Badania jakościowe. Metody i narzędzia 9788301169466, 9788301169473 [PDF]

Zitiervorschau

Projekt okładki i stron tytułowych Dominika Raczkowska

Ilustracja na okładce Jupiterimages/Getty Images/Flash Press Media

Redakcja Anna Sterczyńska

Produkcja Edyta Kunowska

Wydawca Sylwia Breczko

Łamanie Ledor, Warszawa

Copyright © for the Polish edition by Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 2012

ISBN 978-83-01-16946-6 t. 2 ISBN 978-83-01-16947-3 t. 1–2

Wydanie pierwsze

Wydawnictwo Naukowe PWN SA tel. 22 69 54 321; faks 22 69 54 288 infolinia 801 33 33 88 e-mail: [email protected]; www.pwn.pl

Wprowadzenie. Różnorodność metod i narzędzi w badaniach jakościowych (Dariusz Jemielniak) . . . . . . . . . . . . . . . . .

IX

.

1

. . . . . . . . .

2 2 5 12 17 17 19 20 23

. .

26

. . . . . . .

. . . . . . .

29 32 32 34 36 37 37

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

41

2.1. Obserwacja jako metoda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.1. Obserwacja a problem badawczy . . . . . . . . . . . . .

42 42

ROZDZIAŁ 1. Studium

przypadku (Marta Strumińska-Kutra, Izabela Koładkiewicz)

1.1. Podstawowa charakterystyka strategii studium przypadku . . . 1.1.1. Czym jest, a czym nie jest strategia studium przypadku? . 1.1.2. Założenia strategii studium przypadku . . . . . . . . . 1.1.3. Typy studiów przypadku . . . . . . . . . . . . . . . 1.2. Jak realizować badania z użyciem strategii studium przypadku? . 1.2.1. Projektowanie badania jako tworzenie łańcucha dowodów 1.2.2. Krok pierwszy: czego chcemy się dowiedzieć? . . . . . . 1.2.3. Krok drugi: gdzie poszukiwać źrodeł danych? . . . . . . 1.2.4. Krok trzeci: w jaki sposób zdobywać i selekcjonować dane? 1.2.5. Krok czwarty: w jaki sposób analizować uzyskane dane empiryczne? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2.6. Krok piąty: jak formułować wnioski z badań i pisać raport badawczy? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3. Wady i zalety wykorzystania strategii studium przypadku . . . . 1.3.1. Potencjalne ograniczenia i zagrożenia . . . . . . . . . 1.3.2. Zalety strategii studium przypadku . . . . . . . . . . 1.4. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Polecane lektury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . .

ROZDZIAŁ 2. Obserwacja (Małgorzata Ciesielska, Katarzyna Wolanik Boström,

Magnus Öhlander)

Spis treści

VI

2.1.2. Teren i dostęp do niego . . . . . . . . . . 2.1.3. Selekcja – co, kogo, gdzie i kiedy obserwować? 2.1.4. Role obserwatora . . . . . . . . . . . . 2.1.5. Notatki z terenu . . . . . . . . . . . . 2.2. Typy obserwacji . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.1. Obserwacja bezpośrednia uczestnicząca . . . 2.2.2. Obserwcja bezpośrednia nieuczestnicząca . . 2.2.3. Obserwacja pośrednia . . . . . . . . . . 2.3. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . Polecane lektury . . . . . . . . . . . . . . . . . Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

43 44 47 48 50 50 53 55 60 65 65

(Barbara Czarniawska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

69

3.1. Tradycyjna etnografia już nie wystarcza . . . 3.2. Shadowing i jego historia . . . . . . . . . 3.2.1. Cień dyrektora . . . . . . . . . . 3.2.2. Na zakupach . . . . . . . . . . . 3.2.3. Lekcja analizy intersekcjonalnej . . . 3.3. Shadowing – porównanie z innymi technikami Polecane lektury . . . . . . . . . . . . . . Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . .

69 72 74 76 80 86 88 88

biograficzne (Paulina Bednarz-Łuczewska, Michał Łuczewski)

91

ROZDZIAŁ 3. Nowe

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

techniki badań terenowych: shadowing

ROZDZIAŁ 4. Podejście

4.1. Rozwój badań biograficznych . . . . . 4.2. Metody badań biograficznych . . . . . 4.2.1. Zalety badań biograficznych . . . 4.2.2. Ograniczenia badań biograficznych 4.3. Podsumowanie . . . . . . . . . . . Polecane lektury . . . . . . . . . . . . Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . ROZDZIAŁ 5. Wywiad

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

92 97 99 104 106 107 107

w badaniach jakościowych (Svetlana Gudkova) . . . . . 111

5.1. Rodzaje wywiadów . . . 5.2. Przygotowanie wywiadu . 5.3. Przeprowadzenie wywiadu 5.4. Podsumowanie . . . . . Polecane lektury . . . . . . Bibliografia . . . . . . . . ROZDZIAŁ 6. Badania

. . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

113 120 123 128 128 129

fokusowe (Katarzyna Gawlik) . . . . . . . . . . . . . 131

6.1. Co to są badania fokusowe? . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2. Jak wygląda badanie fokusowe? . . . . . . . . . . . . . . . 6.2.1. Planowanie badania: próba badawcza i dobór respondentów 6.2.2. Scenariusz badania fokusowego i rola moderatora . . . . .

. . . .

131 135 135 139

Spis treści

VII

6.2.3. W studiu fokusowym . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2.4. Kwestie etyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3. Do czego służą badania fokusowe? . . . . . . . . . . . . . 6.4. Odmiany metody fokusowej . . . . . . . . . . . . . . . . 6.5. Zamiast podsumowania: jak zadbać o sukces badania fokusowego Polecane lektury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

142 145 146 155 161 162

dokumentów zastanych (Michał Łuczewski, Paulina Bednarz-Łuczewska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

163

7.1. Dokumenty w badaniach społecznych . . . . . . . . . . 7.2. Rodzaje dokumentów . . . . . . . . . . . . . . . . 7.3. Przykłady zastosowania . . . . . . . . . . . . . . . 7.3.1. Formułowanie hipotez i problemów badawczych . . 7.3.2. Eksploracja i opis zjawisk społecznych . . . . . . . 7.3.3. Wyjaśnienie zjawisk społecznych . . . . . . . . . 7.4. Problemy metodologiczne: dokument jako proces społeczny 7.4.1. Rzetelność . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.4.2. Trafność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.4.3. Trafność i rzetelność . . . . . . . . . . . . . . 7.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Polecane lektury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

164 165 165 166 168 173 176 176 181 183 184 185 185

ROZDZIAŁ 7. Analiza

ROZDZIAŁ 8. Analiza

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

dyskursu (Aylin Kunter) (tłum. Marta Höffner) . . . . . . . 189

8.1. Tekst . . . . . . . . . . 8.2. Dyskurs . . . . . . . . . 8.3. Wymiary dyskursu . . . . . 8.4. Analiza dyskursu . . . . . 8.5. Przykładowa analiza dyskursu 8.6. Zamiast podsumowania . . Polecane lektury . . . . . . . Bibliografia . . . . . . . . . ROZDZIAŁ 9. Etnografia

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

203

wirtualna (Piotr Cichocki, Tomasz Jędrkiewicz, Robert Zydel)

9.1. Etnografia jako perspektywa i metoda 9.2. Internet: jedna czy wiele przestrzeni? . 9.3. Etnografia wirtualna: definicja . . . . 9.4. Zastosowania etnografii wirtualnej . . 9.5. Analiza treści wizualnych . . . . . . 9.6. Obserwacja uczestnicząca . . . . . 9.7. Etyka badań internetowych . . . . . 9.8. Ograniczenia etnografii wirtualnej . . 9.9. Podsumowanie . . . . . . . . . . Polecane lektury . . . . . . . . . . . Bibliografia . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

189 191 195 196 197 199 200 200

. . . . . . . . . . .

203 204 206 208 209 212 214 215 218 219 219

Spis treści

VIII

identyfikacji konstruktów osobistych (Dorota Bourne, Devi A. Jankowicz) (tłum. Marta Höffner) . . . . . . . . . . . . . . . .

ROZDZIAŁ 10. Technika

10.1. Psychologia konstruktów osobistych . . . . . . . . . . . . 10.2. Najważniejsze cechy techniki identyfikacji konstruktów osobistych . 10.2.1. Przeprowadzanie wywiadu w ramach techniki Rep Grid . . 10.2.2. Temat i elementy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.2.3. Konstrukty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.2.4. Tworzenie drabiny, tworzenie piramidy . . . . . . . . . 10.2.5. Szukanie konstruktów rdzennych i opór wobec zmiany . . 10.3. Aspekt ilościowy i kilka przykładów zastosowań techniki Rep Grid 10.4. Przykładowe zastosowanie techniki identyfikacji konstruktów osobistych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.5. Zamiast podsumowania . . . . . . . . . . . . . . . . . Polecane lektury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

221

. . . . . . . .

221 228 229 230 231 232 233 235

. . . .

238 239 243 244

relacyjne w badaniach organizacji (Mustafa Özbilgin, Joana Vassilopoulou) (tłum. Marta Höffner) . . . . . . . . . . . . . . .

247

11.1. Ontologia i epistemologia relacyjności w badaniach organizacji . . . 11.2. Metody relacyjne: „ja” i refleksyjność badacza . . . . . . . . . . 11.3. Metody relacyjne: „ja” i okoliczności . . . . . . . . . . . . . . 11.4. Metody relacyjne: „ja” a inny . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.5. Metody relacyjne: „ja”, inny i okoliczności . . . . . . . . . . . 11.6. Metody relacyjne: inni ludzie . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.7. Metody relacyjne: inni ludzie i zjawiska społeczne (organizacyjne) . . 11.8. Metody relacyjne: zjawiska organizacyjne (struktury lub okoliczności) 11.9. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Polecane lektury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

248 255 257 260 261 266 267 269 270 270 270

ROZDZIAŁ 11. Metody

Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277 Nota o autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285

Dariusz Jemielniak*

Metody jakościowe, niemal od początku uformowania się podziału na badania jakościowe i ilościowe, zabiegają o równoprawną legitymizację w naukach społecznych. Ogromny sukces teorii ugruntowanej (podejścia opisanego szerzej w pierwszym tomie podręcznika) wynika w dużym stopniu z tego, że umożliwia ona analizowanie danych jakościowych z użyciem kategoryzacji, które są zrozumiałe i robią odpowiednio „naukowe” wrażenie także na badaczach ilościowych. Podejść, metod i narzędzi, określanych mianem jakościowych, jest jednak znacznie więcej – ich wielość przyprawia wręcz o zawrót głowy. Ich jednoznaczna klasyfikacja jest również bardzo trudna: w zależności od dziedziny i podejścia badaczki 1 te same narzędzia uchodzą za jakościowe bądź nie. Dla niektórych naukowców spod szyldu badań ilościowych metodami jakościowymi w zasadzie nazywa się wszystkie te, w których dane nie podlegają kwantyfikacji. Jakościowe są zatem te metody, których oni sami nie używają. Analogicznie, niektóre badaczki jakościowe uważają, że do metod ilościowych należy zaliczyć te, których same nie stosują – w rezultacie w różnych dyscyplinach i w ramach różnych podejść niektóre narzędzia i metody mogą mieć status albo jakościowy, albo ilościowy, w zależności od perspektywy osoby dokonującej * Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki. 1 Lub, rzecz jasna, badacza. Stosowanie w tym wprowadzeniu wymiennie żeńskich i męskich form nazw zawodów ma na celu unikanie dyskryminacji językowej (i nieutrwalanie błędnego stereotypu, zgodnie z którym pracą naukową zajmują się głównie mężczyźni). W zachodnich naukach społecznych, zwłaszcza w publikacjach anglojęzycznych, od dawna stosuje się właśnie dlatego formy językowe neutralne płciowo. Niektórzy badacze wręcz celowo w pozytywnych kontekstach stosują formy żeńskie (por. Rorty 1989; wyd. pol. 2009). W języku polskim jednakże podejść neutralnych brak, a stosowanie obu form jednocześnie jest lingwistycznie znacznie bardziej kłopotliwe. Oficjalne stanowisko Rady Języka Polskiego z dnia 19 marca 2012 roku w sprawie żeńskich form nazw zawodów i tytułów zwraca uwagę, że używanie żeńskich form nazw zawodów „będzie świadczyć o równouprawnieniu kobiet w zakresie wykonywania zawodów i piastowania funkcji”.

X

Dariusz Jemielniak

takiej kategoryzacji. Przykładowo, dla ekonometrów narzędziem jakościowym będzie kilka pytań otwartych w ankiecie. Dla antropolożek będą one jedynie odmianą ilościowego kwestionariusza, a nawet pogłębiony wywiad nieustrukturyzowany będzie „mało jakościowy”. Sprawę komplikuje dodatkowo fakt, że same narzędzia i metody są w gruncie rzeczy wtórne wobec fundamentalnych wyborów metodologicznych i paradygmatycznych (szerzej opisanych w pierwszym tomie podręcznika). Jak trafnie zauważa Krzysztof Konecki (2000), narzędzia i metody badawcze mają charakter neutralny i dopiero ich umiejscowienie w ramach danego paradygmatu i filozofii badawczej nadaje im znaczenie. Tak jak młotkiem można zarówno tworzyć piękne meble, jak i dokonywać aktów wandalizmu, tak i tym samym narzędziem badawczym można wpisywać się w tradycję zarówno badań ilościowych, jak i jakościowych. Dlatego zapewne niektóre z podejść i teorii, często zaliczanych do jakościowych, nierzadko zachęcają wręcz do uzupełniają-cego korzystania także z narzędzi ilościowych (jest tak w przypadku action research, opisanego w rozdziale 6 w tomie pierwszym). Jak pisze Monika Kostera (2003, s. 25): O ile wyniki badań ilościowych porównać można do fotografii z lotu ptaka, to wyniki badań jakościowych są filmem kręconym z poziomu widzenia człowieka. Badania jakościowe pozwalają na budowanie wiedzy holistycznej, czyli dotyczącej zjawisk w ich naturalnym kontekście. Jest to wiedza bliska perspektywie tzw. aktorów społecznych, choć niekoniecznie z tą perspektywą tożsama. Innymi słowy, naukowiec pragnie zrozumieć ludzi, ich motywy, obyczaje i sposoby działania, na ogół z poziomu problematyzacji odmiennego od wiedzy potocznej tzw. aktorów społecznych.

Tym, co mogłoby przesądzać o wyróżniającym charakterze metod i narzędzi jakościowych, byłaby zatem lokalizacja interpretacji: badacz jakościowy koncentrowałby się na naturalnym, lokalnym kontekście zbieranej wiedzy (choć, oczywiście, stosując naukowe sposoby problematyzacji obserwowanej rzeczywistości), podczas gdy badania ilościowe skupiałyby się na zbieraniu danych nadających się do generalizacji i uogólniających porównań. W szczególności, badania jakościowe w tym rozumieniu miałyby tendencję do rozumienia świata społecznego jako konstruowanego (Berger, Luckmann 1966; wyd. pol. 2010) i performatywnego, a nie mającego charakter obiektywny i nadający się do „odkrycia”, jak w przypadku nauk fizycznych (Jemielniak 2002). W istocie, krótki zasięg budowanych teorii stanowi zarówno potencjalną (pozorną) słabość, jak i siłę metod oraz narzędzi jakościowych. Wiąże się z nim kwestia wymogów formułowanych wobec prac jakościowych, często wynikających z ignorowania ich specyfiki. Typowym oczekiwaniem wobec prac z zakresu nauk społecznych w Polsce jest w szczególności możliwość „praktycznego wykorzystania” ich wyników, a także ich generalizacji. Obydwa te postulaty wobec badań głęboko osadzonych w metodach jakościowych często są po prostu metodologicznie błędne. Warto przyjrzeć się jednak tym dwóm oczekiwaniom,

Wprowadzenie. Różnorodność metod i narzędzi w badaniach jakościowych

XI

ponieważ wiążą się one bardzo mocno ze specyfiką narzędzi i metod jakościowych, a konstatacja ich nieadekwatności wobec publikacji jakościowych jest możliwa tylko dzięki zrozumieniu, jak owe narzędzia się stosuje. „Praktyczność” badań. To, co naukowcy nazywają możliwością praktycznego wykorzystania, zazwyczaj jest jedynie umownym wyobrażeniem na temat realnego działania – prawdziwi praktycy, czyli na przykład przedsiębiorczynie, nie śledzą z zapartym tchem doniesień badawczych, choćby z zakresu zarządzania, w poszukiwaniu nowych rozwiązań biznesowych (Czarniawska-Joerges 1994; Jemielniak 2006). Po części wynika to z braku czasu, po części z tego, że naukowcy nie koncentrują się na pisaniu do nich, tylko piszą dla innych naukowców, ale główną przyczyną wydaje się to, iż przedsiębiorczynie nierzadko znają się na tym, co robią, lepiej niż badacze (Glinka, Gudkova 2011). Wymóg praktyczności zastosowania koncepcji z danej publikacji ma w tym przypadku charakter głównie symboliczny i rytualny: od badaczki inni naukowcy oczekują, zwłaszcza w ramach procedur awansowych, aby wykazała retorycznie, że wierzy w prawdziwość uzyskanych przez siebie wyników i w związku z tym jest przekonana, że nadają się one do wykorzystania także przez nie-naukowców. Trzeba jednak pamiętać, że celem badań naukowych nie musi być rozwiązywanie doraźnych problemów praktyków – zazwyczaj znają się oni zresztą na swoim fachu całkiem dobrze. Oczywiście, nauka może oferować swoje propozycje rozwiązań problemów społecznych2. Jednakże istotą badań, a także zdrowej relacji podmiotu i przedmiotu badania, jest raczej pozostanie „refleksyjnym praktykiem”, w rozumieniu Donalda Schöna (1983). Oznacza to obserwowanie świata społecznego i koncentrację na analizie praktyki działania aktorów społecznych (Czarniawska 2001a) w ich własnym środowisku (Barley, Kunda 2001; Jemielniak 2008), ale niekoniecznie stawianie się w roli uprzywilejowanego, oświeconego komentatora, który ze swojej wieży z kości słoniowej udziela bezcennych rad nieporadnym maluczkim (Etzkowitz i in. 2000). Metody i narzędzia jakościowe niezbyt dobrze nadają się do stawiania w roli konsultanta, ponieważ ich istotą jest wsłuchanie się w to, co mówią badane osoby. Jednakże właśnie poprzez koncentrację na ich przekazie badania jakościowe umożliwiają przybliżenie tego, jak wygląda prawdziwa praktyka. W tym sensie są bliższe praktyki niż abstrakcyjne modele teoretyczne, a ich głównie opisowy i analityczny, a nie doradczy charakter nie jest jakąkolwiek ułomnością, lecz przeciwnie – ważną zaletą. Dlatego zalecenie „praktyczności” wyników badań naukowych nie jest stosowane w wiodących ośrodkach badań społecznych na świecie. 2

Warto zauważyć, że „praktyczność” jest odwieczną strategią legitymizacyjną potrzeby istnienia danej dziedziny nauki u jej zarania: socjologia, ustami Durkheima, obiecywała rozwiązać problemy przestępczości i ubóstwa, ekonomia – umożliwić stabilny wzrost gospodarczy, filozofia w starożytnych Atenach – rozwiązywać problemy strategii militarnej i wychowania (Czarniawska-Joerges 1999).

XII

Dariusz Jemielniak

Generalizacje. Drugie z zaleceń kierowanych wobec prac naukowych w Polsce dotyczy często możliwości generalizacji wyników badań. Zalecenie to jest z pewnością bardziej zrozumiałe niż wymóg wystosowania praktycznych porad. W końcu celem nauki, w tym także nauk społecznych, jest coraz lepsze rozumienie świata, a nawet bardzo dogłębne zbadanie jego drobnego elementu, jak na przykład konkretnej organizacji czy plemienia, bez dokonania konceptualnej generalizacji, nie poszerza znacząco naszej wiedzy o niczym poza nim. Jednocześnie w tym zakresie specyfika metod i narzędzi jakościowych powoduje, że nawet bardzo solidnie opracowane badania jakościowe mogą nie spełnić kryterium generalizacji: istotą i siłą narzędzi jakościowych jest dotarcie do wiedzy lokalnej, która jest słabo przekładalna i porównywalna na poziomie ogólnym (inaczej mówiąc, wykorzystywanie narzędzi jakościowych do pozyskiwania wiedzy, która nadaje się do łatwych porównań i kategoryzacji z innymi wynikami badań innych grup społecznych, zazwyczaj prowadzi po prostu do zmarnowania procesu badawczego: zatracenia zalet metod jakościowych przy równoczesnym pozostawieniu ich nieuniknionych ograniczeń – to samo dotyczy oczywiście prób łączenia wyników badań jakościowych i ilościowych na siłę, w sposób niekompatybilny i z pominięciem logiki wykorzystywanego paradygmatu). Trzeba zatem zdawać sobie sprawę, że metody i narzędzia jakościowe po prostu nie służą do tworzenia uogólnień w taki sam sposób, jak ilościowe. Nie oznacza to jednak ich nienaukowego charakteru. Poniższe słowa Clifforda Geertza (1973; wyd. pol. 2005), odnoszące się do roli antropologa, można rozszerzyć na wszystkich badaczy stosujących narzędzia i metody jakościowe: Antropolog, przeprowadzając takie ogólniejsze interpretacje i bardziej abstrakcyjne analizy, podchodzi do tego zadania z charakterystyczną dlań niezwykle rozległą wiedzą na temat spraw niezwykle drobnych. […] Pomimo to, z problemem przejścia od kolekcji etnograficznych miniatur […] do wielkiej panoramy kulturowej całego narodu, epoki, kontynentu czy cywilizacji niełatwo jest się uporać przy pomocy mglistych aluzji na temat zalet konkretności i mocno osadzonego w faktach umysłu. […] Problem metodologiczny, jaki przedstawia sobą mikroskopijna natura etnografii jest zarówno rzeczywisty, jak i krytyczny. Nie należy go jednak rozwiązywać, traktując jakieś odległe dla nas miejsce jako świat zamknięty w filiżance herbaty […]. Należy się z nim uporać – lub, jeśli to niemożliwe, skutecznie go unieszkodliwić – poprzez uświadomienie sobie, że działania społeczne stanowią komentarz do czegoś więcej niż one same; że to, skąd dana interpretacja się wywodzi, nie determinuje wcale kierunku, w którym może się ona rozwinąć (Geertz 2005, s. 36, 37, 39).

Narzędzia i metody jakościowe mogą zatem służyć do zestawiania różnych kultur i społeczności, ale w inny sposób niż w przypadku badań ilościowych. W przeciwieństwie do nich badania jakościowe nie muszą aż tak drastycznie upraszczać obrazu rzeczywistości (co, de facto, jest warunkiem koniecznym do dalszych generalizacji). Ich wyniki można zatem stosować do rozumienia

Wprowadzenie. Różnorodność metod i narzędzi w badaniach jakościowych

XIII

innych populacji, ale poprzez szukanie podobieństw, prawidłowości i analogii, a nie poprzez odgórne zastosowanie modelu interpretacyjnego. Sklasyfikowanie i jednoznaczna charakterystyka metod i technik jakościowych są dosyć trudne. Wyróżnia je raczej cel, jakim jest dogłębne zrozumienie logiki danej społeczności, niż konkretne cechy, którymi dane metody i techniki muszą się wyróżniać. Nie mają zazwyczaj charakteru doradczego, co nie oznacza, że nie mogą być wykorzystywane także w tym celu – choć również wówczas sam proces przebiega odmiennie, niż w przypadku stosowania samych narzędzi ilościowych (Czarniawska 2001b; Chrostowski, Jemielniak 2011). Pomimo pozornego ograniczenia, jakim jest brak możliwości łatwej generalizacji wyników i porównywania ich z wynikami innych badań, techniki i metody jakościowe przynoszą głębsze, faktycznie jakościowo odmienne rezultaty – o ile tylko stosująca je badaczka rozumie, jak je należy stosować. Niniejsza książka powinna pomóc skutecznie dopasować metody i narzędzia do problemu badawczego, który badaczka sobie postawiła.

W tym tomie prezentujemy jedenaście starannie wybranych metod i narzędzi analitycznych z repertuaru badań jakościowych. W połączeniu z pierwszym tomem podręcznik ten stanowi spójną całość, umożliwiającą projektowanie własnego przedsięwzięcia badawczego. Rozdział pierwszy dotyczy metody studium przypadku (case study). Z jednej strony jest to jedna z najpopularniejszych metod jakościowych, z drugiej – chyba jedna z najtrudniejszych do prawidłowego zastosowania. Wynika to w dużej mierze z braku precyzji w jednolitym ujęciu tej metody, a także z różnego rodzaju nieporozumień i dyskusyjnych kompromisów metodologicznych, wprowadzonych do dyskursu naukowego przez niektóre popularne, choć mocno upraszczające zagadnienie podręczniki (np. Yin 1989). Marta Strumińska-Kutra i Izabela Koładkiewicz postarały się opisać studium przypadku w sposób możliwie przystępny, z wykorzystaniem popularnej literatury, z którą czytelnik może się zetknąć, ale jednocześnie w miarę możliwości spójny i zgodny z „kanonicznym” (o ile takowe istnieje) spojrzeniem na badania jakościowe. Rozdział drugi dotyczy klasycznej metody antropologicznej: obserwacji. Biorąc pod uwagę, że to jedna z najstarszych metod w naukach społecznych, stanowiąca nieodłączny element niemal wszystkich projektów etnograficznych (o których specyfice więcej można się dowiedzieć z tomu pierwszego), nie powinno dziwić, że zawiera ona cały arsenał technik. Małgorzata Ciesielska, Katarzyna Wolanik Boström i Magnus Öhlander koncentrują się na najbardziej klasycznych z nich, czyli na obserwacji bezpośredniej uczestniczącej, obserwacji bezpośredniej nieuczestniczącej oraz na obserwacji pośredniej.

XIV

Dariusz Jemielniak

W kolejnym rozdziale Barbara Czarniawska, jedna z prekursorek shadowingu, opisuje najważniejsze założenia tej metody. Shadowing to specyficzna, nietypowa odmiana obserwacji, polegająca na śledzeniu aktorów społecznych w ich sieci aktywności (podręcznikowo, nieuczestniczącej, choć w praktyce zazwyczaj okazjonalnie uwzględniającej uczestnictwo badaczki). W przeciwieństwie do klasycznych obserwacji etnograficznych, które zwykle skupiają się na miejscu obserwacji (studnia w wiosce, pokój konferencyjny, gabinet itp.), shadowing koncentruje się na przedstawicielu danej społeczności i zakłada, że badaczka powinna podążać za badaną osobą wszędzie tam, gdzie tylko może, aby uzyskać głębsze zrozumienie istoty jej działań. Przedmiotem analizy shadowingu często są właśnie sieci działań, a niekoniecznie same społeczności – dlatego jest on świetną techniką do badania roli konkretnego zawodu (np. lalkarza) czy pewnego rodzaju działania (np. spacerów z dzieckiem). Paulina Bednarz-Łuczewska i Michał Łuczewski w następnym rozdziale przedstawiają zalety podejścia biograficznego. Metoda ta wiąże się częściowo z opisywaną w poprzednim tomie szkołą narracyjną i tak zwanym storytellingiem. W odróżnieniu od ogólnych analiz opowieści, podejście biograficzne koncentruje się jednak przede wszystkim na opowieściach o ludzkim życiu. Badani opowiadają o sobie, przedstawiając trajektorie ważnych wyborów życiowych oraz kluczowe momenty w biografii. Możliwe jest również analizowanie opowieści, które powstały przy innych okazjach. Metoda ta jest o tyle ciekawa, że umożliwia wgląd w specyfikę społeczności poprzez te konkretne wydarzenia, które osoba opisująca swoje życie uważa za szczególnie ważne: tego rodzaju filtr pojęciowy pomaga w negocjowaniu badanych znaczeń (choć efekt końcowy pozostaje zawsze pod wpływem badaczki, gdyż nadawanie sensu i rozumienie tego, co dla członków danej społeczności jest istotne, przebiega w ramach dialogu pomiędzy społecznością a badaczką). Wywiady, omówione w rozdziale piątym przez Svetlanę Gudkovą, to chyba najbardziej standardowe i międzydyscyplinarne narzędzie jakościowe. Nie oznacza to jednak, że jest ono proste w zastosowaniu. Choć mało ukierunkowane, nieustrukturyzowane wywiady jakościowe przypominają z pozoru zwykłą rozmowę (i tak mogą być odbierane przez rozmówców), na początkujących badaczy czeka wiele pułapek: nadmierne koncentrowanie się na tematach, które z góry uznali za istotne, choć nie są ważne dla rozmówców, zadawanie pytań sugerujących odpowiedź, zadawanie pytań, na które możliwe są odpowiedzi całkowicie zdawkowe, używanie abstrakcyjnego i naukowego języka w pytaniach, który nawet jeżeli jest dla rozmówców zrozumiały, to powoduje uzyskiwanie odpowiedzi na poziomie interpretacji naukowej, zamiast materiału badawczego. Rozdział pomaga unikać podobnych pomyłek, a także omawia różne odmiany wywiadu, spotykane zarówno w badaniach jakościowych, jak i ilościowych. Katarzyna Gawlik w rozdziale szóstym koncentruje się z kolei na badaniach fokusowych, czyli na narzędziu badawczym szczególnie chętnie wykorzystywanym w marketingu i w badaniach nienaukowych (praktycznych). Badania

Wprowadzenie. Różnorodność metod i narzędzi w badaniach jakościowych

XV

fokusowe są, de facto, szczególną odmianą wywiadu, ale o tyle specyficzną, że realizowaną w grupie oraz w sposób bardziej zogniskowany i ustrukturyzowany, niż typowy wywiad antropologiczny. Dzięki temu możliwe do zaobserwowania są różne procesy grupowe, takie jak sposób kształtowania się opinii pod wpływem zbiorowej dyskusji, pamięć zbiorowa, wzorce interakcji. Oczywiście dyskurs zbiorowy różni się znacząco od rozmowy z poszczególnymi przedstawicielami zbiorowości, ale jeśli tylko badaczka zdaje sobie sprawę z konsekwencji zastosowanego narzędzia, należy to uznać za istotną zaletę. Następny rozdział, autorstwa Michała Łuczewskiego i Pauliny Bednarz-Łuczewskiej, pomaga włączyć analizę dokumentów do repertuaru technik jakościowych. O ile większość tradycyjnych metod z zakresu antropologii i socjologii koncentruje się na przekazie ustnym, o tyle analiza dokumentów pozwala na spojrzenie na rzeczywistość badanych społeczności w sposób całkowicie odmienny. Zarówno dokumenty formalne, jak i nieformalne zapiski lub wręcz teksty literackie mogą być prawdziwą kopalnią wiedzy o obyczajach, zachowaniach i życiu ludzi – pod warunkiem umiejętnego z nich skorzystania. Autorzy przedstawiają liczne przykłady oryginalnego posłużenia się dokumentami jako pierwotnym źródłem analizy, a także formułują konkretne, praktyczne rady dla badaczek, które chciałyby z omawianej metody badawczej skorzystać. Na jeszcze inny sposób zbierania i interpretacji danych zwraca uwagę Aylin Kunter, omawiając podstawowe zasady analizy dyskursu. Metoda ta jest, w pewnym sensie, bliska analizie tekstu, różni ją jednak cel i sposób przeprowadzania badania. Ponadto przez tekst w analizie dyskursu rozumie się także wypowiedzi ustne oraz inne reprezentacje symboliczne. Analiza dyskursu odróżnia się zatem od innych technik przede wszystkim tym, że traktuje wszelkie komunikaty jak elementy szerszego dialogu społecznego i umożliwia ich analizę z wykorzystaniem narzędzi właściwych dla literaturoznawstwa czy semiotyki. Analiza dyskursu jest szczególnie użyteczna w odkrywaniu struktur dominacji społecznej i relacji władzy w tekstach na pozór neutralnych. W kolejnym rozdziale Piotr Cichocki, Tomasz Jędrkiewicz i Robert Zydel przedstawiają jedną z najnowszych jakościowych metod analitycznych: etnografię wirtualną (zwaną także netnografią). Ta metoda badawcza rozwija się bardzo dynamicznie (zob. Kozinets 2012), pozwalając na dotarcie do społeczności, które wcześniej w ogóle nie były badane i których zachowania, obyczaje, poglądy nie podlegały naukowej analizie. Wiele z nich różni się bardzo mocno od tych, które występują poza światem wirtualnym, a jednocześnie dotychczasowe narzędzia badawcze nie do końca nadają się do prostej adaptacji. W internecie dominują interakcje tekstowe i asynchroniczne, czyli odwrotnie niż w tradycyjnych organizacjach i społecznościach, ponadto sposoby reprezentacji i tworzenia tożsamości społecznej są znacznie bardziej plastyczne, ponieważ nie podlegają w tak dużym stopniu fizycznym ograniczeniom, choć oczywiście otwierają drogę innym rodzajom stygmatyzacji (przykładowo, uroda fizyczna w interakcjach w internecie ma zapewne mniejsze znaczenie niż w spotkaniach

XVI

Dariusz Jemielniak

twarzą w twarz, natomiast o wiele bardziej istotna może się okazać znajomość ortografii, umiejętność szybkiego pisania na klawiaturze itp.). Rozdział dziesiąty autorstwa Doroty Bourne i Devi A. Jankowicza dotyczy techniki identyfikacji konstruktów osobistych (siatki repertuaru). Choć jej nazwa brzmi dość nieprzystępnie, warto się z tą metodą zapoznać. Inspirowana teoriami psychologicznymi i społecznym konstruktywizmem, metoda ta ułatwia docieranie do siatek pojęciowych i sposobów postrzegania świata (i relacji pomiędzy postrzeganymi konstruktami) u badanych osób. Pomaga zrozumieć, w jaki sposób ludzie nadają sens swojemu otoczeniu, a także przeszłym zdarzeniom. Metoda ta może wykorzystywać w analizie elementy badań ilościowych. Książkę zamyka rozdział Mustafy Özbilgina i Joany Vassilopoulou o metodach relacyjnych. Podobnie jak poprzedni, dotyczy dość zaawansowanego spojrzenia badawczego, lecz zdecydowanie wartego uwagi. Nacisk w metodach relacyjnych położony jest na zerwanie ze sztucznym podziałem na podmiot, przedmiot i temat badania. Poprzez wymuszenie spojrzenia na cały system zależności, a nie na poszczególne elementy świata społecznego, zachęca do zwrócenia uwagi na dynamikę i ich wzajemne oddziaływanie. Podejście to jest szczególnie przydatne w analizie relacji władzy i obcych kultur (ponieważ w przeciwieństwie do badań komparatywnych, nie koncentruje się na polaryzacji odmienności). Dzięki uwzględnieniu konieczności autorefleksji, stanowi ciekawy kontrapunkt dla tradycyjnego dyskursu naukowego, w którym osoba autorki jest systematycznie zamazywana dla zwiększenia pozornej obiektywności opisu. Chociaż temat narzędzi i metod jakościowych z całą pewnością nie został przez nas wyczerpany, czytelnik po zapoznaniu się z podręcznikiem będzie dysponował podstawową wiedzą na temat badań jakościowych, a także odpowiednio wybranymi sugestiami lektur, umożliwiającymi dalsze poszerzanie zainteresowań z tego zakresu. W związku z tym powinien być szczególnie użyteczny dla osób, które chcą uzyskać niezbędną, przekrojową wiedzę z zakresu metod i technik jakościowych, jak i dla tych, które są zainteresowane konkretnymi omówionymi tu narzędziami.

Barley Stephen R., Kunda Gideon (2001), Bringing Work Back In, „Organization Science” vol. 12, nr 1, s. 76–95. Berger Peter L., Luckmann Thomas (2010), Społeczne tworzenie rzeczywistości. Traktat z socjologii wiedzy, tłum. Józef Niżnik, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Chrostowski Aleksander, Jemielniak Dariusz (2011), Skuteczne doradztwo strategiczne. Metoda Action Research w praktyce, Warszawa: Poltext. Czarniawska-Joerges Barbara (1994), Nauka o zarządzaniu – dyscyplina praktyczna czy akademicka, „Przegląd Organizacji” nr 1, s. 16–17.

Wprowadzenie. Różnorodność metod i narzędzi w badaniach jakościowych

XVII

Czarniawska-Joerges Barbara (1999), Writing Management. Organization Theory as a Literary Genre, Oxford: Oxford University Press. Czarniawska Barbara (2001a), Having Hope in Paralogy, „Human Relations” vol. 54, nr 1, s. 13–21. Czarniawska Barbara (2001b), Is it Possible to Be a Constructionist Consultant?, „Management Learning” vol. 32, nr 2, s. 253–266. Etzkowitz Henry i in. (2000), The Future of the University and the University of the Future. Evolution of Ivory Tower to Entrepreneurial Paradigm, „Research Policy” vol. 29, nr 2, s. 313–330. Geertz Clifford (2005), Interpretacja kultur. Wybrane eseje, tłum. Maria Piechaczek, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Glinka Beata, Gudkova Svetlana (2011), Przedsiębiorczość, Warszawa: Wolters Kluwer. Jemielniak Dariusz (2002), Kultura – odkrywana czy konstruowana?, „Master of Business Administration” vol. 55, nr 2, s. 28–30. Jemielniak Dariusz (2006), The Management Science as a Practical Field. In Support of Action Research, „The International Journal of Knowledge, Culture and Change Management” vol. 6, nr 3, s. 163–170. Jemielniak Dariusz (2008), Praca oparta na wiedzy. Praca w przedsiębiorstwach wiedzy na przykładzie organizacji high-tech, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. Konecki Krzysztof (2000), Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Kostera Monika (2003), Antropologia organizacji. Metodologia badań terenowych, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Kozinets Robert V. (2012), Netnografia. Badania etnograficzne on-line, tłum. Maja Brzozowska-Brywczyńska, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Rorty Richard (2009), Przygodność, ironia i solidarność, tłum. Wacław Jan Popowski, Warszawa: Wydawnictwo W.A.B. Schön Donald (1983), The Reflexive Practitioner. How Professionals Think in Action, New York: Basic Books. Yin Robert K. (1989), Case Study Research. Design and Methods, Newbury Park, CA: Sage Publications.

ROZDZIAŁ

1 *

Marta Strumińska-Kutra, Izabela Koładkiewicz

Podstawowym celem tego rozdziału jest przedstawienie strategii badawczej studium przypadku. Na początku zmierzymy się z problemem definicyjnym. Jest to pewne wyzwanie, ponieważ ten typ przedsięwzięcia badawczego realizują osoby poruszające się w obrębie różnych paradygmatów. Paradygmaty te z kolei wyznaczają sposób postrzegania badanej rzeczywistości, możliwości jej poznania oraz dopuszczalne metody prowadzenia badań. W konsekwencji mamy do czynienia nie tylko z wieloma sposobami definiowania studium przypadku, lecz także z zastosowaniem tego podejścia do osiągania różnych celów (Hassard, Kelemen 2010). Na przykład badacze zakorzenieni w tradycji relatywistycznej dążą do opisu i zrozumienia pojedynczego przypadku w jego własnych, lokalnych kategoriach. Przedstawiciele postpozytywizmu starają się tworzyć szersze uogólnienia teoretyczne na podstawie analizy przypadków, a są wśród nich i tacy, którzy chcieliby w studium przypadku dostrzegać narzędzie pozwalające na modyfikację istniejących teorii. Jeszcze inni wybierają podejście pragmatyczne: koncentrują się na praktycznych implikacjach badania, nie przywiązując się do założeń filozoficznych, i sięgają po metody i techniki, które najlepiej odpowiadają ich potrzebom. Studium przypadku stosują zarówno zwolennicy realizmu, przyjmujący, że istnieje niezależny od świadomości świat zewnętrznych zdarzeń (nawet jeśli jest on – jak uznają krytyczni realiści – światem konstruowanym społecznie), jak i wyznawcy antyrealizmu, którzy kwestionują możliwość dotarcia do świata zewnętrznego wobec podmiotu. Ci pierwsi wierzą w istnienie pewnych w miarę stałych struktur i zależności społecznych, a zatem także w możliwość wyjaśniania rzeczywistości społecznej za pomocą mniej lub bardziej ogólnych teorii, ci drudzy uważają zaś, że rzeczywistość powstaje wciąż * Dziękujemy wszystkim osobom, które komentowały wcześniejsze wersje rozdziału. Szczególne podziękowania kierujemy do Katarzyny Staszyńskiej, Przemysława Hensla i Dariusza Jemielniaka.

2

Marta Strumińska-Kutra, Izabela Koładkiewicz

od nowa w procesach interakcji międzyludzkich, jest więc w znacznym stopniu niepowtarzalna i przypadkowa. Jak zauważają Matthew B. Miles i A. Michael Huberman (2000, s. 5), na poziomie realizacji badań trudno zaznaczyć granicę między różnymi orientacjami paradygmatycznymi. W praktyce badawczej odnajdziemy zarówno etnografów przywiązanych do idei opisu lokalnych zjawisk na podstawie indywidualnych interpretacji świata, którzy jednocześnie wykorzystują zaprojektowane wcześniej ramy pojęciowe i narzędzia (co jest raczej charakterystyczne dla postpozytywistów), jak i postpozytywistów wybierających podejście naturalistyczne. Spory te odcisnęły jednak swoje piętno nie tylko na zastosowaniu strategii studium przypadku, lecz także, a może przede wszystkim, na sposobie rozumienia założeń związanych z jej stosowaniem. Ponieważ przedstawienie założeń i typów strategii studium przypadku jest jednym z celów naszego rozdziału, w niektórych momentach będziemy przywoływać tę debatę. Jej pełniejsze omówienie można znaleźć w innych pracach (zob. Hammersley, Atkinson 2000; Denzin, Lincoln 2009) oraz w tomie pierwszym tego podręcznika (rozdz. 4: „Znaczenie paradygmatów w badaniach jakościowych”). Po zaprezentowaniu założeń i typów studium przypadku przedstawiamy swoisty przewodnik, który pozwala zaprojektować własne badanie z wykorzystaniem tego podejścia. By zwiększyć jego przejrzystość, zastosowałyśmy formułę odpowiedzi na następujące pytania: Krok pierwszy: czego chcemy się dowiedzieć? Krok drugi: gdzie poszukiwać źródeł danych? Krok trzeci: w jaki sposób zdobywać i selekcjonować dane? Krok czwarty: w jaki sposób analizować uzyskane dane empiryczne? Krok piąty: jak formułować wnioski z badań i pisać raport badawczy? Zamknięciem rozdziału jest podsumowanie wad i zalet omawianej strategii.

Strategia studium przypadku wymaga pogłębionej i całościowej analizy określonego przypadku wraz z kontekstem jego funkcjonowania1. Przypadkiem mogą być zarówno grupy, osoby, organizacje, jak i procesy czy relacje społeczne. 1 Pojęcie strategii interpretujemy za Robertem Yinem (2003a, 2003b) oraz Normanem Denzinem i Yvonną Lincoln (2009) jako sposób projektowania procesu badawczego. Jest ono równoważne z pojęciem metody używanym w znaczeniu szerokim za Janem Szczepańskim, rozumianym jako

1. Studium przypadku

3

Na początek dobrze jest sobie wyobrazić przypadek jako przykład pewnego zjawiska społecznego czy teoretycznego. Szczegółowy opis wraz z pogłębioną analizą powinny umożliwić zrozumienie danego przypadku, a także sformułowanie wniosków dotyczących zjawisk lub teorii, których ten przypadek miał być przykładem. Podkreślając całościowe podejście do analizy, niektórzy badacze twierdzą, że o zastosowaniu metody studium przypadku nie decydują pobudki metodologiczne, lecz zainteresowanie badawcze konkretnym przypadkiem (Stake 2009, s. 623). Nacisk jest bowiem kładziony na zrozumienie danego przypadku. Pytanie o to, w jaki sposób do tego poznania dojdzie, staje się kwestią drugorzędną. Doborem technik i źródeł rządzi więc daleko posunięty pragmatyzm. Dlatego też za cechę definicyjną strategii studium przypadku uznaje się często wielość stosowanych technik badawczych połączoną z wielością typów wykorzystywanych danych (Creswell 2007; Gerring 2007; Stake 2009). Wspomnianą różnorodność technik i typów danych trudno uznać za cechę specyficzną jedynie dla strategii badawczej studium przypadku. Niemal wszystkie badania jakościowe zestawiają ze sobą różne techniki, takie jak wywiady, obserwacja, analiza treści, a także różne źródła: osoby (jako podmioty udzielające wywiadów i jako „obiekty” podlegające obserwacji), dokumenty, filmy, fotografie. Podobnie jest z pytaniami badawczymi wymienianymi jako typowe dla badań prowadzonych metodą studium przypadku. Są to pytania, dlaczego i jak coś się dzieje. Zadajemy je, gdy interesują nas nie tyle „fotografie życia społecznego” (Kostera 2008), ile procesy, interakcyjność i dynamika (Miles, Huberman 2000; Hijmans, Wester 2010). Uwzględnianie tych ostatnich należy do istotnych zalet studium przypadku, nie jest jednak niczym niezwykłym wśród metod jakościowych. Do charakterystycznych, ale niespecyficznych cech tej metody można również zaliczyć opieranie badań na obserwacji zdarzeń w ich naturalnym otoczeniu i kontekście występowania (Gerring 2007; Hijmans, Wester 2010). Trudność w odnalezieniu cech wyróżniających studium przypadku spośród innych podejść jakościowych powoduje, że obszar definiowania tej metody bywa określany „definicyjnym bagnem” (Gerring 2004). Podejmijmy jednak próbę odszukania tych cech. Wydaje się, że różnicę definiującą studium przypadku można uchwycić, odnosząc się do celu, jaki stawiają sobie badacze stosujący inne podejścia. To cel kompleks dyrektyw i reguł opartych na założeniach ontologicznych, wskazujących pewne sposoby postępowania badawczego (za: Sztumski 2005). Pojęcie to bywa zastępowane również terminem metodologia (Mills, Durepos, Wiebe 2010). W tym sensie można mówić też o metodzie etnograficznej, metodzie teorii ugruntowanej, metodzie eksperymentalnej, metodzie historyczno-porównawczej bądź metodzie sondażowej. W ramach metody można stosować różne techniki badawcze (np. wywiad, obserwację), nazywane też w węższym rozumieniu tego słowa metodami. Przyjęty termin odpowiada terminowi metoda studium przypadku (case study method) (Yin 2003a, 2003b) i określaniu studium przypadku mianem podejścia badawczego (case study approach) (Creswell 2007). Pojęcia metoda, strategia i podejście będą w rozdziale stosowane wymiennie.

4

Marta Strumińska-Kutra, Izabela Koładkiewicz

badania decyduje o specyfice użycia technik i źródeł danych, o rozłożeniu akcentów w procesie realizacji badań. W metodzie etnograficznej nacisk jest położony na odtworzenie kontekstu kulturowego, w jakim funkcjonuje badana grupa, i temu celowi są podporządkowane procedury projektowania narzędzi i zbierania danych. Metoda teorii ugruntowanej dąży do stworzenia teorii dostosowanej do obserwowanej rzeczywistości. W metodzie studium przypadku celem jest przede wszystkim całościowy opis i zrozumienie przypadku wraz z otaczającym go kontekstem, a w drugiej kolejności, zależnie od przyjętego przez badacza paradygmatu: użycie uzyskanych wyników do stworzenia abstrakcyjnych pojęć ogólnych pozwalających na opis i wyjaśnienie badanego zjawiska (Stake 2009; Creswell 2007), stworzenie teorii pozwalającej na wyjaśnienie i przewidywanie rzeczywistości społecznej w pewnym jej obszarze (Mills, Durepos, Wiebe 2010), modyfikacja lub uzupełnienie istniejących teorii (Kostera 2003; Burawoy i in. 1991; Mills, Durepos, Wiebe 2010; Yin 2003a), odniesienie do szerszej kategorii podobnych zjawisk (Seawright, Gerring 2008; Stake 2009), dostarczenie praktycznych rozwiązań określonego rodzaju problemów, na przykład organizacyjnych, związanych z ewaluacją interwencji społecznych (Hassard, Kelemen 2010). Wymienione cele ilustrują wielość możliwości wykorzystania opisywanej metody, z których pierwszą jest czysty opis, generujący pojęcia (albo wątki węzłowe) dla obserwowanego zjawiska, ale pozbawiony dążenia do generalizacji. Badanie może wówczas służyć odtworzeniu społecznych definicji sytuacji i sposobów ich negocjowania albo/i emancypacji grupy społecznej, której jest poświęcone badanie (tzw. badania w działaniu oraz badania prowadzone z perspektywy teorii krytycznych). Następnie mamy indukcyjny sposób prowadzenia badania, nastawiony na tworzenie pojęć lub hipotez i teorii na podstawie zebranych danych empirycznych. Trzecia opcja to podejście korzystające z elementów dedukcyjnych, w którym teorie albo zespoły pojęć są przyjmowane a priori, badanie ma zaś służyć obserwacji oddziaływania czynników uznawanych za ważne z teoretycznego punktu widzenia w konkretnej i realnej sytuacji. Przyjęcie tej ostatniej perspektywy zakłada, że studium przypadku pozwoli nie tylko na lepsze zrozumienie funkcjonowania tych czynników, lecz także na wprowadzenie modyfikacji i uzupełnień do istniejących teorii2. Możliwe jest również wykorzystanie studium przypadku do formułowania wniosków o pewnym typie 2 O znaczeniu znajomości konkretnych przypadków dostarczających tzw. wiedzy zależnej od kontekstu (context dependent knowledge) dla rozumienia zależności opartych na regułach (rule-based knowledge, context independent knowledge) zob. Flyvbjerg (2006).

1. Studium przypadku

5

zjawisk3 lub użycie metody studium przypadku jako narzędzia dostarczającego wniosków praktykom stojącym przed koniecznością rozwiązania problemu organizacyjnego czy oceny skuteczności interwencji społecznej (czyli do badań ewaluacyjnych). O specyfice metody studium przypadku decyduje również sposób traktowania jednostek analizy. Przypadek wraz z otaczającym go kontekstem jest często opisywany jako system bądź zjawisko ograniczone (Stake 2009; Creswell 2007; Gerring 2004), co ma podkreślać definiowanie badanej jednostki analizy (organizacji, osoby, procesu) w sposób wieloaspektowy, w ramach szeroko pojętej sieci zależności czasowych, przestrzennych, kulturowych, społecznych, politycznych, instytucjonalnych, etycznych i estetycznych (Creswell 2007; Mills, Durepos, Wiebe 2010; Stake 2009). W tym momencie powinno być jasne, jak trudno sformułować adekwatną definicję omawianego podejścia badawczego. Przywołamy tutaj definicję podaną przez Johna W. Creswella, ponieważ zawiera ona wszystkie istotne elementy wymienione dotychczas i jest na tyle ogólna, że nie wyklucza różnych wariantów relacji między teorią a badaniami, które występują w przypadku prezentowanej metody. Creswell (2007, s. 73) ujmuje studium przypadku jako: Podejście jakościowe, w którym badacz poddaje analizie ograniczony system (przypadek) lub kilka ograniczonych systemów (przypadków) z uwzględnieniem aspektu czasowego, stosując szczegółowe i pogłębione procedury zbierania danych o różnorodnym charakterze (np. obserwacji, wywiadów, materiałów audiowizualnych, dokumentów, raportów), w wyniku czego uzyskuje opis przypadku oraz wiele wątków ogólnych wyłonionych na podstawie przypadku.

Dodajmy jedynie, że o ile jest to pożądane z punktu widzenia danego pytania badawczego, nie ma przeszkód, by do studium przypadku włączyć techniki ilościowe (Creswell 2007; Mills, Durepos, Wiebe 2010). Metoda ta zachowuje jednak charakter jakościowy, ponieważ jej założenia dotyczące cech badanej rzeczywistości oraz możliwości jej poznania są specyficzne dla podejścia jakościowego.

Mimo że strategia studium przypadku jest ujmowana w bardzo różny sposób, można mówić o kilku podstawowych założeniach decydujących o jej specyfice. Dotyczą one tak istotnych kwestii, jak definiowanie przypadku jako systemu, przypisywanie priorytetowej roli opisowi pojedynczego przypadku, miejsce teorii i generalizacji czy sposób rozumienia i wyjaśniania rzeczywistości. Kwestie te 3 Podstawą takiej generalizacji jest jednak z reguły teoria (o czym dalej). Wyjątkami są procedury takie jak szacowanie typowości przypadku na tle populacji oraz generalizacja naturalistyczna.

6

Marta Strumińska-Kutra, Izabela Koładkiewicz

mogą być potraktowane różnie, w zależności od tego, w obrębie jakiej tradycji badawczej definiowane jest studium przypadku. W rozwijanym dalej zestawieniu postarano się odtworzyć i wytłumaczyć ową różnorodność. Przypadek jako system. Wspomniano już, że jeżeli stosujemy metodę studium przypadku, to decydujemy się na pojmowanie przypadku jako systemu, w jego szeroko zakreślonych ramach kontekstualnych. Niejednokrotnie pojawia się wtedy problem granic przypadku. Jeżeli badamy organizację w jej relacjach z otoczeniem kulturowym, społecznym, instytucjonalnym, to możemy zadać pytanie: gdzie kończy się organizacja, a zaczyna jej otoczenie? Które elementy otoczenia tworzą znaczący kontekst zjawiska, a które decydujemy się pominąć? Jako badacze jesteśmy zmuszeni do nakreślenia granic na wczesnym etapie badania. Oznacza to konieczność podjęcia podstawowych decyzji dotyczących tego, co będziemy badać. Powinniśmy wybrać, jaki okres i jaki zakres zjawisk w ramach przypadku obejmie nasza analiza. Odwołując się do pochodzenia studium przypadku (prawo, medycyna), niektórzy badacze twierdzą, że analizę przypadku można przeprowadzić jedynie w chwili, gdy „pacjent zmarł” lub „sprawa sądowa została zakończona” (Czarniawska 2011). Argumentują, że badania typu studium przypadku mają charakter nieuchronnie historyczny. Niemniej decyzje o wyznaczeniu granic przypadku są często arbitralne, gdyż procesy społeczne mają z natury charakter ciągły. Trudno na przykład uznać, że konflikt kończy się wraz z podpisaniem ugody, ponieważ procesy społeczne z nim związane trwają nadal (Gunter, Kroll-Smith 2007). Wyznaczenie granicy czasowej przypadku w tym właśnie miejscu oznaczałoby jednak uwzględnienie specyfiki obserwowanej rzeczywistości. Projektując granice przypadku, pamiętajmy, żeby były one uzasadnione celami badania i strategią analityczną (Punch 1998). Równocześnie należy wykazać się elastycznością i gotowością do przesunięcia granic, jeżeli zdobywane w trakcie badań dane wskażą na taką potrzebę (zob. przykład 1.1).

Przykład 1.1 Badając reakcje kampusu akademickiego na atak uzbrojonego studenta, Kelly Asmussen i John Creswell (1995) początkowo ograniczyli wymiar czasowy badania do trzech miesięcy po incydencie. Psycholog, z którym prowadzili wywiad, zwrócił uwagę na istotne z punktu widzenia celów badania zjawisko powrotu traumatycznych przeżyć po okresie ich pozornego opanowania. Badacze postanowili więc wydłużyć okres objęty badaniem do ośmiu miesięcy. W tym samym projekcie definiowanie granic przypadku ujawniło się również w decyzji o tym, by badać jedynie podmioty bezpośrednio związane z uczelnią, wykluczając podmioty zewnętrzne i ich reakcje (w tym reakcje mediów). Źródło: Creswell (2007).

1. Studium przypadku

7

Koncentracja na specyfice pojedynczego przypadku. Każde badanie wykorzystujące omawianą metodę, niezależnie od liczby analizowanych przypadków, wymaga dogłębnego poznania pojedynczego przypadku (Stake 2009, s. 625). Wielu badaczy koncentruje się na jednym przypadku, ponieważ wychodzą z założenia, że rzeczywistość ma charakter niepowtarzalny, a wnioski generowane przez badanie są nieuchronnie prowizoryczne i lokalne (Geertz 2005b). Prowadząc badania oparte na kilku przypadkach, dążymy do zaobserwowania pewnych regularności. Podejmując się analizy kilku przypadków, siłą rzeczy przenosimy uwagę z tego, co specyficzne i niepowtarzalne na to, co wpisuje się w schemat i tworzy pewne regularności. Zasadą omawianej strategii jest konieczność potraktowania każdego przypadku całościowo, jako unikalnego zjawiska, w celu odkrycia jego wewnętrznej dynamiki. Ma to swoje konsekwencje dla postępowania analitycznego – badając więcej niż jeden przypadek, należy najpierw sporządzić raport dla każdego z nich z osobna, dopiero później zaś dokonać ewentualnej analizy porównawczej. Jak piszą Miles i Huberman (2000, s. 213): Sprawą zasadniczą jest zrozumienie dynamiki każdego poszczególnego przypadku, zanim podejmiemy wyjaśnienia analizy przypadków w przekroju. Bez tego popadamy w powierzchowność.

Autorzy ci zaznaczają, że przypadki nie tworzą w pełni porównywalnych zbiorów danych, że każdy z nich rządzi się swoimi prawami i odrębną narracją, dlatego błędem jest proste, abstrahujące od kontekstu sumowanie podobieństw i różnic między przypadkami. Zalecają oni połączenie podejścia zorientowanego na zmienną z podejściem zorientowanym na przypadek. Analiza zorientowana na przypadek to „analiza, której celem jest zrozumienie pojedynczego przypadku lub kilku przypadków, poprzez dokładne zbadanie wszystkich związanych z nimi szczegółów”, analiza zorientowana na zmienną to z kolei „analiza opisująca i/lub wyjaśniająca konkretną zmienną” (Babbie 2004, s. 624). Przykładu łączenia tych perspektyw dostarczają badania nad przekształceniami przedsiębiorstw przemysłowych w Polsce, które z jednej strony ogniskowały się na zjawisku transformacji przedsiębiorstw jako procesu warunkowanego różnorodnymi czynnikami instytucjonalnymi i społecznymi (poziom pojęciowy, skoncentrowany na zmiennej), z drugiej zaś – na wyjaśnieniu procesów przekształceń zachodzących w pięciu wybranych przedsiębiorstwach (poziom zorientowany na przypadek) (zob. Gąciarz, Pańków 1996). Miejsce teorii w badaniach studium przypadku. Różne pojmowanie roli teorii w badaniach studium przypadku jest najlepszym przykładem wpływu, jaki na strukturę badania mają założenia filozoficzne przyjmowane przez badacza. Wielu autorów o orientacji postpozytywistycznej (a więc poszukującej praw lub, skromniej mówiąc, mechanizmów rządzących zachowaniami społecznymi) wykorzystuje studium przypadku jako metodę pozwalającą na

8

Marta Strumińska-Kutra, Izabela Koładkiewicz

osiągnięcie dwóch celów jednocześnie. Pierwszym jest opis i wyjaśnienie jakiegoś zjawiska przy użyciu ram określonej perspektywy teoretycznej. Drugim staje się uzupełnianie luk w danej teorii bądź poddanie jej modyfikacji. Osiągnięcie drugiego celu jest możliwe dzięki elastycznemu traktowaniu kategorii dostarczonych przez teorię oraz otwartości badacza na dane płynące „z terenu”. Takie podejście stosują na przykład Michael Burawoy i Robert Yin (Burawoy nazywa je metodą rozszerzonych studiów przypadku – extended case method, zob. Burawoy i in. 1991). Miles i Huberman, porównując studium przypadku z metodą etnograficzną, zaznaczają, że ta ostatnia jest w mniejszym stopniu przywiązana do określonych modeli teoretycznych we wstępnej fazie badań i na etapie analizy zebranego materiału empirycznego. Jak zaznaczają autorzy, w strategii studium przypadku kładzie się akcent na pełne formułowanie pytań badawczych, ujednolicenie procedur zbierania danych oraz systematyczność w doborze i stosowaniu narzędzi analizy (Miles, Huberman 2000, s. 9; Hijmans, Wester 2010). Badacze jakościowi wywodzący się z tradycji interpretatywnych krytykują to podejście, twierdząc, że narzucanie wyraźnych ram teoretycznych czy wynikających z nich hipotez tłumi wrażliwość na sygnały płynące z terenu. Sugerują oni, by jedynie sygnalizować ogólną perspektywę teoretyczną przyjętą w badaniu (np. krytyczną lub feministyczną). Bywa ona określana jako „abstrakcyjny wymiar” lub „teoria robocza” (Stake 2009, s. 635), dostarczająca pojęć i koncepcji uwrażliwiających (Charmaz 2009a, s. 716). Przykłady takich abstrakcyjnych wymiarów i pojęć to: kryminologia, rozwiązywanie konfliktów, zasoby, hegemonia, dominacja. Innym rozwiązaniem jest zastosowanie teorii na ostatnim etapie badania, czyli do interpretacji uzyskanych wyników (Creswell 2007; Lincoln, Guba 1985). W literaturze podkreśla się również przydatność studium przypadku w badaniach eksploracyjnych, których efektem może być generowanie hipotez i w dalszym etapie tworzenie teorii (Eisenhardt 1991; Konecki 2000; Czakon 2006; Flyvbjerg 2006; Gerring 2007; Silverman 2008; Stake 2009; Hijmans, Wester 2010). Wówczas pierwszy przypadek dostarcza wstępnych pojęć i hipotez, których adekwatność jest sprawdzana w badaniu kolejnych przypadków dobranych tak, by jak najlepiej pozwalały sprawdzić przewidywania (Aaltio, Heilmann 2010). Istnieje także możliwość rezygnacji z odniesień teoretycznych bądź odwołań do szerszych zjawisk określonego typu. Oznacza to skupienie się na opisie danego przypadku i na wyjaśnianiu go w osobnych, specyficznych dla niego samego kategoriach wyłonionych w trakcie analizy (Creswell 2007; Stake 2009). Badacze podejmujący decyzję o zastosowaniu tego podejścia powinni jednak wiedzieć, jakie zarzuty wysuwa się pod adresem tego typu studium przypadku. Jak pisze David Silverman (2008, s. 169): „Jeśli twoim jedynym celem jest stworzenie po prostu «opisu przypadku», możesz spodziewać się uzasadnionej reakcji: «Co z niego wynika?»”. Obronę tej strategii można odnaleźć w pracach takich autorów, jak Robert Stake (2009) i Bent Flyvbjerg (2006).

1. Studium przypadku

9

Idiograficzne podstawy rozumienia i wyjaśniania. Podstawą stosowania strategii studium przypadku jest wyjaśnianie idiograficzne polegające na zestawianiu rozlicznych czynników wpływających na konkretne zjawisko lub wydarzenie. Źródłosłów przymiotnika „idiograficzne” – idio (gr. szczególny, odrębny) – wskazuje na charakter tego wyjaśniania, które opiera się na całościowym opisie, ułatwiającym zrozumienie zjawiska. Cechą charakterystyczną badań studium przypadku jest dostarczenie dokładnego, „suchego” opisu zawierającego dane o historii przypadku i chronologię zdarzeń (Stake 1995). Dopiero po nim następuje analiza. Niektórzy autorzy dowodzą, że podstawą tej strategii powinien być raczej opis współwystępowania, sekwencyjności i kontekstualności zdarzeń, twierdząc, że rzeczywistość społeczna ma charakter niepowtarzalny i przypadkowy (Stake 2009, s. 633). Inni autorzy podkreślają potencjał badań jakościowych, a studium przypadku w szczególności, w rekonstruowaniu zależności przyczynowych (Gerring 2007, s. 5; Miles, Huberman 2000). Uzasadniają możliwości analiz jakościowych w tym zakresie ich lokalnym ugruntowaniem i zdolnością do uwzględniania różnorodności obserwowanej rzeczywistości, następstwa czasowego i procesualności zjawisk społecznych. Co więcej, do wykrywania tych zależności proponują różne procedury analityczne, takie jak indukcja analityczna (Silverman 2007)4 czy porównywanie serii czasowych. Możliwości uogólnień na podstawie przypadków. Badacze stosujący strategię studium przypadku reprezentują różne podejścia do kwestii generalizacji. Czynnikiem różnicującym są wspomniane już przekonania paradygmatyczne. Dalej zostaną przedstawione możliwości generalizacji z badań realizowanych metodą studium przypadku – w pierwszej kolejności te związane głównie z perspektywą realizmu, następnie z perspektywą antyrealizmu. Za przedstawiciela pierwszej grupy uznaje się Roberta Yina, drugą zaś reprezentuje Robert Stake (Moriceau 2010). Jak podkreślono na początku, przypadki mogą być dobierane do badania jako przykłady pewnych szerszych zjawisk czy konstruktów teoretycznych. Co za tym idzie, wnioski wyciągnięte z obserwacji przypadków odnosi się do wiedzy na temat tych zjawisk czy teorii. Na tej właśnie zasadzie Burawoy postuluje używanie studiów przypadku do modyfikowania i uzupełniania teorii. Wnioski ze studium przypadku mogą więc mieć charakter teoretyczny w tym sensie, że pozwalają na stworzenie pewnej typologii albo wzbogacenie wiedzy teoretycznej o zjawiskach określonego rodzaju. Tego typu generalizacje są nazywane generalizacjami analitycznymi (Glaser, Strauss 2009) lub uogólnieniami teoretycznymi (Konecki 2000). Szczególną wagę przykłada się wówczas do doboru 4 Silverman (2007, s. 257) uznaje je równocześnie za główne procedury zapewniania trafności badań jakościowych.

10

Marta Strumińska-Kutra, Izabela Koładkiewicz

przypadków do badania5. Powinny to być takie przypadki, dzięki którym z największym prawdopodobieństwem uda się zaobserwować interesujące nas mechanizmy czy zjawiska. Często jako przedmiot badań dobierane są przypadki nietypowe, wyjątkowe, sprzeczne z ogólnie przyjętymi opiniami i ujęciami teoretycznymi. Poznawcza wartość analiz tego typu wiąże się nie tylko z zaspokojeniem ciekawości wywołanej odmiennością. Wyjątki – wbrew powiedzeniu – nie potwierdzają reguł, lecz pozwalają je zauważyć. O generalizacji analitycznej możemy również mówić, gdy tworzymy teorię na podstawie przypadków 6. Studia przypadku często koncentrują się na zdarzeniach będących „eksperymentami naturalnymi” (Hammersley, Atkinson 2000), które testują określoną teorię i sugerowane przez nią zależności (zob. przykład 1.2). Dobór przypadków znaczących z teoretycznego punktu widzenia, umożliwiający generalizację analityczną, jest nazywany teoretycznym dobrem próby (Silverman 2008). Bardziej ogólnie dobór ten można nazwać strategicznym (Flyvbjerg 2006), kategorie rządzące doborem nie zawsze mają bowiem charakter teoretyczny, lecz mogą odnosić się na przykład do oczekiwań związanych z zawartością informacyjną przypadku. Wielu badaczy chciałoby odnieść wyniki swoich badań nie tylko do abstrakcyjnych zależności, lecz także nadać im pewien walor prognostyczny. W tym celu można zastosować następujące strategie (Hammersley 1992; Hammersley, Atkinson 2000): szacowanie typowości przypadku, wykorzystanie stosunkowo dużej liczby podobnych przypadków, odwołanie do modelu analitycznego (ram teoretycznych), zgodnie z którym zdolność tworzenia uogólnień jest obecna w każdym przypadku. Szacowanie typowości przypadku odbywa się przez porównanie odpowiednich cech zbadanych przypadków z cechami populacji, na temat której chcemy się wypowiedzieć. Informacje takie mogą być dostępne w oficjalnych statystykach lub innych opracowaniach. W ramach tej strategii można również zaplanować badanie ankietowe na większej próbie populacji, do której należy badany przypadek (choć z punktu widzenia możliwości pojedynczego studenta piszącego pracę dyplomową jest to mało realne). Można również połączyć wnikliwą analizę kilku przypadków z bardziej powierzchowną analizą pozostałych. Innym rozwiązaniem jest oszacowanie różnorodności populacji, na temat której chcemy 5 Jeżeli punktem wyjścia naszych badań było zainteresowanie konkretnym przypadkiem (np. organizacją pozarządową), to rozważania nad teoretycznym doborem próby są bezprzedmiotowe. Nie zmienia to jednak faktu, że jesteśmy zobowiązani do „obudowania” naszego przypadku ramami teoretycznymi, do których będziemy odnosić uzyskane wyniki badań. 6 Specyficznym rodzajem tego procesu jest abdukcja – proces tworzenia najlepiej pasujących wyjaśnień dla określonego zbioru faktów. Wielu autorów twierdzi, że możliwość tworzenia tego rodzaju generalizacji jest podstawową zaletą metody studium przypadku (Thomas 2010).

1. Studium przypadku

11

Przykład 1.2 Bent Flyvbjerg dowodzi, że uważny dobór przypadku do badania może w znacznym stopniu przyczynić się do możliwości generalizacji wyników. Jako przykład podaje badanie autorstwa Johna H. Goldthorpe’a i współpracowników (1969). Miało ono na celu przetestowanie teoretycznego twierdzenia o zaniku klas społecznych, w tym zwłaszcza tożsamości i konfliktów klasowych. Zjawisko to miało wynikać z osiągnięcia przez przedstawicieli klasy robotniczej statusu materialnego charakterystycznego dla klas średnich, co według przywołanej teorii miało prowadzić do zaniku stylu życia i związanych z nim norm i wartości specyficznych dla klasy robotniczej oraz do zastępowania go stylem życia klasy średniej. Do badania wybrano przypadek miasta Luton, wówczas doskonale prosperującego centrum przemysłowego z wysokim poziomem zarobków i stabilności społecznej, czyli z cechami uznawanymi w teorii za sprzyjające rozwojowi tożsamości typowej dla klas średnich. W toku badań stwierdzono jednak istnienie autonomicznej i silnej kultury klas robotniczych. Odkrycie to pozwoliło na modyfikację wiedzy teoretycznej. Opisany mechanizm opiera się na logice Popperowskiej falsyfikacji, która zakłada, że znalezienie obserwacji sprzecznej z twierdzeniem teoretycznym pozwala na obalenie teorii. Zarówno jednak w przypadku nauk ścisłych, jak i nauk społecznych nieposługujących się prawami uniwersalnymi, można mówić jedynie o falsyfikowaniu w znaczeniu „miękkim”: o testowaniu poszczególnych hipotez będących częścią systemu teoretycznego. Teorii jako systemu nie da się obalić (Kuhn 2001), można ją tylko poddać modyfikacji lub odrzucić jako mało użyteczną. Źrodło: Flyvbjerg (2006).

się wypowiadać, i dobranie przypadków tak, by znalazł się wśród nich „reprezentant” każdego z wyróżnionych typów. Kryteria tworzące tę różnorodność powinny być uznane za zmienne istotne w badaniu. Wykorzystanie drugiej strategii jest stosunkowo rzadkie w badaniach jakościowych. Możemy jednak dobrać próbę tak, że obejmie ona całą badaną populację (np. wszystkie firmy działające w danej branży). Trzecia strategia łączy w sobie logikę uogólnienia teoretycznego z generalizacją na populację, ponieważ zastosowana w badaniach teoria może w założeniu dotyczyć podstawowych struktur porządku społecznego, mających w danym obszarze dociekań wymiar uniwersalny. Przykładem mogą być badania nad sposobami posługiwania się językiem, należące do tradycji socjolingwistycznej albo analizy konwersacyjnej. Możemy badać struktury językowe danej grupy etnicznej, analizując pojedynczy przypadek (czyli osobę posługującą się tym językiem), gdyż ogólna struktura języka i zasady jego stosowania są obecne w wypowiedzi każdego użytkownika (przykładem są badania Benjamina Lee Whorfa

12

Marta Strumińska-Kutra, Izabela Koładkiewicz

nad językiem plemienia Nawaho oparte na rozmowach z jednym informatorem, zob. Silverman 2008). Ostatnia spośród możliwości generalizacji ma odmienny charakter. Nie jest generalizacją formalną (na teorię czy populację), lecz generalizacją o charakterze hermeneutycznym (opartą na interpretacji). Badacz, który szczegółowo i w naturalistyczny sposób przedstawia przypadek, dostarcza czytelnikom raportu swoistego przeżycia zastępczego. Dobre studium przypadku daje odbiorcy poczucie osobistej obserwacji zdarzeń oraz możliwość czynienia własnych uogólnień, które mogą następować na skutek zetknięcia z jego indywidualnymi doświadczeniami, przez konfrontację z podobnymi przypadkami, które wzmacniają lub modyfikują wcześniej wysunięte wnioski. Stake i Trumbull (1982) nazwali ten proces „generalizacją naturalistyczną”, z kolei Lincoln i Guba (1985) w ogóle rezygnują z pojęcia generalizacji, proponując w zamian termin „przystawalność”. Ten sposób generalizowania dotyczy przede wszystkim, choć nie wyłącznie, autotelicznych studiów przypadku (pozbawionych bezpośrednich odniesień do teorii bądź szerszych zjawisk). Flyvbjerg (2006, s. 238) w następujący sposób opisuje konstruowanie badania poszerzającego możliwość takich generalizacji: Unikam łączenia przypadku ze specjalistycznymi teoriami akademickimi. Przypadki odnoszę raczej do szerszych filozoficznych twierdzeń obecnych w wielu obszarach nauki. Staram się pozostawiać przestrzeń dla czytelników z różnorodnymi zasobami wiedzy, by mogli stworzyć własne interpretacje i wyciągnąć różne wnioski […]. Celem jest pozwolenie, by studium było czymś innym dla każdego z odbiorców.

W zależności od potrzeb badaczy, w tym od przyjętych celów badań, można wyróżnić różne typy studiów przypadku. Na przykład Bent Flyvbjerg (2006, s. 230) zbudował typologię przypadków, przyjmując jako kryterium wyboru przydatność danego przypadku ze względu na jego zawartość informacyjną. Stworzona przez Flyvbjerga typologia studiów przypadku została zaprezentowana w tabeli 1.1. Zdaniem Flyvbjerga wybór przypadku niekoniecznie oznacza realizację tylko jednego typu. Studium przypadku może być jednocześnie skrajne, krytyczne i paradygmatyczne (Flyvbjerg 2006, s. 233). Dwa środkowe typy – maksymalnie zróżnicowane przypadki i przypadki krytyczne – będą preferowane przez badaczy o orientacji postpozytywistycznej, ponieważ zakładają implicite pewną regularność rzeczywistości społecznej i możliwość jej wyjaśniania za pomocą teorii o różnym stopniu ogólności. Z kolei Robert Yin za punkt wyjścia do podziału przypadków na różne typy przyjął kryterium celu badań. Szczegółową charakterystykę wybranych typów studium przypadku wyróżnionych przez Yina zawiera tabela 1.2.

1. Studium przypadku

13

Tabela 1.1. Typologia przypadków wyróżniona przez Flyvbjerga Przypadki skrajne/dewiacyjne (extreme/deviant cases)

Mają na celu uzyskanie informacji na temat niezwykłych bądź nietypowych przypadków. Zakłada się, że często ujawniają one więcej informacji, ponieważ aktywizują większą liczbę aktorów i mechanizmów podstawowych dla badanego przypadku. Przykład: badanie społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw w sytuacji konfliktu z interesariuszami. Założono w nim, że konflikt jest sytuacją skrajną, pozwalającą w sposób szczególnie wyraźny zaobserwować normy i wartości, którymi kierują się uczestnicy interakcji. Uczestniczący w nim aktorzy muszą zająć określone stanowisko i podjąć jakieś działania. Dzięki temu poszerza się spektrum możliwych obserwacji (Strumińska-Kutra 2010).

Przypadki maksymalnie zróżnicowane (maximum variation cases)

Ukierunkowane na uzyskanie informacji dotyczących znaczenia różnych uwarunkowań dla danego procesu/zjawiska i jego wyniku (np. trzy lub cztery przypadki są mocno zróżnicowane w jednym z wymiarów: wielkość, forma organizacji, lokalizacja, budżet). Przykład: we wspomnianych badaniach nad odpowiedzialnością przedsiębiorstw analizie poddano przypadki konfliktów z interesariuszami o różnorodnych zasobach władzy, zakładając, że to właśnie zasoby (np. kapitał materialny, kulturowy lub społeczny) decydują o możliwości kształtowania sposobu, w jaki koncepcja odpowiedzialności jest realizowana przez poszczególne przedsiębiorstwa (Strumińska-Kutra 2010).

Przypadki krytyczne (critical cases)

Służą pozyskaniu informacji, które pozwalają na logiczną dedukcję typu: „Jeśli to jest/nie jest trafne dla tego przypadku, to może mieć zastosowanie/może nie mieć zastosowania do wszystkich przypadków”. Poszukujemy takich przypadków, w których przewidywania teorii sprawdzą się z największym lub najmniejszym prawdopodobieństwem. Przykład 1.2 pokazuje dobór przypadku ze względu na największe prawdopodobieństwo wystąpienia przewidywanych teoretycznie zjawisk. Jako przykład doboru ze względu na najmniejsze prawdopodobieństwo wystąpienia przewidywanych zjawisk Flyvbjerg podaje klasyczne studium Roberta Michelsa (1915) nad procesami oligarchizacji w organizacjach. Wybierając organizację o strukturze horyzontalnej, powstałą w sposób oddolny, mógł przetestować uniwersalność twierdzenia o oligarchizacji. Testowanie takie opiera się na przypuszczeniu: „Jeżeli również ta organizacja okaże się oligarchiczna, to można przyjąć, że większość organizacji taka jest”.

Przypadki paradygmatyczne (paradigmatic cases)

Rozwijają metaforę lub ustanawiają szkołę dla dziedziny, której dotyczą – są to przypadki, które podkreślają bardziej ogólne charakterystyki badanych społeczności. Jako przykład Flyvbjerg podaje badanie Michela Foucault (1975; wyd. pol. 1998) nad europejskimi więzieniami, z którego wnioski zostały odniesione do mechanizmów obecnych w kulturze europejskiej.

Źródło: opracowanie własne na podstawie Flyvbjerg (2006).

Marta Strumińska-Kutra, Izabela Koładkiewicz

14

Tabela 1.2. Typologia przypadków wyróżniona przez Yina Eksploracyjne studium przypadku (exploratory case)

W efekcie postępowania badawczego pozwala na zdefiniowanie ogólnych pytań i hipotez do przyszłych badań (wstęp do badań właściwych) lub na oszacowanie wykonalności procedur badawczych planowanych w dalszych badaniach.

Opisowe studium przypadku (descriptive case)

Opisuje zjawisko w sposób kompleksowy z uwzględnieniem kontekstu jego występowania. Klasycznym przykładem tego typu studium przypadku są badania Williama F. Whyte’a na temat nieformalnej grupy etnicznej żyjącej w małej społeczności – dzielnicy Cornerville, zawarte w książce Street Corner Society (1943). Whyte opisuje działania jednostek, strukturę grupy i społeczną strukturę dzielnicy.

Eksplanacyjne studium przypadku (explanatory case)

Koncentruje się na analizie przyczyn i efektów występujących relacji. Klasycznym przykładem tego typu jest studium przypadku dotyczące kryzysu kubańskiego w Zatoce Świń z 1961 roku. Jego autor Graham T. Allison w pracy Essence of Decision (1971) stara się wyjaśnić, dlaczego Związek Radziecki umieścił pociski na Kubie, dlaczego Stany Zjednoczone odpowiedziały na te działania blokadą i dlaczego Związek Radziecki ostatecznie usunął te pociski.

Źródło: opracowanie własne na podstawie Yin (2003a, 2003b).

Yin zaproponował jeszcze inny sposób rozróżnienia strategii studium przypadku, opierając się na takim wymiarze, jak liczba przypadków. W zależności od badanej liczby przypadków wyróżnił pojedyncze studium przypadku oraz wielokrotne studium przypadku (Yin 2003a, s. 43–44; Saunders, Lewis, Thornhill 2009, s. 146–147). Wielokrotne studium przypadku charakteryzuje się logiką eksperymentu, który w zależności od wartości oddziałującej zmiennej niezależnej albo przynosi podobne, albo przeciwstawne/kontrastujące wyniki. Kryterium doboru przypadków do badań jest obecność określonych uwarunkowań, a celem jest sprawdzenie, czy ich występowanie rzeczywiście prowadzi do przewidzianych przez teorię efektów (Yin 2003a, s. 47–53). Ten sposób pojmowania studium przypadku oddaje logikę stojącą za maksymalnym różnicowaniem przypadków z typologii Flyvbjerga i jest typowy dla przedstawicieli postpozytywizmu uznających logikę eksperymentu za podstawowy sposób rozumowania naukowego. Zdaniem Yina (2003a, s. 40–42) decyzja o wyborze pojedynczego studium przypadku powinna zapaść, gdy jest on: krytycznym studium przypadku – by przetestować istniejącą teorię. Taka sytuacja pojawia się wtedy, gdy dany przypadek spełnia wszystkie założenia danej teorii, pozostaje więc dla niej wystarczającym sprawdzianem,

1. Studium przypadku

15

przykładem rzadkich bądź unikalnych uwarunkowań – w celu uzyskania nowych informacji na temat mechanizmów już występujących, gdy w danym przypadku towarzyszą im nietypowe okoliczności, mogące ukazać jakiś ich niezbadany dotychczas aspekt; nietypowa sytuacja może także dostarczyć podstaw do stworzenia jakiejś nowej typologii (np. opisu nieznanej jednostki chorobowej), reprezentatywnym bądź typowym przypadkiem – by uchwycić codzienne warunki czy zwykłe sytuacje, co pozwoli na odniesienie wniosków z badań do pozostałych przypadków należących do danej grupy (np. badanie jednej, typowej firmy z branży po to, by wypowiedzieć się na temat innych firm również w niej działających), nowatorskim przypadkiem – gdy pojawia się możliwość przeprowadzenia badań zjawisk, które do tej pory były poza zasięgiem badaczy albo nie były obiektem ich zainteresowań, przypadkiem badanym w długiej perspektywie czasowej – istnieje możliwość badania danego przypadku w różnych okresach: dwóch lub więcej punktach czasowych. Żeby pełniej zobrazować warunki stosowania pojedynczego lub wielokrotnego studium przypadku, w tabeli 1.3 zestawiono ich mocne i słabe strony. Prezentację istniejących typologii studiów przypadku zamyka propozycja opracowana przez Roberta Stake’a (2009), który za punkt wyjścia przyjął cele badawcze. Wyróżnione przez Stake’a typy studiów przypadku znajdują się w tabeli 1.4. Tabela 1.3. Pojedyncze versus wielokrotne studium przypadku Typ studium przypadku Pojedyncze studium przypadku (single case)

Mocne strony

• Pozwala na otrzymanie

bogatego opisu zjawiska oraz kontekstu jego występowania, ujawnia głęboką strukturę społecznych zachowań. • Pozwala na dostrzeżenie przez badacza nowych teoretycznych relacji i na postawienie pytań dotyczących już znanych „starych” relacji. • Umożliwia dogłębne zrozumienie badanego zjawiska oraz kontekstu jego występowania (koncentracja na porównaniu w ramach tego samego kontekstu).

Słabe strony

• Generowanie teorii na bazie jednego

studium przypadku jest trudne, a jej teoretyczne ugruntowanie jest mniej przekonujące, chyba że mamy do czynienia z przypadkiem krytycznym.

Marta Strumińska-Kutra, Izabela Koładkiewicz

16

Tabela 1.3. Pojedyncze versus wielokrotne studium przypadku – cd. Typ studium przypadku Wielokrotne studium przypadku (multiple case)

Mocne strony

Słabe strony

• Daje lepsze podstawy

• Niebezpieczeństwo braku zrozumienia do generowania teorii i opisu kontekstu społecznej dynamiki (należy jednak pamiętać badanego zjawiska, co może być o konieczności zachowania wynikiem ograniczonych możliwości metodologicznego rygoru, pogłębionej analizy tych aspektów. który uprawnia do • Niebezpieczeństwo koncentracji na ogólnym modelu kosztem utraty z pola dokonywania uogólnień). • Pozwala na replikację widzenia kontekstu danego przypadku indywidualnych przypadków, i roli, jaką mogą odgrywać w nim dzięki czemu umożliwia konkretne uwarunkowania szybsze dostrzeżenie „wzorca”, (niebezpieczeństwo pominięcia podkreślając również kontekstu, w którym występuje dane komplementarne aspekty zjawisko). • Niebezpieczeństwo koncentracji zjawiska. • Umożliwia bardziej kompletny na zbyt powierzchownych danych teoretyczny opis zjawiska. kosztem głębszego poznania społecznej dynamiki. • Niebezpieczeństwo zbudowania zniekształconego obrazu w wyniku powierzchownego zbadania danego problemu. • Niebezpieczeństwo dobrania studiów przypadku, które raczej ilustrują model, niż pomagają w zrozumieniu społecznych uwarunkowań.

Źródło: opracowanie własne na podstawie Eisenhardt (1991), Dyer, Wilkins (1991).

Tabela 1.4. Typologia przypadków wyróżniona przez Stake’a Wewnętrzne studium przypadku (intrinsic case study)

Przedmiotem zainteresowania jest przypadek w jego pełnej szczegółowości i zwyczajności, nie podejmuje się żadnej próby uogólniania wykraczającej poza pojedynczy przypadek ani nie próbuje się stworzyć teorii.

Instrumentalne studium przypadku (instrumental case study)

Jego celem jest dostarczenie wglądu w określone kwestie lub weryfikacja uogólnień. Mimo że dany przypadek jest badany dogłębnie, to uwaga badacza skupia się na czymś innym (tj. na możliwości tworzenia uogólnień, w tym teoretycznych, lub na rozumieniu zjawiska, np. narkomanii wśród nastolatków).

Zbiorowe studia przypadków (collective case study)

Badana jest pewna liczba przypadków w celu poznania ogólnego zjawiska lub stworzenia dotyczącej go teorii.

Źródło: opracowanie własne na podstawie Stake (2009).

1. Studium przypadku

17

Na początku zaznaczyłyśmy, że strategia studium przypadku jest używana na wiele sposobów w zależności od paradygmatycznych przekonań badaczy. Chcąc zaprezentować rodzaj praktycznego przewodnika pozwalającego na zaprojektowanie badania własnego, musimy więc wybrać podejście osadzone w określonym paradygmacie. Dalsze rozważania nawiązują do opinii wyrażonej między innymi przez Davida Silvermana, że badania jakościowe powinny łączyć wgląd z rygorem metodologicznym (zob. Creswell 2007). Uwzględniają również poszukiwanie procesów i struktur, które dostarczają nie tylko opisu, lecz także przyczynowego wyjaśnienia zdarzeń (Miles, Huberman 2000, s. 4) – stąd podkreślanie istotności teoretycznego ujęcia przedmiotu badań. Cechy te sprawiają, że prezentowany przewodnik lokuje się głównie w nurcie postpozytywistycznym, uznającym jednak złożoność ludzkich zachowań, społecznie konstruowany charakter rzeczywistości oraz trudność wyróżniania relacji przyczynowo-skutkowych (Sharma 2010). Tam, gdzie było to możliwe, starałyśmy się wskazywać rozwiązania charakterystyczne dla badań studium przypadku realizowanych w obrębie innych paradygmatów.

Projektowanie badania rozpoczyna się od sformułowania problemu, który będzie przedmiotem analiz, oraz uzasadnienia potrzeby przeprowadzenia badań w wybranym przez nas obszarze. Do możliwych powodów można zaliczyć: chęć wypełnienia luk obecnych w literaturze przedmiotu, dostarczenie wiedzy na temat niezbadanych lub słabo przebadanych obszarów życia społecznego, społeczną doniosłość problemu lub powody praktyczne, takie jak dążenie do rozwiązania określonego problemu, na przykład organizacyjnego. Niezwykle istotnym momentem jest sformułowanie celu badania. W połączeniu z pytaniem badawczym decyduje on o strukturze całego postępowania badawczego. Za cel możemy postawić sobie zrozumienie, opis danego zjawiska, odtworzenie znaczeń nadawanych zjawisku przez jego uczestników. Możemy wówczas wybrać autoteliczne lub instrumentalne studium przypadku. Jeżeli naszym celem stanie się rozwinięcie teorii na dany temat, to zdecydujemy się raczej na wielokrotne studium przypadku. Jeżeli za cel postawimy sobie sprawdzenie lub modyfikację teorii, to wybór padnie na studium przypadku krytyczne lub maksymalizujące różnice. Pytania badawcze wskazują tematy i kwestie, które staną się punktem odniesienia dla prowadzenia procesu badawczego. Są one jednocześnie powiązane z perspektywą ogólną (teoretyczną) i szczegółową (dotyczącą określonego przypadku),

18

Marta Strumińska-Kutra, Izabela Koładkiewicz

ponieważ zazwyczaj celem badacza jest zarówno zrozumienie przypadku, jak i sformułowanie na jego podstawie uogólnień (Becker 1992; Stake 2009). Dalej zostaną zaprezentowane poszczególne kroki postępowania badawczego. Są one ze sobą logicznie powiązane, tworząc spójny ciąg decyzji, rozpoczęty wyborem określonej perspektywy pojęciowej/teoretycznej. Może to być ogólna perspektywa kształtująca sposób patrzenia na zjawisko, jak teorie krytyczne, feministyczne, metafora kultury organizacyjnej, lub bardziej skonkretyzowany system teoretyczny, na przykład teoria konfliktu czy socjalizacji. Skoro decydujemy się na badanie określonego zjawiska, to należy wybrać odpowiedni przypadek do badania, a w obrębie tego przypadku poszukiwać zdarzeń, postaw, wyobrażeń dotyczących badanego tematu. Musimy więc zdecydować, gdzie i za pomocą jakich narzędzi będziemy szukać interesujących nas przejawów zjawiska. Gdy już zbierzemy odpowiednie dane (tj. powiązane z interesującym nas tematem), musimy je uporządkować i poddać analizie w taki sposób, by umożliwiła nam ona udzielenie odpowiedzi na pytanie badawcze. Ponieważ studium przypadku ma charakter indukcyjny lub półindukcyjny7, proces analizy może przeplatać się z procesem zbierania danych. Badania typu jakościowego charakteryzuje duża elastyczność. Etap zbierania danych może zaowocować zmianą pytania badawczego lub uzupełnieniem go o nowe pytania, lepiej odzwierciedlające zaobserwowane problemy. Na podstawie uporządkowanego i poddanego analizie materiału powinniśmy móc wyciągnąć ostateczne wnioski będące odpowiedzią na pytanie badawcze i odnoszące się do przyjętych ram teoretycznych. Poszczególne kroki tworzą ściśle powiązany łańcuch zdarzeń, który za Robertem Yinem można nazwać „łańcuchem dowodów”, sięgający od pytań badawczych do ostatecznych rezultatów badania (zob. rysunek 1.1). Spójność tych kroków bywa też nazywana metodologiczną odpowiedniością (Morse, Richards 2002; Creswell 2007, s. 42). Na każdym etapie będziemy napotykać problemy wymagające decyzji o charakterze etycznym. Badania jakościowe z założenia są prowadzone „blisko ludzi” i w mniejszym lub większym stopniu ingerują w ich świat. Szczególnie wrażliwe kwestie dotyczą negocjowania dostępu do danego środowiska, angażowania badanych w proces badawczy oraz zbierania danych, które niejednokrotnie mają charakter osobisty, emocjonalny albo wiążą się z różnie rozumianym interesem osób lub grup zaangażowanych w badanie. Prowadząc badania i opracowując ich wyniki, a w szczególności planując ich publikację, musimy mieć na uwadze, czy podjęte decyzje nie będą miały negatywnych konsekwencji dla osób biorących udział w naszym projekcie (więcej na ten temat, zob. Creswell 2007; Hatch 2002; Silverman 2007; zob. również rozdz. 2, „Etyka w badaniach jakościowych”, w tomie pierwszym podręcznika). 7 Przypomnijmy, że w podejściu indukcyjnym pojęcia ogólne i/lub teorie pojawiają się w rezultacie analizy zebranych danych, z kolei w podejściu półindukcyjnym przyjęte na początku ramy teoretyczne są poddawane modyfikacjom i uzupełnieniom w wyniku badań.

1. Studium przypadku

19

2. Gdzie poszukiwać źródeł danych? – dobór i definiowanie przypadków – dobór próby w obrębie przypadków

5. Jak formułować wnioski z badań i pisać raport badawczy? – kompozycja – redukcja danych – reprezentacja danych – odpowiedź na pytanie badawcze – odniesienie do ram teoretycznych

1. Czego chcemy się dowiedzieć? – cel – ramy teoretyczne (ich obecność i stopień konkretyzacji zależne od typu studium przypadku) – pytania badawcze

3. W jaki sposób zdobywać i selekcjonować dane? – wybór odpowiednich metod – konstrukcja narzędzi – protokół

4. W jaki sposób analizować uzyskane dane empiryczne? – baza danych – kodowanie – strategia i techniki analityczne Kierunek tworzenia łańcucha dowodów Ilustracja wpływu ram teoretycznych i pytania badawczego na każdy z elementów łańcucha dowodów

Rysunek 1.1. Projektowanie badania jako tworzenie łańcucha dowodów Źródło: opracowanie własne.

Gdy planujemy badania, mamy już ogólne pojęcie o tym, jakiego rodzaju zjawisko chcielibyśmy poddać analizie. W pierwszym kroku powinniśmy nadać strukturę naszym planom badawczym. Rozpoczynamy od przeglądania dotychczasowych badań dotyczących danego zjawiska, od poszukiwania pasujących podejść teoretycznych i od formułowania celu naszych badań. Pojawiające się pomysły dobrze jest przedyskutować na przykład z uczestnikami projektu, promotorem czy studentami. Etap ten pozwala nam odpowiedzieć na pytanie: czego dokładnie chcemy się dowiedzieć? Jakiego rodzaju czynników wyjaśniających będziemy poszukiwać? Stopień dopracowania teorii dostarczającej ram do analizy problemu może być zróżnicowany w zależności od typu studium przypadku, który zdecydujemy się realizować. Być może temat, którym się zainteresowaliśmy, nie był dotychczas badany, wówczas prawdopodobnie będziemy realizować studium

20

Marta Strumińska-Kutra, Izabela Koładkiewicz

eksploracyjne. Być może naszym punktem wyjścia jest zainteresowanie konkretnym przypadkiem i nie zamierzamy odnosić naszych badań do ustalonych ram teoretycznych. Nie zmienia to faktu, że nawet wtedy musimy oprzeć nasze badania na pewnych pojęciach teoretycznych (więcej na ten temat, zob. Silverman 2007, 2008), a przedmiot i cel badania musi być wstępnie określony, co samo w sobie wymaga pewnej pracy teoretycznej (zob. przykład 1.3). Przykład 1.3 Umieszczenie zainteresowań i celów badania w kontekście teoretycznym ilustrują następujące fragmenty z badań nad powstawaniem związków zawodowych w przedsiębiorstwach prywatnych: Cel: „Niniejsza praca jest […] próbą pokazania, jak polskie organizacje związków zawodowych radzą sobie w niesprzyjających warunkach, starając się obejmować swoim zasięgiem przedsiębiorstwa prywatne”. Ramy teoretyczne: „Przyjąłem […], że użytecznym instrumentem analizy jest teoria wymiany społecznej. Powstanie bowiem i uznanie związku zawodowego nie jest jednostronną decyzją i akcją zbiorową pracowników. Założyłem, że również pracodawcy mają wpływ na ten proces, tak jak i pracownicy prezentują oni swoiste kalkulacje”. Teoria wymiany jest tu uzupełniona o kategorię procesu decyzyjnego w warunkach ograniczonej racjonalności oraz perspektywę kapitału kulturowego i społecznego – odnoszą się one zarówno do procesów decyzyjnych związanych z powstawaniem związku, jak i do specyfiki decydentów. Pytanie badawcze: „Co takiego dzieje się lub działo w konkretnym zakładzie pracy i jego otoczeniu, że powstał związek zawodowy?” Źródło: Ostrowski (2009).

Skoro już wiemy, że interesuje nas konkretne zjawisko, to należy zadać sobie kolejne pytanie: gdzie poszukiwać danych, które pozwolą odpowiedzieć na pytanie badawcze? Gdy stosujemy strategię studium przypadku, odpowiedź na to pytanie ma niejako dwa poziomy. Pierwszy poziom odnosi się do wyboru przypadku jako przykładu problemu, który chcemy badać. Drugi to dobór próby w obrębie badanego przypadku. Przypadki wybieramy, stosując dobór celowy. Można tu kierować się kryterium wyjątkowości czy nietypowości danego przypadku albo wręcz przeciwnie – wybierać przypadki „zwyczajne” (Creswell 2007). Warto pamiętać, że wyjątkowość lub typowość ujawnia się zawsze na tle innych zjawisk. Na przykład przypadek związku zawodowego niepoddającego się trendom oligarchizacji

1. Studium przypadku

21

jest wyjątkowy na tle innych związków (Lipset, Trow, Coleman 1956) oraz na tle teorii używanych do tłumaczenia procesu oligarchizacji. Fakt ten wskazuje na istotną rolę teorii w dobrze przypadków do badania i potwierdza, że dobór celowy jest w istocie doborem teoretycznym (Silverman 2008, s. 173). Teoria podpowiada bowiem, jakie są istotne zmienne różnicujące zjawiska społeczne, przewiduje określony przebieg zdarzeń i wskazuje, gdzie z największym prawdopodobieństwem mogą wystąpić interesujące nas problemy. W tym momencie należy również zdecydować, czy planujemy badać jeden, czy więcej przypadków. Na omawianym etapie musimy pamiętać o dokładnym zdefiniowaniu przypadków – i to niezależnie od tego, czy dopiero je wybieramy, czy też mamy już przypadek, którym chcemy się zająć (autoteliczne studium przypadku). Należy zdecydować, co będzie jednostką analizy, czyli co lub kto będzie poddane badaniom (np. organizacja, proces, relacja, osoba). Następnie trzeba się zastanowić, co konkretnie będzie naszym przypadkiem – odpowiednio na przykład: organizacja będąca polskim przedsiębiorstwem wykupionym przez koncern międzynarodowy, proces decyzyjny rządu polskiego dotyczący działań w związku z kryzysem ekonomicznym, konflikt etniczny w miejscowości Y, niepełnosprawny chłopiec podejmujący edukację w szkole publicznej8. Cechą charakterystyczną studium przypadku jest podejście holistyczne. Ta całościowość odnosi się do określonej perspektywy czy aspektu, z punktu widzenia którego zajmujemy się danym przypadkiem. Oznacza to, że badamy wszystko, co może przynieść odpowiedź na pytanie badawcze (Goode, Hatt 1952; Palska 2002; zob. przykład 1.4). Na tym etapie proces koncentrowania uwagi jest więc determinowany przez pytanie badawcze i mniej lub bardziej ogólnie rozumianą perspektywę teoretyczną, które podpowiadają nam, jak wyznaczyć granice przypadku. W wyznaczeniu tych granic i w określeniu jednostki analizy pomaga praca nad pytaniem badawczym (czyli refleksja nad tym, czego konkretnie chcemy dowiedzieć się dzięki badaniu) oraz perspektywą teoretyczną (czyli namysł nad tym, jakiego rodzaju relacje nas interesują i jakie są nasze najważniejsze pojęcia). Przykład 1.4 W jakościowych badaniach poświęconych zjawisku wykluczenia społecznego podjęto decyzję, by skupić się na dwóch miejscowościach, w których obiektem badań uczyniono ubóstwo, jego historię w konkretnych uwarunkowaniach lokalnych oraz wpływ tej historii na teraźniejszość – sposób funkcjonowania społeczności lokalnej i jej instytucji oraz samych rodzin dotkniętych ubóstwem. Jako jedno z podejść badawczych zastosowano studium przypadku. Autorzy

8 Wyczerpujący opis możliwych jednostek analizy w badaniach jakościowych można znaleźć w opracowaniu Analiza układów społecznych (Lofland i in. 2009, s. 177–190).

22

Marta Strumińska-Kutra, Izabela Koładkiewicz

piszą, że w obliczu niedostatku oficjalnych danych oraz niskiej wiarygodności statystyk decydują się na badanie jakościowe i poszukiwanie danych „w różnych obszarach rzeczywistości: w bibliotekach, archiwach, instytucjach, ale też w ludzkiej pamięci oraz zachowaniach i wyborach podejmowanych w życiu codziennym. Zastosowano więc różne, komplementarne sposoby docierania do badanej rzeczywistości” (Palska 2002, s. 34). W związku z tym materiału badawczego poszukiwano zarówno wśród dokumentów urzędowych, jak i za pośrednictwem obserwacji oraz wywiadów z rodzinami dotkniętymi ubóstwem, autorytetami lokalnymi, przedstawicielami lokalnego biznesu, miejscowymi działaczami społecznymi oraz w instytucjach zwalczających ubóstwo (Palska 2002, s. 28–29). Każdorazowo w źródłach tych poszukiwano informacji dotyczących biedy, licząc na to, że wielość źródeł odda założoną (czyli wynikającą z teorii) wieloaspektowość zjawiska: „Ubóstwo nie jest zjawiskiem jedynie ekonomicznym, mierzonym w skali dochodów czy wydatków, lecz implikuje pewne istotne treści kulturowe i społeczne, wyrażające się w zasobach pamięci zbiorowej, w stylu życia, w interakcjach społecznych i w sposobach konstruowania tożsamości zbiorowych” (Palska 2002, s. 34). Źródło: Palska (2002).

Kategorie teoretyczne mają wpływ na decyzję o liczbie badanych przypadków. W przykładzie 1.5 należało zbadać co najmniej dwa: taki, w którym władza interesariuszy była znaczna, i taki, w którym pozostawała znikoma. Chodzi o to, by analizą objąć w miarę możliwości wszystkie kombinacje istotnych czynników. W tym miejscu warto przypomnieć, że stosując badanie jakościowe, wyjaśniamy rzeczywistość w sposób idiograficzny. Nie będziemy mogli powiedzieć, jak władza wpływa na odpowiedzialność w znaczeniu statystycznym, lecz jakie jest jej znaczenie w obserwowanym procesie, jak kształtuje działania społeczne i ich kontekst. Przykład 1.5 W jakościowych badaniach nad społecznymi i instytucjonalnymi uwarunkowaniami wdrażania koncepcji społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw (corporate social responsibility, CSR) założono, że sposób kształtowania definicji odpowiedzialności przedsiębiorstw i działań z nią związanych zależy od władzy, jaką dysponują aktorzy społeczni tworzący otoczenie przedsiębiorstwa. Innymi słowy, przyjęto, że istotnymi czynnikami kształtującymi działania przedsiębiorstwa są efektywność i siła nacisku, jaki na firmę mogą wywierać interesariusze. Należało więc tak dobrać przypadki do analizy, by władza interesariuszy była zróżnicowana. Jeżeli władza jest związana z dostępnością kapitału społecznego, kulturowego i ekonomicznego oraz z zależnością od danego przedsiębiorcy jako dostarczyciela miejsc pracy, to można dobrać przypadki do badań tak, by objąć nimi zarówno przedsiębiorstwa funkcjonujące

1. Studium przypadku

23

w kontekście społecznym, w którym interesariusze dysponują znaczną władzą, czyli w sąsiedztwie aglomeracji miejskich, gdzie podaż pracy oraz dostępność kapitału społecznego, kulturowego i ekonomicznego jest stosunkowo większa niż gdzie indziej, jak i w kontekście społecznym, w którym władza ta jest nikła – na terenach wiejskich objętych znacznym bezrobociem. Źródło: Strumińska-Kutra (2010).

Drugi poziom, na jakim odbywa się wybór źródeł, z których pozyskujemy dane empiryczne, to dobór próby w obrębie badanego przypadku. W jakościowych studiach przypadku jest to z reguły dobór celowy, oparty na kryterium „przydatności” źródła jako podmiotu/przedmiotu mającego dostarczyć danych, które pozwolą odpowiedzieć na pytanie badawcze. Sposób doboru próby zależy więc od specyfiki pytania badawczego i przyjętej perspektywy teoretycznej. Chociaż dobór próby w obrębie przypadku jest determinowany przez charakter pytania badawczego, warto zwrócić uwagę na trzy ogólne kategorie, które prawdopodobnie będą istotne dla badanego zjawiska i które z tego względu należałoby wziąć pod uwagę przy doborze próby. Są to: czas i jego znaczenie dla różnicowania zachowań, na przykład początek i koniec dnia pracy, ludzie i zależność ich perspektywy od pozycji zajmowanej w danym środowisku oraz kontekst, który wpływa na zmienność zachowań, na przykład zachowanie pracowników w biurze i na wyjeździe integracyjnym (Hammersley, Atkinson 2000, s. 56–63). Dobierając próbę, warto zadbać o uwzględnienie tego zróżnicowania.

Załóżmy, że na tym etapie mamy już opracowaną wstępną perspektywę teoretyczną, wybrane przypadki oraz wiemy, kogo lub co poddamy badaniom. Teraz musimy odpowiedzieć sobie na pytanie: w jaki sposób zdobywać i selekcjonować te dane? Innymi słowy, decydujemy się na dobór typu narzędzi do badań, następnie zaś pracujemy nad ich konstrukcją. Określona konstrukcja narzędzia badawczego pozwala nam selekcjonować informacje, czyli z wielości danych dostępnych w badaniu wybierać te, które są potrzebne, by odpowiedzieć na pytanie badawcze. Rozważmy najpierw dobór techniki: potrzebujemy wielu informacji – które z nich lepiej pozyskać techniką wywiadu, a które techniką obserwacji? Gdy wybierzemy rodzaj narzędzia, musimy zastanowić się nad jego konstrukcją. Jeżeli zdecydujemy się na wywiad, to co powinno znaleźć się w jego scenariuszu? Jeżeli na analizę dokumentów, to pod jakim kątem je analizować? Zastanów się, jakie elementy rzeczywistości są istotne ze względu na problem

24

Marta Strumińska-Kutra, Izabela Koładkiewicz

badawczy, a następnie umieść je w swoich narzędziach badawczych (w scenariuszu wywiadu, w planie obserwacji czy schemacie analizy treści). Dzięki temu zyskasz narzędzie do wyławiania najważniejszych danych empirycznych z badanej rzeczywistości. Sposób, w jaki wyławia się takie istotne kwestie po to, by zawrzeć je w narzędziu badawczym, ilustruje przykład 1.6. Przykład 1.6 Strategia badawcza studium przypadku jest popularna w badaniach dotyczących stosunków pracy, a zwłaszcza działalności związków zawodowych. W odniesieniu do tych zjawisk z dużą dozą trafności można zakładać istnienie silnych powiązań z kontekstem organizacyjnym, politycznym, ekonomicznym; zignorowanie tych relacji groziłoby uzyskaniem wyników o niskiej trafności. Na przykład autor badający powstawanie związków zawodowych w firmach sektora prywatnego, konstruując narzędzia badawcze, zwraca uwagę na trzy rodzaje elementów: 1) cechy ekologiczne przedsiębiorstwa, takie jak specyfika lokalnego rynku pracy, wielkość firmy, pochodzenie kapitału założycielskiego, 2) pracowników: ich liczbę, sposoby rozgrywania sporów w zakładzie pracy, warunki pracy, obowiązki pracowników, 3) sytuację powstania związku zawodowego, na przykład ogólny stosunek pracowników i kierownictwa do idei związkowej i związku w zakładzie pracy, ogólny klimat po rejestracji związku: współpraca, tolerowanie, izolowanie, destrukcja. Projektując scenariusz wywiadu i zbierając dokumenty, badacz postępuje więc tak, by pozyskać dane odpowiadające wymienionym elementom. Źródło: Ostrowski (2009, s. 82).

Metodę studium przypadku cechuje wielość stosowanych technik badawczych i źródeł pozyskiwania danych. Triangulacja, czyli łączenie różnych technik i źródeł, do której dochodzi w trakcie procesu badawczego, pozwala na pełniejszy opis i wieloaspektowe zrozumienie przypadku, zwiększając trafność wniosków. Projektując badanie, należy więc z góry nastawić się na przygotowanie kilku narzędzi badawczych. W tym miejscu warto podkreślić, że każde wykorzystywane w procesie badania przypadku źródło informacji i narzędzie badawcze ma swoje zalety, ale i słabości, o których należy pamiętać. Ich skrótową charakterystykę zawiera tabela 1.5. Warto pozostać otwartym na dane płynące z terenu. Konstrukcja jakościowej strategii studium przypadku bywa czasem nazywana „półindukcyjną” (Kostera 2003) – przyjęcie na początku pewnych ram teoretycznych oznacza

1. Studium przypadku

25

Tabela 1.5. Źródła informacji – wybrane przykłady mocnych i słabych stron Źródło informacji oraz narzędzia

Mocne strony

Słabe strony

Dokumenty oraz dane archiwalne

• Trwałe – mogą być wielokrotnie

• Selektywne i niekompletne

Wywiady

• Ukierunkowane – skoncentrowane

• Błędy wynikające z nieumiejętnej

• Realizm – prowadzona na bieżąco,

• Wymaga dużo czasu. • Selektywność, zwłaszcza gdy

analizowane. • Nie są wynikiem prowadzenia badania, mogą dostarczyć informacji o uwarunkowaniach i zdarzeniach sprzed rozpoczęcia badań. • Dokładne i precyzyjne – zawierają dokładne dane, w tym nazwy własne, odnośniki oraz szczegóły zdarzeń. • Szeroki zakres – długi przedział czasowy, uwzględniający wiele zdarzeń i miejsc, niektóre mogą dostarczyć danych dotyczących całej populacji. bezpośrednio na temacie studium przypadku. • Wnikliwe – dostarczają informacji na temat postrzeganych (przez rozmówców) związków przyczynowo-skutkowych, definicji sytuacji.

Obserwacja

obejmuje zdarzenia w czasie rzeczywistym. • Kontekstowość – pozwala na uwzględnienie kompleksowości zdarzeń i procesów. • Wgląd w interpersonalne zachowania i motywy.

Fizyczne artefakty

• Wgląd w cechy kultury.

informacje, które nie zawsze odpowiadają wprost kategoriom badania. Problemem może być również wykorzystanie ich w sposób wybiórczy przez badacza. • Nieznajomość okoliczności zapisu (np. politycznych), które zadecydowały o tym, jaka jest treść czy forma dokumentu, brak wiedzy o intencji autora. • Ograniczona dostępność (utrudnienie lub odmowa wydania).

(np. tendencyjnej) konstrukcji pytań. • Nieścisłości wynikające ze słabej pamięci respondenta. • Rozmówca interpretuje cel wywiadu i mówi osobie przeprowadzającej wywiad to, co ta w jego przekonaniu chce usłyszeć.

obserwator przyjmuje określone role społeczne w badanym środowisku. • Obecność obserwatora może wpływać na działania obserwowanych osób. • Koszty (czas, pobyt w miejscu obserwacji).

• Selektywność.

Źródło: opracowanie własne na podstawie Yin (2003a, s. 86).

nastawienie na ich uzupełnienie lub modyfikację. Jak zauważają Jim Kitay i Ron Callus (1998, s. 105; cyt. za: Ostrowski 2009, s. 84), „sztuka dobrego studium polega na umiejętności dostrzegania i koncentrowania się na problemach, gdy one się pojawiają”. Umiejętności tej szczególnie sprzyja otwarta formuła badania

26

Marta Strumińska-Kutra, Izabela Koładkiewicz

jakościowego. Pozostawia ona możliwość zaobserwowania zjawisk nieprzewidzianych w pierwotnie przyjętym podejściu, innymi słowy: pozwala na zachowanie „kontekstu odkrycia” (Konecki 2000, s. 127), dzięki któremu możliwe jest modyfikowanie pierwotnego podejścia teoretycznego i jego uzupełnianie o nowe, zaobserwowane empirycznie elementy. W trakcie badania może się okazać, że problem badawczy ewoluuje (Stake 2009, s. 631), a samo pytanie badawcze powinno być postawione inaczej, ponieważ jego pierwotna wersja pomija najistotniejsze zjawiska kształtujące daną sytuację. Jeżeli tak się dzieje, to należy zmodyfikować swoje podejście, a zmianę udokumentować i uzasadnić w raporcie z badań. Odkrycie, że rzeczywistość jest inna, niż przewidywaliśmy, to także wynik badania! Elementami przynależącymi do opisywanego etapu i jednocześnie specyficznymi dla strategii badawczej studium przypadku są protokół i baza danych (Yin 2003a, 2010; Davis 2010). Obydwa narzędzia zwiększają rzetelność i wiarygodność badania. Protokół jest swoistym zbiorem instrukcji postępowania badawczego, konstruowanym osobno dla każdego przypadku. Zawiera między innymi pytania, na które badacz powinien udzielić odpowiedzi na podstawie zebranych danych, prawdopodobne źródła pozyskiwania informacji, przypomnienia dotyczące procedur zbierania danych (np. scenariusze wywiadów, plany obserwacji) oraz informacje o charakterze organizacyjnym, takie jak ramy czasowe badania, listy uwierzytelniające czy zestaw informacji, których można udzielić osobie postronnej zainteresowanej projektem (cele badania i auspicje, pod jakimi jest prowadzone badanie). Dodatkowym elementem mogą być wskazówki do pisania raportu z przypadku (przykładowy plan raportu, zob. Stake 2009, s. 645). Baza danych zawiera z kolei uporządkowane dane empiryczne: wywiady, notatki z obserwacji, dokumenty będące podstawą analizy (więcej o rejestrowaniu danych, zob. Creswell 2007, s. 135–138).

Kolejny etap łańcucha dowodów, prowadzącego od pytania badawczego do odpowiedzi na nie, to analiza danych. Jeżeli zdecydowaliśmy się na studium eksploracyjne – takie, którego celem jest opis zjawiska, lub takie, którego celem jest generowanie hipotez i stworzenie teorii – to kategorie analityczne zostaną wyłonione przede wszystkim w trakcie analizy zebranego materiału empirycznego (Creswell 2007, s. 152). Pojęcia, których używaliśmy na początku projektu jako „koncepcji uwrażliwiających”, należy na tym etapie sproblematyzować, unikając definicji podręcznikowych (Charmaz 2009a). W toku badań stwierdza się między innymi, „czy, kiedy, jak, w jakim stopniu i pod jakimi warunkami dane koncepcje stają się istotne dla badań” (Charmaz 2009a, s. 717).

1. Studium przypadku

27

Analiza tego typu opiera się przede wszystkim na porównywaniu pod względem podobieństw i różnic oraz przechodzeniu – za pomocą redukcji liczby kodów – od konkretnych do coraz bardziej abstrakcyjnych kategorii. Jest to tak zwane kodowanie otwarte, znane z teorii ugruntowanej (więcej na ten temat w tomie pierwszym, rozdz. 5: „Teoria ugruntowana”). Następnie, jeżeli celem naszych badań było tworzenie pewnych mechanizmów wyjaśniających albo teorii, to możemy zastosować strategię indukcji analitycznej, polegającą na cyklicznym konstruowaniu wyjaśnień, poszukiwaniu wśród danych elementów, które obalają te wyjaśnienia, dostosowywaniu wyjaśnień w taki sposób, by uwzględniały zaobserwowany wyjątek, aż do momentu, gdy przyjęte wyjaśnienia pasują do zaobserwowanych zjawisk (Hammersley, Atkinson 2000, s. 240). Strategia ta zawiera w sobie dwie podstawowe techniki: metodę ciągłego porównywania oraz analizę przypadków odchyleń (Silverman 2007, s. 257–262). Doskonałe opisy kodowania i analizy danych w badaniu indukcyjnym można znaleźć w opracowaniach dotyczących metody teorii ugruntowanej (zob. Charmaz 2009a, 2009b; Glaser, Strauss 2009; Konecki 2000) oraz etnografii (Hammersley, Atkinson 2000, s. 210–244; Silverman 2007). W przeciwnym wypadku – gdy korzystamy z rozwiniętych ram teoretycznych, realizując na przykład krytyczne studium przypadku – o sposobie, w jaki porządkujemy dane, w znacznej mierze decydują pytanie badawcze i przyjęta perspektywa teoretyczna. Oznacza to konieczność nawiązania do nich w projektowaniu kodów analitycznych (czyli kategorii, według których porządkujemy dane). Kodowanie ma wówczas charakter częściowo zamknięty (Creswell 2007, s. 151; Glaser, Strauss 2009). Analizując materiał, powinniśmy zwracać baczną uwagę na dane, które nie pasują do stworzonych przez nas kodów. Takie niesklasyfikowane dane staną się podstawą do tworzenia kodów otwartych. W trakcie analizy danych może się również okazać, że dobrane przez nas ramy teoretyczne nieadekwatnie opisują rzeczywistość. Ostatnią rzeczą, którą należy wówczas robić, jest przypisywanie określonych fragmentów danych na siłę. W takiej sytuacji rezygnujemy z nieodpowiednich kodów zamkniętych na rzecz kodów otwartych, podążając za danymi płynącymi z terenu. Oznacza to konieczność przeorganizowania perspektywy badawczej, za którą niejednokrotnie może podążać zmiana pytania badawczego, a nawet celu badania (zob. przykład 1.7). Taka przygoda jest uznawana za dość typową dla badaczy realizujących badania metodą studium przypadku, którzy często przyznają, że „przyjęte przez nich poglądy, przypuszczenia, koncepcje i hipotezy były błędne i że zebrany materiał zmusił ich do rewizji owych hipotez w podstawowych punktach” (Flyvbjerg 2006, s. 235; zob. również Campbell 1975; Ragin, Becker 1992; Geertz 2010; Wieviorka 1992; Flyvbjerg 1998, 2001). Gdy mamy już przed sobą materiał posegregowany według kategorii, poddajemy go analizie – najpierw w ramach poszczególnych kategorii, następnie zaś rozważając wzajemne relacje między kategoriami. Zarówno w ramach

28

Marta Strumińska-Kutra, Izabela Koładkiewicz Przykład 1.7

Do badań nad społeczną odpowiedzialnością przedsiębiorstw wybrano perspektywę instytucjonalną. Wyznaczyła ona kierunek prowadzonych analiz, nadając im jednocześnie częściowo dedukcyjny charakter. Otwarta formuła badań jakościowych pozwoliła jednocześnie na obserwację zjawisk nieuwzględnionych w pierwotnie przyjętym podejściu, dzięki czemu możliwe stało się zmodyfikowanie i uzupełnienie pierwotnego podejścia teoretycznego o nowe elementy. Elastyczność procesu badawczego zaowocowała ważnymi zmianami perspektywy analitycznej: w trakcie prowadzenia badań okazało się, że bardziej adekwatnym i interesującym poznawczo tematem jest pytanie nie tyle o czynniki determinujące odpowiedzialne i nieodpowiedzialne zachowania przedsiębiorstw, ile pytanie o proces, w ramach którego ustalane są definicje odpowiedzialności i wzajemne relacje między zbiorowymi aktorami życia społecznego: przedsiębiorstwem, społecznościami lokalnymi i organizacjami pozarządowymi oraz władzami samorządowymi. Źródło: Strumińska-Kutra (2010).

wspomnianych wcześniej czynności, jak i równolegle do nich możemy stosować różnorodne techniki analityczne (Yin 2003a). Po pierwsze, można stosować pattern matching, czyli dopasowywanie wzorców opartych na danych empirycznych do wzorców przewidywanych w poprzedzającej badanie analizie teoretycznej. Jeśli poszukujemy wyjaśnień przyczynowo-skutkowych, to musimy pamiętać, że sama zgodność obserwacji z przewidywaniami teoretycznymi, chociaż podnosi trafność wewnętrzną analizy, nie gwarantuje jeszcze istnienia relacji przyczynowo-skutkowej. Należy sprawdzić, czy obserwowany stan zgodności nie jest wywołany przez czynniki odmienne od wskazywanych przez perspektywę teoretyczną. Technika sprawdzająca opiera się na testowaniu wyjaśnień alternatywnych. Podobną strategię analizy powiązań przyczynowo-skutkowych proponuje Joseph Maxwell (1996, s. 88). Za kryterium trafności wyjaśniania o charakterze idiograficznym (a takim jest wyjaśnianie stosowane w badaniach typu studium przypadku) uznaje on, po pierwsze, logikę rozumianą jako wiarygodność i sensowność, po drugie zaś – wykazanie, że wyjaśnienia alternatywne zostały obalone. Problem relacji przyczynowo-skutkowej czy też mechanizmów przyczynowych (Gerring 2007) jest dodatkowo rozstrzygany za pomocą kolejnej techniki analitycznej, nazywanej budowaniem wyjaśniania (explanation building), czyli wyróżniania zespołu powiązań przyczynowo-skutkowych. Jeżeli stosujemy wielokrotne studium przypadku, to celem staje się zbudowanie ogólnego wytłumaczenia pasującego do każdego z indywidualnych przypadków, mimo że różnią się one w szczegółach. Budowanie takiego wyjaśnienia opiera się na tej samej logice, co pattern matching, przy czym porównanie z teorią jest tu dopiero po-

1. Studium przypadku

29

czątkiem działań. Technika ta polega bowiem na wykonywaniu serii powtórzeń: porównań obserwowanych zjawisk z przewidywaniami teoretycznymi, ich ewentualną rewizją i kolejnym porównaniem z danymi z poszczególnych przypadków. Często wymaga to powrotu „w teren” w celu zebrania dodatkowych danych. Sens tej procedury dobrze oddaje przywołane już stwierdzenie, że metoda studium przypadku przyjmuje charakter półindukcyjny. Następną techniką jest analiza sekwencji czasowych (time-series analysis). Chronologiczne ustawienie wydarzeń nie musi być wyłącznie narzędziem opisowym. Może mieć cel analityczny, którym jest ustalanie związków przyczynowo-skutkowych, ponieważ przyczyna i skutek nie mogą być odwrócone w czasie. Inna technika to przekrojowa analiza przypadków (cross case synthesis), polegająca na organizowaniu danych z różnych przypadków według jednego schematu (np. według tych samych kategorii kodowych). Celem jest tutaj nie tylko analiza poszczególnych cech, lecz także podobieństw i różnic między przypadkami, co może doprowadzić do powstania typologii lub zwiększyć trafność przewidywań dotyczących istnienia powiązań przyczynowo-skutkowych. Na zakończenie warto podkreślić niezwykle istotną rzecz: w trakcie analizy szczególną uwagę należy poświęcić zaobserwowanym wyjątkom, zjawiskom odbiegającym od wzorców i niepasującym do konstruowanych wyjaśnień. To właśnie w nich tkwi szczególny potencjał ulepszania i modyfikacji przyjętych wyjaśnień czy opisów. Nawet jeśli nie uda nam się ich włączyć w wypracowane modele, to zasady prowadzenia badań zobowiązują nas do ich udokumentowania.

Ostatni etap łańcucha dowodów to pisanie wniosków z badania, będących jednocześnie poszerzoną wersją odpowiedzi na pytanie badawcze i nawiązaniem do zawartych w nim kwestii szczegółowych (dotyczących przypadków) i ogólnych (dotyczących teorii). Powinniśmy więc opisać i wyjaśnić zjawiska zaistniałe w badanym przypadku oraz odnieść je do przyjętych ram teoretycznych. Wynikiem tego odwołania do teorii może być jej uzupełnienie, zmiana lub stwierdzenie o jej przydatności do badania określonego rodzaju zjawisk. Istotna rola teorii na etapie pisania wniosków dotyczy również sytuacji, kiedy zdecydowaliśmy się realizować eksploracyjne studium przypadku. Należy pamiętać, że wnioski będą częścią ostatecznego raportu, którego pozostałe elementy będą dotyczyły literatury z danego zakresu tematycznego oraz metodologii. Części te (przegląd literatury i metodologia) w mniejszym stopniu podlegają przeformułowaniom w trakcie trwania badań, mogą więc – a wręcz powinny – zostać napisane na początku, wtedy gdy projektujemy ramy teoretyczne i metodologiczne planowanych badań. W pierwszej z nich opisujemy dotychczasowe badania i teorie dostarczające wyjaśnień analizowanego zagadnienia,

30

Marta Strumińska-Kutra, Izabela Koładkiewicz

w drugiej – przyjętą strategię badawczą (typ studium przypadku, dobór przypadków oraz dobór próby w obrębie przypadków, zastosowane narzędzia badawcze, sposób analizowania zebranego materiału empirycznego). Wcześniejsze opracowanie tych części jest ważne, ponieważ zmusza do świadomego planowania kroków badawczych, dając jednocześnie poczucie oparcia i punkt odniesienia w dalszym postępowaniu – w tym w formułowaniu wniosków z badań. W pracy nad wnioskami z badań procesowi ciągłej rekompozycji towarzyszy bolesna, ale konieczna redukcja. Spośród dużej liczby danych, które zebraliśmy i z których każda niemal kwestia może nam się wydawać istotna, a jeśli nie istotna, to przynajmniej ciekawa, jesteśmy zmuszeni wybrać określone wątki, inne pozostawiając na marginesie rozważań lub pomijając w końcowych analizach. Redukcja ta przebiega stopniowo: jej pierwszym etapem jest „przesiewanie” danych wykorzystywanych w raporcie z przypadku, drugim zaś – analiza porównawcza (jeżeli badamy kilka przypadków) oraz moment formułowania wniosków teoretycznych i ostatecznych konkluzji z badań. Rdzeń tego, co znajdzie się najpierw w raporcie z pojedynczego studium przypadku, a później we wnioskach z badań, wyznacza postawione pytanie badawcze (zarówno to sformułowane na początku dociekań, jak i ewentualnie zmienione w trakcie prowadzenia badań). To ono dostarcza nam kategorii, według których osądzamy, czy dany wątek powinien zostać uwzględniony we wnioskach z badań. Zignorowanie pytania badawczego na etapie pisania raportu ze studium oraz raportu końcowego sprawia, że finalne opracowanie jest niespójne i chaotyczne. Omówione zagadnienia należy uzupełnić o kwestię dotyczącą formy przedstawienia samych wniosków z badań i raportu jako całości. Badania realizowane za pomocą metody jakościowego studium przypadku niejako siłą rzeczy są prezentowane pod postacią obszernych, opisowych raportów. Warto podjąć wysiłek kompilacji zebranych wyników, dzięki czemu zyskujemy nie tylko zdolność ich skutecznego przekazywania i łatwiejszego prezentowania, lecz także ich lepsze zrozumienie przez samych autorów badania. Możemy w tym celu użyć takich narzędzi, jak matryce, grafy, wykresy, sieci (Miles, Huberman 2000; Lofland i in. 2009), w których zaznaczymy najistotniejsze czynniki i ich wzajemne relacje9. Inny aspekt formalny dotyczy kształtu raportu końcowego jako całości. W dużej mierze zależy on od decyzji, które podjęliśmy na etapie projektowania struktury badania. Przykładowo, jeśli wybraliśmy strategię opartą na projektowaniu wyjaśnień konkurencyjnych (Yin 2003a), czyli taką, w której do analizy

9 Miles i Huberman (2000) stosują w określeniu tych narzędzi pojęcie „reprezentacji”, mając na myśli formę, w jakiej prezentujemy zebrane dane empiryczne. Zaznaczają, że tworzenie reprezentacji jest jednocześnie postępowaniem analitycznym, w trakcie którego porządkujemy zdobyte dane empiryczne według logiki zawartej w analizie. W tym sensie reprezentacje nie są jedynie sposobem prezentacji: ich tworzenie przynależy do procesu generowania wyników.

1. Studium przypadku

31

wybranego przypadku bądź przypadków zastosowaliśmy konkurencyjne teorie, to struktura naszego raportu będzie miała charakter porównawczy. Polega ona na tym, by zaprezentować ten sam przypadek kilkakrotnie – stosując każdorazowo inny schemat opisu bądź wyjaśniania. Dzięki temu możemy stwierdzić, które spośród wyjaśnień najbardziej pasuje do danych zebranych w trakcie postępowania badawczego. Jeżeli zdecydowaliśmy się na strategię opartą na założeniach teoretycznych, to nasz raport prawdopodobnie przybierze klasyczną strukturę linearno-analityczną. Rozpoczyna go analiza dostępnej literatury przedmiotu, po niej następują część metodologiczna oraz prezentacja wyników uzyskanych na podstawie zgromadzonych danych. Możemy albo najpierw przedstawić opisy przypadków, a dopiero potem porównanie, albo od razu przeprowadzić analizę porównawczą, opisy przypadków zamieścić zaś w aneksie10. Opracowanie zamykają wnioski empiryczne i teoretyczne oraz ewentualnie praktyczne. Ten typ kompozycji jest najczęściej stosowany w opracowaniach naukowych, takich jak prace dyplomowe czy artykuły. Oprócz tego można również wymienić struktury chronologiczne, suspensu, niesekwencyjne i rozwijające teorię (Yin 2003a). Specyfiką struktury chronologicznej jest prezentacja zdarzeń według wyróżnionych przez badacza etapów czasowych – od najwcześniejszego do najpóźniejszego albo w porządku odwróconym. Struktura suspensu – „budująca napięcie” – odwraca klasyczny porządek linearno-analityczny: zaczyna od prezentacji najważniejszych wyników badania, po czym przechodzi do ilustracji procesu, w trakcie którego sformułowano takie a nie inne konkluzje. Struktura niesekwencyjna jest charakterystyczna dla opisowych studiów przypadku. Kolejność, w jakiej przedstawia się tu poszczególne części analizy, nie ma znaczenia – istotna jest jedynie jej kompletność. Przykładem może być studium Roberta i Helen Lyndów Middletown (1929), w którym kolejność prezentowania poszczególnych aspektów życia lokalnej społeczności była nieważna, ważne zaś było to, że przedstawione aspekty obejmowały całokształt jej istotnych aktywności (Yin 2003a). Ostatnia z wymienionych możliwości to struktura rozwijająca teorię. Każda z części analizy powinna odnosić się do jakiegoś aspektu rozważań teoretycznych, stanowiąc element ostatecznej konstrukcji teoretycznej, którą staramy się rozwijać. Należy pamiętać, że choć części poświęcone literaturze przedmiotu i metodologii są eksponowane jedynie w pierwszym opisanym typie struktury, to musimy umieścić je w naszym opracowaniu niezależnie od tego, jaką strukturę wybierzemy11.

10 W uzasadnionych sytuacjach, w publikacjach prezentujących badania prowadzone z zastosowaniem strategii studium przypadku, rezygnuje się zupełnie z prezentacji raportów z pojedynczych przypadków celem zachowania poufności danych (Yin 2003a). 11 Wiele interesujących sugestii dotyczących formułowania raportów z badań jakościowych można znaleźć w: Hammersley, Atkinson (2000), Konecki (2000), Kostera (2003).

32

Marta Strumińska-Kutra, Izabela Koładkiewicz

Pisanie raportu, oprócz struktury, obejmuje również zagadnienie stylu i retoryki. Jak stwierdzają Hammersley i Atkinson (2000, s. 246), „język pisany jest narzędziem analitycznym, a nie przezroczystym środkiem komunikowania”. Nie będziemy tu szczegółowo rozwijać tej kwestii – świetne opracowania tego tematu są dostępne na przykład w pracach Hammersleya i Atkinsona (2000), Denzina i Lincoln (2009), Kostery (2003) czy Loflanda i współautorów (2009). Wspomnijmy jedynie, że wybór stylu powinien być świadomy, jest on bowiem również swego rodzaju narzędziem interpretacyjnym (zjawisko określane mianem refleksywności, zob. Hammersley, Atkinson 2000, s. 27). Argument ten odnosi się zwłaszcza do tak zwanego tradycyjnego pisania raportów z badań, dającego wrażenie obiektywnego związku między tekstem analizy a terenem. Jak zauważają Denzin i Lincoln (2009, t. 1, s. 3), „eksperymentalne, refleksyjne sposoby pisania tekstów etnograficznych w pierwszej osobie są teraz na porządku dziennym”.

Strategia badawcza studium przypadku stała się przedmiotem szerokiej debaty wśród badaczy, w której aktywnie uczestniczą zarówno jej zwolennicy, jak i przeciwnicy. Dlatego też każdy, kto zamierza w swojej praktyce badawczej z niej skorzystać, powinien mieć świadomość potencjalnych ograniczeń, jakie mogą wynikać z jej zastosowania, i korzyści, jakie ze sobą niesie.

Jednym z poważniejszych zarzutów wobec strategii badawczej studium przypadku jest niebezpieczeństwo utraty obiektywizmu przez badacza. Zarzut ten nie powinien dziwić, ponieważ brak obiektywności badacza jest traktowany jako typowa słabość badań jakościowych w ogóle. Używając takich narzędzi badawczych, jak obserwacja uczestnicząca czy nieustrukturyzowany wywiad pogłębiony, badacz będzie grał interaktywną rolę, a jego perspektywa będzie się zmieniać wraz z trwaniem postępowania badawczego. Zagrożenia utraty obiektywizmu, w przekonaniu krytyków, unika na przykład badacz ilościowy, który zachowuje dystans wobec uczestniczących w badaniu respondentów. Zarzuty tego typu są stawiane głównie z perspektywy paradygmatu pozytywistycznego. Przedstawiciele innych paradygmatów (postpozytywistycznego, konstruktywistycznego, uczestniczącego, teorii krytycznych), choć w różnym stopniu, uznają te cechy badań jakościowych za niezbywalne atrybuty nie tylko badań społecznych, lecz także postrzegania ludzkiego w ogólności. Uznają więc, że kwestia niezależności badacza jest co najmniej dyskusyjna i część z nich wskazuje, że ktoś taki jak

1. Studium przypadku

33

„obiektywny badacz” w ogóle nie istnieje. Na przykład Creswell (2007) zwraca uwagę na potrzebę „pozycjonowania badacza”, co może oznaczać zamieszczenie w treści raportu z badań fragmentu określającego osobiste ścieżki poznawcze badacza bądź badaczki, nie tylko w sensie przyjętego sposobu patrzenia na rzeczywistość bądź określonego paradygmatu, lecz także jego/jej doświadczeń związanych z danym tematem. Takie ujawnienie perspektywy ma na celu jasne zakomunikowanie odbiorcy badań, że przedstawiona analiza jest jedną z wielu możliwych propozycji interpretacji rzeczywistości. Zdaniem niektórych krytyków wyniki badań otrzymywane w ramach studium przypadku mają niewielką wartość naukową, co wynika z „trzymania się” przez badacza własnych przekonań czy przyjętych założeń (Flyvbjerg 2006, s. 234). Jedno z ważniejszych źródeł tej słabości odnosi się do studium przypadku używanego w celu testowania teorii. Twierdzi się, że procedura weryfikacji czy falsyfikacji hipotezy jest tu mniej jednoznacznie rozstrzygająca niż w przypadku badań ilościowych bazujących na obserwacji istotnych związków statystycznych. Oparcie procedury weryfikacji hipotez na opisie, przy braku odpowiedniej samodyscypliny i przestrzegania rygoru metodologicznego, może prowadzić do subiektywnego skrzywienia wyników, a zatem do możliwości podważenia ich trafności. Opisywany zarzut pewnej dowolności w badaniach metodą studium przypadku jest odpierany argumentem o konieczności postępowania badacza zgodnie z formalnymi procedurami, które zapewniają „kontrolę jakości” procesu zbierania danych, a także podkreśla się wykorzystanie procedur triangulacji, technik analitycznych czy baz danych (Creswell 2007). Zaznacza się również, że sama konfrontacja z „terenem” wymusza na badaczu rewizję przyjętych wcześniej poglądów. Za wadę stosowania studium przypadku jako strategii badawczej jest też uznawana niska zdolność do generalizowania, wynikająca z badania małej liczby przypadków (Verschuren 2003, s. 122). Pewnym rozwiązaniem pozostaje tutaj podejście porównawcze i przebadanie na przykład skrajnie różnych przypadków lub przypadku krytycznego (Verschuren 2003, s. 123), bądź zwiększenie liczby przypadków badanego zjawiska (Yin 2003a), przy czym to ostatnie nie wydaje się dobrym rozwiązaniem, ponieważ „próba przypadków” i tak nie będzie reprezentatywna. Chodzi o takie zwiększenie liczby przypadków, by testowały one określone warunki teoretyczne. Zarzut ograniczonych generalizacji jest również odpierany kwestionowaniem konieczności, a czasem wręcz możliwości dążenia do jakichkolwiek uogólnień. Argument ten jest powiązany z przekonaniem o nieuchronnie lokalnym charakterze wiedzy (Geertz 2005b; Denzin, Lincoln 2009). Przedstawiony zarzut znajduje kontynuację w krytyce procedur doboru przypadków do badań, a konkretnie doboru przypadków reprezentatywnych dla danej populacji. Ograniczone możliwości generalizowania wyników pozyskanych za pomocą studium przypadku są często traktowane jako istotna słabość tej strategii w porównaniu do możliwości uogólniania wyników otrzymanych z badania

34

Marta Strumińska-Kutra, Izabela Koładkiewicz

dużych populacji. Słabość ta, zdaniem krytyków, wynika w dużej mierze z tego, że studium przypadku jest mniej precyzyjną, obiektywną i wnikliwą metodą w porównaniu do budowania teorii opartej na testowaniu hipotez w dużej skali, czyli na dużej próbie badawczej, jaką umożliwiają badania statystyczne (Eisenhardt, Graebner 2007, s. 26; Flyvbjerg 2006, s. 221). Z kolei obrońcy tej strategii wskazują, że jeśli chodzi o uogólnienia, to jej celem jest przede wszystkim odniesienie wyników do teorii, a nie do populacji. Badacze stosujący tę strategię dążą więc nie tylko do weryfikacji istniejących do tej pory zasobów wiedzy, lecz także do dalszego jej rozwijania przez tworzenie teorii. Tym samym pojedynczy przypadek, który został wybrany ze względu na swoją „niezwykłą odkrywczość, ekstremalność/skrajność przypadku lub możliwości przeprowadzenia nietypowych badań”, umożliwia analizę znaczącego zjawiska w ekstremalnych albo rzadkich uwarunkowaniach (Eisenhardt, Graebner 2007, s. 27). W efekcie prowadzi to do dalszego rozwoju wiedzy.

Charakterystykę zalet wynikających ze stosowania strategii studium przypadku warto rozpocząć od przedstawienia trzech ważnych efektów jej wykorzystania wyróżnionych przez Nicolaja Siggelkowa (2007, s. 21). Zaliczył on do nich takie działania, jak motywowanie, inspirowanie i ilustrowanie. Studium przypadku może być źródłem motywacji do zadawania nowych pytań badawczych (np. w przypadku koncepcji teoretycznej, że A prowadzi do B, przypadek może przekonująco pokazać, dlaczego jest to ciekawe zjawisko). Ponadto ukazanie danego zjawiska na tle otaczającej nas rzeczywistości jest o wiele bardziej interesujące, aniżeli pozostawienie jego opisu na poziomie teoretycznym. Jednocześnie jego analiza może ujawnić potrzebę sformułowania nowych pytań badawczych. Studium przypadku może też być źródłem nowych pomysłów, zwłaszcza gdy wiedza teoretyczna dotycząca danego przypadku jest ograniczona. Wówczas strategia badań indukcyjnych może prowadzić do wyłonienia się teorii wynikającej ze zgromadzonych danych, która w praktyce może stać się wartościowym punktem wyjścia do dalszych badań (szczególnie dotyczy to paradygmatycznego studium przypadku, mogącego stworzyć podstawę do rozwijania pojęć i teorii). Omawiana strategia badawcza ujawnia również swoje zalety, gdy jest stosowana w celu ilustracji teoretycznego modelu bądź koncepcji, w tym pokazania relacji zachodzących między jego składowymi. To najważniejsza przewaga tej strategii nad badaniami dużych prób badawczych, gdzie dystans między modelem a mierzalnymi zmiennymi pozostaje większy. Innymi słowy, w przypadku tych modeli analiza jest bardziej zorientowana na zmienną niż na przypadek. Zdaniem Kathleen M. Eisenhardt i Melissy E. Graebner (2007, s. 25), budowa teorii za pomocą studium przypadku to „jeden z lepszych pomostów (jeśli nie najlepszy) łączących bogate jakościowe dowody z głównym nurtem badań dedukcyjnych”.

1. Studium przypadku

35

Z kolei John Walton (1992, s. 129) stwierdził, że studium przypadku prowadzi do formułowania najlepszych teorii. Ważnym i pozytywnym wymiarem strategii studium przypadku jest więc możliwość ciągłego rozwijania wiedzy na temat badanego zjawiska (Flyvbjerg 2006, s. 241). W tym kontekście szczególne znaczenie jest przypisywane realizacji wielokrotnych studiów przypadku badających wybrane zjawisko. Badanie wielu studiów przypadku pozwala na identyfikację komplementarnych aspektów analizowanego fenomenu. O ich liczbie powinna decydować zgromadzona do tej pory wiedza na temat badanego zjawiska, jak również to, ile nowych informacji uda się pozyskać z badanych przypadków (Eisenhardt 1991, s. 620, 622). Do innych zalet strategii studium przypadku należy uwzględnianie w procesie badania danego zjawiska rzeczywistego kontekstu jego występowania (Eisenhardt, Graebner 2007, s. 25). Takie podejście umożliwia gromadzenie wiedzy o sytuacjach bliskich życia, w tym poznawanie różnorodnych ich wymiarów oraz charakterystycznych dla nich detali. Przebadanie nawet jednego przypadku jest przez zwolenników tej strategii postrzegane jako możliwość jego dogłębnego poznania, o czym decyduje przede wszystkim pozyskiwanie wiedzy uwzględniającej kontekst, w jakim występuje badane zjawisko (Siggelkow 2007, s. 20; Flyvbjerg 2006, s. 221; Dyer, Wilkins 1991). Bliskość rzeczywistości, na jaką pozwala studium przypadku, oraz proces uczenia, w którym uczestniczy badacz, umożliwiają głębsze zrozumienie badanego zjawiska, jak również zdobycie konkretnego doświadczenia, które jest wynikiem bliskości badanych realiów (Flyvbjerg 2006, s. 223, 236). Jako podsumowanie analizy mocnych i słabych stron strategii badawczej studium przypadku mogą posłużyć obserwacje sformułowane przez Benta Flyvbjerga (2006): 1. Studium przypadku dostarcza przykładów, co często jest w nauce niedoceniane. Przykłady te mogą przyczynić się do rozwoju uogólnień formalnych (teoretycznych). 2. Studium przypadku jest przydatne zarówno w tworzeniu, jak i weryfikowaniu hipotez, ale nie ogranicza się do tych działań badawczych. 3. Studium przypadku nie niesie ze sobą większego ryzyka dążenia do weryfikacji z góry przyjętych poglądów niż inne metody badawcze. 4. Wbrew formułowanym zarzutom, dotychczasowe doświadczenia wskazują, że studium przypadku w większym stopniu jest nastawione na falsyfikację przyjętych wcześniej poglądów aniżeli na ich weryfikację. 5. Problemy związane z podsumowaniem studiów przypadku częściej wynikają z właściwości badanej rzeczywistości niż z samej metody badawczej. Często nie ma też potrzeby podsumowywania czy uogólniania studium przypadku. Dobre studium przypadku powinno być czytane jako narracyjna całość.

36

Marta Strumińska-Kutra, Izabela Koładkiewicz

W nauczaniu wielu dziedzin (np. zarządzanie, prawo, medycyna) stosuje się tak zwane dydaktyczne studium przypadku, które na zasadzie swoistej symulacji udziału w określonych sytuacjach problemowych ułatwia studentom zrozumienie zagadnień i odniesienie ich do obszaru rzeczywistości będącego przedmiotem nauczania. Na poziomie epistemologicznym studium przypadku stosowane jako podejście badawcze pełni tę samą funkcję: umożliwia bowiem kontekstualne, osadzone w codziennym życiu obserwacje funkcjonowania zjawiska będącego przedmiotem naszego zainteresowania. To właśnie wiedza uzyskana z konkretnych przypadków pozwala nam zrozumieć, jak przebiegają procesy społeczne i jakie jest znaczenie czynników uznawanych przez różnorakie teorie za istotne (Gerring 2007). Zrozumienie specyfiki i bogactwa życia społecznego w jego różnych aspektach nie jest możliwe bez znajomości konkretnych przypadków. Bent Flyvbjerg (2006, s. 222) argumentuje, że badacz stosujący studium przypadku zyskuje konkretne doświadczenie i wiedzę dotyczącą określonego zjawiska, uzupełniającą wiedzę teoretyczną, opartą na regułach. Bliskość badanej rzeczywistości i jej uważna obserwacja uświadamiają nam bowiem wieloaspektowość relacji zachodzących w świecie społecznym i zmuszają do ciągłego rewidowania wiedzy i przekonań. Samo rozumienie teoretycznych zależności nie wystarcza, by pełnić jakiekolwiek role społeczne, a w szczególności role naukowców, ekspertów czy badaczy. Chociaż studium przypadku może być wykorzystywane do tworzenia i modyfikacji wiedzy teoretycznej, to jego wyjątkowość tkwi w możliwości dostarczenia pogłębionych opisów badanego zjawiska. Polecane lektury Flyvbjerg Bent (2006), Five Misunderstandings About Case-Study Research, „Qualitative Inquiry” vol. 12, nr 2, s. 219–245. Gerring John (2007), Case Study Research. Principles and Practices, New York: Cambridge University Press. Miles Matthew B., Huberman A. Michael (2000), Analiza danych jakościowych, tłum. Stanisław Zabielski, Białystok: Trans Humana. Mills Albert J., Durepos Gabrielle, Wiebe Elden (red.) (2010), Encyclopedia of Case Study Research, London: Sage Publications. Ragin Charles C., Becker Howard S. (red.) (1992), What is a Case? Exploring the Foundations of Social Inquiry, New York: Cambridge University Press. Stake Robert E. (1995), The Art of Case Study Research, Thousand Oaks: Sage Publications. Stake Robert E. (2009), Jakościowe studium przypadku, tłum. Marta Sałkowska, w: Norman K. Denzin, Yvonna S. Lincoln (red.), Metody badań jakościowych, t. 1, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 623–654.

1. Studium przypadku

37

Aaltio Iiris, Heilmann Pia (2010), Case Study as a Methodological Approach, w: Albert J. Mills, Gabrielle Durepos, Elden Wiebe (red.), Encyclopedia of Case Study Research, London: Sage Publications. Allison Graham T. (1971), Essence of Decision. Explaining the Cuban Missile Crisis, Boston: Little, Brown. Asmussen Kelly J., Creswell John W. (1995), Campus Response to a Student Gunman, „Journal of Higher Education” vol. 66, nr 5, s. 575–591. Babbie Earl (2004), Badania społeczne w praktyce, tłum. Witold Betkiewicz i in., Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Becker Howard S. (1992), Cases, Causes, Conjunctures, Stories and Imagery, w: Charles C. Ragin, Howard S. Becker (red.), What is a Case? Exploring the Foundations of Social Inquiry, New York: Cambridge University Press. Burawoy Michael i in. (1991), Ethnography Unbound. Power and Resistance in the Modern Metropolis, Berkeley: University of California Press. Campbell Donald T. (1975), Degrees of Freedom and the Case Study, „Comparative Political Studies” vol. 8, nr 2, s. 178–193. Charmaz Kathy (2009a), Teoria ugruntowana w XXI wieku. Zastosowanie w rozwijaniu badań nad sprawiedliwością społeczną, tłum. Konrad Miciukiewicz, w: Norman K. Denzin, Yvonna S. Lincoln (red.), Metody badań jakościowych, t. 1, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 707–746. Charmaz Kathy (2009b), Teoria ugruntowana. Praktyczny przewodnik po analizie jakościowej, tłum. Barbara Komorowska, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Creswell John W. (2007), Qualitative Inquiry and Research Design. Choosing Among Five Approaches, Thousand Oaks: Sage Publications. Czakon Wojciech (2006), Łabędzie Poppera – case studies w badaniach nauk o zarządzaniu, „Przegląd organizacji” nr 9, s. 9–12. Czarniawska Barbara (2011), How to Study Gender Inequality in Organizations?, w: Emma Jeanes, David Knights, Patricia Yancey Martin (red.), Handbook of Gender, Work and Organization, Oxford: Wiley-Blackwell. Davis Ryan J. (2010), Case Study Database, w: Albert J. Mills, Gabrielle Durepos, Elden Wiebe (red.), Encyclopedia of Case Study Research, London: Sage Publications. Denzin Norman K., Lincoln Yvonna S. (red.) (2009), Metody badań jakościowych, 2 t., Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Dyer W. Gibb Jr., Wilkins Alan L. (1991), Better Stories, Not Better Constructs, to Generate Better Theory. A Rejoinder to Eisenhardt, „The Academy of Management Review” vol. 16, nr 3, s. 613–619. Eisenhardt Kathleen M. (1991), Better Stories and Better Constructs. The Case for Rigor and Comparative Logic, „The Academy of Management Review” vol. 16, nr 3, s. 620–627. Eisenhardt Kathleen M., Graebner Melissa E. (2007), Theory Building From Cases. Opportunities and Challenges, „The Academy of Management Review” vol. 50, nr 1, s. 25–32. Flyvbjerg Bent (1998), Rationality and Power. Democracy in Practice, Chicago: University of Chicago Press. Flyvbjerg Bent (2001), Making Social Science Matter. Why Social Inquiry Fails and How it Can Succeed Again, Oxford: Cambridge University Press. Flyvbjerg Bent (2006), Five Misunderstandings About Case-Study Research, „Qualitative Inquiry” vol. 12, nr 2, s. 219–245. Foucault Michel (1998), Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, tłum. Tadeusz Komendant, Warszawa: Fundacja Aletheia.

38

Marta Strumińska-Kutra, Izabela Koładkiewicz

Gąciarz Barbara, Pańków Włodzimierz (1996), Transformation of Enterprises. Social and Institutional Conditioning Factors, „Polish Sociological Review” nr 3 (115), s. 231–251. Gąciarz Barbara, Pańków Włodzimierz (1997), Przekształcenia przedsiębiorstw przemysłowych. Strategie, aktorzy, efekty, Warszawa: Wydawnictwo WSPiZ. Geertz Clifford (2005a), Interpretacja kultur. Wybrane eseje, tłum. Maria Piechaczek, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Geertz Clifford (2005b), Wiedza lokalna. Dalsze eseje z zakresu antropologii interpretatywnej, tłum. Dorota Wolska, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Geertz Clifford (2010), Po fakcie. Dwa kraje, cztery dekady, jeden antropolog, tłum. Tomasz Tesznar, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Gerring John (2004), What Is a Case Study and What Is It Good for?, „American Political Science Review” vol. 98, nr 2, s. 341–354. Gerring John (2007), Case Study Research. Principles and Practices, New York: Cambridge University Press. Glaser Barney G., Strauss Anselm L. (2009), Odkrywanie teorii ugruntowanej, tłum. Marek Gorzko, Kraków: Nomos. Goldthorpe John H. i in. (1969), The Affluent Worker, 3 t., Cambridge: Cambridge University Press. Goode William J., Hatt Paul K. (1952), Methods in Social Research, New York: McGraw-Hill. Gunter Valerie J., Kroll-Smith Steve (2007), Volatile Places. A Sociology of Communities and Environmental Controversies, Thousand Oaks: Pine Forge Press. Hammersley Martyn (1992), What’s Wrong with Ethnography? Methodological Explorations, London: Routledge. Hammersley Martyn, Atkinson Paul (2000), Metody badań terenowych, tłum. Sławomir Dymczyk, Poznań: Zysk i S-ka. Hassard John, Kelemen Mihaela (2010), Paradigm Plurality in Case Study Research, w: Albert J. Mills, Gabrielle Durepos, Elden Wiebe (red.), Encyclopedia of Case Study Research, London: Sage Publications. Hatch J. Amos (2002), Doing Qualitative Research in Education Settings, Albany: State University of New York Press. Hijmans Ellen, Wester Fred (2010), Comparing Case Study with Other Methodologies, w: Albert J. Mills, Gabrielle Durepos, Elden Wiebe (red.), Encyclopedia of Case Study Research, London: Sage Publications. Kitay Jim, Callus Ron (1998), The Role and Challenge of Case Study Design in Industrial Relations Research, w: Keith Whitfield, George Strauss (red.), Researching the World of Work. Strategies and Methods in Studying Industrial Relations, Ithaca: ILR Press. Konecki Krzysztof (2000), Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Kostera Monika (2003), Antropologia organizacji, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Kostera Monika (2008), Współczesne koncepcje zarządzania, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania UW. Kuhn Thomas S. (2001), Struktura rewolucji naukowych, tłum. Helena Ostromęcka, Warszawa: Fundacja Aletheia. Lincoln Yvonna S., Guba Egon G. (1985), Naturalistic Inquiry, Beverly Hills: Sage Publications. Lipset Seymour Martin, Trow Martin A., Coleman James S. (1956), Union Democracy, Glencoe: Free Press. Lofland John i in. (2009), Analiza układów społecznych. Przewodnik metodologiczny po badaniach jakościowych, tłum. Anna Kordasiewicz, Sylwia Urbańska, Monika Żychlińska, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

1. Studium przypadku

39

Lynd Robert S., Lynd Helen M. (1929), Middletown. A Study in Contemporary American Culture, New York: Harcourt, Brace and Company. Maxwell Joseph A. (1996), Qualitative Research Design, Thousand Oaks: Sage Publications. Michels Robert (1915), Political Parties, New York: Hearst’s International Library. Miles Matthew B., Huberman A. Michael (2000), Analiza danych jakościowych, tłum. Stanisław Zabielski, Białystok: Trans Humana. Mills Albert J., Durepos Gabrielle, Wiebe Elden (red.) (2010), Encyclopedia of Case Study Research, London: Sage Publications. Moriceau Jean-Luc (2010), Generalizability, w: Albert J. Mills, Gabrielle Durepos, Elden Wiebe (red.), Encyclopedia of Case Study Research, London: Sage Publications. Morse Janice M., Richards Lyn (2002), Readme First for a User’s Guide to Qualitative Methods, Thousand Oaks: Sage Publications. Ostrowski Piotr (2009), Powstawanie związków zawodowych w sektorze prywatnym w Polsce, Warszawa: C.H. Beck. Palska Hanna (2002), O potrzebie monografii terenowej w badaniach dawnej i dzisiejszej biedy w Polsce, w: Katarzyna Korzeniewska, Elżbieta Tarkowska (red.), Lata tłuste, lata chude… Spojrzenia na biedę w społecznościach lokalnych, Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN. Punch Keith (1998), Introduction to Social Research. Quantitative and Qualitative Approaches, London: Sage Publications. Ragin Charles C., Becker Howard S. (red.) (1992), What is a Case? Exploring the Foundations of Social Inquiry, New York: Cambridge University Press. Saunders Mark, Lewis Philip, Thornhill Adrian (2009), Research Methods for Business Students, New York: Prentice-Hall. Seawright Jason, Gerring John (2008), Case Selection Techniques in Case Study Research. A Menu of Qualitative and Quantitative Options, „Political Research Quarterly” vol. 61, nr 2, s. 294–308. Sharma Basu (2010), Postpositivism, w: Albert J. Mills, Gabrielle Durepos, Elden Wiebe (red.), Encyclopedia of Case Study Research, London: Sage Publications. Siggelkow Nicolaj (2007), Persuasion with Case Studies, „The Academy of Management Journal” vol. 50, nr 1, s. 20–24. Silverman David (2007), Interpretacja danych jakościowych, tłum. Małgorzata Głowacka-Grajper, Joanna Ostrowska, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Silverman David (2008), Prowadzenie badań jakościowych, tłum. Joanna Ostrowska, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Stake Robert E. (1995), The Art of Case Study Research, Thousand Oaks: Sage Publications. Stake Robert E. (2009), Jakościowe studium przypadku, tłum. Marta Sałkowska, w: Norman K. Denzin, Yvonna S. Lincoln (red.), Metody badań jakościowych, t. 1, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 623–654. Stake Robert E., Trumbull Deborah J. (1982), Naturalistic Generalization, „Review Journal of Philosophy and Social Science” nr 7, s. 1–12. Strumińska-Kutra Marta (2010), Rekonstrukcje odpowiedzialności przedsiębiorstw, w: Włodzimierz Pańków, Bolesław Rok, Marta Strumińska-Kutra, Joanna Woźniczko, Oblicza społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Sztumski Janusz (2005), Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice: Wydawnictwo Naukowe Śląsk. Thomas Gary (2010), Doing Case Study. Abduction Not Induction, Phronesis Not Theory, „Qualitative Inquiry” vol. 16, nr 7, s. 575–582. Verschuren Piet (2003), Case Study as a Research Strategy. Some Ambiguities and Opportunities, „International Journal of Social Research Methodology” vol. 6, nr 2, s. 121–139.

40

Marta Strumińska-Kutra, Izabela Koładkiewicz

Walton John (1992), Making the Theoretical Case, w: Charles Ragin, Howard Becker (red.), What Is a Case?, University Press, New York: Cambridge University Press. Whyte William F. (1943), Street Corner Society, Chicago: The University of Chicago Press. Wieviorka Michel (1992), Case Studies. History or Sociology?, w: Charles C. Ragin, Howard S. Becker (red.), What is a Case? Exploring the Foundations of Social Inquiry, New York: Cambridge University Press. Yin Robert K. (2003a), Case Study Research. Design and Methods, Thousand Oaks: Sage Publications. Yin Robert K. (2003b), Applications of Case Study Research, Thousand Oaks: Sage Publications. Yin Robert K. (2010), Case Study Protocol, w: Albert J. Mills, Gabrielle Durepos, Elden Wiebe (red.), Encyclopedia of Case Study Research, London: Sage Publications.

ROZDZIAŁ

2

Małgorzata Ciesielska, Katarzyna Wolanik Boström, Magnus Öhlander

Obserwacja jest jedną z najważniejszych metod badawczych w naukach społecznych i zarazem jedną z najbardziej różnorodnych. Pod nazwą obserwacja kryje się bowiem wiele technik i podejść, niejednokrotnie trudno porównywalnych zarówno pod względem przebiegu, jak i przewidywanych rezultatów. Wybór metody musi być dostosowany do problemu badawczego i kontekstu naukowego. W tym rozdziale omawiamy cechy charakterystyczne trzech głównych typów obserwacji, które mogą być ze sobą w różny sposób łączone. W obserwacji bezpośredniej ideałem jest „zanurzenie się” w kulturze przez dłuższy czas, poznawanie jej od środka jako członek danej kultury lub z pozycji gościa. W obserwacji nieuczestniczącej próbujemy zobaczyć świat, relacje i interakcje w nowy sposób, bez potocznej typizacji i oceny. W obserwacji pośredniej zaś badacz polega na obserwacjach innych osób (na przykład innych badaczy), różnego rodzaju dokumentacji lub autoobserwacji. Obserwacja jest podstawą codziennych interakcji: gdy uczestniczymy w życiu społecznym, jesteśmy pilnymi obserwatorami i komentatorami zachowania zarówno innych ludzi, jak i własnego. Obserwacja podniesiona do rangi metody naukowej jest jednak przeprowadzana systematycznie, świadomie i w naukowo określonych celach poznawczych – nawet jeśli ciekawość i fascynacja nadal są jej ważnymi składnikami. W pierwszej części rozdziału przedstawiamy cechy wspólne różnych technik obserwacji oraz elementy istotne w projektowaniu badania, takie jak wybór problemu, dostęp do terenu, selekcja obserwowanych uczestników i zjawisk, role obserwatora oraz dokumentowanie obserwacji w formie notatek z terenu. W drugiej części skupiamy się na prezentacji różnych podejść do obserwacji: obserwacji bezpośredniej uczestniczącej i nieuczestniczącej oraz obserwacji pośredniej. Kolejny rozdział, autorstwa Barbary Czarniawskiej, jest poświęcony technice shadowingu, polegającej na byciu czyimś „cieniem”.

42

Małgorzata Ciesielska, Katarzyna Wolanik Boström, Magnus Öhlander

Wybór metody zawsze musi być dostosowany do wstępnego problemu badawczego oraz kontekstu naukowego, gdy na przykład chcemy pogłębić istniejącą wiedzę o danej grupie czy określonym zjawisku społecznym. Problem badawczy opiera się z kolei na pewnej podstawie teoretycznej – na przykład z zakresu teorii genderowych, teorii organizacji, dyskursu czy poststrukturalizmu – co jednocześnie zawęża i wyostrza widzenie, dając pojęcie o tym, jakie sytuacje, osoby i zachowania mogą się okazać interesujące (co nie oznacza jednak, że w trakcie badania mamy pomijać albo zamykać się na inne aspekty). Obserwacja1 może być główną metodą w danym projekcie lub jedną z kilku uzupełniających się metod jakościowych. Może pomóc na wstępie badań w wykrystalizowaniu interesujących tematów naukowych. Wrażenia i doświadczenia z długotrwałej obserwacji mogą nam podsunąć nowy i jeszcze ciekawszy problem badawczy, co z kolei może stworzyć potrzebę zastosowania dodatkowej (albo innej) metody i teorii, aby lepiej zgłębić ten problem. Ramka 2.1. Dochodzenie do problemu badawczego Katarzyna: W trakcie przygotowań do pracy doktorskiej przebywałam przez kilka miesięcy w Polsce w 1995 roku. Wyjechałam z Polski siedem lat wcześniej i byłam zaskoczona zmianami, jakie nastąpiły. Obserwacja ludzi i ich rozmów na ulicach, w domach i miejscach pracy, oglądanie polskich programów telewizyjnych (i to niekoniecznie publicystycznych) upewniły mnie, że pojęcie godziwego i udanego życia za socjalizmu i w okresie transformacji jest silnie kontestowane. Moim wstępnym zainteresowaniem były wtedy role w rodzinie oraz pojęcia męskości i kobiecości wśród osób z wyższym wykształceniem. Różni rozmówcy pytani o to odpowiadali co prawda uprzejmie i ciekawie, lecz zahaczali o wiele innych aspektów, które wyraźnie bardzo im leżały na sercu. Zaczęłam odwiedzać ich miejsca pracy, ponieważ praca była ważnym elementem autoprezentacji. A gdy poprosiłam ich o zarys biograficzny, opowiadali barwnie i szczegółowo nie tylko o swoim życiu, lecz także o życiu swoich przodków. Odnosili się często bezpośrednio do wzorców idealnych biografii w okresie powojennym, tematu bardzo upolitycznionego i dla wielu z nich newralgicznego, oraz tworzących się ideałów w okresie transformacji. Mój problem naukowy poszerzył się, skoncentrowałam się na biograficznych wywiadach o rodzinnej historii, wykształceniu, pracy i rodzinie, a także zdobyłam niezbędne narzędzia do interpretacji tych wywiadów (zob. Wolanik Boström 2005, 2008).

1 Samego pojęcia „obserwacja” używamy wtedy, gdy odnosimy się do obu rodzajów obserwacji oraz ich różnorodnych form pośrednich.

2. Obserwacja

43

Zdarza się też modyfikacja używanej metody. Zaczynając od obserwacji bezpośredniej nieuczestniczącej, badacz odkrywa, że niektóre aspekty kultury pewnych grup społecznych, na przykład bokserów, przedszkolanek czy muzyków rockowych, może poznać jedynie dzięki czynnemu uczestnictwu w ich rzeczywistości, doświadczając na własnej skórze ich codziennego życia, dzieląc ich radość, stres, obawy i sukcesy.

W badaniach obserwacyjnych – niezależnie od ich rodzaju – niezwykle ważnym zadaniem jest wyodrębnienie i zdefiniowanie konkretnego „terenu” do obserwacji. W etnologii i antropologii długo przeważała tradycja, że teren badań jest tożsamy z fizycznym miejscem, na przykład wioską plemienną, dzielnicą miasta czy szkołą; w ekonomii terenem mogło być przedsiębiorstwo, bank lub inna instytucja. W dzisiejszym globalnym i multimedialnym świecie tak wyraźnie ograniczony kontekst nie jest oczywisty: nawet mieszkańcy niewielkiej miejscowości czy pracownicy małej firmy mają szerokie kontakty poza jej granicami. Internetowe wspólnoty często nie mają żadnego powiązania z fizycznym miejscem. Aby zrozumieć graczy w gry internetowe, możemy się zdecydować na połączenie obserwacji uczestniczącej i pośredniej, na przykład na autoobserwację własnej gry, bycie członkiem miejscowej subkultury spotykającej się w jakimś klubie, obserwację gry wybranych osób i proszenie ich o wyjaśnienia oraz komentarze. Z przyczyn praktycznych, o ile są metodologicznie uzasadnione, wybieramy często jedno miejsce, gdzie odbywają się interesujące nas wydarzenia i interakcje. Czasem jednak problem badawczy wymaga „multilokalnej” czy „translokalnej” pracy w terenie – można na przykład podążać za ludźmi, za konkretnymi przedmiotami, za specyficznym symbolem, metaforą, opowiadaniem czy biografią (por. Marcus 1995). Po określeniu możliwego terenu obserwacji, następnym etapem jest uzyskanie do niego dostępu, i to nie tylko w fazie początkowej, gdy trzeba przełamać pierwsze lody. Dostęp musi być stale renegocjowany! Nawet jeśli kierownictwo danej instytucji wyraziło pozwolenie na naszą obecność, to i tak możemy się natknąć na nieformalnych „odźwiernych” (Hammersley, Atkinson 2000, s. 73), którzy będą utrudniać lub nadzorować wszystkie nasze działania, aby dana instytucja została pokazana w pozytywnym świetle. Konkretni pracownicy też mogą odmówić współpracy i nie życzyć sobie żadnego kontaktu z naukowcem – co trzeba uszanować. Dużą pomocą mogą nam z kolei posłużyć nieformalni „opiekunowie” (tamże, s. 74), czyli osoby, które są życzliwie zainteresowane naszym projektem i gotowe użyć własnych kontaktów, by ułatwić nam pracę. Przedstawiając nas swoim znajomym i oferując symboliczną rekomendację, wyświadczają nam nieocenioną przysługę. Problemem może być jednak to, że w zamian mogą oczekiwać wglądu w proces badawczy oraz pewnej lojalności z naszej strony – wobec nich samych lub badanej grupy.

Małgorzata Ciesielska, Katarzyna Wolanik Boström, Magnus Öhlander

44

Ramka 2.2. Wybór miejsca obserwacji Szwedzka antropolog Fanny Ambjörnsson (2004) studiowała proces kształtowania się różnych rodzajów kobiecości wśród nastoletnich dziewcząt. Mimo że nie interesowała jej sama szkoła jako instytucja, to długotrwała obserwacja w dwóch klasach licealnych w Sztokholmie okazała się doskonałym sposobem na uzyskanie i utrzymanie kontaktu z dziewczętami z dwóch grup społecznych. Badaczka towarzyszyła co prawda dziewczętom także podczas ich wizyt w sklepach, kawiarniach czy na imprezach, ale to codzienna szkolna rutyna, z obowiązkowymi lekcjami, pracami grupowymi, przerwami i „okienkami”, była centralnym punktem ich spotkań. Ambjörnsson nie uczestniczyła w szkolnej pracy dziewcząt, ale we wszelkich towarzyskich aspektach szkolnej rzeczywistości, co pozwalało jej na śledzenie procesu ciągłego negocjowania heteronormatywnej „normalności” wśród niekończących się rozmów i plotek, wymownych spojrzeń, reakcji na niedbale wyskubane brwi czy wspólnych napadów chichotu.

Gdy zaczynamy obserwację, ważne jest, by dowiedzieć się jak najwięcej o danym terenie, zanim zawęzimy pole widzenia zgodnie z wybranym problemem badawczym. Socjolożka Patty Sotirin (1999, s. 18), dając studentom za zadanie zbadać, co jest uznawane za „dobrą” komunikację w miejscu pracy, proponowała, aby obserwowali: 1) terytorium, 2) rzeczy, 3) ludzi i 4) rozmowy. James P. Spradley polecał w swojej klasycznej już książce Participant Observation (1980), aby zwłaszcza w początkowym okresie wziąć pod uwagę dziewięć wymiarów każdej sytuacji społecznej, które wchodzą ze sobą w skomplikowane relacje: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Przestrzeń – fizyczne miejsce czy miejsca. Aktorzy – ludzie związani z daną sytuacją. Działanie – zestaw czynności, które ludzie wykonują. Obiekt – fizyczne rzeczy obecne w danej sytuacji. Czynność – pojedyncze zajęcie wykonywane przez ludzi. Wydarzenie – zestaw powiązanych ze sobą działań. Czas – sekwencjonowanie w czasie, tempo wydarzeń. Cele – co ludzie starają się osiągnąć. Emocje – odczuwane i wyrażane.

Przedstawiona dalej lista, zainspirowana przez Spradleya (1980), Sotirin (1999, s. 18), Arvastsona i Ehna (2009) oraz Kosterę (2003), może być przydatna do obserwacji w różnych kontekstach, po odpowiednim dostosowaniu do aktualnego terenu i problemu badawczego.

2. Obserwacja

45

1. Organizacja czasu i przestrzeni. Jak zorganizowany jest czas? Kto o tym decyduje lub kto nadzoruje przestrzeganie reguł? Jakie jest tempo różnego rodzaju działań i wydarzeń? Jak jest zorganizowana przestrzeń (np. przez plan miasta, architekturę budynku, stadionu, supermarketu, wystrój wnętrza)? Jak zaznacza się terytoria i granice? Jaki jest wystrój różnych stref, tych widocznych dla wszystkich i tych dostępnych tylko dla wybranych, co to oznacza, do jakiego typu aktywności skłania, czy zmienia się to na przykład o różnych porach dnia? Jak instytucje, grupy i pojedynczy ludzie zaznaczają i chronią „własną” przestrzeń? Kto dostaje tej przestrzeni mniej, a kto więcej? Czy są z tego powodu napięcia i konflikty? 2. Rzeczy. Jakie fizyczne obiekty są obecne w danej rzeczywistości (np. narzędzia, maszyny, meble, pożywienie, dekoracje, oznakowanie, obrazy, telefony, komputery)? Kto co ma lub czego używa, w jaki sposób? Jak co wygląda, pachnie, smakuje? Co różne przedmioty mogą sygnalizować i symbolizować? Co jest prywatne, a co wspólne, firmowe, państwowe? Kto i jak kontroluje dostęp do rzeczy i ich użytek? 3. Aktorzy społeczni. Jak wyglądają ludzie, ulubione zwierzęta domowe itd? Jak się zachowują i poruszają w danej przestrzeni ci, którzy mają swoje oczywiste miejsce oraz ci, którzy go nie mają? Kto ma jaki status i autorytet? Jakie kategorie ludzi wyłaniają się w procesie obserwacji i jakie są między nimi relacje oraz przemieszczenia (w obrębie danej kategorii, na przykład specyficznej grupy zawodowej, i poza nią)? Jakie jest podobieństwo i zróżnicowanie wyglądu i zachowań w obrębie danej kategorii? 4. Interakcje. Co robią ludzie, co mówią, jakie zachowania niewerbalne można zaobserwować? Kto, kiedy, z kim się komunikuje i jak? W jakich interakcjach zauważa się różnice władzy, negocjacje i wyzwania dla autorytetu? Jak są wyrażane uczucia, pomiędzy kim, jak często, jak intensywnie? Jak się rozmawia (także przez telefon czy e-mail), o czym, formalnie czy nieformalnie? Co zostaje powiedziane, za pomocą jakiego słownictwa, z jakim ładunkiem emocjonalnym, jakie towarzyszy temu zachowanie pozawerbalne? Jakie tematy się porusza? Jakie nazwy, techniczne lub kolokwialne zwroty, ton rozmowy są charakterystyczne dla danej grupy? 5. Wydarzenia. Co jest rutyną, a w jej ramach co wydaje się mniej istotne, a co ważniejsze? Jakie rytualne zachowania, w tym oficjalnie uznawane rytuały (np. integracyjne), można zaobserwować? Jakie jest ich przesłanie? Jakie wydarzenia są częste, jakie rzadkie, niezwykłe, nieoczekiwane? Przy obserwacji konkretnego wydarzenia: co się dzieje? W jakim kontekście? Jak się zachowują ludzie, co robią, co mówią, jak okazują emocje, jak zmieniają się lub potwierdzają ich relacje, status w grupie? W jaki sposób to wydarzenie jest potem komentowane, omawiane, oceniane? Czy zmienia się to w różnych konstelacjach lub z upływem czasu?

46

Małgorzata Ciesielska, Katarzyna Wolanik Boström, Magnus Öhlander

Dylematem, z jakim się często mierzymy, jest taki wybór miejsca i czasu, który pozwoli uzyskać ciekawy materiał. Niestety nie można być wszędzie ani obserwować wszystkiego przez całą dobę. Ta pozornie banalna kwestia jest często źródłem ogromnej frustracji w terenie. Nawet kiedy obserwujemy bardzo uważnie, mamy dostęp tylko do jednej sytuacji i prawdopodobnie omija nas w tym czasie coś ciekawego w innym miejscu. Poza tym musimy odpoczywać, jeść i spać. Obserwowani ludzie też chcą mieć czasem święty spokój i zamknąć za sobą drzwi. Nieunikniony jest zatem ciągły wybór kogo, co, gdzie, kiedy i jak obserwować oraz jak poradzić sobie z tym, że wciąż umyka nam mnóstwo informacji. Gdy podejmujemy decyzję, jak długo dziś obserwować oraz na kim i na czym się skupić, ważne jest, by zawężenie pola obserwacji odbywało się według kryteriów, które odpowiadają naszemu problemowi badawczemu. Hammersley i Atkinson (2000, s. 56) proponują selekcję w trzech wymiarach: czasu, ludzi i kontekstu. 1. Czas. Praca w terenie może trwać od kilku miesięcy do kilku lat, w zależności od tego, co badamy. W tym czasie mnóstwo rzeczy zdąży się wydarzyć, ludzie mogą zmienić nastawienie do wielu spraw, zmienia się też dynamika relacji międzyludzkich. Jeśli to możliwe, warto jest strategicznie wybrać kilka dłuższych okresów obserwacji, przeplatanych opracowaniem materiału (notatek, zdjęć, dokumentów) oraz analityczną refleksją i pisaniem tekstów – najlepiej z dala od terenu. W trakcie pobytu w terenie warto też rozszyfrować, które pory dnia czy dni tygodnia są punktami kluczowymi lub wyróżniają się jako szczególnie bogate w informacje (tamże, s. 59). Takim punktem może być obchód w szpitalu, przekazanie pracy drugiej zmianie, lekcja wychowawcza w szkole, zebranie w firmie, a nawet przerwa na kawę. 2. Ludzie. Innym wymiarem selekcji jest zróżnicowanie danej społeczności. Jeśli chcemy stworzyć szczegółowy i sprawiedliwy obraz życia instytucji, to powinniśmy obserwować interakcje i kobiet, i mężczyzn, osób w różnym wieku, o różnym zasięgu odpowiedzialności, w różnych działach, na różnych stopniach formalnej i nieformalnej hierarchii. Nawet jeśli interesuje nas tylko jedna grupa zawodowa, na przykład pielęgniarek, to spróbujmy zwracać uwagę na ich mniejsze grupy. 3. Kontekst. Trzecim wymiarem selekcji jest kontekst, który niekoniecznie pokrywa się z fizycznym miejscem. Spróbujmy obserwować zarówno fasadę, jak i kulisy danej społeczności czy instytucji! Na przykład nauczyciele mają na ogół różne normy zachowania i wypowiedzi wobec uczniów w klasie, rodziców na wywiadówce, innych nauczycieli podczas zebrania czy wobec koleżanek, z którymi prowadzą nieformalne rozmowy na przerwach. Aby zaobserwować repertuar zachowań w całym ich bogactwie, dobrze jest mieć dostęp do kontekstów, gdzie obowiązują różne normy zachowania.

2. Obserwacja

47

Każda obserwacja jest inna. Nawet doświadczony badacz musi za każdym razem szukać równowagi między byciem „wewnątrz” społeczności i analizowaniem jej „z zewnątrz”, z dystansu. Za Katrine Fangen (2005) oraz Hammersleyem i Atkinsonem (2000) można wyróżnić kilka głównych ról: 1. Całkowicie uczestniczący obserwator spędza cały swój czas w danym środowisku, przejmując tryb życia i zwyczaje grupy, a nawet jej sposób patrzenia na rzeczywistość. Takie zanurzenie się w teren jest niezwykle pomocne, aby daną grupę zrozumieć, ale może grozić wtopieniem się w jej kulturę i utratą analitycznego nastawienia. W antropologii mówi się o ryzyku going native i totalnej akulturacji – badacz staje się jednym z „tubylców” i zaczyna utożsamiać się całkowicie z pewną społecznością polityczną, religijną czy etniczną. Zmienia się wtedy w nieobserwującego uczestnika. Czasami jednak problem badawczy wymaga podjęcia tego ryzyka, na przykład po to, by uzyskać dostęp do milczącej, ucieleśnionej wiedzy. Jak zauważa Katrine Fangen (2005, s. 140), ideałem nie jest jednak całkowite uczestnictwo, tylko taki stopień uczestnictwa, który daje możliwie najlepsze dane. 2. Częściowo uczestniczący obserwator jest jedną z najbardziej popularnych ról. Osoba uczestniczy w interakcjach, ale nie w tej działalności, która jest specyficzna dla danego środowiska – na przykład produkcji urządzeń lub pielęgnacji chorych. Ideałem jest to, by poznać normy, wartości i reguły zachowań, nie powodując, aby nasza obecność była uciążliwa dla uczestników. 3. Nieuczestniczący obserwator obserwuje i prowadzi dokumentację, nie wdając się w interakcje międzyludzkie w terenie. Bardzo wątpliwe, czy można uzyskać pełne zrozumienie rzeczywistości społecznej, jeśli jest to jedyna rola, ale jak wspomnieliśmy wcześniej, badacz może dopasowywać swoje role w zależności od sytuacji. Są sytuacje, kiedy rola nieuczestniczącego obserwatora ma zdecydowane plusy, na przykład na wiecach, koncertach, w centrach handlowych czy na lotniskach. Oprócz roli obserwator może przyjąć postawę neutralną, zaangażowaną bądź stronniczą. Przez wiele lat normą w naukach społecznych była „neutralna” i poprawna postawa obserwatora wobec grup i organizacji, które bada. Nie chodziło tu wyłącznie o dopasowanie się, z szacunku dla danej społeczności, do jej norm ubioru i interakcji, lecz także o polityczną czy ideologiczną neutralność. Na fali krytyki pozytywistycznych ideałów, a zwłaszcza w postmodernistycznym podejściu do nauk społecznych, dyskutuje się, czy badacz kiedykolwiek może być „neutralny” w sensie obojętności na ludzi i sytuacje, które spotyka. Jako myślący i czujący człowiek angażuje się on/ona w relacje z innymi, ma mniej lub bardziej skrystalizowane poglądy polityczne i religijne, sympatie i antypatie.

48

Małgorzata Ciesielska, Katarzyna Wolanik Boström, Magnus Öhlander Ramka 2.3. Obserwowany badacz

Magnus: Podczas obserwacji badacz także jest obserwowany i pilnowany, co dobrze ilustruje moja trzymiesięczna praca w niewielkim domu opieki dla starszych pań cierpiących na demencję. Będąc tam, towarzyszyłem zawsze komuś z personelu, pomagając w pracy, ale na początku ludzie odnosili się do mnie podejrzliwie, biorąc mnie prawdopodobnie za wysłanego przez kierownictwo kontrolera. Gdy wchodziłem do dyżurki podczas przerw, pielęgniarki i pielęgniarze, do tej pory półleżący na kanapie albo siedzący wygodnie z nogami na stole, podnosili się i siadali wyprostowani. Aby tego rodzaju obserwacja była owocna, badacz musi zostać zaakceptowany przez grupę jako osoba neutralna, wiarygodna i godna zaufania. Zajęło mi to kilka tygodni. Z czasem personel zmienił nastawienie do mnie, ludzie siedzieli nadal wygodnie rozparci, gdy wchodziłem do ich pokoju, i przestali bez przerwy obserwować mnie i sprawdzać, co robię i mówię. Stałem się „prawie-pielęgniarzem” albo „ciągłym zastępcą”, pozostała jednak w stosunku do mnie pewna ostrożność, ponieważ byłem tylko „prawie” pielęgniarzem, który mógł zmienić się w donosiciela, gdyby zobaczył jakiś błąd w pracy. Przez ciągłą refleksję nad tym, jaką rolę przypisywano mi w danym momencie, mogłem lepiej zrozumieć zachowanie personelu i materiał, który był efektem mojej obserwacji.

Jeśli analizowana społeczność pozostaje w konflikcie z innymi grupami lub jeśli natknie się na zaognione konflikty w samej grupie, to łatwo może zostać do tego konfliktu wciągniętym i zmuszonym do opowiedzenia się po którejś ze stron. Wtedy konieczna staje się rewizja problemu badawczego.

Kiedy piszemy notatki i zbieramy dokumentację, zalecana jest dyskrecja i ostrożność w przechowywaniu tego rodzaju informacji, by nie dostały się w niepowołane ręce. Jest to ważne zwłaszcza w przypadku opisów newralgicznych sytuacji, dobrze jednak jak najszybciej zakodować wszelkiego rodzaju niezredagowane opisy, zmieniając imiona, nazwiska i dane badanej społeczności, na przykład nazwę instytucji. Regułą jest to, że staramy się zapewnić anonimowość ludziom, których obserwujemy – co może być łatwiejsze wobec osób postronnych, czytających naszą pracę, niż tych ludzi w terenie, którzy doskonale wiedzą, co i kogo mogliśmy obserwować. Liceum, w którym przeprowadzaliśmy obserwacje, możemy nazwać „liceum w jednym ze średnich miast południowej Polski”. Jeśli ktoś jednak rozpozna tę szkołę, łatwo rozgryzie, kim jest nauczycielka historii, wychowawca klasy lub konkretni uczniowie. Doświadczeni etnografowie zalecają więc pewną wstrzemięźliwość w wykorzystywaniu newralgicznych danych i łatwych do rozszyfrowania opisów, o ile nie są one naprawdę istotne dla problemu badawczego.

2. Obserwacja

49

Ramka 2.4. Anonimowość badanych dziewcząt Wspomniana już szwedzka antropolog Fanny Ambjörnsson (2004), która obserwowała codzienne interakcje dziewcząt w dwóch równoległych klasach w liceum, opisując ich rozmowy, czasem dzieliła jedną wypowiedź na kilka osób lub zmieniała dziewczętom imiona w opisie konkretnej sytuacji, aby trudniej było je rozpoznać. Jej znakomita etnografia, a zwłaszcza szczegółowe portrety kilku dziewcząt, nie pozostawia wiele wątpliwości co do ich tożsamości dla tych, którzy wiedzieli, w których klasach prowadziła badania. Te opisy są jednak ogromnie pomocne w zrozumieniu ich autoprezentacji oraz codziennego negocjowania tego, co jest „normalne” i „naturalne”, a co jest odstępstwem od normy w byciu „dziewczyną”.

Najważniejszą zasadą robienia dobrych notatek jest zdanie sobie sprawy z faktu, że jest to zadanie selektywne (Emerson, Fretz, Shaw 1995, 2001). Dzieje się tak, ponieważ musimy zredukować nasze doświadczenia i obserwacje konkretnego wydarzenia do kilku zapisków. Nie istnieje jeden właściwy sposób tworzenia idealnych notatek z terenu, tym bardziej, że każdy opis zawiera już element interpretacji tego, co się wydarzyło. Dlatego tak ważne jest to, co zdecydujemy się podkreślić, zmarginalizować lub zupełnie zignorować w naszych zapisach. Warto jednak pamiętać o kilku zasadach. Notując, pamiętaj! 1. Nie jest możliwe obserwowanie wszystkiego naraz, zdecyduj więc, jaki jest główny cel poznawczy danej obserwacji. 2. Notuj (na ile się da) na bieżąco, aby uniknąć późniejszych reinterpretacji tego, co się stało. 3. Notuj szczegóły, wstępne odczucia, wygląd, reakcje i zachowania ludzi, zapachy, dźwięki. 4. Łatwo jest skupić się na własnych odczuciach, trudniej na reakcjach obserwowanych osób, ale to te drugie powinny być w centrum uwagi. 5. Zawsze staraj się zrozumieć, co znaczą wydarzenia dla obserwowanych osób i społeczności – ale w trakcie notowania nie przypisuj obserwowanemu zachowaniu (np. okazywaniu emocji) motywów. 6. Raczej opisuj, niż oceniaj. Unikaj szybkich i nieuzasadnionych uogólnień, typizacji i stereotypów. 7. Lepiej jest nagrywać i transkrybować wypowiedzi, niż tylko podsumowywać tematy rozmów. 8. Notatki powinny dotyczyć przede wszystkim tematu badań. Należy także mieć świadomość, że selekcja materiału zależy zarówno od problemu badawczego, jak i od poglądów samego badacza. Jest zatem z natury rzeczy subiektywna.

50

Małgorzata Ciesielska, Katarzyna Wolanik Boström, Magnus Öhlander

Obserwacja dzieli się na pośrednią i bezpośrednią. Obserwacja pośrednia to zbiór technik pozwalających na zdalne obserwowanie zdarzeń i zjawisk. Natomiast obserwacja bezpośrednia polega na obserwacji wydarzeń w trakcie ich trwania. Ze względu na aktywną lub pasywną rolę obserwatora, obserwacja bezpośrednia może być uczestnicząca albo nieuczestnicząca (zob. tabela 2.1).

Obserwacja uczestnicząca to klasyczna i wysoko ceniona metoda w etnografii i innych badaniach jakościowych, używana do poznania bardzo różnorodnych środowisk kulturowych – od grup plemiennych po międzynarodowe przedsiębiorstwa. Według duńskiej socjolog Katrine Fangen, której książka Deltagande observation (2005) jest jedną z najbardziej wszechstronnych prac o tej metodzie, często utożsamia się wręcz obserwację z etnografią czy „pracą w terenie”, ponieważ zdobywamy wiedzę przez własne doświadczenie i bezpośrednie wrażenia. Obserwacja daje możliwość opisu ludzkich praktyk – tego, co i jak ludzie robią – w kontekście, który jest dla nich naturalny. Może dostarczyć nieocenionych informacji na te tematy, o których badani nie opowiadają w trakcie wywiadów, ponieważ są dla nich trudne, drażliwe, kontrowersyjne albo zbyt oczywiste – i dlatego, jak sądzą, mało interesujące (Pripps, Öhlander 2011). Daje też pojęcie o podobieństwach i różnicach między ideałem a praktyką, między tym, co ludzie mówią, że robią, a tym, co robią rzeczywiście. To z kolei skłania do refleksji etycznej – czy na pewno mamy prawo użyć tego rodzaju spostrzeżeń? Metoda ta jest czasochłonna, często męcząca i stresująca, ale w nieporównanie lepszy od innych metod sposób zbliża badacza do środowiska i praktyk społecznych. Wymaga ogromnego zaangażowania, aby dać pożądane rezultaty, lecz zarazem niezwykle ważne jest zachowanie minimum krytycznego dystansu. W obserwacji uczestniczy się bowiem nie tylko jako badacz, oddzielony od ludzi analityczną otoczką, lecz także jako zwykły człowiek, myślący i czujący, z określonym doświadczeniem życiowym i specyficznym repertuarem poglądów i reakcji – jako aktor społeczny wchodzący w dynamiczne relacje z innymi ludźmi. Od codziennych kontekstów i interakcji społecznych różni tę metodę to, że uczestnicząc, jednocześnie obserwujemy i staramy się zapamiętać, zapisać, nagrać czy w inny sposób udokumentować pewne aspekty. Nasze wrażenia są też poddawane ciągłej analizie i refleksji, co pozwala uściślać pytania i problemy badawcze. Obserwacja uczestnicząca odbywa się z pozycji insidera, czyli członka danej społeczności lub kultury. Celem jest dogłębne poznanie norm interakcji, sensu działań i hierarchii wartości (Kostera 2003, s. 116). Uczestnicząc w życiu danej społeczności, badacz lub badaczka jednocześnie obserwuje i stara się zapisać albo w inny sposób udokumentować wybrane elementy interakcji i środowiska.

• Gdy inne typy obserwacji nie

• Długotrwałe obserwacje

• Codzienne rozmowy i sytuacje,

Narzędzia

• •

•

•

poznanie przez różne zmysły. Dzielenie doświadczeń z członkami danej kultury. Subiektywność badacza jest ważnym narzędziem poznania. Autorefleksja. Notatki na bieżąco, zbieranie dokumentacji.

codziennych sytuacji, rozmowy z pozycji gościa. • Możliwość zadawania pytań, proszenia o komentarze. • Notatki na bieżąco, zbieranie dokumentacji.

społecznej czy organizacji, pozostając w pozycji gościa. • Bliskość do terenu, ale z zachowaniem dystansu.

• Dogłębne poznanie grupy

„od wewnątrz”, uzyskanie podobnych doświadczeń. • Dostęp do wiedzy milczącej, ucieleśnionej.

• Poznanie grupy czy organizacji

Zastosowanie

„przybysza z innej planety”.

• • •

• •

antropologicznej, unikanie typizacji, kategoryzacji, interpretacji, oceny. • Notatki na bieżąco.

• Nic nie jest znane i oczywiste. • Wyostrzenie percepcji

od nowa.

• Twórcze zdziwienie, widzenie

• Dowody materialne i wizyta

terenowa. Nagrania wideo/audio. Autoobserwacja (wywiad, kwestionariusz, dziennik). Badanie dokumentacji. Netnografia. Analiza materiałów zebranych przez innych badaczy.

rzeczywistości, np. lotniska, dworca, hali targowej. • „Odświeżenie” widzenia.

• Ułatwia badanie dobrze znanej

kategoryzacji i ocen.

• Wyostrzenie percepcji bez

i sposobu patrzenia na świat.

• Próba zmiany punktu widzenia

• Badanie z pozycji outsidera,

Obserwacja nieuczestnicząca

są możliwe (zdarzenia przeszłe lub takie, do których badacz nie został dopuszczony). • Dla celów dydaktycznych, klinicznych, powtórnej analizy.

poprzez gromadzenie informacji, filmów i opisów wydarzeń, w których osoba prowadząca badanie nie mogła sama uczestniczyć.

• Badanie zjawisk społecznych

Obserwacja pośrednia

• Badanie grupy czy organizacji „od wewnątrz”, z pozycji z jasno określonej pozycji insidera. outsidera, gościa. • Czasowe wtopienie się • Wtopienie w teren, ale nie w kulturę, choć z zachowaniem w kulturę. pewnego dystansu • Jednoczesna obserwacja analitycznego. i dokumentowanie. • Jednoczesny udział, obserwacja i dokumentowanie.

Obserwacja bezpośrednia

• Badanie grupy czy organizacji

Obserwacja uczestnicząca

Definicja

Typ

Tabela 2.1. Porównanie głównych typów obserwacji

52

Małgorzata Ciesielska, Katarzyna Wolanik Boström, Magnus Öhlander

Spędza ogromną ilość czasu wśród badanych osób, w ich środowisku, wchodzi w ich tryb życia, przejmując często ich zwyczaje, język czy slang, specyficzne zachowania i preferencje – bez względu na to, czy jest to plemię w Amazonii, czy nowoczesne biuro. Ludzie nie zawsze są skłonni do udzielania informacji na temat własnego życia czy relacji w swojej grupie komuś z zewnątrz, dlatego jako insider lub przynajmniej quasi-insider badacz ma większe szanse dogłębnego zrozumienia danej kultury. Znając „język terenu”, na przykład charakterystyczny slang danej grupy, jej wartości i punkty odniesienia, zyskuje wyczucie sytuacji i większe szanse na interpretację zachowania i wypowiedzi ludzi w adekwatny sposób. Uczestniczenie oznacza, że badacz na własnej skórze doświadcza podobnych rzeczy jak inni ludzie w danym środowisku. Łatwiej wówczas zrozumieć, co tych ludzi martwi, cieszy, nudzi, drażni i przeraża. Jest to jedyna metoda dająca badaczom szansę nabycia specyficznego rodzaju umiejętności: know-how, czyli praktycznej, ucieleśnionej, „milczącej wiedzy”, której opisanie słowami często sprawia badanym duże trudności. Ze względów etycznych, metodologicznych i praktycznych obserwacja uczestnicząca rzadko jest używana w formie tajnej czy zakamuflowanej, to znaczy tak, że obserwator jest znany tylko jako członek danej grupy, a obserwuje i notuje w tajemnicy (por. Kostera 2003, s. 119; Miszewski 2007). Jeśli zdobycie społecznie istotnej wiedzy nie jest absolutnie konieczne, a wyjawienie prawdy nie zmieni diametralnie zachowania badanych ani nie uniemożliwi obserwacji, to ludzie mają prawo wiedzieć, że ich zachowanie jest analizowane i że mogą wyrazić sprzeciw. Ukrywanie własnej podwójnej roli jest nie tylko etycznie wątpliwe, lecz także może być niebezpieczne w pewnych środowiskach (np. kryminalnych) lub w sytuacji zaostrzonych konfliktów (np. etnicznych, społecznych). Pochłania też mnóstwo energii, a ponieważ długotrwała i intensywna obserwacja jest zajęciem bardzo angażującym, trudno być jednocześnie obserwatorem i sumiennym sprzedawcą, menadżerem czy nauczycielem drugoklasistów. Często wybiera się więc różnego rodzaju formy pośrednie, na przykład uczestniczy się w codziennym życiu danej społeczności, ale w marginesowej roli i informując ogólnikowo o swoich celach naukowych (więcej na ten temat w tomie pierwszym, w rozdziale 2: „Etyka w badaniach jakościowych”). Nawet przy jawnej obserwacji metoda wymaga ogromnego zaangażowania emocjonalnego i empatii. Jednocześnie nie możemy zagubić pewnego analitycznego dystansu, ponieważ doprowadziłoby to do całkowitego wtopienia się w kulturę – going native. Niełatwo jest tu znaleźć złoty środek i czasem trzeba opuścić teren na pewien czas, by nabrać dystansu. Ponieważ staramy się zbliżyć do ludzi w terenie, zrozumieć ich życie i być jednym z nich, często wytwarzają się więzy lojalności – ci ludzie dużo dla nas zrobili, dobrze się rozumiemy, i opisanie tej społeczności z analitycznym chłodem wydaje się niemożliwe. Zaangażowana, osobista etnografia, dająca wyraz tym dylematom może tu być dobrym rozwiązaniem.

2. Obserwacja

53

Ramka 2.5. Obserwacja norweskich neonazistów Istnieje powszechny pogląd, że dojście do kryminalnych czy ekstremalnych środowisk jest możliwe tylko przez infiltrację. Przeczą temu doświadczenia Katrine Fangen (2001, 2005), która będąc doktorantką na socjologii, badała środowisko norweskich neonazistów z jasno określonej pozycji outsidera. Usłyszała, że neonaziści spotykają się w kilku pubach w Oslo. Pewnego wieczoru podeszła do grupy skinów, którzy rozmawiali w odprężonej i towarzyskiej atmosferze, opowiedziała, że pisze książkę o skinach, i zapytała, czy może z nimi posiedzieć. Pozwolono jej. Rozmawiała z nimi cały wieczór, śmiejąc się ze „zwykłych” żartów, ale zaznaczając wzruszeniem ramion i zachowaniem powagi, że nie bawią jej żarty o podłożu rasistowskim. W dalszych kontaktach podkreślała, że próbuje zrozumieć to, jak sami się definiują, co jest dla nich samych ważne. Neonaziści zaakceptowali jej obecność i zainteresowanie prawdopodobnie dlatego, że im to pochlebiało, z ciekawości i w nadziei na możliwość interesujących rozmów z kimś, kto patrzy na ich środowisko z zewnątrz. Nie oczekiwali od badaczki, że zacznie dawać wyraz rasistowskim poglądom czy stosować przemoc. Byli bardzo wrogo nastawieni wobec osób, które udawały, że do nich należą, ale które nie wydawały im się wiarygodne. Ponieważ jednak Fangen otwarcie powiedziała im o swojej tożsamości i celach, nabrali do niej zaufania i zgodzili się uczestniczyć w jej pracy.

Stosując obserwację bezpośrednią nieuczestniczącą, także próbujemy zbliżyć się do badanej społeczności, ale zachowujemy pozycję outsidera czy „gościa” (Kostera 2003) i jasno określamy swoją tożsamość i rolę badacza. Ten rodzaj obserwacji stosuje się często w badaniu organizacji. Rola gościa nie zawsze jest taka sama, badacze definiują ją w różny sposób. Niektórzy prawie wtapiają się w tło: ludzie niemal o nich zapominają i życie w organizacji toczy się swoim ustalonym rytmem, co daje dobre warunki do obserwacji i robienia notatek. Inni wolą rolę wścibskiego, ale sympatycznego kuzyna z zagranicy – umożliwia to zadawanie pytań o rzeczy, które dla uczestników są zupełnie oczywiste, oraz gwarantuje większą wyrozumiałość dla naszej pasji słuchania opowiadań o przeszłości i ploteczek o rodzinie, grupie czy organizacji. Podobnie jak w przypadku obserwacji uczestniczącej, można tu zdobyć wiele wiedzy milczącej, wczuwając się w klimat i nastrój, prosząc ludzi o wyjaśnienie, jak się robi różne rzeczy, zdobywając podobne doświadczenia, choć z pozycji outsidera. Warto pamiętać, że nawet umiejętnie „wtapiając się w tło”, w pewnym sensie nadal uczestniczymy w codziennym życiu danej społeczności. Chcąc nie chcąc, przez samą swoją obecność wywieramy wpływ na innych ludzi. Stajemy się częścią ich kontekstu nie tylko jako „badacz”, lecz także jako kobieta lub

54

Małgorzata Ciesielska, Katarzyna Wolanik Boström, Magnus Öhlander

mężczyzna w określonym wieku, o pewnej pozycji społecznej, o specyficznej aparycji i sposobie zachowania. Nawet jeśli badacz chce wyłącznie obserwować, to może zostać wciągnięty do rozmowy pracowników przy porannej kawie, poproszony o pomoc przy złośliwej kserokopiarce lub zaproszony na firmowe przyjęcie gwiazdkowe. Zachowanie dystansu za wszelką cenę rzadko pomaga w zebraniu materiału i warto się dostroić do sytuacji towarzyskiej (a przy okazji poznać nieco kulisy danej organizacji) – ponarzekać na pogodę, pożartować, jeśli rozmowa jest lekka i przyjemna, albo spróbować pomóc nieszczęśnikowi, któremu kserokopiarka właśnie połknęła ważny dokument. Obserwacja nieuczestnicząca na szczęście nie oznacza konieczności zachowywania się jak słup soli. Trzeba starać się zdobyć jeśli nie zaufanie, to przynajmniej akceptację danej społeczności, aby ludzie mogli poczuć się swobodnie i powrócić do swoich zajęć. Podobnie jak obserwacja uczestnicząca, metoda ta wymaga autorefleksji – osoba realizująca badanie powinna analizować własne zachowania, reakcje, myśli, uczucia oraz to, jak jej obecność możne wpływać na daną sytuację. Ramka 2.6. Kolejne szwedzkie spotkanie Obserwacja (nie)uczestnicząca przeprowadzona przez Małgorzatę Ciesielską na Uniwersytecie w Växjö, w pokoju K3079, 6 listopada 2006 roku. Czas trwania: około godziny i 45 minut. 1. Obserwacja uczestnicząca czy nieuczestnicząca? Znów spóźniłam się na spotkanie służbowe. To dość typowe dla mnie, choć tym razem powód był bardzo prozaiczny – po prostu nie mogłam znaleźć pokoju. Piętnaście minut spóźnienia. Pewnie niewiele straciłam. Miało to być kolejne spotkanie na temat zmian i restrukturyzacji uczelni. Jedno z tych, na których dają się wszystkim wypowiedzieć, żeby potem nic sobie z tych uwag nie robić. Czysta formalność. Kiedy wchodziłam do sali, byłam przekonana, że będę aktywnie uczestniczyć w tym spotkaniu. Wchodzę. Wszyscy dyskutują po szwedzku. Siadam. Czekam. Po około dziesięciu minutach pada propozycja, by przejść na język angielski. Propozycję przyjmuję z ulgą. Niestety jedna osoba z administracji obrusza się na ten pomysł i jej reakcja jest na tyle wyraźna, że możliwa do zrozumienia nawet przy mojej nikłej znajomości szwedzkiego. Potwierdza to zaraz przewodniczący spotkania, który informuje mnie, iż ze względów praktycznych dalsza dyskusja będzie prowadzona po szwedzku, ale mogę oczywiście się włączyć, jeśli mam coś do dodania. Byłam de facto wykluczona z grupy, nikt nie zwracał na mnie większej uwagi. Pomyślałam, że znów stracę dwie godziny, siedząc jak na tureckim kazaniu. Wtedy postanowiłam, trochę w ramach zabawy, przeprowadzić obserwację nieuczestniczącą. 2. Rozkład sali i uczestnicy. Ławki ustawiono w kwadrat. Przy jednym z boków, tuż przy oknie, gnieździły się cztery kobiety, w tym również ja. Trzech mężczyzn zajmowało pozostałe trzy boki, każdy swój. Wydało mi się to

2. Obserwacja

55

interesujące, ponieważ Szwecję uważałam za bardzo egalitarne społeczeństwo, szczególnie w kwestiach genderowych. Warto też dodać, że początkowo usiadłam koło jednego z panów, ale szybko poproszono mnie, żebym się przesiadła, w celu „ułatwienia” tłumaczenia. Ale jak już wspomniałam, nikt nie zwracał na mnie uwagi. 3. Sposób siedzenia. Zauważyłam także istotną różnicę w sposobie siedzenia. Kobiety pochylały się nad stołem, niejako próbując zbliżyć się do środka sali. Tymczasem panowie przyjęli przeciwną pozycję, rozsiadając się w krzesłach, niemalże jak przed telewizorem. 4. Symbole statusu. Dwie osoby istotnie wyróżniały się z grupy. Obie były otoczone różnymi przyborami biurowymi. Notatniki, długopisy, tytoń i okulary były wyraźnymi znakami, że osoby te sprawują podczas spotkania formalne funkcje. Jedna z nich była odpowiedzialna za notowanie, druga przewodniczyła dyskusji. 5. Etapy dyskusji. Pierwszą godzinę spotkania wypełniły długie wypowiedzi, przedstawiane powoli i dość monotonnym tonem. Jeden z uczestników spotkania stworzył rysunek, prawdopodobnie przedstawiający powiązania omawianych spraw. W drugim etapie wymiana poglądów znacznie nabrała tempa, ale skupiła się głównie na dwóch osobach. Pozostali zdawali się milcząco akceptować to, co było mówione. Po półtorej godziny osoba robiąca notatki odczytała kilkanaście punktów, zapewne propozycje ustaleń lub zwykłe podsumowanie. Później nastąpiła kolejna seria wymiany zdań, pojawiły się uśmiechy, a nawet żarty. Dyskusja była dość dynamiczna, sprawiała jednak wrażenie, że nie wypracowuje się w niej żadnego konsensusu. Powiedziałabym nawet, że była to seria niekończących się komentarzy do komentarzy, a punktem honoru była sama wypowiedź na każdy z poruszanych tematów. Całość przypominała piknikową zabawę w rzucanie piłki w kole. Każdy chciał mieć ostatnie zdanie. W końcu nastąpiło rozluźnienie. Autor rysunku na tablicy zaczął go ścierać. Reszta w uśmiechach opuszczała salę. Spotkanie się skończyło dokładnie po dwóch godzinach, zgodnie z planem.

Obserwacja pośrednia w wąskim znaczeniu oznacza zastosowanie jednostronnego lustra, ukrytej kamery lub dyktafonu do nagrania lub obserwowania zdarzeń, w których badacz lub badaczka nie uczestniczy. Natomiast w szerszym znaczeniu obserwacja pośrednia to także zbiór metod pozwalających na dotarcie do informacji o przeszłych lub teraźniejszych sytuacjach, do których badacz nie miał bezpośredniego dostępu. Jak już wcześniej wspominaliśmy, obserwacja jest jedną z najważniejszych metod badawczych. Nie trzeba jednak być uczestnikiem wydarzeń ani osobiście obserwować i uczestniczyć w życiu danej społeczności czy organizacji, aby móc

56

Małgorzata Ciesielska, Katarzyna Wolanik Boström, Magnus Öhlander

prowadzić badania społeczne, w tym badania organizacji. Równie bogatym źródłem informacji mogą być fizyczne dowody oraz pisemne materiały. Obserwacja pośrednia w szerokim znaczeniu to metoda polegająca na gromadzeniu informacji o wydarzeniach, w których badacz nie mógł sam uczestniczyć, ale w których opisywaniu może polegać na obserwacjach innych, w tym również innych badaczy (np. obserwacje nagrane na taśmę), na autoobserwacjach lub relacjach opisywanych w wywiadach, kwestionariuszach, dziennikach pisanych przez bezpośrednich uczestników, a także na analizie dokumentów organizacyjnych czy treści zamieszczanych na forach i stronach internetowych. Charakterystyczne dla obserwacji niebezpośredniej jest to, że staje się ona niejako kategorią zbiorczą dla różnych podejść. Część spośród opisywanych w tym tomie technik i metod badawczych, takich jak wywiad, badanie dokumentacji i innych źródeł wtórnych czy prowadzenie dzienników albo blogów przed badanych, można przypisać do obserwacji pośredniej, o ile tylko badacz nie brał udziału w bezpośrednim powstawaniu tych materiałów. Dalej podajemy przykłady wykorzystania różnych technik w ramach obserwacji pośredniej: dowody materialne i wizytę terenową, nagrania audio i wideo, autoobserwację (w tym wywiady, kwestionariusze, pamiętniki), badanie tekstów i netnografię. Dowody materialne i wizyta terenowa. Obserwację pośrednią czasem określa się jako badanie poszlak, a nawet wprost odnosi się do „gromadzenia archeologicznych pozostałości ludzkich zachowań” (Bernard 2000, s. 376). Użycie pojęcia „archeologiczny” może być jednak mylące, ponieważ tę metodę można, a czasem nawet należy stosować nie tylko do badań pozostałości sztuki materialnej sprzed wieków, lecz także do oceny bieżących zachowań społecznych. Zdaniem Eugene’a J. Webba i współautorów (1966) ani wywiady i kwestionariusze, ani bezpośrednia obserwacja uczestników, ani nawet kombinacja obu technik nie może dostarczyć takich danych, które pozwoliłyby na adekwatny opis, analizę i zrozumienie, w jaki sposób funkcjonują systemy społeczne. Poszukując prawdy, badacz jest wielokrotnie zmuszany do zastosowania bardziej dedukcyjnych metod. Na przykład autorzy zastanawiają się, w jaki sposób rzetelnie zbadać konsumpcję ciężkich alkoholi w miasteczku, w którym nie ma żadnych zapasów trunków i ich sprzedaż oficjalnie nie jest prowadzona. Podstawową obawą przy przeprowadzaniu ankiet i wywiadów było to, że ludzie będą chcieli ukrywać rzeczywiste spożycie alkoholu. Rozwiązaniem okazała się obserwacja pośrednia, którą zastosował jeden z badaczy. Konsumpcję alkoholu oszacowano dzięki przeszukaniu śmietników i policzeniu wyrzuconych pustych butelek. Nagrania audio i wideo. Nagrania wideo i audio wykonywane z ukrycia są kojarzone przede wszystkim z badaniami z zakresu opieki społecznej, psychologii i kryminologii. Jednym z najczęściej stosowanych typów badań należących do tej kategorii jest ciągły monitoring, używany do oceny sytuacji w pracy, interakcji między pracownikami a pracodawcą, nauczycielami a uczniami, policjantami

2. Obserwacja

57

Ramka 2.7. Projekt „Śmietnik” Projekt o nazwie „Śmietnik” (The Garbage project) jest prowadzony od 1973 roku na Uniwersytecie w Arizonie (Rathje, Murphy 1992; Rathje 2001). Zdaniem antropologa Williama Rathje śmieci mówią wiele o naszej kulturze i zachowaniach. Śmieci przede wszystkim niczego nie ukrywają ani nie chcą się pokazać w lepszym świetle. Badania w ramach projektu obejmują duże próby odpadów gospodarstw domowych, głównie w celu zebrania danych o odpadach żywności, sortowaniu materiałów wtórnych i potencjalnie niebezpiecznych (Hunt 1985). Pozwoliły one na ciekawe spostrzeżenia dotyczące rzeczywistych tendencji, na przykład konsumpcji i odpadów mięsa wołowego w czasie niedoborów w 1973 roku. Ze względu na kryzys badacze spodziewali się zobaczyć znacznie mniej mięsa wyrzucanego na śmietnik. Okazało się, że było zupełnie inaczej, i to z kilku powodów. Po pierwsze, ludzie kupowali więcej mięsa gorszej jakości, kiedy tylko było ono dostępne, ale często nie umieli go właściwie przechować. Po drugie, mięso gorszej jakości miało więcej tłuszczu, który był z zasady wyrzucany (Bernard 2006).

Ramka 2.8. Poczucie czasu Innym ciekawym przykładem są badania Roberta Levine’a i Kathy Bartlett (1984), w których chcieli zademonstrować korelacje lub ich brak pomiędzy „poczuciem czasu” a chorobami serca w różnych krajach. Podejście do czasu i jego upływu oceniali w sposób pośredni, odwiedzając dwanaście miast w sześciu krajach i sprawdzając, jakie są różnice we wskazaniach publicznych zegarów z czasem rzeczywistym podawanym przez lokalne usługi telefoniczne. Można by oczywiście pytać samych mieszkańców o ich poczucie czasu lub obserwować jakość i częstotliwość ustawiania publicznych zegarów, ale te sposoby zarówno zajęłyby więcej czasu, jak i pochłonęłyby więcej kosztów. Korelacji jednak nie znaleziono.

a cywilami, czy obserwacji pacjentów w szpitalach i domach opieki. Warto wspomnieć, że wykorzystuje się je także w etnologii przy badaniach zachowań zwierząt (Bernard 2006). Największym problemem tej techniki jest strona etyczna, ponieważ uczestnicy nie są informowani o prowadzonych badaniach ani nie mają możliwości wyrażenia zgody lub sprzeciwu. Ponadto, szczególnie przy ciągłym monitoringu, niezbędne jest próbkowanie oglądanych czy odsłuchiwanych sekwencji. (Auto)obserwacja przez samych badanych. Tom D. Wilson (2002) utożsamia obserwację pośrednią z autoobserwacjami samych badanych, które są przekazywane badaczowi w trakcie wywiadu, za pośrednictwem wypełnionego

58

Małgorzata Ciesielska, Katarzyna Wolanik Boström, Magnus Öhlander

kwestionariusza lub dziennika. Kwestionariusz może być uznawany za specjalny przypadek samodzielnie przeprowadzanego, ustrukturowanego wywiadu. Dziennik lub pamiętnik jako jedyne z tej grupy metod są potencjalnie inicjowane przez samego badanego i prowadzone nie tylko na potrzeby konkretnych badań. Wywiad jest chyba najczęściej stosowaną techniką obserwacji pośredniej i taką, która w najbardziej elastyczny sposób pozwala na lepsze zrozumienie ludzkich zachowań i ich okoliczności (Nelson 2008; Wolanik Boström 2008). Chociaż wymaga najczęściej spotkania twarzą w twarz lub chociażby rozmowy telefonicznej, tematyka wywiadów obejmuje zwykle opisy i opinie dotyczące zdarzeń przeszłych lub bieżących, w których badacz bezpośrednio nie uczestniczył, a o których chciałby się czegoś dowiedzieć. Na przykład Małgorzata Ciesielska (2008) używa retrospektywnych opowieści z wywiadów z polskimi przedsiębiorcami, by skonfrontować treść i styl ich wypowiedzi z amerykańskim etosem „od żebraka do milionera”. Ponieważ badano okres od roku 1989 do współczesności, najlepszym źródłem danych okazali się sami przedsiębiorcy, którzy otwarcie opowiadali o swoim podejściu do biznesu, o próbach i błędach, spełnionych marzeniach i fatalnych porażkach. Ramka 2.9. Realia biznesowe po 1989 roku Fragment wywiadu przeprowadzonego w Warszawie 18 maja 2006 roku przez Małgorzatę Ciesielską z przedsiębiorcą działającym na początku lat dziewięćdziesiątych w Polsce: Z jednej strony było łatwiej, ale z drugiej niekoniecznie. Na przykład nie zajmowaliśmy się spekulacją, nie przemycaliśmy, nie próbowaliśmy w okrutny sposób naciągać prawa czy działać w jakiś inny dziwny sposób, w związku z tym nie wiem, jak to było gdzie indziej. Było łatwo, bo w zasadzie wszystko, co się sprowadzało do Polski, natychmiast znajdowało kupca. Natomiast mieliśmy mnóstwo znajomych, którzy dali się ponieść tej fali. Ludzie plajtowali w przeciągu tygodnia, bo angażowali swój majątek, swoje oszczędności. Wymyślali na przykład, że sprzedadzą dziesięć ciężarówek arbuzów, ale okazywało się, że kupili niewłaściwe arbuzy i nie sprzedawali prawie nic i było w zasadzie po biznesie. Mieliśmy znajomych, którzy zaangażowali się w taki wielki biznes z butami i też stracili wszystko. Na pewno łatwo było wpaść na jakiś pomysł, a ten było doprowadzić do realizacji, ale było ze strony polskich biznesmenów bardzo mizerne rozeznanie realiów na świecie, w Europie. Bardzo często padali ofiarą zwykłych oszustów. Po pewnym czasie pojawił się jeszcze szeroko rozumiany rynek rosyjski, bo to była i Rosja, i dawne republiki, gdzie krążyły opowieści niesamowite. Przyjeżdża facet z walizeczką pełną gotówki i kupuje wszystko, natomiast ja znam człowieka, który stracił 50 tys. dolarów na takiej operacji. Handlował meblami, wyposażeniem sklepowym. Firma rosyjska oczywiście

2. Obserwacja

59

dwa razy zapłaciła za dużo mniejsze dostawy, a jak pojechała duża, to pieniędzy nigdy nie dostał. Ciężko było dotrzeć do źródeł informacji. Powoli pojawiała się literatura. Jeśli się pojawiała, to była kiepska, bo to były zazwyczaj wydarzenia biznesowe i pomysły na prowadzenie biznesu głównie chyba amerykańskie, i to sprzed wielu lat, więc niewiele to dawało. Nie było odniesienia do polskich realiów. Chyba też marnie wyglądał rynek szkoleń. Kilkakrotnie przymierzaliśmy się, rozmawialiśmy z różnymi ludźmi. Parę razy do takich szkoleń doprowadziliśmy, ale to po prostu śmiech na sali. Były problemy z informatyką. Pierwszy firmowy komputer złożyłem sam, kupując go na części w Peweksie, ale kolosalnym problemem było zdobycie oprogramowania do prowadzenia chociażby księgowości. Pierwsza nasza przygoda zakończyła się procesem sądowym, bo pewien informatyk, który takie oprogramowanie miał napisać, nas oszukał, a żeby było śmieszniej, sąd przyznał mu rację. Dowodem w sprawie była dyskietka 3,5 cala, na której podobno był ten nasz program. Pewnie potrafił dodawać i mnożyć. Dziecko jednym palcem by napisało takie oprogramowanie, ale ekspert sądowy uznał, że może nie w pełni zaspokaja nasze potrzeby, ale programem jest. W związku z czym po prostu przegraliśmy.

Badanie dokumentacji i tekstów. Badania dokumentacji, zwane także archiwalnymi, polegają na wykorzystaniu różnego rodzaju tekstów i dokumentów. Istnieje wiele podejść badawczych do analizy tekstów: najbardziej klasyczne to analiza treści oraz podejście narracyjne. Analiza treści skupia się na tematach, kluczowych słowach i sformułowaniach występujących w tekstach. Analiza narracyjna poza podstawowym objaśnieniem, co tekst mówi, obejmuje także styl, w jakim historie i wydarzenia są opowiadane. Ramka 2.10. Waga zezwoleń na broń Na niecodzienny sposób pośredniego badania dokumentacji wpadli badacze Dane Archer i Lynn Erlich (1985), którzy chcieli poznać liczbę aplikacji i pozwoleń na broń wydanych w konkretnych miesiącach przed sensacyjnym zabójstwem i po nim. Ze względu na tajemnicę, jaką objęte są zawarte w nich dane, badacze nie mogli otrzymać dokumentów w czystej formie. Poprosili jednak policjantów o zapakowanie ich w koperty – w każdej oznaczony miesiąc – i ważąc je, oszacowywali ilość podań.

Netnografia. Netnografia (Kozinets 1997, 1998, 2002), często również nazywana etnografią wirtualną (Hine 2000), ma wiele wspólnego z badaniami archiwalnymi. Polega na śledzeniu i dogłębnym analizowaniu materiałów znajdujących się w internecie. Szczególnie istotnym obszarem zastosowania tej metody są

60

Małgorzata Ciesielska, Katarzyna Wolanik Boström, Magnus Öhlander

wszelkiego rodzaju społeczności internetowe i grupy współpracujące ze sobą za pomocą sieci. Za jednego z prekursorów netnografii uważa się Roberta Kozinetsa (1997), który w ten sposób określił „pisemny opis internetowej cyberkultury, ugruntowany w metodach używanych w antropologii kultury”. Tą cyberkulturą byli fani serialu Z archiwum X, którzy nie tylko spotykali się na zjazdach fanów, lecz także aktywnie udzielali się na portalach internetowych, które zostały przez Kozinetsa opisane. Podobną metodę zastosowała Ciesielska (2010), badając dwie społeczności programistów wolnego oprogramowania pracujących w ramach projektów GNOME i Maemo.org. W obu przypadkach mieliśmy do czynienia z grupami rozproszonymi geograficznie i demograficznie, dla których miejscami spotkań były konferencje związane z wolnym oprogramowaniem lub bezpośrednio organizowane przez projekty. Były to jednak stosunkowo rzadkie wydarzenia, a większość prac i ustaleń przebiegała na forach internetowych i kanałach IRC. Dlatego też duża część materiałów pochodziła z bogatych zasobów sieci (zob. tabela 2.2) traktowanych jak każde inne źródło danych pozwalających na gęsty opis i dogłębną analizę badanych grup społecznych. Tabela 2.2. Internetowe źródła danych – lista regularnie śledzonych stron Maemo.org

GNOME

garage.maemo.org

gnome.org

downloads.maemo.org

guadec.org

maemo.org

planet.gnome.org

wiki.maemo.org

news.gnome.org

bugs.maemo.org

live.gnome.org

repository.maemo.org

www.gtk.org

stage.maemo.org

2005.guadec.org

lists.maemo.org

www.grancanariadesktopsummit.org

internettablettalk.org Źródło: Ciesielska (2010, s. 43).

Jak wspominaliśmy, obserwacja jest jedną z najważniejszych metod badawczych. W tym rozdziale przedstawiliśmy główne typy obserwacji: bezpośrednią – uczestniczącą i nieuczestniczącą – oraz pośrednią. Omówiliśmy główne zalety i wady bezpośredniego zaangażowania badacza (zob. tabela 2.3). Jednocześnie pokazaliśmy, że niekoniecznie trzeba być uczestnikiem wydarzeń albo osobiście obserwować życie danej społeczności czy organizacji lub uczestniczyć w nim, aby móc prowadzić badania społeczne, w tym badania organizacji.

Zalety

Wady

Typ

uczenie się przez doświadczenie. • Obserwacja długotrwałych procesów. • Dostęp do milczącej wiedzy. • Ogromne bogactwo i wielowarstwowość materiału.

• Duże walory poznawcze,

problem uzyskania pozwolenia uczestników, oczekiwanie lojalności. • W roli zakamuflowanej: kwestie etyczne, ryzyko zdemaskowania.

• Ogromna czasochłonność. • Zmęczenie i stres. • Ryzyko going native. • W obserwacji jawnej:

Obserwacja uczestnicząca

kultury bez ryzyka going native. • Możliwość zebrania bardzo bogatego materiału. • Uzyskanie wielu różnych perspektyw i opinii od uczestników (polifoniczny opis).

• Uzyskanie zrozumienia dla

może być trudna i męcząca. • Kwestie prawne i etyczne w uzyskaniu dostępu i pozwolenia uczestników na prowadzenie obserwacji. • Niski poziom kontroli nad wydarzeniami.

• Czasochłonność. • Zdyscyplinowana pasywność

Obserwacja bezpośrednia

czasochłonność. • Dostęp do wielu opinii.

• Możliwość powtórnej analizy. • Niskie koszty i mała

doświadczeń. • Kwestie etyczne i uzyskanie pozwoleń uczestników związane z wykorzystaniem nagrań.

• Brak bezpośrednich

Obserwacja pośrednia

Tabela 2.3. Porównanie wad i zalet podstawowych typów obserwacji

po krótkim czasie.

innych form obserwacji.

• Znakomita jako uzupełnienie

na dobrze znaną rzeczywistość.

• Pouczająca: świeże spojrzenie

• Możliwość dobrego efektu już

kultury, np. sensu ludzkich poczynań, tylko je obserwując z zewnątrz. • Zachowanie badacza różni się od ogólnie przyjętego w miejscach publicznych i może wywołać negatywne reakcje (np. ochrony lotniska, personelu supermarketu).

• Nie można poznać danej

Obserwacja nieuczestnicząca

62

Małgorzata Ciesielska, Katarzyna Wolanik Boström, Magnus Öhlander

W rzeczywistości badawczej podstawowe typy obserwacji rzadko występują pojedynczo. Na przykład obserwacja masowa jest ciekawą kombinacją metod: obserwacji uczestniczącej bezpośredniej (jako uczestnicy wydarzeń – osoby prywatne, oraz badacze – bezpośrednio obserwujący wydarzenia w miejscach publicznych) i nieuczestniczącej pośredniej (czytelnicy – badacze tychże prywatnych obserwacji). Łącząc różne typy obserwacji, badacze zyskują dostęp do większej palety danych źródłowych, które jednocześnie umożliwiają polifoniczny opis oraz metodologiczną triangulację. Ramka 2.11. Obserwacja masowa Obserwacja masowa polega na obserwacji wszystkiego i przez wszystkich, włączając w to samych obserwatorów. Metodę tę po raz pierwszy zastosowano w Wielkiej Brytanii w latach 1937–1949 (Stanley 2001). Twórcami tego nowego podejścia do badań społecznych byli Tom Harrisson, Charles Madge oraz Humphrey Jennings. Jest ona często wiązana z surrealizmem etnograficznym (Clifford 2000), którego cechą główną jest zastosowanie kolażu tekstów, obserwacji i opisów. Jednym z pierwszych projektów był „12 Maja”, dzień koronacji króla Jerzego VI. Było to istotne dla kraju wydarzenie, poprzedzone abdykacją Edwarda VIII. Książka, która powstała na podstawie tego projektu, zawiera zbiór tekstów na temat dnia koronacji, w tym wprowadzenie i wyjaśnienie przyczyn uroczystości, opisy wydarzeń w Londynie i innych częściach kraju, a także indywidualnych reakcji i emocji. Na dane źródłowe składały się osobiste dzienniki, wypowiedzi na zadane tematy i dzienne kwestionariusze pisane przez grupę wolontariuszy (obserwacja bezpośrednia uczestnicząca i nieuczestnicząca), a także tematyczne kolekcje fotografii i tekstów – obserwacji, raportów z wydarzeń w miejscach publicznych – których autorami byli opłacani badacze (obserwacje bezpośrednie i pośrednie). Chociaż data 12 maja 1937 roku była elementem wiążącym wszystkie teksty, ich głównym tematem był opis dnia codziennego zwykłych Brytyjczyków w czasie koronacji, a nie koronacja sama w sobie. Oryginalne materiały są dostępne na Uniwersytecie w Sussex, a część także elektronicznie na stronie projektu: www.massobs.org.uk.

W porównaniu z innymi metodami jakościowymi obserwacja bezpośrednia uczestnicząca i nieuczestnicząca charakteryzuje się stosunkowo niskim poziomem kontroli nad badaną sytuacją. Badacz dostosowuje się do kontekstu i interakcji, stara się nie wpływać na bieg wydarzeń i wywierać jak najmniejszy nacisk na otoczenie, a więc staje często wobec sytuacji nieprzewidzianych. Czasami musi podjąć decyzję co do dalszej obserwacji ad hoc, choć może to mieć konsekwencje dla całego przedsięwzięcia badawczego, i to nie zawsze pozytywne. Nawet gafy i błędy mogą jednak stać się doskonałym materiałem naukowym, jeśli badacz ma odwagę poddać je antropologicznej autorefleksji. Autorefleksja i obserwacja własnych uczuć i reakcji – nie jako źródła prawdy, ale jako źródła

2. Obserwacja

63

poznania i refleksji – mają tu dodatkowy wymiar analityczny, na przykład: Dlaczego uznałem/uznałam za stosowne zachować się wtedy w ten sposób? Jaka była moja spontaniczna reakcja na to, co usłyszałem czy zobaczyłam, jaka może być tego przyczyna i jak ta reakcja mogła wpłynąć na dalszy rozwój sytuacji? Obserwacja bezpośrednia jest doświadczeniem nie tylko intelektualnym, lecz także fizycznym i zmysłowym. Pojęcie przywodzi na myśl głównie zmysł wzroku i słuchu – widzenie, patrzenie, oglądanie (czasem też „podglądanie”) oraz słuchanie (a nawet „podsłuchiwanie”). Jednak obserwacja, tak jak i życie, angażuje wszystkie zmysły i warto je wykorzystać analitycznie. Jedną z technik może być systematyczna eksploracja danego środowiska za pomocą różnych zmysłów. Jakie zapachy są charakterystyczne o różnych porach, jakie jest ich natężenie? Czy komentuje się na przykład zapach świeżo zaparzonej kawy jako sygnał do przerwy w pracy? Jak smakują potrawy i napoje, jaką mają konsystencję? Jaka jest temperatura pomieszczeń, jaka na zewnątrz? Czy jest sucho, czy czuje się wilgoć? Jaka jest struktura, powierzchnia, temperatura różnych przedmiotów? Dzięki temu nasze analizy uzyskają dodatkowy wymiar, a opisy mogą stać się znacznie ciekawsze dla czytelnika.

Ramka 2.12. Ból kręgosłupa Magnus: W czasie obserwacji w domu opieki uczestniczyłem w codziennych zajęciach pielęgniarzy, aby uwiarygodnić moje zainteresowanie ich pracą, trochę się przydać i łatwiej zostać zaakceptowanym. W ten sposób zdobywałem podobne jak oni doświadczenia fizyczne i zmysłowe. Podobnie jak wielu innych pielęgniarzy, wracałem do domu po pracy z bolącym kręgosłupem. Też czułem czasem obrzydzenie w reakcji na odór fekaliów lub na widok mieszkania, w którym zdezorientowana starsza osoba wymazała kałem ściany i podłogę. Te osobiste doświadczenia nie mogą być traktowane jako miara doświadczeń innych ludzi, ponieważ nigdy nie możemy wiedzieć na pewno, jak oni odczuwają i przeżywają tę samą sytuację, ale wsparte pewnym krytycznym dystansem są bardzo pomocne w konstruowaniu pytań do wywiadów czy analizie materiału.

Gdy obserwując jakieś środowisko od dłuższego czasu, wydaje nam się, że wpadliśmy w rutynę, nic nas nie dziwi i nic ciekawego się nie dzieje, to warto zastosować postawę przybysza z innej planety lub cywilizacji (Kostera 2003). Taka krótka obserwacja nieuczestnicząca może nam pomóc oderwać się od potocznych typizacji i sposobów wartościowania. To znakomita metoda na odświeżenie widzenia, gdy traktujemy coś znanego tak, jakby było niesłychanie egzotyczne: Gdzie ja trafiłem? Co to za miejsce? Co to za przedmioty? Co się tu dzieje? Jak te istoty wyglądają? Jak się komunikują? Wtedy wszystko może się stać niezwykłe i fascynujące. Metoda ta często jest wykorzystywana ze świetnym

64

Małgorzata Ciesielska, Katarzyna Wolanik Boström, Magnus Öhlander

rezultatem nie tylko przez początkujących etnografów (w etnologii nazywamy to ćwiczeniem „etnologicznego spojrzenia”), lecz także przez doświadczonych badaczy, którzy w każdym, nawet pozornie nudnym kontekście umieją znaleźć coś nowego i fascynującego. Ramka 2.13. Dobry obserwator Dobry obserwator okazuje zainteresowanie obserwowanym, co jest przedłużeniem grzeczności wobec ludzi, którzy godzą się na twoją obecność i nie powinni nigdy odczuć, że cię nudzą! Możesz za to dzielić ich znudzenie czy zniecierpliwienie wobec jakiejś sytuacji. W terenie będziesz czasem pytany o cel twojej obserwacji. Przygotuj krótki i prosty opis tego, co chcesz zbadać, dostosowując go do zainteresowań rozmówców (niekoniecznie interesuje ich na przykład twój stosunek do poststrukturalizmu) i nie zdradzając zbyt wiele szczegółów, ponieważ może to wpłynąć na zachowanie ludzi.

Aby uniknąć skażenia danych przez obecność badacza lub gdy obserwacja bezpośrednia jest zbyt droga lub wręcz niemożliwa, stosujemy obserwację pośrednią (Hunt 1985). Podstawowymi zaletami obserwacji pośredniej są jej relatywnie niskie koszty i mniejsza czasochłonność. Korzystanie ze wcześniej zebranych materiałów jest wygodne i zwykle nie wymaga negocjowania dostępu do terenu, podróży, czyli całego żmudnego procesu gromadzenia danych. Czasami jednak wynika ono z przyczyn praktycznych, gdy na przykład osoby, które udzielają informacji, już nie żyją. Zdarza się też, że aby uchwycić samą naturę badanych zachowań, wymagany jest pewien dystans, na przykład gdy chcemy zbadać przebieg firmowych spotkań. Być może obecność badacza na spotkaniu złagodziłaby dyskusję lub w inny sposób zmieniła interakcję, podczas gdy nagranie tego samego zdarzenia na taśmę wideo i analiza post factum może dostarczyć ciekawszych wniosków. Podstawową wadą obserwacji pośredniej jest w większości przypadków brak możliwości samodzielnej obserwacji zachowań i zdarzeń przez badacza. Powoduje to, że doświadczenie przebiegu wydarzeń jest stracone na zawsze (Kadushin, Harkness 2002). Obserwacja pośrednia pozwala jedynie na badanie rezultatów lub relacji osób trzecich. Wyjątek stanowią tu nagrania wideo, na przykład nagrania przebiegu zajęć terapeutycznych mogą być użyte do dalszych analiz przez studentów psychologii. Podobnie nagrania wideo i audio mogą służyć celom dydaktycznym i treningowym wewnątrz firm lub do oceny postępowania pracowników. Ewentualne odtworzenie nagrań pozwala na dokładniejszą analizę także przez osoby trzecie niezaangażowane bezpośrednio w rozmowy lub obserwacje. Ze względu na ograniczenia metody szczególnie polecane jest używanie kombinacji wielu technik, co da pełniejszy obraz rzeczywistości i ułatwi jej zrozumienie i interpretacje, ale także zwiększy wiarygodność

2. Obserwacja

65

materiału. Oczywiście wszystko w ramach ograniczeń występujących w danej sytuacji badawczej (Nelson 2008) oraz w zależności od wstępnego problemu badawczego i kontekstu naukowego. Polecane lektury Angrosino Michael (2010), Badania etnograficzne i obserwacyjne, tłum. Maja Brzozowska-Brywczyńska, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Atkinson Paul, Coffey Amanda, Delamont Sara, Lofland John, Lofland Lyn (red.) (2001), Handbook of Ethnography, London: Sage Publications. Clifford James (2000), Kłopoty z kulturą. Dwudziestowieczna etnografia, literatura i sztuka, tłum. Ewa Dżurak i in., Warszawa: Wydawnictwo KR. Denzin Norman K., Lincoln Yvonna S. (red.) (2009), Metody badań jakościowych, 2 t., Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. DeWalt Kathleen M., DeWalt Billy R. (2002), Participant Observation. A Guide for Fieldworkers, Walnut Creek: AltaMira Press. Hammersley Martyn, Atkinson Paul (2000), Metody badań terenowych, tłum. Sławomir Dymczyk, Poznań: Zysk i S-ka. Kostera Monika (2003), Antropologia organizacji, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Kozinets Robert V. (2012), Netnografia. Badania etnograficzne on-line, tłum. Maja Brzozowska-Brywczyńska, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Spradley James P. (1980), Participant Observation, New York: Holt, Rinehart and Winston.

Archer Dane, Erlich Lynn (1985), Weighing the Evidence. A New Method for Research on Restricted Information, „Qualitative Sociology” vol. 8, nr 4, s. 345–358. Ambjörnsson Fanny (2004), I en klass för sig. Genus, klas och sexualitet bland gymnasietjejer, Stockholm: Ordfront. Arvastson Gösta, Ehn Billy (red.) (2009), Etnografiska observationer, Lund: Studentlitteratur. Bernard H. Russell (2000), Social Research Methods. Qualitative and Quantitative Approaches, Thousand Oaks: Sage Publications. Bernard H. Russell (2006), Research Methods in Anthropology. Qualitative and Quantitative Approaches, Thousand Oaks: Sage Publications. Ciesielska Małgorzata (2008), From Rags to Riches. A Fairy Tale or a Living Ethos? Stories of Polish Entrepreneurship During and After the Transformation of 1989, w: Monika Kostera (red.), Organizational Olympians. Heroes and Heroines of Organizational Myths, Basingstoke: Palgrave Macmillan. Ciesielska Małgorzata (2010), Hybrid Organisations. A Case of the Open Source – Business Setting, PhD Series 32.2010, Copenhagen: Copenhagen Business School. Clifford James (2000), Kłopoty z kulturą. Dwudziestowieczna etnografia, literatura i sztuka, tłum. Ewa Dżurak i in., Warszawa: Wydawnictwo KR.

66

Małgorzata Ciesielska, Katarzyna Wolanik Boström, Magnus Öhlander

DeWalt Kathleen M., DeWalt Billy R. (2002), Participant Observation. A Guide for Fieldworkers, Walnut Creek: AltaMira Press. Ehn Billy, Löfgren Orvar (2010), The Secret World of Doing Nothing, Berkeley: University of California Press. Emerson Robert M., Fretz Rachel I., Shaw Linda L. (1995), Writing Ethnographic Fieldnotes, Chicago: University of Chicago Press. Emerson Robert M., Fretz Rachel I., Shaw Linda L. (2001), Participant Observation and Fieldnotes, w: Paul Atkinson i in. (red.), Handbook of Ethnography, London: Sage Publications. Fangen Katrine (2001), Pride and Power. A Sociological Study of the Norwegian Radical Nationalist Underground Movement, Oslo: Akademika. Fangen Katrine (2005), Deltagande observation, Malmö: Liber. Gill John, Johnson Phil (2002), Research Methods for Managers, London: Sage Publications. Hammersley Martyn, Atkinson Paul (2000), Metody badań terenowych, tłum. Sławomir Dymczyk, Poznań: Zysk i S-ka. Hine Christine (2000), Virtual Ethnography, London: Sage Publications. Hobbs Dick, Wright Richard (red.) (2006), The Sage Handbook of Fieldwork, London: Sage Publications. Hunt Morton M. (1985), Profiles of Social Research. The Scientific Study of Human Interactions, New York: Russell Sage Foundation. Kadushin Alfred, Harkness Daniel (2002), Supervision in Social Work, New York: Columbia University Press. Kaijser Lars, Öhlander Magnus (red.) (1999), Etnologiskt fältarbete, Lund: Studentlitteratur. Kostera Monika (2003), Antropologia organizacji, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Kozinets Robert V. (1997), I Want To Believe. A Netnography of The X-Files’ Subculture of Consumption, „Advances in Consumer Research” vol. 24, s. 470–475. Kozinets Robert V. (1998), On Netnography. Initial Reflections on Consumer Investigations of Cyberculture, „Advances in Consumer Research” vol. 25, nr 1, s. 366–371. Kozinets Robert V. (2002), The Field Behind the Screen. Using Netnography for Marketing Research in Online Communities, „Journal of Marketing Research” vol. 39, nr 1, s. 61–72. Levine Robert V., Bartlett Kathy (1984), Pace of Life, Punctuality, and Coronary Heart Disease in Six Countries, „Journal of Cross-Cultural Psychology” vol. 15, nr 2, s. 233–255. Marcus George E. (1995), Ethnography in/of the World System. The Emergence of Multi-Sited Ethnography, „Annual Review of Anthropology” vol. 24, s. 95–117. Miszewski Kamil (2007), Kiedy badacz jest tajnym agentem. O postrzeganiu niejawnej obserwacji uczestniczącej jako etycznie problematycznej, metodach badań ilościowych, zakulisowych wymiarach życia społecznego i ich związku ze wszystkim tym, o czym przed chwilą, „Przegląd Socjologii Jakościowej” t. 3, nr 2, s. 33–62. Nelson Paul D. (2008), Indirect Observation of Groups Under Confinement and Isolation, w: John Rasmussen (red.), Man in Isolation and Confinement, New Brunswick: Transaction Publishers. Pripps Oscar, Öhlander Magnus (2011), Obserwacja, w: Lars Kaijser, Magnus Öhlander (red.), Etnologiskt fältarbete, Lund: Studentlitteratur. Öhlander Magnus (1999), Skör verklighet. En etnologisk studie av demensvård i gruppboende, Lund: Studentlitteratur. Rathje William (2001), Integrated Archaeology. A Garbage Paradigm, w: Victor Buchli, Gavin Lucas (red.), Archaeologies of the Contemporary Past, London: Routledge. Rathje William, Murphy Cullen (1992), Rubbish! The Archaeology of Garbage, New York: HarperCollins Publishers. Sotirin Patty (1999), Bringing the Outside In. Ethnography in/beyond the Classroom, referat przedstawiony na Annual Meeting of the National Communication Association, Chicago, 4–7 listopada. Dostępne na: www.eric.ed.gov/PDFS/ED437686.pdf.

2. Obserwacja

67

Spradley James P. (1980), Participant Observation, New York: Holt, Rinehart and Winston. Stanley Liz (2001), Mass-Observations Fieldwork Methods, w: Paul Atkinson i in. (red.), Handbook of Ethnography, London: Sage Publications. Webb Eugene J. i in. (1966), Unobtrusive Measures. Nonreactive Research in the Social Sciences, Chicago: Rand McNally & Co. Wilson Tom D. (2002), Alfred Schutz, Phenomenology and Research Methodology for Information Behaviour Research, referat przedstawiony na ISIC4 – Fourth International Conference on Information Seeking in Context, Lizbona, 11–13 września. Dostępne na: http://informationr.net/tdw/publ/papers/schutz02.html. Wolanik Boström Katarzyna (2005), Berättade liv, berättat Polen. En etnologisk studie av hur högutbildade polacker gestaltar identitet och samhälle, Umeå: Umeå Universitet. Wolanik Boström Katarzyna (2008), Opowieść paradygmatyczna, pole, kapitał i gra dystynkcji w opowiadaniach o karierze, w: Monika Kostera (red.), Nowe kierunki z zarządzaniu, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.

ROZDZIAŁ

3

Barbara Czarniawska

Metodą, która cieszy się obecnie coraz większym powodzeniem w naukach społecznych, jest etnografia. Nowi adepci etnografii przejmują jednak często zupełnie automatycznie założenia tradycyjnej antropologii, zgodnie z którymi koniecznym warunkiem napisania dobrej etnografii jest przeprowadzenie długiej obserwacji uczestniczącej w terenie. Założenie to napotyka na wiele trudności w przypadku badacza rozmaitych zjawisk we współczesnych społeczeństwach. Omówię je na przykładzie najlepiej mi znanym, czyli badań procesów organizowania, choć uważam, że odnoszą się one do badań wielu innych procesów społecznych. Trzeba również dodać, że organizowanie i organizacje są obecnie badane przez przedstawicieli wszystkich nauk społecznych – niezależnie od tego, czy jest to ich głównym celem, czy nie. Będzie to widoczne w przytaczanych przeze mnie przykładach. Trudności, na jakie napotyka ambicja prowadzenia obserwacji uczestniczącej we współczesnych społeczeństwach, dotyczą charakteru uczestnictwa, czasu, przestrzeni i widoczności. Omówię je po kolei, aby następnie przedstawić alternatywę. W przypadku badań organizacji i zarządzania obserwacja uczestnicząca oznacza, że badacz sam musi organizować lub zarządzać. Rzeczywiście, istnieją takie badania: Melville Dalton (1959) sam był szefem, kiedy pisał pracę doktorską o szefach, Michael Burawoy (1979) pracował przy obrabiarce, John Van Maanen (1982) odbył praktykę w policji, a Robin Leidner (1993) pracowała w McDonaldzie i przeszła kursy w Combined Insurance. Przykłady te pokazują jednak, że taka obserwacja uczestnicząca wymaga albo posiadania umiejętności niezbędnych w badanej pracy, albo tego, żeby takie umiejętności były łatwe do opanowania – w przeciwnym wypadku można w najlepszym razie uczestniczyć

70

Barbara Czarniawska

w życiu organizacji jako uczeń czy praktykant. Czasami wyobrażam sobie, że mogłabym pracować na kierowniczym stanowisku w wydawnictwie, ale wiem też, że ta praca wymagałaby ode mnie tyle energii i wysiłku, że nie byłoby mowy o obserwacji (przypadek Daltona jest wyjątkiem, nie regułą). Z tego właśnie powodu nie badam organizacji uniwersytetu i zarządzania uczelnią – czterdzieści lat pracy w tej instytucji nie doprowadziło mnie do postawy „zdystansowanego zaangażowania”, która zdaniem Severyna Bruyna (1966) jest idealna dla obserwatora uczestniczącego w praktykach obcej kultury1. Pushkala i Anshu Prasad (2002) twierdzą, że osoby u władzy umieją się skutecznie bronić przed wglądem etnografa, ale mówiąc to, zapominają, że etnograf rzadko ma umiejętności, które pozwoliłyby włączyć się na serio w pracę osób na wysokich stanowiskach. Uczestnictwo w rytualnym tańcu różni się nieco od uczestnictwa w zebraniu rady nadzorczej (chyba że uczestniczy się w nim w roli sekretarza, ale takie możliwości zdarzają się rzadko). Trzeba podkreślić, że biorę tu sformułowanie „obserwacja uczestnicząca” zupełnie dosłownie, a nie jako synonim każdego typu obserwacji, takich jak te przeprowadzone przez Gideona Kundę (1992/2006) czy Mitchela Abolafię (1996). Z pewnością można prowadzić bezpośrednią, nieuczestniczącą obserwację organizowania i zarządzania, i to nawet przez dłuższy czas. Nie jest jednak wcale pewne, czy – jak mówią niektórzy antropolodzy – im dłużej, tym lepiej. Czas jest bowiem następną trudnością w etnografii opisującej określony zawód czy typ pracy, a więc badaniach, których wynikiem jest ergonografia raczej niż etnografia (Czarniawska 1997). Weźmy na przykład rady, które Sharon Traweek, antropolożka nauki, dawała swoim młodszym kolegom: Pierwszy okres naszej pracy w terenie powinien trwać rok, a jeszcze lepiej: dwa lata. Późniejsze wizyty powinny trwać co najmniej trzy miesiące, zakładając, że powtarzane są co trzy, cztery lata. Sprawy i tematy zmieniają się, ale my ciągle badamy tych samych ludzi, jeśli przetrwali oni jako społeczność. Potem możemy także zacząć badać ich sąsiadów (Traweek 1992, s. 438).

Moje badania zarządzania Warszawą trwały cztery miesiące (Czarniawska 2000), ale już w tym krótkim czasie wybrano nowych radnych, co spowodowało, że straciłam połowę moich kontaktów. „Ich sąsiedzi” zmienili się zaś na skutek reformy administracyjnej. Nie był to jednak dla mnie problem, nie badałam bowiem „plemienia” ani nawet „społeczności”, tylko sieć działań, jaką jest zarządzanie miastem, zbiorowe działania połączone ze sobą (Czarniawska 2010). Traweek badała „społeczność” japońskich fizyków przez prawie dwadzieścia lat, zanim doszła do wniosku, że coś o nich wie. Dwadzieścia lat badań 1 Podkreśla on jednak, że to nie to samo co brak punktu widzenia: każdy ma jakiś punkt widzenia, który jest również źródłem informacji (Bruyn 2002).

3. Nowe techniki badań terenowych: shadowing

71

zarządzania Warszawą byłoby fascynującym studium historycznym, ale wątpię, czy to, co zdarzy się w Warszawie za dwadzieścia lat, pomoże w zrozumieniu tego, co dzieje się teraz. Zarządzanie miastem nie ma żadnej „esencji” czy „prawdziwej istoty”, którą można by odsłonić po długich badaniach. Jedni ludzie pójdą na emeryturę, inni przyjdą na ich miejsce; jedna partia wygra, a druga przegra, ale tramwaje muszą jeździć, a dziury w asfalcie zostać wypełnione. Może być i tak, że wycofa się tramwaje, asfalt zastąpi zaś czymś innym. Sieć działań, którą można uznać za zarządzanie miastem, będzie zmieniać swoją treść i formę. Być może japońscy fizycy wydają się tak stabilni, bo ciągle są w tym samym miejscu, to znaczy w Japonii. Ale czy aby na pewno? Naukowcy w dzisiejszych czasach sporo podróżują. Czas i miejsce są ze sobą nieodłącznie powiązane, choć próbuje się je oddzielać w różnych teoriach. Takie próby rozdzielania służyły w tradycyjnej antropologii do tego, by twierdzić, że czas Innego trzeba liczyć inaczej niż „nasz”, ponieważ „oni” nie są w tym samym miejscu co „my” (tak przynajmniej uważa niemiecki antropolog, Johannes Fabian, 1983). Tego problemu nie mamy w badaniach organizacji i zarządzania – mamy za to inny, który również jest skutkiem teoretycznego rozdziału czasu i przestrzeni. W praktyce są one nierozłączne: czas we współczesnych organizacjach jest bardzo skondensowany i mierzony w wielu miejscach, ale nie zawsze w ten sam sposób. Czas płynie też bardzo szybko: praktycy, których pracę opisuję (ostatnio byli to dziennikarze w agencjach prasowych), nie mogą się nadziwić, dlaczego tak wolno piszę mój raport z badań. Przecież za rok to wszystko będzie już przestarzałe i nieaktualne! Niemiecki socjolog Hanns-Georg Brose (2004) twierdzi, że współczesne społeczeństwa zachodnie cechują trzy połączone ze sobą zjawiska. Pierwsze to akceleracja – przyśpieszenie procesów społecznych: krótszy żywot produktów, szybsze tempo innowacji, ale także opór, który znajduje wyraz w takich ruchach, jak slow food. Drugie zjawisko, połączone z pierwszym i opisane dokładnie przez Zygmunta Baumana (zob. Bauman 1995), to skrócony horyzont oczekiwań, który sprawia, że zarówno struktury społeczne, jak i związki między ludźmi trwają coraz krócej. Akceleracja i skrócony horyzont oczekiwań są zarówno przyczynami, jak i skutkami trzeciego zjawiska: rosnącej symultaniczności zdarzeń w obrębie tego, co Schütz i Luckmann (1973) nazwali „dostępnym światem”. Komentarz Brosego opisujący to zjawisko pasuje jak ulał do tego rozdziału, zwłaszcza jeśli „my” to „badacze zjawisk społecznych”: Coraz więcej różnych wydarzeń pojawia się na różnych ekranach naszego życia; wydarzeń, które pasują do rytmu naszej codzienności albo go burzą (np. podział na pracę i czas wolny), przełamują powiązania między płcią a wykształceniem i pracą. Podstawowe zasady zaprowadzania porządku („zrób najpierw to, co najważniejsze”) i mechanizmy synchronizujące (kalendarze i zegary) nie są już tak oczywiste jak przedtem. Czy znaczy to, że jesteśmy skazani na przeskakiwanie z kanału na kanał, jak w telewizji? (Brose 2004, s. 7).

72

Barbara Czarniawska

Ponieważ nasz dostępny świat stał się większy, coraz trudniej opisać go i zinterpretować. Przeskakiwanie z kanału na kanał to jedno możliwe rozwiązanie, widok z lotu ptaka to inne, ale żadne z nich nie pomoże badaczowi w terenie. Jak badać obiekt, który znajduje się w tym samym czasie w różnych miejscach? Problem symultaniczności zdarzeń w przestrzeni rozwiązuje się najczęściej drogą fiksacji miejscem – obserwator siedzi w jednym pokoju lub stoi w jednym korytarzu i bada tylko jedną filię w danym momencie. Ale organizowanie w dzisiejszych czasach dokonuje się w łańcuchu wielu fragmentarycznych sytuacji, przez wiele kalejdoskopowych poruszeń. Dlatego też obserwator ma zawsze wrażenie, że ważne sprawy dzieją się gdzie indziej (Law 1994), a praktycy organizowania są zawsze „już gdzie indziej”, jak na to zwrócili uwagę Lars Strannegård i Maria Friberg (2001). Co gorsza, organizowanie nie zawsze wymaga fizycznej obecności organizatorów. Karin Knorr-Cetina i Urs Bruegger (2002), opisując pracę maklerów giełdowych, rozróżnili obecność cielesną i obecność reakcyjną. Tej ostatniej – kiedy ludzie rozmawiają ze sobą na czacie lub za pośrednictwem e-maila – obserwator nie widzi. Ta niewidoczność to następna trudność, na jaką napotyka tradycyjny etnograf we współczesnych organizacjach. Jak na to zwrócili uwagę Barley i Kunda (2001, s. 85), tradycyjna obserwacja zupełnie nie nadaje się do badania pracy z komputerem. Polecają więc stosowanie nowych technik i nowych technologii (w tym nurcie Hine, 2000, pisała o etnografiach wirtualnych, a Jemielniak i Kociatkiewicz, 2008, zrobili przegląd badań kierowania w organizacjach hi-tech). Aby poradzić sobie z tymi czterema trudnościami, potrzebne jest coś w rodzaju ruchliwej etnologii – technik badań terenowych, które pozwolą na uchwycenie życia i pracy ludzi, którzy szybko przenoszą się z miejsca na miejsce i posługują się nowoczesnymi środkami komunikacji. Jedna z takich technik to tak zwany shadowing, czyli chodzenie jak cień za wybraną osobą2.

Na termin „shadowing” natknęłam się po raz pierwszy w książce włoskiej socjolożki Marianelli Sclavi (1989), która chodziła jak cień za amerykańską nastolatką – do szkoły i z powrotem, codziennie przez dłuższy czas, a potem powtórzyła to samo z włoską nastolatką, porównując obie szkoły. Sclavi wpadła na ten pomysł po przeczytaniu opowiadania Trumana Capote w zbiorze Muzyka dla kameleonów (1980; wyd. pol. 1992), w którym opowiada on, jak przez jeden dzień pracy chodził jak cień za niejaką Mary Sanchez, sprzątaczką, która reprezentowała wszystko to, czym Capote sam nie był: kobieta, Meksykanka, wysoka, z klasy robotniczej, heteroseksualna. Sclavi uznała, że to świetny przykład tego, 2 Może to być również śledzenie poruszania się wybranego przedmiotu (Czarniawska 2007), ale nie omawiam tego w tym rozdziale.

3. Nowe techniki badań terenowych: shadowing

73

co Michaił Bachtin (1982) postulował jako istotę dobrej powieści i dobrej socjologii – egzotopii (вненаходимость). Egzotopia w miejsce sentymentalnej (i niemożliwej) empatii. Świadomość tego, że „Inny” nie jest „taki jak my i możemy go świetnie zrozumieć”, ale właśnie inny i dlatego wart próby nawiązania „dialogicznego związku”. Jak Bachtin sam powiedział w wywiadzie udzielonym krótko przed śmiercią, w 1975 roku: Aby zrozumieć, jest niesłychanie ważne, aby osoba, która stara się zrozumieć, była umiejscowiona na zewnątrz przedmiotu jej twórczego zrozumienia – w innym czasie, przestrzeni, kulturze. Człowiek nie może zobaczyć samego siebie z zewnątrz, przynajmniej nie w całości – nie pomogą tu ani lustra, ani fotografie. Tylko inni ludzie mogą przeżyć w pełni wartość mojego ciała zewnętrznego, dlatego że są umiejscowieni na zewnątrz mnie i dlatego że są inni (Kelly 1993, s. 61).

W egzotopii nie ma żadnych ambicji, aby przedstawić „prawdziwe myśli i uczucia tubylców” – zamiar na oko humanistyczny, ale tak naprawdę kolonialny (bardziej dogłębna krytyka, zob. Prasad, Prasad 2002). Obserwator nigdy nie będzie miał lepszej wiedzy niż aktorzy, cudzoziemiec nigdy nie pojmie lepiej tubylczej kultury niż tubylcy, ale obserwator i cudzoziemiec mogą mieć inny obraz działania czy kultury niż aktorzy i tubylcy 3. Bachtin nie był zwolennikiem behawiorystycznej idei, że aktorzy i obserwatorzy muszą unikać kontaktu, gdyż przykładał wagę do dialogowości – w tekście fikcyjnej, ale odzwierciedlającej dialogowość rzeczywistą. Egzotopia ma zastąpić sentymentalne idealizowanie obopólnym szacunkiem między obcymi. Zamiast próbować „oswoić” cudzoziemców, aby stali się tacy jak my, należy się spodziewać różnic i je uszanować. Szacunek to niekoniecznie podziw i bezwarunkowa akceptacja – dialogiczny stosunek w badaniach oznacza, że badacz prezentuje wyniki swoich obserwacji osobom, które obserwował, ale liczy się z tym, że niekoniecznie doczeka się pochwał. Różnice zdań i punktów widzenia to ważne źródło wiedzy, zwłaszcza o własnej kulturze. Nie jest jednak zawsze łatwo osiągnąć postawę egzotopii, szczególnie w badaniach organizacji i zarządzania, gdzie istnieje tradycja traktowania praktyków z pewną wyższością. Badacze „przychodzą z pomocą”, „wyjaśniają”, „doradzają”, decydują, co jest „najlepszą praktyką”, albo próbują „emancypować uciśnionych”. „Chodzenie jak cień” to więc nie tylko technika, lecz także postawa badacza. Kiedy przyjrzeć się historii badań organizacji i zarządzania, staje się jasne, że technika Capote i Sclavi była używana od dawna, choć pod różnymi nazwami. Stosował ją Giuseppe Bonazzi (1997), który powoływał się na badania Henry’ego Mintzberga (1973), stosowali ją Walker, Guest i Turner (1956) w ich klasycznym studium mistrzów. Robert H. Guest (1955) opisał szczegółowo technikę, którą się posługiwali, ale nie nazywał jej „shadowing”. Jak się wydaje, nazwa ta 3 Przekonania Bachtina są zgodne z teorią Niklasa Luhmanna (zob. Luhmann 2007; Seidl, Becker 2005).

74

Barbara Czarniawska

pochodzi od etnologa z Uniwersytetu Oregon, Harry’ego F. Wolcotta, który w latach 1966–1968 spędzał całe dnie z dyrektorem szkoły (Wolcott 1973/2003). W tym samym czasie w radiu nadawano audycję, która nazywała się Cień, i nauczyciele zaczęli nazywać Wolcotta „cieniem”. Badacz wykorzystał to i tak ochrzcił swoją technikę. Używa się jej także w badaniach konsumpcji (zob. Miller 2011) oraz jako metody nauczania, szczególnie w medycynie i pielęgniarstwie (Roan, Rooney 2006; Lindberg, Czarniawska 2006)4. W dalszej części rozdziału przedstawię bardziej szczegółowo trzy badania, w których zastosowano technikę shadowingu, aby lepiej pokazać jej zalety i wady.

Harry F. Wolcott napisał pracę doktorską o Kwakiutlach, ale dostał pracę na wydziale pedagogiki i zaczął się zastanawiać nad tym, co właściwie robią dyrektorzy szkół. Jak Henry Mintzberg (1973), który badał dyrektorów przedsiębiorstw, Wolcott był zdania, że pisanie dziennika jako technika badań ma wiele wad5. Chciał wykorzystać swoje umiejętności antropologa, ale zdawał sobie sprawę, że kategorie takie jak „przynależność plemienna” czy „pokrewieństwo” są zupełnie nieprzydatne w badaniach pracy w szkole (Wolcott 1973/2003). Wolcott zaczął od przygotowania listy kryteriów, jakie powinna spełniać osoba, którą będzie badał – choć przyznaje, że ostatecznie dużą rolę odegrał przypadek (jak zwykle, muszę tu dodać). W każdym razie Wolcott poszukiwał osoby, która spełniałaby następujące warunki: dyrektor szkoły na pełnym etacie (tzn. osoba, która ani nie uczy, ani nie traktuje tego stanowiska jako chwilowego, na drodze do awansu), odpowiedzialna za jedną szkołę podstawową, mająca spore doświadczenie, mężczyzna (dlatego, że większość dyrektorów to mężczyźni, choć wśród nauczycieli przeważały kobiety), byłaby w stanie tolerować obecność badacza przez dwa lata. To ostatnie kryterium, o którym nikt poza Wolcottem nie wspomina, jest w praktyce bardzo ważne. Oczywiście, trudno przewidzieć, jak się ułoży współpraca z osobą, której się nie zna, ponieważ pierwsze wrażenie bywa mylące. Wolcott przyznał się do tego, że podjął negatywną decyzję w przypadku jednego 4 Szczegółowy opis zastosowań shadowingu można znaleźć w: McDonald (2005). Sama użyłam tej techniki w swoim studium szefów w organizacji high-tech. 5 Wolcott i Mintzberg nic o sobie nie wiedzieli, bo w latach siedemdziesiątych XX wieku nie mówiło się o zarządzaniu jako o ogólnej profesji, a pomysł, że dyrektorzy szkół i przedsiębiorstw wykonują taką samą pracę, zostałby uznany za ekscentryczny.

3. Nowe techniki badań terenowych: shadowing

75

dyrektora tylko dlatego, że nosił białe skarpetki do ciemnego garnituru i wyrażał się lekceważąco o swoich uczniach. Po nawiązaniu kontaktu z dyrektorem Wolcott poprosił o zezwolenie zwierzchników dyrektora. „Zrobiłem to w tej kolejności, aby uniknąć sytuacji, w której nadgorliwy zwierzchnik wyznaczy mi swego faworyta albo mniej gorliwy odmówi od razu, twierdząc, że żaden z «chłopców» nie będzie zainteresowany” (Wolcott 1973/2003, s. 3). Zezwolenie było jednak konieczne, choćby dlatego, że Wolcott w czasie swojego pobytu w szkole parę razy spotkał nadinspektora. Nadinspektor spojrzał na mnie pytająco, kiedy stanął, aby przywitać się z członkami komitetu przed zebraniem. „Przepraszam, ale pan nie będzie tego wszystkiego notował, prawda?”, zapytał. „Ja notuję wszystko”, odpowiedziałem. Dodałem, że jeśli interesuje go moje badanie, z chęcią opowiem mu o nim w szczegółach. Interesowało go, więc mu opowiedziałem (Wolcott 1973/2003, s. 3).

Dobrze znam to poczucie, że trzeba notować wszystko – kto wie, co okaże się przydatne w analizie. Nieznane jest mi natomiast zainteresowanie szefów, którzy zwykle po udzieleniu formalnej zgody nie wykazywali żadnej ciekawości. To pewnie także wynik tego, że w moim przypadku shadowing trwał o wiele krócej. Z tego samego powodu nie zaprzyjaźniłam się z żadną z osób badanych, choć to również przysparza pewnych kłopotów, jak Wolcott sam zauważył. Relacje przyjacielskie mogą sprawić, że inne osoby mają się na baczności i cenzurują swoje uwagi i interakcje. Dyrektor pozwolił Wolcottowi robić wszystko to, co może obejmować technika shadowing: notować wszystko, co się mówiło i robiło, uczestniczyć w formalnych zebraniach i nieformalnych spotkaniach, przeprowadzać serie wywiadów z dyrektorem i jego współpracownikami oraz czytać wszelkie notatki, listy i dokumenty. Wolcott, jak Marianella Sclavi, ale nie ja i nie inni badacze organizacji, kontynuował swoje „chodzenie jak cień” nawet poza godzinami pracy. Wolcott opisuje swoją pracę w terenie głównie jako swobodną obserwację, ale ponieważ w latach siedemdziesiątych XX wieku nauki społeczne ciągle jeszcze próbowały imitować nauki ścisłe, zdecydował się również wprowadzić ustrukturowane obserwacje, które miały mu dostarczyć danych ilościowych. Zaczął więc zapisywać czynności i interakcje dyrektora w odstępach minutowych przez dwie godziny. Uzupełnił też swój materiał różnego rodzaju danymi, które uważał za typowe dla szkoły: przeprowadził na przykład wywiady z uczniami, nauczycielami i rodzicami, pytając o ich opinię o dyrektorze. Wolcott tak podsumował swoje doświadczenia z terenu: Przyjemnie byłoby powiedzieć, że po „krótkim okresie przystosowawczym” badacz wtopił się doskonale w działalność szkoły i wszyscy pracowali tak, jak gdyby go nigdy nie było. W rzeczywistości natomiast, choć moja obecność nie sprowokowała żadnych daleko idących zmian, naiwnością byłoby twierdzić, że nie sprawiła ona żadnej różnicy (Wolcott 1973/2003, s. 11).

76

Barbara Czarniawska

Z jego opinią zgadza się w zupełności brytyjski antropolog Nigel Barley (1997, s. 60): „Sporo bzdur napisali ci, którzy ich pisać nie powinni, o tak zwanym «akceptowaniu antropologów»”. Oczywiście złudzenie to jest jeszcze silniejsze, kiedy obiektem badanym nie jest egzotyczne plemię, ale szkoła czy przedsiębiorstwo – podtrzymują je nawet praktycy („Jako osoba ze szkoły handlowej wie pani dobrze, że...” albo „Takich rzeczy uczycie już na pierwszym roku, prawda?”). Ale złudzenie to szybko pryska – jeśli już, to poczucie obcości wzrasta, a nie maleje z czasem. Skoro jednak obecność Wolcotta sprawiła różnicę, jaka to była różnica? Jego zdaniem shadowing nie wpłynął na sposób mówienia czy działania dyrektora, ale można sobie wyobrazić, że ciągłe pytania badacza oddziałały na sposób interpretowania przez niego zdarzeń. To, co przedtem było oczywiste i niewarte zastanowienia, mogło stać się przedmiotem refleksji albo nawet samokrytyki. „Naturalna postawa”, jak ją zwał Schütz, została zastąpiona dociekliwą i wątpiącą. Doszło nawet do pewnych zmian. Pewnego razu Wolcott wysłał prostą ankietę do wszystkich pracowników dotyczącą kontaktów między nimi. Okazało się, że uważali oni, iż zbyt rzadko się spotykają, i dyrektor wprowadził odpowiednie zmiany. Pod koniec badań dyrektor zadeklarował, że obecność Wolcotta przyczyniła się do jego osobistego rozwoju. Wolcott nie ubarwia pracy w terenie: długie dni, ciągłe wątpliwości, czy robi się to, co trzeba, i godziny nudy. Zauważył, że kiedy przestawał notować, był to znak, że z takiego czy innego powodu jego obserwacja przestawała dawać owoce, i przyznał, że może istnieć coś takiego jak za długi okres spędzony w terenie. W dodatku zdarzało się, że dyrektor przysypiał na nudnych zebraniach, na co jego cień nie mógł sobie pozwolić. Wyniki badań zostały przedstawione według rosnącego poziomu abstrakcji: najpierw dyrektor jako osoba, potem jego działania, potem szkoła, następnie system szkolnictwa i na samym końcu „dyrektorowanie jako rodzaj działalności ludzkiej”. Zdaniem Wolcotta, dyrektorzy szkół, często postrzegani jako agenci zmiany, są faktycznie „stróżami ciągłości”. Choć wiele elementów analizy Wolcotta wykracza poza moralny mandat badaczy organizacji (nie wolno nam wchodzić nieproszonym w życie prywatne i nie wyciągamy wniosków o „działalności ludzkiej”), nic dziwnego, że jego praca stała się sławna w kręgach dużo szerszych niż pedagogika i antropologia.

Daniel Miller (1998; wyd. pol. 2011) nie nazwał swojej techniki „shadowing”, ale zamieszczony fragment dobrze wyjaśnia, dlaczego ja ją za taką uważam: Przez rok w latach 1994–1995, usiłowałem prowadzić etnograficzne badania zakupów na jednej z ulic północnego Londynu i w jej okolicach. Prowadziłem je wspólnie z Alison Clarke [w owym czasie doktorantka Millera]. Użyłem słowa „usiłowałem”,

3. Nowe techniki badań terenowych: shadowing

77

ponieważ przy braku występowania na omawianym terenie badań społeczności o charakterze wspólnotowym i biorąc pod uwagę fakt, że londyńskie gospodarstwa domowe bardzo silnie strzegą swej prywatności, nie mogły to być badania etnograficzne w konwencjonalnym tego słowa znaczeniu. Niemniej poprzez rozmowę, obecność w domach, a także towarzysząc domownikom podczas zakupów, próbowałem uchwycić naturę czynności dokonywania sprawunków, czerpiąc informacje i wyciągając wnioski z mniej lub bardziej intensywnych kontaktów z siedemdziesięcioma sześcioma gospodarstwami domowymi (Miller 2011, s. 8–9).

Miller jest, jak Wolcott, z wykształcenia antropologiem i wydaje się niemal przepraszać za to, że nie użył klasycznych metod antropologii. Dzięki temu jednak bardzo dobrze tłumaczy, na czym polega shadowing. Jego badania nie mogły doprowadzić do napisania etnografii z wielu powodów: nie miał zamiaru opisywać „sposobu życia grupy etnicznej”, tylko „różne sposoby robienia zakupów”. Podkreśla on, przeciwnie, że nie było tam żadnej społeczności czy wspólnoty – los typowy dla wielu mieszkańców wielkich miast. Dlatego też shadowing okazał się techniką bardzo przydatną dla celów Millera. Miller towarzyszył w zakupach małżeństwu: Sheili i Bobowi. Zauważył, że dużo czasu poświęcali oni wzajemnemu upewnianiu się, że oboje przestrzegają tradycyjnych ról związanych z płcią, co znajdowało wyraz w ciągłym droczeniu się i żartach. Stałym motywem tych przekomarzań jest krytyka jego nieumiejętności robienia zakupów […]. W tym jednak kontekście krytyka jest mechanizmem wykorzystywanym przez nią do potwierdzenia, że on jako mężczyzna, chociaż może robić zakupy, nie jest do tego z natury przeznaczony. Mąż może zatem odbierać taką „krytykę” żony jako pochwałę swej męskości, która jest przedmiotem jego dumy ( Miller 2011, s. 24).

Można zarzucić Millerowi, że te żarty były wywołane właśnie przez jego obecność. Tylko że to nie zarzut, lecz obrona: zachowanie, które podkreśla wagę tradycyjnego podziału obowiązków, jest ważnym przesłaniem dla badacza, dużo bardziej wiarygodnym niż odpowiedź na zadane pytanie (poza tym, jak niby miałoby brzmieć takie pytanie: „Czy przestrzegają państwo tradycyjnego rozdziału obowiązków?”). „Sterowanie wrażeniem” (Goffman 1959; wyd. pol. 2000) to problem metodologiczny tylko dla tych, którzy wierzą, że istnieje „autentyczne” zachowanie ukryte za maską, przez którą może przeniknąć wnikliwy badacz. Jeśli natomiast zgodzić się z Goffmanem, że życie społeczne to teatr, wtedy maska jest bardziej interesująca niż „autentyczne zachowanie”. „Sterowanie wrażeniem” – oczywiście, że tak, ale jakie wrażenie próbują osiągnąć? Niuanse takiego sterowania wrażeniem stały się jeszcze bardziej wyraziste, kiedy Miller chodził na zakupy z zaręczoną parą: młodą rozwódką i jej narzeczonym. Na tym etapie niezwykle istotna stała się moja [Millera] obecność. Dla nich była to okazja do poznania nawzajem swoich gustów i kształtowania ich związku pod kątem zakupowej zgodności. Wraz ze mną pojawiło się też zagadnienie, jak prezentują się

78

Barbara Czarniawska jako para komuś z zewnątrz. Z tego, iż wyczułem, że chcą mi pokazać, jak bardzo są razem szczęśliwi, wcale nie wynika, że byli w tym fałszywi. Ich zachowanie odzwierciedlało pytanie, które sami sobie zadawali: czy pod świadomym spojrzeniem antropologa okaże się, że są w sobie zakochani (Miller 2011, s. 16–27).

Młoda para, w odróżnieniu od Sheili i Boba, nie miała jeszcze możliwości przećwiczenia swoich wspólnych wystąpień przed publicznością. Można by powiedzieć, że obecność antropologa-cienia była dla nich korzystna, bo dostarczała im takiej próbnej publiczności. Antropolog zauważył jednak, że choć oboje często dowodzili, że w parze powinno panować równouprawnienie, młoda kobieta pilnie uczyła się smaków i preferencji narzeczonego, i ostatnie słowo należało zawsze do niego. Jak się wydaje, kobieta akceptowała tę sytuację tak długo, jak długo nie musiała się do tego otwarcie przyznać – przed samą sobą i przed innymi. W odróżnieniu od Marianelli Sclavi, Miller nie opisuje własnych myśli i odczuć w trakcie prowadzenia badań. Jednak zdania takie jak to o „ starszym mężczyźnie, który nigdy się nie ożenił, a do innych ludzi (a zwłaszcza do dociekliwych antropologów) podchodził z dużą niechęcią” (Miller 2011, s. 30) pozwalają się domyślać, że chodzenie jak cień nie zawsze było przyjemne. Badania Millera stały się podstawą jego „teorii zakupów”, która głosi, że towary służą przede wszystkim nawiązywaniu i umacnianiu stosunków międzyludzkich. Ci, którzy dokonują zakupów, myślą zawsze o innych, nawet kiedy kupują coś dla siebie. „Osoba robiąca zakupy nie kupuje po prostu dóbr dla innych, lecz ma nadzieję spowodować, że staną się oni odpowiednimi odbiorcami tego, co ona kupuje” (Miller 2011, s. 8). Ciekawe jest również to, że rutynowych zakupów pożywienia nie uważa się za „chodzenie na zakupy”, tylko za codzienny obowiązek kobiet. Jeszcze bardziej interesujące jest to‚ że Miller zdawał sobie świetnie sprawę z tego, że osoby, za którymi chodził, nie podzielały jego teorii zakupów. Większość z nich uważała, że shopping to wyraz hedonizmu i materializmu, zajęcie, którego należy się wstydzić. Miller poświęcił sporo uwagi temu paradoksowi badań terenowych, który nakazuje szacunek dla poglądów „tubylców”. Czy to znaczy, że trzeba się z nimi zgadzać? O ile nie planuje się oskarżyć ich o „fałszywą świadomość”, obowiązkiem badacza jest wiernie oddać ich przekonania. Ale istnieją inne rozwiązania tego paradoksu niż te tradycyjne – to znaczy albo twierdzić, że badacz wie lepiej, albo pokornie powtórzyć wszystko, co powiedzieli praktycy. Trzecie wyjście to przytoczenie własnych opinii (teorii) obok tych sformułowanych przez osoby badane. To właśnie jest stosunek dialogiczny w tekście, który tak polecał Bachtin (1982). Dla niego było oczywiste, że różni partnerzy w dialogu mogą mieć różne poglądy i wyrażać je w różny sposób: dialog to nie duet. Oczywiście nie jest tak, że wyjątkowa wnikliwość Millera wynikała z użycia techniki shadowingu. Uważam jednak, że jego wgląd, tak odmienny od konwencjonalnych teorii zakupów, jest zasługą tego, że zachował właśnie postawę

3. Nowe techniki badań terenowych: shadowing

79

egzotopii – wcale niełatwą, zważywszy na przedmiot jego badań. Powodem zaś, że teoria zakupów wyznawana przez osoby badane tak się różniła od tej zaproponowanej przez Millera, nie jest ich zakłamana świadomość, lecz to, że dokładnie taką teorię lansuje kultura popularna (co nie przeszkadza jej w jednoczesnym spełnianiu funkcji marketingowej). Być może poglądy szkoły frankfurckiej zostały wreszcie spopularyzowane – po prawie pół wieku. Jeśli tak, to kontrast między popularnymi i etnologicznymi teoriami zakupów jest jeszcze bardziej interesujący. Wymagający krytyk mógłby wprawdzie powiedzieć, że Millerowi wcale nie było trudno podtrzymywać postawę obcości – w końcu jest mężczyzną, a zakupy uważa się za zajęcie dla kobiet. Alison Clarke asystowała kobietom, które kupowały ubrania, i uważała to za obserwację uczestniczącą (Clarke, Miller 2002). Miller był jednak innego zdania: Badacz w terenie musi często przekształcić się w kogoś zupełnie innego, niżby to wynikało z początkowych oczekiwań ludzi, których bada, często zmieniając swą postać tak, aby móc współpracować z bardzo odmiennymi ludźmi. Moim zdaniem moja praca wymaga ode mnie stania się osobą, z jaką inni pragną przebywać, więc przechodzę od bycia młodym do bycia starym, od śmieszka do osoby poważnej, od męskiego do zniewieściałego mężczyzny. Podobnie kiedy pracujemy razem z Alison lub jakimś innym antropologiem, próbujemy nasilić różnice między nami, żeby dać ludziom wybór osoby, którą preferują. Nie uważam tego za manipulację. Uważam za nasz obowiązek starać się, aby ludzie, którzy dzielą z nami swój czas i wiedzę, uważali to doświadczenie za przyjemne (Daniel Miller, kontakt osobisty, 4 marca 2007 roku).

Jego poglądy są zgodne z tym, co powiedziała znana amerykańska antropolożka Rosalie Wax: Być może jest tak, że dobre badania w terenie wymagają więcej umiejętności grania roli, niż większość z nas jest gotowa przyznać. Respondenci nie mają nic przeciwko temu, że badacz „zachowuje się jak oni” lub „uczy się ich sposobów zachowania”, jeśli tylko stawia sprawę jasno: wie, że to tylko odgrywanie roli i że nowo nabyte umiejętności nie upoważniają jego czy jej do żadnych przywilejów, których „tubylcy” nie chcą zaoferować (Wax 1971, s. 197).

Jeśli nawet Miller i Wax są zgodni, to ich wypowiedzi ujawniają drobne, lecz istotne różnice między badaniami etnologicznymi (we własnej kulturze) i antropologicznymi (w kulturze obcej). Miller nie musiał uczyć się robić zakupów po to, by przeprowadzić swoje badania (w dodatku wyznaje, że jego hobby to dekorowanie ciast), ale fakt, że umiał to robić, nie dawał mu automatycznie prawa do uwagi i czasu innych ludzi. Prasad i Prasad (2002, s. 194) zacytowali ten sam akapit z pracy Wax, ale ich (negatywna) interpretacja głosiła, że Wax uważa, iż „najbardziej skuteczną formą zbratania się z tubylcami jest odgrywanie przed nimi maskarady według ściśle wyznaczonych reguł i granic”. W mojej interpretacji zarówno Wax, jak i Miller mówią, że bez względu na to, czy badania są prowadzone w terenie swojskim, czy egzotycznym, obcy powinni

80

Barbara Czarniawska

zachowywać się przyjaźnie i uprzejmie i nie udawać, że wiedzą lepiej lub umieją więcej niż ich gospodarze. Socjologowie – od Goffmana do Garfinkla – zawsze twierdzili, że reguły i granice nie są wyraźne i trwałe, lecz nieustannie przekraczane i negocjowane. Na zakończenie tej części chciałam jeszcze podkreślić, że w praktyce niemożliwe jest oddzielenie jednej techniki badań terenowych od drugiej, czy to w terenie, czy w tekście. W podręcznikach metod często się te różnice uwypukla w celach dydaktycznych. W praktyce jednak różnica między na przykład obserwacją uczestniczącą a techniką shadowing jest bardzo niewyraźna. Obserwator uczestniczący może być zaproszony do towarzyszenia komuś, a „cień” może być poproszony o zrobienie kawy. Każda technika jest dobra, jeśli pasuje do celu badań.

W ramach badań zarządzania wielkimi miastami (Czarniawska 2002) chodziłam jak cień między innymi za dyrektor ekonomiczną miasta stołecznego Warszawy Byłyśmy w podobnym wieku: jej dyplom pochodził z SGGW, a mój doktorat z SGPiS-u – te dwie szkoły były położone praktycznie po dwóch stronach tej samej ulicy. Zaczęłam od przeprowadzenia z nią wywiadu w lutym. W pierwszym zdaniu powiedziała mi, że ma mało czasu, bo prezydent miasta na nią czeka; w drugim przyznała, że nigdy nie czytała wysłanego przeze mnie listu; w trzecim zgodziła się, abym chodziła za nią „jak cień” przez dwa tygodnie w marcu. Oto parę fragmentów moich notatek: Warszawa, 7 marca 9.35 Idę ze strachem – próbuję analizować przyczynę strachu. W końcu jestem pewna dobrych intencji Pani Dyrektor – oczywiście może być dużo kłopotów i małych problemów po drodze, ale na pewno nikt nie życzy mi nic złego. Skąd strach? Z zależności, dochodzę do wniosku. Jestem od niej absolutnie uzależniona i nie jestem do tego przyzwyczajona. Przychodzę trochę za wcześnie, wchodzę oczywiście w złe skrzydło; drzwi, na każdych nazwiska – urzędniczki, urzędnicy (kobiet więcej). Jak obca forma życia. Urzędnicy w Szwecji są jacyś inni, nie wiem, na czym to polega. Siadam przy stole w korytarzu, widzę wychodzącego Wiceprezydenta, łypie na mnie okiem, może ktoś mu o mnie opowiedział. Muszę umówić się z nim na przyszły czwartek. Od Prezydenta wychodzi bardzo elegancko ubrana brunetka, czy to Pani Dyrektor? Nie, ale niewiele się mylę – Pani D. jest również elegancko ubrana, jest w futrze, wychodzi, bo musi spotkać się z „szefem” przed sesją budżetową. Przyłapuję się na tym, że mam minę i ton opuszczonego dziecka, kiedy zabiera mnie jej Zastępczyni. Pani D. mówi mi, że „sesja będzie ostra”, przekazuje mnie w ręce Zastępczyni, obiecuje odesłać samochód i każe mi dać projekt budżetu. Aby się czymś zająć, streszczam go – co na dobre mi wychodzi, inaczej niewiele zrozumiałabym z sesji. [...] 12.40 Koniec sesji. Pani D. idzie do Prezydenta („szefa”). Ja czekam na dole. Przychodzi za 5 minut. Chce mnie wysłać do domu, ale ja się nie daję. Podjeżdżają dwa

3. Nowe techniki badań terenowych: shadowing

81

samochody: jeden dla niej, drugi dla wiceprezydenta. Wsiadam za nią na tylne siedzenie, mówi mi: „Proszę usiąść koło szofera”. Po przyjeździe idzie „na podsumowanie z wiceprezydentem”. „Czy ja też mogę pójść?”. „Niespecjalnie, bo to są rzeczy nieprzeznaczone na zewnątrz”. Czekam w biurze. Pani D. wraca i mówi do sekretarki: „Jola, ja bym teraz coś przegryzła, jakbyś mi zrobiła herbaty. I zwołaj moje zastępczynie”. Otwiera korespondencję przy stole konferencyjnym, gdzie ja też siedzę. Wchodzi, wychodzi. Zostawia mnie z papierami. 14.00 Pani D. do Zastępczyni: „To ja idę, zabierz panią do bufetu”. Idziemy do bufetu. Jem tłusty żurek, podczas gdy Zastępczyni opowiada mi, że księgowość w Polsce to typowo kobiecy zawód (w Warszawie jest tylko jeden dyrektor ekonomiczny mężczyzna). Wracamy do pokoju Zastępczyni, jest mały i duszny. Pojawia się Antek i dyskutują, jak ułożyć jakieś pismo. Zastępczyni i Antek wychodzą, ja idę do pokoju Pani D. Jej nie ma. Przychodzi Zastępczyni. Pytam: „Czy tu nikt nie puka?”. „Raczej nie”. 15.30 Wchodzi Pani D. i zwraca się do Zastępczyni: „Dokładne rozliczenia 13-tki do 13 grudnia, żeby cała kwota była rozliczona”. Wychodzi, rzucając mi w przejściu: „Jeszcze jestem zajęta”. Zastępczyni wychodzi, aby wydać polecenia. Antek wsadza głowę: „Nie ma?”. „Ano nie ma”. 16.00 Wchodzi Pani D.: „To pani jeszcze na mnie czeka?”. Uśmiecham się dzielnie i obiecuję stawić się jutro o ósmej. Pani D. mówi, że ona tak nie może pracować. Ona sobie wyobrażała, że ja przyjdę od czasu do czasu. Czuję, jak usuwa mi się grunt pod nogami, ale się nie daję. Wymuszam na niej, że przyjdę następnego dnia o 14.00, po jej ważnych spotkaniach. Idę do domu przeżywać. Warszawa, 8 marca 14.00 Wchodzę. Jola: „Pani D. jest zajęta”. „To ja poczekam”. „Ale jest już umówiona na różne spotkania”. Uśmiecham się zimno (a przynajmniej tak mi się wydaje): „Kazała mi przyjść o 14.00”. Rozbieram się, wieszam płaszcz na wieszaku obok futra Pani D. Pod koniec dnia płaszcz jest przewieszony przez krzesło w korytarzu. Jola: „Przynajmniej niech skończy tę rozmowę telefoniczną”. Siadam, podsłuchuję, patrzę, co się dzieje. Z gabinetu wychodzi Kamilla. Pyta Jolę: „Te papiery to z jakiej półki?”. Ma w ręce kopię „Gazety Bankowej”. „Z żadnej”, mówi Jola. Do gabinetu Pani D. wchodzą i wychodzą różne osoby, a ja dalej siedzę w sekretariacie. Wychodzi Pani D., w olśniewającej garsonce koloru szmaragdowego. „Ach, to pani już na mnie czeka?”. Wchodzę do gabinetu i zaczynam kadzić: „Telefony, gratulacje, jest pani bohaterką tygodnia! 25 radnych opowiedziało się za budżetem, tylko jeden się wstrzymał!” Pani D. blado się uśmiecha i siada do swojej korespondencji. [...] „To może mi pani teraz opowie, co ma pani robić w najbliższych dniach, żebym pani za bardzo nie męczyła”. Pani D.: „W środę mam spotkanie z Prezydentem, a potem spotkanie w Banku X... Może pani przyjść o 14.00. W czwartek do Łodzi... W piątek do Ursusa, bo burmistrz tak bardzo prosił, a potem na komisję przetargową”. „Czy ja też mogę z panią pojechać?”. „Jutro zapytam. A potem to już może się pani koło mnie obijać”. Przypominam o obietnicy spotkania z wiceprezydentem. Pani D. dzwoni do jego sekretarki, opowiada o mojej sprawie, wysyła mnie tam. Ogromny przedpokój/sekre-

82

Barbara Czarniawska tariat (dla obydwu wiceprezydentów czy tylko jednego?). Przy jednym biurku siedzi facet, chyba obstawa, przy drugim sekretarka. Sekretarka rozmawia przez telefon. Obstawa mnie pyta, w jakiej sprawie, ja wyjaśniam, on każe mi czekać. Sekretarka pobiera moją wizytówkę i mój list i mówi, że prezydent teraz jest bardzo zajęty, bo rozmawia z dziennikarką. Na to ja, że absolutnie się nie spodziewam, że prezydent mnie teraz przyjmie, ale może kiedy indziej; jestem w Warszawie do następnego czwartku. Z gabinetu wychodzi dziennikarka, która nie ma wizytówki i zwraca się do obstawy, prosząc o kartkę, bo ma zostawić dane o gazecie. Sekretarka wchodzi z moimi papierami do wiceprezydenta, on za chwilę wychodzi, podaje mi rękę i mówi, że on wie i słyszał o mnie, ale jest okropnie zajęty. Ja na to, że dziś to oczywiście nie, na co on i sekretarka zasypują mnie wiadomościami na temat jego zajęć (kalendarz jest praktycznie pusty, widzę, jak przewraca kartki). Nie wiem, o którym tygodniu mówią, ale we wtorek on jedzie do Jelcza na cały dzień, bo tam autobusy są, a w czwartek leci do Londynu... ja na to mówię, że ja tu jeszcze wrócę... a on na to, że może go już wyrzucą..., na co ja, że jeszcze lepiej, bo będzie miał więcej czasu... na to on, że może na emeryturze... na to ja, za długo by czekać... na to on, że w jego wieku... na to ja, tak się składa, że wiem, w jakim wieku... na to on, a skąd?... a ja na to, że studiował z nim mój przyjaciel X. „X”, mówi on, „przychodzi do mnie we środę”. „No to może pan jego wyrzuci, a mnie weźmie?”. Na to on, bardzo serio: „Ja nie z takich”, a ja na to: „Ależ ja tylko żartowałam”. „Niech pani ją zapisze na środę”, mówi do sekretarki, a ona na to: „Przecież w środę jest konferencja prasowa”. Umawiamy się na 8.20, wiceprezydent wychodzi szybko, dzwoni telefon, sekretarka: „Właśnie wyszedł”. Wzdycha w moim kierunku: „Jak też go ścigają – powinien zmienić nazwisko na Ścigany”. Ja miałabym inne sugestie, ale oddycham głęboko, żeby się uspokoić. 15.40. Wracam do Pani D. „O matko, jeszcze nie skończyłam korespondencji. A pani cały czas pisze”. Tłumaczę, że piszę wszystko, co podleci, że to taki materiał, z którego będę próbowała coś wyciągnąć. Pani D. podpisuje dalej. Mam taką samą teczkę do korespondencji, ale ona ją lepiej wykorzystuje. Jej sekretarka wkłada tam rzeczy do załatwienia w takiej kolejności jak przyszły. Może i ja tak powinnam robić. Wychodzimy razem. Po drodze pytam: „Proszę mi powiedzieć – jeśli chodzi o taką sesję zatwierdzającą budżet, to w końcu jest to sprawa w dużej mierze rytualna, ale czy pani jest spięta, zdenerwowana, czy pani się boi?”. Pani D.: „Jest lepiej z roku na rok – na początku to rzeczywiście się bałam, spać nie mogłam, ale teraz jest już dużo lepiej. Ale to zawsze jest napięcie – uchwalą czy nie?”. „To znaczy, że na serio mogą nie uchwalić?”. Pani D.: „W zeszłym roku mało brakowało. Był sprzeciw ze Śródmieścia, twierdzili, że ukryłam 700 milionów, więc poszło drugi raz, 28 marca, i to już by było cienko, jakby nie uchwalili... ale uchwalili, tylko jeden był przeciwko, wiceburmistrz Śródmieścia... Wie pani, u nas każda dzielnica może zaprotestować budżet gminy, nie podając uzasadnień”. „Ale Izba chyba ustala budżet taki, jaki zaproponował Zarząd?”. Pani D.: „W zasadzie tak, ale jakby się pani czuła, gdyby pani roczna praca została zakwestionowana? Okropnie, prawda?”.

Dobrze byłoby powiedzieć, że moje stosunki z Panią Dyrektor polepszyły się z biegiem czasu, ale tak się nie stało. Inna sprawa, że również się nie pogorszyły.

3. Nowe techniki badań terenowych: shadowing

83

Jedno było pewne: nie mogłabym jej obserwować przez dwa lata, jak Wolcott swego dyrektora. Czy mogłam to zgadnąć wcześniej? Nie nosiła białych skarpetek do garnituru, choć może powinno mnie zaniepokoić futro. Tak czy inaczej, zostawiała mnie samą na długie godziny, żeby móc poplotkować (plotek było dużo, bo szykowała się reforma) lub uczestniczyć w zebraniach dla mnie niedostępnych. Na inne mnie zabierała; wszystkie były bardzo interesujące. Nie pojechałam z nią ani do Łodzi, ani do Ursusa; nie przeprowadziłam też wywiadu z wiceprezydentem. Siedziałam długie godziny w sekretariacie lub w gabinecie Pani D. z uchylonymi drzwiami – w ten sposób mogłam podsłuchać wiele ciekawych rozmów. Czytałam dokumenty i rozmawiałam z zastępczyniami. Ponieważ jednak Pani Dyrektor nie pozwalała mi spędzać w biurze całych dni, miałam mnóstwo czasu do zastanawiania się nad moimi brakami jako badacza terenowego. Moja interpretacja była następująca: Pani Dyrektor i ja byłyśmy zbyt podobne, aby dało się utrzymać stosowny dystans, a zbyt różne, żebyśmy sobie mogły zaufać. Bez wątpienia nasze wzajemne spostrzeganie było symetryczne: ja porównywałam się z nią, a ona ze mną. Podobnie udało mi się (na chwilę) pozyskać uwagę wiceprezydenta, odwołując się do tego samego wieku i wspólnych znajomych. Podobieństwa i różnice odgrywały również ważną rolę w innych moich badaniach, ale trudno z nich wyciągnąć jednoznaczny wniosek: podobieństwa mogą zarówno utrudniać, jak ułatwiać shadowing. Harry Wolcott był w tym samym wieku i tej samej płci co dyrektor szkoły; Marianella Sclavi chodziła jak cień zarówno za osobami, które były bardzo od niej różne (nastolatki), jak i bardzo podobne (działaczka gminna w tym samym wieku); homoseksualny przedsiębiorca śledzony przez Attilę Bruni zakładał, że Attila również jest homoseksualistą (Bruni, Gherardi 2002). Szukanie podobieństwa może być psychologicznym pocieszeniem w sytuacji, kiedy dokuczliwe jest poczucie obcości, ale może doprowadzić do jeszcze bardziej nieprzyjemnych odczuć. Dlaczego właściwie spodziewałam się, że moja współpraca z Panią Dyrektor pójdzie jak po maśle? Kobieca solidarność? Porozumienie rówieśniczek? Ten sam wyuczony zawód? Prawdopodobnie liczyłam na wszystkie te czynniki. Czy znaczy to jednak, że moja obcość (profesor ze Szwecji) okazała się silniejsza? Shadowing jako technika prowokuje więcej introspekcji niż wszelkie inne metody, zauważyła Marianella Sclavi (1994/2007). Ruch przyciąga uwagę – własną i innych. Moje porównania doświadczeń z Panią Dyrektor z innymi doświadczeniami – własnymi i innych badaczy – posunęły się naprzód dzięki pojęciu intersekcjonalności. Amerykańska badaczka Kimberlé Williams Crenshaw (1994) wprowadziła je, aby zwrócić uwagę na to, że badania skoncentrowane na różnicach płciowych, klasowych czy rasowych wydają się pomijać fakt, że te kategorie społeczne krzyżują się ze sobą w interakcjach między ludźmi. W moim przypadku była to mieszanka płci, narodowości, zawodu, wieku i pozycji w hierarchii. Badałam zarządzanie w trzech miastach: w Warszawie, Sztokholmie i Rzymie. W Rzymie nie było mowy o „chodzeniu za kimś jak cień”. Obowiązywała

84

Barbara Czarniawska

silna, choć niewypowiadana norma, że badacze nie chodzą za urzędnikami miasta w czasie pracy tych ostatnich (chodzenie za kimś „jak cień” jest po prostu śmieszne!). Normę tę potwierdziła włoska antropolożka Donatella Cozzi (2004), która wysłała swoich studentów w teren, aby śledzili wybrane osoby. Studenci napotkali silny opór: chodzenie za kimś jak cień nie może być metodą naukową! Tymczasem Attila Bruni (Bruni, Gherardi 2001, 2002) uzyskał pozwolenie, by chodzić jak cień za homoseksualnym przedsiębiorcą i za początkującą konsultantką. Proszę jednak zwrócić uwagę, że studenci Cozzi i ja chcieliśmy obserwować wysokich rangą urzędników administracji publicznej, podczas gdy Bruni obserwował młodych ludzi zatrudnionych w małych przedsiębiorstwach prywatnych. Niewykluczone, że dostałabym pozwolenie przynajmniej na bezpośrednią obserwację w Rzymie, gdybym była włoskim profesorem z dużą renomą. Ja byłam jednak cudzoziemką, bez żadnego znaczenia dla zatrudnionych w rzymskiej gminie. Nie pozostawało mi więc nic innego jak podziękować za możliwość przeprowadzenia (wielu) wywiadów, co zresztą stworzyło mi okazję do prowadzenia obserwacji, ponieważ osoby udzielające wywiadu rzadko były punktualne. Ta sama norma wydawała się obowiązywać w Polsce, z tym jeszcze dodatkiem, że profesorowie uniwersyteccy nie powinni prowadzić badań terenowych (nawet Wolcott słyszał często, że badania terenowe to zajęcie dla doktorantów). Mimo to pozwolono mi śledzić pracę trzech osób: dwóch inżynierów i jednej specjalistki od rachunkowości. Jak widać z przytoczonych notatek, chodzenie jak cień za Panią Dyrektor pełne było zasadzek i kłopotów, tymczasem obserwacja jednego z mężczyzn przebiegła zupełnie gładko (co ciekawe, był on cudzoziemcem), podczas gdy śledzenie drugiego pełne było dramatycznych wydarzeń, włączając moją nieudaną próbę zostania konsultantem (Czarniawska 2001), ale owocne i pożyteczne dla nas obojga (a przynajmniej taką mam nadzieję). Chemia międzyludzka na pewno odgrywa niemałą rolę, ale nie jest tak ważna przy śledzeniu pracy (tak również uważał Wolcott), gdzie drobne spięcia można ukryć za fasadą uprzejmości. Dlaczego jednak miałam tyle kłopotów z Panią Dyrektor, tej samej płci i w tym samym wieku co ja? Jak już mówiłam, włoska norma obowiązywała również w Polsce, ale pozwolono mi prowadzić obserwację z dwóch powodów. Po pierwsze, byłam „połówką”, jak Lila Abu-Lughod (1991, s. 138) nazwała „ludzi, których narodowość lub kultura jest mieszanką na skutek emigracji, kształcenia za granicą lub pochodzenia”: polska Szwedka lub szwedzka Polka, jak kto woli. Pracownicy urzędu gminy mogliby z łatwością powstrzymać „prawdziwego” cudzoziemca, powołując się na prawa lub obyczaje (istniejące lub wymyślone; „tubylcy” często fantazjują, kiedy to jest w ich interesie), ale ja nie kupiłabym takiego wyjaśnienia. Ponadto rzymscy urzędnicy zupełnie się nie martwili tym, co o nich napiszę, podczas gdy polscy chcieli wywrzeć dobre wrażenie. Polska była wtedy w okresie przekształceń i ważne było, aby zaprezentować się w pozytywnym świetle, również w sąsiedniej Szwecji. O ile moje dwie „połówki” działały na moją korzyść, o tyle

3. Nowe techniki badań terenowych: shadowing

85

zajmowane stanowisko działało przeciwko mnie. Moim zdaniem, niewypowiadana polska norma mówiła, że osoby na wysokich stanowiskach w hierarchii uniwersyteckiej nie chodzą jak cień za urzędnikami (shadowing jest dziwaczny, a shadowing wykonywany przez profesorów jest podwójnie dziwaczny). Kiedy śledziłam mężczyzn, moja płeć obniżała moją pozycję. Mogłam sobie być profesorem, ale to „naturalne”, że kobieta pragnie się nauczyć czegoś od mężczyzn na wysokich stanowiskach. Jak mi powiedział zastępca jednego ze śledzonych, też ekonomista z SGPiS-u, „kobiety jak już robią badania, to napracują się strasznie, a wyników mało”. Bruni, jako badacz-mężczyzna, miał wyższą pozycję niż kobieta-początkujący konsultant, tak więc to, że pozwoliła mu się śledzić, było „naturalne”. W ramach tego samego projektu badań chodziłam jak cień za dwiema osobami w Szwecji: mężczyzną i kobietą, specjalistą od rachunkowości i biologiem. Shadowing jako technika był dla nich nowy, ale badania terenowe – nie. W porównaniu z filmowaniem wszystkich zebrań, co robili moi koledzy (w tym profesorowie) w Volvo (Jönsson 2005), shadowing wydawał się mało oryginalny. Łatwiej było mi jednak śledzić mężczyznę niż kobietę, choć przyczyną tego mogła być znajomość z poprzednich badań. Ale i w Szwecji wydawałam się odbiegać od normy (mówiono mi często, że „nie wyglądam jak profesor”), która mogła brzmieć: kobiety na wysokich stanowiskach nie chodzą jak cień za innymi kobietami na wysokich stanowiskach. Myślę, że ta niewypowiadana norma jest raczej ukształtowana przez rzadkie występowanie zjawiska, niż przez naruszenie jakiejś wartości. Joyce K. Fletcher (1999) śledziła przy pracy sześć kobiet projektantów z tej samej grupy i wszystkie chętnie z nią współpracowały, ponieważ wiedziały, że inne także będą przedmiotem takiej obserwacji. Sama Fletcher była członkiem grupy badawczej złożonej z samych kobiet, co dodatkowo „normalizowało” jej podejście badawcze. Tymczasem w Szwecji ciągle jeszcze jest niewiele kobiet na wysokich stanowiskach i niewiele kobiet-profesorów. Moja przyjaciółka, profesor socjologii, prowadziła przez długi czas badania bezrobotnych kobiet i była bardzo zadowolona ze swojej metody, która owocowała korzystną współpracą. Następnym obiektem badań były kobiety-politycy, i tu sytuacja nagle się zmieniła. Musiała godzinami czekać na wywiad, który czasami odwoływano. Podobnie jak ja spędzała dużo czasu w poczekalni i sekretariacie. Zrozumiała wtedy, że badania kobiet bezrobotnych były traktowane – przez nią i przez te kobiety – jako rodzaj pomocy słabszemu. Kobiety-politycy nie czuły się słabsze i żadnej pomocy nie potrzebowały – wyświadczały łaskę badaczce. Helen Schwartzman (1993, s. 27–46) opisała podobną sytuację w terminach zapożyczonych od antropolożki Laury Nader (1974), która mówiła o „badaniach w górę” i „badaniach w dół”. Holenderka Joke Schrijvers (1991) dołożyła do tego możliwość „badań w bok”, co jej zdaniem stwarza najlepsze warunki do dialogicznego stosunku z terenem. Zgadzam się z tym ujęciem, należy jednak dodać, że manipulowanie statusem w trakcie badań terenowych często zmierza do przedefiniowania sytuacji jako

86

Barbara Czarniawska

„badania w górę”. Po dwudziestu minutach wywiadu z wysoką urzędniczką w Urzędzie Miasta Rzymu (ten sam wiek, wspólni znajomi) dowiedziałam się, że to już koniec wywiadu, mimo że spóźniła się pół godziny. „Kiedy więc będziemy mogły się znowu spotkać?” – zapytałam. „Mam nadzieję, że już nigdy” – brzmiała odpowiedź. Czy to jest problem metodologiczny? Nie. Dynamikę intersekcjonalności trzeba badać bez względu na to, jak może to być nieprzyjemne. Tylko łamiąc ją, można dowiedzieć się o niewypowiadanych normach społecznych – cudzych i własnych.

Mam nadzieję, że udało mi się przekonać czytelników, że rozdzielanie różnych technik badań terenowych to tylko zabieg dydaktyczny – w terenie wszystkie one się ze sobą mieszają. Kiedy nie mogłam chodzić za Panią Dyrektor, prowadziłam obserwację bezpośrednią w sekretariacie albo analizowałam dostępne dokumenty. W tym sensie wszystkie typy obserwacji bezpośredniej są uczestniczące – fizyczna obecność i zasady uprzejmości wymagają pewnego rodzaju „uczestnictwa”. Ale przeciwstawiam shadowing innym typom obserwacji, żeby ułatwić badaczowi wybór – co jest sprawą nie tylko techniczną, lecz także etyczną. Zacznijmy od obserwacji pośredniej i bezpośredniej. Pośrednia obserwacja (jednostronne lustro, ukryta kamera) jest stosowana w badaniach opieki społecznej, psychologii i kryminologii, ale uważana jest za nieetyczną, jeśli osoby badane o niej nie wiedzą lub jeśli nie ma jakichś powodów nadrzędnych (osoby niepełnoletnie, ubezwłasnowolnione itp.). Hiszpański film Metoda (2005) pokazuje rekrutację w międzynarodowej firmie, gdzie kandydaci byli filmowani nawet w najbardziej intymnych sytuacjach. Należy mieć nadzieję, że w praktyce się to nie zdarza, ale film jest ważnym ostrzeżeniem przed tym, jak nowa technika może być wykorzystywana – w rekrutacji, ale i w badaniach. Bezpośrednia obserwacja (włączając w to otwarte filmowanie) dzieli się na uczestniczącą i nieuczestniczącą. Dyskusji nad tą pierwszą było i jest wiele, szczególnie po tym, gdy okazało się, że jej „wynalazca” – Bronisław Malinowski – „uczestniczył” w badanych tańcach i rytuałach, a o piątej szedł na herbatkę do konsulatu angielskiego (zob. Malinowski 2002). Do nieuczestniczącej obserwacji zaliczyć trzeba shadowing i obserwację stacjonarną. O ile mi wiadomo, filmowanie ma głównie charakter stacjonarny, ale można sobie wyobrazić sytuację, w której badacz chodzi z kamerą za osobą obserwowaną. Zmieni to jednak radykalnie pozycję badacza. W porównaniu z obserwacją uczestniczącą shadowing jest dużo łatwiejszy, gdyż nie wymaga jednoczesnego działania i obserwowania ani też umiejętności, których badacz może nie posiadać. Pomaga również w zachowaniu dystansu i poczucia obcości, podczas gdy obserwacja uczestnicząca aż kusi, aby „zostać

3. Nowe techniki badań terenowych: shadowing

87

tubylcem”. Shadowing nie wymaga również tego, by badacz wypierał swoje uczucia lub nie przyznawał się do nich; przeciwnie, stają się one ważnym instrumentem badawczym. Badacz nie ma powodu zachowywać się jak „mucha na ścianie” (co za osobliwa metafora: w końcu wszyscy wiedzą, co robi się z muchą na ścianie, kiedy zostanie zauważona...), ale jak odpowiedzialna osoba dorosła, która ofiarowuje szacunek i sympatię (nie zaś lekceważącą „empatię”). Główną zaletą shadowingu jest ruchliwość. Rzecz jednak nie w tym, że badacz przenosi się z miejsca na miejsce – nawet „stacjonarni” obserwatorzy przenoszą się od czasu do czasu w inne miejsce. Zaletą tej metody jest poznawanie w duecie – świat dostępny jest przez oczy (i ciało) zarówno obserwowanego, jak obserwatora. Obserwacja jest czterostronna – obserwowany i obserwujący obserwują się nawzajem i każdy z nich obserwuje te same sytuacje i zdarzenia: taka lustrzanka, żeby użyć fotograficznej metafory. Co do wad, to napisałam już tyle o niewygodzie psychicznej i pomocnej roli, jaką odgrywa we wglądzie, że nie muszę nic dodawać. Oczywiście, kwestionowanie rzeczy oczywistych i zmiana własnej roli są zagrożeniem dla osobistej i zawodowej tożsamości badacza, ale to cena, którą warto zapłacić. Na koniec można się dowiedzieć więcej nie tylko o tym, jak zarządzają inni, ale i o sobie samym. Shadowing pociąga za sobą wiele problemów praktycznych. Dostęp nie jest gwarantowany raz na zawsze – w każdej nowej sytuacji ktoś może zaprotestować przeciwko obecności badacza, a i sama osoba śledzona może się nagle rozmyślić. Może się to zdarzyć również przy innego typu obserwacjach, ale rzadziej, bo osoby, które nie chcą być obserwowane, mogą się schować przed wzrokiem stacjonarnego obserwatora. Inna trudność to potrzeba wtopienia się w tło. Stosunki między obserwowanym i obserwującym mogą się różnie układać, ale obserwator nie powinien przyciągać uwagi. W badaniach organizacji łatwiej „wtopić się w tło” mężczyznom niż kobietom, bo kod ubraniowy mężczyzn jest prostszy (McDowell 1998). W Sztokholmie nie miałam wątpliwości co do tego, jak wygląda „mundurek kobiety profesjonalnej”: żakiet i dżinsy (nie wyglądałam jak profesor, ale nie rzucałam się w oczy). W Warszawie byłam bardzo niepewna (futro? sukienka? kostiumik?). Następny problem praktyczny jest taki, że trzeba nauczyć się notować w ruchu. W pewnych momentach przypominały mi się dawne wykłady z psychologii przemysłowej na Uniwersytecie Warszawskim, kiedy to profesor Paluszkiewicz pouczał nas, że kiedy się obserwuje obserwatora dźwigu, dobrze jest mieć ołówek przywiązany sznurkiem do zeszytu, bo może z dźwigu spaść i co wtedy. Wcale to niegłupie nawet przy shadowingu, ale są i inne rozwiązania: notować tylko wtedy, gdy się siedzi; dyktować, kiedy się jest samemu; i pisać, ile się da, po zakończeniu dnia pracy (to ostatnie jest najtrudniejsze, bo shadowing jest męczący fizycznie). Ostatnią sprawą, jaką chciałam omówić w związku z chodzeniem za kimś jak cień, jest wpływ tego na osobę, za którą się chodzi. Shadowing Trumana

88

Barbara Czarniawska

Capote zakończył się tym, że on i Mary Sanchez zapalili sobie haszysz w jej miejscu pracy (zdecydowanie nie polecam!), po czym ją zwolniono. W moim przypadku kilkakrotnie moja obserwacja podtrzymała obserwowaną osobę na duchu, ponieważ szykowała się reforma i sytuacja była niepewna. Dyrektor badany przez Wolcotta twierdził, że przyczyniło się to do jego rozwoju osobistego, przy czym Wolcott dodaje, że dyrektor znany był ze swego „pozytywnego myślenia” (ale zawsze!). Jego zwierzchnik był innego zdania. Któregoś dnia powiedział Wolcottowi (1973/2003, s. 15): „Właściwie powinniście nam płacić za pozwolenie prowadzenia badań. Nam nic z tego, bo i tak badacie to, co was interesuje”. Wolcott mówi, że ten komentarz słyszał często jako antropolog i etnolog, ale muszę przyznać, że ja go nigdy nie usłyszałam. Wynika to prawdopodobnie z tego, że organizatorzy i zarządzający są, podobnie jak ja, indoktrynowani, że dobra teoria pomaga praktyce, nawet jeśli nie jest to od razu widoczne. Być może to jeszcze jedna niewypowiadana norma, którą shadowing podważa. Polecane lektury MacKenzie Donald A. (2008), Material Markets. How Economic Agents are Constructed, Oxford: Oxford University Press. Miller Daniel (2010), Stuff, Cambridge: Polity Press. Wolcott Harry F. (2010), Ethnography Lessons. A Primer, Walnut Creek: Left Coast Press.

Abolafia Mitchel Y. (1996), Making Markets. Opportunism and Restraint on Wall Street, Cambridge, MA: Harvard University Press. Abu-Lughod Lila (1991), Writing Against Culture, w: Richard G. Fox (red.), Recapturing Anthropology. Working in the Present, Santa Fe: School of American Research Press. Bachtin Michaił M. (1982), Problemy literatury i estetyki, tłum. Wincenty Grajewski, Warszawa: Czytelnik. Barley Nigel (1997), Niewinny antropolog. Notatki z glinianej chatki, tłum. Ewa. T. Szyler, Warszawa: Prószyński i S-ka. Barley Stephen R., Kunda Gideon (2001), Bringing Work Back In, „Organization Science” vol. 12, nr 1, s. 76–95. Bauman Zygmunt (1995), Life in Fragments. Essays in Postmodern Morality, Oxford: Blackwell. Bonazzi Giuseppe (1998), Between Shock Absorption and Continuous Improvement. Supervisors and Technicians in Fiat „Integrated Factory”, „Work, Employment and Society” vol. 12, nr 2, s. 219–243. Brose Hanns-Georg (2004), An Introduction Towards a Culture of Non-Simultaneity?, „Time and Society” vol. 13, nr 1, s. 5–26. Bruni Attila, Gherardi Silvia (2001), Omega’s Story. The Heterogenous Engineering of a Gendered Professional Self, w: Mike Dent, Stephen Whitehead (red.), Managing Professional Identities, London: Routledge.

3. Nowe techniki badań terenowych: shadowing

89

Bruni Attila, Gherardi Silvia (2002), En-gendering Differences, Transgressing the Boundaries, Coping with the Dual Presence, w: Iiris Aaltio, Albert J. Mills (red.), Gender, Identity and the Culture of Organizations, London: Routledge. Bruyn Severyn T. (1966), The Human Perspective in Sociology. The Methodology of Participant Observation, Englewood Cliffs: Prentice-Hall. Bruyn Severyn T. (2002), Studies of the Mundane by Participant Observation, „Journal of Mundane Behavior” vol. 3, nr 2, s. 1–9. Burawoy Michael (1979), Manufacturing Consent, Chicago: University of Chicago Press. Capote Truman (1992), Dzień pracy, w: Muzyka dla kameleonów, tłum. Krzysztof Zarzecki, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy. Clarke Alison, Miller Daniel (2002), Fashion and Anxiety, „Fashion Theory” vol. 6, nr 2, s. 191–214. Cozzi Donatella (2004), Specchio delle mie brame. Problemi metodologici dello shadowing nei servizi socio-sanitari, „La Ricerca Folklorica” nr 50, s. 101–115. Crenshaw Kimberlé Williams (1994), Mapping the Margins. Intersectionality, Identity Politics, and Violence Against Women of Color, w: Martha Albertson Fineman, Rixanne Mykitiuk (red.), The Public Nature of Private Violence, New York: Routledge. Czarniawska Barbara (1997), Narrating the Organization. Dramas of Institutional Identity, Chicago: University of Chicago Press. Czarniawska Barbara (2000), A City Reframed. Managing Warsaw in the 1990s, Amsterdam: Harwood Academic. Czarniawska Barbara (2001), Is it Possible to be a Constructionist Consultant?, „Management Learning” vol. 32, nr 2, s. 253–266. Czarniawska Barbara (2002), A Tale of Three Cities, or the Glocalization of City Management, Oxford: Oxford University Press. Czarniawska Barbara (2007), Shadowing and Other Techniques for Doing Fieldwork in Modern Societies, Malmö: Liber. Czarniawska Barbara (2010), Trochę inna teoria organizacji, Warszawa: Poltext. Dalton Melville (1959), Men Who Manage, New York: Wiley. Fabian Johannes (1983), Time and the Other. How Anthropology Makes its Object, New York: Columbia University Press. Fletcher Joyce K. (1999), Disappearing Acts. Gender, Power and Relational Practice at Work, Cambridge: MIT Press. Goffman Erving (2000), Człowiek w teatrze życia codziennego, tłum. Helena Datner-Śpiewak, Paweł Śpiewak, Warszawa: Wydawnictwo Aletheia. Guest Robert H. (1955), Foremen at Work. An Interim Report on Method, „Human Organization” vol. 14, nr 2, s. 21–24. Hine Christine (2000), Virtual Ethnography, London: Sage Publications. Jemielniak Dariusz, Kociatkiewicz Jerzy (red.) (2008), Management Practices in High-tech Environments, Hershey: IGI Global. Jönsson Sten (2005), Seeing is Believing. On the Use of Video Recording in Research, w: Stefan Tengblad, Rolf Solli, Barbara Czarniawska (red.), The Art of Science, Malmö: Liber. Kelly Aileen (1993), Revealing Bakhtin, „The New York Review of Books”, 10 czerwca. Knorr-Cetina Karin, Bruegger Urs (2002), Global Microstructures. The Virtual Societies of Financial Markets, „American Journal of Sociology” vol. 107, nr 4, s. 905–950. Kunda Gideon (1992/2006), Engineering Culture. Control and Commitment in a High-tech Organization, Philadelphia: Temple University Press. Law John (1994), Organizing Modernity, Oxford: Blackwell. Leidner Robin (1993), Fast Food, Fast Talk. Service Work and the Routinization of Everyday Life, Berkeley: University of California Press.

90

Barbara Czarniawska

Lindberg Kajsa, Czarniawska Barbara (2006), Knotting the Action Net, or Organizing between Organizations, „Scandinavian Journal of Management” vol. 22, nr 4, s. 292–306. Luhmann Niklas (2007), Systemy społeczne. Zarys ogólnej teorii, tłum. Michał Kaczmarczyk, Kraków: Nomos. Malinowski Bronisław (2002), Dziennik w ścisłym znaczeniu tego wyrazu, oprac. Grażyna Kubica, Kraków: Wydawnictwo Literackie. McDonald Seonaidh (2005), Studying Actions in Context. A Qualitative Shadowing Method for Organizational Research, „Qualitative Research” vol. 5, nr 4, s. 455–473. McDowell Linda (1998), Capital Culture. Gender at Work in the City, Oxford: Blackwell. Miller Daniel (2011), Teoria zakupów, tłum. Marek Król, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mintzberg Henry (1973), The Nature of Managerial Work, New York: Harper & Row. Morson Gary Saul, Emerson Caryl (1993), Mikhail Bakhtin. Creation of a Prosaics, Standford: Stanford University Press. Nader Laura (1974), Up the Anthropologist. Perspectives Gained from Studying Up, w: Dell Hymes (red.), Reinventing Anthropology, New York: Vintage Books. Prasad Pushkala, Prasad Anshu (2002), Casting the Native Subject. Ethnographic Practice and the (Re)production of Difference, w: Barbara Czarniawska, Heather Höpfl (red.), Casting the Other. The Production and Maintenance of Inequalities in Work Organizations, London: Routledge. Roan Amanda, Rooney David (2006), Shadowing Experiences and the Extension of Communities of Practice. A Case Study of Women Education Managers, „Management Learning” vol. 37, nr 4, s. 433–454. Schrijvers Joke (1991), Dialectics of a Dialogical Ideal. Studying Down, Studying Sideways and Studying Up, w: Lorraine Nencel, Peter Pels (red.), Constructing Knowledge. Authority and Critique in Social Science, Newbury Park: Sage Publications. Schütz Alfred, Luckmann Thomas (1973), The Structures of the Life-world, Evanston: Northwestern University Press. Schwartzman Helen B. (1993), Ethnography in Organizations, Newbury Park: Sage Publications. Sclavi Marianella (1989), Ad una spanna da terra, Mediolan: Feltrinelli. Sclavi Marianella (1994/2007), An Italian Lady Goes in the Bronx, Mediolan: Italian Paths of Culture. Seidl David, Becker Kaj (red.) (2005), Niklas Luhmann and Organization Studies, Malmö: Liber. Strannegård Lars, Friberg Maria (2001), Already Elsewhere, Stockholm: Raster. Traweek Sharon (1992), Border Crossings. Narrative Strategies in Science Studies and Among Physicists in Tsukuba Science City, Japan, w: Andrew Pickering (red.), Science as Practice and Culture, Chicago: University of Chicago Press. Van Maanen John (1982), Fieldwork on the Beat, w: John Van Maanen, James M. Dabbs Jr., Robert R. Faulkner (red.), Varieties of Qualitative Research, Beverly Hills: Sage Publications. Walker Charles R., Guest Robert H., Turner Arthur N. (1956), The Foreman on Assembly Line, Cambridge: Harvard University Press. Wax Rosalie H. (1971), Doing Fieldwork. Warnings and Advice, Chicago: University of Chicago Press. Wolcott Harry F. (1973/2003), The Man in the Principal’s Office. An Ethnography, Walnut Creek: AltaMira Press.

ROZDZIAŁ

4

Paulina Bednarz-Łuczewska, Michał Łuczewski

Podejście biograficzne to szeroki termin, który określa kilka pokrewnych metod badawczych stosowanych w naukach społecznych. Cechą wspólną badań w ramach podejścia biograficznego – zwanych także badaniami biograficznymi – jest ich przedmiot: życie konkretnego człowieka ujęte w narrację. Można powiedzieć, że podejście biograficzne to naukowa analiza opowieści o ludzkim życiu lub procesu powstawania tej opowieści. U podstaw podejścia biograficznego leży przekonanie, że wszystkie procesy makrostrukturalne – czyli dotyczące dużych zbiorowości ludzkich, takich jak klasy, warstwy, narody czy wyznania – są zakorzenione w poziomie mikro, czyli w życiu konkretnych jednostek, które te zbiorowości współtworzą. Jednocześnie życie pojedynczego człowieka zawiera w sobie – niczym hologram – informację o społeczeństwie i czasach, w których żyje. Badamy biografię nie tylko po to, żeby poznać człowieka – jego wrażliwość, system wartości, decyzje, lecz także po to, by spojrzeć na cały świat społeczny zapisany w jego losie. Dlatego właśnie metoda ta pozwala na wyciąganie ogólnych wniosków na podstawie analizy niewielu przykładów, czasem nawet jednego życia. Podejście biograficzne rozwijało się w różnych ośrodkach i w ramach kilku dyscyplin naukowych, a to sprawia, że społeczność badaczy biograficznych pozostaje zróżnicowana, a same badania mają często charakter interdyscyplinarny. Ta twórcza różnorodność nie poddaje się łatwo kategoryzacjom. Ze względu na różne kryteria podziału można tworzyć odmienne typologie badań biograficznych, żadna z nich nie została jednak powszechnie przyjęta jako – choćby zwyczajowo – obowiązująca. Można rozróżnić metody biograficzne oparte na małej próbie – poddają one dogłębnej analizie jedną lub kilka biografii – oraz takie, które zestawiają wiele ludzkich losów, szukając powszechnych prawidłowości.

92

Paulina Bednarz-Łuczewska, Michał Łuczewski

Jeśli za kryterium podziału uznamy pytanie badawcze charakterystyczne dla danej dyscypliny naukowej, to zobaczymy, że nieco inne badania biograficzne prowadzą socjologowie, inne historycy, psychologowie, etnografowie czy przedstawiciele nauk o organizacji – każda z tych nauk postawi danej narracji biograficznej inne pytanie. Czasem badacz biografii skupia się na treści, faktografii przytaczanej w opowieści, odtwarza tak zwaną trajektorię życia, a czasem skupia się głównie na formie opowieści, na kształcie formułowanych sądów, typie i znaczeniu zastosowanych środków wyrazu. Bywa też, że przedmiotem analizy są obie płaszczyzny: zarówno faktograficzna, jak i formalna. Opowieści biograficzne mogą powstawać na prośbę badacza (w formie wywiadu lub spisanych wspomnień), badacz może też wziąć na warsztat opowieści o życiu, które powstały przy innej okazji – czy to spisane, czy zachowane w innej formie, na przykład nagrane lub sfilmowane. W nurcie badań biograficznych mieszczą się też rekonstrukcje biografii stworzone na podstawie dokumentów osobistych, na przykład listów. Wreszcie, opowieść będąca przedmiotem analizy może dotyczyć całego życia lub koncentrować się na pewnym jego etapie (zob. ramka 4.1).

Podejście biograficzne zrodziło się wraz z początkami nauk społecznych, a jego prekursorem był niemiecki filozof Wilhelm Dilthey (1833–1911). Traktował on ludzkie biografie jako źródło wiedzy społecznej i poszukiwał w nich „odzwierciedleń ducha dziejów”. Dilthey pozostał źródłem inspiracji dla wielu różnych nurtów myślowych Europy, jednak badania biograficzne więcej zawdzięczają pionierskiemu dziełu polskiego socjologa Floriana Znanieckiego i jego amerykańskiego kolegi, Williama I. Thomasa. Ich studium Chłop polski w Europie i Ameryce (1918–1920; wyd. pol. 1976), oparte na historiach życia polskich imigrantów w Stanach Zjednoczonych, okazało się prawdziwym przełomem. Monumentalna praca Thomasa i Znanieckiego opierała się na analizie listów pisanych i otrzymywanych przez polskich imigrantów w Stanach Zjednoczonych oraz obszernego pamiętnika polskiego chłopa z Chicago, Władka Wiśniewskiego. Pamiętnik Władka jest w całości przytoczony w trzecim tomie dzieła. Wiśniewski opisuje najpierw swoje życie w Polsce – w rodzinnej wiosce Lubotyniu, gdzie urodził się i chodził do szkoły, następnie w Sompolnie, gdzie terminował u piekarza. Potem następują podróże w poszukiwaniu pracy po Polsce, Litwie, Prusach, a wreszcie zawiły los wiedzie Władka do Chicago. W poszukiwaniu materiałów do swojej książki Thomas i Znaniecki opublikowali w prasie ogłoszenie, obiecując zapłatę za udostępnione listy i spisane wspomnienia. W ten sposób pełen wigoru i odwagi, ale jednak zwykły człowiek – Władek Wiśniewski – na zawsze trafił do historii światowej humanistyki.

4. Podejście biograficzne

93

Ramka 4.1. Matki na odległość Tematem niepublikowanej w całości pracy doktorskiej Sylwii Urbańskiej z Uniwersytetu Warszawskiego, Przemiany macierzyństwa w procesie globalnych migracji kobiet, jest transnarodowe macierzyństwo, zwane inaczej macierzyństwem na odległość. Praca jest fascynująca nie tylko ze względu na ważki temat, lecz także na unikalne połączenie różnych metod socjologii jakościowej, które pozwalają badaczce dostrzec zjawiska pomijane w dotychczasowych badaniach. Urbańska przeprowadziła wielomiesięczne obserwacje terenowe na polskich wsiach i w Belgii oraz kilkadziesiąt wielokrotnych biograficznych wywiadów narracyjnych z migrantkami. Materiał uzupełnia kilkadziesiąt wywiadów z dorosłymi dziećmi migrantek, ich ojcami i opiekunami, a także z różnymi osobami aktywnymi w lokalnych społecznościach migrujących, takich jak księża, terapeuci, pracownicy społeczni. Kontekstem rekonstrukcji nowego typu macierzyństwa stała się również analiza dyskursu wokół „eurosieroctwa”, w której zostało wykorzystanych kilkaset artykułów prasowych, analiz praktyk i raportów różnego typu instytucji zajmujących się pomocą rodzinie oraz internetowe fora dyskusyjne dla emigrantów. Dzięki unikalnej metodzie autorka dostrzegła i opisała społeczno-kulturowe oraz pozaekonomiczne przyczyny migracji – takie jak choćby poszukiwanie dróg wyjścia z tradycyjnego, czasem naznaczonego patologią małżeństwa. Na podstawie analiz interakcji i procesów komunikacji badaczka wskazała, że społeczne konstruowanie macierzyństwa migracyjnego jako „nieobecności”, rezygnacji kobiety z obowiązków rodzicielskich może pośrednio prowadzić do wielorakich negatywnych skutków, nawet do zerwania kontaktu i zaniku więzi z dzieckiem. Perspektywa autorki pozwoliła także ukazać negatywne konsekwencje niektórych programów instytucjonalnych związanych ze zwalczaniem tak zwanego eurosieroctwa, które z powodu braku gruntownego rozpoznania problemu prowadzą do naznaczania społecznego oraz stygmatyzacji dzieci i rodzin migrantów.

Nowatorstwo Chłopa polskiego polegało, z jednej strony, na wykorzystaniu na wielką skalę materiałów autobiograficznych (listów i jednego pamiętnika), a z drugiej – na wyjątkowej samoświadomości metodologicznej, która pozwoliła połączyć teorię społeczną z badaniami empirycznymi w niespotykanym nigdy wcześniej stopniu i wyjść tym samym poza płaski empiryzm i gabinetową, spekulatywną socjologię. Dla autorów dokumenty osobiste nie pełniły bowiem roli uzupełniającej czy ilustrującej, lecz stanowiły podstawę naukowych analiz, traktowali je jako „typ doskonały materiału socjologicznego”. „Jeżeli musimy posługiwać się innym rodzajem zdarzeń – dodawali – branych bez związku z historią życia jednostek uczestniczących w nich, to stanowi to słabą, a nie dodatnią stronę naszej obecnej metody biograficznej” (Thomas, Znaniecki 1967, t. 3, s. 8). Inspirujący sposób wykorzystania tego rodzaju materiału empirycznego,

94

Paulina Bednarz-Łuczewska, Michał Łuczewski

jak podkreślają liczni komentatorzy, stanowi główną siłę tego opracowania (por. Szacki 1986; Szczepański 1971; Plummer 2001). Drogą Thomasa i Znanieckiego szybko podążyli inni badacze ze szkoły chicagowskiej, tworząc w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku fundament badań jakościowych w naukach społecznych. Za wybitny przykład niech posłuży książka Clifforda R. Shawa The Jack-Roller. A Delinquent Boy’s Own Story, po raz pierwszy opublikowana w 1930 roku. Shaw analizuje w niej autobiograficzną opowieść Stanleya, młodocianego przestępcy z Chicago. Praca wniosła istotny wkład do analizy przyczyn przestępczości wśród młodocianych, ale przede wszystkim – dzięki wysokiej samoświadomości metodologicznej autora, która stanowiła wzór dla wielu późniejszych badań biograficznych – książka wpisała się na stałe do historii nauk społecznych. Druga fala zainteresowania relacjami osobistymi rozpoczęła się pod koniec lat pięćdziesiątych XX wieku wraz z przełomem antypozytywistycznym (C. Wright Mills, Oscar Lewis, Fritz Schütze, William Labov i Joshua Waletzky). Nie bez znaczenia było tu pojawienie się możliwości nagrywania relacji osobistych, które otworzyło przed badaczami społecznymi nowe perspektywy. W klasycznej dziś książce Wyobraźnia socjologiczna (1959; wyd. pol. 2007) C. Wright Mills, definiując przedmiot badań socjologii, zgłębia złożone relacje między społeczeństwem, historią i indywidualną biografią. Choć to nie perspektywa biograficzna znalazła się w centrum zainteresowania autora, praca ta była kamieniem milowym w rozwoju metody biograficznej (zob. Miller 2000, s. 6–7). Ciekawym przykładem pracy powstałej w drugiej fali rozwoju metody biograficznej jest rozdział z przełomowej książki Harolda Garfinkla, Studia z etnometodologii (1967; wyd. pol. 2007), poświęcony sprawie Agnes. Garfinkel przeprowadził wywiad z osobą, która zgłosiła się do zespołu specjalistów Uniwersytetu Kalifornijskiego (UCLA) z nietypowym problemem. Mimo że na pierwszy rzut oka wyglądała jak kobieta (obfity biust, szerokie biodra, gładka cera), była genetycznie i biologicznie mężczyzną. Po serii badań lekarze UCLA przeprowadzili na Agnes niezwykle rzadką w owym czasie operację zmiany płci. Agnes – Garfinkel ukrył respondentkę pod pseudonimem – wychowywana jako chłopiec, w wieku siedemnastu lat zaczęła podawać się za kobietę i rozpoczęła mozolny proces budowania swojego nowego, „kobiecego” wizerunku. Garfinkel, w zgodzie z założeniami stworzonej przez siebie etnometodologii, zainteresował się przede wszystkim sposobami społecznego konstruowania płci. Opisywał wykuwane w interakcjach mikrostrategie, znaczenia i interpretacje, które sankcjonowały funkcjonowanie Agnes jako kobiety. Etnometodologia i historia dziewiętnastolatki jako osoby biologicznie dwupłciowej przeszły do historii nauk społecznych dzięki nowatorstwu i przenikliwości Garfinkla, ale także z powodu skandalu, jaki wybuchł w środowisku kilka lat później. Okazało się, że Agnes – wbrew zapewnieniom – od dwunastego roku życia zażywała żeńskie hormony (tabletki podkradała matce) i ukryła ten fakt przed badaczami prawdopodobnie po to, by doprowadzić do operacji zmiany drugorzędowych

4. Podejście biograficzne

95

cech płciowych. Gdy odkryto oszustwo, było już za późno na zmiany w książce. Historia Agnes pozostaje jednak niewątpliwie wybitnym przykładem zastosowania metody biograficznej do badania procesu tworzenia i negocjowania ról płciowych. Od tego czasu metoda biograficzna zyskuje na znaczeniu, czego dowodem jest trzecia, kulminacyjna fala jej popularności, która rozpoczęła się w latach osiemdziesiątych XX wieku. Szczególnie ważną rolę odgrywały tu ośrodki niemieckie (Martin Kohli, Gabriele Rosenthal, Wolfram Fischer-Rosenthal) oraz francuskie (Daniel Bertaux, Pierre Bourdieu). Za przykład niech posłużą przełomowe dla nauk społecznych badania biograficzne Daniela Bertaux. W serii publikacji z początku lat osiemdziesiątych (napisanej wraz z Isabelle Bertaux-Wiame) poddano analizie historie życia francuskich piekarzy (chodzi o tradycyjną profesję kultywowaną cały czas we Francji). Bertaux opisuje kolejne etapy kariery od okresu nauki zawodu do otwarcia własnego zakładu – typowe dylematy, strategie, konflikty (Bertaux 1978–1980; Bertaux, Bertaux-Wiame 1981), oraz proces reinterpretacji, a czasem także „wybielania” własnej biografii. Następne prace Bertaux pogłębiały rozumienie metody biograficznej i poszerzały spektrum jej zastosowań: uczony wraz z zespołem naukowców śledził losy Rosjan uwikłanych w zawiłości historii XX wieku (Bertaux, Thompson, Rotkirch 2004) i opisywał kwestie mobilności klasowej na podstawie historii życia kolejnych pokoleń badanych rodzin (Bertaux, Thompson 1993). Lata dziewięćdziesiąte XX wieku to coraz większe zainteresowanie badaniami biograficznymi wśród historyków i archiwistów. Historia mówiona (oral history), czyli relacje świadków opowiadających o własnych przeżyciach, odczuciach i interpretacjach rzeczywistości związanych z istotnymi wydarzeniami historycznymi, przeżywa renesans – nagrane relacje zapełniają nowoczesne mediateki i wielkie muzea. W 1999 roku ukazuje się pionierska książka przedstawicielki łódzkiego ośrodka socjologii kultury, Kai Kaźmierskiej, pod tytułem Doświadczenia wojenne Polaków a kształtowanie tożsamości etnicznej. Korzystając z metodologicznego dorobku Fritza Schützego, autorka zbiera i analizuje wywiady narracyjno-biograficzne z Polakami pochodzącymi z różnych części dawnych Kresów, którzy przeżyli II wojnę światową. Na podstawie unikalnego materiału badaczka żmudnie rekonstruuje podstawowe elementy narracji kresowych: wykorzenienie, konstruowanie małej ojczyzny, obrazy innych grup etnicznych. W latach 1996–1999 przeprowadzono największe w historii badanie oparte wyłącznie na metodzie biograficznej – finansowany przez Unię Europejską program SOSTRIS (Social Strategies in Risk Society), który obejmował siedem krajów i koncentrował się na zagadnieniu wykluczenia i integracji społecznej. Badano między innymi bezrobotnych, emerytów, samotnych rodziców, mniejszości etniczne. Rezultaty badań programu SOSTRIS stanowią nieocenione źródło wiedzy o badanych społeczeństwach, jak również kopalnię praktycznej wiedzy metodologicznej z zakresu badań biografii i metody BNIM (zob. Chamberlayne 1999).

96

Paulina Bednarz-Łuczewska, Michał Łuczewski

Lata dwutysięczne obfitują przede wszystkim w badania z nurtu historii mówionej. Indywidualni badacze, a także wielkie, często publiczne instytucje masowo zbierają w formie pisanej oraz audiowizualnej wspomnienia świadków dwudziestowiecznej historii – II wojny światowej, lat stalinowskich, masowych migracji i wypędzeń. W Polsce ukazują się książki Małgorzaty Melchior (2004) o polskich Żydach ocalonych z Zagłady, Kai Kaźmierskiej (2008) o „powrotach” Żydów ocalałych z Holokaustu czy Piotra Filipkowskiego (2010) o byłych więźniach obozu koncentracyjnego Mauthausen. Prace te stawiają sobie za cel nie tyle faktograficzną rekonstrukcję wydarzeń historycznych, ile raczej dotarcie do głębinowych struktur opowieści, zrozumienie konstruowanych w nich tożsamości, a także pogłębienie samoświadomości metodologicznej badacza biograficznego. W tym okresie powstają także prace nawiązujące swoją tematyką i zaangażowaniem etycznym na rzecz osób społecznie marginalizowanych do korzeni podejścia biograficznego. Do tego nurtu można zaliczyć dwie nagradzane prace doktorskie: Sylwii Urbańskiej (zob. ramka 4.1) i Anny Kordasiewicz (zob. ramka 4.2).

Ramka 4.2. Pomoce domowe Anna Kordasiewicz w pracy (U)sługi domowe. Przemiany asymetrycznej relacji społecznej próbuje odpowiedzieć na pytanie, czy pomoc domowa, a więc współczesny wariant sługi, pozostaje socjologicznym i społecznym „obcym” oraz w jakim stopniu istnienie tej formy społecznej wpisuje się w obowiązujący ład normatywny demokratycznych społeczeństw. Badanie opiera się na bardzo szerokim materiale narracyjnym: na wywiadach z pomocami domowymi różnych narodowości i ich pracodawcami (często obojgiem partnerów życiowych), a także na epizodach obserwacji uczestniczącej. Próba badana była niezwykle zróżnicowana. Dzięki swym analizom badaczka opisuje formy, w jakich przejawia się praca domowa, zarysowuje ewolucję pracy domowej po II wojnie światowej, biograficzne różnice między pomocami domowymi a ich pracodawcami, a także proces konstruowania i definiowania relacji z pomocą domową. Praca rekonstruuje zatem zarówno samą relację między pomocą domową a pracodawcą (poziom mikro), jak i wnosi wiele do opisu makrokontekstu tej relacji: kwestii przemian politycznych i klasowych.

Kolejne istotne zjawisko z ostatnich lat to zamazywanie granic między metodą biograficzną jako metodologią naukową a sztuką: literaturą, filmem, słuchowiskiem czy sztukami wizualnymi. Instytucje zajmujące się zbieraniem i opracowywaniem biografii – takie jak ośrodek KARTA czy Fundacja Pogranicze z Sejn – rozwijają na bazie zebranego materiału projekty artystyczne. Coraz więcej przedsięwzięć badawczych jest inspirowanych projektami z dziedziny sztuki – i odwrotnie, badania biograficzne dają impuls artystom do tworzenia

4. Podejście biograficzne

97

interdyscyplinarnych dzieł. Dzisiejsze prace naukowe oparte na badaniach historii mówionej są nierzadko uzupełniane artystycznymi odzwierciedleniami analizowanych biografii.

Główną metodą biograficzną jest wywiad indywidualny przeprowadzony przez badacza, który zostaje nagrany lub sfilmowany (oczywiście za zgodą rozmówcy!). Niezależnie od typu wywiadu można wyróżnić trzy etapy badania biograficznego: Planowanie – dobór rozmówców, przygotowanie logistyczne i merytoryczne, w tym wstępne założenia dotyczące potencjalnych wyników (dlaczego rozmawiam z tą osobą?). Przeprowadzenie wywiadu – sprowokowanie i nagranie opowieści o życiu. Czasem wywiad jest podzielony na części, a kolejne rozmowy odbywają się w określonych odstępach czasu. Transkrypcja i interpretacja – zależnie od przyjętej metodologii wywiad zostaje spisany w mniej lub bardziej dokładny sposób (w niektórych przypadkach koduje się westchnienia, milczenie, przerywniki itp.). Różni badacze opracowali szczegółowe założenia metodologiczne dotyczące prowadzenia wywiadów. Zasadniczo można wyróżnić dwa typy wywiadów w ramach podejścia biograficznego: wywiad swobodny i wywiad częściowo ustrukturyzowany. Wywiad swobodny to metoda, która stawia sobie za cel wywołanie narracji w sposób jak najmniej inwazyjny. Najczęstsza jego postać to tak zwany BNIM (biographical narrative interpretive method). Ten międzynarodowy skrót odnosi się do konkretnej metody prowadzenia swobodnego wywiadu narracyjnego, opierającej się na założeniach stworzonych przez Fritza Schützego i rozwiniętej przez innych badaczy, głównie z kręgu socjologii niemieckiej. Proces pozyskiwania i analizowania materiału biograficznego jest obwarowany ściśle określonymi przepisami. Za Kają Kaźmierską (2004) można podzielić proces przeprowadzania wywiadu narracyjnego na pięć faz. Faza pierwsza to nawiązanie kontaktu z narratorem, stworzenie atmosfery zaufania i pewnej intymności. Należy pamiętać, że większość ludzi nie czuje się najlepiej, gdy są nagrywani, dlatego warto „oswoić” rozmówcę z dyktafonem (przy założeniu, że wyrażając zgodę na wywiad, zgodził się również na nagrywanie audio lub audio-wideo). Faza druga polega na zachęceniu do opowiadania. Badacz tłumaczy, o jaki rodzaj wypowiedzi prosi rozmówcę, podkreśla, że interesują go losy tej konkretnej osoby, a nie jej środowiska, grupy czy klasy. Badacze skarżą się czasem,

98

Paulina Bednarz-Łuczewska, Michał Łuczewski

że sytuacja badania społecznego kojarzy się ludziom z udzielaniem krótkich, faktograficznych odpowiedzi na zadawane przez badacza pytania – ten etap może także posłużyć badaczowi do zburzenia tego stereotypu. Trzecia faza to właściwa narracja wywołana przez badacza. Najczęściej badacz zadaje pytanie lub w inny sposób inicjuje narrację („Proszę mi opowiedzieć o swoim życiu”) – ta drobna, jakby się mogło wydawać, czynność jest przedmiotem głębokiego namysłu metodologicznego. W literaturze przedmiotu istnieje nawet pojęcie SQUIN (single question aimed at inducing narrative) – czyli pojedynczego pytania, które ma sprowokować narrację. W idealnym przebiegu wywiadu swobodnego rozmówca kontynuuje swoją opowieść bez dodatkowych zachęt ze strony badacza – w praktyce czasem takie dodatkowe zachęty są konieczne, choćby w formie pozawerbalnych sygnałów, że narrator jest uważnie słuchany. W ortodoksyjnej wersji BNIM dodatkowe pytania ze strony badacza padają dopiero w czwartej fazie wywiadu, czasem odbywającej się w późniejszym terminie. Badacz prosi najczęściej o uściślenie lub rozwinięcie wątków, które pojawiły się w pierwotnej narracji biograficznej. Aby dobrze się przygotować do tej fazy, badacz musi rozwinąć w sobie umiejętność „analitycznego słuchania” (Kaźmierska 2004, s. 76), czyli wyłapywania w niezakłóconej narracji momentów nieścisłości, niekonsekwencji, pominięć narzucających się tematów. Ta faza wydaje się najtrudniejszą częścią procesu przeprowadzania wywiadu. Ostatnia faza polega na „zamknięciu” interakcji między badaczem a narratorem. Najczęściej sprowadza się do luźnej, serdecznej rozmowy, już po wyłączeniu dyktafonu lub kamery. Ta faza ma szczególne znaczenie dla zachowania etycznych fundamentów całego badania, choć jej rola w pozyskiwaniu materiału badawczego jest już niewielka (Kaźmierska 2004, s. 77). Równie ważna jak przeprowadzenie wywiadu jest kwestia odpowiedniej, bardzo dokładnej transkrypcji wywiadu narracyjnego oraz jego analiza. Transkrypcja może zostać uzupełniona o opisy odczuć i intuicji, jakie pojawiały się w głowie badacza podczas przeprowadzania wywiadu. Analiza polega na poszukiwaniu ukrytych struktur i prawidłowości w opowieści. Więcej na ten temat można przeczytać w polecanym artykule Kai Kaźmierskiej. Wywiad częściowo ustrukturyzowany jest przeprowadzany na podstawie spisanych wskazówek, najczęściej w formie listy tematów i zagadnień, które mają być poruszone w wywiadzie, lub też konkretnych pytań, które badacz ma zamiar postawić. Badacz inicjuje narrację, ale czasem przerywa ją dodatkowymi pytaniami lub sugestiami co do kierunku rozwoju narracji. Taki wywiad ma formę bliską naturalnej rozmowie. Każda forma wywiadu wymaga od badacza przygotowania nie tylko w zakresie wiedzy metodologicznej, lecz także umiejętności interpersonalnych oraz wysokiej samoświadomości komunikacyjnej, czyli rozpoznawania i kontrolowania własnych reakcji w sytuacji komunikowania się z innym człowiekiem. W badaniach typu jakościowego przyjęte jest także, że badacz, opisując procedury metodologiczne, przyznaje się również do błędów, jakie popełnił podczas

4. Podejście biograficzne

99

gromadzenia materiału. Takie opisy mają ogromną wartość praktyczną dla kolejnych badaczy. Inną metodą zaliczaną do badań biograficznych jest analiza dokumentów osobistych – listów, pamiętników, dzienników i wspomnień. Rodzi ona pewne specyficzne problemy, związane głównie z krytyką wiarygodności źródła, ale zasada analizy jest podobna do tej stosowanej w biografiach mówionych. Analiza dokumentów biograficznych wymaga wiedzy z zakresu analizy danych zastanych (więcej na ten temat w rozdziale 7: „Analiza dokumentów zastanych”).

Zalety badań biograficznych wynikają bezpośrednio z właściwości relacji biograficznych. Najważniejsze są tu następujące czynniki: w życiu społecznym wykorzystuje się je w sposób powszechny i naturalny, przekazują one sens i znaczenie, pokazują dynamikę ludzkiego życia, jego skomplikowanie, podkreślają podmiotowość człowieka, pozwalają dostrzec unikalne przyczyny i zjawiska, umożliwiają zapełnienie teoretycznej luki, jaka powstaje w badaniach społecznych między poziomem makro i mikro, mają potencjał oddziaływania moralnego i politycznego. Naturalność biografii. Do opowiedzenia o sobie nie potrzebujemy psychologa czy naukowca. Ludzie od zawsze mówili o sobie. Opowiadanie – jak stwierdza Roland Barthes (1977, s. 155–156) – „narodziło się wraz z samą historią ludzkości” i „jest wszechobecne, jak życie”. Forma opowiadania to ludzki powszechnik, który umożliwia przekazywanie transkulturowych treści (Domańska 2000, s. 23). Historycy na przestrzeni wieków odnajdują wśród dokumentów biografię jako powszechną formę przekazu (mitologia, podanie, żywot, wyznanie, pamiętnik itd.; Thompson 2000). Psychologowie wykazują zaś, że już na bardzo wczesnych etapach rozwoju dzieci zaczynają tworzyć historie o sobie i otaczającym ich świecie (Nelson 1989). Dlaczego o sobie opowiadamy? Konstruowanie narracji jest jedną z pierwszych form rozumienia. Psychologia poznawcza uznaje, że za powstanie opowiadań odpowiada jeden z podstawowych i najbardziej pierwotnych trybów myślenia ludzkiego – tak zwane myślenie narracyjne (Bokus 2001; Trzebiński 2002). Neuropsychologowie tłumaczą ten fakt architekturą poznawczą człowieka, a w szczególności topologicznymi regułami formowania sieci neuronalnych, które tworzą przymus porządkowania doświadczeń właśnie w formie narracji (Damasio 2002; Kordys 2001). Z kolei Paul Ricoeur (2008) powszechność narracji łączy ze strukturą naszych działań, które – zawsze ukierunkowane na cel – stanowią niejako matrycę przyszłego opowiadania o nich.

Paulina Bednarz-Łuczewska, Michał Łuczewski

100

Zatem pierwszą i najważniejszą właściwością podejścia biograficznego – a jednocześnie przewagą nad konkurencyjnymi metodami – jest to, że przy jego zastosowaniu uzyskuje się materiał, który skądinąd jest tworzony przez ludzi w sposób powszechny i naturalny. Ludzie nie zawsze brali udział w sondażach, nie zawsze wypełniali testy i uczestniczyli w eksperymentach, ale zawsze opowiadali historie. W badaniach biograficznych nie narzucamy nikomu jakiejś sztucznej, nienaturalnej formy, lecz jedynie inicjujemy narracje, które w innych kontekstach jednostka tak czy inaczej tworzy. Podejście biograficzne jest próbą rozwiązania podstawowego dylematu, jak badać bez jednoczesnego wpływania na rzeczywistość badaną (lub minimalizując ten wpływ). Sens i znaczenie. Z powszechnością i naturalnością narracji jest bezpośrednio związana druga właściwość dokumentów osobistych, mianowicie ujmowanie w nich sensu i znaczenia nadawanych przez jednostkę sobie i światu. Dzisiaj już w zasadzie nikt nie kwestionuje założenia, że bez analizy znaczeń tworzonych przez jednostkę badacz społeczny nie zrozumie jej działań. Choć owe znaczenia przejawiają się we wszelkich jej wytworach i ekspresjach – od wypowiadanych w sondażu opinii przez działania po dzieła sztuki – to autobiografia jest nimi szczególnie nasycona. Mówiąc najogólniej, rozumienie polega na umiejscowieniu pojedynczego tekstu/działania w szerszym kontekście. Dane zjawisko będzie rozumiane tym głębiej, im tło, w którym je umieszczamy, będzie szersze. Takiego tła relacja osobista dostarcza zaś w stopniu pełniejszym niż wszystkie konkurencyjne rodzaje materiału empirycznego. Korzystając z ustaleń Toma Wengrafa (2001, s. 142–144), możemy skonstruować uproszczoną hierarchię coraz bardziej ogólnych kontekstów, które pozwalają nam pojąć daną wypowiedź lub określone działanie: a) b) c) d) e) f) g)

interakcja między podmiotami, dłuższa sekwencja wypowiedzi i zachowań, poszczególne historie życia i opowieści o życiu, panujące stosunki i historia danego społeczeństwa, historia danej kultury, historia cywilizacji, natura gatunku ludzkiego.

Metody konkurencyjne rzadko dostarczają materiału, który pozwalałby zinterpretować dane elementy w kontekście pozostałych wypowiedzi (b), a w szczególności całego życia (c). Dlatego biografia jest dla rozumienia szczególnie przydatna. Już dla Thomasa i Znanieckiego bezpośrednia wartość dokumentu życiowego polegała na tym, że wyrażał on znaczną ilość różnorodnych i powiązanych doświadczeń jednostki, które nawzajem się dopełniając i naświetlając, stanowiły całość umożliwiającą badaczowi daleko lepsze ich zrozumienie, kontrolę i analizę, niż gdyby miał on do czynienia z poszczególnymi, odosobnionymi wypowiedziami, jak w kwestionariuszu, wywiadzie lub liście.

4. Podejście biograficzne

101

Skomplikowanie życia. Kolejnym atutem biografii jest to, że wyraża ona nieprzejrzystość naszego życia i wieloznaczność nadawanych mu sensów. Opinie ludzkie zwykle nie są wykrystalizowane, często okazują się ambiwalentne, mają różne natężenie, uczucia zaś bywają ulotne i nieokreślone. By je oddać, często posługujemy się metaforą czy porównaniem. W naszych wypowiedziach ujawniają się również sprzeczności, nieraz fundamentalne i niedające się pogodzić – tracimy wątek, nie zachowujemy chronologii, opuszczamy pewne okresy życia, by skupić się na pozornie nieistotnych detalach. Współczesna jednostka znajduje się w sytuacji ciągłej niepewności i ryzyka, ponieważ do wyboru ma wiele narracji o sobie i nie wie, którą z nich uznać za prawdziwą. Tę skomplikowaną rzeczywistość najlepiej oddaje właśnie swobodna wypowiedź; w kwestionariuszu czy eksperymencie ginie ona bezpowrotnie. Poznawanie siebie nie jest bowiem procesem, który w pewnym momencie będzie można uznać za zakończony (MacIntyre 1996; Taylor 2001). Podmiotowość. W biografii – i to jest jej kolejna przewaga – najpełniej ujawnia się jednostka jako działający podmiot. Możliwość autorskiej wypowiedzi daje jej szansę wyeksponowania własnej roli w kształtowaniu życia i otoczenia. Przekonanie, że jednostki nie da się sprowadzić do sumy odruchów warunkowych i bezwarunkowych, a w jej działaniach nie można pominąć wymiaru wolności i twórczości, jest kolejnym ważnym założeniem podejścia biograficznego. Niektórzy teoretycy utrzymują, że właśnie w obecnej epoce zwiększa się znaczenie indywidualności – proces ten zwykle oddaje się przez pojęcie indywidualizacji i refleksyjności (zob. Giddens 2010; Beck 2004). Ulrich Beck (2004, s. 202) idzie nawet tak daleko, by stwierdzić, że „biografie stają się «samorefleksywne». Przekształcają się one z biografii wyznaczonych przez społeczeństwo w biografie tworzone przez same jednostki”. Stąd często wyciąga się wniosek, że dopiero w naszej zindywidualizowanej epoce sensowne jest korzystanie z biografii. „Zwrot ku badaniom biograficznym – twierdzi Michael Rustin (2000, s. 46) – musi poprzedzać zmiana ontologiczna: nabycie przez jednostkę podmiotowości. Należy zademonstrować, że jej działanie «czyni różnicę», że jest efektywne”. Ten wniosek jest jednak retoryczną przesadą – nie musieliśmy czekać do drugiej połowy XX wieku, żeby odkryć, że w rzeczywistości społecznej obecność człowieka zawsze „czyni różnicę”. Żadna „przyczyna społeczna – pisali Thomas i Znaniecki (1976, t. 1, s. 65–66) – nie może być tak prosta jak fizyczna, [każda] musi zawierać element subiektywny i obiektywny”. Dla badacza społecznego nie bez znaczenia jest fakt, że długie wypowiedzi badanych w wywiadach zmniejszają ryzyko narzucania im schematów i hipotez wyjściowych. Fritz Schütze, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli badań biograficznych w Niemczech, wielokrotnie zauważa, że narracja już po kilku minutach uniezależnia się od określających ją warunków początkowych (pytania badacza) i zaczyna płynąć własnym torem. Ponadto taką wypowiedź jest jednocześnie trudniej badanemu kontrolować, nie może on nieustannie jej

102

Paulina Bednarz-Łuczewska, Michał Łuczewski

monitorować i udzielać odpowiedzi obliczonych wyłącznie na wywarcie pewnego efektu (zob. Schütze 1983, 1984, 1993). Rola autoprezentacji ulega tu znacznemu osłabieniu. Forma narracji posiada także właściwe jedynie sobie cechy, które mogą stać się obiektem naukowej uwagi, takie jak: narracyjność (potoczystość i spójność opowieści), wartość ogniskująca (kwestia centralna, do której odnoszą się wszystkie lub przynajmniej znacząca część pozostałych wypowiedzi; zob. Kłoskowska 1996, s. 132–133) czy „ilość żyć” (charakterystyczna dla danej osoby liczba możliwych spójnych opowieści). Do zdiagnozowania tych i wielu podobnych cech, które stanowią ważny wymiar różnic indywidualnych i grupowych, może służyć tylko relacja osobista. To wszystko sprawia, że opowiadając o swoim życiu, mamy do dyspozycji ograniczoną liczbę form. Badania ludzkich narracji pokazały, że zarówno ich stabilność międzysytuacyjna (wywiad przeprowadzany przez dwie różne osoby), jak i czasowa są relatywnie wysokie, choć mamy, rzecz jasna, do czynienia z pewnymi odchyleniami, zwłaszcza ze względu na płeć i rasę badacza. Wrażliwość na unikalne czynniki. To w trakcie prowadzonej narracji ujawniają się indywidualne, a czasem wręcz unikalne czynniki odpowiedzialne za taki, a nie inny przebieg życia. Jest to bez wątpienia największa przewaga tego rodzaju badań nad konkurencyjnymi metodami. „W obserwacji masowej – pisze Etsuo Yoshino (1997, s. 7) – opuszczając poszczególne i specyficzne informacje, można zbierać tylko wspólne czynniki, dotyczące prawie wszystkich przedmiotów badań. Ale może się zdarzyć, że właśnie specyficzny czynnik będzie miał najbardziej decydujący wpływ, albo że wspólne czynniki dotyczące wszystkich elementów okażą się drugorzędne. W wielu bowiem przypadkach najbardziej istotne było na przykład to, że ciotka prowadziła restaurację w Chicago, że ojciec został rozstrzelany jako partyzant czy syn utopił się w jeziorku”. Poziomy mikro i makro. Metoda biograficzna służy – na różne sposoby – do zapełnienia luki teoretycznej między szerszymi procesami społecznymi z poziomu makro (badanymi najczęściej za pomocą metod sondażowych i statystycznych) a poziomem mikro – życiem pojedynczego człowieka. Szczególnie dobitnie widać to na przykładzie badań mobilności społecznej (zob. Bertaux, Thompson 1993), gdzie możemy obserwować przekładanie się mechanizmów ekonomicznych, społecznych, politycznych i kulturowych (poziom makro) na życie lokalnej społeczności (poziom mezo) i wreszcie jednostki (poziom mikro). Mechanizm działa też w drugą stronę: poznając działania jednostek, możemy zrozumieć, jak za pośrednictwem średniej wielkości społeczności mogło dojść do ogólnospołecznych procesów, takich jak ruchy społeczne czy powstanie tożsamości narodowych. Nacechowanie etyczne i polityczne. Podejście biograficzne cieszy się popularnością także ze względu na kolejną ważną właściwość: silne nacechowanie etyczne. Ludzkie biografie – w przeciwieństwie to statystyk i zestawień – budzą emocje,

4. Podejście biograficzne

103

Ramka 4.3. Przypadek Hülyi W roku 2003 jeden z numerów „Forum Qualitative Sozialforschung / Forum: Qualitative Social Research” został poświęcony analizie wywiadu narracyjnego z Hülyą, turecką gastarbeiterką pracującą w Hamburgu. Dzięki temu możemy przyjrzeć się metodzie biograficznej niejako od kuchni. Tekst transkrypcji niedługiego, dwugodzinnego wywiadu zajmuje niemal pięćdziesiąt stron. Aby transkrypcja była maksymalnie wierna, skorzystano z wyrafinowanej metody analizy konwersacyjnej. Całość została uzupełniona opisem kontaktu z Hülyą i wrażeniami dwóch studentek przeprowadzających wywiad. W ten sposób metoda biograficzna została wzbogacona o notatki terenowe, charakterystyczne dla etnografii. Warto przeczytać tekst w oryginale lub w wersji angielskiej, próbując sformułować własną interpretację (jest dostępny na stronie: www. qualitative-research.net). Od pierwszych chwil opowieść Hülyi wciąga: towarzyszymy jej w ciężkim dzieciństwie w Turcji, widzimy stosunki panujące w tradycyjnej rodzinie, emigrację do Niemiec, traumatyczne doświadczenia w pracy, chorobę, aranżowane małżeństwo, rozwód, próbę zakorzenienia się w nowej ojczyźnie. Bohaterka narracji jest zawieszona między dawnym światem a światem nowym – i nigdzie nie czuje się u siebie. Naszą interpretację możemy następnie skonfrontować z sześcioma obszernymi komentarzami, których autorami są badacze tej miary, co Lena Inowlocki, Kaja Kaźmierska, Gerhard Riemann, Fritz Schütze czy Bärbel Treichel. Skupiają się oni na różnych aspektach opowieści Hülyi: jej języku, doświadczeniu migracji i doświadczeniu kobiety, punktach zwrotnych, cierpieniu, przemianach tożsamości.

mają moc nie tylko opisywania, lecz także wpływania na rzeczywistość przez odwoływanie się do sumień. Badania biograficzne mają często charakter zaangażowany: oddają głos marginalizowanym, ubogim, dyskryminowanym, tym, których nie słyszymy na co dzień. Za prototyp zaangażowanego studium biograficznego służy słynna książka Oscara Lewisa Sanchez i jego dzieci. Autobiografia rodziny meksykańskiej (1961; wyd. pol. 1964), opisująca historię życia rodziny ze slumsów Meksyku. Ten poruszający obraz biedy i rozkładu przeniknął do zbiorowej wyobraźni, zwłaszcza za pośrednictwem wysokobudżetowego filmu stanowiącego ekranizację książki Lewisa (zob. również ramka 4.3). Potencjalny przekaz etyczny badań biograficznych pociąga za sobą ich kolejną ważną właściwość – siłę oddziaływania politycznego. Za pomocą historii mówionej dotyczącej tragicznych wydarzeń z przeszłości można przywracać zbiorową pamięć, a w konsekwencji wzmacniać różnego rodzaju roszczenia. Dlatego wiele środowisk zabiega o fundusze i dostęp do instytucji, które mogłyby udokumentować ich cierpienia, zbierając relacje naocznych świadków. Najlepiej udokumentowane prześladowania są źródłem największej mocy politycznej i bardziej trwale wpisują się w kulturę pamięci. Ten mechanizm w dużym stopniu uzasadnia zaciekłość sporów o kontrowersyjne miejsca pamięci (zob. ramka 4.4).

104

Paulina Bednarz-Łuczewska, Michał Łuczewski Ramka 4.4. Biografia i pamięć

Kaja Kaźmierska w książce Biografia i pamięć (2008) zebrała i zanalizowała opowieści biograficzne Żydów ocalałych z Zagłady, koncentrując się na zjawisku „powrotu” do rodzinnych stron. „Powrót” jest tu rozumiany nie jako zwykła podróż w rodzinne strony, ale jako proces biograficzny, którego taka podróż staje się częścią – wysiłku scalenia własnej tożsamości, pękniętej na skutek tragicznych wydarzeń z przeszłości i dramatycznego opuszczenia rodzinnych stron. Autorka przeprowadziła dwadzieścia wywiadów biograficznych z ocalałymi, którzy po wojnie na stałe osiedli w Izraelu. W pracy szczegółowo rekonstruuje uniwersalną strukturę „powrotu”: wspólne doświadczenia pokoleniowe i prawidłowości interpretacji własnej biografii. Dzięki dogłębnej i rygorystycznej metodologicznie analizie konkretnych przypadków życia poznajemy sposoby pamiętania Zagłady i rolę, jaką doświadczenie ocalenia odgrywa w budowaniu tożsamości etnicznej na poziomie indywidualnym i zbiorowym. Autorka zestawia różne sposoby pamiętania Holokaustu – polski i żydowski. Z pracy wyłania się także obraz relacji badacza z narratorem biografii – relacji opartej na szacunku, zaufaniu i empatii.

Poza niewątpliwymi zaletami badań biograficznych, napotykają one na liczne ograniczenia. Najważniejsze z nich dotyczą zniekształceń poznawczych, statyczności i kwestii etycznych. Totalitarne ego. W przypadku badań skupionych na historii życia (life history), czyli warstwie faktograficznej analizowanej biografii, szczególnie dotkliwą wadą metody są różnego typu zniekształcenia poznawcze charakterystyczne dla ludzkich opowieści. W ciekawy sposób przedstawia to koncepcja „totalitarnego ego” Anthony’ego Greenwalda (1980). Według niego ludzkie procesy poznawcze i pamięciowe są poddane procesom podobnym do propagandy i polityki informacyjnej systemów totalitarnych – własna historia jest nieświadomie rewidowana i fabrykowana tak, by pozostać w zgodzie z systemem poznawczym ego. Greenwald wyróżnia trzy podstawowe zniekształcenia poznawcze: Egocentryzm – skłonność do postrzegania siebie jako przyczyny i przedmiotu działań innych ludzi. Opowiadający często – nawet wbrew faktom – postrzega siebie po latach jako autora, głównego aktora lub uczestnika zdarzeń. Iluzja pozytywnych efektów – przypisywanie sobie zasług za wydarzenia pozytywne, negowanie własnej roli w wydarzeniach negatywnych.

4. Podejście biograficzne

105

Konserwatyzm poznawczy – doszukiwanie się potwierdzeń dla wcześniej przyjętych założeń, utrzymywanie raz przyjętych założeń wbrew faktom, zniekształcenia procesów percepcyjnych i pamięciowych w celu zachowania przyjętego wizerunku samego siebie. Nieco zmodyfikowany zarzut wysuwa Pierre Bourdieu (1987, s. 1–7). Uważa on, że spójna biografia jest w istocie iluzją nie ze względu na twórczy charakter pamięci czy też ciągłą reinterpretację minionych zdarzeń, lecz z uwagi na uwewnętrzniony przymus oraz kontekst, w jakim działa jednostka, które razem sprawiają, że tworząc narrację o swoim życiu, jednostka staje się nie tyle teoretykiem, ile ideologiem. W społecznej sytuacji wywiadu znajduje się ona bowiem pod presją, by prezentować swoje życie jako rozwijającą się historię, ujmować wszelkie zdarzenia jako logiczne elementy jednego ciągu przyczynowo-skutkowego. Presja ta ma zarówno charakter interakcyjny (oczekiwanie spójnej wypowiedzi ze strony badacza), jak i kulturowy (tworzenie złudnego wrażenia jedności osoby ludzkiej przez nadawanie imion własnych, rozprzestrzenienie się form urzędowych, takich jak curriculum vitae, czy wreszcie tradycja literacka, z której nieświadomie czerpiemy), przy czym jako głęboko uwewnętrzniona nie musi być ona uświadamiana. Bourdieu ma z pewnością rację: na to, co i jak mówimy, wpływa cały kontekst społeczny. Na podobny fakt i przed nim wielokrotnie wskazywali choćby fenomenologowie czy przywoływany już Fritz Schütze. Nacisk na to, by wypowiadać się w sposób zrozumiały, zgodnie z prawdą, zwięźle (przymus kondensacji), precyzyjnie (przymus wchodzenia w szczegóły), stosując formy sygnalizujące zakończenie danej wypowiedzi (przymus zamykania form) są stałymi elementami naszych narracji (zob. Rokuszewska-Pawełek 2002, s. 54–58). Zdanie sobie z tego sprawy nie oznacza jednak, że powinniśmy porzucić badanie, przeciwnie, jest to dogodny punkt wyjścia, od którego badanie trzeba rozpocząć. Statyczność. Jeśli interesują nas przeobrażenia autodefinicji i proces reinterpretowania znaczeń, to narracja przeprowadzona w jednym punkcie czasowym nie przyniesie oczekiwanych rezultatów. Pamięć ma charakter twórczy, a przeszłość – niezależnie od zdolności pamięciowych – podlega ciągłej zmianie, nie można też, jak była o tym mowa wcześniej, wykluczyć samooszukiwania się jednostki. Z tych względów te same doświadczenia mogą jawić się w przyszłości zgoła odmiennie. Wymownie pokazał to Daniel Bertaux w badaniach francuskich piekarzy (zob. Bertaux 1978–1980). Otóż ci z nich, którzy osiągnęli wysoką pozycję zawodową, okres ciężkiego terminowania w młodości wspominają lepiej od tych, którym nie udało się odnieść porównywalnego sukcesu zawodowego. Znaczenie nadawane swojemu życiu cały czas ulega zatem zmianom, a momenty przełomowe mogą być we wspomnieniach nie dość eksponowane. O tym, że pojedyncze badania biograficzne są niedoskonałą metodą badania zmian, dobitnie świadczy książka Kai Kaźmierskiej (1999). Za jeden z głównych

106

Paulina Bednarz-Łuczewska, Michał Łuczewski

celów stawia ona sobie poznanie procesu kształtowania się tożsamości etnicznej pod wpływem doświadczeń wojennych. W książce tej nie znajdziemy jednak odpowiedzi na pytanie, jak owa tożsamość się kształtowała, poznamy jedynie serię obrazów grup etnicznych. Nie otrzymujemy zatem opisu dynamicznego, lecz z gruntu statyczny. Zamiast filmu widzimy pojedyncze klisze. Z tą trudnością możemy sobie poradzić albo, wzorem Bertaux, prowadząc badania podłużne (w tym wypadku byłoby to badanie tożsamości etnicznej u tych samych jednostek przed wojną i po niej), albo też zwiększając refleksyjność podmiotu – do tego dobrze nadaje się, po pierwsze, tradycyjna metoda pisania pamiętnika, która daje jednostce czas na spokojną refleksję nad własnym życiem, a po drugie, pytania wprost o to, czy znaczenie przypisywane danej rzeczywistości zmieniało się podczas życia jednostki. Kwestie etyczne. Osobną, a od lat dziewięćdziesiątych XX wieku szczególnie dynamicznie rozwijającą się dziedziną badań w ramach podejścia biograficznego i jednocześnie kolejnym ich ograniczeniem są dociekania na temat samej etyczności badań (zob. Josselson 1996). Teoretycy wykazują na przykład, że nawet dokładna transkrypcja wypowiedzi (np. według reguł analizy konwersacyjnej) nie oddaje tego, co w istocie chciał powiedzieć rozmówca (Riessman 1993), albo że każda jej interpretacja stanowi etyczne nadużycie, ponieważ nie jest tym, czego oczekuje od nas narrator (Ochberg 1996, s. 97; Kaźmierska 2004), lub znowuż, że bezstronność to zgubny dla nauki ideał, ponieważ oddziela nas od cudzego cierpienia. Celem etycznych badań nie może być bowiem dociekanie „obiektywnej prawdy” (słowa te zawsze pojawiają się w cudzysłowie), lecz moralne zaangażowanie po stronie marginalizowanych i Innego. „Badacz ma moralną i polityczną odpowiedzialność” – jasno stwierdza Judith Okely (Okely, Callaway 1992, s. 1).

Badania biograficzne cieszą się powodzeniem od momentu zaistnienia w naukach społecznych. Ich niesłabnąca popularność wiąże się z wymienionymi wcześniej zaletami, które predestynują ten typ metod do odpowiedzi na wiele ważnych pytań badawczych. Wśród tematów, które szczególnie dobrze łączą się z podejściem biograficznym, należy podkreślić kwestie związane z prawidłowościami ludzkiego życia, sposobami konstruowania tożsamości, wpływem historii na indywidualne życie, stylami życia klas i środowisk, zwłaszcza tych mniej uprzywilejowanych społecznie. Wielki dorobek metodologiczny środowiska badaczy biograficznych pozwala dziś eksplorować biografie, omijając pułapki, jakie ta metoda może zastawiać. Większość problemów, które mogą się pojawić na każdym etapie procesu badawczego, została poddana dogłębnej refleksji w olbrzymiej liczbie artykułów

4. Podejście biograficzne

107

i książek o charakterze empirycznym i teoretycznym. Być może dziś potrzeba prac podsumowujących wciąż rosnący dorobek metodologiczny dziedziny. Można powiedzieć, że dziedzina badań biograficznych wchodzi w fazę dojrzałą, kiedy możliwe stają się kumulowanie wiedzy metodologicznej i faktograficznej, analizy porównawcze i poszukiwanie szerokich prawidłowości. Ramy podejścia biograficznego są bardzo szerokie, dlatego wciąż pojawiają się przykłady innowacyjnego wykorzystania materiału biograficznego. Z tych wszystkich powodów badanie biografii wciąż inspiruje i przyciąga kolejne rzesze badaczy. Polecane lektury Kaźmierska Kaja (2004), Wywiad narracyjny jako jedna z metod w badaniach biograficznych, „Przegląd Socjologiczny” t. 53, nr 1, s. 71–96. Giza Anna (1991), Życie jako opowieść. Analiza materiałów autobiograficznych w perspektywie socjologii wiedzy, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Piotrowski Andrzej (1995), Wprowadzenie do projektu „Biografia a tożsamość narodowa”, „Kultura i Społeczeństwo” nr 4, s. 3–10. Włodarek Jan, Ziółkowski Marek (red.) (1990), Metoda biograficzna w socjologii, Warszawa: PWN.

Barthes Roland (1977), Wstęp do analizy strukturalnej opowiadań, tłum. Wanda Błońska, w: Michał Głowiński, Henryk Markiewicz (red.), Studia z teorii literatury. Archiwum przekładów „Pamiętnika Literackiego”, t. 1, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Beck Ulrich (2004), Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, tłum. Stanisław Cieśla, Warszawa: Scholar. Bertaux Daniel (1978–1980), Transformations et permanence de l’artisant boulanger en France, Paris: C.O.R.D.E.S. Bertaux Daniel, Bertaux-Wiame Isabelle (1981), Life Stories in the Baker’s Trade, w: Daniel Bertaux (red.), Biography and Society. The Life History Approach in the Social Sciences, Beverly Hills: Sage Publications. Bertaux Daniel, Thompson Paul (red.) (1993), Between Generations. Family Models, Myths and Memories, Oxford: Oxford University Press. Bertaux Daniel, Thompson Paul, Rotkirch Anna (red.) (2004), On Living Through Soviet Russia, London: Routledge. Bertaux-Wiame Isabelle (1993), The Pull of Family Ties. Intergenerational Relationships and Life Paths, w: Daniel Bertaux, Paul Thompson (red.), Between Generations. Family Models, Myths and Memories, Oxford: Oxford University Press. Bokus Barbara (2001), Z analiz linii i pola narracji. O pejzażu świadomości w opowiadaniach dziecięcych, w: Bogdan Owczarek, Zofia Mitosek, Wincenty Grajewski (red.), Praktyki opowiadania, Kraków: Universitas.

108

Paulina Bednarz-Łuczewska, Michał Łuczewski

Bourdieu Pierre (1987), The Biographical Illusion, Chicago: University of Chicago Press. Chamberlayne Peregrine Clifford (1999), From Biography to Social Policy. Final Report of the SOSTRIS Project, London: University of East London. Damasio Antonio R. (2002), Błąd Kartezjusza. Emocje, rozum i ludzki mózg, tłum. Maciej Karpiński, Poznań: Rebis. Domańska Ewa (2000), Wokół metahistorii, w: Hayden White, Poetyka pisarstwa historycznego, Kraków: Universitas. Filipkowski Piotr (2010), Historia mówiona i wojna. Doświadczenie obozu koncentracyjnego w perspektywie narracji biograficznych, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. Fischer-Rosenthal Wolfram, Alheit Peter (red.) (1995), Biographien in Deutschland, Opladen: Westdeutscher Verlag. Formanek Susanne, Linhart Sepp (red.) (1992), Japanese Biographies. Life Histories, Life Cycles, Life Stages, Wien: Österreichischen Akademie der Wissenschaften. Garfinkel Harold (2007), Studia z etnometodologii, tłum. Alina Szulżycka, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Giddens Anthony (2010), Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, tłum. Alina Szulżycka, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Greenwald Anthony G. (1980), The Totalitarian Ego. Fabrication and Revision of Personal History, „American Psychologist” vol. 35, nr 7, s. 603–618. Jackson Michael (1989), Paths Toward a Clearing. Radical Empiricism and Ethnographic Inquiry, Bloomington: Indiana University Press. Josselson Ruthellen (red.) (1996), Ethics and Process in the Narrative Study of Lives, Thousand Oaks: Sage Publications. Kaźmierska Kaja (1999), Doświadczenia wojenne Polaków a kształtowanie tożsamości etnicznej. Analiza narracji kresowych, Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN. Kaźmierska Kaja (2004), Wywiad narracyjny jako jedna z metod w badaniach biograficznych, „Przegląd Socjologiczny” t. 53, nr 1, s. 71–96. Kaźmierska Kaja (2008), Biografia i pamięć. Na przykładzie pokoleniowego doświadczenia ocalonych z zagłady, Kraków: Nomos. Kłoskowska Antonina (1996), Kultury narodowe u korzeni, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Kordys Jan (2001), Pamięć i opowiadanie, w: Bogdan Owczarek, Zofia Mitosek, Wincenty Grajewski (red.), Praktyki opowiadania, Kraków: Universitas. Krzywicki Janusz (2001), Opowiadanie na styku kultur: przypadek literatur afrykańskich, w: Bogdan Owczarek, Zofia Mitosek, Wincenty Grajewski (red.), Praktyki opowiadania, Kraków: Universitas. Lewis Oscar (1964), Sanchez i jego dzieci. Autobiografia rodziny meksykańskiej, tłum. Aleksandra Frybesowa, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy. MacIntyre Alasdair C. (1996), Dziedzictwo cnoty. Studium z teorii moralności, tłum. Adam Chmielewski, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Melchior Małgorzata (2004), Zagłada a tożsamość. Polscy Żydzi ocaleni „na aryjskich papierach”, Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN. Miller Robert L. (2000), Researching Life Stories and Family Histories, London: Sage Publications. Mills C. Wright (2007), Wyobraźnia socjologiczna, tłum. Marta Bucholc, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Nelson Katherine (red.) (1989), Narratives from the Crib, Cambridge: Harvard University Press. Ochberg Richard L. (1996), Interpreting Life Stories, w: Ruthellen Josselson (red.), Ethics and Process in the Narrative Study of Lives, Thousand Oaks: Sage Publications. Okely Judith, Callaway Helen (red.) (1992), Anthropology and Autobiography, London: Routledge.

4. Podejście biograficzne

109

Plummer Kenneth (2001), Documents of Life 2. An Invitation to a Critical Humanism, London: Sage Publications. Ricoeur Paul (2008), Czas opowiadany, tłum. Urszula Zbrzeźniak, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Riessman Catherine (1993), Narrative Analysis, Newbury Park: Sage Publications. Rokuszewska-Pawełek Alicja (2002), Chaos i przymus. Trajektorie wojenne Polaków – analiza biograficzna, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. Rustin Michael (2000), Reflections on the Biographical Turn in Social Science, w: Prue Chamberlayne, Joanna Bornat, Tom Wengraf (red.), The Turn to Biographical Methods in Social Science. Comparative Issues and Examples, London: Routledge. Schütze Fritz (1983), Biographieforschung und narratives. Interview, „Neue Praxis” vol. 13, nr 3, s. 283–293. Schütze Fritz (1984), Kognitive Figuren des autobiographischen Stegreiferzählens, w: Martin Kohli, Robert Günther (red.), Biographie und soziale Wirklichkeit, Stuttgart: J.B. Metzler. Schütze Fritz (1993), Die Fallanalyse. Zur wissenschaftlichen Fundierung einer klassischen Methode der Sozialen Arbeit, w: Thomas Rauschenbach, Friedrich Ortmann, Maria-Eleonora Karsten (red.), Der sozialpädagogische Blick, München: Juventa Verlag. Shaw Clifford R. (1930), The Jack-Roller. A Delinquent Boy’s Own Story, Chicago: University of Chicago Press. Szacki Jerzy (1986), Znaniecki, Warszawa: Wiedza Powszechna. Szczepański Jan (1971), Odmiany czasu teraźniejszego, Warszawa: Książka i Wiedza. Taylor Charles (2001), Źródła podmiotowości. Narodziny tożsamości nowoczesnej, tłum. Marcin Gruszczyński i in., Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Thomas William I., Znaniecki Florian (1976), Chłop polski w Europie i Ameryce, 5 t., Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza. Thompson Paul (2000), The Voice of the Past. Oral History, Oxford: Oxford University Press. Trzebiński Jerzy (red.) (2002), Narracja jako sposób rozumienia świata, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Wengraf Tom (2001), Qualitative Research Interviewing. Biographic Narrative and Semi-Structured Methods, London: Sage Publications. Yoshino Etsuo (1997), Polscy chłopi w XX wieku. Podejście mikro-deskryptywne, Warszawa: Semper.

ROZDZIAŁ

5

Svetlana Gudkova

Wywiady są naturalną częścią naszego życia. Na co dzień obserwujemy barwne, pełne emocji rozmowy dziennikarzy z przedstawicielami świata polityki, uczestniczymy w negocjacjach handlowych, wysłuchujemy zwierzeń bliskich osób albo sami stajemy się obiektem badań, na przykład podczas wizyty u lekarza albo spaceru, kiedy zaczepia nas nachalny ankieter, obiecujący wynagrodzenie za garść odpowiedzi udzielanych w biegu. Żyjemy obecnie w „społeczeństwie wywiadu”, podkreślają w jednej ze swoich publikacji Paul Atkinson i David Silverman (1997). Wyobrażenia o sobie oraz o otaczającym nas świecie są kształtowane w interakcjach społecznych. Od wczesnego dzieciństwa uczymy się przez zadawanie pytań i poszukiwanie na nie odpowiedzi. Mimo pozornej łatwości przeprowadzenie dobrego wywiadu nie jest jednak sprawą prostą. Wymaga wiedzy, solidnego przygotowania, umiejętności zadawania pytań i słuchania innych, a także wyczucia kształtowanego w trakcie zdobywanego doświadczenia. Wywiad jest jedną z podstawowych metod gromadzenia danych w naukach społecznych. Warto podkreślić przy tym, że nie jest to metoda zastrzeżona wyłącznie dla badań jakościowych. Wywiady są aktywnie wykorzystywane przez przedstawicieli różnych tradycji naukowych. Zarówno wyznawcy paradygmatu pozytywistycznego, jak i interpretatywnego korzystają z techniki wywiadu do gromadzenia danych, choć oczekiwania i założenia badaczy, jak również proces przeprowadzania wywiadu oraz formułowania wniosków różnią się w sposób zasadniczy. Znakomitą ilustracją tych różnic są metafory górnika i podróżnika zaproponowane przez Steinara Kvale (2010). Górnik poszukuje cennego metalu wśród bezwartościowych kamieni – tak samo badacz wydobywa obiektywne informacje i fakty z wypowiedzi rozmówców. Podróżnik z kolei, wkraczając w nowe tereny, podziwia otoczenie, rozmawia z ludźmi, z zainteresowaniem wysłuchuje ich historii, a nawet zachęca napotkane osoby do ich opowiadania. Po powrocie do domu podróżnik dzieli się swoimi doświadczeniami z innymi.

112

Svetlana Gudkova

Przekazuje zasłyszane opowieści, nadając im własną interpretację i uzupełniając brakujące elementy, przez co w różnym stopniu ulegają one modyfikacjom. Zdobyte doświadczenia wywierają również wpływ na podróżnika, jego postrzeganie samego siebie oraz otaczającego świata. Przywołane metafory ilustrują podstawowe różnice w rozumieniu oraz oczekiwaniach badaczy wobec wywiadów. W pierwszym przypadku (metafora górnika) wywiad jest traktowany jako narzędzie do gromadzenia danych, oddzielone od procesu ich interpretacji. Przyjmuje się założenie, że wiedza jest ukryta i czeka na odkrycie, a badacz, zanim przystąpi do przeprowadzania wywiadu, dokładnie określił już jego strukturę. W drugim przypadku (metafora podróżnika) wywiad jest postrzegany jako proces tworzenia wiedzy, nieodłącznie związany z procesem jej interpretowania oraz tworzenia narracji. Ostatnia metafora jest bliższa podejściu antropologicznemu: rozumieniu rzeczywistości jako społecznie konstruowanej (Kvale 2010). Spojrzenie na wywiad przez pryzmat postaci „górnika” i „podróżnika” ułatwia zrozumienie zasadniczego znaczenia oczekiwań badacza i przyjętych przez niego założeń epistemologicznych, które warunkują proces przeprowadzania wywiadu, sposób interpretacji zgromadzonego materiału empirycznego, a także zasięg i wnikliwość formułowanych wniosków. Kvale (2010, s. 19–20) definiuje wywiad jako „specyficzną formę rozmowy, w trakcie której wiedzę tworzy się w toku interakcji między osobą prowadzącą wywiad a respondentem”. Należy zwrócić tu uwagę na trzy podstawowe kwestie. Po pierwsze, w odróżnieniu od zwykłej wymiany zdań, wywiad ma charakter ukierunkowany i jest podporządkowany określonemu celowi, wyznaczonemu przez badacza. To badacz wytycza ścieżkę, którą będą podążać rozmówcy. W zależności od rodzaju wywiadu, w różnym stopniu kierunkuje rozmowę, określając akceptowalny poziom odchylenia od ścieżki, a w przypadku wybranych rodzajów wywiadu wręcz zachęca rozmówcę do wkraczania w inne tematy i samodzielnego kształtowania struktury rozmowy. Po drugie, wywiad należy traktować jako interakcję zachodzącą między dwiema osobami, które wspólnie tworzą doświadczenia i interpretacje wcześniejszych zachowań. Barbara Czarniawska (2004, s. 49) podkreśla, że „wywiad nie jest oknem na rzeczywistość społeczną, tylko próbką tejże rzeczywistości”. Wpływ badacza na odpowiedzi rozmówcy jest uwarunkowany jego kompetencjami oraz doświadczeniem w prowadzeniu wywiadów. Można go świadomie ograniczać, nie da się go jednak całkowicie wyeliminować. Badania wskazują, że nawet przy maksymalnej standaryzacji pytań i odpowiedzi, na wybory dokonywane przez rozmówcę wpływ mają takie czynniki, jak płeć, ton głosu, wiek czy ubiór osoby przeprowadzającej wywiad. Wiąże się to z trzecią cechą wywiadów, którą jest subiektywność. Trudność eliminacji wpływu badacza, a także innych czynników o charakterze sytuacyjnym sprawia, że odpowiedzi rozmówcy zawsze w jakimś stopniu będą efektem oddziaływania uwarunkowań zewnętrznych, a więc w różnych sytuacjach możemy uzyskać od respondenta odmienne odpowiedzi. Należy również

5. Wywiad w badaniach jakościowych

113

pamiętać, że mimo wyraźnej asymetrii, wywiad jest wymianą informacji, a więc należy być przygotowanym na ewentualne pytania drugiej strony. Jakość odpowiedzi na nie będzie swoistym wzorcem dla wypowiedzi respondenta.

Jak piszą Andrea Fontana i James H. Frey (2009), wywiad jako technika badawcza ma długą historię, choć dopiero w drugiej połowie XX wieku zaczęto podejmować próby systematyzacji cech wywiadów oraz określenia poszczególnych rodzajów wywiadów, a także ich wpływu na formę i treść zbieranych informacji. Obecnie w literaturze można znaleźć wiele różnych klasyfikacji wywiadów z uwzględnieniem rozmaitych zestawów kryteriów. Najbardziej ogólny podział jest dokonywany za pomocą dwóch głównych kryteriów (por. Kostera 1998, s. 105): kolejności zadawanych pytań oraz ich treści. Pod względem kolejności zadawanych pytań wyróżnia się wywiady standaryzowane i niestandaryzowane. Podczas wywiadu standaryzowanego pytania są zadawane rozmówcom w ściśle określonej, identycznej dla wszystkich kolejności. Natomiast w wywiadzie niestandaryzowanym badacz w trakcie przeprowadzania rozmowy sam decyduje o tym, w jakiej kolejności będą zadawane pytania. Ich układ często wynika z kontekstu rozmowy. Pod względem treści zadawanych pytań można wyróżnić wywiady ustrukturyzowane oraz nieustrukturyzowane. W treści pierwszych zakodowana jest już forma oraz język odpowiedzi – wówczas zadajemy tak zwane pytania zamknięte (np. „Ile razy w ciągu miesiąca robi Pani zakupy w supermarkecie?”). W przypadku wywiadu nieustrukturyzowanego (swobodnego) w celu zgromadzenia materiału empirycznego stosuje się pytania otwarte, na które rozmówca może odpowiadać w swobodny sposób i dowolnej formie. Są to pytania najczęściej rozpoczynające się od „jak”, „dlaczego” (np. „W jaki sposób w Pani rodzinie robi się zakupy?”). Wywiady mogą być w różnym stopniu ustrukturyzowane: od wywiadu kwestionariuszowego do naturalnej codziennej rozmowy, której badacz może się przesłuchiwać. Na rysunku 5.1 zostały przedstawione różne rodzaje wywiadów, w zależności od stopnia ich ustrukturyzowania. Wywiady standaryzowane i strukturyzowane stosuje się najczęściej w badaniach ilościowych w celu weryfikacji postawionych hipotez. Zaletą strukturyzowanych wywiadów (telefonicznych i osobistych) jest możliwość zgromadzenia standaryzowanych danych od dużej liczby respondentów niskim kosztem. Ich popularność wynika z możliwości opracowywania prognoz na podstawie analizy dużych prób (Fontana, Prokos 2007, s. 23). W badaniach jakościowych najczęściej są wykorzystywane wywiady niestandaryzowane i nieustrukturyzowane albo częściowo ustrukturyzowane. Często badania te noszą charakter eksploracyjny, czyli ich celem jest poznanie i opis zachodzących zależności, zjawisk lub zachowań, a nie testowanie postawionych hipotez. Badacz nie przyjmuje

Słuchanie rozmowy innych osób: swoista obserwacja werbalna.

Wykorzystanie naturalnej rozmowy do zadawania pytań.

nieustrukturyzowane

Częściowo ustrukturyzowane wywiady, pytania otwarte i zamknięte.

Zaplanowane nagrania, kwestionariusze przeprowadzane podczas wywiadów.

Źródło: Gillham (2000, s. 6).

Rysunek 5.1. Wymiary danych werbalnych

Wywiady swobodne, jedynie kilka pytań otwartych na początku rozmowy.

Częściowo ustrukturyzowane kwestionariusze, zawierające pytania wielokrotnego wyboru oraz otwarte.

Ustrukturyzowane kwestionariusze, zawierające proste, konkretne pytania zamknięte.

ustrukturyzowane

5. Wywiad w badaniach jakościowych

115

bowiem założenia, że wie, w jaki sposób jego rozmówcy mogą odpowiadać na pytania, ani nie zakłada, że zna pełen katalog możliwych odpowiedzi. Jak piszą Fontana i Frey (2009, s. 96), omawiając różnice między wywiadem ustrukturyzowanym a nieustrukturyzowanym, „ten pierwszy ma na celu zgromadzenie dokładnych i możliwych do zakodowania danych po to, aby wyjaśnić ludzkie zachowanie w ramach wcześniej ustalonych kategorii, podczas gdy ten drugi stara się zrozumieć złożone zachowania członków społeczeństwa bez narzucania żadnych apriorycznych kategorii, które mogą zawęzić pole badawcze”. Wywiad kwestionariuszowy. Jest to rodzaj wywiadu, podczas którego badacz ma przygotowaną zestandaryzowaną listę pytań o charakterze zamkniętym. Zarówno respondent, jak i badacz mają ograniczone pole manewru. Respondent najczęściej dokonuje wyboru odpowiedzi z proponowanego zestawu, dysponując przy tym niewielką swobodą w kształtowaniu swoich wypowiedzi. Badacz z kolei jest ściśle związany instrukcją do przeprowadzania wywiadu. Zabrania mu się przekazywania respondentom dodatkowych wyjaśnień na temat badania, niezależnie od sytuacji czy reakcji rozmówców nie wolno mu ingerować w treść czy formę pytań. Nie może on także reagować zbyt aktywnie czy emocjonalnie na odpowiedzi respondentów ani w żaden sposób wpływać na odpowiedzi. U podstaw koncepcji wywiadu ustrukturyzowanego tkwi dążenie do całkowitego wyeliminowania przypadku i wpływu czynników zewnętrznych. Wywiad kwestionariuszowy niesie ze sobą trzy rodzaje zagrożeń. Po pierwsze, kolejność czy sposób sformułowania pytań albo też forma ich zadawania (np. bezpośrednio lub przez telefon) może wpływać na odpowiedzi. Po drugie, respondent może nie być szczery wobec badacza albo po prostu nie pamiętać określonych okoliczności, szczególnie w badaniach o zabarwieniu retrospektywnym czy refleksyjnym. Po trzecie, sam badacz przez swoje zachowanie, wygląd czy sposób zadawania pytań może wpływać na uzyskiwane odpowiedzi. Po czwarte, respondent może nie rozumieć zadawanego pytania, w sposób przypadkowy wybierając odpowiedź z proponowanego przez badacza katalogu. W przypadku badań kwestionariuszowych osoba przeprowadzająca wywiad nie odgrywa tak znaczącej roli, jak w przypadku wywiadów jakościowych. Często wywiady kwestionariuszowe są prowadzone przez ankieterów, a nie bezpośrednio przez badaczy. Wywiad swobodny. Jest to rodzaj wywiadu niestandaryzowanego i nieustrukturyzowanego, podczas którego badacz swobodnie kształtuje rozmowę. Jest on często stosowany w badaniach jakościowych, szczególnie o charakterze eksploracyjnym i obserwacyjnym w połączeniu z obserwacją uczestniczącą. Obie te techniki rozdziela się wyłącznie dla celów analitycznych, w praktyce są one bowiem nierozłączne. Wywiad nieustrukturyzowany daje możliwość najbardziej pogłębionego wglądu w badaną problematykę. Szczególną, niezwykle aktywną

116

Svetlana Gudkova

rolę pełni w takim wywiadzie badacz. Inaczej niż w wywiadzie kwestionariuszowym, wręcz oczekuje się od niego interakcji z rozmówcą, widocznych reakcji na słowa mówiącego, zachęcania do dzielenia się doświadczeniami, emocjami. W badaniach jakościowych często bardziej odpowiednim określeniem niż „wywiad” jest „rozmowa”, ze względu na interakcyjny i współtwórczy jej charakter. Wywiad swobodny jest najchętniej wykorzystywaną przez badaczy jakościowych metodą zbierania danych (Silverman 2007). Aby jednak efektywnie wykorzystywać tę metodę, należy pamiętać o specyfice danych uzyskiwanych w wywiadzie. Wywiady w badaniach jakościowych raczej nie pozwalają na otrzymanie „obiektywnych” informacji o faktach (w sensie nauki pozytywistycznej). Uzyskiwane są w nich natomiast ludzkie doświadczenia i interpretacje faktów. Można zatem dowiedzieć się wiele na temat sposobu odbierania i rozumienia rzeczywistości przez ludzi. Z punktu widzenia eksploracyjnego celu badań jest to niezwykle wartościowe, ponieważ daje wgląd w punkt widzenia uczestników badania i pozwala na lepsze odzwierciedlenie w badaniach ich perspektywy. Kvale (2010) podkreślał, że celem wywiadu jakościowego jest uzyskanie opisu świata życia badanych oraz poznanie znaczeń poszczególnych jego wymiarów. Przyjmując perspektywę fenomenologiczną, wyróżnił on dwanaście aspektów wywiadów jakościowych, stanowiących o ich specyfice. Polega ona na koncentrowaniu się na doświadczeniach ze świata życia badanych i przypisywanych im znaczeniach, jakościowym, opisowym charakterze rozmowy zogniskowanej wokół konkretnych tematów, naiwności i wrażliwości badacza w poszukiwaniu swoistości świata badanych, a także świadomości dynamiki interakcji oraz możliwości występowania sprzeczności i zmian poglądów w toku rozmowy. Szerzej aspekty te zostały przedstawione w tabeli 5.1. Wywiady grupowe. Polegają one na systematycznym zadawaniu pytań kilku osobom. W wywiadzie grupowym rola badacza polega na pełnieniu funkcji moderatora, który kieruje (w sposób dowolny bądź ustalony wcześniej, w zależności od celu badania i protokołu badań) uczestnikami badania. Wywiad tego rodzaju często jest uważany za formę pośrednią między wywiadem ustrukturyzowanym i nieustrukturyzowanym. W zależności od celu badania, wywiady grupowe mogą mieć różne typy. Najbardziej popularnym z nich są grupy fokusowe, najczęściej kojarzone z badaniami marketingowymi (więcej na temat badań fokusowych w rozdziale 6). Typy wywiadów grupowych zostały przedstawione w tabeli 5.2. Wśród zalet wywiadów grupowych Fontana i Frey (2009) wymieniają stosunkowo niski koszt ich prowadzenia, możliwość pozyskiwania bogatych informacji o charakterze kumulatywnym i złożonym, możliwość stymulowania uczestników do wypowiadania się i przypominania sobie określonych informacji, a także elastyczność formuły. Przed podjęciem decyzji o prowadzeniu wywiadów grupowych należy rozważyć jednak źródła potencjalnych problemów. Jednym z nich jest specyficzna dynamika grupowa, która wykształca się podczas

5. Wywiad w badaniach jakościowych

117

Tabela 5.1. Aspekty wywiadów jakościowych Świat życia

Wywiad jako wrażliwa i skuteczna metoda rejestrowania doświadczeń i subiektywnych znaczeń związanych z codzienną rzeczywistością badanych.

Znaczenie

Celem wywiadu jest zrozumienie znaczenia głównych aspektów świata codziennego życia badanych. Badacz rejestruje i interpretuje słowa oraz sposób wypowiedzi, gesty, wyraz twarzy, emocje rozmówców. Wywiad ma na celu uchwycenie nie tylko wymiaru faktograficznego, lecz także znaczeniowego. Ważne jest czytanie między wierszami.

Jakościowy

Celem wywiadu jest poszukiwanie jakościowej wiedzy o różnych aspektach świata życia badanych, wyrażonej słowami, nie liczbami.

Opisowy

Podczas wywiadu zachęca się badanych do precyzyjnego opisywania swoich doświadczeń, uczuć, emocji. W efekcie powstają złożone opisy, odzwierciedlające specyficzne cechy zjawiska, a nie sztywne kategoryzacje.

Swoistość

Dzięki pogłębionym opisom specyficznych sytuacji i działań badacz dochodzi do konkretnych znaczeń, zamiast ogólnych opinii.

Naiwność badawcza

Badacz wykazuje się podczas wywiadu otwartością na nowe nieoczekiwane zjawiska: jest wrażliwy i ciekawy nowych odkryć, a jednocześnie krytyczny wobec wcześniejszych założeń i schematów interpretacyjnych.

Zogniskowanie

Badacz prowadzi rozmowę w kierunku określonych tematów, zachęcając badanych do wskazania istotnych dla nich wymiarów analizowanego zagadnienia.

Niejasność

Wypowiedzi rozmówców mogą być różnie interpretowane, a także mogą zawierać sprzeczności. Zadaniem badacza jest poznanie źródeł tych sprzeczności, które mogą leżeć w wadliwej komunikacji podczas wywiadu albo w osobowości rozmówcy lub odzwierciedlać sprzeczności świata osoby badanej.

Zmiana

Wywiad może stać się procesem uczenia się zarówno dla badacza, jak i dla rozmówcy, co wpłynie na zmianę sposobów opisywania podejmowanych tematów i przypisywanych im znaczeń podczas rozmowy.

Wrażliwość

Badacz powinien wykazywać się wrażliwością wobec badanego problemu.

Interakcja

Wiedza podczas wywiadu jest tworzona w toku interakcji pomiędzy dwiema osobami. Zmiana badacza może prowadzić do uzyskiwania innych danych.

Pozytywne doświadczenie

Wywiad może stać się cennym, wzbogacającym doświadczeniem dla osoby badanej, ale może również wywołać uczucie niepokoju i uruchomić mechanizmy obronne. Badacz powinien śledzić dynamikę interakcji w toku wywiadu oraz umieć na nią właściwie reagować.

Źródło: opracowanie własne na podstawie Kvale (2010, s. 42–47).

Sformalizowany bądź niesformalizowany

Sformalizowany

Niesformalizowany, spontaniczny

Ustalony/zaplanowany w terenie

„Burza mózgów”

Grupa nominalna, grupa delficka, typ eksploracyjny

Teren, warunki naturalne

Teren, warunki formalne

Źródło: Fontana, Frey (2009, s. 94).

Sformalizowany, ustalony/zaplanowany wcześniej

Kontekst

Grupa fokusowa

Typ

W pewien sposób ukierunkowująca

Umiarkowanie ukierunkowująca

Ukierunkowująca

Nieukierunkowująca

Ukierunkowująca

Rola prowadzącego wywiad

Rodzaje pytań

Częściowo ustrukturyzowane

Bardzo nieustrukturyzowane

Ustrukturyzowane

Nieustrukturyzowane

Ustrukturyzowane

Tabela 5.2. Typy wywiadów grupowych

Fenomenologiczny

Eksploracyjny, fenomenologiczny

Eksploracyjny, pretest

Eksploracyjny

Eksploracyjny, pretest

Cel

5. Wywiad w badaniach jakościowych

119

wywiadu. W szczególnych przypadkach grupa może zostać zdominowana przez jedną osobę, co ograniczy możliwość swobodnego wypowiadania opinii przez pozostałych jej członków. Rolą badacza jest umiejętne wyczuwanie dynamiki grupowej i odpowiednie kierowanie rozmową. Powinien on również być przygotowany do przyjmowania aktywnej roli, zachęcając do wypowiedzi każdego uczestnika. Aby wywiad grupowy spełnił swoje zadanie, badacz powinien uzyskać odpowiedzi od całej grupy. Należy zatem podkreślić szczególnie ważną rolę osoby prowadzącej wywiad grupowy, która powinna mieć wysokie kompetencje i odpowiednie wyczucie. Poza wywiadami kwestionariuszowymi, swobodnymi i grupowymi, szczególnym typem wywiadu jakościowego jest wywiad narracyjny, który skupia się wokół konkretnych elementów biografii rozmówcy (Chase 2009, s. 16). Narracja może występować w postaci ustnej albo pisemnej, wywołanej świadomie przez badacza albo zasłyszanej w terenie w postaci obserwacji głosowej. Robert Atkinson (1998, s. 8–9) podkreśla, że istotą narracji jest zaoferowanie człowiekowi szansy opowiedzenia własnej historii po swojemu, w sposób przez niego preferowany, przy użyciu własnego stylu, własnej formy i własnych środków przekazu. Narracja może dotyczyć całego życia rozmówcy od momentu narodzin do chwili obecnej, może również opisywać fragment życia albo wydarzenie o szczególnym znaczeniu. W literaturze poświęconej wywiadom narracyjnym można spotkać się również z terminami historia życia oraz relacja z życia. Niektórzy badacze używają tych terminów zamiennie, inni mianem relacji z życia określają narrację o istotnym aspekcie życia osoby, na przykład poświęconą studiom (Chase 2009). Szczególnym typem narracji jest narracja świadka, która ma charakter polityczny i jest kojarzona z narracjami przedstawicieli ruchów wyzwolenia. Swoją specyfikę mają również wywiady w badaniach etnograficznych. Giampietro Gobo (2008, s. 191) wyróżnia ich cztery cechy charakterystyczne. Pierwszą stanowi specyficzna atmosfera wywiadu, która jest wynikiem znajomości rozmówców. Drugą cechą wywiadów prowadzonych w ramach badań etnograficznych jest ich nieplanowany charakter. Odbywają się one spontanicznie podczas obserwacji uczestniczącej, która stanowi główne źródło informacji. Zazwyczaj takie wywiady są również znacznie krótsze niż tradycyjne wywiady częściowo ustrukturyzowane. Koncentrują się zazwyczaj na konkretnym temacie i mają na celu poznanie przyczyn określonych działań, a także emocji i doświadczeń z tym związanych. Czwartą cechą jest mniejsze obciążenie badacza, który nie czuje się zobowiązany do zgromadzenia wyczerpujących danych empirycznych podczas jednej rozmowy. Wywiady są powtarzane, co pozwala na wyjaśnienie wątpliwości i niejasności interpretacyjnych. Do szczególnego rodzaju wywiadu nieustrukturyzowanego Fontana i Frey (2009, s. 101) zaliczają wywiad kreatywny, który nie ma konkretnych ram czasowych ani tematycznych. Badacz powinien wykazywać się dużą inwencją,

120

Svetlana Gudkova

zapominając o istniejących zasadach i przystosowując się do nowych sytuacji. Badacz jest uznawany za współtwórcę wywiadu, który ma pełną dowolność w prowadzeniu rozmowy. Wyróżnia się również inne rodzaje wywiadów, w tym faktograficzne, czyli nakierowane na poszukiwanie informacji o charakterze faktograficznym, oraz konceptualne, których celem jest poznanie pojęć przyjętych przez daną osobę albo grupę. Typy te są raczej bliższe zaproponowanej przez Steinara Kvale (2010, s. 124) metaforze górnika. W procesie realizacji badań z wykorzystaniem wywiadu jakościowego Kvale wyróżnia siedem podstawowych etapów. Są to: konceptualizacja, projektowanie badania, prowadzenie wywiadów, transkrypcja, analiza, weryfikacja oraz przygotowanie raportu (Kvale 2010, s. 77). Dalsza część rozdziału zostanie poświęcona wywiadom jakościowym częściowo ustrukturyzowanym, ich planowaniu i przeprowadzaniu. Przedstawione zostaną wskazówki, które mają na celu ułatwienie organizacji prac badawczych, a także zwiększenie ich walorów poznawczych.

W zasadzie wywiad jakościowy jest swoistą rozmową, stąd można przyjąć, że każdy jest do niego w mniejszym lub większym stopniu przygotowany. Należy również pamiętać, że jest to przede wszystkim interakcja dwóch lub więcej osób, na której efekt końcowy składa się wysiłek każdej ze stron. Znakomitą ilustracją są tu wywiady przeprowadzane przez dziennikarzy, których słuchamy na co dzień: jedne z nich są beznadziejnie nudne, z kolei inne, prowadzone z tymi samymi osobami, przyciągają uwagę, dostarczając interesujących informacji i ciekawych spostrzeżeń. Ważnym czynnikiem warunkującym bogactwo danych empirycznych zgromadzonych podczas rozmowy są kompetencje badacza i jego zaangażowanie. Silverman (2007) podkreśla, że badacz w projekcie jakościowym powinien pełnić rolę aktywną – współrozmówcy, a nie „przepytywacza”. Mimo konwersacyjnego i otwartego charakteru wywiadu należy pamiętać, że to na badaczu spoczywa odpowiedzialność za jego przebieg. Ilu z nas może się zgodzić ze stwierdzeniem Larry’ego Kinga (1994, s. 9), że „rozmowa jest największą radością w życiu”, szczególnie jeśli prowadzi się ją z nieznajomą osobą? Pierwsze wywiady są zazwyczaj sporym wyzwaniem dla badacza ze względu na duże oczekiwania, potężny stres i brak doświadczenia. Mój pierwszy wywiad w Lublinie (a przeprowadziłam już ponad setkę wywiadów z przedsiębiorcami w całej Polsce) należał do trudnych przeżyć – zapamiętałam go głównie ze względu na wylaną podczas rozmowy na obrus kawę i mnóstwo popełnionych błędów, które obecnie mogą być świetną ilustracją negatywnych zachowań badacza. Przygotowanie do wywiadu należy podzielić na dwa etapy. Pierwszy to opracowanie scenariusza wywiadu na podstawie stawianych pytań badawczych

5. Wywiad w badaniach jakościowych

121

albo tematów, których zbadaniem jesteśmy zainteresowani. Drugi etap to wybór rozmówców, uzyskanie ich zgody na przeprowadzenie wywiadu oraz wybór miejsca rozmowy. Przy niektórych rodzajach wywiadów terenowych, będących nieodłączną częścią obserwacji, raczej nie staramy się o zgodę na pojedyncze wywiady. Scenariusz wywiadu jest narzędziem porządkującym przebieg rozmowy. Składa się on z precyzyjnie sformułowanych pytań albo tematów, które chcemy omówić w trakcie rozmowy. Biorąc pod uwagę duży stres towarzyszący pierwszym wywiadom, dobrym rozwiązaniem dla początkujących badaczy jest przygotowanie listy tematów wraz z zestawem pytań, które mogą być zadane w trakcie wywiadu. Należy zwrócić uwagę na sposób formułowania pytań, które powinny mieć charakter otwarty, zachęcać do dłuższych wypowiedzi, a także do dzielenia się doświadczeniami i emocjami. Pytania zamknięte prowadzą do krótkich, często zdawkowych wypowiedzi. Wywiad warto rozpocząć od pytań o charakterze opisowym, na przykład: „Jak to się stało?”, „Jakie miałeś doświadczenia?” czy „Proszę opowiedzieć o początkach firmy”. Takie pytania są stosunkowo proste, a odpowiedź nie wymaga wysiłku ze strony rozmówcy. Jednocześnie pełnią one istotną funkcję, tworzą bowiem podstawę dla dalszej, bardziej pogłębionej części wywiadu. Wraz z zaawansowaniem rozmowy można stopniowo przechodzić do pytań typu „dlaczego?”, które wymagają krytycznej refleksji i zaufania do badacza. Należy pamiętać, że wiedza, która powstanie podczas wywiadu, jest w dużym stopniu uwarunkowana sposobem formułowania pytań (Kvale 2010). Inaczej pytamy o fakty z biografii rozmówcy, inaczej o emocje i uczucia związane z tymi wydarzeniami. Zestaw przygotowanych wcześniej pytań jest zazwyczaj modyfikowany w trakcie prowadzonych badań. Zmianie ulegają sposób ich formułowania, wykorzystywane słowa, kolejność zadawania pytań, intonacja. Odpowiedzi uzyskane na wstępne pytania również mają wpływ na sposób formułowania kolejnych (Babbie 2008, s. 343). Ważne jest także dostosowanie pytań do specyfiki rozmówców oraz używanego przez nich języka. Z pewnością na pytanie o mechanizmy transferu zasobów niematerialnych w przedsiębiorstwie możemy nie uzyskać odpowiedzi. Z kolei pytania o sposoby przekazywania informacji oraz dzielenie się wiedzą mogą być bardziej zrozumiałe dla rozmówców. Dobrym przykładem jest tu wypowiedź pewnej początkującej badaczki: „Niestety przedsiębiorcy podczas wywiadu nie potrafili udzielić odpowiedzi na pytanie o źródła konfliktów międzypokoleniowych w firmach rodzinnych”. Jest to pytanie badawcze, które powinno być przekształcone w szereg pytań do wywiadu, zrozumiałych dla osób badanych. Podczas formułowania pytań należy wziąć pod uwagę kontekst kulturowy oraz sposób rozumienia przez rozmówców używanych przez badacza terminów. Jak piszą Fontana i Frey (2009, s. 92), „nie wystarczy zrozumieć mechanizm prowadzenia wywiadu, ważne jest także, aby zrozumieć świat respondenta i siły, które mogą zachęcać go do udzielenia odpowiedzi albo powstrzymać

122

Svetlana Gudkova

od niej”. Na przykład, jednym z najtrudniejszych tematów do rozmowy z przedsiębiorcami jest sieć kontaktów. Pytania zadane wprost zazwyczaj nie przynoszą rezultatów: respondenci zaprzeczają, jakoby sieć kontaktów odgrywała jakąkolwiek rolę w rozwoju ich firmy, i podkreślają własne zasługi. Po głębszym zbadaniu tematu można wyróżnić trzy główne przyczyny ukrywania sieci kontaktów. Po pierwsze, takie słowa jak kontakty, znajomości czy powiązania wzbudzają u badanych w Polsce negatywne skojarzenia. Kilka lat temu czekałam na rozmowę z przedsiębiorcą w Tarnowie, który w tym czasie rozmawiał przez telefon, oglądając telewizję. Moją uwagę zwróciła zapowiedź popularnego programu publicystycznego, w której redaktor mówił, że następne wydanie będzie poświęcone sieciom kontaktów – „kto, z kim i przeciwko komu”. Po takiej zapowiedzi rozmowa na temat kontaktów stawała się niezwykle trudna. Drugą przyczyną ukrywania sieci kontaktów jest skłonność do atrybucji wewnętrznej przedsiębiorców przy mówieniu na temat sukcesów, czego efektem jest podkreślenie własnego wkładu w rozwój biznesu i negowaniu udziału pozostałych. Trzeci powód to przekonanie przedsiębiorców, że ujawnione znajomości stracą swoją siłę sprawczą. Świadomość istnienia tych mechanizmów pozwala badaczowi tak pokierować rozmową, by zminimalizować oddziaływanie opisanych wcześniej mechanizmów i zgromadzić pogłębiony materiał empiryczny. W przypadku tematu sieci kontaktów, scenariusz wywiadu ma charakter bardzo ogólny, ponieważ trudno sformułować konkretne pytania przed rozmową. Aby nie wzbudzać u rozmówcy negatywnych skojarzeń, ważne jest poznanie „bezpiecznego” słownictwa, którym operuje konkretny rozmówca, oraz korzystanie z niego przy formułowaniu pytań. Wybór rozmówców i uzyskanie ich zgody na wywiad również może sprawiać trudności. Jest to uwarunkowane specyfiką badanej grupy. Na przykład przedsiębiorcy w Polsce raczej niechętnie zgadzają się na udzielanie wywiadów. Wśród najbardziej popularnych przyczyn podają brak czasu i kompetencji. Mój niechlubny rekord z początku przygody z badaniami jakościowymi to 32 odmowy na 32 prośby o wywiad skierowane do przedsiębiorców we Wrocławiu. Mimo starań takie sytuacje mogą się zdarzyć. Aby zmniejszyć prawdopodobieństwo ich wystąpienia, można skorzystać z wielu technik. Po pierwsze, warto skontaktować się z osobami, które są zrzeszone w różnych stowarzyszeniach i klubach. Tacy ludzie są zazwyczaj aktywni i otwarci na nowe doświadczenia. Drugi sposób to wykorzystanie techniki kuli śnieżnej, która zakłada, że każda osoba badana może stać się źródłem kontaktów do potencjalnych rozmówców. Ważny jest również trafny wybór okresu prowadzenia wywiadów. Na przykład, planując przeprowadzenie wywiadów z przedsiębiorcami, należy unikać zakończenia roku kalendarzowego oraz uwzględnić sezonowość prowadzonej działalności. Oczywiście, można próbować umówić się na rozmowę podczas szczytu sezonu, należy się jednak liczyć z tym, że rozmówca, pochłonięty sprawami biznesu, będzie miał bardzo mało czasu, a jego odpowiedzi będą krótkie. Zaletą przeprowadzenia wywiadu po zakończeniu sezonu jest większa

5. Wywiad w badaniach jakościowych

123

chęć przedsiębiorców do podjęcia wysiłku samooceny oraz refleksji nad swoimi działaniami i ich skutkami. Po właściwym doborze badanych osób oraz przekonaniu ich do udzielenia wywiadu, kolejnym ważnym elementem jest wybór miejsca przeprowadzenia rozmowy. Zdecydowanie najlepszym rozwiązaniem jest naturalne środowisko badanego, w którym czuje się on najbardziej komfortowo i które pozwala badaczowi na jednoczesne pozyskiwanie danych empirycznych przez obserwację. Z pewnością nie warto umawiać się w kawiarni czy restauracji, gdzie jest zazwyczaj duże natężenie hałasu, który będzie przeszkadzał w transkrypcji wywiadu, oraz specyficzna atmosfera raczej niesprzyjająca budowie zaufania. W przypadku wywiadów z przedsiębiorcami najlepszym miejscem do rozmowy jest siedziba firmy. Istotne znaczenie ma również przemyślany wybór stroju. Bez wątpienia wywiad w firmie doradczej będzie wymagał innego ubioru niż wywiady z właścicielami gospodarstw rolnych. Jest to drobny element przygotowania do rozmowy, który może jednak mieć ogromne znaczenie przy nawiązywaniu relacji i zdobywaniu zaufania na początku wywiadu. W literaturze można spotkać się z rozróżnieniem osoby badacza i osoby prowadzącej wywiad. Przeprowadzenie wywiadów powierza się innym osobom z różnych względów, lecz w ten sposób traci się jeden z najważniejszych elementów wywiadu – możliwość dopytywania. Zadaniem osoby przeprowadzającej wywiad jest zadanie przedstawionych w scenariuszu wywiadu pytań oraz uzyskanie na nie odpowiedzi. Brak wyczucia tematu, a często również brak zaangażowania sprawia, że wiele potencjalnie interesujących kwestii, które mogłyby doprowadzić do istotnych wniosków, traci się bezpowrotnie. Jeśli badacz powierza realizację wywiadu komuś innemu, to traci także możliwość obserwacji zachowań rozmówcy podczas wywiadu, śledzenia jego emocji. Konieczność bezpośredniego zaangażowania badacza w dużej mierze zależy od rodzaju wywiadu i wiedzy, która stanie się jego efektem, podejmując więc decyzję o powierzeniu przeprowadzenia wywiadu innej osobie, należy być świadomym konsekwencji tego wyboru.

Wywiady jakościowe trwają zwykle dość długo – mogą zająć kilka godzin, a nawet kilka dni. Zadaniem badacza jest umiejętne pokierowanie dynamiką rozmowy. Za ilustrację może tu posłużyć metafora ogniska: trzeba je rozpalić, wprawnie podtrzymać ogień, a następnie zgasić tak, by nie zaszkodzić otoczeniu. Podobnie jest w przypadku wywiadów jakościowych. Na początku należy nawiązać rozmowę, umiejętnie wypracowując atmosferę zaufania i zaangażowania. W dalszej kolejności bardzo ważne jest podtrzymanie dynamiki wywiadu – to, by nie zgasić jej trudnym albo zbyt osobistym pytaniem. Rozmowa powinna być podsycana pytaniami, krótkimi wypowiedziami, a we właściwych momentach

124

Svetlana Gudkova

milczeniem lub pytającym spojrzeniem. Kluczowe są tu wyczucie i wrażliwość badacza, który powinien podążać za rozmówcą, w odpowiednich momentach zadając pytania pogłębiające. Po wyczerpaniu listy tematów następuje zakończenie wywiadu. W zależności od okoliczności proces ten trwa od kilku do kilkudziesięciu minut. Jednym z najważniejszych zadań badacza w początkowej części rozmowy jest zbudowanie atmosfery zaufania, która ma bezpośredni wpływ na otwartość osób badanych i chęć udzielania wyczerpujących odpowiedzi. Można wyróżnić kilka czynników temu sprzyjających. Badacz może skorzystać z tak zwanego transferu zaufania, jeśli został przedstawiony rozmówcy przez osobę, której badany ufa. Może to być również organizacja, z którą osoba badana współpracuje. Na przykład w latach 2003–2006 przeprowadziłam szereg wywiadów z przedsiębiorcami we współpracy z Funduszem Mikro w Warszawie. Ze względu na specyfikę funkcjonowania organizacji mikrofinansującej przedsiębiorcy mieli zaufanie do przedstawicieli funduszu, byli więc skłonni obdarzyć zaufaniem również badacza. Osoby prowadzące wywiady wraz z gromadzeniem doświadczenia wypracowują własne metody zdobywania zaufania. W moim przypadku pomocny staje się wzbudzający ciekawość wschodni akcent, zaobserwowałam też pewną zależność między moją odpowiedzią na pytania o pochodzenie a wypowiedziami rozmówców w dalszej części wywiadu. Jeśli moja wypowiedź jest szczegółowa i dotyczy aspektów prywatnych, to mogę się spodziewać, że rozmówca, kierując się zasadą wzajemności, postąpi tak samo, odpowiadając na moje pytania. Ujawnienie uczuć, emocji, osobistego położenia przed osobami badanymi jest swoistą demonstracją dobrej woli i otwartości, i ma zachęcić respondentów do udzielania wyczerpujących odpowiedzi (Fontana, Frey 2009, s. 82). Jednocześnie należy pamiętać, że badacz nie powinien skłaniać osób badanych do tego, by powiedziały więcej, niż w rzeczywistości chciałyby powiedzieć. Po pierwsze, ze względu na kwestie etyczne. Po drugie, skłonienie osoby badanej do niechcianej wypowiedzi może spowodować, że zamknie się ona w sobie i nie będzie chciała odpowiadać na kolejne pytania. Dlatego też trudne pytania powinno się pozostawić na koniec wywiadu. Podczas wywiadu należy pamiętać, że nie tylko badacz jest zainteresowany pozyskaniem określonej wiedzy – rozmówca również ma pewne oczekiwania wobec wywiadu, a od ich spełnienia zależy jakość interakcji. Osoby badane najczęściej pytają o powody, dla których to właśnie one zostały wybrane do udziału w projekcie, interesuje je także cel rozmowy oraz sposób upowszechnienia uzyskanych danych. Na przykład przedsiębiorcy podczas wywiadów zazwyczaj pytają o opinię na temat oferowanych produktów i usług, planowanych działań, a także prognoz ekonomicznych. Ważne jest, aby poświęcić czas i odpowiedzieć na zadawane przez rozmówców pytania, pamiętając, że nasz sposób odpowiadania posłuży im za przykład do formułowania własnych wypowiedzi. Badacz zazwyczaj przystępuje do wywiadu z opracowanym scenariuszem, powinien być jednak gotowy wkroczyć w nowe obszary i pozwolić na dygresje,

5. Wywiad w badaniach jakościowych

125

które mogą doprowadzić do wyjątkowo interesujących wniosków. Należy pamiętać, że znacznie ważniejsze od zadania wszystkich zaplanowanych pytań jest podążanie za rozmówcą – zadawanie właściwych pytań we właściwych momentach. Ta umiejętność przychodzi jednak z czasem. Wielu doświadczonych badaczy opowiada o swoich pierwszych wywiadach, kiedy z niecierpliwością wysłuchiwali „dygresji” rozmówców, zastanawiając się, kiedy wreszcie przejdą do sedna, albo przerywając długie wypowiedzi kolejnymi pytaniami (Chase 2009; Czarniawska 1997). Z tego właśnie powodu nie jestem w stanie czytać transkrypcji swoich pierwszych wywiadów, podczas których przedsiębiorcy, jak mi się wydawało, zbyt daleko odchodzili od tematu, opowiadając o swoich dzieciach, zwierzętach, pasjach, a wtedy zadawałam im kolejne pytania. Obecnie odnoszę wrażenie, że przerywałam im w najbardziej interesujących momentach, kiedy dotykali spraw dla nich ważnych i, jak się później okazało, istotnych również dla zrozumienia badanego tematu. Innym ważnym atutem zachęcania rozmówców do narracji jest ich autentyczność. Kiedy pada pytanie, druga strona często zastanawia się nad „właściwą” odpowiedzią, która zadowoli badacza albo pozwoli jej lepiej wypaść podczas rozmowy. Zdarza się, na przykład, że przedsiębiorcy po zakończeniu wywiadu pytają badacza o prawidłowe odpowiedzi na zadawane pytania. Z kolei spontaniczne wypowiedzi często są bardziej otwarte, a także dają możliwość poznania ważnych z punktu widzenia rozmówców aspektów otaczającej ich rzeczywistości. Należy jednak pamiętać, że wywiad powstaje w wyniku interakcji między dwoma osobami w określonym miejscu i czasie, które składają się na wynik końcowy, a więc przy zmianie jednego z czynników rezultat rozmowy może być zupełnie inny. W końcowej fazie wywiadu zadaniem badacza najczęściej jest weryfikacja logiki wypowiedzi rozmówcy oraz uzupełnienie luk w informacjach, które badacz chciał pozyskać w trakcie rozmowy. Pierwszy cel jest zazwyczaj realizowany przez zachęcenie badanych osób do spojrzenia na temat z różnych perspektyw. Stosowana jest również technika polegająca na parafrazowaniu wypowiedzi rozmówcy z prośbą o weryfikację poprawności rozumowania. Wypełnianie luk w informacjach (mogą to być np. pominięte okresy w biografii rozmówcy lub w opisie rozwoju firmy) powinno być dokonywane pod koniec wywiadu. Dopytywanie się o szczegóły w trakcie rozmowy może zaburzyć jej dynamikę, znacząco obniżając zaangażowanie drugiej strony. Jeśli na przykład przedsiębiorca pominął określone lata w opisie historii rozwoju swojej firmy, to nie należy mu przerywać, tylko wysłuchać do końca jego opowieści i dopiero później zadać pytanie uszczegółowiające. W ramce 5.1 został przedstawiony fragment wywiadu z przedsiębiorcą zajmującym się kowalstwem artystycznym w Zakopanem. Jest to przedsiębiorca w drugim pokoleniu, który odziedziczył kuźnię po ojcu w wieku osiemnastu lat. Fragment wywiadu zawiera odpowiedź na pytanie o znaczenie słowa sukces. Wypowiedź przedsiębiorcy jest dość obszerna, zachwyca barwny język rozmówcy, najważniejsza pozostaje jednak wartość poznawcza tej wypowiedzi. Przedsię-

126

Svetlana Gudkova

biorcy dość dużo czasu zajęło dojście do sedna, ale ile interesujących wątków, wartych dalszego pogłębienia, pojawia się w tej wypowiedzi! Nawiązując do metafory podróżnika: wiele pięknych krajobrazów można byłoby zobaczyć, gdyby skorzystać z zaproszenia rozmówcy i zachęcić go do pogłębienia niektórych z poruszonych tematów. Ramka 5.1. Fragment wywiadu z przedsiębiorcą A jakby nam Pan jeszcze powiedział, co dla Pana oznacza sukces? Proszę pani, to bardzo trudne jest pytanie. Sukces, ja wiem, na pewno nie pieniądze. Na pewno nie, bo pieniądze to jest tylko papier, no nie. Jest to na pewno warunkiem oddania jakichś, nie wiem, że klient wyciągnie te pieniądze i powie, że jest dobry, czy jest zadowolony i ten. Ale sukces to, to jest takie proszę panią przyjemne rzeczy, jak kiedyś byłem na takim konkursie, bo jeżdżę dużo na konkursy i dużo mam takich przyjemnych chwil, że tak pierwsze, to jak wysiadam, to w ogóle wszyscy się pytają: pan jest kowal a ten, no bo kowal się kojarzy z takim chłopem dużym, łapa taka, no nie, i w ogóle, a ja im, tym moim kolegom wszystkim, a znam, no nie wiem, ze stu pięćdziesięciu kowali w całej tej Polsce i troszkę w Europie, bo się jeździ i tu i tam, i proszę pani, ja cały czas mówię, że nie tu, tylko tu. To wszystko idzie, idzie głową. I proszę pani, na przykład takie miłe zdarzenia różne, to raz byłem na konkursie, gdzie pracę domową robiłem tam i jeszcze pracę, bo to są konkursy tak, że jednodniowo jest pokaz kucia. Trzeba na miejscu zrobić tam pokaz pięciogodzinny i ze sobą zawsze jeszcze jakąś pracę jedną przywieźć na te. Ja zawsze nie mam czasu, no nie. Pracę konkursową robię albo wstając o trzeciej w nocy i po piątej, żeby wsiąść w auto i już jechać. Jeżeli on jest gdzieś tam w Legnicy czy powiedzmy w Wojciechowie, koło Lublina czy w Robczycach, czy w Gdańsku i zawsze ten. I proszę pani, kułem tak, miałem pół tej pracy zrobionej, no nie, pół, kułem w czterech paleniskach, czyli cztery ogniowe warsztaty, takie jak są paleniska z trzema pomocnikami. To moimi kolegami tam, z innych warsztatów zupełnie, no nie. No i proszę pani, i polegało na tym, że oni mi mieli tylko tamci nie przysypywać tych koksów, żeby mi nie robić dobrze, bo mi się spali praca. Ja to tak wyciągałem, trzask, trzask, tu z ognia trzask, trzask. To było proszę pani sześć różnych rzeczy niezwiązanych ze sobą. Także, że to były jaja i oni zawsze mnie się pytają: Jacek, jak ty to robisz? Dopiero, proszę pani, oglądają to, co to by z tego zrobić, a ja proszę pani przez to, że wyrosłem, moja mama jak była ze mną w ciąży, to była z ojcem w kuźni, młotem, siedem lat, pani się śmieje, nie miał ojciec pomocnika siedem lat, i biła młotem do siódmego miesiąca w ciąży. Ja proszę pani w tym heavy-metalu wyrosłem, czyli ja wiem, że nad prostymi rzeczami, czyli od kuciu na płask, na szpic, na ten, to ja się w ogóle nie zastanawiam. Wiem, że to trzeba zrobić i robię to odruchowo, nie myśląc o tym. Ja myślę sześć operacji ogniowej naprzód. Tam gdzie będę miał trudny

5. Wywiad w badaniach jakościowych

127

moment. O tym momencie myślę, ale o prostych rzeczach, które normalnie funkcjonują w warsztacie, to, proszę pani, ja zupełnie nie myślę. I to mi idzie, raz, że wartko a raz, że oni powiedzą tak z boku, no kurde, my cię, mówią, nakręcamy na kamerę. Bo mam takich kolegów, na kamerę nakręcaliśmy to, kurde, analizujemy w domu i myślimy nad tym. Chcemy to powtórzyć i się tego nie da. I to, proszę pani, tak jest, bo to się nie da. Ja nie powtórzę kogoś super tam jego roboty, a on nie powtórzy nigdy mojej. To jest ręczna robota, każdy ma inaczej ten. Proszę pani, wstaję rano, bo te konkursy oczywiście, to są takie trzydniowe wyjazdy. Bardziej integracyjne, wie pani. No, no spotkania pośmiać się, no nie, wypić jakąś gorzałkę. No wiecie jak to jest, no nie. Jakieś i później ognisko. Rano wstaję, no nie, może wpół do siódmej rano. Miałem pomocnika i mu mówię: o kurde, aleś Jędrek fajnie pomyślał, żeś umył auto, no nie, takie jakieś auto, a brudne my mieli okropnie, także tu my nie umyli a jeszcze po drodze się dociapkało, no nie, no to teraz auto wyszlifowane, błysk. Proszę pani, on mówi, chyba jesteś głupi, mówi, gdzieś tam takie chłopu, jeden miał chyba 75, drugi 80, nosili trzysta metrów wodę w wiadrach i mówią: Taki mistrz nie może takim brudnym autem jeździć. I to jest proszę pani to, o co pani pyta. To jest miód na serce, dla tego warto żyć. I warto robić, prawda. Bo oni widzieli, co ja robiłem, całe życie zdarli swoje zdrowie na kowadle i wiedzą jak to, czym to jeść. I oni patrząc na moje ruchy i odruchy wiedzieli, co ten. A ja młody jest, no nie, toż nie dziadek jeszcze. Tożem se wczoraj zdarł wczoraj na kliencie gardło, bo ja mam, to jest rodzinne, proszę pani. Tu jest taka tablica, taka z ogłoszeniami, no nie. I ojciec zawsze, jak nie miał wolnego słuchacza, to wyżywał się na nas ogólnie. Reprymendy. Ale jak się znalazł taki, malutki jakiś gość, że troszkę zainteresowany, to dwie i pół godziny, trzy, no nie, tata mu opowiadał, ale nie tylko o kowalstwie, tylko o wszystkim, no nie, i odprowadzał zawsze do tablicy, no nie. Mówił mu, nie, a teraz już jest święty spokój i był święty spokój do wieczora, no nie. Ja proszę pani się kiedyś złapałem, że ja już zacząłem gości odprowadzać dwieście metrów dalej. Że do sklepu. I to myślę, no krócej. (Zakopane, 2005)

Osoba prowadząca wywiad nie powinna zdominować rozmowy. Przyjmuje się, że jeśli badacz podczas wywiadu mówi więcej niż przez pięć procent czasu, jest to stanowczo za dużo (Babbie 2008, s. 343). Poza przekazem werbalnym, w trakcie wywiadu istotna jest również komunikacja niewerbalna. Ważne jest kontrolowanie przez badacza mimiki i gestów, które mogą wskazywać na przykład na zniecierpliwienie albo wręcz znudzenie opowiadaniami rozmówcy. Osoby badane szybko wyczuwają brak autentyczności u badacza. Podczas wywiadu należy również pamiętać o kontakcie wzrokowym. Umiejętne zakończenie wywiadu wymaga znajomości kilku zasad. Po pierwsze, po zakończeniu rozmowy osoby badane mogą odczuwać niepokój związany z losem informacji, które ujawnili w trakcie wywiadu. Badacz powinien wyraźnie

128

Svetlana Gudkova

określić, w jaki sposób dane te zostaną wykorzystane i upowszechnione. Po drugie, wyłączenie dyktafonu może wcale nie oznaczać końca wywiadu. Rozmówca czuje się wtedy mniej skrępowany i często, nawiązując do zadawanych wcześniej pytań, dodaje istotne dla analizy badanego tematu kwestie. W tej sytuacji zawsze odczuwam pokusę ponownego włączenia dyktafonu, tego jednak robić nie wolno. Rozmowa najprawdopodobniej natychmiast się urwie, pozostawiając nieprzyjemne wrażenie. Po zakończeniu wywiadu warto zostawić sobie czas na chwilę refleksji, zanotowanie nasuwających się interpretacji, wrażeń, wniosków – wszystkiego, co później ułatwi pracę z transkrypcją rozmowy. Niezwykle pomocne są zdjęcia wykonywane przy okazji przyprowadzania wywiadu. Nie ma recepty na udany wywiad jakościowy, stwierdza Silverman (2007). Każdy badacz z czasem wypracowuje swój indywidualny styl prowadzenia rozmów i, jak wynika z doświadczenia, wierność temu stylowi jest najlepszym sposobem na prowadzenie udanych wywiadów. Innym ważnym atrybutem jest pasja, czerpanie przyjemności z prowadzenia rozmów z innymi osobami, której niezwykła siła pomaga w ciągłym doskonaleniu umiejętności badacza.

Wywiad jest jedną z podstawowych metod gromadzenia materiału empirycznego, wykorzystywaną przez badaczy należących do różnych nurtów. Jest to kategoria niezwykle pojemna, w której mieści się zarówno wywiad kwestionariuszowy, jak i narracja. W zależności od założeń badaczy, różnić się będą ich oczekiwania, sposób przeprowadzenia wywiadu oraz wnioski. Wywiad w badaniach jakościowych ma charakter interakcyjny i współtwórczy, dostarcza informacji na temat ludzkich doświadczeń, sposobu odbierania i rozumienia rzeczywistości. Wiedza jest tworzona w interakcji między rozmówcą a badaczem, którego zadaniem jest poprowadzenie rozmowy tak, by zrealizować określone cele poznawcze, zachowując zasady etyki badań. Podstawowe znaczenie, w szczególności dla początkującego badacza, ma dobre przygotowanie do wywiadu, na które składa się: opracowanie scenariusza wywiadu, wybór rozmówców, uzyskanie ich zgody na przeprowadzenie wywiadu, wybór miejsca spotkania, a także ciągłe doskonalenie umiejętności prowadzenia rozmowy.

Polecane lektury Kvale Steinar (2010), Prowadzenie wywiadów, tłum. Agata Dziuban, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Silverman David (2007), Interpretacja danych jakościowych, tłum. Małgorzata Głowacka-Grajper, Joanna Ostrowska, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

5. Wywiad w badaniach jakościowych

129

Atkinson Paul, Silverman David (1997), Kundera’s Immortality. The Interview Society and the Invention of the Self, „Qualitative Inquiry” vol. 3, nr 3, s. 304–325. Atkinson Robert (1998), The Life Story Interview, Thousand Oaks: Sage Publications. Babbie Earl (2008), Podstawy badań społecznych, tłum. Witold Betkiewicz i in., Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Chase Susan E. (2009), Wywiad narracyjny. Wielość perspektyw, podejść, głosów, tłum. Filip Schmidt, w: Norman K. Denzin, Yvonna S. Lincoln (red.), Metody badań jakościowych, t. 2, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Czarniawska Barbara (1997), Narrating the Organization. Dramas of Institutional Identity, Chicago: The University of Chicago Press. Czarniawska Barbara (2004), Narratives in Social Science Research, London: Sage Publications. Fontana Andrea, Frey James H. (2009), Wywiad. Od neutralności do politycznego zaangażowania, tłum. Marta Skowrońska, w: Norman K. Denzin, Yvonna S. Lincoln (red.), Metody badań jakościowych, t. 2, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Fontana Andrea, Prokos Anastasia H. (2007), The Interview. From Formal to Postmodern, Walnut Creek: Left Cost Press. Gillham Bill (2000), The Research Interview, London: Continuum. Gobo Giampietro (2008), Doing Ethnography, London: Sage Publications. King Larry (1994), How to Talk to Anyone, Anytime, Anywhere. The Secrets of Good Communication, New York: Crown Publishers. Kostera Monika (1998), Opowieści o ludziach, zwyczajach i organizacjach, czyli „wykładki”, Warszawa: Wydawnictwo WSPiZ. Kvale Steinar (2010), Prowadzenie wywiadów, tłum. Agata Dziuban, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Silverman David (2007), Interpretacja danych jakościowych, tłum. Małgorzata Głowacka-Grajper, Joanna Ostrowska, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

ROZDZIAŁ

6

Katarzyna Gawlik

W tym rozdziale omówimy jedną z najczęściej stosowanych metod w badaniach jakościowych, czyli badania fokusowe. Wyjaśnimy, na czym polega ta metoda – jakie cechy charakterystyczne dla badań jakościowych reprezentują badania fokusowe, a co jest dla nich specyficzne i wyróżniające. W dalszej części rozdziału przyjrzymy się typowemu procesowi badawczemu, szczególną uwagę zwracając na kwestie realizacyjne oraz związane z doborem respondentów. Następnie określimy zakres zastosowań tej metody zarówno od strony pytań badawczych, na jakie może pomóc nam odpowiedzieć, jak i szczególnych uwarunkowań, z którymi możemy zetknąć się podczas badań. Na koniec przyjrzymy się najpopularniejszym odmianom metody fokusowej, wykorzystywanym w zależności od aktualnych pytań badawczych i uwarunkowań realizacyjnych.

W najogólniejszym zarysie można powiedzieć, że badanie fokusowe to dyskusja grupowa w gronie kilkorga zaproszonych respondentów, moderowana przez badacza zgodnie z założonym wcześniej scenariuszem. Pełna nazwa metody – zogniskowany wywiad grupowy – oddaje najważniejsze jej cechy. Po pierwsze więc, badanie jest realizowane w formie wywiadu. Po drugie, wywiad ten odbywa się w grupie. Po trzecie, jego charakter nie jest w pełni ustrukturyzowany, a raczej swobodnie zogniskowany wokół tematyki badania. Jako jedna ze sztandarowych metod badań jakościowych, badania fokusowe mają wiele cech wspólnych z innymi podejściami omawianymi w tej książce. Przede wszystkim, podobnie jak w przypadku wielu innych metod jakościowych, ich najogólniej pojętym celem jest rozumienie, uzyskanie pogłębionego wglądu w badane zagadnienie czy grupę. Dalsze cechy badań jakościowych,

132

Katarzyna Gawlik

charakteryzujące również badania fokusowe, wynikają w znacznej mierze z tego ogólnego ukierunkowania. Warto tu wspomnieć o celowym doborze próby, pozbawionym cech statystycznie rozumianej reprezentatywności. W konsekwencji próby badawcze w badaniach jakościowych, w tym i w badaniach fokusowych, są znacznie mniejsze niż w badaniach ilościowych, wyniki zaś są poddawane analizie jakościowej, bez uwzględniania statystycznej istotności. Kolejne dwie cechy badań fokusowych wspólne z wieloma innymi podejściami jakościowymi to swobodny i pogłębiony charakter wywiadu. Oznacza to, iż badanie jest realizowane według luźno zakreślonego scenariusza wyznaczającego jedynie ogólny kierunek wywiadu – tematy, jakie należy poruszyć, ich kolejność, kierunki pogłębienia. Scenariusz nie jest listą zamkniętych, sztywno sformułowanych pytań, które należy zadać respondentom. Moderator pełni podczas wywiadu aktywną rolę, sam formułuje pytania, uzależniając ich głębię, porządek oraz język, jakim się posługuje, od sygnałów, jakie odczytuje ze strony respondentów oraz od gromadzonych na bieżąco informacji. Również respondenci odgrywają w trakcie wywiadu fokusowego aktywną rolę i mają wpływ na jego przebieg. Dysponują znaczną swobodą wypowiedzi, mogą wchodzić w dialog z moderatorem, dokonywać interpretacji, zastrzeżeń i uszczegółowień. Wśród pytań formułowanych przez moderatora dominują pytania otwarte, niesugerujące możliwych odpowiedzi i w jak najmniejszym stopniu narzucające respondentom określony język czy sposób myślenia. Ten swobodny charakter wywiadu stwarza moderatorowi przestrzeń do pogłębiania wybranych wątków, stawiania kolejnych pytań, uszczegóławiania uzyskiwanych informacji i umieszczania ich w kontekście, na przykład przez odwołanie do konkretnych sytuacji ilustrujących wypowiedzi respondentów. Taki przebieg wywiadu odróżnia się znacznie od dominującego w badaniach ilościowych wywiadu kwestionariuszowego, operującego przede wszystkim precyzyjnie sformułowanymi pytaniami zamkniętymi, oferującymi respondentowi wybór spośród kilku z góry założonych możliwości odpowiedzi sformułowanych w postaci sztywnej kafeterii. To, co różni oba podejścia, to właśnie możliwość zachowania swobody wypowiedzi oraz pogłębiania wybranych wątków (więcej na temat typów wywiadów w rozdziale 5). Wskazaliśmy dotychczas te cechy badań fokusowych, które są im wspólne z innymi metodami badań jakościowych. Przyjrzyjmy się teraz takim aspektom, które są specyficzne dla badań fokusowych, powodując, że wyróżniamy je spośród innych podejść. Są to przede wszystkim aspekty związane z grupowym charakterem prowadzonych wywiadów i dynamiką efektów grupowych. Efekty grupowe zachodzące w interakcjach między respondentami wyznaczają w znacznej mierze ramy zastosowań metody fokusowej. Mogą stanowić ograniczenie decydujące o niemożności zastosowania metody w określonych przypadkach, jednocześnie jednak, świadomie i umiejętnie wykorzystane, stają się jej atutem i ważnym narzędziem w repertuarze metod badawczych. Efekty grupowe zachodzące podczas badań fokusowych mogą być bardzo zróżnicowane i zależą w znacznym stopniu od doboru respondentów, tematyki

6. Badania fokusowe

133

badania i sposobu moderacji. Aby dobrze zrozumieć specyfikę badań fokusowych, przyjrzymy się najważniejszym efektom zachodzącym podczas każdego badania fokusowego i najsilniej określającym samą metodę i zakres jej zastosowań. Będą to: wzajemna stymulacja respondentów oraz procesy związane z grupowym kontekstem kształtowania się i ujawniania opinii. Sytuacja grupowa z samej natury stanowi dla uczestniczących w niej osób silny bodziec stymulacyjny. Jego znaczenie dla przebiegu badania jest trojakie. Po pierwsze, efekt grupowej stymulacji podnosi zaangażowanie respondentów w sytuację badania. Po drugie, dobrze dobrana i moderowana grupa może dawać uczestnikom poczucie bezpieczeństwa, a tym samym ułatwiać przełamanie lodów i otwarcie się podczas wywiadu. W grupie podobnych sobie osób czujemy się przecież bezpieczniej, chętniej nawiązujemy kontakt i dzielimy się opiniami. W kontekście wywiadu jest to znacznie bardziej komfortowa psychicznie sytuacja niż konfrontacja „jeden na jeden” z osobą prowadzącą wywiad. Tym samym możliwe jest skłonienie respondentów do większej otwartości. Po trzecie, stymulacja dokonuje się narastająco w toku kolejnych wypowiedzi poszczególnych uczestników badania. Podczas wywiadu respondenci nie tylko odpowiadają na pytania moderatora, lecz także słuchają wzajemnie swoich wypowiedzi, reagują na nie, odnoszą się do nich. Poszczególne opinie wygłaszane przez respondentów stają się bodźcem do kolejnych wypowiedzi pochodzących od innych osób – inspirują, skłaniają do konfrontacji z własnymi poglądami, prowokują do tego, aby zgodzić się lub nie zgodzić, uzupełnić wypowiedź poprzednika, wpleść w nią własne doświadczenia. W rezultacie wzajemna stymulacja respondentów w grupie aktywizuje ich pamięć, pozwala przypomnieć sobie i wydobyć na forum dyskusji to, co w innych warunkach pozostałoby być może przemilczane jako nieistotne albo po prostu zapomniane. Dzięki efektom stymulacji w badaniu fokusowym stosunkowo łatwo udaje się wzbudzić dyskusję, skłonić uczestników do dzielenia się opiniami, nawiązywania ożywionego kontaktu ze sobą nawzajem oraz z moderatorem. Umożliwia to gromadzenie stosunkowo dużej ilości informacji i wielostronny ogląd badanych zagadnień. Drugi spośród efektów grupowych, którym przyjrzymy się bliżej, w kontekście badawczym wydawać się może nieco kontrowersyjny. Mowa o procesach krystalizowania się i uzgadniania opinii w grupie. Ze względu na tę kontrowersję, tym ważniejsze jest, by dobrze zrozumieć, w jaki sposób procesy te przebiegają i jakie jest ich funkcjonalne znaczenie w ramach metody fokusowej. Główna wątpliwość związana z efektem uzgadniania opinii polega na tym, że wypowiedzi uzyskiwane od poszczególnych respondentów nie mogą być traktowane jako ich indywidualne, niezależnie wypowiadane opinie. Pojawiają się w kontekście całości dyskursu narzuconego przez grupę. Bardzo prawdopodobne, że te same osoby, w odpowiedzi na to samo pytanie zadane na przykład tydzień wcześniej w warunkach indywidualnej rozmowy, udzieliłyby nieco innej odpowiedzi. Dlaczego? Chociażby dlatego, że w efekcie grupowej stymulacji

134

Katarzyna Gawlik

respondenci mają szansę przypomnieć sobie więcej własnych doświadczeń, a w toku dyskusji wyrobić sobie zdanie, zająć stanowisko. Wiele tematów badawczych stawia respondentów wobec pytań, którymi nigdy wcześniej świadomie nie zaprzątali sobie głowy. Nie mają gotowych, przemyślanych, ugruntowanych opinii do czasu, kiedy z jakiegoś powodu zmuszeni są wejść w dyskusję na dany temat. Powodem takim może być codzienna sytuacja życiowa – rozmowa na imprezie w gronie znajomych czy konieczność podjęcia jakiejś decyzji, pociągająca za sobą potrzebę przemyślenia wszelkich „za” i „przeciw”. Często dopiero wówczas zaczynamy rozmawiać z innymi na dany temat, poszukiwać informacji, zasięgać opinii i kształtować własne stanowisko. Badanie fokusowe wywołuje takie właśnie procesy i pozwala je obserwować na żywo. Zjawisko to jest niezwykle ważną cechą odróżniającą badania fokusowe od wielu innych metod i należy mieć ją na uwadze za każdym razem, kiedy planujemy wykorzystanie tej właśnie metody. Efekty grupowe w procesie krystalizowania opinii działają dwukierunkowo. Z jednej strony mogą prowadzić do ujednolicenia czy spłaszczenia opinii wynikającego z naturalnej w grupie tendencji do poszukiwania podobieństw, cech wspólnych między respondentami. Z drugiej strony mogą się ujawniać kontrowersje, drobne zaś z pozoru różnice między poszczególnymi respondentami – nabierać na znaczeniu. Bardzo wiele zależy tu od narzuconego kontekstu badania – tematyki, doboru respondentów oraz sposobu moderacji. Ważne, aby pamiętać, że celem dyskusji toczonej podczas badania fokusowego nie jest uzyskanie jednomyślności w grupie. Rolą moderatora jest upewnienie respondentów, że mają prawo do własnych opinii, różniących się od opinii pozostałych uczestników. Zawsze należy jednak zachować świadomość, iż nawet bardzo różnorodne opinie wypowiadane podczas badania fokusowego są zapośredniczone przez kontekst grupowy. W żadnym wypadku nie należy natomiast wysnuwać z tej świadomości przekonania, że uzyskiwane wypowiedzi nie są prawdziwym stanowiskiem respondentów. Wszelkie opinie, nie tylko te wypowiadane podczas badania, kształtują się przecież w kontekście społecznym, nie zaś w warunkach izolacji od innych ludzi. Efekty, o których mówimy, zaznaczają się silniej w przypadku tematów charakteryzujących się znaczną podatnością na wpływ społeczny oraz w sytuacjach, kiedy respondenci przychodzą na badanie fokusowe bez wykrystalizowanych wcześniej własnych opinii i dopiero podczas badania są stawiani wobec nowych dla nich zagadnień, wyzwań, problemów. Mogą to być nieoczekiwane, nieoczywiste, w nowy sposób postawione pytania, które wcześniej nie przyszły im do głowy, lub konfrontacja z nieznanym im bodźcem czy materiałem (konceptem, ideą, materiałem wizualnym), o którym wcześniej nie mieli szansy wyrobić sobie indywidualnej opinii. Aby w pełni wyjaśnić kontrowersje związane z efektami kształtowania się opinii w ramach grupy, warto zwrócić uwagę na jeszcze jedną ich konsekwencję dla metody fokusowej. W istocie bowiem jednostką obserwacji w badaniu fokusowym

6. Badania fokusowe

135

w mniejszym stopniu powinien być pojedynczy respondent, a w większym – grupa jako całość, wraz z pełnym kontekstem dokonujących się w niej procesów. Kontekstu tego nie można pomijać na poziomie analizy i interpretacji wyników, stanowi on także ważną przesłankę do konstrukcji badania. Wyciąganie wniosków z badania pojedynczej grupy może okazać się zwodnicze, warto przyjrzeć się procesom zachodzącym przynajmniej w kilku niezależnych grupach.

Poświęcimy teraz chwilę realizacyjnym aspektom badań fokusowych. Na kolejnych stronach omówimy zagadnienia związane z konstrukcją badania oraz próby badawczej, a także doborem respondentów w ramach poszczególnych grup. Odpowiemy na pytanie, jak powinien wyglądać scenariusz badania fokusowego i jakich zasad przestrzegać przy jego konstruowaniu. Poświęcimy nieco uwagi roli i osobie moderatora w procesie badawczym, a następnie zapoznamy się z konstrukcją studia fokusowego. Na koniec poruszymy niezbędne kwestie związane z etycznymi aspektami realizacji badania fokusowego.

Omawiając kwestie związane z efektami grupowymi w badaniach fokusowych, zasygnalizowaliśmy, że jednostką obserwacji w takim badaniu jest nie tylko pojedynczy respondent, ale – być może w większym nawet stopniu – cała grupa fokusowa. Zgodnie z ogólną metodologią badań wyciąganie uogólnionych wniosków na podstawie pojedynczej obserwacji jest nieuprawnione. W ślad za tym rozumowaniem również badanie fokusowe powinno być skonstruowane z więcej niż jednej grupy fokusowej. A zatem – z ilu? Dokładnie tak samo jak w przypadku każdego innego badania, planując badanie fokusowe musimy mieć na uwadze cel, jaki nam przyświeca. To on będzie determinował liczbę i układ grup fokusowych w ramach badania. Już na wstępie tego rozdziału powiedzieliśmy, że ogólnym celem badań fokusowych jest uzyskanie zrozumienia i pogłębionego wglądu w postawy, motywacje czy oceny reprezentowane w badanej grupie. Konstrukcja badania fokusowego musi nam zatem umożliwiać zrealizowanie tego właśnie celu. Punktem wyjścia do dobrego zaplanowania badania powinno być określenie, na jakie pytania chcemy uzyskać odpowiedź i kto może pomóc nam ją uzyskać, a więc – w ramach jakiej badanej populacji będziemy eksplorować nasz problem badawczy. Czy chcemy przyjrzeć się pracownikom konkretnej firmy, rodzicom małych dzieci, czy może osobom, które planują w najbliższym czasie zakup ubezpieczenia na życie?

136

Katarzyna Gawlik

Kolejnym krokiem jest zastanowienie się, na ile jednorodna jest interesująca nas grupa. Czy są to osoby w podobnym wieku, o podobnym statusie, posługujące się podobnym językiem, sposobem myślenia, reprezentujące podobne poglądy? Jeśli dostrzegamy w ramach naszej populacji grupy osób wyraźnie się od siebie różniące w sposób, który może utrudnić im harmonijną komunikację w ramach wspólnej dyskusji, to powinniśmy dla każdej z tych podgrup zaplanować oddzielne spotkania. Jakie cechy mogą tę harmonijną komunikację utrudnić? Chociażby tak prozaiczne, jak duże różnice majątkowe czy wiekowe, które przekładają się na zróżnicowanie doświadczeń i życiowych perspektyw respondentów oraz utrudniają równorzędne traktowanie się przez uczestników dyskusji. Inną cechą istotnie różnicującą interesującą nas populację może być wstępnie rozpoznany stosunek do poruszanych zagadnień. Jeśli na przykład chcemy zrozumieć motywacje matek do karmienia dzieci piersią lub z butelki, to warto rozważyć zaplanowanie oddzielnych grup fokusowych z tymi, które wybrały jedną i drugą opcję. Podobnie rzecz się ma z użytkownikami różnych marek produktów. Jeśli chcemy zrozumieć motywacje stojące za ich przywiązaniem do wybieranej marki, to warto porozmawiać z nimi w ramach oddzielnych grup fokusowych. Warto również za każdym razem zadać sobie pytanie o zasadność łączenia w ramach jednej dyskusji kobiet i mężczyzn. Zależy to w ogromnej mierze od tematyki badania, a także od takich czynników, jak na przykład wiek respondentów. Nastolatki w grupie mieszanej bardzo trudno jest skłonić do naturalnego zachowania i otwartego prezentowania swoich opinii – nasilenie procesów związanych z autoprezentacją i rywalizacją jest w takich grupach szczególnie wysokie. W wielu wypadkach przeprowadzenie dyskusji w grupie mieszanej jest jednak w pełni uzasadnione. Ostatnią kwestią, jaką należy wziąć pod uwagę przy planowaniu liczby i układu grup fokusowych w ramach badania, jest ich lokalizacja. I znów – będzie ona silnie uzależniona od pytań badawczych, jakie stoją za naszym przedsięwzięciem, oraz od zakreślonych przez nas ram badanej populacji. Jeżeli chcemy badać pracowników jednej firmy, mieszczącej się w jednym mieście, to wszystkie dyskusje zrealizujemy, rzecz jasna, w jednej lokalizacji. Jeśli jednak badana przez nas populacja ma szerszy zasięg geograficzny i na przykład jest rozproszona po całej Polsce, to badanie powinniśmy rozłożyć na kilka lokalizacji. Ich liczba będzie zależna od charakterystyki badanej grupy i zagadnienia. Czy powinniśmy zrealizować grupy fokusowe w dużych i małych miejscowościach? A może także na wsi? Czy zróżnicowanie geograficzne ma w tym wypadku znaczenie? Czy możemy się spodziewać, że ogląd interesującego nas zagadnienia będzie różny w różnych częściach kraju? Wszystkie te kwestie będą determinowały ostateczną liczbę grup fokusowych, jakie zostaną zrealizowane w ramach badania. Wiemy już, że powinno ich być więcej niż jedna i że dokładną liczbę ustalimy, mając na uwadze wszelkie zróżnicowania w obrębie interesującej nas populacji. Warto jednak zdawać sobie sprawę, iż zbyt duża liczba grup fokusowych

6. Badania fokusowe

137

w ramach jednego badania również jest pozbawiona merytorycznego sensu. Niezależnie od zróżnicowań w ramach podgrup, na pewnym etapie badania przestajemy dowiadywać się czegokolwiek nowego, a wyniki z kolejnych grup tylko potwierdzają wcześniejsze ustalenia. Kiedy tak się dzieje? Trudno rozstrzygnąć to precyzyjnie i wiążąco dla każdego badania. W mojej praktyce badawczej miałam zazwyczaj do czynienia z projektami obejmującymi od dwóch do kilkunastu grup fokusowych. Poczucie najbardziej efektywnie zaplanowanego procesu badawczego w większości przypadków daje liczba między cztery a osiem grup – w zależności od projektu, przyświecających mu celów, pytań i objętej badaniem populacji. Jak zamknąć projekt w ramach kilku grup fokusowych, kiedy badana przez nas populacja jest duża i zróżnicowana? Dla ilustracji posłużmy się przykładem 6.1. Przykład 6.1. Planowanie układu badania fokusowego Cel badania: zrozumieć, jakie miejsce na tle innych rozrywek i sposobów spędzania czasu zajmują w życiu graczy gry komputerowe. Badana populacja: gracze w gry komputerowe. W ramach badanej populacji wyodrębniono charakterystyczne podgrupy: Nastolatki – chłopcy, wiek 15–19 lat. Nastolatki – dziewczyny, wiek 15–19 lat. Młodzi mężczyźni, wiek 20–30 lat. Młode kobiety, wiek 20–30 lat. Dodatkowo za ważne cechy różnicujące postawy badanych uznano: ilość czasu, jaki poświęcają na granie w gry komputerowe (umiarkowani gracze – kilka godzin w tygodniu, fanatyczni gracze – dziesięć godzin w tygodniu i więcej), lokalizację w dużym mieście/ małej miejscowości. Zaplanowany układ badania: Duże miasto

Mała miejscowość

Nastolatki – chłopcy

1 FGI z umiarkowanymi 1 FGI z fanatycznymi graczami graczami

Nastolatki – dziewczyny

1 FGI z fanatycznymi graczami

1 FGI z umiarkowanymi graczami

Młodzi mężczyźni

1 FGI z fanatycznymi graczami

1 FGI z umiarkowanymi graczami

Młode kobiety

1 FGI z umiarkowanymi 1 FGI z fanatycznymi graczami graczami

Razem: 8 FGI.

138

Katarzyna Gawlik

Powiedzieliśmy już na wstępie, że próba w badaniach jakościowych nie ma charakteru reprezentatywnego w sensie statystycznym. Zamiast tego posługujemy się próbami celowymi, a więc dobieranymi zgodnie z założonymi cechami, jakie reprezentować mają respondenci. Obowiązującą zasadą nie jest szeroka reprezentacja badanej populacji, ale raczej wyłonienie jej typowych przedstawicieli. Na przykład, chcąc zrealizować badanie wśród matek przedszkolaków, skoncentrujemy się zapewne na kobietach w wieku 25–35 lat. Nie oznacza to, że wśród nieco młodszych lub nieco starszych kobiet nie ma matek dzieci w wieku przedszkolnym, zdecydowana większość jednak lokuje się w tym przedziale wiekowym i to właśnie ta grupa będzie najlepiej reprezentować postawy typowe dla matek przedszkolaków. Nieco inaczej rzecz wygląda, kiedy mamy uzasadnione przypuszczenia, iż jakaś niewielka nawet podgrupa w ramach interesującej nas populacji może reprezentować odmienne opinie, postawy, wzorce zachowań, oceny czy motywacje, a rozpoznanie ich jest dla nas ważne z punktu widzenia celów badawczych. Jeśli więc uznamy, że szczególnie ważne będą dla nas opinie reprezentowane przez matki przedszkolaków z obszarów wiejskich, to musimy uwzględnić ich udział w badaniu, mimo iż, statystycznie rzecz biorąc, wśród dzieci zamieszkałych na wsiach przedszkolaków jest mniej niż w miastach. Zgodnie z zasadą celowego doboru próby podporządkowujemy zatem jej konstrukcję celom, jakie stawiamy przed badaniem. Po określeniu planu badania – ustaleniu liczby i układu grup fokusowych, które zamierzamy zrealizować wraz z przypisanymi im charakterystykami próby badawczej – powinniśmy zadbać o właściwy dobór respondentów w ramach każdej z grup. Typowa liczba respondentów uczestniczących w pojedynczej dyskusji waha się między sześciorgiem a dziesięciorgiem, bardzo często jest to osiem osób1. Taka wielkość grupy umożliwia zaistnienie w pełni efektów grupowych, o których mówiliśmy, i daje respondentom poczucie bezpieczeństwa. Jednocześnie jest to grupa na tyle kameralna, że możliwe jest zachowanie jednego, spójnego nurtu dyskusji, pozostającego pod kontrolą moderatora, i każdy z respondentów ma szansę naprawdę zabrać głos. Wiemy już, że respondentami w ramach jednej grupy fokusowej powinny być osoby, które będzie mogła połączyć pewna wspólnota doświadczeń, poglądów czy choćby sposobu komunikowania się. Aby to osiągnąć, dobór respondentów powinien obejmować osoby o w miarę homogenicznej charakterystyce demograficznej. Nie wystarczy jednak określić ich cech populacyjnych, jak na przykład kobiety w wieku 25–35 lat, matki przedszkolaków. W ogólnym zarysie warto wspomnieć o dwóch zasadach doboru respondentów, których należy przestrzegać w przypadku wszystkich badań fokusowych. Po pierwsze, do udziału w badaniach zaprasza się osoby, które nie mają silnych barier przed 1 Obecnie coraz częściej odchodzi się od dużych grup fokusowych i standardem zaczynają być grupy sześcioosobowe.

6. Badania fokusowe

139

wypowiadaniem się na forum grupy, wygłaszaniem swoich opinii, ujawnianiem własnego zdania. Powinny to być osoby śmiałe i otwarte, kontaktowe, niemające poważnych problemów z formułowaniem wypowiedzi i nawiązywaniem kontaktu. Dla prawidłowego przebiegu badania fokusowego konieczna jest więc eliminacja na etapie rekrutacji osób wycofanych, niechętnych formułowaniu i ujawnianiu własnych opinii, szczególnie uległych, podatnych na wpływ grupy. Druga zasada doboru respondentów do grupy fokusowej wiąże się z eliminacją osób reprezentujących przeciwny biegun zachowań społecznych, a więc jednostek szczególnie dominujących, skutecznych i bezwzględnych w narzucaniu otoczeniu swojego zdania, zamkniętych na dialog, niechętnych słuchaniu innych i ich odmiennych opinii. Istnieje wiele narzędzi o charakterze kwestionariuszowym, pozwalających zmierzyć poziom otwartości i komunikatywności oraz podatność na wpływ grupy. Można sięgnąć po takie narzędzia na etapie rekrutacji, aby zapewnić sobie skład grupy, która będzie aktywna i zaangażowana w proces badania. Ten sam cel można osiągnąć również miększymi środkami, jak świadomie poprowadzona rozmowa rekrutacyjna z potencjalnym respondentem. Celem przyświecającym przemyślanemu doborowi respondentów w ramach każdej z grup fokusowych jest zapewnienie możliwości swobodnej, otwartej dyskusji z równorzędnym udziałem wszystkich uczestników. Oprócz wymienionych zasad warto więc zadbać także o to, aby poszczególni respondenci nie znali się. Obecność wśród uczestników badania na przykład pary znajomych powoduje, że osoby te tworzą naturalną koalicję, nawiązują i demonstrują porozumienie na poziomie niedostępnym dla pozostałych respondentów. Sytuacja taka narusza zasadę równorzędności wszystkich uczestników i znacząco zakłóca harmonijny przebieg dyskusji.

Przyjrzyjmy się teraz zagadnieniom związanym z konstrukcją scenariusza wywiadu i rolą moderatora w jego przebiegu. Scenariusz wywiadu fokusowego jest materiałem pomocniczym dla moderatora, wykorzystywanym podczas dyskusji jako rodzaj przewodnika lub „ściągawki”. Jest skrótowym zapisem planowanego porządku dyskusji i sygnalizuje kolejność poruszanych tematów. Zawiera także najważniejsze pytania, które muszą zostać zadane podczas dyskusji, oraz orientacyjny czas zakładany na każdy z tematów lub bloków tematycznych. Sumarycznie czas trwania pojedynczej grupy fokusowej mieści się zazwyczaj w granicach między półtorej a dwie godziny, jednak planując scenariusz wywiadu, należy liczyć się z koniecznością pozostawienia przynajmniej piętnastominutowego marginesu elastyczności czasowej. Aby scenariusz dyskusji mógł stanowić dla moderatora użyteczne narzędzie, jego forma nie może być nazbyt rozbudowana. Powinien być zapisany hasłowo,

140

Katarzyna Gawlik

w postaci czytelnych punktów, na jednej lub maksymalnie dwóch, trzech stronach. Nie musi i nie powinien zawierać dokładnych sformułowań wszystkich pytań, jakie padną podczas wywiadu. Scenariusz wyznacza jedynie ramowy przebieg wywiadu, pomaga moderatorowi zachować porządek dyskusji i pokierować nią w pożądanym kierunku. Dobrze, jeśli odzwierciedla pewien logiczny porządek, ukierunkowując dyskusję od spraw ogólnych do bardziej szczegółowych. Pokierowanie dyskusją zgodnie z założonym scenariuszem jest rolą moderatora. To moderator dba o to, aby w ramach ogólnie zakreślonych tematów sformułować konkretne pytania w sposób zrozumiały dla respondentów i zgodny z ich własnym tokiem myślenia. Formułując pytania, moderator często opiera się na tym, co usłyszał w dotychczasowym przebiegu wywiadu – posługuje się określeniami i frazeologizmami, jakich używają badani w odniesieniu do omawianych zagadnień. Dostosowuje także poziom dyskursu do możliwości grupy oraz jej dynamiki związanej z czynnikami tak subtelnymi, jak chociażby poziom zmęczenia w danym momencie wywiadu. Będąc otwartym na język, jakim posługują się respondenci, moderator decyduje, w którym momencie konieczne jest doprecyzowanie pojęć, uściślenie lub pogłębienie tematu. Może zadać dodatkowe pytania lub pogłębić zagadnienia nieujęte w scenariuszu wywiadu, jeśli zdecyduje, że jest to ważne z punktu widzenia realizacji celów badania. Narzędzia służące do kierowania dyskusją, jakimi dysponuje moderator, to nie tylko pytania. Ważne są również werbalne i niewerbalne reakcje moderatora na wypowiedzi respondentów, które mogą wzmacniać lub tłumić wybrane wątki. Moderator może zachęcać czy ośmielać konkretnych respondentów chociażby kiwaniem głową, czy po prostu spojrzeniem w ich kierunku. Również dzięki zastosowaniu podsumowującej parafrazy moderator może wzmocnić wybrany wątek dyskusji i uczynić go bodźcem stymulującym do dalszych wypowiedzi respondentów. Podejmowanie decyzji o pogłębianiu lub wytłumianiu wybranych wątków w dyskusji pozostaje w ścisłym związku z odpowiedzialnością moderatora za zachowanie dyscypliny czasowej. W ramach założonego czasu trwania całej dyskusji moderator dysponuje pewną elastycznością wobec czasu przewidzianego na poszczególne bloki tematyczne. Musi jednak dbać o zachowanie właściwych proporcji, a także o to, by w przewidzianym czasie zrealizować założone w scenariuszu cele. Zachowując niekiedy daleko posuniętą otwartość na swobodne wypowiedzi respondentów, moderator jest często zmuszony do ucinania wątków pobocznych, nieprowadzących w kierunku zgodnym z celami badania. Kolejnym zadaniem stojącym przed moderatorem podczas wywiadu jest modelowanie zachodzących w jego toku efektów grupowych. Podstawowym celem jest zapewnienie respondentom poczucia bezpieczeństwa i komfortu oraz stworzenie atmosfery otwartości, skłaniającej do dzielenia się swoimi poglądami. Moderator może także świadomie wzmacniać lub osłabiać efekty stymulacyjne, na przykład przez stosowanie technik projekcyjnych bądź kreatywnych lub umiejętne kierowanie dyskusją. Ważnym zadaniem moderatora jest też ciągła

6. Badania fokusowe

141

dbałość o harmonię komunikacyjną w ramach grupy, osiągana za pomocą tłumienia jednostek najbardziej dominujących i wzmacniania jednostek najbardziej wycofanych. Narzędziem umacniającym respondentów w wyrażaniu i uzasadnianiu własnego zdania i uodporniającym ich na nadmierny wpływ grupy mogą być zadania wiążące się z poleceniem zanotowania własnego, indywidualnego stanowiska przed rozpoczęciem dyskusji. Warto skorzystać z takiego narzędzia na przykład wówczas, gdy przedmiotem badania jest reakcja na jakąś propozycję przedstawianą badanym przez moderatora – reklamę, koncept, opis jakiegoś projektu. Notując swoje oceny na gorąco, respondenci są zmuszeni do zajęcia własnego stanowiska wyjściowego. W toku dyskusji może ono ulec zmianie, będzie jednak stanowiło dla respondentów odwołanie niepozwalające na zbytnią uległość wobec grupy czy wycofanie. Respondent różniący się wyraźnie w swojej opinii od reszty grupy będzie mniej skłonny do przemilczenia swojego stanowiska, mając je przed sobą napisane na kartce. Podobnym celom mogą służyć różnego rodzaju prace domowe zadawane niekiedy respondentom zaproszonym do udziału w badaniu. Mają je oni wykonać przed przyjściem na spotkanie. Prace te mogą mieć postać dzienniczków czy pamiętników dokumentujących osobiste doświadczenia respondenta w zadanym obszarze, kolaży, dokumentacji fotograficznej lub po prostu wypowiedzi pisemnych. Ich wspólnym celem jest przygotowanie uczestników badania do dyskusji przez skłonienie ich do przemyślenia pewnych tematów, dokonania samoobserwacji, podsumowania osobistych doświadczeń i ustalenia własnego zdania. Dodatkowo dają one pewien wgląd w indywidualne opinie niezakłócone przez efekty grupowe. Przegląd zadań związanych z rolą moderatora pozwala uświadomić sobie, iż wymaga ona szczególnych predyspozycji i umiejętności. Nie każdy równie dobrze odnajdzie się w tej roli, a osiągnięcie pełnej sprawności w moderacji badań fokusowych wymaga nie tylko wiedzy, lecz także rozległej praktyki. Dwie zasadnicze grupy kompetencji koniecznych w pracy moderatora można zaliczyć do tak zwanych kompetencji „miękkich”. Pierwszą z nich stanowią kompetencje komunikacyjne. Składa się na nie zarówno ogólna otwartość na innych ludzi, kontaktowość i umiejętność wzbudzania zaufania i poczucia bezpieczeństwa, jak i umiejętność klarownego wypowiadania się, zadawania pytań i parafrazowania wypowiedzi. Drugą grupą kompetencji są kompetencje poznawcze. Należy zdawać sobie sprawę, że podczas badania fokusowego moderator jest zmuszony godzić różne formy aktywności poznawczo-intelektualnej. Powinien potrafić jednocześnie słuchać respondentów, planować kolejne pytania, podejmować decyzje co do dalszego kierunku dyskusji, panować nad czasem. Moderator niemal przez cały czas trwania wywiadu fokusowego musi aktywnie przetwarzać informacje uzyskiwane od respondentów po to, by móc powracać do wybranych wątków, które pojawiają się niekiedy równolegle z innymi, pogłębiać je, dopytywać, nie tracąc jednocześnie z pola widzenia głównego nurtu dyskusji.

142

Katarzyna Gawlik

Kończąc omawianie roli i postaci moderatora w badaniu fokusowym, należy powiedzieć, że nawet przy najwyższym poziomie kompetencji i najlepszym przygotowaniu żaden moderator nie będzie w stanie z równym powodzeniem poprowadzić dyskusji w gronie dowolnych respondentów. Tak jak respondenci w ramach grupy fokusowej powinni być do siebie w jakiś sposób podobni, aby móc prowadzić ze sobą równą, otwartą dyskusję opartą na sprawnej komunikacji, tak i moderator powinien być osobą, z którą respondenci będą gotowi taką dyskusję nawiązać. Nie znaczy to, że moderator musi podzielać wszystkie charakterystyki respondentów w danej grupie, powinien jednak charakteryzować się takimi cechami, które pozwolą mu w wiarygodny i komfortowy dla respondentów sposób wejść z nimi w dialog bez stwarzania bariery komunikacyjnej. Warto za każdym razem zadać sobie pytanie, na ile w przypadku danej grupy osoba moderatora będzie mieć znaczenie i jaka jego charakterystyka może pomóc w osiągnięciu najbardziej otwartej i harmonijnej dyskusji. Zazwyczaj pod uwagę brane są dwie cechy: wiek i płeć moderatora. Mogą one mieć znaczenie w przypadku grup o bardzo szczególnym profilu (na przykład nastolatki), a także dotyczących delikatnej zazwyczaj tematyki silnie osadzonej w kontekście płci (na przykład kwestie związane z macierzyństwem) lub wieku (na przykład problemy gastryczne osób starszych).

Wiemy już, jak zaplanować badanie fokusowe, opracować scenariusz wywiadu i przygotować się do roli moderatora. Nadchodzi moment, by wkroczyć do studia fokusowego i spotkać się oko w oko z zaproszonymi na badanie respondentami. Studia fokusowe są zlokalizowane we wszystkich dużych i wielu mniejszych miejscowościach w Polsce. Są to miejsca specjalnie przystosowane i wyposażone do realizacji badań fokusowych. Najważniejsze elementy studia fokusowego to sala fokusowa i pomieszczenie podglądowe, a na niezbędne wyposażenie składają się sprzęt rejestrujący przebieg dyskusji oraz inne przedmioty, które mogą być przydatne w trakcie realizacji badań. Dyskusje są realizowane w sali fokusowej, mieszczącej na środku stół otoczony krzesłami. Przy stole zasiadają respondenci, moderator zaś zajmuje miejsce u jego szczytu – tak, by zachować kontakt wzrokowy ze wszystkimi respondentami zgromadzonymi wokół stołu, a jednocześnie pozostawać na pozycji nieco wyodrębnionej z grupy. Sala fokusowa powinna być na tyle obszerna, aby pozostało w niej jeszcze dość miejsca do swobodnego obejścia stołu wraz z zasiadającymi wokół niego respondentami. Znajdujący się w sali fokusowej sprzęt rejestrujący dyskusje (kamera i mikrofony) nie powinien być zamaskowany, dobrze jednak, kiedy jego obecność w sali jest dyskretna i nie absorbuje nadmiernie uwagi respondentów. Nie powinien on

6. Badania fokusowe

143

też wymagać zaangażowania ze strony moderatora – włączania, wyłączania czy jakichkolwiek regulacji. Tego typu urządzenia sterujące znajdują się zazwyczaj poza salą fokusową i są obsługiwane przez pracowników studia fokusowego. Nagranie przebiegu wszystkich dyskusji w ramach badania fokusowego jest surowym zapisem rezultatu badania. Stanowi nie tylko najważniejszą formę dokumentacji, lecz także podstawę do dalszej interpretacji i formułowania wniosków z badania. Z nagrań przebiegu dyskusji są sporządzane ich transkrypcje (dokładny zapis tekstowy), a następnie na ich podstawie dokonuje się szczegółowej analizy uwzględniającej poszczególne wypowiedzi respondentów w ich dosłownej postaci. Inne przydatne elementy wyposażenia sali fokusowej to flipchart i telewizor z zestawem DVD. Dobrze wyposażona sala fokusowa posiada także rzutnik multimedialny i ekran, przydatne są również systemy umożliwiające mocowanie na ścianach materiałów wizualnych (tablic, plakatów, zdjęć, arkuszy z flipchartów). Dobrze jest, jeśli wystrój sali fokusowej ma przyjazny, domowy, nieformalny charakter. Pozwala to przełamać bariery komunikacyjne i ułatwia głębszy, bardziej swobodny kontakt z respondentami. Ważnym elementem wyposażenia studia fokusowego jest lustro jednostronnie przejrzyste, zwane popularnie lustrem weneckim2. Od strony sali fokusowej, w której są realizowane dyskusje, wygląda ono jak zwykłe, choć bardzo duże lustro, zajmujące zazwyczaj niemal całą szerokość jednej ze ścian. Po drugiej stronie lustra znajduje się pomieszczenie z osobnym wejściem, zwane pomieszczeniem podglądowym. Przy zgaszonym świetle w pomieszczeniu podglądowym lustro od strony sali fokusowej pozostaje całkowicie nieprzejrzyste, uniemożliwiając zobaczenie znajdującego się za nim pomieszczenia. Dzięki izolacji akustycznej osoby znajdujące się w sali fokusowej nie słyszą także żadnych dochodzących z niego dźwięków. Od strony pomieszczenia podglądowego lustro zachowuje natomiast przejrzystość, umożliwiając obserwację tego, co dzieje się w sali fokusowej. Pomieszczenie podglądowe posiada także nagłośnienie, które doprowadza dźwięk z mikrofonów umieszczonych w sali fokusowej, co pozwala w pełni śledzić przebieg dyskusji. Z możliwości tej korzystają zazwyczaj osoby związane z realizacją danego projektu badawczego – badacze, moderatorzy innych grup fokusowych w ramach tego samego projektu, osoby sporządzające najpilniejsze notatki, często także przedstawiciele zleceniodawcy czy współpracujących z nim agencji. Możliwość śledzenia na żywo przebiegu dyskusji jest niezwykle ważnym aspektem badań fokusowych. Ze względu na intensywność i gęstość procesów zachodzących podczas grupy fokusowej pozyskiwane informacje nie są w pełni przekazywalne – czy to w postaci raportu z badania, czy też jakichkolwiek 2 Nazwa ta jest używana błędnie, lecz powszechnie na określenie lustra fenickiego. Ze względu na powszechność jej występowania w kontekście badań fokusowych będzie ona wykorzystywana w dalszej części tekstu.

144

Katarzyna Gawlik

innych przetworzonych form utrwalenia wyników. Nawet nagranie przebiegu dyskusji nie oddaje w pełni doświadczenia, jakie staje się udziałem osób śledzących jej przebieg z pomieszczenia podglądowego. Tym, co w największym stopniu składa się na nieprzekazywalność tego doświadczenia, jest dynamika emocji, specyfika języka i sposobu wypowiadania się oraz przebieg procesów grupowych. W wielu przypadkach istotna jest także możliwość zobaczenia na żywo, jak wyglądają, zachowują się i wypowiadają respondenci należący do danej grupy, często odległej od codziennego środowiska badacza. Inna korzyść płynąca z realizacji badań fokusowych w studiu z podglądem przez lustro weneckie to możliwość wprowadzenia dodatkowego, oprócz moderatora, obserwatora przebiegu badania. Osoba taka, nie musząc koncentrować się na bieżącej moderacji dyskusji, może z większą uwagą śledzić jej przebieg z pozycji niezaangażowanej. Pozwala to dostrzec zjawiska, wątki, niuanse zachowań respondentów, które umykają uwadze moderatora. Dzięki temu końcowe wnioski płynące z badania zyskują głębię, a detale nie przechodzą niezauważone. Dodatkowy obserwator może prowadzić na bieżąco notatki, które staną się materiałem wspierającym późniejszą analizę przebiegu wywiadów. Może także nadzorować merytorycznie pracę moderatora, udzielając mu wskazówek odnośnie do sposobu prowadzenia dyskusji i pracy z grupą. Osoby obserwujące przebieg wywiadu z pomieszczenia podglądowego mają pewną możliwość wpływania na bieżąco na przebieg dyskusji, choć wszelkie ingerencje w pracę moderatora podczas trwania wywiadu powinny być dokonywane tylko w razie wyraźnej konieczności oraz w taki sposób, by nie zakłócić przebiegu dyskusji i nie zdekoncentrować moderatora. Są to więc raczej sytuacje wyjątkowe, czasem jednak istotne dla wartości badania. Dzieje się tak, kiedy obserwatorzy w pomieszczeniu fokusowym dostrzegą w dyskusji wątki pojawiające się jako marginalne, nieuwzględnione na poziomie scenariusza, a jednak z punktu widzenia celów badania warte pogłębienia. Może się tak stać również wówczas, kiedy obserwatorem jest zleceniodawca badania, dyskusja zaś rozwinie się w kierunku niezakładanym na poziomie konstrukcji scenariusza i celów badania, ale w szerszym kontekście znanym zleceniodawcy – istotnym dla uzyskiwanych wyników. Najprostszym sposobem przekazania moderatorowi bieżących uwag czy podpowiedzi z pomieszczenia fokusowego jest zapisanie ich w lapidarnej formie na kartce i podanie do sali fokusowej wtedy, gdy w możliwie niewielkim stopniu zakłóci to przebieg dyskusji. Jako sposób kontaktu bywa też wykorzystywana słuchawka w uchu moderatora, choć jest to rozwiązanie rzadsze i bardziej kłopotliwe, które prowokuje do nadmiernego, zbyt częstego wytrącania moderatora z bieżącej pracy. Moderator może natomiast podczas trwania dyskusji opuścić na krótką chwilę salę fokusową i udać się do pomieszczenia podglądowego na błyskawiczną konsultację. Możliwość taka okazuje się szczególnie cenna, kiedy moderator ma wątpliwości, czy dyskusja zmierza we właściwym kierunku, albo nie jest pewien, jak odnieść się do pojawiających się wątków. Warto

6. Badania fokusowe

145

w takiej chwili zadać respondentom temat do swobodnego omówienia lub zadanie do wykonania, z którym będzie można pozostawić ich na chwilę samych. Sala fokusowa i pomieszczenie podglądowe wraz z jednostronnie przejrzystym lustrem między nimi są najważniejszymi elementami konstrukcji studia fokusowego (zob. rysunek 6.1). W praktyce jednak nie wszystkie projekty badawcze stwarzają komfortową możliwość korzystania z profesjonalnych studiów fokusowych. W małych miejscowościach i na wsiach należy się liczyć z koniecznością realizacji badań fokusowych w zastępczych pomieszczeniach, doraźnie przystosowanych do wymogów badania. Do tego celu służyć mogą na przykład pomieszczenia szkolne, dom kultury lub sala restauracyjna. Przebieg dyskusji jest wówczas rejestrowany przenośną kamerą ustawioną na statywie, a w razie potrzeby zapewnienia podglądu na żywo obraz z kamery może być transmitowany na monitor umieszczony w sąsiednim pomieszczeniu. Jest to jednak rozwiązanie znacznie mniej komfortowe niż praca w studiu. Lustro jednostronnie przejrzyste Pomieszczenie podglądowe

Sala fokusowa

O R

R

O

R

R Respondenci

R

O

M Moderator

M

O Obserwatorzy

R R

R

O

R O

Rysunek 6.1. Konstrukcja studia fokusowego

Omówiliśmy konstrukcję studia fokusowego, wskazując jego zasadnicze elementy, takie jak obecność pomieszczenia podglądowego ukrytego za lustrem weneckim oraz sprzętu audio-wideo rejestrującego w całości przebieg dyskusji. Tak nakreślone okoliczności realizacji wywiadów rodzą nieuniknione pytania o zasady etyki badawczej stosowane wobec respondentów w badaniach fokusowych. Kolejne akapity poświęcimy więc zagadnieniom związanym z zapewnieniem respondentom poczucia bezpieczeństwa oraz ochroną ich prywatności

146

Katarzyna Gawlik

i danych osobowych, a także z innymi aspektami kształtowania współpracy między badaczem a respondentami. Podstawową zasadą, o której należy tu wspomnieć, jest uczciwość wobec respondentów. Mają oni prawo rozumieć, w jakiego rodzaju zdarzeniu biorą udział i na czym dokładnie ich udział polega. Moderator powinien poświęcić kilka pierwszych minut spotkania na wyjaśnienie kwestii związanych przede wszystkim z nagrywaniem dyskusji i obecnością lustra fenickiego, a także zachowaniem anonimowości respondentów podczas badania oraz poufnością powierzonych przez nich danych. Respondentów należy wprost poinformować o nagrywaniu spotkania, wyjaśniając jednocześnie, czemu ono służy. Informacja, że jest to forma elektronicznej notatki, pozwalającej moderatorowi na swobodną rozmowę z respondentami podczas spotkania, stanowi zazwyczaj wystarczające wyjaśnienie. Podobnie rzecz się ma z obecnością lustra. Nie należy ukrywać jego szczególnej natury, obecności za nim dodatkowego pomieszczenia i możliwych obserwatorów. Nie powinniśmy jedynie informować respondentów o ewentualnej obecności za szybą zleceniodawcy badania, podobnie jak nie ujawniamy jego tożsamości. Obie te informacje mogłyby znacząco zaburzyć przebieg dyskusji i wpłynąć na wyniki badania. Dla potrzeb otwartej, uczciwej komunikacji z respondentami wystarczająca jest zatem informacja, iż przebieg dyskusji może być obserwowany przez osoby współpracujące z moderatorem w ramach danego projektu badawczego. Za swój czas poświęcony na udział w badaniu respondenci otrzymują zazwyczaj wynagrodzenie. Względy formalne związane z wypłatą wynagrodzeń oznaczają konieczność zebrania danych osobowych respondentów. Jest to kolejny aspekt sytuacji badania, który może budzić niepokój uczestników. Dlatego ważne jest, aby zapewnić respondentów, że mimo przekazania swoich danych dla potrzeb księgowych, jako uczestnicy badania pozostaną anonimowi. Oznacza to, iż wypowiedzi padające w trakcie dyskusji nie są na żadnym etapie badania łączone z osobami respondentów, a ich nazwiska nie są umieszczane w żadnych materiałach podsumowujących badanie. Dane nie są też przekazywane żadnym podmiotom trzecim ani wykorzystywane do celów marketingowych. Jeśli chcemy jeszcze kiedyś skontaktować się z respondentami uczestniczącymi w badaniu – czy to na potrzeby kolejnych badań, czy w celu przekazania im jakichkolwiek materiałów – to musimy uzyskać ich zgodę. Ważne jest, aby respondenci mieli całkowitą pewność, że uczestniczą w sytuacji badawczej, a nie sprzedażowej czy w agitacji w jakimkolwiek celu.

Zakres możliwych zastosowań badań fokusowych wyznacza ich specyfika. Omawiając charakterystykę tej metody, podkreśliliśmy najważniejsze jej cechy – swobodny i pogłębiony charakter wywiadu fokusowego oraz istotną rolę

6. Badania fokusowe

147

zachodzących w badaniu procesów grupowych. Przyjrzyjmy się teraz, w jaki sposób cechy te determinują możliwość zastosowania metody fokusowej. Luźno ustrukturyzowany, swobodny i pozostawiający miejsce na pogłębienie wywiad fokusowy znajduje zastosowanie wszędzie tam, gdzie dążymy do zrozumienia zachowań respondentów, uzyskania wglądu w ich motywacje, sposoby kształtowania się ich przekonań, opinii i decyzji. Ważny obszar zastosowań stanowią także wyzwania o charakterze badawczej eksploracji, a więc wstępnego rozpoznania tematu. Oprócz rozumienia, badania fokusowe dostarczają bowiem wiedzy o możliwym repertuarze postaw, poglądów, opinii czy zachowań w interesującym nas obszarze. Badania fokusowe okazują się nie do przecenienia, kiedy nie mamy pewności, czy posługujemy się tym samym aparatem pojęciowym, co nasi respondenci. Specyfika wywiadu fokusowego pozwala moderatorowi słuchać i dostosowywać się do języka, jakim mówią badani, a także doprecyzowywać treści i zakres pojęć, aby uniknąć nieporozumień. Podobnie jak swoboda i pogłębiony charakter wywiadu, również wynikające z tych cech zarysowane wcześniej ramy zastosowań badań fokusowych są im wspólne z wieloma innymi podejściami jakościowymi. Eksploracyjny charakter powoduje, że nierzadko są one łączone w szersze procesy badawcze z udziałem na przykład badań ilościowych. Omówmy pokrótce dwa najważniejsze, choć niewyczerpujące możliwych kombinacji, modele konstruowania złożonego procesu badawczego z udziałem badań fokusowych i badań ilościowych. Pierwsza możliwość zakłada, iż badanie fokusowe stanowi wstępny etap prac, poprzedzając tym samym badanie ilościowe. W takim kontekście badanie fokusowe bywa określane jako pilotażowe, choć proponuję w tym przypadku mówić raczej o fazie eksploracyjnej programu badawczego, termin „pilotaż” rezerwując dla procesów mających na celu weryfikację narzędzi badawczych. Czemu może służyć taka eksploracja? Mówimy tu o sytuacjach, kiedy cele badawcze odsyłają nas w istocie do pomiaru ilościowego, jednak przeprowadzenie go wymaga wcześniejszych ustaleń o charakterze rozpoznawczym. Rozpoznanie może być potrzebne na przykład po to, by lepiej skonstruować próbę do badania ilościowego. Dążymy wówczas do ustalenia, jakie grupy warto przebadać lub jak określić ramy badanej populacji. Czy powinniśmy uwzględnić w badaniu kobiety, czy tylko mężczyzn? Czy pracownicy mikroprzedsiębiorstw postrzegają interesujący nas problem inaczej niż pracownicy małych i średnich firm, a tym samym – czy powinniśmy uwzględnić ich w badaniu ilościowym jako oddzielną podpróbę? Inny obszar jakościowego rozpoznania stanowią poszukiwania skoncentrowane wokół prac nad kwestionariuszem. Idą one zazwyczaj w dwóch kierunkach. Mogą dotyczyć języka, sformułowań lub sposobu rozumienia interesujących nas zagadnień przez respondentów. Eksploracja w ramach badania fokusowego pozwala wówczas stworzyć odpowiednie narzędzie do pomiaru ilościowego i upewnić się, że po badaniu nie staniemy wobec trudności interpretacyjnych

148

Katarzyna Gawlik

związanych z niepewnością, jak respondenci mogli zrozumieć postawione przez nas pytanie i co może oznaczać ich odpowiedź. Nierzadko jednak celem badania fokusowego poprzedzającego pomiar ilościowy jest nie tyle dopracowanie formy kwestionariusza, ile dostarczenie mu zawartości rzeczowej – na przykład listy możliwych odpowiedzi, spośród których respondenci będą mogli wybierać. Przykładem takiej sekwencji badawczej mogą być badania procesów decyzyjnych. Na etapie eksploracyjnym za pomocą badań fokusowych możemy zidentyfikować szeroki wybór czynników branych pod uwagę przy podejmowaniu danego rodzaju decyzji. Następnie w pomiarze ilościowym określamy ważność poszczególnych czynników i strukturę ich współzależności (zob. przykład 6.2).

Przykład 6.2. Badanie fokusowe jako faza eksploracyjna przed badaniem ilościowym Cel badania: poznanie sposobu podejmowania decyzji o zakupie samochodu. Faza eksploracyjna (badanie fokusowe): zgromadzenie jak najszerszego katalogu strategii decyzyjnych oraz czynników branych pod uwagę. Faza pomiaru ilościowego: sprawdzenie, jak często poszczególne wymiary zidentyfikowane w badaniu fokusowym są brane pod uwagę, przez kogo dokładnie (kobiety/mężczyźni, młodsi/starsi, kupujący droższe/tańsze samochody), jaka jest hierarchia czynników decyzyjnych.

Oprócz funkcji eksploracyjnej przed realizacją badań ilościowych, badania fokusowe mogą występować w tej kombinacji także jako etap wieńczący badanie, służąc pogłębieniu uzyskanych wyników i nadając im wyraźniejszy kontekst. Klasycznym zastosowaniem takiego schematu mogą być badania segmentacyjne, gdzie w badaniu ilościowym w ramach interesującej nas populacji są wyłaniane segmenty różniące się od siebie pod względem reprezentowanych postaw. Uzupełnienie badania ilościowego dodatkowym pogłębieniem wyników w obrębie wyłonionych segmentów pozwala uzyskać zrozumienie zaobserwowanych postaw, osadzenie ich w kontekście danego segmentu. Okazać się może na przykład, że te same wartości są inaczej interpretowane w obrębie różnych segmentów. Badanie fokusowe może służyć pomocą w nakreśleniu żywego portretu poszczególnych segmentów i nadaniu im głębi płynącej ze zrozumienia postaw, motywacji i wartości reprezentowanych w danym segmencie, pozwala także zobaczyć, jak wyglądają osoby należące do danego segmentu, jakim językiem się posługują oraz jakie jest ich nastawienie do życia (zob. przykład 6.3). Powiedzieliśmy o funkcji eksploracyjnej badań fokusowych przed realizacją badania ilościowego oraz o funkcji pogłębienia wyników uzyskanych w badaniu ilościowym. Badania fokusowe z powodzeniem mogą jednak – i tak dzieje się

6. Badania fokusowe

149

Przykład 6.3. Badanie fokusowe jako pogłębienie badania ilościowego Cel badania: dogłębne zrozumienie wartości reprezentowanych przez dwa największe segmenty klientów ubezpieczeń na życie. Faza ilościowa: segmentacja klientów ubezpieczeń na życie opierająca się na zróżnicowaniu postaw wobec rodziny, bezpieczeństwa i przyszłości. Faza pogłębiająca (badanie fokusowe): grupy fokusowe realizowane oddzielnie z przedstawicielami dwóch największych segmentów. Scenariusz dyskusji zogniskowany wokół wartości życiowych reprezentowanych przez respondentów – tego, co jest dla nich ważne, czym się w życiu kierują, jakie dylematy napotykają. Moderator stara się uzyskać przykłady z życia respondentów ilustrujące omawiane zagadnienia. Co dokładnie znaczy dla tej grupy bezpieczeństwo? Jeśli myślą o przyszłości, to jak jest ona odległa? Jaka wizja przyszłości się przed nimi rysuje?

w większości przypadków – dostarczać również samodzielnych odpowiedzi na pytania badawcze. Pytania te będą miały charakter właściwy nakreślonej w początkach tego rozdziału specyfice badań fokusowych. Przypomnijmy dwa najważniejsze wymiary charakteryzujące badania fokusowe. Po pierwsze, jest to swobodny i pogłębiony charakter wywiadu. Cecha ta sprawia, że badania fokusowe pozwalają udzielać odpowiedzi na pytania o to, w jaki sposób ludzie dokonują ocen i wyborów, z czego wynikają ich zachowania, jaką rolę odgrywają w ich życiu różne wartości, czy też – jakimi dysponują skojarzeniami, metaforami. Jak pamiętamy, swoboda i pogłębiony charakter wywiadu nie są jednak specyficzne dla badań fokusowych, lecz występują również w innych podejściach jakościowych, jak choćby indywidualne wywiady pogłębione czy badania etnograficzne. Te metody także mogą zostać wykorzystane do poszukiwania odpowiedzi na podobne pytania badawcze. Od czego więc zależy, po którą metodę powinniśmy sięgnąć? Oprócz swobody i pogłębionego charakteru wywiadu drugą z omówionych już cech badań fokusowych, odróżniającą je od innych podejść, są procesy grupowe zachodzące między respondentami. To właśnie one wyznaczają nie tylko specyfikę metody, lecz także zakres jej zastosowań na tle innych podejść jakościowych. Procesy wzajemnej stymulacji respondentów szczególnie predestynują metodę fokusową do celów eksploracyjnych, tworzą przestrzeń do badania zjawisk niebędących na co dzień przedmiotem pogłębionej refleksji lub trudnych do zwerbalizowania, a jednocześnie wyzwalają w respondentach kreatywność. Efekty stymulacyjne zachodzące podczas badań fokusowych sprzyjają celom eksploracyjnym w ten sposób, że pozwalają moderatorowi zminimalizować swój

Katarzyna Gawlik

150

udział w przebiegu wywiadu, a przede wszystkim znacznie ograniczyć narzucanie i definiowanie pojęć. Koncentracja moderatora na słuchaniu respondentów, wychwytywaniu podsuwanych przez nich wątków i zachęcaniu do pogłębiania poszczególnych zagadnień w toku dalszej dyskusji powodują, że w istocie to respondenci mogą poprowadzić moderatora przez swój własny sposób myślenia o zadanym problemie. Ten aspekt metody fokusowej znajduje zastosowanie wszędzie tam, gdzie celem badania jest rozpoznanie takich aspektów świata respondentów, które pozostają dla badacza nieznane, niedookreślone, szczególnie zaś – kiedy podstawową kwestią jest rozpoznanie i uwspólnienie aparatu pojęciowego, jakim operują badani, lub też odtworzenie ich sposobu myślenia o badanym zagadnieniu (zob. przykład 6.4). Przykład 6.4. Badanie fokusowe jako eksploracja tematu Cel badania: poznanie sposobu postrzegania wolontariatu przez studentów. Cele szczegółowe: rozpoznanie sposobu, w jaki studenci mówią o wolontariacie – jakimi nazwami się posługują, jak określają organizacje pozarządowe. Rozpoznanie nastawienia emocjonalnego wobec wolontariatu i oceny takiej działalności w oczach studentów. Zrozumienie, na podstawie jakich doświadczeń i wyobrażeń powstaje ten wizerunek.

Kolejny obszar możliwości związanych z zastosowaniem badań fokusowych, jaki rysuje się dzięki występowaniu efektu wzajemnej stymulacji respondentów, to możliwość sięgnięcia po narzędzia zwane popularnie technikami projekcyjnymi3. Są to takie techniki moderacji wywiadu, które dają dostęp do niezwerbalizowanych znaczeń i treści reprezentowanych przez badanych w ich w sposobie postrzegania rzeczywistości. Ich cechą wspólną jest zaproszenie badanych do swego rodzaju zabawy i zachęcenie ich do wypowiadania się nie wprost, lecz z wykorzystaniem skojarzeń, metafor, obrazów. Techniki te operują na innym poziomie komunikacyjnym niż racjonalna dyskusja, opierająca się na argumentach, i wymagają pewnego otwarcia na inną, bardziej zabawową 3

Określenie „techniki projekcyjne” jest powszechnie stosowane w odniesieniu do szerokiego repertuaru technik stymulacyjnych wykorzystywanych w moderacji badań fokusowych. Mają one na celu pobudzenie respondentów do głębszych, mniej szablonowych wypowiedzi oraz ułatwienie im przekazania treści trudno werbalizowanych, jak emocje, wrażenia, metafory, ulotne skojarzenia. Przykładem mogą być techniki takie jak „kolaż” czy „chiński portret”. Należy jednak w tym miejscu wyraźnie podkreślić, że wbrew powszechnie stosowanemu określeniu nie są to techniki projekcyjne w rozumieniu, jakie nadaje temu pojęciu psychologia. Nie dają one rzeczywistego wglądu w sferę nieświadomości badanych, a ich interpretacja jest dokonywana na podstawie wyjaśnień udzielanych przez samych badanych, zazwyczaj bez zewnętrznego klucza.

6. Badania fokusowe

151

konwencję. Respondentów zachęca się do snucia zmyślonych historii, tworzenia kolaży, gier słownych oraz do innych, z pozoru niepoważnych działań. Skłonienie respondentów do komunikacji za pomocą wspomnianych technik na przykład w sytuacji wywiadów indywidualnych bywa znacznie utrudnione, ponieważ obawiają się oni wyjścia ze swojej roli kompetentnego respondenta. Dzięki grupowej stymulacji podczas badań fokusowych stosowanie niektórych tego typu technik jest znacznie łatwiejsze i przynosi bogatsze rezultaty. Znajdują one szczególne zastosowanie wszędzie tam, gdzie stawiamy sobie za cel dotarcie do spraw zepchniętych przez respondentów poza bieżący dyskurs lub nie w pełni zwerbalizowanych – wrażeń, emocji, aspektów wizerunkowych. Pozwala to z powodzeniem wykorzystywać metodę fokusową do badania marek, ale także innych aspektów wizerunku, odczuć, sposobów rozumienia i postrzegania świata wokół nas (zob. przykład 6.5). Przykład 6.5. Badanie fokusowe z wykorzystaniem technik projekcyjnych Cel badania: poznanie wizerunku największych marek telekomunikacyjnych. Respondenci są proszeni między innymi o sporządzenie kolaży odzwierciedlających ich skojarzenia z każdą z marek. Kolaże dla poszczególnych marek są następnie omawiane, interpretowane i porównywane. Badani wyjaśniają, dlaczego znalazły się w nich takie a nie inne obrazy, rekonstruują emocje i wyobrażenia związane z poszczególnymi markami, odwołując się do stworzonych przez siebie materiałów wizualnych.

Trzeci obszar możliwości wynikających z efektów stymulacyjnych grupy to pobudzenie kreatywności respondentów. Dzięki temu badania fokusowe znajdują zastosowanie tam, gdzie celem jest nie tylko przetestowanie gotowych, wypracowanych wcześniej pomysłów, lecz także dopracowanie ich, doprecyzowanie, udoskonalenie. Cele te wykraczają poza tradycyjne ujęcie roli badań i respondentów, którzy przestają być jedynie podmiotami udzielającymi odpowiedzi na pytania, stając się w większym stopniu partnerami badacza w osiąganiu celu badawczego. Również sam cel badawczy nie jest jedynie dążeniem do weryfikacji hipotez, lecz zakłada aktywną współpracę badacza i respondentów w twórczym procesie dochodzenia do końcowego wyniku. Takie ujęcie roli respondenta coraz częściej spotyka się w badaniach marketingowych, co odzwierciedla zmianę w postrzeganiu przez marketing roli konsumenta i dostrzeżenie jej aktywnych aspektów. Obecnie często mówi się w tym kontekście o prosumentach, a więc aktywnych konsumentach, zaangażowanych w dialog z markami i producentami oraz przyczyniających się do ich kształtowania. Analogicznym terminem w odniesieniu do badań może być prospondent.

152

Katarzyna Gawlik

Możliwość pracy z respondentami na takim aktywnym poziomie wymaga pewnej uwagi przy doborze uczestników badania. Nie każdy chce i potrafi podjąć wyzwania związane z aktywnym dialogiem z badaczem. Oprócz rekrutacji szczególnych respondentów – otwartych, kreatywnych i wysoko zmotywowanych – niezbędne jest również zaktywizowanie ich potencjału przez odpowiednią stymulację. Praca w grupie stwarza ku temu doskonałe warunki. Stopień uruchomienia kreatywności respondentów uczestniczących w badaniu w znacznej mierze zależy jednak od moderacji. Moderator dysponuje całym arsenałem technik stymulacyjnych i kreatywnych, które z powodzeniem mogą być wykorzystywane podczas badań fokusowych (zob. przykład 6.6).

Przykład 6.6. Badanie fokusowe jako proces kreatywny Cel badania: dowiedzieć się, w jaki sposób producenci plastikowych wanienek mogliby lepiej zaspokajać potrzeby rodziców małych dzieci. Respondentami są kreatywni rodzice małych dzieci. Dyskusja zogniskowana jest wokół problemów, jakie napotykają podczas kąpieli swoich dzieci. Następnie moderator kieruje dyskusją tak, aby prowadziła do poszukiwania rozwiązań dla tych problemów. Jako dodatkową stymulację można wykorzystać na przykład wyniki wcześniejszych badań albo problemy podnoszone w innych grupach w ramach tego samego projektu. Moderator może także podsuwać respondentom do oceny i udoskonalenia pomysły pochodzące od zleceniodawcy (producenta wanienek).

Dotychczas omówiliśmy te zastosowania metody fokusowej, które wynikają z występowania podczas wywiadu stymulacyjnych efektów grupowych. Czas przejść do tych zastosowań, które są związane z krystalizowaniem się, uzgadnianiem i wyrażaniem poglądów w ramach grupy. Należy w tym miejscu dodać, że o ile efekty stymulacyjne, podnosząc zaangażowanie respondentów w badanie, niemal w każdym przypadku mają pozytywny wpływ na jego przebieg, o tyle procesy, o których będziemy teraz mówić, mogą być dla badacza sprzymierzeńcem lub wrogiem – zależnie od celów badania. Mając na uwadze tę dwoistość, omówimy kolejno możliwości, jakie otwierają przed badaniami fokusowymi procesy krystalizowania opinii w grupie, a następnie wynikające z tych samych procesów ograniczenia dla zastosowań metody. Zachodzące w trakcie dyskusji efekty grupowe związane z ustalaniem się opinii respondentów sprawiają, że badania fokusowe doskonale nadają się do udzielania odpowiedzi na pytania o procesy kształtowania się opinii i wpływu, jaki ma na nie kontekst społeczny. Pojedyncza dyskusja może być ilustracją przebiegu takich procesów w miniaturze i w taki właśnie sposób (w kontekście większej liczby dyskusji składających się na całość badania) może być analizowana.

6. Badania fokusowe

153

Nie oznacza to, że w skali pojedynczej, izolowanej od szerszego kontekstu społecznego grupy procesy te będą przebiegały dokładnie tak jak w rzeczywistości. Wartość obserwacji procesów krystalizowania opinii w badaniu fokusowym polega jednak na tym, iż poznajemy rodzaj argumentów, po jakie sięgają respondenci, dowiadujemy się, co jest dla nich ważne, na co zwracają uwagę i na czym opierają swoje opinie. Obserwujemy, w jaki sposób różne punkty widzenia konfrontują się ze sobą, które z nich przejawiają tendencję do utrwalania się, a z których respondenci pod wpływem dyskusji rezygnują. Jakie argumenty mają moc zmiany opinii? Nawet jeśli w rzeczywistości procesy te przybierają bardziej skomplikowaną postać, to obserwacja ich dynamiki w laboratoryjnej mikroskali otwiera drogę do zrozumienia, jakie czynniki mają wpływ na końcowy efekt i w jaki sposób się ten wpływ dokonuje. Rozumienie tych procesów jest niezwykle istotne nie tylko w tych badaniach, w których zależy nam na przewidzeniu, jak kształtować się będą określone opinie czy postawy, lecz także jeśli badanie ma dostarczyć wskazówek co do sposobu wpływania na nie (zob. przykład 6.7). Przykład 6.7. Badanie sposobu kształtowania się opinii w kontekście grupowym Cel badania: sprawdzenie, czy nowa reklama telewizyjna może stać się kultowa wśród starszych nastolatków. Do badania rekrutowane są nastolatki charakteryzujące się znaczną siłą oddziaływania społecznego w swoim środowisku – popularne wśród rówieśników, interesujące się nowinkami, często zapoczątkowujące różne mody wśród swoich znajomych. Moderator pokazuje reklamę, a następnie przygląda się reakcjom respondentów, zachęcając ich do rozmowy między sobą na temat elementów szczególnie atrakcyjnych, śmiesznych, a także żenujących, „obciachowych”. Uważnie obserwuje proces kształtowania się opinii i ich zmian, koncentruje się na elementach, które ostatecznie w największym stopniu decydują o odbiorze całej reklamy (określona scena? postać? motyw muzyczny?).

Mimo ogromnej wartości poznawczej opisanego wcześniej dyskursywnego aspektu badań fokusowych, zdarzają się sytuacje, kiedy badaczowi zależy na poznaniu izolowanych opinii poszczególnych respondentów, a efekty grupowe mogą się wydawać przeciwwskazaniem do sięgnięcia po tę właśnie metodę. Dwie najważniejsze okoliczności będące możliwym ograniczeniem zastosowania metody fokusowej to niewielki wpływ społeczny na kształtowanie się opinii i postaw w obszarze tematyki badania oraz sytuacja, kiedy ważne jest nie tyle rozpoznanie sposobu kształtowania się opinii, ile raczej sposobu interpretowania czy też rozumienia danego zagadnienia przez pojedyncze osoby.

154

Katarzyna Gawlik

Z pierwszą sytuacją mamy do czynienia w przypadku tematów, które rzadko stają się przedmiotem rozmowy z innymi osobami, a więc mających niewielką subiektywną ważność z punktu widzenia respondentów. Czy rozmawiamy ze znajomymi o właściwościach papieru toaletowego albo chociaż radzimy się rodziny, jaki wybrać? Jeśli nie, to zaobserwowane podczas badania fokusowego efekty grupowe prawdopodobnie nie będą miały szansy zaistnieć w rzeczywistości i będą artefaktem wywołanym wyłącznie sytuacją badania. Niemniej jednak stymulacyjny walor dyskusji grupowej, pozwalający respondentom przywoływać z pamięci rzeczy o niezbyt wielkiej dla nich wadze, może pozwolić na wydobycie takich treści, do których w innych warunkach trudno byłoby dotrzeć. Druga ze wspomnianych okoliczności odsyła nas do sytuacji, w których celem badania jest sprawdzenie, jak dane zagadnienie jest rozumiane przez respondentów, mniej zaś interesują nas opinie i oceny. W takich wypadkach obecność wśród respondentów pojedynczej osoby, która przedstawi przekonujące wytłumaczenie, może spowodować, iż pozostali badani przyjmą je bez większej dyskusji. Wcale nie znaczy to jednak, że sami, bez owej „podpowiedzi”, uzyskaliby równie klarowny obraz sytuacji. Opisany problem może pojawić się w badaniach, których przedmiotem jest na przykład sprawdzenie czytelności jakiegoś komunikatu, zrozumiałości oferty albo sposobu odczytywania przekazu kampanii reklamowej czy informacyjnej. Opisane okoliczności mogą stanowić przeciwwskazanie do zastosowania metody fokusowej. Niekiedy jednak walory metody powodują, że badacz mimo wszystko decyduje się po nią sięgnąć, starając się zapewnić sobie jednocześnie możliwość uzyskania wglądu w indywidualne stanowiska poszczególnych respondentów. Mogą temu służyć wszelkie formy prac domowych, omówionych już we wcześniejszej części tego rozdziału, a także miniankiet wypełnianych przez respondentów w trakcie badania. Na ogół jednak w opisanych przypadkach wskazana jest rezygnacja z metody fokusowej i realizacja badania na przykład metodą indywidualnych wywiadów pogłębionych. Do przedstawionych już dwóch sytuacji, w których należy rozważyć sięgnięcie po inną metodę niż badanie fokusowe, dodajmy jeszcze jedną. Mowa o badaniach odwołujących się do tematyki bardzo osobistej, intymnej, związanej z zagadnieniami, którymi bardzo trudno otwarcie dzielić się w grupowej dyskusji w gronie nieznanych sobie osób. Dodatkowo, tematy takie bywają często silnie zindywidualizowane, zarówno w sferze poglądów, jak i języka, jakim posługują się badani. W takich okolicznościach realizacja badania fokusowego jest zdecydowanie niewskazana z uwagi na sztuczność sytuacji, trudności z przełamaniem lodów i nawiązaniem otwartej komunikacji w grupie, wreszcie – istotne zafałszowanie wyników przez efekty grupowe działające w tym przypadku na respondentów hamująco oraz wzmagające rolę autoprezentacji na potrzeby konkretnej grupy.

6. Badania fokusowe

155

Omówiliśmy dotychczas zarys metody fokusowej w jej najbardziej klasycznej postaci. Kończąc nasze rozważania, przyjrzyjmy się kilku najważniejszym jej odmianom. Wyznaczać je będą odstępstwa od zarysowanych już zasad realizacji badań fokusowych oraz szczególne cele lub okoliczności, dyktujące sięgnięcie po poszczególne odmiany. Na potrzeby tego rozdziału będziemy się posługiwać możliwie ogólnymi, najczęściej spotykanymi, opisowymi nazwami poszczególnych wariantów, podając także ich angielskie wersje, które bywają stosowane wymiennie. Warto przy tym zdawać sobie sprawę, iż wiele z nich można znaleźć w ofercie firm badawczych pod różnymi nazwami własnymi, sugerującymi unikalność metody. Typowa długość pojedynczej dyskusji w ramach standardowego badania fokusowego to około półtorej do dwóch godzin. Możliwe są jednak odstępstwa od tej reguły. Zdarza się, że badanie ma służyć prostemu celowi, który nie wymaga wielowątkowej dyskusji, a jedynie zebrania szybkich opinii bądź zaobserwowania reakcji respondentów na przedstawiony im materiał. W takich wypadkach można się spotkać z dyskusjami ograniczonymi nawet do pół godziny. Występują one pod nazwą brief group, co odzwierciedla bardzo pobieżny, niepogłębiony charakter dyskusji. Metoda ta znajduje szczególne zastosowanie w przypadku badań o charakterze pilotażowym przed badaniem ilościowym, kiedy celem jest sprawdzenie, jak respondenci rozumieją pytania zawarte w kwestionariuszu i jakie znaczenie przypisują możliwym odpowiedziom. W takim wypadku mniej istotne jest pogłębianie tematu i zrozumienie, co stoi za interpretacjami respondentów, bardziej – proste sprawdzenie adekwatności narzędzia. W praktyce brief groups są stosowane bardzo rzadko i obciążone istotnymi słabościami. Nawet w sytuacji tak krótkiego spotkania z respondentami nie można pominąć wstępnego etapu dyskusji, związanego z przedstawieniem uczestników, przełamaniem lodów i zapewnieniem respondentom poczucia bezpieczeństwa. Taki wstęp wraz z rozgrzewką trudno przeprowadzić w czasie krótszym niż dziesięć minut, w rzeczywistości często przedłuża się on do piętnastu i jest niezwykle ważny dla nawiązania kontaktu z grupą. Oznacza to, że na dyskusję wokół zasadniczego tematu badania pozostaje piętnaście do dwudziestu minut. W tym czasie muszą się zmieścić zarówno pytania ze strony moderatora, jak i wypowiedzi poszczególnych respondentów. W sumie więc pojedyncza osoba dysponuje podczas całego spotkania czasem mniej więcej półtorej minuty na własne wypowiedzi. Znacznie częściej mamy do czynienia z sytuacją przeciwną, kiedy tematyka badania jest tak obszerna i złożona, że trudno zrealizować założone cele badawcze w standardowym czasie dwóch godzin. Do dyspozycji mamy wówczas tak zwane grupy poszerzone (extended group, extended FGI). Od standardowego modelu badania fokusowego różni je znacznie wydłużony czas trwania pojedynczej

156

Katarzyna Gawlik

dyskusji, który sięga zazwyczaj trzech do czterech godzin, choć w skrajnych przypadkach może być również dłuższy. Grupy poszerzone stawiają szczególne wymagania przed moderatorem, stwarzają także konieczność zagwarantowania szczególnie komfortowych warunków realizacji badania. Respondentom należy zapewnić nie tylko napoje, lecz także przekąski, a być może również posiłek. Konieczne są regularne przerwy. Moderator musi także poświęcić uwagę bardzo starannemu zaplanowaniu dyskusji, aby była ona naprawdę angażująca i stymulująca dla uczestników, a jednocześnie – aby nie stała się zbyt intensywna, zbyt męcząca. Ważne są nie tylko przerwy, lecz także momenty odprężenia i rozluźnienia, chwile na odzyskanie energii. W przypadku grup poszerzonych praca moderatora w większym stopniu niż zazwyczaj musi się koncentrować na modelowaniu procesów grupowych, nie tylko zaś na merytorycznych aspektach dyskusji. Kolejnym parametrem metody fokusowej, który można poddać modyfikacjom w ramach różnych jej odmian, jest liczba respondentów uczestniczących w pojedynczej dyskusji – większa lub mniejsza niż zazwyczaj. W przypadku dyskusji, w których uczestniczy mniejsza liczba respondentów, mówimy o minigrupach (mini FGI). Mogą one gromadzić na przykład czworo respondentów. Grupa taka w nieco mniejszym stopniu skupia się na procesie grupowym, łatwiej się koncentruje i w pewnych przypadkach efektywniej współpracuje z moderatorem. Wskazaniem do zastosowania metody minigrup może być tematyka badania, ale często jest nim też specyfika badanej grupy. Jeśli na przykład chcemy objąć badaniem wyselekcjonowanych specjalistów w określonej branży, to zgromadzenie na jednej dyskusji ośmiu osób, które będą w stanie nawiązać ze sobą równy, bezkonfliktowy dialog, może okazać się problemem. Zdecydowanym wskazaniem do skorzystania z metody minigrup są też badania realizowane z udziałem dzieci. W praktyce jednak o zastosowaniu minigrup często decydują względy budżetowe. Dyskusje z udziałem zwiększonej liczby respondentów są realizowane rzadziej z uwagi na trudności w moderowaniu i niską efektywność pracy w takiej grupie. Nawet jeśli okoliczności z jakichś powodów wymagają pracy z większą liczbą respondentów w ramach pojedynczej dyskusji, to nie powinna ona przekraczać dwunastu osób. W takim wypadku praca moderatora staje się już mocno utrudniona, dyskusja rozprasza się na pomniejsze wątki, znacząco skraca się też czas wypowiedzi poszczególnych respondentów. Rozwiązaniem, które pozwala pracować z tak dużą grupą, jest obecność dwóch moderatorów. Wówczas, po wspólnej części wprowadzającej i rozgrzewce, część wywiadu może być realizowana równolegle w dwóch podgrupach. Wymaga to możliwości przejścia części respondentów wraz z jednym z moderatorów do innej sali, gdzie będą oni pracować w ramach mniejszej grupy. W takim wariancie badania fokusowego konieczne jest zadbanie o dobre porozumienie i współpracę obojga moderatorów. Powinni tak samo rozumieć cel badania oraz uzgodnić środki, za pomocą których będą do niego dążyć. Scenariusz wywiadu

6. Badania fokusowe

157

i techniki moderacyjne w obu podgrupach powinny być takie same. Po zakończeniu fazy oddzielnej pracy pod kierunkiem dwóch moderatorów należy ponownie połączyć grupę w całość i skonfrontować wyniki dyskusji przeprowadzonych w podgrupach. Moderatorzy powinni zwrócić uwagę na to, jakie myśli, spostrzeżenia i argumenty pojawiały się w każdej z grup. Mogą one być spisane na flipcharcie i zestawione po ponownym połączeniu obu podgrup. Ważne jest sprawdzenie, jakie reakcje wywołują te materiały u respondentów, w jakim kierunku toczy się podsumowująca dyskusja całej grupy, co okazuje się zaskakujące, kontrowersyjne, a jakie poglądy skłaniają do jednomyślnej zgody. Na taką fazę podsumowującą należy zarezerwować odpowiednią ilość czasu, aby nie hamować ewentualnej dyskusji i pozostawić możliwość jej pogłębienia. Kolejne modyfikacje metody fokusowej dotyczą sposobu doboru respondentów w ramach pojedynczej dyskusji. W klasycznej postaci należy zwrócić uwagę na to, aby poszczególni respondenci nie znali się wcześniej. Istnieje jednak odmiana metody fokusowej występująca pod nazwą affinity groups. Są to dyskusje, w których z założenia uczestniczą osoby znające się, związane ze sobą w jakiś sposób. Zazwyczaj są one realizowane w gronie przyjaciół, znajomych albo rodziny, w szczególnych przypadkach może to być na przykład grupa współpracowników. Taki dobór respondentów zapewnia swobodniejszą atmosferę wywiadu, daje uczestnikom większe poczucie bezpieczeństwa, a w wielu przypadkach pozwala na bardziej otwartą dyskusję. Możliwe staje się poruszenie tematów nieco bardziej osobistych, a także na trochę bardziej pogłębionym poziomie. Bariery komunikacyjne w tak dobranej grupie są mniejsze niż w gronie obcych sobie osób, respondenci często rozumieją się niemal w pół słowa, dysponują także zasobem wspólnych doświadczeń, do których odwołują się, szukając przykładów. W tak dobranych grupach zachodzą także efekty, które nie mają szansy pojawić się w gronie nieznajomych. Z badawczego punktu widzenia najważniejsze mogą się okazać mechanizmy regulujące autoprezentację. Poszczególni respondenci nie mogą sobie pozwolić na kreowanie własnego wizerunku w sposób odbiegający zbyt silnie od ich codziennego sposobu funkcjonowania, reprezentowanych na co dzień postaw czy poglądów. Obecność znajomych osób powoduje, że poszczególni respondenci nie tylko komentują i uzupełniają wzajemnie swoje wypowiedzi, lecz także w pewien sposób je kontrolują. Affinity groups znajdują szczególne zastosowanie wtedy, gdy interesują nas aspekty związane ze społecznym funkcjonowaniem badanych w jakimś obszarze. Przykładem celu badawczego, dla którego właściwe byłoby zastosowanie affinity groups, może być rozpoznanie sposobów spędzania wolnego czasu poza domem przez młodych ludzi lub sposobu podejmowania przez rodzinę decyzji o kierunku wspólnego wakacyjnego wyjazdu. Obecność dodatkowych efektów zachodzących w grupie znajomych sobie osób może jednak w przypadku niektórych tematów okazać się sprzeczna z zamiarami badacza. Zachowania poszczególnych respondentów w trakcie dyskusji i procesy kształtowania się ich opinii będą bowiem przebiegać według zupełnie

158

Katarzyna Gawlik

innych reguł niż w gronie obcych sobie ludzi. Znaczenia nabierze to, jak ukształtowana była grupa przed badaniem, w szczególności zaś relacje między jej członkami. Będzie to skutkować między innymi tym, że w trakcie dyskusji będą wzmacniane opinie i wypowiedzi liderów grupy tylko dlatego, że są wygłaszane przez nich, nie zaś ze względu na siłę argumentów. Obserwowane procesy kształtowania się opinii w toku dyskusji będą więc zaburzone przez kontekst konkretnej grupy w znacznie większym stopniu niż w klasycznym badaniu fokusowym. W przypadku znających się respondentów musimy być szczególnie wyczuleni na to, że jednostką obserwacji w badaniu jest cała grupa, a pojedynczy jej członkowie tracą na znaczeniu jako autonomiczni respondenci. Drugie ograniczenie w stosowaniu metody affinity groups dotyczy poruszanej tematyki. Istnieją takie zagadnienia, w przypadku których respondenci zyskują większe poczucie bezpieczeństwa i gotowi są na większa szczerość i otwartość wobec obcych osób, przy zachowaniu częściowej anonimowości. Na przykład rozmowa o problemach małżeńskich w gronie przyjaciółek może okazać się teatrem albo kontynuacją prowadzonej na co dzień gry w budowanie iluzji rodzinnego szczęścia lub przeciwnie – rytuału narzekania na mężów. Konwencja rozmowy na takie tematy jest już prawdopodobnie w tym gronie utarta i wyłamanie się z niej może być w takiej grupie trudne. Podobnie jak w każdym innym wypadku, wybór metody i jej odmiany musi być dopasowany do celów badawczych, tematyki, specyfiki interesującej nas grupy i innych okoliczności badania. Kolejna odmiana badań fokusowych, zakładająca szczególny dobór respondentów, to grupy konfliktowe (clash groups). Ich specyfika polega na doborze w ramach pojedynczej dyskusji po połowie respondentów reprezentujących dwa przeciwstawne stanowiska. W zależności od celów i tematyki badania czynnikiem różnicującym może być opinia, postawa, określony sposób działania, preferencja wobec marki. Respondenci mogą zostać poproszeni o przemyślenie i przygotowanie swojego stanowiska w ramach pracy domowej przed spotkaniem, można też przeznaczyć na to czas podczas dyskusji. Następnie każda z frakcji pracuje w mniejszej grupie nad umotywowaniem swojego stanowiska, wskazaniem argumentów przemawiających za nim. Rolą moderatora jest zadbanie o to, aby obie frakcje mogły w pełni zaprezentować swoje stanowisko wraz z argumentacją, oraz stworzenie przestrzeni dla konfrontacji tych argumentów. Może się to odbyć na przykład według reguł debaty oksfordzkiej. Celem zastosowania metody grup konfliktowych jest uzyskanie jasnego wglądu w motywacje badanych, zrozumienie ich stanowisk, pogłębienie argumentacji. Specyfiką tej metody jest wyostrzenie prezentowanych opinii, dzięki czemu mogą się one stać bardziej czytelne i zrozumiałe dla badacza. Dodatkowo, aspekt rywalizacyjny związany z polaryzacją grupy przekłada się na bardzo wysokie zaangażowanie respondentów. Przypomnijmy w tym miejscu także o grupach kreatywnych, zasygnalizowanych już wcześniej w tym rozdziale. Do takich dyskusji dobierane są osoby o szczególnym potencjalne kreatywnym, moderator posługuje się zaś technikami

6. Badania fokusowe

159

nakierowanymi na dodatkowe pobudzanie kreatywności w trakcie pracy. Metoda ta może służyć wygenerowaniu nowych pomysłów na produkty, opakowania czy komunikację kierowaną do osób reprezentowanych przez badanych. W takim wypadku ważne jest, aby dobrze określić i przedstawić respondentom cele działania oraz przygotować się do odpowiedniej stymulacji i ukierunkowania prac zgodnie z oczekiwaniami stojącymi za realizacją badania w takiej postaci. Celem badania może być także doskonalenie już istniejących materiałów lub finalizowanie niewykończonych projektów – na przykład opakowań czy pomysłów na produkty. Tu również pomocne może być dobranie respondentów o pewnym potencjale kreatywności i gotowości do twórczej pracy z przedstawionym materiałem. W takim przypadku warto skorzystać z możliwości, jakie otwiera przed metodą fokusową szczególna konstrukcja badania w schemacie sequential recycling. Metoda ta zakłada realizację cyklu grup fokusowych rozdzielonych krótkimi warsztatami z udziałem zleceniodawcy i osób pracujących nad danym zagadnieniem czy projektem. Podczas poszczególnych sesji fokusowych osoby te obserwują ich przebieg z pomieszczenia podglądowego, na bieżąco formułując płynące z nich wnioski i wskazówki. Podczas sesji warsztatowych odbywa się dyskusja w gronie obserwatorów, poświęcona podsumowaniu bieżących wniosków i wskazówek. W trakcie tej dyskusji rola moderatora pozostaje w dalszym ciągu istotna. Ważne jest, aby w krótkim czasie osiągnąć konsensus i podjąć decyzje dotyczące modyfikacji materiałów na kolejne dyskusje. Zmiany są nanoszone na projekty, które podczas kolejnej dyskusji zostają przedstawiane respondentom już w udoskonalonej postaci (zob. rysunek 6.2). Metoda ta pozwala nie tylko wypracować efekt końcowy wypływający ściśle z oczekiwań badanych, lecz także wstępnie go przetestować w ramach ostatnich dyskusji w cyklu. Dzięki realizacji całego procesu badawczego, składającego się z sekwencji sesji dyskusyjnych i warsztatowych, badanie prowadzi też do głębokiego zrozumienia sposobu odbierania i rozumienia testowanego materiału przez badanych. Realizując badanie metodą sequential recycling, należy zadbać o właściwe zaprojektowanie układu dyskusji tak, by nie występowały między nimi duże różnice w profilu respondentów. Z tego względu, a także z przyczyn logistycznych, badanie bywa często realizowane w ramach jednej lokalizacji. Postępując zgodnie z zasadą niewyciągania wniosków z pojedynczej dyskusji, warto zaprojektować schemat badania w taki sposób, by pomiędzy sesjami warsztatowymi odbywały się co najmniej dwie dyskusje. W takim przypadku każda z nich może obejmować nieco inną grupę badanych (na przykład osoby starsze i osoby młodsze, kobiety i mężczyzn bądź użytkowników różnych marek). W przypadku metody sequential recycling równie ważne jak zaplanowanie właściwego układu dyskusji i warsztatów w ramach badania jest zadbanie o właściwy dobór obserwatorów. Od tego zależy efektywność sesji warsztatowych oraz powodzenie końcowego wyniku. Należy się tu kierować takimi samymi zasadami jak w przypadku komponowania grona uczestników każdego innego warsztatu,

Katarzyna Gawlik

160

FGI FGI

Poprawiona wersja materiałów jest przekazywana do przetestowania podczas kolejnych grup fokusowych

Warsztat

FGI FGI

Finalna wersja materiałów jest przekazywana do ostatecznego przetestowania

Wnioski z grup fokusowych są opracowywane podczas warsztatu

Wnioski z grup fokusowych są opracowywane podczas warsztatu

Warsztat

FGI FGI

Rysunek 6.2. Przykładowy schemat badania z wykorzystaniem metodologii sequential recycling

starając się, aby cały zespół liczył do dziesięciu osób. Powinny to być osoby zaangażowane w proces będący przedmiotem badania, kompetentne i mające ważny głos, który będzie uznawany przez pozostałych uczestników. W miarę możliwości warto unikać sytuacji, kiedy w pracy warsztatowej uczestniczą osoby pozostające ze sobą w wyraźnej, bezpośredniej relacji służbowej lub będące pod bardzo silnym nieformalnym wpływem któregoś z uczestników. Takie relacje zaburzają efektywność pracy i hamują zaangażowanie części uczestników. Lepiej zgromadzić osoby o podobnym statusie, ale takie, które zwierzchnicy darzą zaufaniem i uznaniem, i których efekty pracy będą gotowi zaakceptować. W rzeczywistości skomponowanie idealnego zespołu obserwatorów rzadko bywa możliwe, warto jednak do tego dążyć. Na koniec omówmy pokrótce jeszcze jedną odmianę metody fokusowej, tym razem wiążąca się ze zmianą sposobu realizacji dyskusji. Mowa o dyskusjach przeprowadzanych on-line, w trybie moderowanego czatu z respondentami. Metoda ta wydaje się mieć wiele zalet: jej realizacja jest tania i szybka, a w każdym razie niezwykle wygodna dla badacza. Na bieżąco powstaje transkrypcja dyskusji, więc nie ma potrzeby odsłuchiwania nagrań. W ramach jednej dyskusji można też zgromadzić osoby zlokalizowane w różnych częściach kraju, niwelując tym samym geograficzne skrzywienie wyników. Wybór tej metody jest

6. Badania fokusowe

161

jednak obarczony wieloma słabościami, z których tylko część może z czasem zostać zniesiona dzięki postępującej informatyzacji. Na razie poważnym ograniczeniem jest wciąż niepełny dostęp do internetu, jakość łączy oraz ogólny poziom kompetencji w zakresie posługiwania się komputerem. Nawet wśród dobrze wykształconych osób, korzystających na co dzień z internetu, nie każdy potrafi pisać na klawiaturze na tyle szybko, aby móc w ten sposób uczestniczyć w dyskusji. Rodzi to problem z równorzędnym uczestnictwem w badaniu poszczególnych respondentów, pomiędzy którymi będą się zaznaczać różnice niewynikające z tematyki badania, a jedynie ze zróżnicowanej w tym przypadku kompetencji komunikacyjnej. Jednocześnie możliwości moderatora w zakresie znoszenia efektu tych różnic są w trybie on-line bardzo ograniczone. Największą słabością tej metody jest brak bezpośredniego kontaktu między uczestnikami dyskusji. Odbiera jej to wiele możliwości stanowiących o wartości badań fokusowych. Niedostępna oglądowi moderatora staje się cała sfera komunikacji niewerbalnej, zaburzona zostaje także dynamika grupowa. Wydaje się, że nawet po zniwelowaniu barier technicznych te właśnie ograniczenia spowodują, iż badania fokusowe w dalszym ciągu będą realizowane przede wszystkim w trybie bezpośrednich spotkań w studiu fokusowym.

Podsumujmy najważniejsze ustalenia tego rozdziału w postaci krótkiego przewodnika – w jaki sposób zadbać o sukces badania fokusowego. Po pierwsze, ustalmy cel badania i postawmy pytania badawcze. Zastanówmy się, na ile ważne z punktu widzenia zakładanych celów są procesy grupowe, a na ile interesują nas indywidualne opinie respondentów. Na tym etapie należy rozstrzygnąć, czy metoda fokusowa będzie najwłaściwszym podejściem w tym przypadku. Po drugie, wciąż mając na uwadze cele i pytania badawcze, dobierzmy najwłaściwszą odmianę metody. Czy powinno to być klasyczne badanie fokusowe, czy też jakiś jego szczególny wariant? W tak nakreślonych ramach planujemy konkretne badanie, zaczynając od określenia populacji, a następnie próby. Na ile zróżnicowani są nasi respondenci? Jakie grupy nas interesują? Jak je podzielić? Odpowiadamy na te pytania, planując liczbę i układ grup. Przystępując do realizacji badania, zadbajmy o właściwy dobór respondentów. Powinny to być nie tylko osoby spełniające kryteria rekrutacyjne, lecz także otwarte i komunikatywne, zdolne do uczestnictwa we wspólnej dyskusji oraz reprezentujące wyważony poziom zachowań dominujących i uległych wobec rozmówców.

162

Katarzyna Gawlik

Zadbajmy też o dobrze ułożony scenariusz dyskusji i dobierzmy takie techniki moderacji, które pozwolą najpełniej zrealizować cele badawcze. Na koniec, przystępując do interpretacji wyników i formułowania wniosków, pamiętajmy, aby wszystkie indywidualne wypowiedzi respondentów rozpatrywać w kontekście całej dyskusji oraz grupy, w której zostały wygłoszone.

Polecane lektury Barbour Rosaline (2011), Badania fokusowe, tłum. Barbara Komorowska, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Lisek-Michalska Jolanta, Daniłowicz Paweł (red.) (2007), Zogniskowany wywiad grupowy. Studia nad metodą, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. Maison Dominika (2001), Zogniskowane wywiady grupowe. Jakościowa metoda badań marketingowych, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Maison Dominika (2010), Jakościowe metody badań marketingowych. Jak zrozumieć konsumenta, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

ROZDZIAŁ

7

Michał Łuczewski, Paulina Bednarz-Łuczewska

Dokument jest tym, co pozostaje po rzeczywistości. Korzystamy z niego, bo nie możemy prowadzić badań wszędzie. Nie możemy towarzyszyć wszystkim interesującym nas ludziom. Nie możemy prowadzić obserwacji wszystkich grup. Nie możemy przeprowadzić analizy wszystkich trendów. Z konieczności musimy polegać na dokumentach, które nam o tym powiedzą. Podstawową wagę dokumentu bardzo dobrze widać w badaniu przeszłości. Kiedy przeszłość mija, pozostają po niej pamięć i dokumenty. Kiedy mija pamięć, opowiedzieć o przeszłości mogą już tylko dokumenty. Nic dziwnego zatem, że historycy, ci spóźnieni socjologowie, opierają swoją dyscyplinę na pracy w archiwum. W ostatecznym rozrachunku dokumenty okazują się jednak źródłem poznania nie tylko naszej historii, lecz także teraźniejszości. Mimo że dziś powszechnie uznaje się dane zastane za niezwykle wartościowe źródło naukowe (zob. Sułek 1998, s. 137), badacze społeczni, z wyjątkiem historyków, sięgali po nie niechętnie i raczej wyjątkowo (Hammersley, Atkinson 2000); dotyczy to zwłaszcza badaczy polskich (Sułek 2002). Przyczyny tego stanu rzeczy można upatrywać w tym, że nauki społeczne rozwijały się we współpracy, ale też w konflikcie z historią, która uczyniła z analizy dokumentu swoją podstawową metodę. Antropologia powstawała jako dyscyplina badająca kultury niepiśmienne, czyli takie, które nie pozostawiają po sobie archiwów (Hammersley, Atkinson 2000, s. 163), i do tej pory podchodzi do przekazów pisemnych nieufnie (zob. Silverman 2007, s. 154–160; Kostera 2003). Do rangi symbolu urasta fakt, że kiedy polski antropolog Tomasz Rakowski (2009), autor jednej z najważniejszych książek o polskiej transformacji, opisuje walające się archiwa kopalni Victoria, z dokumentów w zasadzie nie korzysta. Archiwum jest dla niego obiektem opisu, ilustracji, ale nie źródłem wiedzy. Nie inaczej rzecz się ma z socjologami. Ich dyscyplina analizowała często społeczności efemeryczne (Hammersley, Atkinson 2000, s. 163), które badano przy użyciu metody

164

Michał Łuczewski, Paulina Bednarz-Łuczewska

obserwacji. Do tej pory rzadkością są w Polsce prace, które w sposób systematyczny łączyłyby socjologię z analizą dokumentów. Na Zachodzie stosunek do danych zastanych zmienił się w latach sześćdziesiątych XX wieku. Zaczęto wtedy zalecać, aby używać ich wszędzie tam, gdzie są dostępne. Nie ma bowiem żadnego powodu, żeby badacz społeczny rezygnował z cennego, a często jedynego źródła informacji. Dziś coraz częściej badacze poświęcają swoją energię nie na wytwarzanie danych, które można zdobyć, lecz na analizę i interpretację danych zebranych przez innych. Można tu wręcz mówić o prawdziwej rewolucji (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 322; zob. Denzin, Lincoln 2009; Podgórski 2007). W rozdziale omawiamy, czym są dokumenty zastane i w jaki sposób można je klasyfikować. Przedstawiamy liczne przykłady wykorzystania dokumentów zastanych na różnych etapach procesu badawczego. Opisujemy także podstawowe problemy metodologiczne, jakie napotyka badacz korzystający z dokumentów.

Odkrycie dokumentów w badaniach społecznych było ułatwione, ponieważ w istocie było to odkrycie ponowne po okresie zapomnienia, swoisty powrót do klasyków, którzy z dokumentów obficie korzystali. Dopiero postępująca specjalizacja nauki doprowadziła do zastąpienia dokumentów przez takie źródła informacji jak ankiety (Sułek 1998, s. 138; Sułek 2002). Głównym materiałem fundamentalnej pracy Karola Marksa – Kapitału (1867; wyd. pol. 1951), były źródła statystyczne i historyczne, które autor nieustannie uzupełniał w każdym nowym wydaniu swojego dzieła. Posłużyły one między innymi do opisania rozwoju kapitalizmu w Anglii, rekonstrukcji stosunków między kapitalistami (właścicielami środków produkcji) a robotnikami oraz postawienia tezy o „walce klas”. Inna sprawa, że Marks posługiwał się materiałem źródłowym w sposób nieprecyzyjny, by nie powiedzieć: manipulatorski. Z kolei Émile Durkheim w Samobójstwie (1897; wyd. pol. 2006), pierwszej empirycznej monografii socjologicznej, skorzystał ze statystyk samobójstw, by pokazać, że samobójstwa są częściowo skutkiem anomii (termin wprowadzony do obiegu naukowego właśnie w tej książce), czyli stanu, w którym normy społeczne są niejasne, znajdują się w konflikcie lub nie istnieją wcale. Na dokumentach, choć o odmiennym charakterze niż dane statystyczne, opierała się pięciotomowa, fundamentalna praca Williama Thomasa i Floriana Znanieckiego Chłop polski w Europie i Ameryce (1918–1921; wyd. pol. 1976), która słusznie jest uznawana za początek amerykańskiej socjologii empirycznej. Jej główny materiał stanowiły zdobyte przez Znanieckiego listy polskich chłopów oraz pamiętnik Władka Wiśniewskiego. Bez tych dokumentów nie powstałaby praca, która nie tylko jako pierwsza w historii dyscypliny zajmowała się w sposób tak dogłębny daną warstwą społeczną, nie tylko analizowała we

7. Analiza dokumentów zastanych

165

wszechstronny sposób proces dezorganizacji grupy (jako chłopów) i jej reorganizacji (jako członków narodu), lecz także sformułowała pierwszą definicję „wartości” w naukach społecznych. Z podobnych źródeł skorzystał również Max Weber w swej przełomowej pracy Etyka protestancka i duch kapitalizmu (1920; wyd. pol. 2011), gdzie poświęcił więcej miejsca dokumentom biograficznym Benjamina Franklina niż doktrynom teologicznym Kalwina i Lutra.

Przykład klasyków pokazuje, że dokumenty stanowią bardzo zróżnicowaną grupę materiałów. Z jednej strony, mamy dokumenty formalne (urzędowe, instytucjonalne, administracyjne), z których korzystali Marks i Durkheim, a z drugiej – dokumenty nieformalne (osobiste, biograficzne), z których czerpał Weber, a także Thomas i Znaniecki. Dokumenty formalne to „sprawozdania, protokoły, zestawienia statystyczne, wykazy, zapisy, spisy, pisma i inne materiały wytwarzane przez urzędy, instytucje, organizacje” (Sułek 1986, s. 137). Dokumenty nieformalne natomiast to literatura, pamiętniki, autobiografie, listy (zob. Hammersley, Atkinson 2000, s. 165). Granica między oboma rodzajami dokumentów jest płynna. Nie ma tu mowy o klasyfikacji rozłącznej. Na przykład wśród dokumentów sądowych (dokumenty formalne) mogą się znaleźć dokumenty osobiste: życiorys czy list (dokumenty nieformalne). Ani dokumenty formalne, ani nieformalne nie tworzą jednolitego zbioru. Te pierwsze można podzielić na dokumenty aktuarialne (statystyki urodzin, śmierci, ślubów, rozwodów), dokumenty sądowe, dokumenty rządowe i publiczne (statystyki dotyczące przestępczości, programów społecznych, dokumenty szpitalne, raporty meteorologiczne) (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 335–338). Inna klasyfikacja polegałaby na podzieleniu dokumentów na takie, które są wytwarzane przez stworzone do tego instytucje (ośrodki opinii publicznej, urzędy statystyczne, komisje wyborcze), i takie, które są efektem ubocznym działania instytucji (Kościoła, policji itd.) (Sułek 1986, s. 122–123). Jeśli zaś chodzi o dokumenty nieformalne, to można podzielić je na dokumenty osobiste, mające walor autentyczności i opisowości, oraz literaturę: podręczniki, poradniki (element normatywności), literaturę piękną (element fikcyjności).

Dokumenty mają dla badań społecznych znaczenie zasadnicze, w szczególności mogą służyć: (a) formułowaniu hipotez i problemów badawczych, (b) eksploracji i opisowi zjawisk społecznych, (c) wyjaśnieniu zjawisk społecznych. Mogą też służyć wszystkim tym celom naraz. Durkheim w swojej klasycznej pracy

166

Michał Łuczewski, Paulina Bednarz-Łuczewska

o samobójstwie czerpał inspirację z dokumentów, jednocześnie wykorzystując je do opisu (statystyki samobójstw) i wyjaśnienia (statystyki religijności). Z ważnych prac współczesnych opis i wyjaśnienie łączy Robert Putnam (1995) oraz Jerzy Bartkowski (2003). Oczywiście, od opisu i wyjaśnienia można przejść jeszcze dalej – do krytyki rzeczywistości i badań stosowanych. Przykład pierwszej strategii to krytyczna analiza dyskursu parlamentarnego Teuna van Dijka (2008) czy, ponownie, badania Putnama (1995), który pokazuje, że brak wspólnoty obywatelskiej jest szkodliwy dla działania demokratycznych instytucji. Wnioski obu badaczy mogą zostać następnie zastosowane przez twórców reform społecznych. Mimo wagi tego typu badań, skupimy się jedynie na celach (a)–(c), unikając w ten sposób skomplikowanych problemów wartościowania w badaniach naukowych, które pociągają za sobą analizy krytyczne i stosowane.

Badacz społeczny może czerpać hipotezy i problemy badawcze z różnych źródeł. Rzadko docenia się rolę, jaką mogą w tym odegrać największe teksty kultury, wiersze, obrazy, pojedyncze dokumenty, odgrzebane w jakimś zapomnianym archiwum, czy dane biblioteczne. Tymczasem każdy z wymienionych dokumentów naprowadzał poprzednie pokolenia naukowców na fundamentalne problemy i doniosłe hipotezy. Jedna z najważniejszych koncepcji nowoczesnej nauki – koncepcja „jaźni odzwierciedlonej” – została wypracowana przez Charlesa Hortona Cooleya (1902) na podstawie lektury Biblii oraz takich autorów, jak George Eliot, Robert Lowell, Szekspir, Sofokles i Goethe (zob. Mucha 1992). Nasza jaźń – jak pokazał amerykański klasyk – nie odnosi się do naszego ciała, lecz do sfery psychicznej, co więcej: nie jest wynikiem organicznego rozwoju ludzkiej osoby, lecz tego, co dana osoba myśli, że myślą o niej inni. A zatem jaźń jest niejako uwewnętrznieniem spojrzenia innych na nas samych. Bez tego typu koncepcji niemożliwy byłby rozwój psychologii społecznej czy – szerzej – interpretatywnych nauk społecznych. Choć Janusz Mucha (1992, s. 24) twierdzi, że Cooley był ostatnim wielkim reprezentantem tego typu socjologii, „traktowanej jako dziedzina sztuki”, literatura wciąż okazuje się ważnym źródłem inspiracji. Chyba najbardziej spektakularnym przykładem jej pobudzającej siły jest teoria René Girarda, jednego z najwybitniejszych współczesnych antropologów. W swojej pierwszej książce, Prawda powieściowa i kłamstwo romantyczne (1961; wyd. pol. 2001), należącej jeszcze do pola socjologii sztuki, Girard poddał analizie klasyczne powieści, począwszy od Cervantesa, a na Dostojewskim kończąc. Głównym jego odkryciem było to, że wybitni powieściopisarze postrzegają ludzkie pragnienie jako z natury mimetyczne: związek między kochankiem a obiektem jego pragnienia jest zawsze zapośredniczony. Relacje międzyludzkie mają charakter nie liniowy, lecz trójkątny. Ludzie pragną danej osoby nie ze względu

7. Analiza dokumentów zastanych

167

na nią samą, lecz ze względu na to, że pragnie jej ktoś inny. Girard konkluduje, że tę prawdę o ludzkiej kulturze ujawnia wielka literatura powieściowa w o wiele pełniejszym stopniu niż teorie naukowe, które ulegają romantycznemu złudzeniu. W kolejnych książkach Girard przeszedł od powieści do analiz archaicznych mitów i Pisma Świętego, które obok „mechanizmu mimetycznego” naprowadziły go na hipotezę „mechanizmu ofiarniczego” (zob. Girard 2006, s. 61–63). Pożądanie mimetyczne prowadzi do nieustannej rywalizacji. Ponieważ dóbr, do których dążymy, jest zawsze za mało, musimy zwracać się przeciw sobie. Musimy nieustannie usuwać tych, którzy stają na przeszkodzie naszemu pożądaniu. Ostatnią fazą wzmagającego się konfliktu jest kryzys ofiarniczy. Przeciwnicy nigdy nie pogodzą się sami z siebie, bo walczą o to samo, połączą się jednak szybko we wspólnym działaniu przeciwko kozłowi ofiarnemu, w rytualnym mordzie. Podczas gdy archaiczne mity uzasadniają przemoc zwróconą przeciw ofierze, Biblia pokazuje na przykładzie Hioba, a przede wszystkim Jezusa Chrystusa, że winna jest wspólnota, a nie ofiara. Według Girarda na Biblię należy patrzeć nie tyle jako na księgę teologiczną, ile właśnie antropologiczną. Ujawnia ona bowiem fundamentalną rolę przemocy i ofiary w ludzkich społeczeństwach; rolę, którą teorie społeczne mogą skutecznie pomijać. Ta teoria może służyć analizie społeczeństw zarówno pierwotnych, jak i współczesnych. W Polsce literatura – i szerzej: sztuka – posłużyła Nikodemowi Bończy-Tomaszewskiemu (2006) do sformułowania hipotezy o związku procesów narodowych z heteroseksualnością. W patriotycznej poezji Wojciecha Kętrzyńskiego i narodowym malarstwie Artura Grottgera autora uderzył olbrzymi ładunek seksualności. Próbując wyjaśnić to zaskakujące zjawisko – tu: ojczyzna, tam: kochanka – autor postawił hipotezę, że nowoczesny naród jest tworzony przez młodych mężczyzn, którzy na swoją ojczyznę przenoszą wzór miłości romantycznej. Związek z Polską tworzy się przez analogię związku z kobietą. Aby stać się bohaterem narodowym, należy przede wszystkim mieć ukochaną, następnie poświęcić miłość do niej dla miłości do Polski i wreszcie pokochać Polskę tak, jak się kochało kobietę. Taki związek umożliwia umoralnienie i sakralizację patriotyzmu, podobnie jak umoralniona i zsakralizowana jest miłość do kobiety. Analogiczny stosunek między narodem a heteroseksualnością można znaleźć też w innych krajach (Pryke 1998). W ten sposób analiza wierszy i obrazów doprowadziła do powiązania procesów społecznych z ludzką seksualnością (por. Foucault 2000). Równie istotnych inspiracji, co literatura, dostarczają dane formalne. Impulsem do powstania Sąsiadów Jana Tomasza Grossa (2000), jednej z najgłośniejszych książek ostatnich lat, było świadectwo Szmula Wasersztajna, zebrane przez Żydowską Komisję Historyczną w Białymstoku w 1945 roku, dotyczące mordu w Jedwabnem. To świadectwo, jak pisze autor, początkowo nie dotarło do niego w całej swej wymowie. Minęły cztery lata, zanim pojął jego grozę i „zasłona spadła mu z oczu”. Wynikiem tego jest właśnie książka Sąsiedzi, dedykowana

168

Michał Łuczewski, Paulina Bednarz-Łuczewska

Wasersztajnowi (Gross 2000, s. 14–15). W tym przypadku spisane świadectwo odegrało również rolę źródła pojęć uwrażliwiających, które ukierunkowują podejście badacza do materiału empirycznego (Blumer 2007, s. 114–115). Oczywiście to, że dane formalne mogą stanowić istotne źródło inspiracji teoretycznych, nie jest odkryciem badaczy współczesnych. Wspominaliśmy już o klasykach. Dodajmy do tego jeszcze jeden przykład. Antoni Sułek (1986, s. 124) słusznie zwraca uwagę na rolę dokumentów w pionierskich badaniach bezrobocia i jego skutków w Marienthalu, przeprowadzonych przez Marię Jahodę, Paula F. Lazarsfelda i Hansa Zeisela (1933; wyd. pol. 2007). Posłużyły one do sformułowania fundamentalnej hipotezy, która godziła w marksistowską ortodoksję: bezrobocie nie prowadzi do rewolucji, lecz do apatii. Dokumenty biblioteczne zdobyte przez badaczy pokazały, że osoby bezrobotne – chociaż teoretycznie mają więcej czasu – zaczynają wypożyczać mniej książek, dane dotyczące prenumerat wskazywały zaś, że mniejszą popularnością wśród nich zaczyna cieszyć się prasa społeczno-ekonomiczna, większą zaś – rozrywkowa. Świadczyłoby to, że nie radykalizm, lecz bierność jest skutkiem utraty pracy.

Dokumenty formalne najlepiej nadają się do opisu sfery politycznej i publicznej, bo właśnie te sfery są obiektem największego zainteresowania instytucji tworzących dokumenty. Co więcej, dokumenty formalne zawierają najczęściej twarde, abstrakcyjne, behawioralne wskaźniki (ekonomia, edukacja, demografia), umykają im zaś zjawiska, które nie poddają się łatwej kategoryzacji i kwantyfikacji, takie jak kultura (zob. Sułek 1986, s. 125–126). Nie oznacza to jednak, że owe zjawiska i sfera prywatna znajdują się całkowicie poza zasięgiem dokumentów formalnych. Instytucje tworzące dokumenty – takie jak ośrodki opinii publicznej, służba bezpieczeństwa, sądy – mogą być bowiem żywotnie zainteresowane pozyskiwaniem wiedzy na ich temat. Sfera polityczna i publiczna. Wykorzystując główne właściwości dokumentów formalnych, Stanisław Burdziej (2009) opisał „religię obywatelską” w Stanach Zjednoczonych. Na podstawie zapisów przemówień prezydenckich z okazji objęcia urzędu, obchodów Narodowego Dnia Modlitwy, Narodowego Śniadania Modlitewnego, Dnia Pamięci, a także świąt religijnych i narodowych oraz tragicznych wydarzeń w życiu narodu, autor pokazał, jak bardzo polityka jest spleciona z religią. Do jego najciekawszych wniosków należy odkrycie, że zarówno George W. Bush, jak i Bill Clinton przykładali dużą wagę do religii, przy czym różnica między nimi polegała bardziej na stylu wypowiedzi niż na ich treści. Podczas gdy Bush wydawał się „kapłanem”, Clinton jawił się jako „duszpasterz” („Byłem gorąco poruszony czystą mocą łaski [...] ze strony współpracowników,

7. Analiza dokumentów zastanych

169

wielu Amerykanów i Boga, w którego wierzę” – wypowiedź w związku ze skandalem z Moniką Lewinsky; cyt. za: Burdziej 2009, s. 81). Z podobnego materiału – zapisu debaty parlamentarnej w hiszpańskich Kortezach – skorzystał klasyk krytycznej analizy dyskursu, Teun van Dijk (2008). Analizując starcie pomiędzy Aznarem, który jeszcze jako ówczesny premier bronił decyzji o wsparciu wojny USA w Iraku, a Zapatero, przyszłym premierem i przywódcą opozycji, autor skupił się na szczególnej interakcji politycznej i pokazał podstawowe znaczenie oskarżeń o kłamstwo, które prowadzą do utraty wiarygodności oskarżanego i budują wiarygodność oskarżającego. Te badania są szczególnie warte uwagi, gdyż według Davida Silvermana (2007, s. 160) dokumenty parlamentarne pozostają wciąż zbyt rzadko wykorzystywanym rodzajem materiału badawczego. Przechodząc na rodzimy grunt, dokumenty formalne – oficjalne programy partii politycznych – posłużyły Mirosławie Grabowskiej i Tadeuszowi Szawielowi (2001, s. 326–352) do opisu dominujących w latach dziewięćdziesiątych ideologii: socjaldemokracji (w wydaniu postkomunistów i Unii Pracy), liberalizmu ekonomicznego (Unia Wolności) i chadecji (ZChN). Na podobnej zasadzie polską scenę ideologiczną początku lat osiemdziesiątych zrekonstruował Paweł Rojek (2009). Autor zanalizował, z jednej strony, program Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, jej statut, referat Komitetu Centralnego, ogłoszone na IX Nadzwyczajnym Zjeździe Partii (14–20 lipca 1981 r.), a z drugiej – statut Solidarności, sprawozdanie Krajowej Komisji Porozumiewawczej oraz program, uchwalony na I Krajowym Zjeździe Delegatów (5–10 września, 26 września– 7 października 1981 r.). Używając narzędzi semiotyki kultury, pokazał, że dyskurs partii był dyskursem autorytarnym, który opierał się na dychotomiach i przyznawał stronie partyjnej absolutną rację, odmawiając jej tym samym stronie opozycyjnej; dyskurs Solidarności wykraczał zaś poza ten schemat, zbliżając się do zasad liberalizmu, takich jak pluralizm i dialog. Badanie Rojka pokazuje, że oficjalne dokumenty mogą nam wiele powiedzieć o autorytarnej władzy – nawet to, czego władza powiedzieć nie chciała. W tym samym duchu Antoni Sułek (2002) wykorzystał statystyki członkostwa PZPR, aby pokazać stopniowy proces delegitymizacji tej partii: wśród członków partii było coraz mniej robotników i coraz mniej osób młodych. Od opisu sfery politycznej przechodzimy do opisu sfery publicznej. Aby dogłębnie zbadać sprawność instytucji we Włoszech, Robert D. Putnam (1995, s. 100–112) dokonał w pierwszym rzędzie jej konceptualizacji (sprawność prowadzenia polityki, sprawność wyrażania polityki i sprawność wdrażania polityki), a następnie dobrał do poszczególnych wymiarów bardzo pomysłowe wskaźniki: (a) stabilność gabinetu (liczba różnych gabinetów utworzonych w każdym regionie w latach 1975–1980 i 1980–1985); (b) sprawność finansowa (opóźnienia w uchwaleniu budżetu przez władze każdego regionu); (c) sprawność służb statystycznych (stacje terenowe, możliwość zbierania surowych danych, analiza komputerowa); (d) system prawny reformy (zanalizowano akty prawne dotyczące

170

Michał Łuczewski, Paulina Bednarz-Łuczewska

zarządzania rozwojem gospodarczym, przestrzenią, środowiskiem i sprawami socjalnymi, biorąc przy tym pod uwagę wszechstronność systemu prawnego, jego spójność i twórczy charakter); (e) innowacyjność legislacyjna (zbadano, które regiony tworzą ustawy przejmowane następnie przez inne regiony); (f) liczba przedszkoli i (g) liczba klinik rodzinnych; aż wreszcie – (h) instrumenty polityki przemysłowej (wykorzystanie środków finansowych przez rolnictwo, wydatki lokalnych jednostek służby zdrowia, mieszkalnictwo i rozwój miast). Te zróżnicowane wskaźniki posłużyły autorowi do zniuansowanego opisu instytucji publicznych Włoch, które uczyniły jego badania współczesną klasyką. W podobnych do Putnama badaniach Jerzy Bartkowski (2003) skupił się na współczesnych zachowaniach społecznych i politycznych następujących regionów: Kongresówki, Galicji, Wielkopolski oraz Pomorza, Górnego Śląska, Ziem Zachodnich i Północnych. Wziął on pod uwagę miary tak różne, jak mobilność przestrzenna mieszkańców (od 1900 roku), budownictwo mieszkaniowe (1950–1995), rozwody (1951–1995), przestępczość, dostępność sieci wodociągowej, wyposażenie mieszkań w urządzenia sanitarne, wykształcenie na wsiach (1890–1988), biblioteki ludowe (1900–1937), sprzedaż gazet na mieszkańca (1955–1989), liczba telewizorów, telefonów i samochodów, poziom oszczędności (1925–1990), wysokość kredytów i ubezpieczeń ludności (1929–1988), religijność (w tym religijność radnych, 1988–1995), więź sąsiedzka i aktywność społeczna (1966–2001), liczba klubów sportowych, liczba członków straży pożarnej, regionalne stowarzyszenia kultury, prasa lokalna (1925–1999), aktywność kulturalna, tradycje kulturalne, postawy legalistyczne, strajki, stabilność władz lokalnych, sprawność działania gmin, frekwencja wyborcza (w tym do Landtagu, Reichstagu i Sejmu Krajowego we Lwowie), członkostwo w Solidarności, aktywność ekonomiczna, formy zbiorowej samopomocy. Te miary posłużyły mu następnie do porównania poszczególnych regionów i ukazania ich specyfiki. Sfera prywatna. Dokumenty formalne nie muszą się ograniczać do sfery politycznej i publicznej. Jeśli władza jest zainteresowana sferą prywatną, to będzie produkować dokumenty dotyczące również tej sfery. Do najbardziej znanych prac korzystających z tego typu materiału należy książka Carlo Ginzburga Ser i robaki (1976; wyd. pol. 1989), której celem było przedstawienie kosmologii i teologii pewnego szesnastowiecznego młynarza z Friuli. Realizacja tak niecodziennego celu – jak opisać światopogląd człowieka sprzed czterech wieków, który należał do warstwy niepiśmiennej i podporządkowanej – było możliwe dzięki unikalnym dokumentom, do jakich dotarł Ginzburg. Były to dokumenty inkwizycji, która nakazała spalenie młynarza na stosie. Ten przykład pokazuje użyteczność szczególnego typu dokumentów formalnych – dokumentów sądowych – w opisie sfery prywatnej. Nic dziwnego, że były one także wykorzystywane w Polsce, gdzie szczególną trudność przedstawia opis życia przedrozbiorowych wsi. Chłopi nie zostawiali po sobie dokumentów

7. Analiza dokumentów zastanych

171

pisemnych, szlachta zaś patrzyła na wieś prawie wyłącznie przez pryzmat własnych uprzedzeń i interesów. W takiej sytuacji nieocenionym źródłem wiedzy są akty prawne i wiejskie księgi sądowe. Tomasz Wiślicz (2001) skorzystał z nich, żeby przedstawić religijność wsi małopolskiej. Z ksiąg sądowych, które szczęśliwie przetrwały wojenne zawieruchy (zob. Ulanowski 1921), skorzystał Michał Łuczewski (2012) w opisie relacji między warstwami społecznymi we wsi Żmiąca w Beskidzie Wyspowym, określonej przez pierwszego jej badacza jako „oddalony od reszty świata zaścianek” (Bujak 1903, s. 6). Dowiadujemy się z nich na przykład, że już na początku XVII wieku żmiąccy powidlarze odkryli, że w kotłach można warzyć nie tylko śliwki, ale także piwo i gorzałkę, czym narażali właściciela wsi, klasztor klarysek w Starym Sączu, na dotkliwe straty. Akta sądowe pełne są przypadków wykroczeń dokonywanych w stanie „podpiłości”, która była jednak traktowana jako okoliczność łagodząca. Ksieni domagała się w aktach normatywnych, „aby żaden z poddanych nie ważył się nikędy piwa robić, gorzałki palić ani w naczynia brać na wesela, chrzciny, pogrzeby lub kiermasze” (Ulanowski 1921, s. 508). Dokumenty formalne zachowują swoją wartość w opisie sfery prywatnej nie tylko w czasach zamierzchłych. Można z nich także korzystać, żeby opisać codzienność w PGR-ach (Szpak 2005) czy życie prywatne w Krakowie (Klich-Kluczewska 2005). W porównaniu do dokumentów formalnych, dokumenty nieformalne wydają się lepszym źródłem do badania zarówno sfery prywatnej, jak i kultury. Dzieje się tak dlatego, że dokumenty formalne ujmują te zjawiska niejako ubocznie, podczas gdy w dokumentach nieformalnych są one głównym przedmiotem. Zagadnienie użyteczności literatury pięknej w badaniach społecznych jest często pomijane w pracach dotyczących metodologii. Niesłusznie. Podczas badań Michała Łuczewskiego w Żmiącej okazało się, że bardzo dobrym źródłem do poznania świata życia dziewiętnasto- i dwudziestowiecznej wsi są powieści i opowiadania pisane przez lokalnych twórców (Łuczewski 2012). Na przykład manuskrypt nieukończonej powieści Heleny Schmidt, Za powołaniem, okazał się niezwykle wartościowym dokumentem, odmalowującym stosunki między dawnymi proboszczami a ludnością. Wiele ciekawych materiałów znalazło się również w twórczości Władysława Dunarowskiego, pochodzącego z pobliskiej miejscowości. Jego opowiadania są niemal reporterskim zapisem życia wsi w pierwszej połowie XX wieku. Co więcej, pod pseudonimami opisał on charakterystyczne postaci ze Żmiącej: Jana Zelka, Andrzeja Janasa oraz Zofię Oleksy. To niezastąpione źródło wiedzy o konkretnych osobach. Dowiemy się z niego na przykład, że Zofia Oleksy (określona jako Helka), pierwsza żmiącka inteligentka, uwielbiała książki Sienkiewicza, co ujemnie odbijało się na jakości pasienia krów („Od złych Krzyżaków wróciła Helka do jeszcze gorszej rzeczywistości: na pastwisku ani śladu krów. Tylko siostra darła się w niebogłosy: Obie krowy uciekły do domu i wlazły do karpieli… Ale ci tata lanie sprawi! Ale ci sprawią!... Taka z ciebie pasterka”; cyt. za: Dunarowski 1949, s. 201). Z opowiadań dowiemy się również, że Andrzej Janas, miejscowy artysta samouk, cieszył

172

Michał Łuczewski, Paulina Bednarz-Łuczewska

się wśród miejscowych ogromnym szacunkiem („Po imieniu nikt nie ośmieli się odezwać, ludzie czują respekt dla jego postawy, czarnej brody, miejskiej kapoty i czegoś tam jeszcze, co w nim siedzi. Ludzie wiedzą, że choć we wsi tylko cztery zimy spędził w szkole, to w drodze szczególnego wyjątku przyjęli go do jakiejś akademii i tam nie zawiódł, ale wszytko, co trzeba, zrobił, wielki papier otrzymał, a potem samego cesarza namalował, na wystawę posłał i jakąś nagrodę zdobył”; cyt. za: Dunarowski 1974, s. 18). Z takich drobnych szczegółów możemy następnie wnioskować na temat znaczenia książki, edukacji czy klasy dla stosunków lokalnych. Należy się spodziewać, że skoro o „oddalonym od reszty świata zaścianku” możemy znaleźć wiele ważnych materiałów w literaturze, będzie ona jeszcze bardziej przydatna do opisów miejscowości znajdujących się „bliżej reszty świata”. Wydaje się na przykład, że światek warszawskiej polityki i mediów, który nie został na razie opisany przez naukowców, najlepiej będzie przedstawiany nie w oficjalnych wypowiedziach, lecz w powieściach z kluczem (por. powieści Andrzeja Horubały: Farciarz, Umoczeni, Przesilenie, czy Cezarego Michalskiego: Jezioro radykałów, Siła odpychania). Takie próby podejmuje między innymi Kinga Dunin (2004). Kultura. Oprócz sfery prywatnej dane zastane mogą zostać wykorzystane do opisu procesów kulturowych. Literatura piękna posłużyła na przykład Ewie Thompson (2000) do pokazania związku między najwybitniejszymi twórcami rosyjskimi (Dostojewski, Tołstoj) a władzą cesarską i kolonialnego stosunku do krajów podbitych, jaki ujawnia się w ich dziełach. Podobne zjawisko odkryła Maria Wojtczak (2001), analizując drugorzędną literaturę przygodową sprzed 1914 roku, pisaną przez Niemców o Kresach Wschodnich, które przed rozbiorami należały do Polski. Literatura, nieważne: wysoka czy popularna, bardzo dobrze opisuje stosunek nie tylko do innych, lecz także do samego siebie (Bystroń 1980; Kłoskowska 2005; Micińska 1995). Dzięki analizie dokumentów nieformalnych można formułować też znacznie bardziej ogólne opisy. W ten sposób na przykład Maria Ossowska (1985) zbadała wzory i przemiany moralności w Europie. Z kolei jedna z najważniejszych współczesnych teorii socjologicznych, teoria procesu cywilizacyjnego Norberta Eliasa (1980), opiera się między innymi na średniowiecznej literaturze dotyczącej norm zachowania. Teoria Eliasa opisuje, jak w społeczeństwach europejskich stopniowo tłumiono naturalne popędy, agresywni wojownicy przekształcali się w dobrze wychowanych dworzan, a przymus społeczny – w przymus wewnętrzny; słowem, opisuje proces cywilizowania społeczeństw barbarzyńskich. To, jak daleko się na tej drodze posunęliśmy, może pokazać porównanie ze średniowiecznymi pouczeniami moralnymi: „Świętą jest prawdą, iż tych dwoje / nigdy nikomu nie przystoi: / kiedy się je, odchrząkiwanie / i w obrus nosa wysmarkanie” (Elias 1980, s. 80). Choć dworzanie, do których były zwrócone te pouczenia, nieustannie podkreślali różnicę między ich obycza-

7. Analiza dokumentów zastanych

173

jami a nieokrzesanymi obyczajami chłopów, to jednak nie na tyle, żeby nie przypomnieć im, że nie należy smarkać w obrus. Z podobnego rodzaju materiału skorzystał Niklas Luhmann w swoim opisie powstania ideału miłości-pasji w XVII wieku. Ówczesne poradniki pokazywały, że miłość, „inspirowana przez doskonałość swego obiektu, jest przez nią poniekąd wymuszana i w tej mierze zasługuje na miano pasji” (Luhmann 2003, s. 53). Do opisania ideału miłości w wieku XVIII, który coraz bardziej był związany z seksualnością, autor skorzystał z innego rodzaju materiału: powieści (tamże, s. 134–135). Oczywiście, waga literatury nie ogranicza się jedynie do badania dalekiej przeszłości. Maciej Gdula (2009), idąc śladem Luhmanna, postanowił zrekonstruować współczesny ideał miłości panujący w Polsce. Na podstawie analizy popularnych poradników (Mężczyźni są z Marsa, kobiety z Wenus; Jeśli miłość jest grą; Pełny smak życia) wskazał nie jeden, lecz trzy dominujące dyskursy miłosne: utopijny, racjonalistyczny i tradycyjny. Popularną strategią opisu, korzystającą z dokumentów, jest opis dynamiczny (badania podłużne). Jest on możliwy, kiedy badacz znajdzie porównywalny materiał empiryczny z różnych okresów lub kiedy sam taki materiał wytworzy (replikacja). Podczas gdy do tej ostatniej strategii odwołał się Józef Chałasiński, organizując w PRL-u ogólnopolski konkurs na pamiętniki chłopskie i porównując jego wyniki z podobnym konkursem zorganizowanym przez siebie w 1938 roku (zob. Chałasiński 1964, 1984), strategię pierwszą zrealizowali Włodzimierz Mędrzecki (2002), porównując ze sobą istniejące pamiętniki pisane przez trzy pokolenia chłopów (druga połowa XIX wieku i początek wieku XX), oraz Małgorzata Szpakowska (2003), która badając zmieniającą się obyczajowość, zestawiała lata sześćdziesiąte z latami dziewięćdziesiątymi XX wieku. Uchwycenie tak skomplikowanego i wielowymiarowego procesu było możliwe, gdyż autorka sięgnęła do listów i pamiętników wysyłanych w dwóch momentach czasowych na konkursy do pism kobiecych, a także do „Tygodnika Powszechnego” i „Res Publiki Nowej”. Głównym wnioskiem, jaki wyłonił się z jej rozważań, jest rosnąca nieprzejrzystość ról płciowych i rodzinnych w III RP oraz nasilający się indywidualizm. Współgra to z wnioskami Gduli (2009): dzisiejszy świat zrobił się skomplikowany, a każdy z nas ma do dyspozycji wiele indywidualnych strategii.

Najważniejszym celem nauk społecznych jest formułowanie wyjaśnień, a więc przejście od odpowiedzi na pytania „co?” i „jak?” do pytań „dlaczego?”. Również w tym zadaniu dokumenty mogą okazać się bardzo przydatne. Podajmy kilka przykładów, które pokażą, że dokumenty dostarczają wyjaśnień zjawisk mikro (dotyczących życia jednostek), mezo (dotyczących poziomu instytucji średniej wielkości) i makro (dotyczących dużych zbiorowości – państw, narodów, klas).

174

Michał Łuczewski, Paulina Bednarz-Łuczewska

Aby wyjaśnić funkcjonowanie i sukces Muzeum Powstania Warszawskiego, jednej z najnowocześniejszej placówek kulturalnych w Polsce, która codziennie przyciąga olbrzymią grupę zwiedzających, Monika Żychlińska (2009) sięgnęła do archiwum tej instytucji. Analizując wewnętrzne okólniki, notatki, raporty, a także dokumenty programowe, pokazała proces decyzyjny, który wiódł do takich a nie innych rozwiązań, mających w ostatecznym rozrachunku wpływ na korzystne rozplanowanie muzeum. Dane zastane posłużyły Joannie Wawrzyniak (2009) do odpowiedzi na bardziej ogólne pytanie: jak władze PRL narzucały społeczeństwu mity dotyczące przeszłości: (a) mit zwycięstwa z faszyzmem, (b) mit jedności ruchu oporu i (c) mit niewinności. Na podstawie bardzo ekstensywnych badań archiwalnych pokazała ona, że ważną rolę odgrywała tutaj organizacja ZBoWiD (Związek Bojowników o Wolność i Demokrację), która owe mity instytucjonalizowała, przekładając wyobrażenia polityczne na działania społeczne. W swoich badaniach autorka korzystała z tak różnorodnych źródeł archiwalnych, jak prasa („Za Wolność i Lud”), akty prawne, biuletyny, periodyki, publikacje okolicznościowe, protokoły i stenogramy posiedzeń władz centralnych ZBoWiD, Głównej Komisji Rewizyjnej, Głównego Sądu Koleżeńskiego, Głównej Komisji Weryfikacyjnej. Wymagało to kwerendy w Archiwum Akt Nowych, Archiwum Zarządu Głównego Związku Kombatantów Rzeczpospolitej Polskiej, Instytucie Pamięci Narodowej, a także w archiwach osób prywatnych. Poza świat poszczególnych instytucji publicznych sięgnął Marcin Zaremba (2001), aby wyjaśnić politykę historyczną polskich komunistów. Ponieważ interesował go ośrodek, który kontrolował państwo, autor korzystał z prywatnych i półprywatnych wypowiedzi reprezentantów najwyższych kręgów władzy, które następnie były realizowane w polityce państwa. Okazywało się na przykład, że już komuniści znali siłę „wirusowego marketingu”, zalecając „instruktorom agitacyjnym” przed referendum 1946 roku, aby za pomocą propagandy szeptanej dowodzili konieczności głosowania „trzy razy tak” (Zaremba 2001, s. 161). Przedstawione strategie wyjaśniania zwracają uwagę na motywację jednostek. Dokumenty mogą posłużyć także temu, by skonstruować wyjaśnienie, które będzie odwoływało się już nie do jednostek, ale do kontekstu społecznego. Sławomir Tokarski (2003), używając zdumiewającej ilości wskaźników odnoszących się do stosunków ekonomicznych, które produkowało państwo Habsburgów, pokazał przyczyny zwiększającego się antagonizmu między małopolskimi chłopami a Żydami w drugiej połowie XIX wieku. Dowiódł on mianowicie, że Żydzi – w przeciwieństwie do chłopów – stawali się wtedy właścicielami karczm i administratorami majątków ziemskich, dominowali na rynku produktów rolnych i kredytów (lichwa). W konsekwencji z roku na rok dzierżawili coraz więcej gospodarstw i masowo przejmowali własność niewypłacalnych dłużników (stanowili 20% nowych właścicieli w 1887 roku i 40% w roku 1897; dane za: Tokarski 2003, s. 96, 141–146, 165, 169). To wszystko doprowadziło do zwiększającego się konfliktu ekonomicznego między obiema grupami.

7. Analiza dokumentów zastanych

175

Do innego rodzaju wyjaśnienia kontekstowego odwołał się Robert Putnam (1995). Aby zbadać sprawność instytucji we Włoszech, wykorzystał, po pierwsze, oficjalne spisy stowarzyszeń, które pozwalają precyzyjnie określić liczbę „amatorskich klubów piłkarskich, chórów, klubów turystyki pieszej i ornitologicznych, klubów literackich, związków łowieckich, Lions Club i im podobnych w każdej gminie i w każdym regionie Włoch” (Putnam 1995, s. 140). Drugi rodzaj wykorzystanych danych to stopień czytelnictwa, który można znaleźć we włoskich rocznikach statystycznych i Eurobarometrze. Trzecie źródło to wskaźniki uczestnictwa w referendach ogólnokrajowych, ostatnie zaś – statystyki tak zwanego głosowania preferencyjnego (zaznaczenie na wybranej przez siebie liście partyjnej jednego z kandydujących). Na podstawie tych wskaźników została utworzona miara siły wspólnoty obywatelskiej. W rezultacie analizy przeprowadzone przez autora pokazały, że właśnie siła wspólnoty obywatelskiej jest odpowiedzialna za sprawność instytucji (podobnie zresztą jak za rozwój ekonomiczny). Aby z kolei wyjaśnić, skąd się ona bierze, autor przeprowadził analizę historii Włoch, cofając się o tysiąc lat i pokazując rysujące się już wtedy różnice w poziomie obywatelskości między Północą a Południem. Wyniki Putnama miały fundamentalne znaczenie dla badań nad przyczynami powstania i stabilności ustroju demokratycznego oraz kapitalistycznego na całym świecie, wprowadzając na dobre do debaty publicznej pojęcie kapitału społecznego. Podobne wyjaśnienie skonstruował Jerzy Bartkowski (2003), przy czym jego analizy historyczne zostały oparte w o wiele większym stopniu na dokumentach, niż analizy amerykańskiego socjologa, który w drugiej części pracy korzystał przede wszystkim z ustaleń historyków. Żeby odpowiedzieć na pytanie o „wpływ tradycji kulturowych polskich regionów na współczesne zachowania społeczne i polityczne”, autor wykonał gigantyczną pracę badawczą. Jego książka stanowi z pewnością najwyższe osiągnięcie w wykorzystaniu danych zastanych do wyjaśnienia zjawisk społecznych w Polsce i może być z powodzeniem czytana jako źródło inspiracji dla tych, którzy nie wiedzą, po jakie źródła sięgnąć we własnym badaniu. Z tego powodu warto wspomnieć choćby niektóre z nich: dane antropologów, pamiętniki, zbiory listów, opracowania monograficzne, dokumenty archiwalne, słowniki i atlasy, publicystyka, statystyki i roczniki statystyczne, informatory adresowe i spisy przedsiębiorstw, spisy rolne, wyniki wyborów, spisy miejscowości.

176

Michał Łuczewski, Paulina Bednarz-Łuczewska

Na podstawie tego typu danych autor zrekonstruował podłoże kulturowe poszczególnych regionów, które zgodnie z jego analizami jest przyczyną istotnych różnic w zachowaniach publicznych i politycznych Polaków.

Zbieranie i analiza dokumentów służy uzyskaniu odpowiedzi na sformułowane pytanie badawcze. Dokument nie jest jednak źródłem doskonałym, choć nawet niedoskonały dokument może być niezastąpionym źródłem informacji. Bardzo dobrze wiedział o tym Karol Marks (1951), który we wstępie do Kapitału pisał, że choć statystyka społeczna w kontynentalnej Europie jest „wprost nędzna”, to „odchyla zasłonę właśnie dostatecznie na to, żeby można było dostrzec poza nią głowę Meduzy”. Żeby jednak dokument „odchylił zasłonę”, musimy być świadomi, jakie problemy wiążą się z jego interpretacją. W tym celu musimy poddać go metodologicznej krytyce. Ostatecznym celem tego typu procedury jest odpowiedź na pytanie, czy jest on wiarygodny, to znaczy czy jest rzetelny (czy jest stabilnym wskaźnikiem rzeczywistości społecznej w czasie i przestrzeni; czy inny informator stworzyłby taki sam dokument; czy ten sam informator w innym czasie tak samo stworzyłby dany dokument) oraz trafny (czy informuje nas o tym, co chcemy badać, a nie tylko o tym, czego wskaźnik stanowi). Historycy w tym kontekście mówią o krytyce zewnętrznej źródła (rzetelność) i wewnętrznej (trafność) (Topolski 1984, s. 357–358). Ze względu na zróżnicowanie dokumentów metodologia ich badania nie jest równie rygorystyczna i systematyczna co metodologia badań standaryzowanych, takich jak ankieta czy eksperyment (Sułek 1986, s. 137). Nie dysponujemy tutaj żadnym algorytmem postępowania badawczego (Topolski 1984, s. 360). Prezentowane reguły badania rzetelności i trafności dokumentów należy zatem traktować jako reguły heurystyczne, które mogą, ale nie muszą pomóc nam rozwiązać wyłaniające się problemy metodologiczne. Badacz za każdym razem musi odwoływać się do swojej roztropności.

Podstawowa trudność w ocenie rzetelności dokumentu polega na tym, że jest on wynikiem procesu społecznego i sam jest procesem społecznym. Aby dokument w ogóle powstał, najpierw (a) musi pojawić się jakiś podmiot, który podejmie decyzję o jego stworzeniu. W tym celu (b) ten sam lub inny podmiot musi zebrać informacje, dane empiryczne, które staną się podstawą dokumentu, i (c) przetworzyć je tak, aby mogły zostać zawarte w dokumencie. Z kolei żeby

7. Analiza dokumentów zastanych

177

badacz skorzystał z dokumentu, (d) musi on być przechowywany i musi przetrwać, sam zaś badacz musi (e) uzyskać do niego dostęp. W sposób schematyczny przedstawiamy proces dokumentarny w ramce 7.1. Ramka 7.1. Proces dokumentarny 1. 2. 3. 4. 5.

Inicjator stworzenia dokumentu. Zebranie informacji. Przetworzenie informacji. Przechowywanie i przetrwanie dokumentu. Dostęp do dokumentu.

Warto przyjrzeć się każdemu z tych punktów bliżej, ponieważ każdy z nich niesie pewne problemy dla rzetelności dokumentu. Inicjator stworzenia dokumentu. Nie każdy dokument ma równą szansę powstania. Można powiedzieć, że większość potencjalnych dokumentów nigdy nie powstała, ponieważ nie było żadnych podmiotów, które chciałyby je stworzyć. Oznacza to, że tak zwane czynniki źródłotwórcze nie działają w sposób losowy (Kula 1963, s. 113). Na przykład na terenach polskich dokumenty formalne w postaci spisów ludności rozpoczynano zbierać w różnym czasie w zależności od zainteresowania państw zaborczych. Najpóźniej przeprowadzono spis ludności w Kongresówce (1897 rok), a pierwszy rocznik statystyczny powstał tam dopiero na rok przed wybuchem I wojny światowej. Jeszcze większe kłopoty z danymi mamy na terenach polskich, które należały do Cesarstwa Rosyjskiego, a także na Śląsku Cieszyńskim, Spiszu, Orawie oraz Ziemiach Odzyskanych. Trwający przez ponad stulecie brak niepodległości doprowadził do tego, że pewne statystyki o podstawowym znaczeniu po prostu nigdy nie powstały (Bartkowski 2003, s. 200). Nawet gdy istnieje instytucja, która zbiera dane, nie obejmuje ona całej rzeczywistości. Dobrze widać to na przykładzie akt Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z czasów PRL. Służba Bezpieczeństwa nie rejestrowała bowiem wszystkich przejawów życia społecznego w Polsce, a jedynie te, które mogły zagrozić władzy. Nie utrwalała więc wszystkich wypowiedzi Polaków, lecz tylko takie, które były skierowane przeciwko niej samej, partii i Związkowi Radzieckiemu (Wawrzyniak 2009, s. 51–52). Nie inaczej jest ze współczesnymi mediami, które interesują się jedynie specyficznymi formami protestu społecznego. Porównanie rejestrów policyjnych we Freiburgu z informacjami zawartymi w gazetach pokazało, że te ostatnie rejestrowały jedynie nieco więcej niż jedną trzecią wypadków zaobserwowanych przez policję. Media mają bowiem skłonność do skupiania się na protestach długotrwałych i innowacyjnych, w których uczestniczy duża liczba osób lub ważne podmioty społeczne. Mimo znacznie większej rzetelności danych policji,

178

Michał Łuczewski, Paulina Bednarz-Łuczewska

również ona nie rejestruje wszystkich protestów. W konsekwencji pewne wydarzenia mają większą szansę na utrwalenie w formie dokumentu niż inne (Koopmans, Rucht 2002, s. 247–248). Zebranie informacji. Z istnieniem instytucji tworzących dokumenty wiąże się wprost zagadnienie jakości procesu zbierania przez nie informacji. Karol Marks (1951) za wzór stawiał tutaj państwo brytyjskie z jego parlamentem, komisarzami i inspektorami fabrycznymi. Aby zebrać rzetelne dane, potrzebna jest bezstronność tych, którzy je zbierają. Ale nie tylko ich. Polegają oni bowiem na swoich informatorach, a informatorzy często na własnych źródłach wiedzy. Ten problem pojawia się przy okazji nawet najbardziej z pozoru nieskomplikowanych badaniach. Na przykład spis rolny z 1921 roku wykazał, że obszar Polski znacznie się skurczył, w powiecie limanowskim brakowało w porównaniu z jego rzeczywistym obszarem niemal 30% powierzchni! Dlaczego? Chłopi nie chcieli przyznawać się do tego, ile ziemi posiadają, i systematycznie zaniżali swoje szacunki (Bartkowski 2003, s. 202). Kiedy z kolei w tym samym powiecie odbywał się spis powszechny, w jednej z miejscowości chłopi dowiedzieli się, że pojawiło się w niej pięć osób, które zadeklarowały język niemiecki jako język, którym mówią w domu. Oznaczało to, że nagle we wsi pojawiło się kilkoro nikomu nieznanych Niemców. Po krótkich poszukiwaniach okazało się, że jest to rodzina żydowska. Chłopi postanowili interweniować i wpłynęli na rodzinę, żeby zadeklarowała „właściwą” odpowiedź w spisie. Tym razem we wsi pojawiło się pięciu nowych Polaków (Wierzbicki 1963). Te przykłady pokazują jednocześnie, że nasze odpowiedzi są zależne od kontekstu makrospołecznego. Generalnie zakłada się, że w społeczeństwach, gdzie badani mogą obawiać się udzielania odpowiedzi zgodnych z prawdą, rzetelność dokumentów zbieranych w sposób jawny będzie niższa niż w społeczeństwach, gdzie za „niewłaściwą” odpowiedź w kwestionariuszu nie grożą sankcje (Kamiński 1997). Przetworzenie informacji. Kolejne problemy z rzetelnością pojawiają się na etapie przetwarzania informacji. W swoich klasycznych badaniach Aaron Cicourel i Harold Garfinkel wykazali, że nawet pozornie rzetelne statystyki mają w istocie charakter etnostatystyk. W tym nurcie badań pokazuje się, że proces, który wiedzie do powstania danych urzędowych, zależy od arbitralnych decyzji pośredników (Gephart 1988). Bardziej bowiem niż rzeczywistość wyrażają one przekonania instytucji na temat rzeczywistości. Antoni Sułek (1986, s. 135) cytuje opinię Friedricha Wagnera, że statystyki motywów samobójstw są w rzeczywistości statystykami opinii urzędników na temat tych motywów. Ten problem widać w działalności tajnych służb, które są żywotnie zainteresowane przerysowaniem pewnych zjawisk, na przykład przypisywaniem różnym organizacjom wrogich intencji, a jej członkom – spiskowania (Wawrzyniak 2009, s. 52). Badania Michała Łuczewskiego ukazują, że Urząd Bezpieczeństwa

7. Analiza dokumentów zastanych

179

w Nowym Sączu stworzył na papierze groźną organizację, Wojsko Generała Andersa, której następnie zwalczaniem się zajmował. W rzeczywistości rzekome wojsko było grupą kilku osób, które ukrywały się przed UB w lesie. Kolejny problem dla badacza wiąże się z urzędowymi kategoryzacjami, które mogą nie odpowiadać jego własnym celom. Bartkowski (2003, s. 202–203) przytacza wymowny przykład zniekształcenia kategorialnego – statystyki galicyjskie wykazywały nadzwyczaj wysoki odsetek dzieci nieślubnych, co było w dużym stopniu spowodowane wykluczeniem ze statystyk ślubów zawieranych przed rabinem przez ludność żydowską, bez urzędowej rejestracji. Inny przykład stanowi termin „bezrobocie”. W roczniku statystycznym może oznaczać co innego niż „bezrobocie” w teorii socjologicznej. Co więcej, urzędowa definicja bezrobocia może się zmieniać, co czyni ten wskaźnik nierzetelnym. Podobny negatywny skutek obserwujemy, gdy bezrobocie dotyczy regionu, który z powodu zmian podziału administracyjnego, zmian nazw miejscowości czy zmienności granic, zmienił swój obszar (Bartkowski 2003, s. 205–210). Za każdym razem bowiem następuje zmiana treści objętych jedną nazwą. Wreszcie, dane mogą być zagregowane na takim poziomie, który nie odpowiada badaczowi. Na przykład może interesować go poziom wsi, ale będzie dysponował danymi z poziomu gminy, powiatu czy państwa. Rodzi to ryzyko popełnienia błędu ekologicznego i wnioskowania na podstawie zależności między zmiennymi zagregowanymi na wyższym poziomie o zależności między tymi samymi zmiennymi na poziomie niższym. Przechowywanie i przetrwanie dokumentu. Podobnie jak czynniki źródłotwórcze, również czynniki decydujące o przetrwaniu źródeł nie działają w sposób losowy (Kula 1963). Problem ten dotyczy Polski w bardzo dużym stopniu. Pewne dane mogą przetrwać, a pewne zostać zniszczone z większym prawdopodobieństwem niż inne. Szczególnie małe szanse na przetrwanie mają dokumenty, które ktoś planowo chce zniszczyć. Dwie wojny światowe dokonały ogromnego spustoszenia w polskich archiwach i bibliotekach, partie materiału były niszczone również w okresie stalinowskim, a także w późniejszych latach (Wawrzyniak 2009, s. 54). Nie sposób nie wspomnieć także o masowym niszczeniu dokumentów służb specjalnych w Polsce między 1988 a 1990 rokiem. Do zniszczenia dokumentów dochodzi jednak w sposób niezorganizowany, przypadkowy. Ze względu na brak powszechnej świadomości co do wagi dokumentów w zasadzie cały czas trwa niszczenie archiwów, zwłaszcza prywatnych i kościelnych. Na przykład jedna z najważniejszych kolekcji, gromadząca wypowiedzi działaczy Solidarności w czasie szesnastomiesięcznego karnawału, została zagubiona (zob. Ciżewska 2010). Dostęp do dokumentu. I wreszcie kwestia ostatnia. Mimo że dokument istnieje, badacz może w ogóle do niego nie dotrzeć. Na przeszkodzie staje wiele okoliczności. Po pierwsze, brak uporządkowania archiwów. Po drugie, nadmiar

180

Michał Łuczewski, Paulina Bednarz-Łuczewska

dokumentów, który sprawia, że trzeba się decydować, które dokumenty w ogóle czytać. Po trzecie, uciążliwe procedury dostępu i zależność od archiwisty (Wawrzyniak 2009, s. 54). Po czwarte, badacz może wcale nie wiedzieć o istnieniu dokumentu. Dążenie do rzetelności. Jak radzić sobie z tego typu problemami rzetelności dokumentu? Ponieważ badacz nie ma wpływu ani na powstanie, ani na przetrwanie źródła, skupimy się na kwestii: (a) zbierania informacji, (b) przetwarzania informacji oraz (c) dostępu do dokumentu. Aby kontrolować zbieranie informacji do dokumentu, badacz powinien sprawdzić, jakie były okoliczności tego procesu (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 325), w szczególności musi wziąć pod uwagę pośredników, którzy byli w niego zaangażowani. Za Antonim Sułkiem (1986) i Jerzym Topolskim (1984, s. 370–371) możemy zaproponować kilka reguł, które mogą pomóc w ocenie rzetelności dokumentu: Ilu jest pośredników? (Czy dokument opiera się na obserwacji pośredniej, czy bezpośredniej?) Czy zebrane dane są zgodne, czy sprzeczne z wartościami i interesami pośrednika (politycznymi, klasowymi, ekonomicznymi, stanowymi, religijnymi)? Czy pośrednik jest niezależny od podmiotu, dla którego zbiera dane? (Czy jest na przykład zewnętrznym audytorem?) Czy pośrednik dysponuje odpowiednimi środkami do sporządzenia dokumentu (wiedzą, środkami technicznymi)? Kto jest odbiorcą tworzonego przez pośrednika dokumentu? (Czy zbiera on informacje na użytek wewnętrzny, czy też zewnętrzny?) Generalnie rzecz biorąc, dane powinny być bardziej rzetelne, gdy jest tylko jeden pośrednik, jeśli zebrane i spisane przez niego dane są sprzeczne z jego wartościami i interesami, jeśli jest on niezależny, jeśli dysponuje odpowiednimi środkami do sporządzenia dokumentu i jeśli zbiera je na użytek wewnętrzny. Ciekawą analizę tego rodzaju przeprowadziła Hanna Palska (1994), badając okoliczności zbierania materiałów biograficznych na konkurs zorganizowany przez Józefa Chałasińskiego (1964). Aby kontrolować tworzenie dokumentu, badacz powinien sprawdzić, jakie są okoliczności i tego procesu (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 325), co oznacza, że musi: Określić czas i miejsce powstania dokumentu, badając na przykład informacje w nim zawarte czy też jego cechy (np. styl pisma). Odtworzyć znaczenie, do którego odnosi się kategoria, zwracając uwagę na jego stabilność w czasie i przestrzeni.

7. Analiza dokumentów zastanych

181

Odtworzyć czas i obszar, do którego odnosi się kategoria. Określić poziom agregacji danego wskaźnika i nie przenosić automatycznie zależności makro na zależności mezo czy mikro. Kwestia ostatnia to umiejętność poszukiwania dokumentów i docierania do nich. W przypadku danych archiwalnych zostało to znacznie ułatwione przez systemy informatyczne (np. system Zosia: Zintegrowany System Informacji Archiwalnej) i praktyczne przewodniki (zob. Buchner, Niewiadomska-Guentzel 2008). Ważna jest przy tym nasza wyobraźnia metodologiczna, która pozwoli zauważyć ciekawe dokumenty lub wyciągnąć na podstawie pozornie standardowych danych ważne wnioski. Bardzo dużą pomysłowością w dostrzeganiu dokumentów wykazywał się Jan Stanisław Bystroń (1980). Swoje rozważania socjologiczne nad społeczeństwem polskim opierał na przykład na analizie tak specyficznych dokumentów, jak łańcuszki św. Antoniego i „listy z nieba”, a także napisy na budowlach, drzewach i skałach. Ciekawym obiektem analizy okazały się w badaniach Michała Łuczewskiego (2002) „tabliczki błagalne” żebraków. Innym przykładem pomysłowości badawczej są badania Bartkowskiego (2003), który potrafił wyciągnąć interesujące wnioski z każdego rodzaju materiału. Na podstawie nazw chórów amatorskich i tytułów przedstawień teatralnych wnosił on na przykład o patriotycznym zaangażowaniu ich twórców (Bartkowski 2003, s. 136, 160), z kolei na podstawie nazw wsi – o ich genezie czy zadawnionych antagonizmach (nazwy niektórych miejscowości są w istocie przezwiskami: Nicponie, Leniuszki, Kątne-Cygany, Tchórzew, Tuligłowy, Wygwizdów, Wygnańce, Kąty, Końce, Kresy; cyt. za: Bartkowski 2003, s. 109, 112). Nawet tak z pozoru abstrakcyjne dane, jak budownictwo domów, mogą wskazywać na ważne procesy społeczne. Na przykład to, że pierwszy dom w Braniewie został wybudowany dopiero w 1966 roku, pokazuje – według autora – początkowo niskie przywiązanie osadników do Ziem Odzyskanych i obawę przed powrotem Niemców (Bartkowski 2003, s. 185). Praca Bartkowskiego uświadamia, że nie ma takiego dokumentu, który nie mógłby z pożytkiem zostać wykorzystany przez badacza do opisywania i wyjaśniania zjawisk społecznych.

Nawet najbardziej rzetelny dokument nie musi być trafnym miernikiem interesującej nas rzeczywistości – może bowiem albo pominąć jej ważne wymiary, albo wyróżnić je w sposób arbitralny. Krótko mówiąc, ze względu na swoją specyfikę dokumenty formalne raczej nie będą trafnymi wskaźnikami nieformalnej rzeczywistości, a dokumenty nieformalne – trafnymi wskaźnikami rzeczywistości formalnej. Źródła oficjalne „mówią nam dużo więcej o zachowaniu się ludzi niż o ich wewnętrznych odczuciach. Odtwarzanie stanu świadomości z postaw zewnętrz-

182

Michał Łuczewski, Paulina Bednarz-Łuczewska

nych jednostek czy też grup ludzkich jest przedsięwzięciem metodycznie delikatnym” (Kieniewicz 1982, s. 60). Dokumenty normatywne dotyczące danej grupy lepiej obrazują prawną teorię niż praktykę (Brodowska 1989, s. 7), lepiej świadomość prawodawców niż świadomość mas (Wiślicz 2001, s. 15–17). Natomiast dokumenty osobiste nie pozwalają nam zrekonstruować prawidłowo kontekstu społecznego. Ze swojej natury skupiają się na konkretnych wydarzeniach, pomijając długie trwanie i siły społeczne z poziomu makro. Ich autorzy mają tendencję do czynienia siebie i własnej grupy centrum wydarzeń, przedstawiania się w pozytywnym świetle (jako wartościowych, zjednoczonych, licznych i zaangażowanych) oraz dostosowywania przeszłości do własnych wartości i interesów. Te efekty widać bardzo dobrze we wszystkich świadectwach indywidualnych, począwszy od świadectwa Szmula Wasersztajna, a na świadectwach członków Solidarności skończywszy. Żeby opisać dane zjawisko w sposób niearbitralny, oddając sprawiedliwość wszystkim jego wymiarom, musimy porównać dokument z innymi dokumentami i innymi źródłami informacji. W skrócie, musimy przeprowadzić triangulację. Triangulacja informatorów. Żeby odpowiedzieć na pytanie, czy informator mówi prawdę (Topolski 1984, s. 357–358), najlepiej porównać jego wypowiedzi z wypowiedziami innych informatorów. Załóżmy, że interesuje nas istota ruchu społecznego Solidarność. Jeden z informatorów twierdzi, że był to ruch klasowy (np. Ost 2007). Czy jest to opis adekwatny? Tego typu charakterystyka pojawia się również w innych wypowiedziach. W tym sensie nie jest ona arbitralna. Ale czy jest wyczerpująca? Solidarność bywa przecież postrzegana jako ruch polityczny, demokratyczny, religijny, socjalistyczny, liberalny, republikański (zob. Ciżewska 2010; Rojek 2009). Oznacza to, że nasz informator dobrze ujął jedną z charakterystyk ruchu, ale nie była to cecha charakterystyczna ruchu. Opis podany przez niego był zatem niepełny. Triangulacja źródeł. W triangulacji źródeł warto zestawiać ze sobą dane formalne i nieformalne, które – jak widzieliśmy – charakteryzują się innymi właściwościami. Spektakularnym tego przykładem jest biografia Wilhelma von Habsburga-Lotaryńskiego (1895–1948) autorstwa Timothy’ego Snydera (2010), który wykorzystał materiały z ponad dwudziestu europejskich archiwów, a także prasę oraz dzieła literackie, takie jak Niepokoje wychowanka Törlessa Roberta Musila. Dzięki temu mógł zrekonstruować dzieje życia „czerwonego księcia” od narodzin nad Adriatykiem i młodości w Polsce, przez bitewne pola Ukrainy i podrzędne paryskie knajpy, po udział w II wojnie światowej oraz tragiczną śmierć w sowieckiej katowni. Autor nie ograniczył się przy tym do analizy oficjalnych wypowiedzi i działań Wilhelma, lecz poświęcił wiele uwagi jego działalności wywiadowczej i zaskakującej nieobyczajności. W konsekwencji poznaliśmy dzieje nie tylko przedstawiciela dynastii panującej, lecz także człowieka z krwi i kości. Taki opis jest pełny i niearbitralny.

7. Analiza dokumentów zastanych

183

Do wyjaśnienia zjawisk społecznych triangulację źródeł wykorzystała z kolei Maryjane Osa (2010), która dzięki porównaniu dokumentów formalnych i nieformalnych pokazała, że powstanie Solidarności było (a) wynikiem mobilizacyjnej ideologii religijno-narodowej Stefana Wyszyńskiego, (b) niezwykle sprawnie zorganizowanych obchodów religijnych (Wielka Nowenna) i (c) zacieśniających się więzów między grupami opozycyjnymi. W ten sposób połączyła ona indywidualistyczny styl wyjaśniania z tym odwołującym się do kontekstu. Możemy zakładać, że tego typu wyjaśnienie jest pełniejsze i mniej arbitralne niż wyjaśnienia cząstkowe, formułowane na podstawie jednego typu dokumentów. Najlepszym przykładem wagi triangulacji źródeł w opisie i wyjaśnianiu są wielokrotnie już cytowane badania Roberta D. Putnama (1995), który sprawdził dodatkowo, na ile poszczególne wskaźniki obywatelskości i sprawności instytucji są ze sobą zgodne. Ponieważ z reguły regiony uzyskiwały podobne oceny, niezależnie od użytych wskaźników, autor wnioskował, że posłużył się dobrymi, trafnymi miarami. Triangulacja metod. Dzięki triangulacji metod możemy wyjść poza porównywanie dokumentów z dokumentami w kierunku innych typów materiału empirycznego. Z triangulacji metod skorzystała Joanna Wawrzyniak (2009), która badania w archiwum uzupełniła wywiadami z członkami ZBoWiD-u. Pozwoliło jej to lepiej poznać badaną grupę, zwrócić uwagę na to, co było dla niej ważne, i uzyskać pełniejszy, bardziej zniuansowany obraz jej funkcjonowania. Podobnie postąpiły Agnieszka Nowakowska i Zofia Wóycicka (2010), które zajęły się przykładami etnicznej polityki komunistów. Wywiady pozwoliły im zweryfikować i uzupełnić materiał prasowy oraz archiwalny, a także wzbogacić widzenie rzeczywistości o dynamicznie zmieniający się aspekt świadomości społecznej. Dzięki triangulacji pokusiły się o oddzielanie pierwotnych doświadczeń od nadanych im później znaczeń. Z kolei Mirosława Grabowska i Tadeusz Szawiel (2001) na podstawie wywiadów z działaczami politycznymi pokazali, że ich poglądy bywają bardziej pragmatyczne, niż sugeruje to oficjalny program partyjny. W badaniach Putnama (1995) rolę triangulacji metod spełniło porównanie wskaźników opartych na analizie dokumentów formalnych z opiniami ludzi na temat instytucji (sondaż) oraz wykonaniem eksperymentu, który sprawdzał, jak szybko urzędnicy reagują na interpelacje obywateli. Ponieważ te dwie miary były spójne z miarami opartymi na dokumentach, można było uznać te ostatnie za bardziej trafne. Najsprawniejsze instytucje były jednocześnie tymi, które obywatele za takie uznawali i które najszybciej załatwiały ich problemy.

Dobre badania oparte na dokumentach to takie, które są zarówno rzetelne, jak i trafne. Nawet jeśli posługujemy się rzetelnymi miarami, to rzeczywistość

184

Michał Łuczewski, Paulina Bednarz-Łuczewska

społeczna w jej wielowymiarowości może nam umknąć. Bardzo dobrze widać to na przykładzie doskonałej książki Pawła Rojka (2009), która na podstawie analizy oficjalnego dyskursu Solidarności pokazuje, że miał on charakter na wskroś liberalny. Przy użyciu narzędzi zaproponowanych przez autora i w oparciu o ten sam materiał każdy inny badacz doszedłby do tych samych wniosków: Solidarność była liberalna. W tym sensie jest to praca, której udaje się spełnić ideał rzetelności. Ale właśnie dążenie do precyzji sprawiło, że jednocześnie autorowi trudniej jest zrealizować ideał trafności. Gdyby bowiem dokonał triangulacji, jego podstawowa teza zostałaby zakwestionowana, a przynajmniej zmodyfikowana. Triangulacja informatorów pokazałaby, że Solidarność miała również swój rys moralistyczny i dualistyczny, tak widzieli ją na przykład przedstawiciele Partii, niektórzy badacze społeczni czy przedstawiciele związkowych dołów. Podobny skutek miałaby triangulacja źródeł, która uzupełniłaby analizę dokumentów oficjalnych o analizę (znacznie bardziej moralizującej) prasy związkowej (Kowalski 2009). Wreszcie, do podobnych wniosków doprowadziłaby autora triangulacja metod, która uzupełniłaby analizy archiwalne między innymi o wywiady z członkami Solidarności. W wypowiedziach prywatnych jawili się oni bowiem bardziej jako republikanie niż liberałowie (Ciżewska 2010). Choć oczywiście autor zna wszystkie tego typu wypowiedzi – wielką zaletą jego pracy jest to, że obficie je cytuje – to bierze je pod uwagę tylko po to, żeby je odrzucić. W konsekwencji zwraca uwagę tylko na jeden wymiar Solidarności, co czyni jego analizę niepełną. Gdyby jednak chciał zrealizować ideał trafności, jego analizy stałyby się znacznie bardziej zniuansowane i wielowymiarowe, co utrudniałoby ich replikację w czasie i przestrzeni. Innymi słowy, badacze na podstawie tego samego materiału empirycznego dochodziliby do różnych wniosków. Tego typu napięcie między rzetelnością a trafnością jest nieusuwalne i każdy, kto sięga po dokumenty, musi się z nim zmierzyć.

Na podstawie przeglądu zastosowań dokumentów oraz problemów metodologicznych z tym związanych możemy pokusić się o pewne bardziej ogólne wnioski. Podstawową zaletą danych zastanych jest to, że już istnieją. Badacz nie musi ich tworzyć. Dokumenty z racji olbrzymiego zróżnicowania swojej treści i formy mogą posłużyć do realizacji wszystkich podstawowych celów badania oraz analizy wszystkich sfer rzeczywistości społecznej. Zarówno dokumenty formalne, jak i nieformalne są bardzo dobrym źródłem hipotez i problemów badawczych, choć literatura pozostaje przez badaczy zdecydowanie niedoceniania. O ile dokumenty formalne lepiej nadają się do badania sfery publicznej i politycznej oraz konstruowania twardych wskaźników (ekonomia, prawo, edukacja), o tyle dokumenty nieformalne lepiej nadają się do badania sfery prywatnej i konstruowania miękkich wskaźników (kultura). Szczególną przewagę dokumentów

7. Analiza dokumentów zastanych

185

stanowi to, że pozwalają one na opis dynamiczny (badania podłużne), zwłaszcza gdy badacz dokonuje ich replikacji (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 322–324). Wreszcie, dokumenty mogą służyć wyjaśnianiu zjawisk z poziomu mikro, mezo czy makro. Oba typy dokumentów sprawdzają się tutaj znakomicie, przy czym dokumenty nieformalne sprzyjają wyjaśnieniom indywidualistycznym (motywacje), a formalne – społecznym (kontekst). Pomimo tych wszystkich zalet, badacz nie może traktować dokumentów bezkrytycznie, przeciwnie – musi nieustannie brać pod uwagę problemy ich trafności i rzetelności. Gdy tylko dokonamy metodologicznej krytyki dokumentów, mogą one służyć oświetleniu każdego problemu badawczego. W takiej sytuacji prawdziwe pytanie nie powinno brzmieć: „Do czego mogą służyć dokumenty?”, ale – po pierwsze: „Jakie dokumenty mogę wykorzystać?”, i po drugie: „Jak powinienem to czynić?” Polecane lektury Bartkowski Jerzy (2003), Tradycja i polityka. Wpływ tradycji kulturowych polskich regionów na współczesne zachowania społeczne i polityczne, Warszawa: Żak. Sułek Antoni (1986), Socjolog wobec danych urzędowych. Przyczynek do metodologii badań nieankietowych, „Kultura i Społeczeństwo” nr 1, s. 121–141. Sułek Antoni (1998), Dokumenty urzędowe, w: Encyklopedia socjologii, t. 1, Warszawa: Oficyna Naukowa.

Bartkowski Jerzy (2003), Tradycja i polityka. Wpływ tradycji kulturowych polskich regionów na współczesne zachowania społeczne i polityczne, Warszawa: Żak. Blumer Herbert (2007), Interakcjonizm symboliczny. Perspektywa i metoda, tłum. Grażyna Woroniecka, Kraków: Nomos. Bończa-Tomaszewski Nikodem (2006), Źródła narodowości. Powstanie i rozwój polskiej świadomości w II połowie XIX i na początku XX wieku, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. Brodowska Helena (1984), Chłopi o sobie i Polsce. Rozwój świadomości społecznej, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza. Buchner Hanna, Niewiadomska-Guentzel Marta (2008), Jak korzystać z archiwów państwowych? Przewodnik użytkownika Zintegrowanego Systemu Informacji Archiwalnej ZoSIA, Warszawa: Narodowe Archiwum Cyfrowe. Bujak Franciszek (1903), Żmiąca, wieś powiatu Limanowskiego, Kraków: G. Gebethner. Burdziej Stanisław (2009), Religia obywatelska w Stanach Zjednoczonych. Studium socjologiczne retoryki religijnej Billa Clintona i George’a W. Busha, Kraków: Nomos. Bystroń Jan Stanisław (1980), Tematy, które mi odradzano. Pisma etnograficzne rozproszone, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy. Chałasiński Józef (red.) (1964), Awans pokolenia, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.

186

Michał Łuczewski, Paulina Bednarz-Łuczewska

Chałasiński Józef (1984), Młode pokolenia chłopów, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza. Ciżewska Elżbieta (2010), Filozofia publiczna Solidarności. Solidarność 1980–1981 z perspektywy republikańskiej tradycji politycznej, Warszawa: Narodowe Centrum Kultury. Cooley Charles H. (1902), Human Nature and the Social Order, New York: Scribner’s. Denzin Norman K., Lincoln Yvonna S. (red.) (2009), Metody badań jakościowych, 2 t., Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Dijk Teun van (2008), Kontekstualizacja w dyskursie parlamentarnym. Aznar, Irak i pragmatyka, kłamania, tłum. Grzegorz Kowalski w: Anna Duszak, Norman Fairclough (red.), Krytyczna analiza dyskursu. Interdyscyplinarne podejście do komunikacji społecznej, Kraków: Universitas. Dunarowski Władysław (1949), Ciężar rąk, Warszawa: Wydawnictwo Ludowe. Dunarowski Władysław (1979), Dom pod winogronami. Opowiadania, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza. Dunin Kinga (2004), Czytając Polskę. Literatura polska po roku 1989 wobec dylematów nowoczesności, Warszawa: W.A.B. Durkheim Émile (2006), Samobójstwo. Studium z socjologii, tłum. Krzysztof Wakar, Warszawa: Oficyna Naukowa. Elias Norbert (1980), Przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu, tłum. Tadeusz Zabłudowski, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy. Foucault Michel (2000), Historia seksualności, tłum. Bogdan Banasiak, Tadeusz Komendant, Krzysztof Matuszewski, Warszawa: Czytelnik. Frankfort-Nachmias Chava, Nachmias David (2001), Metody badawcze w naukach społecznych, tłum. Elżbieta Hornowska, Poznań: Zysk i S-ka. Gdula Maciej (2009), Trzy dyskursy miłosne, Warszawa: Oficyna Naukowa. Gephart Robert P. (1988), Ethnostatistics. Qualitative Foundations for Quantitative Research, Newbury Park: Sage Publications. Ginzburg Carlo (1989), Ser i robaki. Wizja świata pewnego młynarza z XVI wieku, tłum. Radosław Kłos, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy. Girard René (2001), Prawda powieściowa i kłamstwo romantyczne, tłum. Karolina Kot, Warszawa: Wydawnictwo KR. Girard René (2006), Początki kultury, tłum. Michał Romanek, Kraków: Znak. Grabowska Mirosława, Szawiel Tadeusz (2001), Budowanie demokracji. Podziały społeczne, partie polityczne i społeczeństwo obywatelskie w postkomunistycznej Polsce, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Gross Jan Tomasz (2000), Sąsiedzi. Historia zagłady żydowskiego miasteczka, Sejny: Pogranicze. Hammersley Martyn, Atkinson Paul (2000), Metody badań terenowych, tłum. Sławomir Dymczyk, Poznań: Zysk i S-ka. Jahoda Marie, Lazarsfeld Paul F., Zeisel Hans (2007), Bezrobotni Marienthalu, tłum. Robert Marszałek, Warszawa: Oficyna Naukowa. Kamiński Marek (1997), Jak komuniści mogli zachować władzę w 1989 roku. Rzecz o (nie) kontrolowanej odwilży, sondażach opinii publicznej i ordynacji wyborczej, „Studia socjologiczne” nr 2 (145), s. 5–34. Kieniewicz Stefan (1982), Historyk a świadomość narodowa, Warszawa: Czytelnik. Klich-Kluczewska Barbara (2005), Przez dziurkę od klucza. Życie prywatne w Krakowie (1945– 1989), Warszawa: Wydawnictwo Trio. Kłoskowska Antonina (2005), Kultury narodowe u korzeni, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Koopmans Ruud, Rucht Dieter (2002), Protest Event Analysis, w: Bert Klandermans, Suzanne Staggenborg (red.), Methods of Social Movement Research, Minneapolis: University of Minnesota Press.

7. Analiza dokumentów zastanych

187

Kostera Monika (2003), Antropologia organizacji. Metodologia badań terenowych, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Kowalski Sergiusz (2009), Krytyka solidarnościowego rozumu. Studium z socjologii myślenia potocznego, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. Kula Witold (1963), Problemy i metody historii gospodarczej, Warszawa: PWN. Luhmann Niklas (2003), Semantyka miłości. O kodowaniu intymności, tłum. Jerzy Łoziński, Warszawa: Scholar. Łuczewski Michał (2002), „To żadna przyjemność prosić”. Studium empiryczne żebractwa miejskiego, „Kultura i Społeczeństwo” nr 4, s. 41–65. Łuczewski Michał (2012), Odwieczny naród, Toruń: UMK. Marks Karol (1951), Proces wytwarzania kapitału, w: Kapitał, t. 1, Warszawa: Książka i Wiedza. Mędrzecki Włodzimierz (2002), Młodzież wiejska na ziemiach Polski centralnej 1864–1939. Procesy socjalizacji, Warszawa: DiG. Micińska Magdalena (1995), Między Królem Duchem a mieszczaninem. Obraz bohatera narodowego w piśmiennictwie polskim przełomu XIX i XX wieku (1890–1914), Wrocław: Fundacja na Rzecz Nauki Polskiej. Mucha Janusz (1992), Cooley, Warszawa: Wiedza Powszechna. Nowakowska Agnieszka, Wóycicka Zofia (2010), Etniczna polityka komunistów. Dwa casusy, Warszawa: Wydawnictwo Trio. Osa Maryjane (2010), Stwarzanie Solidarności. Religijne podstawy polskiego ruchu społecznego, tłum. Michał Bizoń, „Pressje” nr 21. Ossowska Maria (1985), Normy moralne, Warszawa: PWN. Ost David (2007), Klęska „Solidarności”. Gniew i polityka w postkomunistycznej Europie, tłum. Hanna Jankowska, Warszawa: Muza. Palska Hanna (1994), Nowa inteligencja w Polsce Ludowej. Świat przedstawień i elementy rzeczywistości, Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN. Podgórski Ryszard Adam (2007), Metodologia badań socjologicznych. Kompendium wiedzy metodologicznej dla studentów, Bydgoszcz: Oficyna Branta. Pryke Sam (1998), Nationalism and Sexuality. What are the Issues?, „Nations and Nationalism” vol. 4, nr 4, s. 529–546. Putnam Robert D. (1995), Demokracja w działaniu. Tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech, tłum. Jacek Szacki, Kraków: Znak. Rakowski Tomasz (2009), Łowcy, zbieracze, praktycy niemocy. Etnografia człowieka zdegradowanego, Gdańsk: Słowo/ obraz terytoria. Rojek Paweł (2009), Semiotyka Solidarności. Analiza dyskursów PZPR i NSZZ Solidarność w 1981 roku, Kraków: Nomos. Silverman David (2007), Interpretacja danych jakościowych, tłum. Małgorzata Głowacka-Grajper, Joanna Ostrowska, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Snyder Timothy (2010), Czerwony Książę, tłum. Maciej Antosiewicz, Warszawa: Świat Książki. Sułek Antoni (1986), Socjolog wobec danych urzędowych. Przyczynek do metodologii badań nieankietowych, „Kultura i Społeczeństwo” nr 1, s. 121–141. Sułek Antoni (1998), Dokumenty urzędowe, w: Encyklopedia socjologii, t. 1, Warszawa: Oficyna Naukowa. Sułek Antoni (2002), Ogród metodologii socjologicznej, Warszawa: Scholar. Szpak Ewelina (2005), Między osiedlem a zagrodą. Życie codzienne mieszkańców PGR-ów, Warszawa: Wydawnictwo Trio. Szpakowska Małgorzata (2003), Chcieć i mieć. Samowiedza obyczajowa w Polsce czasu przemian, Warszawa: Wydawnictwo W.A.B. Thomas William I., Znaniecki Florian (1976), Chłop polski w Europie i Ameryce, 5 t., Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.

188

Michał Łuczewski, Paulina Bednarz-Łuczewska

Thompson Ewa M. (2000), Trubadurzy imperium. Literatura rosyjska i kolonializm, tłum. Anna Sierszulska, Kraków: Universitas. Tokarski Sławomir (2003), Ethnic Conflict and Economic Development. Jews in Galician Agriculture 1868–1914, Warszawa: Wydawnictwo Trio. Topolski Jerzy (1984), Metodologia historii, Warszawa: PWN. Ulanowski Bolesław (1921), Księgi sądowe wiejskie, Kraków: Polska Akademia Umiejętności. Wawrzyniak Joanna (2009), ZBoWiD i pamięć drugiej wojny światowej 1949–1969, Warszawa: Wydawnictwo Trio. Weber Max (2011), Etyka protestancka i duch kapitalizmu, tłum. Dorota Lachowska, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Wierzbicki Zbigniew Tadeusz (1963), Żmiąca w pół wieku później, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wiślicz Tomasz (2001), Zarobić na duszne zbawienie. Religijność chłopów małopolskich od połowy XVI do końca XVIII wieku, Warszawa: Neriton. Wojtczak Maria (2001), „Ostmarkenliteratur”. Prowincja Poznańska w literaturze niemieckiej lat 1890–1918, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie. Zaremba Marcin (2001), Komunizm, legitymizacja, nacjonalizm. Nacjonalistyczna legitymizacja władzy komunistycznej w Polsce, Warszawa: Wydawnictwo Trio. Żychlińska Monika (2009), Muzeum Powstania Warszawskiego jako wehikuł polskiej pamięci zbiorowej, „Kultura i Społeczeństwo” nr 3 (53), s. 89–114.

ROZDZIAŁ

8

Aylin Kunter

Dyskurs jest określany jako użycie języka powiązane z formacjami społecznymi, politycznymi i kulturowymi; to język zarazem odzwierciedlający i kształtujący ład społeczny (Jaworski, Coupland 1999; Thomas 2003). W tej definicji kładzie się nacisk na język ujmowany jako przedmiot analizy, co zachęca do przyjmowania perspektywy językoznawczej i analitycznej. Jeżeli jednak założymy, że wszystkie aspekty ludzkiego doświadczenia i ludzkiej działalności są społecznie konstruowane, to musimy tym samym uznać, iż nie da się uprawiać całkowicie obiektywnej nauki, historii czy literaturoznawstwa, ponieważ wszystkie te dziedziny znajdują się pod wpływem społeczeństwa, w którym powstały. Osoby opowiadające się za istnieniem „teorii dyskursu” twierdzą, że historyczne narracje są społecznie konstruowane, że są produktem czasów i społeczeństwa, w jakich żyje badacz. Uważa się zatem, że to, jak postrzegamy sami siebie i w konsekwencji – to, kim jesteśmy – można zrozumieć dzięki analizie dyskursu. W związku tym pojawiają się również stwierdzenia, że „bez dyskursu nie ma rzeczywistości społecznej, a bez zrozumienia dyskursu nie możemy zrozumieć naszej rzeczywistości, naszych doświadczeń ani nas samych” (Phillips, Hardy 2002, s. 2). W założeniach leżących u podstaw analizy dyskursu uznaje się rolę odgrywaną przez „tekst” lub „dyskurs” w naszym życiu codziennym oraz sposób, w jaki dyskurs przyczynia się do konstruowania społecznych i organizacyjnych realiów. Zanim jednak przedstawimy analizę dyskursu jako metodologię, musimy sprecyzować, co w tym rozdziale oznaczają terminy „tekst” i „dyskurs”.

Nelson Phillips i Cynthia Hardy (2002, s. 3) definiują dyskurs jako „wzajemnie powiązany zbiór tekstów oraz praktyk ich tworzenia, rozpowszechniania oraz

190

Aylin Kunter

odbierania, które powołują dany przedmiot do istnienia”. Odnosząc te koncepcje do działania organizacji, Pete Thomas (2003) opisuje część procesu konstruowania przedmiotu, czyli na przykład zarządzanie dyskursem, jako dyfuzję, a następnie wyróżnia trzy grupy odgrywające najważniejszą rolę w tym procesie – to biznesmeni, naukowcy i intelektualiści. Zdaniem Phillipsa i Hardy (2002) przyjmuje się jednak założenie, że pojedynczo rozpatrywane teksty nie mają znaczenia. Stwierdzenie to jest niezwykle istotne z metodologicznego punktu widzenia: teksty zyskują znaczenie przez powiązanie ich z innymi aspektami dyskursu i kontekstu, w którym zostały wytworzone. W tym miejscu ważne jest, abyśmy na potrzeby tego rozdziału dokładnie określili, co uznajemy za tekst. Każdy tekst jest postrzegany jako dyskursywna całość w zbiorze innych, współzależnych tekstów. I to właśnie związek między owym dyskursem a rzeczywistością społeczną, którą tworzy on dla każdej jednostki, czyni z analizy dyskursu skuteczne narzędzie badania zjawisk społecznych. Jak wskazują Phillips i Hardy (2002, s. 5), „analiza dyskursu zajmuje się tekstem, dyskursem oraz kontekstem, ponieważ jest to nie tyle metoda, ile metodologia odzwierciedlająca zdecydowanie konstruktywistyczny pogląd na świat społeczny”. W analizie dyskursu wyróżniamy rozmaite podejścia w zależności od przyjmowanych perspektyw filozoficznych i analitycznych. Jak się jednak zdaje, wspólną cechą tych różnych ujęć jest przywiązanie do interpretacyjnego i refleksyjnego stylu analizy. W analizie dyskursu przyjmuje się zatem stanowisko charakterystyczne dla konstruktywistycznej epistemologii, mianowicie zakłada się, że świata nie można poznać w oddzieleniu od dyskursu (Burman, Parker 1993). Teksty mogą przyjmować różne formy – tekstów pisanych, wypowiedzi ustnych, obrazów, symboli, artefaktów (Grant, Keenoy, Oswick 1998). Wraz z powstaniem postmodernistycznej semiotyki definicję słowa „tekst” można – w porównaniu z wcześniejszymi definicjami – poszerzyć, tak aby obejmowała takie kulturowe artefakty, jak dzieła sztuki i architektury, utwory muzyczne, powieści, wiersze, piosenki czy sztuki teatralne (Nissley 2004). Norman Fairclough (2003) twierdzi, że konstruowanie przestrzeni, czasu i relacji czasoprzestrzennych często dokonuje się za pośrednictwem tekstów, musimy jednak pamiętać, by nie ograniczać się wyłącznie do tekstów pisanych, ponieważ takie aspekty naszego otoczenia, jak wystrój wnętrz, urbanistyka czy architektura budynków, również mogą odgrywać ważną rolę w tym konstruowaniu. Cytowani przez Nissleya Charles J. Palus i David M. Horth (2002, s. 71) są zdania, że jesteśmy świadkami rewolucji ikonicznej, co oznacza, że to właśnie obrazy, opowieści, metafory i sztuki wizualne tworzą język dzisiejszej gospodarki. Jak piszą, „wachlarz komunikacyjnych możliwości i – co ważniejsze – koncepcji wytwarzania niezwykle szybko się powiększa, zmieniając sposób myślenia ludzi. Współczesne kreatywne przywództwo wymaga nabycia nowej umiejętności, jaką jest biegłe posługiwanie się obrazami” (cyt. za: Nissley 2004, s. 294). W rozumieniu dyskursu jako jakościowej metody badawczej ogromne znaczenie ma to, że tego rodzaju teksty zawierają symbole reprezentujące strukturę

8. Analiza dyskursu

191

społeczną. Nawiązując do tego stanowiska, Fairclough (2003) uznaje, że styl i tożsamość stają się ważnymi obszarami analizy. Źródłem stylu jest wzajemna zależność między ciałem (jego fizyczną materialnością) a językiem. Te zróżnicowane gesty mają względnie stałe znaczenia, natomiast relacja między dyskursem a niedyskursywnym światem jest w swej istocie dialektyczna. Fairclough rozważa także estetyzację publicznych tożsamości i zauważa, że życie społeczne uległo temu procesowi. Omawia koncepcję wcielania się oraz polityki i zwraca uwagę na fakt, że publiczne wystąpienia polityków należy postrzegać w kategoriach estetycznie dopracowanych zdarzeń, wcielenie obejmuje zaś gestykulację danej osoby, jej postawę, wyraz twarzy i sposób poruszania się. Według Nissleya (2004) wizualne reprezentacje marki lub organizacji są symbolicznymi tworami, które służą jako metafory danej organizacji. Teksty powstają w konkretnym miejscu i momencie, dlatego też do pewnego stopnia reprezentują historię systemu społecznego, a w jego ramach – języka użytego w konstruowaniu dyskursu. Dzięki analizie tych symboli lub tekstów zyskujemy możliwość zrozumienia „stronniczych” historii aktorów angażujących się w dyskurs w określonym miejscu i czasie. Koncepcja stronniczej historii odgrywa tutaj ważną rolę, ponieważ – jak stwierdzają Phillips i Hardy (2002, s. 4) – „stronniczość wynika ze strukturyzacji stosunków władzy, jaką dysponują uczestnicy”. Dostrzega się więc, że dyskurs jest konstruowany przez aktorów mających mniejszą lub większą władzę i odmienne możliwości wywierania wpływu oraz że zachowana lub przyjęta historia dotycząca osób i instytucji zaangażowanych w tę społeczną konstrukcję niekonieczne daje nam pełny obraz. W tym rozdziale zajmiemy się zatem nie tylko językiem rozumianym jako tekst, lecz także innymi symbolicznymi i organizacyjnymi artefaktami, na przykład reklamami, obrazami, dekoracją wnętrz czy logo. Zgadza się to z omówionymi wcześniej koncepcjami dyskursu ujmującymi go jako reprezentację struktury społecznej i relacji, które symbolicznie komunikuje on za pośrednictwem idei.

W badaniach oraz analizach tekstu wykorzystuje się analizę dyskursu. Za pomocą „ustrukturyzowanego i systematycznego badania tekstów” (Phillips, Hardy 2002, s. 4) próbuje się ustalić, jak dyskurs oddziałuje na konstruowanie rzeczywistości społecznej. Takiemu postępowaniu towarzyszy świadomość natury dyskursu i jego tendencyjności. Kwestią sporną pozostaje jednak to, do jakiego stopnia badacze powinni koncentrować się na tekście lub kontekście. Spójrzmy na argumenty obu stron tego sporu. Według Hardy (2001) badacze, którzy skupiają się na tekście, często spotykają się z krytyką, ponieważ nie sytuują danych w konkretnym kontekście historycznym i nie są w stanie przeprowadzić analizy konstruktywnego

192

Aylin Kunter

oddziaływania języka. Z odwrotną sytuacją mamy do czynienia w wypadku badaczy, którzy próbują uchwycić i wyrazić kontekst. Mogą oni preferować własną interpretację danego tekstu i przypisywać pewne stwierdzenia zaangażowanym osobom. Hardy wspomina o jeszcze jednej dyskusji, która toczy się wokół struktury i sprawstwa. Jej sednem jest to, czy jednostki mają jakąś możliwość sprzeciwu. Według Haridimosa Tsoukasa (2000) w dyskusji na temat struktury i sprawstwa obie strony dysponują dobrymi argumentami: i realiści, i konstruktywiści mają rację. Tsoukas uważa, że słusznie można twierdzić, iż poza naszymi głowami istnieje jakiś świat społeczny, jednak – co postulują konstruktywiści – jest on również definiowany przez dystynkcje zakotwiczone w języku. W ten właśnie sposób określa się kulturowo i historycznie jedną rzeczywistość w opozycji do drugiej. W swojej pracy Cynthia Hardy i Steve Maguire (2010) pokazali, że dyskurs rzeczywiście może stworzyć pole skonfigurowanych zdarzeń i w ostateczności wpływać na instytucje. Za przykład może tutaj posłużyć konwencja Narodów Zjednoczonych dotycząca trwałych zanieczyszczeń organicznych. Stopień, w jakim dyskurs czynnie kształtuje rzeczywistość, jest nadal kwestionowany, co stanowi zagrożenie dla akceptacji analizy dyskursu. Według George’a Marcusa (1994) w dyskusji poświęconej związkom między postmodernizmem a antropologią w ramach stanowiska postmodernistycznego zakłada się, że sztywna, ostateczna lub monologiczna interpretacja danego tematu nie jest możliwa. Zdaniem Marcusa zachęciło to antropologów do podania w wątpliwość własnych reprezentacji rzeczywistości i dotyczących jej twierdzeń. W konsekwencji okazuje się, że zestawienia pozornie niewspółmiernych czynników przydają się przy odkrywaniu licznych i zmieniających się realiów. Dzięki tej tak zwanej postmodernistycznej wizji pozornie mało prawdopodobne zestawienia rzucają światło na te scenariusze i kultury, które wciąż czekają na odkrycie. Norman Fairclough (1995) przyczynił się do określenia tego, na czym polega podejście krytyczne w krytycznej analizie dyskursu. Zgodnie z wyznaczonym przez niego kierunkiem proponujemy tutaj metodologię, która łączy się z filozoficznymi założeniami postulującymi krytyczne podejście do zmiany społecznej. Według Fairclougha badanie słownych interakcji niepowiązanych ze strukturami społecznymi nie ma zbyt wielkiego sensu. Jego zdaniem użycie określenia „krytyczny” w odniesieniu do analizy dyskursu łączy się przede wszystkim z badaniem słownych interakcji, któremu towarzyszy świadomość tego, że są one zdeterminowane przez struktury społeczne i jednocześnie na te struktury wpływają (Fairclough 1995, s. 36). Fairclough stwierdza, że w normalnych okolicznościach wiele kwestii pozostaje niejasnych ze względu na naturalizację pozycji społecznych. Oznacza to, że celem krytycznej analizy dyskursu jest dokonanie denaturalizacji. Koncepcja „analizy krytycznej” – w rozumieniu Fairclougha – jest wykorzystywana, aby zwrócić uwagę na to, że ludzkie interakcje, te wzajemne połączenia oraz „łańcuchy przyczyn i skutków mogą być zniekształcone przez nasze postrzeganie” (Fairclough 1995, s. 36).

8. Analiza dyskursu

193

Zdaniem Pierre’a Bourdieu (1991, s. 37) analiza dyskursu przyczynia się do lepszego rozumienia zjawisk społecznych, ponieważ „socjologia może uwolnić się od wszelkich form dominacji, jaką językoznawstwo i jego teorie mają nad naukami społecznymi, wyłącznie wyjaśniając operacje konstruowania przedmiotu, którymi posłużono się przy ustanawianiu tej nauki, oraz tłumacząc społeczne warunki wytwarzania i obiegu jej podstawowych koncepcji”. Dzięki temu zaczynamy uświadamiać sobie, w jaki sposób zmiany w użyciu języka łączą się z szerzej pojętymi procesami społecznymi i kulturowymi, oraz dostrzegamy potencjał analizy takiego użycia języka w rozumieniu zmiany społecznej (Fairclough 1992). Jaworski i Coupland (1999) dodają, że chociaż dyskursowi przypisuje się różne znaczenia, to jednak pozostaje on koncepcją istotną dla rozumienia społeczeństwa, ludzkich reakcji na społeczeństwo i samego języka. O koncepcji dyskursu można zatem myśleć jako o manifestacji zmian społecznych i pozycji, leżących u podstaw danego języka oraz konkretnych relacji władzy. David Boje, Cliff Oswick i Jeffrey Ford (2004, s. 571) stwierdzają, że „możemy rozpatrywać organizacje jako materialne praktyki obejmujące tekst i mowę, zakotwiczone w ekonomii politycznej i historii społecznej oraz w czasie i przestrzeni. Z tej perspektywy to, czym jest organizacja i wszystko, co dzieje się w organizacji, a także to, co się jej przydarza, można postrzegać jako zjawisko językowe i dokonujące się w języku”. Widzimy zatem, że w wielu definicjach dyskursu jako przestrzeni analizy kładzie się nacisk na język. Należy jednak zauważyć, że istnieje spora grupa badań, w których przyjmuje się, że dyskurs wykracza poza używany język oraz że język jest tworzywem dyskursu, reprezentuje ład społeczny i jednocześnie go formuje, co oznacza, iż to język kształtuje interakcję jednostek ze społeczeństwem. Boje, Oswick i Ford (2004) ostrzegają, że traktowanie organizacji jako sfer jednakowo spójnych i jednoznacznie harmonijnych jest nierealistyczne. Autorzy ci stwierdzają, że zawsze istnieje kilka możliwości odczytania każdego organizacyjnego wydarzenia lub sytuacji, ponieważ ani dyskursy, ani teksty nie ograniczają się wyłącznie do języka. David Grant, Tom Keenoy i Cliff Oswick (1998) wskazują, że badacze również kwestionowali i nadal kwestionują zasadność monologicznych opisów kultur i organizacji. Można ustrzec się przed taką tendencją pod warunkiem, że zostaną rozwinięte bardziej interaktywne formy analizy. W ramach tych bardziej „dialogicznych” form analiz uznaje się, że organizacje składają się z wielu dyskursów, które interpretowane przez zaangażowane osoby zyskują odmienne znaczenia. To z kolei daje początek licznym organizacyjnym światom, co zdecydowanie różni się od bronionej przez wielu koncepcji jednej rzeczywistości i jednej kultury. Zdaniem Granta i współautorów (1998) oznacza to, że nie możemy konstruować pojedynczego opisu rzeczywistości organizacyjnej. Wynikają stąd ważne konsekwencje dotykające badaczy, ponieważ ich „sposób postrzegania” jest specyficzny dla ich kulturowego i społecznego podłoża.

194

Aylin Kunter

Grant, Keenoy i Oswick (1998) zachęcają do myślenia o dyskursie w szerszej perspektywie komunikacyjnej i do analizowania także tekstów niewerbalnych i niegłosowych, na przykład aktów performatywnych, języka znaków, obrazów, rzeźb, fotografii, designu, utworów muzycznych i filmów. Jeśli dyskurs ma tworzyć znaczenia, to wiele tekstów może wykorzystywać więcej niż jeden system semiotyczny. W tym rozdziale podchodzimy do dyskursu właśnie w taki sposób – uwzględniając kilka systemów semiotycznych, aby osiągnąć głębsze zrozumienie kultury. Zachowajmy wcześniejsze stwierdzenia w pamięci i przejdźmy od manifestacji systemów społecznych i politycznych od dokładniejszego określenia tego, co ustanawia dyskurs i jak łączy się on z naszym życiem codziennym. Phillips i Hardy (2002, s. 4) uważają, że „dyskursy są urzeczywistnianie i wcielane w życie w różnorodnych tekstach. Dyskursy istnieją jednak poza poszczególnymi tekstami, które się na nie składają”. Fairclough (2003) również uznaje, że słusznym posunięciem jest rozszerzenie pojęcia dyskursu, tak by obejmowało ono nie tylko każdy wytwór pisany lub mówiony, lecz także inne formy symboliczne, na przykład obrazy wykorzystywane w reklamach. Odnosząc te koncepcje do zagadnienia współczesnego miejsca pracy, Grant, Keenoy i Oswick (1998, s. 3) twierdzą, że „określenie «dyskurs organizacyjny» oznacza ustrukturyzowany zbiór tekstów urzeczywistnianych w praktykach mówienia i pisania (oraz w całej gamie reprezentacji wizualnych oraz artefaktów kulturowych), które – z organizacyjnego punktu widzenia – stwarzają owe powiązane ze sobą przedmioty w miarę powstawania, rozpowszechniania i konsumowania tekstów”. Autorzy ci sugerują zatem, że w tekstach są zawarte symbole reprezentujące strukturę społeczną, a ich aktorami mogą być organizacje, pracownicy, uczeni, media lub różnego rodzaju doradcy. Przyjmując bardziej krytyczne podejście do metod stosowanych przez organizacje, które za pomocą różnych strategii próbują kontrolować swoich pracowników, Grant i współautorzy stwierdzają: Analiza organizacji, które walczą o przetrwanie i usiłują się rozwijać w kontekście działania sił globalizującego się rynku, ukazuje nam zdumiewającą różnorodność strategii zarządzania, polityk i praktyk. Chcąc nadać sens coraz bardziej niepewnemu, niespójnemu i zmiennemu zachowaniu obserwowanemu w sferze zarządzania, komentatorzy zaczęli zwracać się ku analizie języka i symbolicznych środków wyrazu, których używa się, aby opisywać, przedstawiać, interpretować i ujmować teoretycznie to, co uznajemy za faktyczność życia organizacyjnego (Grant, Keenoy, Oswick 1998, s. 1).

Fairclough (1996) krytycznie zauważa, że coraz ważniejszej roli dyskursu w społecznych przemianach towarzyszy narastające zainteresowanie jego kontrolowaniem. Za pomocą „technologizacji dyskursu” chce się doprowadzić do społecznej i kulturowej zmiany. Te „technologie sprawowania władzy” są systematycznie stosowane w organizacjach przez profesjonalistów, którzy specjalizują się w nauczaniu takich praktyk dyskursywnych, jak przeprowadzanie rozmów kwalifikacyjnych czy doradztwo. Nikolas Rose (1990) zauważa, że w latach

8. Analiza dyskursu

195

osiemdziesiątych obraz pracownika przekształcał się wraz z zachodzącymi zmianami społecznymi. Teoria „protestanckiej etyki pracy”, która zapewniała pracownikowi zestaw takich wartości, jak moralne, osobiste i społeczne dobro, była umacniana przez przewidywalność społecznych relacji: stałość zatrudnienia w jednym sektorze, małżeństwo i dzieci. Miejsce tej etyki zajął nowy ekonomiczny obraz współczesnego obywatela, pojmowanego teraz jako konsument. Możemy więc zadecydować, w jaki sposób nadać znaczenie naszemu życiu jednostki w społeczeństwie. Czynimy to, wybierając własny styl życia spośród całego zestawu rozmaitych opcji, dostarczanych nam przez media w postaci reklam, seriali czy filmów.

Musimy ustalić, co dokładnie zostaje skonstruowane za pomocą dyskursu i jego wymiarów. Zdaniem Fairclougha (1992, s. 64) „dyskurs jest praktyką, która nie tylko reprezentuje świat, lecz także nadaje mu znaczenie, konstytuuje i tworzy świat znaczący”. Według tego autora możemy wyróżnić trzy aspekty oddziaływania dyskursu na konstruowanie świata społecznego: (1) dyskurs przyczynia się do tworzenia „tożsamości społecznych”; (2) dyskurs pomaga w konstruowaniu relacji społecznych między ludźmi; (3) dyskurs wpływa na tworzenie systemów wiedzy i przekonań. „Praktyka dyskursywna ma charakter konstytutywny zarówno w rozumieniu konwencjonalnym, jak i kreatywnym. Z jednej strony przyczynia się do reprodukowania społeczeństwa (tożsamości i relacji społecznych, systemów wiedzy i przekonań), z drugiej zaś – do jego przekształcania” (Fairclough 1992, s. 65). Analiza dyskursu będzie skuteczną metodą analizy, o ile zostaną spełnione pewne minimalne warunki: Powinna to być metoda zapewniająca wielowymiarowość analizy, dzięki czemu będziemy mogli analizować związki między zmianą dyskursywną a zmianą społeczną. Powinna to być metoda umożliwiająca analizę wielu funkcji: zmieniające się praktyki dyskursu prowadzą do zmian w systemie wiedzy (dotyczących także przekonań i zdrowego rozsądku) oraz w relacjach i tożsamościach społecznych, potrzebujemy zatem takiej koncepcji dyskursu i metody jego analizy, które uwzględniają i obejmują wzajemne zależności między tymi trzema sferami. Powinna to być metoda zapewniająca historyczność analizy: teksty są tworzone na podstawie innych tekstów wyrażonych w określony sposób, który zależy od zmieniających się okoliczności społecznych. Powinna to być metoda krytyczna. Związki między zmianami społecznymi i kulturowymi a zmianami dyskursu przeważnie nie są oczywiste dla

196

Aylin Kunter

osób zaangażowanych, podobnie jak niejasna jest technologizacja dyskursu. Podejście krytyczne oznacza ujawnianie ukrytych powiązań i przyczyn (Fairclough 1992, s. 9). Boje, Oswick i Ford (2004) sugerują, że podejście do dyskursu i – co za tym idzie – do tekstu, które obejmuje różne metody i poziomy uczestnictwa w organizacji i ujmowania jej, oznacza metodologiczną różnorodność oraz wielowymiarowość analiz. Autorzy ci zachęcają do tworzenia większej liczby prac, w których podejmie się próbę zrozumienia relacji między organizacjami a zjawiskami dyskursywnymi na poziomie mikro i makro. Fairclough (2005) również uważa, że interdyscyplinarne podejście do krytycznej analizy dyskursu ma fundamentalne znaczenie. Takie podejście odpowiada dialektycznemu postrzeganiu dyskursu. Mamy wówczas do czynienia z uznaniem kultury za coś, co jest tworzone i zmieniane przez dyskurs, i to właśnie za pośrednictwem tego dyskursu jednostki konstruują własne interpretacje kultury i ich doświadczają.

Stephen Linstead i Robert Grafton-Small (1992, s. 332) przywołują Gibsona Burrella (1988, s. 226), wskazując, że badanie kultury powinno się w szczególności skoncentrować na „sekretnych formach przyjmowanych przez rozproszoną, strategiczną i tymczasową kreatywność grup i jednostek znajdujących się w uścisku «dyscypliny»”. Rozumienie tego, w jakich postaciach przejawia się kultura, staje się łatwiejsze dzięki pojęciu bricolage, które można wykorzystywać w badaniu i poznawaniu tego, co uznaje się za kreatywny proces generowania znaczenia przez użytkowników. W tych koncepcjach dostrzegamy przejście od dominującego podejścia do badania kultury, zgodnie z którym próbuje się przedstawić jej odczytanie, do bardziej postmodernistycznego nastawienia, które stara się dowartościować organizację ujmowaną jako splot różnorodnych tekstów oraz ich cech. Hardy (2001) stwierdza jednak, że z tą metodologią wiążą się pewne problemy. Po pierwsze, trudno dokładnie określić, które dane należy gromadzić. Po drugie, badanie tekstu organizacyjnego w szerszym kontekście może stanowić wyzwanie. Poza tym nierozstrzygnięta dyskusja na temat struktury i sprawstwa również wywiera pewien wpływ na analizę dyskursu. Pojawiają się też głosy żądające zwiększenia refleksyjności badań, ale nie zawsze łatwo spełnić te postulaty. Linstead i Grafton-Small (1992) stwierdzają ponadto, że rozumienie kultury danego społeczeństwa wymaga ostrożnego namysłu nad codziennymi praktykami istniejącymi w konkretnych organizacjach i socjohistorycznych kontekstach. Podobnie jak czytanie jest procesem formatywnym, również kon-

8. Analiza dyskursu

197

sumowanie korporacyjnych artefaktów w formie produktu lub obrazu jest znaczącą, lecz pomijaną częścią procesu odtwarzania subiektywności. Wykorzystanie marginesu – w rozumieniu Derridy (2002) – oznacza odwrócenie znaczenia wyrazu, zmianę kierunku dyskursu, dekonstrukcję kultury. Dzięki temu może ujawnić się siła innej kultury. W badaniach dotyczących kultury organizacyjnej lub korporacyjnej należy dostrzec i uwzględnić jako część owego odtwarzania subiektywności pozycję badacza traktowanego jak naczynie, przez które przepływają informacje dotyczące kultury organizacyjnej, ponieważ tylko w ten sposób zbliżymy się do rozumienia tego, co materiały zebrane w toku badań mogą nam powiedzieć o danej sytuacji. W zasadzie potrzebujemy badań, które zajmą się tym, co nie jest obecne, co nie zostało wypowiedziane, tym, co jest w tekście niejasne. Analiza dyskursu spełnia te postulaty, ponieważ wykorzystuje koncepcje dotyczące kultury oraz jej reprezentacje, aby dotrzeć do tych elementów, które kształtują nasze rozumienie kultury, i umożliwić nam lepsze zrozumienie danego podmiotu. Sam tekst może przyjmować różne formy i nie składa się wyłącznie z języka. Teatr, performans, obrazy czy design również mogą być elementami tekstu. Do legitymizacji danego ruchu czy kultury przyczynia się wiele aspektów życia organizacyjnego, a dzięki sięgnięciu ponad i poza te symbole zaczynamy lepiej rozumieć nasz świat.

Częścią mojej rozprawy doktorskiej było studium przypadku pewnej organizacji (na potrzeby tego rozdziału opatrzonej pseudonimem). Analiza została przeprowadzona pod kątem dyskursu tej organizacji. Dane pochodziły z internetu, dokumentów oraz rozmów z pracownikami badanej organizacji. Znaczenia języka, symboli i obrazów zostały „zdekonstruowane” po to, aby zrozumieć znaczenie dyskursu oraz jego miejsca w szerszym kontekście społecznym.

Spełnianie dobrych uczynków Zdawało się, że w Anielskich Napojach – rozumianych jako organizacja – słowa te rozbrzmiewają ze wszystkich stron. Odwiedzamy ich stronę internetową, klikamy w zakładkę „O nas”, a potem hasło „Etyka” przenosi nas do podstrony poświęconej „Spełnianiu dobrych uczynków”, w której znajdujemy szczegółowe opisy tego, jak Anielskie Napoje próbują „czynić dobro”. „Wierzymy, że każdego dnia w naszej firmie możemy spełnić jakiś drobny, ale dobry uczynek, który pomoże ludziom wokół nas.

198

Aylin Kunter

A oto dwa przykłady: Napoje dla bezdomnych – przekazujemy nadwyżki towaru tym, którzy go potrzebują. Superbabcia – dziergając czapeczki dla naszych napojów, zbierasz pieniądze na szczytne cele. Angażujemy się także w działalność charytatywną – co roku przekazujemy 10% naszych zysków na wsparcie programów społecznych realizowanych przez Anielską Fundację”. Miałam nieodparte wrażenie, że coś mi tu nie pasuje. Te słowa denerwowały mnie od samego początku, ale nie wiedziałam, dlaczego tak się dzieje. Dlaczego ta pozornie słuszna idea wywoływała u mnie takie poczucie dyskomfortu? W końcu ta organizacja naprawdę produkowała swój sok pomarańczowy „wyłącznie ze wspaniałych, ręcznie wybieranych pomarańczy”, a owocowe koktajle „wyłącznie ze zmiksowanych owoców i świeżego soku”. Wiedziałam również na tym etapie przymierzania się do podjęcia badań nad Anielskimi Napojami, że ta organizacja najwyraźniej koncentrowała się na ważnych kwestiach społecznych i ekologicznych. Na przykład zdawało się, że takie problemy społeczne, jak bezdomność czy sytuacja ludzi starszych, znalazły swoje miejsce w ich polityce i filozofii. Takie wrażenie wywoływano, przekazując regularnie środki na wybrane cele charytatywne stanowiące część działalności Anielskiej Fundacji, czyli charytatywnej inicjatywy Anielskich Napojów. A oto przykładowe projekty: organizacja festiwalu muzycznego – w zeszłym roku podczas festiwalu zgromadzono pieniądze na program o nazwie CHICKS, polegający na fundowaniu dzieciom z biednych dzielnic wakacji na wsi, a w tym roku pieniądze są zbierane na leczenie chorych dzieci. Każdego roku Anielskie Napoje przekazują również dochód ze sprzedaży swoich produktów w okresie bożonarodzeniowym osobom starszym, które w zamian dziergają włóczkowe czapeczki nakładane na zakrętki butelek z owocowymi koktajlami. Anielskie Napoje sprawiają również wrażenie, że interesują się problemami społecznymi o zasięgu globalnym. W swoich reklamach sięgają po materiały dotyczące ludzi mieszkających w krajach, skąd pochodzą owoce przerabiane na napoje, a także pokazują tych ludzi – ciężko pracujących, ale szczęśliwych. Te obrazy i słowa wykorzystuje się po to, by podkreślić, jak ważne dla Anielskich Napojów jest zapewnienie dostawcom z krajów rozwijających się godziwej zapłaty za ich towary. Zdawałam sobie także świetnie sprawę, jak często Anielskie Napoje wspominają o kwestiach związanych z ekologią i troską o naszą planetę. W materiałach informacyjnych i przekazywanych obrazach firma skupia się na takich sprawach, jak emisja dwutlenku węgla, recykling oraz prace nad tworzywami, z których powstają opakowania napojów. Anielskie Napoje wywołują takie wrażenie również dzięki temu, że są kojarzone z różnymi organizacjami ekologicznymi pracującymi na rzecz zmniejszenia wpływu, jaki działalność człowieka wywiera na środowisko naturalne, i ograniczenia szkód, jakie wyrządzamy sobie i naszej planecie.

8. Analiza dyskursu

199

Przykładem jest Anielska Fundacja, która przyznaje subwencje, angażuje się w realizację programów społecznych i współpracuje z organizacjami pozarządowymi (głównie zagranicznymi). Ze strony internetowej Anielskich Napojów dowiadujemy się, że dzięki takiej działalności charytatywnej „powstają relacje umożliwiające lokalnym społecznościom wypracowanie długoterminowych rozwiązań trapiących ich problemów. Entuzjastycznie podchodzimy do innowacyjnych projektów, które najlepiej wykorzystują zasoby naturalne, aby w ten sposób zapewnić nam lepszą przyszłość”. Sprawy, którymi zajmują się Anielskie Napoje: sprawiedliwy handel, troska o naszą planetę, równość i różnorodność, także moim zdaniem należą do najważniejszych problemów, z jakimi mierzą się dzisiaj jednostki i organizacje. Jeśli wymienione kwestie są dla mnie tak ważne, to jako potencjalna pracownica Anielskich Napojów i jako badaczka powinnam być szczęśliwa i podekscytowana tym, że dołączam do organizacji, która tak aktywnie i w widoczny sposób broni tych idei. Z pewnością firma postępowała w zgodzie z często powtarzanym sloganem: „Spełnianie dobrych uczynków”, prawda? Spełniała dobre uczynki, czyż nie? Dlaczego więc byłam tak sceptycznie nastawiona i dlaczego czułam się tak niekomfortowo? Jednym z czynników odpowiedzialnych za moje odczucia wobec tego pozornie etycznego i poprawnego dyskursu było moje wykształcenie. Mam przygotowanie z zakresu teorii zarządzania i biznesu, co oznacza, że krytycznie podchodzę do ich dominujących założeń. Trudno mi było uwierzyć, że najważniejszym celem Anielskich Napojów nie jest zarabianie pieniędzy, dużych pieniędzy. Właśnie to poczucie dyskomfortu w sporej mierze zmotywowało mnie do podjęcia latem 2005 roku tymczasowej pracy w tej firmie. Chciałam się dowiedzieć, co kryje się za „spełnianiem dobrych uczynków” – a może potwierdzić swoje najgorsze przypuszczenia, że Anielskie Napoje wykorzystują idee ulepszania świata, żeby zarobić więcej pieniędzy. Zdaniem Kimberly Lau (2000) ta niepokojąca new age’owa tendencja do egocentryzmu pozwala ludziom myśleć, że dyskursy, które tworzą tę sferę za pośrednictwem konsumpcji, mają jednocześnie charakter działania politycznego. Takie przekonanie jest niebezpieczne. Tym argumentem posługuje się także Žižek (2006), kiedy stwierdza, że według „liberalnych komunistów” (tak określa właścicieli organizacji podobnych do Anielskich Napojów) bezduszna pogoń za zyskiem jest neutralizowana przez działalność charytatywną. Dobroczynność spełnia funkcję maski, pod którą skrywa się wyzysk ekonomiczny.

Przeczytaj dowolny artykuł z dziennika lub czasopisma – przeanalizuj go jako „tekst” i dokonaj własnej analizy dyskursu. Przyjrzyj się słowom, obrazom i innym dyskursywnym aspektom wybranego artykułu. Zastanów się nad politycznymi i społecznymi relacjami władzy obecnymi w tekście i przeprowadź krytyczną analizę dyskursu. Porozmawiaj o tych koncepcjach z innymi osobami,

200

Aylin Kunter

na przykład z wykładowcą. Co próbuje się powiedzieć w wybranym przez ciebie artykule? Co kryje się za oczywistym dyskursem zawartym w artykule? Jaka jest druga strona tej opowieści? Kogo się uwzględnia w artykule, a kogo pomija? Kto napisał analizowany artykuł i dlaczego? (tłumaczenie Marta Höffner)

Polecane lektury Dijk Teun A. van (red.) (2001), Dyskurs jako struktura i proces, tłum. Grzegorz Grochowski, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Duszak Anna, Fairclough Norman (red.) (2008), Krytyczna analiza dyskursu. Interdyscyplinarne podejście do komunikacji społecznej, Kraków: Universitas. Howarth David (2008), Dyskurs, tłum. Anna Gąsior-Niemiec, Warszawa: Oficyna Naukowa. Rapley Tim (2010), Analiza konwersacji, dyskursu i dokumentów, tłum. Anna Gąsior-Niemiec, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Wodak Ruth, Krzyżanowski Michał (red.) (2011), Jakościowa analiza dyskursu w naukach społecznych, tłum. Danuta Przepiórkowska, Warszawa: Łośgraf.

Boje David M., Oswick Cliff, Ford Jeffrey D. (2004), Language and Organization. The Doing of Discourse, „The Academy of Management Review” vol. 29, nr 4, s. 571–577. Bourdieu Pierre (1991), Language and Symbolic Power, Cambridge: Harvard University Press. Burman Erica, Parker Ian (red.) (1993), Discourse Analytic Research. Repertoires and Readings of Texts in Action, London: Routledge. Burrell Gibson (1988), Modernism, Post Modernism and Organizational Analysis 2. The Contribution of Michel Foucault, „Organization Studies” vol. 9, nr 2, s. 221–235. Derrida Jacques (2002), Marginesy filozofii, tłum. Adam Dziadek, Janusz Margański, Paweł Pieniążek, Warszawa: Wydawnictwo KR. Fairclough Norman (1992), Discourse and Social Change, Cambridge: Polity Press. Fairclough Norman (1995), Critical Discourse Analysis. The Critical Study of Language, New York: Longman. Fairclough Norman (1996), Technologisation of Discourse, w: Carmen Rosa Caldas-Coulthard, Malcolm Coulthard (red.), Texts and Practices. Readings in Critical Discourse Analysis, London: Routledge. Fairclough Norman (2003), Analysing Discourse. Textual Analysis for Social Research, London: Routledge. Fairclough Norman (2005), Critical Discourse Analysis in Transdisciplinary Research, w: Ruth Wodak, Paul Chilton (red.), A New Agenda in (Critical) Discourse Analysis, Amsterdam: John Benjamins.

8. Analiza dyskursu

201

Grant David, Keenoy Tom, Oswick Cliff (red.) (1998), Discourse and Organization, London: Sage Publications. Hardy Cynthia (2001), Researching Organizational Discourse, „International Studies of Management and Organization” vol. 31, nr 3, s. 25–47. Hardy Cynthia, Maguire Steve (2010), Discourse, Field-Configuring Events, and Change in Organizations and Institutional Fields. Narratives of DDT and the Stockholm Convention, „The Academy of Management Journal” vol. 53, nr 6, s. 1365–1392. Jaworski Adam, Coupland Nikolas (red.) (1999), The Discourse Reader, London: Routledge. Lau Kimberly J. (2000), New Age Capitalism. Making Money East of Eden, Philadelphia: University of Pennsylvania Press. Linstead Stephen, Grafton-Small Robert (1992), On Reading Organizational Culture, „Organization Studies” vol. 13, nr 3, s. 331–355. Marcus George E. (1994), On Ideologies of Reflexivity in Contemporary Efforts to Remake the Human Sciences, „Poetics Today” vol. 15, nr 3, s. 383–404. Nissley Nick (2004), The Artful Creation of Positive Anticipatory Imagery in Appreciative Inquiry. Understanding the Art of Appreciative Inquiry as Aesthetic Discourse, w: David L. Cooperrider, Michel Avital (red.), Constructive Discourse and Human Organization, Amsterdam: Elsevier. Palus Charles J., Horth David M. (2002), The Leader’s Edge. Six Creative Competencies for Navigating Complex Challenges, San Francisco: Jossey-Bass. Phillips Nelson, Hardy Cynthia (2002), Discourse Analysis. Investigating Processes of Social Construction, London: Sage Publications. Rose Nikolas (1990), Governing the Soul. The Shaping of the Private Self, London: Routledge. Thomas Pete (2003), The Recontextualization of Management. A Discourse-based Approach to Analysing the Development of Management Thinking, „Journal of Management Studies” vol. 40, nr 4, s. 775–801. Tsoukas Haridimos (2000), False Dilemmas in Organization Theory. Realism or Social Constructivism?, „Organization” vol. 7, nr 3, s. 531–535. Žižek Slavoj (2006), Nobody Has to be Vile, „London Review of Books” vol. 28, nr 7.

ROZDZIAŁ

9

Piotr Cichocki, Tomasz Jędrkiewicz, Robert Zydel

W rozdziale tym zaprezentujemy zestaw narzędzi i koncepcji badawczych określanych jako etnografia wirtualna1. Pojęcie to odnosi się do badań w wirtualnej przestrzeni, przeprowadzanych za pomocą jakościowych metod etnograficznych. Zanim przybliżymy czytelnikom sekrety etnografii wirtualnej, konieczne wydaje się parę słów dotyczących zarówno internetu, jak i etnografii.

Etnografia w ostatnich kilkudziesięciu latach zmieniła zarówno przedmiot zainteresowań, jak i metody badań. Od nauki pięćdziesiąt lat temu kojarzonej, przynajmniej w Polsce, ze zbieraniem informacji o łowickich pasiakach czy kurpiowskich wycinankach, przeistoczyła się w dziedzinę odważną intelektualnie i politycznie śmiałą. Pierwsi etnografowie działający od przełomu XIX i XX wieku definiowali swój przedmiot badania jako „kulturę”, „religię” czy „społeczność”, jednak w związku z politycznymi relacjami ówczesnego świata ich działalność wiązała się z kolonialną i klasową władzą. W przypadku polskich badaczy oznaczało to zainteresowanie wsią (często była to wieś białoruska lub ukraińska), z kolei ich zachodnioeuropejscy i amerykańscy koledzy zajmowali się egzotycznymi plemionami i niezwykłymi zwyczajami obcych ludów. Mimo początkowych związków z kolonialnymi relacjami władzy (białego badacza w afrykańskiej czy papuaskiej wiosce w taki czy inny sposób zawsze kojarzono z administracją kolonialną) 1 W dynamicznie rozwijającej się literaturze przedmiotu można spotkać się również z określeniami etnografia cyfrowa (digital ethnography; to jednocześnie nazwa pracowni na Uniwersytecie Kansas) czy netnografia (Kozinets 2012).

204

Piotr Cichocki, Tomasz Jędrkiewicz, Robert Zydel

etnografia zawsze oznaczała poszukiwanie Innego, rozmowę z nim. Od połowy XX wieku celem etnografów jest zrozumienie „tubylczego” punktu widzenia i umieszczenie się „po stronie” badanych. Z czasem zainteresowania etnografów zaczęły rozszerzać się, obejmując kolejne, już mniej rustykalne obszary – mniejszości narodowe, grupy zawodowe, instytucje, takie jak placówki opieki zdrowotnej, więzienia czy szkoły, a w końcu media – ich produkowanie i odczytywanie w różnych kontekstach. Specyfiką etnografii od samego początku były jej metody badawcze. Do ich ustalenia przyczynił się w wielkim stopniu Bronisław Malinowski, który jako jeden z pierwszych badaczy zdecydował się na kilkuletni pobyt w melanezyjskiej wsi na Wyspach Trobrianda (Papua Nowa Gwinea). Wtedy to określił klasyczne etnograficzne metody badań, na które składają się przede wszystkim rozmowa etnograficzna (wywiad) i obserwacja (w tym obserwacja uczestnicząca) (zob. Malinowski 2005). Wywiady etnograficzne cechują się otwartą i dynamiczną formą, która pozwala na wymianę poglądów i doświadczeń, a przede wszystkim na zdobycie „głębokich” informacji, jakich z pewnością nie da się uzyskać za pomocą ankiety i innych form badań ilościowych. Obserwacja uczestnicząca wiąże się z możliwie najdłuższym przebywaniem w polu badań. Etnograf podczas tak pojętej procedury badawczej stara się spostrzec (i zanotować) jak najwięcej ze społecznego „dziania się”, często uczestnicząc „w akcji”, na przykład współkibicując podczas walki kogutów (Geertz 2005) czy mieszkając w cygańskim obozowisku (Okely 1996). Metody Malinowskiego rozwinęły i udoskonaliły kolejne pokolenia etnografów (Firth 1936; Geertz 2005; Hastrup 2008; Rabinow 2010) (więcej na temat etnografii w rozdziale 8 w tomie pierwszym).

Młodszym czytelnikom może się wydawać, że internet jest „od zawsze”, ponieważ stanowi naturalny element ich środowiska społecznego, dzieciństwa i dorastania (McMillan, Morrison 2006; Tapscott 2010). Ma on jednak kilkudziesięcioletnią historię i w dodatku jest obszarem niezwykle dynamicznych przekształceń, związanych ze zmianami technologicznymi i sposobami korzystania z sieci. Z punktu widzenia badacza nie ma czegoś takiego jak jeden internet. Istnieje za to mnóstwo mniej lub bardziej zróżnicowanych platform komunikacyjnych, innych zarówno pod względem technicznym, jak i pod względem sposobów korzystania z nich. Jeśli dodamy do tego fakt, że internet ciągle rośnie, to otrzymujemy gigantyczną i wewnętrznie zróżnicowaną mozaikę. W roku 1994 zarejestrowanych było 1700 nazw domen „com”. Dwanaście lat później było już ich ponad 30 mln. W roku 1994 nie było kategorii „sektor handlu elektronicznego”. W 2005 roku wartość sektora handlu elektronicznego szacowano na 2,3 bln dolarów: 1,266 bln w części produkcyjnej, 945 mld ze sprzedaży hurtowej, 93 mld ze sprzedaży detalicznej i 96 mld z wybranych branż usługowych (Lessing 2009, s. 125).

9. Etnografia wirtualna

205

Wciąż wzrasta ilość dodawanych informacji, oferowanych rozwiązań i usług. Ale przede wszystkim nieustająco rośnie liczba użytkowników. Według raportu Diagnoza społeczna 2009. Warunki i jakość życia Polaków liczba gospodarstw domowych posiadających dostęp do internetu przekroczyła 51%, czego konsekwencją jest to, że już prawie 60% Polaków może korzystać z internetu w domu (Czapiński, Panek 2009). Jest to wynik dokładnie na poziomie średniej europejskiej2. Warto jednak zwrócić uwagę nie tylko na ilościowy, lecz także jakościowy aspekt zmian zachowań związanych z korzystaniem z sieci. Dziś nie można postrzegać internetu jako alternatywy dla realnego życia, jak to często interpretowano jeszcze dziesięć lat temu. Internet nie jest protezą, namiastką rzeczywistości, ale jego integralną częścią. Dla milionów ludzi na całym świecie stał się on nieodzownym elementem codzienności. Możemy już z przekonaniem powiedzieć, że radykalnej, trwałej zmianie uległo środowisko komunikacyjne, w jakim żyjemy, a wraz z nim zmieniły się nasze zachowania, postawy i sposoby funkcjonowania w społeczeństwie, na bardzo różnych poziomach. Nowe środowisko i panujące w nim warunki sprawiają, że potrzebujemy nowego zestawu narzędzi badawczych, pozwalających poznać i zrozumieć ludzkie działania, stojące za nimi motywy i emocje. W przypadku internetu potoczne rozumienie czasu i przestrzeni staje się nieadekwatne. Przede wszystkim, internet nie zna granic geograficznych3, nie funkcjonuje w nim praktycznie pojęcie odległości – wszystko znajduje się w zasięgu ręki, czy może raczej kursora. Mimo to przyjęło się, by w opisywaniu internetu wykorzystywać metaforę przestrzeni (Flichy 2007)4, po której wędrujemy, w której spotykają nas przygody, w której zbieramy doświadczenia i – co najważniejsze – spotykamy Innego. Etnografia wirtualna, przenosząc w świat on-line stosowane w świecie off-line narzędzia, takie jak wywiad, obserwacja uczestnicząca i nieuczestnicząca czy analiza obrazu, pozwala zamienić jednostkowe, incydentalne doświadczenia w usystematyzowany proces poznawczy, odkrywający przed nami zarówno Innego, jak i samych siebie5. W dalszej części rozdziału postaramy się wyjaśnić, czym jest etnografia wirtualna i dlaczego warto używać jej jako osobnej techniki badawczej. Spróbujemy nie tylko zdefiniować narzędzie, lecz także pokazać jego słabe i mocne strony, a w końcu 2 Dane za Internet World Stats z 30 czerwca 2011 r. Aktualne wyniki badań dotyczących użytkowania internetu można znaleźć m.in. na stronach Polskiego Badania Internetu (www.pbi.org.pl), Internet Standard (www.internetstandard.pl) oraz Internet World Stats (www.internetworldstats.com). 3 W przypadku niektórych państw, takich jak Chińska Republika Ludowa czy Iran, zna natomiast granice polityczne. 4 W fazie intensywnego upowszechniania się internetu, na przełomie XX i XXI wieku, bardzo popularne były atlasy internetu, opracowywano mapy i przewodniki, a jedna z warszawskich kawiarenek internetowych nosiła nazwę Klub Internetowych Podróżników. 5 Współczesna etnografia, przynajmniej od czasu opublikowania w 1967 roku fragmentów dzienników Bronisława Malinowskiego (zob. Malinowski 2002), bierze pod uwagę subiektywizm i odczucia samego badacza.

206

Piotr Cichocki, Tomasz Jędrkiewicz, Robert Zydel

przykłady zastosowań zaczerpnięte z naszego doświadczenia pracy w agencji badawczej i w trakcie akademickich badań. Na zakończenie opiszemy wybrane taktyki badawcze, starając się przekazać praktyczne umiejętności związane z aktywnym pozyskiwaniem informacji z sieci.

Zacznijmy od próby zdefiniowania tytułowego pojęcia, które na co dzień stosujemy w badaniach. Etnografia wirtualna to poznawanie i opisywanie ludzi oraz zjawisk na podstawie dających się zaobserwować w internecie zachowań i ich efektów. Praca terenowa jest realizowana w zastanym środowisku internetowym w czasie rzeczywistym, a badacz funkcjonuje na tych samych prawach co pozostali użytkownicy sieci 6. Etnografią wirtualną nie będą zatem badania wykorzystujące internet jedynie jako platformę komunikacji, takie jak CAWI czy wywiady indywidualne i grupowe on-line. Konieczne jest uwzględnienie szerszego kontekstu, jaki stanowi internet, rozpatrywany tu jako środowisko komunikacji tworzone przez ogół użytkowników na podstawie różnych dostępnych rozwiązań technologicznych. Czym więc zajmuje się etnografia wirtualna? Można krótko powiedzieć – internetem. Rzecz nie jest jednak tak prosta, jak mogłoby się wydawać. W swojej praktyce wskazujemy trzy podstawowe rodzaje badań, a kryteriami różnicującymi są: (a) umiejscowienie przedmiotu badania oraz (b) zakres, do którego odnosi się wnioskowanie. Dodajmy, że kategorie te wiążą się ze wspomnianymi wcześniej zmianami społecznego kontekstu wokół sieci. Te trzy kategorie to: 1. Badania, w których internet jest jedynym polem. 2. Badania, w których internet jest jedynie narzędziem. 3. Badania za pomocą sieci, które odnoszą się do zjawisk zachodzących w różnych proporcjach off-line i on-line. W pierwszym przypadku przedmiot badania i wnioskowanie odnosi się bezpośrednio do sieci. Analizujemy wirtualne działania on-line i ograniczamy swoje sądy do tej przestrzeni. To duży obszar obejmujący zagadnienia takie, jak choćby konwencje emotikonów i grafik, sieciowe nicki (bez zainteresowania, kim są ich właściciele w rzeczywistości), język używany w komunikacji na forach czy w komunikatorach, anonimowych społecznościach, grupach dyskusyjnych i imageboardach (takich jak 4chan.org). Istotne jest to, że cały czas trzymamy się świata on-line. Badamy i opisujemy przede wszystkim mechanizmy: to, jak 6 Zastane środowisko internetowe rozumiemy jako przeciwne wobec stron i aplikacji stworzonych w celu przeprowadzenia badań (stron html z ankietami, programami do wirtualnych fokusów).

9. Etnografia wirtualna

207

rzeczy się dzieją, a nie dlaczego. Nie wnikamy w motywacje użytkowników, nie próbujemy wypowiadać się na temat rzeczywistości off-line, ludzi i fizycznego świata gdzieś po drugiej stronie monitora. Tego rodzaju badania mogą znaleźć zastosowanie w związku z rozwojem anonimowych platform komunikacji, e-biznesu i koniecznością budowania przewagi konkurencyjnej przez optymalizowanie przydatności dostarczanych użytkownikom rozwiązań. Etnografia, która wykorzystuje internet wyłącznie jako narzędzie (nasza druga kategoria), przez długi czas cieszyła się największym zainteresowaniem firm zlecających badania rynkowe. Opiera się ona na założeniu, że na podstawie informacji odczytywanych w sieci możemy wnioskować o opiniach, postawach i zachowaniach osób poza siecią. Dziś wiemy, że podejście to ma bardzo silne ograniczenia. Często było ono nadużywane, zwłaszcza w odniesieniu do informacji umieszczanych na blogach i forach. Część badaczy traktowała je dosłownie, nie stosując podstawowej wewnętrznej i zewnętrznej krytyki źródła, nie mówiąc już o zrozumieniu specyfiki internetowego medium. Badania „przez internet” nie są jednak bezużyteczne. Wprost przeciwnie. Konieczne jest natomiast bardzo dokładne rozważenie przedmiotu badania i uprawnionego zakresu wnioskowania. Badanie blogów matek przeprowadzone przez Martę Olcoń-Kubicką (2006) pokazuje, że jest to doskonałe narzędzie do badania wartości, motywacji i aspiracji, które jasno ujawniają się we wpisach i komentarzach autorek, jeśli tylko nie traktuje się tych tekstów jako dosłownego relacjonowania rzeczywistości. Badania przez internet są również nieocenionym narzędziem dla potrzeb antropologii wizualnej. Zdjęcia, które w mniejszym stopniu niż tekst podlegają świadomej kreacji i cenzurze, są doskonałym źródłem informacji, jeśli potrafimy w swoim wnioskowaniu uwzględnić to, przez kogo, gdzie i w jakim celu zostały opublikowane. Inaczej rzecz się ma w przypadku badań, które odnoszą się do zjawisk zachodzących w różnych proporcjach off-line i on-line (czyli podpadają pod ostatnią wyróżnioną kategorię). Interesuje nas tu przede wszystkim wzajemna relacja tych dwóch aspektów rzeczywistości. W tym niezwykle pojemnym obszarze mieszczą się takie zagadnienia, jak tworzenie i utrzymywanie sieciowych tożsamości (Wilson, Peterson 2002), używanie internetu jako narzędzia komunikacji różnego rodzaju grup, zawieranie rozmaitych sieciowych znajomości czy wreszcie e-handel i e-usługi łączące elementy „realne” i „wirtualne”. W badaniach takich etnografia wirtualna zazwyczaj jest narzędziem niewystarczającym do przeprowadzenia pełnego wnioskowania i przydatne jest wykorzystanie w procesie badawczym metod i technik pozwalających na bardziej rzetelne zdiagnozowanie obszaru off-line, na przykład klasycznych obserwacji etnograficznych czy wywiadów pogłębionych. Często użyteczne jest również sięgnięcie po informacje pozwalające na dogłębne zaznajomienie się ze społecznym i historycznym kontekstem występowania danego zjawiska lub po ilościowe dane i analizy opisujące zachowania użytkowników.

208

Piotr Cichocki, Tomasz Jędrkiewicz, Robert Zydel

Wydaje się, że ten typ badań rozwija się obecnie najsilniej, co jest poniekąd efektem upowszechniania się internetu i coraz głębszej integracji zachowań on-line i off-line. Przykładem mogą być zakupy. Portale handlowe, takie jak allegro.pl, służą jako witryny prezentujące dostępne produkty, fora tematyczne dostarczają opinii użytkowników, na stronach producentów można znaleźć parametry techniczne, w tradycyjnych sklepach można produkt obejrzeć i wziąć do ręki po to, by następnie w sklepie internetowym taniej go kupić i w końcu zaprezentować rodzinie i znajomym. Nie jesteśmy w stanie trafnie i rzetelnie opisać takiego procesu, nie integrując różnych narzędzi badawczych, w tym etnografii wirtualnej. Wiąże się to ze stwierdzeniem Manuela Castellsa (2007), że podział na real i świat wirtualny stracił na aktualności, żyjemy bowiem w czasach rzeczywistej wirtualności, w których wszelkie społeczne i ekonomiczne procesy częściowo dzieją się w sieci (wymiana na rynku informacji, transakcje bankowe czy czatowy podryw zakończony spotkaniem w kawiarni). Ponadto, jak zauważa Daniel Miller (2011), sieciowe społeczności radykalnie rekonfigurują społeczne relacje i sposób ich postrzegania przez użytkowników. Krótko mówiąc: świat off-line dzięki internetowi zmienił się w ostatnich dwudziestu latach, natomiast świat on-line nosi określone (często lokalnie zróżnicowane) cechy dzięki pozasieciowemu kontekstowi. O tym wszystkim jako badacze musimy pamiętać.

Prezentowana w tym podrozdziale lista koncentruje się przede wszystkim na tym, z czym mamy do czynienia w naszej codziennej praktyce – w badaniach naukowych i marketingowych. Mamy świadomość, że jest to katalog ograniczony, wierzymy jednak, że zarówno badacze rynkowi, jak i akademiccy, odnajdą tu inspirację do własnych działań. W ramach badań naukowych etnografię wirtualną możemy wykorzystać między innymi do: Badania tożsamości, społeczności i relacji międzyludzkich, które powstają w internecie i tam się rozwijają, takich jak grupy graczy w gry sieciowe (Turkle 1995) czy hakerów. Badania grup – etnicznych, klasowych, religijnych – które wykorzystują internet w specyficzny dla siebie sposób, odzwierciedlając za jego pomocą swoją unikatową tożsamość. Przykładem mogą być badania Daniela Millera i Dona Slatera (2000) wśród użytkowników z Trynidadu lub polskie badania dotyczące tworzenia wirtualnych odpowiedników dzielnic (Cichocki 2008) czy uczestnictwa młodzieży w kulturze (Filiciak i in. 2010). Warto zaznaczyć, że w ramach tego typu badań etnografowie stosują zintegrowane metody on-line i off-line.

9. Etnografia wirtualna

209

Nasze doświadczenie marketingowe pokazuje, że warto wykorzystywać etnografię wirtualną między innymi do: planowania strategicznego (m.in. badania trendów, postrzegania kategorii, postrzegania marki, sytuacji użycia, motywatorów, barier), przedsięwzięć związanych z rozwojem nowych produktów (m.in. ofert rynkowych, niezaspokojonych potrzeb, naturalnych testów konceptów), komunikacji marketingowej (m.in. badanie systemów wartości, postrzegania świata, języka, skojarzeń, obrazowania, ikon), planowania i realizacji działań marketingowych w internecie (m.in. optymalizacji serwisów, działań PR), ewaluacji różnych działań marketingowych na podstawie spontanicznych reakcji konsumentów, monitorowania jednego z głównych kanałów komunikacji między konsumentami w celu wczesnego wychwytywania potencjalnych szans i zagrożeń. Są też oczywiście obszary, których nie warto lub wręcz nie można badać za pomocą etnografii wirtualnej, takie jak badania efektywności konkretnych kampanii reklamowych, badania segmentacyjne konsumentów, badania świadomości marek czy produktów, a nawet badania wizerunku tychże, czy badania lokalnych relacji politycznych, bez dogłębnej znajomości ich skomplikowanego kontekstu w realu. Często jednak można w takich przypadkach uwzględnić etnografię wirtualną jako moduł uzupełniający w procesach opartych na klasycznych metodach badawczych.

Internet można analizować za pomocą tych samych, ale odpowiednio zmodyfikowanych narzędzi, jakie stosujemy w badaniach dotyczących treści kultury i kanałów komunikacji. W tym kontekście warto zwrócić uwagę na widoczne w ostatnich latach zjawisko wypierania słowa pisanego przez obraz (więcej na ten temat w rozdziale „Antropologia wizualna” w tomie pierwszym). Dobrym przykładem może być tu ewolucja blogów, czyli tekstowych dzienników lub pamiętników umieszczanych w sieci. Z czasem, wraz z rozwojem szybkości łącz oraz technicznych możliwości serwisów, w miejsce pisanych blogów powstały fotopamiętniki i fotorelacje (Zydel 2004). Dziś blogi z jednej strony profesjonalizują się, gdyż prowadzą je znane postaci (dziennikarze, komentatorzy, politycy), z drugiej zaś – stają się masowe dzięki aktywności na przykład anonimowych gimnazjalistek, które potrafią mieć ich kilka równocześnie. Jednocześnie rozwija się mnóstwo stron opartych na obrazie, poczynając od tabloidowych serwisów plotkarskich, gdzie w zasadzie nie ma tekstu bez zdjęć (Pudelek.pl, Plotek.pl), a kończąc na licznych serwisach oceniających

210

Piotr Cichocki, Tomasz Jędrkiewicz, Robert Zydel

fotografie, w tym serwisach społecznościowych, których użytkownicy stosują w coraz większym stopniu rozbudowany język wizualny (Cichocki 2009). Zwłaszcza serwisy ratingowe mają wbudowane mechanizmy dające pożywkę refleksjom dotyczącym tego, jak traktowana jest przez internautów fotografia. Wszystkie one opierają się na tej samej zasadzie: użytkownik umieszcza na stronie zdjęcia, a internauci mogą je ocenić. W ten sposób działała między innymi szalenie popularna Fotka.pl, zachęcająca na stronie startowej: „Przeszukaj wśród 11 466 958 zdjęć i 7 358 672 profili”. Ocenie poddaje się zdjęcie, najczęściej przedstawiające osobę. Możemy więc zastanawiać się, jakie pozy przybierane przez fotografowanych, ubrania (lub ich brak), typy antropologiczne czy gadżety sprawiają, że właśnie te, a nie inne zdjęcie oceniane jest najwyżej (Tempska, Zydel 2005). Oceniane mogą być wizerunki osób, ale także części ciała, jak w przypadku strony Ratemyimplants.com, lub pojazdy na Ratemyride.com. Oglądając te strony, możemy jednak dojść do wniosku, że mimo popularności serwisów należy traktować je, podobnie jak obrazy na nich zamieszczane, z dystansem – nie znajdziemy tam prostych odpowiedzi na pytanie, co jest atrakcyjne, lecz raczej wielostronne negocjacje ideałów i wzorców atrakcyjności czy seksualności. W międzyczasie pojawiła się kolejna fala popularnych serwisów, takich jak słynny Flickr.com czy jego polski odpowiednik Fotosik.pl, gdzie mniej lub bardziej uzdolnieni fotografowie umieszczają własne lub znalezione prace. Serwisy te dają możliwość komentowania zdjęć, są podobnie jak inne tego typu miejsca forami dyskusji, których punktem wyjścia jest obraz. Taki materiał pokazuje nam, czym dzisiaj jest fotografia i co może ona przedstawiać. Biorący udział w dyskusji o zdjęciach uczestnicy (zarówno ci, którzy ujawniają swoją tożsamość, jak i anonimowi) prezentują swoje sądy, refleksje, skojarzenia i opinie, a badacz, zadając pytania w komentarzach do obrazu, może moderować dyskusję. Warto zwrócić uwagę, że badający ma te same prawa i obowiązki co inni uczestnicy dyskusji (Jędrkiewicz, Zydel 2006). Serwisy społecznościowe i fora dyskusyjne dają możliwość budowania swoich tożsamości składających się nie tylko z opisu, deklaracji, przynależności, etykiety, lecz także z obrazu (Boellstorff 2008). Zdjęcie nie musi oddawać rzeczywistego wyglądu właściciela konta. Najważniejsze wydaje się to, że awatara można dopasować lub zmienić w dowolnym momencie (Klimowicz 2007; Popińska 2007). Z kolei serwis Facebook.com pozwala podpisywać nie tylko osoby znajdujące się na zdjęciach (wraz z linkami do ich internetowych tożsamości zawierających informacje takie jak stan cywilny, ukończone szkoły czy ulubione filmy), lecz także wszelkie znajdujące się na nim artefakty. Warto też zaznaczyć, że zdjęcia umieszczane w sieci mają zakodowane informacje, których często nie posiadają ich papierowe odpowiedniki. Może być to data wykonania fotografii, ale także marka aparatu, jakim je wykonano, czy dokładne współrzędne geograficzne miejsca, w którym zrobiono zdjęcie. Kiedy badacz ma do czynienia z papierowym, analogowym zdjęciem, często musi zadać wiele pytań, nim dowie się, co na nim jest. Zdjęcia umieszczane

9. Etnografia wirtualna

211

w sieci opowiadają nam bardzo często historie, może i kakofoniczne, ale także znacznie wykraczające poza to, co przedstawia obraz. Internet to nie tylko pojedyncze zdjęcia, które są komentowane, oceniane i tagowane, lecz także możliwość śledzenia całych fotograficznych albumów. Internauci często ładują całe sesje zdjęciowe do serwisów hostingowych. W ten sposób możemy krok po kroku, a w zasadzie ujęcie po ujęciu, obserwować poczynania fotografa amatora. Przygotowując wystąpienie poświęcone technikom badania imprez masowych, śledziliśmy zdjęcia umieszczane na serwisie Picasa.google.com przez uczestników spotkań młodzieży katolickiej w Lednicy. Obrazy znakomicie opowiadały o podróżach i aktywnościach młodych katolików na spotkaniu, a także o ich nastrojach. Interesujące było też to, że historia urywała się nagle w związku z brakiem zdjęć z mszy świętej. Czasem tego, co najważniejsze, nie można sfotografować. Inną nieistniejącą w zasadzie poza siecią funkcjonalnością jest tagowanie, czyli przypisywanie jakiegoś kodu nie tylko całym zdjęciom, lecz także ich fragmentom. Każdy z użytkowników Flickr.com może uznać, że dane zdjęcie kojarzy mu się z zimą, a inne ze szczęściem. Kiedy wpiszemy te hasła do wyszukiwarki, zobaczymy zdjęcia otagowane w ten sposób przez użytkowników – swoisty kolaż na zadany temat. Funkcjonowanie obrazu w sieci jest przedmiotem zainteresowania nie tylko badaczy, lecz także artystów. Przykładem może być fenomenalny album Mikołaja Długosza Real Foto złożony z wyselekcjonowanych zdjęć z serwisu aukcyjnego Allegro.pl. We wstępie do książki Łukasz Gorczyca pisze: Amatorskie zdjęcia z Allegro.pl wydają się od tych profesjonalnych ciekawsze i prawdziwsze, bo pozbawione konwencji i schematów zawodowej fotografii (Długosz 2008, s. 4).

Tak oto krytyk i kurator uprawomocnia amatorską fotografię, nadaje jej rangę sztuki, wydając album i robiąc wystawę odwiedzającą czołowe polskie galerie fotografii. Ten album można czytać na wiele sposobów, ale nas jako etnografów i badaczy rynku zachwyca powrót do swoistej antropologii przedmiotów i dóbr 7. Dzięki przedmiotom codziennego i odświętnego użytku wystawianym na aukcjach możemy spojrzeć pod innym kątem na rzeczy materialne, które zdominowały nasze najbliższe otoczenie. Zdjęciom towarzyszą opisy sprzedawanych wodnych rowerów, śnieżnych skuterów, wymiary szaf i kanap. Sprzedający za pomocą środków wizualnych i tekstu starają się wpisać w profesjonalny dyskurs marketingowej komunikacji, który znają z mediów. To przetwarzanie

7

Dziedzina ta dotyczy sposobów używania i traktowania różnego rodzaju wytworów, w przypadku antropologii dóbr chodzi o wytwory kultury masowej. W polskiej etnografii istnieje pojęcie „kultury materialnej”, która początkowo opisywała ludowe narzędzia codziennej pracy i rękodzieła (Moszyński 1967), a obecnie zwraca się ku badaniu współcześnie wytwarzanych przedmiotów.

212

Piotr Cichocki, Tomasz Jędrkiewicz, Robert Zydel

tekstu kultury i używanie go na swój sposób może powiedzieć sporo o tym, jak internauci rozumieją świat. Mimo że zdjęcia mają zareklamować licytowany przedmiot, dzięki nim możemy podglądać plan drugi i trzeci, czyli to, co z pewnością bez intencji fotografujących znalazło się w kadrze. Mamy do czynienia z codziennym banałem: widzimy kotlet mielony na patelni czy fototapetę na ścianie, czyli uwarunkowania codziennego życia, które przynoszą etnografom upragniony konkret. Postaci pojawiające się na fotografiach z Allegro.pl mają często zasłonięte twarze (może to być czarna plama narysowana w programie Windows Paint lub założona na głowę foliowa torba w przypadku mniej zaawansowanych technologicznie sprzedawców). Użytkownicy w ramach Allegro.pl budują innego rodzaju tożsamości niż w serwisach społecznościowych, koncentrując się na ukazaniu siebie jako skutecznego i uczciwego handlarza. Podobnie jak na amatorskich stronach pornograficznych, nie liczy się tu realna tożsamość ekshibicjonistów, ale to, co mają do zaprezentowania za pomocą czysto wirtualnych środków. Zdjęcia w internecie funkcjonują między dwoma biegunami twórców i odbiorców. Na jednym mamy do czynienia z „ekshibicjonistami”, którzy chcą dzielić się z nami tym, co sfotografowali (umiejętności i treść fotografii stają się wtedy kwestiami drugoplanowymi), a na drugim podglądaczy, którzy oglądają i komentują zdjęcia. Rolą badacza jest wsłuchanie się, lub w tym przypadku: wpatrzenie, w dialog, jaki między sobą prowadzą. Zmiany w badaniu czy też czytaniu fotografii nie wynikają jedynie z tego, kto, jak i ile obrazów produkuje, ale również z tego, gdzie je zamieszcza. Medium internetowe otworzyło nowe pole nie tylko do używania, lecz także interpretowania fotografii. Świeża technologia wymaga zatem może nie nowych, ale z pewnością zmodyfikowanych narzędzi badawczych, takich jak etnografia wirtualna.

Etnografia wirtualna to możliwość interpretowania zastanych tekstów kultury, ale i obserwacja, także ta uczestnicząca. Zadaniem badacza jest nie wyłącznie obserwacja mechanizmów zachowań, społecznościowego savoir-vivre’u, ale także aktywność, która może pozwolić na uzyskanie pożądanej informacji. Przestrzenią, w której tego typu działania się przydają, są fora dyskusyjne, miejsca do komentowania i serwisy społecznościowe. Oczywiście w naukach społecznych mamy do czynienia z dyskusją, czy obserwacja niejawna, w której badacz zataja swoją tożsamość, jest etyczna. Większość badaczy nie stosuje tej metody, niektórzy ją dopuszczają. W przypadku internetu pytanie to pojawia się ze zdwojoną siłą. Działając na takich samych prawach, jak inni użytkownicy sieci, uznajemy, że tego typu obserwacja w wyjątkowych przypadkach jest dopuszczalna, o ile zachowuje pełen szacunek

9. Etnografia wirtualna

213

wobec prywatności badanych oraz w żaden sposób im nie szkodzi (Lofland i in. 2009, s. 70). W tym podrozdziale przedstawimy cztery przykłady taktyk, jakie może zastosować etnograf przeprowadzający badania w ramach forów tematycznych czy serwisów społecznościowych. Każdy z przykładów może dostarczyć informacji różnego rodzaju i jakości, dlatego czasem warto użyć więcej niż jednej taktyki. Uczestnik. Etnograf zajmuje się środowiskiem, w którym prowadzi stałą, długotrwałą i przejrzystą działalność. Jest to metoda najbardziej powszechna w naukowych badaniach społeczności internetowych i w największym stopniu odnosi się do etnograficznej tradycji i pojęcia field work (badań terenowych). Badacz informuje o swojej roli, szuka osób zainteresowanych rozmowami, stara się być tam, gdzie rozgrywa się społeczna akcja, zbierać różnorodne i jak najgłębsze informacje. Przykładów tej metody jest mnóstwo, poczynając od klasycznej dla etnografii wirtualnej książki Howarda Rheingolda The Virtual Community (1993) (dostępnej na stronie: www.rheingold.com). Przezroczysty. Badacz chce być przezroczysty, nie rzucać się w oczy i raczej obserwować, niż angażować się, co cechuje również większość użytkowników internetu. Ważne jest, aby wszystkie elementy, z których badacz tworzy sieciową tożsamość, składały się z neutralnych, przeciętnych, niewzbudzających emocji elementów (awatar, nick, opis zainteresowań itd.). Obecność w badanej przestrzeni jest neutralna i nie wpływa na wypowiedzi innych uczestników. Wadą jest jednak to, że trudno za pomocą tego typu postaci oddziaływać na rozmowy. Wpływa to na pozyskiwanie relatywnie płytszych informacji. N00b / newbie (nowicjusz). Zadawanie głupich pytań na temat oczywistości jest domeną etnografów. Biegli użytkownicy mogą czuć się zirytowani, kiedy nowicjusz zadaje im pytania dotyczące w ich mniemaniu rzeczy prostych i ogólnie wiadomych. Właśnie jednak pytanie o oczywistość i codzienność jest kwintesencją badań etnograficznych. Przykładem może być badacz w roli ojca, który zostaje na weekend ze swoim kilkumiesięcznym dzieckiem i na forum młodych matek poszukuje informacji o pielęgnacji dziecka. Ilość zdobytych w ten sposób informacji z pewnością będzie duża. Oczywiście wadą tej strategii jest zazwyczaj niska motywacja rozmówców do dzielenia się informacjami, zależy ona jednak od stopnia zaufania. Badania Lori Kendall (2005) dotyczące znaczenia pojęcia nerd w powiązaniu z jego płciowymi i rasowymi konotacjami (np. powtarzające się pytania: czy dziewczyny lubią nerdów? czy dziewczyna może być nerdem? czy dziewczyna-nerd byłaby atrakcyjna? czy czarnoskóry może być nerdem? itd.) dają świetny przykład zastosowania tej metody. Troll. Z pewnością jest to strategia wymagająca specyficznego zaangażowania i znacznych nakładów. Troll jest figurą operującą negatywnymi emocjami,

214

Piotr Cichocki, Tomasz Jędrkiewicz, Robert Zydel

która celowo formułuje sądy i opinie niezgodne z przekonaniami badanej społeczności. Negatywne emocje są jednak dla niektórych badanych motywacją do udzielania pogłębionych wypowiedzi. Wyobraźmy sobie osobę, która na forum użytkowników Fiata Pandy pisze: „Panda sucks, Matiz RULEZ!” Zanim post zostanie usunięty, z pewnością znajdzie się ktoś, kto poza inwektywami zdoła napisać, dlaczego jego zdaniem Fiat Panda jest lepszy niż Matiz. Etnografia zawsze opiera się na subiektywnym doświadczeniu, a procedura badawcza nigdy nie może być w pełni oddzielona od osoby badacza. Mamy różnorodne inspiracje, pomysły, indywidualne charaktery, co znajduje odzwierciedlenie w prowadzonych przez nas projektach. Sądzimy zatem, że wybór taktyki badawczej powinien zależeć od indywidualnych cech i pomysłów każdego etnografa. Czytelnik, który chce wybrać jedną z proponowanych metod, powinien pozostać przede wszystkim sobą i zdecydować się na sposób działania w największym stopniu dostosowany do jego uwarunkowań.

Przedstawione wskazówki prowadzą do zagadnień dotyczących etycznego wymiaru badań internetowych. Chcemy zwrócić uwagę na dwa ich aspekty: (1) relację badacz – indywidualny użytkownik oraz (2) prawne uwarunkowania korzystania z internetowych danych. Jak wspomnieliśmy wcześniej, największą troską etnografa powinna być prywatność rozmówców i obserwowanych, a także to, by nie zaszkodzić użytkownikom. Warto pamiętać, że w dobie rozwoju technologii Web2.0 łatwo zdobyć szerokie informacje na temat jednostek (Cichocki 2009). Jednocześnie możemy przypuszczać, że wyniki naszych badań w jakiś sposób mogą trafić do opisywanych użytkowników. Powinniśmy zatem dołożyć wszelkich starań, by zakamuflować indywidualne tożsamości badanych. Do działań tych możemy zaliczyć: zmianę danych osobowych, jak również nicków, informacji o miejscu zamieszkania, linków prowadzących do osobistych stron i podstron. W przypadku korzystania ze zdjęć powinniśmy skontaktować się z portretowanymi osobami, a jeśli z różnych przyczyn nie jest to możliwe, zatrzeć szczegóły pozwalające na ich identyfikację (zamazywanie twarzy lub znaczących detali). Postawa taka jest szczególnie istotna, ponieważ to etnografowie powinni wyznaczać etyczne standardy korzystania z danych, w relacji do administratorów serwisów społecznościowych, którzy otrzymują ogromną ilość osobistych informacji do użytku w praktycznie dowolny sposób (na podstawie regulaminów zazwyczaj zyskują licencję lub pełne prawo do korzystania z umieszczonych tam treści). Rodzi to pewien konflikt na linii administrator – badacz, warto jednak podkreślić, że prawodawstwo, zarówno polskie (Ustawa o prawie autorskim

9. Etnografia wirtualna

215

i prawach pokrewnych z 4 lutego 1994 r.), jak i amerykańskie (Kozinets 2012), pozwala w celach badawczo-naukowych na szerokie korzystanie z różnorodnych materiałów.

Etnografia wirtualna ma, jak wszystkie stosowane w badaniach społecznych techniki i narzędzia, swoje ograniczenia. Dwa podstawowe zastrzeżenia odnoszą się do: (1) kompletności informacji oraz (2) ich prawdziwości (zob. rysunek 9.1). Najczęściej wysuwanym zarzutem były niekompletność i brak reprezentatywności badań realizowanych za pomocą etnografii wirtualnej. By ustosunkować się do tego zarzutu, należy zrozumieć specyfikę badań etnograficznych. Zarówno klasyczna, jak i wirtualna etnografia są metodami jakościowymi, z założenia bez pretensji do reprezentatywności. Musimy być w pełni świadomi, że podobnie jak w przypadku grup fokusowych czy wywiadów pogłębionych, nie będziemy mogli naszego wnioskowania odnosić do ogółu populacji. Warto w tym momencie na chwilę się zatrzymać. Przystępując do badań, a już z pewnością kończąc je, musimy dokładnie wiedzieć, jakiej grupy dotyczą nasze wnioski. Nawet jeśli zajmujemy się młodzieżą, wśród której penetracja internetu jest bardzo wysoka, to pamiętajmy, że duża część użytkowników w większości sytuacji nie zostawi w sieci łatwego do odczytania śladu. Jedynie niewielki odsetek publikuje na forach czy zamieszcza dostępne dla postronnych zdjęcia. Większość z nich to „lurkerzy”, ograniczający swój udział do obserwowania cudzych aktywności, znacząco różni od tych, którzy z internetu korzystają aktywnie. W przypadku badań w internecie oznacza to, że wiemy o użytkowniku tym więcej, im większą wykazuje się on aktywnością.

ZASTRZEŻENIA

kompletność informacji

prawdziwość informacji

reprezentatywność

kompetencja źródła

selektywność treści

intencja komunikacji

Rysunek 9.1. Ograniczenia etnografii wirtualnej

216

Piotr Cichocki, Tomasz Jędrkiewicz, Robert Zydel

Z tej perspektywy dopuszczalne jest mówienie o mechanizmach, jakimi rządzą się obserwowane zachowania, a nie o osobach, których działań efekty obserwujemy. Analogicznie, analizując opinie o markach produktów, filmach czy politykach, nie możemy powiedzieć, że takie jest zdanie internautów, lecz jedynie, że formułują je aktywni użytkownicy danej strony. Definiując w ten sposób zakres tematyczny badania, możemy, oczywiście przy zachowaniu odpowiednich rygorów metodologicznych, przeprowadzić etnograficzne reprezentatywne badanie ilościowe. Jeśli spośród najbardziej poczytnych forów miłośników zwierząt wybierzemy wszystkie wątki i posty dotyczące żywienia psów czy kotów i z takiej „populacji postów” wylosujemy odpowiednią próbkę, to mamy prawo – po dokonaniu ilościowej analizy treści – do przeprowadzenia uzasadnionego wnioskowania statystycznego dotyczącego prezentowanych w danym fragmencie internetu opinii o karmach dla tych zwierząt. Z kolei jeśli nasz projekt ma być badaniem, w którym internet stanowi jedynie narzędzie, to strzeżmy się przed wnioskami mówiącymi, że „większość profesjonalnych hodowców rekomenduje suchą karmę”. Są one całkowicie nieuzasadnione. Zamiast tego stwórzmy lepiej „katalog” pokazujący, jakie argumenty i kontrargumenty pojawiają się w dyskusjach. Nie narazimy się wówczas na krytykę związaną z brakiem reprezentatywności. Możemy natomiast spotkać się z innym zarzutem związanym z kompletnością informacji – selektywności treści. W internecie użytkownicy publikują to, co chcą. Dzielą się tymi informacjami, które uznają za stosowne, adekwatne w danej sytuacji. Inne zachowują dla siebie. Czytając fora, częściej spotkamy opinie skrajne – negatywne lub pozytywne – niż obojętne czy wyważone. Problem w tym, że – zwłaszcza gdy korzystamy z internetu tylko jako narzędzia badań – opinie takie mają podstawowe znaczenie dla badacza. Rozwiązaniem może być w takim przypadku aktywna obserwacja uczestnicząca, w trakcie której badacz angażuje się w internetową „rozmowę”, próbując zdobyć potrzebne mu informacje, a jednocześnie przekonać się, jakie stwierdzenia i zachowania są powszechne dla danego internetowego środowiska. Kolejne ograniczenie związane z kompletnością treści odnosi się do dostępności informacji. Sieć staje się coraz trudniejsza do eksplorowania. Użytkownicy zaczynają chronić swoje tożsamości i coraz częściej udostępniają treści jedynie wybranym innym użytkownikom8. Nie istnieje niestety proste rozwiązanie tego 8 Rozróżnienie i opisanie aktorów grających na internetowej scenie jest niezwykle ciekawym zagadnieniem, wykraczającym poza ramy tego rozdziału. By skrótowo naszkicować temat, wspomnijmy, że z jednej strony mamy użytkowników – zazwyczaj pojedynczych ludzi, grupy czy też zaprogramowane aplikacje (np. boty pilnujące porządku na forach czy używane do rozpowszechniania treści reklamowych), z drugiej – konta, podmioty wypowiadające się w sieci, reprezentowane przez nick czy awatar. Relacje łączące użytkowników z kontami mogą również przybierać różnorodne formy: jeden użytkownik może mieć wiele kont, a wielu użytkowników administrować jednym kontem.

9. Etnografia wirtualna

217

problemu. Można maksymalizować zasięg badania przez zdobywanie haseł, przeglądanie zamkniętych forów za pomocą pamięci wyszukiwarki (np. Google Cache), masowe zaprzyjaźnianie się z użytkownikami serwisów społecznościowych. Przede wszystkim jednak każdy badacz musi jasno określić, z jakich informacji będzie mógł korzystać, i odpowiedzieć sobie na pytanie, czy to wystarczy. Druga grupa ograniczeń etnografii wirtualnej odnosi się do kwestii prawdziwości informacji. Aby nie popełnić błędu, konieczne jest określenie kompetencji źródła, z którego korzystamy, oraz intencji, jaka towarzyszyła umieszczeniu danej treści w internecie. Bazując tylko na materiale dostępnym on-line, często nie jesteśmy w stanie udzielić wyczerpującej odpowiedzi na takie pytania. Możemy jednak postarać się zrobić tak wiele, jak to możliwe. Zanim omówimy podstawowe sposoby działania, powinniśmy przez chwilę spojrzeć na tę kwestię z większego dystansu. Gdy porównamy etnografię wirtualną z innymi metodami badań, zauważymy, że kwestia prawdy to jeden z podstawowych, palących problemów. Prowadząc badania sondażowe lub grupy fokusowe, często nie wiemy, czy respondent przedstawia nam stan faktyczny, czy jego odpowiedzi odpowiadają rzeczywistości, czy ma jakiekolwiek podstawy, by wypowiadać się na dany temat, a w przypadku ankiet – czy w ogóle istnieje9. Nie da się tego problemu całkowicie wyeliminować, można jedynie robić, co w naszej mocy, by ograniczać jego konsekwencje. W przypadku etnografii wirtualnej takie działania to różnego rodzaju krytyka źródła. Jeśli zainteresuje nas czyjś wpis na forum, to sprawdźmy, czy jest przypisany do stałego czy tymczasowego konta. Jeśli do tymczasowego, to sprawdźmy, czy z innych kont nie umieszczano na forach podobnych wpisów. Często w ten sposób jesteśmy w stanie zidentyfikować amplifierów – osoby zawodowo rozpowszechniające treści (np. polecające produkt) bez podawania komercyjnej intencji (Keen 2007). Jeśli tożsamość użytkownika jest stała, to przeczytajmy inne jego wpisy, sprawdźmy, na jakie tematy się wypowiada, jakie ma poglądy, jak wyglądają jego relacje z innymi użytkownikami. Możemy również spróbować skontaktować się z właścicielem konta, porozmawiać na privie, wymienić kilka e-maili, a nawet – czasem – zatelefonować. Zdobyte informacje zestawmy z innymi, porównajmy treści pochodzące z różnych stron i kont. Zobaczmy, jaką opinię w internecie ma strona, z której korzystamy. Jeśli mamy wątpliwości, to zapytajmy innych użytkowników. Przywołajmy czyjąś opinię i poprośmy o ustosunkowanie się do niej. Analizujmy dokładnie teksty i zdjęcia, szukając wewnętrznych niespójności, manipulacji, które mogą być pochodną zorganizowanych korporacyjnie działań. Wesprą nas w tym inni użytkownicy, nieufni i częściej nawet niż to konieczne wietrzący niecne działania. 9 Każdy, kto pracował przy badaniach sondażowych, zetknął się z „sufitami” – ankietami wypełnionymi przez ankieterów „z sufitu”, bez przeprowadzenia wywiadu.

218

Piotr Cichocki, Tomasz Jędrkiewicz, Robert Zydel

Z drugiej strony, warto pamiętać, że technologie Web2.0 (szczególnie serwisy społecznościowe) bezprecedensowo wkraczają w życie prywatne użytkowników. Wielu spośród właścicieli kont na Facebooku, w serwisach Grono.net czy Nk.pl w sposób bardziej lub mniej biegły posługuje się technologią, by zaprezentować się jako osoby o określonych zaletach i sukcesach – mających poczucie humoru, drogi samochód, ciekawe życie towarzyskie. Możemy założyć, że starają się przedstawić w jak najlepszym świetle, co prowadzi nas do wniosku, iż w internecie ukazujemy się tacy, jakimi chcielibyśmy być widziani. Im więcej interakcji, tym łatwiej jednak zweryfikować informację. Jeśli ktoś, kto ma troje znajomych w serwisie społecznościowym, opisuje sam siebie jako osobę towarzyską i popularną, to możemy powątpiewać w prawdziwość jego słów. Społeczne aktywności weryfikują puste deklaracje, co jest coraz częstszym zjawiskiem w dobie wszechogarniającej społeczną rzeczywistość technologii Web2.0, w której konta bez znajomości tracą rację bytu (Dalsgaard 2008). Zwracamy przy tym uwagę na to, że metody badań powinny być dostosowane do specyficznej platformy, w ramach której się odbywają. Podsumowując, aby skutecznie używać etnografii wirtualnej, musimy pamiętać o kilku zasadach. Zawsze najpierw określmy, jaki rodzaj badań chcemy przeprowadzić i jaka jest specyfika badanego wycinka internetu (czat, imageboard, serwis społecznościowy). Zarysujmy obszar, z którego będziemy czerpali informacje, i obszar, do którego mają się odnosić wnioski. Zastanówmy się, czy wybrane narzędzia są wystarczające, by udzielić rzetelnych odpowiedzi na pytania badawcze. Jeśli nie, to pomyślmy, jakie metody i techniki mogą uzupełnić ten proces. Zbierając informacje, pamiętajmy o kwestiach ich kompletności i prawdziwości. Jeśli to konieczne, zredefiniujmy zakres wnioskowania. I sprawdźmy na koniec, czy po wszystkich zmianach nasze badanie ma jeszcze sens.

Gdy w pierwszych latach XXI wieku rozpoczynaliśmy naszą przygodę z etnografią wirtualną na gruncie marketingu i badań akademickich, apelowaliśmy do badaczy, by nie bali się i odważnie wkraczali na nowe tereny, gdzie własna inwencja i wyobraźnia stanowiły jedyne granice. Dziś, prawie dekadę później, kiedy zwłaszcza młodzi badacze chętnie sięgają po internetowe zasoby, wzywamy do rozwagi. Sieć nęci łatwością dostępu, nieprzebranymi zasobami informacji, pozorną szczerością i otwartością użytkowników. Dla wielu okazuje się jednak pułapką. Przeglądając abstrakty wystąpień i prezentacje wyników, trudno się oprzeć wrażeniu, że naiwność i brak metodologicznego rygoru wciąż zbyt często kierują badaczy na manowce. Wirtualna etnografia jest już z pewnością niezależną subdziedziną nauk społecznych, ale jej uprawianie powinno być podparte badawczą samoświadomością i dogłębną wiedzą.

9. Etnografia wirtualna

219

Polecane lektury Kozinets Robert V. (2012), Netnografia. Badania etnograficzne on-line, tłum. Maja Brzozowska-Brywczyńska, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Miller Daniel, Slater Don (2000), The Internet. An Ethnographic Approach, Oxford: Berg.

Boellstorff Tom (2008), Coming of Age in Second Life. An Anthropologist Explores the Virtually Human, Princeton: Princeton University Press. Castells Manuel (2007), Społeczeństwo sieci, tłum. Mirosława Marody, Kamila Pawluś, Janusz Stawiński, Sebastian Szymański, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN Cichocki Piotr (2008), Emoka Sielce: D, „Op.cit.” t. 39, s. 34–37. Cichocki Piotr (2009), HTML, Python i „ja”. Języki programowania a tożsamość, w: Adam Pomieciński, Sławomir Sikora (red.), Zanikające granice. Antropologizacja nauki i jej dyskursów, Poznań: Biblioteka Teglte, s. 187–216. Czapiński Janusz, Panek Tomasz (red.) (2009), Diagnoza społeczna 2009. Warunki i jakość życia Polaków, Warszawa: Rada Monitoringu Społecznego. Dostępne na stronie: www.diagnoza.com. Dalsgaard Steffen (2008), Facework on Facebook. The Presentation of Self in Virtual Life and its Role in the US Elections, „Anthopology Today” vol. 24, nr 6, s. 8–12. Długosz Mikołaj (2008), Real Foto, Kraków: Korporacja Ha! art. Filiciak Mirosław i in. (2010), Młodzi i media. Nowe media a uczestnictwo w kulturze, raport Centrum Badań nad Kulturą Popularną SWPS. Dostępne na stronie: http://bi.gazeta.pl/im/ 6/7600/m7600446.pdf. Firth Raymond (1936), We, the Tikopia. A Sociological Study of Kinship in Primitive Polynesia, London: Allen & Unwin. Flichy Patrice (2007), The Internet Imaginaire, Cambridge: MIT Press. Geertz Clifford (2005), Interpretacja kultur. Wybrane eseje, tłum. Maria M. Piechaczek, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Gorczyca Łukasz (2008), (Sur) real foto, czyli o bezwstydnej wyobraźni spojrzenia, w: Mikołaj Długosz, Real foto, Kraków: Korporacja Ha! art. Hastrup Kirsten (2008), Droga do antropologii. Między doświadczeniem a teorią, tłum. Ewa Klekot, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jędrkiewicz Tomasz, Zydel Robert (2006), Wirtualna etnografia, warsztat w ramach Zimowej Ekspedycji Badawczej, konferencja PTBRiO. Keen Andrew (2007), Kult amatora. Jak internet niszczy kulturę, tłum. Małgorzata Bernatowicz, Katarzyna Topolska-Ghariani, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. Kendall Lori (2000), „Oh No! I’m a Nerd!” Hegemonic Masculinity on an Online Forum, „Gender and Society” vol. 14, nr 2, s. 256–274. Klimowicz Marta (2007), Fotografia jako wizytówka. Analiza zdjęć wykorzystywanych w społecznościach internetowych, wystąpienie na sesji: Obrazy w Sieci. Socjologia i antropologia ikonosfery Internetu, XIII Ogólnopolski Zjazd Socjologiczny, Zielona Góra. Kozinets Robert V. (2012), Netnografia. Badania etnograficzne on-line, tłum. Maja Brzozowska-Brywczyńska, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

220

Piotr Cichocki, Tomasz Jędrkiewicz, Robert Zydel

Lessing Lawrence (2009), Remiks. Aby sztuka i biznes rozkwitały w hybrydowej gospodarce, tłum. Rafał Próchniak, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. Lofland John i in. (2009), Analiza układów społecznych. Przewodnik metodologiczny po badaniach jakościowych, tłum. Anna Kordasiewicz, Sylwia Urbańska, Monika Żychlińska, Warszawa: Scholar. Malinowski Bronisław (2002), Dziennik w ścisłym znaczeniu tego wyrazu, oprac. Grażyna Kubica, Kraków: Wydawnictwo Literackie. Malinowski Bronisław (2005), Argonauci zachodniego Pacyfiku. Relacje o poczynaniach i przygodach krajowców z Nowej Gwinei, tłum. Barbara Olszewska-Dyoniziak, Sławoj Szynkiewicz, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. McMillan Sally J., Morrison Margaret (200), Coming of Age with the Internet. A Qualitative Exploration of How the Internet Has Become an Integral Part of Young People’s Lives, „New Media And Society” vol. 8, nr 1, s. 73–95. Miller Daniel (2011), Tales from Facebook, Cambridge: Polity Press. Miller Daniel, Slater Don (2000), The Internet. An Ethnographic Approach, Oxford: Berg. Moszyński Kazimierz (1967), Kultura ludowa Słowian, t. 1: Kultura materialna, Warszawa: Książka i Wiedza. Okely Judith (1996), Own or Other Culture, London: Routledge. Olcoń-Kubicka Marta (2006), Uspołecznienie macierzyństwa przez dyskurs w przestrzeni internetowej, w: Dominik Batorski, Mirosława Marody, Andrzej Nowak (red.), Społeczna przestrzeń internetu, Warszawa: Academica, s. 267–282. Popińska Joanna (2007), Avatar jako forma prezentacji siebie w Internecie, wystąpienie na sesji: Obrazy w Sieci. Socjologia i antropologia ikonosfery Internetu, XIII Ogólnopolski Zjazd Socjologiczny, Zielona Góra. Rabinow Paul (2010), Refleksje na temat badań terenowych w Maroku, tłum. Karolina Dudek, Sławomir Sikora, Kęty: Wydawnictwo Marek Derewiecki. Rheingold Howard (1993), The Virtual Community. Homesteading on the Electronic Frontier, Reading: Addison-Wesley. Dostępne na stronie: www.rheingold.com/vc/book. Tapscott Don (2010), Cyfrowa dorosłość. Jak pokolenie sieci zmienia nasz świat, tłum. Piotr Cypryański, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. Tempska Agnieszka, Zydel Robert (2005), Jakie są społeczności internetowe?, „Brief” nr 62, s. 87–88. Turkle Sherry (1995), Life on the Screen. Identity in the Age of the Internet, New York: Simon & Schuster. Wilson Samuel M., Peterson Leighton C. (2002), The Anthropology of Online Communities, „Annual Review of Anthropology” nr 31, s. 449–467. Dostępne na stronie: http://jrichardstevens.com/articles/wilson_peterson.pdf. Zydel Robert (2004), Blogi jako źródło informacji o konsumentach, „Brief” nr 54, s. 98–99.

ROZDZIAŁ

10

Dorota Bourne, Devi A. Jankowicz

W badaniach organizacji prawdopodobnie częściej wspomina się o technice identyfikacji konstruktów osobistych niż o teorii konstruktów osobistych, z której ta technika się wywodzi. Takie oddzielenie metody od teorii może prowadzić do niewłaściwego użycia techniki, do błędnej interpretacji wyników lub po prostu do stworzenia zniekształconej wersji techniki identyfikacji konstruktów osobistych (w tym rozdziale będziemy też skrótowo określać ją mianem siatki repertuaru lub Rep Grid). Podobno George Kelly, twórca psychologii konstruktów osobistych, żałował nawet, że wprowadził Rep Grid, ponieważ w wielu wypadkach owa technika, wynikająca z koncepcji teoretycznych, przyćmiewała lub odsuwała na bok teorię. W tym rozdziale przedstawimy czytelnikom perspektywę teoretyczną, z której czerpie technika identyfikacji konstruktów osobistych, omówimy także podstawową procedurę uzyskiwania siatki konstruktów i dokonamy przeglądu jej możliwych zastosowań oraz przykładów wykorzystania Rep Grid w badaniach organizacji.

Psychologia konstruktów osobistych, opracowana przez George’a Kelly’ego i opisana w jego dwutomowej pracy (Kelly 1955), może stwarzać trudności przy próbie umiejscowienia jej na tle innych teorii osobowości, a także samej psychologii. Kelly początkowo zajmował się socjologią wychowania, a psychologią zainteresował się w późniejszym okresie swojej kariery. Mimo że studiował psychologię na poziomie doktoranckim, był bardzo rozczarowany teoriami, które mu przedstawiono. Otwarcie krytykował Freuda, psychologię bodźca–reakcji oraz wiele innych podejść psychologicznych, a z czasem odrzucił

Całościowa i wszechstronna teoria osobowości i indywidualności człowieka.

Ogół wiedzy oparty na teorii konstruktów osobistych, podtrzymujący i rozwijający konstrukcjonistyczną epistemologię człowieka.

Opracowane w obrębie teorii konstruktów osobistych narzędzie pomiarowe, najczęściej w formie wywiadu. Za jego pomocą opisuje się i bada jednostkowe i interpersonalne systemy znaczeń.

Podstawowy element znaczenia złożony z wyrażonego twierdzenia oraz jego domniemanego przeciwieństwa. Konstrukty leżą u podstaw rozumienia oraz przewidywania zdarzeń przez człowieka.

Pewne konstrukty są ważniejsze dla jednostki i pełnią funkcję organizującą w porównaniu z innymi, mniej ważnymi konstruktami.

Metoda rozpoznawania konstruktów nadrzędnych.

Metoda rozpoznawania konstruktów podrzędnych.

Metoda oparta na wymuszonym wyborze, służąca określeniu kompletnej hierarchii konstruktów nadrzędnych i podrzędnych.

Psychologia konstruktów osobistych

Technika identyfikacji konstruktów osobistych (Rep Grid)

Konstrukty

Konstrukty nadrzędne i podrzędne

Tworzenie drabiny w dół lub w górę

Tworzenie piramidy

Opór wobec zmiany

Definicja

Teoria konstruktów osobistych

Pojęcie

Uwagi

Ważniejsze/rdzenne konstrukty rozpoznaje się, określając, w jakim stopniu osoba badana, poproszona o dokonanie wyboru, wybiera je spośród innych konstruktów.

Osobę badaną prosi się o bardziej szczegółowe lub jednoznaczne wyrażenie danego konstruktu. Odpowiedź uznaje się za wskazanie jednego konstruktu podrzędnego lub kilku takich konstruktów.

Osobę badaną prosi się o określenie preferowanego bieguna danego konstruktu i wytłumaczenie swojej decyzji. Podany powód uznaje się za wskazanie konstruktu nadrzędnego.

Te konstrukty, które są szczególnie ważne dla jednostki, ponieważ wyrażają jej osobiste wartości lub wiążą się z podtrzymywaniem obrazu ja, określa się mianem konstruktów rdzennych.

Rep Grid to zestaw konstruktów dotyczących interesującego nas tematu i pochodzących od osoby badanej. Każdy konstrukt uzyskuje się, prosząc badanego o określenie, na czym polega podobieństwo dwóch aspektów danego tematu i jednocześnie ich odmienność od innych aspektów.

Umożliwia rozpoznanie znaczenia, jakie jednostka nadaje doświadczeniom życia codziennego. Badany posługuje się własnymi określeniami, a nie określeniami zaproponowanymi przez badacza.

Wiele założeń o charakterze poznawczym jest podzielanych zarówno przez autorów zajmujących się wymiarem jednostkowym, na przykład Gergena (2009), jak i wymiarem społecznym, na przykład Bergera i Luckmanna (2010).

Sformułowana przez George’a Kelly’ego (1955), początkowo odnosiła się przede wszystkim do psychologii klinicznej, z czasem znalazła zastosowanie w wielu innych dziedzinach, na przykład w rozwoju organizacji, badaniach marketingowych, edukacji czy naukach kognitywnych.

Tabela 10.1. Definicje podstawowych pojęć

10. Technika identyfikacji konstruktów osobistych

223

takie pojęcia, jak ego, motywacja, nieświadomość czy potrzeba, w rozumieniu proponowanym przez innych autorów. Stworzona przez niego psychologia konstruktów osobistych była całkowicie nowym sposobem postrzegania ludzi i samej psychologii. Podstawą teorii Kelly’ego jest jego koncepcja człowieka jako badacza: Kiedy mówimy o człowieku jako o badaczu, mamy na myśli cały rodzaj ludzki, a nie tylko konkretną klasę ludzi, którzy publicznie uzyskali pozycję „naukowców”. Mówimy o wszystkich ludziach w tych aspektach, w których przypominają oni naukowców (Kelly 1955, s. 4).

Według Kelly’ego psychologiczne procesy i funkcjonowanie człowieka są napędzane przez postępowanie, którego celem jest przeprowadzanie różnego rodzaju eksperymentów poprawiających ludzką zdolność przewidywania i kontrolowania pewnych zjawisk. Sposób, w jaki postrzegamy i interpretujemy eksperymenty, w które się angażujemy, a także wynikające z nich zdarzenia, jest określony przez tworzone przez nas samych transparentne wzorce czy szablony. Wykorzystujemy je w naszych próbach zinterpretowania i przewidywania realiów, z których składa się nasz świat. Kelly nazywa te wzorce konstruktami osobistymi. Jednostki posługują się nimi, aby skonstruować świat i określać tok działania. Niestety, nie zawsze nasze konstrukty i otaczający nas świat doskonale do siebie pasują, dlatego też stale próbujemy ulepszyć nasze konstrukty, utrzymując je w pogotowiu i zwiększając ich repertuar, to znaczy ich zróżnicowanie i zakres. W ten sposób próbujemy osiągnąć lepsze dopasowanie konstruktów do otaczającej nas rzeczywistości. Ontologiczne i epistemologiczne poglądy Kelly’ego są bardzo klarowne, a jego teoria pozostaje mocno osadzona w filozofii konstrukcjonistycznej. Świat zewnętrzny jest czymś rzeczywistym, nasz wewnętrzny świat również jest czymś rzeczywistym, psychikę jednostki określa sposób, w jaki odwzorowuje ona rzeczywistość wewnętrzną w świecie zewnętrznym. Dlatego też teoria Kelly’ego koncentruje się na procesie nadawania sensu, na tym, jak zdobywamy wiedzę i dochodzimy do tego, co wiemy, oraz na tym, w jaki sposób naszą wiedzę urzeczywistniamy. Narzędzia opracowane przez Kelly’ego – Rep Grid jest jednym z nich – zostały stworzone, żeby umożliwić zrozumienie konstruktów innych osób i w znacznej mierze bazują na założeniach konstrukcjonistycznej epistemologii. Ważne jest, abyśmy w tym rozdziale, stanowiącym część książki poświęconej metodom jakościowym, dokonali podstawowego rozróżnienia między sposobem opisywania a epistemologią, jeżeli mamy zrozumieć, na czym polega znaczenie koncepcji Kelly’ego. Analiza jakościowa dostarcza nam informacji dotyczących znaczenia wydarzeń, których doświadczają ludzie, dzięki analizie ilościowej dowiadujemy się natomiast o relatywnej częstotliwości tych zdarzeń. „Jakościowy” i „ilościowy” oznaczają różne sposoby opisywania tego, co istnieje w odmiennych sferach dyskursu. Te formy opisu nie muszą się jednak

224

Dorota Bourne, Devi A. Jankowicz

nawzajem wykluczać w ramach metod, którymi naukowiec posługuje się w swoich badaniach. Nawet w tych metodach analizy ilościowej, które są najbardziej zdominowane przez liczenie (na przykład analiza czynnikowa lub analiza głównych składowych), można wyróżnić etap o charakterze jakościowym, kiedy badacz staje przed koniecznością nazwania czynników wyróżnionych spośród analizowanych zmiennych. To działanie jest jakościowym przypisywaniem znaczenia. I podobnie analizy o zdecydowanie jakościowym charakterze (np. interpretatywny opis indywidualnego doświadczenia) w swojej interpretacji zawierają także elementy związane z reprezentatywnością – na ile znamienne jest to doświadczenie, w jakim stopniu nietypowe, czy jest ono doświadczeniem idiosynkratycznym, czy podzielanym przez innych – wszystkie te kwestie dotyczą względnej częstotliwości. Niekoniecznie musi to prowadzić do jakichkolwiek działań polegających na liczeniu, nie zmienia to jednak faktu, że te kwestie mają charakter ilościowy. Obie formy analizy mogą współistnieć w danym wyjaśnieniu. W przeciwieństwie do tych odmiennych, choć przystających sposobów opisu, różnica między konstrukcjonizmem – obojętnie, czy jest to odnoszony do jednostek konstrukcjonizm George’a Kelly’ego, czy społeczny konstrukcjonizm takich autorów jak Kenneth Gergen (zob. Gergen 2009) – a pozytywizmem jest różnicą zasadniczą. To odrębne i wzajemnie wykluczające się sposoby podejścia do wiedzy, źródeł i dowodów, i nie można ich połączyć, ponieważ opierają się na wzajemnie wykluczających się założeniach. Pozytywizm zajmuje się zmiennymi, jest poszukiwaniem prawdy istniejącej niezależnie od obserwatora, a badanie ujmuje jako proces odkrywania przeprowadzany w następstwie jasno określonych zasad postępowania dowodowego. Konstrukcjonizm zajmuje się problemami, jest próbą wypracowania powszechnie akceptowanych kategorii, a badanie postrzega się tu jako proces wymyślania zgodny z posiadanymi dowodami. Metodologia badawcza nie może być więc jednocześnie pozytywistyczna i konstrukcjonistyczna, podobnie jak jedna osoba nie może być zarazem lewoi praworęczna. Zgodnie z definicjami tych podejść można przyjąć albo jedno, albo drugie; nie można przyjąć obu jednocześnie. Kelly opracował obszerny zestaw zasad i zastosowań swojej teorii. W dwutomowej pracy (Kelly 1955), kierowanej głównie do psychologów klinicznych, Kelly wyjaśnia, w jaki sposób można zrozumieć system konstruktów innej osoby i w jakim zakresie ludzie mogą się komunikować, mimo że posługują się własnymi, wyjątkowymi systemami konstruktów. Kilka lat później Kelly opisał swoje koncepcje w pracy adresowanej do szerszego grona czytelników (Kelly 1963). Formalnie teoria została przedstawiona jako jedna podstawowa teza i jej jedenaście następstw (zob. tabela 10.2, w której zawarto streszczenie twierdzeń szczególnie znaczących dla badaczy).

10. Technika identyfikacji konstruktów osobistych

225

Tabela 10.2. Formalne ujęcie teorii konstruktów osobistych: wybrane twierdzenia Teza podstawowa Świat zewnętrzny jest czymś rzeczywistym, wewnętrzny świat naszej świadomości i rozumienia jest również realny. Ludzie funkcjonują, budując (konstruując) wewnętrzne reprezentacje zjawisk i zdarzeń zachodzących w świecie zewnętrznym. Następstwo konstruowania Ludzie tworzą wewnętrzne reprezentacje, opierając się na powtarzających się tematach (wzorcach), które dostrzegają w swoim wewnętrznym oraz zewnętrznym świecie i doświadczeniu. Następstwo dwudzielności Podstawowe składniki naszych wewnętrznych reprezentacji (konstruktów) wyrażają znaczenie przez kontrast. Na przykład znaczenie konstruktu „dobre” w przeciwieństwie do „mierne” (w przypadku oceny pracy ucznia) jest zupełnie inne od znaczenia konstruktu „dobre” w przeciwieństwie do „złe” (kiedy dokonujemy oceny moralnej). Konstrukt osobisty nabiera znaczenia tylko wtedy, gdy jest wyrażony za pomocą określonego kontrastu złożonego z dwóch wzajemnie przeciwstawnych biegunów. Następstwo organizacji Nasze wewnętrzne reprezentacje są uporządkowanie hierarchicznie. Niektóre konstrukty są bardziej abstrakcyjne i podlegają im inne, bardziej konkretne konstrukty. Konstrukty bardziej abstrakcyjne są zwykle ważniejsze dla jednostki, mają charakter wartości osobistych i stawiają większy opór wobec zmian. Następstwo indywidualności Różne osoby tworzą własne interpretacje – własne konstrukty – usiłując zrozumieć wspólnie przeżyte zdarzenie. Nadaje to ludziom ich tożsamość i kształtuje ich osobowość. Następstwo podobieństwa Chociaż ludzie różnią się od siebie w swoich reprezentacjach, to różnice te rzadko mają charakter absolutny; można tu mówić o pewnym stopniu podobieństwa. Ludzie są do siebie podobni na tyle, na ile podobnie pojmują (konstruują) i spostrzegają znaczenie zdarzeń zewnętrznych (podobieństwo nie polega natomiast na uczestnictwie w podobnych zdarzeniach lub w zbliżonych do siebie zachowaniach). Następstwo społeczności Ludzie są istotami społecznymi: współpracują, aby osiągnąć wspólny cel, wspólnie ustalają sposoby osiągania tych celów oraz środki ich realizacji. Ludzie są gotowi zrozumieć reprezentacje innych przede wszystkim wtedy, gdy zależy im na osiągnięciu porozumienia. Jednym ze sposobów osiągnięcia porozumienia jest zaangażowanie się w społeczność, czyli próba użycia reprezentacji innej jednostki jako swojej w odgrywaniu roli i próba zrozumienia świata widzianego z perspektywy reprezentacji tej drugiej jednostki. Uwaga: terminologia wprowadzona przez Kelly’ego jest w pewnej mierze idiosynkratyczna, trudna do przetłumaczenia i nie została dosłownie przedstawiona w tabeli 10.2. Omówienie tych zagadnień, zob. Jankowicz (2003); sformułowanie teorii przez jej twórcę, zob. Kelly (1963); w bardziej przystępny sposób została ona ujęta w pracy Bannistera i Franselli (1990).

226

Dorota Bourne, Devi A. Jankowicz

Teza podstawowa. Głównym elementem teorii Kelly’ego jest nacisk położony na „przewidywanie”, co pokazuje, że nadawanie sensu to proces dopasowywania naszych oczekiwań, czyli systemu konstruktów, do faktycznego doświadczenia. Oznacza to również, że ludzie są zorientowani na przyszłość i podobni w swojej dociekliwości do naukowców przeprowadzających eksperymenty w laboratorium. Nasz system konstruktów jest jednak czymś złożonym i nie zawsze w pełni rozwiniętym, dlatego też proces ujawniania konstruktów za pomocą takich narzędzi jak Rep Grid pomaga nam w lepszym zrozumieniu samych siebie i wyjaśnia to, jak działa nasz system konstruktów. Następstwa konstruowania i dwudzielności. Znaczenia, które ludzie tworzą dla samych siebie, można wyrazić przez podstawowe jednostki znaczenia, nazywane konstruktami. Kelly zauważa, że znaczenie zawiera się nie w pojedynczym określeniu, lecz w określeniu przeciwstawionym jakiemuś innemu. W tabeli 10.2 pokazano, że samo słowo „dobry” nie ma żadnego znaczenia, dopóki nie wiemy, co oznacza „dobry” w przeciwieństwie do „mierny” lub „dobry” w przeciwieństwie do „zły”. Oczywiście, kiedy na co dzień posługujemy się różnymi określeniami, ich zamierzone znaczenie często wynika z kontekstu, w jakim dana osoba używa konkretnego słowa. Jeśli jednak chcemy precyzyjnie uchwycić osobiste znaczenia nadawane przez jednostkę, to musimy ujawnić dany konstrukt i właśnie temu celowi służy technika Rep Grid. Następstwo organizacji. Oznacza, że konstrukty nie istnieją w izolacji, ale tworzą skomplikowaną, hierarchicznie uporządkowaną strukturę. To, jak znaczący jest dany konstrukt dla jednostki, stanowi najważniejszą zasadę organizacji owej struktury. Konstrukty, które wspierają i podtrzymują poczucie własnej tożsamości, są najważniejsze i w największym stopniu opierają się zmianom. Następstwo indywidualności. System konstruktów jest czymś osobistym i to właśnie w tym osobistym systemie nadawania znaczeń zawiera się indywidualność każdej jednostki. Pewna metafora pomoże nam to wyjaśnić. Studenci, którzy próbują zrozumieć koncepcję konstrukcjonizmu oraz różne ontologiczne i epistemologiczne twierdzenia, często zmagają się z pojęciem „rzeczywistości” i z problemem istnienia rzeczywistości, która jest taka sama dla wszystkich lub różna dla każdego z nas. Jednym ze sposobów podejścia do tego problemu jest postrzeganie rzeczywistości jako czegoś, do czego mamy dostęp jedynie za pośrednictwem filtra naszego indywidualnego systemu konstruktów. A to oznacza, że nasze doświadczenia i postrzeżenia w pierwszej kolejności podlegają procesowi nadawania sensu, a dopiero potem do nas docierają. Nasze systemy konstruktów – „filtry”, jak czasami je nazywamy – można porównać z kolorowymi okularami, których nie możemy zdjąć. Wyobraźmy sobie, że jedno szkło twoich okularów jest zielone, a drugie czerwone, a zatem wszystko, co widzisz, jest zabarwione w ten szczególny sposób i wszystkie wydarzenia postrzegasz przez te

10. Technika identyfikacji konstruktów osobistych

227

okulary. Wyobraźmy sobie teraz, że ktoś inny ma okulary, których jedno szkło jest również zielone, ale drugie – niebieskie. W takiej sytuacji, mimo że pewne elementy waszego postrzegania świata nałożą się na siebie (np. niektóre doświadczenia dla obojga będą zielone), to całość procesów nadawania znaczenia i wynikające z niego doświadczenia pozostaną różne. Źródłem siły psychologii konstruktów osobistych jest uwaga przykładana do tych subtelnych różnic. Jako badacze doceniamy indywidualną odmienność i nie narzucamy naszego systemu konstruktów innym (twierdząc, że okulary drugiego człowieka są również zielono-czerwone), a w pracy badawczej koncentrujemy się na odkryciu, jakie okulary noszą nasi respondenci. Następstwo podobieństwa. Istnieje możliwość, że niektóre szkła okularów, które noszą ludzie, mają ten sam kolor lub podobny odcień, a zatem pewne obszary naszych konstruktów będą bardzo podobne albo identyczne. Ten aspekt naszego rozumienia i doświadczania tworzy sfery, w obrębie których możemy naprawdę zrozumieć siebie nawzajem. Zdarza się nam myśleć w taki sam sposób, dlatego też możemy odnieść się do doświadczeń i reakcji innego człowieka, ponieważ przypominają one nasze własne reakcje i myśli. Następstwo społeczności. Równie ważne jest to, abyśmy potrafili radzić sobie z tym, co nas różni. Kiedy jednak uwzględnimy stopień zróżnicowania naszych systemów konstruktów, wówczas pojawia się pytanie, czy kiedykolwiek zrozumiemy siebie nawzajem na tyle, żeby skutecznie współdziałać. Zgodnie z postulowanym przez Kelly’ego następstwem społeczności, człowiek musi zrozumieć sposób, w jaki inna jednostka konstruuje swoją rzeczywistość, ponieważ tylko wtedy może skutecznie i sensownie z nią współdziałać w danej roli. Naszymi społecznymi interakcjami rządzą konstrukty o rdzennym charakterze (Horley 1991). Innymi słowy, ludzie potrafią odnaleźć się w grupie tylko wtedy, gdy potrafią pojąć konstrukty i podstawowe założenia innych osób przynależących do tej grupy. I nie ma znaczenia, czy te konstrukty i założenia są podzielane przez innych, czy nie. Społeczności składają się z jednostek i wytwarzają odzwierciedlenia indywidualnych sposobów konstruowania świata i nadawania sensu. Zwolennicy społecznego konstrukcjonizmu uważają, że to społeczności podejmują decyzje i działają zgodnie z nimi (Balnaves, Caputi 1993), lecz to jednostka musi sięgnąć po dany konstrukt i go zastosować. Powróćmy do metafory okularów. Czy przedstawiona sytuacja oznacza, że człowiek musi zdjąć własne okulary i założyć cudze? Zdaniem Kelly’ego – nie, podobnie jak nie można tak postąpić automatycznie. Okularów nie da się przecież usunąć. A zatem jak to możliwe, że się nawzajem rozumiemy? Możemy uzyskać dobry obraz systemu konstruktów innej osoby oraz zrozumieć, w jaki sposób konstruuje ona swoją rzeczywistość, dzięki zaangażowaniu w społeczność, czyli dzięki komunikacji, czujnej uwadze skupionej na tym, czego w naszym mniemaniu potrzebuje drugi człowiek, oraz rozmowom.

228

Dorota Bourne, Devi A. Jankowicz

Dodatkowo (lub alternatywnie) można posłużyć się techniką identyfikacji konstruktów osobistych, ponieważ jej głównym celem jest zrozumienie innych ludzi na ich własnych zasadach. Technika ta powstała w ramach psychologii klinicznej i została wprowadzona jako narzędzie umożliwiające pacjentom lepsze zrozumienie samych siebie, a psychologom lepsze zrozumienie własnych pacjentów. Kończąc ten opis teorii George’a Kelly’ego, musimy wspomnieć o jeszcze jednej ważnej kwestii. Teoria konstruktów osobistych jest teorią absolutnie refleksyjną. Jak każda teoria, jest ona sposobem konstruowania świata i podobnie jak system konstruktów, o którym mówi, sama w sobie pozostaje otwarta na możliwość wynikających z doświadczenia zmian jej treści. Ale to jedyna teoria psychologiczna, w której wyraźnie mówi się, że tego rodzaju zmiany z konieczności wynikają z jej własnych twierdzeń. Pośród tych wszystkich rozważań epistemologicznych chcielibyśmy podzielić się jedną istotną uwagą o charakterze politycznym. Nie ma żadnej różnicy między nadawaniem znaczenia dokonywanym przez naukowca lub badacza posługującego się teorią konstruktów osobistych a nadawaniem znaczenia przez osoby, których konstrukty badacz usiłuje opisać i zrozumieć. Uczony nie zajmuje uprzywilejowanej pozycji ze względu na to, że próbuje zrozumieć świat.

Jeśli ktoś nie jest obeznany z techniką identyfikacji konstruktów osobistych, to może ona mu się wydać nieco skomplikowana. Mamy bowiem do czynienia z podejściem, które pozwala uchwycić jednostkowo nadawane sensy, czyli zjawisko z istoty swojej jakościowe, a sięga przy tym zarówno po jakościowe, jak i ilościowe formy wyrazu. Niektórzy uznają Rep Grid za metodę analizowania sfery psychologicznej przy użyciu narzędzi statystycznych (Fromm 2009), za wprowadzenie matematyki do psychologii (Fransella, Bell, Bannister 2004), krótko mówiąc – za przedsięwzięcie ilościowe. Inni sądzą, że Rep Grid jest narzędziem pobudzającym refleksyjność respondenta, czyli stanowi dobry punkt wyjścia pytań, dzięki którym można określić świat za pomocą kategorii samego badanego, a nie narzuconej terminologii badacza (Bell 2009). Za tymi wszystkimi działaniami zdecydowanie stoi motywacja jakościowa. W przedstawionej wcześniej charakterystyce epistemologii przyjętej przez Kelly’ego zasugerowaliśmy, że rozróżnienie na ilościowy–jakościowy w rzeczywistości nie ma większego znaczenia dla naszych celów. Rep Grid jest przede wszystkim techniką opartą na epistemologii interpretatywnej i łączącą ilościowe i jakościowe sposoby opisu. To technika uporządkowana, łatwa do opanowania

10. Technika identyfikacji konstruktów osobistych

229

i angażująca. Te cechy najlepiej oddaje definicja zaproponowana przez Jankowicza (2004), zdaniem którego Rep Grid jest zasadniczo nieskomplikowaną procedurą, która dąży do opisania w formie prostej skali wskaźnikowej, w jaki sposób dana osoba postrzega świat lub pewne jego elementy. Innym słowy, Rep Grid można postrzegać jako sposób zrozumienia tego, jak inna osoba konstruuje pewne kwestie, dzięki zbadaniu jej osobistych konstruktów związanych z daną sprawą. Podkreślmy w tym miejscu, że technika ta nie jest testem. Początkowo nazywano ją skrótowo „Rep Test”, ponieważ wszystkie ówcześnie (w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku) znane w psychologii precyzyjne narzędzia pomiaru były testami, a przecież technika identyfikacji konstruktów osobistych jest precyzyjnym narzędziem pomiaru. Ta nazwa wydaje się jednak myląca. W rzeczywistości do stworzenia siatki repertuaru nie potrzeba zestawu ustandaryzowanych norm, które charakteryzują każdy test psychologiczny, a pojęcia wiarygodności i trafności odnoszące się do testów są w tym wypadku interpretowane nieco inaczej. Większe znaczenie ma być może to, że wartości stojące za wykorzystaniem techniki Rep Grid całkowicie różnią się od tych, które leżą u podstaw posługiwania się testami. Test dostarcza jednostce wiedzy o niej samej, ale ta wiedza jest wyrażona językiem psychologa przeprowadzającego badanie testowe. Język ten nie zawsze jest zrozumiały dla osoby badanej, a psycholog przekazujący informacje zajmuje uprzywilejowaną pozycję, która zależy od różnicy w zakresie władzy posiadanej przez badacza i badanego oraz jest przez tę różnicę umacniana. Inaczej jest w wypadku techniki Rep Grid, która umożliwia jednostce opowiedzenie o sobie jej własnym językiem. Rep Grid pozwala uchwycić doświadczenie jednostki za pomocą jej własnych kategorii, i to ona, a nie psycholog, jest ostatecznym sędzią i dysponentem wyrażonego znaczenia.

Rep Grid pozwala określić konstrukty innych, czyli osobiste treści, które łączą postawy, mniemania i wartości (zob. Stewart, Stewart 1982). O tej swego rodzaju siatce można zatem myśleć jako o mapie mentalnej, którą jednostka stworzyła i rozwinęła na dany temat. Standardowa siatka składa się z tematu (na przykład „moi przyjaciele” lub „stanowiska, o które mogę się ubiegać”, lub „osobiste uczenie się” albo nawet „jak postrzegam różne metody badawcze”), zależnego od celu badania. Temat jest przedstawiany za pomocą elementów, przykładów ilustrujących interesujące nas zagadnienie (a zatem w podanych przykładach elementami byłyby imiona przyjaciół, lista stanowisk, lista „sytuacji w moim życiu, z których wyniosłem jakąś naukę”, nazwy metod badawczych opisanych w tej książce). Elementy systematycznie się porównuje w celu rozpoznania

230

Dorota Bourne, Devi A. Jankowicz

konstruktów osoby badanej i przyporządkowuje konstruktom, aby określić siatkę osobistych treści dotyczących badanego tematu. Chociaż częścią procedury Rep Grid jest wypełnienie razem z badanym formularza, co pozwala określić relacje między elementami a konstruktami, w tej technice kładzie się nacisk przede wszystkim na uważne słuchanie respondenta. I z tego powodu używanie w odniesieniu do niej określenia „wywiad repgridowy” jest bardziej adekwatne i nie wywołuje powszechnych skojarzeń z tradycyjnymi kwestionariuszami lub testami psychometrycznymi wykorzystywanymi w psychologii.

Temat odzwierciedla po prostu kwestię, którą chcemy zbadać. Musi być jasno określony i należy go wcześniej uzgodnić z osobą badaną. Temat jest tym składnikiem siatki, który nie stwarza większych problemów, więcej uwagi trzeba natomiast poświęcić wybieranym elementom. „Element to przykład, wzór, przypadek lub próbka łączące się z danym tematem” (Jankowicz 2004, s. 13). Gdybyśmy mieli ułożyć siatkę dotyczącą różnych metod badawczych opisanych w tej książce, to wykorzystalibyśmy je jako poszczególne elementy: obserwacja, studium przypadku, etnografia wirtualna i tak dalej. Zestaw dotyczący różnych możliwości zatrudnienia byłby natomiast listą zawodów lub stanowisk, które mają jakieś znaczenie dla kariery i ambicji zawodowych osoby badanej lub w pewien sposób się z nimi wiążą. Elementem może stać się prawie wszystko, pod warunkiem że nie jest to konstrukt – od rzeczowników (np. tytułów książek) przez czasowniki (np. pisać, czytać, prowadzić wywiady, przepisywać) do krótkich opisów ważnych zdarzeń (w takiej sytuacji trzeba przygotować zestaw kart z opisami każdego wydarzenia, które zostanie wykorzystane jako element). Musimy pamiętać o tym, że elementy powinny przynależeć do tej samej kategorii i być tego samego typu, na przykład nie powinno się mieszać rzeczowników abstrakcyjnych z rzeczownikami konkretnymi ani tworzyć skomplikowanych i trudnych do zrozumienia form odczasownikowych. Elementy powinny także wzajemnie się wykluczać, to znaczy nie powinny się w sobie zawierać (elementami, które zawierają się w sobie, są na przykład określenia „tytuł zawodowy” i „wykładowca”). Istnieje kilka sposobów doboru elementów: Elementy są proponowane przez osobę prowadzącą badania, która je wybiera, tworzy z nich zestaw i określa temat. Elementy są proponowane przez badanego: w takiej sytuacji można kontrolować daną mu swobodę, prosząc o przedstawienie elementów, które jego zdaniem reprezentują temat wywiadu, lub wywołując je w bardziej ustrukturyzowany sposób. W tym drugim wypadku badacz będzie

10. Technika identyfikacji konstruktów osobistych

231

wychwytywał te punkty, które najlepiej reprezentują interesujące go elementy. Spójrzmy na przykładowy zestaw dotyczący przedmiotów akademickich: osoba prowadząca badanie może poprosić respondenta, żeby wymienił zajęcia, które lubi najbardziej, i te, które lubi najmniej, powiedział, które kursy uznaje za najtrudniejsze, a które wykorzystuje w największym stopniu w swojej pracy. Elementy są negocjowane: badacz i badany wspólnie omawiają i uzgadniają, które spośród nich stworzą siatkę.

Prawdopodobnie jedną z najbardziej ekscytujących części wywiadu przeprowadzanego w ramach techniki Rep Grid jest ujawnianie konstruktu. W tej fazie osoba prowadząca badanie pomaga badanemu zaangażować się w proces refleksji nad własnym systemem konstruktów. To szansa na lepsze zrozumienie systemu konstruktów respondenta oraz na udzielenie mu wsparcia w procesie zrozumienia samego siebie. Widzimy zatem, że procedura Rep Grid w sporej mierze opiera się na współpracy. Ujawnianie konstruktu polega na wspólnym generowaniu wiedzy i negocjowaniu znaczenia. Podczas wywiadu badacz i badany tworzą mikrokosmos odzwierciedlający to, co dzieje się w świecie realnym. Badacz nakłania osobę badaną do przemyślenia różnych kwestii i jednocześnie pomaga jej zwerbalizować nadawane znaczenia i ująć je w postaci jednoznacznych sformułowań. Bardzo często respondent staje po raz pierwszy w życiu przed koniecznością nazwania lub słownego ujęcia pewnych otaczających go zjawisk. Jest to przejmujące doświadczenie, ponieważ właśnie na tym etapie badany uświadamia sobie, że spora część procesu nadawania znaczeń była niewyraźnie określona i odbywała się na przedsłownym lub domyślnym poziomie. Dlatego też technika Rep Grid okazuje się szczególnie przydatna w ujawnianiu ukrytej wiedzy i w zarządzaniu wiedzą (zob. Boose 1985; Jankowicz 2001), w przypadku kiedy ujawnia się te głęboko zakorzenione w naszych działaniach i zachowaniach konstrukty, które nigdy wcześniej nie zostały jasno opisane. Ujawnianie konstruktu zwykle przebiega w następujący sposób: badacz wybiera losowo trzy elementy i prosi osobę badaną, żeby odpowiedziała na pytanie: w jaki sposób dwa spośród tych elementów są podobne i różne od elementu trzeciego? Zachęca tym samym respondenta do tego, by określił, na czym polega przeciwieństwo i, co za tym idzie, by określił znaczenie. Zadanie badanego polega na podzieleniu trzech elementów na dwie części: w pierwszej znajdują się dwa elementy tworzące pewną całość, która w jakiś sposób różni się od elementu trzeciego. Opis podobieństwa łączącego dwa elementy określa się mianem „biegunu podobieństwa” konstruktu, natomiast to, w jaki sposób są one różne od trzeciego elementu, nazywa się „biegunem przeciwieństwa”. Przywołajmy

232

Dorota Bourne, Devi A. Jankowicz

przykład: spośród trzech elementów wybranych z zestawu, którego tematem są „moi znajomi”, respondent może zdecydować, że dwa z nich są „przyjazne”, trzeci zaś – „nieprzyjazny”. Ujawnienie obu biegunów konstruktu jest bardzo ważne. Przypomnijmy teorię: znaczenie zawiera się w przeciwieństwie, a im wyraźniejszy kontrast, tym bardziej precyzyjne znaczenie, które próbujemy uchwycić. Właściwa technika prowadzenia wywiadu w ramach Rep Grid polega na pomaganiu respondentowi w określaniu jego konstruktów tak dokładnie, jak to tylko możliwe, i bez rzutowania konstruktów badacza na badanego. A oto, jak osiągamy ten cel.

Nasze konstrukty są zorganizowane hierarchicznie i podczas rozmowy z badanym często okazuje się, że wędrujemy w górę i w dół jego systemu konstruktów. Liczy się dokładność, dlatego badacz może spróbować ujawnić konstrukty podrzędne, czyli dokładniejsze określenia początkowo przedstawionego konstruktu. „Tworzenie drabiny w dół” to technika polegająca na tym, że prosimy respondenta o uszczegółowienie konstruktu, który został przywołany w pierwszej kolejności. Na przykład „przyjazny–nieprzyjazny” to mgliste określenia, jeśli chcemy dokładnie zrozumieć sposób myślenia naszego respondenta na temat przyjaźni. Schodząc po kolejnych szczeblach drabiny, zadajemy osobie badanej pytania: Dlaczego? Skąd Pan/Pani wie? W jaki sposób? Czy może Pan/Pani podać przykład? Możemy zatem dowiedzieć się, że respondent mówiąc „przyjazny–nieprzyjazny”, tak naprawdę myślał: „człowiek bezpośredni, otwarty na kontakt” kontra „trzeba czasu, żeby go poznać”. Innymi słowy, badany interpretował przyjaźń w kategoriach bezpośredniości. Inny respondent mógłby odpowiedzieć inaczej, posługując się dokładniejszym i bardziej podstawowym znaczeniem. „Tworzenie piramidy” obejmuje proszenie osoby badanej o podanie pełnego konstruktu dla początkowego bieguna podobieństwa i jeszcze jednego pełnego konstruktu dla początkowego bieguna przeciwieństwa. Na przykład „przyjazny” może rozdzielić się na „człowiek bezpośredni” i „trzeba czasu, żeby go poznać”, a „nieprzyjazny” – na „bierny w sytuacji wymagających udzielenia pomocy” i „aktywnie wrogi”. Wykorzystanie tych dwóch technik umożliwia stworzenie szczegółowego obrazu konstruktu oraz lepsze zrozumienie tego, jakie zachowania, osoby lub działania nasz respondent przyporządkowuje danemu konstruktowi.

10. Technika identyfikacji konstruktów osobistych

233

Jeżeli chcemy powędrować w przeciwnym kierunku, czyli w górę hierarchii, i dotrzeć do bardziej centralnych czy też rdzennych konstruktów jednostki oraz poznać jej osobiste wartości, to musimy zastosować technikę tworzenia drabiny, ale w taki sposób, jakbyśmy dokładali jej wyższe szczeble. Wartości są postrzegane jako konstrukty rdzenne reprezentujące fundamentalne cechy tożsamości danej osoby. Posługując się językiem Kelly’ego, należy mówić o „poczuciu ciągłości ja”. Zgodnie z teorią konstruktów osobistych wartości i konstrukty rdzenne mają podstawowe znaczenie dla tworzenia i podtrzymywania jednostkowej tożsamości. Nasze procesy mentalne są ukierunkowywane przez te rdzenne struktury i systemy wartości – zrozumiałe, ale niezbyt podatne na zmiany. Dzięki tym strukturom potrafimy postrzegać bardzo różne zdarzenia jako spójne z naszą osobowością, a jednocześnie podtrzymujemy własną, skomplikowaną, lecz zorganizowaną tożsamość jednostkową (Kelly 1955, s. 356). Dostęp do centralnych i przypuszczalnie ważnych konstruktów pomaga zrozumieć osobiste systemy znaczenia (Neimeyer, Anderson, Stockton 2001). W ramach psychologii konstruktów osobistych wypracowano techniki i narzędzia umożliwiające dotarcie do rdzennych własności konstruktów, którymi dysponuje jednostka. Jednym z tych bardzo przydatnych narzędzi jest „tworzenie drabiny w górę”, zaproponowane w 1965 roku przez Dennisa N. Hinkle’a. Pozwala ono wydobyć znaczenia i słownie określić konstrukty nadrzędne – co często okazuje się trudniejsze niż w przypadku podanych w pierwszej kolejności konstruktów podrzędnych (Neimeyer, Anderson, Stockton 2001). Technika ta stała się popularna wśród psychologów konstruktywistów, ponieważ jest praktycznym środkiem umożliwiającym dotarcie do fundamentalnych własności indywidualnego systemu znaczeń. Od czasu jej wprowadzenia znalazła szerokie zastosowanie w tworzeniu projektów architektonicznych i aranżowaniu otoczenia, w doradztwie zawodowym czy biznesie (Jankowicz 1990; Neimeyer, Anderson, Stockton 2001; Stewart, Stewart 1982). Istotą tej techniki jest rozpoznanie, jakie powody stoją za wyborami dokonywanymi w obrębie konstruktu. Powtarza się to postępowanie tak długo, aż dociera się do najbardziej podstawowych powodów, które są równoważne z osobistymi wartościami jednostki (Jankowicz 2004, s. 189). Konstrukty funkcjonujące na tym poziomie nadrzędności są niezwykle ważne. Uświadomienie ich sobie ma zasadnicze znaczenie dla zrozumienia świata drugiego człowieka (Hinkle 1965, cyt. za: Neimeyer, Anderson, Stockton 2001).

Technika „tworzenia drabiny w górę” opiera się na prostej, lecz bardzo skutecznej, cyklicznie powtarzanej procedurze. Każdy konstrukt ujawniony

234

Dorota Bourne, Devi A. Jankowicz

podczas wywiadu zostaje przeanalizowany w taki oto sposób – osobę badaną prosi się, by: wskazała preferowany biegun konstruktu, powiedziała, dlaczego ten aspekt jest dla niej ważny, swoją odpowiedź przedstawiła jako nowy konstrukt, powtarzała kroki 1–3 aż do momentu, kiedy niemożliwe stanie się przejście na kolejny poziom abstrakcji. Moglibyśmy zatem zapytać respondenta, który biegun konstruktu „przyjazny–nieprzyjazny” preferuje. Badany odpowiedziałby, załóżmy, że „przyjazny”, ponieważ w towarzystwie takich ludzi jest „wesoło” w przeciwieństwie do „nudzenia się w towarzystwie tych osób”. Powtarzamy procedurę (krok 4): respondent woli, kiedy jest „wesoło w towarzystwie pewnych osób”, ponieważ oznacza to, że można „zrelaksować się w towarzystwie takiego człowieka”, w przeciwieństwie do „poczucia, że jest się spiętym w czyimś towarzystwie”. I ponownie powtarzamy: respondent preferuje „relaksowanie się w towarzystwie pewnych ludzi”, ponieważ „ludzie są dla mnie ważni”, w przeciwieństwie do „obojętności”. Badany woli ten pierwszy biegun, ponieważ „człowiek nie jest samotną wyspą, bycie człowiekiem oznacza troskę o innych”. W tym wypadku szybko dotarliśmy do fundamentalnego stwierdzenia dotyczącego wartości. Oczywiście, inny respondent mógłby skoncentrować się na innej sprawie i zapytany, dlaczego woli „odprężenie w towarzystwie danej osoby”, odpowiedziałby, że to oznacza, iż czuje się „mniej spięty”, w przeciwieństwie do „bardziej zdenerwowany”. Dalsze powtarzanie kroków 1–3 i drążenie podrzędnych konstruktów mogłoby doprowadzić nas na przykład do aksjologicznej deklaracji dotyczącej poczucia bezpieczeństwa własnego, rodziny i kochanych osób w świecie pełnym zagrożeń. Procedura polega zatem na powtarzaniu opisanych wcześniej kroków aż do momentu, w którym docieramy do rdzennego konstruktu czy też wartości, która reprezentuje ten konstrukt w umyśle respondenta. Skąd jednak wiemy, że wspięliśmy się na najwyższy szczebel drabiny? Oto kilka oznak wskazujących, że osiągnęliśmy ten etap: ujawniane konstrukty są coraz bardziej abstrakcyjne, na przykład konstrukt „chaos–porządek” pojawił się na szczycie hierarchii, która rozpoczęła się od konstruktu „punktualny–spóźnialski” opisującego zachowanie jednego z kolegów respondenta, konstrukty stają się uniwersalne i dotyczą kwestii wyższego rzędu, na przykład ogólnie pojmowanego życia („bycie dobrym człowiekiem”), odpowiedzi są czymś oczywistym, a dalsze doszukiwanie powodów preferencji wydaje się osobie badanej absurdalne, na przykład mówi ona wtedy: „Dlaczego powinno się dbać o innych ludzi? No cóż, to chyba jasne…”,

10. Technika identyfikacji konstruktów osobistych

235

badacz i badany mają coraz większe poczucie bliskości i tego, że dzięki tej procedurze dotarli do głębokich pokładów swoich osobowości. Ważnymi atutami osoby przeprowadzającej wywiad są jej intuicja, zdolność do współczucia i empatii. Technika „tworzenia drabiny w górę” obejmuje przeprowadzenie tej procedury w odniesieniu do każdego konstruktu zawartego w początkowym zestawie ułożonym przez respondenta. (Zwróćmy uwagę, że zanim zaczniemy szukać wartości za pomocą opisanej procedury, warto na podstawowym, operacyjnym poziomie ustalić siatkę złożoną z przydatnych, precyzyjnych konstruktów, z użyciem takich technik, jak „tworzenie drabiny w dół” lub „tworzenie piramidy”.) Wyobraźmy sobie teraz, że stworzyliśmy już siatkę nasyconych wartościami konstruktów znajdujących się na szczycie hierarchii. Na tym etapie szczególnie użyteczna okazuje się możliwość uszeregowania osobistych wartości pod względem ich ważności, ponieważ dzięki temu dowiadujemy się, które z nich są najistotniejsze, nadrzędne i z tego względu odporne na zmiany lub argumenty. Do tego celu wykorzystujemy technikę „oporu wobec zmiany”. Przeprowadzając tę procedurę, prosimy osobę badaną o dokonywanie trudnych wyborów między różnymi kombinacjami jej osobistych wartości (konstruktów) oraz o określenie jej prawdziwych priorytetów. Przystępny opis tej procedury obejmującej element wymuszonego wyboru znajduje się w pracy Jankowicza (2004). Przewidywanym zmianom tych części wewnętrznych reprezentacji jednostki, które są dla niej ważne, towarzyszy doświadczanie takich stanów emocjonalnych, jak niepokój lub poczucie zagrożenia. Pociąga to za sobą istotne konsekwencje dla badaczy zainteresowanych zmianą w organizacji i kulturą organizacyjną.

Częścią podstawowej procedury przeprowadzania wywiadu w ramach Rep Grid, skrótowo przedstawionej w tabeli 10.3, jest ocena, przy czym każdy element jest oceniany dla każdego konstruktu na pięciopunktowej skali, gdzie „1” oznacza biegun podobieństwa, a „5” – biegun przeciwieństwa. Dzięki ocenom umiejscowiamy poszczególne elementy w obrębie każdego konstruktu, co oznacza, że różne elementy można porównywać ze sobą: przyglądając się kolejnym ocenom pionowo, można dowiedzieć się, „co” jednostka o nich myśli, a przyglądając im się poziomo – „jak” jednostka o nich myśli. Porównania te można przeprowadzać za pomocą prostych procedur dopasowywania (np. odejmując oceny w obrębie jednego elementu od ocen w obrębie drugiego, aby zmierzyć poziom podobieństwa ocen) lub wyrafinowanych technik

Uzgodnij z respondentem temat i zapisz go na formularzu.

Ustal zestaw elementów i zapisz je w górnej części formularza.

Wyjaśnij, że chcesz dowiedzieć się, co respondent myśli na temat tych elementów…

Weź trzy elementy (np. pierwszy, trzeci, piąty) i zapytaj respondenta: „Które z nich są w jakiś sposób podobne i jak różnią się od pozostałego?”

Zapytaj respondenta: „Co te dwa elementy mają ze sobą wspólnego w porównaniu z trzecim?”

Upewnij się, że zrozumiałeś, jakie przeciwieństwo zostało wyrażone.

Przedstaw każdy konstrukt w postaci skali.

Poproś respondenta o ocenę każdego z trzech elementów na tej skali, wpisuj wyniki do formularza.

Teraz poproś respondenta o ocenę pozostałych elementów konstruktu.

Twoje zadanie polega na ujawnieniu tylu różnych konstruktów dotyczących danego tematu, iloma dysponuje osoba badana w swoim repertuarze.

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Co robić?

1

Krok

Powtarzaj kroki 4−8 do momentu, w którym respondent nie może już powiedzieć nic nowego. Za każdym razem używaj różnych trzech elementów. Spróbuj ujawnić osiem do dziesięciu konstruktów na dany temat.

Zawsze pamiętaj, żeby zdobyć oceny wszystkich elementów danego konstruktu, zanim przejdziesz do następnego konstruktu.

„Proszę, oceń każdy z tych trzech elementów na skali; każdemu z nich możesz przypisać jedną z wartości: 1, 2, 3, 4 lub 5, albo określić, gdzie na skali lokujesz ten element”. Od czasu do czasu sprawdzaj, czy respondent dobrze pamięta kierunek skali, to znaczy, czy nie myli się i nie przypisuje wartości „5” zamiast „1” i na odwrót.

Zdania po lewej stronie połącz z wartością „1”, zdania po prawej z wartością „5”. Wytłumacz respondentowi, co robisz, na przykład w ten sposób: „Wyobraź sobie, że sformułowania zapisanej po lewej stronie reprezentują wartość 1 na pięciopunktowej skali, a te po prawej − wartość 5 na pięciopunktowej skali”.

Postaraj się maksymalnie wykorzystywać słowa respondenta, ale nie bój się dyskusji o tym, co respondent miał na myśli, negocjujcie takie sformułowanie, które ma sens dla was obojga. Użyj techniki „tworzenia drabiny w dół”, jeśli pierwsze określenie jest niejasne lub nieprecyzyjne.

Zapisz, co łączy dwa elementy w pierwszym rzędzie po lewej stronie formularza, a to, co je różni (dlaczego trzeci element różni się od dwóch pozostałych), w tym samym rzędzie po prawej stronie. Upewnij się, że rzeczywiście otrzymałeś dwubiegunowe sformułowanie – parę słów lub sformułowań wyrażających przeciwieństwo. To jest konstrukt.

Zapewnij respondenta, że nie chodzi ci o jakąś „poprawną odpowiedź”, że na myśl może przyjść kilka różnych rzeczy; zanotuj jedną z nich.

… i że dowiesz się tego, prosząc o systematyczne porównanie elementów.

Elementy może zaproponować sam respondent lub osoba prowadząca badanie, można je też wspólnie uzgodnić.

Komentarz

Tabela 10.3. Tworzenie Rep Grid w dziesięciu krokach

10. Technika identyfikacji konstruktów osobistych

237

analizy wielowymiarowej, na przykład analizy skupień lub analizy głównych składowych, w zależności od celu badania i planowanego zastosowania wyników. Bardziej szczegółowe omówienie kwestii związanych z analizą wychodzi już poza ramy tego rozdziału – w tym celu ponownie odsyłamy czytelników do pracy Jankowicza (2004), która zawiera praktyczny opis metod analizy. Warto jednak wymienić kilka ewentualnych zastosowań techniki identyfikacji konstruktów osobistych, aby pokazać, jak przydatny może być Rep Grid. Powstała ona w obrębie psychologii klinicznej jako metoda oceniania własności systemów znaczenia różnych grup ludzi oraz tego, jak zmieniają się one w trakcie leczenia. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych sięgnęli po nią badacze zajmujący się marketingiem, aby za jej pomocą dowiedzieć się, w jaki sposób potencjalni klienci konstruują cechy produktu przed podjęciem decyzji o jego zakupie. Możesz sam poddać się takiemu badaniu marketingowemu! Poświęć godzinę na przeprowadzenie wywiadu z samym sobą i przygotowanie starannej i przemyślanej siatki repertuaru. Użyj marek samochodów jako elementów i oceń wszystkie te samochody w konstruktach, które uzyskasz. Dodaj kolumnę zatytułowaną „mój idealny samochód”, a potem sprawdź, które z samochodów otrzymały najbardziej zbliżone oceny do tych, które dałeś „swojemu idealnemu samochodowi”. Przekonasz się, że wychwyciłeś wszystkie informacje, które mają dla ciebie znaczenie przy kupnie samochodu (zakładając, że pamiętałeś o włączeniu ceny jako jednego z konstruktów). Teraz możesz wstać, wyjść z domu i kupić samochód! I rzeczywiście, będziesz myślał o tej decyzji częściej i bardziej dogłębnie niż o większości innych decyzji zakupowych do tej pory.

Innym wczesnym, pozaklinicznym użyciem techniki Rep Grid było wykorzystanie jej w kontroli jakości. Pożądane cechy wielu produktów można z łatwością określić za pomocą takich prostych zmiennych, jak długość, waga i tym podobne, dzięki czemu możemy odróżnić i przyjąć poprawnie wykonane produkty i odrzucić te, których jakość jest niska. W przypadku wielu produktów i procesów pożądane cechy nie są jednak oczywiste dla ludzi, mimo że wykwalifikowani kontrolerzy jakości znają je i potrafią rozpoznać. Należy je zatem wskazać i określić, jeśli nowi pracownicy zajmujący się produkcją i kontrolą jakości mają się ich nauczyć. Win trzeba próbować, herbaty – mieszać, kolory – dopasowywać. Jak opisać to, co decyduje o tym, że dana łazienka jest dobrze zaprojektowana, a zestaw mebli pasuje do wystroju salonu? Czasami to oczywiste, ale bardzo często – nie, i wtedy potrzebujemy bardziej systematycznego podejścia, na przykład techniki Rep Grid. Rep Grid dostosowano także do badań organizacji. Technikę tę wykorzystuje się w następujących dziedzinach:

238

Dorota Bourne, Devi A. Jankowicz

zarządzanie zasobami ludzkimi, a zwłaszcza kwestie związane z oceną wyników pracy, oceną pracowników, projektowaniem szkoleń i techniką ogólnej analizy pracy, coaching, doradztwo zawodowe, tworzenie zespołów i rozwój organizacji, kultura organizacji i zarządzanie zmianą, zarządzanie wiedzą, interwencje podejmowane na poziomie organizacyjnym – od tych skoncentrowanych na strukturze, projektowaniu i kulturze organizacji po zarządzanie i takie działania, jak marketing, planowanie, podejmowanie decyzji, rozwój systemu eksperckiego. Więcej przykładów można znaleźć w pracach Stewart i Stewarta (1982) oraz Jankowicza (1990). Rep Grid łączono także z innymi, lepiej znanymi technikami badań jakościowych, na przykład etnograficznym wywiadem pogłębionym, w całej gamie konstrukcjonistycznych zastosowań. Dobosz-Bourne i Jankowicz (2006) oraz Bourne (2008) przeanalizowali różnice kulturowe w sposobie konstruowania pojęć dotyczących jakości produkcji i ich przemieszczania się między kulturami, łącząc technikę Rep Grid z metodami etnograficznymi. W niektórych przypadkach analizę ilościową można owocnie połączyć z procedurami jakościowymi, które w bardziej oczywisty sposób narzucają się przy prowadzeniu badań z perspektywy konstrukcjonistycznej. Najczęściej spotykaną formą analizy jakościowej z wykorzystaniem materiału uzyskanego dzięki technice Rep Grid jest tradycyjna analiza treści (zob. Neuendorf 2002), obejmująca przedstawione przez osoby badane (jednostki lub reprezentatywną grupę) różne rodzaje lub kategorie konstruowania danego tematu. Analiza różnych rodzajów znaczenia wyrażonego w przeważnie jakościowej analizie może przynieść nam wiele informacji (chociaż dbałość o wiarygodność przypisania kategorii oraz ich kodowania może zmusić badacza do wykonania pewnych obliczeń, podobnie jak w przypadku każdej analizy treści). Co więcej, opierając się na połączeniu informacji zawartych w ocenach z analizą treści konstruktów, można sformułować bardzo ważne twierdzenia dotyczące rodzajów konstruktów, jakie pojawiły się w danej grupie badanych. W pracy Petera Honeya (1979) przedstawiono prosty opis tej procedury.

Na rysunkach 10.1 i 10.2 przedstawiono dwa przykładowe badania z użyciem techniki Rep Grid, przeprowadzone z dwiema różnymi osobami, ale z wykorzy-

10. Technika identyfikacji konstruktów osobistych

239

staniem tych samych elementów 1. Respondentami było dwoje studentów, których zachęcono do rozmowy na temat ich wykładowców. Interesujące w tym ćwiczeniu jest to, że mamy do czynienia z dwoma różnymi sposobami postrzegania tej samej grupy ludzi (wykładowcy) w tym samym otoczeniu (uniwersytet). Siła Rep Grid ujawnia się tutaj w uderzający sposób – wystarczy spojrzeć, jak różne są te zestawy konstruktów, i zastanowić się nad konsekwencjami, jakie ma to dla zadowolenia studentów, ich wyników i ogólnego doświadczenia studiowania na uczelni wyższej. Warto poświęcić chwilę na porównanie tych dwóch zestawów i zastanowienie się nad najważniejszymi różnicami i podobieństwami między nimi. Spróbuj wejść w świat tych dwojga studentów i wyobrazić sobie, jak nadają znaczenie własnym doświadczeniom oraz doświadczeniom wykładowców, którzy z nimi pracują.

Na rysunku 10.3 znajduje się czysty formularz Rep Grid. Zachęcamy czytelników, żeby go wykorzystali i poćwiczyli własne umiejętności przeprowadzania wywiadu w ramach tej techniki. Można zrobić to samodzielnie albo ze znajomą osobą. Wcześniej przedstawiono kilka propozycji tematów i elementów. Użyj jednego z tematów i wypełnij formularz elementami, które ten temat reprezentują, na przykład: stanowiska, na które aplikowałem, szukając pracy, lista „sytuacji w moim życiu, które mnie naprawdę czegoś nauczyły”, nazwy metod badawczych opisanych w tej książce, „moi znajomi”. Postępując zgodnie z procedurą naszkicowaną w tabeli 10.3, określ i oceń na skali swoje konstrukty związane z wybranym tematem. To twój pierwszy wywiad w ramach tej techniki, sam byłeś swoim respondentem. To sposób na oswojenie się z tą techniką. Wywiad jest zakończony, zajął ci mniej więcej godzinę, ale może masz ochotę na dalszy trening? Odpocznij, a potem spróbuj porozmawiać ze znajomą osobą i ujawnić jej konstrukty dotyczące danego tematu. Kolejny zestaw i jeszcze jedna godzina, 1 Wywiady przeprowadzono ze studentami, aby dowiedzieć się, w jaki sposób tworzą konstrukty dotyczące ich wykładowców. Jak w każdej siatce repertuaru, elementy są wymienione na górze i oddzielone ukośnymi liniami. Konstrukty są przedstawione w rzędach: biegun podobieństwa znajduje się z lewej strony i łączy się z wartością „1”, biegun przeciwieństwa – z prawej strony, połączony z wartością „5”. Elementy ocenione dla każdego konstruktu i oceny są przedstawione w części środkowej.

Dorota Bourne, Devi A. Jankowicz

240

Temat: Co myślę o moich wykładowcach

1 Dr

F. J.

n Pa

. P.S

. .W

.A of Pr

.

D

.K rA

Dr

T. L.

. .N .T f o

Pr

J ni Pa

. .D Pr

.L of

.

.A

5

Wykłada jasno i zrozumiale

1

3

3

2

1

5

3

1

Trudno zrozumieć wykład

Potrafi zainteresować tematem

1

2

3

4

1

5

4

1

Monotonny, nudny

Spokojny, wyluzowany

2

1

4

1

3

4

5

1

Raczej spięty, zdenerwowany

Szeroka wiedza

2

4

5

1

4

3

2

5

Bardzo specjalistyczna wiedza

Pobłażliwy na egzaminach

2

2

3

1

5

4

3

5

Surowy na egzaminach

Dobry opiekun naukowy

1

2

3

2

5

4

3

1

Nie potrafi zachęcić studentów do dyskusji

Przyjacielski, otwarty

2

1

2

2

3

3

5

1

Nieprzyjazny, niedostępny

Rysunek 10.1. Zestaw konstruktów (przykład 1)

10. Technika identyfikacji konstruktów osobistych

241

Temat: Co myślę o moich wykładowcach

1 D

.F. rJ

n Pa

P.S

.

. .W

.A of Pr

.

Dr

K A.

Dr

T. L.

Pr

.N .T of

.

D. J. i n

Pa

. .A .L f o Pr

5

Troszczy się o studentów, postrzega ich jako część swojej pracy

1

3

3

2

1

5

3

1

Nie dba o studentów, interesuje się wyłącznie swoimi badaniami

Pewny siebie i zabawny

1

2

3

4

1

5

4

1

Niepewny, nerwowy

Daje jasne wskazówki

2

1

4

1

3

4

5

1

Studenci są zdani na siebie, krytyka nie jest akceptowana

5

Lekceważy pomysły studentów, ucina dyskusje, pomniejsza wkład studentów

Zachęca do zadawania pytań i do dyskusji

2

4

5

1

4

3

2

Dostosowuje wykład do potrzeb studentów

2

2

3

1

5

4

3

5

Spieszy się podczas przekazywania trudnego materiału

Stale rozwija temat, aktualizuje materiał, mówi nowe rzeczy

1

2

3

2

5

4

3

1

Wciąż powtarza ten sam materiał

Obdarza wszystkich takim samym zainteresowaniem, poświęca im tyle samo uwagi

2

1

2

2

3

3

5

1

Faworyzyje niektórych studentów

Rysunek 10.2. Zestaw konstruktów (przykład 2)

242

Dorota Bourne, Devi A. Jankowicz

Temat:

1

5

Rysunek 10.3. Formularz Rep Grid

10. Technika identyfikacji konstruktów osobistych

243

jeśli wykonacie następujące czynności: spójrzcie wspólnie na oba zestawy i porozmawiajcie o nich. Czy nasuwają ci się jakieś pytania, które chciałbyś lub chciałabyś zadać, aby wyjaśnić któryś z konstruktów przedstawionych przez drugą osobę, aby dowiedzieć się, co dokładnie oznaczają? Jeśli po namyśle okaże się, że niektóre określenia użyte w pierwszej kolejności są nieco mgliste, posłuż się technikami „tworzenia drabiny w dół” lub „tworzenia piramidy”, aby sprecyzować niejasne konstrukty. I w końcu (zrób to jednak przy innej okazji, na przykład innego dnia, ponieważ praca z techniką Rep Grid wymaga skupienia na szczegółach, autentycznego wsłuchiwania się w respondenta, a to jest męczące) spróbuj pogłębić swoje rozumienie i dowiedzieć się, jakie wartości stoją za twoim systemem konstruktów i za konstruktami znajomej osoby. Posłuż się procedurą „tworzenia piramidy w górę”, spróbuj kolejno przyjrzeć się konstruktom drugiej osoby i odkryć, jakie wartości łączą się z każdym z nich. Nie spiesz się, daj swojemu rozmówcy czas na zastanowienie. Potem zamieńcie się rolami i zajmijcie w taki sam sposób twoją siatką repertuaru. Z pewnością zauważycie, że po przeprowadzeniu tej całej procedury dowiedzieliście się czegoś nowego o sobie nawzajem. Niektóre rzeczy mogły być zaskakujące, inne może potwierdziły coś, co wcześniej podejrzewaliście. Niezależnie od wyników tego ćwiczenia, mamy nadzieję, że pokazało ono, jak możemy się komunikować i nawzajem zrozumieć dzięki technice opracowanej przez George’a Kelly’ego. (tłumaczenie Marta Höffner)

Polecane lektury Bourne Dorota, Özbilgin Mustafa F. (2008), Strategies for Combating Gendered Perceptions of Careers, „Career Development International” vol. 13, nr 4, s. 320–332. Brown Sylvia M. (1992), Cognitive Mapping and Repertory Grids for Qualitative Survey Research. Some Comparative Observations, „Journal of Management Studies” vol. 29, nr 3, s. 287–307. Cassell Catherine i in. (2000), Surfacing Embedded Assumptions. Using Repertory Grid Methodology to Facilitate Organizational Change, „European Journal of Work and Organizational Psychology” vol. 9, nr 4, s. 561–573. Fournier Valérie (1997), Graduates’ Construction Systems and Career Development, „Human Relations” vol. 50, nr 4, s. 363–391. Wright Robert P. (2008), Eliciting Cognitions of Strategizing Using Advanced Repertory Grids in a World Constructed and Reconstructed, „Organizational Research Methods” vol. 11, nr 4, s. 753–769.

244

Dorota Bourne, Devi A. Jankowicz

Balnaves Mark, Caputi Peter (1993), Corporate Constructs. To What Extent are Personal Constructs Personal?, „International Journal of Personal Construct Psychology” vol. 6, nr 2, s. 119–138. Bannister Donald, Fransella Fay (1990), Inquiring Man. The Psychology of Personal Constructs, London: Routledge. Bell Richard (2009), Griddled with Angst. A Roller-Coaster Ride on the Repertory Grid, w: Richard J. Butler (red.), Reflections in Personal Construct Theory, Hoboken: Wiley. Berger Peter L., Luckmann Thomas (2010), Społeczne tworzenie rzeczywistości. Traktat z socjologii wiedzy, tłum. Józef Niżnik, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Boose John H. (1985), A Knowledge Acquisition Program for Expert Systems Based on Personal Construct Psychology, „International Journal of Man-Machine Studies” vol. 23, nr 5, s. 495–525. Bourne Dorota (2008), Zarządzanie zmianą i badanie wartości organizacji z użyciem techniki siatki repertuaru, w: Monika Kostera (red.), Nowe kierunki w teorii organizacji i zarządzania, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. Butler Richard J. (red.) (2009), Reflections in Personal Construct Theory, Hoboken: Wiley. Dobosz-Bourne Dorota, Jankowicz Devi A. (2006), Reframing Resistance to Change. Experience from General Motors Poland, „International Journal of Human Resource Management” vol. 17, nr 12, s. 2021–2034. Fransella Fay (red.) (2005), The Essential Practitioner’s Handbook of Personal Construct Psychology, Hoboken: Wiley. Fransella Fay, Bell Richard, Bannister Donald (2004), A Manual for Repertory Grid Technique (wyd. 2), Hoboken: Wiley. Fromm Martin (2009), Grid Software, European Personal Construct Association. Dostępne na stronie: www.epca-net.org/repgrid/software. Gergen Kenneth S. (2009), Nasycone Ja. Dylematy tożsamości w życiu współczesnym, tłum. Mirosława Marody, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Honey Peter (1979), The Repertory Grid in Action, „Industrial and Commercial Training” vol. 11, nr 9, s. 358–369. Horley James (1991), Values and Beliefs as Personal Constructs, „International Journal of Personal Construct Psychology” vol. 4, nr 1, s. 1–14. Jankowicz Devi A. (1990), Applications of Personal Construct Psychology in Business Practice, w: Robert A. Neimeyer, Greg J. Neimeyer (red.), Advances in Personal Construct Psychology, Greenwich: JAI Press. Jankowicz Devi A. (1996), Personal Values among Public Sector Employees. A Methodological Study, tekst przedstawiony podczas III Conference of the European Personal Construct Association, Reading, Wielka Brytania. Jankowicz Devi A. (2001), Why Does Subjectivity Make Us Nervous? Making the Tacit Explicit, „Journal of Intellectual Capital” vol. 2, nr 1, s. 61–73. Jankowicz Devi A. (2003), Cross-Cultural Knowledge Transfer. Translation as a Mutual Negotiation of Disparate Meanings, w: Gabriele Chiari, Maria Laura Nuzzo (red.), Psychological Constructivism and the Social World. Proceedings of the 6th Conference of the European Personal Construct Association, Florence: FrancoAngeli. Jankowicz Devi (2004), The Easy Guide to Repertory Grids, Hoboken: Wiley. Kelly George A. (1955), The Psychology of Personal Constructs, New York: Norton. Kelly George A. (1963), A Theory of Personality. The Psychology of Personal Constructs, New York: W.W. Norton.

10. Technika identyfikacji konstruktów osobistych

245

Neimeyer Robert A., Anderson Adam, Stockton Leslie (2001), Snakes versus Ladders. A Validation of Laddering Technique as a Measure of Hierarchical Structure, „Journal of Constructivist Psychology” vol. 14, nr 2, s. 85–105. Neuendorf Kimberly A. (2002), The Content Analysis Guidebook, Thousand Oaks: Sage. Stewart Valerie, Stewart Andrew (1982), Business Applications of Repertory Grid, London: McGraw-Hill.

ROZDZIAŁ

11

Mustafa Özbilgin, Joana Vassilopoulou

W rozdziale tym zajmiemy się zastosowaniem metod relacyjnych w badaniach organizacji. Uważamy, że rzeczywistość społeczna, mimo swej uwarstwionej, złożonej i splątanej materii, mimo nieredukowalnie intersubiektywnych znaczeń, relacyjnych własności oraz współzależnych wzorców i procesów, w badaniach nad organizacjami i zarządzaniem jest często traktowana w sposób, który sprowadza jej złożoność do zestawu definicji, wzorów i związków – nierzadko oderwanych od kontekstów, ahistorycznych lub o homologicznej budowie (Özbilgin 2006). Aby przywrócić rzeczywistości społecznej jej złożoność, wyjaśnimy potrzebę myślenia w kategoriach relacji oraz stosowania metod relacyjnych, odwołując się do przykładów zaczerpniętych z badań terenowych. Ponadto, zastosowanie podejścia relacyjnego pomaga zintegrować perspektywy mikro i makro w myśleniu o organizacjach, a także leży u podstaw badania zjawisk organizacyjnych w „dynamicznych i procesualnych kategoriach” (Kyriakidou, Özbilgin 2006, s. 1). Metody relacyjne powstały jako odpowiedź na założenie dotyczące obiektywizmu oraz na arbitralnie wprowadzone rozróżnienia na przedmiot, podmiot i temat badania, co wyjaśnili Denzin i Lincoln (2009). Metody relacyjne przeciwstawiają się również indywidualizmowi i indywidualistycznym metodologiom (np. Wheeler 2000; Hitt i in. 2007) w badaniach organizacji. W naszych czasach badania poświęcone pracy, zatrudnieniu i organizacjom są zdominowane przez redukcjonizm i podejście pozytywistyczne, dlatego też metodologia relacyjna nie znalazła szerokiego zastosowania. Naszym zdaniem metody relacyjne stanowią interesujące wyzwanie dla obecnych prób zrozumienia zjawisk społecznych.

248

Mustafa Özbilgin, Joana Vassilopoulou

Podejście relacyjne nie jest niczym nowym w badaniach społecznych. Źródeł perspektywy relacyjnej można szukać w filozoficznych pracach Marksa, Webera i Heideggera (zob. Weberman 2001). To jednak semiotyk Ferdinand de Saussure (2002) wywarł najbardziej znaczący wpływ na tę dziedzinę, ponieważ wskazał, że znaczenia dźwięków i słów są raczej konstruowane i strukturyzowane w obrębie relacji, niż są własnościami o charakterze istotowym. Takie podejście stanowi fundament strukturalizmu, który wskazuje, że życie społeczne zyskuje sens w ludzkich myślach, praktykach i związkach, samo w sobie nie kryjąc absolutnych znaczeń (Tyson 1996). Filozofię relacyjności czasami wywodzi się z koncepcji Martina Bubera (1992). Według niego relacyjność to „przestrzeń pomiędzy”, oznaczająca wzajemną zależność łączącą „ja” z drugim człowiekiem. Bradbury i Lichtenstein (2000) wyjaśniają, że Buberowskie pojęcie „przestrzeni pomiędzy” można zastosować w badaniu organizacji, jeżeli chcemy dostrzec powiązania między jednostkami a organizacjami. Oddanie tym formom analizy, które koncentrują się na relacjach, dominuje także w pracach Mustafy Emirbayera. Uważa on, że powinniśmy postrzegać „relacje między stosunkami lub jednostkami raczej jako coś z natury dynamicznego, jako rozwijające się, trwające procesy niż jako statyczne powiązania między biernymi materiami” (Emirbayer 1997, s. 289). W swoim „manifeście socjologii relacyjnej” Emirbayer (1997) skupia się na ontologii i tym samym podkreśla, że w analizie socjologicznej pierwszeństwo mają kontekstualność i procesualność. Relacyjne podejście tego uczonego opiera się na dorobku Bourdieu, który opowiadał się za relacyjną metodą prowadzenia badań społecznych (Mutch, Delbridge, Ventresca 2006). Pierre Bourdieu, nieżyjący już francuski socjolog i filozof, naszym zdaniem najbardziej przyczynił się do rozwoju relacyjnych metod prowadzenia socjologicznych poszukiwań. „Metoda relacyjna jest fundamentalną zasadą językoznawstwa strukturalnego, zgodnie z którą znaczenie znaków nie tkwi w nich samych, ale wynika z ich kontrastowych relacji” (Swartz 1997, s. 61). W swoich książkach – Szkicu teorii praktyki (1972; wyd. pol. 2007) i Rozumie praktycznym (1994; wyd. pol. 2009) – Bourdieu określa, jak pogodzić ze sobą świat społeczny i ekonomiczny, aby pogłębić rozumienie ich obu: W każdym momencie każdego społeczeństwa istnieje zatem zbiór pozycji społecznych pozostających w relacji homologii ze zbiorem aktywności (gra w golfa lub gra na pianinie) lub dóbr (letnia rezydencja lub obraz mistrza), których cechy są widoczne tylko w relacji (Bourdieu 2009, s. 15).

Wyjaśnia następnie, jak ta formuła jest poddawana operacjonalizacji:

11. Metody relacyjne w badaniach organizacji

249

Formuła ta, choć może wydawać się abstrakcyjna i niejasna, wyraża pierwszy warunek adekwatnej analizy relacji między pozycjami społecznymi (pojęcie relacyjne), dyspozycjami (lub habitusami) a zajmowanymi pozycjami, czyli „wyborami”, których agensi społeczni dokonują w najróżniejszych dziedzinach praktycznych […]. Przypomina ona, że porównywać można tylko system z systemem i że poszukiwanie bezpośrednich równoważności między wyizolowanymi cechami, na pierwszy rzut oka różnymi, lecz „funkcjonalnie” lub technicznie równoważnymi (jak Pernod i shochu lub sake), albo też identycznymi pod względem nazwy (na przykład gra w golfa we Francji i w Japonii), może niestety prowadzić do niesłusznego utożsamienia właściwości strukturalnie odmiennych lub błędnego rozróżnienia cech strukturalnie identycznych. […] to, co powszechnie nazywa się dystynkcją, to znaczy pewien typ zachowania i manier najczęściej uważany za wrodzony […], faktycznie jest tylko różnicą w znaczeniu odchylenia cechy dystynktywnej, krótko – właściwością relacyjną, która istnieje tylko w relacji i poprzez relację z innymi cechami (Bourdieu 2009, s. 15).

Zaproponowana przez Bourdieu metoda relacyjna umożliwia głębsze rozumienie zjawisk społecznych, szczególnie w porównaniu z innymi metodami, za pomocą których próbuje się badać „różnicę” lub „odmienność” w otoczeniu społecznym. Na przykład metody porównawcze, które odsłaniają jedynie przeciwstawne pozycje dwóch jednostek czy zjawisk społecznych lub kulturowych, nie sprawdzają się, kiedy zależy nam na uchwyceniu bogatej, relacyjnej współzależności (zob. Everett 2002). Dodatkowo, przyjęcie perspektywy relacyjnej łączy się z trzema korzyściami ontologicznymi. Po pierwsze, zjawiska społeczne są badane w ich własnym kontekście, co pokazuje społecznie i historycznie osadzoną naturę tych zjawisk. Po drugie, przyjęcie perspektywy relacyjnej pozwala skoncentrować się na „przestrzeni pomiędzy”, a dzięki temu powstające spostrzeżenia odnoszą się do tej sfery, w której sprawstwo, działanie i struktury są od siebie przyczynowo zależne (Archer i in. 1998), splatają się i wspólnie wytwarzają społeczną współzależność i intersubiektywność. Po trzecie, metody relacyjne ukazują wielowarstwowy charakter rzeczywistości społecznej, ponieważ w ich ramach obiektywne struktury, usytuowane działanie i subiektywne doświadczenie uznaje się za istotne dla zrozumienia rzeczywistości społecznej. Przedstawiona przez Bourdieu koncepcja perspektywy relacyjnej znajduje się pośrodku ontologicznego spektrum, które rozciąga się od esencjalizmu po postmodernistyczny relatywizm, czyli między dwiema izomorficznymi doktrynami naszej epoki. Odwołując się do kontekstu tworzonego przez główne nurty obowiązujące w nauce w czasach Bourdieu (np. do powstania poststrukturalizmu w naukach społecznych), John W. Mohr (2000) wyjaśnia, na czym polega relacyjne podejście francuskiego socjologa: W czasach, gdy strukturalizm ujmowany jako ruch intelektualny szalał w Europie, by w końcu opanować również nauki humanistyczne w Stanach Zjednoczonych, Bourdieu odmówił pójścia w tym kierunku. I w ten sposób, bardziej niż w jakikolwiek inny, Bourdieu wniósł – moim zdaniem – najprawdopodobniej najważniejszy wkład w empiryczną socjologię kultury. Rozwijając teorię praktyki, ofiarował nam swego rodzaju barierę chroniącą przed nieskończoną tekstualnością świata. A uczynił to

250

Mustafa Özbilgin, Joana Vassilopoulou dzięki stwierdzeniu, że znaczenia są zawsze i niezmiennie osadzone w ramach działań praktycznych. A zatem jeśli coś wiemy, to wiemy to z perspektywy umiejscowienia tego czegoś w materialnym i zmysłowym świecie. Znaczenia żyją w naszym świecie, ponieważ wywodzą się z fizycznego doświadczania rzeczywistości (Mohr 2000, s. 3).

Garry Potter (2000), oceniając prace i analizy francuskiego uczonego, wyjaśnia, iż dzięki przyjęciu perspektywy relacyjnej, która umieszcza jednostki na ich własnych pozycjach społecznych ze względu na wielkość i skład ich kapitału, Bourdieu wykazał, że sfery materialna i kulturowa rzeczywistości naprawdę istnieją i nie można ich zredukować do jednej z nich, choć są one wzajemnie powiązane i funkcjonują jednocześnie. Pojawiają się jednak głosy krytyki relacyjnych metod zaproponowanych przez Bourdieu. Mohr (2000) stwierdza na przykład, że w modelu Bourdieu pomija się rozbieżne dyspozycje, jakimi mogą dysponować jednostki przy wyborze swoich pozycji społecznych. Pole społeczne, w obrębie którego zajmuje się pozycje, jest w znacznej mierze strukturyzowane przez siły działające w skali makro. W tym podejściu pomija się inne formy współzawodnictwa i sprzeciwu występujące na poziomach mikro i mezo. Margaret Somers (1998) wysuwa propozycję realizmu relacyjnego, który według niej rozwija nauki społeczne, i szczegółowo omawia ontologiczną perspektywę swojego projektu: Relacyjnie realistyczna i pragmatyczna ontologia jest przeznaczona dla tych, którzy przyjmują do wiadomości – choć niechętnie – ten brutalny fakt, że ani my, ani nasz świat społeczny to nie twory anielskie, istniejące poza czasem i przestrzenią, ale żywe, oddychające, zmieniające się i śmiertelne stworzenia oraz całości, które są osadzone w czasie i ustanawiane przez relacje, a nie wyłącznie w nie zaangażowane […]. W ramach relacyjnie pragmatycznej ontologii przyjmuje się, że podstawowymi jednostkami analizy socjologicznej nie są ani pojedyncze całostki (agens, aktor, osoba czy przedsiębiorstwo), ani strukturalne całości (społeczeństwo, ład, struktura społeczna); są nimi relacyjne procesy interakcji zachodzące między tożsamościami i pośród nich (Somers 1998, s. 766–767).

Okazuje się, że poza zaproponowaną przez Bourdieu relacyjną i realistyczną ontologią w socjologii, także inne dyscypliny naukowe, takie jak antropologia (np. Storrie 2003), psychologia (np. Kwon 2001), geografia społeczno-ekonomiczna (np. Sunley 2008; Yeung 2005) oraz teologia (np. Shults 2001), przyczyniły się do postępu w tej dziedzinie. Ponadto, najważniejsze pojęcia teorii Bourdieu – habitus, pole, władza symboliczna czy kapitał – coraz częściej są wykorzystywane jako podstawy badań empirycznych, a także pogłębiają debaty toczone w obrębie głównych subdyscyplin socjologii (Sallaz, Zavisca 2007). Wskazując na dwie tradycje funkcjonujące w badaniach organizacji, René Bouwen (1998) wyjaśnia, jak perspektywa socjologii konstruktywistycznej przyczynia się do rozwijania ontologii relacyjnej w tej sferze: Różnica między tak zwanym wyodrębniającym pojmowaniem organizacji i związanym z nim wyodrębniającym ujęciem osoby a relacyjnym postrzeganiem procesów zacho-

11. Metody relacyjne w badaniach organizacji

251

dzących w organizacji polega na tym, że ta pierwsza perspektywa odzwierciedla podstawowe założenie, zgodnie z którym zarówno osoba, jak i organizacja mogą zostać ujęte teoretycznie jako niezależne od siebie. Organizacja jest reifikowana, kiedy ujmuje się ją jako kontekst istniejący niezależnie od czynów aktorów i tworzonych przez nich znaczeń […]. W sporej części literatury poświęconej zachowaniu w organizacjach oraz zarządzaniu zasobami ludzkimi przyjmuje się ową wyodrębniającą perspektywę jako ukryty paradygmat, a procesom relacyjnym przypisuje się instrumentalną rolę łącznika między wkładem początkowym a osiągniętymi wynikami. Kiedy natomiast relacja między osobą a kontekstem jest postrzegana jako relacja tworzona wspólnie, koncepcja procesu ulega zdecydowanej zmianie. Dzieje się tak dlatego, że wyników nie da się sprowadzić do tego, co na początku zostało wniesione czy to przez aktora, czy przez kontekst, ale raczej postrzega je się jako nowy wytwór wzajemnej relacji (Bouwen 1998, s. 302).

Bouwen (1998, s. 305) pokrótce omawia czynniki, które fundują relacyjną ontologię społecznej rzeczywistości w środowisku organizacyjnym. Po pierwsze, jednostki i organizacje należy badać, raczej łącząc jedne i drugie, niż je od siebie oddzielając. Po drugie, jednostki i organizacje wyrażają się nawzajem przez jednostkową koordynację działań w danej organizacji. Po trzecie, w tym procesie współtworzenia podstawową rolę odgrywa język. Po czwarte, język zyskuje znaczenie tylko w toku komunikacji. Po piąte, na samookreślenie jednostek wpływa wiedza wynikająca z ich zaangażowania w relacje. Po szóste, podzielane znaczenia są kształtowane i negocjowane przez wspólnoty praktyków. Po siódme, zarówno innowacja, jak i ciągłość są tworzone przez interakcje, do których dochodzi na poziomie indywidualnym lub grupowym w środowisku organizacyjnym. Wreszcie, interakcje generują i kształtują podzielane znaczenia. Pojawiły się pewne ontologiczne rozwiązania podkreślające wagę myślenia w kategoriach relacyjnych w badaniach organizacji. Jednocześnie stanowią one podstawę metodologicznych innowacji, które umożliwiają nam śledzenie, ocenianie, badanie i analizowanie świata relacji w otoczeniu społecznym. W istniejącej literaturze spotykamy cztery odmienne podejścia epistemologiczne i tradycje metodologiczne, które przetrwały wspomniane wcześniej krytyczne zwroty w sferze metod badawczych nauk społecznych. W tradycji uniwersalistycznej próbuje się wypracować uniwersalne i dające się uogólnić wyjaśnienia, ujmowane w kategoriach organizacyjnych form, wzorców i procesów. Inspiracją tej metodologicznej tradycji jest pozytywizm Davida Hume’a (Layder 1990). Zwolennicy pozytywizmu w tej postaci uznają, że do wyjaśnienia różnorodnych form przyczynowości wystarczy przebadanie następujących po sobie zdarzeń w oddzieleniu od zewnętrznego kontekstu i innych kwestii łączących się z relacyjnością. Drugie metodologiczne podejście obejmuje badania, które koncentrują się na mikro-, mezo- i makropoziomach analizy, osadzonych w kontekście całostek tworzących organizację. Tę tradycję określa się również jako kontekstualne podejście w badaniach organizacji, ponieważ nie jest ona przypisana do jednego właściwego sposobu funkcjonowania organizacji i uwzględnia analizę sytuacyjną. Charakterystyczne dla tej tradycji jest wykorzystanie metod

252

Mustafa Özbilgin, Joana Vassilopoulou

prowadzących do powstania opisów kultury, które tworzy się za pomocą szerokiego wachlarza technik badawczych. Trzecia tradycja metodologiczna w badaniach organizacji wiąże się z opartymi na porównaniach ocenami zjawisk organizacyjnych. Ocen tych – podobnie jak w tradycji kontekstualnej – dokonuje się na różnych poziomach analizy oraz w odniesieniu do różnych wymiarów, takich jak sektory, gałęzie przemysłu czy kraje. Ostatnia tradycja metodologiczna, której poświęcony jest ten rozdział, stawia sobie za cel badanie relacyjnych właściwości zjawisk zachodzących w obrębie organizacji. W tych badaniach wykorzystuje się narzędzia i techniki, które pozwalają ujawnić relacje istniejące między różnymi elementami składającymi się na organizację – jednostkami, grupami, warunkami strukturalnymi oraz przedsiębiorstwem (zob. tabela 11.1). Tabela 11.1. Typologia metod badania organizacji Typologia metod badania organizacji Uniwersalistyczne

Kontekstualne

Porównawcze

Relacyjne

Najważniejsze cechy

Badanie zjawisk o charakterze jednostkowym lub organizacyjnym.

Osadzanie w kontekście zjawisk o charakterze indywidualnym lub organizacyjnym.

Porównywanie zjawisk o charakterze indywidualnym lub organizacyjnym.

Porównywanie, osadzanie w kontekście i badanie wzajemnie od siebie zależnych zjawisk o charakterze indywidualnym i organizacyjnym.

Najważniejsze założenia

Zjawiska o charakterze indywidualnym i organizacyjnym można badać w oderwaniu od ich kontekstu oraz od właściwości relacji.

Zjawiska o charakterze indywidualnym i organizacyjnym zależą od zróżnicowania sytuacji.

Jednostki i organizacje można porównywać jako niezależne od siebie zjawiska.

Zakłada się intersubiektywność, wzajemną zależność i relacyjność zjawisk o charakterze indywidualnym i organizacyjnym.

Źródło: opracowane na podstawie Özbilgin (2006, s. 250).

Przedstawione w tym rozdziale metody relacyjne są nową, lepszą alternatywą dla innych tradycji metodologicznych, ponieważ przezwyciężają oczywiste słabości pozostałych nurtów. Metody relacyjne nie odrzucają elementów kontekstualnych, współzależnych czy porównawczych, a jednocześnie pozwalają przyjrzeć się badanemu zjawisku w jego niepowtarzalnym kontekście. Takie podejście pozwala na głębsze zrozumienie zjawisk społecznych, ponieważ równoważy redukcjonistyczne tendencje innych metodologii. Ta szczególna siła

11. Metody relacyjne w badaniach organizacji

253

metod relacyjnych stanowi jednocześnie ich słabość, ponieważ ich stosowanie wymaga bardziej szczegółowego i dopracowanego ujęcia zjawisk społecznych i organizacyjnych. Współcześnie uprawianie nauki na uczelniach biznesowych podlega rygorowi, który charakteryzuje się wywieraniem pewnych znoszących się nacisków. Badania naukowe w dużej mierze polegają na publikowaniu w czasopismach, ale ich redakcje próbują ograniczyć przyjmowanie zgłaszanych artykułów, sięgając nierzadko po tak prostackie środki, jak liczenie słów lub stron. A skoro badania wykorzystujące metody relacyjne przedkładają złożoność nad prostotę, to dzisiejszy rygor publikacyjny może zepchnąć te metody na margines. Metody relacyjne nie są jednak jednolitą kategorią i obejmują szeroką gamę podejść. To, że ani zastosowanie, ani praktyka tych metod nie są kwestiami domkniętymi, pozwala nam wykorzystywać w badaniach relacyjnych bogaty repertuar metodologiczny. W tym rozdziale dokonamy przeglądu obejmującego niektóre spośród tych różnorodnych metodologicznych ścieżek, które można zaliczyć do metod relacyjnych. Rozpoczniemy od przyjrzenia się temu, co w metodach relacyjnych szczególnie się podkreśla, a także wskażemy przedmiot ich zainteresowania. Dzięki temu możliwa stanie się klasyfikacja podejść relacyjnych i wyróżnienie trzech kategorii. Po pierwsze, niektórzy autorzy prac poświęconych relacjom podkreślają to, co relacyjne w metodach relacyjnych. Koncentrują się zatem na takich procesach, jak zaangażowanie, koordynacja, zadowolenie, motywacja czy emocje (np. Game 2008). Gene A. Brewer (2003) w swoich badaniach nad postawami obywatelskimi i zachowaniami urzędników publicznych oraz ich kapitałem społecznym wykorzystał analizę wielowymiarową, aby pokazać, że urzędnicy publiczni powiększają kapitał społeczny za pomocą praktyk relacyjnych, na przykład działań obywatelskich. Mimo że autor tej pracy nie popiera stosowania wyłącznie metod relacyjnych, koncentruje się na tematyce związanej z relacjami i wybiera taką metodę, która pozwoli zająć się daną kwestią. Po drugie, istnieją metodologiczne podejścia, które określamy mianem metod odnoszących się do stosunków międzyludzkich. Te metodologiczne rozważania w większym stopniu uwzględniają relacje między ludźmi niż między zjawiskami. Podkreślanie stosunków i interakcji łączących jednostki w diadach lub w grupach poniekąd wyznacza metodologiczną orientację. W ostatnich latach rozwinięto kilka tego rodzaju koncepcji. Przykłady to: marketing relacyjny (Schumacher 1999), teoria kontraktu relacyjnego (Feinman 2000, 2009), doradztwo relacyjne (Garcia i in. 2003), relacyjny model zaufania (Rettinger, Nickles, Tresp 2008; Politis 2003) czy aktywa relacyjne (Mitchell 2003). Można je zakwalifikować do tej kategorii, ponieważ ich tematyka zdecydowanie skupia się na kwestii stosunków międzyludzkich. David Peetz (2002) stwierdza, że metody relacyjne są wykorzystywane przez pracodawców jako część trójstopniowej gamy strategii dekolektywizacji. Pozostałe dwie strategie znajdują swoje zastosowanie w praktykach zatrudniania i działaniach informacyjnych.

254

Mustafa Özbilgin, Joana Vassilopoulou

W pracy Peetza relacyjność odnosi się do stosunków między pracownikami a kadrą zarządzającą. Innym przykładem jest zaproponowana przez Glorię Cowan i Désirée Khatchadourian (2003, s. 301) definicja relacyjności jako zestawu konstruktów: „Relacyjność, oznaczającą uwrażliwienie i reagowanie na potrzeby innych, można ująć jako uczucia (empatia), poznanie (wiedza połączona), konstrukty ja (konstruowanie ja relacyjnego)”. Autorki umieszczają relacyjność raczej na poziomie stosunków między ludźmi i nie wykorzystują tego pojęcia w jego szerszym znaczeniu ani nie przypisują mu funkcji wyznacznika modelu metodologicznego. Ostatnia grupa obejmuje badania i prace, których autorzy kładą szczególny nacisk na metodę i wykorzystują koncepcję metod relacyjnych w szerszym znaczeniu, tak by zrozumieć wzajemne powiązania i zależności oraz intersubiektywność. W tym celu badacze wybierają te metody, które zaprojektowano po to, by uchwycić relacyjne aspekty przedmiotu badania. Jednym z przykładów zastosowania takiej perspektywy jest praca Erharda Tietela (2000), który definiuje wywiad jako przestrzeń relacji i wykorzystuje relacyjność, aby określić swoje metodologiczne wybory. W badaniach i pracach, których autorzy sięgają po metody relacyjne, relacjom indywidualnym i relacyjności przypisuje się rozmaite znaczenie metodologiczne – począwszy od uwzględnienia relacyjności jako zwykłego czynnika sytuacyjnego, który wpływa na różne procesy i wyniki pracy (metoda relacyjna), przez badanie diadycznych i grupowych stosunków między jednostkami w środowisku organizacyjnym (metoda odnosząca się do stosunków międzyludzkich), a skończywszy na uznaniu relacyjności za zasadnicze i ukierunkowujące zjawisko, decydujące o wyborze takich metod, które ukażą relacje pomiędzy jednostkami i organizacjami (metoda relacyjna). Trzecie podejście różni się od dwóch przedstawionych wcześniej tym, że wykorzystuje relacyjność jako najważniejsze narzędzie ukierunkowujące sposób projektowania badań, zamiast traktować ją jako zwykły konstrukt odgrywający rolę czynnika sytuacyjnego, tak jak dzieje się w wypadku pierwszej i drugiej metody. Przyjęcie perspektywy relacyjnej w społecznych badaniach środowiska organizacyjnego nie zmusza do ograniczenia wachlarza metod, po które można sięgnąć, aby zbadać relacje łączące zjawiska na poziomie indywidualnym i grupowym. Ta perspektywa określa raczej sposób, w jaki relacyjność powinna wyznaczać orientację różnych metodologicznych podejść, co odzwierciedla świadomość wzajemnych zależności istniejących między zjawiskami indywidualnymi, grupowymi i kontekstualnymi. Na przykład Bouwen (1998) próbuje wyjaśnić, jak można zastosować metody relacyjne w badaniach terenowych. Chociaż nie wymienia konkretnych technik, które można wykorzystać w badaniach relacji, to stwierdza, że ich wybór powinien odzwierciedlać zainteresowanie relacyjnością w środowisku organizacyjnym. W posługiwaniu się metodami relacyjnymi największe znaczenie ma to, że dane powinny być osadzone w kontekście. Należy również pamiętać, że metody relacyjne umożliwiają pozyskanie nie tylko

11. Metody relacyjne w badaniach organizacji

255

informacji na temat zjawisk organizacyjnych, lecz także danych dotyczących procesów i relacji istniejących między jednostkami a organizacjami. Na poziomie prac empirycznych metody relacyjne stosuje się w odniesieniu do wielu zagadnień – od badań poświęconych samym badaczom i ich praktykom refleksyjności do analiz zgłębiających relacyjność między zjawiskami zachodzącymi w obrębie organizacji a kontekstami. W tym rozdziale wyróżniamy siedem wątków w tym różnorodnym zbiorze, który ze względu na przedmiot analizy możemy podzielić na badania poświęcone: (a) relacyjności i „ja” – refleksyjności w badaniach i dialogowi wewnętrznemu; (b) relacyjności pomiędzy „ja” a okolicznościami; (c) relacyjności pomiędzy „ja” a innymi; (d) relacyjności pomiędzy „ja”, innymi a okolicznościami; (e) relacyjności pomiędzy innymi ludźmi; (f) relacyjności pomiędzy innymi a zjawiskami społecznymi; (g) relacyjności pomiędzy zjawiskami organizacyjnymi (czyli strukturami, pozycjami lub warunkami).

Jednym z mniej przebadanych zagadnień w pracach z dziedziny biznesu i zarządzania pozostaje refleksyjność badacza: relacja badacza z samym sobą. Od czasu do czasu pojawiają się publikacje na ten temat i postulaty zajęcia się tą kwestią, ale są to raczej wyjątki potwierdzające regułę. Bradbury i Lichtenstein (2000; Bradbury i in. 2007, 2010) stwierdzają, że stosowanie metod relacyjnych wymaga od badacza dążenia do osobistego rozwijania praktyki refleksyjności (zob. także Mauthner, Doucet 2003), zaangażowania w kontekst badawczy oraz zdolności do włączania uczestników w proces analizy i nadawania znaczenia. Hall i Callery (2001) oraz Hallberg (2006) również popierają podobne podejście, które łączy refleksyjność i relacyjność, aby w ten sposób zapewnić lepszą dyscyplinę badań opartych na teorii ugruntowanej. W tym samym nurcie Wendy Luttrell (2000) opisuje przyjęte w jej badaniu etnograficznym stanowisko metodologiczne i opowiada się za uwrażliwieniem, które polega na uznaniu znaczenia refleksyjności oraz na zaangażowaniu w proces badawczy i w przedmiot badania. W swojej pracy Luttrell mierzy się z niektórymi spośród napięć pojawiających się w procesie badawczym na skutek przyjęcia takiej refleksyjnej praktyki, by w dalszej części szczegółowo opisać, jak badacz może wypracować relacyjną refleksyjność: Można być „wystarczająco dobrym badaczem” – czyli osobą świadomą osobistego udziału i nakładów wniesionych w relacje badawcze; kimś, kto nie cofa się przed frustracjami, niepokojami i rozczarowaniami, które są wpisane w każdą relację; kimś, kto dąży do zrozumienia różnicy między czyimś „ja” a drugim człowiekiem (i potrafi tę różnicę docenić). Wystarczająco dobry badacz próbuje uniknąć zaplątania w cudze

256

Mustafa Özbilgin, Joana Vassilopoulou fantazje, projekcje i teorie na temat tego, kim są „inni”. Wystarczająco dobry badacz nigdy nie traci z oczu tego, kim „inni” są sami w sobie. Taki badacz raczej akceptuje napięcia pojawiające się podczas badań w terenie, niż się przed nimi broni. Akceptuje też popełniane błędy – błędy, które często wynikają z jego własnych słabych punktów oraz z intensywności społecznego, emocjonalnego i intelektualnego zaangażowania w przedmiot (przedmioty) badania. W wielu wypadkach fakt, że badacz pragnie dobrze wykonać swoją pracę, może zrekompensować popełnione błędy (Luttrell 2000, s. 515).

W podobny sposób Gozde Inal (2008) uznaje wagę refleksyjności i przedmiotu badań w swojej rozprawie doktorskiej na temat przyczyn i sposobów zakładania małych firm na przykładzie restauratorów i prawników – Turków cypryjskich, działających na terenie Cypru Północnego i w Wielkiej Brytanii. W doktoracie Inal przedstawia refleksje dotyczące własnej tożsamości i tego, jak wpłynęła ona na gromadzenie informacji i danych za pomocą wywiadów. Uważam, że bycie Turczynką cypryjską, urodzoną i mieszkającą na terenie Cypru Północnego, ułatwiło mi przeprowadzenie badań terenowych. Cypr Północny to mały kraj, gdzie społeczność jest połączona silnymi więzami i większość ludzi się zna. Z łatwością dotarłam do osób, które chciałam objąć swoimi badaniami, ponieważ albo je znałam, albo skorzystałam z pomocy rodziny i przyjaciół. Co więcej, dobrze znam to miejsce, więc podróżowanie i odnajdywanie kolejnych badanych nie było trudne ani czasochłonne. W wielu sytuacjach zjawiałam się u restauratorów bez zapowiedzi, ale kiedy tylko się przedstawiałam i wyjaśniałam, czego dotyczą moje badania, natychmiast zdobywałam ich zaufanie. Ono zaś utorowało mi drogę do ustalenia terminu wywiadu. Kiedy prowadziłam badania w Wielkiej Brytanii, fakt, że jestem Turczynką cypryjską, pomógł mi stworzyć więź z uczestnikami i zyskać ich zaufanie. Jako Turczynka cypryjska rozumiałam ich język i w niektórych wypadkach pozwoliło mi to umówić się na wywiad. Rozumiałam kulturę i system wartości badanych, dlatego było mi stosunkowo łatwo pozyskać ich współpracę podczas wywiadów i zrozumieć implikacje stojące za wieloma sprawami, o których mi powiedzieli (Inal 2008, s. 90–93).

Jeżeli chodzi o techniki badawcze uwzględniające relacyjność, to Bourdieu (2003) wprowadził kolejne wyrafinowane narzędzie, które nazwał „obiektywizacją uczestniczącą”. W swojej mowie skierowanej do członków Królewskiego Towarzystwa Antropologicznego przedstawił definicję tego pojęcia: Nie musimy stawać przed koniecznością wyboru między obserwacją uczestniczącą, siłą rzeczy fikcyjnym zanurzeniem w obcym środowisku, a obiektywizmem „spojrzenia z daleka” obserwatora, który jest równie oddalony od samego siebie, jak od swojego obiektu. Obiektywizacja uczestnicząca podejmuje się przebadania nie tyle „przeżytego doświadczenia” rozumnego podmiotu, ile społecznych warunków możliwości – i co za tym idzie – skutków i granic tego doświadczenia oraz, ujmując to dokładniej, samego aktu obiektywizacji. Celem jest obiektywizacja subiektywnej relacji względem obiektu. Taka obiektywizacja – daleka od relatywizmu i mniej lub bardziej antynaukowego subiektywizmu – jest jednym z warunków prawdziwej naukowej obiektywności (Bourdieu 2003, s. 282).

11. Metody relacyjne w badaniach organizacji

257

Bourdieu wyjaśnia, jak miałoby to działać: Obiektywizacji nie potrzebuje więc antropolog przeprowadzający antropologiczną analizę jakiegoś obcego świata. Obiektywizacji wymaga społeczna rzeczywistość, która stworzyła zarówno antropologa, jak i zamierzoną lub niezamierzoną antropologię sprzęgniętą z antropologiczną praktyką badacza. Chodzi tutaj nie tylko o społeczne pochodzenie badacza, pozycję i przebytą drogę w przestrzeni społecznej, społeczną i religijną przynależność oraz przekonania, płeć, wiek, narodowość i tak dalej, lecz także – co najważniejsze – o jego szczególną pozycję w mikrokosmosie antropologów. I rzeczywiście, naukowo potwierdza się, że najbardziej znaczące wybory podejmowane przez badacza (wybór tematu, metody, teorii itp.) w sporej mierze zależą od pozycji, jaką badacz zajmuje w swoim zawodowym uniwersum, w tym, co nazywam „polem antropologicznym” z jego narodowymi tradycjami i osobliwościami, nawykami myślowymi, obowiązkową problematyką, podzielanymi przekonaniami i frazesami, z rytuałami, wartościami i świętościami, z ograniczeniami nakładanymi na publikację wyników badań, z konkretną cenzurą i tym samym – z uprzedzeniami zakorzenionymi w organizacyjnej strukturze tej dyscypliny naukowej, to znaczy w zbiorowej historii specjalizacji, oraz ze wszystkimi nieuświadomionymi założeniami wbudowanymi w (narodowe) kategorie naukowego rozumienia (Bourdieu 2003, s. 283).

Relacyjność sprawstwa i struktury, czyli „ja” i okoliczności zgodnie z terminologią przyjętą w tym rozdziale, pozostaje jednym z najważniejszych zagadnień we współczesnych naukach społecznych, za co w dużej mierze odpowiada krytyczne podejście feministek i radykałów. Weskott (1990, s. 65) wyjaśnia, że feministyczne podejście do relacji pomiędzy „ja” a okolicznościami oznacza „traktowanie wiedzy społecznej jako otwartej, sytuacyjnej oraz istotnej dla ludzi, w przeciwieństwie do tego, co jest zamknięte, kategoryczne i nastawione na kontrolowanie”. W podobnym tonie Brewer, Conrad i King (2002) podejmują kwestię intersekcjonalności teorii tworzonych na podstawie podziałów na płcie, rasy, kasty i klasy. Autorki te twierdzą, że wzajemne krzyżowanie się tych kategorii, a także ich relacyjność gwarantują wykorzystywanie rozmaitych metod, które uwzględnią solidarność osiąganą dzięki poznaniu. Dla badaczy społecznych solidarność osiągana dzięki poznaniu oznacza rozumienie zróżnicowania społeczeństwa przy jednoczesnym uwzględnieniu prób zmiany i poprawy życia społecznego, które tę solidarność wykorzystują. Sformułowania zastosowane w tej pracy podkreślają nie tylko społeczne podziały, lecz także kwestie relacyjności lub jej braku, które pozostają ważnymi zagadnieniami w oczach badaczy społecznych. Autorki sięgają ponadto do refleksji Kimberlé Crenshaw (1991), by uzasadnić postulat, że feministyczne zainteresowanie płcią kulturową, zamiast szukać esencji różnicy płciowej, powinno zająć się ujawnianiem powiązań i zależności między tą różnicą a rasą, seksualnością i klasą. Dlatego też wkład

258

Mustafa Özbilgin, Joana Vassilopoulou

metod feministycznych w badania dotyczące relacji „ja” – okoliczności polega na poszukiwaniu, pokazywaniu, zbliżaniu i łączeniu społecznych podziałów przy jednoczesnym uwzględnieniu faktu, że „ja” jest konstruowane w kontekście tworzonym przez sytuację społeczną. Cynthia Forson (2007) wykorzystała metodologię relacyjną w swoich badaniach nad biznesowymi doświadczeniami czarnoskórych kobiet żyjących w Londynie. Celem Forson było przebadanie wpływu, jaki płeć, tożsamość etniczna i klasa wywierają na doświadczenia czarnoskórych mieszkanek Londynu zajmujących się prowadzeniem własnej firmy. Pogłębione i bogatsze zrozumienie biznesowej aktywności kobiet można było osiągnąć wyłącznie dzięki dostrzeżeniu tego, jak różne sfery społecznego działania wpływają na interakcje zachodzące w obrębie tej zbiorowości i między poszczególnymi kobietami. W kontekście społeczeństwa rozwarstwionego ze względu na rasę (tożsamość etniczną), klasę oraz płeć Forson próbowała odkryć i zrozumieć, jak wpływ wydarzeń i zjawisk z przeszłości komplikuje relacje i bieżącą sytuację pod kątem strategii wykorzystywanych przez osoby badane oraz działania podejmowane w danym kontekście. Dlatego też najważniejszą wytyczną podczas projektowania badań był argument, że zajmowanie się w badaniach społecznych dualizmem sprawstwo– struktura wymaga konceptualizacji obu tych elementów jako zarazem odrębnych i wzajemnie zależnych. To sprawiło, że zastosowanie metod relacyjnych okazało się znaczące, ponieważ to dzięki nim połączono aspekty makro, mezo i mikro badania, które objęło cztery powiązane ze sobą wymiary działalności biznesowej: (a) „ja” i tożsamość osób badanych (ich osobiste doświadczenia i spostrzeżenia); (b) najbliższe środowisko biznesowe badanych kobiet (wpływ wywierany przez dany sektor), które ingerowało w ich działania; (c) wpływ dynamiki rynku pracy i kontekstu politycznego (sfera przedsiębiorczości osób wywodzących się z grup mniejszościowych); wreszcie (d) ogólna dystrybucja władzy i zasobów w szerzej pojmowanym społeczeństwie (relacje między płciami i przedstawicielami różnych ras w Wielkiej Brytanii, osadzające badanie w kontekście historycznym i socjoekonomicznym). W tych nakreślonych przez relacyjną metodologię ramach zastosowanie licznych metod, na przykład wywiadów częściowo ustrukturyzowanych połączonych z danym zebranymi za pomocą obserwacji i badań ankietowych oraz wynikami analizy dokumentów, pomogło osiągnąć zamierzony cel badania. W podobny sposób Lia Bryant i Elizabeth Hoon (2006) przebadały intersekcjonalność społecznych kategorii płci, seksualności, klasy i etniczności. Chociaż od jakiegoś czasu trwa dyskusja na temat możliwości badania subiektywnego doświadczenia w sposób empiryczny i oparty na metodach jakościowych bez przyznawania pierwszeństwa którejś z tych kategorii, to jednak wspomniane autorki uważają, że empirycznemu ujęciu wzajemnych relacji pomiędzy wspomnianymi kategoriami poświęcono mniej uwagi. Twierdzą ponadto, że sama obawa przed płcią i seksualnością jest ważna dla płci oraz dla jej związków z seksualnością, klasą i (lub) etnicznością. W swoim artykule Bryant i Hoon zastanawiają

11. Metody relacyjne w badaniach organizacji

259

się nad tym, jak klasa, płeć i seksualność łączą się w praktykach działania. Podstawą ich rozważań są: empiryczne studium na temat kobiet w przemyśle winiarskim oraz przegląd najnowszych prac, w których powiązano różne społeczne kategorie. Ogólnie rzecz ujmując, autorki stwierdzają, że połączenie historii życia z teoriami ucieleśniania jest użytecznym podejściem w badaniach dotyczących władzy i napięć pojawiających się pomiędzy licznymi kategoriami społecznymi. Pamela Perry i Alexis Shotwell (2009) wykorzystały perspektywę relacyjną w swoich badaniach nad praktykami ruchu zrzeszającego białych przeciwników rasizmu. Autorki twierdzą, że zbliżenie rasowej świadomości i działań osoby o białym kolorze skóry do antyrasistowskiej praktyki wymaga relacyjnego pojmowania tego, czym są rasizm, „ja” i społeczeństwo. Zdaniem Perry i Shotwell takie rozumienie wyłania się ze: Zbieżności deklaratywnych, afektywnych i ukrytych form wiedzy na temat rasizmu oraz z usytuowania jednostki w ramach tej wiedzy. Rozpatrujemy stwierdzenia socjologów dotyczące przemian świadomości rasowej i wchodzenia socjologicznych teorii rasizmu w dialog z badaniami nad przynależnością do rasy białej i antyrasizmem. Twierdzimy, że w socjologicznych badaniach poświęconych białemu rasizmowi i „byciu białym” przeważanie uprzywilejowuje się ukrytą/zdroworozsądkową wiedzę, ponieważ te formy wiedzy mają decydujące znaczenie dla zmiany świadomości rasowej osoby białej. W badaniach dotyczących antyrasizmu na pierwszym miejscu stawia się wiedzę afektywną uznawaną za podstawę zmiany o charakterze antyrasistowskim (Perry, Shotwell 2009, s. 33).

Wynika stąd, że zbieżność tych trzech rodzajów wiedzy jest istotna dla przekształcania praktyki rasowej osób białych, ponieważ to ona leży u podstaw relacyjnego rozumienia „ja” i innego, a także rasy, rasizmu oraz praktyk antyrasistowskich. Na podstawie analizy życiorysów dwóch Filipinek, przeprowadzonej w kontekście sytuacyjnym oraz w obrębie sieci ich relacji, James Tyner (2002) wywnioskował, że indywidualna tożsamość zawsze tworzy się podczas spotkań, do których dochodzi w różnych sytuacjach, przestrzeniach, topografiach oraz związkach. Robert Willmott (1999) w swojej pracy poświęconej kwestii sprawstwa i struktury w pewnej „nieradzącej sobie” szkole przedstawia bardzo krytyczny opis działalności Office for Standards in Education (OFSTED) w Wielkiej Brytanii. Willmott umiejscawia podejście OFSTED w pozytywistycznych ramach i pokazuje, że nie ujmuje ono zróżnicowania warunków strukturalnych, które są podwaliną skuteczności szkoły. Wybór obserwacji uczestniczącej jako techniki, za pomocą której zostaje pokazana wzajemna zależność między sprawstwem a strukturą, pozwala badaczowi ocenić skuteczność szkoły w jej obecnej formie. Podstawą oceny jest uznanie szkoły za system otwarty z licznymi stronami, interakcjami i wpływami na różnych poziomach. Metoda badawcza umożliwia także wyłonienie, rozpoznanie i ocenę podwójnych i bardziej licznych form relacyjności istniejącej pomiędzy owymi różnymi elementami.

260

Mustafa Özbilgin, Joana Vassilopoulou

Problem relacyjności między „ja” a innym rozważano przede wszystkim w kontekście związku badacza i uczestnika badania lub respondenta. Opierając się na założeniach teorii ugruntowanej, Isabelle Bouty (2000) analizuje nieformalne wymiany zasobów, które dokonują się na poziomie sieciowym między naukowcami zajmującymi się pracami badawczo-rozwojowymi. Autorka przedstawia wniosek, że „nie istnieje żadna ogólna zasada, nie ma żadnej ustalonej granicy oddzielającej interesy jednostek od interesów organizacji. Ekonomiczne cele przedsiębiorstwa i społeczny kapitał pracowników są ze sobą splecione” (Bouty 2000, s. 62). W podobnym tonie autorka stwierdza, że organizacje za pomocą nieformalnych wymian korzystają nawzajem z własnych zasobów, a wynikająca z tego współzależność powinna prowadzić do nowego ujęcia kwestii zasobów organizacyjnych w kontekście tworzonym przez sferę badań i rozwoju. W innej próbie ukazania relacyjności istniejącej między „ja” a innym, mianowicie w pracy Ties that Split Pies Maureen Blyler i Russell Coff (2003) analizują to, w jaki sposób kapitał społeczny i indywidualne więzi mogą prowadzić do generowania i zawłaszczania korzyści w środowisku organizacyjnym. Autorzy przedstawiają kilka propozycji takiego planowania badań, aby uwydatniały one te kwestie, na których może skoncentrować się badacz, pragnący umiejscowić ukryte korzyści pojmowane jako konsekwencje kapitału społecznego. W swojej pracy Christine Stephens (2008) łączy kapitał społeczny, a w szczególności kapitał społeczny istniejący w ramach sąsiedztwa, z korzyściami w zakresie zdrowia publicznego. W ten sposób autorka usiłuje wyjaśnić związek między nierównościami społecznymi a zdrowiem. Prowadzone przez siebie etnograficzne studium poświęcone powiązaniom o charakterze społecznym w Nowej Zelandii oparła na wywiadach przeprowadzonych z czterdziestoma sześcioma mieszkańcami niewielkich miasteczek i ubogich oraz dostatnich przedmieść. Wyniki badań Stephens wskazują, że: Społecznych powiązań niekoniecznie należy szukać w dzielnicach, a lepsze zrozumienie społecznego kapitału przyniosłoby umieszczenie go w szerszym kontekście społecznym, który obejmuje rywalizację o zasoby między grupami o gorszych i lepszych możliwościach oraz praktyki obywateli we wszystkich dzielnicach. Kiedy zajmujemy się kwestią kapitału społecznego, okazuje się, że koncentrowanie się na ubogich dzielnicach jako miejscach badań oraz interwencji nie jest użyteczne (Stephens 2008, s. 1174).

Mary i Kenneth Gergenowie (2003) poszerzają zakres metody relacyjnej obejmującej „ja” i innego o związek między badaczem a odbiorcami-czytelnikami wyników badań, twierdząc, że z historycznego punktu widzenia służył on wielu celom, w tym także reprezentacji innego. Autorzy ci uważają, że ostatnimi czasy pojawiły się tendencje do kwestionowania tradycyjnych sposobów reprezentowania autora w piśmiennictwie naukowym, które uznają go za autorytet

11. Metody relacyjne w badaniach organizacji

261

dysponujący wiedzą. W zamian proponuje się bardziej egalitarne sposoby reprezentacji i style pisania. Gergen i Gergen twierdzą, że taka zmiana stanie się możliwa, jeśli metafora „badań” zostanie zastąpiona metaforą „reprezentacji”, która wierniej oddaje naturę rozwoju w naukach społecznych. Autorzy wyjaśniają, co można w ten sposób osiągnąć: Ludzie, którzy wcześniej byli obiektami badań i czytelnikami zapoznającymi się z ich rezultatami, stają się relacyjnymi uczestnikami. A jeśli odrzucamy tradycyjny cel badań, czyli gromadzenie statycznych, zamrożonych wyników, i zamieniamy go na generowanie procesów komunikacyjnych, to głównym celem badań okazuje się ustanowienie efektywnych form relacji. [W ten sposób] badacz […] może aktywnie uczestniczyć w nawiązywaniu twórczych relacji komunikacyjnych oraz w budowaniu dialogu i poszerzaniu zakresu obywatelskiej debaty (Gergen, Gergen 2003, s. 598).

Bradbury i Lichtenstein w nowatorskim artykule Relationality in Organizational Research. Exploring the Space Between (2000) zajęli się metodami relacyjnymi w badaniach organizacji. Analizując intersubiektywną, współzależną i kontekstualną naturę metod relacyjnych, przyjrzeli się wielu metodologicznym podejściom, do których przeniknęło myślenie w kategoriach relacji. Zauważyli, że badania organizacji radzą sobie z wzajemną zależnością między jednostkami a zjawiskami organizacyjnymi, traktując je jako nierozerwalnie splecione ze sobą elementy. Postanowili omówić relacyjne właściwości tych badań, chcąc w ten sposób przyczynić się do rozwoju metod relacyjnych. W badaniach prowadzonych w obrębie nauk społecznych podobna ewolucja dokonała się nawet wcześniej, wraz z badaczami wywodzącymi się głównie z tradycji realistycznej, którzy optowali za takim postrzeganiem rzeczywistości, które oddaje współzależność pomiędzy „ja” a warunkami strukturalnymi (Bourdieu 2007), a także wraz z pojawianiem się relacyjnego myślenia systemowego. Jednym z najbardziej przystępnych metodologicznych osiągnięć tradycji realistycznej jest „mapa zasobów” opracowana przez Dereka Laydera (1993). Jego mapa to próba zrozumienia na poziomach mikro, mezo i makro wzajemnych zależności między osadzonymi w społecznych i historycznych kontekstach warstwami rzeczywistości. Mapa składa się z czterech odrębnych warstw: „ja” (obejmuje tożsamość oraz subiektywne, indywidualne doświadczenie), działanie usytuowane (dynamika interakcji jednostki), otoczenie (pośrednie formy organizacji społecznej oraz najbliższe środowisko działania społecznego, np. miejsce pracy lub organizacja) oraz kontekst (makroformy społecznych i gospodarczych organizacji i struktur). Wzajemne relacje między poszczególnymi warstwami działania są następnie umieszczane w odpowiednim kontekście historycznym. Warstwy na poziomach makro, mikro i mezo nie są od siebie niezależne, lecz istnieją raczej w stanie relacyjnej współzależności (zob. rysunek 11.1).

Mustafa Özbilgin, Joana Vassilopoulou

262

WARSTWY H I S T O R I A

KONTEKST OTOCZENIE DZIAŁANIE USYTUOWANE JA

Rysunek 11.1. Mapa zasobów Źródło: opracowane na podstawie Layder (1993).

Zgodnie z tą logiką przyjęcie perspektywy relacyjnej wspomaga umiejętność badania wpływów, jakie konteksty, otoczenie i jednostki wywierają na siebie nawzajem oraz jakim są poddawane (Kyriakidou, Özbilgin 2006). Dobrym przykładem jest praca Cecilii Ridgeway (2006) poświęcona nierównościom w środowisku organizacyjnym. Autorka ta zajmuje się problemem konstruowaniem nierówności, rozpatrując związki istniejące w obrębie społecznego relacyjnego kontekstu, w którym ludzie koordynują i kształtują swoje zachowania względem innych. Ridgeway twierdzi, że samoorganizujące się nierówności są systemowymi procesami przypadkowych i wzajemnie wzmacniających się wydarzeń, których rezultatem jest powstanie systematycznych struktur nierówności między aktorami a (lub) grupami społecznymi. Społeczny relacyjny kontekst odgrywa rolę uznawanego za oczywistość mikrosilnika napędzającego nierówności. Nie dostrzeżemy go, jeżeli będziemy spoglądać na nierówności z perspektywy makro, która koncentruje się wyłącznie na procesach zachodzących na instytucjonalnych i socjoekonomicznych poziomach. Badaczka uważa, że pomijanie tych mikrosilników ogranicza zdolność takich podejść na poziomie makro do wyjaśniania, jak formy nierówności wzmacniają same siebie niejako poza ważnymi zmianami zachodzącymi na poziomie makro, a obejmującymi socjoekonomiczne procesy wzmacniające nierówności (Kyriakidou, Özbilgin 2006, s. 6–7).

Joana Vassilopoulou (2011) posłużyła się podobnym podejściem w swojej rozprawie doktorskiej na temat habitusu zarządzania etnicznym zróżnicowaniem w Niemczech. Praca Vassilopoulou, oparta na trzydziestu wywiadach przeprowadzonych z interesariuszami oraz na studium przypadku przedsiębiorstwa pokazuje, że kwestia równości rasowej w dostępie do różnych możliwości w miejscu pracy nie jest poruszana w kontekście niemieckim. Zamiast tego dominuje w nim koncepcja integracji. Badaczka uważa, że w przypadku Niemiec mamy do czynienia z wykorzystaniem koncepcji integracji w celu ustanowienia norm tożsamości narodowej, które sprawiają, iż nierówności współczesnego układu rasowego stają się czymś naturalnym w organizacyjnych i zarządczych aspektach

11. Metody relacyjne w badaniach organizacji

263

problemu imigracji. Te sfery pozostają ostatnimi bastionami uprzedzeń rasowych. Ponadto, Vassilopoulou twierdzi, że taka sytuacja jest możliwa, ponieważ to grupa większościowa definiuje pojęcie integracji, a czyni to w procesie zbiorowej interakcji lub, jak ująłby to Layder (1993), w procesie społecznego działania, które służy zbiorowym intencjom oraz celom, takim jak manipulowanie mniejszościami etnicznymi i ich kontrolowanie. W konsekwencji takie problemy jak dyskryminacja rasowa nie są poruszane w środowisku organizacyjnym. Kolejne spostrzeżenie wynika z uwzględnienia historii w rozważaniach Vassilopoulou. Historię można rozumieć jako najważniejszą cechę życia społecznego, która wpływa na ogólne zachowanie oraz społeczne działania (Layder 1993). Vassilopoulou ma tutaj na myśli sposób, w jaki traktuje się w Niemczech nazistowską przeszłość, a przede wszystkim zbiorowe poczucie winy i odpowiedzialności za Holokaust. To one legły u podstaw takiego zarządzania różnorodnością w Niemczech, które pomija problemy związane z rasą. Kwestie zróżnicowania i równości oraz wzorce upośledzenia na rynku pracy są konstruowane historycznie i kreślą ramę programu zarządzania różnorodnością na państwowym, organizacyjnym i indywidualnym poziomie (Konrad, Prasad, Pringle 2006; Özbilgin, Tatli 2008). Kolejnym przykładem jest praca Ahu Tatli i współautorów (2012), którzy analizują rolę regulacyjnego i tymczasowego kontekstu w konstruowaniu dyskursów dotyczących różnorodności w takich krajach, jak Wielka Brytania, Francja i Niemcy. W tej pracy wskazuje się, że pojęcie różnorodności jest raczej kontekstualne i tymczasowe, nie ma natomiast powszechnego i ustalonego znaczenia. Prowizorycznie ustalane definicje i ramy różnorodności są trajektorią zależną od regulacyjnego kontekstu i przez niego kształtowaną. Dlatego też niepowtarzalne dzieje danego państwa oraz kontekst regulacji są najważniejszymi czynnikami warunkującymi to, w jaki sposób redefiniuje się pojęcie zarządzania różnorodnością, kiedy przekracza ono granice państwowe lub regionalne. Penny Paliadelis i Mary Cruisckshank (2008) posłużyły się skupioną na głosie metodą relacyjną w swoich badaniach nad zawodowym światem australijskich kierowników zespołów pielęgniarskich. Źródłem decyzji o wykorzystaniu skupionego na głosie relacyjnego podejścia do danych była chęć wniknięcia w zawodowy świat osób kierujących zespołami pielęgniarskimi i odkrycia tych warstw ich narracji, które w szczególny sposób łączyły się z postrzeganiem samych siebie, własnego świata oraz kontekstu ich pracy (Paliadelis, Cruickshank 2008, s. 1444).

Po „skupioną na głosie metodę relacyjną” sięgnęły również Natasha Mauthner i Andrea Doucet (2000, s. 125) w swoich badaniach poświęconych macierzyństwu i domowym obowiązkom, a realizowanych w ramach projektów doktorskich obu badaczek. Autorki usytuowały swoje metody relacyjne w obrębie jakościowej tradycji badań i posłużyły się konkretną metodą relacyjną opracowaną przez Gilligan i Brown (1992) oraz inne osoby zaangażowane w Harvard

264

Mustafa Özbilgin, Joana Vassilopoulou

Project on Women’s Psychology and Girls’ Development realizowany w Harvard Graduate School of Education. Mauthner i Doucet wspominają o pokrewieństwie łączącym ich relacyjną ontologię z socjologicznymi rozważaniami Giddensa na temat dwoistości struktury i sprawstwa. Autorki tak wyjaśniają relacyjną ontologię, którą przyjęły: Liberalną myśl polityczną i zachodnią tradycję filozoficzną zdominowało ontologiczne wyobrażenie odrębnej, samowystarczalnej, niezależnej i racjonalnej „osoby”, „jednostki”. W przeciwieństwie do tego stanowiska ontologia relacyjna przyjmuje koncepcję „ja-w-relacji” lub „istoty relacyjnej” […], zgodnie z tym stanowiskiem istoty ludzkie tkwią w złożonej sieci relacji osobistych oraz relacji w szerzej pojmowanym wymiarze społecznym […], to odmienne pojmowanie ludzkiej natury oraz interakcji, które ukazuje ludzi raczej jako istoty współzależne od siebie niż zależne (Mauther, Doucet 2000, s. 125).

Autorki realizują te założenia, „badając narracje jednostek pod kątem ich relacji z otaczającymi ich ludźmi oraz z szerzej ujmowanymi społecznymi, strukturalnymi i kulturowymi kontekstami, w których badani żyją” (Mauthner, Doucet 2000, s. 126). Zaproponowana wersja metod relacyjnych została zoperacjonalizowana za pomocą czterech różnych sposobów odczytania przepisanych wywiadów. Pierwszy koncentruje się na poszukiwaniu fabuły i historii w obrębie narracji, obejmuje także element refleksyjny, w którym badaczki zastanawiały się nad własnymi myślami pojawiającymi się w reakcji na rozwijającą się opowieść. Drugi to próba wyrażenia doświadczeń, uczuć i opowieści uczestnika badań, co wymaga wskazania pierwszoosobowych sformułowań w przepisanych wywiadach. Trzeci skupia się na poszukiwaniu i wskazywaniu relacyjnego wymiaru przepisanych wypowiedzi badanych; szuka się relacji łączących „ja” z innymi jednostkami oraz ze społecznymi i strukturalnymi warunkami. Celem czwartego, ostatniego odczytania jest kontekstualizacja relacji jednostek przez usytuowanie ich w odpowiednim społecznym i kulturowym otoczeniu. Te ukierunkowane sposoby odczytania pozwalają zbadać i umiejscowić „ja” oraz powiązać je z innymi elementami. W drugim etapie analizy danych powraca się do dosyć konwencjonalnego postępowania, a mianowicie bogate, szczegółowe opisy, powstające w ramach studium przypadku oraz streszczania wyników wcześniejszych odczytań, zostają podzielone ze względu na temat. Autorki podkreślają zwłaszcza kwestię indywidualnego głosu w opowieści, a także mit podzielanego doświadczenia kobiecości. Kładą także nacisk na nierównowagę władzy w relacji badacza z badanym. Występuje ona przede wszystkim w procesie przekładania indywidualnych narracji na język teoretycznych wyjaśnień i łączenia obu tych wymiarów. We wnioskach Mauthner i Doucet stwierdzają, że feministyczni badacze i badaczki powinni zwracać wyjątkową uwagę na proces, w którym indywidualne „głosy” są przekształcane w teorię oraz wyniki badań. Zastosowana przez nie metoda relacyjna angażuje trzy różne głosy: głos uczestników, głos badacza oraz głos środowiska naukowego, wyrażony w literaturze

11. Metody relacyjne w badaniach organizacji

265

przedmiotu. Teoretyzacja jest natomiast procesem negocjacyjnym, w którym te głosy zostają uzgodnione. Autorki wyjaśniają również, że przyjęte przez nie relacyjne podejście wymaga rozumienia życia społecznego z całą jego zmiennością, a nie ujmowania go jako zbioru kategorycznych albo linearnych i nieskazitelnych procesów, wyników lub związków przyczynowych. Pracę Mauthner i Doucet można porównać ze studium Rebeki Zietlow (2000) poświęconym kobietom i prawu. Badaczka stwierdza w nim, że zaangażowanie o charakterze relacyjnym i rozumowanie osadzone w kontekście są kluczami do – zgodnie z jej określeniem – odrzucającej podporządkowanie metody postępowania. Bradbury i Lichtenstein (2000; Bradbury i in. 2007, 2010) twierdzą, że sensem relacyjności jest analizowanie bogatych wzajemnych relacji istniejących między organizacjami i ich członkami jako zasadniczo współzależnych i intersubiektywnych. Autorzy ci ukazują relacyjność raczej jako zestaw wartości i znaczeń, które odnoszą się do organizacji pojmowanych w kategoriach rozbudowanych, wzajemnie połączonych relacji, nie traktują jej zaś jako odrębnego narzędzia metodologicznego. System wartości proponowany przez metody relacyjne obejmuje zniesienie podziału na podmiot i przedmiot badań, czyli na przykład odrzucenie sztucznego rozróżnienia między badaczem, badaniem i badanym (zob. Özbilgin 1998), między wiedzą a władzą, wiedzą a działaniem, ponieważ ujawnia istniejące między nimi powiązania. Próbując zoperacjonalizować feministyczne konstrukty teoretyczne w wywiadach o życiu zawodowym trzydziestu ośmiu kanadyjskich pielęgniarek, Barbara Keddy i współautorki (1999) wskazują na siłę wzajemnych relacji i współzależności łączących życie zawodowe i warunki pracy pielęgniarek z innymi elementami ich życia, takimi jak dzieci, partnerzy, przyjaciele, formy spędzania wolnego czasu, a także ze strukturalnymi warunkami odnoszącymi się do reformy służby zdrowia. Bradbury i Lichtenstein (2000) opisują podstawy stosowania metod relacyjnych w badaniach organizacji. Ich model obejmuje dwa wymiary: (1) widoczność interakcji: metody relacyjne łączą obie – ukryte (wewnętrzne) i jawne (zewnętrzne) – formy interakcji; (2) usytuowanie relacyjności: w tym wymiarze wyróżnia się trzy warstwy – multipersonalną, kiedy badania dotyczą relacji istniejących w grupie uczestników badania; interpersonalną, kiedy badanie obejmuje badacza oraz badanych; intrapersonalną, kiedy sam badacz poddaje się badaniu. Z zestawienia tych dwóch wymiarów z odpowiednio trzema warstwami powstaje sześciopolowa matryca metod relacyjnych: multipersonalne zewnętrzne, multipersonalne wewnętrzne, interpersonalne zewnętrzne, interpersonalne wewnętrzne, intrapersonalne zewnętrzne i intrapersonalne wewnętrzne. Bradbury i Lichtenstein uważają, że większość badań nad organizacjami można przypisać do pola multipersonalne zewnętrzne, które obejmuje analizę sieci i badania złożonych systemów adaptatywnych. Pole metod multipersonalnych wewnętrznych cechują te badania, w których wykorzystuje się analizę odpowiedniości łączącą ukryte zjawiska z warunkami strukturalnymi. Przykładem badań należących do tej kategorii są drobiazgowe badania etnograficzne

Mustafa Özbilgin, Joana Vassilopoulou

266

posługujące się wywiadami pogłębionymi. Kolejne pole odnosi się do metod o charakterze interpersonalnym zewnętrznym i obejmuje badania opierające się na uczestnictwie, zaangażowaniu i współpracy oraz podkreślające to, że ktoś jest z wewnątrz (insider) albo z zewnątrz (outsider). Większość badań feministycznych wpisuje się w tę właśnie tradycję metod relacyjnych i z niej czerpie inspirację. W polu metod interpersonalnych wewnętrznych mieszczą się badania oparte na studium przypadku. Sytuują one badacza w kontekście badania i sprawiają, że zarówno badacz, jak i jego rozumienie stają się ważnymi częściami badawczych poszukiwań. Pole metod intrapersonalnych zewnętrznych zdecydowanie przynależy do psychologii, a przykładem takich metod są analizy rozwoju ego. Z kolei ostatnie pole, czyli pole metod intrapersonalnych wewnętrznych, obejmuje takie techniki, jak pisanie autobiografii, umożliwiające relacyjne zetknięcie się „ja” jawnego i ukrytego. W tabeli 11.2 przedstawiamy matrycę podziału metod relacyjnych wraz z narzędziami badawczymi przypisanymi poszczególnym metodom. Tabela 11.2. Podział metod relacyjnych na podstawie widoczności i usytuowania Usytuowanie Multipersonalne Widoczność

Interpersonalne

Intrapersonalne

Perspektywa zewnętrzna

Analiza sieci, modele współrozwoju i złożoności.

Badania Analizowanie „ja” uczestniczące, pojmowanego jako badania instrument badań. z perspektywy osoby z zewnątrz i osoby z wewnątrz.

Perspektywa wewnętrzna

Analiza odpowiedniości, modele strukturalne.

Studium przypadku, poznawanie historii, nauka przez działanie.

Pisanie dziennika, badania w działaniu.

Źródło: opracowane na podstawie Bradbury, Lichtenstein (2000, s. 560).

Pewien aspekt metod relacyjnych koncentruje się na badaniu relacji istniejących pomiędzy członkami grupy osób badanych. Pod tym hasłem można umieścić prace poświęcone zagadnieniu kapitału społecznego. Ronald Burt (1997) w studium dotyczącym kapitału społecznego przeanalizował wartość sieci, jaką dysponuje menedżer, i pokazał, że wartość kapitału społecznego zależy od liczby osób wykonujących tę samą pracę. Zastosowane przez Burta metody relacyjne opierają

11. Metody relacyjne w badaniach organizacji

267

się na wykorzystaniu analizy sieciowej, która pozwala przyjrzeć się kapitałowi społecznemu gromadzonemu przez menedżerów za pośrednictwem ich sieci. W swojej rozprawie doktorskiej Akram Al Ariss (2009) zajął się zagadnieniem gromadzenia kapitału społecznego przez wykwalifikowanych libańskich imigrantów mieszkających w Paryżu oraz ich doświadczeniami dyslokacji. Ariss pokazał, że uczestnicy badania przed opuszczeniem Libaniu i po dotarciu do miejsca docelowego migracji napotykali wiele barier, ale i szans, pojawiających się na poziomie indywidualnym, organizacyjnym i w kontekście makro. Opisując swoje doświadczenia związane z gromadzeniem kapitału i dyslokacją, badani łączyli je z trudnościami, które przeszkadzały im rozwijać karierę we Francji. Wykorzystując jednak strategie mobilizacji kapitału, badani próbowali zmienić swoją rzeczywistość i poradzić sobie z barierami utrudniającymi rozwój kariery. Według Arissa wielowymiarowe podejście ułatwiło usytuowanie doświadczeń badanych imigrantów w kontekście ich organizacyjnego i państwowego otoczenia. Wendy Bottero i Sarah Irwin (2003) próbują w teoretycznej pracy umiejscowić w obrębie relacji społecznych różnicę przebiegającą wzdłuż wymiarów klasowych, rasowych i płciowych. Twierdzą, że kiedy uwzględnia się kontekst usytuowania różnicy biegnącej niejako wzdłuż społecznych podziałów, wówczas pojmowanie relacyjności musi być przeniknięte świadomością tego, iż natura materialnych podstaw społecznych relacji jest pewnego rodzaju splotem. Autorki te uważają, że oddzielanie tych dwóch sfer kulturowych i materialnych relacji – co czyniono we wcześniejszych opracowaniach – źle wróży realizacji celu, jakim jest ukazanie konstrukcji symbolicznych i osadzonych w wartościach, a także materialnych podstaw relacji społecznych. Madeleine Pullman i Michael Gross (2003) zajęli się badaniem kwestii organizacji goszczenia ludzi i wzięli pod uwagę dwa różne kontekstualne elementy – fizyczny i relacyjny – które osłabiają lojalność gości. Zmiana w strukturze przemysłowej, związana z rozwojem sektora usług w krajach uprzemysłowionych, dotyczy właśnie kontekstu relacyjnego, czyli relacji między osobami świadczącymi usługi, dostawcami i klientami. W swojej pracy Pullman i Gross pokazują, jaki wpływ wywiera kontekst relacyjny na lojalność i reakcje emocjonalne. I chociaż w zastosowanych przez tych badaczy ramach teoretycznych kontekst relacyjny zajmuje centralną pozycję, to jednak w ich metodologicznym podejściu jest traktowany wyłącznie jako jedna ze zmiennych.

Przywoływany już John Mohr (2000) stwierdza, że zaproponowana przez Bourdieu metoda relacyjna ma wiele zalet, między innymi pozwala ukazać dwoistość kultury i praktyki oraz potwierdza, że życie instytucjonalne można

268

Mustafa Özbilgin, Joana Vassilopoulou

badać za pomocą metod relacyjnych. Mohr wskazuje jednak również, że Bourdieu lepiej radzi sobie z dopracowywaniem własnej wersji metod relacyjnych niż z ich operacjonalizacją. Francuski socjolog wykorzystywał dwuwymiarową technikę mapowania (analizę odpowiedniości), która pokazuje całkowitą wielkość kapitału oraz jego strukturę na każdej ze skal osi. Sposób pomiaru opracowany przez Bourdieu i przedstawiony za pomocą analizy odpowiedniości łączy zjawiska społeczne z formami kapitału posiadanymi przez różne grupy społeczne i jest przykładem idealnego typu badań. Mohr wyjaśnia, w jaki sposób to działa: Ta druga skala przechodzi od wskaźnika (po lewej stronie) dużego kapitału kulturowego i niewielkiego kapitału ekonomicznego do wskaźnika odwrotnego (po prawej), który wskazuje na duży kapitał ekonomiczny i skromny kapitał kulturowy. Powstała w ten sposób przestrzeń umożliwia rozpoznanie społecznego ulokowania różnych grup (lub tego, co Bourdieu określa mianem frakcji klasowych). Właściciele prywatnych firm znajdują się po prawej stronie wykresu (ponieważ ich kapitał to przeważnie kapitał ekonomiczny) oraz w jego górnej części (ponieważ dysponują sporym kapitałem). Producenci artystyczni znajdują się mniej więcej na tej samej wysokości w stosunku do skali pionowej (ponieważ i oni mają dużo kapitału), ale zdecydowanie po lewej stronie wykresu, ponieważ ich kapitał w znacznej mierze składa się z kapitału kulturowego (a nie z zasobów finansowych) (Mohr 2000, s. 5).

W innym wzorcowym studium Mahon, Heugens i Lamertz (2004, s. 171) posłużyli się metodami analizy sieciowej, aby zbadać relacje między zjawiskami organizacyjnymi, które „mogłyby mieć negatywny wpływ na zdolność organizacji do realizacji własnych celów, jeśli pozostawi się je bez nadzoru”, a interesariuszami. W swojej pracy zauważają, że „wiele można się dowiedzieć ze strukturalnej analizy więzi łączących aktorów społecznych w pozarynkowym kontekście” (tamże, s. 185). Techniki analizy sieciowej na poziomie grupy również pozwalają przekroczyć podziały grupowe i różnice kontekstu, ukazując istniejącą pomiędzy sferę relacji. W podobnych badaniach Val Buris (2004) wykorzystał analizę sieciową, by przyjrzeć się „akademickiemu systemowi kastowemu” i wzajemnym zależnościom między możliwościami zatrudnienia po uzyskaniu tytułu doktora a prestiżem wydziałów. Analiza pokazała, że naukowa hierarchia członków grupy przekłada się na wymiar materialny oraz że im wyższy prestiż danego wydziału, tym większe szanse zatrudnienia ma jego absolwent. Można wskazać kilka zjawisk, które są charakterystyczne tylko dla organizacji i mają wyłącznie organizacyjną naturę, mimo że jednostki analizy tych zjawisk obejmują kilka poziomów. Perspektywa relacyjna została na przykład wykorzystana w badaniu takich zagadnień, jak stres i wypalenie zawodowe (Malach Pines 2006), zdrowie organizacji (Ashforth, Sluss 2006), networking (Kyriakidou 2006), integracja wiedzy (Costanzo 2006). Ponadto, pewne zjawiska

11. Metody relacyjne w badaniach organizacji

269

są zjawiskami na poziomie mikro, ale zachodzą wyłącznie w środowisku organizacyjnym. Kyriakidou i Özbilgin stwierdzają: Ponieważ pewne problemy na poziomie mikro pojawiają się tylko w kontekście organizacyjnym, musimy myśleć w kategoriach procesów organizacyjnych, a także w kategoriach zachowań (Kyriakidou, Özbilgin 2006, s. 3).

W kilku pracach na temat takich zjawisk organizacyjnych, jak koordynacja (Gittell 2006), uczenie się i tworzenie wiedzy w organizacji (Schwandt, Ayvaz, Gorman 2006) oraz organizacyjne zaangażowanie (Yoon, Lawler 2006), zastosowano perspektywę łączącą procesy organizacyjne z indywidualnymi zachowaniami, co zgadza się z sugestią Kyriakidou i Özbilgina.

W tym przedziale metodologicznym mieszczą się badania poświęcone relacjom istniejącym między warunkami strukturalnymi, czyli konstruktami w skali makro. W swoich badaniach nad relacyjnością na poziomie przedsiębiorstwa Julie Nelson (2004) wprowadziła dwa podejścia do sfery relacji, a raczej dwa typy idealne relacji: relacje izolujące przeciwstawione relacjom integrującym. Nelson opisuje relacyjność izolującą na poziomie przedsiębiorstwa jako odrzucenie relacyjności i tworzenie wyraźnych granic i podziałów między wykonawczymi a strategicznymi działami firmy. Model przedsiębiorstwa oparty na relacjach integracyjnych uznaje fakt, że firma składa się z wzajemnych powiązań funkcjonujących na poziomie indywidualnym i grupowym oraz wewnątrz przedsiębiorstwa i poza nim. Autorka wyjaśnia, że takie rozróżnienie znajduje swoje odbicie w neoliberalnych lub krytycznych sposobach opisywania przedsiębiorstwa. Bonnie Erickson (1996) również postanowiła przyjrzeć się dwóm zjawiskom, a mianowicie sieciom społecznym i strukturze klasowej. Zależało jej przede wszystkim na zrozumieniu ich wzajemnej zależności. Swoje badania prowadziła w Toronto w Kanadzie. Od Bourdieu zaczerpnęła sposób pomiaru zróżnicowania sieci społecznej oraz pewne spostrzeżenia o charakterze porównawczym. W swojej pracy wskazała, że różnorodność sieci społecznej jest lepszym wskaźnikiem różnorodności kulturowej niż klasa, co sugerował Bourdieu w swoim metodologicznym podejściu przedstawionym w Dystynkcji (2005). Warto też wspomnieć o pracy Doreen Massey (2004), w której uwzględniono dwa strukturalne konstrukty badane pod kątem ich wzajemnej zależności. Massey (2004) i McDowell (2004) – obie zajmujące się geografią społeczno-ekonomiczną – twierdzą, że w tej dziedzinie dostrzegamy wzajemne zależności między przestrzenią, czasem i strukturami.

270

Mustafa Özbilgin, Joana Vassilopoulou

Relacyjność oferuje nam zarówno swego rodzaju konceptualne soczewki, jak i metodologiczną perspektywę prowadzenia badań nad złożonymi zjawiskami organizacyjnymi. W ostatnich latach metody relacyjne uznaje się za właściwe i korzystne rozwiązania, które umożliwiają przyjrzenie się złożonym i skomplikowanym procesom, kontekstom, formom i zdarzeniom, z jakimi spotykamy się w organizacjach. Od niedawna wiele uwagi poświęca się także ontologicznym, epistemologicznym i metodologicznym klasyfikacjom relacyjności. Owocem tej swego rodzaju „gorączki złota” było wypracowanie nowych metodologicznych perspektyw: począwszy od technik, za pomocą których próbuje się umieścić badacza w procesie badawczym przez refleksyjność, a skończywszy na metodach, których celem jest odsłonięcie wzajemnej zależności między „ja”, innymi i warunkami organizacyjnego otoczenia. W tym rozdziale próbowaliśmy dokonać przeglądu bardzo obszernej literatury, a zależało nam przede wszystkim na wyjaśnieniu ontologicznego i epistemologicznego stanowiska metod relacyjnych. Chcieliśmy także przedstawić pewną typologię metod relacyjnych, która odzwierciedlałaby wielokierunkowy i interdyscyplinarny postęp, jaki się w tej sferze dokonał. Uważamy, że metody relacyjne są szczególnie przydatne w tych badaniach jednostek i organizacji, które usiłują wiernie oddać ich splecioną, osadzoną w kontekście, złożoną i wyrafinowaną naturę. (tłumaczenie Marta Höffner) Polecane lektury Bourdieu Pierre (2007), Szkic teorii praktyki, tłum. Wiesław Kroker, Kęty: Wydawnictwo Marek Derewiecki. Bourdieu Pierre (2009), Rozum praktyczny. O teorii działania, tłum. Joanna Styryjczyk, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kyriakidou Olympia, Özbilgin Mustafa (red.) (2006), Relational Perspectives in Organizational Studies, Cheltenham: Edward Elgar.

Archer Margaret i in. (red.) (1998), Critical Realism. Essential Readings, London: Routledge. Ariss Akram Al (2009), Careers of Skilled Immigrants. A Study of the Capital Accumulation and Deployment Experiences of the Lebanese in France, niepublikowana rozprawa doktorska, Norwich: University of East Anglia. Ashforth Blake E., Sluss David M. (2006), Relational Identities in Organizations. Healthy versus Unhealthy, w: Olympia Kyriakidou, Mustafa Özbilgin (red.), Relational Perspectives in Organizational Studies, Cheltenham: Edward Elgar.

11. Metody relacyjne w badaniach organizacji

271

Blyler Maureen, Coff Russell W. (2003), Dynamic Capabilities, Social Capital, and Rent Appropriation. Ties that Split Pies, „Strategic Management Journal” vol. 24, nr 7, s. 677– 686. Dostępne na stronie: www.bus.emory.edu/RCoff/research/SocCapRentAppropSMJ.pdf. Bottero Wendy, Irwin Sarah (2003), Locating Difference. Class, Race and Gender, and the Shaping of Social Inequalities, „The Sociological Review” vol. 51, nr 4, s. 463–483. Bourdieu Pierre (2003), Participant Objectivation, „Journal of the Royal Anthropological Institute” vol. 9, nr 2, s. 282–294. Bourdieu Pierre (2005), Dystynkcja. Społeczna krytyka władzy sądzenia, tłum. Piotr Biłos, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Bourdieu Pierre (2007), Szkic teorii praktyki, tłum. Wiesław Kroker, Kęty: Wydawnictwo Marek Derewiecki. Bourdieu Pierre (2009), Rozum praktyczny. O teorii działania, tłum. Joanna Styryjczyk, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Bouty Isabelle (2000), Interpersonal and Interaction Influences on Informal Resource Exchanges between R&D Researchers Across Organizational Boundaries, „Academy of Management Journal” vol. 43, nr 1, s. 50–65. Bouwen René (1998), Relational Construction of Meaning in Emerging Organization Contexts, „European Journal of Work and Organization Psychology” vol. 7, nr 3, s. 299–319. Bradbury Hilary, Lichtenstein Benyamin B. (2000), Relationality in Organizational Research. Exploring The Space Between, „Organizational Science” vol. 11, nr 5, s. 551–564. Bradbury Hilary i in. (2007), Relational Space. Creating a Context for Innovation in Collaborative Consortia, College of Management Working Papers and Reports 6-1-2007, Boston: University of Massachusetts. Bradbury Hilary i in. (2010), Relational Space and Learning Experiments. The Heart of Sustainability Collaborations, „Research in Organizational Change and Development” vol. 18, s. 109–148. Brewer Gene A. (2003), Building Social Capital. Civil Attitudes and Behavior of Public Servants, „Journal of Public Administration Research and Theory” vol. 13, nr 1, s. 5–26. Brewer Rose M., Conrad Cecilia A., King Mary C. (2002), The Complexities and Potential of Theorizing Gender, Caste, Race and Class, „Feminist Economics” vol. 8, nr 2, s. 3–18. Bryant Lia, Hoon Elizabeth (2006), How Can the Intersections between Gender, Class, and Sexuality Be Translated to an Empirical Agenda?, „International Journal of Qualitative Methods” vol. 5, nr 1, s. 67–79. Dostępne na stronie: www.ualberta.ca/~iiqm/backissues/5_1/ PDF/BRYANT.PDF. Buber Martin (1992), Ja i Ty. Wybór pism filozoficznych, tłum. Jan Doktór, Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX. Buris Val (2004), The Academic Caste System: Prestige Hierarchies in PhD Exchange Networks, „American Sociological Review” vol. 69, nr 2, s. 239–264. Burt Ronald S. (1997), The Contingent Value of Social Capital, „Administrative Science Quarterly” vol. 42, nr 2, s. 339–365. Costanzo Laura A. (2006), Knowledge Integration in Turbulent Enviroments. A Relational Perspective, w: Olympia Kyriakidou, Mustafa Özbilgin (red.), Relational Perspectives in Organizational Studies, Cheltenham: Edward Elgar. Cowan Gloria, Khatchadourian Désirée (2003), Empathy, Ways of Knowing, and Interdependence as Mediators of Gender Differences in Attitudes Toward Hate Speech and Freedom of Speech, „Psychology of Women Quarterly” vol. 27, s 300–308. Crenshaw Kimberlé (1991), Women of Color at the Center. Selections from the Third National Conference on Women of Color and the Law: Mapping the Margins. Intersectionality, Identity Politics, and Violence Against Women Color, „Stanford Law Review” vol. 43, s. 1241–1279.

272

Mustafa Özbilgin, Joana Vassilopoulou

Denzin Norman K., Lincoln Yvonna S. (2009), Wprowadzenie. Dziedzina i praktyka badań jakościowych, tłum. Krzysztof Podemski, w: Norman K. Denzin, Yvonna S. Lincoln (red.), Metody badań jakościowych, t. 1, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Emirbayer Mustafa (1997), Manifesto for a Relational Sociology, „American Journal of Sociology” vol. 103, nr 2, s. 281–317. Erickson Bonnie H. (1996), Culture, Class and Connections, „The American Journal of Sociology” vol. 102, nr 1, s. 217–251. Everett Jeffery (2002), Organizational Research and the Praxeology of Pierre Bourdieu, „Organizational Research Methods” vol. 5, nr 1, s. 56–80. Feinman Jay M. (2000), Relational Contract Theory in Context, „Norhwestern University Law Review” vol. 94, nr 3, s. 737–748. Feinman Jay M. (2009), Insurance Relationship as Relational Contract and the Fairly Debatable Rule for First-Party Bad Faith, „San Diego Law Review” vol. 46, nr 3, s. 553. Forson Cynthia (2007), Social Embeddedness, Choices and Constraints in Small Business Start-up: Black Women in Business, niepublikowana rozprawa doktorska, University of London. Game Annilee M. (2008), Negative Emotions in Supervisory Relationships. The Role of Relational Models, „Human Relations” vol. 63, nr 3, s. 355–393. Garcia Jorge G. i in. (2003), A Transcultural Integrative Model for Ethical Decision Making in Counseling, „Journal of Counseling and Development” vol. 81, nr 3, s. 268–277. Gergen Mary M., Gergen Kenneth J. (2003), Qualitative Inquiry. Tensions and Transformations, w: Norman K. Denzin, Yvonna S. Lincoln (red.), The Landscapes of Qualitative Research. Theories and Issues, London: Sage Gilligan Carol, Brown Lynn (1992), Meeting at the Crossroads. Women’s Psychology and Girls’ Development, Cambridge: Harvard University Press. Gittell Jody Hoffer (2006), Relational Coordination. Coordinating Work through Relationships of Shared Goals, Shared Knowledge and Mutual Respect, w: Olympia Kyriakidou, Mustafa Özbilgin (red.), Relational Perspectives in Organizational Studies, Cheltenham: Edward Elgar. Hall Wendy A., Callery Peter (2001), Enhancing the Rigor of Grounded Theory. Incorporating Reflexivity and Relationality, „Qualitative Health Research” vol. 11, nr 2, s. 257–272. Hallberg Lillemor R.-M. (2006), The „Core Category” of Grounded Theory. Making Constant Comparisons, „International Journal of Qualitative Studies on Health and Well-being” vol. 1, nr 3, s. 141–148. Hitt Michael A. i in. (2007), Building Theoretical and Empirical Bridges Across Levels. Multilevel Research in Management, „Academy of Management Journal” vol. 50, nr 6, s. 1385–1399. Inal Gozde (2008), A Comparative Study of the Reasons for and Means of Setting-up a Small Business. The Case of Turkish Cypriot Restaurateurs and Lawyers in North Cyprus and Britain, niepublikowana rozprawa doktorska, University of London. Ivarsson Sophia M., Ekehammar Bo (2000), Women’s Entry into Management. Comparing Women Managers and Non-managers, „Journal of Managerial Psychology” vol. 16, nr 4, s. 301–314. Keddy Barbara i in. (1999), Theorizing about Nurses’ Work Lives. The Personal and Professional Aftermath of Living with Healthcare Reform, „Nursing Inquiry” vol. 6, nr 1, s. 58–64. Konrad Alison M., Prasad Pushkala, Pringle Judith K. (red.) (2006), Handbook of Workplace Diversity, London: Sage. Kwon Soo-Young (2001), Codependence and Interdependence. Cross-Cultural Reappraisal of Boundaries and Relationality, „Pastoral Psychology” vol. 50, nr 1, s. 39–52. Kyriakidou Olympia (2006), Identity Orientation and Networking. A Relational Framework for Understanding Attitudes Toward Change Implementation, w: Olympia Kyriakidou, Mustafa Özbilgin (red.), Relational Perspectives in Organizational Studies, Cheltenham: Edward Elgar.

11. Metody relacyjne w badaniach organizacji

273

Kyriakidou Olympia, Özbilgin Mustafa (2006), Introduction, w: Olympia Kyriakidou, Mustafa Özbilgin (red.), Relational Perspectives in Organizational Studies, Cheltenham: Edward Elgar. Layder Derek (1990), The Realist Image in Social Science, London: Macmillan. Layder Derek (1993), New Strategies in Social Research, Cambridge: Polity Press. Luttrell Wendy (2000), „Good Enough” Methods for Ethnographic Research, „Harvard Educational Review” vol. 70, nr 4, s. 499–523. Mahon John F., Heugens Pursey, Lamertz Kai (2004), Social Networks and Non-market Strategy, „Journal of Public Affairs” vol. 4, nr 2, s. 170–189. Malach Pines Alaya (2006), Stress and Burnout. A Relational Perspective, w: Olympia Kyriakidou, Mustafa Özbilgin (red.), Relational Perspectives in Organizational Studies, Cheltenham: Edward Elgar. Massey Doreen (2004), The Political Challenge of Relational Space. Introduction to the Vega Symposium, „Geographiska Annaler” vol. 86, nr 1, s. 3. Mauthner Natasha S., Doucet Andrea (2000), Reflections on a Voice-centred Relational Method. Analysing Maternal and Domestic Voices, w: Jane Ribbens, Rosalind Edwards (red.), Feminist Dilemmas in Qualitative Research. Public Knowledge and Private Lives, London: Sage. Mauthner Natasha S., Doucet Andrea (2003), Reflexive Accounts and Accounts of Reflexivity in Qualitative Data Analysis, „Sociology” vol. 37, nr 3, s. 413–431. McDowell Linda (2004), Masculinity, Identity and Labour Market Change. Some Reflections on the Implications of Thinking Relationally about Difference and the Politics of Inclusion, „Geografiska Annaler” vol. 86, nr 1, s. 45–56. Mitchell Will (2003), Searching for Theories of Dynamic Relationships in Business Strategy. Comment on John Dunning’s „Relational Assets, Networks, and International Business Activity” Paper, Managing Multinationals in a Knowledge Economy: Economics, Culture and Human Resources, „Advances in International Management” vol. 15, s. 57–66. Mohr John W. (2000), Bourdieu’s Relational Method in Theory and Practice, wykład wygłoszony podczas specjalnej sesji American Sociological Association, Washington D.C., sierpień. Dostępne na stronie: www.soc.ucsb.edu/ct/pages/JWM/Papers/Bourdieu.pdf. Mutch Alistair, Delbridge Rick, Ventresca Marc (2006), Situating Organizational Action. The Relational Sociology of Organizations, „Organization” vol. 13, nr 5, s. 607–625. Nelson Julie A. (2004), Beyond Small-Is-Beautiful. A Buddhist and Feminist Analysis of Ethics and Business, Global Development and Environment Institute Working Paper nr 04-01. Dostępne na stronie: http://ase.tufts.edu/gdae/publications/working_papers/04-01BeyondSmall.pdf. Özbilgin Mustafa (1998), A Cross-National Study of Sex Equality in the Financial Services Sector in Turkey and Britain, niepublikowana rozprawa doktorska, University of Bristol. Özbilgin Mustafa (2006), Relational Methods in Organization Studies, w: Olympia Kyriakidou, Mustafa Özbilgin (red.), Relational Perspectives in Organizational Studies, Cheltenham: Edward Elgar. Özbilgin Mustafa, Tatli Ahu (2005), Understanding Bourdieu’s Contribution to Organization and Management Studies, „Academy of Management Review” vol. 30, nr 4, s. 855–877. Özbilgin Mustafa, Tatli Ahu (2008), Global Diversity Management. An Evidence Based Approach, London: Palgrave Macmillan. Paliadelis Penny, Cruickshank Mary (2008), Using a Voice-Centered Relational Method of Data Analysis in a Feminist Study Exploring the Working World of Nursing Unit Managers, „Qualitative Health Research” vol. 18, nr 10, s. 1444–1453. Peetz David (2002), Decollectivist Strategies in Oceania, „Relations Industrielles/Industrial Relations” vol. 57, nr 2, s. 252–281.

274

Mustafa Özbilgin, Joana Vassilopoulou

Perry Pamela, Shotwell Alexis (2009), Relational Understanding and White Antiracist Praxis, „Sociological Theory” vol. 27, nr 1, s. 33–50. Politis John D. (2003), The Effects of Managerial Power and Relational Trust on the Skills and Traits of Knowledge Acquisition. Evidence from the United Arab Emirates, „Electronic Journal of Knowledge Management” vol. 1, nr 2, s. 147–158. Potter Garry (2000), For Bourdieu, Against Alexander. Reality and Reduction, „Journal for the Theory of Social Behaviour”, vol. 30, nr 2, s. 229–246. Pullman Madeleine E., Gross Michael A. (2003), Welcome to Your Experience. Where You Can Check Out Anytime You’d Like, But You Can Never Leave, „Journal of Business and Management” vol. 9, nr 3, s. 215–232. Rettinger Achim, Nickles Matthias, Tresp Volker (2008), A Statistical Relational Model for Trust Learning, Proceedings of the 7th International Joint Conference on Autonomous Agents and Multiagent Systems, t. 2. Dostępne na stronie: www.ifaamas.org/Proceedings/aamas08/proceedings/pdf/paper/AAMAS08_0334.pdf. Ridgeway Cecilia L. (2006), Social Relational Contexts and Self-Organizing Inequality, w: Olympia Kyriakidou, Mustafa Özbilgin (red.), Relational Perspectives in Organizational Studies, Cheltenham: Edward Elgar. Sallaz Jeffrey J., Zavisca Jane (2007), Bourdieu in American Sociology, 1980–2004, „Annual Review of Sociology” vol. 33, s. 21–41. Saussure Ferdinand de (2002), Kurs językoznawstwa ogólnego, tłum. Krystyna Kasprzyk, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Schumacher Robin (1999), Need for Speed, „Intelligent Enterprise”, 9 marca. Schwandt David R., Ayvaz Turan M., Gorman Margaret D. (2006), Relational Perspectives on Collective Learning and Knowledge Creation, w: Olympia Kyriakidou, Mustafa Özbilgin (red.), Relational Perspectives in Organizational Studies, Cheltenham: Edward Elgar. Sherman Howard J. (1995), Reinventing Marxism, Baltimore: John Hopkins University Press. Shults LeRon F. (2001), Theology Science, and Relationality. Interdisciplinary Reciprocity in the Work of Wolfhart Pannenberg, „Zygon” vol. 36, nr 4, s. 809–825. Somers Margaret R. (1998), „We’re No Angels”. Realism, Rational Choice and Relationality in Social Science, „The American Journal of Sociology” vol. 104, nr 3, s. 722–784. Stephens Christine (2008), Social Capital in Its Place. Using Social Theory to Understand Social Capital and Inequalities in Health, „Social Science & Medicine” vol. 66, nr 5, s. 1174–1184. Storrie Robert (2003), Equivalance, Personhood and Relationality. Processes of Relatedness among the Hoti of Venezuelan Guiana, „Journal of the Royal Anthropological Institute” vol. 9, nr 3, s. 407–428. Sunley Peter (2008), Relational Economic Geography. A Partial Understanding or a New Paradigm?, „Economic Geography” vol. 84, nr 1, s. 1–26. Swartz David (1997), Culture and Power. The Sociology of Pierre Bourdieu, Chicago: The University of Chicago Press. Tatli Ahu i in. (2012), The Role of Regulatory and Temporal Context in the Construction of Diversity Discourses. The Case of the UK, France and Germany, „European Journal of Industrial Relations” (w druku). Tietel Erhard (2000), The Interview as a Relational Space, „Forum: Qualitative Social Research/ Sozialforschung” vol. 1, nr 2. Dostępne na stronie: www.qualitative-research.net/index.php/fqs/article/view/1095/2405. Tyner James A. (2002), Geographics of Identity. The Migrant Experiences of Filipinas in Northeast Ohio, „Asian Pacific Viewpoint” vol. 43, nr 3, s. 311–326. Tyson Lois (1996), Critical Theory Today. A User-Friendly Guide, London: Garland Publishing. Vassilopoulou Joana (2011), Understanding the Habitus of Managing Ethnic Diversity in Germany. A Multilevel Relational Study, niepublikowana rozprawa doktorska, University of East Anglia.

11. Metody relacyjne w badaniach organizacji

275

Weberman David (2001), Heidegger’s Relationalism, „British Journal of History of Philosophy” vol. 9, nr 1, s. 109–122. Weskott Marcia (1990), Feminist Criticism of the Social Sciences, w: Joyce M. Nielsen (red.), Feminist Research Methods. Examplary Readings in the Social Sciences, London: Westview Press. Wheeler Gordon (2000), Beyond Individualism. Toward a New Understanding of Self, Relationship and Experience, New York: Analytic Press. Willmott Robert (1999), Structure, Agency and School Effectiveness. Researching a Failing School, „Educational Studies” vol. 25, nr 1, s. 5–18. Yeung Henry Wai-chung (2005), Rethinking Relational Economic Geography, „Transactions of the Institute of British Geographers” vol. 30, nr 1, s. 37–51. Yoon Jeongkoo, Lawler Edward J. (2006), Relational Cohesion Model of Organizational Commitment, w: Olympia Kyriakidou, Mustafa Özbilgin (red.), Relational Perspectives in Organizational Studies, Cheltenham: Edward Elgar. Zietlow Rebecca E. (2000), Beyond the Pronoun. Toward and Anti-Subordinating Method of Process, „Texas Journal of Women and the Law” vol. 10, nr 1, s. 1–44.

Aaltio Iiris 8 Abolafia Mitchel Y. 70 Abu-Lughod Lila 84 Allison Graham T. 14 Ambjörnsson Fanny 44, 49 Anderson Adam 233 Angrosino Michael 65 Archer Dane 59 Archer Margaret 249 Ariss Akram Al 267 Arvastson Gösta 44 Ashforth Blake E. 268 Asmussen Kelly J. 6 Atkinson Paul 2, 10, 23, 27, 31, 32, 43, 46, 47, 65, 111, 163, 165 Atkinson Robert 119 Ayvaz Turan M. 269 Aznar José María 169 Babbie Earl 7, 121, 127 Bachtin Michaił M. 73, 78 Balnaves Mark 227 Bannister Donald 225, 228 Barbour Rosaline 162 Barley Nigel 76 Barley Stephen R. XI, 72 Barthes Roland 99 Bartkowski Jerzy 166, 170, 175–179, 181, 185 Bartlett Kathy 57 Bauman Zygmunt 71 Beck Ulrich 101

Becker Howard S. 18, 27, 36 Becker Kaj 73 Bednarz-Łuczewska Paulina XIV, XV Bell Richard 228 Berger Peter L. X, 222 Bernard H. Russell 56, 57 Bertaux Daniel 95, 102, 105, 106 Bertaux-Wiame Isabelle 95 Blumer Herbert 168 Blyler Maureen 260 Boellstorff Tom 210 Boje David M. 193, 196 Bokus Barbara 99 Bonazzi Giuseppe 73 Bończa-Tomaszewski Nikodem 167 Boose John H. 231 Bottero Wendy 267 Bourdieu Pierre 95, 105, 193, 248–250, 256, 257, 261, 267–270 Bourne Dorota XVI, 238, 244 Bouty Isabelle 260 Bouwen René 250, 251, 254 Bradbury Huang Hilary 248, 255, 261, 265, 266 Brewer Gene A. 253 Brewer Rose M. 257 Brodowska Helena 182 Brose Hanns-Georg 71 Brown Lynn 263 Brown Sylvia M. 244 Bruegger Urs 72

278

Indeks nazwisk

Bruni Attila 83–85 Bruyn Severyn T. 70 Bryant Lia 258, 259 Buber Martin 248 Buchner Hanna 181 Bujak Franciszek 171 Burawoy Michael 4, 8, 9, 69 Burdziej Stanisław 168, 169 Buris Val 268 Burman Erica 190 Burrell Gibson 196 Burt Ronald S. 266 Bush George W. 168 Bystroń Jan Stanisław 172, 181 Callaway Helen 106 Callery Peter 255 Callus Ron 25 Campbell Donald T. 27 Capote Truman (właśc. T. Streckfus Persons) 72, 73, 87, 88 Caputi Peter 227 Cassell Catherine 244 Castells Manuel 208 Cervantes Saavedra Miguel de 166 Chałasiński Józef 173, 180 Chamberlayne Peregrine Clifford 95 Charmaz Kathy 8, 26, 27 Chase Susan E. 119, 125 Chrostowski Aleksander XIII Cichocki Piotr XV, 208, 210, 214 Cicourel Aaron 178 Ciesielska Małgorzata XIII, 54, 55, 58, 60 Ciżewska Elżbieta 179, 182, 184 Clarke Alison 76, 79 Clifford James 62, 65 Clinton Bill 168, 169 Coff Russell W. 260 Coffey Amanda 65 Coleman James S. 21 Conrad Cecilia A. 257 Cooley Charles H. 166 Costanzo Laura A. 268 Coupland Nikolas 189, 193 Cowan Gloria 254 Cozzi Donatella 84 Crenshaw Kimberlé Williams 83, 257 Creswell John W. 3–6, 8, 17, 18, 20, 26, 27, 33 Cruickshank Mary 263 Czakon Wojciech 8

Czapiński Janusz 205 Czarniawska Barbara XI, XIII, XIV, 6, 41, 70, 72, 74, 80, 84, 112, 125 Dalsgaard Steffen 218 Dalton Melville 69, 70 Damasio Antonio R. 99 Daniłowicz Paweł 162 Davis Ryan J. 26 Delamont Sara 65 Delbridge Rick 248 Denzin Norman K. 2, 32, 33, 65, 164, 247 Derrida Jacques 197 DeWalt Billy R. 65 DeWalt Kathleen M. 65 Dijk Teun A. van 166, 168, 200 Dilthey Wilhelm 92 Długosz Mikołaj 211 Domańska Ewa 99 Dostojewski Fiodor 166, 172 Doucet Andrea 255, 263–265 Dunarowski Władysław 171, 172 Dunin Kinga 172 Durepos Gabrielle 3–5, 36 Durkheim Émile XI, 164, 165 Duszak Anna 200 Dyer W. Gibb Jr. 15, 16, 35 Edward VIII, król Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej 62 Ehn Billy 44 Eisenhardt Kathleen M. 8, 16, 34, 35 Elias Norbert 172 Eliot George (właśc. Mary Ann Evans) 166 Emerson Robert M. 49 Emirbayer Mustafa 248 Erickson Bonnie H. 269 Erlich Lynn 59 Etzkowitz Henry XI Everett Jeffery 249 Fabian Johannes 71 Fairclough Norman 190–196, 200 Fangen Katrine 47, 50, 53 Feinman Jay M. 253 Filiciak Mirosław 208 Filipkowski Piotr 96 Firth Sir Raymond 204 Fischer-Rosenthal Wolfram 95 Fletcher Joyce K. 85 Flichy Patrice 205

Indeks nazwisk Flyvbjerg Bent 4, 8, 10–14, 27, 33–36 Fontana Andrea 113, 115, 116, 118, 119, 121, 124 Ford Jeffrey D. 193, 196 Forson Cynthia 258 Foucault Michel 13, 167 Fournier Valérie 244 Frankfort-Nachmias Chava 164, 165, 180, 185 Franklin Benjamin 165 Fransella Fay 225, 228 Fretz Rachel I. 49 Freud Sigmund 221 Frey James H. 113, 115, 116, 118, 119, 121, 124 Friberg Maria 72 Fromm Martin 228 Game Annilee M. 253 Garcia Jorge G. 253 Garfinkel Harold 80, 94, 178 Gawlik Katarzyna XIV Gąciarz Barbara 7 Gdula Maciej 173 Geertz Clifford XII, 7, 27, 33, 204 Gephart Robert P. 178 Gergen Kenneth S. 222, 224, 260, 261 Gergen Mary M. 260, 261 Gerring John 3–5, 8, 9, 28, 36 Gherardi Silvia 83, 84 Giddens Anthony 101, 264 Gillham Bill 114 Gilligan Carol 263 Ginzburg Carlo 170 Girard René 166, 167 Gittell Jody Hoffer 269 Giza-Poleszczuk Anna 107 Glaser Barney G. 9, 27 Glinka Beata XI Gobo Giampietro 119 Goethe Johann Wolfgang von 166 Goffman Erving 77, 80 Goldthorpe John H. 11 Goode William J. 21 Gorczyca Łukasz 211 Gorman Margaret D. 269 Grabowska Mirosława 169, 183 Graebner Melissa E. 34, 35 Grafton-Small Robert 196 Grant David 190, 193, 194 Greenwald Anthony G. 104 Gross Jan Tomasz 167, 168

279

Gross Michael A. 267 Grottger Artur 167 Guba Egon G. 8, 12 Gudkova Svetlana XI, XIV Guest Robert H. 73 Gunter Valerie J. 6 Hall Wendy A. 255 Hallberg Lillemor R.-M. 255 Hammersley Martyn 2, 10, 23, 27, 31, 32, 43, 46, 47, 65, 163, 165 Hardy Cynthia 189–192, 194, 196 Harkness Daniel 64 Harrisson Tom 62 Hassard John 1, 4 Hastrup Kirsten 204 Hatch J. Amos 18 Hatt Paul K. 21 Heidegger Martin 248 Heilmann Pia 8 Hensel Przemysław 1 Heugens Pursey 268 Hijmans Ellen 3, 8 Hine Christine 59, 72 Hinkle Dennis N. 233 Hitt Michael A. 247 Honey Peter 238 Hoon Elizabeth 258, 259 Horley James 227 Horth David M. 190 Horubała Andrzej 172 Howarth David 200 Huberman A. Michael 2, 3, 7–9, 17, 30, 36 Hume David 251 Hunt Morton M. 57, 64 Inal Gozde 256 Inowlocki Lena 103 Irwin Sarah 267 Jahoda Marie 168 Jankowicz Devi A. XVI, 225, 229–231, 233, 235, 237, 238 Jaworski Adam 189, 193 Jemielniak Dariusz X, XI, XIII, 1, 72 Jennings Humphrey 62 Jerzy VI, król Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej 62 Jędrkiewicz Tomasz XV, 210 Jönsson Sten 85 Josselson Ruthellen 106

280

Indeks nazwisk

Kadushin Alfred 64 Kalwin Jan (Jean Calvin) 165 Kamiński Marek 178 Kaźmierska Kaja 95–98, 103–107 Keddy Barbara 265 Keen Andrew 217 Keenoy Tom 190, 193, 194 Kelemen Mihaela 1, 4 Kelly Aileen 73 Kelly George A. 221–228, 233, 243 Kendall Lori 213 Kętrzyński Wojciech 167 Khatchadourian Désirée 254 Kieniewicz Stefan 182 King Larry 120 King Mary C. 257 Kitay Jim 25 Klich-Kluczewska Barbara 171 Klimowicz Marta 210 Kłoskowska Antonina 102, 172 Knorr-Cetina Karin 72 Kociatkiewicz Jerzy 72 Kohli Martin 95 Koładkiewicz Izabela XIII Konecki Krzysztof X, 8, 9, 26, 27, 31 Konrad Alison M. 263 Koopmans Ruud 178 Kordasiewicz Anna 96 Kordys Jan 99 Kostera Monika X, 3, 4, 24, 31, 32, 44, 50, 52, 53, 63, 65, 113, 163 Kowalski Sergiusz 184 Kozinets Robert V. XV, 59, 60, 65, 203, 215, 219 Kroll-Smith Steve 6 Krzyżanowski Michał 200 Kuhn Thomas S. 11 Kula Witold 177, 179 Kunda Gideon XI, 70, 72 Kunter Aylin XV Kvale Steinar 111, 112, 116, 117, 120, 121, 128 Kwon Soo-Young 250 Kyriakidou Olympia 247, 262, 268–270 Labov William 94 Lamertz Kai 268 Lau Kimberly J. 199 Law John 72 Lawler Edward J. 269 Layder Derek 251, 261–263

Lazarsfeld Paul F. 168 Leidner Robin 69 Lessing Lawrence 204 Levine Robert V. 57 Lewinsky Monica 169 Lewis Oscar 94, 103 Lewis Philip 14 Lichtenstein Benyamin B. 248, 255, 261, 265, 266 Lincoln Yvonna S. 2, 8, 12, 32, 33, 65, 164, 247 Lindberg Kajsa 74 Linstead Stephen 196 Lipset Seymour Martin 21 Lisek-Michalska Jolanta 162 Lofland John 21, 30, 32, 65, 213 Lofland Lyn 65 Lowell Robert 166 Luckmann Thomas X, 71, 222 Luhmann Niklas 73, 173 Luter Marcin (Martin Luther) 165 Luttrell Wendy 255, 256 Lynd Helen M. 31 Lynd Robert S. 31 Łuczewski Michał XIV, XV, 171, 178, 181 MacIntyre Alasdair C. 101 MacKenzie Donald A. 88 Madge Charles 62 Maguire Steve 192 Mahon John F. 268 Maison Dominika 162 Malach Pines Alaya 268 Malinowski Bronisław 86, 204, 205 Marcus George E. 43, 192 Marks Karol (Karl Heinrich Marx) 164, 165, 176, 178, 248 Massey Doreen 269 Mauthner Natasha S. 255, 263–265 Maxwell Joseph A. 28 McDonald Seonaidh 74 McDowell Linda 87, 269 McMillan Sally J. 204 Melchior Małgorzata 96 Mędrzecki Włodzimierz 173 Michalski Cezary 172 Michels Robert 13 Micińska Magdalena 172 Miles Matthew B. 2, 3, 7–9, 17, 30, 36 Miller Daniel 74, 76–79, 88, 208, 219

Indeks nazwisk Miller Robert L. 94 Mills Albert J. 3–5, 36 Mills C. Wright 94 Mintzberg Henry 73, 74 Miszewski Kamil 52 Mitchell Will 253 Mohr John W. 249, 250, 267, 268 Moriceau Jean-Luc 9 Morrison Margaret 204 Morse Janice M. 18 Moszyński Kazimierz 212 Mucha Janusz 166 Murphy Cullen 57 Musil Robert 182 Mutch Alistair 248 Nachmias David 164, 165, 180, 185 Nader Laura 85 Neimeyer Robert A. 233 Nelson Julie A. 269 Nelson Katherine 99 Nelson Paul D. 58, 65 Neuendorf Kimberly A. 238 Nickles Matthias 253 Niewiadomska-Guentzel Marta 181 Nissley Nick 190, 191 Nowakowska Agnieszka 183 Ochberg Richard L. 106 Öhlander Magnus XIII, 48, 50, 63 Okely Judith 106, 204 Olcoń-Kubicka Marta 207 Osa Maryjane 183 Ossowska Maria 172 Ost David 182 Ostrowski Piotr 20, 24, 25 Oswick Cliff 190, 193, 194, 196 Özbilgin Mustafa XVI, 244, 247, 252, 262, 263, 265, 269, 270 Paliadelis Penny 263 Palska Hanna 21, 22, 180 Palus Charles J. 190 Paluszkiewicz Longin 87 Panek Tomasz 205 Pańków Włodzimierz 7 Parker Ian 190 Peetz David 253, 254 Perry Pamela 259 Peterson Leighton C. 207 Phillips Nelson 189–191, 194

281

Piotrowski Andrzej 107 Plummer Kenneth 94 Podgórski Ryszard Adam 164 Politis John D. 253 Popińska Joanna 210 Popper Sir Karl Raimund 11 Potter Garry 250 Prasad Anshu 70, 73, 79 Prasad Pushkala 70, 73, 79, 263 Pringle Judith K. 263 Pripps Oscar 50 Prokos Anastasia H. 113 Pryke Sam 167 Pullman Madeleine E. 267 Punch Keith 6 Putnam Robert D. 166, 169, 170, 175, 183 Rabinow Paul 204 Ragin Charles C. 27, 36 Rakowski Tomasz 163 Rapley Tim 200 Rathje William 57 Rettinger Achim 253 Rheingold Howard 213 Richards Lyn 18 Ricoeur Paul 99 Ridgeway Cecilia L. 262 Riemann Gerhard 103 Riessman Catherine 106 Roan Amanda 74 Rodríguez Zapatero José Luis 169 Rojek Paweł 169, 182, 184 Rokuszewska-Pawełek Alicja 105 Rooney David 74 Rorty Richard IX Rose Nikolas 194 Rosenthal Gabriele 95 Rotkirch Anna 95 Rucht Dieter 178 Rustin Michael 101 Sallaz Jeffrey J. 250 Saunders Mark 14 Saussure Ferdinand de 248 Schmidt Helena 171 Schön Donald XI Schrijvers Joke 85 Schumacher Robin 253 Schütz Alfred 71, 76 Schütze Fritz 94, 95, 97, 101–103, 105 Schwandt David R. 269

282

Indeks nazwisk

Schwartzman Helen B. 85 Sclavi Marianella 72, 73, 75, 78, 83 Seawright Jason 4 Seidl David 73 Shakespeare William (Szekspir) 166 Sharma Basu 17 Shaw Clifford R. 94 Shaw Linda L. 49 Shotwell Alexis 259 Shults LeRon F. 250 Siggelkow Nicolaj 34, 35 Silverman David 8–10, 12, 17, 18, 20, 21, 27, 111, 116, 120, 128, 163, 169 Slater Don 208, 219 Sluss David M. 268 Snyder Timothy 182 Sofokles 166 Somers Margaret R. 250 Sotirin Patty 44 Spradley James P. 44, 65 Stake Robert E. 3–5, 7–9, 12, 15, 16, 18, 26, 36 Stanley Liz 62 Staszyńska Katarzyna 1 Stephens Christine 260 Stewart Andrew 229, 233, 238 Stewart Valerie 229, 233, 238 Stockton Leslie 233 Storrie Robert 250 Strannegård Lars 72 Strauss Anselm L. 9, 27 Strumińska-Kutra Marta XIII, 13, 22, 23, 28 Sułek Antoni 163, 165, 168, 169, 176, 178, 180, 185 Sunley Peter 250 Swartz David 248 Szacki Jerzy 94 Szawiel Tadeusz 169, 183 Szczepański Jan 2, 94 Szpak Ewelina 171 Szpakowska Małgorzata 173 Sztumski Janusz 3 Tapscott Don 204 Tatli Ahu 263 Taylor Charles 101 Tempska Agnieszka 210 Thomas Gary 10 Thomas Pete 189, 190 Thomas William I. 92–94, 100, 101, 164, 165 Thompson Ewa 172

Thompson Paul 95, 99, 102 Thornhill Adrian 14 Tietel Erhard 254 Tokarski Sławomir 174 Tołstoj Lew N. 172 Topolski Jerzy 176, 180, 182 Traweek Sharon 70 Treichel Bärbel 103 Tresp Volker 253 Trow Martin A. 21 Trumbull Deborah J. 12 Trzebiński Jerzy 99 Tsoukas Haridimos 192 Turkle Sherry 208 Turner Arthur N. 73 Tyner James A. 259 Tyson Lois 248 Ulanowski Bolesław 171 Urbańska Sylwia 93, 96 Van Maanen John 69 Vassilopoulou Joana XVI, 262, 263 Ventresca Marc 248 Verschuren Piet 33 Wagner Friedrich 178 Waletzky Joshua 94 Walker Charles R. 73 Walton John 35 Wasersztajn Szmul 167, 168, 182 Wawrzyniak Joanna 174, 177–180, 183 Wax Rosalie H. 79 Webb Eugene J. 56 Weber Max 165, 248 Weberman David 248 Wengraf Tom 100 Weskott Marcia 257 Wester Fred 3, 8 Wheeler Gordon 247 Whorf Benjamin Lee 11 Whyte William F. 14 Wiebe Elden 3–5, 36 Wierzbicki Zbigniew Tadeusz 178 Wieviorka Michel 27 Wilhelm Franciszek Habsburg-Lotaryński, arcyksiążę 182 Wilkins Alan L. 15, 16, 35 Willmott Robert 259 Wilson Samuel M. 207 Wilson Tom D. 57

Indeks nazwisk Wiślicz Tomasz 171, 182 Włodarek Jan 107 Wodak Ruth 200 Wojtczak Maria 172 Wolanik Boström Katarzyna XIII, 42, 58 Wolcott Harry F. 74–77, 82–84, 88 Wóycicka Zofia 183 Wright Robert P. 244 Wyszyński Stefan, kardynał 183 Yeung Henry Wai-chung 250 Yin Robert K. XIII, 2–4, 8, 9, 12, 14, 18, 25, 26, 28, 30–33

283

Yoon Jeongkoo 269 Yoshino Etsuo 102 Zaremba Marcin 174 Zavisca Jane 250 Zeisel Hans 168 Zietlow Rebecca E. 265 Ziółkowski Marek 107 Znaniecki Florian 92–94, 100, 101, 164, 165 Zydel Robert XV, 209, 210 Žižek Slavoj 199 Żychlińska Monika 174

Paulina Bednarz-Łuczewska – magister socjologii, doktorantka w Berlin Graduate School of Social Sciences na Uniwersytecie Humboldta w Berlinie, gdzie pisze pracę o relacji między karierą zawodową a macierzyństwem wśród pracujących matek w Polsce i Niemczech. Asystentka w Katedrze Zarządzania Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie, gdzie zajmuje się badaniem kapitału intelektualnego organizacji. Dorota Bourne – pracuje jako wykładowca z psychologii w zarządzaniu w School of Business and Management na Queen Mary University w Londynie. W prowadzonych projektach badawczych analizowała proces zarządzania wiedzą i międzynarodowy transfer wiedzy w globalnych korporacjach oraz zarządzanie zmianą w sektorze prywatnym i trzecim sektorze. Jej obecne projekty dotyczą przywództwa, zarządzania zmianą i rozwoju kompetencji menedżerskich. W swojej pracy łączy różne metody badawcze, w tym etnografię, z narzędziami wywodzącymi się z psychologii konstruktów osobistych oraz z dziedziny programowania neurolingwistycznego. Małgorzata Ciesielska – doktor nauk o organizacji i zarządzaniu. Wykłada obecnie na Uniwersytecie Teesside, Anglia. Wcześniej pracowała na Uniwersytecie w Newcastle upon Tyne (Anglia), w Kopenhaskiej Szkole Biznesu oraz na Uniwersytecie w Växjö (Szwecja) i Uniwersytecie Warszawskim. W latach 2006–2007 była ekspertką w programie ONZ „Gender Index” promującym dobrą politykę równości płci w polskich przedsiębiorstwach. W latach 2003–2006 pełniła rolę Specjalisty ds. Europejskich regulacji w prawie farmaceutycznym przy Ministerstwie Zdrowia, reprezentując je w Komisji i Radzie Europejskiej. Specjalizuje się w badaniach jakościowych organizacji wysokich technologii, przedsiębiorczości oraz zarządzaniu różnorodnością. W 2010 roku nakładem Copenhagen Business School Press ukazała się jej książka Hybrid Organisations. A Study of the Open Source – Business Setting. Piotr Cichocki – pracownik, a wcześniej doktorant Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego. Badacz różnorodnych przestrzeni społecznych od polskich i litewskich wsi, przez dzielnice nędzy australijskich Aborygenów, po serwisy społecznościowe w perspektywie wielokulturowej. Uczestnik wielu programów badawczych,

286

Nota o autorach

również w roli animatora kultury i koordynatora. W pracy analitycznej dąży do połączenia postawy refleksyjnej i związanej z widzeniem ludzkiej jednostki jako aktora z krytycznym spojrzeniem na masowe media. Oprócz antropologii kulturowej pracuje jako promotor i producent muzyczny. Barbara Czarniawska – magister psychologii (Uniwersytet Warszawski, 1970) i doktor nauk ekonomicznych (SGPiS, 1976), a obecnie profesor organizacji i zarządzania na Uniwersytecie w Goteborgu, Szwecja. Stockholm School of Economics, Copenhagen Business School i Helsinki School of Economics nadały jej tytuł doktora honoris causa. Bada organizowanie i zarządzanie z perspektywy konstruktywistycznej i feministycznej. Ostatnio w centrum jej zainteresowań jest związek między praktyką zarządzania a kulturą masową. Jako metodolog zajmuje się technikami badań terenowych i zastosowaniem narratologii w naukach społecznych. Pisze w języku angielskim, szwedzkim, włoskim i polskim. Jej najnowsza książka po polsku to Trochę inna teoria organizacji (Warszawa: Poltex, 2010). Katarzyna Gawlik – badaniami marketingowymi zajmuje się od 2003 roku, obecnie związana z TNS Polska. Z wykształcenia antropolog społeczny o specjalizacji marketingowej i trener biznesu. Studiowała etnologię i socjologię na Uniwersytecie Warszawskim, ukończyła podyplomowe studia w zakresie strategii marketingowych w Szkole Głównej Handlowej i historii filozofii XX wieku w Collegium Civitas. Absolwentka Szkoły Trenerów przy Wszechnicy UJ. Na co dzień zajmuje się zarządzaniem złożonymi procesami badawczymi o charakterze ilościowo-jakościowym i realizacją badań jakościowych, a także rozwijaniem nowych pomysłów i metodologii badawczych oraz pracą nad dostarczaniem efektów badań w jak najbardziej użytecznej dla ich odbiorców postaci – warsztatów, szkoleń, prezentacji. Svetlana Gudkova – adiunkt w Katedrze Przedsiębiorczości Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie, pełni również funkcję zastępcy dyrektora Kolegium Zarządzania i Finansów. Specjalizuje się w przedsiębiorczości, w szczególności interesuje ją problematyka zarządzania zasobami niematerialnymi w przedsiębiorstwach rodzinnych, mechanizmy tworzenia kapitału społecznego w sieciach relacji oraz procesy uczenia się. Prowadzi badania nad procesami sukcesji w firmach rodzinnych w Yale School of Management, Yale University. Jest autorką kilkudziesięciu publikacji w zakresie przedsiębiorczości. Devi Jankowicz – emerytowany profesor psychologii zarządzania w Graduate Business School na Uniwerystecie w Bedfordshire, profesor honoris causa Edinburgh Business School, Heriot-Watt University. Po zdobyciu tytułu magistra psychologii na Brunel University, a następnie doktora z zakresu zarządzania systemami informatycznymi na tym samym uniwersytecie, wykładał zachowania organizacyjne i inne powiązane zagadnienia na licznych uniwersytetach w Wielkiej Brytanii, Irlandii, Polsce i Stanach Zjednoczonych. Jego zainteresowania naukowe obejmują metody badawcze w dziedzinie zarządzania (głównie te oparte na epistemologii konstrukcjonistycznej), psychologię konstruktów osobistych oraz międzykulturowy transfer wiedzy, ze szczególnym uwzględnieniem przejścia od gospodarki nakazowej w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Ostatnio zajmuje się kwestią konstruowania tożsamości zarówno na poziomie organizacji (tworzenie marki), jak i indywidualnym (tożsamość osobista jako awatar używany do reprezentowania uczestników w środowiskach wytworzonych, wykorzystywany w celach edukacyjnych i rozrywkowych). Opublikował wiele prac, wśród nich czwarte już wydanie podręcznika do metod badawczych, Business Research Projects (przetłumaczonego m.in. na chiński), oraz liczne artykuły w takich pismach, jak „Organization Studies”, „Management Learning”,

Nota o autorach

287

„Journal of Intellectual Capital” i „International Journal of Human Resource Management”. Były redaktor „Human Resource Development International”. Dariusz Jemielniak – doktor habilitowany, profesor zarządzania, kierownik Katedry Zarządzania Międzynarodowego i centrum badawczego CROW w Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie. Prowadził badania między innymi na zaproszenie Cornell University (2004–2005), Harvard University (2007), University of California, Berkeley (2008), Harvard Law School (2011–2012). Był beneficjentem Collegium Invisibile, Fundacji Na Rzecz Nauki Polskiej, Fundacji im. W. Fulbrighta, Fundacji Kościuszkowskiej, a także stypendiów „Zostańcie z nami” tygodnika „Polityka”, dla wybitnych młodych naukowców MNiSW, programu Mobilność MNiSW i innych. Opublikował kilkanaście książek, w tym ostatnio The New Knowledge Workers (Edward Elgar Publishing, 2012). Jest redaktorem naczelnym czasopisma naukowego „Tamara Journal for Critical Organization Inquiry”. Jego zainteresowania badawcze obejmują profesjonalizację, zbiorowości open-source, zarządzanie partycypacyjne, pracę opartą na wiedzy, a także metody jakościowe. Tomasz Jędrkiewicz – badaniami rynku i opinii zajmuje się od 1994 roku, współpracując przede wszystkim z Grupą IQS. Współtwórca licznych narzędzi i metod badawczych. Członek PTBRiO. Izabela Koładkiewicz – adiunkt w Centrum Studiów Zarządzania Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie. Ekspert w dziedzinie nadzoru korporacyjnego. Praktycznie od początku pojawienia się w Polsce problematyki nadzoru korporacyjnego prowadzi w tej sferze badania oraz wykłady dla studentów. Autorka kilku książek, kilkudziesięciu publikacji polskich i zagranicznych oraz referatów na konferencje krajowe i międzynarodowe dotyczących nadzoru korporacyjnego, a w szczególności funkcjonowania rad nadzorczych. Aylin Kunter – absolwentka Warwick University oraz Queen Mary University w Londynie, obecnie pracuje w BPP Business School w Londynie. Jej zainteresowania naukowe obejmują etnografię wizualną w badaniach organizacji, analizę dyskursu oraz kwestie dobrostanu i duchowości w pracy. Michał Łuczewski – socjolog, psycholog, metodolog, adiunkt w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego. Zajmuje się tematyką narodu, pamięci, ruchów społecznych, wartości oraz związków teologii i nauk społecznych. Jako współredaktor bądź współautor wydał Erinnerungskultur des 20. Jahrhunderts Analysen deutscher und polnischer Erinnerungsorte (Peter Lang Verlag 2011, razem z Juttą Wiedmann) i Wartość krajobrazu. Rozwój przestrzeni obszarów wiejskich (Wydawnictwo Naukowe PWN 2011, razem z Adrianną i Przemysławem Kupidurami). W roku 2012 w ramach serii Monografie Fundacji Nauki Polskiej opublikuje książkę Odwieczny naród, problemową monografię wsi Żmiąca. Magnus Öhlander – docent etnologii na Uniwersytecie w Södertörn w Sztokholmie (Szwecja). W swojej pracy naukowej zajmuje się głównie kulturowymi aspektami szwedzkiej opieki medycznej oraz opieki nad starszymi ludźmi. Publikował prace o wyobrażeniach personelu medycznego o pacjentach-imigrantach oraz o rasizmie w szwedzkiej sferze publicznej. Interesuje się teorią kultury i kwestiami związanymi z metodologią, a zwłaszcza metodami etnograficznymi. Niedawno ukazało się nowe wydanie książki o badaniach etnograficznych Etnografiskt fältarbete (2011, wspólnie z Larsem Kaijserem), gdzie Öhlander jest jednym z redaktorów i autorem trzech rozdziałów.

288

Nota o autorach

Mustafa Özbilgin – profesor zachowań organizacyjnych w Brunel Business School, Brunel University w Londynie, współkieruje także Katedrą Zarządzania i Różnorodności na Université Paris Dauphine. Jego zainteresowania badawcze dotyczą równości, zróżnicowania i inkluzji w pracy z perspektywy porównawczej i relacyjnej. Prowadził wiele badań empirycznych na terenie Wielkiej Brytanii i za granicą. Redaktor książki Equality, Diversity and Inclusion at Work, zbierającej prace ponad 30 autorów z tego obszaru, oraz współautor z Abu Tatli pracy Global Diversity Management. An Evidence-Based Approach. Autor i redaktor ponad 10 książek oraz licznych artykułów w takich pismach, jak „Academy of Management Review”, „Academy of Management Learning and Education”, „British Journal of Management”, „Journal of Vocational Behavior”, „International Journal of Human Resource Management”, „Human Relations”, „Gender Work and Organization”, „Social Science and Medicine”.Obecnie pełni funkcję redaktora naczelnego pisma „British Journal of Management” (Wiley-Blackwell). Marta Strumińska-Kutra – absolwentka Instytutu Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego. Doktorat z dziedziny socjologii uzyskała w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN. Pracuje w Katedrze Nauk Społecznych Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie, gdzie prowadzi zajęcia z metodologii i metod badań społecznych. Badaczka, specjalizuje się w problematyce partycypacji społecznej i społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw. Joana Vassilopoulou – wykładowca z zakresu stosunków międzynarodowych w Brunel Business School, Brunel University w Londynie. Dyplom doktorski otrzymała w Norwich Business School, University of East Anglia, na podstawie pracy na temat organizacyjnych praktyk zarządzania różnorodnością etniczną w Niemczech. Wcześniej pracowała jako badacz i wykładowca na University of Duisburg-Essen. Jej zainteresowania naukowe obejmują zarządzanie różnorodnością etniczną, dyskryminację na rynku pracy, kwestię rasy i rasizmu, tematykę imigracji i integracji w Europie oraz zazębianie się nierówności na rynku pracy, zarządzania różnorodnością w skali globalnej ze zmianą na poziomie społecznym i organizacyjnym. Katarzyna Wolanik Boström – doktor etnologii i adiunkt w Instytucie Nauk o Kulturze i Mediach na Uniwersytecie w Umeå w Szwecji. W swojej pracy doktorskiej Berättade liv, berättat Polen (2005) analizowała, jak Polacy z wyższym wykształceniem opowiadali o swoim życiu rodzinnym i zawodowym w okresie socjalizmu i transformacji. Interesuje się analizą kultury, podejściem narracyjnym, teoriami genderowymi i teorią Pierre’a Bourdieu. Jest też pracownikiem naukowym na Uniwersytecie w Södertörn, gdzie razem z Magnusem Öhlanderem pracuje obecnie nad projektem „Polscy lekarze w szwedzkiej opiece medycznej”. Robert Zydel – absolwent Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego. Przez wiele lat pracował w badaniach rynku (między innymi: TNS OBOP, NUQ Research Grupa IQS). Obecnie Consumer Manager w Saatchi&Saatchi Think Tank.