Biyografileriyle Ermeniler 9757265545 [PDF]

Zitiervorschau

usul

gereği

Dört ciltlik bu çalışma, Kevork Pamukciyan'ın 1956'dan itibaren 28 süreli yayın ve kitapta yayınlanmış Türkçe makaleleri ile l 950'den itibaren üç ansiklopedide yayınlanmış 3 70 yazısını bir araya getirmekte, 2 makalesi ise ilk kez burada yayınlanmaktadır. Makale ve ansiklopedi maddelerinin yeniden yayınında, yazarın üslubuna sadık kalınmaya çalışılmakla birlikte, günümüzün yerleşmiş yazım kurallarına uygun değişiklikler yapılmış ve isimlerin yazılışı, açıklayıcı not ve kaynak göstermelerde toplu bir yayında zorunlu olan standartlaştırmaya gidilmiştir. Dergilerde metinle birlikte yer alan fotoğraf ve resimler ancak yazar tarafından bu görsel malzemelere bir gönderme yapılmışsa kullanılmıştır.

Rakamla ifade edilen not imleri, yazarın yaptığı açıklamaları ve bibliyografik atıfları içermekte, bunların açıklamaları makale sonlarında yer almaktadır; (•) imi ile gönderme yapılan dipnotlar -aksi belirtilmemişse- editör tarafından konmuştur. Türkçe yazımda, Adam Yayınları'nın AM Yazım Kılaııuzu'na uyulmaya çalışılmıştır. Kitapta

kullanılan kısaltmaların açıl_ımları şöyledir:

hkz.

: hakınız

c.

: cilt : çeviren

çev. DBIA

: Dünden

hd. ISTA Bı,giine

lsuınbul Ansiklopedisi : doğumu EKTK : Ermeni Kaynaklarından

do.

Tarilıe Katkılar

: hiiküındarlık dönemi : lsuınbul Ansiklopedisi

no. : numara, sayı :ölümü öl. s. : sayfa TDEA : Tiirk Dili ue Ed,biyaıı Ansiklopedisi yay. haz.: yayına hazırlayan

yayıncının

notu

BİYOGRAFİLERİYLE ERMENİLER

Aras

Yayıncılık

İstiklal Caddesi, Hıdivyal Palas 465/Z 80050 Tünel, Beyoğlu-İstanbul

Tel: (0212) 252 65 18 - 243 06 02 Fax: (0212) 252 65 19 [email protected] www.arasyayincilik.com Kevork Pamukciyan Ermeni Kaynaklarından Tarihe Katkılar 1. İstanbul Yazıları 2. Ermeni Harfli Türkçe Metinler 3. Zamanlar, Mekanlar, İnsanlar 4. Biyografileriyle Ermeniler Düzelti

Rober

Koptaş

Dizin Şenoğlu

Sedat

Kapak Tasarımı

Rauf Kösemen, Myra Kapak Uygulama Savaş, Myra

Evrim

Dimitri Nalbantyan'ın Ermeni

Hay

Kapak aydınlarını

Mıdavoraganneru

toplu olarak gösteren tablosu:

Nwirvadz Vernadun, 1976

(Ermeni Aydınlarına Mahsus Mahfil) Tabloda yer alan aydınlar hakkında bilgi için bkz. s. 389. © 2003 Aras Yayıncılık

ISBN 975-7265-54-5 Baskı

Sena Ofset Tel: (0212) 613 03 21 İstanbul, Ağustos 2003

ERMENİ KAYNAKLARINDAN TARİHE KATKILAR

CİLT IV

BİYOGRAFİLERİYLE ERMENİLER

KEVORK PAMUKCİYAN

YAYINA HAZIRLAYAN

OSMAN KÖKER

ARAS

İçindekiler

Sunuş

. . . . . . . . . . . . . . . . . ıx

.................................................... .

Kevork Pamukciyan'ın Katkıda Bulunduğu Ansiklopediler Kullanım Notu . . Biyografiler Kapaktaki Tabloda Yer Alan Aydınlar . . . Kevork Pamukciyan'ın Ermenice Eserleri Kevork Pamukciyan Kaynakçası.....

.......................................... Xll . .............................. XIV

........................................ 1 . ............................ 389 Garo Aprahamyan . . . .......................................... 391 . ............................ 419

Sunuş

Kevork Pamukciyan'ın Türkçe makaleleri ve ansiklopedi yazılarının toplu yayını elinizdeki 4. ciltle tamamlanıyor. Bu cildin ana gövdesini Pamukciyan'ın Ermeni şahıslar hakkında ansiklopedilere yazdığı biyografiler oluşturuyor. Pamukciyan'ın katkıda bulunduğu ansiklopediler, bu katkıların niteliği ve ansiklopedi sayfalarına nasıl yansıtıldığına dair bilgiler XII. ve XIII. sayfalarda yer almaktadır. Burada görüleceği gibi, beş ansiklopediye katkıda bulunan Pamukciyan'ın yazıları sadece üç ansiklopedide imzasıyla yer almıştır. Bunlar arasında da, en fazla sayıda madde yazdığı lsr.anbul Ansiklopedisi yarıda kaldı­ ğı için biyografiler, soyadları alfabenin ilk dört harfiyle başlayan kişilerde yoğunlaşmıştır. Biz hem bu dengesizliği bir ölçüde ortadan kaldırabilmek hem de çalışmalarının büyük kısmını biyografik araştırmalara ayırmış yazarın emeğinin daha net ortaya çıkmasını sağlamak için Pamukciyan'ın Türkçe makale ve ansiklopedi yazılarında ismi geçen bütün Ermeni şah­ siyetler için biyografik notlar çıkararak kitabı zenginleştirme yoluna gittik. Bu işi yaparken kendimizi bütünüyle yazarın yerine koyarak etraflı ve bütünlüklü biyografiler kaleme almaya çalışmadık. Esas olarak onun makalelerindeki bilgileri kullandık; ancak, hakkında çok az bilgi olan kişiler ya da tereddüte düştüğümüz noktalarda diğer kaynaklara uzandık, hatta söz konusu kişilerin kendilerine ya da akrabalarına ulaşarak sözlü bilgiler toplama yolunu bile tuttuk. Bu çalışma sırasında Aras Yayıncılık'ta çalışan arkadaşların yanı sıra, zorlandığım her noktada bilgisine başvurup her seferinde de tatmin edici yanıtlar aldığım Garo Aprahamyan dostumuzun adını minnetle anmak isterim. Tabii eksiklikler ve hataların sorumluluğunun kitabın editöründe olduğunu belirterek ... Bu ciltte sadece Kevork Pamukciyan'ın Türkçe makale ve ansiklopedi yazılarında isimlerini zikrettiği Ermeni şahıslar hakkında biyografiler veya biyografik notlar yer almaktadır. Ancak "Ermeni şahıslar" noktasını biraz geniş tuttuğumuzu, aslen Ermeni olup Mimar Sinan gibi devşirilme yoluyla ya da gümrük emini Hasan Ağa gibi sonradan ihtida ederek Müslümanlığa geçen kişileri; annesi Rum, babası Bulgar olan, Ermeni tiyatro-

IX

cu Arşag Benliyan'la evlenip bir bakıma Ermeni toplumunun bir parçası haline gelen tiyatrocu Rozali Benliyan gibi kişileri de kitabımıza aldık. Kimliklerin tespiti konusunda en büyük problem, Ermeni harfli Türkçe şiirleri bulunan şairler konusunda karşımıza çıktı. Çünkü bu şiirler Türkçe bilen Ermeni şairler tarafından yazılmış olabileceği gibi, herhangi bir Türk şairinin şiirinin bir Ermeni tarafından Ermeni alfabesiyle kopya edilmesi ya da basılması yoluyla da üretilmiş olabilirdi. Bu şairlerden hangisinin Türk, hangisinin Ermeni olduğuna karar vermek son derece zordu. İsimlere bakarak doğru sonuçlara ulaşmak mümkün değildi. İsmine bakıldığında Türk olduğu sanılabilecek olan Nihadi'nin bir Ermeni, üstelik de Ermeni Patriği Hagop Nalyan olduğunu, Karacaoğlan isminde biri Türk diğeri Ermeni iki ozan bulunduğunu hatırlatırsak okuyucu bize hak verecektir. Du durumda daha çok Pamukciyan'ın yazılarında geçen bilgileri temel aldık ve birçok şairi "Ermeni asıllı olup olmadığına dair bilgi yoktur" notuyla kitabımıza dahil ettik. Bir kısmının yazılışının üzerinden kırk ya da elli yıl geçtiği için, biyografilerdeki bilgiler, hem yeni gelişmelerle hem Pamukciyan'ın sonraki araştırmalarıyla aşılmış olabilit. Özellikle ölüm ve doğum tarihlerindeki düzeltmeleri dipnotlarla girdik. Ancak "halen şu görevdedir", "halen şu­ rada oturmaktadır" gibi bilgilere genellikle müdahale etmedik. Bunun yerine, biyografinin yer aldığı ansiklopedi cildinin basılış tarihini her maddenin sonunda verme yolunu tuttuk, Bu şekilde, kitapta yer alan her biyografinin sonuna, metnin hangi ansiklopedinin, hangi yıl tamamlanan kaçıncı cildinin kaçıncı sayfasından alındığı bilgisini yerleştirdik. Bununla da yetinmedik; bütün biyografi ve biyografik notların sonuna, söz konusu şahsın EKTK'nin dört cildinin hangi sayfalarında geçtiğini de ekledik. Bu yönüyle elinizdeki cilt, Ermeni şahıslar bakımından dört cildin dizini gibi de kullanılabilir. Kevork Pamukciyan'ın arşivine ulaşamamak, bu dört cildi yayına hazırlarken her zaman önümüze bir handikap olarak çıktı. Makalelerin redaksiyonu sırasında tereddüte düştüğümüzde orijinal metinlere başvura­ mamıştık. Ama bu problem en çok kendini bu cildin sonlarında yer alan "Kevork Pamukciyan'ın Ennenice Eserleri" bölümünde gösterdi. Yazarın Ermenice makalelerini bir araya getirdiği klasörlere ulaşamadığımız için Beyrut'ta yaşayan Garo Aprahamyan tam bir bibliyografya çıkarabilmek amacıyla aylarca kütüphanelerde çalıştı; Aras çalışanları da İstanbul'dan bazı yayınları tarayarak ona destek verdi. Ortaya çıkan liste harcanan

X

büyük emeğe karşın iki açıdan eksiklidir: Birincisi başta Marmara ve Jamarıak gazeteleri ve Nar Lur dergisi olmak üzere bazı süreli yayınların tam koleksiyonu taranamamıştır. İkincisi, "tamamlanamamış" ya da "yayın­ lanmamış" eserlerinin son durumunu Pamukciyan'ın arşivinden kontrol etmek mümkün olmamıştır. Bu bölümdeki bilgiler daha çok Pamukciyan'ın otobiyografisine, sağlığında kendisinden alınan yazılı ve sözlü bilgilere ve makalelerinde geçen ifadelere dayanmaktadır. Kitabın sonunda yer alan diğer bir ek de, "Kevork Pamukciyan Kaynakçası"dır. Burada Pamukciyan'ın, bu dört ciltte toplanan yazılarını hazırlarken yararlandığı ve yazılarında gönderme yaptığı kaynaklar yer almaktadır. Bu kaynakçaya çok genel ve Türkçe kaynakları almayıp Ermenice, Ermeniler tarafından yazılmış ya da hazırlanmış veya doğrudan Ermenileri konu alan gazete, salname, makale ve kitapları aldık. Bu cildin sonunda yer alan "Dizin"de diğer cilclerdekilerden daha farklı bir yol izlendiği okuyucunun dikkatini çekecektir. Kitabın ana metninde her maddenin sonunda köşeli parantez içinde verilen bilgiler, Ermeni şahısların dizini işlevini de görmekte olduğu için, Pamukciyan'ın makalelerinde adı geçen Ermeni şahıslar kitabın dizinine alınmamıştır. Ayrıca kitabın editörü tarafından eklenmiş biyografik notlar, bunların esas olarak Pamukciyan'ın diğer ciltlerde yer alan makalelerinden derlendiği dikkate alınarak dizin dışı tutulmuştur.

Osman Köker

XI

Kevork Pamukciyan'ın Katkıda Bulunduğu, Ansiklopediler

lstanbul Ansiklopedisi: Reşad Ekrem Koçu tarafından, iki kez yayınlan­ maya başlanmış ama iki yayın da tamamlanmamıştır. llk yayını, 1944 yı­ lında başlamış, 1951 yılında B harfindeyken, 4. cildin ortalarında, 34. fasikülün çıkışından sonra yayını durmuştur. Bu dönemde Pamukciyan sadece 4. ciltte maddeler yazmıştır. Ansiklopedi ikinci kez 1958 yılında yine A harfinden başlayarak yayınlanmaya başlanmışsa da, bu yayın da 1973 yılı sonunda G harfindeyken, l l. cildin ortalarında, 173. fasikülün basımından sonra sona ermiştir. Bu yayında Kevork Pamukciyan baştan itibaren yer almışsa da gönderdiği maddelerden bazıları yayınlanmadığı bazıları lse kendi deyimiyle "kuşa çevrildiği" için 1965 yılında D harfindeyken yazı vermeyi kesmiş, bir süre sonra Reşad Ekrem Koçu'nun ricası üzerine bazı bilgiler iletmiş, G harfinde de bazı maddeleri kaleme almış­ tır. Pamukciyan'ın Reşad Ekrem Koçu'yla ilişkileri ve lstanbul Ansiklopedisi'nde yaşadığı sorunlarla ilgili olarak "Reşad Ekrem Koçu'dan Hatıra­ lar" (EKTK, c. I, s. 207-212) ve "Te lnçu Tatretsutsi 'İstanbul Ansiklopedisi'yi Aşkhadagtsutyunıs" (lstanbul Ansiklopedisi'ndeki Çalışmama Neden Son Verdim?, Mamıara, 3 Şubat 1969, s. 3; 4 Şubat 1969, s. 3-4) baş­ lıklı makalelerine başvurulabilir. Pamukciyan'ın yazılarına yapılan müdahaleler konusunda ise bu cildin 33, 34, 81, 94-95, 99, 103-105. sayfaları­ na göz atılabilir. Kevork Pamukciyan bu ansiklopediye, lstanbul'da Ermenice veya Ermeni harfli Türkçe yayınlanmış gazete ve dergiler, çeşitli ilçelerdeki Enneni varlığı, Ermeni mezarlıkları ve okulları hakkındaki maddelerin yanı sıra esas olarak önemli Ermeni şahısları ve aileleri hakkında yazdığı biyografilerle katkıda bulunmuştur. Pamukciyan'ın kaleme aldığı maddeler imzasıyla yayınlanmış, her cildin başında yer alan "Bu cildde ..... kalem arkadaşlığı etmişlerdir" ifadesiyle sunulan listede de ismi yer almıştır. Türk Musikisi Ansiklopedisi: Yılmaz Öztuna tarafından 1969 yılında 2 cilt halinde yayınlanmıştır. Kevork Pamukciyan bu ansiklopediye Ermeni müzisyenler hakkında biyografik bilgiler sunarak katkıda bulunmuştur.

XII

Tek yazarlı olan bu ansiklopedide Pamukciyan'ın katkısı Öztuna'nın "Başlarken" başlıklı sunuş yazısında "Ermenice metinleri tercüme eden Kevork Pamukçıyan'a teşekkür ederim" ifadesiyle zikredilmiştir. AnaBrit.annica: 1986-1990 yıllarında Ana Yayıncılık tarafından 22 cilt halinde yayınlanmıştır. Kevork Pamukciyan ansiklopedi yayına başladık­ tan bir süre sonra katkıda bulunmaya başlamıştır. Ansiklopedideki bütün yazılar imzasız ola_rak yer almaktadır. Pamukciyan'ın Ermenilerle ilgili genel konularda katkıda bulunduğuna ve bazı Ermeni şahısların biyografilerini kaleme aldığına dair şifahi bilgiler bulunmakla birlikte hangi maddelerin Pamukciyan tarafından yazıldığı tam anlaşılmamaktadır. Pamukciyan'ın ismi 11. ciltten itibaren ansiklopedinin künyesinde "Uzman Danışmanlar" kısmında zikredilmektedir. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi: Dergah Yayınları tarafından 19761998 yıllarında sekiz cilt halinde yayınlanmıştır. Kevork Pamukciyan 1982'de çıkan 5. ciltten itibaren, Türkçe eserler vermiş Ermeni yazar ve şairlerin biyografilerini hazırlayarak katkıda bulunmuştur. Pamukciyan'ın katkısı hem kaleme aldığı maddelerin sonuna imzasının konmasıyla hem de ansiklopedinin künyesindeki yazarlar listesinde "Kevork Pamukciyan / Ermeni asıllı müellifler" şeklinde isminin zikredilmesiyle görülmektedir. Dünden Bugüne lst.anbul Ansiklopedisi: Tarih Vakfı-Kültür Bakanlığı ortak yayını olarak 1993- 1995 yıllarında sekiz cilt halinde yayınlanmıştır. Kevork Pamukciyan ansiklopediye, Osmanlı döneminde lstanbul depremleri konusundaki bir maddenin yanı sıra, daha çok önemli Ermeni aileleri ve şahıslarının biyografilerini içeren maddeler kaleme alarak katkı­ da bulunmuştur. Ayrıca, "Açıklamalı Dizin" şeklinde hazırlanan 8. ciltte yer alan Ermeni şahıslar hakkındaki çok kısa biyografiler de Pamukciyan'ın kaleminden çıkmıştır. Pamukciyan'ın ismi, yazdığı maddelerin sonunda ve her cildin başındaki "lstanbul Ansiklopedisi Yazarları" listesinde yer almaktadır.

Xlll

kullanım

notu

Bu ciltte iki farklı nitelik ve biçimde metin yer almaktadır. Büyük puntolarla (10. 75/13.86) yazılmış olanlar, bizzat Kevork Pamukciyan tarafından muhtelif ansiklopedilere yazılmış biyografilerdir. Küçük puntolarla (9.5/12) yazılmış olanlar ise kitabın editörü tarafından derlenmiş biyografik notlardır. Her maddenin sonunda köşeli parantez içinde verilen kısaltılmış ifadelerde, metnin yayınlandığı ansiklopediye dair bibliyografik bilgiler ve söz konusu şahsın isminin Ermeni Kaynaklarından Tarihe Katkılar'ın hangi cildinin hangi sayfalarında geçtiği gösterilmiştir. Burada ISTA kısaltması Reşad Ekrem Koçu'nun lsr:anbııl Ansiklopedisi için, TDEA kısaltması Der~h Yayınları'nın Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedi.si için, DBIA kısaltması Tarih Vakfı ve Kültür Bakanlığı'nın Dünden Bugüne lstanbul Ansiklopedisi için kullanılmıştır. Bold (kalın) karakterle yazılı rakamlar, söz konusu şahıs hakkında gösterilen sayfalarda ya bir makalenin ya da çok etraflı bilgilerin yer aldığına işaret eder. Örneğin [ISTA V(1961)/2379-2380; EKTK 1/29, 32n; 111/9, 126-129) şeklindeki

bir ifade, metnin

Reşad

lstanbul Ansiklopedisi'nin 1961

Ekrem Koçu'nun

yayınladığı

yılında tamamlanan 5. cildinin

sayfalarından alındığını, ayrıca

Ermeni Kaynaklanndan 1. cildinin 29. sayfasında, 32. sayfasının dipnot ya da kaynaklar kısmında, 3. cildinin 9. sayfasında adının geçtiğini, 3. cildin 126-129. sayfalarında ise söz konusu şahıs hakkında yazılmış bir makalenin veya etraflı bilgilerin bulunduğunu göstermektedir. 2379-2380.

Tarihe

XIV

Kaılular'ın

A ABACIYAN, KRİKOR (1924-19B9) 1951-1977 yıllarında Ermeni Patrikhanesi'nin başkatipliği (genel sekreterlik) görevinde bulundu. Geniş kültürü, zengin kütüphanesi ve kaynaklara hakimiyetiyle Kevork Pamukciyan'ın danıştığı ve yardım aldığı bir kişiydi. [EKTi< 1/22, 14B, 152, 209; 111/B6, 10B, 247,304)

ABACIYAN, OVSANNA Ermeni Patrikhanesi yan'ın

başkatiplerinden

Krikor Abacı­

(1924-19B9) karısıdır. [EKTi< 111/10B, 247)

ABADİ (EBADi) Şair. Zartaryan Kitabevi'ne ait bir cönkte Ermeni harfli Türkçe şiirleri vardır. Ermeni asıllı olup olmadığına dair bilgi yoktur. [EKTK 11/179)

ABAZYAN,

ANNİK bkz. ÇUHACIYAN, ANNIK

ABDİ bkz. ABODI

ABDULLAH, HOVSEP (öl. 1902) Fotoğrafçı. Ünlü fotoğrafçılar Abdullah Biraderler'in en küçüğü. [EKTK 111/199)

ABDULLAH, I