztą podwójnie: nie tylko przez wtargnięcie na stały ląd, ale i na skutek kolonizacji pozostałych wysp Wielkich Antyli (dopiero bowiem w latach 1508-1514 dokonano efektywnego podboju Puerto Rico, Jamajki i Kuby, wysp znanych Kolumbowi — prawda, że bardzo powierzchownie — już od połowy lat dziewięćdziesiątych 15 stulecia) Kuba już po kilku, a Przesmyk Panamski po kilkunastu latach od pojawienia się tam Hiszpanów staną się strategicznymi punktami, z których wyruszą wyprawy zakończone podbojami Meksyku i Peru, dwoma największymi przedsięwzięciami w dziejach hiszpańskiej konkwisty. Przyjrzyjmy się więc nieco owej uwerturze podboju Peru, za jaką może uchodzić historia obecności Hiszpanów na Przesmyku Panamskim. Obaj obdarowani królewskimi patentami pierwsi organizatorzy osadnictwa na stałym lądzie, Ojeda i Nicuesa, wyruszyli ku terenom przyznanych im gubernatorstw z końcem 1509 roku. Pierwszy z nich, po dotkliwej porażce, jaką poniósł z rąk Indian z okolic dzisiejszego kolumbijskiego miasta Cartagena, posunął się w kierunku południowo-zachodnim, gdzie w lutym 1510 roku, na wschodnim wybrzeżu zatoki Uraba, założył osiedle pod nazwą San Sebastian. Niewiele później Diego de Nicuesa, szukając odpowiedniego miejsca do położenia podwalin pod osadę mającą być ośrodkiem administracyjnym Złotej Kastylii, podczas przybrzeżnej żeglugi rozkazał: „Zatrzymajmy się tu w imię Boże!". Stąd założona wówczas przez jego ludzi osada zyskała nazwę Nombre de Dios (Imię Boże) Te dwa pierwsze osiedla hiszpańskie na kontynencie amerykańskim nigdy nie stały się prawdziwymi miastami, a ich żywot okazał się bardzo krótki, stając się niejako symbolem klęski życiowej swych fundatorów — Ojedy i Nicuesy. Alonso de Ojeda, widząc pogarszającą się z dnia na dzień sytuację mieszkańców San Sebastian i nie mogąc doczekać się posiłków, jakie miał z Espanioli sprowadzić jego wspólnik, bakałarz Martin Fernandez de Enciso, postanowił sam powrócić na tę wyspę. Jednak okręt, którym płynął, po buncie załogi zszedł z właściwego kursu i zamiast na Espaniolę zawinął na Kubę (wówczas jeszcze nie zasiedloną przez Hiszpanów) Po wielu dramatycznych perypetiach Ojeda zdołał powrócić na Espaniolę, ale tam, po przebytych trudach, schorowany i ekonomicznie zrujnowany, niebawem zmarł. Taki był kres Alonso de Ojedy, którego jego współcześni zapamiętali jako człowieka o niebywałej wytrzymałości w znoszeniu cierpień i pierwszego po Admirale ( tj. Kolumbie — przyp. A.T. ) który udał się odkrywać" W San Sebastian Ojeda pozostawił jednak załogę, która miała wyczekiwać jego powrotu przez pięćdziesiąt dni. Gdyby po upływie tego terminu nie wrócił, ludzie ci mieli wolną rękę w wyborze sposobu dalszego postępowania. Ich dowódcą Ojeda uczynił Francisca Pizzaro. Jest to pierwszy moment, w którym na kartach historii pojawia się nazwisko późniejszego zdobywcy Peru. Francisco Pizarro, gdy dawno już upłynął wyznaczony przez Ojedę termin jego powrotu, zdecydował się opuścić okolicę, która nie spełniła nadziei Hiszpanów. Ostatecznie porzucono San Sebastian w sześć miesięcy od jego założenia. Ponieważ

do żeglugi zdatne były tylko dwie małe brygantyny, niefortunni koloniści z San Sebastian musieli poczekać aż głód, choroby i zatrute strzały krajowców zredukują ich liczbę do sześćdziesięciu, bo tyle mogły zabrać na swe pokłady obie jednostki. Po przepłynięciu około stu kilometrów jedna z brygantyn zatonęła, a cała jej załoga zginęła na oczach towarzyszy z drugiej jednostki. Ta pod dowództwem Pizarra napotkała niebawem dwa okręty. Były to prowadzone przez Encisa posiłki z Espanioli, na które tak długo i bezskutecznie czekał Ojeda. Enciso, który wypłynął z Espanioli, zanim dotarł tam po wszystkich perypetiach Ojeda, nie zdawał sobie sprawy z tragicznej sytuacji kolonii założonej przez jego wspólnika. Mimo świadectw Pizarra i pozostałych ocalonych, wymusił na nich powrót do opuszczonego właśnie osiedla. Na domiar złego podczas przybijania do lądu główny okręt Encisa wszedł na mieliznę, rozbił się, a przewożone w jego ładowniach zapasy żywności i zwierzęta hodowlane bezpowrotnie utracono. Zła sytuacja zreorganizowanej kolonii stała się przyczyną podjęcia trudów akcji osadniczej w bardziej szczęśliwej i obiecującej dla Hiszpanów okolicy. Wybór padł na przeciwległy brzeg zatoki Uraba. Choć formalne zwierzchnictwo pozostawało ciągle w rękach Encisa — nie on, lecz Vasco Nunez de Balboa zaczął wpływać na bieg wydarzeń. Sam Balboa był szlachcicem z Estramadury, który, podjąwszy się roli osadnika na Espanioli, zbankrutował, a chcąc ujść licznym wierzycielom, ukrył się na pokładzie okrętu Encisa, odpływającego z Santo Domingo. Ten ostatni, gdy już na pełnym morzu odkrył obecność niepożądanego pasażera, zapałał takim gniewem, że gotów był go wysadzić na pierwszym napotkanym skrawku lądu, choćby nim była wystająca z wody skała, lecz ostatecznie dał się ubłagać swym podwładnym, którzy wstawili się za Balboą. To za radą Balboi, który dziesięć lat wcześniej penetrował te rejony jako uczestnik wyprawy Rodriga de Bastidasa, Hiszpanie porzucili niegościnne San Sebastian i ufundowali osiedle pod nazwą Santa Maria La Antigua del Darien. Nadanie takiej właśnie nazwy było aktem zadośćuczynienia sewilskiej Madonnie zwanej La Antigua, którą szczególne czcił Enciso i do której zwrócił się wraz ze swymi ludźmi o pomoc, gdy wkrótce po wylądowaniu w tym rejonie zostali zaatakowani przez wojowników miejscowego kacyka imieniem Cemaco. W utworzonej w takich okolicznościach osadzie szybko pojawił się problem zwierzchnictwa. Z jednej strony prestiż Encisa z każdym dniem ulegał osłabieniu na rzecz wpływów Balboi. Z drugiej uświadomiono sobie, że La Antigua znajdowała się już na terytorium przyznanym Nicuesie, o którego losie zresztą wówczas niczego nie wiedziano. W ten sposób Hiszpanie podzielili się na trzy frakcje: lojalnych wobec Encisa, stronników Balboi oraz zwolenników poddania się zwierzchności Nicuesy. Dość niespodziewanie ta ostatnia frakcja niebawem zyskała na znaczeniu wraz z przybyciem dwóch karaweli z sześćdziesięcioma ludźmi pod wodzą Rodriga de Colmenaresa (był on oficerem Nicuesy pozostawionym na Espanioli w celu zgromadzenia większej ilości zapasów) Pod wpływem Colmenaresa i jego ludzi postanowiono wezwać Nicuesę do objęcia zwierzchnictwa nad La Antiguą. Colmenares odnalazł Nicuesę i sześćdziesięciu wymizerowanych ludzi, pozostałych przy życiu spośród blisko ośmiuset, z którymi odpłynął kilkanaście miesięcy wcześniej z Espanioli. Nicuesa oczywiście przyjął

ofertę delegacji z La Antiguy z entuzjazmem. Entuzjazm ten wszakże szybko przekształcił się w zarozumiałość i fanfaronadę. Niepomny tego, że niespodziewana propozycja przeprowadzki uratowała go od niechybnej śmierci, zaczął się odgrażać, iż ukarze wszystkich winnych, którymi w jego mniemaniu byli mieszkańcy nowego osiedla, i odbierze im złoto, które nielegalnie, bo bez jego pozwolenia, zostało zdobyte i do niego, jako gubernatora, należało. Starcie było nieuniknione. Nierozważny Nicuesa musiał zapłacić najwyższą cenę, gdy mieszkańcy La Antiguy nie tylko odmówili uznania jego władzy, ale siłą wsadzili go na przeciekającą brygantynę (nie wiem, czy z premedytacją wybrali najgorszą" — napisał Las Casas) polecając mu płynąć ze swymi pretensjami do samej Hiszpanii. Nikt już od tej pory Nicuesy i kilkunastu jego towarzyszy nie zobaczył ani na Espanioli, ani żadnym innym obszarze penetrowanym przez Hiszpanów. Drugi pretendent do władzy, bakałarz Enciso, po ostrym starciu z Balboą, do jakiego doszło wkrótce potem, wolał opuścić La Antiguę i udać się via Santo Domingo do Hiszpanii, gdzie wykorzystując swe wpływy na dworze, rozwinął szeroko zakrojoną akcję przeciw osobie Balboi i jego publicznemu wizerunkowi. Tak oto w roku 1512 Balboa stał się niekwestionowanym przywódcą Hiszpanów w jedynym istniejącym wówczas osiedlu na stałym lądzie. Od tego czasu podejmowane przezeń działania czynią z niego archetyp hiszpańskiego konkwistadora. Balboa to kluczowe ogniwo w historii hiszpańskiego podboju Ameryki, łączące pierwszych żeglarzyodkrywców, takich jak Kolumb, z dowódcam i zdobywcami, jak Cortes i Pizarro. Jednym z największych talentów Balboi było umiejętne, z punktu widzenia własnych interesów, postępowanie z Indianami. Dość szybko zdołał zhołdować licznych okolicznych kacyków, niejednokrotnie czyniąc z nich swych sojuszników. Większość tych aliansów była prostym rezultatem klęsk, jakie poszczególni naczelnicy indiańscy ponosili w starciach zbrojnych z ludźmi Balboi. Ale były i przypadki nawiązania przez krajowców pokojowych stosunków z dziwnymi przybyszami, gdzie motywem mogło być uchronienie się od strat i szkód, jakie już ponieśli ich bardziej wojowniczy sąsiedzi. Do takich należał przypadek kacyka Comagre. Właśnie podczas pobytu Balboi i jego ludzi w osadzie Comagre zdarzył się incydent, który pchnął aktywność Balboi ku nowym horyzontom. Otóż najstarszy syn Comagre, noszący imię Panquiaco, widząc kłótnie Hiszpanów przy podziale złota, które jego ojciec przekazał im w prezencie dla utwierdzenia zawartego sojuszu, wykrzyknął: Cóż to, chrześcijanie, spieracie się o rzecz tak błahą? Jeśli tak pragniecie złota, że z jego powodu opuściliście swoją ojczyznę i nachodzicie te okolice oraz niepokoicie ludzi, którzy żyją w pokoju, wskażę wam krainę, gdzie będziecie mogli zaspokoić wasze pragnienie; lecz musicie być liczniejsi, bo trzeba wam będzie stoczyć boje z potężnymi władcami, którzy z wielką mocą i zawziętością bronią swoich włości..." Miał przy tym wskazać ręką na południe i powiadomić zdumionych Hiszpanów o istnieniu za górami drugiego morza. Twierdzenie, że młody Panquiaco dał w ten sposób ludziom Balboi znać o istnieniu Peru z jego bogactwami, byłoby niewątpliwą przesadą, ale informacja o istnieniu drugiego morza, do którego drogi bezskutecznie poszukiwał Kolumb i inni żeglarze tych czasów, musiała wzbudzić wielkie poruszenie, tak że Hiszpanie doznali bezgranicznej radości, a zapewne płakali ze szczęścia, jak to nieraz czynią ludzie,

którzy bardzo pragną jakiejś rzeczy, gdy ją widzą lub mają nadzieję wkrótce ją ujrzeć". Tak oto niewielki epizod zwrócił uwagę Balboi na nowy kierunek poszukiwań i pozwolił w swych dalszych konsekwencjach przekroczyć ciągle jeszcze bardzo ciasny horyzont geograficzny Hiszpanów w Nowym Świecie Miedzy wrześ niein 1513 a styczniem 1514 roku Balboa dokonał swego największego dzieła eksploratorskiego: przebycia Przesmyku Panamskiego od Atlantyku do Pacyfiku i z powrotem, przekonując się naocznie o istnieniu wielkiego oceanu, który zaczęto nazywać Morzem Południowym (dla odróżnienia od Atlantyku, który Hiszpanie tej epoki nazywali Morzem Północnym) Pierwszy raz Balboa i jego towarzysze ujrzeli wody Pacyfiku 25 września 1513 roku ze szczytu wzgórza. Cztery dni później, w dzień świętego Michała, Balboa z częścią swych ludzi oficjalnie objął w imieniu monarchy panowaniem hiszpańskim morze oraz ziemie, wybrzeża, porty i wyspy południowe ze wszystkimi swymi przyległościami i krainami, które do nich należą i będą należeć z jakiejkolwiek racji i tytułu...". A towarzyszący ekspedycji pisarz zakończył urzędowe sprawozdanie z tej podniosłej ceremonii słowami: Tych dwudziestu dwóch i pisarz Andres de Valderrabano byli pierwszymi, którzy zanurzyli stopy w Morzu Południowym i własnoręcznie zaczerpnęli wody, biorąc ją w usta, aby przekonać się, czy jest ona słona, tak jak ta z innego morza; a stwierdziwszy, że tak jest, złożyli dzięki Bogu". A jednak to nie Balboi przypadło w udziale odkrycie Peru, choć początkowo wydawało się, że jest on osobą najbardziej ku temu predysponowaną. Trzeba jednak pamiętać, że Balboa po nieodwołalnym zniknięciu ze sceny Ojedy i Nicuesy, a także wobec nieobecności Encisa, z formalnego punktu widzenia ciągle był tylko wprawdzie zdolnym, lecz samozwańczym przywódcą niewielkiej kolonii, o której losach na dworze królewskim w Hiszpanii niewiele wiedziano. Wysłannicy, którzy z listami Balboi do króla udali się do Hiszpanii, albo tam nie zdołali w ogóle dotrzeć, albo też docierali zbyt pózno. by odwrócić niekorzystne dla Balboi wrażenia, jakie wywołała dyskredytująca jego osobę akcja Encisa. Tak więc nawet ostatni z tych wysłanników, który dostarczył na dwór królewski relację Balboi z przebycia przesmyku i odkrycia nowego morza, a także część kosztowności wówczas pozyskanych, przybył już po mianowaniu przez króla Ferdynanda nowego gubernatora Złotej Kastylii. Został nim Pedro Arias de Avila (najczęściej mówiono o nim po prostu Pedrarias) Był to przeszłosiedemdziesięcioletni biurokrata, wytrawny gracz i znawca intryg dworskich. Jednocześnie znany był ze swego popędliwego i apodyktycznego charakteru i wielkich ambicji. Wzbudzał powszechnie strach, niechęć, a nawet nienawiść. Konflikt między Balboą a Pedrariasem był nieunikniony. Symboliczna była nawet scena ich pierwszego spotkania. Wiadomość o przybiciu do brzegów wielkiej flotylli (Pedrarias pojawił się na czele tysiąca dwustu ludzi, podróżujących na kilkunastu okrętach) zaskoczyła Balboę w czasie zwykłych prac budowlanych. Wyszedł więc na powitanie gubernatora ubrany w zwykłą koszulę i szarawary, podczas gdy z okrętów zaczęli schodzić na plażę wytwornie odziani członkowie świty Pedrariasa. Ci zaś musieli być mocno zawiedzeni nadzwyczaj skromnym wyglądem i samymi rozmiarami La Antiguy, oficjalnej stolicy Złotej Kastylii. Hiszpański monarcha, gdy wreszcie mógł ocenić rzeczywiste zasługi Balboi,

mianował go adelantado (gubernatorem) Morza Południowego. Problem w tym, że ta nominacja nie pozbawiała funkcji gubernatorskiej Pedrariasa, więcej nawet — poddawała Balboę jego władzy. Koronie oczywiście chodziło o jednoosobowe kierownictwo sprawami kolonii, ale takie rozwiązanie, w zestawieniu z osobowością Pedrariasa i ewidentnymi osiągnięciami Balboi, generowało nieuniknione tarcia i konflikty Gdy dokument zawierający nominację Balboi dotarł na Przesmyk, Pedrarias najzwyczajniej ukrył go przed Balboa i dopiero dzięki zabiegom biskupa Darienu, który zawsze i wcale nie bezinteresownie popierał odkrywcę Pacyfiku, po kilku tygodniach urzędowych dyskusji Pedrarias był zmuszony wręczyć rzeczoną nominację, a jego niechęć do Balboi stała się jeszcze silniejsza. W ciągu pięciu lat od przybycia Pedrariasa na przesmyk w czerwcu 1514 roku, aż po śmierć Balboi w styczniu 1519 roku, trwała — mimo okresów pozornego pojednania (Pedrarias uczynił nawet z Balboi swego zięcia, wydając zań, przebywającą zresztą w Hiszpanii, córkę) — twarda rozgrywka między starym i przebiegłym gubernatorem a ambitnym odkrywcą Pacyfiku. W tym starciu jednak organizatorskie talenty i militarne cnoty, jakimi obdarzony był Balboa, nie wystarczały do odniesienia sukcesu. Nawet gdy Pedrarias powierzył Balboi dowództwo wyprawy, której członkowie mieli pokonać przesmyk i po stronie pacyficznej zbudować okręty mogące posłużyć do dalszych odkryć, Balboa nie mógł cieszyć się swobodą działania. Bardzo prawdopodobne jest bowiem to, że Pedrarias, obarczając Balboę trudnym zadaniem (budulec trzeba było transportować w poprzek przesmyku) i wyznaczając krótki termin jego realizacji, pragnął znaleźć pretekst do odsunięcia go i zastąpienia kimś absolutnie posłusznym jego woli. Balboa okazał w wykonaniu powierzonego mu przedsięwzięcia wielką wytrwałość i hart ducha, zwłaszcza w obliczu nieprzewidzianych a niesprzyjających okoliczności (najpierw ulewa porwała część zgromadzonego budulca, później okazało się, że już gotowe brygantyny są nieprzydatne ze względu na nieodpowiednie drewno użyte do ich budowy, łatwo padające łupem mięczaka znanego jako świdrak okrętowy) Pedrarias przedłużył nawet o całe cztery miesiące pierwotnie wyznaczony termin, choć uczynił to zapewne pod wpływem sugestii innych osób ( m.in. popierającego Balboę miejscowego biskupa) Dodatkowym elementem komplikującym sytuację były wieści o mianowaniu przez króla nowego gubernatora Złotej Kastylii na miejsce Pedrariasa. Balboa, choć oczywiście zdawał sobie sprawę z przebiegłości i niechęci Pedrariasa do jego osoby, z drugiej strony mógł żywić poważne obawy, czy nowy gubernator uzna jego zasługi i pozwoli działać jemu, odkrywcy Pacyfiku, a nie komuś ze swych protegowanych. Balboa w tej trudnej sytuacji starał się działać rozważnie, co nie znaczy, że sprzyjało mu szczęście. Pedrarias bowiem przechwycił korespondencję, którą Balboa prowadził ze swym zaufanym w La Antigua, zatrzymał też ludzi wysłanych przez Balboę, którzy mieli mu donieść, czy nowy gubernator już przybył i co zamierza uczynić. Wszystko to oraz kilka mniejszych spraw, będących rezultatem dawniejszych animozji i gier ambicjonalnych, spowodowało, iż Pedrarias po wezwaniu Balboi oskarżył go o próbę buntu i uwięził. Proces przeciw Balboi przygotował Gaspar de Espinoza — wszak stary gubernator nie mógł być jednocześnie stroną i trybunałem.

Espinoza wprawdzie orzekł winę Balboi, ale wstrzymywał się z zarządzeniem wykonania kary śmierci, jaką sam orzekł, z uwagi na liczne zasługi Balboi, twierdząc, że nie może tego uczynić bez pisemnego wniosku w rzeczonej sprawie. Pedrarias, który — jak pisze Las Casas — nie mógł się już doczekać chwili wyprawienia go ( tj. Balboi — przyp. A.T.) na tamten świat, nie zwlekał długo z wydaniem takiego rozporządzenia i sto [takich pism] by wydał bez zastanawiania się nad tym, co czynił". Natomiast inny dziejopis, Gómara, syntetycznie ujmuje całą sprawę w następujących słowach: Wina i oskarżenie dotyczyły tego, że jak przysięgali świadkowie, [Balboa] powiedział do swych trzystu żołnierzy, aby odstąpili od posłuszeństwa Gubernatorowi ( tj. Pedrariasowi — przyp. AT. ) i poszli sobie tam, gdzie będą mogli żyć wolni nikomu nie podlegając, a gdy ktoś będzie ich niepokoił, będą się bronić. Balboa temu zaprzeczył i przysiągł, a jest to wiarygodne, że gdyby bał się, nie pozwoliłby się uwięzić ani by nie stawił się przed Gubernatorem, choćby ten był jego teściem. Do tego oskarżenia dołączono śmierć Diego de Nicuesy i jego sześćdziesięciu towarzyszy, uwięzienie bakałarza Encisa oraz [to] że [Balboa] był bandytą, buntownikiem oraz okrutnym i złym dla Indian. Zaprawdę, jeśli nie było innych, utrzymanych w tajemnicy powodów, a tylko te wyłożone publicznie, niesprawiedliwie go [Pedrarias] zabił. Tak skończył Vasco Nunez de Balboa, odkrywca Morza Południowego, skąd tyle pereł, złota, srebra i innych bogactw przywiozło się do Hiszpanii; człowiek, który oddał wielkie usługi swojemu królowi". Balboa, odkrywca Pacyfiku, który mógł w sprzyjających okolicznościach stać się pierwszym Europejczykiem, który dotarł do wybrzeży Peru, został ścięty w styczniu 1519 roku w Acla z inicjatywy i za aprobatą Pedrariasa. Ten zaś pół roku później nakazał założyć po drugiej stronie przesmyku miasto Panamę, które stało się odtąd nową stolicą kolonii. Założenie nowego miasta było dla Pedrariasa korzystne, gdyż dawało żywy dowód jego energii, a jednocześnie usuwało w cień osadę, której właściwym organizatorem był Balboa. W dodatku nowy gubernator Lope de Sosa, który w końcu dotarł na przesmyk z początkiem 1520 roku, zmarł, zanim zdążył objąć urząd, tak że wiadomość o jego przybyciu i nagłej śmierci dotarły do Pedrariasa w ciągu jednego pacierza". Jednocześnie usytuowanie centrum administracyjnego Złotej Kastylii w Panamie spowodowało przesunięcie środka ciężkości kolonii nad Pacyfik, skąd dotarcie do Peru było już tylko kwestią czasu. Za pierwszą próbę w tym kierunku uważa się nieudaną wyprawę Pascuala de Andagoi z 1522 roku do kraju Biru". W rzeczywistości Andagoya spenetrował tylko niewielki odcinek wybrzeża pacyficznego dzisiejszej Kolumbii, a dalszym postępom w eksploracji przeszkodził wypadek samego dowódcy, który wypadł z łodzi podczas jednego z rekonesansów i chory powrócił do Panamy. „Kraina Biru", o której mogli Andagoi opowiedzieć Indianie na przesmyku, nie miała wszakże nic wspólnego z właściwym Peru, oczywiście poza tym, że też leżała nad Pacyfikiem. Jednak Andagoya w późniejszych latach, gdy odkrycie i podbój Peru zostały dokonane przez innych, bardziej szczęśliwych

zdobywców, rozpowszechniał przekonanie, że to on, gdyby nie wspomniany wyżej wypadek, mógł zostać odkrywcą Peru, a tak ubiegł go Pizarro i jego towarzysze. Francisco Pizarro, w czasach gdy Andagoya udał się na swą wyprawę, był człowiekiem o wielkim doświadczeniu, zdobytym podczas dwudziestoletniego pobytu w Ameryce (przybył na Espaniolę już w 1502 roku wraz z administratorem tego pierwszego terytorium hiszpańskiego w Nowym Świecie, Nicolasem de Ovando) Przez wszystkie te lata, choć wykazywał się odpowiednimi talentami, zawsze jednak pozostawał w cieniu tych, którym przypadały pierwszoplanowe role: Ojedy, Balboi, Pedrariasa. Z wolna nadchodziła jednak godzina jego powodzenia. Było w tym i trochę sprzyjającego mu biegu wypadków. Kontynuacja eksploracji wzdłuż wybrzeża Pacyfiku nie mogła być podjęta wówczas przez samego Andagoyę ze względów zdrowotnych (choć niektórzy autorzy wskazują także na niedostatek cnot i predyspozycji, wymaganych w takim przedsięwzięciu) Pedrarias był z kolei zainteresowa ny przede wszystkim ekspansją w przeciwnym kierunku tj. ku Nikaragui. Tam też wysłał w 1524 roku jednego ze swych kapitanów, Francisca Hernandeza de Cordobę. Z kolei działania na kierunku południowym miał zamiar powierzyć Juanowi Basurto, a i to podobno tylko w charakterze rekompensaty. Otóż Basurto przybył do Panamy dobrze wyekwipowany, na czele zwerbowanych ludzi, licząc na to, że otrzyma dowództwo wyprawy na Nikaraguę. To jednak otrzymał wcześniej wspomniany Hemandez de Córdoba i Pedrarias mógł zaproponować Basurcie jedynie podjęcie akcji zdobywczej w przeciwnym kierunku, ten jednak zmarł w trakcie przygotowań do swej wyprawy. Wówczas przedsięwzięcie podjęło trzech wspólników. Pierwszym z nich, najmajętniejszym, był Gaspar de Espinoza, ten sam, który kilka lat wcześniej przygotowywał, na polecenie Pedrariasa, akt oskarżenia Balboi. Jednak Espinoza, który prowadząc rozległe interesy zazwyczaj przebywał w Santo Domingo, w Panamie był reprezentowany przez księdza Hernando de Luque. Drugim wspólnikiem był Francisco Pizarro, osoba o znacznym prestiżu, która łatwo mogła zwerbować odpowiednią liczbę ochotników. Trzecim był Diego de Almagro, podobnie jak Pizarro doświadczony żołnierz, mający opinię nadzwyczaj wytrzymałego na trudy, a jednocześnie bezpośredniego w stosunkach z ludźmi i hojnego dla swych podwładnych. Pedrarias, który jako gubernator musiał wydać pozwolenie na organizację wyprawy, wyraził swą aprobatę pod jednym warunkiem — że zostanie on... czwartym udziałowcem — i w tej formie umowa została podpisana. Wielu Hiszpanów w Panamie kpiło jednak z ambicji wspólników, mając ich za szalonych, iż chcieli wydać swe pieniądze, aby udać się na odkrywanie zarośli i chaszczów" . A Inka (Garcilaso pisze: Nazwali księdza Hernando de LuqueHernandem Szalonym (w hisz pańskim żartobliwa gra słów: el Loco — Szalony przyp. A.T.) aby powiedzieć to o [wszystkich] trzech, ponieważ będąc ludźmi zamożnymi i doświadczywszy w życiu wielu trudów, będąc już w statecznym wieku, gdyż każdy z nich przekroczył pięćdziesiątkę, podejmowali nowe i to jeszcze większe znoje, [wszystko to] na oślep, bo nie wiedzieli, dokąd się wybierali, co to za kraj — bogaty czy też ubogi, ani też, co będzie potrzebne, aby go zdobyć". Po niezbędnych przygotowaniach, 14 listopada 1524 roku, Francisco Pizarro

wypłynął z Panamy na czele osiemdziesięciu ludzi na pokładzie zakupionego okrętu (Cieza zanotował, iż niektórzy twierdzili, że był to jeden z okrętów zbudowanych jeszcze przez Balboę) Almagro tymczasem pozostał jeszcze na przesmyku, aby przeprowadzić nowe zaciągi i wraz z posiłkami połączyć się ze swym wspólnikiem. W ten sposób pierwsi Europejczycy, wiedzeni niejasną intuicją i kruchymi przesłankami, ruszyli na spotkanie inkaskiego imperium. Szczelna kurtyna, rozdzielająca do tej pory oba światy, zaczęła z wolna się unosić. NA SPOTKANIE NIEZNANEJ KRAINY Pizarro na czele swych ludzi zawinął najpierw, aby uzupełnić zapasy wody pitnej i drewna, na Wyspy Perłowe (archipelag w Zatoce Panamskiej, noszący tę nazwę od czasu, gdy Balboa w 1513 roku uzyskał tam nieco pereł) Następnie żeglowano wzdłuż wybrzeża kontynentu. Pierwszym punktem postoju było miejsce nazwane Szyszkowym lub Ananasowym Portem (Puerto de Pinas) Tam okazało się, że okolica jest uboga i surowa, tubylcy nieufni (przezornie opuszczali swe osady na widok przybyszów) a w rezultacie trudno uzyskać prowiant. Trudy, głód i rozczarowanie stały się udziałem wszystkich, którzy jeszcze tak niedawno, wyruszając z Panamy, żywili wielkie nadzieje. Jeden z żołnierzy, nazwiskiem Morales, zmarł. W następnym miejscu, w którym zdecydowano się wylądować, sytuacja wcale nie przedstawiała się lepiej — stąd nadano mu nazwę Port Głodowy (Puerto del Hambre) Widząc przygnębienie ludzi Pizarro zdecydował, iż jeden z oficerów — Gil de Montenegro — uda się z kilkoma towarzyszami na Wyspy Perłowe i po zaopatrzeniu się w żywność powróci. Misja ta została wykonana, lecz do czasu powrotu Montenegro aż dwudziestu siedmiu Hiszpanów zmarło, a ich śmierć stała się tragicznym potwierdzeniem adekwatności nazwy Puerto del Hambre. W początkach 1525 roku wyprawa ruszyła dalej na południe. Wylądowano w dzień Matki Boskiej Gromnicznej (Candelaria) a w pobliskiej wsi znaleziono nieco złotych ozdób, ale też szczątki ludzkie, co uczestnicy wyprawy zinterpretowali jako pozostałość po uczcie kanibalskiej. Później Hiszpanie zeszli na ląd w pobliżu znaczniejszego, umocnionego palisadą osiedla, nazwanego Spaloną Osadą (Pueblo Quemado) Jego mieszkańcy, podobnie jak to się działo w poprzednio penetrowanych okolicach, opuścili osadę. Jednak następnego dnia tubylcy powrócili z widocznym zamiarem przepędzenia intruzów. Indianie zaatakowali zarówno ludzi Montenegra, którzy dokonywali rekonesansu w celu zdobycia języka", jak i główne siły wyprawy. I choć Hiszpanie zdołali się obronić, na czas połączywszy siły, bilans starcia był dla nich niekorzystny: pięciu ludzi zginęło, siedemnastu odniosło groźne rany, w tym i sam Francisco Pizarro, któremu napastnicy zadali aż siedem ran. Po tym niepowodzeniu, zdając sobie sprawę z niedostatecznych sił i środków do wykonania podjętego przedsięwzięcia, Pizarro, po konsultacji ze swymi kapitanami (oficerami) postanowił zawrócić na przesmyk. Jednak nie udano się do miasta Panamy, lecz do nieodległej miejscowości Chochama (lub Chicama) a do stolicy kolonii wysłano, wraz ze zdobytym łupem, Nicolasa de Riberę. Pizarro nie chciał bowiem osobiście spotkać się z Pedrariasem, obawiając się jego negatywnej reakcji. Powracający Pizarro rozminął się po drodze z Diegiem de Almagro, który po ukończeniu zaciągów, na czele sześćdziesięciu ludzi, ruszył zgodnie z umową śladem wspólnika. Almagro osiągnął Pueblo Quemado, gdzie którym już raz

udało się zmusić Hiszpanów do odwrotu, jeszcze dodatkowo rozbudowali jej umocnienia, na wypadek powrotu niechcianych przybyszów. Almagro, rozpoznając z miejsca wojowniczą postawę i zamiary krajowców, zdecydował się uderzyć pierwszy. Hiszpanie zdołali wprawdzie wyprzeć Indian poza palisadę, ale sam Almagro, zraniony strzałą, stracił oko. Nie poniechano jednak dalszej penetracji wybrzeża, docierając aż do ujścia rzeki, którą na pamiątkę dnia przybycia, 24 czerwca 1525 roku, nazwano rzeką Świętego Jana. Wydaje się, że nazwano tak dzisiejszą Rio San Juan de Micay, która uchodzi do Pacyfiku na granicy obecnego kolumbijskiego departamentu Cauca. Ponieważ nic nie wskazywało na to, że dotarł tam Pizarro, Almagro postanowił zawrócić do Panamy. Na Wyspach Perłowych dowiedział się o pobycie Pizarra w Chochama, gdzie wreszcie nastąpiło spotkanie towarzyszy. Obaj postanowili kontynuować przedsięwzięcie, na przekór wszystkim trudnościom. Almagro miał udać się do Panamy, aby zwerbować ludzi na nową wyprawę i wyekwipować okręty. Tu jednak napotkał trudności natury biurokratycznej. Pedrarias, zawiedziony znikomymi rezultatami pierwszej wyprawy w zestawieniu z poniesionymi stratami w ludziach, początkowo w ogóle nie miał ochoty zezwolić na dalsze eksploracje w kierunku południowym. Tym bardziej że właśnie sam przygotowywał się do udziału w karnej ekspedycji do Nikaragui przeciwko własnemu kapitanowi, Hernandezowi de Córdobie, któremu zarzucił próbę buntu. Ostatecznie niechęć Pedrariasa została przełamana na skutek nalegań i samego Almagra, i księdza Luque, który zdołał pozyskać od Espinozy znaczną sumę 20 tysięcy pesos w złocie. Cieza wspomina, że Pedrarias nosił się nawet z zamiarem mianowania na miejsce Pizarra nowego dowódcy, ale zdecydowana poslawa Almagra i Luque nie pozwoliła na realizację lego zamysłu. Niemniej trzeba było podpisać nową umowę i tu Pedrarias na kapitana ekspedycji wyznaczył Almagra, a nie, jak poprzednim razem, Pizarra. Wywołało to oczywiście niezadowolenie Pizarra, a ze strony Almagra usprawiedliwienia przed wspólnikiem, iż zaakceptował taki stan rzeczy tylko z braku innego wyjścia z sytuacji, która mogła się okazać krytyczna dla dalszych losów podjętego dzieła. Kontrowersje, jakie wzbudził ów epizod, oraz napięcia, które zaczęły od tego momentu powstawać w relacjach między Pizarrem i Almagrem, kronikarz podsumowuje opinią: Nie mogę stwierdzić z całą pewnością, jak było, ale wiem, że gdy idzie o rozkazywanie, ojciec zapiera się syna, a syn ojca". W marcu 1526 roku obaj wspólnicy wyruszyli w dwa okręty na drugą wyprawę, wiodąc ze sobą około stu sześćdziesięciu ludzi. Skierowali się ku rzece Świętego Jana, a więc najdalej na południe wysuniętemu punktowi, osiągniętemu przez Almagra w czasie pierwszej ekspedycji. Tym razem uzyskali tam złoto niskiej próby o wartości 15 tysięcy castellanos. Castellano — nie była to ani moneta, ani nawet jednostka obliczeniowa, ale miara zawartości kruszcu, odpowiadająca pięćdziesiątej części hiszpańskiej złotej marki (marca de oro) wynoszącej 230 gramów złota, stąd castellano to 4,6 gramów złota. Jednak trudne warunki terenowe, które uniemożliwiały eksplorację wnętrza kraju, skłoniły wspólników do rozdzielenia sił ekspedycji. Almagro z pozyskanym złotem miał jednym z okrętów powrócić do Panamy, aby sprowadzić stamtąd kolejnych ochotników. Drugi okręt, pod dowództwem doświadczonego sternika Bartolome Ruiza, miał dokonać rekonesansu wybrzeża jaknajdalej na południe. Pizarro zaś z

resztą ludzi miał pozostać w rejonie rzeki Świętego Jana i oczekiwać powrotu obu okrętów. Ruiz w czasie swej kilkumiesięcznej żeglugi (wrzesień 1526-styczeń 1527) napotkał najpierw Wyspę Kogucią (Galio) której mieszkańcy przejawiali oznaki wrogości, później zaś osiągnął zatokę Świętego Mateusza, gdzie licznie zgromadzeni tubylcy gotowi byli uznać Hiszpanów za istoty niezwykłe, przybyłe z zaświatów. Ruiz, płynąc dalej na południe, przeciął równik, ale najważniejszym epizodem w czasie jego rekonesansu okazało się napotkanie w okolicy wyspy Salango (południowy fragment wybrzeża ekwadorskiej prowincji Manabi) tratwy, którą podróżowało dwudziestu miejscowych kupców. Wyrafinowane towary, które wieźli (nade wszystko ozdoby i tkaniny) zrobiły wielkie wrażenie na załodze okrętu Ruiza. Trzech z owych kupców Ruiz zabrał ze sobą w charakterze informatorów i tłumaczy, którymi mieli stać się w niedalekiej przyszłości. Owa praktyka zatrzymywania Indian jako przewodników i tłumaczy była" czymś bardzo typowym dla hiszpańskiej akcji eksploratorskiej w Ameryce, tak jak za typowe można uznać przezorne opuszczanie swych siedzib przez Indian na widok niespotykanych nigdy przedtem przybyszów. Wkrótce po powrocie Ruiza do miejsca pobytu Pizarra pojawił się tam też Almagro z posiłkami z Panamy. Trzeba tu nadmienić, że w Panamie rządy sprawował już inny gubernator — Pedrariasa zastąpił Pedro de los Rios, który, wbrew obawom Almagra, nie czynił trudności przy organizowaniu zaciągów. Tak więc Almagro po zwerbowaniu około czterdziestu (według Gómary osiemdziesięciu) ochotników i zgromadzeniu niezbędnego ekwipunku wziął kurs na rzekę Świętego Jana. Całość sił wyprawy wyruszyła w dalszą drogę z końcem lutego 1527 roku. Żeglowano szlakiem przetartym przez Ruiza: Wyspa Kogucia, gdzie spędzono dwa tygodnie, później zatoka Świętego Mateusza, wreszcie zatrzymano się w Tacamez (obecnie Atacames w ekwadorskiej prowincji Esmeraldas) Tu znaleziono większe ilości żywności, bo też i okolica była bardziej ludna. Postawa tubylców nacechowana była rezerwą i nieufnością. Wedle jednych kronikarzy ta nieufność została jednak przełamana, inni natomiast twierdzą, że doszło do starcia zbrojnego, w wyniku którego ośmiu Indian poległo, a trzech zostało pojmanych przez Hiszpanów. Wówczas pojawiły się wątpliwości i rozbieżne opinie na temat dalszych działań. Część uczestników wyprawy twierdziła, że należałoby znów udać się po większe siły do Panamy. Almagro, nie mając ochoty po raz kolejny pokonywać tej trasy, wskazywał, że powrót bez znaczących zdobyczy, z zamiarem dalszego wypraszania środków, byłby przyznaniem się do porażki. Pizarro zaś zarzucał Almagrowi, iż ten, pływając tam i z powrotem do Panamy, nie ponosi największych trudów. Animozje między Pizarrem i Almagrem zostały załagodzone dzięki mediacji Ruiza i skarbnika Nicolasa de Ribery. Ostatecznie zawrócono do zatoki Świętego Mateusza, a później cofnięto się jeszcze do ujścia rzeki nazwanej Santiago. Stamtąd Almagro na jednym z okrętów pożeglował jednak do Panamy prosić o posiłki. Drugi okręt zawiózł Pizarra i osiemdziesięciu kilku jego towarzyszy na Wyspę Kogucią, po czym odpłynął do Panamy. Powrót obu okrętów (odpowiednio w połowie lipca i pod koniec sierpnia 1527 roku) nie zaowocował skutkami zakładanymi przez dowódców wyprawy. Mimo że zabronili oni przesyłania jakiejkolwiek korespondencji, znając naznaczone rozczarowaniem nastroje większości uczestników wyprawy, ta blokada informacyjna

nie okazała się tak szczelna, jak zakładali to jej pomysłodawcy. W kłębku bawełny dotarł bowiem do Panamy list, napisany w imieniu innych niezadowolonych przez pochodzącego z Trujillo żołnierza nazwiskiem Sarabia. Zawierał on opis ekstremalnych warunków, w których znajdowali się pozostali z Pizarrem ludzie, oraz prośbę o wybawienie ich z tej pułapki, za jaką zaczęli uważać całe przedsięwzięcie. List kończył się utrzymanym w tonie gorzkiej ironii kupletem: Pues, senor gobernador, Mirelo bien por entero; Que alla va el recogedor, Y aca queda el carnicero. Sens tego czterowiersza jest następujący: patrzcie no dobrze, panie gubernatorze, że ten, kto tam ( tj. do Panamy) pływa ( tzn. Almagro) to zwykły naganiacz, a ten tutaj ( tzn. Pizarro) to rzeźnik. Efekt zakładany przez autora listu i innych podzielających jego odczucia został osiągnięty. Gubernator Pedro de los Rios nie zgodził się na kontynuację odkryć zapoczątkowanych przez Pizarra i Almagra. Upoważnił też pochodzącego z Kordowy Juana Tafura do udania się na wyspę Galio, aby sprowadzić stamtąd wszystkich pozostałych przy życiu Hiszpanów. Jednak Almagro i ksiądz Luque napisali do Pizarra, aby ten za wszelką cenę poniechał powrotu do Panamy i wytrwał mimo trudności, które choć wydają się ogromne, to z boską pomocą zostaną niebawem przezwyciężone. To pismo dotarło do Pizarra we wrześniu 1527 roku na pokładzie okrętu Tafura. Wówczas miało dojść do zdarzenia, którego symboliczny charakter i sugestywność zmitologizowały determinację Pizarra i najwierniejszych mu ludzi. Otóż Pizarro, widząc, że wielu jego ludzi nie marzy o niczym innym, jak tylko o powrocie do Panamy, końcem szpady nakreślił linię na piasku, mówiąc: Ta oto linia oznacza trudy, głód, pragnienie oraz znój, rany i choroby, i wszelkie inne niebezpieczeństwa, jakim trzeba będzie sprostać. Ci, którzy mają odwagę, niechaj przekroczą tę linię na znak swego męstwa i potwierdzenia, iż będą mi wiernymi towarzyszami, ci zaś, którzy czują się niegodni tak wielkiej sprawy, niechaj wracają do Panamy". Z kolei Herrera twierdzi, że ową linię narysował Tafur, który wprawdzie miał rozkaz ewakuować wszystkich, ale ze względu na poważanie, jakim darzył Pizarra, przychylił się do jego próśb, aby nie zabierał wszystkich. Zwrócił się więc do ludzi Pizarra, aby ci, którzy chcą wracać do Panamy, przekroczyli symboliczną linię. Tę przemawiającą do wyobraźni scenę z lubością eksploatowały dziewiętnastowieczna literatura historyczna i malarstwo. Zważmy jednak, że znajduje się ona tylko na kartach dzieł takich autorów, jak Garcilaso de la Vega czy Herrera, a więc piszących wiele lat po podboju, już w początkach 17 wieku. Tymczasem najbliżsi wydarzeniom kronikarze relacjonują ten epizod w sposób bardzo stonowany, nawet nie wspominając nic ponad to, że z Pizarrem na wyspie Galio dobrowolnie pozostało tylko kilkanaście osób. Ta garstka najodważniejszych, najwytrwalszych i najwierniejszych Pizarrowi ludzi przeszła wszakże do historii jako sławna trzynastka" (los trece de la fama). Choć istnieją drobne różnice co do jej składu, aż dwanaście nazwisk powtarza się, i to niemal zawsze w tej samej kolejności: Cristóbal de Peralta, Nicolas de Ribera, Domingo de Soraluce (lub Sorialucina), Francisco de Cuellar, Pedro de Candia,

Alonso de Molina, Pedro Alcón, Garcia de Xerez, Antonio de Carrión, Alonso Biceno, Martin de Paz i Juan de la Torre. Trzynastym miał być, według różnych wersji: Alonso (bądź Diego lub Martin) de Trujillo, Francisco Rodriguez de Villafuerte lub Bartolome Ruiz (jednak ten ostatni, wymieniany przez Herrerę, z całą pewnością nie mógł, jak niebawem zobaczymy, pozostać z Pizarrem) Jeszcze zanim odpłynął okręt Tafura, Pizarro i jego ludzie postanowili, iż będą oczekiwać na pomoc, która prędzej czy później na pewno nadejdzie z Panamy, na wyspie Gorgona, oferującej nieco lepsze warunki bytowania niż surowa wyspa Galio. Tam spędzili pięć miesięcy, aż do czasu, gdy na horyzoncie wreszcie pojawił się, ku ich wielkiej radości, żaglowiec. Przyprowadził go z Panamy Bartolome Ruiz. Gubernator Pedro de los Rios nie pozwolił wprawdzie na dokonywanie nowych zaciągów, ale zezwolił na pospieszenie na pomoc Pizarrowi i jego towarzyszom, ustalając termin powrotu na sześć miesięcy od wyjścia w morze z Panamy. Ruiz przywiózł też Pizarrowi listy od księdza Luque i Almagra, w których wspólnicy namawiali go, aby w danym przez gubernatora czasie posunął się jeszcze dalej na południe, co pozwoli mu przekonać się o walorach kraju. Pizarro skorzystał z tej rady i wyruszył na rekonesans, pozostawiając wszakże na wyspie Gorgona służbę indiańską pod nadzorem trzech najbardziej opadłych z sił Hiszpanów ze sławnej trzynastki" (według Ciezy byli to Peralta, Trujillo i Paz) których miano zabrać w drodze powrotnej do Panamy. Pierwszym punktem napotkanym w czasie żeglugi, w pierwszych miesiącach 1528 roku, była niewielka wysepka, której Hiszpanie nadali nazwę Santa Clara. Wprawdzie była ona niezamieszkana, ale jako lokalne sanktuarium, często odwiedzali ją tubylcy. Hiszpanie dowiedzieli się o tym nie tylko dzięki wyjaśnieniom udzielanym przez pochwyconych podczas poprzedniego rekonesansu indiańskich informatorów (którzy już w dostatecznym stopniu opanowali język, by służyć jako tłumacze i przewodnicy) ale także oglądając znajdujące się na wyspie wizerunki czczonych przez krajowców bóstw. Ponieważ wśród znalezionych przedmiotów było nieco wyrobów ze złota i srebra oraz kunsztownie wykonane tkaniny, Hiszpanie poczuli się tak szczęśliwi, jak tylko można to sobie wyobrazić". W zatoce Guayaquil Pizarro i jego ludzie napotkali kilka tratw, którymi mieszkańcy Tumbes płynęli ku wyspie Puna (Hiszpanie być może wówczas dowiedzieli się, że między mieszkańcami Tumbes i Puna od lat panowała wrogość, przeradzająca się w starcia zbrojne) Niebawem też Ruiz poprowadził okręt ku plaży pod miastem Tumbes, gdzie przybito do brzegu. Po raz pierwszy Hiszpanie znaleźli się wreszcie w miejscu, które nie było tylko większą osadą czy położonym w niedostępnym terenie ubogim osiedlem. Pizarro, rozumiejąc, że znajduje się u wrót znacznego i bogatego kraju, a jednocześnie nie mając ani dostatecznych sił, ani środków do rozwinięcia bardziej zdecydowanych działań, postępował z dużym wyczuciem sytuacji. Krajowcom komunikował, iż nie żywi wobec nich żadnych wrogich zamiarów, a jego celem jest jedynie poznanie ich kraju i nawiązanie przyjaznych stosunków. Mieszkańcy Tumbes, powodowani nade wszystko ciekawością, potraktowali przybyszów z dużą kurtuazją i zaopatrzyli w żywność. Na jednej z łodzi, którymi krajowcy dostarczali prowiant, przybył też pewien inkaski dostojnik. Hiszpanie nazywali przedstawicieli miejscowej elity długouchymi (orejones), ze względu na noszenie

przez nich ciężkich ozdób, które w sposób charakterystyczny deformowały uszy. Ów Indianin starał się dowiedzieć jak najwięcej o dziwnych cudzoziemcach i motywach ich przybycia. Pizarro uznał za stosowne zakomunikować mu o potędze hiszpańskiego króla Karola, jak również pouczyć o wierze w Jezusa Chrystusa i fałszywości miejscowych wierzeń. Ponadto kazał go poczęstować winem, które Indianinowi wyraźnie smakowało, a na pożegnanie przekazał mu w podarunku dla miejscowego kacyka żelazną siekierę, naszyjnik, parę wieprzy, cztery kury i koguta. Ponieważ ów dostojnik prosił, aby Pizarro pozwolił kilku swym ludziom odwiedzić miasto, hiszpański dowódca wyznaczył Alonso de Molinę, który wraz z murzyńskim sługą zszedł na ląd i udał się do Tumbes. Mołina po powrocie dał do zrozumienia, że to, co widział, świadczy niezawodnie o bogactwie kraju i potędze jego władcy. Pizarro, czy to do końca nie dowierzając Molinie, czy też, aby potwierdzić swoje przeczucia, wysłał jeszcze na podobny rekonesans Pedro de Candię. Sprawozdanie, jakie złożył Candia, jeszcze bardziej zaostrzyło apetyty i pobudziło nadzieje Hiszpanów. Inna to sprawa, że zdziwienie tubylców, spowodowane kontaktem z nieznajomymi przybyszami, było jeszcze większe. Jego głębokość uzasadnia określenie szok kulturowy". Niezwykłe było dla nich wszystko: brody Hiszpanów, pianie koguta, czarna barwa skóry murzyńskiego służącego, którego oglądali na wszystkie strony usiłując go umyć, aby zobaczyć, czy czerń była jego naturalnym kolorem, czy tylko farbą; lecz on, pokazując białe zęby, tylko śmiał się, a tylu ludzi przybywało, aby go zobaczyć, że nie dawali mu zjeść w spokoju". Bodaj największe wrażenie zrobił jednak wystrzał z arkebuza, jaki dał na pokaz Candia. Zachwycony kacyk miał wlać do lufy nigdy nie widzianej broni nieco kukurydzianego wina ze słowami: Skosztuj tego, wypij; wszak huk, jaki czynisz, sprawia, że jesteś podobny gromom niebieskim". Z kolei Hiszpanie uzyskali tam pierwsze, oczywiście bardzo ograniczone, informacje o władcy całego imperium, Ince Huayna Capacu. Ponadto miejscowi wskazali przybyszom kierunek, jaki powinni obrać, aby w dalszej żegludze trafić na ludniejsze okolice, a nawet dali im przewodnika na tę drogę. Niebawem minięto przylądek, który nazwano Igielnym (Punta de Aguja); za nim peruwiańskie wybrzeże biegnie już ukośnie ku południowemu wschodowi. Ostatecznie zawinięto do portu nazwanego Santa Cruz. Tam, podobnie jak w Tumbes, pojawienie się Hiszpanów wywoływało ciekawość, zdumienie, a nawet chęć nawiązania bliższych stosunków. Oto jeden z miejscowych naczelników przekazał zaproszenie dla Pizarra od władczyni, której imię Hiszpanie zapisali jako Capullana. Hiszpański dowódca wyraził zadowolenie z przyjaznego przyjęcia i obiecał, że w drodze powrotnej skorzysta z zaproszenia. Dalsza żegluga okazała się dość mozolna wobec niesprzyjających wiatrów. Ponieważ odczuwano brak drewna na opał, Pizarro wysłał na brzeg Alonsa de Molinę w towarzystwie kilku Indian. Gdy Molina chciał powrócić z drewnem, uniemożliwiły mu to wysokie fale. Pizarro trzy dni czekał na swego oficera. Bojąc się jednak, że wzburzone morze rozbije okręt, zadecydował, że Molina pozostanie na wybrzeżu do czasu, gdy w drodze powrotnej Hiszpanie będą tamtędy przepływać.

Przyszło mu to tym łatwiej, że tubylcy prezentowali przyjazną postawę, nie budzącą obaw o los podkomendnego. W czasie dalszej żeglugi zdarzyło się, iż jeden z marynarzy, zwany Bocanegra, zszedł na ląd i zafascynowany krajem przesłał przez Indian dowódcy ekspedycji wiadomość, iż ma zamiar pozostać między tak przyjaznymi ludźmi. Pizarro, nie dowierzając tym informacjom, wysłał Juana de la Torre, który potwierdził dobrowolność pozostania na lądzie owego marynarza. Spostrzegł również, że okolica ma wiele walorów i wydaje się być bogata. Najdalej wysuniętym na południe punktem, który uczestnicy wyprawy osiągnęli w połowie maja 1528 roku, była dolina rzeki Santa (9 stopień szerokości geograficznej południowej) I choć Hiszpanie zdobyli informacje o dalszych, znacznie bardziej obiecujących okolicach, zdecydowano jednak, iż ze względu na szczupłość sił rozsądniej będzie jednak zawrócić do Panamy po posiłki niezbędne do opanowania kraju, o którym myślano, że był najlepszy na świecie i najbogatszy, wedle tego, co widzieli". W drodze powrotnej zabrano na pokład Alonso de Molinę, który z zachwytem opowiadał o wszystkim, co widział podczas swego przymusowego pobytu na terytorium władczyni Capullany. Ta ze swej strony ponowiła zaproszenie do odwiedzin jej włości oraz przysłała znaczne ilości prowiantu i pięć owiec — jak je nazywali Hiszpanie — czyli lam peruwiańskich. Sam Pizarro, choć, jak się zdaje, doceniał dobre intencje Capullany, nie zdecydował się zejść na ląd. W swoim zastępstwie wysłał czterech zaufanych ludzi — Nicolasa de Riberę, Francisco de Cuellara, Pedro Alcóna i oczywiście Alonso de Molinę (wszyscy należeli do najwierniejszych towarzyszy Pizarra, do sławnej trzynastki") Zostali dobrze przyjęci, a Pedro Alcóna oczarowała Capullana, tak że im dłużej na nią patrzył, tym bardziej pogrążał się w miłości [ku niej]". Później nastąpiła wizyta samej Capullany na pokładzie okrętu i rewizyta Pizarra w osadzie Capullany. Tuż przed odjazdem nieszczęsny Pedro Alcón zaczął błagać Pizarra, aby pozwolił mu zostać w kraju Capullany. Dowódca jednak na to nie pozwolił, bo miał Alcóna za mało rozgarniętego" i obawiał się, że jego obecność może wywołać zadrażnienia w stosunkach z krajowcami. Wówczas Alcón zaczął przejawiać oznaki obłędu, wykrzykując: Ach, wy nicponie, przecież ten kraj należy do mnie i mojego brata, króla, a wy go sobie przywłaszczyliście". Pierwszy zareagował sternik Ruiz, który uderzeniem wiosła ogłuszył Alcóna; następnie wniesiono go pod pokład i zakuto w kajdany. W czasie powrotnego rejsu do Panamy jeszcze nieraz Hiszpanom było dane zdumieć się i wręcz zachwycić życzliwością tubylców oraz widocznymi oznakami bogactwa i potęgi odkrytego kraju. W tej sytuacji nie dziwi fakt, że najpierw marynarz zwany Gines, a później Alonso de Molina — wzorem wspomnianego wcześniej Bocanegry — wyrazili chęć pozostania między krajowcami, aż do czasu ponownego przybycia Pizarra z posiłkami. Pizarro przystał na to, jak się wydaje głównie dlatego, aby w najbliższej przyszłości mieć w nich sprawnych tłumaczy. Zresztą w tym czasie Indianie sami podarowali Hiszpanom dwóch chłopców, których ochrzczono Felipillo i Martin (nieco później, w innym punkcie wybrzeża, pozyskano jeszcze jednego młodzieńca nazwanego Juanem) i zostali oni pierwszymi

indiańskimi tłumaczami Hiszpanów w czasie właściwego podboju Peru. Ze swej strony Pizarro w trzech różnych punktach wybrzeża dokonał formalnego aktu objęcia kraju panowaniem hiszpańskiej Korony. W ceremoniach tych nieraz uczestniczyli także Indianie, którzy oczywiście nie rozumiejąc symbolicznego znaczenia podniesienia sztandaru Kastylii, traktowali rzecz całą niemal w kategoriach zabawy i zrobienia przyjemności niecodziennym przybyszom. Jednak dla Hiszpanów tej epoki każdy taki akt był oficjalnym potwierdzeniem prawa pierwszeństwa danego dowódcy do zawojowania kraju w imieniu monarchy. W drodze powrotnej udano się na Gorgonę, aby zabrać trzech pozostawionych na niej towarzyszy, z których jeden, jak się okazało, zmarł. Wreszcie zawinięto do Panamy, a wieści, jakie przywieźli uczestnicy wyprawy, zelektryzowały całą hiszpańską społeczność miasta. Sam Pizarro przez pierwsze osiem dni nie pokazywał się publicznie, spędzając czas ze swymi wspólnikami i najbliższymi towarzyszami na naradzaniu się, jakie kroki należy przedsięwziąć. Postanowiono, że ksiądz Luque w towarzystwie Pizarra zwróci się do gubernatora Pedra de los Rios, aby zezwolił na organizację kolejnej ekspedycji, która mogłaby już dokonać faktycznego opanowania odkrytego i zlokalizowanego kraju. Gubernator jednak odmówił, chcąc zapobiec wyludnieniu się kolonii na przesmyku, argumentując przy tym, że dotychczasowe ekspedycje kosztowały życie wielu Hiszpanów, którego nie są w stanie zrekompensować te nieliczne przedmioty ze złota i srebra oraz przywiezione lamy. Wobec takiego obrotu sprawy trzej wspólnicy postanowili szukać zrozumienia i pomocy na dworze królewskim w Hiszpanii. Początkowo rozważano wysłanie do metropolii licencjata Corrala, ale Almagro był zdania, że nie powinno się powierzać takich misji osobom trzecim, i zaproponował samego Francisca Pizarro. Pizarro podjął się więc misji wyjednania na dworze upragnionych godności, dla siebie urzędu gubernatora, dla Almagra tytułu adelantado, dla księdza Luque biskupstwa i dla żeglarza Ruiza urzędu sądowego alguacil mayor oraz pomniejszych przywilejów dla sławnej trzynastki". Przy tym uroczyście przyrzekł, że będzie uczciwie i sumiennie starać się dla każdego o to, co obiecał. Niemniej musiały być tu jakieś wątpliwości i niepełne zaufanie, skoro kronikarz wspomina, iż widział dokument, w którym nakazywano Pizarrowi zabieganie o to, co zostało ustalone — bez żadnego oszustwa czy przebiegłości". Jednak podróż do Hiszpanii i właściwe zaprezentowanie się na dworze wymagało pewnych nakładów finansowych, a Pizarro i Almagro po kilku latach wysiłków odkrycia bogatego kraju, położonego na południe od Panamy, byli mocno zadłużeni. Diego de Almagro podjął się zebrania stosownych funduszy i choć wówczas zmagał się z chorobą, noszony w prowizorycznej lektyce, zaczął odwiedzać wszystkich majętniejszych przyjaciół i znajomych. Ostatecznie zdołał zgromadzić sumę tysiąca pięciuset castellanos — kapitał, który miał umożliwić Pizarrowi stanięcie przed obliczem monarchy i przekształcenie całkowicie prywatnego do tej pory przedsięwzięcia, w dzieło przebiegające pod patronatem i na mocy umowy z Koroną. Tak oto latem 1528 roku Francisco Pizarro przepłynął Atlantyk i po ponad dwudziestu pięciu latach nieobecności znów stanął na ziemi hiszpańskiej. DWA ŚWIATY W DYNAMICZNYM OCZEKIWANIU

Przybycie Pizarra wraz z kilkoma towarzyszącymi mu osobami ( m.in. Pedro de Candią) do Hiszpanii zrazu nie zapowiadało pomyślnego biegu spraw. Już w Sewilli Pizarro został bowiem zatrzymany jako jeden z tych dawnych mieszkańców Darienu, którzy swego czasu zostali uznani za dłużników antagonisty Balboi, Encisa. Jednak gdy wysocy urzędnicy dworscy dowiedzieli się, w jakiej sprawie Pizarro przebył Atlantyk i jakie perspektywy może dla Hiszpanii otworzyć jego przedsięwzięcie, powiadomili o wszystkim króla Karola pierwszego. Ten uwolnił Pizarra i towarzyszące mu osoby od jakichkolwiek zobowiązań finansowych i nakazał im przybycie do Toledo, wykładając przy tym pewną sumę, aby mogli się w sposób godny zaprezentować na dworze. Do takiej, pomyślnej dla Pizarra, odmiany przyczyniła się zapewne niemało obecność w tym samym czasie w Hiszpanii Hernana Cortesa, zabiegającego o przywileje, które byłyby należną gratyfikacją za doprowadzenie do końca podboju Meksyku, kraju blisko czterokrotnie większego od Hiszpanii. Powodzenie Cortesa stworzyło wówczas na dworze królewskim sprzyjający klimat dla nowych zamorskich przedsięwzięć, zwłaszcza że młody — niespełna trzydziestoletni — i ambitny Karol ujrzał w tym bezprecedensowe możliwości rozszerzenia swego, i tak już ogromnego, władztwa (jako Karol był jednocześnie cesarzem niemieckim) Wydawało się logiczne, iż między wybrzeżem Morza Południowego, odkrytego przed piętnastu laty przez Balboę, a cieśniną, którą niedawno zlokalizował Magellan w czasie wyprawy pod patronatem króla Karola, musi istnieć jakiś kraj. A tym krajem może być właśnie ten, który odkrył Pizarro. Tak oto Francisco Pizarro, jeszcze szerzej nieznany kapitan, choć już dysponujący bogatym doświadczeniem amerykańskim, stanął w Toledo przed obliczem potężnego monarchy. Pizarro przybywał na dwór nie tylko z informacjami o odkrytym królestwie, ale i z prezentami (wyroby ze złota i srebra, ale także żywe lamy) i kilkoma pozyskanymi w czasie rekonesansu Indianami, co czyniło jego opowieści sugestywnymi i wiarygodnymi. Król okazał duże zainteresowanie opowieściami Pizarra i postanowił przychylnie rozpatrzyć jego sprawę. Ponieważ jednak monarchę nagliły inne obowiązki — niebawem miał udać się na obrady Kortezów w Monzón, później zaś do Włoch — formalne zawarcie umowy między Koroną a Pizarrem nastąpiło nieco później. 26 lipca 1529 roku w Toledo sporządzono umowę zwaną kapitulacją, podpisaną przez królową Izabellę i jej sekretarza Juana Vazqueza, i potwierdzoną podpisami członków królewskiej Rady Indii (Consejo de Indias) Ten dokument, jak wszystkie tego rodzaju akty prawne, bardzo szczegółowo określał zobowiązania tego, kto stawał się stroną umowy z Koroną hiszpańską, ta zaś ze swej strony gwarantowała określone tytuły i przywileje osobie, z którą kapitulację podpisywano. Był to więc kontrakt o mieszanym, państwowo-prywatnym charakterze i formie koncesji udzielanej przez monarchę jednemu ze swoich poddanych. Wszak podbój Ameryki był dokonywany przez oddziały, które można nazwać ochotniczymi drużynami; tworzyły się one same wokół osoby dowódcy. W praktyce był nim podpisujący kapitulację, uprawniającą do zorganizowania wyprawy zdobywczej (ewentualnie mogła to być osoba działająca w imieniu obdarowanego taką koncesją) Zresztą stałej armii nie było wówczas nawet w samej Hiszpanii. Ogólne koszty organizacji ponosił w dużej części dowódca, ale szeregowi

uczestnicy, zaciągający się na wyprawę, zwykłe również angażowali wszystkie posiadane środki i ponosili ryzyko (a su costa y mincióń) Bardzo często tak dowódcy, jak i żołnierze ruszali na wyprawę zadłużeni, licząc, podobnie jak ich wierzyciele, że zdobyte łupy pozwolą spłacić zaciągnięte zobowiązania. Formy finansowania ekspedycji były zresztą bardzo różnorodne. Dodajmy, że koncesja traciła swą ważność, jeśli osoba koncesjonowana nie dopełniła stawianych w umowie warunków i w rezultacie analogiczne przywileje mogły zostać przyznane kolejnej osobie, na mocy nowej kapitulacji. Pizarro uczynił więc pierwszy, ale niezwykle istotny krok ku realizacji zamierzonego przedsięwzięcia — zapewnił sobie formalną podstawę działania — atut, którego pozbawiony był Hernan Cortes, ruszając na podbój Meksyku. Podpisana kapitulacja przyznawała właściwie wszystko, o co Pizarro ubiegał się na dworze. Jednak owe przywileje i gratyfikacje nie zostały rozdzielone tak, jak to zostało ustalone w przededniu odjazdu Pizarra z Panamy. Czy była to świadoma polityka Korony, czy też Pizarro niezbyt przejmował się oczekiwaniami swych wspólników, faktem pozostaje, iż niemal wszystkie świeckie tytuły i godności przypadły Franciscowi Pizarro. Został on obdarzony najwyższą władzą administracyjną (jako gubernator) wojskową (tytuł capitan general) oraz sądowniczą (urząd alguacil mayor) na obszarze długości dwustu leguas. Legua — dawna hiszpańska miara długości wynosząca 5565 metrów. Do tego dochodziła godność adelantado, co dawało możliwość rozszerzenia obszaru swej władzy. Z innych, licznych przywilejów należy tu wspomnieć o rocznej pensji w wysokości 725 tysięcy maravedis Maravedi — najmniejsza, miedziana moneta kastylijska; 450 maravedis było równowartością jednego castellano. (z której jednak trzeba było opłacać ważniejszych funkcjonariuszy) prawo do wzniesienia czterech fortec, zarządzania nimi i pobierania z tego tytułu stosownych wynagrodzeń, oraz prawo do pensji w wysokości tysiąca dukatów rocznie z dochodów przynoszonych przez podbity kraj. Jeśli dodamy, że wiele z tych gratyfikacji miało charakter dożywotni, a np. administrowanie wzniesionymi fortecami przechodziło na spadkobierców, będzie można sobie uzmysłowić rozmiar wyniesienia społecznego, którego dostąpił Francisco Pizarro. Ze swej strony Pizarro zobowiązywał się do wypłynięcia z Hiszpanii najpóźniej w terminie sześciu miesięcy od zawarcia kapitulacji, na czele odpowiednio wyposażonej i zaopatrzonej flotylli, która miała przewieźć stu pięćdziesięciu zaciągniętych w Hiszpanii żołnierzy; miała do nich dołączyć jeszcze setka zwerbowanych już w Ameryce ochotników (wśród nich tylko dwudziestu nie brało udziału w wyprawach rekonesansowych) Tych dwustu pięćdziesięciu ludzi miało wyruszyć na podbój Peru w terminie sześciu miesięcy od czasu przybycia do Panamy. Księdzu Hernado de Luque Korona obiecała pierwszeństwo zgłoszenia jego kandydatury przy obsadzaniu przez papieża biskupstwa w Tumbes, a do tego czasu godność naczelnego protektora Indian, z pensją roczną w wysokości tysiąca dukatów. Almagro otrzymał jedynie drugorzędny urząd komendanta miasta i twierdzy Tumbes, z pensją roczną 50 tysięcy maravedis, oraz dodatkowe subsydium

w wysokości 200 tysięcy rocznie. Ponadto monarcha przyznał Almagrowi szlachectwo i uznał za legalne dziecko, które miał on ze swą służącą. Bartolome Ruiz otrzymał godność głównego pilota (admirała) Morza Południowego (Pacyfiku) z pensją 75 tysięcy maravedis rocznie oraz stanowisko pisarza miejskiego w Tumbes dla swojego syna, gdy ten osiągnie stosowny wiek do objęcia tej funkcji. Inni członkowie sławnej trzynastki" zostali uszlachceni, a ci, którzy należeli już do stanu szlacheckiego, otrzymali tytuł kawalerów Złotej Ostrogi. Korona wsparła przedsięwzięcie Pizarra ze swych dóbr w Nowym Świecie 25 końmi i tyluż klaczami z Jamajki, oraz 300 tysiącami maravedis na zakup amunicji do prowadzonych dział, płatnymi w Złotej Kastylii ( tj. na Przesmyku Panamskim a ponadto dwustu dukatami na pokrycie kosztów transportu artylerii i amunicji z Nombre de Dios na wybrzeże Pacyfiku. Jednocześnie wszyscy uczestnicy wyprawy, którzy osiądą w podbitym kraju (Pizarro jako dowódca miał prawo dokonać rozdziału parcel w zakładanych miastach oraz nadań ziemi z tubylcami w systemie encomiendas) Encomienda (od hiszp. encomendar — powierzać) — instytucja prawnoekonomiczna w okresie wczesnokolonialnym, której istotą było powierzenie pewnej liczby Indian Hiszpanowi, uczestnikowi podboju danego terytorium. Encomendero (obdarowany) miał prawo korzystać z darmowej pracy powierzonych mu Indian (którzy formalnie byli ludźmi wolnymi, poddanymi królewskimi) w zamian za nauczenie ich zasad religii chrześcijańskiej i norm obyczajowych obowiązujących w Hiszpanii. uzyskają liczne zwolnienia podatkowe. Wyprawie miało towarzyszyć siedmiu duchownych z zakonu św. Dominika pod przewodnictwem ojca Reginaldo de Pedrazy, a Korona fundowała szaty liturgiczne, koszty podróży i utrzymania (dwadzieścia dukatów na osobę oraz 45 tysięcy maravedis i pięćdziesiąt dukatów płatne w Panamie) Wreszcie mianowano trzech królewskich urzędników skarbowych. Najważniejszym z nich był skarbnik {tesorero) Alonso Riquelme, któremu towarzyszyli: rachmistrz (contador) Antonio Navarro i Garcia de Salcedo jako inspektor (veedor) Postanowiono też, iż w razie śmierci Pizarra godność gubernatorska przejdzie na Almagra, a gdyby i ten zmarł — na skarbnika Riquelme. Treść kapitulacji wyraźnie wskazywała na cel i charakter przedsięwzięcia: miał nim być podbój kraju, którego położenie dopiero co wstępnie ustalono, włączenie jego obszaru do posiadłości Korony Kastylii (nie było nawet wzmianki o nawiązaniu z jego władcą jakiejś formy relacji) i docelowo chrystianizacja jego mieszkańców. Po uzyskaniu królewskiej koncesji, jaką w istocie była kapitulacja, Francisco Pizarro mógł przystąpić do organizacji wyprawy. Udał się w swe rodzinne strony, do Trujillo w Estramadurze. Wypada tu nadmienić, iż właśnie Estramadura, ze względu na swe osobliwości społeczne i ekonomiczne, wydała wielu wybitnych dowódców wypraw zdobywczych w Nowym Świecie. Pobyt przyszłego zdobywcy Peru w Trujillo nie mógł trwać długo. Po pierwsze, brak mu było środków finansowych, a te, z którymi wyruszał z Panamy, zostały zgromadzone tylko dzięki zapobiegliwości Almagra i po roku pobytu w Hiszpanii już były na wyczerpaniu. Po drugie, każda zwłoka działała na jego niekorzyść. Wszak mogli go ubiec inni: gubernator Złotej Kastylii Pedro de los Rios czy ciągle jeszcze administrujący Nikaraguą Pedrarias de Avila. Inna sprawa, że na dworze królewskim

uznano ostatecznie, iż niechęć i brak współdziałania, jakie okazywał Pizarrowi i Almagrowi Pedro de los Rios, obciąża jego konto. Jednak nawet w sytuacji, gdyby Pizarro nie miał żadnych współzawodników, biegł przecież półroczny termin, jaki dawała mu kapitulacja na zorganizowanie wyprawy i wyjście w morze. Do Francisca Pizarro w Trujillo przyłączyło się czterech jego przyrodnich braci: Hernando (jedyny z prawego łoża syn kapitana Gonzala Pizarro) Nieraz traktuje się Hernanda Pizarro jako najstarszego z braci. W rzeczywistości był on młodszy aż o dwadzieścia pięć lat od Francisca, ale jako jedyny legalny potomek seniora rodu był traktowany jak starszy wiekiem. Juan, Gonzalo oraz Francisco Martin de Alcantara (urodzony z tej samej matki, ale innego ojca) Z czasem dołączali i inni amatorzy przygód, a także spragnieni bogactw i zaszczytów w dalekim, znanym tylko z enigmatycznych doniesień, kraju. Mimo to w Sewilli, która była punktem wyjścia całej zamorskiej ekspansji Hiszpanów, Pizarro ciągle jeszcze nie mógł skompletować ustalonej na mocy kapitulacji załogi, stu pięćdziesięciu zbrojnych. Dlatego w listopadzie 1529 roku wyszedł w morze okręt z ledwie dwudziestoma ludźmi na pokładzie, głównie po to, aby dać namacalny dowód wspólnikom w Panamie, iż zamierzone przedsięwzięcie jest na dobrej drodze. Pizarro nie mógł wiedzieć, że w tym samym czasie Almagro też nie pozostawał bierny, lecz próbował, za pośrednictwem Nicolasa de Ribery i Bartolome Ruiza, werbować ludzi w Nikaragui. Czynił tak, mimo iż rządzący tym krajem Pedrarias próbował mu przeszkadzać, wyrzekając jednocześnie na Almagra, iż ten oszukał go, eliminując z pierwotnie zawiązanej spółki. Tymczasem sam Almagro nadzorował na przesmyku prace nad przygotowaniem okrętów, aby były zdatne do żeglugi w momencie powrotu Pizarra z Hiszpanii. Pizarro w Sewilli kończył już przygotowania, gdy w połowie stycznia 1530 roku urzędnicy królewscy wydali dokument zapowiadający inspekcję flotylli. Oznaczało to, że gdyby zostały stwierdzone jakieś uchybienia w stosunku do warunków ustalonych w kapitulacji, flotylla nie będzie mogła wyjść w morze. Sytuacja ta była dość niebezpieczna. Trzeba wszak pamiętać, że w dziejach konkwisty nie brakowało przypadków, kiedy to wyprawa w ogóle nie dochodziła do skutku, gdyż podpisujący kapitulację z Koroną nie wywiązał się w ustalonym terminie z podjętych zobowiązań organizacyjnych. A z kolei te wyprawy, które pośpiesznie rozpoczynano, byleby tylko nie przekroczyć terminu, często kończyły się klęską. Dlatego Pizarro podjął natychmiastową decyzję. Pośpiesznie zaokrętował się z częścią ludzi na jeden ze statków i odpłynął na Gomerę, jedną z Wysp Kanaryjskich, tradycyjny już od czasów Kolumba punkt pośredni na drodze do Ameryki. Królewscy inspektorzy w Sewilli usłyszeli więc, że brakujący do ustalonej liczby ludzie już odpłynęli, a pozostałe dwie jednostki ostatecznie połączyły się z okrętem Pizarra na Wyspach Kanaryjskich. Flotylla ze stu dwudziestu pięcioma ludźmi na pokładach szczęśliwie przebyła Atlantyk i zawinęła do Santa Marta (dzisiejsza Kolumbia) Tamtejszy gubernator, Garcia de Lerma, który sam potrzebował żołnierzy, próbował zniechęcić ludzi Pizarra do wyprawy na Peru. I choć kilku żołnierzy uległo

sugestiom, Francisco Pizarro skrócił do minimum postój w tym porcie i niebawem zameldował się w Nombre de Dios na przesmyku. Tam wyszedł mu na spotkanie Diego de Almagro, aby powitać wspólnika i ludzi, których ten przyprowadził ze sobą z Hiszpanii. Jednak później na osobności Almagro skarżył się na Pizarra, którego przez wszystkie te lata wspierał wszelkimi siłami, a ten nie umiał się mu odwdzięczyć przez wyjednanie na dworze królewskim stosownych przywilejów, zgodnie z pierwotnymi ustaleniami. Jak pamiętamy, pierwsze niesnaski między Almagrem i Pizarrem pojawiły się jeszcze w czasie wypraw rekonesansowych. Później Almagro poczuł się oszukany, gdy z końcem 1529 roku przybył na przesmyk okręt z owymi dwudziestoma żołnierzami, których Pizarro wysłał wcześniej. Ci ludzie przywieźli kopie dokumentów podpisanych przez Pizarra na dworze, z których wyraźnie wynikało, że tytuły i urzędy nie zostały rozdzielone między wspólników w sposób zgodny z wcześniejszą umową między nimi. Dotknięty poczuł się tym nie tylko Almagro, ale także Bartolome Ruiz, który miał otrzymać godność alguacil mayor, a tymczasem musiał pogodzić się z faktem, iż ona także przypadła Pizarrowi. Teraz, po powrocie Pizarra z Hiszpanii w towarzystwie swych przyrodnich braci, którzy zachowywali się wystarczająco wyniośle, by zrazić Almagra, sytuacja jeszcze bardziej się zaogniła. Na relacjach między dotychczasowymi wspólnikami i towarzyszami szczególnym cieniem położyła się obecność i działalność Hernanda Pizzaro. Oviedo pisze z ironią, iż bracia Francisca Pizarro byli tak wyniośli jak biedni i tak bez żadnego majątku, jak bardzo żądni jego zdobycia ( ) z nich wszystkich tylko Hernando Pizarro był z prawego łoża, a z tego powodu jego zarozumiałość była tym większa". Cieza de Leon z kolei wyznaje w swej kronice, iż nie sposób ustalić, czy to Hernando pierwszy sprowokował swym zachowaniem wrogość Almagra, czy też było odwrotnie; faktem pozostaje, że tych dwóch od pierwszego spotkania szczerze się nie znosiło. Jak pisze Gómara urażony Almagro miał wówczas powiedzieć, ze bardziej ceni honor niż majątek, ale nie wyasygnował żadnych środków na utrzymanie ludzi przybyłych z Pizarrem z Hiszpanii. W tej sytuacji bracia Pizarro, mający wielkie wydatki i niewiele pieniędzy", znaleźli się w krytycznym położeniu. Wówczas to Hernando Pizarro, najbardziej spośród braci rozdrażniony takim obrotem sprawy, zaczął podburzać Francisca i pozostałych braci przeciw Almagrowi. I choć Francisco Pizarro dążył do pojednania z Almagrem, właśnie Hernando pozostał zaprzysięgłym wrogiem Almagra, jako że pozostali bracia byli bardziej łagodnego i pogodnego usposobienia". W pewnym momencie doszło nawet do tego, że Almagro gotów był zerwać spółkę z Pizarrem i zawiązać konkurencyjną kompanię z Alvaro de Guijo i Alonso de Caceresem. Być może były to tylko pogróżki ze strony zawiedzionego w swych oczekiwaniach Almagra, który ostatecznie, w dużej mierze dzięki zabiegom księdza Luque i bawiącego właśnie na przesmyku Gaspara de Espinozy, dał się udobruchać. Pizarro ze swej strony zapewniał, że na dworze królewskim nikt nawet nie chciał słyszeć o rozdzieleniu najwyższych tytułów i godności między dwie osoby, ale przecież Peru jest tak rozległym krajem, że i Almagro z czasem zdobędzie własne gubernatorstwo. Zobowiązał się też, że nie będzie zabiegał o żadne zaszczyty dla

swych braci, zanim Almagro nie otrzyma swego gubernatorstwa, które będzie sąsiadować z terytorium, przyznanym przez monarchę Pizarrowi. Między dawnymi wspólnikami doszło do przynajmniej pozornego porozumienia, lecz nie poszły w zapomnienie urazy ani nie ustały szemrania, a i zuchwałość braci Francisca Pizarro nie pozwalała na uspokojenie umysłów". Ponieważ pod koniec 1530 roku przygotowania do wyprawy były na ukończeniu, a niebawem miały już nadejść posiłki z Nikaragui, postanowiono, że Almagro pozostanie jeszcze w Panamie (który to już raz powtarzała się ta sytuacja!) i wyruszy z resztą ludzi nieco później, podczas gdy trzon ekspedycji z Pizarrem wyjdzie w morze najszybciej, jak to będzie możliwe. 30 grudnia 1530 roku Pizarro zarządził przegląd sił, które miały mu towarzyszyć, i kazał wprowadzić sztandary do kościoła, gdzie wszyscy członkowie ekspedycji przyjęli komunię. W styczniu 1531 roku Francisco Pizarro na czele około dwustu ludzi (kronikarze podają liczby od stu osiemdziesięciu pięciu do dwustu pięćdziesięciu) zgromadzonych na pokładach trzech okrętów, odpłynął z Panamy ku wybrzeżom Peru. W czasie gdy Francisco Pizarro czynił niezbędne przygotowania do zaplanowanego przedsięwzięcia, w kraju, który zamierzał podbić i opanować dla Hiszpanii, zachodziły ważkie wydarzenia, będące w istocie jednym z głównych czynników, decydujących o powodzeniu, nie zdających sobie zrazu sprawy z sytuacji, Hiszpanów. Wszak w czasie wypraw rekonesansowych Pizarro i jego ludzie zdołali tylko ustalić istnienie kraju, do którego rubieży dotarli, a o którego rozmiarach, walorach i potędze mieli bardzo mgliste pojęcie, mocno zresztą zabarwiane przez własne oczekiwania, ambicje i pragnienia. Tymczasem zorganizowana przez Pizarra i Almagra wyprawa miała skierować się ku najbardziej rozległemu państwu, jakie istniało w Nowym Świecie w momencie pojawienia się tam pierwszych Europejczyków — imperium Inków. Nazwa Peru", którą, na skutek pierwotnej bariery językowej i biorących się stąd nieporozumień, zaczęli operować Hiszpanie, a za nimi później wszystkie narody europejskie, nie była znana ani władcom, ani mieszkańcom tego kraju. W rzeczywistości nosił on nazwę Tawantinsuyu (Tahuantinsuyo) co można tłumaczyć jako czwórkraj", lub raczej — jak sugerują niektórzy — po prostu cztery strony świata". Było to prostym odbiciem sposobu postrzegania świata przez elitę inkaską. Otóż stolica, stanowiąca zalążek przyszłego imperium, Cuzco (Cusco, Qosqo) była uważana za środek (dosłownie — pępek) świata. Samo miasto składało się z dwóch części: Górnego Cuzco (Hanan Cuzco) oraz Dolnego Cuzco (Hurin Cuzco) Pierwsza część była kojarzona z północą, druga z południem. Ponieważ ze stolicy wychodziły nie dwie, ale cztery główne drogi, symbolicznie obszar całego imperium dzielił się więc na cztery sektory, nazywane Chinchasuyu, Antisuyu, Contisuyu i Collasuyu, odpowiadające kolejno: północnemu zachodowi, północnemu wschodowi, południowemu zachodowi i południowemu wschodowi. W wersji uproszczonej Chinchasuyu to kierunek północny, Antisuyu — wschodni, Contisuyu — zachodni i Collasuyu — południowy. Obszar środkowych Andów, na którym dopiero na przełomie 12 i 13 wieku pojawiła się cywilizacja Inków, która z czasem, drogą kolejnych podbojów, rozrosła się do

potężnego imperium, był wszakże terenem, gdzie — podobnie jak w Mezoameryce — od wielu wieków powstawały, rozwijały się i ulegały dezintegracji liczne cywilizacje, które z europejskiego punktu widzenia nazywamy prekolumbijskimi lub prehiszpańskimi. Ponieważ najstarsze z nich, jak Chavin, mają swe początki w 15 stuleciu przed Chrystusem, do czasu przybycia Hiszpanów daje to ogromny horyzont czasowy rzędu trzech tysięcy lat! Inkowie byli w istocie dziedzicami dorobku cywilizacji wcześniejszych, jak: Chavin, Paracas, Nazca, Moche (Mochica), Huari, Tiwanaku (Tiahunaco) czy Chimu, sami niemal nie wnosząc żadnych elementów nowych, poprzednio nieznanych, a jedynie dokonując bodaj najpełniejszej syntezy elementów kulturowych. Inkowie, początkowo niewielki szczep z okolic Cuzco, z biegiem czasu, głównie drogą militarnych podbojów, zdominowali ogromne obszary w strefie andyjskiej, począwszy od terytoriów obecnego Ekwadoru, a na terenach środkowego Chile i północnozachodniej Argentyny (Tucuman) skończywszy. Ten terytorialnie rozległy organizm polityczny był w istocie mozaiką geograficznoetniczną. Autokratyczną władzę sprawował Sapa Inka (Jedyny czy też Najwyższy Inka) wspomagany przez biurokratyczną machinę funkcjonariuszy państwowych (tych właśnie Hiszpanie nazywali długouchymi) rekrutujących się spośród arystokracji z Cuzco, a także lokalnych naczelników (curacas) oraz kapłanów. Ta elita, licząca w istocie 1-1,5 procenta ogółu mieszkańców imperium, sama siebie nazywała Dziećmi Słońca (Intip Churi) co było bezpośrednim nawiązaniem do kultu solarnego, centralnego elementu ich systemu religijnego. Pozostali mieszkańcy Tawantinsuyu byli chłopami, zorganizowanymi w systemie ayllu (jednostka wspólnotowej produkcji i konsumpcji tworzona przez ludzi wierzących w swoje pochodzenie od wspólnego przodka lub będących nimi w istocie) bądź też ludźmi niewolnymi (yanaconas) Aby zdobyć i utrzymać władzę w tak rozległym organizmie państwowym, jakim było Tawantinsuyu, stanowiącym jednocześnie najbardziej kolektywistyczny system społeczny, w którym społeczność doskonale wchłaniała jednostki, czyniąc z nich tryby wielkiej machiny, nieodzowne było liczne, dobrze zorganizowane i zdyscyplinowane wojsko. Ostatecznie o wiele więcej zdobyczy terytorialnych zawdzięczali Inkowie sile oręża niż dobrowolnemu przyjęciu zwierzchnictwa Cuzco przez kolejne ludy i regiony. Obok ekspansji terytorialnej wojsko miało jeszcze dwa inne cele do wypełnienia: obronę przed zagrożeniem ze strony sąsiednich ludów i plemion oraz utrzymywanie porządku, opartego na dominacji wywodzącej się z Cuzco elity, wewnątrz imperium. W efekcie powstał organizm państwowy przewyższający wszystko, łącznie z azteckim imperium, co można było spotkać w prekolumbijskiej Ameryce. Agresja, przemoc i inwazja leżały u podstaw zarówno powstania inkaskiego imperium, jak i utrzymywania się jego integralności. Ale owe niezwyciężone przez całe dziesięciolecia oddziały, które podbijały w imię Słońca coraz to nowe obszary, nie stanowiły w swej większości stałej, zawodowej armii, wśród wojowników inkaskich przeważali bowiem wieśniacy. Byli oni zwoływani stosownie do potrzeb, na kształt pospolitego ruszenia, obejmującego mężczyzn w wieku od dwudziestu pięciu do pięćdziesięciu lat, którzy jednak od młodości wprawiali się w sztuce wojennej. Organizacja wojska odzwierciedlała złożoną, piramidalną strukturę społeczną

imperium, której wierzchołkiem był sam Inka. Tak więc najmniejszy oddział liczył dziesięciu wojowników, którymi dowodził chungacamayoc (dziesiętnik) a dziesięć takich oddziałów było podporządkowanych setnikowi, zwanemu pachacamayoc. Wyżej w hierarchii dowódczej stali apu i jego zastępca apuratin, dowodzący oddziałami liczącymi do 2500 wojowników, wreszcie hatun apu i hatun apuratin stali na czele sił liczących pięć tysięcy zbrojnych. Oczywiście stosownie do rozmiarów danego militarnego zadania czy przedsięwzięcia mobilizowano tylko takie siły, jakie były do jego wykonania niezbędne w ten sposób, że gdy była potrzeba wysłać dziesięć tysięcy ludzi na wojnę, wystarczyło otworzyć usta i nakazać to, a gdy pięć tysięcy — tak samo; podobnie, aby rozpoznać obszar lub wystawić czujki, odpowiednio mniej ludzi". Jeśli chodzi o uzbrojenie i ekwipunek, wojownicy inkascy, od najwyższych do najniższych rangą, najczęściej posługiwali się procą, ale także oczywiście oszczepami, maczugami, rzadziej toporami wojennymi. Szczególnym rodzajem broni, przydatnej w zwarciu z przeciwnikiem, były ayllos, kamienne kule połączone sznurkami, a cały ten instrument, umiejętnie rzucony, mógł opleść nogi i unieruchomić nieprzyjaciela, same kule zaś zadać poważne rany. Z broni defensywnej w użyciu były tarcze, zazwyczaj niewielkich rozmiarów. Zwykli wojownicy mogli mieć na sobie najwyżej proste okrycia, podczas gdy strój naczelników i wodzów, wyróżniał się bogatymi ozdobami. Nakrycie głowy natomiast wskazywało na przynależność danego wojownika do konkretnej wspólnoty lokalnej (ayllu) Strategiczną kontrolę nad krajem miały ułatwiać wznoszone fortyfikacje. Do najpotężniejszych i najsłynniejszych z nich należały: Paramonga w pasie przybrzeżnym, a wysoko w górach w pobliżu Cuzco, Sacsahuaman. Bieg wypadków spowodował jednak, że żadna z nich nie odegrała istotnej roli w czasie podboju kraju przez Hiszpanów, którzy nawet jeśli napotykali te budowle w czasie swego marszu czy rekonesansów, nie musieli ich zdobywać. Tradycja inkaska wskazuje na Manku Capaca jako założyciela dynastii, choć to postać bardziej legendarna niż historyczna. Huayna Capac, który panował w początkach 16 wieku, a więc w czasie, gdy Pizarro i Almagro realizowali pierwsze rekonesansowe ekspedycje, miał być jedenastym Inką. Większość badaczy przeszłości Peru uważa wszakże za pierwszego historycznego władcę Pachacuteka (Pachacuti), według tradycji dziewiątego Inkę. Panował on od lat trzydziestych XV wieku do około roku 1470, będąc właściwym organizatorem militarnopaństwowej machiny inkaskiej (jego imię można tłumaczyć jako ten, który przemienia świat", czy też bardziej współcześnie jako rewolucjonista") Jego następcy, dziesiątemu Ince, Tupakowi Yupanqui — panującemu w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych 15 wieku — przypisuje się stworzenie oddziałów złożonych z zawodowych wojowników (wywodzących się przeważnie spośród podbitych ludów) którzy w ten sposób z jednej strony stawali się gwardią przyboczną Inki, z drugiej sami przekształcali się w dziedziczną kastę wojowników, całkowi

cie wolną od zajęć produkcyjnych czy służebnych. Ciesząca się wieloma przywilejami arystokratyczna elita powszechnie praktykowała wielożeństwo. Jednocześnie panowała zasada endogamii; oznaczało to, że cała rządząca elita była połączona więzami pokrewieństwa. Niejednokrotnie zdarzało się, że Najwyższy Inka brał za pierwszą żonę (zwaną coya) własną siostrę, mając oprócz niej, rzecz jasna, inne legalne żony oraz nałożnice. Sprawę dodatkowo komplikował brak jednoznacznych zasad sukcesji tronu — to sam Inka przed śmiercią wskazywał swego dziedzica spośród licznego potomstwa. To oczywiście mogło być podłożem rywalizacji i rozgrywek o najwyższą władzę. Huayna Capac był władcą, za którego panowania Tawantinsuyu osiągnęło swój maksymalny zasięg terytorialny, wchłaniając m.in. kraj Quito. Jedenasty Inka zmarł w roku 1527 lub w początkach 1528. Cieza de Leon wspomina, iż nie sposób, na podstawie przekazów indiańskich informatorów, z całą pewnością ustalić, czy pojawienie się pierwszych Hiszpanów w granicach imperium inkaskiego (trzeci i ostatni rekonesans Pizarra poza Tumbes aż do Santa) wzbudziło zainteresowanie starego władcy, czy też nastąpiło już po jego śmierci. Gdy Huayna Capac nagle zmarł, o najwyższą władzę rozpoczęło rywalizację jego dwóch synów, przyrodnich braci — młodszy Huascar i kilka lat starszy Atahuallpa, każdy popierany przez złożone z dostojników frakcje. Początkowo władzę uchwycił, mający silniejsze poparcie, Huascar, a Atahuallpa uznał jego zwierzchność, występując jedynie o zatwierdzenie siebie jako regenta (intip rantin) północnej części imperium. Zresztą sam Huayna Capac w ostatnich latach życia przemyśliwał o podziale swego ogromnego państwa, ale ze względu na naciski arystokracji z Cuzco zrezygnował z realizacji tego zamiaru. Ten stan formalnego panowania Huascara nad całością państwa trwał przez kilka lat, choć Atahuallpa umacniał swoją pozycję w północnej części imperium (Chinchasuyu) aby móc prędzej czy później uniezależnić się od zwierzchnictwa przyrodniego brata, czy wręcz zająć jego miejsce. Huascar początkowo zadowalał się pozorami lojalności Atahuallpy; nie podejmował też praktycznie żadnej — jeśli nie liczyć dwóch niewielkich ekspedycji — ekspansji na zewnątrz, głównie zresztą dlatego, że inkorporacja najbliższych terytoriów graniczących z Tawantinsuyu, ze względu na niski poziom zawansowania społecznego i ekonomicznego ich mieszkańców, czyniła przedsięwzięcie mało uzasadnionym i zbytnio kosztownym. Jednak w samym Cuzco Huascar nie mógł czuć się do końca pewnie, zwłaszcza gdy wyszedł na jaw spisek, który zawiązali przeciw niemu jego bracia — Chuąuisguaman i Conono. Ale pierwszy z nich, dręczony wyrzutami sumienia, wyjawił istnienie i cel sprzysiężenia. Huascar w odwecie kazał stracić Conono i kolejnego brata Cusi Atauchi, który, wedle planów spiskowców, miał zastąpić Huascara. Od tego czasu Huascar stał się bardzo podejrzliwy, a jego rządy surowe. Jednocześnie Atahuallpa na północnych rubieżach imperium czynił już wyraźne przygotowania do otwartej walki o władzę, próbując zapewnić sobie poparcie miejscowych ludów, ciągle odczuwających dominację Cuzco jako obce panowanie i żywiących nienawiść za masakry, jakich dokonali przed laty mieszkańcy Cuzco na ich przodkach. Sam Atahuallpa przekonywał swych rzeczywistych i potencjalnych

stronników, że jego matka pochodziła z okolic Otavalo. Atahuallpę wspierali taż quitańscy mitma, tj. ludzie osadzeni na danym terytorium, z dala od swych rodzinnych stron, na mocy decyzji władcy. W ten sposób inkaskie imperium u progu lat trzydziestych 16 wieku stanęło w obliczu wojny domowej. Pierwsze starcia zakończyły się zwycięstwem sił Huascara, którego brat Atoc (lub Atoco) zdołał zadać klęskę wojownikom Atahuallpy w bitwie pod Mocha. Jednak zwycięstwo to okazało się tylko przejściowym triumfem, gdyż sam Atahuallpa nie został ujęty. Według jednej z wersji, którą przedstawiają też niektórzy kronikarze hiszpańscy, Atahuallpa, wzięty do niewoli, zdołał z niej zbiec. Inni jednak twierdzą, że cała historia pojmania i nieoczekiwanego ocalenia Atahuallpy była celowo spreparowana przez niego samego w celu zmylenia przeciwnika. Dalsze dzieje wojny domowej to już seria zwycięstw sił Atahuallpy, którymi zręcznie dowodzili doświadczeni generałowie, jak Quizquiz ( Kiskis) Ocumare (Ucumari) oraz Challcuchima (Chalcochima) W krwawej bitwie pod Ambato wojownicy Atoca zostali rozgromieni, on sam ujęty w pościgu, a następnie stracony. Podobno Challcuchima kazał sporządzić z czaszki zabitego Atoca naczynie wysadzane złotem. Siły Huascara, zreorganizowane pod komendą dostojnika Huanca Auqui, poniosły całą serię porażek, które doprowadziły do odwrotu zdemoralizowanego wojska. Atahuallpa zaś rozszerzył kontrolowany przez siebie obszar, aż w końcu jego wojownicy wkroczyli do Cuzco. Spustoszyli stolicę w rewanżu za klęskę zadaną w przeszłości ich przodkom i narzucenie jarzma cuskańskiego ludom z północnych krańców imperium. Dość powiedzieć, że mumia dziesiątego Inki, Tupaca Yupanqui, została znieważona i przypalona (w tym miejscu warto nadmienić, że Inkowie nie tylko mumifikowali ciała swych zmarłych władców, ale ich mumie traktowali jak żywych ludzi, pozostawiając w stanie nienaruszonym ich własność i godności) Huascara, którego gwardia przyboczna została wybita w czasie jednego z wcześniejszych starć, poniżano i wyszydzano. Następnie na jego oczach wymordowano mu żony, dzieci, a nawet służbę. Podobnie prześladowano i dokonywano eksterminacji wszystkich podejrzewanych o sympatyzowanie ze stronnictwem Huascara. Pokonany władca stał się więźniem, o którego losie miał zadecydować Atahuallpa. Od tego momentu zwycięski Atahuallpa, jako trzynasty Inka, zaczął korzystać z pełni władzy i jej atrybutów. Był to rok 1532. Triumf Atahuallpy nad Huascarem wkrótce miał się okazać zwycięstwem pozbawionym jutra. W środkowym Peru pojawił się, maszerując w głąb lądu, niewielki oddział stu kilkudziesięciu Hiszpanów, którzy w styczniu poprzedniego roku wyruszyli z Panamy pod wodzą Francisca Pizarro. Dni nie tylko panowania Atahuallpy, ale i istnienia całego Tawantinsuyu, były policzone. Niespełna sto lat od objęcia tronu przez Inkę Pachacuteka królestwo Dzieci Słońca" miało na zawsze zniknąć. NA PODBÓJ KRÓLESTWA SŁOŃCA Na przełomie stycznia i lutego Francisco Pizarro wyruszył z Panamy. Po koncentracji na Wyspach Perłowych rozpoczęto żeglugę ku wybrzeżom Peru. Większość

żołnierzy była uzbrojona w szpady i drewniane tarcze, wykonane z... klepek używanych do wyrobu beczek na wino, gdyż takie tarcze są bardzo mocne i trzeba wielkiej siły, aby strzała lub grot mogły je przeszyć". Po kilku zaledwie dniach morskiej podróży (kronikarze mówią zazwyczaj o pięciusześciu dniach żeglugi) wylądowano w zatoce Świętego Mateusza (na wybrzeżu dzisiejszej ekwadorskiej prowincji Esmeraldas . 1 stopień szerokości geograficznej północnej) Tam postanowiono, aby w dalszą drogę udać się już lądem, podczas gdy okręty miały posuwać się równolegle wzdłuż wybrzeża. Wydaje się, że u podstaw tej decyzji leżała troska o konie — ludzie Pizarra mieli ich wówczas tylko trzydzieści sześć — które źle znosiły podróż morską, a stanowiły przecież główną siłę uderzeniową Hiszpanów. Wbrew rozpowszechnionym przekonaniom, tak w przypadku podboju Peru, jak i innych hiszpańskich wypraw zdobywczych w Nowym Świecie, to nie broń palna, lecz użycie koni stawało się czynnikiem rozstrzygającym w walce, zapewniając tak przewagę taktyczną, jak i psychologiczną (Indianie, nie tylko peruwiańscy, byli do tego stopnia zdumieni i przerażeni postacią konnego wojownika, iż początkowo sądzili, że jeździec z koniem tworzą jedną istotę) Stąd też w dobie konkwisty konni stanowili około jednej trzeciej sił ekspedycji, połowę piechurzy, a pozostałymi uczestnikami byli ludzie pełniący funkcje służebne i pomocnicze. Koń w czasach konkwisty miał kluczowe znaczenie w walce, ponieważ tubylcy bali się go, ale także byli kompletnie nieprzygotowani do walki przeciw dosiadającemu wierzchowca przeciwnikowi. Tam, gdzie było miejsce na użycie jazdy, starcie kończyło się rozbiciem szyku znacznie liczniejszego przeciwnika i zadaniem mu nieproporcjonalnie dużych do zaangażowanych sił strat w ludziach. Analogicznie, jeżeli podbój hiszpański natrafiał w Ameryce na silniejszy opór i przeciągał się, niemal zawsze działo się to w rejonach o trudnych warunkach terenowych, ograniczających czy wręcz wykluczających użycie większych oddziałów jazdy. Dlatego też Hiszpanie starali się wybierać na miejsce starć zbrojnych równe, płaskie i otwarte przestrzenie, a samo znalezienie miejsca o takiej charakterystyce —jak świadczą o tym liczne relacje epoki konkwisty — było traktowane jako zdobycie ważnego atutu, nie tylko wówczas, gdy starcie było już nieuniknione, ale nawet wtedy, gdy atak tubylców był tylko czymś prawdopodobnym (w tym ostatnim przypadku nawet element zaskoczenia ze strony Indian nie mógł zniwelować przewagi Hiszpanów). Można by się pokusić o stwierdzenie, że — zachowując wszelkie proporcje — atak hiszpańskiej jazdy w dobie podboju Ameryki był niczym użycie na współczesnym polu walki formacji czołgów i to wobec przeciwnika nie dysponującego środkami do zwalczania broni pancernej. Kolejnym atutem Hiszpanów w walkach z Indianami była przewaga w zakresie uzbrojenia defensywnego. Hiszpański konkwistador nie był już wprawdzie średniowiecznym rycerzem walczącym w pełnej zbroi, lecz jednak stosował nieporównanie bardziej zaawansowane i skuteczne, w porównaniu ze swym indiańskim przeciwnikiem, rodzaje ochronnego ekwipunku. Był to zazwyczaj pancerz, chroniący tors i plecy, a dzięki połom, także dolne partie tułowia. Głowę osłaniał hełm, najczęściej bez przyłbicy (ta mogła być przydatna w wojnach domowych między samymi zdobywcami, ale nie w starciach z indiańskimi

wojownikami) Piechurzy używali hełmu, charakterystycznego dla Hiszpanów także w Europie, zwanego morrión, nie zasłaniającego twarzy, co ułatwiało celowanie arkebuzerom i kusznikom. Ponadto używano, choć już nie tak często, naramienników i osłon na uda. Taki zestaw ekwipunku obronnego był nazywany zbroją trzy czwarte. Pełnych zbroi nie używano z kilku powodów. Po pierwsze przeszkodą był klimat, najczęściej zbyt gorący i wilgotny, co powodowało szybkie zużycie poszczególnych elementów metalowych, nawet jeśli próbowano temu zapobiegać, natłuszczając lub malując je na czarno. Po drugie, pełna zbroja typu europejskiego była funkcjonalna tylko w czasie samej bitwy, a jej założenie wymagało pomocy innych osób (giermków czy sług) W Ameryce trzeba było przemierzać duże odległości, a atak krajowców mógł nastąpić niemal w każdym momencie i należało być zawsze przygotowanym do jego odparcia. Po trzecie, Hiszpanie dokonujący podboju różnych regionów Ameryki tworzyli nieregularne oddziały, oparte na dobrowolnym zaciągu, nie było więc mowy o jednolitym ekwipunku czy uzbrojeniu — zawsze było to funkcją zamożności samych żołnierzy. Stąd użycie wspomnianego wyżej niekompletnego, z punktu widzenia europejskich standardów, uzbrojenia defensywnego, a także rozpowszechnienie się z czasem jeszcze lżejszego odzienia — pikowanych kaftanów z włókien bawełnianych bądź ze skór różnych miejscowych zwierząt, nawet takich jak tapiry czy manaty. Wróćmy jednak do dziejów wyprawy. Pizarro, dysponując znacznie mniejszą — niż zazwyczaj — liczbą koni, zdecydował się na marsz lądem, co wkrótce okazało się sprawą niełatwą. Trzeba było bowiem wielokrotnie forsować ujścia rzek i rozlewiska, i w tym celu budowano prowizoryczne tratwy. Podczas tych przepraw kilku Hiszpanów się utopiło, a Francisco Pizarro miał osobiście pomagać w transporcie chorych. Ten mozolny marsz kontynuowano do miejscowości Coaque. Pizarro zarządził tam postój, który z różnych przyczyn przeciągnął się ostatecznie do pięciu miesięcy — od kwietnia do września 1531 roku. Po pierwsze, nie było problemów z aprowizacją; jeden z kronikarzy z oczywistą przesadą twierdzi, że żywności tam zgromadzonej starczyłoby nawet na okres trzech lub czterech lat. Po drugie, członkowie wyprawy uzyskali tam nieco złota i srebra, a także znaczniejsze ilości szmaragdów. Jednak wiele z tych szlachetnych kamieni niektórzy żołnierze sami zniszczyli, dając posłuch opowieściom, iż prawdziwy szmaragd (a podejrzewano krajowców o oszustwo) jest tak twardy, że uderzenie młotkiem lub kamieniem nie jest w stanie spowodować żadnej szkody. Wśród tych, którzy sugerowali przeprowadzenie testu, wiódł prym ojciec Reginaldo Pedraza, jeden z trzech duchownych towarzyszących ludziom Pizarra w tej fazie wyprawy. Jednak najważniejszym powodem tak długiego pobytu w Coaque była decyzja Pizarra o odesłaniu okrętów po posiłki w ludziach — dwóch do Panamy, trzeciego do Nikaragui. Przybyłe z czasem kontyngenty nie były wielkie; ale ważne było pobudzenie nastrojów Hiszpanów w obu tych rejonach i stworzenie mocnego zaplecza dla podjętego dzieła. Ponadto wśród nowo przybyłych znajdowała się trójka królewskich urzędników, bez których udziału wyprawa nie spełniałaby formalnych warunków określonych w kapitulacji. Trzeba tu dodać, że ci funkcjonariusze, ze skarbnikiem na czele, mieli pieczę nad pobieraniem królewskiej kwinty ( tj. piątej części zdobyczy, na mocy starego prawa kastylijskiego z czasów

Alfonsa 10 Mądrego przypadającej Koronie) który to obowiązek wypełniano (zresztą bardzo skrupulatnie) w czasie wszystkich hiszpańskich wypraw zdobywczych w Ameryce. Nie wszystkie okoliczności pobytu w Coaque były wszakże dla Hiszpanów fortunne. I tak, po raz pierwszy stosunki z krajowcami nie ułożyły się tak pomyślnie, jak można by się tego spodziewać po pierwszych kontaktach w czasie wypraw rekonesansowych, zaledwie trzy-cztery lata wcześniej. Miejscowy kacyk i część jego ludzi ze strachu przed Hiszpanami w ogóle uciekła, i dopiero zapewnienia Pizarra wobec siłą sprowadzonego doń kacyka, iż nie powinien lękać się przybyszów ani ich podejrzewać o złe zamiary, nieco złagodziły pierwotne napięcia i obawy, ale w całości ich nie usunęły ani nie rozproszyły. Gdy kacyk został uwolniony, stanął na czele swych ludzi, którzy zaatakowali Hiszpanów i spalili osadę. Podjęte przez Pizarra próby pościgu i ponownego pojmania zrewoltowanego indiańskiego naczelnika zakończyły się niepowodzeniem. Powodem innej troski Pizarra była tajemnicza epidemia, która dotknęła znaczną część jego podkomendnych. Ciała chorych pokrywały się wrzodami, których przecięcie powodowało silne krwawienie, tak że wielu, którzy w ten sposób postąpili, zmarło. Stamtąd wyprawa skierowała się do miejscowości Pasoa, której kacyk przyjął Hiszpanów bardzo przyjaźnie, a Pizarrowi ofiarował szmaragd wielkości gołębiego jajka. Następnym punktem postoju ekspedycji stały się okolice zatoki Caraquez na terytorium dzisiejszej ekwadorskiej prowincji Manabi. Tamtejsi Indianie przyjęli przybyszów na pozór przyjaźnie, raczej ze strachu przed bronią i końmi, niż z dobrej woli". W następnych dniach zdarzyło się dwukrotnie, że tubylcy zabili samotnych Hiszpanów, którzy odłączyli się od swych towarzyszy. Reakcja Pizarra była zdecydowana. W czasie karnej ekspedycji zabito kilku krajowców, a jeden z naczelników został pochwycony. Gdy stanął przed obliczem Pizarra, wyraził żal z powodu aktów agresji swych podwładnych wobec Hiszpanów, a gdy przyprowadzono jednego z winnych śmierci owych dwóch żołnierzy, skazał go na powieszenie. Później, przez okolice dzisiejszego Puerto Viejo, Hiszpanie skierowali się ku Tumbes. W tym czasie (wedle niektórych kronikarzy nastąpiło to już w Coaque) przybyły kolejne posiłki, około trzydziestu zbrojnych, którzy wyruszyli z Nikaragui pod wodzą Sebastiana de Belalcazara. Belalcazar to jedna z najciekawszych postaci tamtego okresu. Niespożyta aktywność i pragnienie awansu społecznego czyni z niego chyba najdoskonalsze ucieleśnienie wszystkich zalet i wad konkwistadorów hiszpańskich. Żaden z wybitniejszych dowódców konkwisty nie brał udziału w tak licznych ekspedycjach w różnych rejonach Nowego Świata. A trzeba dodać, że Belalcazar startował z najniższego szczebla drabiny społecznej, jako chłopski syn, który do Ameryki trafił mając kilkanaście lat i zaczynał tam życie bez pomocy czy poparcia jakiegokolwiek możnego protektora czy choćby wpływowego krewniaka. Dzięki własnej wytrwałości i ambicji zdołał wyrobić sobie tak znaczącą pozycję, że w momencie zakładania w 1519 roku miasta Panama otrzymał znaczną liczbę zniewolonych Indian i stał się jednym z ważniejszych obywateli nowej stolicy kolonii. Zrozumiałe

jest więc, że łączyły go bliskie, towarzyskie stosunki z Franciskiem Pizarro i Diegiem de Almagro. Pizarro i Belalcazar byli np. ojcami chrzestnymi syna Almagra, urodzonego ze związku z miejscową Indianką. Jednak później drogi trzech towarzyszy rozeszły się. Gdy Pizarro i Almagro przygotowywali swą pierwszą wyprawę na Peru, zachęcali do udziału w niej Belalcazara; ten wszakże już wcześniej dał słowo Pedrariasowi, że uda się na wyprawę pod dowództwem Hernandeza de Córdoby do Nikaragui. Belalcazar, czując się związany przysięgą i obietnicami, jakie mu czynił Pedrarias, tak właśnie postąpił. Jednakże w marcu 1531 roku zmarł Pedrarias. Belalcazara nie ograniczało już żadne zobowiązanie, a w dodatku tymczasowym gubernatorem Nikaragui został nie mający większych zasług Francisco de Castaneda, co musiało rozczarować Belalcazara, liczącego zapewne na to stanowisko. Gdy więc nadeszły wieści od Pizarra, który, zgodnie z umową zawartą blisko osiem lat wcześniej, dał znać o pomyślnym biegu zdarzeń w przedsięwzięciu peruwiańskim, Belalcazar szybko zdecydował się osobiście w nie zaangażować. W drugiej połowie 1531 roku popłynął na czele kilkudziesięciu zwerbowanych ludzi ku wybrzeżom Peru. Pizarra oczywiście ucieszyło to wzmocnienie sił, zwłaszcza że ludzie Belalcazara dysponowali dwunastoma końmi, w istotny sposób zwiększając siłę uderzeniową ekspedycji. Rok 1531 dobiegał końca. Kolumna Hiszpanów posuwała się na południe, pozostawiając po prawej ręce przylądek Santa Elena, aż wyszła na brzeg zatoki Guayaquil. Do Tumbes, które tak wielkie wrażenie zrobiło na uczestnikach ostatniej wyprawy rekonesansowej cztery lata wcześniej, było już bardzo blisko. Jednak Pizarro zdecydował się przeprawić na położoną naprzeciw Tumbes wyspę Puna. Nie sposób jednoznacznie stwierdzić, czy już wówczas hiszpański dowódca był świadom istnienia silnego antagonizmu między mieszkańcami Tumbes a wyspiarzami, i czy nosił się z zamiarem wykorzystania go dla swych celów. Niewątpliwie bezpośrednim powodem obrania takiej trasy była oferta samego władcy wyspy, zwanego Tumbalą, który przez swych wysłanników przekazał zaproszenie Hiszpanom. Wszelako kacyk Tumbalą nie grał w otwarte karty, a i sam Pizarro był podejrzliwy, gdyż widząc usłużność ludzi Tumbali, miał powiedzieć do Belalcazara: Nie podobają mi się takie oznaki radości". Zresztą niebawem, dzięki indiańskim tłumaczom, hiszpański wódz dowiedział się o przygotowanym w sekrecie planie Tumbali. Otóż w czasie przeprawy na tratwach Indianie mieli w umówionym momencie rozwiązać liny spajające elementy konstrukcji tratw i spowodować w ten sposób zagładę Hiszpanów. Tumbala, gdy zdał sobie sprawę, że przybysze zorientowali się w sytuacji, udał się na stały ląd, aby osobiście zapewnić Pizarra o swych szczerych zamiarach, a pogłoski o przygotowywanej zasadzce przypisał swym wrogom. Ostatecznie, z dużą rezerwą i przy zachowaniu wszelkich środków ostrożności, ludzie Pizarra przeprawili się na wyspę. Początkowo wyspiarze nie zdradzali żadnych wrogich zamiarów, ale czy to przedłużający się pobyt Hiszpanów, czy też z premedytacją przygotowywana akcja, spowodowały działania krajowców, które nie uszły uwadze ludzi Pizarra. Po raz kolejny czujność Hiszpanów wzmogły też

doniesienia ich indiańskich tłumaczy. Gdy oznaki agresywnych zamierzeń tubylców zaczęły się powtarzać, Pizarro nakazał pojmanie kilku miejscowych dostojników wraz z Tumbalą. Ten ostatni został zakładnikiem, a pozostałych Hiszpanie wydali w ręce Indian z Tumbes, zaprzysięgłych wrogów wyspiarzy, którzy natychmiast ich zabili. Pizarro, rozgrywając te lokalne antagonizmy, uwolnił sześciuset (wedle innej wersji czterystu) Indian z Tumbes, przebywających w niewoli na wyspie, licząc widać na wdzięczność ich pobratymców. Tymczasem wyspiarze z Puna, mimo uwięzienia ich władcy, chwycili za broń przeciw Hiszpanom. Francisco Pizarro starał się, tak długo jak to było możliwe, zapanować nad sytuacją środkami dyplomatycznymi, lecz gdy te okazały się nieskuteczne, powierzył swemu bratu Juanowi i Belalcazarowi stłumienie rebelii siłą. W tym czasie do ludzi Pizarra dołączył oddział przyprowadzony z Nikaragui przez Hernanda de Soto, wybitnego dowódcę, który dziesięć lat później zakończy życie nad brzegami Missisipi. Niektórzy kronikarze twierdzą, że de Soto, przyłączając się do wyprawy, liczył na funkcję naczelnika wojskowego, ale tę pełnił już Hernando Pizarro. Stłumiwszy insurekcję wyspiarzy, wzmocniony siłami de Soto ( m.in. dwadzieścia pięć tak cennych koni), Pizarro zdecydował się przeprawić z powrotem na stały ląd. Zresztą pobyt na wyspie Puna trwał już stanowczo za długo (czterypięć miesięcy) Opuszczając wyspę Pizarro uwolnił kacyka Tumbalę, nakazując mu lojalność wobec Hiszpanów. Mając w pamięci niedawne wypadki, hiszpański przywódca z zadowoleniem przyjął pomoc mieszkańców Tumbes, którzy dostarczyli tratwy do przeprawy koni, rzeczy i części ludzi. Ale i w tym przypadku za ofertą kryły się mało przyjazne zamiary. Oto tubylcy poprowadzili trzech ludzi, którzy przeprawili się na pierwszej tratwie, ku rzekomym kwaterom, aby następnie ich zamordować. Inni spośród tych Hiszpanów, którzy podróżowali tratwami, mieli więcej szczęścia (np. de Soto w porę zorientował się w sytuacji i nie zszedł na ląd po dobiciu do brzegu, a inny Hiszpan, Alonso de Mesa, pozostał na tratwie z powodu nękającej go choroby, dzięki czemu dostrzegł działania napastników i zdołał ostrzec towarzyszy). Gdy całość sił Pizarra znalazła się w Tumbes, wielu ludzi nie kryło swego rozczarowania. Oto miasto, które było jak dotąd symboliczną bramą do bogatego kraju, przedstawiało żałosny widok. Niedawne walki, będące tylko epizodem w wojnie domowej po śmierci Huayna Capaca, spowodowały znaczne zniszczenie i wyludnienie miasta. Nie odnaleziono też dwóch Hiszpanów, którzy —jak pamiętamy — pozostali tam dobrowolnie podczas ostatniej wyprawy rekonesansowej. Według jednego z żołnierzy Pizarra i kronikarza w jednej osobie, marynarz Gines został zabity, gdyż nie potrafił pohamować swej namiętności do kobiety pewnego miejscowego dostojnika, a drugi z nich, Alonso de Molina, poniósł śmierć w walkach między Indianami z Tumbes i Puna, zaledwie miesiąc przed przybyciem Pizarra. Francisco Pizarro, gdy jasne się stało, że zawiodły jego rachuby na lojalność i współdziałanie ze strony mieszkańców Tumbes, postanowił przedsięwziąć bardziej stanowcze kroki. Nakazał Hernandowi de Soto przeprawienie się na specjalnie zbudowanej, dużej tratwie przez rzekę, za którą skoncentrowane były siły Indian. De Soto na czele czterdziestu konnych i osiemdziesięciu piechurów posunął się około dwadzieścia leguas od miasta, zlokalizował i okrążył siły przeciwnika, aż wreszcie zadał mu straty wystarczające, aby zmusić miejscowego naczelnika do

złożenia broni i obietnicy podporządkowania się Hiszpanom. Ów naczelnik, którego imię kronikarze podają jako Quilimasa, Chirimasa, Chillemasa a nawet Cacalame, wyraził ubolewanie z powodu śmierci trzech Hiszpanów zabitych podczas przeprawy z wyspy Puna, bez jego —jak twierdził — wiedzy czy przyzwolenia. Pizarro próbował jeszcze skłonić zhołdowanego kacyka, aby kazał odszukać i wydać krajowców odpowiedzialnych za śmierć hiszpańskich żołnierzy, ale ten, po rozesłaniu wysłańców, oświadczył w końcu, iż winowajcy już opuścili jego rejon, a Pizarro musiał się tym usprawiedliwieniem zadowolić. Sam zresztą przebaczył mu, w imieniu hiszpańskiego monarchy, a Quilimasa przyrzekł służyć odtąd wiernie Hiszpanom. Francisco Pizarro, po naradzie ze swym bratem Hernandem i kilkoma znaczniejszymi kapitanami, postanowił pozostawić w Tumbes niewielki garnizon, złożony z dwudziestu pięciu ludzi, w celu utrwalenia sojuszu z tubylcami. Z początkiem maja 1532 roku trzon ekspedycji, z Pizarrem na czele, wyruszył z Tumbes. Hiszpanie, posuwając się wzdłuż wybrzeża, znaleźli się w jednym z najbardziej suchych i jałowych rejonów kontynentu; stąd przyszło im cierpieć pragnienie, doskwierające zwłaszcza piechurom, aż do momentu, gdy natknęli się na dobrze zaopatrzone tambo. Dalej okolica była już bardziej przyjazna; przechodziła bowiem tamtędy jedna z głównych arterii Tawantinsuyu. Hiszpanie przekroczyli rzekę nazywaną wówczas Poechos (dziś nosi nazwę Chira) i rozłożyli się obozem w pobliskiej osadzie. Niebawem zaczęli tam przybywać okoliczni naczelnicy indiańscy, aby ustanowić pokojowe stosunki z Hiszpanami. Niewątpliwie walory militarne tych ostatnich i odniesione sukcesy — znaczące przecież na miarę tej małej kampanii, za jaką można uważać walki wokół Tumbes — wywarły na krajowcach spore wrażenie. Wedle świadecW imperium Inków były to przydrożne zabudowania, pełniące funkcję magazynów produktów poddanej ludności i zarazem zajazdów, z których korzystali podróżujący funkcjonariusze państwowi i wojsko. twa Francisca de Xerez, ówczesnego sekretarza Pizarra, hiszpański dowódca, przyjmując oznaki poddaństwa tych kacyków, stosował, przepisaną przez Koronę, formułę reąuerimiento. Począwszy od 1514 roku dowódcy wypraw zdobywczych odczytywali Indianom standardowy tekst, powiadamiający o prawie monarchy hiszpańskiego do zajęcia danego terytorium i proponujący dobrowolne uznanie zwierzchności hiszpańskiej, oraz ostrzegający o akcji zbrojnej, jaka, w przypadku odmowy, zostanie podjęta przez Hiszpanów. Sam tekst requerimiento został sformułowany w 1512 roku przez wybitnego prawnika, członka królewskiej rady, Juana Lopeza de Palacios Rubiosa. Był to skondensowany wywód prawno-teologiczny, streszczający historię udzielenia przez papieża Aleksandra 6 przywileju Koronie Kastylii wyłączności prowadzenia akcji ewangelizacyjnej w Nowym Świecie. Jednocześnie przytaczano źródła, na których wspiera się autorytet papieski, co oczywiście oznaczało zwięzłe wyłożenie podstawowych prawd wiary chrześcijańskiej. Stosowanie całej tej

procedury, w sposób oczywisty niezrozumiałej dla krajowców nawet przy posługiwaniu się sprawnymi tłumaczami, było jednak przez Hiszpanów traktowane bardzo poważnie, jako uprawomocnienie akcji politycznej i militarnej. W tym czasie Francisco Pizarro zaczął objeżdżać okolicę w celu znalezienia odpowiedniego miejsca do zapoczątkowania hiszpańskiej akcji osadniczej. Pizarro, jak każdy dowódca konkwisty, był zobowiązany, na mocy kapitulacji, do fundacji odpowiedniej liczby ośrodków, z których mogłyby się w przyszłości rozwinąć regularne miasta. Polecił też swemu bratu Hernandowi udanie się do Tumbes, aby przyprowadzić pozostawionych tam ludzi i przywieźć zapasy. Pizarro nie zdawał sobie jeszcze wówczas sprawy ze skomplikowanej sytuacji imperium Inków po śmierci Huayna Capaca. Warunki wojny domowej powodowały wprawdzie, że niektórzy z miejscowych naczelników mogli upatrywać w oddziale dziwnych przybyszów naturalnych sojuszników, inni jednak traktowali Hiszpanów jak intruzów. Dlatego też nie brakło przypadków, gdy samo ogłoszenie reguerimiento nie wystarczało i Hiszpanie siłą łamali opór krajowców, tak jak uczynił wydelegowany przez Pizarra do tego zadania Belalcazar. Tymczasem zaczęli przybywać ludzie pozostawieni poprzednio w Tumbes. Niektórzy z nich przypłynęli na pokładzie okrętu, który nieco wcześniej zawinął do Tumbes z różnymi artykułami na sprzedaż. Po wyjściu na ląd zostali jednak nieprzyjaźnie potraktowani przez tubylców. Francisco Pizarro postanowił zbadać tę sprawę, a gdy okazało się, że istotnie dwóch miejscowych kacyków przygotowywało atak na Hiszpanów, kazał ich odnaleźć i uwięzić. Niebawem zatrzymano obu wodzów i kilkunastu innych dostojników, którzy przyznali się do zarzucanych im, agresywnych zamiarów. Większość z nich została ukarana śmiercią, a Pizarro oszczędził jednego z dwóch kacyków, uważając, że źle by się stało, gdyby aż dwa terytoria pozostały bez miejscowego władcy. Został on zobowiązany do lojalności wobec Hiszpanów (pod groźbą surowych represji w przypadku jakichkolwiek oznak buntu) oraz do administrowania dobrami owego straconego kacyka, aż do czasu, gdy pozostawiony przez tamtego syn osiągnie wiek stosowny do sprawowania władzy. Po koncentracji sił i spacyfikowaniu okolicy Francisco Pizarro przystąpił do fundacji miasta w pobliżu miejscowej osady Tangarara, które otrzymało nazwę San Miguel. Obszar ów, po dyskusjach między głównymi uczestnikami wyprawy, przypadł kapitanowi Hernando de Soto. Jednocześnie Pizarro postanowił pozostawić tam, w charakterze swego zastępcy, jednego z trzech urzędników królewskich, rachmistrza Antonia Navarro. To pierwsze hiszpańskie miasto w Peru istnieje do dziś, choć przeniesione zostało nieco dalej w głąb lądu, i nosi nazwę Piura, podobnie jak rzeka, nad którą jest położone. Mimo że wyprawa wkroczyła już dzięki owej fundacji w nową fazę, to jeszcze w San Miguel niektórzy żołnierze musieli czuć się cokolwiek rozczarowani odkrytym krajem, skoro niejaki Francisco de Isasaga powrócił do Panamy, a stamtąd do Santo Domingo. Hiszpanie, wyruszając dalej z San Miguel 24 września 1532 roku, ciągle mieli bardzo mgliste pojęcie o sytuacji politycznej kraju, w którym przebywali i który pragnęli zdobyć. Jest rzeczą dość charakterystyczną, że najwcześniejsze dokumenty i relacje z podboju Peru zwykle nazywają Inkę Huayna Capaca starym Cuzco". Tymczasem triumfujący właśnie nad swym przyrodnim bratem Atahuallpa co najmniej dwa razy

powziął wiadomość o Hiszpanach, ich liczbie, zachowaniu, wyglądzie — za pośrednictwem wysłanego dostojnika. Stopniowo jednak Francisco Pizarro zaczynał zdobywać rozeznanie w miejscowych stosunkach. Jego ludzie przeprawili się na tratwach przez rzekę Piura, a konie przebyły ją wpław. Wysłany przodem z pięćdziesięcioma żołnierzami Juan Pizarro miał za zadanie patrolować okolicę, w której operowały siły wspierające Atahuallpę. Po połączeniu się z oddziałem brata Francisco Pizarro zarządził postój w celu dokonania przeglądu i reorganizacji swych sił. Okazało się, że dysponował sześćdziesięcioma siedmioma jeźdźcami, stu dziesięcioma piechurami, z których tylko trzech(!) miało arkebuzy, a kilku kusze. Gwoli ścisłości, trzeba mieć jednak na uwadze okoliczność, że zarówno kusze, jak i arkebuzy nie odgrywały takiej roli w warunkach amerykańskich, jak na europejskich polach walki. Obie były broniami powolnymi i kłopotliwymi w użyciu ze względu na skomplikowany system ładowania, a ponadto wrażliwymi na niesprzyjające warunki klimatyczne, jakie często przychodziło Hiszpanom znosić (ileż to razy w czasie wypraw zdobywczych arkebuzy okazywały się nieprzydatne z powodu zawilgocenia prochu) Nie bez znaczenia były też kwestie kulturowe — broń rażąca na odległość była niejednokrotnie uważana — w myśl średniowiecznych ideałów rycerskich — za niegodną szlachcica. Ponadto Hiszpanie w Nowym Świecie zawsze walczyli przeciwko wielokrotnie liczniejszemu przeciwnikowi, co zmniejszało chociażby przydatność kuszy, abstrahując już od wyżej wspomnianych niedogod ności. Nieliczna broń palna (głównie arkebuzy) i bardzo skromna artyleria (zwykle kilka sztuk małokalibrowych dział, jak falkonety) miały w walkach z Indianami bardziej znaczenie psychologiczne niż strategiczne, choćby ze względu na niewielki zasięg (arkebuz raził na odległość 80-150 kroków, a działa były przestarzałe w porównaniu z tymi, których używano w tym czasie w Europie). Tak naprawdę broń palna, artyleria (podobnie jak bardziej doskonałe i kompletne uzbrojenie obronne) były stoso wane na większą skalę, odgrywając znaczniejszą rolę dopiero w wojnach domowych między Hiszpanami toczo nych już po właściwym podboju Peru. Pizarro, aby zintensyfikować wolę działania i determinację żołnierzy, ogłosił, iż wszyscy chętni na osiedlenie się w San Miguel mogą tam powrócić i uzyskać status obywatela, podczas gdy on pójdzie dalej na podbój kraju z tymi, którzy mu pozostaną, niezależnie od tego, jak będą liczni. Wówczas pięciu konnych i czterech piechurów zawróciło do San Miguel, a Pizarrowi pozostało ogółem stu sześćdziesięciu czterech ludzi. W czasie tego dziesięciodniowego postoju dowódca nakazał też zaopatrzenie się w uzbrojenie ochronne tym, którzy go dotąd nie mieli. Zwiększył też do dwudziestu liczbę kuszników, powierzając jednemu ze swoich ludzi pieczę nad nimi. W czasie dalszego marszu Hiszpanie dowiedzieli się od indiańskich informatorów, że nieco dalej, w Caxas (Cajas) znajduje się jakiś oddział wojowników Atahuallpy.

Dlatego Pizarro wysłał na rekonesans Hernanda de Soto z czterdziestoma ludźmi. Gdy dotarli do Caxas, zdali sobie sprawę z poziomu cywilizacyjnego mieszkańców kraju, obejrzeli miejscowe budowle, ujrzeli też dziewice Słońca", kobiety poświęcone Ince, żyjące w sposób, który Hiszpanom kojarzył się z odosobnieniem klasztornym. Wedle jednego z uczestników tego rekonesansu, de Soto podarował niektóre z tych kobiet swoim żołnierzom. Sam de Soto miał natomiast uzyskać wiele cennych informacji, m.in. o toczącej się wojnie domowej między Atahuallpą a Huascarem, od obecnego w Caxas dostojnika, zajmującego się pobieraniem daniny od tamtejszych mieszkańców. W tym czasie trzon ekspedycji z Pizarrem na czele dotarł do osady Sarran (Zarań) gdzie oczekiwał nadejścia de Sota. Gdy ten przez posłańca zawiadomił go o dotychczasowych wynikach rozpoznania, Pizarro, powiadamiając go o swym aktualnym miejscu stacjonowania, polecił mu spenetrowanie pobliskiego osiedla Huancabamba. Tam de Soto i jego ludzie ujrzeli jeszcze większe i doskonalsze budowle niż w Caxas, ale największe wrażenie wywarła na nich przebiegająca tamtędy główna droga z Cuzco do Quito. Powróciwszy z tego zwiadu, de Soto przywiódł ze sobą jednego z dostojników, który miał być wysłany z Cajamarki przez samego Atahuallpę, aby w jego imieniu powitać Hiszpanów i przekazać prezenty. Owymi podarunkami były dwie miniatury twierdz, wykonane z kamienia, oraz oskubane, suszone kaczki. Trudno zinterpretować symboliczne znaczenie, jakie przekazane przedmioty musiały mieć dla ofiarodawcy, a Hiszpanom dawało to asumpt do najróżnorodniej szych spekulacji: jedni widzieli w tym oznaki gościnności, inni zapowiedź wrogich zamiarów Inki. Faktem pozostaje, że po raz pierwszy Pizarro i jego ludzie oficjalnie zostali powiadomieni o tym, że Atahuallpa wie o ich przybyciu (do tej pory informatorzy Atahuallpy przybywali raczej potajemnie, a jeśli nawet zdawano sobie sprawę z ich obecności, nie przywiązywano do tego należytej wagi) Pizarro też przekazał wysłańcowi drobne upominki dla jego władcy. Następnie wyprawa przeszła suchy i niegościnny rejon Motupe, choć w głównej osadzie o tej nazwie spędzono cztery dni, po czym dotarła do rzeki Sana i przekroczyła ją. Hiszpanie zatrzymali się na cztery dni w położonej za rzeką fortecy. Tam Pizarro miał kolejną okazję, aby zorientować się w aktualnej sytuacji polityczno-militarnej. Miejscowy dostojnik, od którego spodziewał się uzyskać stosowne informacje, powiedział mu, iż Atahuallpa przebywa w miejscowości Huamachuco z siłami liczącymi około pięćdziesiąt tysięcy wojowników, co początkowo wydało się hiszpańskiemu dowódcy rezultatem błędu lub przesadą Indianina; dlatego zaczął się wypytywać o miejscowy sposób dokonywania obliczeń. Jednocześnie indiański informator wyjaśnił, że ze strachu ukrył się przed Atahuallpa, gdy przeciągał tamtędy ze swym wojskiem. Rozsierdzony absencją kacyka Atahuallpa miał kazać zabić cztery z pięciu tysięcy jego ludzi, a ponadto uprowadzić w niewolę po sześćset kobiet i młodzieńców. Natomiast dowódca miejscowego garnizonu przyłączył się do sił Atahuallpy. Hiszpanie otrzymali więc znów konkretną informację, świadczącą o wewnętrznym rozprzężeniu panującym w kraju i jawnej wrogości mieszkańców i naczelników poszczególnych obszarów. Przed wyruszeniem w dalszą drogę Pizarro zaproponował jednemu z dostojników indiańskich, towarzyszącemu Hiszpanom już od okolic San Miguel, aby udał się

potajemnie do obozu Atahuallpy. Indianin wprawdzie nie zgodził się iść w charakterze szpiega, ale zaoferował się być oficjalnym emisariuszem. Pizarro przystał na to i wysłał go do Atahuallpy. Posłaniec miał przekazać władcy prezenty i zapewnienie o pokojowym traktowaniu przez Hiszpanów tych wszystkich krajowców, którzy nie podejmują w stosunku do nich wojennych kroków. Ponadto miał w imieniu Pizzara przekazać Ince ofertę poparcia go w toczonej przezeń wojnie, jeśli ten przyjmie hiszpańskiego wodza przyjaźnie. Ekspedycja ruszyła dalej, wkraczając powoli w rejon górski. W pewnym miejscu natrafiono na rozwidlenie dróg, z których jedna, będąca głównym szlakiem, biegła do Chincha i dalej na południe aż do Cuzco. Druga, dużo gorszej jakości, wspinała się w górę ku Cajamarce. Po dyskusji ze swymi kapitanami Pizarro wybrał ten drugi szlak, argumentując, iż Atahuallpa przebywa właśnie w tym rejonie i doskonale wie o ich obecności, przynajmniej od momentu wyruszenia z San Miguel, a obranie innej drogi stworzy wrażenie, że Hiszpanie obawiają się spotkania z Inką. Tu po raz kolejny, podobnie jak wcześniej po wyruszeniu z San Miguel, Francisco Pizarro zaprezentował publicznie swą wolę i determinację dotarcia do miejsca pobytu władcy kraju, niezależnie od tego, jak niekorzystny byłby nominalny stosunek sił między jego oddziałem a zastępami inkaskich wojowników. Dalsza droga wiodła już typowo górskimi szlakami, dlatego też hiszpański wódz postanowił ruszyć przodem z czterdziestoma konnymi i sześćdziesięcioma piechurami, powierzając resztę sił i tabory dowódcy ariergardy, którym został Juan de Salcedo. Pizarro przybył ze swymi ludźmi do górskiej fortecy (nie znamy dziś jej nazwy) i zajął ją bez przeszkód (jeśli byłaby broniona, stałaby się barierą nie do przebycia dla nielicznych sił Hiszpanów) Sam udał się jednak do następnej osady, przesyłając dowódcy ariergardy polecenie, by posuwając się tą samą drogą, dotarł do wspomnianej fortecy i tam przenocował. Pizarro i jego ludzie rozłożyli się zaś obozem w owej dalszej osadzie, gdzie również nie brakowało solidnych budynków i fortyfikacji. Budynek wybrany przez Pizarra na nocleg był otoczony murem tak szerokim, jak dowolna twierdza w Hiszpanii ze swymi bramami, a choćby byli w tym kraju budowniczowie i narzędzia z Hiszpanii, mur ów nie mógłby być lepiej wykonany". Mieszkańcy byli w większości wrogo usposobieni do przybyszów. Hiszpański dowódca, za pośrednictwem Hernanda de Soto, wydobył jednak od dwóch dostojników, prawdopodobnie stosując tortury, informację o tym, że Atahuallpa przybył przed trzema dniami do Cajamarki. Jeszcze tego samego dnia, przed zachodem słońca, dotarł do Pizarra posłaniec z wiadomością od owego indiańskiego emisariusza, którego wysłał do Atahuallpy. Indianin potwierdził fakt pobytu Inki w Cajamarce, a jednocześnie dał znać, że szlak wiodący do miasta wolny jest od oddziałów zbrojnych. Pizarro w tej sytuacji postanowił następnego dnia zwolnić tempo marszu tak, aby uprzedzony o tym Salcedo, mógł połączyć się z głównymi siłami ekspedycji. Obozowano tym razem pod namiotami, cierpiąc jednak z powodu surowego klimatu peruwiańskiej sierry. Zimno, zwłaszcza w porównaniu z rozpalonymi słońcem dolinami, dało się też we znaki wierzchowcom, które, jak notują kronikarze, zaczęły chorować. W dniu, w którym przybyli ludzie z ariergardy, pojawiło się w hiszpańskim obozie także dwóch wysłanników Atahuallpy, którzy przywiedli w darze dziesięć lam i zapy-

tali o termin przybycia hiszpańskiego wodza do Cajamarki. Pizarro ze swej strony wypytywał owych dostojników o sytuację panującą między walczącymi siłami Atahuallpy i Huascara. Oczywiście wersja wypadków, przedstawiona przez wysłanników Atahuallpy, stawiała go w korzystnym świetle, jako osobę broniącą swych praw przed nadmierną ambicją i zachłannością przyrodniego brata. Pizarro, przyjmując to posłannictwo od Inki, oświadczył wprost, że jest reprezentantem monarchy dużo potężniejszego niż Atahuallpa, który go wysłał do tego kraju, aby zapanować nad jego mieszkańcami, przywieść ich do poznania prawdziwego Boga. Dodał też, że w innych regionach Hiszpanie pobili już niejednego władcę silniejszego od Atahuallpy. Skoro więc Inka chce ustanowić przyjacielskie stosunki z Hiszpanami, może liczyć na ich szacunek, a nawet współdziałanie w konfrontacjach z lokalnymi rywalami. Jeśli zaś wystąpi zbrojnie, zostanie pobity, tak jak to się stało z mieszkańcami wyspy Puna i Tumbes. Widzimy tu, że przyjęta przez Pizarra postawa była równoważna z wystosowaniem, choć za pośrednictwem osób trzecich, requerimiento do samego Atahuallpy. Wysłannicy Inki powrócili niebawem do Cajamarki, aby przekazać tę zuchwałą odpowiedź Pizarra. Na drugi dzień w obozie Hiszpanów, którzy weszli tymczasem do następnej osady, zjawił się kolejny wysłannik Atahuallpy. Tym razem był to ten sam dostojnik, który już raz przybył do Pizarra w Sarran z owymi zagadkowymi dla Hiszpanów darami. Teraz darami, podobnie jak w przypadku jego poprzedników, było dziesięć lam, a ponadto poczęstował Hiszpanów chichą. Chicha — napój przygotowywany ze sfermentowanej kukurydzy. Wydaje się, że i ten wysłannik nabrał przekonania o stanowczej woli Pizarra dotarcia do Cajamarki i spotkania z Inką. Na pierwszy rzut oka zdumiewa każdego, śledzącego dzieje tej kampanii, że Atahuallpa przez tak długi okres, mimo iż wiedział o pojawieniu się na wybrzeżu dziwnych przybyszów i ich pierwszych sukcesach militarnych, pozostawał wobec nich bierny. Jeśli jednak uwzględnimy szczególną sytuację Atahuallpy, jego zachowanie wydaje się całkiem racjonalne. Przecież jego decydujące zwycięstwo nad siłami Huascara dokonało się zaledwie kilka tygodni przed nadejściem Hiszpanów w okolice Cajamarki. Siły Hiszpanów wydawały się znikome i w przypadku konfrontacji łatwe do zniszczenia. Natomiast ruszenie przez Atahuallpę do zdobytego przez jego wodzów Cuzco stwarzało dogodną sposobność do buntu mieszkańców północnych rejonów imperium, co do których lojalności Atahuallpa mógł żywić uzasadnione obawy. Hiszpanie, kontynuując swój marsz ku Cajamarce, napotkali niebawem owego dostojnika z okolic San Miguel, którego Pizarro wysłał z poselstwem do Atahuallpy (jak pamiętamy, wcześniej dał on już znać o wynikach swej misji za pośrednictwem służącego) Widząc w obozie Hiszpanów obecnego tam jeszcze wysłannika Atahuallpy, czynnie go znieważył, a gdy Pizarro zapytał, co jest powodem tej napaści, emisariusz opowiedział o wynikach swej misji. Otóż, wbrew zapewnieniom o pokojowych zamiarach, Atahuallpa koncentruje swe wojska poza miastem, które jest wyludnione, i niechybnie zaatakuje Hiszpanów w sprzyjającym momencie. Mimo usilnych próśb wysłannik Pizzara nie został dopuszczony przed oblicze Inki, ale rozmawiał tylko z jednym z jego wujów, który, wypytując o liczbę i uzbrojenie Hiszpanów, dawał do zrozumienia, że nie ma powodu traktować ich jako groźnego

przeciwnika. Sam emisariusz ledwie uszedł z życiem. Oświadczył bowiem, że jeśli nie powróci do obozu, Hiszpanie uwiężą albo zabiją wysłanych do nich dostojników Atahuallpy. Znieważony poprzednio dostojnik, który przybył wcześniej z Cajamarki, zaczął wyjaśniać, że miasto zostało opróżnione, aby Hiszpanie mogli znaleźć kwatery; że Atrahuallpa właśnie odbywał zwyczajowy post i nikt nie śmiał mu w tej praktyce przeszkadzać, nie dopuszczono więc również wysłannika Pizarra; że Inka ma szczere zamiary wobec Hiszpanów itd. Pizarro publicznie przyznał mu rację i nawet zbeształ w jego obecności kacyka, który go znieważył. W rzeczywistości jednak był skłonny uwierzyć raczej we wiadomości przekazane mu przez indiańskiego emisariusza. Po przebyciu kolejnego etapu drogi Pizarro zarządził rozłożenie się na nocleg w otwartym terenie, aby móc następnego dnia w południe wkroczyć do Cajamarki. Tam pojawiło się kilkunastu wysłanników Atahuallpy, ofiarowując Hiszpanom prowiant (owoce, ptactwo, mięso z lam). Nazajutrz o świcie Pizarro wyruszył dalej na czele swych ludzi, dbając o zachowanie szyku, i zatrzymał się w odległości mniej więcej jednej legua przed Cajamarką, oczekując nadejścia ariergardy. Po skoncentrowaniu całości sił rozwinął je w szyk, złożony z trzech oddziałów konnych i piechurów. Wysłał też wezwanie do Atahuallpy, aby ten przybył na spotkanie z nim do miasta. Na podejściu do Cajamarki oczom Hiszpanów ukazały się liczne namioty obozu Atahuallpy, dobrze widoczne na stoku górskim poza miastem. Było piątkowe popołudnie 15 listopada 1532 roku. CAJAMARCA — BŁYSKAWICZNE UDERZENIE Miasto, które ujrzeli Hiszpanie, było niemal zupełnie wyludnione, jeśli nie liczyć garstki kobiet i ludzi służebnych. Pizarro wysłał natychmiast umyślnego — prawdopodobnie był to jeden z indiańskich tłumaczy — do obozu Atahuallpy, aby powiadomić o swoim przybyciu i wypytać Inkę o czas i miejsce spotkania. Wkraczając do Cajamarki ludzie Pizarra, jakby wiedzeni intuicją, skierowali się ku głównemu placowi o trójkątnym kształcie, gdzie znajdowały się trzy znacznych rozmiarów budynki, mogące posłużyć za kwatery. Istotnie, po krótkim rekonesansie okazało się, że w całym mieście nie ma lepszych i bardziej przydatnych do rozłożenia się obozem zabudowań. Miasto, choć niezbyt imponujących rozmiarów Hiszpanie szacowali jego ludność na dwa tysiące dusz robiło wszakże wrażenie, gdy chodzi o układ urbanistyczny. Położone było na górskim zboczu i chronione dodatkowo przez fortecę o ślimakowatym wejściu, znajdującą się na skraju zabudowań i otoczoną potrójnym murem. Inna, mniejsza forteczka górowała nad głównym placem, większym niż jakikolwiek [plac] w Hiszpanii", który także był otoczony murem i posiadał dwie bramy, zapewniające komunikację z pozostałą częścią miasta, gdzie znajdowały się m.in. świątynie, choć najważniejsza z nich była usytuowana przed wejściem do miasta. Budynki były wykonane z dopasowanych bloków kamiennych, łączonych bez użycia zaprawy, z dachami o konstrukcji drewnianej, w większości krytymi słomą. Główne budynki, w których zakwaterowali się Hiszpanie, miały długość dwustu kroków, wysokość trzech estados ( tj. około 5,5 metra) ich wnętrza były podzielone na osiem

pomieszczeń, a specjalne rury doprowadzały wodę. Ponieważ wysłany do Atahuallpy Indianin nie powracał, Francisco Pizarro uznał za stosowne zaakcentować swą obecność w sposób bardziej wyrazisty. Nakazał mianowicie kapitanowi Hernandowi de Soto udanie się z poselstwem do Inki, w asyście dwudziestu-dwudziestu pięciu konnych. Niektórzy twierdzą, że właściwym powodem wysłania de Sota była chęć rozpoznania sił, jakimi dysponował Atahuallpa. Wiadomo jednak, że Pizarro pouczył swego oficera, aby działał rozważnie, nie używał siły i nie dał się sprowokować w sytuacji, gdyby krajowcy dążyli do konfrontacji. W jakiś czas po odjeździe de Sota Francisco Pizarro zdecydował się wysłać w ślad za nim kolejny oddział konnych pod dowództwem swego brata Hernanda. Hiszpański dowódca widać obawiał się, że szczupłe siły de Sota mogą być łatwo unicestwione, gdyby krajowcy zdecydowali się na atak, a z drugiej strony ich przybycie do obozu Atahuallpy nie będzie manifestacją siły. Wedle jednej z wersji Pizarro podjął tę decyzję, gdy ze szczytu forteczki na głównym placu dostrzegł w oddali niezliczone namioty obozowiska Inki. Według wersji pochodzącej od samego Hernanda Pizarro, to on zasugerował swemu przyrodniemu bratu udanie się do Atahuallpy w celu wzmocnienia oddziału de Sota. Szczegółowy przebieg tego poselstwa obu kapitanów można odtworzyć jedynie w ogólnym zarysie. Zachowane relacje Hernanda Pizarro, towarzyszącego mu Diega de Trujillo oraz, jadącego w eskorcie de Sota, Juana Ruiza de Arce, różnią się nieco w opisie działań poszczególnych osób i towarzyszących temu okoliczności. Hernando de Soto obserwował po drodze uzbrojone oddziały Indian, zanotował też istnienie na szlaku miejsca, które wydawało się być z premedytacją przygotowanym przez podwładnych Atahuallpy wąskim gardłem", gdzie zaatakowanie Hiszpanów byłoby możliwe, jeśli Inka podjąłby taką decyzję. Gdy trzeba było przekroczyć przepływającą tamtędy rzekę, de Soto postanowił pozostawić na jej brzegu większość żołnierzy, sam natomiast sforsował ją jedynie w eskorcie pięciu towarzyszy. Przybyli oni do miejsca wypoczynku Inki, którym był rodzaj królewskiego kąpieliska: na dziedzińcu budynku znajdował się zbiornik, w którym mieszała się ciepła i zimna woda, doprowadzana tam oddzielnymi rurami. Atahuallpa nie sprawiał wrażenia zaintrygowanego wizytą niecodziennych gości. To de Soto, wyłuszczający powody swego poselstwa, musiał czuć się nieco nieswojo, ponieważ Inka nawet nie podniósł na niego wzroku, a w jego imieniu odpowiadał jeden z dostojników (wedle Ruiza de Arce był nim wuj Atahuallpy) Dopiero przybycie Hernanda Pizarro wpłynęło na zdynamizowanie tempa i podniesienie rangi poselstwa. Być może znaczenie miało tu uświadomienie Ince przez tłumaczy, iż drugi z Hiszpanów jest bratem naczelnego dowódcy; władca uznał więc za stosowne osobiście odpowiadać na zadawane pytania i udzielać wyjaśnień. Ale nawet wówczas był to dialog pełen rezerwy i wzajemnej podejrzliwości. Hernando oczywiście zapewniał o pokojowych zamiarach Hiszpanów, przybywających w imieniu swego potężnego monarchy. Atahuallpa według jednej z wersji miał odpowiedzieć, iż ceni sobie przyjaźń z tak potężnym władcą , jednak pod warunkiem, że Hiszpanie zwrócą wszystko, co w czasie marszu z wybrzeża

zagrabili2. Jednocześnie zapowiedział, że następnego dnia przybędzie do Cajamarki na spotkanie z wodzem Hiszpanów, zaznaczając, iż choć jego eskorta będzie uzbrojona, Hiszpanie nie powinni tego rozumieć jako wyrazu wrogich intencji i żywić z tego tytułu obaw. Według innej wersji informacja o zbrojnej eskorcie Inki została przekazana następnego dnia przez wysłannika przybyłego do obozu Hiszpanów. Natomiast żywsza wymiana zdań między Hernandem Pizarro a Inką była rezultatem informacji, jakie temu ostatniemu przekazał jeden z kacyków z okolic San Miguel, który miał opisać Hiszpanów jako wichrzycieli i awanturników, a zarazem przechwalać się, iż jego ludzie zdołali zabić trzech przybyszów i jednego konia. Hernando miał na to odpowiedzieć, że są to czcze przechwałki, a Hiszpanie nie czynią krzywdy nikomu, kto przyjmuje ich pokojowo i nie wszczyna walki. Ponadto zaoferował militarną pomoc Hiszpanów w walce z lokalnymi rywalami Atahuallpy, aby ten mógł się naocznie przekonać o wielkich walorach i cnotach wojennych Hiszpanów. Inka — według tej wersji — wspomniał wówczas o jakimś zbuntowanym kacyku, którego Hiszpanie powinni przywołać do posłuszeństwa, a Hernando oświadczył: Na jednego kacyka, choćby nie wiem jak wielu miał ludzi, wystarczy dziesięciu jeźdźców", co miało z kolei spowodować nieco ironiczny śmiech Atahuallpy. Niezależnie od tego, jak w rzeczywistości przebiegało to spotkanie między wysłannikami hiszpańskiego dowódcy a Inką Atahuallpą, trzeba zwrócić uwagę na wzajemne gesty. I tak Atahuallpą miał podawać konieczność ukończenia postu jako powód, dla którego opuścił Cajamarkę i nie wrócił do niej, nawet gdy nadeszli Hiszpanie. Zdaniem Ruiza de Arce, Inka zachęcał członków poselstwa do zejścia z koni i przyjęcia poczęstunku, z czego jednak Hiszpanie nie skorzystali. Ze strony indiańskiego władcy mógł być to nie tyle podstęp, którego obawiali się Hiszpanie, ile test pozwalający w jakimś stopniu ustalić, jakie są granice niezwykłości i odmienności przybyszów. Z kolei wszystkie relacje są zgodne co do tego, iż Inka poczęstował obu kapitanów chichą, którą przyniosły w bogatych naczyniach kobiety usługujące indiańskiemu władcy. To również było działanie symboliczne, mające stworzyć pozory braku wrogich intencji. Niektórzy autorzy — w tym dwaj naoczni świadkowie: Ruiz de Arce oraz Trujillo — wspominają też o incydencie, jaki wydarzył się pod koniec owego spotkania. Hernando de Soto mianowicie, chcąc zademonstrować szybkość i zwrotność koni, wykonał kilka ewolucji w bezpośredniej bliskości Inki. Ten jednak pozostał niewzruszony, jak gdyby całe życie spędził na poskramianiu źrebaków", lecz część dostojników z jego otoczenia wyraźnie się przestraszyła. Tych później Inka miał ukarać śmiercią za okazanie strachu. Krótko przed zachodem słońca wysłannicy Pizarra uznali, iż ich misja dobiegła końca, i poprosili o pozwolenie powrotu do swego obozu. Atahuallpa — jak już wiemy — oświadczył, iż następnego dnia przybędzie na spotkanie z hiszpańskim dowódcą. Po powrocie Hernanda de Soto i Hernanda Pizarro w hiszpańskim obozie zapanował nastrój nerwowego wyczekiwania. Wynikiem poselstwa obu kapitanów było wszak

uświadomienie sobie ogromnej przewagi liczebnej sił, którymi rozporządzał Atahuallpa, a szacowano je na trzy-dzieści-czterdzieści tysięcy wojowników; tak więc na jednego hiszpańskiego żołnierza przypadałoby około dwustu (!) przeciwników. Zatem nie jest, być może, przesadą stwierdzenie Gómary, że niektórzy żołnierze dostawali ze strachu rozwolnienia. Francisco Pizarro dodawał swym ludziom odwagi, apelując, aby mieli ufność w Bogu, bez którego pozwolenia nic się nie dzieje ani na ziemi, ani w niebiosach, i aby mieli na uwadze, iż w tak wielkiej masie nieprzyjaciół łatwo jest posiać zamęt i tą drogą zatriumfować. Jednocześnie nie zaniedbano podjęcia wszelkich środków ostrożności, na wypadek gdyby Atahuallpa, wbrew oficjalnym zapowiedziom, chciał uderzyć nocą na Hiszpanów. Dlatego tej nocy ludzie Pizarra czuwali, przygotowując broń oraz patrolując okolice swych kwater. Niektórzy kronikarze, jak Cieza de Leon, Gómara, Pedro Pizarro, a za nimi piszący znacznie później Herrera, twierdzą, że nocą Atahuallpa wysłał silny oddział wojowników pod wodzą Ruminaviego, aby ukryli się w miejscu, które umożliwi im następnego dnia odcięcie Hiszpanom drogi odwrotu, gdyby chcieli ujść z Cajamarki. Jednak autorzy najbliżsi opisywanym wypadkom nie przytaczają tego szczegółu, a jedynie Ruiz de Arce wspomina, że już od północy i nazajutrz Hiszpanie mogli obserwować nieprzerwany ciąg ludzi, którzy, wychodząc z obozu Atahuallpy, gromadzili się tłumnie wokół miasta. W sobotę 16 listopada 1532 roku Hiszpanie oczekiwali z niepokojem nadejścia orszaku Atahuallpy. Moment ten jednak ciągle się opóźniał, choć jeszcze dwóch wysłanników Inki zapowiedziało jego przybycie, informując m.in. o tym, w którym z trzech pałaców położonych wokół głównego placu władca chce się zatrzymać — był to tzw. Dom Węża, gdyż, jak opisuje Xerez, w jego wnętrzu znajdował się kamienny wizerunek tego zwierzęcia, bez wątpienia posiadającego znaczenie totemiczne. Niektórzy świadkowie wspominają, że Pizarro wysłał nawet jednego ze swych ludzi (miał nim być Rodrigo de Aldana, który opanował już nieco język kiczua), aby ponaglić Inkę i skrócić czas nerwowego dla Hiszpanów oczekiwania. Dopiero około południa Atahuallpa wyruszył z miejsca dotychczasowego pobytu. Choć odległość dzieląca je od Cajamarki nie przekraczała ćwierci legua ( tj. około 1,5 kilometra) to Hiszpanie ujrzeli władcę dopiero na dwie godziny przed zachodem słońca, tak długo trwał bowiem majestatyczny przemarsz całej kolumny, w której skład wchodziły nie tylko setki sług, ale i towarzyszący Ince dostojnicy. Atahuallpa podróżował w bogato zdobionej złotymi płytami i kolorowymi piórami papug lektyce, podobnie jak dwóch wysokich rangą dygnitarzy. Przybrani w jednakowy sposób słudzy oczyszczali przed nim drogę, tak aby nie znalazł się na niej ani jeden kamień czy źdźbło trawy; inni grali i tańczyli. Nie jest do końca jasna kwestia liczebności zbrojnej eskorty Inki. Można wszakże przyjąć, że szacunki mówiące o kilkudziesięciu tysiącach uzbrojonych wojowników (70 tysięcy podaje Cieza, a za nim powtarza Herrera) są bez wątpienia przesadzone. Z kolei Hernando Pizarro wspomina, iż Atahuallpie towarzyszyło około pięciu-sześciu tysięcy ludzi, na pozór nieuzbrojonych, którzy jednak pod wierzchnim okryciem chowali niewielkich rozmiarów maczugi i proce. Ale przecież ten sam autor mówi wcześniej o uprzedzeniu przez posłańca Inki, iż Atahuallpa przybędzie w otoczeniu uzbrojonych ludzi. Dlaczego więc mieliby oni ukrywać przed Hiszpanami niesioną broń? Xerez wyjaśnia natomiast, że wiadomość o tym skrywanym pod

odzieniem uzbrojeniu przyniósł hiszpańskiemu dowódcy wspomniany wcześniej Rodrigo de Aldana. Ale nawet taka wersja nie wyjaśnia sprawy, a inni kronikarze w ogóle jej nie poruszają. Francisco Pizarro oczywiście nie dowierzał Ince, a niekorzystny dla Hiszpanów stosunek sił nie pozwalał na beztroskie oczekiwanie na dalszy rozwój wypadków. Dlatego hiszpański dowódca odpowiednio podzielił i rozlokował swe siły. Sześćdziesięciu jeźdźców, ugrupowanych w trzy dwudziestoosobowe oddziały, powierzył swemu bratu Hernandowi, Belalcazarowi oraz de Soto. Pedro de Candia otrzymał pieczę nad złożoną z kilku falkonetów artylerią, która na znak dany przez Pizarra miała otworzyć ogień. Hiszpanie obstawili też (zwykle po ośmiu ludzi) wszystkie wyloty ulic prowadzące z miasta na plac. Francisco Pizarro wraz z dwudziestoma piechurami ulokował się w owej niewielkiej forteczce górującej nad placem. Zresztą całość sił, łącznie z kawalerią, była ukryta wewnątrz budynków otaczających główny plac. Pizarro przed przybyciem Atahuallpy dokonał jeszcze inspekcji rozlokowanych tak sił, napominając, aby nikt nie wychodził na zewnątrz, zanim nie stanie się pewne, że Atahuallpa przybywa z ofensywnymi zamiarami, i zanim, wobec tego, nie rozlegnie się sygnał do ataku. Jednocześnie dodawał żołnierzom ducha, mówiąc, aby uczynili ze swych serc fortece, gdyż nie mają innych i innej pomocy, niż ta dana od Boga, który wspomaga w największych potrzebach tych, którzy mu służą. A choćby na każdego chrześcijanina przypadało pięciuset Indian, aby dzielnie stawali, jak to czynią w takich razach zacni ludzie, i mieli nadzieję, iż Bóg będzie walczył po ich stronie". Gdy orszak Atahuallpy wkroczył na plac, Inka wyraził zdziwienie, iż poza pojedynczymi osobami nigdzie nie było widać przybyszów. Któryś z towarzyszących mu dostojników miał zasugerować, że Hiszpanie ukryli się ze strachu i na pewno poddadzą się bez walki. Tymczasem do lektyki Inki zbliżył się, wysłany przez Pizarra, ojciec Vicente Valverde z indiańskim tłumaczem. Rozmowa duchownego z indiańskim władcą miała dość gwałtowny przebieg. Zakonnik w istocie skierował do Atahuallpy wezwanie do uznania zwierzchnictwa hiszpańskiej Korony, równoważne requerimiento. Nawet zakładając, iż cały ten komunikat został sprawnie przełożony przez tłumacza, musiał wydać się on indiańskiemu władcy zuchwalstwem. Dlatego jego odpowiedź była pełna lekceważenia. Następnie zagadnął swego interlokutora, skąd czerpie swą wiedzę i jak może tak stanowczo domagać się tylu rzeczy, o których on, potężny władca, nigdy nawet nie słyszał. Na te słowa duchowny wskazał na trzymaną w ręku książkę, którą mógł być brewiarz lub Biblia. Atahuallpa zażądał księgi, lecz nie umiał jej otworzyć, zakonnik podniósł więc rękę, aby to uczynić, lecz Inka uderzył w jego wyciągnięte ramię. Gdy w końcu udało mu się otworzyć książkę, przerzucił kilka stronnic i, znudzony, odrzucił ją niedbałym gestem. W końcu oświadczył, że Hiszpanie nie wydostaną się stąd, jeśli nie zwrócą tego wszystkiego, co w ciągu pobytu w jego kraju zdołali zagarnąć. Ojciec Valverde uznał, że jego misja ustanowienia relacji z Inką pokojowymi metodami zakończyła się niepowodzeniem. Dlatego udał się do budynku, w którym znajdował się Francisco Pizarro. Ten natychmiast założył hełm, wziął do ręki szpadę oraz tarczę i szarfą dał umówiony sygnał do ataku. Najpierw wypaliły wycelowane

w środek placu falkonety, a z trzech punktów jednocześnie wypadli jeźdźcy z okrzykiem Santiago!". Santiago — święty Jakub Apostoł, który dzięki legendzie stał się patronem walk z Maurami na Półwyspie Iberyjskim, a po wyprawach Kolumba i zainicjowaniu ekspansji zamorskiej patronem walk z Indianami. Do dziś świętego Jakuba (25 lipca) jest świętem narodowym w Hiszpanii. Konie miały uprzęże z dzwoneczkami, co potęgowało szok wśród zaatakowanych. W tym przypadku to Hiszpanie użyli tego, niewyszukanego skądinąd, rodzaju broni psychologicznej, choć zazwyczaj w dziejach konkwisty na różnych obszarach Nowego Świata to Indianie stosowali działanie obliczone na osłabienie morale przeciwnika — w postaci wojennych okrzyków, które rzeczywiście, jak świadczą kroniki hiszpańskie, działały deprymująco. Francisco Pizarro na czele żołnierzy, których pozostawił sobie do osobistej dyspozycji, natarł w kierunku lektyki Atahuallpy. Choć Hiszpanie, kłując szpadami, uśmiercili Indian, na których ramionach spoczywała królewska lektyka, to jednak poległych momentalnie zastępowali następni, tak że Inka w tym bitewnym zgiełku nie poniósł żadnej szkody. Ostatecznie siłą ściągnięto go z lektyki, a gdy upadł na ziemię, starcie praktycznie dobiegło końca. Pizarro, po z górą dwudziestoletnim pobycie w Ameryce i udziale w licznych walkach z Indianami, doskonale zdawał sobie sprawę, jak kapitalne znaczenie ma w tych kolektywistycznie zorganizowanych społecznościach wyeliminowanie z walki naczelnego wodza. Choć na placu w Cajamarce zgromadzonych było kilka tysięcy Indian, nie byli oni w praktyce zdolni do stawienia oporu. Oczywiście decydujące znaczenie miał element zaskoczenia. Dodajmy do tego stłoczenie masy ludzi na niewielkiej przestrzeni, co spowodowało, że wielu indiańskich wojowników po prostu tratowało się wzajemnie. Doszło do tego, że pod naporem wezbranego tłumu runęła część muru okalającego plac, a powstała w ten sposób wyrwa stała się dla wielu poddanych Inki najprostszą drogą ucieczki. Pojmanego Inkę zaprowadzono do jednego z budynków, podczas gdy jeźdźcy kontynuowali pościg za uchodzącym przeciwnikiem. Dopiero gdy zapadły ciemności, Pizarro za pomocą wystrzałów i sygnałów trąbek nakazał powrót do obozu. Klęska Indian była całkowita. Jak napisał jeden z kronikarzy: zabrakło im tego dnia odwagi, albo też [celowo] Bóg ich zaślepił". Hiszpanie zabili w ciągu dwóch godzin co najmniej dwa tysiące wojowników, a choć niektóre szacunki mówią nawet o siedmiu-ośmiu tysiącach poległych, należy uznać je za przesadzone z uwagi na liczbę hiszpańskich żołnierzy uczestniczących w starciu. Naoczny świadek, Diego de Molina, z którym Oviedo rozmawiał w grudniu 1533 roku, oszacował liczbę zabitych na placu na 2800 Indian oraz mniej więcej drugie tyle poza placem" — w czasie pościgu. Ten szacunek trzeba też traktować sceptycznie. Nie zginął żaden z ludzi Pizarra, a on sam był jedynym lekko rannym (został zraniony przez jednego ze swych żołnierzy, gdy chwytał Atahuallpę) Atahuallpę zaprowadzono do budynku, w którym kwaterował Pizarro. Ponieważ w czasie pochwycenia Inki odarto go z szat, które miał na sobie, hiszpański wódz kazał je pozbierać, aby królewski więzień mógł je z powrotem przywdziać. Atahuallpa, choć oszołomiony tak niespodziewanym a fatalnym dla niego obrotem sprawy, zachowywał się ze spokojem i godnością. Musiał przełknąć gorzką pigułkę,

gdy zdał sobie sprawę, jak niewielu, choć zdecydowanych na wszystko, ludzi zdołało złamać jego militarną potęgę, liczoną w dziesiątkach tysięcy wojowników. Usprawiedliwiał się przed Pizarrem, a może i przed samym sobą że niesłusznie zaufał jednemu ze swych dostojników, który widząc już Hiszpanów w akcji pod San Miguel, przekonywał go, iż przybysze nie są wcale odważni, ich koniom na noc są zdejmowane siodła, a wówczas są niegroźne, tak że w rezultacie siłami dwóch setek wojowników można ich bez trudu pokonać. Faktem jest, że Atahuallpa wcale nie przybywał na spotkanie z Pizarrem z pokojowymi intencjami, jednak ufając w swoją ogromną przewagę liczebną wierzył, że jest panem sytuacji i może zadecydować o losie dziwnych przybyszów. Kalkulacje te zawiodły, gdyż Atahuallpa — podobnie zresztą jak inni wodzowie indiańscy pobici przez Hiszpanów w różnych regionach Ameryki — nie rozumiał sposobu prowadzenia wojny przez swych przeciwników. Dla Hiszpanów walka nie miała wszak żadnych aspektów obrzędowych ani konwencjonalnych (pozyskanie niewolników, zhołdowanie nowych trybutariuszy itd. ) lecz wpisywała się w schemat wojny totalnej, w której można było albo odnieść całkowite zwycięstwo, albo też zginąć. A przecież w Cajamarce Hiszpanie rzeczywiście nie mieli żadnej drogi odwrotu i byli w najwyższym stopniu świadomi tej dramatycznej alternatywy. Nazajutrz, 17 listopada, Hernando Pizarro na rozkaz swego przyrodniego brata wyruszył z trzydziestoma jeźdźcami, aby spenetrować okolicę, zniszczyć zapasy broni, która mogłaby być użyta przeciw Hiszpanom, oraz przywieźć łupy z obozowiska Atahuallpy. Około południa Hernando powrócił z budzącą podziw zdobyczą: wyroby ze złota szacowane na czterdzieści tysięcy castellanos oraz ze srebra o wartości około pięciu tysięcy marek. Oprócz tego ogromne stado lam, liczne tkaniny (znaczne ich ilości znaleziono także w samej Cajamarce) oraz nieco szmaragdów. Francisco Pizarro kazał wypuścić wszystkie zwierzęta, których wielka liczba stanowiła tylko niepotrzebną przeszkodę w obozie. Spośród Indian wziętych do niewoli, zgromadzonych później na placu, Hiszpanie wybrali tylu, ilu wydało im się potrzebnych do służby, resztę zaś Pizarro uwolnił, bez wątpienia zdając sobie sprawę, iż wielu z nich pochodziło z odległych prowincji, a ich służba w szeregach Atahuallpy była wynikiem raczej przymusu niż rzeczywistej lojalności. Tak oto w listopadzie 1532 roku w praktyce przestało funkcjonować największe imperium Nowego Świata. Jednak jego upadku nie można interpretować tylko w kategoriach szczęśliwego dla Hiszpanów przebiegu wydarzeń i pełnej powodzenia realizacji śmiałego planu Pizarra. W istocie państwo Inków było tylko niespójnym konglomeratem około dwustu drobniejszych organizmów, których lokalni władcy po inkorporacji do imperium wcale nie pogodzili się z dominacją Cuzco i gotowi byli poprzeć jakąkolwiek siłę, która pomogłaby im w zrzuceniu jarzma. Wprawdzie triumf Pizarra w Cajamarce nie wynikał bezpośrednio z wygrywania miejscowych antagonizmów, ale po uwięzieniu Inki państwo, które nie wspierało się na żadnej idei ojczyzny i jej obrony przed zewnętrznymi wrogami, nie mogło dalej funkcjonować w dotychczasowym kształcie. Instynkt polityczny Pizarra pozwolił mu natomiast na szybkie zorientowanie się w miejscowych stosunkach władzy i na mistrzowskie ich rozgrywanie dla utrwalania panowania Korony hiszpańskiej. CAJAMARCA — ZAGŁADA KRÓLEWSKIEGO WIĘŹNIA

Po uwięzieniu Inki Francisco Pizarro nie pozwolił sobie na spowolnienie działań, zaniedbanie czy zmniejszenie czujności. Natychmiast przesłał wiadomość o pomyślnym przebiegu wydarzeń w Cajamarce do garnizonu w San Miguel. Na głównym placu, który był sceną pojmania Inki, polecił zbudować prowizoryczny kościół lub może raczej kaplicę, gdzie Hiszpanie mogliby oddawać się religijnym praktykom. Kazał też zburzyć okalający główny plac mur i na jego miejsce pobudować nowy, wyższy, który stanowiłby skuteczniejszą ochronę w razie ataku tubylców. Najwidoczniej nie było problemu ze znalezieniem sprawnych indiańskich robotników, skoro w ciągu czterech dni zdołano wykonać mur o długości pięciuset pięćdziesięciu kroków i wysokości około trzech i pół metra. Każdego dnia Hiszpanie sprawdzali, czy w okolicy nie widać jakichś podejrzanych ruchów miejscowych oddziałów. Inna sprawa, że nawet gdy docierały konkretne sygnały na ten temat, Indianie umieli doskonale znikać" w momencie pojawienia się hiszpańskiego patrolu. Atahuallpa, choć początkowo poważnie obawiał się o swój los, zapewne z niedowierzaniem przyjmował oznaki kurtuazji, z jaką traktował go hiszpański dowódca. Ince pozwolono na kontakty z osobami z jego najbliższego otoczenia — kobietami, sługami, przybywającymi doń wysłańcami itd. Mało tego, Pizarro zaoferował nawet uwolnienie kobiet lub krewnych Atahuallpy, o ile znaleźli się wśród wziętych do niewoli, a następnie rozdzielonych między Hiszpanami krajowców. Zatem położenie Inki można uznać za rodzaj aresztu domowego. Uwięzienie Atahuallpy w Cajamarce można porównać z wcześniejszym o kilkanaście lat zawładnięciem osobą Montezumy przez Cortesa i jego ludzi w Tenochtitlanie. Niejednokrotnie zresztą sugerowano, że plan pojmania Inki Pizarro mógł stworzyć pod wpływem wieści o sukcesie odniesionym w Meksyku przez jego ziomka i dalekiego krewnego (matka Cortesa pochodziła z Pizarrów) Ostatecznie w czasie pobytu Pizarra w Hiszpanii, w latach 1528-1529, na Półwyspie Iberyjskim bawił też opromieniony sławą zwycięskiego wodza Hernan Cortes. Niektórzy twierdzą nawet, że obaj najsłynniejsi konkwistadorzy — jeden u szczytu powodzenia, drugi w przededniu swego triumfu — spotkali się, a nawet, że Cortes wspomógł finansowo Pizarra. Nie ma jednak żadnych dowodów na to, iż rzeczy miały się w ten sposób. Bardziej prawdopodobne jest, że Francisco Pizarro wybrał tę śmiałą strategię będąc w sytuacji, która wymuszała wykorzystanie elementu zaskoczenia, a ponadto kierował się po prostu własnymi doświadczeniami, wyniesionymi z licznych starć z krajowcami, których był uczestnikiem w czasie dwu dekad spędzonych w Ameryce. Uwięziony Inka, gdy już minął pierwszy szok po niespodziewanej klęsce, zaczął obmyślać sposób odzyskania swobody. Skoro nie dane mu było zwyciężyć w walce, spróbował opłacić się swym pogromcom. Tak więc Atahuallpa złożył Pizarrowi bezprecedensową propozycję: ofiaruje tyle złota, ile pomieści sala, w której przebywał, a ponadto dwukrotnie większą ilość wyrobów ze srebra. Pizarro i jego kapitanowie najpierw nie brali oferty poważnie, dopatrując się w tym gry na czas ze strony Inki, a w najlepszym razie kpiny swego królewskiego więźnia. Gdy jednak na zapytanie Pizarra o szczegóły tej niecodziennej propozycji Atahuallpa pokazał ręką na ścianie punkt (na wysokości około dwóch metrów), do którego komnata miała napełnić się przedmiotami ze złota, i obiecał, iż stanie się to w terminie dwóch

miesięcy, hiszpański dowódca dał swe przyzwolenie. Atahuallpa unoszący rękę, aby Hiszpanie mogli wyrysować linię na ścianie sali i tym samym ustalić ostatecznie wielkość okupu, to drugi — obok wystąpienia sławnej trzynastki" na Wyspie Koguciej — najbardziej znany, wręcz stereotypowy obraz związany z podbojem Peru, który, nie bez pośrednictwa sztuk plastycznych dużo późniejszych epok, wytworzył się w zbiorowej świadomości. Dodajmy tu, że Sala Okupu (Cuarto de Rescate) zachowała się do naszych czasów, będąc jedyną pozostałością architektury prehiszpańskiej we współczesnej Cajamarce. Różni uczestnicy wyprawy Pizarra mówią o niej jako o pomieszczeniu o wymiarach 30-35, 22 lub 20 stóp długości i 18 do 15 stóp szerokości, czyli mniej więcej 8-10 na 5-6 metrów. Przyjmując nawet niższe wartości przytoczonych danych, otrzymamy powierzchnię około 40 metrów kwadratowych. Zakładając, że sala miała około 9 stóp wysokości i miała być wypełniona do wysokości około 2 metrów (punkt, do którego może sięgnąć ręką dorosły człowiek w pozycji stojącej) daje to ponad 100 metrów sześciennych, którą należało zapełnić kosztownościami! W następnych dniach, gdy Inka wyekspediował swoich wysłanników w różne zakątki kraju, rzeczywiście zaczęły przybywać pierwsze partie kosztowności przeznaczonych na okup za Atahuallpę: I tak, przybywa każdego dnia raz dwadzieścia tysięcy, innym razem trzydzieści tysięcy, jeszcze innym pięćdziesiąt i sześćdziesiąt tysięcy złotych pesos w dzbanach i wielkich naczyniach o pojemności trzech a czasem dwóch arrobas, Arroba — dawna hiszpańska miara objętości odpowiadająca około 16 litrom; jako jednostka ciężaru arroba wynosiła 11,5 kg. a nadto dzbany ze srebrem i wiele innych naczyń". Mimo to Hiszpanie nadal wątpili w możliwość spełnienia przez Inkę danej obietnicy. Niektórzy zaczęli wyrażać obawę, czy cała oferta nie jest tylko sprytną grą królewskiego więźnia, który w ten sposób zyskuje bezcenny czas, aby jego wodzowie zdołali zgromadzić odpowiednie siły na zaatakowanie Hiszpanów i uwolnienie swego władcy. Ten niepokój i niedowierzanie ludzi Pizarra wydają się jak najbardziej zrozumiałe, jeśli weźmie się pod uwagę ich ówczesną sytuację: w gruncie rzeczy pozostawali w warunkach oblężenia przez wprawdzie bezpośrednio niewidoczne, ale znacznie liczniejsze siły przeciwnika, a jedynym atutem i gwarancją pozostawała osoba Atahuallpy. Inka, dostrzegając te nastroje wśród swoich pogromców, zaproponował, aby w celu przyspieszenia zbioru ustalonej ilości kruszców, kilku z nich udało się w indiańskiej eskorcie do innych ośrodków imperium, zwłaszcza do Cuzco, dzięki czemu nie tylko będą mogli przyspieszyć zbiórkę okupu, ale także przekonać się, że poddani Atahuallpy nie zamierzają atakować Hiszpanów. Mimo że i tym razem nie bardzo wierzono w szczerość intencji Atahuallpy, Francisco Pizarro zaaprobował ten pomysł. Mniej więcej w tym czasie zaszło, już bez wiedzy Hiszpanów, inne brzemienne w skutki wydarzenie. Otóż Inka Huascar, który po klęsce w wojnie domowej pozostawał w niewoli, prowadzony w eskorcie wojowników Atahuallpy w stronę Cajamarki, został po drodze zamordowany z rozkazu swego przyrodniego brata, który obawiał się, że Huascar może szukać pomocy i protekcji u zwycięskich

Hiszpanów. Nie znamy z całą pewnością okoliczności śmierci Huascara, a nawet sporny pozostaje moment, w którym zaszło to dramatyczne wydarzenie. Tradycyjnie przyjmuje się, że Huascara zamordowali ludzie Atahuallpy gdzieś w okolicach Andamarki, na południowy zachód od Huamachuco (obecnie są to obszary peruwiańskiej prowincji Santiago de Chuco w departamencie La Libertad) Ciało Huascara jego oprawcy wrzucili do rzeki Yanamano, a takie potraktowanie śmiertelnych szczątków Inki miało być dodatkową karą, gdyż wedle miejscowych wierzeń topielcy oraz ponoszący śmierć w płomieniach byli skazani na wieczne potępienie. Niektórzy skłaniają się do opinii, że Huascara zamordowano wcześniej, gdy ludzie Pizarra dopiero zbliżali się do Cajamarki. Przeważnie przyjmuje się jednak, iż Atahuallpa, będąc już sam więźniem Hiszpanów, zlecił swym wojownikom uśmiercenie przyrodniego brata i rywala w jednej osobie. Jeśli przyjmiemy ten pogląd, to i tak pozostaje niejasna sprawa konkretnych okoliczności i następstwa zdarzeń. Tu pojawia się właśnie pytanie o rolę Hiszpanów — czy rzeczywiście dowiedzieli się o śmierci Huascara poniewczasie i czy mogliby jej zapobiec. Według wersji, którą przedstawiają Gómara oraz Zarate, a także powtarza ją za nimi dość wiernie w pięćdziesiąt lat później Garcilaso, gdy Huascara prowadzono w stronę Cajamarki, eskortujący go oddział napotkał dwóch Hiszpanów, niesionych przez Indian w hamakach, którzy w ten sposób podróżowali do Cuzco we wspomnianej wyżej misji. Tymi Hiszpanami mieli być Hernando de Soto i Pedro del Barco. Dopiero w wyniku tego spotkania eskorta Huascara miała dowiedzieć się o uwięzieniu Atahuallpy przez Hiszpanów w Cajamarce oraz o gromadzeniu okupu, który miał mu zagwarantować uwolnienie. Podobno też Huascar zaoferował się, że dostarczy Hiszpanom więcej złota niż jego przyrodni brat, gdyż jako prawowity władca dysponuje większymi bogactwami i nie będzie musiał, tak jak Atahuallpa, ogołacać ze złotych i srebrnych ozdób głównej świątyni w Cuzco. Oferta Huascara miała opiewać na wypełnienie owej Sali Okupu w Cajamarce po sam dach. Obaj Hiszpanie nie zainteresowali się jednak sprawą na tyle, aby przerwać swą podróż do Cuzco. Według Gómary ich chciwość i pragnienie skarbów Cuzco były większe niż troska o życie Huascara, a jego śmierć obciąża, przynajmniej pośrednio, ich sumienie. Z kolei Zarate stara się usprawiedliwić de Sota i del Barca, twierdząc, iż nie mogli przecież odejść, wedle własnego rozeznania, od jasno sformułowanych rozkazów, a ponadto obiecali Huascarowi, że po powrocie z Cuzco wysłuchają z uwagą jego oferty. Garcilaso de la Vega natomiast twierdzi, że główny powód braku zainteresowania propozycją Huascara był dużo bardziej prozaiczny — obaj Hiszpanie po prostu nie zrozumieli tego, co Huascar próbował im zakomunikować. Problem w tym, że ci trzej kronikarze, którzy o incydencie wspominają, należą do stosunkowo mniej wiarygodnych (żaden nich nie brał udziału w wyprawie Pizarra, albo nie byli wogóle w Ameryce, jak Gómara, lub pisali znacznie później, jak Garcilaso de la Vega) Autor dużo bardziej wiarygodny, jakim jest Cieza de Leon (kilkadziesiąt lat później powtórzy jego wersję Herrera) przedstawia ten epizod w odmienny sposób. Po pierwsze, do Cuzco udało się nie dwóch, ale trzech Hiszpanów, a byli to: Pedro Martin de Moguer, Juan de Zarate i Martin Bueno. Po

drugie, niedoszło do bezpośredniego kontaktu między tymi Hiszpanami a Huascarem. Mowa jest tylko o tym, że prowadzący Huascara wojownicy, na wieść o uwięzieniu Atahualllpy, pozostali mu wierni i nie pozwolili, aby Huacar, licząc na pomoc Hiszpanów, mógł złożyć im stosowne propozycje. Nie jest też do końca jasne, kiedy Atahuallpa wydał rozkaz zgładzenia Huascara. Większość kronikarzy (Cieza, Zarate, Gómara, Pedro Pizarro, Garcilaso de la Vega, Herrera) twierdzi, że Atahuallpa początkowo lękał się, iż pozbawiając życia Huascara, da Hiszpanom powód do oskarżenia go o ten czyn i dostarczy im poręcznego argumentu przemawiającego za jego straceniem. Dlatego Atahuallpa w swej przebiegłości postanowił wybadać, jak zareaguje wódz Hiszpanów na wiadomość o śmierci Huascara (w tym czasie Hiszpanie już zdawali sobie sprawę z toczącej się w Peru wojny domowej) Pewnego dnia zaczął więc okazywać smutek, płacząc i powstrzymując się od jedzenia. Gdy już zwrócił swym zachowaniem uwagę Pizarra i sprowokował pytanie o przyczynę tak jawnie okazywanego posępnego nastroju, wyznał, że jego wodzowie, przekraczając swe uprawnienia, bo bez pytania Inki o zgodę, uśmiercili Huascara. Francisco Pizarro miał pocieszać Atahuallpę mówiąc, iż śmierć jest rzeczą ludzką, a winni tego zabójstwa mogą wszak z łatwością zostać ukarani. Ta odpowiedź przekonała Inkę, że hiszpańskiego dowódcę niewiele obchodzi los jego rywala i wówczas dopiero wydał rozkaz swoim siepaczom, aby zamordowali Huascara. Cieza pisze nawet wprost, że gdyby Pizarro stanowczo powiedział: Przyprowadźcie mi tu żywego Huascara, nie czyniąc mu przy tym żadnej krzywdy, bo te wszystkie wiadomości są kłamstwami", doprowadzono by Huascara do Cajamarki i ocaliłby on życie. Jedynie Xerez zdaje się podzielać pogląd, że Huascara zgładzili, na wieść o uwięzieniu Atahuallpy, jego kapitanowie, zanim ten ostatni mógł wyrazić swe zdanie w przedmiotowej kwestii. Jednakże sprawa, jak wspomniano, jest niejasna i stwarza możliwości wielu różnych interpretacji. Znamienne jest w tym kontekście zdanie Zarate, który pisze, iż Atahuallpa wydał rozkaz zgładzenia swego przyrodniego brata w tak zręczny sposób, że gdy ostentacyjnie okazywał smutek z powodu śmierci Huascara, nie można było z całą pewnością stwierdzić, czy odegrał on całe przestawienie przed, czy też po jego śmierci. Podróż owych trzech (lub — według pierwszej wersji — dwóch) Hiszpanów do Cuzco nie była jedyną próbą zweryfikowania wiarygodności obietnicy złożonej przez Atahuallpę i przyspieszenia jej urzeczywistnienia. Otóż w początkach stycznia 1533 roku do Pachacamac, świętego dla krajowców miejsca i siedziby sławnej w całym Peru wyroczni, udał się Hernando Pizarro. Warto nadmienić, iż siedziba czczonego tam bóstwa była centrum religijnym dla licznych ludów strefy peruwiańskiego wybrzeża już w czasach preinkaskich. Wprawdzie nazwa Pachacamac" (lub Pacha camac") jest pochodzenia inkaskiego i oznacza duszę świata", ale została ona narzucona po podboju tego regionu przez Inków, a samo bóstwo włączone w ramy, odgrywającego rolę religii państwowej, inkaskiego systemu religijnego, którego centralnym elementem pozostawał kult Słońca. Nie jest pewne, czy o możliwości zdobycia znacznych bogactw w Pachacamac Hiszpanie wiedzieli już wcześniej, czy też Hernando dopiero w czasie swej podróży

uzyskał stosowne informacje od krajowców. Ponadto znów pojawia się kwestia chronologii: wprawdzie znamy datę podróży Hernanda ze sporządzonej przez niego relacji, ale nie wiemy, czy Hernando wyjechał przed, czy po tych Hiszpanach, którzy udawali się do Cuzco. Jest bowiem bardzo prawdopodobne, że ci ostatni wyruszyli z Cajamarki dopiero — jak pisze Xerez — w połowie lutego 1533 roku, a Hernando w swej relacji mówi, że o wysłaniu Hiszpanów do Cuzco dowiedział się z listu swego brata Francisca już w czasie zwiadu za Pachacamac. Bezsporne jest, że Hernando Pizarro, w asyście dwudziestu jeźdźców i około dziesięciu piechurów, ruszył w drogę 5 stycznia 1533 roku, a jego naczelnym zadaniem było oczywiście przyspieszenie zbiórki okupu za Inkę, ale też sprawdzenie prawdziwości pogłosek o koncentracji sił indiańskich w okolicy Huamachuco (dwadzieścia leguas od Cajamarki) Hernando dwa dni później przybył do Huamachuco, gdzie został dobrze przyjęty i ugoszczony przez miejscowego kacyka. Trzeba tu zaznaczyć, iż uległość, z jaką na trasie całej tej podróży przyjmowano Hernanda Pizarro, wynikała oczywiście z faktu, iż przybywał on niejako w imieniu samego Inki, którego uwolnienie było możliwe tylko pod warunkiem zapewnienia Hernandowi bezpieczeństwa i zgromadzenia kosztowności. Pewne znaczenie miało zapewne to, iż Hernando był bratem głównego wodza Hiszpanów, który tak niespodziewanie zwyciężył ich władcę. W Huamachuco Hernando napotkał zdążającego do Cajamarki jednego z braci Atahuallpy (niektórzy kronikarze, jak Gómara czy Zarate, nazywają go Illescas, bez wątpienia mocno zniekształcając jego prawdziwe imię) Dostojnik ów prowadził kolumnę transportującą trzysta cargas Carga ( ładunek) — dawna hiszpańska miara stosowana do różnych materiałów, np. drewna, węgla. złota, przeznaczonego na okup za osobę jego królewskiego brata. Hernando dał mu jako eskortę kilku swych ludzi, których konie okulały. Tak zorganizowana kolumna rzeczywiście przybyła do Cajamarki w piętnaście dni po wyjściu stamtąd Hernanda. Hernando nie zauważył natomiast żadnych oddziałów wojowników, które mogłyby stanowić zagrożenie dla Hiszpanów. Nie znaczy to jednak, iż wieści, które doszły do Hiszpanów w Cajamarce, były tylko pogłoskami bez pokrycia, przyjmowanymi za prawdę w sytuacji nieustannego zagrożenia. Otóż w okolicy rzeczywiście przebywał oddział wojowników wiernych Atahuallpie, ale nie miał on agresywnych zamiarów wobec Hiszpanów. Była to bowiem zbrojna eskorta, prowadząca zwyciężonego Huascara. To bliskość Hiszpanów i pewne wiadomości o losie Atahuallpy spowodowały, że właśnie w czasie tygodniowego pobytu Hernanda Pizarro w Huamachuco, Huascar został zamordowany przez ludzi Atahuallpy w okolicach nieodległej Andamarki. Zachowana relacja Hernanda Pizarro, a w jeszcze większym stopniu relacja towarzyszącego mu veedora (inspektora) Miguela de Estete, pozwalają na dość dokładne odtworzenie trasy i chronologii tej podróży, której najważniejszym momentem było wkroczenie jej uczestników do Pachacamac i zagrabienie znalezionych tam kosztowności. Ruszając w drogę 14 stycznia 1533 roku z Andamarki, Hernando i towarzyszący mu ludzie przez Corongo, Huaraz, Pachicoto, Markę, Barrankę i Huarę dotarli przedostatniego dnia tegoż miesiąca do Pachacamac (leżącego w pobliżu współczesnej stolicy Peru Limy) Hernando, który

twierdzi, ze rozkaz dotarcia do Pachacamac otrzymał listownie od swego brata dopiero w Andamarce, nie podaje dokładnych dat, a jedynie wspomina, iż osiągnięcie Pachacamac wymagało dwudziestu dwóch dni podróży, z czego piętnaście przypadało na rejon górski (sierra) a pozostałe na wybrzeże (costa) Mimo pewnych rozbieżności między relacjami Estete i Hernanda Pizarro oraz lakoniczności drugiego z tych tekstów, oba dokumenty pozostają bardzo cennym świadectwem odczuć i postaw pierwszych Hiszpanów w Peru; wszak ich autorzy docierali do miejsc, w których nie widziano jeszcze białego człowieka. Tak więc duże uznanie Hiszpanów wzbudziły znakomite drogi, a nade wszystko rozpostarte nad przepaściami mosty sznurowe. Jednocześnie konkwistadorzy zauważyli osobliwości miejscowej organizacji społecznej: istnienie dwóch równoległych mostów — jednego dla ogółu, drugiego dla dostojników i funkcjonariuszy. Na mostach strażnicy pobierali myto za przejście. Znajdujemy w tych tekstach wzmianki o domach dziewic Słońca" (acllahuasi) o systemach irygacyjnych umożliwiających uprawę w suchym klimacie peruwiańskiego wybrzeża, a nawet o kipu (systemie mnemotechnicznym, pozwalającym na prowadzenie sprawozdawczości w państwie) Kipu (quipu — węzeł) — to sznur, z którego prostopadle zwisały liczne drobniejsze, różnokolorowe sznurki z węzłami. Kolor sznurków i konfiguracja węzłów pozwalały na utrwalanie konkretnych informacji, będąc rodzajem rejestru danych i wydarzeń. Popularnie, lecz niewłaściwie bywa nazywane pismem węzełkowym. Jednak najbardziej charakterystyczne są odczucia Hiszpanów podczas wizyty w samym Pachacamac. Mniejsza już o to, że świątynia jest konsekwentnie nazywana meczetem — to zupełnie zrozumiałe, jeśli weźmiemy pod uwagę, że najlepiej znanymi Hiszpanom z własnego kraju świątyniami niechrześcijańskimi były właśnie meczety — stąd nie tylko w Peru, ale w Meksyku, w najwcześniej szym okresie hiszpańskiej ekspansji, tak nazywano tubylcze budowle kultowe. Bardziej znamienne jest zachowanie Hiszpanów w takich miejscach. Hernando o swej wizycie w siedzibie wyroczni pisze m.in . : Ów meczet jest w takim poszanowaniu u Indian, iż myślą, że jeśli któryś z owych sług szatana ( tj. kapłanów — przyp. A.T.) poprosi kogoś o wszystko, co ten posiada, a ów tego nie ofiaruje, będzie musiał wkrótce umrzeć. A wydaje się, że Indianie nie czczą tego szatana z pobożności, ale jedynie ze strachu, bo mnie powiedzieli kacykowie, że aż dotąd nawiedzali ów meczet, gdyż czuli strach, teraz zaś już się nie obawiają, ale jedynie [boją się] nas i nam chcą służyć. Pieczara, w której był bożek, była bardzo ciemna, tak że nie można było tam wejść bez świecy, a wewnątrz [była] bardzo brudna. Kazałem wszystkim okolicznym kacykom, którzy przybyli, aby zobaczyć się ze mną, wejść do środka dla pozbycia się strachu. A z braku kaznodziei sam wygłosiłem kazanie, ukazując im oszustwo, któremu hołdowali". Estetę w swej relacji wspomina, iż Hernando nie ograniczył się tylko do pouczeń o próżności miejscowej religii, ale zniszczył wizerunek bożka. Hernando Pizarro, jak i inni Hiszpanie swojej epoki, był przekonany o demonicznym

charakterze wierzeń prekolumbijskich i czuł się w obowiązku wydobyć swych indiańskich rozmówcom z mroków fałszywej religii. Jest to postawa, której jeszcze bardziej wyraziste przejawy możemy znaleźć u zdobywcy Meksyku Hernana Cortesa. Zresztą Hernando skłaniał się bardziej ku tezie, iż kapłani indiańscy nie tyle są kierowani przez szatana, ile dokonują świadomego oszustwa (Myślę, że nie rozmawiają oni z diabłem, ale jedynie oszukują kacyków, aby mieć z tego korzyści") Jeśli zaś chodzi o główny cel wizyty w Pachacamac, czyli o pozyskanie kosztowności, to tu Hernanda i jego towarzyszy spotkało pewne rozczarowanie. Miejscowi kapłani pierwotnie w ogóle zaprzeczyli istnieniu bogactw, które w większości zdołali ukryć przed Hiszpanami. Dopiero wizyty okolicznych kacyków, którzy przybywali do Hernanda z prezentami, oraz dokładne przeszukanie świątyni, pozwoliły na zgromadzenie niezbyt imponującej, w stosunku do żywionych oczekiwań, sumy 85 tysięcy castellanos (według innej wersji 90 tysięcy) oraz trzech tysięcy srebrnych marek. Jeden z kronikarzy wyraźnie daje do zrozumienia, że zadeklarowana suma w istocie była tylko tym, co pozostało po przywłaszczeniu sobie części kosztowności przez Hernanda Pizarro i jego ludzi. Że nie były to całkiem bezpodstawne supozycje, świadczy choćby fakt, iż wiele lat później królewski skarb wytoczył proces córce i spadkobierczyni Francisca Pizarro i zarazem żonie Hernanda Pizarro, o zatajenie prawdziwej wartości zdobyczy. W Pachacamac Hernando spędził około miesiąca. Tam też doszły go wieści, iż w okolicach położonych dalej na południe przebywa jeden z najważniejszych i najzdolniejszych wodzów Atahuallpy — Challcuchima, dysponujący nie tylko znacznymi siłami militarnymi, ale i posiadający ogromne ilości złota, zgromadzone w Jauja (Xauxa) Hernando postanowił skłonić inkaskiego wodza do pokojowego przybycia i wydania zapasów kruszców, które powinny także stać się częścią gromadzonego okupu za osobę uwięzionego w Cajamarce Inki. Nie był to zresztą akt samowoli czy improwizacji ze strony Hernanda, który w tej sprawie konsultował się drogą korespondencyjną ze swym przyrodnim bratem. Challcuchima, gdy dotarli do niego posłańcy z propozycjami Hernanda, zgodził się połączyć z oddziałem Hiszpana, aby razem podążyć do Cajamarki. Ze strony indiańskiego wodza była to jednak tylko gra, o czym Hernando przekonał się, gdy w umówionym miejscu na drodze do Cajamarki nie zastał Challcuchimy, a informacje od miejscowych kacyków nie pozostawiały wątpliwości, że Hernando zbyt łatwo uwierzył Challcuchimie. Teraz Hernando postanowił podjąć grę i angażując wszelkie środki pochwycić indiańskiego wodza i zawładnąć będącymi w jego dyspozycji bogactwami. Mimo trudnych warunków terenowych, uciążliwych zwłaszcza dla koni, na przekór mającym wprowadzić go w błąd informacjom przekazywanym przez poinstruowanych odpowiednio przez Challcuchimę kacyków, Hernando Pizarro wytrwale parł ku Jauja. W miejscowości Bombón udało mu się przechwycić ogromny ładunek złota (150 arrobas) którego transport nadzorował jeden z kapitanów Challcuchimy. Hernando wartość tego transportu oszacował na pięćset tysięcy pesos w złocie. Gdy Hernando chciał dociec, dlaczego Challcuchima nie pojawił się, wysyłając przodem tylko kosztowności, od nadzorującego kolumnę dostojnika dowiedział się, że wódz

pozostaje ciągle w Jauja, obawiając się spotkania z Hiszpanami. W tym czasie Hernando spotkał murzyńskiego sługę owych trzech Hiszpanów wysłanych przez Francisca Pizarro do Cuzco, który twierdził, że Challcuchima gra na zwłokę udając, iż boi się Hiszpanów, skoro ma pod sobą trzydzieści pięć tysięcy wojowników. Hernando jednakże zdecydowanie ciągnął do Jauja i 16 marca 1533 roku ujrzał to miasto ze szczytu pobliskiego wzgórza. W pierwszym momencie Hiszpanie, widząc czarny, niewyraźny kontur w samym środku miasta, wzięli go za zgliszcza zabudowań, szybko jednak wyjaśniło się, że ów ciemny kształt to tłum ludzi, zebranych na głównym placu. Nie było pewności, czy są to uszykowani do boju wojownicy, czy tylko ludność cywilna. Ponieważ już wcześniej towarzyszący Hernandowi i blisko współpracujący z Hiszpanami jeden z licznych braci Atahuallpy ostrzegał przed możliwym atakiem sił Challcuchimy, Hiszpanie zachowali wszelkie środki ostrożności. Dopiero po wejściu do miasta mogli się przekonać, iż tłum zgromadzony na placu to mieszkańcy, w których imieniu kilku dostojników powitało przyjaźnie Hernanda. Trzeba tu zaznaczyć, iż rejon Jauja był zamieszkiwany przez Indian Huanca, którzy, podbici przez Inków, czynili próby zrzucenia jarzma Cuzco, i którym Hiszpanie jawili się jako cenni sojusznicy. Hernanda jednak bardziej interesowała osoba samego Challcuchimy, a miejscowi informatorzy mówili, iż opuścił miasto na czele oddziału zbrojnych, albo dlatego, że planował jakąś kontrakcję, albo ze strachu przed przybyszami. Hernando postawę inkaskiego wodza charakteryzuje następująco: Czynił [wszystko], aby nie spotkać się ze mną. W końcu widząc moje zdecydowanie sprowadzenia jego osoby, zjawił się z własnej woli". Tak zwykle sumienny i zasługujący na wiarę kronikarz, jakim jest Cieza de Leon, tym razem jest w błędzie, gdy pisze, że Challcuchima wiedząc, iż Hernando jest bratem pogromcy Atahuallpy, przybywającym na spotkanie z nim, postanowił poddać się jego władzy bez żadnych obaw". Pośrednictwa między Hernandem a Challcuchima podjął się wówczas ów wzmiankowany wyżej, a nieznany nam z imienia brat Atahuallpy, i udał się, niesiony w lektyce, na spotkanie ze starym wodzem. Noc z 16 na 17 marca Hiszpanie spędzili w pogotowiu bojowym: konie pozostawały osiodłane i gotowe do akcji, a mieszkańcom miasta zabroniono pokazywania się tej nocy na głównym placu, aby konie, które są niespokojne, nie zrobiły im krzywdy". Misja lojalnego wobec Hiszpanów brata Atahuallpy zakończyła się powodzeniem, gdyż rzeczywiście następnego dnia powrócił on do Jauja w towarzystwie Challcuchimy, który usprawiedliwiał się przed Hernandem, iż nie mógł wcześniej spotkać się z nim ze względu na wyraźne rozkazy nieopuszczania rejonu Jauja, wydane przez Atahuallpę. Hernando Pizarro nie ustawał w wysiłkach, aby skłonić Challcuchimę, zarówno do wydania zapasów kruszców, jakie jeszcze znajdowały się jego dyspozycji, jak i do towarzyszenia mu w drodze powrotnej do Cajamarki. Starał się jednak czynić to w sposób możliwie łagodny i elastyczny, aby nie sprowokować wrogiej reakcji Challcuchimy, która mogła być groźna przede wszystkim dla Hiszpanów, wysłanych przez Francisca Pizarro do Cuzco. Z kolei Challcuchima powoływał się na rozkazy Atahuallpy kontrolowania rejonu Jauja, co nie do końca było wiarygodną wymówką — ponieważ mieszkańcy

wyraźnie sympatyzowali z Hiszpanami, a pozbawieni wojskowej kontroli, mogli z łatwością wystąpić zbrojnie przeciw zwierzchnictwu Inki. Jednak dyplomatyczne talenty Hernanda odniosły skutek już następnego dnia, 18 marca, gdy Challcuchima zgodził się na spełnienie żądań hiszpańskiego dowódcy, pozostawiając w Jauja jednego ze swych kapitanów, który miał sprawować kontrolę nad okolicą. Hernando uzyskał też wydanie przez Indian trzydziestu cargas złota — inna sprawa, że niskiej próby — i podobnej liczby cargas srebra. Ostatecznie, po pięciu dniach pobytu w Jauja, 20 marca 1533 roku Hernando Pizarro w towarzystwie Challcuchimy wyruszył w drogę powrotną do Cajamarki. Przez Tonsucanchę, Huanuco, Huari, Piscobambę i Conchucos odział Hernanda w końcu maja 1533 roku dotarł na miejsce. W tych dniach przybył też do Cajamarki jeden z trzech Hiszpanów, wysłanych do Cuzco. Przekazał wiadomości o walorach inkaskiej stolicy oraz uzyskanym tam złocie (część tych kosztowności przybyła do Cajamarki już pod koniec kwietnia, eskortowana przez wspomnianego wyżej murzyńskiego sługę, którego Hernando spotkał w drodze do Jauja). W połowie czerwca powrócili pozostali dwaj Hiszpanie, z dużo większą zdobyczą niż to, co zdołał zgromadzić w czasie swego rajdu Hernando Pizarro. Okres maj-czerwiec 1533 roku oznaczał dla Hiszpanów obecnych w Cajamarce nowy etap wyprawy — nie tylko dlatego, że obietnice ogromnych bogactw złożone przez Atahuallpę powoli nabierały realnych kształtów, ale i dlatego, że pojawili się nowi chętni, którzy chcieli mieć udział w podziale zdobyczy. Chodzi tu o żołnierzy pod dowództwem Diega de Almagro, którzy 14 kwietnia 1533 roku wkroczyli do Cajamarki. Dlatego musimy w tym miejscu poświęcić nieco uwagi działaniom tego dawnego towarzysza i wspólnika Pizarra, którego szybki i pomyślny dla Francisca Pizarro obrót spraw pozostawił nieco na uboczu głównego nurtu wydarzeń. Diego de Almagro wyruszył z Panamy w trzy okręty, na pokładach których podróżowało stu pięćdziesięciu trzech ludzi z uzbrojeniem i pięćdziesiąt koni. Almagrowi towarzyszył w tej wyprawie jego syn, Diego de Almagro Młodszy, owoc związku z nieżyjącą już wtedy Indianką z Panamy, która po nawróceniu na chrześcijaństwo nazywała się Ana Martinez. W czasie żeglugi do tej flotylli przyłączył się płynący z Nikaragui ku Peru okręt z pięćdziesiątką zbrojnych pod wodzą Francisca de Godoya. Almagro zaproponował Godoyowi połączenie sił, na co ten jednak wyraźnie nie miał ochoty, uważając zapewne, że on i jego ludzie powinni próbować szczęścia na własną rękę, a nie godzić się na wchłonięcie przez dysponującego znacznie większymi siłami i środkami współzawodnika. Jednak ulegając perswazji kilku swych oficerów — w tym Rodriga de Orgońeza, który kilka lat później zostanie szefem sztabu i najbardziej zaufaną osobą Almagra — ostatecznie przystał na takie rozwiązanie, porzucając ambicję stawienia się przed Pizarrem jako samodzielny dowódca oddziału. Tak oto Diego de Almagro u schyłku 1532 roku podążał na spotkanie ze swym dawnym towarzyszem i wspólnikiem, dysponując niebagatelną siłą dwustu zbrojnych. Nie wiedział jednak nic o rozwoju wypadków ani o miejscu przebywania Pizarra. Postanowiono, że okręty popłyną przodem, szukając wieści o ludziach Pizarra, a większość uczestników wyprawy pomaszeruje lądem. Ta rozsądna na pierwszy rzut oka decyzja spowodowała jednak, iż żołnierze Almagra musieli przebywać piechotą ogromne odległości, w trudnych warunkach terenowych,

walcząc z głodem, zmęczeniem i coraz bardziej widocznym zniechęceniem, które zaczynało zataczać coraz szersze kręgi. Już w drodze do przylądka Świętej Heleny (2 stopień szerokości geograficznej południowej w dzisiejszej ekwadorskiej prowincji Guayas) zmarło trzydziestu ludzi, poważnie chorował także Almagro. Po połączeniu się z załogami okrętów okazało się, że marynarzom nie udało się zdobyć żadnych informacji o poszukiwanych Hiszpanach. W dodatku nie dysponowano sprawnymi tłumaczami, co dodatkowo pogłębiało poczucie dezorientacji. Almagro znajdował się wówczas setki kilometrów od Cajamarki, o której istnieniu nawet nie wiedział. Na przekór wszystkiemu nie zaniechano dalszego posuwania się naprzód, a jednocześnie wysłano na zwiad jeden z okrętów. Ten niebawem dotarł do Tumbes. Tam na jego spotkanie wypłynęły setki tratw, i choć marynarze początkowo obawiali się, iż ta flotylla może po prostu zaatakować hiszpański okręt, to jednak szybko ich strach przemienił się w radość, tubylcy bowiem nie tylko dobrze ich przyjęli, ale udzielili informacji o Hiszpanach, przebywających w założonym kilka miesięcy wcześniej San Miguel. Dzięki pośrednictwu miejscowych Indian wieść o przybyciu okrętu z Hiszpanami szybko dotarła do San Miguel, a dowódca pozostawionego tam przez Pizarra garnizonu, Antonio Navarro, wysłał co prędzej pięciu konnych do Tumbes. Ci posłańcy poinformowali załogę okrętu o wydarzeniach w Cajamarce i o uwięzieniu Inki Atahuallpy. Załoga okrętu zawróciła, aby możliwie jak najszybciej przekazać pomyślne wieści Almagrowi i jego ludziom. Był to już ostatni moment, aby zapobiec poważniejszym skutkom szerzącego się w szeregach Almagra zniechęcenia — część żołnierzy całkiem serio rozważała możliwość powrotu do Panamy. Po powrocie okrętu nastroje znacznie się poprawiły, nie brakło jednak wśród ludzi Almagra takich, którzy niezbyt łaskawym okiem patrzyli na zawartą przez ich dowódcę umowę z Pizarrem. Niektórzy prostodusznemu Almagrowi sączyli do ucha rady, aby jako dowódca dwustu ludzi nie godził się na dalsze współdziałanie z Pizarrem, lecz próbował szczęścia na własną rękę. Podobno rozważano nawet projekt założenia miasta w Puerto Viejo, aby w ten sposób stworzyć przyczółek do dalszej, niezależnej od akcji Pizarra ekspansji. Jeden z kronikarzy pisze jednak wyraźnie: Takie to bywają ludzkie opinie; w większości wypadków są nieprawdziwe, co nie przeszkadza ludziom podstępnym i przebiegłym szukać na tysiąc sposobów dróg skłócenia dowódców, aby później, będąc w potrzebie, mogli robić, co im się podoba i z pewnością tak postąpią ci, którzy są prowodyrami owych intryg, jeśli się ich nie ukarze". Nawet później, już po osiągnięciu San Miguel, niektórzy intryganci radzili Almagrowi, aby miał się na baczności przed swym wspólnikiem, który planuje go zgładzić. Ale tym, który przebrał już wszelką miarę przyzwoitości, był pełniący funkcję sekretarza Almagra niejaki Rodrigo Perez. Otóż napisał on sekretny list do Francisca Pizarra, w którym informował go o rzekomych zamiarach Almagra zerwania układu i zajęcia większej części kraju na własny rachunek. Pizarro jednak, po konsultacji ze swymi braćmi i zaufanymi oficerami, nie dał wiary tym doniesieniom. Postanowił jednak wysłać naprzeciw Almagrowi dwóch kapitanów, Diega de Agiiero i Pera Sancho de Hoza,z listami do swego wspólnika i do znaczniejszych osób w jego otoczeniu, obliczonymi na zdobycie sympatii i zapewnienia lojalnego współdziałania.

Zanim dwaj wysłannicy Pizarrra zdołali spotkać się z Almagrem w Tumbes, ten przejrzał intrygi swego sekretarza, przesłuchał go na pokładzie jednego z okrętów, po czym kazał powiesić na rei jako winnego nieuczciwych zamiarów i wiarołomstwa. Aguero i Pero Sancho mogli więc uspokoić swego mocodawcę, iż przypisywane Almagrowi niecne intencje były tylko wynikiem intryg zawistnych ludzi. Almagro po pobycie w Tumbes, przedłużonym z uwagi na trapiące go dolegliwości, ruszył do Cajamarki, chcąc jak najszybciej znaleźć się w miejscu, gdzie zdawały się spełniać żywione od tylu lat nadzieje i oczekiwania, choć — jak się wydaje — jeszcze wówczas nie wiedział o okupie, jaki obiecał Atahuallpa za swą wolność. Ostatecznie kolumna, którą prowadził Almagro, wkroczyła do Cajamarki 14 kwietnia 1533 roku, w przeddzień przypadających wówczas świąt Wielkanocy. Francisco Pizarro wyszedł nawet powitać go przed miastem. Między obu wspólnikami nie było widać żadnych oznak ochłodzenia stosunków, choć Cieza w odpowiednim miejscu swego dzieła napisał: Niektórzy twierdzą, że choć Almagro i Pizarro rozmawiali ze sobą przyjaźnie, jeden drugiego podejrzewał i żywił ukrytą urazę, biorącą swój początek z [nadmiernej] ambicji, którą powodowała [już sama] obecność w tak świetnym kraju i nadzieje na zawładnięcie wielkimi bogactwami". Jeszcze bardziej dwuznaczne w swej wymowie i nacechowane rezerwą było spotkanie Almagra z Hernandem Pizarro, gdy ten powrócił z wyprawy do Pachacamac i Jauja. Początkowo Hernando w ogóle nie rozmawiał z Almagrem, gdyż nie mógł ścierpieć nikogo, kto mógłby się równać [pozycją] z jego bratem". Dopiero po łagodzącej napięcie interwencji Francisca Pizarro, Hernando przeprosił Almagra za swe wcześniejsze zachowanie i, na pozór, doszli do zgody". Jak już wiemy, w ciągu kilku następnych tygodni nadeszły ładunki złota i srebra pozyskane w Cuzco, Pachacamac i Jauja. Ich wielkość oraz pojawienie się Almagra przyspieszyły podjęcie decyzji o podziale łupu, choć prawdę mówiąc, zebrane kosztowności jeszcze nie odpowiadały wielkości skarbu obiecanego przez Atahuallpę. Aby tego dokonać — niezależnie od tego, jakie zasady podziału przyjęto — należało przetopić złote i srebrne przedmioty na jednolite sztaby. W popularnych publikacjach na temat podboju Peru spotyka się często zarzut barbarzyństwa, stawiany uczestnikom ekspedycji, którzy nie wahali się zniszczyć w ten sposób przedmiotów o znacznej wartości artystycznej. Pamiętajmy jednak, że priorytetem pozostawał podział łupu wedle jasnych i ustalonych zasad, a ponadto, że tak naprawdę dokonano przetopienia tylko drobnych przedmiotów i nieobrobionych kawałków kruszcu. Pozostałych zdobyczy nie przetapiano, lecz rozdzielano między żołnierzy w całości, szacując jedynie ich wartość, a i to — jak wskazuje Oviedo — dość pobieżnie, tak że rzecz, która miała dwadzieścia karatów, szacowali na czternaście, piętnaście, a najwyżej na szesnaście (karatów), i w ten sposób całe złoto zostało wycenione znacznie poniżej (rzeczywistej wartości)". Podobnie szczególnie cenne przedmioty zgromadzono na poczet tego, co należało się Koronie jako królewska kwinta. Jednocześnie wypada w tym miejscu przypomnieć, że hiszpańscy konkwistadorzy bardzo poważnie i sumiennie podchodzili do spłacenia owej feudalnej formy podatku, jaką była kwinta. Postawa taka wynikała oczywiście przede wszystkim z faktu, iż dowódca wyprawy był przedsiębiorcą koncesjonowanym przez Koronę i od monarchy zależało to, czy dowódca ekspedycji kończącej się militarnym

sukcesem będzie mógł korzystać z bardziej wymiernych niż tylko sława owoców swych działań. Dlatego zanim przetopiono na sztaby całe złoto i srebro, a nawet zanim nadeszły ostatnie transporty kruszców z Cuzco, wybrano Hernanda Pizarro, aby jako przedstawiciel uczestników wyprawy, udał się na dwór królewski, osobiście przekazał monarsze kwintę i zapewnił protagonistom ekspedycji gratyfikacje stosowne do wielkości dokonanych czynów. Racje, dla których misję tę powierzono akurat Hernandowi, mogły być dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, osobiste cechy charakteru, towarzyska ogłada i dyplomatyczne talenty, jakimi dysponował Hernando, czyniły z niego najwłaściwszą spośród najbliższego otoczenia Francisca Pizarro do tej roli osobę. Po drugie, hiszpański dowódca brał też zapewne pod uwagę animozje między swym przyrodnim bratem a Almagrem (ciągle jeszcze głównym wspólnikiem przedsięwzięcia) i sądził, że nieobecność Hernanda pozwoli na poprawę atmosfery i umocnienie wzajemnej lojalności. Tak więc Hernando skierował się ku San Miguel z ładunkiem stu tysięcy castellanos w złocie i pięciu tysięcy srebrnych marek zgromadzonych na poczet kwinty. Tymczasem największe ilości kruszców pozyskano dopiero w połowie czerwca, gdy ostatecznie dotarły do Cajamarki transporty z Cuzco, owoce działalności posłanych tam Hiszpanów. Był to rzeczywiście imponujący konwój, którego wartość mogła przyprawić o zawrót głowy nie tylko ubogich w większości żołnierzy fortuny, jakimi byli ludzie Pizarra. Xerez notuje, że 13 czerwca 1533 roku do Cajamarki Indianie przynieśli dwieście (!) cargas złota i dwadzieścia pięć cargas srebra, a samego złota było ponad sto trzydzieści quintales (1 quintal — około 50 kilogramów). Nieco później przybyło jeszcze sześćdziesiąt innych cargas złota niższej próby. Z kolei Pero Sancho, który objął funkcję sekretarza Pizarra po Xerezie, gdy ten w ślad za Hernandem Pizarro wyjechał do Hiszpanii, mówi, że największą część zgromadzonych przedmiotów stanowiło pięćset złotych płyt (Xerez mówi nawet o siedmiuset) które na rozkaz Hiszpanów Indianie z Cuzco powyrywali z murów tamtejszych świątyń. Najmniejsze z tych płyt miały ważyć 45 funtów, inne zaś 1012 funtów18. Ponadto przyniesiono wiele naczyń oraz innych ozdobnych i godnych zobaczenia" przedmiotów, w tym bogato zdobiony tron (lub podnóżek) Inki o wartości osiemnastu tysięcy złotych pesos. Do tego trzeba doliczyć jeszcze srebro, warte około pięćdziesięciu tysięcy marek. Podział już przetopionych na sztaby kosztowności, zgromadzonych w takich ilościach, nie był sprawą łatwą, trzeba było bowiem uwzględnić, poza wspomnianą wyżej królewską kwintą, różne wierzytelności, koszty i darowizny, a także oszacować wielkość wkładu w powodzenie przedsięwzięcia poszczególnych uczestników wyprawy. Pizarro musiał tu sam dokonywać szacunków i każdemu dawał tyle, ile mu własne sumienie nakazywało, uwzględniając poniesione trudy i znaczenie danej osoby". Oznaczało to, tak jak w przypadku innych hiszpańskich wypraw zdobywczych, wyższe gratyfikacje dla osób pełniących ważniejsze funkcje (kapitanowie), które na ogół też w większym stopniu partycypowały w kosztach organizacji samej wyprawy, a także dla tych, których wkład w czysto militarny wysiłek był znaczący (tu chodziło przede wszystkich o jeźdźców, których zawsze wynagradzano znacznie wyżej niż piechurów)

Dodatkowym problemem było pojawienie się Almagra na czele zwerbowanych ludzi, bo z jednej strony Almagro pozostawał udziałowcem spółki z Pizarrem, ale z drugiej nie brał przecież udziału w pojmaniu Inki i nie był obecny, gdy Atahuallpa zaoferował okup za swą osobę. Z kolei żołnierze Almagra dowodzili, iż choć rzeczywiście byli nieobecni, gdy Francisco Pizarro powziął i wykonał swój brawurowy plan uwięzienia inkaskiego władcy, to jednak przybyli w momencie, gdy zbieranie okupu jeszcze nie było ukończone, i sumiennie wykonywali wszystko, co im powierzono. Ich adwersarze odpowiadali, że nie ma w tym żadnej szczególnej zasługi, gdyż wykonywali oni tylko rozkazy i to głównie w trosce o swe bezpieczeństwo. Te kontrowersje w końcu rozstrzygnięto w ten sposób, iż ludzie Almagra otrzymali pewną pulę do podziału między siebie i odstąpili od dalszych roszczeń. Niektórzy kronikarze (Cieza, Herrera) twierdzą, iż owa pula wynosiła sto tysięcy dukatów, inni mówią o dwudziestu pięciu tysiącach pesos w złocie , Dukat był nieco mniej warty niż peso, bo odpowiadał 375 maravedis, podczas gdy peso — 450 maravedis. ale najbardziej miarodajny jest tu zachowany dokument, sporządzony w Cajamarce, poświadczający dokonanie podziału okupu za Atahuallpę w dniach 15-22 lipca 1533 roku. Wyszczególnia on sumę dwudziestu tysięcy pesos w złocie dla ludzi Almagra, aby mogli spłacić swe zobowiązania i zaopatrzyć się w najpotrzebniejsze rzeczy. Ogólna suma, która stał się podstawą podziału, wynosiła — tu panuje zgodność — milion trzysta dwadzieścia sześć tysięcy pesos w złocie wysokiej próby. Kwinta królewska wyniosła zatem dwieście sześćdziesiąt cztery tysiące osiemset pięćdziesiąt dziewięć pesos. Ponieważ, jak już wiemy, Hernando Pizarro wcześniej odjechał z przeszło dwukrotnie mniejszą sumą, skrupulatnie odliczono brakujące sto sześćdziesiąt cztery tysiące czterysta jedenaście pesos, które dostarczono później Hernandowi, tak aby mógł pojawić się na dworze królewskim z całą należnością. Nie ma potrzeby cytować w tym miejscu wszystkich pozycji, które zawiera omawiany dokument, warto natomiast przytoczyć niektóre liczby, by dać pojęcie o rozmiarach łupu i o głównych zasadach jego podziału. Po odciągnięciu całej kwinty dla Korony do podziału pozostawało milion pięćdziesiąt dziewięć tysięcy czterysta trzydzieści pięć pesos. Z tej sumy najpierw odłożono dwieście dwadzieścia tysiące pesos oraz dziewięćdziesiąt marek srebra na Kościół. Francisco Pizarro jako główny dowódca otrzymał pięćdziesiąt siedem tysięcy dwieście dwadzieścia pesos w złocie oraz dwa tysiące trzysta pięćdziesiąt marek srebra. Jego przyrodniemu bratu Hernandowi przypadło odpowiednio: trzydzieści jeden tysięcy osiemset osiem pesos i tysiąc dwieście sześćdziesiąt siedem marek. Taką samą ilość srebra otrzymał Hernando de Soto, ale jego udział w złocie był już prawie dwukrotnie niższy — siedemnaście tysięcy siedemset czterdzieści pesos. Spośród innych, wybitniejszych członków ekspedycji, większe udziały zapewnili sobie Juan Pizarro (brat Francisca) — jedenaście tysięcy sto pesos w złocie i czterysta siedem marek srebra, Gonzalo Pizarro (kolejny brat głównodowodzącego), Sebastian de Belalcazar oraz dowódca artylerii Pedro de Candia — po dziewięć tysięcy pesos w złocie i także czterysta siedem marek srebra. Udział jeźdźca, nie pełniącego żadnej funkcji dowódczej, wyniósł natomiast osiem

tysięcy osiemset osiemdziesiąt pesos w złocie i trzysta sześćdziesiąt dwie srebrne marki, przy czym kilka osób otrzymało nieco niższe gratyfikacje, tak w złocie jak i w srebrze, a bardzo nieliczni (oprócz wyżej wymienionych) — nieco wyższe. Z kolei piechurów wynagradzano zazwyczaj czterema tysiącami czterystu czterdziestoma pesos w złocie i stu osiemdziesięcioma markami srebra, choć znów znajdujemy żołnierzy, których udział był niższy lub — w dwóch przypadkach — minimalnie wyższy (o sto pesos) Ogólnie można przyjąć, iż udziały żołnierzy walczących pieszo stanowiły połowę wynagrodzenia jeźdźców. Taka zasada nie mogła budzić większych obiekcji, ponieważ w dobie konkwisty wartość bojowa konnicy w starciach z Indianami znacznie przewyższała nawet najbardziej doświadczony w bojach oddział piechoty. Nadmieńmy w tym miejscu, że Hiszpanie, zakładając miasta w różnych zakątkach Ameryki, głównymi parcelami oraz pełnią praw obywatela miejskiego (vecino) i obdarowywali właśnie walczących konno towarzyszy dowódcy wyprawy, który, na mocy kapitulacji, dokonywał aktu fundacji ośrodka miejskiego. Ogółem akt podziału okupu za Atahuallpę wymienia sześćdziesiąt trzy osoby o statusie jeźdźca, czy też pełniących ważniejsze funkcje, oraz stu pięciu piechurów lub innych osób o analogicznym statusie. Nieco wyżej była już mowa o sumie — choć trafniejsze byłoby tu słowo rekompensata — którą Almagro miał rozdzielić między swych żołnierzy. Ponadto wypada wspomnieć o niewielkich zdobyczach, które przypadły członkom garnizonu San Miguel — decyzją Francisca Pizarro, który dawał każdemu tyle, ile wobec Boga i swego sumienia wydało mu się stosowne", otrzymali oni do podziału nieco ponad trzy tysiące pesos w złocie. Inną decyzją Pizarra podjętą w tym czasie było udzielenie pozwolenia na powrót do Hiszpanii kilkudziesięciu ludziom wraz z przypadającą im częścią łupu. Wedle sekretarza Pizarra były to głównie osoby starsze, których wiek czynił bardziej zdatnymi do odpoczynku niż do służby wojskowej". Takich osób mogło być 25-30 (szacunki mówiące o sześćdziesięciu osobach wydają się przesadzone) Zauważmy jednak, że Pizarrem nie tyle musiały kierować w tej sprawie pobudki, które można by nazwać humanitarnymi, ile trzeźwa kalkulacja. Otóż przybycie tych ludzi (choćby było ich zaledwie dwa tuziny) ze skarbami zdobytymi w Cajamarce do Hiszpanii, musiało tam wywołać poruszenie i ożywić nastroje, dzięki którym kolejne rzesze śmiałków przeprawią się przez Atlantyk, by szukać sławy, bogactwa i zaszczytów w Nowym Świecie. Pizarro wówczas zdawał sobie sprawę, jak niewystarczające były jego siły, aby ostatecznie zawojować i utrzymać dla Hiszpanii tak rozległy i ludny kraj jak Peru. Zresztą historia Hiszpanii tego okresu znaczona jest, począwszy od powrotu Kolumba ze swej pierwszej wyprawy w 1493 roku, powtarzającymi się okresami euforii i emigracyjnej gorączki przy okazji odkrycia niemal każdego nowego terytorium w Nowym Świecie. Jest to fenomen, który można porównać tylko do gorączki złota" z drugiej połowy 19 wieku. Przy tym właśnie wieści o Peru i jego bajecznych bogactwach — jeszcze podkoloryzowane przez wyobraźnię i wielkie nadzieje mieszkańców relatywnie ubogiego kraju, jakim była Kastylia — w większym stopniu rozbudziły ambicje i oczekiwania mieszkańców Hiszpanii niż

odkrycie i podbój jakiegokolwiek innego kraju w Ameryce, z Meksykiem włącznie. Tak oto w ślad za Hernandem Pizarro ruszyło kilkudziesięciu, nie do końca chyba świadomych wyznaczonej im roli, emisariuszy Francisca Pizarro i propagatorów podjętego przezeń dzieła. Pizarro zadbał, by ich pojawienie się w Hiszpanii wywołało odpowiednie wrażenie, dlatego wyposażono ich w osobliwości odkrytego kraju. Lamy i kilku Indian miało być, obok kruszców pochodzących z okupu za Atahuallpę, pobudzającymi wyobraźnię eksponatami, które rzeczywiście wywołały odpowiednie wrażenie już nawet w punktach tranzytowych w Nowym Świecie (Panama, Santa Marta, Santo Domingo) a co dopiero w Hiszpanii. Inna sprawa, że w drodze z Cajamarki do San Miguel część objuczonych kosztownościami lam....uciekła prowadzącym je Hiszpanom, którzy stracili w ten sposób łupy o wartości przekraczającej dwadzieścia pięć tysięcy pesos; zbiegło też kilku Indian. Ogółem z Nombre de Dios w Panamie pod koniec 1533 roku i w pierwszych miesiącach roku następnego wypłynęły ku Hiszpanii cztery okręty z ludźmi z Cajamarki" i wiezionymi przez nich kosztownościami. Pierwszy z nich przybył do Sewilli 5 grudnia 1533 roku, następny — na którego pokładzie podróżował Hernando Pizarro z największą częścią pozyskanych bogactw — 9 stycznia 1534 roku, dwa ostatnie natomiast — 3 czerwca tegoż roku. Największe bogactwa przywiózł Hernando Pizarro — oprócz królewskiej kwinty trzysta dziesięć tysięcy pesos w złocie oraz pięć tysięcy czterdzieści osiem srebrnych marek, stanowiących własność osób prywatnych. Oprócz tych kruszców w sztabach i płytach, zapakowanych w skrzynie, okręt ów przywiózł wiele wyrobów ze złota i srebra, jak np. dzbany, naczynia, figury zwierząt, bóstw itd. Sam wyładunek tych skarbów na sewilskim molo i późniejszy ich transport do pomieszczeń Casa de Contratacion Casa de Contratacion Instytucja stworzona przez króla Ferdynanda Aragońskiego w 1503 roku z siedzibą w Sewilli, której zadaniem było kontrolowanie przepływu ludzi i towarów między Hiszpanią a jej zamorskimi posiadłościami. Pełniła funkcje zarazem komory celnej, magazynów, urzędu skarbowego, kontroli granicznej oraz urzędu morskiego (organizując m.in. egzaminy dla żeglarzy mających pływać do Ameryki, przygotowując instrumenty nawigacyjne i nanosząc wszelkie nowe odkrycia na padrón real — oficjalną mapę królewską). Utworzenie Casy uważa się za początek uczynienia przez Koronę z eksploracji Ameryki i ekspansji na zachodniej półkuli przedsięwzięcia państwowego, a także likwidację pierwotnego monopolu Kolumba i jego spadkobierców. musiały wywrzeć niemałe wrażenie na wszystkich, w których obecności się to odbywało. Z kolei wśród Hiszpanów w Cajamarce, którzy z dnia na dzień stali się ludźmi zamożnymi, to ogromne bogactwo zachwiało normalne relacje cen najzwyklejszych towarów. Za parę trzewików żądano 30-40 pesos, podobnie jak za parę spodni; płaszcze sprzedawano po 100-120 pesos, a nawet tak relatywnie niewielkiej wartości towary, jak dzban wina czy ryza papieru, osiągnęły cenę odpowiednio: 20 i 10 pesos. Za wierzchowce, które zawsze były w wysokiej cenie, płacono dwa i pół, trzy, a nawet cztery tysiące pesos, i te astronomiczne ceny koni utrzymały się nawet kilka lat. Jak wspomina naoczny świadek, sprawy zaszły tak daleko, że jeśli ktoś był drugiemu winien jakąś sumę, po prostu wręczał mu kawałek złota, nawet nie zadając sobie fatygi, aby go uprzednio zważyć. A gdyby to, co dał, przewyższało

wartość jego długu, to i tak nikt mu już niczego nie zwrócił. I tak od domu do domu chodzili z obładowanym [złotem] sługą indiańskim ci, którzy byli zadłużeni, szukając wierzycieli, aby spłacić swe zobowiązania". Hiszpanie oddawali się też szaleństwu gier hazardowych, co było zdaniem Ciezy czymś zrozumiałym, skoro między tak niewieloma krążyły takie bogactwa". A inny kronikarz stwierdza, iż nigdy przedtem żaden żołnierz nie wzbogacił się tak szybko i łatwo ani też nie oddawano się hazardowi tak namiętnie, że wielu szybko przegrało swe udziały w kości i inne gry. Gdy bezprecedensowy okup za Inkę został rozdzielony między żołnierzy, Francisco Pizarro formalnie uznał — sporządzając w obecności pisarza stosowny akt — iż Atahuallpa wywiązał się z obietnicy napełnienia komnaty złotem. Nakazał też publiczne obwieszczenie tego dokumentu przy dźwiękach trąb, na terenie całego miasta. Za pośrednictwem tłumacza powiadomiono też o tym fakcie Atahuallpę. Jednocześnie hiszpański dowódca dawał Ince do zrozumienia, w sposób nie pozostawiający miejsca na wątpliwości, iż w trosce o bezpieczeństwo wszystkich Hiszpanów w Cajamarce nie może go uwolnić, do czasu przybycia większych sił hiszpańskich, których liczebność pozwoli na pełniejszą kontrolę zawojowanego kraju. Od tej chwili dalszy los Inki stał się przedmiotem debat Pizarra i najważniejszych osób z jego otoczenia. Uwolnienie Atahuallpy, wprawdzie zgodne z zawartą umową, byłoby jednak poważnym błędem strategicznym, zwłaszcza że w tym czasie Hiszpanie w Cajamarce byli przekonani o ruchach oddziałów wojskowych lojalnych wobec Atahuallpy, którego poddani bali się i słuchali, nawet gdy był więźniem trzymanym w miejscu oddalonym o trzysta leguas". W celu sprawdzenia owych niepokojących pogłosek o koncentracji sił indiańskich został wysłany na rekonesans Hernando de Soto z niewielkim oddziałem jeźdźców. Z kolei odesłanie Atahuallpy do Hiszpanii w charakterze zakładnika, choć teoretycznie najrozsądniejsze, było wówczas przedsięwzięciem praktycznie niewykonalnym, a przynajmniej mogło ludziom Pizarra takim się wydawać. Jeszcze bardziej ryzykowne byłoby podjęcie marszu na Cuzco z królewskim więźniem. Zresztą Pizarro miał wystarczająco dużo czasu, aby zorientować się, że lojalność lokalnych naczelników wobec Atahuallpy opierała się głównie na sile machiny militarno-urzędniczej inkaskiego państwa. Już w pierwszych tygodniach po uwięzieniu Inki przybywali bowiem do Cajamarki kacykowie, którzy wprawdzie oficjalnie składali pełną wyrazów poddaństwa wizytę Ince, ale jednocześnie chcieli poznać jego pogromców, a nierzadko ofiarowywali Pizarrowi kosztowne prezenty. Wysłannicy niektórych ujarzmionych przez Inków ludów wprost oferowali Hiszpanom przymierze. Na niekorzyść Atahuallpy działała ponadto okoliczność, iż właśnie wtedy, w połowie 1533 roku, gdy dokonywano podziału okupu, Francisco Pizarro i jego towarzysze dowiedzieli się o śmierci Huascara, zabitego z rozkazu Atahuallpy przez jego ludzi. Ponadto inkaski władca został właśnie pozbawiony dwóch swych największych protektorów wśród Hiszpanów, którymi byli Hernando de Soto i Hernando Pizarro. Pierwszy z nich najbardziej przypadł Atahuallpie do gustu i często grywał z nim w

szachy i kości, których to gier uwięziony Inka szybko się nauczył. Podobnie Hernando Pizarro, który miał dar postępowania z ludźmi, jeśli mu na nich zależało, szybko zjednał sobie sympatię Atahuallpy. Jest swoistym paradoksem, że Hernando Pizarro, dość jednoznacznie oceniany jako główny winowajca zaognienia, a później ostatecznego zerwania stosunków między Pizarrem a Almagrem, przeszedł jednocześnie do historii jako obrońca Inki i lubiany przezeń towarzysz rozmów i biesiad. Na winę Hernanda w tej kwestii otwarcie wskazuje pełnomocnik trzeciego sygnatariusza umowy, ksiądz Hernando de Luque. w liście do króla z 20 października 1532 roku, pisanym krótko przed śmiercią. Śmierć księdza Luque w początkach 1533 roku spowodowała, że zabrakło czynnika łagodzącego spięcia wynikłe ze zderzenia ambicji Pizarra i Almagra. Ale, jak wiemy, Hernando w tym czasie był w drodze do Hiszpanii, a Hernando de Soto właśnie udał się na zwiad po bliższej i dalszej okolicy, wypatrując sił nieprzyjacielskich. Agustin de Zarate przytacza w swojej kronice zdanie, jakie Atahuallpa miał powiedzieć do Hernanda Pizarro na wieść o jego wyjeździe do Hiszpanii: Ach, kapitanie, jakże boleję nad tym, że jak tylko odjedziesz, ten gruby i ten jednooki niechybnie mnie zabiją". Dopowiedzmy, że grubym" został nazwany przez Inkę królewski skarbnik Alonso Riquelme, a jednookim" Diego de Almagro, który w czasie pierwszej wyprawy rekonesansowej stracił w potyczce z Indianami oko. Rzeczywiście, kilka tygodni po wyjeździe Hernanda, Francisco Pizarro pozwolił na przygotowanie procesu przeciw Atahuallpie. Głównym zarzutem było oczywiście organizowanie potajemnie zbrojnej akcji przeciw Hiszpanom. Czy tak było w istocie, miał stwierdzić wysłany w tym celu de Soto, który jeszcze nie wrócił. Oprócz tego Ince zarzucano zamordowanie przyrodniego brata Huascara i uzurpację tronu oraz dziesiątki okrucieństw, popełnionych w czasie wojny domowej. Oczywiście wszystko to nie było poparte wystarczającymi dowodami albo odnosiło się do wewnętrznych spraw inkaskiego państwa, do których rozpatrywania Hiszpanie nie mieli żadnego prawa ani pretekstu. Sprawa była jednak przesądzona — chodziło o pozbycie się Inki, którego osoba, według opinii niektórych, stanowiła wieczne zagrożenie dla bezpieczeństwa Hiszpanów i pokoju w kraju, gdyż prawdziwe bezpieczeństwo wymaga takiego przygotowania się, aby od nikogo nie mogła zostać wyrządzona żadna krzywda". choć Atahuallpa miał w czasie procesu przydzielonego obrońcę, wyrok mógł być tylko jeden: kara śmierci. Nieobecność Hernanda Pizarro i Hernanda de Soto może być uważana za część z góry obmyślanego przez Francisca Pizarro planu pozbycia się kłopotliwego więźnia. Z drugiej strony zdecydowana większość kronikarzy winą za śmierć Atahuallpy obciąża bądź to urzędników królewskich ze skarbnikiem Riquelme na czele, bądź ludzi Almagra nie zainteresowanych osobą władcy, z którego pojmania nie uzyskali większych korzyści, bądź też samego Almagra. Cieza przytacza nawet dialog między jednym z duchownych a Diegiem de Almagro: Dlaczego chcecie zabić tego Indianina? A chcecie, żeby [jego ludzie] napadli na nas i nas pozabijali?

Jednocześnie Almagro w czasie egzekucji Atahuallpy miał powiedzieć: Och, lepiej byłoby, abym cię nigdy nie poznał!". Istnieje też kilka przekazów o okolicznościach, które miały się przyczynić w większym czy mniejszym stopniu do wytoczenia Ince procesu i orzeczenia jego winy. Jednak najczęściej są to raczej anegdoty niż mające solidne oparcie w faktach informacje, co nie przeszkadza, iż niektórzy kronikarze traktują je całkiem serio. I tak Gómara, Cieza oraz Pedro Pizarro, a za nimi późniejsi autorzy, jak Garcilaso de la Vega, twierdzą, że niemały udział w uznaniu za winnego i skazaniu Atahuallpy odegrał indiański tłumacz, którego Hiszpanie zwali Filipkiem (Felipillo) Miał on zapałać namiętnością do jednej z kobiet Inki i w nadziei pozbycia się rywala tak przewrotnie i perfidnie tłumaczył słowa Atahuallpy, aby wszystkie wysuwane oskarżenia znalazły potwierdzenie w ustach podsądnego. Problem w tym, że historia ta nie znajduje potwierdzenia w relacjach naocznych świadków (wyjątkiem jest tu wspomniany Pedro Pizarro, którego kronika jest jednak mało wiarygodna): milczą na ten temat w swych relacjach sekretarze Pizarra Xerez i Pero Sancho, a także szeregowi uczestnicy wyprawy, jak Diego de Trujillo i Juan Ruiz de Arce. W całym tym epizodzie prawdą wydaje się tylko to, że ów indiański tłumacz rzeczywiście swoją postawą przyczynił się do szybkiego uznania winy Atahuallpy, choć oczywiście możemy tylko spekulować, co było motywem jego postępowania. Być może osoba Atahuallpy budziła w nim z jakichś powodów niechęć, czy też był stronnikiem pokonanego Huascara, a może tylko chciał się przypodobać swym chlebodawcom, odgadując, że niektórzy z nich radzi byliby uśmiercić Inkę. Zarate w swej kronice, potwierdzając fakt, iż Felipillo tłumaczył odpowiedzi Atahuallpy wedle własnego uznania, wyznaje, że nigdy nie dowiedziano się, co było tego przyczyną: czy owa miłosna historia, czy też intrygi ludzi Almagra, którzy obawiali się, że dalsze zdobycze w złocie mogą być ciągle jeszcze zaliczane na poczet okupu za Inkę. Inna barwna anegdota mówi, że pewnego popołudnia Atahuallpa przypatrywał się partii szachów rozgrywanej przez Hernanda de Soto i skarbnika Riquelme. Gdy de Soto chciał wykonać kolejne posunięcie na szachownicy, Atahuallpa zwrócił mu uwagę: Nie, panie kapitanie, nie tak, lecz zamkiem [wieżą — przyp. A.T.]" De Soto wysłuchał rady Inki i w rezultacie zakończył partię zwycięsko. Riquelme miał ponoć po tym incydencie powziąć głęboką urazę do Inki, z czasem stając się jednym z największych antagonistów Atahuallpy, domagających się jego śmierci. Anegdota ta, która jest całkowicie zmyślona (prawdą jest tylko, że Atahuallpa w czasie swego uwięzienia poznał zasady gry w szachy) odzwierciedla sposób postrzegania wielkości udziału poszczególnych Hiszpanów w spreparowaniu procesu Atahuallpy i wydaniu werdyktu. Większość kronikarzy unika obciążania odpowiedzialnością za to Francisca Pizarro, ale czy mogło być inaczej, gdy autorami relacji byli sekretarze praktycznie piszący w jego imieniu bądź podwładni zafascynowani osobą swego dowódcy. A piszący później autorzy, którzy nie byli naocznymi świadkami, musieli sugerować się interpretacjami tamtych. Tak więc najczęściej powtarzana jest opinia, iż Pizarro wprawdzie zaaprobował wyrok śmierci wydany na Atahuallpę, ale uczynił to w wyniku usilnych nalegań królewskich urzędników, których nazwisk z reguły nie wymienia się, choć niektórzy autorzy czynią w tej mierze wyjątek, wspominając właśnie o skarbniku Riquelme (inna sprawa, że spośród trzech urzędników królewskich skarbnik Riquelme był

najwyższy rangą i — jak już wiemy — jemu miało przypaść dowództwo i godność gubernatorska w przypadku śmierci Pizarra i Almagra) Z kolei Hernando de Soto jest najczęściej przedstawiany jako najszlachetniejszy z Hiszpanów w Cajamarce i mający najwięcej zrozumienia oraz sympatii dla uwięzionego Atahuallpy. Przypomnijmy, że skazanie Inki na śmierć i wykonanie wyroku odbyło się pod nieobecność de Sota, który wyruszył zweryfikować prawdziwość doniesień o przygotowywanym ataku na Hiszpanów. Gdy Atahuallpie zakomunikowano wynik prowadzonego przeciw niemu postępowania, nie mógł uwierzyć własnym uszom i — według Zarate — powiedział wprost Hiszpanom: Nie wiem, dlaczego macie mnie za człowieka tak mało rozumnego, skoro myślicie, że przygotowuję zdradę; a jeśli wierzycie, że ci ludzie (wojownicy — przyp. A.T.) — wedle tego, co mówicie — zebrali się z mojego rozkazu, nie macie ku temu powodu; wszak jestem w waszej mocy, związany i w kajdanach, a gdyby ci ludzie nadeszli i wy byście się o tym dowiedzieli, moglibyście uciąć mi głowę. A jeśli myślicie, że przybywają wbrew mojej woli, to nie znacie dobrze władzy, jaką mam nad swymi poddanymi. Wszak bez mojego pozwolenia w tym kraju nawet ptaki nie fruwają ani nie poruszają się liście drzew". Nie jest oczywiście wiadomo, czy takie były naprawdę słowa Inki, nie ulega jednak wątpliwości, że jego zaskoczenie musiało się mieszać ze wściekłością, wywołaną własną niemocą. Niektórzy kronikarze wspominają, że Atahuallpa głośno wyrzekał na przewrotność Pizarra, który wziąwszy ogromny okup za jego osobę, zdecydował się go uśmiercić. Świadkowie ostatnich chwil Inki, Xerez i Pero Sancho, napisali lakonicznie, iż Atahuallpa, rozmawiając po raz ostatni z Pizarrem, prosił go, aby zaopiekował się jego synami (których zresztą nie było wówczas w Cajamarce i Atahuallpa bardzo obawiał się o ich los w kraju ogarniętym walkami). Egzekucji dokonano na głównym placu Cajamarki, tam gdzie kilka miesięcy wcześniej Inka został pojmany. Ojciec Valverde, wówczas 16 listopada 1532 roku pierwszy Hiszpan, który w Cajamarce wyszedł rozmawiać z Atahuallpa, teraz towarzyszył mu w drodze na miejsce kaźni. Obecność duchownego była w tym momencie oczywista, ponieważ Atahuallpa przed egzekucją poprosił o chrzest. Wydaje się, że taka decyzja Inki mogła być rezultatem zabiegów ojca Valverde, ale także mógł wchodzić w grę strach przed śmiercią w płomieniach, która wedle wierzeń inkaskich nie pozwalała na odrodzenie się duszy. Tymczasem Francisco Pizarro, choć sentencja wyroku nakazywała spalenie żywcem, zarządził — znów może pod wpływem ojca Valverde — wykonanie wyroku przez uduszenie. Atahuallpa umarł więc jako chrześcijanin, choć nie jest pewne, jakie imię otrzymał w czasie pospiesznej ceremonii — jedni twierdzą, że Juan, inni, że Francisco, jeszcze inni nie uważali za stosowne poświęcać uwagi w swej relacji takim szczegółom. Dzienna data egzekucji Atahuallpy też nie jest pewna. Najczęściej przyjmuje się 26 lipca 1533 roku. Xerez zanotował w swej relacji, iż była to sobota, a w 1533 roku 26 lipca wypadał we czwartek, stąd należałoby przyjąć, iż śmierć Atahuallpy nastąpiła 28 lipca. Jeśli więc Xerez nie pomylił się, mielibyśmy zbieg okoliczności

polegający na tym, iż pochwycenie Atahuallpy w listopadzie 1532 roku i jego śmierć w lipcu roku następnego dokonały się nie tylko w tym samym miejscu, ale tego samego dnia tygodnia (sobota) i mniej więcej o tej samej porze dnia. Xerez napisał, iż niektórzy przypisywali tę zbieżność grzechom Atahuallpy, który w ten sposób zapłacił za wielkie krzywdy i okrucieństwa, jakie wyrządził swoim poddanym, ponieważ wszyscy jednomyślnie twierdzą, że był to największy rzeźnik i okrutnik, jakiego widziano. Pod byle pretekstem potrafił zniszczyć całą osadę, aby w ten sposób ukarać [wszystkich] za choćby najmniejsze przestępstwo, jakiego dopuścił się jeden z jej mieszkańców, i że [tak] potrafił zabić dziesięć tysięcy osób. I za pomocą takiego ucisku panował nad całym krajem. A przez wszystkich był znienawidzony". Niezależnie już od tego, jak rzeczywiście twarde było jarzmo inkaskiego panowania dla różnych ludów imperium, nie sposób nie zauważyć, iż powyższe słowa miały na celu usprawiedliwienie i uzasadnienie skazania i stracenia Atahuallpy. Ciało Atahuallpy, ponieważ miało się już ku wieczorowi, nie zostało spalone (zadowolono się spaleniem kilku fragmentów odzieży) ani też nie zostało pochowane, lecz pozostawiono je na placu, aby jego śmierć stała się wszystkim wiadoma. Następnego dnia wyprawiono wielkie uroczystości pogrzebowe, po czym — z największą powagą i z najwyższym szacunkiem, na jakie się można było zdobyć" — pochowano doczesne szczątki Atahuallpy w kościele (wszak został przed śmiercią ochrzczony). Ta wystawność uroczystości pogrzebowych dopiero co uśmierconego monarchy wydaje się współczesnemu czytelnikowi wyrazem najwyższej obłudy i bigoterii, jednak przez ludzi tamtej epoki, i to nie tylko tych obecnych w Cajamarce, kwestia ta była postrzegana zgoła odmiennie. Pizarro chciał z pewnością tą drogą wywrzeć wrażenie na zgromadzonych dostojnikach indiańskich i jednocześnie pokazać, iż nawrócony na chrześcijaństwo Atahuallpa nie został spalony żywcem, [natomiast został] pochowany w kościele, jakby był Hiszpanem". Nade wszystko zaś ludzie Pizarra, jak wszyscy Hiszpanie doby konkwisty, czuli się bojownikami za wiarę, której rozprzestrzenienie na ogromne obszary Nowego Świata traktowano jako moralny obowiązek. Stąd właśnie brała swój początek ostentacja praktyk religijnych oraz religijna oprawa niemal wszystkich działań publicznych. Nie powinno wobec tego dziwić, że gdy zadawano śmierć Atahuallpie — który zresztą do końca wykazywał godny podziwu spokój i dostojność w postawie i zachowaniu — zgromadzeni Hiszpanie odmawiali credo w intencji duszy Inki. Znamienny jest też komentarz świadka egzekucji: Niechaj Bóg przyjmie go [Atahuallpę] do swojej chwały, jako że przyjął śmierć, żałując za swoje grzechy i przyjąwszy prawdziwą wiarę chrześcijańską". Przebieg uroczystości pogrzebowych został, ku zaskoczeniu Hiszpanów, zakłócony przez liczne żony, siostry i służki Atahuallpy, które zawodząc domagały się powiększenia grobu, tak aby można je pochować wraz z nim, gdyż są gotowe na śmierć. Oczywiście nie zgodzono się na to argumentując, iż Atahuallpa umierając jako chrześcijanin powinien też zostać pochowany według chrześcijańskich zwyczajów. Wyproszone ze świątyni kobiety i słudzy oddalili się do swych domostw, gdzie większość popełniła samobójstwo. Krótko po zakończeniu uroczystości pogrzebowych Francisco Pizarro przystąpił do

działań mających na celu zastąpienie zamordowanego Inki. Wyznaczonego dnia nakazał zebrać na głównym placu Cajamarki wszystkich obecnych dostojników oraz wezwanych z dalszych prowincji lokalnych naczelników. Zaprezentował im nowego władcę, któremu winni byli lojalność — tym bardziej że był on synem Huayna Capaca. Tym nowym Inką Pizarro postanowił uczynić młodego Tupa Huallpę (Toparkę czy Tubalibę, jak najczęściej zniekształcali jego imię Hiszpanie). Zdawał sobie bowiem sprawę, że w skolektywizowanym i autokratycznym państwie inkaskim nie da się utrzymać integralności, przy jednoczesnym podporządkowaniu go monarchii hiszpańskiej, bez pomocy ze strony przedstawicieli lokalnej elity. W ten sposób Pizarro — podobnie zresztą jak inni najwybitniejsi hiszpańscy konkwistadorzy — zaczął stosować praktykę, która była oczywiście znana i w starożytności, ale najpełniejszy swój wyraz uzyskała w późniejszych epokach, pod nazwą panowania pośredniego" (indirect rule) będąc wręcz znakiem rozpoznawczym i specjalnością brytyjskiej polityki kolonialnej. O osobie Tupa Huallpy wiemy bardzo niewiele. Jedynie Pedro Pizarro w swojej kronice umieszcza wzmiankę, z której dowiadujemy się, iż Tupa Huallpa przybył do Cajamarki już po uwięzieniu Atahuallpy. Nigdy jednak nie odwiedził swego przyrodniego brata, symulując chorobę, zdaniem kronikarza, obawiał się bowiem, iż może podzielić los zamordowanych przez Atahuallpę rzeczywistych lub domniemanych rywali. Wiemy natomiast, iż Francisco Pizarro, skoro ujrzał w osobie Tupa Huallpy najodpowiedniejsze narzędzie do realizacji swych strategicznych celów, umiał w nadzwyczaj elastyczny sposób połączyć miejscowe rytuały związane z intronizacją nowego władcy z formalnymi wymogami utwierdzenia hiszpańskiego panowania nad krajem. Zatem Tupa Huallpa, po odbyciu tradycyjnego czterodniowego postu, został przy dźwiękach trąb zaprezentowany zgromadzonym dostojnikom, po czym, wysłuchawszy przemowy Pizarra, której treścią było przedstawienie uzasadnienia zwierzchności hiszpańskiej (wspomniane już wyżej requerimiento) wzniósł odebrany z jego rąk sztandar królewski — na znak podległości Koronie hiszpańskiej. Podobnie uczynili kolejno wszyscy zgromadzeni indiańscy dostojnicy, uznając Tupa Huallpę za swego prawowitego władcę (mimo że intronizacja nie była przeprowadzona w Cuzco) Ponadto złożono rytualną ofiarę, a młody Inka przyjął insygnia władzy. W pierwszej dekadzie sierpnia 1533 roku Francisco Pizarro, kontrolując sytuację w Cajamarce i jej okolicach (powracający — niestety już po egzekucji Atahuallpy — de Soto nie zauważył w czasie zwiadu żadnych niepokojących sygnałów), mógł powziąć kolejne kroki na drodze doprowadzenia do rzeczywistego i zupełnego opanowania kraju. Nie można wszak dokonać podboju danego terytorium, nie zajmując jego stolicy. Zatem w poniedziałek, 11 sierpnia 1533 roku, główne siły hiszpańskie wyruszyły w daleką drogę do Cuzco, serca Tawantinsuyu. MARSZ NA CUZCO Kolumnę, która wyruszyła w sierpniu 1533 roku z Cajamarki, tworzyli nie tylko żołnierze, ale także zastępy indiańskich tragarzy oraz — co istotne — cały orszak nowego Inki, podróżującego w lektyce. Drugim indiańskim dostojnikiem, który korzystał z takiego środka transportu, był Challcuchima, ów wódz Atahuallpy, którego Hernando Pizarro sprowadził swego czasu do Cajamarki. Wprawdzie

początkowo został on uwięziony przez Hiszpanów, ale Francisco Pizarro przed wyruszeniem do Cuzco zdecydował przywrócić mu wolność i przynajmniej pozory władzy. Oczywiście hiszpański dowódca nie uczynił tego wiedziony motywami humanitarnymi, lecz dlatego, że nie obawiał się wrogich działań z jego strony, a liczył na zjednanie dostojnika, i być może także na wykorzystanie jego prestiżu wśród krajowców. W tym czasie jedynym zagrożeniem militarnym dla Hiszpanów były siły złożone z wojowników z Quito, podlegające wodzowi Quizquizowi, który w czasie wojny domowej zajął Cuzco. Quizquiz, podobnie jak Challcuchima, należał do grona najzdolniejszych i najbardziej doświadczonych dowódców wojskowych, jakimi dysponował w czasie rywalizacji z Huascarem Atahuallpa. Początkowo zresztą wszystko układało się po myśli Hiszpanów — nie napotykano żadnych oznak organizowania oporu zbrojnego, a ludzie Almagra wreszcie mogli poczuć się pełnoprawnymi uczestnikami przedsięwzięcia, licząc na znaczne zdobycze w kruszcach. Obrana trasa wiodła przez Cajabambę (gdzie zatrzymano się na dwa dni) Huamachuco (postój czterodniowy) i Huaylas, do którego kolumna dotarła ostatniego dnia sierpnia i gdzie odpoczywano aż osiem dni. Na tym etapie marszu wydarzył się tylko jeden epizod, który mógł zaniepokoić Hiszpanów. Otóż, według jednego z miejscowych informatorów, niedaleko Andamarki miał znajdować się silny oddział wojowników, gotowych zaatakować kolumnę. Do zweryfikowania owych informacji wysłano kolejnego przyrodniego brata Atahuallpy. Niebawem powróciła tylko jego eskorta z wiadomościami, iż dostojnik ów został zabity przez swych ziomków jako zdrajca, który sprzymierzył się z najeźdźcami. Pizarro doszedł do wniosku, że ten akt wrogości nie był zaimprowizowanym działaniem tubylców, lecz musiał być zlecony z góry, ponownie pozbawił więc wolności Challcuchimę, którego obciążał odpowiedzialnością za całe zajście. Cieza de Leon, . Pero Sancho w swej relacji twierdzi, że ponowne pozbawienie wolności Challcuchimy wydarzyło się nieco później, gdy pewien Indianin, służący jednego z Hiszpanów, znajdując się w swej rodzinnej okolicy, doniósł o krążących po okolicy oddziałach wojowników i o znacznym zgrupowaniu sił w dalej położonej miejscowości Tarma. W dalszej drodze Hiszpanie i towarzyszący im Indianie musieli pokonywać, trudne dla maszerującej kolumny, wysokogórskie przełęcze, wiszące mosty i ośnieżone zbocza. Bezpieczne przejście przez miejsce zwane Puerto de Nieve (Śnieżna Przystań) zapewnił, wysłany z odziałem awangardy, Diego de Almagro. Choć nie spotkano się z żadnym przeciwdziałaniem przeciwnika, ponoszono znaczne trudy: nie mając namiotów ludzie spali na śniegu, musieli też obyć się bez ciepłej strawy, bo nie sposób było rozpalić ognisk. Dalsza droga wiodła przez Cajatambo, Oyón, Bombón, Tarmę i Yanamarkę w kierunku Jauja. Podczas postoju w Tarmie znów nadeszły wieści — jak się później okazało fałszywe — o przygotowującym atak silnym oddziale krajowców. Inna sprawa, że gdyby Indianie chcieli zaatakować, to właśnie w tym miejscu mieli do tego najlepszą okazję — stromo opadająca w stronę strumienia górska ścieżka zmuszała jeźdźców do zejścia z wierzchowców i prowadzenia ich w tempie uważnie posuwającego się w nieznanym terenie piechura. Ponieważ do Tarmy, która okazała się niewielkim osiedlem, wkroczono późnym popołudniem, Pizarro postanowił ograniczyć postój tam do niezbędnego minimum — krótkiego odpoczynku i nakar-

mienia koni. Gdy zapadł zmierzch, dowódca nakazał zachowanie wszelkich środków ostrożności, a żołnierze mieli być w stanie pogotowia. Znów przyszło spędzić długie godziny pod gołym niebem, w zimnie i bez gorącej strawy. W nocy zaczął padać deszcz, a później śnieg, powodując przemoczenie do suchej nitki. Jednak każdy — pomimo to — osłonił się najlepiej, jak umiał, i tak przetrwał noc aż do świtu, gdy Gubernator (Francisco Pizarro — przyp. A.T.) nakazał wsiadać na koń, aby niezbyt późno dotrzeć do Jauja, która była odległa o cztery leguas". Cieza de Leon pisze natomiast, że właśnie w Tarmie znaleziono nieco wyrobów ze złota wysokiej próby, lecz wówczas [Hiszpanie] nie zabiegali o srebro ani o złoto, ale tylko o to, by zapanować nad krajem, uchwycić Cuzco i zasiedlić je chrześcijanami". Zanim ruszono w dalszą drogę, Pizarro przeformował prowadzone siły. Wydzielił z całości konnicy sześćdziesięciu pięciu jeźdźców, z których utworzył trzy piętnastoosobowe oddziałki poruczone odpowiednio: Almagrowi, swemu młodszemu bratu Juanowi oraz Hernandowi de Soto. Do swej dyspozycji pozostawił dwudziestu jeźdźców. Tak uformowana awangarda wkrótce ujrzała ze szczytu wzniesienia miasto Jauja, rozpościerające się w dole, w odległości ćwierć legua (około jednego kilometra). W miarę zbliżania się do miasta Hiszpanie napotykali wychodzących im naprzeciw tubylców, dla których byli — od jakiegoś już czasu — wyczekiwanymi wyzwolicielami i sojusznikami. Jednocześnie, zjeżdżając z niewielkiego zbocza, natknęli się na biegnącego Indianina z uniesioną w górę włócznią. Był to sługa jednego z dwóch wysłanych na zwiad hiszpańskich jeźdźców, odesłany przez swego pana z wiadomością o obecności nieprzyjaciela w obrębie pobliskich zabudowań. Tym razem nie był to fałszywy alarm. W okolicy operował oddział wojowników z Quito (a więc wiernych do końca Atahuallpie) dowodzony przez wodza Curampayo. Owi dwaj zwiadowcy stoczyli nawet potyczkę z Indianami, którzy utraciwszy przewagę, jaką daje zaskoczenie, musieli opuścić zajmowane pozycje i przegrupowali się na brzegu przepływającej nieopodal rzeki. Decyzja dowodzących hiszpańską awangardą była błyskawiczna. Diego de Almagro, Hernando de Soto i Juan Pizarro sforsowali rzekę, która oddzielała ich od nieprzyjaciela (Indianie wycofując się zerwali jedyny most), mimo że nurt rzeki był bardzo wartki na skutek przyboru wód, wywołanego topniejącym wysoko w górach śniegiem. W ten sposób uzyskano przewagę psychologiczną: część Indian uciekła na widok pędzących koni, których — jak się wydawało — nikt i nic nie mogło zatrzymać. Trzej kapitanowie w sposób zsynchronizowany nacierali na siły indiańskie. Najsilniej zaatakował de Soto; Juan Pizarro operował wzdłuż brzegu rzeki, a Almagro postępował za nieprzyjacielem. Ostatecznie rozerwali siły Curampayo na dwie części. Jedna uciekała na północ w stronę łańcucha górskiego okalającego dolinę, druga zaś próbowała schronić się za rzekę. Ani jedni, ani drudzy nie uszli ścigającej ich hiszpańskiej konnicy, tak że wszędzie płynęła krew z leżących ciał poległych". W tym starciu, 11 października 1533 roku, które historycy nazwali bitwą pod Huaripampą, poległo pięciuset siedemdziesięciu spośród sześciuset walczących tam wojowników indiańskich. Ci nieliczni, którzy uszli z życiem, swoje ocalenie zawdzięczali temu, iż zdołali schronić się w górskich ostępach, gdzie jeźdźcy de Sota nie mogli kontynuować pościgu. W bitwie nie zginął żaden Hiszpan. Po zwycięskim boju kawaleria połączyła się z Pizarrem, który w towarzystwie Tupa

Huallpy i innych indiańskich dostojników 11 października przed południem wkroczył do Jauja. Rozczarowanie Hiszpanów, a i wściekłość mieszkańców miasta, spowodowało spalenie przez wojowników quiteńskich niemal połowy zabudowań, w tym głównego magazynu znajdującego się przy placu. Sekretarz Pizarra twierdzi nawet, że jeśli któryś z ocalałych w bitwie wojowników szukał schronienia w mieście, rozsierdzeni mieszkańcy wydawali go Hiszpanom i pomagali w jego straceniu. Hiszpanie, przeszukując zgliszcza, zdołali uzyskać nieco srebrnych i złotych naczyń. Ponadto znaleźli pewne ilości kruszców w głównej świątyni miasta. Zdobyczą nie do pogardzenia były zapasy kukurydzy w ilości stu tysięcy hanegas (hanega — około 50 litrów) Jednak zwycięstwo w stoczonej bitwie nie gwarantowało jeszcze pełnego panowania nad sytuacją, w odległości trzydziestu leguas stacjonował bowiem silny oddział wojowników z Quito. Dlatego Pizarro dał swej konnicy tylko kilka godzin wytchnienia — popołudnie i pierwszą część nocy. Tuż po pojawieniu się na nocnym niebie tarczy księżyca pięćdziesięciu jeźdźców stawiło się na dźwięk trąbki Pedra de Alconchelo. Pizarro kazał im dotrzeć do wskazanego przez informatorów miejsca stacjonowania wspomnianego oddziału, pozostawiając sobie w charakterze straży przybocznej piętnastu jeźdźców i dwudziestu piechurów. Wysłany przez Pizarra oddział zdołał przed świtem przebyć odległość czterech leguas (około 20 kilometrów). Gdy dniało, zauważono unoszący się z miejsca odległego jeszcze o dwie leguas dym. Hiszpanie przyspieszyli sądząc, że nieprzyjaciel, dowiedziawszy się o ich nadejściu, pali dotychczasowe kwatery. I rzeczywiście, osada Huayucachi została puszczona z dymem, zanim hiszpańska kawaleria zdołała tam dotrzeć, a Indianie uciekli. Hiszpanie rozpoczęli jednak pościg za uchodzącym przeciwnikiem. Najpierw dopędzili pozostawione w ariergardzie kobiety i dzieci, po czym kontynuowali pogoń za wojownikami. Większości Indian udało się uciec, wspięli się bowiem na zbocza górskie, gdzie mogli czuć się stosunkowo bezpiecznie, znajdując się poza zasięgiem działania bardzo już zmęczonych szarżą Hiszpanów. Zdobyto jednak pewną liczbę kobiet oraz łupy w postaci żywności, zwierząt, odzieży i kosztowności. Po przenocowaniu w pobliskiej wsi następnego dnia, 13 października, oddział hiszpański kontynuował zwiad w kierunku Cuzco, pozostawiając za sobą rozbite poprzedniego dnia siły indiańskie. Chodziło bowiem przede wszystkim o wyprzedzenie nieprzyjaciela i odcięcie mu drogi, zajmując znajdujące się na tej trasie mosty wiszące. Zamiaru tego ostatecznie nie zrealizowano, gdyż zabrakło paszy dla koni. Uczestnikom zwiadu nie pozostało więc nic innego, jak zawrócenie do lauja, gdzie dotarli piątego dnia od wyruszenia, powiadamiając Pizarra o wynikach swych działań. Ten był jednak niezadowolony z powodu poniechania próby zajęcia wspomnianych mostów, a ponadto obawiał się, że nieprzyjacielski oddział — złożony z wojowników z Quito — może wyrządzić wiele szkód miejscowej ludności. Tymczasem polityka hiszpańskiego dowódcy wobec miejscowej ludności zaczęła przynosić rezultaty. W Jauja przyjął bowiem poselstwa od ludów Huancas i Yauyos. Operowano wszak na terenach, gdzie panowanie Cuzco odczuwano jako obce, podobnie nieżyczliwie przyjmowano próby kontroli ze strony sił, które w wojnie domowej pozostawały w dyspozycji Huascara. Hiszpanie mogli więc korzystać w

obfitości z jedzenia, odzieży, a nawet kobiet, dostarczanych przez indiańskich sojuszników, tak do celów służebnych (przygotowywanie posiłków) jak i dla zaspokojenia potrzeb seksualnych. Na tym tak pomyślnym dla Pizarra obrocie spraw pojawiła się w tym czasie jedna niepokojąca rysa. Otóż podczas pobytu w Jauja nieoczekiwanie zmarł, wyniesiony ledwie trzy miesiące wcześniej na tron przez Francisca Pizarra, Tupa Huallpa. Niespodziewana śmierć tak młodego władcy zrodziła podejrzenia, iż nie nastąpiła ona z przyczyn naturalnych. Hiszpanie podejrzewali otrucie marionetkowego władcy, a niektórzy z nich wprost wskazywali na osobę Challcuchimy. Pedro Pizarro daje w swej kronice wyraz wierze w to, że Tupa Huallpa jeszcze w Cajamarce wypił podaną mu przez Challcuchimę chichę zaprawioną ziołami, które po określonym czasie powodowały zgon. Trzeba jednak brać tu pod uwagę okoliczność, iż pisał to autor mało krytyczny, a jednocześnie najbardziej skłonny do usprawiedliwiania i wręcz apologii działań swego słynnego kuzyna, Francisca Pizarro. Hiszpański dowódca musiał jednak wypełnić pustkę, jaką spowodowała w jego dalekosiężnych planach i kalkulacjach śmierć Tupa Huallpy. Niebawem zwołał więc wszystkich obecnych w jego otoczeniu dostojników indiańskich w celu przedyskutowania i wybrania najlepszego kandydata na nowego władcę. Pizarro grał tu na dwa fronty. Wiedział bowiem, że Challcuchima i inni dawni stronnicy Atahuallpy będą chcieli przeforsować kandydata z Quito (był nim małoletni syn Atahuallpy Aticoc) reprezentujący zaś Cuzco dawni stronnicy Huascara pragnęli oczywiście kogoś spośród własnej frakcji. Pizarrowi natomiast chodziło o zjednanie sobie Challcuchimy, a za jego pośrednictwem skłonienie do złożenia broni wszystkich ważniejszych dowódców wojskowych, operujących na czele oddziałów z Quito, i tym samym zakończenie walk. Zarazem jednak zależało mu na dalszej lojalności i współdziałaniu frakcji z Cuzco. Dlatego też realizując swą przebiegłą grę Pizarro Challcuchimie obiecał poprzeć kandydaturę syna Atahuallpy Aticoca, w zamian za zapewnienie zaprzestania zbrojnego oporu. Jednocześnie przyrzekał, że do czasu pełnoletniości Aticoca właśnie Challcuchimie przypadnie funkcja regenta. Indiański wódz wstępnie zaaprobował ten plan, zwrócił się jednak do Pizarra z prośbą o zdjęcie kajdan, w które —jak pamiętamy — zakuto go w czasie podróży z Cajamarki, co oczywiście nie sprzyjało jego prestiżowi wśród pobratymców. Pizarro, rad nie rad, musiał tę prośbę spełnić, choćby po to, aby nie odkryć swego absolutnie instrumentalnego stosunku do Challcuchimy. Inna sprawa, że indiański wódz był pilnowany przez hiszpańską straż i taki stan miał trwać do czasu złożenia broni przez operujące z Cuzco pod wodzą Quizquiza siły lojalne wobec nieżyjącego Atahuallpy, i do czasu sprowadzenia z Quito młodego Aticoca. Pizarro wszędzie zabierał ze sobą Challcuchimę, który stanowił kluczowy element jego gry. 19 października 1533 roku do Jauja ściągnęła reszta hiszpańskiej kolumny wraz z kilkudziesięcioma indiańskimi tragarzami, transportującymi m.in. pozyskane złoto. Pizarro uznał wówczas, iż nadszedł właściwy moment na dokonanie kroku, o którym już od dawna przemyśliwał. Chodziło o fundację miasta hiszpańskiego, do czego zobowiązywała go zawarta z Koroną kapitulacja. Jak dotąd, w ciągu trwającej już ponad dwa i pół roku wyprawy, zdołano założyć tylko jedno miasto — San Miguel na północy kraju. Tymczasem dolina Jauja nadawała się, zdaniem Pizarra,

znakomicie na teren hiszpańskiego osadnictwa, po pierwsze z powodu żyznej okolicy i łagodnego klimatu, a po drugie zapewne też liczył na współdziałanie miejscowej ludności, traktującej Hiszpanów jako sojuszników. W październiku 1533 roku założono więc bardzo zacne miasto Jauja", ale był to tylko formalny akt, wypełnienie realną treścią — działaniami osadniczymi — ostatecznie się nie powiodło. Wprawdzie uformowano radę miejską (cabildo) mianowano rajców i alkadów, ale żaden z Hiszpanów nie wyraził chęci osiedlenia się w nowym mieście, twierdząc, że zanim okolica nie zostanie spacyfikowana, jest to działanie przedwczesne i ryzykowne. Pizarro nie mógł więc pod przymusem rozdzielać nadań (encomiendas) i poniechał akcji kolonizacyjnej w tej okolicy. Przed udaniem się w dalszą drogę do Cuzco pozostawił wprawdzie w Jauja garnizon pod wodzą skarbnika Alonsa Riquelme (czterdziestu konnych i czterdziestu piechurów), ale żołnierze ci nie stanowili społeczności miejskiej, która z wyżej wymienionych powodów po prostu nie ukonstytuowała się. W ostatniej dekadzie października liczące stu trzydziestu żołnierzy siły hiszpańskie podjęły marsz na Cuzco. Najpierw, 23 października, wyruszyła złożona z sześćdziesięciu jeźdźców awangarda po wodzą Hernanda de Soto. Jej zadaniem było nie tylko spenetrowanie okolicy przed nadejściem głównych sił wyprawy, ale nade wszystko dokonanie przynajmniej prowizorycznych napraw zniszczonych przez nieprzyjaciela mostów. Francisco Pizarro, pozostawiwszy wspomniany wyżej garnizon pod dowództwem Riquelme, wyruszył z Jauja z pozostałymi żołnierzami i liczącą około dwóch tysięcy osób służbą indiańską płci obojga, 27 października 1533 roku. Marsz nie był łatwy. Problemem były przeprawy przez rzeki. Czasami korzystano z naprędce naprawionych wiszących mostów, innym razem po tych niebezpiecznie kołyszących się konstrukcjach przechodzili tylko piechurzy, a konnica przebywała rzekę wpław. Z kolei w innym punkcie trasy trzeba było wspiąć się na strome zbocze, i choć podejście ułatwiały wykute w skale szerokie stopnie, to jednak z czasem okazało się, że większość koni straciła w czasie tej wspinaczki podkowy, raniąc kopyta tak przednich, jak i tylnych kończyn. Ponadto w osadach, przez które przechodzono w czasie kilku pierwszych dni, nie było niemal żadnej żywności; nieraz zresztą był to rezultat celowych działań nieprzyjaciela, który zabierał lub niszczył zapasy. Obawiano się o los awangardy — ponieważ tylko raz w ciągu tych dni de Soto przesłał wiadomość o postępowaniu w ślad za wrogim oddziałem. Dopiero w miejscowości zwanej Parcos (według Pero Sancho — Tarcos) ludzie Pizarra zostali lepiej ugoszczeni przez tamtejszego kacyka, który dostarczył wystarczającą ilość kukurydzy, zwierząt domowych (lam) i drewna na opał. W dalszą drogę wyruszono w dzień Wszystkich Świętych, po wysłuchaniu porannej mszy. Po przebyciu trzech leguas natrafiono na wezbrane wody rzeki, którą trzeba było przepłynąć, bo łączący jej brzegi most był zerwany. Niebawem czekało Hiszpanów mozolne podejście pod górę tak wysoką, że gdy się na nią patrzyło od góry do dołu, wydawało się niemożliwe, iż ptaki mogą nad nią przefrunąć, a co dopiero wspiąć się na nią ludzie jadący konno". Jednak i tę przeszkodę terenową pokonano, posuwając się nie w linii prostej, ale zakosami, po skalnych stopniach, co jednak odbywało się znów ze szkodą dla końskich kopyt. Gdy zatrzymano się na nocleg, do Pizarra przybyło dwóch posłańców indiańskich z wiadomościami od de

Sota, który wciąż z sześćdziesięcioosobową grupą szedł w awangardzie. Dzięki nim hiszpański dowódca dowiedział się nie tylko o właściwościach przemierzanego szlaku, ale i o tym, co przydarzyło się kapitanowi przedniej straży. Otóż ludzie de Sota, ciągle odbierając sygnały o obecności nieprzyjaciela, zbliżyli się do miejscowości Vilcas. Pod osłoną nocy podeszli do tej osady na odległość jednej legua, by o świcie zaatakować. Wprawdzie jeźdźcy siali spustoszenie nie zostawiając żywej duszy, ale większość wojowników indiańskich zdołała ukryć się w górach nad Vilcas. Stamtąd późnym popołudniem zaatakowali, i choć zostali odparci, zdołali zabić białego konia, należącego do Alonsa Tabuyo. Wedle słów uczestnika tego starcia, Diega de Trujillo, Indianie zaatakowali raz jeszcze następnego dnia, a w charakterze wojennych proporców nieśli grzywę i ogon zabitego konia. Takie zachowanie nie dziwi, jeśli zważymy, jaki paniczny strach wzbudzał początkowo u Indian (nie tylko w Peru) widok konia, a nawet jego rżenie. I tym razem Indianie ponieśli klęskę. Ten sam świadek opowiada, iż trzeba było wypuścić pochwycone poprzednio kobiety i służbę, pozwalając im odejść ze swym dobytkiem. Następnie de Soto zwołał na naradę swych ludzi, poddając pod dyskusję dalsze działania, a mianowicie: czy czekać na główne siły idące z Pizarrem i Almagrem, czy też ruszyć dalej, aby wejść do Cuzco jako pierwsi. Przeważyło drugie rozwiązanie, za którym optowali Rodrigo Orgonez, Hernando de Toro, Juan Pizarro Orellana i inni, którzy wykazali się w czasie ostatniego starcia największą dzielnością. De Soto przesłał więc Pizarrowi wiadomość, że po zaplanowanym trzydniowym odpoczynku posunie się dalej, by uchwycić ważny strategicznie most, uniemożliwiając tym samym rozbitemu poprzednio oddziałowi połączenie się z głównymi siłami Quizquiza, zgrupowanymi w okolicach Cuzco. Pedro Pizarro twierdzi natomiast, że hiszpański głównodowodzący kazał de Soto czekać cztery dni, do czego jednak ten się nie zastosował, pragnąc znaleźć się w Cuzco przed pozostałymi uczestnikami ekspedycji. Natomiast sekretarz Pizarra Pero Sancho, relacjonując ten epizod w sposób bardziej wyważony, notuje, iż Francisco Pizarro bardzo uradował się z wieści otrzymanych o de Soto i to do tego stopnia, że kazał przekazać dalej, do żołnierzy pozostawionego w Jauja garnizonu, aby i oni mieli udział w radości spowodowanej zwycięstwem tego kapitana (de Soto — przyp. A.T.)" Nakazał też zachować najwyższą ostrożność i zaczekać w pobliżu wspomnianego wyżej mostu na przedpolach Cuzco. Zasadnicza część wyprawy z Franciskiem Pizarro i Diegiem de Almagro ruszył dalej, a po sforsowaniu przez kawalerię kolejnej rzeki (piechota przeszła po wiszącym moście dotarła do jakiejś wsi w pobliżu Vilcas. Tam odebrano kolejne wiadomości od de Sota. Kapitan informował o pogoni za niedobitkami oddziału rozbitego pod Vilcas i o spodziewanej koncentracji sił przeciwnika w Andahuaylas. Początkowo Pizarro zamierzał wysłać posiłki w celu wzmocnienia siły uderzeniowej awangardy de Sota, jednak z tego zrezygnował, uświadamiając sobie, że przybyłyby one na miejsce już po bitwie, gdyby do niej rzeczywiście doszło. Dwa dni później, po sforsowaniu kolejnej rzeki, Francisco Pizarro otrzymał list od de Sota, w którym ten donosił o koncentracji sił nieprzyjaciela i zajęciu przezeń umocnionych pozycji w osadzie o nazwie Curamba. Tym razem Pizarro już nie wahał się z wysłaniem posiłków. Natychmiast kazał przysposobić się do drogi trzydziestu jeźdźcom, którzy

mieli wyruszyć pod wodzą Diega de Almagro i bez zbędnych postojów jak najszybciej połączyć się z oddziałem Hernanda de Soto. Pizarro, który pozostał z zaledwie dziesięcioma konnymi i dwudziestoma piechurami sprawującymi straż nad osobą Challcuchimy, również wyruszył i to w takim tempie, że drogę zabierającą dwa dni marszu przebył w jeden dzień". Gdy przybyli do Andahuaylas, gdzie zamierzano przenocować, do Pizarra przybiegł Indianin z wiadomością, że na wskazanym palcem zboczu znajdują się gotowi do boju wojownicy. Francisco Pizarro osobiście, konno w pełnym rynsztunku, udał się ku szczytowi wskazanego wzgórza, przekonując się niebawem, że zgromadzeni tam Indianie wcale nie byli wojownikami Quizquiza, lecz uchodzącymi przed nimi mieszkańcami okolicy. Następnego dnia udano się w stronę Curamby, gdzie według doniesień de Sota można było oczekiwać ataku przeciwnika. W istocie natknięto się tam na trupy dwóch koni, co wzbudziło obawy o los awangardy de Sota. Nie było też nic wiadomo o tym, czy posiłki prowadzone przez Almagra zdołały przybyć na czas. O stoczonym rzeczywiście boju, jego okolicznościach i ostatecznym rezultacie Pizarro miał się dowiedzieć nieco później. Tymczasem, maszerując dalej, grupa przebyła wpław rzekę Abancay i zbliżyła się do brzegów kolejnej, Apurimac. W czasie tego marszu znaleziono w pewnej osadzie kilka srebrnych płyt długich na dwadzieścia stóp, szerokich na jedną stopę i grubości jednego palca. Pedro Pizarro, który przypisuje sobie dokonanie tego znaleziska, podaje podobne rozmiary owych płyt, ale ich grubość szacuje na trzy palce". W tym czasie ludzie de Sota przeżywali dramatyczne chwile. Kapitan ów, chcąc uprzedzić działania przeciwnika, ruszył jeszcze energiczniej naprzód z pięćdziesięcioma jeźdźcami, pozostawiając dziesięciu ludzi w eskorcie bagaży i zdobytych łupów. W okolicy Vilcaconga do Hiszpanów przybyło dwóch Indian z poselstwem od pewnego kacyka, który miał trzystu wojowników i zaoferował sojusz przeciwko siłom Quizquiza. Hernando de Soto jednak nie uwierzył — niesłusznie — w szczerość tej oferty, lecz potraktował emisariuszy jak szpiegów, okaleczając ich i odsyłając w tym stanie do ich mocodawcy. Następnego dnia pięćdziesięciu konnych rozpoczęło podjazd pod strome zbocze. Ponieważ zbliżało się południe i do trudności, jakie stwarzał sam teren, dochodził jeszcze dokuczliwy upał, postanowiono urządzić krótki postój, aby dać wytchnienie koniom i nakarmić je kukurydzianą paszą. Wtedy właśnie od szczytu wzniesienia spadło na Hiszpanów niczym lawina kilka tysięcy indiańskich wojowników. De Soto, nie mogąc już ustawić ludzi w szyku na przyjęcie uderzenia, z kilkoma najbliższymi towarzyszami stawił czoło nacierającemu przeciwnikowi. W końcu wszyscy kawalerzyści znaleźli się w wirze walki, w której zrazu bardziej niż razić przeciwnika, próbowali bronić się przed ciskanymi z góry głazami, aż w końcu zdołali zdobyć szczyt góry, co uznali za oznakę zwycięstwa". Zanim jednak to się stało, Indianie uderzyli drugi raz, widząc zmęczenie koni, które nie pozwoliło Hiszpanom jechać szybciej niż kłusem, a niektórym tylko stępa. Ten chwilowy triumf nie przyszedł jednak łatwo. Ceną, jaką przyszło zapłacić, była śmierć pięciu ludzi (i utrata należących do nich koni) oraz rany, jakie odniosło siedemnaście kolejnych wierzchowców. Uczestnik tego starcia, Diego de Trujillo zapamiętał, że wśród poległych towarzyszy znaleźli się Hernando de Toro, Miguel

Ruiz, Francisco Martin, niejaki Marquina i Juan Alonso. Jednocześnie twierdzi, że największe straty wyrządziło Hiszpanom trzystu wojowników z oddziału, który poprzedniego dnia chciał przejść na ich stronę. Po odrzuceniu przeciwnika naczelną troską stało się napojenie i danie możliwości odpoczynku wierzchowcom. Szczęśliwie natrafiono powyżej na niewielki płaskowyż, przez który przepływał górski strumień. De Soto kazał połowie ludzi napoić konie, po czym uczynili to pozostali, nie niepokojeni w tym czasie przez Indian. Aby nie utracić przewagi psychologicznej, dowódca zastosował taktyczny wybieg. Jego ludzie mieli mianowicie pozorować wycofywanie się w dół, po to, by zawrócić i natrzeć na przeciwnika, gdy ten znajdzie się na, dającym przewagę konnicy, płaskowyżu. Manewr ten zakończył się powodzeniem i Hiszpanie ostatecznie opanowali szczyt, podczas gdy ich przeciwnicy zgromadzili się na innym, odległym zaledwie o dwa strzały z kuszy wzniesieniu. Oba obozy były tak blisko siebie, że można było usłyszeć głosy nieprzyjaciół. Zresztą Indianie z premedytacją czynili wrzawę, rzucając w stronę Hiszpanów pogróżki i obelgi. Z kolei de Soto dodawał swym ludziom otuchy twierdząc, że to, czego dokonali minionego dnia, jest wyjściem z wielkiej opresji, a to, co może ich spotkać nazajutrz, nie przedstawia już tak wielkiego ryzyka. Tymczasem zapadły ciemności. Około północy usłyszano, grany zresztą wielokrotnie, sygnał na trąbce. To Pedro de Alconchel, trębacz posiłków idących z Almagrem, dawał znać o ich przybyciu. Almagro przybywał wzmocniony owymi dziesięcioma żołnierzami pozostawionymi przez de Sota w ariergardzie. Układ sił zmienił się w ciągu kilku chwil na korzyść Hiszpanów, Indianie, nie czekając więc świtu, zaczęli wygaszać ogniska w swym obozie i wycofywać się z zajętych pozycji. To nieoczekiwanie pomyślne dla ludzi de Sota zdarzenie stało się bodaj najbardziej znanym epizodem z całego marszu Hiszpanów między Cajamarką a Cuzco. Francisco Pizarro dowiedział się o przebiegu wydarzeń z pewnym opóźnieniem, gdy przybył doń jeden z Hiszpanów z awangardy. Początkowo, gdy zauważono zbliżającego się jeźdźca, pomyślano ze strachem, iż żołnierz niesie wiadomość o klęsce. Gdy sprawa się wyjaśniła, Pizarro ucieszył się z niespodziewanego zwycięstwa, ale nakazał scalenie sił. Do Cuzco pozostawała już niewielka odległość, a ciągle odbierano sygnały o obecności nieprzyjacielskich oddziałów. Dlatego Pizarro przyspieszył marsz i połączył się z de Soto i Almagrem w Limatambo. Niebawem wkroczono do doliny Jaquijaguana (Sacsahuaman), gdzie zaszło pewne wydarzenie, którego nie sposób pominąć milczeniem. W ciągu ostatnich dni, obfitujących w zbrojne starcia, czy to Pizarro, czy ludzie z jego otoczenia, Sekretarz Pizarra Pero Sancho przypisuje inicjatywę w tej mierze de Soto i Almagrowi. ale oczywiście wchodzi tu w grę przekazanie możliwie jak najbardziej pochlebnego wizerunku swego zwierzchnika. Jest rzeczą znamienną, że nawet w czasie rywalizacji między poszczególnymi konkwistadorami hiszpańskimi na różnych obszarach Nowego Świata, niemal zawsze przypisywano rywalowi nieludzki stosunek do krajowców, chcąc w ten sposób zdyskredytować go w oczach monarchy i dworskich urzędników. coraz częściej obciążali odpowiedzialnością za organizowanie tych ataków, trzymanego pod strażą, Challcuchimę. Być może Pizarro stracił nadzieję, że osoba tego wodza będzie mu w przyszłości do czegoś przydatna. Zresztą — jak twierdzi w swej kronice Pero Sancho — już

wcześniej Pizarro zawiedziony tym, że obecność Challcuchimy w jego orszaku w żaden sposób nie przyczynia się do zaprzestania zbrojnego oporu krajowców, miał grozić wodzowi śmiercią. Według Ciezy, kroplą przepełniającą czarę stały się oskarżenia rzucone na Challcuchimę przez jakiegoś pijanego Indianina w Jaquijaguana. Znajdując w tym dogodny pretekst, Pizarro skazał Challcuchimę na spalenie żywcem, nie słuchając żadnych usprawiedliwień i tłumaczeń". Uważany za najzdolniejszego wodza Atahuallpy Challcuchima podzielił więc los swojego władcy. Jednak w odróżnieniu od niego nie przyjął oferty nawrócenia się w ostatniej chwili życia na chrześcijaństwo. Jedni twierdzą, że w czasie egzekucji Challcuchima wzywał bóstwo opiekuńcze Pachacamac, inni, że głośno wołał imię Quizquiza. Świadkami tej egzekucji było wielu dostojników indiańskich zgromadzonych na placu, a mieli być oni najbardziej gorliwi w podsycaniu ognia. Chociaż podejrzenia i oskarżenia Hiszpanów wobec Challcuchimy mogły nie znajdować potwierdzenia w faktach (była już wyżej mowa o tym, że niektórzy czynili go winnym otrucia Tupa Huallpy) to opinie niektórych hiszpańskich kronikarzy, że stracony wódz był okrutnikiem, który odebrał słuszną zapłatę za popełnione akty bestialstwa, nie wydają się tylko usprawiedliwianiem ex post dokonanej egzekucji czy przerzucaniem winy na ofiarę. Trzeba wszak brać pod uwagę, że wojownicy Challcuchimy w czasie wojny domowej dokonali masakry wśród krewnych pokonanego Huascara, i rzeczywiście mogło nie brakować tubylców, którym śmierć Challcuchimy sprawiła satysfakcję. Wydawało się, że po niespodziewanym zgonie Tupa Huallpy i straceniu Challcuchimy zawiodły wszelkie rachuby Pizarra na wykorzystanie członków tubylczej elity do umocnienia panowania hiszpańskiego, przez oparcie go na miejscowym fundamencie i nadanie w ten sposób pozorów ciągłości władzy. A jednak w tym czasie właśnie w Jaquijaguana, na ostatnim postoju przed wkroczeniem do Cuzco, Hiszpanie znów zyskali pewien atut. Wyszedł im bowiem na spotkanie Manco (Manku) Inka Yupanqui, kolejny przyrodni brat Atahuallpy, syn Huayna Capaca i jego trzeciej żony. Niektórzy kronikarze twierdzą, że Manco Inka przybył, w towarzystwie kilku dostojników, po kryjomu, korzystając z mało uczęszczanej górskiej ścieżki, gdyż obawiał się pochwycenia przez quiteńskich wojowników Quizquiza. Inni twierdzą, że zjawienie się Manco Inki i zaoferowanie swych usług Pizarrowi było wykalkulowanym posunięciem, skoro było pewne, że Hiszpanie zawładną stolicą kraju. Nie ulega natomiast wątpliwości, że Pizarro przyjął Manco Inkę z otwartymi ramionami, widząc w nim najdogodniejsze w tym momencie narzędzie do sprawowania panowania pośredniego, jeśli nie nad całym krajem, to choćby nad południowymi dzielnicami inkaskiego imperium i oczywiście samym Cuzco. Gdy Hiszpanie znajdowali się już na przedpolach Cuzco — według naocznego świadka zaledwie pół legua od miasta — siły Quizquiza podjęły jeszcze jedna próbę powstrzymania ich marszu. Ludzie Pizarra ujrzeli oto w oddali unoszące się dymy i pomyśleli, że to garnizon Cuzco przed opuszczeniem miasta chce je po prostu spalić. Zresztą nawet niektórzy kronikarze piszą, iż uchodzący wojownicy Quizquiza zdołali jeszcze puścić z dymem część zabudowań stolicy. Jednak bardziej wiarygodna wydaje się teza, że były to po prostu dymne sygnały, którymi posługiwały się poszczególne oddziały indiańskie.

Ostatecznie doszło do starcia między dwoma oddziałami indiańskimi, nacierającymi w dół zbocza górskiego, a oddziałami konnicy dowodzonymi przez Hernanda de Soto i Juana Pizarro, najmłodszego z braci głównodowodzącego Hiszpanów. Indianie, jak było do przewidzenia, zostali w tej potyczce rozbici, a straty hiszpańskie ograniczyły się do kilku rannych koni i jednego ranionego jeźdźca, pod którym zabito wierzchowca (Diego de Trujillo zapamiętał, że ów żołnierz nazywał się Rodrigo de Chaves) Ponieważ po tych stratach hiszpańska konnica cofnęła się, aby dołączyć do reszty kolumny, Indianie uwierzyli, że Hiszpanie podjęli odwrót taktyczny, aby na płaskim terenie uderzyć ze zdwojoną siłą, tak jak to się stało w Vilcas. Dlatego też zaprzestali ścigania Hiszpanów. Ponieważ były to już godziny popołudniowe, Francisco Pizarro nakazał rozłożenie się tam obozem na noc, aby wkroczyć do miasta następnego dnia. Noc spędzono w pogotowiu bojowym (konie w pełnym rynsztunku) gdyż pokonani w starciu wojownicy wciąż przebywali w pobliżu, wydając groźne okrzyki. Rano podjęto marsz i około godziny dziesiątej, nie napotkawszy żadnego oporu, Hiszpanie, zachowując wszakże środki ostrożności, weszli do Cuzco. Sekretarz Pizarra twierdzi, że był to piątek 15 listopada 1533 roku. Jeśli jednak w owym roku 15 listopada wypadał w sobotę, należy uznać, że kronikarz pomylił się raczej co do dnia miesiąca niż dnia tygodnia (w piątek zachowywano post, a w niedziele i święta odprawiano nabożeństwo) Zatem musiał to być dzień 14 listopada, gdy Hiszpanie, schodząc w dół stromą ulicą, znaleźli się na głównym placu miasta. Tam zajęto na kwatery trzy najokazalsze budowle, choć noce Pizarro kazał swym żołnierzom spędzać w namiotach w najbliższym sąsiedztwie koni. Dopiero po miesiącu takiego podwyższonego pogotowia hiszpański dowódca uznał, iż kontroluje w pełni sytuację w mieście. Mniej więcej w tym czasie — tj. kilka tygodni po wkroczeniu do Cuzco — Manco Inka, pod patronatem Pizarra, uroczyście przyjął insygnia władzy. Hiszpański dowódca powiadomił wszystkich bliższych i dalszych lokalnych naczelników o obowiązku lojalności wobec intronizowanego przez siebie władcy. Pierwsze tygodnie, a nawet miesiące pobytu Hiszpanów w Cuzco nie były jednak okresem spokojnego korzystania z owoców zwycięstwa. Jeszcze przed intronizacją Manco Inki Pizarro wysłał oddział dowodzony przez Hernanda de Soto w ślad za obecnymi ciągle w okolicy Cuzco siłami Quizquiza. Oddział ten składał się z pięćdziesięciu konnych i kontyngentu wojowników indiańskich (Pero Sancho mówi o pięciu tysiącach ludzi) dostarczonego przez Manco Inkę, który też wziął udział w tej ekspedycji. Choć w ciągu dziesięciodniowego rajdu (ostatnia dekada listopada 1533 roku) nie rozproszono głównych sił nieprzyjaciela, to jednak zadano mu pewne straty, a de Soto mógł donieść Pizarrowi o lojalności Manco Inki. Inna sprawa, że już w grudniu zaczęły dochodzić Pizarra pogłoski o zamiarze zbuntowania się nowego Inki przeciw Hiszpanom, a nawet zawarciu przeciw nim sojuszu z siłami z Quito. Przeprowadzone w tej sprawie dochodzenie — a w jego trakcie nie obyło się bez poddania torturom kilku indiańskich dostojników — wykazało bezpodstawność tych supozycji i obaw. W tym czasie Pizarro urządził na głównym placu miasta uroczystość formalnego objęcia kraju panowaniem Korony hiszpańskiej. Była to kopia aktu przeprowadzonego w Cajamarce w obecności uwięzionego Atahuallpy. Tak samo odczytano, tłumaczony na bieżąco, tekst requeńmiento, zgromadzeni dostojnicy

wznieśli dwukrotnie sztandar królewski, a Pizarro przy dźwięku trąb uściskał ich, po czym przyjął z rąk Manco Inki toast wzniesiony w obrzędowym, złotym naczyniu. Celebracja ta była ponadto symbolicznym przygotowaniem do kolejnego przedsięwzięcia militarnego. Po świętach Bożego Narodzenia Pizarro wysłał z ślad za siłami Quizqiuza kilkudziesięciu jeźdźców (pięćdziesięciu według Pero Sancho, stu wedle Pedra Pizarro), prowadzonych przez Hernanda de Soto i Diega de Almagro, oraz kilka tysięcy wojowników z Cuzco. Quizquiz dysponował wówczas jeszcze około dziesięcioma tysiącami wojowników, zgrupowanych w dolinie Apurimac. Indiański wódz zdawał sobie sprawę, że utracił inicjatywę, i dlatego zaczął kierować się na północ z zamiarem dotarcia do Quito. Po drodze jednak musiał przejść przez Jauja, gdzie Pizarro pozostawił garnizon pod dowództwem skarbnika Riquelme. Z kolei siły de Sota, Almagra i indiańskich sojuszników nie mogły dojść Quizquiza ze względu na trudne warunki marszu (w górach panowała zima), a nade wszystko pozrywane mosty. W tej sytuacji hiszpański garnizon w Jauja znalazł się w krytycznym położeniu. Na dobrą sprawę jedynym atutem, jakim dysponowali Hiszpanie w Jauja, było lojalne współdziałanie Indian Huancas, którzy przekazywali bezcenne informacje o ruchach Quizquiza. Mimo to, w atmosferze zagrożenia, nie brakło Hiszpanów, którzy podejrzewali swych indiańskich sojuszników o potajemne kontakty z Quizquizem i przygotowywanie wspólnego ataku na miasto. Jak niesprawiedliwe były to posądzenia, może świadczyć fakt, iż w tym czasie w dolinie Huancamayo Quizquiz, zgromadziwszy podstępnie tubylców, urządził wielką masakrę, która w jego mniemaniu była karą za zdradę", jakiej dopuścili się Huancas, zawierając przymierze z Hiszpanami. A jednak Hiszpanom sprzyjało szczęście. Oto pewnego dnia ich indiańscy alianci pochwycili quiteńskiego wojownika, który, poddany torturom, dostarczył informacji o ruchach sił Quizquiza. Ponadto jeden z kapitanów Quizquiza pośpieszył się z przekroczeniem mostu w pobliżu Jauja i jego oddział został wykryty przez tubylców, a następnie przepędzony przez wysłanych przez Riquelme dziesięciu konnych. W samym mieście Riquelme zgromadził w jednym budynku wszystkie zapasy złota, a na jego straży pozostawił tych Hiszpanów, którzy z powodu odniesionych ran i osłabienia przebytymi trudami byli mało użyteczni w walce. Po dwóch dniach wyczekiwania Riquelme zdecydował się wyjść poza miasto z dwudziestoma jeźdźcami, takąż liczbą piechurów i dwoma tysiącami indiańskich sojuszników. Siły Quizquiza zauważono na przeciwległym brzegu rzeki Yacus, którą niebawem sforsowano, mimo gradu strzał i kamieni ciskanych przez przeciwnika. Wtedy rozgorzała bitwa, w której współdziałanie hiszpańskiej konnicy z walczącymi z ogromnym poświęceniem wojownikami Huancas pozwoliło rozbić siły Quizquiza, zmuszając go do pospiesznego odwrotu w kierunku Quito. Wprawdzie część jego wojowników zdołała ponownie zgrupować się na stokach Cuntunsenca, ale i tam ponieśli klęskę. Zwycięstwo odniesione przez siły hiszpańsko-indiańskie nad brzegami rzeki Yacus nie przyszło łatwo. Po bitwie okazało się, że wszyscy biorący w niej udział Hiszpanie odnieśli mniej lub bardziej groźne rany, jeden zginął; zanotowano też utratę trzech

koni. Sam Riquelme uszedł niemal cudem z życiem, gdy trafiony w głowę kamieniem, spadł z konia i został porwany przez wartki nurt rzeki. Ocaliła go pomoc kilku kuszników, którzy zauważyli ciało dowódcy i wyciągnęli go na brzeg. Wierzchowiec Riquelme, również raniony indiańskim pociskiem, utonął. Straty sprzymierzonych Indian były naturalnie wyższe, ale brak tu, ze zrozumiałych względów, precyzyjnych danych. Posiłki, które prowadzili de Soto i Almagro, przybyły do Jauja dopiero w dwadzieścia dni po tej bitwie. Wiadomość o zwycięstwie została przez indiańskich biegaczy zaniesiona do Cuzco, gdzie Pizarro publicznie ogłosił wielki triumf hiszpańskiego oręża (ogromny w nim udział indiańskich sojuszników oczywiście pominął milczeniem) Natychmiast też wysłał gratulacje dla żołnierzy z garnizonu w Jauja i jego dowódcy, Alonso de Riquelme. Tymczasem w Cuzco, z początkiem marca 1534 roku, Pizarro zarządził dokonanie podziału kosztowności, które wpadły w ręce Hiszpanów, zarówno w czasie marszu z Cajamarki do Cuzco, jak i po zajęciu inkaskiej stolicy. Wprawdzie Francisco Pizarro zakazał swym ludziom zabierania własności mieszkańców miasta, ale nie mógł i nie chciał przeciwstawiać się ogołacaniu z drogocennych ozdób świątyń, królewskich pałaców i innych budowli publicznych. Mimo że część złota pochodząca z Cuzco została sprowadzona do Cajamarki w ramach okupu Atahuallpy, a kolejną partię kosztowności zabrali lub ukryli przed opuszczeniem miasta wojownicy Quizquiza, to i tak Hiszpanie byli oczarowani wielkością łupów. Inna sprawa, że żołnierze na własną rękę szukali złota i srebra wszędzie, gdzie istniała jakakolwiek szansa na ich odnalezienie. Stąd plądrowanie miejsc pochówku członków miejscowej elity oraz torturowanie krajowców, gdy ci nie chcieli lub nie umieli udzielić stosownych informacji o takich miejscach. Mimo wielkich starań nie udało się wszakże ani wówczas, ani później, odnaleźć skarbów należących do Huayna Capaca i poprzednich Inków. Znów powtórzył się ekonomiczny fenomen z Cajamarki: pozyskanie ogromnych ilości złota spowodowało, iż relatywnie traciło ono swą wartość, a przedmioty codziennego użytku uzyskiwały astronomiczne ceny. Dochodziło też do sytuacji, gdy inne oprócz złota kosztowne dobra — jak srebro i szlachetne kamienie — nie budziły większego zainteresowania żołnierzy, którzy zabierali tylko niektóre ozdoby jako prezenty dla swych indiańskich towarzyszek. Jeszcze mniejszą uwagę Hiszpanów przyciągały ogromne ilości bardzo bogatych strojów oraz inne zmagazynowane przedmioty, które wobec tego padły łupem indiańskich sprzymierzeńców Hiszpanów. Nie sposób na podstawie słów kronikarzy jednoznacznie oszacować wartość zdobyczy i orzec, czy była ona większa, niż okup uzyskany w Cajamarce. Niektórzy —jak Gómara twierdzą, że ogólna wartość zagarniętych kruszców była większa, ale ponieważ było już więcej osób do podziału oraz dlatego, że po raz drugi wpadły w ich ręce takie bogactwa, tym razem bez podejmowania ryzykownej akcji, jaką bez wątpienia był atak i uwięzienie Inki w Cajamarce, wrażenie było relatywnie mniejsze. Z drugiej strony niektóre obiekty, choćby z powodu swych gabarytów a co za tym idzie i wartości — przykuwały uwagę, jak np. złote i srebrne figury ludzi

i zwierząt. Ostatecznie całość pozyskanych kruszców — a przynajmniej to, co zostało publicznie zadeklarowane — została z pomocą indiańskich rzemieślników przetopiona na sztaby, aby dokonać sprawiedliwego podziału. Wypada nadmienić, że sumiennie uwzględniono także tych żołnierzy, którzy udali się z de Soto i Almagrem, oraz członków garnizonu w Jauja. Według słów sekretarza Pizarra całość przetopionego złota osiągnęła wartość pięciuset osiemdziesięciu tysięcy dwustu pesos, srebra natomiast — dwustu piętnastu tysięcy marek, z których sto siedemdziesiąt tysięcy było srebrem wysokiej próby, a pozostałą część stanowiło srebro z domieszką innych metali. Od tej sumy odciągnięto oczywiście królewską kwintę (w samym tylko złocie ponad sto szesnaście tysięcy pesos). Nie mamy jednak wiarygodnych danych, jak wysoki był udział przypadający na członka ekspedycji — kronikarze różnią się w swych doniesieniach odnośnie do tej kwestii — wszystko wskazuje na to, że jeźdźcy otrzymali dwukrotność udziału piechurów. Kolejnym krokiem Pizarra było ufundowanie Cuzco jako miasta hiszpańskiego. Był to ważny, nie tylko z urzędowego punktu widzenia, etap na drodze do faktycznego opanowania kraju. Nie można zapominać, że cała hiszpańska ekspansja w Ameryce miała taki właśnie cel. Założyć miasto — oznaczało stworzyć centrum administracyjne, militarne i gospodarcze dla okolicznych terenów. Ten pęd do zakładania miast (tylko do końca 16 stulecia Hiszpanie założyli w Ameryce ponad sto miast) miał przede wszystkim praktyczne znaczenie. Tych niewielu Hiszpanów, którzy dokonywali podboju jakiegoś terytorium, nie mogło — ze względów bezpieczeństwa — pozostawać w rozproszeniu między rzeszami tubylczej ludności. Ponadto dochodziły do tego jeszcze motywy kulturowe i czysto formalne względy. Wszak w samej Hiszpanii szlachta nie mieszkała na stałe na wsi, uważając wiejskie życie za nudne i monotonne. Konkwistadorzy, nawet jeśli nie byli przedstawicielami stanu szlacheckiego, lecz plebejuszami, i tak starali się naśladować w Ameryce praktykowany w Hiszapnii pański styl życia. Z czysto prawnego punktu widzenia natomiast nie do pomyślenia była sytuacja, by grupa Hiszpanów w Nowym Świecie żyła niczym wiejska wspólnota. Wedle prawnych pojęć epoki o istnieniu miasta nie stanowiło wzniesienie odpowiedniej liczby zabudowań na pewnej przestrzeni, lecz uformowanie rady miejskiej (cabildo) jako najpełniejszego wyrazu cywilizowanego życia, gdzie sami obywatele (vecinos — dosłownie sąsiedzi) podejmują odpowiedzialność za losy utworzonej społeczności. Dlatego miasto trwało jako społeczność obywateli, nawet jeśli została zmieniona jego lokalizacja, co zresztą często zdarzało się w Ameryce hiszpańskiej okresu wczesnokoloniałnego, gdy obywatele miasta dochodzili do wniosku, iż wybrane miejsce jest nieodpowiednie ( np. ze względu na klimat, wrogość tubylców itd. ) I odwrotnie, uformowana rada miejska oznaczała początek istnienia nowego miasta, nawet jeśli poprzednio na tym samym obszarze istniał już ośrodek miejski. Stąd w zachowanym akcie fundacyjnym Cuzco jako miasta hiszpańskiego z jednej strony wskazuje się na zasadność wyboru miejsca, za którym oprócz racji historycznych przemawia okoliczność, iż ma już strukturę miejską w postaci gotowych zabudowań, wyróżnia się dogodnym położeniem między dwiema rzekami w okolicy,

gdzie łatwo o zaopatrzenie w żywność. Z drugiej strony Francisco Pizarro jako założyciel miasta rezerwuje sobie prawo do przeniesienia go w inne miejsce, gdy uznam to za stosowne dla służby Jego Wysokości i dobra tego królestwa". Widoczną oznaką dokonanej fundacji stało się ustawienie pośrodku placu pręgierza, na którym Pizarro sztyletem dokonał stosownych nacięć i wyżłobień. Takie drewniane lub kamienne kolumny, zwane rollo, zwykle zakończone u góry krzyżem, były ustawiane w całej Ameryce hiszpańskiej w momencie założenia miasta jako symbol sprawiedliwości, stanowiąc jeden z bardziej charakterystycznych elementów miejskiego krajobrazu. Tak oto 23 marca 1534 roku na głównym placu Cuzco, w obecności wszystkich Hiszpanów, przeprowadzono przewidziane prawem procedury, dające początek nowemu miastu. Zgromadzeni wysłuchali odczytanego na głos przez pisarza — był nim sekretarz Pizarra i kronikarz Pero Sancho — dokumentu fundacyjnego. Pizarro wyznaczył miejsce pod budowę kościoła (od tego zwyczajowo zaczynało się planowanie struktury zakładanego miasta) zakreślił granice jego jurysdykcji oraz ogłosił nadanie praw obywatelskich tym wszystkim, którzy wyrażą chęć osiedlenia się w mieście. W tej ostatniej sprawie Pizarro czynił wyjątek od reguły, chcąc po prostu zachęcić swych podkomendnych do pozostania w strategicznie ważnym punkcie podbitego kraju. Zwykle bowiem pełnię praw obywatelskich otrzymywała tylko część uczestników wyprawy, spośród których najbardziej wyróżniający się oficerowie dostawali parcele pod budowę domów wokół głównego placu bądź w jego najbliższym sąsiedztwie (miejsce, na którym budowany był dom, odpowiadało możliwie ściśle miejscu jego właściciela w lokalnej strukturze społecznej) Następnego dnia, 24 marca, spośród osiemdziesięciu ośmiu Hiszpanów, figurujących jako obywatele (vecinos) miasta, Pizarro mianował dwóch alkadów (alcaldes ordinarios) i ośmiu rajców {regidores) dając w ten sposób początek radzie miejskiej. Radę miejską (cabildo) tworzyło zawsze dwóch alkadów oraz, zależnie od wielkości i rangi miasta, pewna liczba rajców (jednak nie mniej niż sześciu) Alkadami zostali Beltran de Castro i Pedro de Candia, rajcami natomiast dwaj bracia Francisca Pizarro — Juan i Gonzalo, oraz Pedro del Barco, Rodrigo Orgonez, Juan de Valdivieso, Gonzalo de los Nidos, Francisco Mejia oraz Diego de Bazan. Tym samym dawna stolica Inków stała się ośrodkiem miejskim Peru jako zamorskiej posiadłości Korony hiszpańskiej. UTRWALANIE PODBOJU Dzieje podboju Peru, w odróżnieniu choćby od historii zawojowania Meksyku przez Cortesa, zdają się nie posiadać punktu granicznego, który można uznać za definitywne zamknięcie przedsięwzięcia. Niewątpliwie punktem kulminacyjnym było pochwycenie Inki Atahuallpy w Cajamarce w listopadzie 1532 roku. Trudno jednak uznać sam ten akt, a nawet późniejszą o kilka miesięcy śmierć Atahuallpy, za wydarzenie porównywalne z ostatecznym zdobyciem Tenochtitlanu przez Cortesa w sierpniu 1521 roku. Zajęcie inkaskiej stolicy Cuzco (1533) i formalne przekształcenie go w miasto hiszpańskie (1534) też tylko bardzo umownie można uznać za zakończenie podboju, podobnie jak założenie Limy (1535) która stała się niebawem stolicą całego wicekrolestwa Peru, obejmującego ogół hiszpańskich posiadłości w Ameryce na południe od Przesmyku Panamskiego.

W istocie rzeczy to, co było właściwym podbojem Peru, niepostrzeżenie przechodzi w niespokojny kilkunastoletni okres, znaczony z jednej strony zakładaniem nowych miast (Lima, Arequipa, Trujillo), z drugiej zaś aktami rywalizacji między hiszpańskimi zdobywcami (w trzech przypadkacn przybierającymi postać wojny domowej) zbrojną reakcją krajowców (powstanie Manco Inki w 1536 roku) oraz wychodzącymi z Peru w różnych kierunkach ekspedycjami, mającymi na celu zawojowanie kolejnych regionów Ameryki. Szczegółowe relacjonowanie wszystkich tych wydarzeń w oczywisty sposób przekracza ramy niniejszej publikacji. Dlatego też wydarzenia w Peru z lat 1534-1548 zostaną przedstawione poniżej w zsyntetyzowanej formie, umożliwiającej prześledzenie losów głównych postaci biorących udział w epopei podboju. W ostatnich dniach marca Francisco Pizarro opuścił Cuzco, pozostawiając tam jako dowódcę swego brata Juana, który był jednym z mianowanych rajców. 20 kwietnia 1534 roku Pizarro przybył do Jauja. Choć od kilku miesięcy stacjonował tam hiszpański garnizon pod dowództwem skarbnika Riquelme, nie dokonano formalnej fundacji tego miasta, gdyż — jak pamiętamy — Pizarro nie znalazł chętnych do osiedlenia się w Jauja. Teraz, w zmienionej już sytuacji, po utwierdzeniu władzy nad Cuzco i po przepędzeniu sił Quizquiza, Pizarro postanowił doprowadzić tę sprawę do końca, i rzeczywiście 25 kwietnia 1534 roku założono Jauja, trzeci po San Miguel i Cuzco hiszpański ośrodek miejski w Peru. Inna sprawa, że żywot zorganizowanego w tym miejscu miasta był bardzo krótki, już w grudniu tegoż roku Pizarro zdecydował się bowiem na jego przeniesienie — przy pomocy blisko trzech tysięcy indiańskich tragarzy — w bezpośrednie sąsiedztwo wybrzeża morskiego. Tak, formalnie 6 stycznia 1535 roku, powstała Lima, która stanie się z czasem największym miastem kontynentu na okres trzystu lat. W roku 1534 uwagi Pizarra nie zaprzątała już ewentualna akcja zbrojna Quizquiza, którego siły w połowie maja zostały ponownie pobite przez oddział pod dowództwem Hernanda de Soto i zmuszone do dalszego odwrotu na północ. Dużo większym zagrożeniem dla planów i ambicji Pizarra było pojawienie się na północnych rubieżach przyznanego mu przez Koronę gubernatorstwa — nieoczekiwanego współzawodnika. Był nim Pedro de Alvarado, jeden z najwybitniejszych uczestników podboju Meksyku, który, wysłany później na południe przez Cortesa, zdobył dla Hiszpanii Gwatemalę. Ale nawet wówczas, jako gubernator podbitego przez siebie kraju, Alvarado nie poniechał dalszych wypraw, do których popychało go niespokojne usposobienie. Pizarro, na wieść o obecności rywala, wysłał na północ, do San Miguel, oddział pod wodzą Diega de Almagro. Gdy za pośrednictwem wysłanych specjalnie w tym celu zaufanych ludzi dowiedział się, że owym intruzem jest Pedro de Alvarado, w dodatku dysponujący ogromnymi siłami, udzielił Almagrowi pełnomocnictwa do występowania w jego imieniu i założenia czym prędzej miasta w kraju Quito, aby uprzedzić akcję osadniczą Alvarada (w przypadku wątpliwości co do praw do jakiegoś terytorium, decydujące znaczenie miało założenie miasta) Almagro otrzymał też zwierzchnictwo nad siłami stacjonującymi w San Miguel, którymi dowodził Sebastian de Belalcazar. W tym miejscu trzeba powrócić do wydarzeń z połowy 1533 roku. Otóż przed wyruszeniem do Cuzco Pizarro postanowił wzmocnić garnizon San Miguel,

wysyłając tam Belalcazara w eskorcie ośmiu jeźdźców. Wydaje się, że nastąpiło to jeszcze przed skazaniem i straceniem Atahuallpy. Pizarro na pewno chciał w ten sposób zabezpieczyć północną granicę swego gubernatorstwa i kontrolować komunikację Peru ze światem zewnętrznym (w tym czasie nie było innego portu na wybrzeżu) Było to zatem bardzo dalekowzroczne posuniecie, bo gdy Belalcazar wyruszał z Cajamarki, nie było jeszcze wiadomo o żadnym hiszpańskim dowódcy, próbującym wkroczyć w granice Peru. Ale kilka miesięcy później sprawy przybrały inny obrót, pośrednio za sprawą samego Belalcazara. Tu trzeba wyjaśnić, że jeszcze w Cajamarce doszło do nieporozumień między Belalcazarem a jego wspólnikiem z Nikaragui, żeglarzem Juanem Fernandezem. Ten ostatni, powróciwszy do Nikaragui, spotkał się z Alvaradem, przekazując mu wieści o bogactwach Peru i zachęcając do podboju Quito. Alvarado lekkomyślnie podjął tę ofertę. Miał on w tym czasie królewski patent na dokonanie odkryć na wybrzeżach Pacyfiku, jednakże z wyraźnym zastrzeżeniem, aby nie naruszać granic nadań Pizarra (w praktyce Alvarado zyskiwał wolną rękę, gdy idzie o Moluki, wówczas przedmiot hiszpańsko-portugalskiej rywalizacji) Na mocy tego przywileju wysłał już żeglarza Ortiza Jimeneza, a gdy ten przywiózł wiadomości o Peru, wyekspediował z kolei swego zaufanego oficera Garcię Holguina. Teraz zaś, korzystając z wyników rekonesansu Holguina i ulegając sugestiom Fernandeza, zatrzymał, właśnie w Nikaragui, dwa okręty, które miały płynąć z posiłkami dla Belalcazara, a żołnierze bez większych skrupułów przeszli pod rozkazy zdobywcy Gwatemali. Ale z kolei wiadomości o zamiarach Alvarada szybko przeniknęły do Peru za sprawą Francisca Castańedy. Ten zaś chciał przypodobać się Pizarrowi, dlatego wysłał doń z Nikaragui swego zaufanego, Garbriela de Rojasa (nieco później, w latach wojen domowych między Hiszpanami, Rojas będzie jedną z ważniejszych postaci w Peru). Gdy Almagro najszybciej jak mógł dotarł do San Miguel, nie zastał tam już Belalcazara, który w marcu lub w początkach kwietnia 1534 roku wyruszył na podbój kraju Quito. Motywy, które kierowały wówczas Belalcazarem, pozostają do dziś przedmiotem spekulacji. Jedni chcą widzieć w tym akt samowoli i chęć działania na własną rękę, aby uniezależnić się od Pizarra (tak przedstawia rzecz np. Pedro Pizarro, przypisujący zresztą konsekwentnie nieczyste intencje i nierozsądne działania wszystkim bez mała uczestnikom podboju Peru, oczywiście z wyjątkiem braci Pizarro, na których spływa cała sława i chwała należna zwycięzcom) Możliwa jest jednak interpretacja zupełnie przeciwna; Belalcazar jako lojalny oficer Pizarra ruszył przeciwstawić się Alvaradowi, o którego przybyciu musiał dowiedzieć się wcześniej niż Pizarro. Jeszcze inni twierdzą, że głównym powodem akcji Belalcazara były doniesienia o bogactwach królestwa Quito i rozbudzona żądza posiadania ich. Jest też prawdopodobne, że wyprawa została podjęta przeciw siłom jednego z wodzów Atahuallpy — Ruminaviego, który nie został ujęty przez Hiszpanów w Cajamarce, lecz uciekł właśnie ku ziemiom Quito. W tym dziele Belalcazar mógł z kolei liczyć na współdziałanie Indian Kaniarów (Cańari, Cańaris) plemienia niewiele wcześniej ujarzmionego przez Inków, którzy wciąż traktowani byli jak ludność podbita. Wedle niektórych wersji sami Kaniarowie słali do Hiszpanów w San Miguel prośby o zbrojną pomoc. Faktem jest, że sojusz zawarty między Belalcazarem a tym ludem uczynił zeń najwierniejszego sojusznika Hiszpanów w tym rejonie. A był ten pokój

trwały: nigdy go [Kaniarowie] nie złamali ani nie odstąpili odeń, choć Hiszpanie w różnych momentach i sytuacjach, które się zdarzyły, bywali dla tych Kaniarów uciążliwi, nękając ich i czyniąc im to, co i innym zwykli czynić. Służyli im [mimo to Kaniarowie] chętnie, bez żadnego podstępu, nosząc na swych ramionach wszystkie bagaże aż do samej ich prowincji, gdzie przez cały czas tam przebywania pomagali [Hiszpanom] i zaopatrywali we wszystko, co niezbędne". Zresztą poszczególne, wymienione powyżej, motywy działania Belalcazara mogły występować łącznie. W czasie kilkumiesięcznej kampanii quiteńskiej powtarzały się sytuacje znane z walk toczonych wcześniej w środkowym Peru, a więc: szarże konnicy, które przechylały szalę zwycięstwa na korzyść Hiszpanów, sporządzanie przez Indian z głów zabitych koni wojennych trofeów, które w kolejnej bitwie miały zachęcać do atakowania jeźdźców, czy też wydatna pomoc indiańskich sojuszników (którzy wielokrotnie prowadzili wojsko Belalcazara drogami pozwalającymi ominąć przygotowane zasadzki — jak np. zamaskowane doły z zaostrzonymi palami) Belalcazar do przybycia Almagra, któremu musiał się podporządkować, zdołał już opanować kraj, ale nie zdobył bogactw, na które zapewne liczył. Główne miasto Quito Ruminavi (którego zresztą nigdy nie ujęto) spalił i opuścił, a dodatkowe zniszczenia spowodował atak indiański, odparty znów dzięki pomocy Kaniarów. Wróćmy jednak do Diega de Almagro i powierzonej mu przez Pizarra misji. Almagro, gdy upewnił się, że rywalem który próbuje wkroczyć w granice Peru, nie mając ku temu stosownych tytułów prawnych, jest gubernator Gwatemali Pedro de Alvarado, czym prędzej, wypełniając zalecenia Pizarra, założył 15 sierpnia 1534 roku w okolicach dzisiejszej Riobamby miasto Santiago de Quito. Dokonanie tej fundacji mogło oczywiście stanowić argument w ewentualnych przetargach z Alvaradem. Ten jednak dysponował znacznie liczniejszymi siłami i Almagro, obawiając się starcia zbrojnego, przemyśliwał nawet o zawróceniu po posiłki, pozostawiając na razie tylko Belalcazara na wysuniętym stanowisku. Gdy Alvarado wyruszał w końcu stycznia 1534 roku z Puerto de Posesión, rzeczywiście mógł czuć się dowódcą wielkiej armady, złożonej z dziesięciu okrętów, którymi podróżowało sześciuset Hiszpanów z dwustu dwudziestoma trzema końmi i w towarzystwie setek indiańskich i afrykańskich służących. Po miesiącu żeglugi większość tych sił wylądowała w zatoce Caraquez. Stamtąd Alvarado postanowił wziąć kierunek na Quito. Jednak to potężne wojsko, które, jak się wydawało, zwycięsko stawi czoło wszelkim trudnościom, zaczęło tracić swoje walory bojowe, a jego szeregi nieco się przerzedziły. Powodem były bardzo trudne warunki marszu, jaki podjęli ludzie Alvarada, brak znajomości kraju, do którego przybyli. Poczucie osamotnienia w nieznanym kraju (indiański przewodnik, który roztaczał przed Alvaradem miraże bogactw Quito, uciekł na jednym z postojów) głód i pragnienie, a nade wszystko dojmujące zimno w czasie przekraczania pokrytych śniegiem andyjskich przełęczy — co kosztowało życie wielu Hiszpanów (wedle Gómary aż sześćdziesięciu) nie mówiąc już o indiańskiej służbie przyzwyczajonej do ciepłego klimatu Gwatemali — wszystko to poważnie ograniczyło możliwości zrealizowania przez Alvarada swych planów. Cieza de Leon daje w swej kronice niezwykle przejmujące opisy tego tragicznego dla niejednego członka wyprawy pochodu:

Zostawiali w tych śniegach oręż i rynsztunek, i cały dobytek, jaki mieli, nie pragnąc niczego innego, jak tylko ujść z życiem. Nie troszczyli się jeden o drugiego, nikt też nie schylał się, aby podnieść tego, kto upadł, choćby to był jego syn lub brat. () Pewien Hiszpan, bardzo krzepki, który jechał na klaczy, zsiadł z niej, aby ścisnąć zbyt luźny popręg, a ledwie postawił stopy na ziemi, tak on, jak i klacz, wyzionęli ducha" — Cieza de Leon, Descubrimiento... W drugiej połowie sierpnia 1534 roku siły Alvarada nawiązały kontakt z mającym mu się przeciwstawić oddziałem Almagra. Ciągle jeszcze wydawało się, że starcie zbrojne między dwiema kolumnami hiszpańskimi jest nie do uniknięcia. Jednak do bratobójczej walki na szczęście nie doszło. Obie strony, choć początkowo nie ufały sobie nawzajem i przemyśliwały nad fortelami, dzięki którym można by przechytrzyć przeciwnika, ostatecznie doszły do porozumienia bez walki. Alvarado — pomny tego, że bez wątpienia naruszył granice gubernatorstwa Pizarra, a także ogromnych kosztów i już poniesionych strat — podpisał umowę z Almagrem, na mocy której zrzekł się swych okrętów, żołnierzy (którzy niemal wszyscy przeszli pod rozkazy Almagra) wraz z uzbrojeniem i zapasami, w zamian za sumę stu (wedle Ciezy nawet stu dwudziestu) tysięcy castellanos. Ponieważ Almagro nie mógł tak olbrzymiej rekompensaty z miejsca wypłacić, udał się wraz z Alvaradem do Pachacamac, gdzie wówczas przebywał Pizarro, i tam rzeczywiście Alvarado otrzymał całą żądaną sumę. Francisco Pizarro po dokonaniu tej niezwykłej transakcji wyruszył dalej na północ, aby założyć kolejne miasto, które na pamiątkę jego rodzinnej miejscowości w Hiszpanii otrzymało nazwę Trujillo. Almagra natomiast wysłał do Cuzco, powierzając mu naczelne dowództwo w tamtym rejonie, być może w uznaniu talentów i zręczności, jakie wykazał w konfrontacji z Alvaradem. Belalcazar pozostał na północy, by tam, zgodnie z instrukcjami otrzymanymi od Almagra, powtórnie założyć Quito już w innym miejscu. Z końcem 1534 roku dokonał więc, bardziej na północ, fundacji miasta o nazwie San Francisco de Quito. Bardzo wielu Hiszpanów, którzy przybyli z Alvaradem, zasiliło szeregi Belalcazara, i niewiele przesadził Gómara, gdy napisał, iż Alvarado wrócił do Gwatemali niemal sam, podczas gdy w Peru pozostali jego ludzie szlachetni, waleczni i skłonni do brawury, którzy później stali się najważniejszymi [osobami] w tym kraju". Należałoby dodać, iż nie tylko w tym kraju", tj. w Peru, gdyż wielu oficerów, dawnych podkomendnych Alvarada, wyróżniło się później, wojując pod Belalcazarem w Popayanie i Nowej Grenadzie ( tj. na terenach dzisiejszej Kolumbii) W tym okresie, tzn. od drugiej połowy 1534 roku, na przebieg spraw w Peru nie miał już większego wpływu ewentualny opór krajowców. Jedyny walczący jeszcze wódz inkaski, Quizquiz, systematycznie ponoszący straty w kolejnych starciach, został w końcu zamordowany przez własnych podkomendnych. Wprawdzie w 1536 roku wybuchnie jeszcze bunt Manco Inki, stwarzający na moment zagrożenie dla panowania hiszpańskiego w Peru, ale o sytuacji w kraju stanowić będą przede wszystkim relacje między samymi hiszpańskimi zdobywcami. Od 1535 roku rozpoczęły się konflikty i wojny domowe między nimi. Źródła tych konfliktów leżały oczywiście w ambicjach (nadmiernych) i namiętnościach, rozpalonych przez bogactwa podbitego kraju. Nakładały się na

istniejące już wzajemne pretensje i animozje — prawda, że dla dobra przedsięwzięcia doraźnie przezwyciężane — między Almagrem a braćmi Pizarro. W roku 1534 do Hiszpanii przybył Hernando Pizarro z wiadomościami o uwięzieniu Atahuallpy w Cajamarce i z przypadającą monarsze piątą częścią okupu za Inkę. Wywarł on ogromne wrażenie na dworze u króla Karola, dlatego Francisco Pizarro otrzymał dalsze przywileje w postaci rozszerzenia i tak już przecież rozległego gubernatorstwa o dalsze siedemdziesiąt leguas. Hernando jednak był zobowiązany także do zabiegania o stosowne przywileje dla Almagra, którego — jak już wiemy — szczerze nie znosił. Niektórzy twierdzą, że Almagro tym razem w ogóle nic by nie uzyskał, gdyby nie starania — Cristóbala de Meny i Juana de Sosy — którzy również przybyli do Hiszpanii i mieli czuwać nad tym, aby Hernando zadbał również o interesy Almagra. Ostatecznie Korona przyznała Almagrowi gubernatorstwo o długości dwustu leguas ( tj. ponad tysiąc kilometrów) licząc od południowej granicy terytoriów przyznanych Pizarrowi (które po wspomnianym wyżej rozszerzeniu miało już dwieście siedemdziesiąt leguas) Gubernatorstwo Pizarra zostało nazwane Nową Kastylią, a Almagra Nowym Toledo, lecz nazwy te nigdy się nie przyjęły. Hernando Pizarro w roku 1535 powrócił do Peru w towarzystwie kolejnych Hiszpanów, znęconych sławą i bogactwami kraju. W tej epoce podróż z Hiszpanii do Peru była wyjątkowo długa i trudna. Newralgicznym punktem było przebycie Przesmyku Panamskiego, gdzie wielu przybyszów — przede wszystkim na skutek szoku klimatycznego — chorowało, a nawet umierało. Zanim Hernando dotarł do Peru z dokumentami potwierdzającymi nadane przywi leje, pojawił się tam młodzieniec nazywający się Cazalla (lub Cazalleja) który miał kopie pism wysłanych Almag rowi z Hiszpanii przez jego pełnomocników. Nierozsądnie rozdmuchiwał on te wiadomości, czym wprowadzał nie zdrową ciekawość i zamieszanie. Do Almagra te nieprecyzyjne wieści doszły niedaleko Cuzco, przy moście w Abancay. Wprawdzie w Cuzco powitali go Hernando de Soto i młodsi bracia Pizarro, Juan i Gonzalo, i podporządkowali mu się jako dowódcy wysłanemu przez Francisca Pizarro, ale niebawem miasto podzieliło się na dwie frakcje: almagrystów i pizarrystów. Przyczynił się do tego pośrednio i sam Francisco Pizarro, który w tej niejasnej, a grożącej poważniejszymi wstrząsami sytuacji, zdecydował się na odebranie zwierzchnictwa nad miastem Almagrowi i ponowne powierzenie tej funkcji swemu bratu Juanowi. W tym celu wysłał umyślnego Melchora Verdugo. Po jego przybyciu jeszcze bardziej zaostrzyły się animozje między obiema frakcjami, pośród których próbował rozgrywać swą partię Hernando de Soto, choć niektórzy twierdzą, że sprzyjał Almagrowi. W gruncie rzeczy nikt z głównych uczestników tych wydarzeń nie pozostawał bez winy. Cieza, który relacjonowanie wydarzeń zawsze ozdabiał moralizatorskimi wnioskami, dając wyraz głębokiego przekonania o decydującej roli boskiej opatrzności, pisze, iż polaryzacja Hiszpanów była źródłem całego zła, które szatan postanowił zasiać w tym kraju, gdyż Bóg zezwolił na to z uwagi na wielkie grzechy ludzi". Tymczasem Francisco Pizarro, do którego dochodziły z Cuzco sprzeczne informacje, postanowił udać się tam osobiście w towarzystwie kilku zaufanych osób (był wśród

nich Antonio Picado, nowy sekretarz Pizarra, mianowany na miejsce Pero Sancho, osobnik skłonny do intryg, który później, w dobie wojen domowych odegra niechlubną rolę) Dwaj dawni wspólnicy spotkali się w kościele i wymienili uprzejmości, powspominali też wspólne przeżycia, a następnie postanowili zawrzeć układ, który usunąłby wszelkie przyczyny zadrażnienia wzajemnych stosunków. Zachował się tekst tego dokumentu, datowanego na dzień 12 czerwca 1535 roku, który in extenso przytacza w swej kronice Cieza. Obaj gubernatorzy — Francisco Pizarro (gubernator Nowej Kastylii) i Diego de Almagro (gubernator Nowego Toledo) — uroczyście przysięgali podtrzymać dawną przyjaźń i zawartą przed laty spółkę, których nie mogą naruszyć żadne osobiste ambicje ani interesy. Zobowiązywali się także nie podejmować żadnego działania, które mogłoby wystawić na szwank honor, życie i majętność któregoś z nich. Ponadto przysięgali respektować wszystkie warunki zawartej umowy i wspólnie informować o wszystkich istotnych wydarzeniach dwór królewski. Wreszcie przyrzekali sprawiedliwie dzielić między siebie wszelkie przyszłe korzyści na terenach już opanowanych, a także tych, które opanują w przyszłości. Wszystko to zyskało bogatą oprawę religijną — duchowny, Bartolome de Segovia, połączył w uroczystym akcie podczas odprawianej mszy dłonie obu sygnatariuszy. Inny kronikarz twierdzi, że Almagro zaklinał się przed Najświętszym Sakramentem, że w przypadku uchybienia złożonej przysiędze niechaj Bóg pomiesza w nim ciało i duszę". Jakiś czas później obaj sygnatariusze układu rozstali się: Pizarro udał się na wybrzeże, aby sprawować pieczę nad powstającą właśnie Limą, a Almagro postanowił wyruszyć na południe, aby faktycznie zająć obszar przyznanego mu gubernatorstwa. Tak rozpoczęła się wyprawa Almagra na Chile, w której uczestniczyło wielu Hiszpanów, zwabionych nie tylko nadziejami na zdobycie wielkich bogactw, ale także ujętych wielką hojnością Almagra, którego szerokiemu gestowi nigdy nie mógł dorównać nawet Francisco Pizarro. Wydawało się, że najgłębszy kryzys między dwoma wspólnikami został przezwyciężony. Stawka była jednak zbyt wysoka, a rozbudzone ambicje i namiętności zbyt silne. Kością niezgody stanie się niebawem kwestia przebiegu granicy między obu gubernatorstwami, a konkretnie to, po której stronie znajdzie się miasto Cuzco. Francisco Pizarro, gdy spotkał się wreszcie ze swym przybyłym z Hiszpanii przyrodnim bratem Hernandem, utwierdził się w przekonaniu, że skoro monarcha rozszerzył granice jego nadania o jeszcze siedemdziesiąt leguas, Cuzco bez żadnych wątpliwości znajdzie się wewnątrz nich. Zresztą niewiele później Hernando, na polecenie swego przyrodniego brata, udał się do Cuzco, aby objąć dowództwo nad tamtejszym garnizonem. Tymczasem przebywający w inkaskiej stolicy Manco Inka musiał odczuwać niedogodności swego położenia marionetkowego władcy, z którym Hiszpanie coraz mniej się liczyli. Nie wiemy na pewno, czy Manco rzeczywiście od dawna przygotowywał zbrojne wystąpienie przeciw Hiszpanom, co wielu z nich mu później przypisywało. Wiadomo jednak, że zanim zdołał zbiec, zwodząc samego Hernanda Pizarro, wcześniej — gdy dowództwo w Cuzco sprawował jeszcze Juan Pizarro — przynajmniej dwukrotnie próbował ucieczki, która została udaremniona przez indiańskich sojuszników Hiszpanów. Ostatecznie w kwietniu 1536 roku Manco Inka, zgromadziwszy wielkie siły (choć szacunek mówiący o dwustu tysiącach

wojowników jest z pewnością mocno przesadzony) zaczął oblegać Cuzco. Indiański władca niewątpliwie dobrze wybrał moment do rozpoczęcia insurekcji — bo znaczne siły Hiszpanów z Almagrem na czele odeszły jeszcze w końcu 1535 roku daleko na południe, a Francisco Pizarro był zajęty w tym czasie akcją kolonizacyjną na wybrzeżu. Dwustu Hiszpanów wraz z pewną liczbą sprzymierzonych Indian przeżywało w okrążonym mieście ciężkie chwile, zwłaszcza gdy napastnicy zdołali zająć część zewnętrzną miasta, a w centrum kontrolowanym przez oblężonych szalały pożary, łatwo rozprzestrzeniające się po dachach o drewnianej konstrukcji, krytych słomą. W czasie jednego z wypadów poległ Juan Pizarro. Mimo tych wszystkich przeciwności Hiszpanie zdołali wytrwać przez długie osiem miesięcy w odciętym od reszty kraju mieście. Później Inka, nie osiągnąwszy zamierzonych efektów, odstąpił od oblężenia. Dodatkowym elementem sytuacji była wiadomość o zbliżaniu się do Cuzco, powracającego z Chile, wojska Almagra. W tym miejscu należy wspomnieć, iż ta wielka wyprawa, na którą Almagro wyruszał z dużymi nadziejami, dysponując niebagatelną siłą militarną (z górą pięciuset zbrojnych — kwiat rycerstwa Indii" — tj. Ameryki) zakończyła się wielkim rozczarowaniem dla jej uczestników. Ekspedycja przemierzyła ogromny obszar, przechodząc przez Altiplano (płaskowyż) dzisiejszej Boliwii, spenetrowała okolice dzisiejszego argentyńskiego miasta Salta, a po pokonaniu głównego łańcucha Andów zeszła do północnego Chile w dolinie Copiapó". Stamtąd, po regeneracji sił, wyprawa posunęła się jeszcze dalej, docierając do środkowych rejonów dzisiejszego Chile. Jednak ani tam, ani bardziej na południe — o czym poinformował jeden z kapitanów, wysłany na rekonesans na czele osiemdziesięciu ludzi — nie znaleziono żadnych bogactw, a żołnierze zaczęli wywierać presję na dowódcę, aby ten zawrócił do Peru. Almagro cofnął się początkowo do Copiapó, tam zdołał się połączyć z posiłkami, z którymi przybył Juan de Herrada, wiozący królewski dokument, nadający Almagrowi godność gubernatora Nowego Toledo. Wówczas najbliżsi z otoczenia Almagra tym bardziej zaczęli nań naciskać, aby skoro król wyświadczył mu łaskę, dając gubernatorstwo Nowego Toledo, z królewskim dokumentem w ręku powrócił w jego granice, i aby zważył, że Cuzco znajduje się w tych granicach. Czynili tak, ponieważ foni sami] chcieli osiąść w tym mieście i korzystać z jego bogactw i dostatku". Ulegając tym namowom, Almagro zawrócił, aby po przemierzeniu — jako pierwszy Europejczyk — najbardziej niebezpiecznej pustyni Atacama, zbliżyć się do opuszczonego kilkanaście miesięcy wcześniej Cuzco. Właśnie to miasto miało stać się kością niezgody między Almagrem i Pizarrem, doprowadzając niebawem do wybuchu pierwszej wojny domowej w Peru, zwanej — od miejsca decydującej bitwy — wojną Las Salinas. Bogactwa Cuzco, te rzeczywiste i te, które istniały tylko w wyobraźni Hiszpanów, ostatecznie spowodowały, iż Almagro nie umiał dostrzec walorów Chile — kraju, który kilka lat później zdobędzie i zorganizuje własnym wysiłkiem Pedro de Valdivia. Tak oto Almagro, podchodząc w kwietniu 1537 roku na przedpola Cuzco, był zdecydowany za wszelką cenę uchwycić panowanie w tym mieście. Był nawet gotów do układów z Manco Inką, którego wojsko wprawdzie już odstępowało od oblężenia, ale jeszcze stanowiło realną siłę militarną operującą w tym rejonie.

Jednak indiański władca, mający dość hiszpańskiej kurateli, nie chciał przyjąć tej oferty. Ostatecznie Almagro przedłożył, przez swych wysłanników, władzom miejskim Cuzco dokumenty królewskie, czyniące go gubernatorem Nowego Toledo, żądając na tej podstawie uznania jego władzy nad miastem. Problem w tym, że dokumenty te nie mówiły wprost, po czyjej stronie znajdzie się Cuzco. Rajcy miejscy nie czuli się więc władni podejmować rozstrzygnięcia w tej kwestii i zaapelowali o rozejm między oboma stronnictwami. Prawdą jednak było, że część Hiszpanów w Cuzco, zrażonych do osoby Hernanda Pizarro, sprzyjała Almagrowi. Zniecierpliwiony Almagro, korzystając z pretekstu, iż to Pizarrowie naruszyli zawarty rozejm, wkroczył do miasta w deszczową noc 18 kwietnia 1537 roku i, aresztując dwóch braci Pizarro (Hernanda i Gonzala objął panowanie nad Cuzco. Ten akt można uznać za rzeczywisty początek wojny domowej. Drugim jej ważnym momentem było, późniejsze o trzy miesiące, starcie nad rzeką Abancay. W tym miejscu trzeba wyjaśnić, że Francisco Pizarro już w listopadzie 1536 roku wysłał na ratunek oblężonym w Cuzco Hiszpanom czterystuosobowy oddział, którego dowództwo początkowo powierzył Pedro de Lermie. Jednak ostatecznie zwierzchnictwo dostało się powracającemu właśnie z wyprawy w rejon Chachapoyas (we wschodnim Peru) Alonsowi de Alvarado, jednemu z braci Pedra de Alvarado, zdobywcy Gwatemali. ów kapitan zatrzymał się jednak po drodze w Jauja, gdzie przebywał cztery-pięć miesięcy. Według Pedra Pizarro przyczyną tej zwłoki była potajemna umowa między Alvaradem a sekretarzem Pizarra, wspomnianym już Antoniem Picado. To Picado przekonał Francisca Pizarro, aby na czele oddziału postawił właśnie Alvarada na miejsce wcześniej wyznaczonego Pedra de Lermy. Przebiegły sekretarz chciał bowiem, by ten oddział przede wszystkim spacyfikował rejon Jauja, gdzie sam miał znaczne posiadłości. Alonso de Alvarado ze swej strony mógł też obawiać się, czy jego pomoc dla oblężonego Cuzco nie jest już spóźniona. Z tych więc czy innych powodów Alvarado długo nie ruszał się z Jauja, twierdząc, iż nie otrzymał koniecznego wzmocnienia sił i wyraźnych rozkazów od Francisca Pizarro. Gdy wreszcie ruszył, Cuzco było już pod kontrolą Almagra, który zresztą wyszedł mu na spotkanie. Oddziały zbliżyły się do siebie nad rzeką Abancay, a Alvarado kontrolował przerzucony nad nią most. Nieuchronne starcie zakończyło się pełnym zwycięstwem sił Almagra. Przyczyną takiego rozstrzygnięcia było niezdecydowanie Alvarada oraz większy zmysł taktyczny Almagra i jego oficerów. Ponadto niebagatelne znaczenie miały animozje wśród ludzi Alvarada, z których część sympatyzowała ze stronnictwem Almagra. Na przykład Pedro de Lerma, który, odsunięty od dowództwa i ciągle podejrzewany o nielojalność, nawiązał kontakt z ludźmi Almagra i opuścił ten brzeg rzeki, na którym rozlokowane były siły Alvarada, chociaż z Almagrem połączył się już po potyczce. Pokonany Alonso de Alvarado został pochwycony i przetransportowany do Cuzco, gdzie pozostawał w areszcie razem z braćmi Pizarro. Triumf nad Abancay stanowił apogeum sukcesów Almagra w wojnie domowej. Choć w tym okresie dysponował większymi atutami niż jego adwersarz i dawny wspólnik, niebawem jednak inicjatywa zaczęła wymykać mu się z rąk. Być może była to kwestia większej przebiegłości i bezwzględności jego konkurenta. W tym czasie pojawiła się na krótko pewna nadzieja na zapobieżenie eskalacji

konfliktu. Otóż do Peru przybył Gaspar de Espinoza, trzeci sygnatariusz układu z 1524 roku, którego ksiądz Luque tylko reprezentował (sam Luque nie żył już od kilku lat) Espinoza dotarł nawet do Cuzco, gdzie spotkał się z Almagrem, ale widząc jego nieprzejednane stanowisko i wystarczająco znając charakter Pizarra, stracił nadzieję na rozsądne rozwiązanie nabrzmiałej sytuacji. Almagrowi na odchodne miał powiedzieć: Wiecie zatem, jaki wniosek wyciągam z całej tej sprawy? Otóż to, że zwyciężony uległ, ale i zwycięzca przegrał, i z tym [przeświadczeniem] odjeżdżam". Wprawdzie, mimo wszystko, próbowano jeszcze wynegocjować jakiś kompromis, ale przed podpisaniem umowy licencjat Espinoza nagle zachorował i zmarł w Cuzco. Niebawem Almagro utracił jeden z atutów. Otóż opuścił Cuzco, aby założyć nowe miasto, mające nosić jego imię — Almagro, zabierając ze sobą, jako zakładnika, Hernanda Pizarro. W tym czasie pozostali uwięzieni, Gonzalo Pizarro i Alonso de Alvarado, zdołali zbiec, wykorzystując nieobec ność Almagra i jego najwierniejszych stronników. Ucieczka ta była możliwa dzięki pomocy tych Hiszpanów w Cuzco, którzy sympatyzowali z frakcją Pizarra, i zaaresztowaniu przez nich najważniejszych osób, lojalnych wobec Almagra. Wszyscy ci pizarryści, wraz z uwolnionymi więźniami, uciekli z Cuzco i połączyli się z Franciskiem Pizarro. W ciągu następnych kilku miesięcy dawni wspólnicy próbowali, mimo wszystko, uniknąć przekształcenia się zatargu o granicę między terytoriami swych gubernatorstw w wojnę, wybierając na arbitra osobę duchowną, zakonnika Francisco de Bobadillę. Z jego pośrednictwem zwaśnione strony prowadziły pertraktacje w październiku 1537 roku. W ich trakcie ustalono, że obaj adwersarze spotkają się w miejscowości Mala, leżącej mniej więcej w pół drogi od miejsc, w których wówczas przebywali. Każdy z nich miał przybyć na spotkanie bez broni, w towarzystwie dwunastu zaufanych osób i z oryginałami dokumentów królewskich nadań. Obaj też zobowiązywali się nie podejmować żadnych kroków militarnych przeciw sobie. Inna sprawa, że obaj nie mieli szczerej woli wypracowania pokojowego porozumienia. Według słów przenikliwwego kronikarza, jakim był Cieza, nie było zamiarem obu gubernatorów przywrócenie naruszonej dawnej przyjaźni, ponieważ Francisco Pizarro nie chciał, aby w tym kraju był ktoś równy mu władzą, podobnie jak Almagro, który nie tylko chciał tego samego, lecz więcej nawet, dawał do zrozumienia, że jemu powinny przypaść rządy nad większą częścią kraju. Jeśli zaś posługiwali się pewnymi usprawiedliwieniami i dawali do zrozumienia, że obawiają się króla (...), wszystko to czynili tylko po to, aby uzasadnić swe racje przed ludźmi, aby zapałali gniewem i mając swą sprawę za słuszną, nabrali odwagi do stawania w jej obronie". Do spotkania tego doszło w listopadzie 1537 roku, ale od początku upływało ono w atmosferze wzajemnych podejrzeń i z trudem hamownej wrogości. Taki klimat był widoczny już w samym powitaniu dawnych wspólników. Było ono pełne rezerwy, zwłaszcza ze strony Pizarra, który nie zdjął nawet hełmu, nieznacznie tylko skłaniając się w geście powitania. W dodatku Gonzalo Pizarro ukrył się wraz z kilkudziesięcioma uzbrojonymi ludźmi, mając zamiar w odpowiedniej chwili

pochwycić albo zabić Almagra. Nie jest pewne, czy przygotowana zasadzka była jego inicjatywą, czy też stało się to za aprobatą Francisca Pizarro. Rozmowy zaczęły się od wymiany wzajemnych oskarżeń i bardzo szybko zostały przez Almagra zerwane. Dowiedział się on bowiem o przygotowanej zasadzce, a tym, który rzecz wyjawił, był ponoć jeden z ludzi Pizarra, Francisco de Godoy, który z jakichś powodów czuł sympatię do Almagra. Godoy miał go ostrzec wprost, a ponadto w pewnej chwili zanucił pierwsze słowa popularnej wówczas piosenki: Tiempo ya es caballero, tiempo es de andar de aqui (Czas już rycerzu, czas najwyższy, by stąd odejść) Po pospiesznym odjeździe Almagra Pizarro próbował jeszcze ratować sytuację, wysyłając w ślad za nim posłańców ( m.in. wspomnianego Godoya) ale Almagro nie podjął oferty i dwaj dawni towarzysze oraz wspólnicy już nigdy nie spotkali się twarzą w twarz. W połowie listopada wydał werdykt ojciec Bobadilla. Werdykt ten był niekorzystny dla Almagra, zobowiązywał go bowiem do ustąpienia z Cuzco. Mówiło się zresztą, że takie rozstrzygnięcie było do przewidzenia, gdyż zakonnik był podatny na naciski Pizarra. Almagro oczywiście nie zaakceptował tego werdyktu i chciał się od niego odwoływać. Bobadilla jednak stwierdził, że skoro obie strony czyniły go arbitrem w tej sprawie, jego rozstrzygnięcie jest nieodwołalne. Z kolei Francisco Pizarro musiał liczyć się z Almagrem, skoro ten ciągle więził jego przyrodniego brata Hernanda. Dlatego kilka dni później przyjął wysłanników Almagra, którzy zabiegali o zmianę układu. Rzeczywiście, w końcu listopada 1537 roku wynegocjowano nowe porozumienie, które pozwalało Almagrowi na tymczasowe pozostawanie w Cuzco. Inne punkty tego porozumienia nie różniły się od poprzedniego — np. Pizarro zobowiązywał się dostarczyć Almagrowi okręt, aby ten mógł wysłać kogoś do Hiszpanii w celu poinformowania o swoim stanowisku dworu królewskiego; ponadto obie strony miały w terminie dwudziestu dni rozformować swe wojska, wysyłając ludzi w te rejony, gdzie istniało zagrożenie panowania hiszpańskiego ze strony krajowców. Almagro miał uwolnić, za poręczeniem pięćdziesięciu tysięcy pesos, Hernanda Pizarro, który z kolei powinien w ciągu sześciu miesięcy udać się do Hiszpanii, by tam stanąć przed obliczem monarchy. Jednocześnie ustalono, że wyjazd Hernanda nie nastąpi wcześniej niż w chwili, gdy Francisco Pizarro odda do dyspozycji Almagra obiecany okręt, tak aby przedstawiciele obu stronnictw mogli udać się do Hiszpanii w tym samym czasie. Ale i ten, z trudem wynegocjowany, układ nie wszedł od razu w życie. W tym czasie powrócił bowiem z Hiszpanii, wysłany tam przez Pizarra, Pedro Anzures de Camporredondo, przywożąc zarządzenia królewskie, na mocy których obaj rywale mieli bezwzględnie trzymać się wyznaczonych granic swoich nadań. Pizarro natychmiast zadeklarował zamiar ścisłego wypełnienia woli monarchy, wzywając Almagra do zajęcia takiej samy postawy. Almagro odebrał to jako kolejny wybieg Pizarra, który nie chciał wypełnić uprzednio wynegocjowanego porozumienia. Jednakże po kolejnych, prowadzonych na odległość rokowaniach, Pizarro pozwolił Almagrowi na zachowanie — do czasu zapadnięcia ostatecznych decyzji o granicach gubernatorstw — kontroli nad Cuzco. Nie było to oczywiście wspaniałomyślne ustępstwo, lecz wyraz determinacji Pizarra w staraniach o ocalenie życia swego przyrodniego brata. W obozie Almagra bowiem już od dłuższego czasu niektórzy

radzili uśmiercić Hernanda, a najgorliwiej zachęcał do tego radykalnego kroku Rodrigo Orgonez, prawa ręka i szef sztabu Almagra. Almagro jednak, po naradzie z kilkoma swoimi oficerami, zdecydował się uwolnić Hernanda Pizarro. Próbował też przekonać do swej decyzji Orgoneza. Ten jednak w odpowiedzi, chwytając się lewą ręką za brodę, uniósł głowę, a prawą ręką wykonał charakterystyczny gest ze słowami: Biada ci Orgonezie, gdyż z powodu przyjaźni dla Almagra utną ci ją, podrzynając gardło!". A że nie była to odosobniona reakcja w obozie Almagra, świadczą też słowa pewnego żołnierza, który ostentacyjnie powiedział: Do tej pory, Almagro, nie była potrzebna broń i nosiłem tylko pikę, teraz zaś sprawię sobie taką z dwoma grotami — wszak takich nam będzie trzeba". Ktoś inny, przyłączając się do głosów wieszczących, iż nic dobrego nie wyniknie z uwolnienia Hernanda, ułożył i rozpowszechniał następujący czterowiersz: Almagro pide paz Los Pizarros guerra, guerra Ellos todos moriran Y otro mandara la tierra (W swobodnym przekładzie: Almagro prosi o pokój / Pizarrowie wojny pragną / Wszyscy oni zginą wkrótce / A rządy, komu innemu przypadną) Słowa tego kupletu miały niebawem okazać się, niestety, prorocze. Almagro uwolnił zatem Hernanda Pizarro, czego jednak miał wkrótce szczerze żałować. Wbrew wcześniejszym ustaleniom Hernando wcale nie wyjechał do Hiszpanii. Owszem, oficjalnie rozpowszechniano wiadomości o jego zamiarze stanięcia przed obliczem królewskim, tymczasem jednak Francisco Pizarro oficjalnie sprzeciwił się temu, twierdząc, że brak okrętu, którym można by bezpiecznie — wraz ze zgromadzonymi kosztownościami dla Korony — udać się w podróż, wymaga, aby Hernando tymczasem służył sprawie monarchy w Peru. Hernando publicznie okazywał niezadowolenie z takiej decyzji swego brata, ale była to tylko gra, umożliwiająca, w swych konsekwencjach, ostateczną rozprawę z Almagrem. Niebawem Pizarrowie rzeczywiście wystawili wojsko, które rozpoczęło marsz za Almagrem, który — wtedy już ciężko chorujący — zmierzał do Cuzco. Dowództwo nad jego siłami sprawował w tej sytuacji Orgonez, ów zacięty i konsekwentny wróg Pizarrów, który wielokrotnie odwodził Almagra od jakichkolwiek ustępstw, twierdząc, że próby układów z Pizarrami zakończą się niechybnie oszukaniem Almagra. A jednak ten człowiek nie skorzystał z dogodnej okazji do zadania siłom Pizarra dotkliwych strat. Wiedząc bowiem, iż na terenach górskich wielu ludzi Pizarra zaczęło cierpieć na chorobę wysokościową, nie zaatakował, sądząc widocznie, iż nie jest to godny sposób wojowania. Kronikarze są zgodni co do tego, że był to najsposobniejszy moment, jaki miały siły Almagra do pobicia przeciwnika. Od tego momentu Diego de Almagro i Francisco Pizarro bezpośrednio nie uczestniczyli w działaniach wojennych. Almagro z powodu poważnych dolegliwości, spodziewano się nawet jego zgonu, Pizarro natomiast pozostawił dowództwo w rękach swego przyrodniego brata Hernanda, który od początku nie cierpiał Almagra, a teraz, po pobycie u niego w niewoli, szczerze go nienawidził. Do decydującej bitwy doszło nad przedpolach Cuzco, pod Las Salinas, w przeddzień niedzieli palmowej, 6 kwietnia 1538 roku. Przyniosła ona zwycięstwo liczniejszym i uzbrojonym w nowocześniejsze arkebuzy siłom Pizarra, które uszykował do boju

Pedro de Valdivia, przyszły zdobywca Chile. W czasie bitwy, jak również po jej zakończeniu, dopuszczono się wielu okrucieństw i haniebnych postępków, jak to zwykle dzieje się w przypadku wojen domowych. Tak więc Rodrigo Orgonez, ranny i osaczony przez sześciu przeciwników, zawołał: Czy nie ma tu rycerza równemu mi rangą, któremu mógłbym się poddać?". Wówczas podszedł do niego sługa Hernanda Pizarro, niejaki Fuentes, ze słowami; Tak, poddajcie się mnie", a po odebraniu oręża Orgonezowi ściął mu głowę. Z kolei Pedro de Lerma, którego zniesiono z pola bitwy z siedemnastoma ranami i ulokowano w domu Pedra de los Rios, został zakłuty przez żołnierza nazwiskiem Samaniego, w odwecie za jakąś zniewagę wyrządzoną mu w starciu nad Abancay. Sam Diego de Almagro, przyniesiony w lektyce na jedno z pobliskich wzgórz, z jego szczytu obserwował bitwę, a widząc klęskę swych żołnierzy, schronił się w Cuzco. Hernando Pizarro, po wkroczeniu do miasta, kazał uwięzić Almagra, i to tam, gdzie poprzednio sam był przez niego więziony. Niebawem przygotował i wytoczył proces Almagrowi, skazując go jako uzurpatora i wichrzyciela na śmierć. Almagro, który nie mógł uwierzyć w sentencję wyroku, oznajmioną mu przez przybyłego zakonnika, prosił, aby potwierdził ją Hernando Pizzaro. Do tej pory bowiem ten zwodził Almagra sugerując mu, iż każe go odesłać do Hiszpanii albo przynajmniej pozostawi do dyspozycji swego przyrodniego brata. Teraz jednak Hernando potwierdził, iż rzeczywiście tak surowy wyrok zapadł, co załamało Almagra i zaczął błagać o litość. Almagro najpierw prosił o odesłanie go do Hiszpanii, aby tam, jeśli okaże się winny, ukarał go sam monarcha. Gdy Hernando taką możliwość z góry wykluczył, Almagro zaczął odwoływać się do dawnej przyjaźni z Franciskiem Pizarro, przypominając, iż był pierwszym stopniem, po którym cały ród Pizarrów wspiął się na wyżyny powodzenia. Nie uczynił też krzywdy żadnemu z Pizarrów, choć miał ku temu sposobność, gdy uwięził Hernanda i Gonzala. Wreszcie spróbował zaapelować do humanitarnych uczuć Hernanda, mówiąc, iż jest już stary i chory i niewiele mu pozostało życia na tym świecie. Wszystko to nie wywarło żadnego wrażenia na Hernandzie, który w sposób oschły i nieczuły odpowiedział, iż umrzeć to rzecz ludzka, lepiej więc niech się dobrze na śmierć przygotuje, nie okazując słabości, jak przystało na rycerza i chrześcijanina. Almagro jeszcze zareplikował, że nikomu, nawet samemu Chrystusowi, nie jest obcy strach przed śmiercią, lecz Hernando pozostał nieubłagany. Niebawem nakazał wykonanie wyroku, lecz nie odważył się na publiczną egzekucję, choćby ze względu na obecność w mieście wielu dawnych podkomendnych i osób sympatyzujących z Almagrem. Almagro został więc 8 lipca 1538 roku uduszony w swej celi. Niekiedy twierdzi się, że Hernando kazał stracić Almagra, obawiając się zbrojnego wystąpienia jego zwolenników, którzy mogli planować jego uwolnienie. Podstawę do takiej interpretacji mogą dawać dzieje wyprawy Pedra de Candii do Montanii (wschodniego, puszczańskiego rejonu Peru) Ekspedycja ta wyszła z Cuzco krótko po bitwie pod Las Salinas, a Hernando ochoczo wyraził na to zgodę, chcąc zająć czymś konkretnym uczestników zakończonej wojny (w szeregach Candii byli zarówno pizarryści, jak i almagryści) Wyprawa jednak zakończyła się kompletnym niepowodzeniem, gdyż natrafiono na dzikie, bezwartościowe tereny, największym więc pragnieniem stało się ocalenie życia i powrót do Cuzco. Jeden z zawiedzionych uczestników wyprawy, Alonso de Mesa, zaczął obarczać winą za niepowodzenie

Hernanda Pizarro, który, jego zdaniem, z premedytacją skierował ich w ten niegościnny rejon. Zaczął więc spiskować z kilkoma innymi, znanymi z almagrystowskich sympatii uczestnikami wyprawy, aby zabić Hernanda i uwolnić Almagra. Gdy kolumna zbliżała się do Cuzco, Hernando powziął pewne podejrzenia, dlatego skazał przywódcę spisku, Mesę, na śmierć, Candii, który o sprawie nie wiedział, odebrał dowództwo. Wydaje się jednak, że cała ta historia dostarczyła tylko Hernandowi dogodnego pretekstu do stracenia Almagra, czego sam, bez wątpienia, od początku pragnął. Rację ma też kronikarz, gdy pisze, że część odpowiedzialności za śmierć Almagra spada na Francisca Pizarro, gdyż między uwięzieniem a straceniem jego dawnego towarzysza upłynęło ponad trzy miesiące — czas wystarczająco długi, by coś uczynić, gdyby Francisco Pizarro chciał rzeczywiście uratować Almagra. Jednocześnie notuje on opinię, że Hernando wielokrotnie mówił, iż nie uczynił niczego, co nie było mu poruczone przez przyrodniego brata. Śmierć Almagra kończy pierwszą wojnę domową w Peru. Po niej następuje krótki okres złagodzenia wewnętrznych napięć, osiągnięty w dużej mierze dzięki organizowaniu nowych wypraw zdobywczych poza teren właściwego Peru. Taka praktyka, określana przez Hiszpanów owej epoki jako descargar la tierra, czyli rozładowanie, uwolnienie (od nadmiaru żołnierzy) kraju, była zresztą często stosowana, gdy konkwistadorzy rywalizowali ze sobą. Pozostaje ironią historii fakt, iż właśnie wtedy Francisco Pizarro udzielił Pedro de Valdivii, w uznaniu jego wkładu w zwycięstwo pod Las Salinas, pozwolenia na zorganizowanie wyprawy zdobywczej do Chile. Valdivia ruszył więc i niebawem faktycznie podbił kraj, do którego Almagro udał się na czele dużo liczniejszych sił niż pozostające w dyspozycji Valdivii i wrócił tak rozczarowany. Zresztą jeszcze po śmierci Almagra jego dawnych żołnierzy i stronników nazywano tymi z Chile" (los de Chile). Francisco Pizarro w tym czasie kierował akcją kolonizacyjną z Cuzco, dokąd przybył krótko po straceniu Almagra. Z jego polecenia zakładano kolejne miasta hiszpańskie, m.in. Arequipę, La Platę (dziś Sucre) czy Huamangę (dziś Ayacucho) Po dwóch latach Pizarro wrócił do Limy. W połowie 1541 roku okres względnego pokoju w Peru dobiegł końca. Od czasu klęski pod Las Salinas pokonani zwolennicy Almagra zaczęli grupować się wokół osoby Diega de Almagra Młodszego, jedynego syna swego dawnego dowódcy. Ten liczący około dwudziestu lat Metys odgrywał wszakże wśród dawnych żołnierzy swego ojca rolę jedynie symboliczną. Prawdziwym przywódcą almagrystów stał się bowiem Juan de Herrada, ten sam, który ongiś przywiózł Almagrowi do Chile nominację na gubernatora Nowego Toledo. Francisco Pizarro z jednej strony otaczał opieką młodego Almagra, z drugiej strony, ze zrozumiałych względów, podejmował decyzje niekorzystne dla byłych żołnierzy swego dawnego wspólnika. Ci zaś tym bardziej umacniali się w swej wrogości do Pizarra, czyniąc go odpowiedzialnym za wszystkie niepowodzenia, jakich doświadczali jako członkowie pokonanego stronnictwa. Tymczasem w Hiszpanii, choć obdarzono Francisca Pizarro tytułem markiza, wiadomości o walkach frakcyjnych w Peru i śmierci Almagra spowodowały podjęcie energicznych kroków. I tak Hernanda Pizarro, który przybył znowu do Hiszpanii ze

zdobytymi w Peru kosztownościami, po pełnym kurtuazji przyjęciu, oskarżono o sianie zamętu w Peru i w 1540 roku osadzono w twierdzy la Mota w Medina del Campo. Miał on tam spędzić aż dwadzieścia jeden lat. Dwór królewski, zaniepokojony rozwojem wypadków w Peru, mianował do skontrolowania spraw na miejscu i obdarzył szerokimi pełnomocnictwami prawnika, licencjata Cristóbala Vaca de Castro. Wyruszył on niebawem z Hiszpanii, przebył Przesmyk Panamski, ale jego dalsza podróż napotkała na trudności. Najpierw przeciwne wiatry uniemożliwiły żeglugę i Vaca de Castro musiał wylądować w Buenaventurze — wówczas prymitywnym porcie, odległym o setki kilometrów od właściwego Peru. Ponadto trudy dotychczasowej podróży tak nadwątliły siły licencjata, że złożony chorobą, musiał na jakiś czas jej zaprzestać. A jednak wieści o rychłym przyjeździe królewskiego wysłannika zaczęły rozchodzić się wśród Hiszpanów w Peru. Szczególne podniecenie wywoływały wśród almagrystów. Z jednej strony liczono po cichu, iż tak wysoki funkcjonariusz będzie władny zaradzić marginalizacji dawnych żołnierzy Almagra i wynagrodzi im przebyte trudy i upokorzenia. Z drugiej strony zaczęły szerzyć się pogłoski — raz o tym, że sędzia został przekupiony i wobec tego będzie sprzyjał Pizarrowi, innym razem, że to Pizarro ma zamiar nastawać na życie królewskiego wysłannika. W tym klimacie niespokojnego oczekiwania almagryści zaczęli rozprawiać o zgładzeniu Francisca Pizarro. Czyniono to jednak tak otwarcie, że nawet służba indiańska zaczęła te nowiny powtarzać. Doszły one do uszu samego Pizarra, który jednak śmiał się z tych doniesień, mając je za bajdy indiańskie". Ale gdy rozeszły się wieści, iż Juan de Herrada kupuje broń i pancerze, i zawsze porusza się po mieście w towarzystwie uzbrojonej eskorty, wezwał go do siebie. Gdy Herrada przybył do domu Pizarra, ten zwrócił się do niego z wyrzutem: Cóż to ma znaczyć, Juanie de Herrada — wszak mówią, że kupujecie broń, przywdziewacie zbroję, a wszystko po to, aby mnie zabić. Herrada odpowiedział, że jego działania są tylko odpowiedzią na to, iż Pizarro każe swoim ludziom kupować lance, niechybnie po to, aby rozprawić się z dawnymi ludźmi Almagra. Pizarro z wyrzutem zareplikował, że nigdy mu to nawet przez myśl nie przeszło, a co do broni, to owszem, kazał nabyć swoim sługom jedną lancę z myślą o polowaniu, ci zaś z nadgorliwości kupili cztery. Jednocześnie, chcąc zapewnić Herradę o braku złych zamiarów, dał mu kilka zebranych właśnie pomarańczy z zasadzonych drzew, które po raz pierwszy zaowocowały w Peru. Między almagrystami, którzy gromadzili się zwykle w domu Diega de Almagro Młodszego, ponownie ożyły dyskusje nad kwestią uśmiercenia Pizarra. Ostatecznie przychylono się do zdania Cristóbala de Sotelo, aby wstrzymać się z tym do czasu przybycia sędziego Vaca de Castro i dopiero gdyby ten stanął po stronie Pizarra, urzeczywistnić zamiar. Jednakże jeden z członków sprzysiężenia wyjawił rzecz całą księdzu podczas spowiedzi. Duchowny ten udał się po kryjomu do domu Martina de Alcantara, gdzie przebywał Francisco Pizarro. Nie naruszając tajemnicy spowiedzi — wszak nie wyjawił nazwiska penitenta — ostrzegł spożywającego właśnie wieczerzę Pizarra o czyhającym nań niebezpieczeństwie. Stary gubernator i tym razem bagatelizował sprawę, twierdząc, iż ktoś przekazał taką wiadomość, licząc zapewne

na otrzymanie w nagrodę wierzchowca lub innej cennej rzeczy. Tego wieczora Pizarro jednak już niczego nie jadł i szybko się położył. Tego samego i następnego dnia jeszcze dwukrotnie ostrzegano Pizarra o zamiarach pozbawienia go życie przez tych z Chile", ale gubernator zdawał się nie przykładać do tych rewelacji zbytniej wagi. Gdy nadeszła niedziela 26 czerwca, Pizarro po raz kolejny został ostrzeżony o wymierzonym w jego osobę spisku. Sprawa jednak nie była jeszcze przesądzona, przywódca almagrystów bowiem, Juan de Herrada, wcale nie planował tego dnia zabicia Pizarra. W gruncie rzeczy Herrada został sprowokowany do działania przez jednego ze zniecierpliwionych almagrystów, który zasugerował mu, iż ludzie Pizarra przygotowują się do zbrojnej rozprawy z nimi. W ten sposób lawina przemocy została uruchomiona. W domu Almagra Młodszego Herrada wezwał towarzyszy do pomszczenia śmierci dawnego dowódcy. Uzbrojeni spiskowcy wypadli na ulicę i wznosząc okrzyki: Niech żyje król!" i Śmierć tyranowi! , przebyli główny plac i dotarli do domu gubernatora. Tego dnia u Pizarra było kilku zaproszonych gości. Gdy wpadli tam spiskowcy, niektórzy z nich zdołali uciec, inni zostali ciężko zranieni. Francisco Pizarro wraz z Martinem de Alcantara i dwoma swoimi paziami — Cardoną i Vargasem — bronił się w garderobie, do której wszedł w chwili ataku spiskowców, aby nałożyć rynsztunek bojowy. Gdy walka przeciągała się, a spiskowcy nie mogli przełamać oporu Pizarra, użyli drastycznego środka. Mianowicie jednego spośród siebie, nazwiskiem Narvaez, popchnęli na Pizarra, który go wprawdzie śmiertelnie ugodził, ale w tym czasie pozostali napastnicy wdarli się do pomieszczenia. Losy walki były już przesądzone — Pizarro po otrzymaniu kilkunastu ciosów osunął się na ziemię i, wzywając imienia Chrystusa, skonał. Według wersji, którą podają Gómara i Zarate, Pizarro, upadłszy na podłogę, ostatnim wysiłkiem nakreślił znak krzyża i pocałował go. Wraz z nim polegli w walce Martin de Alcantara i obaj paziowie. Było to około godziny jedenastej, 26 czerwca 1541 roku. Śmierć Francisca Pizarro jest uważana za początek drugiej wojny domowej w Peru. Spiskowcy bowiem obwołali gubernatorem Diega de Almagro Młodszego, który wycofał się ze swymi siłami do Cuzco, gdzie przebywało wielu almagrystów, oczekując na dalszy rozwój wypadków. Losy tej wojny zależały od postawy sędziego Cristóbala Vaca de Castro, który w czasie gdy almagryści zamordowali Francisca Pizarro, przebywał na terenie gubernatorstwa Popayanu (północny zachód dzisiejszej Kolumbii) i zmagał się z chorobą. W dodatku nie dysponował większymi siłami zbrojnymi, chyba że skłoniłby do mobilizacji gubernatora Popayanu, Sebastiana de Belalcazara. W tym miejscu należy się czytelnikowi wyjaśnienie, że Belalcazar, pozostawiony w Quito, od połowy lat trzydziestych coraz bardziej dystansował się od spraw peruwiańskich (dzięki temu uniknął wplątania w pierwszą wojnę domową) Skierował wówczas swą uwagę na terytoria leżące na północ od Quito. W latach 1536-1537 zajął te tereny, fundując takie miasta jak Cali i Popayan. W czasie kolejnej wyprawy posunął się aż do Bogoty, tam jednak uprzedził go idący z wybrzeża Morza Karaibskiego, Gonzalo Jimenez de Quesada. Stamtąd udał się do Hiszpanii, gdzie w 1540 roku został mianowany gubernatorem Popayanu,

stanowiącego od tej chwili osobną jednostkę administracyjną ze stolicą w mieście o tej samej nazwie. Belalcazar objął rządy w Popayanie w początkach 1541 roku, a po kilku miesiącach w Cali zjawił się Vaca de Castro i wezwał do siebie Belalcazara. Gdy stan zdrowia sędziego Vaca de Castro poprawił się, mógł on wyruszyć do Popayanu. Tam, we wrześniu 1541 roku, królewskiego wysłannika zastała wiadomość o śmierci Francisca Pizarro. Natychmiast wezwał też do Popayanu, przebywającego ciągle jeszcze w Cali, Belalcazara. W Popayanie Vaca de Castro okazał — przezornie wystawiony w Hiszpanii — królewski dokument, dający mu pełnię władzy w przypadku śmierci Pizarra, i kazał Belalcazarowi towarzyszyć sobie w drodze do Peru. Nie jest do końca jasne, czy Belalcazar udał się z Vakiem de Castro raczej przymuszony, jak to przedstawia Cieza, czy też z własnej woli. Faktem pozostaje, że w drodze, między Quito a San Miguel, doszło do incydentu, który podważył zaufanie Vaca de Castro do Belalcazara. Zdarzyło się bowiem, że jeden z almagrystów, zamieszany w śmierć Pizarra, Francisco Nunez de Pedroso, który w wyniku zatargu wewnątrz własnego stronnictwa został wypędzony z Peru, uciekając napotkał Belalcazara i poprosił go o wstawiennictwo u Vaca de Castro. Jednak Belalcazar, choć wiedział, że [Nunez de Pedroso] był jednym z winnych śmierci starego markiza i że Vaca de Castro wielce pragnął schwytać sprawców tego przestępstwa, aby ich stosownie do wielkości występku ukarać, nie tylko rad był [Belalcazar] aby się [Nunez de Pedroso] uratował, ale nawet, aby ten mógł ujść niezauważony przez Vaca de Castro, dał mu konia mówiąc, iżby udał się w granice jego gubernatorstwa ( tj. do Popayanu — przyp. A.T.), gdzie nie będzie musiał się niczego obawiać". Od tego czasu Vaca de Castro, któremu poprzednio tak zależało na pomocy Belalcazara, teraz szukał tylko pretekstu, aby się go pozbyć z własnych szeregów. Dlatego gdy dowiedział się, że zbuntowani almagryści w Peru wcale nie mają przewagi wobec uaktywnienia się silnej frakcji pizarrystów, kazał Belalcazarowi wrócić do Popayanu. Sam kontynuował swą mozolną podróż do Peru, przybywając wreszcie do Limy w czerwcu 1542 roku. Czas pracował dla niego, ciągle bowiem przybywali doń kolejni Hiszpanie i szybko rosły szeregi wojska, jakie Vaca de Castro gromadził pod hasłem wierności królowi. Siły almagrystów natomiast słabły, głównie na skutek utraty najlepszych dowódców. Juan de Herrada ciężko zachorował i zmarł. Mianowany na jego miejsce Cristóbal de Sotelo został wkrótce zabity w zatargu z Garcią de Alvarado, którego z kolei uśmiercił Almagro Młodszy. Do decydującej bitwy doszło 16 września 1542 roku na płaskowyżu Chupas (stąd druga wojna domowa w Peru nosi nazwę wojny Chupas) Oba wojska stanęły naprzeciw siebie późnym popołudniem. Ponieważ do zmroku pozostało zaledwie około półtorej godziny, oficerowie Vaca de Castro namawiali go, aby odłożyć walkę na dzień następny, jednak królewski wysłannik zdecydował się na natychmiastowe uderzenie. Walka trwała nawet po zapadnięciu zmroku, aż wreszcie szala zwycięstwa przechyliła się na stronę sił Vaca de Castro. Była to najbardziej krwawa bitwa stoczona między Hiszpanami w Peru — z obu stron poległo w niej ponad dwustu żołnierzy (Gómara pisze nawet, że tylko ze strony Vaca de Castro poległo

trzysta osób, co jest jednak grubą przesadą) Faktem pozostaje, że zwycięska strona, mająca przed bitwą niewielką przewagę liczebną, poniosła paradoksalnie większe straty w zabitych. Jednak siły almagrystów zostały kompletnie rozbite. Niektórym spośród pokonanych udało się ujść z pola bitwy, ściągając z poległych przeciwników znaki rozpoznawcze (szkarłatne szarfy), jakie nosiło wojsko Vaca de Castro. Wielu jednak zabili okoliczni Indianie, którzy po bitwie obdzierali poległych i dobijali rannych. Diego de Almagro Młodszy nie zginął na polu bitwy i początkowo uszedł do Cuzco. Tam został jednak pochwycony, a następnie skazany na śmierć przez Vaca de Castro. Młodego Almagra ścięto i pochowano w Cuzco w tym samym kościele, gdzie już spoczywały doczesne szczątki jego ojca. W ten sposób wygasły walki między pizarrystami i almagrystami, podsycane przez te wszystkie lata ambicjami i namiętnościami. Nie był to jednak kres wojen domowych między Hiszpanami w Peru. W roku 1544 wybuchł w Peru bunt Gonzala Pizarro. Podłożem, z jakiego wyrastał ten ruch protestu przeciw polityce Korony, było ogłoszenie w Hiszpanii 20 listopada 1542 roku tzw. Nowych Praw dla Indii. Był to zbiór zarządzeń obowiązujących we wszystkich posiadłościach hiszpańskich w Nowym Świecie, których celem było nie tylko utrwalenie kontroli Korony nad terytoriami zamorskimi, ale nade wszystko ochrona krajowców przed nadużyciami, jakich wielokrotnie dopuszczano się w pierwszych dekadach obecności Hiszpanów w Ameryce. Na mocy Nowych Praw nie można było m.in. czynić pod jakimkolwiek pretekstem z Indian niewolników, zabroniono przymuszania krajowców do wykonywania niektórych prac, ograniczono też korzystanie z usług indiańskich tragarzy do wyjątkowych sytuacji, a i wówczas nie mogło się to dziać wbrew ich woli i bez wynagrodzenia. Dla Hiszpanów największy ciężar gatunkowy miały zarządzenia, uderzające w instytucję nadań ziemi z Indianami (encomiendas) Od tej pory encomiendas przysługiwały dożywotnio tylko pierwszym zdobywcom, a po ich śmierci miały wrócić do Korony — wszak teoretycznie rzecz ujmując, encomenderos otrzymywali owe majątki od monarchy w powiernictwo. W dodatku Nowe Prawa groziły utratą posiadanych w systemie encomiendas Indian, gdyby byli oni źle traktowani przez Hiszpana, któremu zostali przydzieleni. Oprócz zarządzeń ogólnych Nowe Prawa zawierały także pewne uregulowania szczegółowe. Był tam m.in. ustęp odnoszący się do samego Peru, zawierający groźbę odebrania encomiendas tym wszystkim, którzy — po zbadaniu spraw przez królewskich funkcjonariuszy — zostaną uznani winnymi bratobójczych walk między frakcją pizarrystów i almagrystów. Było to bardzo niefortunne rozporządzenie, bo — jak pisze Zarate — było oczywiste, że w całej prowincji Peru nie było osoby, która mogłaby zachować swych Indian; wszak, jak można wnioskować z tej historii, nie było Hiszpana, wysokiego czy niskiego stanu, który by nie był zaangażowany po jednej ze stron". Dodatkowym czynnikiem zaostrzającym sytuację w Peru było postępowanie wyznaczonego na stanowisko wicekróla Blasco Nuneza de Veli. O ile na innych obszarach władze kolonialne niejednokrotnie zawieszały te postanowienia Nowych Praw, których wyegzekwowanie okazywało się niemożliwe, o tyle Nunez de Vela, ze względu na swój apodyktyczny i gwałtowny charakter, nawet nie dopuszczał myśli o

uczynieniu jakiegokolwiek odstępstwa. Doszło nawet do tego, że uczynił sobie wrogów z wysłanych wraz z nim czterech sędziów trybunału apelacyjnego (audiencia) w Limie, który stanowił najwyższą instancję sądowniczą na terytorium administrowanym przez wicekróla. Wszystko to spowodowało niepokój i wzburzenie wśród Hiszpanów w Peru, z których coraz liczniejsi zaczęli się grupować wokół Gonzala Pizarro, jedynego już wówczas z braci Pizarro w tym kraju. Gonzalo, który przybył do Cuzco, przynajmniej z pozoru, niechętny otwartemu wystąpieniu przeciw Koronie, w końcu dał się obwołać kapitanem generalnym i pełnomocnym przedstawicielem (procuradof) Hiszpanów w Peru. Sformował też liczące czterystu jeźdźców i piechurów wojsko. Od tego czasu w kraju nastąpiła polaryzacja — z jednej strony wicekról i audiencia w Limie, z drugiej Gonzalo Pizarro i jego poplecznicy w Cuzco. Tymczasem Nunez de Vela zrażał do siebie kolejne osoby z własnego otoczenia. Wprawdzie zawiesił wprowadzenie w życie Nowych Praw, ale zastrzegł, że czyni to tylko na okres dwóch lat i w obliczu zagrożenia ze strony Gonzala Pizarro. Obiecywał nawet parcelację majątków należących do stronników Gonzala, czym jednak tylko oburzył tych z Cuzco, a nie wszystkich z Limy zadowolił". Wszystkich, którzy przeszli do obozu Gonzala, uznawał za zdrajców, a nawet rozdawał skonfiskowane im majątki. Zaaresztował, przebywającego ciągle w Peru, Vaca de Castro. Jakiś czas później, podejrzewając jednego z urzędników o kontakty ze stronnictwem Gonzala Pizarro, zasztyletował go w czasie sprzeczki. Te i inne postępki wicekróla wzburzyły przeciw niemu nie tylko mieszkańców Limy, ale i owych sędziów audiencii, do tego stopnia, że w końcu aresztowano go i wsadzono na okręt, którym miał powrócić do Hiszpanii. Gonzalo też bywał bezwzględny w stosunku do tych, którzy próbowali paktować z wicekrólem. Jego siły jednak rosły, a po usunięciu wicekróla nic już nie stało na przeszkodzie, aby przejął władzę w samej Limie. Ruszył więc ku stolicy, a zatrzymawszy się na jej przedpolach czekał, aż zastraszeni sędziowie audiencii uznają go za gubernatora Peru. Tak też się stało, a Gonzalo triumfalnie wkroczył do Limy z całym wojskiem i artylerią, którą rozlokował na głównym placu miasta. W tym czasie Blasco Nuńez de Vela nieoczekiwanie odzyskał możliwość działania, gdy eskortujący go sędzia Juan Alvarez (jeden z czterech członków audiencii) uwolnił go, licząc zapewne na nagrodę i łaskę ze strony samego monarchy. Wicekról udał się pospiesznie do Trujillo, głosząc konieczność zbrojnego przeciwstawienia się rebelii Gonzala. Jednak Nunez de Vela, tak jak okazał się niezręczny w sprawowaniu swej funkcji i stosunkach z ludźmi, tak też wykazał brak zmysłu strategicznego w kwestiach wojskowych. Zamiast uderzyć pierwszy, gdy siły Gonzala jeszcze nie były tak liczne i skonsolidowane, wicekról uchodził na północ. Kontynuując swój quasitaktyczny odwrót, Nunez de Vela w sierpniu 1545 roku znalazł się aż w Popayanie. Tam zatrzymał się, prosząc o pomoc Belalcazara. Ten z pewnością nie miał ochoty angażować się w nowy konflikt poza granicami własnego gubernatorstwa — zaledwie trzy lata wcześniej zdołał uniknąć udziału w drugiej wojnie domowej — nie mógł jednak odmówić wicekrólowi, którego przychylność mogła okazać się w przyszłości cenna. Po czterech miesiącach pobytu w Popayanie Nunez de Vela w towarzystwie Belalcazara wyruszył wreszcie przeciw siłom Gonzala. Tuż przed decydującą bitwą

pod Anaquito (dziś w granicach stolicy Ekwadoru, Quito) wicekról buńczucznie odrzucił ofertę mediacji ze strony Belalcazara. Starcie (18 stycznia 1546 roku) zakończyło się sromotną porażką wojsk wicekróla, a on sam zginął w walce. Gonzalo tymczasem zdobył panowanie nad Peru. Co więcej, jego ludzie dotarli na Przesmyk Panamski, zajmując ten węzłowy punkt na trasie do i z metropolii, umożliwiający całkowitą kontrolę komunikacji z Hiszpanią. Gdy wiadomości o śmierci wicekróla i rozmiarach rebelii Gonzala Pizarro w Peru dotarły do Hiszpanii, na dworze zaczęto przemyśliwać nad możliwościami rozwiązania tej nabrzmiałej sytuacji. Wybór padł na osobę skromnego księdza Pedro de La Gaski, znanego jednak z wielkiej mądrości i niebywałych talentów dyplomatycznych. Duchowny ten nie dysponował ani wojskiem, ani wielkimi funduszami, wyposażony był tylko w daleko idące pełnomocnictwa. Jako prezydent Królewskiej Audiencji Peru miał pełnię władzy administracyjnej i wojskowej oraz — co najistotniejsze — możliwość przebaczania tym uczestnikom rebelii, którzy, porzuciwszy szeregi Gonzala. opowiedzą się po stronie Korony. La Gaska, działając z niesłychanym wyczuciem sytuacji, zdołał najpierw zapewnić sobie kontrolę nad Panamą i zgromadzoną tam flotą, a później, posuwając się sukcesywnie na południe, gromadził coraz liczniejsze siły, które mogły już stawić czoło buntownikom. Kulminacyjnym punktem tej kampanii stała się bitwa pod Jaquijaguaną (9 kwietnia 1548 roku) w której siły Gonzala zostały całkowicie rozproszone — część ludzi po prostu porzuciła szeregi rebeliantów i w ostatniej chwili przeszła pod sztandary La Gaski. Po bitwie dokonano egzekucji Gonzala i kilku jego najbliższych oficerów. Reszta uzyskała przebaczenie, a mądry prezydent umiejętnie stosował w następnych latach wspomnianą wyżej praktykę uwalniania kraju" od nadmiaru żołnierzy bez zajęcia, wyrażając zgodę na kolejne wyprawy w mało znane obszary kontynentu (w ten sposób założono np. obecną stolicę Boliwii La Paz, której nazwa jest przywołaniem i symbolicznym ustanowieniem pokoju między Hiszpanami po długim okresie wojen domowych) Wypada jeszcze na zakończenie wspomnieć krótko o losach ostatniego inkaskiego władcy, Manco Inki, który — jak pamiętamy — uwolniwszy się spod hiszpańskiej kurateli, na krótko w 1536 roku zagroził Hiszpanom w Cuzco. Nie mogąc kontynuować oblężenia i nie wyka zując zainteresowania sojuszem z powracającym z Chile Almagrem, Manco Inka wycofał się wysoko w góry, gdzie niebawem stworzył swą siedzibę w Vilcabambie. W 1544 roku Manco Inka został zamordowany przez kilku almag rystów, którym dwa lata wcześniej udzielił schronienia, po klęsce w bitwie na równinie Chupas. Dopóki Hiszpanów w Peru absorbowały ich wojny domowe, kadłubowe państewko inkaskie w Vilcabambie mogło funkcjonować w miarę niezależnie. Jednak w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XVI wieku Vilcabamba — wbrew antykolonialnej legendzie — istnienie swe zawdzięczała układom, jakie jej dwaj kolejni władcy (formalnie byli nimi synowie Manco Inki — Sayri Tupac oraz Titu Cusi) zawierali z Hiszpanami. W końcu 1569 roku przybył do Peru następny wicekról, Francisco de

Toledo, który z powodzeniem sprawując dwanaście lat tę funkcję, zasłużył sobie na miano najzdolniejszego wysokiego urzędnika okresu wczesnokolonialnego w Peru. Ten rzutki administrator wkrótce postanowił położyć kres fikcyjnej niezależności Vilcabamby. Dokonała tego zorganizowana w 1572 roku na jego rozkaz ekspedycja. Ostatni władca Vilcabamby, Tupac Amaru (trzeci syn Manco Inki zasiadający formalnie na tronie) został sprowadzony do Cuzco i stracony tam we wrześniu tego samego roku. Należy wszakże pamiętać, że przemoc, obecna w dziejach podboju Peru, większą rolę niż w stosunku do Indian odgrywała w relacjach między samymi Hiszpanami. O psychologicznym podłożu tych rywalizacji wyjątkowo trafnie pisze Gómara: Szli za Diegiem de Almagro, ponieważ rozdawał, a za Franciskiem Pizarro, ponieważ mógł dać. Po śmierci ich obu szli zawsze za tym, o którym myśleli, że da im więcej i szybciej [niż inni] Wielu porzuciło króla, ponieważ nie miał im co dać, i mało jest takich, którzy zawsze byli wierni królowi, gdyż złoto przyćmiewa rozsądek, a tyle go jest w Peru, że budzi to podziw i zdumienie (...) Korumpowali ludzi pieniędzmi, aby fałszywie przysięgali; oskarżali jedni drugich zdradliwie, aby rządzić, aby posiadać, z zemsty, z zawiści, a nawet dla rozrywki; zabijali w majestacie prawa w sposób jawnie niesprawiedliwy, a wszystko po to, aby być bogatymi". Jest rzeczą dość znamienną, na co zwracali już uwagę niektórzy hiszpańscy kronikarze, że niemal wszyscy główni uczestnicy podboju Peru, w tym nade wszystko osoby, które w mniejszym czy większym stopniu odpowiadały za śmierć Atahuallpy, umierali gwałtowną śmiercią. Oprócz Franciska Pizarro i Diega de Almagro trzeba wspomnieć o ojcu Vicente Valverde, który został pierwszym biskupem w Peru (ksiądz Luque, któremu miała pierwotnie przypaść ta godność, zmarł w Panamie, zanim dokonano podboju kraju) Duchowny ten, uchodząc przed zgiełkiem drugiej wojny domowej drogą morską, został w sierpniu 1541 roku zamordowany przez Indian na wyspie Puna. Skarbnik Alonso de Riquelme, któremu często przypisuje się największy udział w doprowadzeniu do stracenia Inki Atahuallpy, zmarł wprawdzie śmiercią naturalną, ale także gwałtowną. Wszelako najbardziej wymowną ilustracją gwałtowności, jaką była naznaczona historia opanowani Peru, są dzieje pięciu przyrodnich braci Pizarro. Jak pamiętamy, Juan zginął w czasie powstania Manco Inki i oblężenia Cuzco, Francisco wraz z Martinem de Alcantara zostali pięć lat później zamordowani przez almagrystów. Gonzala Pizarro ścięto po klęsce pod Jaquijaguana. Życie ocalił tylko Hernando Pizarro, jednakże za cenę długoletniego więzienia w Hiszpanii, w Medina del Campo. Podczas odbywania tej kary poślubił swoją bratanicę Franciscę Pizarro (była to Metyska, zrodzona ze związku Francisca Pizarro i Indianki z arystokratycznego rodu, którą jako osiemnastoletnią pannę wysłano do Hiszpanii). Hernando Pizarro odzyskał wolność już jako człowiek stary, przynajmniej według kryteriów własnej epoki. Powrócił do rodzinnego Trujillo w Estramadurze, gdzie wzniósł okazały dom. Stoi on tam do dziś, z fasadą zwróconą ku głównemu placowi, w którego centrum znajduje się konny posąg Francisca Pizarro, najsławniejszego z rodu Pizarrów.

MAPY

ANEKS

Ludzie z Cajamarki Uczestnicy pochwycenia Atahuallpy i ich udziały w okupie uzyskanym za osobę Inki (pozioma kreska oznacza, iż żołnierz nie otrzymał udziału w kruszcu) Srebro (w markach) (w pesos) I. Jeźdźcy:

Złoto

Francisco Pizarro 235057 220 Hernando Pizarro 126731 808 Hernando de Soto 126717 740 Juan Pizarro 407 i 2 uncje11 100 Pedro de Candia 407 i 2 uncje9909 Gonzalo Pizarro 384 i 5 uncji9909 Juan Cortes 362 9430 Sebastian de Belalcazar 407 i 2 uncje9909 Crisióbal de Mena 366 8380 Ruy Hernandez Briceno 384 i 5 uncji9435 Juan de Salazar (lub Salcedo) 362 9435 Miguel de Estetę 362 8980 Francisco de Xerez (Jerez) 362 8880 Gonzalo de Pineda 384 9909 Alonso Briceno 362 8380 Alonso de Medina 362 8480 Juan Pizarro de Orellana 362 8980 Luis Maza 362 8880 Jerónimo de Aliaga 339 i 4 uncje8880 Gonzalo Perez 362 8880 Pedro de Barrientos 362 8880 Rodrigo Nunez 362 8880 Pedro de Anades 362 8880 Francisco de Malaver 362 7770 Diego Maldonado 362 7770 Rodrigo (lub Francisco) de Chaves362 8880 Diego de Ojuelos 362 8880 Gines de Carranza 362 8880 Juan de Quincoces 362 8880 Alonso de Morales 362 8880 Lope Velez 362 8880 Juan de Barbaran 362 8880 Pedro de Aguirre 362 8880 Pedro de Leon 362 8880 Diego Mejfa 362 8880 Martin Alonso 362 8880 Juan de Rojas 362 8880 Pedro Catano 362 8880 Pedro Ortiz 362 8880 Juan de Morgovejo 362 8880

Hernando de Toro Diego de Aguero Alonso Perez Hernando Beltran Pedro Barrera Francisco Baena Francisco López Sebastian de Torres JuanRuiz Francisco de Fuentes Gonzalo del Castillo Nicolas de Azpitfa Diego de Medina Alonso Pęto Miguel Ruiz Juan de Salinas, kowal Juan de Olz Cristóbal Gallego Rodrigo de Cantillana Gabriel Felix Hernan Sanchez Pedro de Paramo

362 8880 362 8880 362 8880 362 8880 362 8880 362 8880 371 i 4 uncje 8880 362 8880 1330 i 3 uncje 8880 362 8880 362 8880 339 i 3 uncje 8880 316 i 6 uncji 7770 316 i 6 uncji 7770 362 8880 362 8880 248 i 7 uncji 6110 316 294 i 1 uncja 271 i 4 uncje — 2628880 271 i 4 uncje 8115

II. Piechurzy: Juan de Porras 1814540 Gregorio Sotelo 1814540 Pero Sancho 1814440 Garcia de Paredes 1814440 Juan de Valdivieso 1814440 Gonzalo Maldonado 1814440 Pedro Navarro 1814440 Juan Ronąuillo 1814440 Antonio de Vergara 1814440 Alonso de la Carrera 1814440 Alonso Romero 1814440 Melchor Verdugo 135 i 6 uncji 4440 Martin Bueno 135 i 6 uncji 4440 Juan Perez de Tudela 1814440 Infgo Taburco (lub Talvio) 1814440 Nuno Gonzalez 181 — Juan de Herrera 1583385 Francisco Davalos (de Avalos) 1814440 Hernando de Aldana 1814440 Martin de Marąuina 135 i 6 uncji 3330 Antonio de Herrera 135 i 6 uncji 3330 Sandoval 135 i 6 uncji 3330 Miguel Estetę 135 i 6 uncji 3330 Juan Borallo 1814440 Pedro Moguer 1814440 Francisco Perez 158 i 3 uncje 3880 Melchor Palomino 135 i 6 uncji 3330 Pedro de Alconchel 1814440 Juan de Segovia 136 i 6 uncji 3330 Crisóstomo de Ontiveros 135 i 6 uncji 3330 Hernan Munoz (lub Martinez) 135 i 6 uncji 3330 Alonso de Mesa 135 i 6 uncji 3330

Juan Perez de Oma 135 i 6 uncji 3885 Diego de Trujillo 158 i 3 uncje 3330 Palomino, bednarz 181 4440 Alonso Jimenez 181 4440 Pedro de Torres 135 i 6 uncji 3330 Alonso de Toro 135 i 6 uncji 3330 Francisco Gallegos 135 i 6 uncji 3330 Bonilla 183 4440 Francisco de Almendros 181 4440 Escalante 181 3335 Andres Jimenez 181 4440 Garcia Martin 181 4440 Alonso Ruiz 135 i 6 uncji 3330 Gómez Gonzalez 135 i 6 uncji 3330 Alonso de Albuquerque 94 2220 Diego López 135 i 6 uncji 3330 Lucas Martinez 135 i 6 uncji 3330 Francisco de Vargas 181 4440 Diego Gavilan 181 3884 Contreras 133 2770 Rodrigo de Herrera, arkebuzer135 i 3 uncje 3330 Martin de Florencia 135 i 6 uncji 3330 Anton de Oviedo 135 i 6 uncji 3330 Jorge Gnego 181 4440 Pedro de San Milian 135 i 6 uncji 3330 Pedro Catalan 93 3330 Pedro Roman 93 2220 Francisco de la Torre 131 i 1 uncja 2275 Francisco Gorducho (lub Gordancho) 135 i 6 uncji Juan Perez de Zamora 181 4440 Diego de Narvaez 113 i 1 uncja 2775 Gabriel de 01ivares 1814440 Juan Garcfa de Santa Olalla 135 i 6 uncji 3330 Pedro de Mendoza 135 i 6 uncji 3330 Juan Garcfa, arkebuzer 135 i 6 uncji 3330 Juan Perez 135 i 6 uncji 3330 Francisco Martin 135 i 6 uncji 3330 Bartolome Sanchez, marynarz 135 i 6 uncji 3330 Martin Pizarro 135 i 6 uncji 3330 Hernando de MontaWo 1813330 Pedro Pinelo 135 i 6 uncji 3330 Lazaro Sanchez 94 2330 Miguel Cornejo 135 i 6 uncji 3330 Francisco Gonzalez 94 2220 Francisco Martinez 135 i 6 uncji 2220 Zarate 1824440 Hernando de Sosa 135 i 6 uncji 3330 Juan de Niza 195 i 6 uncji 3330 Francisco de Solar (lub Solares) 943330 Hernando de Jemendo 67 i 7 uncji 2220 Juan Sanchez 94 1665 Sancho de Villegas 135 i 6 uncji 3330 Pedro de Ulloa 94 — Juan Chico 135 i 6 uncji 3330 Robłes, krawiec 94 2220 Pedro Salinas de la Hoz 125 i 5 uncji 3330 Anton Esteban Garcfa 1862000

3330

Juan Delgado Menzón 1393330 Pedro de Valencia 94 2220 Alonso Sanchez de Talavera 94 2220 Miguel Sanchez 135 i 6 uncji 3330 Juan Garcfa, herold 1032775 Lozano 942220 Garcfa López 135 i 6 uncji 3330 Juan Munoz 135 i 6 uncji 3330 Juan de Berlanga 1804440

Oprócz wyżej wymienionych żołnierzy udział w wysokości 310 marek i 6 uncji srebra oraz 7770 pesos w złocie otrzymał ojciec Juan de Sosa, jeden z duchownych towarzyszących wyprawie. Pełniący funkcje pisarza wyprawy Francisco de Xerez (Jerez), a po nim Pero Sancho otrzymali oprócz kwot wyżej wykazanych 94 marki srebra i 2220 pesos w złocie. Na Kościół przekazano 90 marek srebra i 2220 pesos w złocie.